Stanisaw Baraski

Szkolnictwo zawodowe w okresie

stalinowskim : "produkcja kadr" czy
instytucja awansu spoecznego?
Przegld Historyczny 102/2, 221-239

2011
STANISAW BARASKI
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

Szkolnictwo zawodowe w okresie stalinowskim:

produkcja kadr czy instytucja awansu spoecznego?*

W sierpniu 1983 r., podczas spotkania z pracownikami Stoczni im. Lenina

w Gdasku Mieczysaw Rakowski, wyranie zdenerwowany przebiegiem rozmo-
wy, mwi: Niejeden z was by w ogle nie pracowa w tej stoczni gdyby nie ten
system. Niejeden by nie ukoczy adnej szkoy, krwki by pasa1.
Sowa Rakowskiego oddaj przekonanie chyba autentyczne wielu czon-
kw wczesnych wadz, e system komunistyczny w Polsce stworzy niespotyka-
n w adnym innym ustroju szans na nauk oraz awans spoeczny chopw i ro-
botnikw. Przez cay okres PRL przekonywano w literaturze, filmach i prasie, e
w pierwszych latach po wojnie komunici doprowadzili do znacznej ruchliwoci
spoecznej oraz masowego awansu ludu pracujcego miast i wsi. Rozmawiajc
ze stoczniowcami Rakowski doskonale wiedzia, e dla wikszoci z nich drog do
pracy w stoczni byy szkoy zawodowe.
Przedmiotem artykuu jest rola szkolnictwa zawodowego w okresie stalinow-
skim. Socjalistyczna propaganda szk zawodowych, ktre wedug zapewnie wadz
miay gwarantowa masowy awans spoeczny, zostanie skonfrontowana z rzeczy-
wistymi szansami na popraw losu, jakie daway one modziey. Zostanie take
podjta prba odpowiedzi na pytanie o to, w jakim stopniu intensywny rozwj
szkolnictwa zawodowego od zakoczenia wojny do 1956 r. mia rzeczywicie pro-
mowa modzie z upoledzonych dotd grup spoecznych, a na ile by po prostu
konieczny, by nowa wadza moga realizowa ambitne plany odbudowy i indu-
strializacji kraju.

*
Artyku powsta na podstawie pracy magisterskiej napisanej w Instytucie Historycznym UW pod
kierunkiem prof. Marcina Kuli. Autor dzikuje take dr. hab. Krzysztofowi Kosiskiemu za pomocne
informacje przy pisaniu pracy.
1
Cf. [URL: http://www.youtube.com/watch?v=zbATVaKfZQ], (ostatnie wejscie 6 lipca 2010).
Rakowski opisa spotkanie ze stoczniowcami w swoich dziennikach: M. R a k o w s k i, Dzienniki poli-
tyczne 19811983, Warszawa 2004, s. 587n.
PR ZEGLD HISTORYCZNY, TOM CII, 2011, ZESZ. 2, ISSN 00332186
222 STANISAW BARASKI

W zaoeniu wadz komunistycznych jedn z podstawowych powojennych

drg zmiany struktury spoecznej w Polsce powinna stanowi rozbudowa syste-
mu owiaty. Socjalistyczna szkoa miaa gwarantowa moliwo nauki wszyst-
kim, a przez to stwarza szans na awans spoeczny modziey z rodzin majcych
dotychczas niewielkie szanse na edukacj. Wadzom rzeczywicie bardzo szyb-
ko udao si doprowadzi do znaczcego wzrostu wspczynnikw skolaryzacji
i spadku analfabetyzmu2. Warto jednak pamita, e przypadek Polski nie by
w tym zakresie wyjtkiem. Po wojnie waciwie caa Europa masowo ruszya do
szk.
W polskim systemie owiaty okresu stalinowskiego wyjtkow rol odgrywa-
y szkoy zawodowe. To przede wszystkim t drog dotychczas wykorzystywane
czasem prawdziwie, a czasem rzekomo masy niewyksztaconych i biednych
chopw oraz robotnikw miay zyska szans zdobycia zawodu, a przez to pracy
gwarantujcej ycie na godziwym poziomie.
Nadzr nad szkolnictwem zawodowym sprawowa Departament III Minister-
stwa Owiaty. Ponadto szkoleniem zawodowym zajmoway si take poszczegl-
ne resorty, jeli szkoy przygotowyway absolwentw do pracy w podlegej im
brany. W roku szkolnym 1945/1946 mniej ni poowa wszystkich szk zawodo-
wych bya wasnoci pastwa3. Reszta naleaa do osb prywatnych, organiza-
cji spoecznych oraz zakadw pracy. W kolejnych latach wadze komunistyczne
przejmoway szkoy prywatne i spdzielcze. Jednoczenie otwierano nowe szkoy
pastwowe, co szybko doprowadzio do gwatownego rozwoju szkolnictwa za-
wodowego. W maju 1945 r. istniay w Polsce 883 szkoy zawodowe. Mniej ni
dwa lata pniej, w lutym 1947 r., dziaao ich ju 33154. Oczywicie tak znaczny
przyrost by w duej mierze spowodowany odbudowywaniem i otwieraniem szk
dziaajcych ju przed wojn. Porwnujc jednak gwatowny wzrost liczby szk
zawodowych ze wzrostem szk oglnoksztaccych w tym samym czasie, wyra-
nie wida, e by on efektem realizacji planu przyjtego przez wadze5.

2
W roku szkolnym 1945/1946 28 proc. modziey w wieku 1417 lat uczszczaa do szk. W ko-
lejnych latach liczba osb uczcych si systematycznie rosa. W roku szkolnym 1955/1956 uczyo si
ju prawie 45 proc. osb w wieku 1417 lat. Cf. Rocznik Statystyczny Szkolny 1944/451966/67,
Warszawa 1967, s. 22. Z pewnoci istotny wpyw na tak duy wzrost wspczynnika skolaryzacji
modziey miaa stopniowa stabilizacja ycia w Polsce, zwikszajca moliwoci wysyania dzieci do
szk. Z drugiej strony fakt, e przed wojn nauczaniem w szkoach objtych byo dwa razy mniej
modziey w wieku 1417 lat ni rok po jej zakoczeniu, wskazuje na szczeglne znaczenie polityki
wadz w zakresie rozbudowy i rozpowszechniania systemu owiaty; ibidem, s. 22.
3
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 20 maja 1946 r. w sprawie organizacji roku szkolnego
1946/47 w szkolnictwie zawodowym; cf. Owiata polska 19441956, oprac. S. M a u e r s b e r g,
M. W a l c z a k, cz. I: Lata 19441948, Warszawa 2000, s. 237.
4
AAN, Archiwum anny Kormanowej (dalej cyt.: AK) 253, k. 37.
5
Od maja 1945 r. do lutego 1947 r. liczba rednich szk oglnoksztaccych wzrosa o 133 proc.
W tym samym czasie liczba szk zawodowych wzrosa o 375 proc.; AAN, AK, k. 36.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 223

Wan cezur w historii szkolnictwa zawodowego w Polsce by rok 1949.

10 lutego powoano Centralny Urzd Szkolenia Zawodowego (CUSZ), ktry przej
zadania Departamentu III Ministerstwa Owiaty. Odtd CUSZ by odpowiedzialny
za nauczanie i przysposobienie zawodowe. W czerwcu 1949 r. CUSZ przej take
kontrol nad szkoami i kursami zawodowymi podlegymi dotychczas Ministerstwu
Przemysu i Handlu6. Gwnym obowizkiem nowego urzdu byo przygotowanie
dla podstawowych gazi gospodarki narodowej kadr niezbdnych do wykonania
zada okrelonych przez narodowe plany gospodarcze i zabezpieczenie prawido-
wego podziau tych kadr pomidzy poszczeglne gazie gospodarki narodowej7.
Realizacji tego zadania miaa suy silna i scentralizowana wadza, jak dyspono-
wa urzd. Prezesem CUSZ zosta zaufany czowiek wadz Janusz Zarzycki, w latach
19481949 przewodniczcy Zarzdu Gwnego ZMP. Bezporednim przeoonym
prezesa CUSZ by przewodniczcy Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrw, co
dowodzi cisego podporzdkowania szk zawodowych potrzebom gospodarczym.
Kolejn zmian w systemie szkolnictwa zawodowego bya reforma przyjta
przez Prezydium Rzdu w czerwcu 1951 r.8 Jej celem byo usprawnienie procesu
przygotowania kadr dla realizacji narodowych planw gospodarczych i budowy
podstaw socjalizmu. Dotychczasowy podzia szk zawodowych w duej mie-
rze oparty jeszcze na systemie przedwojennym zastpiono nowym, znacznie
uproszczonym. Odtd uczniowie decydujcy si na nauk zawodu mogli wybiera
midzy czterema typami szk. Najbardziej podstawowe wyksztacenie przekazy-
wano w szkoach przysposobienia zawodowego, w ktrych zajcia trway zwykle
od kilku miesicy do p roku. Przewanie uczya si w nich modzie niemajca
skoczonej szkoy podstawowej. Absolwenci szk przysposobienia zawodowego
otrzymywali dyplom kwalifikacji zawodowej. W okresie stalinowskim najpopu-
larniejsze byy zasadnicze szkoy zawodowe, do ktrych kierowano modzie po
szkole podstawowej. Dla kandydatw z niszym wyksztaceniem tworzono spe-
cjalne klasy wstpne, bd szkolenia uzupeniajce. Trwajca najczciej dwa lub
trzy lata nauka koczya si egzaminem na stopie robotnika kwalifikowanego.
Warunkiem przyjcia do trzeciego rodzaju szk technikum zawodowego
byo take ukoczenie szkoy podstawowej. Nauka w technikum trwaa zwykle
trzy lub cztery lata, w zalenoci od specjalnoci szkoy i profilu klasy. Absolwenci
otrzymywali stopie zawodowy, ale dodatkowo mieli matur i prawo ubiegania si
o przyjcie na studia wysze.

6
Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 21 czerwca 1949 r. w sprawie zakresu dziaania
Centralnego Urzdu Szkolenia Zawodowego; cf. Owiata polska 19441956, cz II: Lata 19491956,
Warszawa 2000. s. 12.
7
Owiata polska 19441956, cz. II, s. 12.
8
Uchwaa Nr 488 Prezydium Rzdu z dnia 23 czerwca 1951 r. w sprawie ustroju szkolnictwa za-
wodowego, cf. ibidem, s. 286 nn.
224 STANISAW BARASKI

Stworzono te szkoy majstrw, przeznaczone dla wykwalifikowanych robot-

nikw przemysowych posiadajcych ju praktyk zawodow. Kierowano do nich
pracownikw, majcych w przyszoci zajmowa kierownicze stanowiska w fa-
brykach. Czas trwania nauki w szkoach majstrw zalea od kierunku szkolenia
i aktualnych potrzeb gospodarczych, ale zwykle nie przekracza dwch lat.
Rwnie istotne dla rozwoju szk, jak zmiany administracyjne, byy dziaania
na rzecz popularyzowania szk zawodowych wrd modziey. W stalinowskiej
propagandzie wyrwnywania krzywd ten rodzaj szkolnictwa odgrywa szcze-
gln rol. To przede wszystkim dziki niemu niewyksztaceni i biedni chopi
oraz robotnicy mieli zdobywa zawd, a przez to prac. Wadze przekonyway,
e za spraw rozwoju szk zawodowych modzie chopska i robotnicza zyska
niespotykan wczeniej szans na popraw swego losu. Podstawowym zadaniem
propagandy szkolnictwa zawodowego, obok szerzenia wiary w socjalistyczn
sprawiedliwo, byo przycignicie modziey na wielkie place budowy i do
nowo powstajcych fabryk. Ogromne zapotrzebowanie przemysu i budownic-
twa w okresie stalinowskim na pracownikw wymuszao dostarczanie nowych ich
rzesz. Poniewa najwikszym potencjaem siy roboczej dysponowaa przelud-
niona i zacofana wie, omawian propagand kierowano przede wszystkim do
chopw.
Pierwszy kolorowy, penometraowy film polski Przygoda na Mariensztacie
z 1954 r. opowiada o yciu w miecie. Moliwo przeprowadzki ze wsi mia
stwarza nowy ustrj i odbudowa stolicy. Reyser Leonard Buczkowski przedsta-
wi Warszaw jako prnie rozwijajce si miasto i tak pokazan stolic zestawi
z nieatrakcyjnym dla modych ludzi yciem na wsi. W scenie z hotelu robotnicze-
go gwna bohaterka filmu, uczca si w technikum budowlanym, przekonana e
to wanie dziki nauce bdzie moga zosta w Warszawie, rezygnuje z wyjcia
z koleankami na zabaw i odrabia lekcje. W kolejnych ujciach szkoa zawodowa
jest czysta i nowoczesna, a zajcia szkolne ciekawe i przyjemne. Filmowa przepro-
wadzka do miasta czy si przede wszystkim ze spenieniem wielkiego marzenia
modziey wiejskiej: zastpienia lasu, gsek, krwek i indorw nowoczesnym
miastem i atrakcyjn prac.
Podobny obraz nauki w szkole zawodowej, traktowanej jako etap na drodze
do przeprowadzki do miasta i awansu, pojawia si w literaturze i wydawnictwach
propagandowych. W wielkonakadowym wydawnictwie na temat Nowej Huty9 au-
tor cytuje rzekomo autentyczne listy uczniw, ktrzy zdecydowali si na przyjazd
ze wsi do miasta na nauk zawodu. Niezalenie od tego, czy poniej przytoczone
opinie s prawdziwe (i co bardziej istotne, czy reprezentuj punkt widzenia wik-
szoci mieszkacw Nowej Huty), dobrze obrazuj metody propagandy szkolnic-
twa zawodowego. Moda spawaczka miaa przekonywa swoj rodzin, jak atwo

9
I. K r a s i c k i, Huta im. Lenina stalowa chluba Polski, [w:] idem, Na szlakach wielkich prze-
mian. 10 lat Ziemi Krakowskiej, Krakw 1954.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 225

w nowym ustroju poprawi wasny los: Kiedy tak sobie pomyl teraz, e ja
wiejska dziewczyna z naszego Uszewa w powiecie brzeskim, w niecae dwa lata
wyuczyam si zawodu spawaczki, e jestem dzisiaj samodzielnym czowiekiem
[...], to naprawd jestem z tego dumna i wdziczna naszemu pastwu, naszemu
Prezydentowi za to wszystko, co mamy dzisiaj w Polsce. Gdzie ja kiedy moga-
bym przed wojn myle o takim awansie? Musiaabym pewnie przez cae ycie
siedzie na wsi i moe pracowa u jakiego kuaka10.
W tej samej publikacji przytoczono take fragment listu, w ktrym dwudzie-
stokilkuletni pracownik Huty pono pisa do swoich rodzicw: Nie sposb wy-
czerpa to wszystko, co dao modej zaodze szkolenie zawodowe. Byo ono naj-
pewniejszym pomostem do awansu spoecznego, dawao cudown moc wadania
maszynami. Stawao si pierwszym bodcem do wchaniania wiedzy o wiecie11.
Drukowano take plakaty przekonujce modzie o szansach i perspektywach,
jakie miay gwarantowa szkoy zawodowe. Np. na popularnym plakacie Wiktora
Grki z 1953 r. widnieje posta modego spawacza dumnie stojcego na tle placu bu-
dowy, a pod nim napis: Przez szko zawodow na wielkie budowle socjalizmu12.
Obok propagandy oglnokrajowej, Ministerstwo Owiaty, a potem CUSZ,
bardzo aktywnie zachcay do wyboru szk zawodowych, take na poziomie lo-
kalnym. Organizowano pogadanki w szkoach podstawowych, na ktre zapraszano
najstarszych uczniw i ich rodzicw. Perspektyw nauki w szkoach zawodowych
przedstawiano jako bardzo atrakcyjn13. Podczas lokalnych akcji propagandowych
na wsi przekonywano, e nauka w szkoach zawodowych otworzy przed modzie
moliwoci przeprowadzki i pracy w duych miastach. Zdarzao si take, e CUSZ
wykorzystywa samych uczniw, by zachcali swoich kolegw do wstpowania do
szk zawodowych. W zarzdzeniu CUSZ z 1949 r. w sprawie ferii wielkanocnych
w wojewdztwie lskim czytamy, e uczniowie P.S.P.P [Pastwowych Szk
Przysposobienia Przemysowego] wglowych Mikulczyce, Tarnowskie Gry
oraz Miechowice w wypadku wyjazdu na ferie winni by poinstruowani i wy-
korzystani dla celw propagandy S.P.P. [Szk Przysposobienia Przemysowego]
wglowych w zwizku z przeprowadzon akcj werbunkow do szk wglowych
na 1go maja rb.14

10
Ibidem, s. 319.
11
Ibidem, s. 315.
12
W. G r k a, Przez szko zawodow na wielkie budowle socjalizmu, barwny offset. Do niedaw-
na plakat by eksponowany w galerii staej w Muzeum Narodowym w Warszawie, nr inw. Pl. 309/1.
13
W 1949 r. Centralny Urzd Szkolenia Zawodowego (dalej cyt.: CUSZ) ustali zasady tworzenia
materiaw propagujcych nauk w szkoach zawodowych. W instrukcji pisano, e wszystkie opisy
powinny zawiera elementy zachcajce do pracy, podkrela donioso danej gazi przemysu dla
gospodarki pastwowej, zawiera ciekawe strony pracy w danym dziale, stan organizacji bezpiecze-
stwa pracy i urzdze, majcych na celu trosk o robotnika i poprawienie jego bytu, AAN, CUSZ,
19/1, k. 21.
14
AAN, CUSZ, 19/3, k. 6.
226 STANISAW BARASKI

Podczas obrad powoanej ju przy PPR Komisji OwiatowoKulturalnej15,

ktrej zadaniem byo zreformowanie caego systemu nauczania w powojennej
Polsce, anna Kormanowa czoowy ideolog nowej owiaty mwia, e ko-
munistyczne reformy szkolnictwa powinny by regulowane przez ostry gd kadr
na potrzeby gospodarki ustrojowej16. W innym miejscu stwierdzono, e prze-
budowa systemu owiaty miaa na celu dostarczenie yciu gospodarczemu wy-
kwalifikowanych kadr w ramach narodowych planw gospodarczych17. System
szkolnictwa, obok ksztatowania modziey na patriotw Polski Ludowej, mia
przede wszystkim suy realizacji planw gospodarczych. Bez absolwentw szk
zawodowych odbudowa zniszczonego wojn kraju i realizacja kolejnych planw
gospodarczych nie byaby moliwa. Wadysaw Biekowski, wczesny czonek
KC PPR, twierdzi w 1948 r., e pilne i palce potrzeby ycia gospodarczego -
daj moliwie i dopuszczalnie najwczeniejszego kierowania modziey do szk
zawodowych18. Rozwj szkolnictwa zawodowego traktowano jako strategiczny
cel polityki owiatowej przynajmniej od 1945 r. W argonie partyjnym mwiono
o produkcji kadr. Autor artykuu z roku 1946, wydrukowanego w kwartalniku
Szkoa Zawodowa pisa, e organizacja ksztacenia modego pokolenia opie-
ra si winna na planowej gospodarce materiaem modzieowym [podkrelenie
S.B.], majcej na celu dostarczenie wszystkim dziedzinom pracy i ycia zbiorowe-
go odpowiednio przygotowanych modych kadr19. Take podczas dyskusji Komisji
OwiatowoKulturalnej oraz w dokumentach Ministerstwa Owiaty czsto poja-
wiay si sformuowania, w ktrych absolwenci szk zawodowych traktowani byli
nie tyle nawet jako sia robocza, co jako rodki produkcji, a nauk zawodu utosa-
miano z procesem produkcji i dystrybucji niezbdnego dla gospodarki materiau.
W 1949 r. Stanisaw Skrzeszewski, minister owiaty i jednoczenie najwaniejszy
obok Kormanowej czonek Komisji OwiatowoKulturalnej, charakterystycznym
jzykiem potpia odwracanie uwagi modziey od obowizkw szkolnych i dema-
skowa stosunek wadz do uczniw: Nauka szkolna to jest jak proces produkcyj-
ny, ktry si dokonywa w fabryce (oklaski), tak jak do domu wariatw odesanoby
czowieka, ktry by oderwa tysic robotnikw od pracy, aeby posa na uboczne
zajcia, tak trzeba tpi ludzi, ktrzy odrywaj modzie do ubocznych zaj20.

15
Na temat Komisji Owiatowo Kulturalnej cf. K. K o s i s k i, Oficjalne i prywatne ycie mo-
dziey w czasach PRL, Warszawa 2006, s. 1122.
16
AAN, AK, 251, k. 63.
17
AAN, AK 255, k. 1.
18
W. B i e k o w s k i, Problemy polityki kulturalnej, Nowe Drogi, 1948, nr 7, s. 81. Cyt. za:
M. M a z u r, O czowieku tendencyjnym... Obraz nowego czowieka w propagandzie komunistycznej
w okresie Polski Ludowej i PRL 1944 1956, Lublin 2009, s. 327.
19
W. G o r d z i a k o w s k i, Perspektywy szkolnictwa zawodowego, [w:] Szkoa Zawodowa,
1946, nr 1, s. 43.
20
AAN, Archiwum Stanisawa Skrzeszewskiego, 167, k. 112.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 227

Co p roku w Departamentach Planowania oraz Statystyki Centralnego

Urzdu Szkolenia Zawodowego ustalano plany produkcji absolwentw w ra-
mach poszczeglnych kierunkw i specjalizacji. Wszelkie obliczenia i wytyczne
powstaway na podstawie informacji o potrzebach gospodarki okrelanych przez
Rad Ministrw. Najpierw na szczeblu centralnym, potem na poziomie wojewdz-
kim w Dyrekcjach Okrgowych Szkolenia Zawodowego (DOSZ) okrela-
no z dokadnoci do jednej osoby, ilu absolwentw powinien przygotowa dany
kierunek szkolenia21. W przypadku weryfikacji planw, CUSZ wysya do DOSZ
notatki, w ktrych zmiany tumaczono wzrostem zapotrzebowania poszczeglnych
gazi przemysu22. W szczeglnoci starano si realizowa wytyczne dotyczce
kierunkw mniej popularnych, bd takich, w ktrych potrzeby byy ogromne
i mimo popularnoci, brakowao chtnych. Odnosio si to zwaszcza do szk gr-
niczych i hutniczych.
Obok propagandowych obietnic awansu spoecznego, podstawowym instru-
mentem majcym nakoni modzie do nauki w szkoach zawodowych byy sty-
pendia socjalne. Polityka wspierania aspiracji edukacyjnych ubogiej modziey
bya jednak take podporzdkowana planom gospodarczym. W 1951 r. planowa-
no przyzna stypendia 95 proc. uczniw I klas zasadniczych szk zawodowych
w kierunkach grniczym i przemysowoodlewniczym. W tym samym czasie
w innych kierunkach pomoc socjaln miao otrzymywa rednio prawie trzy razy
mniej uczniw (37 proc.)23. Intensywnie dotujc nauk w zasadniczych szkoach
zawodowych grniczych i hutniczych, CUSZ stara si wyszkoli odpowiedni
liczb przyszych pracownikw kierunkw szczeglnie wanych dla przemysu.
Prawdopodobnie wychodzc z zaoenia, e najwaniejszym zadaniem jest samo
przycignicie modziey do szk, CUSZ przeznacza znacznie nisze rodki na
stypendia dla starszych uczniw. W klasach drugich i trzecich stypendia socjal-
ne miao otrzymywa rednio ju tylko 15 proc. w szkoach grniczych i ponad
13 proc. w szkoach hutniczych24.
Zdarzao si, e mimo propagandy i programu stypendialnego, do szk nie
zgaszaa si odpowiednia liczba kandydatw. Wwczas, aby realizowa plany pro-
dukcji kadr, CUSZ zmienia nawet zasady rekrutacji25. W instrukcji w sprawie
organizacji roku szkolnego 1952/1953 w zasadniczych szkoach zawodowych zde-

21
Cf. AAN, CUSZ, 10/73.
22
Zwykle notatki byy bardzo podobne to poniszej: [CUSZ] uzasadnia wzrost kursw potrzeba-
mi gospodarczymi zgoszonymi w jeszcze wyszych liczbach przez poszczeglne resorty, AAN,
CUSZ, 7/86, b. p.
23
AAN, CUSZ, 7/44, k. 2.
24
Ibidem. Mona przypuszcza, e tak znaczne zmniejszenie szansy na zdobycie stypendium so-
cjalnego uczniom klas drugich i trzecich byo dodatkowo spowodowane przekonaniem CUSZ o mo-
liwoci zarobku podczas praktyk w fabrykach.
25
Tak ewentualno przewidziano w Uchwale Nr 448 Prezydium Rzdu z dnia 23 czerwca
1951 r. w sprawie ustroju szkolnictwa zawodowego, cf. Owiata polska, cz. II, s. 286.
228 STANISAW BARASKI

cydowano, e wbrew oglnym zasadom do szk grniczych, odlewniczych i hut-

niczych moe by przyjmowana modzie bez ukoczenia siedmiu klas szkoy pod-
stawowej. Postanowiono, e wystarczy, i bd mieli wiedz z zakresu IV klasy26.
Masowe przyjmowanie modziey do szk zawodowych, nawet kosztem ob-
nienia poziomu nauczania, tworzyo istotny problem dla gospodarki. Z jednej
strony wadze staray si ksztaci modzie na odpowiednim poziomie, bo jakie-
kolwiek luki i niedocignicia w przygotowaniu zawodowym ucznia, lub niesusz-
ne przyznanie mu wyszej kategorii ni na to zasuguje, odbioby si na produkcji,
zwikszao jej koszta i podwaao zaufanie do absolwentw szk27. Z drugiej,
chcc zrealizowa plany gospodarcze i zapotrzebowanie na kadry, zgaszane przez
Rad Ministrw, CUSZ musia godzi si na przyjmowanie do szk zawodowych
sabszej modziey. Co wicej, mimo zych wynikw w nauce, co roku naleao
dostarczy odpowiedni liczb absolwentw. Wobec tego zdarzao si, e szkoy
promoway do nastpnych klas nawet najgorszych uczniw.
Realizacja potrzeb gospodarki centralnie planowanej wizaa si take z ogra-
niczaniem liczby absolwentw szk zbyt popularnych. W 1951 r. na posiedzeniu
kolegium CUSZ prezes Zarzycki poinformowa o przekroczeniu planw naboru
do szk rolnospoywczych i odzieowych oraz stwierdzi, e naley ograniczy
liczb uczniw tych kierunkw28. Zwaywszy, e w pierwszej poowie lat pi-
dziesitych kadego roku uczyo si w szkoach zawodowych rednio ponad p
miliona modych ludzi, przewidywanie liczby absolwentw wszystkich kierunkw
i specjalnoci z dokadnoci do jednej osoby musiao by skazane na niepowo-
dzenie. Dodatkowym utrudnieniem dla wadz CUSZ byy czste zmiany potrzeb
kadrowych w trakcie realizacji planw.
Przy okazji realizowania planw gospodarczych szkolnictwo zawodowe rze-
czywicie miao tworzy nowe moliwoci nauki dla ubogiej modziey. W do-
kumentach Ministerstwa Owiaty ustanawiajcych priorytety szkolnictwa na rok
szkolny 1945/1946 mona przeczyta, e jednym z gwnych zada owiaty miao
by szerokie otwarcie dostpu do szk zawodowych modziey ze wszystkich
sfer, a zwaszcza robotniczej i chopskiej29. Take anna Kormanowa twierdzia,
e do szkolnictwa zawodowego naleao dopuci modzie chopsk i robotnicz,
by szkoy rednie przestay suy wrogowi klasowemu30. Liczne dziaania wadz
owiatowych, szczeglnie z koca lat czterdziestych dowodz, e Ministerstwu
Owiaty, a potem CUSZ, zaleao na otwarciu dostpu do edukacji grupom spo-
ecznym, majcym przed wojn bardzo niewielkie szanse na skoczenie szkoy

26
AAN, CUSZ, 68/1, k. 185.
27
Ibidem, k. 186.
28
AAN, CUSZ, 1/2, k. 204.
29
Zmiany w organizacji szkolnictwa zawodowego wprowadzane sukcesywnie od roku szkolnego
1945/1946, cf. Owiata polska, cz. I, s. 223n.
30
AAN, AK, 255, Tezy w sprawie reformy systemu owiaty, k. 212.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 229

redniej31. Naturaln konsekwencj byo zainteresowanie wadz skadem spoecz-

nym uczniw. Co roku, na rnych szczeblach dzielono uczniw wedle ich pocho-
dzenia spoecznego, by oceni ewentualne dokonania w promowaniu modziey ze
spoecznych dow.
Rozbudowany system stypendiw rzeczywicie stwarza niespotykane wcze-
niej szanse edukacyjne dla modziey chopskiej i robotniczej, ktra bez pomocy
materialnej nie miaaby moliwoci kontynuowania nauki po szkole podstawowej.
Przede wszystkim odnosi si to do organizowania sieci bezpatnych internatw32.
Bez nich droga do nauki, szczeglnie dla modziey chopskiej, byaby zamkni-
ta33. Uczniowie ze wsi, czsto oddalonych kilkadziesit kilometrw od najblisze-
go miasta, nie mogli sobie pozwoli na codzienny dojazd z domu do szkoy. Dla
mieszkajcych nawet wzgldnie blisko, kadorazowa podr wizaa si nie tyl-
ko z kosztami, lecz take z nagminnymi spnieniami lub opuszczaniem lekcji34.
Istniaa co prawda moliwo mieszkania na stancjach. Dla wikszoci rodzicw
byo to jednak rozwizanie zbyt drogie. Samo wysanie dziecka do szkoy wizao
si bowiem zarwno ze sporymi wydatkami, jak i utrat rk do pracy we wasnym
gospodarstwie, co wizao si z dodatkowym obcieniem pozostaych czonkw
rodziny.
Mona przypuszcza, e gdyby nie zakadanie internatw, dua cz z 40 proc.
mieszkajcych w nich uczniw nie uczszczaaby do zasadniczych szk zawo-
dowych. Dyrektor jednej ze szk w Szczecinie, w rocznym sprawozdaniu za rok
szkolny 1954/1955 pisa, e do silnym orem oraz przynt, ktra wpywa na
przekroczenie limitu naboru s odpowiednie warunki internatowe, ktre gwarantu-
j lokum dla wszystkich kandydatw35. Rozbudowie sieci internatw przywieca-
a take troska wadz o realizacj planw gospodarczych. Nowe bursy powstaway
bowiem przede wszystkim przy szkoach o szczeglnym znaczeniu dla gospodarki.
Obok stypendiw i internatw, szanse edukacyjne modziey chopskiej i ro-
botniczej miay dodatkowo zwiksza zasady rekrutacji do szk zawodowych.

31
W latach pidziesitych w systemie szkolnictwa zawodowego wida wyran tendencj do
odchodzenia od walki o odpowiedni skad klasowy szk. W kolejnych latach Planu Szecioletniego
coraz wiksz uwag przywizywano do zaspokojenia potrzeb gospodarczych i produkcji absolwen-
tw. W dokumentach CUSZ coraz mniej pisze si o potrzebie walki o awans spoeczny chopw i ro-
botnikw.
32
Ju w 1945 r. w rezolucji I Zjazdu Owiaty Zawodowej postanowiono, e dla umoliwienia
modziey niezamonej ksztacenia si w szkoach zawodowych naley dooy wszelkich stara, aby
w jak najkrtszym czasie zorganizowa internaty, Owiata polska, cz I, s. 229.
33
Naley jednak zdawa sobie spraw, e w wielu internatach przy szkoach zawodowych warun-
ki mieszkaniowe byy fatalne.
34
Wniosek o budow nowych internatw przy szkoach zawodowych w wojewdztwie krakow-
skim wizytatorzy DOSZ argumentowali wanie czstymi spnieniami i opuszczaniem szkoy przez
uczniw zamiejscowych codziennie dojedajcych na zajcia, AAN, CUSZ, 18/12, b. p.
35
AAN, CUSZ, 18/11, Roczne sprawozdanie Zasadniczej Szkoy Metalowej Szczecinelichowo, b. p.
230 STANISAW BARASKI

Zgodnie z decyzj najpierw Ministerstwa Owiaty, a potem prezesa CUSZ, kandy-

dat starajcy si o miejsce w szkole zawodowej musia zoy podanie, w ktrym
pytano go m.in. o zawd rodzicw. Dzieci chopw dodatkowo okrelay ilo zie-
mi posiadanej przez rodzicw. Na tej podstawie trzyosobowa Komisja Spoeczno
Pedagogiczna, obradujca pod przewodnictwem dyrektora szkoy, dzielia kan-
dydatw wedle pochodzenia klasowego i (uwzgldniajc take inne czynniki)
podejmowaa decyzj o przyjciu36. W praktyce jednak, wobec ogromnego zapo-
trzebowania na absolwentw, w wikszoci kierunkw problemem by raczej nie-
dobr kandydatw ni ich nadmiar.
Skoro zdecydowana wikszo osb starajcych si o nauk w szkoach za-
wodowych pochodzia z rodzin chopskich i robotniczych (dzieci inteligencji wy-
bieray szkoy oglnoksztacce), pochodzenie spoeczne mogo mie wpyw na
wyniki rekrutacji tylko w przypadku niektrych kierunkw. Dotyczyo to szk
cieszcych si duym zainteresowaniem modziey, a jednoczenie ograniczon
liczb miejsc. W 1950 r. Janusz Zarzycki mwi: w drzwi do caego szeregu szk,
zwaszcza tych, ktre uwaane s przez nasze drobnomieszczastwo za lepsze
[...] uderzy dua fala modziey. W tych szkoach, w ktrych liczba zgosze b-
dzie znacznie przekracza ilo miejsc, naley ostro, bezkompromisowo stosowa
kryteria klasowe przy przyjmowaniu37.
Ze sprawozda z wizytacji szk w caej Polsce wyania si obraz bardzo pesymi-
styczny. Niski poziom lekcji oglnoksztaccych, brak pomocy naukowych i nieustan-
ne prby nachalnej indoktrynacji musiay przekada si na wyksztacenie absolwen-
tw, dla ktrych szkoa bya bardzo czsto jedyn szans na zdobycie wyksztacenia
oglnego. Oto kilka typowych obrazkw z lekcji w szkoach zawodowych okresu
stalinowskiego, zanotowanych przez wizytatorw Dyrekcji Okrgowych Szkolenia
Zawodowego: W trakcie lekcji nauczyciel posugiwa si w odnoszeniu do
uczniw terminami nie matematycznymi i nie kulturalnymi jak: przesta brczy,
bo Ci w eb wyn38 [pisownia oryginau S.B.]; Klasa ociaa, czytelnictwo
nierozwinite, ortografia saba, zeszyty [le?] prowadzone i rzadko sprawdzane39;
Zeszyty s pene bdw ortograficznych i rzeczowych np. Komunia paryska 40;
Jakkolwiek lekcj naley uzna za nieudan, to jednak tre naukowa zostaa
ujta cile, marksizm leninizm widocznie si przewija41.

36
Obok dyrektora w skad komisji wchodzili przedstawiciel nauczycieli danej szkoy oraz przed-
stawiciel spoeczestwa, ktrym mia by najbardziej spoecznie i politycznie wyrobiony obywatel
wydelegowany przez miejscowe wadze owiatowe. Cf. DzUMO 1948, nr 6, poz. 112.
37
Zadania szkolnictwa zawodowego w wietle IV Plenum KC PZPR, Szkoa Zawodowa, 1950,
nr 11/12, s. 28. Szczeglnie popularne byy szkoy handlowe, budownictwa oraz techniki dentystycznej.
38
AAN, CUSZ, 18/22, Sprawozdania powizytacyjne DOSZ Zielona Gra 1954, b. p.
39
AAN, CUSZ,18/20, Sprawozdanie z wizytacji ZSZ DOSZ Warszawa 1950/51, b. p.
40
AAN, CUSZ, 14/6, Sprawozdania z wizytacji DOSZ oraz podlegych 1949/50, k. 8.
41
AAN, CUSZ, 18/20, Sprawozdania z wizytacji ZSZ DOSZ Warszawa 1950/51, b. p.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 231

Z tych i innych relacji wiadomo, e szkoy zawodowe nie przyczyniay si

specjalnie do intelektualnego rozwoju uczniw. Std oczywista wydaje si uwaga
jednego z wizytatorw zasadniczych szk zawodowych w Warszawie, e mo-
dzie [jest] ociaa, myli ciko, wasna inicjatywa i samodzielno [s] ograni-
czone42.
Kluczowa cz edukacji zawodowej nauczanie praktyczne odbywaa
si w warsztatach szkolnych lub w zakadach pracy. Ze sprawozda z wizytacji
wynika, e podobnie jak w przypadku lekcji oglnych, warunki na zajciach prak-
tycznych zawodu byy zazwyczaj ze albo bardzo ze. W warsztatach panowa brud
i nieporzdek. W relacjach z wizytacji warsztatw szkolnych czsto pojawiaj si
uwagi podobne do niej przytoczonych: Uczniowie nie przestrzegaj przepisw
BHP, spawaj bez okularw, szlifuj bez rkawic czci ostre43; Oglnie nie
zwraca si uwagi na utrzymanie porzdku i waciw postaw ucznia w warszta-
cie44; Uczniowie pracujcy na obrbce rcznej, zgrupowani w jednym kcie sali,
opowiadali sobie kaway, inni czytali gazety45.
Podstawowym problemem dla CUSZ by jednak nie tyle nawet poziom zaj,
co niska frekwencja w szkoach, szczeglnie na zajciach warsztatowych. Okoo
1952 r., w zwizku z czstym opuszczaniem lekcji przez uczniw, w sprawozda-
niach z wizytacji coraz czciej pojawiay si informacje o koniecznoci wzmo-
enia wspzawodnictwa pracy w warsztatach i walki z bumelantami. W in-
strukcjach wysyanych w 1952 r. do wszystkich szk zawodowych pisano, e na
zebraniach modziey naley wskazywa uczniw zaniedbujcych si w pracy
oraz opuszczajcych zajcia warsztatowe46. Prezes CUSZ motywowa powysz
decyzj koniecznoci cilejszej realizacji planw gospodarczych. Problem pra-
cy uczniw podczas zaj praktycznych by dla wadz bardzo istotny47. Dyrekcja
powoanego przy CUSZ Centralnego Zarzdu Warsztatw Szkolnych zastrzega-
a, e produkcja [w warsztatach szkolnych] jest rodkiem, a nie celem samym

42
AAN, CUSZ, 18/20, Sprawozdanie z wizytacji ZSZ DOSZ Warszawa 1950/51, b. p.
43
AAN, CUSZ, 18/11, Sprawozdanie z wizytacji Zasadniczej Szkoy Budowy Okrtw w Szcze-
cinie przeprowadzonej w dniach 2729 X i 12 XI 1954, b. p.
44
AAN, CUSZ, 18/11, Sprawozdanie z wizytacji Zasadniczej Szkoy EnergetycznoElektrycznej
w Szczecinie odbytej dnia 1, 2, 3, 7, 8, 9 i 14, XII 1954, b. p.
45
AAN, CUSZ, 18/11, Z wizytacji w Zasadniczej Szkole Metalowej w Waczu, b. p.
46
AAN, CUSZ, 68/1, Zarzdzenie prezesa CUSZ z dnia 26 wrzenia 1952 r. w sprawie polepsze-
nia pracy wychowawczej i wykonania planu produkcji w warsztatach szkolnych, b. p.
47
W okresie realizacji Planu Szecioletniego CUSZ nieustannie stara si zachci modzie do
wspzawodnictwa w warsztatach szkolnych. W 1956 r. decyzj prezesa Zarzyckiego stworzono nawet
odznak Przodujcego Ucznia ZSZ dla uczniw wyrniajcych si ponadprzecitnym wykonaniem
norm produkcyjnych w warsztatach.
232 STANISAW BARASKI

w sobie48. Z dokumentw jednoznacznie wynika jednak, e poza rol edukacyjn,

nauka uczniw szk zawodowych bya podporzdkowana potrzebom przemysu,
a modzie podczas zaj warsztatowych pracowaa na potrzeby gospodarki. Praca
kilkuset tysicy uczniw szk zawodowych w caej Polsce musiaa mie dla wadz
istotne znaczenie. W sprawozdaniach z wizytacji pojawiay si informacje o reali-
zowaniu przez szkoy zamwie od rnych instytucji i urzdw pastwowych.
W 1950 r. wizytatorzy DOSZ w Katowicach notowali, e wszystkie warsztaty
[w wojewdztwie] [...] nawizay kontakt z instytucjami pastwowymi i uspo-
ecznionymi i pracuj dla potrzeb gospodarczych kraju i terenu, na ktrym istnie-
j49. Wielko produkcji w warsztatach szkolnych bya szczegowo ustalona dla
wszystkich wojewdztw. Uczniogodziny jak pisano o czasie pracy uczniw
szk zawodowych nie byy jednak specjalnie wydajne, a wizytatorzy czsto
narzekali na zbyt wysokie normy ustalane przez CUSZ50.
Niski poziom zaj nie przyczynia si do rozwoju modziey. W szkoach za-
wodowych uczono wykonywania prostych prac, niewymagajcych inwencji i wysiku
intelektualnego. W ten sposb przyzwyczajano uczniw do przyszej pracy w charak-
terze dodatku do maszyny, nie dajc im wikszych szans na awans edukacyjny.
W zwizku z tym, e dziaalno szk bya podporzdkowana realizacji pla-
nw gospodarczych, CUSZ w znacznym stopniu wpywa na losy absolwentw.
W ustawie z marca 1950 r. postanowiono, e absolwenci rednich szk zawo-
dowych oraz szk wyszych mog by zobowizani do pracy w zakresie swoich
specjalnoci w oznaczonej instytucji pastwowej lub samorzdowej albo w innym
oznaczonym uspoecznionym zakadzie pracy51. Dziki tej ustawie wadze zyska-
y moliwo przymusowego kierowania byych uczniw do pracy w dowolnej
fabryce bd zakadzie. Zastrzegano co prawda, e mogli by oni zwolnieni z obo-
wizku pracy, ale tylko wwczas, gdy decydowali si na studia wysze w kierun-

48
AAN, CUSZ, 68/1, Instrukcja z dnia 27 stycznia 1952 roku w sprawie opracowania planu tech-
nicznoprzemysowofinansowego na rok 1952, b. p. Na ten sam problem wyranie zwracano uwag
w Oklniku nr 13 z 5 czerwca 1948 piszc, e wspzawodnictwo pracy na terenie szkoy nie moe
mie na celu wzgldw ekonomicznych, cf. Owiata polska, cz I, s. 265.
49
AAN, CUSZ, 74/5, k. 55.
50
Przy okazji kontroli Zasadniczej Szkoy Zawodowej w Chemie pisano, e tylko maa garstka
uczniw wykonuje te normy, a przewaajca wikszo uczniw dochodzi tylko do 80%, AAN,
CUSZ, 18/13, b. p. W wielu szkoach wypenianie planw produkcyjnych musiao wyglda jeszcze
gorzej. Z dokumentw CUSZ z 1952 r. wynika, e ponad 2/3 Dyrekcji Okrgowych Szkolnictwa
Zawodowego nie wywizywao si z planw produkcji dla warsztatw szkolnych. O ile jednak DOSZ
w Warszawie w roku szkolnym 1951/1952 wykona prawie 95 proc. planu, o tyle w wojewdztwach
szczeciskim i kieleckim zrealizowano mniej ni poow zakadanej produkcji, cf. AAN, CUSZ, 68/1,
Zarzdzenie Prezesa Centralnego Urzdu Szkolenia Zawodowego z wrzenia 1952 r. /Nr XII/
NP./4536/52/, b. p.
51
Ustawa o planowym zatrudnianiu absolwentw rednich szk zawodowych oraz szk wy-
szych z 7 marca 1950 r., Owiata polska, cz. II, s. 283.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 233

kach wyjtkowo istotnych dla gospodarki. Dodatkowo musieli wykazywa szcze-

glne zdolnoci i pilno, rokujce wybitne postpy w dalszym ksztaceniu si52.
Obowizek pracy we wskazanym zakadzie ustalono na maksimum trzy lata,
zawieszajc byym uczniom prawo do rozwizania umowy o prac. Dopiero po
upywie tego czasu absolwenci mogli decydowa o wasnej przyszoci zawodo-
wej. Uchylanie si od obowizku pracy w wyznaczonym przez CUSZ zakadzie
podlegao karze do trzech miesicy wizienia i 100 tys. z (sprzed wymiany w pa-
dzierniku 1950 r.) grzywny53. Tre ustawy z 1950 r. demaskuje charakterystycz-
ny stosunek do absolwentw szk zawodowych. Wadze traktoway ich z pozycji
wacicieli wiedzy i umiejtnoci, ktre jako uczniowie zdobyli w szkoach zawo-
dowych. W zwizku z tym, e Polska Ludowa tworzya uczniom moliwo nauki,
wadze mogy decydowa, gdzie wykorzysta umiejtnoci absolwentw.
Przed kocem kadego roku szkolnego przy szkoach zawodowych obrado-
way lokalne Komisje Przydziau Pracy. Na podstawie wytycznych DOSZ, absol-
wenci dostawali zawiadczenie o skierowaniu do pracy i w wyznaczonym termi-
nie musieli si stawi w odpowiednim zakadzie lub fabryce54. Dla wielu byych
uczniw skierowanie do pracy w konkretnej fabryce, hucie bd kopalni musiao
by przykrym finaem edukacji zawodowej. Przydziay do pracy czsto wizay si
z koniecznoci przeprowadzki do innego miasta. To w istotnym stopniu determi-
nowao przyszo (nie tylko zawodow) modych ludzi, ktrzy wanie wkraczali
w dorose ycie.
Przymusowe wysyanie absolwentw do zakadw pracy, jak wiele innych
decyzji dotyczcych szkolnictwa zawodowego, tumaczono rosncymi potrzeba-
mi gospodarki. Decyzje wadz uzasadniano take trosk o przyszo zawodow
byych uczniw. Zwracano uwag, e odgrne kierowanie absolwentw do pracy
zapewnia moliwo niezwocznego wczenia si w budownictwo socjalistycz-
ne55. Opr uczniw wobec nakazw pracy interpretowano jako niezrozumienie
troski wadz komunistycznych o modzie56.

52
Ibidem, s. 284.
53
Ibidem, s. 285.
54
Wiadomo, e przy wysyaniu uczniw do najbardziej atrakcyjnych prac Komisje Przydziau
Pracy kieroway si znajomociami, chocia na podstawie analizowanych rde, trudno oceni skal
tego problemu. Uczniowie Technikum AdministracyjnoGospodarczego w Lublinie skaryli si dele-
gatom Ministerstwa Skupu na Komisj Przydziau Pracy, ktra miaa przydziela absolwentw do
pracy nie wedle umiejtnoci i zasug, ale na zasadzie kumoterstwa i znajomoci, cf. np. AAN,
CUSZ, 8/4, k. 40.
55
Ustawa o planowym zatrudnianiu absolwentw rednich szk zawodowych oraz szk wy-
szych z 7 marca 1950 r., cf. Owiata polska, cz. II, s. 283.
56
W 1953 r. pracownicy CUSZ pisali, e niech uczniw wobec przydziaw do konkretnych
zakadw pracy jest dowodem niedostatecznego przygotowania politycznego absolwentw przez kie-
rownictwo szk, ktre nie potrafio przekona absolwentw, e ustawa o planowym zatrudnianiu jest
234 STANISAW BARASKI

Trudno dzisiaj ustali, jaka cz absolwentw bya zadowolona z przydzie-

lonego im zatrudnienia, cho z pewnoci wielu bardzo krytycznie odnosio si
do decyzji Komisji Przydziau Pracy. Wiadomo, e uczniowie czsto motywowali
wybr szkoy zawodowej nadziej na znalezienie pracy i przeprowadzk do due-
go miasta57. Tymczasem, by zaspokoi potrzeby gospodarcze, cz absolwentw
(take tych, ktrych szkoy mieciy si w duych miastach) po skoczonej nauce
musiaa pracowa w regionach z ich punktu widzenia nieatrakcyjnych58.
Take warunki pracy absolwentw czsto radykalnie odbiegay od obietnic
skadanych uczniom ostatnich klas szk podstawowych, zastanawiajcym si nad
dalsz edukacj. Z racji maego dowiadczenia zwykle zarabiali najgorzej, czsto
te byli le traktowani i wykorzystywani przez starszych, bardziej dowiadczo-
nych pracownikw59. Modzi absolwenci szk zawodowych narzekali na przy-
dzielanie im najciszych prac i brak zainteresowania ze strony duej pracujcych
kolegw60. Wikszo z nich mieszkaa w maych i brudnych pokojach hoteli ro-
botniczych, tylko nieliczni dostawali przydziay na mae mieszkania zakadowe61.
wiadectwem beznadziejnej sytuacji uczniw i absolwentw szk zawodowych
jest kilka niepublikowanych listw wysanych do czasopism modzieowych przez
zawiedzion modzie62. Uczniowie skaryli si w nich na brutaln rzeczywisto
szk i sytuacj absolwentw, zdecydowanie odbiegajc od obietnic propagan-
dy. Oto list absolwenta Szkoy Przysposobienia Zawodowego w Siemianowicach
lskich z czerwca 1950 r. do redakcji tygodnika Przyjacika, w ktrym autor
pisze o zawiedzionych nadziejach na popraw sytuacji po skoczeniu szkoy za-
wodowej i dramatyzmie swojej sytuacji:

wyrazem troski Partii i Rzdu o zabezpieczenie pracy wszystkim opuszczajcym szkoy absolwen-
tom, AAN, CUSZ, 8/4, k. 37.
57
Cf. T. A l e k s a n d e r, Awans owiatowy modziey wiejskiej 19451970 na przykadzie
Sdecczyzny, Warszawa 1972, s. 92.
58
W notatce z 1953 r. wadze CUSZ opisyway sytuacj przydziau do pracy nastpujco: W miastach
wojewdzkich absolwenci stawiaj opr w przydzielaniu ich do delegatur gminnych. Chcieliby pozosta na
miejscu, co jest zupenie niemoliwe na skutek znacznie wikszego zapotrzebowania terenu. [...] Podobna
sytuacja istnieje, jeli idzie o skierowanie do prac na terenie Ziem Zachodnich, AAN, CUSZ, 8/4, k. 37.
59
Kwesti relacji midzy modymi i starszymi pracownikami warszawskich zakadw produkcyj-
nych opisa B. B r z o s t e k, Robotnicy Warszawy. Konflikty codzienne (19501954), Warszawa 2002,
s. 6772.
60
Cf. np. M. R a c h o s k i, Nasi absolwenci w zakadach pracy, Szkoa Zawodowa, 1954, nr 4,
s. 47.
61
Cf. np. J. K u r o , Wiara i wina. Do i od komunizmu, Warszawa 1990, s. 50n.; Notatka o sytu-
acji w Nowej Hucie, Wwa, dnia 15 X 1955r., [w:] Polska 1944/451989. Studia i materiay, Warszawa
1997, s. 317330.
62
Cf. AAN, CUSZ, 1/54.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 235

Szanowna Przyjaciko
Do S.P.P. [Szkoy Przysposobienia Przemysowego] wstpiem dn.3.XI.1949 r.
zawd grnika nie sprzyja mi, ale powiatowa komenda S.P. [Powszechnej
Organizacji Suba Polsce]63 powiedziaa, e z S.P.P. bdzie mona na jakie
tylko szkoy jecha. No i chopcy jechali jak ydzi na jarmark. Jak pojechalimy
to nam powiedziano, e tylko jest jeden zawd grniczy. Kto chce jecha z po-
wrotem do domu, to musi zapaci 100 tysicy zotych. I przez przymus zawd
nas si trzyma jak rak torby i zostalimy.
W szkole mwiono nam, e kto si bdzie dobrze uczy, to pjdzie do gim-
nazjum grniczego, z caej szkoy 10% pjdzie najlepszych uczniw. Po 5cio
miesicznej szkole, ju jako absolwenci, dano nas pewn grup na kopalni
w Siemianowicach, pow. Katowice. Jakemy przyjechali, kierownik internatu
powiedzia: kto miesic przepracuje na kopalni bez adnej bumelki, dostanie
14dniowy szkolny patny urlop.
Do gimnazjum niech kady zapomni i. Pracowaem jak mogem, czuwa-
em w nocy eby nie zaspa i nie zrobi adnej bumelki. Przepracowaem miesic
dostaem wypaty 7tysicy.
A mwiono nam, e grnik zarabia 60 tysicy zotych, niestety kamstwo
wyzysk, zmartwiony zniechcony na kopalnie paka mi si chciao. Ale mur [?],
po ptora miesica pracy poszedem do sztygara o urlop. A sztygar za skarby
nie da, tylko kae czeka do listopada br. Zo mnie ogarna wszyscy si sta-
rali o mj urlop. Kierownik internatu, biuro meldunkowe wszyscy dawali, tylko
sztygar nie chcia no i nie da. Pojechaem sam na legalny urlop, bo co robi.
Przyjechaem z urlopu, a tu dyscyplina pracy wzywa ob.[ywatela mnie] do s-
du. Za co, czy jak kogo zabiem czy co? Przykro mi byo, bo dziadek, pradziadek
nie byli karani, a ja jestem teraz wszystko wyrwna. Teraz narzekam na tak za-
szczytny zawd, jak na matk dlaczego mnie zrodzia, a ja musz si tak mczy.
Wszystka modzie awangarda Polski narzeka i klnie na te kopalnie, dlaczego
nas tak okamuj i dla S.P.P. nie ma nic tylko praca i jeszcze raz praca. Ja mwi,
e si powiesz, albo utopi, bo innej rady nie ma, tylko pracuj i to za darmo64.
[pisownia oryginau S.B.]
W kolejnych latach Planu Szecioletniego wadze nie byy ju tak bezwzgldne
i przynajmniej w pewnym stopniu konsultoway z absolwentami decyzje dotyczce
ich przyszego miejsca pracy. W zarzdzeniu prezesa CUSZ z 1956 r. ustalono, e
zatrudnienie absolwenta oparte jest na dobrowolnej umowie o prac zawieranej
pomidzy przedstawicielami zakadu pracy a absolwentem65. Rok wczeniej pra-
cownicy DOSZ w Olsztynie pisali, e [podobnie, jak w poprzednim roku] cz
absolwentw nie wyrazia zgody na proponowan im prac, po innych znw nie

63
Suba Polsce prowadzia lokalne rekrutacje przede wszystkim do szk przysposobienia zawo-
dowego.
64
AAN, CUSZ, 1/54, b. p.
65
Zarzdzenie Prezesa Centralnego Urzdu Szkolenia Zawodowego w sprawie kierowania do pra-
cy absolwentw ZSZ, 5.III.1956; cf. Owiata polska, cz II, s. 303.
236 STANISAW BARASKI

zgosili si przedstawiciele niektrych zakadw pracy. Dalej twierdzono, e w

przeciwiestwie do lat poprzednich, DOSZ nie otrzymuje w roku biecym prb
i skarg absolwentw w sprawie zatrudnienia66.
W 1955 r., na mocy zarzdzenia prezesa, CUSZ zrzek si wielu swoich
uprawnie na rzecz DOSZ67. Decyzja o reformie spowodowana bya nasilajc si
krytyk szk zawodowych. Obok upadku moralnego uczniw, narzekano na niski
poziom nauczania. W wielu artykuach pojawiajcych si w Szkole Zawodowej
w 1955 i 1956 r., zastanawiajc si nad reform szkolnictwa, postulowano wydu-
enie okresu nauki. Twierdzono, e absolwenci trafiajcy do zakadw pracy nie
potrafi wykonywa wyuczonego zawodu. Krytykowano take rozrost biurokra-
cji w CUSZ. 10 wrzenia 1956 uchwalono ustaw o zlikwidowaniu Centralnego
Urzdu Szkolenia Zawodowego68. Dotychczasowe obowizki CUSZ przeszy
w rce ministra owiaty.

***
Z bada i analiz polskich socjologw jednoznacznie wynika, e czasem naj-
wikszej ruchliwoci spoecznej w historii Polski XX w. by okres stalinowski69.
Gwne przemieszczenia dokonyway si wwczas ze zbiorowoci rolnikw do
zawodw pozarolniczych. Krzysztof Z a g r s k i oblicza, e odpyw osb po-
chodzenia chopskiego do zawodw pozarolniczych dokona si praktycznie do
1955 r. i w kolejnych latach wzrasta bardzo nieznacznie70. W pierwszych latach
PRL wicej ni co druga osoba pochodzca ze wsi podja prac poza rolnictwem
(przede wszystkim w przemyle). W zwizku z tym, e modzi mieszkacy wsi
samo zdobycie pracy w miecie traktowali jako awans spoeczny71, okres industria-
lizacji socjalistycznej mona uzna za czas duego natenia procesw ruchliwo-
ci spoecznej w gr, pamitajc o czsto fatalnej sytuacji uczniw i absolwen-
tw szk zawodowych. Komunistyczna propaganda gosia, e procesy awansu
spoecznego byy uwarunkowane decyzjami wadz, wyczulonych na nierwnoci
spoeczne. Przekonywano, e to starania PPR, a potem PZPR, o Polsk socjali-
stycznej sprawiedliwoci doprowadziy do masowego awansu modziey chop-
skiej i robotniczej. Ju analizy Stanisawa O s s o w s k i e g o z drugiej poowy

66
AAN, CUSZ, 1/49, k. 81n.
67
AAN, CUSZ, 1/16, k. 71.
68
Ustawa z dnia 10 wrzenia 1956 r. o przejciu szkolnictwa zawodowego przez Ministra Owiaty;
cf. Owiata polska, cz. II, s. 27.
69
Cf. K. Z a g r s k i, Rozwj, struktura i ruchliwo spoeczna, Warszawa 1978; H. D o m a s k i,
J. W i t k o w s k i, Struktura spoecznozawodowa a ruchliwo spoeczna i przestrzenna ludnoci
w Polsce, Warszawa 1989.
70
K. Z a g r s k i, op. cit., s. 97.
71
S. N o w a k o w s k i, Warszawski hotel robotniczy i jego mieszkacy. Skd i w jaki sposb rekru-
tuj si mieszkacy hotelu?, Kultura i Spoeczestwo, 1957, nr 2, s. 58.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 237

lat pidziesitych wskazyway, e rzeczywisto wygldaa zupenie inaczej72.

Masowa ruchliwo nie bya rezultatem troski wadz o modzie chopsk i robot-
nicz, o ktrej przekonywano w propagandzie w okresie stalinowskim i o ktrej
Mieczysaw Rakowski mwi stoczniowcom w 1983 r. Gwnym rdem proce-
sw awansu w PRL (podobnie zreszt, jak i w innych krajach bloku radzieckiego)
bya gwatowna industrializacja oraz konieczno odbudowy zniszczonych miast,
ktre stworzyy ogromne zapotrzebowanie na pracownikw przemysu i budow-
nictwa. Wzrost ruchliwoci spoecznej dodatkowo by spowodowany szybkim roz-
wojem biurokracji w caym kraju i tworzeniem, praktycznie od zera, administracji
na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych. Powszechny awans by wreszcie efektem
zapeniania pozycji spoecznych powstaych na skutek strat wojennych.
Zapotrzebowanie na nowych pracownikw przemysu i budownictwa miay
realizowa wanie szkoy zawodowe, przyczyniajc si do przyspieszenia pro-
cesu produkcji kadr. Kada industrializacja, a szczeglnie tak gwatowna, jak
w pierwszych latach PRL, pociga za sob due zmiany struktury spoecznej, a dla
bardzo wielu ludzi oznacza przejcie z rolnictwa do zawodw pozarolniczych.
Podobne rezultaty w stymulowaniu ruchliwoci spoecznej mona byo osign
take w wyniku gwatownego uprzemysowienia w innym systemie polityczno
ekonomicznym73.
Dla wikszoci absolwentw szk zawodowych awans ogranicza si wy-
cznie do przeprowadzki ze wsi do miasta i podjcia pracy poza rolnictwem.
Zapotrzebowanie na si robocz byo w owym czasie tak ogromne, e prac w fa-
brykach i na budowach znajdoway rwnie osoby bez wyksztacenia zawodo-
wego, a przeprowadzka do miasta bya stosunkowo atwa nawet bez ukoczenia
szkoy zawodowej.
Dla wielu absolwentw szk zawodowych pierwsza praca musiaa by bar-
dzo cikim dowiadczeniem, weryfikujcym obietnice komunistycznej propagan-
dy. Jacek Kuro pisa, e ruch awansu spoecznego [...] koczy si w momencie
przekroczenia bramy fabryki, tam ju czowiek stawa si tylko przedmiotem74.
Z lektury ustaw, zarzdze prezesa CUSZ i dokumentw terenowych jasno wyni-
ka, e ustalajc kolejne plany w zakresie produkcji kadr, komunistyczne wadze
byy wiadome sytuacji w stalinowskich szkoach zawodowych i zakadach pracy.
W zwizku z tym rozbudowany pod koniec lat czterdziestych i na pocztku pi-
dziesitych system szkolnictwa zawodowego naley traktowa przede wszystkim
jako narzdzie suce realizacji ambitnych planw gospodarczych, ktre przy
okazji doprowadzio do zmiany struktury zatrudnienia.

72
Cf. S. O s s o w s k i, Ruchliwo spoeczna jako wynik rewolucji spoecznej, [w:] idem, Dziea,
t. V: Z zagadnie struktury spoecznej. Warszawa 1968, s. 267272.
73
Op. cit., s. 269; P. B e r g e r, Rewolucja kapitalistyczna: pidziesit tez o dobrobycie, rwnoci
i wolnoci, Warszawa 1995, s. 115n.
74
J. K u r o , op. cit., s. 49.
238 STANISAW BARASKI

Droga do prawdziwego awansu gwarantujcego zdobycie wyksztacenia,

uzyskanie wysokich stanowisk, popraw pozycji materialnej i wzrost prestiu
nie prowadzia przez szko zawodow. Zdecydowanie wiksz szans na popraw
pozycji spoecznej dawaa praca w wojsku lub w aparacie bezpieczestwa. Jeli
w ogle drog awansu miay by szkoy, to nie zawodowe, a oglnoksztacce,
potem za wysze uczelnie. W spoeczestwie istniao silne przekonanie, e szkoy
zawodowe s placwkami drugiej kategorii, dla mniej zdolnej modziey. Dua
liczba ich absolwentw dodatkowo przyczyniaa si do tego, e dyplom zawodowy
nie by specjalnie ceniony75. W okresie stalinowskim o wiele lepsz kwalifikacj
do zajmowania wysokich stanowisk ni wiedza i przygotowanie zawodowe, bya
przynaleno do PZPR76. W zakadach pracy awans zapewniaa bez wzgldu
na wyksztacenie i wyniki pracy aktywno po linii na zebraniach i naradach
partyjnych.
Na koniec warto przypomnie, e Mieczysaw Rakowski sam pochodzi z ro-
dziny chopskiej. Jego droga do najwyszych stanowisk w pastwie nie wioda
jednak przez szko zawodow, chocia w okresie okupacji pracowa jako robot-
nik. Karier polityczn zawdzicza wanie przynalenoci partyjnej, wojsku oraz
studiom w Instytucie Ksztacenia Kadr Naukowych/Instytucie Nauk Spoecznych
przy KC PZPR.

Professional Training Secondary Schools during the Stalinist Period:

Production of Staff or Instrument of Social Advancement?

The article discusses the development and functioning of professional training

secondary schools in Poland during the period 19451956. The author stresses that after
1945 this type of educational institutions developed most rapidly. The Communist
authorities motivated this with special emphasis on material advancement and prestige
enhancement of the social groups, which formerly belonged to the lowest strata, i.e. workers
and peasants. This concern, deriving from communist ideology, was supposed to be
supported by the idealized presentation of the life of the working class in the official
propaganda (films and propaganda campaigns popularizing professional training secondary
schools among primary school children). The advertising materials pictured workers as
financially independent individuals, who took advantage of opportunities of furthering
their professional education, and who participated in the urban lifestyle.

75
Wrd autorw pamitnikw zebranych przez Jzefa Chaasiskiego, w ktrych awansowana
modzie opisywaa swoje szkolne lata, jedynie kilka procent koczyo szkoy zawodowe (i to zawsze
technika), kontynuujc nauk na wyszych uczelniach, J. C h a a s i s k i, Awans pokolenia, War-
szawa 1964.
76
Cf. H. w i d a Z i b a, Czowiek wewntrznie zniewolony. Problemy psychosocjologiczne
minionej formacji, Warszawa 1997, s. 218; Pamitniki modziey robotniczej, [w:] Oblicza modoci,
oprac. J. B o l e k, Warszawa 1974, np. s. 237 i 241.
 SZKOLNICTWO ZAWODOWE W OKRESIE STALINOWSKIM 239

The actual reasons for directing large numbers of the Polish youth, stemming
predominantly from rural milieus, to professional training secondary schools were the
needs of the countrys economy, which underwent postwar reconstruction and restructuring
towards heavy industry production (mining, steel production, machine construction), in
accord with the communist doctrine. All this generated the demand for large numbers of
low qualified workers. With the aim of rapid furnishing of an appropriately numerous
labour force, the training programmes in the schools were kept at low level, which
resulted in low qualifications of the graduates. Moreover, many of these schools were
underequipped with teaching utensils.
The lifestyle of the graduates of these schools also had little in common with the
picture forwarded by the official propaganda. Undoubtedly, the certificate of finishing such
a school provided the opportunity of moving to a city, which itself was generally considered
an advancement in social status among the peasantry. The appeal of the new workplace was
nevertheless limited by the fact that the authorities, with disregard of individual preferences,
directed the graduates of the discussed schools to factories all around Poland. Arriving on
the spot, the new workers were usually set to most burdensome duties, received low pay,
had problems with holiday leaves and usually had no possibility of continuing their
education. Such a situation resulted from the attitude of the authorities, who, on all levels,
treated workers as labour force, which in the name of fulfilment of economic goals
should be exploited as intensively as possible. Whereas, the authentic way to enhance ones
social and material status led through the military, the police forces, or through becoming
member of the Communist Party apparatus.