Jan upani

Szlachta a nard : pozycja szlachty w

spoeczestwie czeskim
Przegld Historyczny 102/2, 169-182

2011
R O Z P R A W Y

JAN UPANI
Uniwersytet Karola w Pradze
Wydzia Historii

Szlachta a nard.
Pozycja szlachty w spoeczestwie czeskim*

Ziemie w Droejkanach i Mozgach uprawiali liczni Domaszewiczowie, synni

myliwi; ci puszcz Zielonk a do Wikomierza tropem niedwiedzim chadzali.
[...] Soohubowie Mali byli bogaci w konie i bydo wyborne, na lenych pastwi-
skach hodowane; za Gociewicze w Goszczunach smo w lasach pdzili, od
ktrego zajcia zwano ich Gociewiczami Czarnymi albo Dymnymi1.
Sowa, ktrymi Henryk Sienkiewicz opisywa w Potopie drobn szlacht
polskolitewsk, do dokadnie odzwierciedlaj warunki ekonomiczne i socjalne,
w ktrych ya ta cz elity spoecznej, zreszt nie tylko na terenach Rzeczy-
pospolitej. W innych czciach kontynentu, przede wszystkim w Czechach i na
Morawach, trudno uwierzy w te sowa, ktre w wielu przypadkach podtrzymu-
j romantyczny obraz dziejw Polski oraz popularno, ktr do dzi ciesz si
w Czechach powieci Sienkiewicza.
W Polsce najczciej spotykanym przedstawicielem szlachty by drobny ry-
cerz, ktrego sytuacja ekonomiczna bya nienajlepsza, w odrnieniu od wynio-
sego magnata, ktry y w paacu, w oddaleniu od wikszoci spoeczestwa.
Ubogiego szlachcica mona byo spotka na co dzie, nie by odlegym panem,
ktry swoje majtki odwiedza tylko od czasu do czasu, wyranie te wpywa na
ycie ziemi, w ktrej y. Przy tym Rzeczpospolit zamieszkiwaa zaskakujco du-
a liczba drobnej szlachty rzecz, ktra w Europie miaa analogie np. w Hiszpanii
i na Wgrzech. Udzia szlachty w wczesnej populacji pastwa polskolitewskie-
go szacuje si na okoo dziesi procent2. Po rozbiorach rzd w Wiedniu stara
si zmniejszy ten udzia, midzy innymi z powodw podatkowych i poborowych.

*
Praca powstaa w ramach grantu Grantov agentury esk republiky nr 404/08/0259.
1
H. S i e n k i e w i c z, Potop, t. I, Krakw 2007, s. 5.
2
Cf. np. P. M i k l i s s, Deutscher und polnischer Adel im Vergleich. Adel und Adelsbezeichnungen
in der deutschen und polnischen verfassungsgeschichtlichen Entwicklung sowie die rechtliche
Problematik polnischer Adelsbezeichnungen nach deutschem Recht, Berlin 1981, s. 65n.
PR ZEGLD HISTORYCZNY, TOM CII, 2011, ZESZ. 2, ISSN 00332186
170 JAN UPANI

Podobnie jak pozostae mocarstwa rozbiorowe, usiowa przy pomocy przernych

korzyci oraz nadawania tytuw i odznacze pozyska miejscow arystokratyczn
elit, podczas gdy niemajtna drobna szlachta miaa by pozbawiona wszelkich
przywilejw i zredukowana do roli chopw. Narzdziem tej polityki bya tak zwa-
na akcja legitymizacyjna, ktra w zasadniczy sposb zmienia struktur polskiej
szlachty.
Po przyczeniu Galicji do monarchii Habsburgw i wydaniu ordynacji stano-
wej z 17 stycznia 1775 tamtejsza szlachta podzielona zostaa wzorem dziedzicz-
nych ziem tej dynastii na stan paski i rycerski3. Pochodzenie rodw nie odgrywa-
o roli, decydujcym kryterium bya pozycja spoeczna i majtek. Szlachta, ktra
nie uzyskaa pozycji ksit, hrabiw czy baronw zostaa zaliczona do stanu ry-
cerskiego, ktry by tosamy z austriackim zwykym szlachectwem4. Do uznania
stanu potrzebna bya rejestracja i cho samo szlachectwo potwierdzane byo za
darmo, konieczne byo udokumentowanie pochodzenia, co byo powodem licz-
nych nieprzyjemnoci, poniewa wiele rodzin nie posiadao adnych dokumentw.
Dlatego przepisy zawieray paragraf, na podstawie ktrego mona byo zastpi
dokumenty opini innych osb szlachetnie urodzonych, cznie ze zoeniem po-
twierdzenia, e dana osoba paci co najmniej dwadziecia pi zotych podatku
od gruntw dominialnych lub jest wacicielem chopw paszczynianych. Mimo
tych udogodnie nastpia spoeczna deklasacja tysicy drobnych szlachcicw,
ktrzy nie mieli ani dokumentw potwierdzajcych ich pochodzenie, ani dosta-
tecznie duego majtku5.
Wedug bardzo przyblionych szacunkw przed rokiem 1848 w Galicji jeden
szlachcic przypada na 32 do 45 mieszkacw. Galicja pod tym wzgldem pozo-
stawaa w tyle za Wgrami i Siedmiogrodem, gdzie jeden szlachcic przypada na
17 osb. W stosunku do caoci monarchii austriackiej oba kraje byy wyjtkowe,
poniewa w Lombardii i Wenecji stosunek szlachty do pozostaych grup spoecz-
nych wynosi jeden do trzystu, a w austriackich ziemiach dziedzicznych jeden
do trzystu pidziesiciu. Ale najwyraniejsza rnica zachodzia w stosunku do
Krlestwa Czeskiego, w ktrym jeden szlachcic przypada na 828 mieszkacw6.

3
B. W a l d s t e i n W a r t e n b e r g, sterreichisches Adelsrecht 18041918, [w:] Mitteilungen
des sterreichischen Staatsarchivs, t. XVII/XVIII, 1964/1965, s. 8; J. upani, Nov lechta
Rakouskho csastv, Praha 2006, s. 6365; S. G r z y s k i, Arystokracja polska w Galicji. Studium
heraldycznogenealogiczne, Warszawa 2009, s. 12n.
4
Postanowienie to zostao potwierdzone dekretem kancelarii dworskiej z 1830 r. Vide: ster-
reichisches Staatsarchiv, Allgemeines Verwaltungsarchiv, Adelsarchiv (Hofkanzlei), Adelsgeneralia 9,
3488/1830.
5
Cf. przypadek Franciszka Czechowskiego S. G r z y s k i, Nobilitacje w Galicji 17721918,
Warszawa 1997, s. 8384.
6
V. W i n d i s c h G r a e t z, Der ungarische Adel (in der Zeit 18151914), tudes Danubiennes,
t. VII, 1991, nr 2, s. 117; K. a p l o v i o v a, Uhorsk achta v 18. storo, Historick asopis,
t. LI, 2003, z. 2, s. 297298.
 SZLACHTA A NARD 171

Podczas gdy w wielu regionach Polski aktualne byo twierdzenie, e prawie

kady wolny chop posiadajcy ziemi naley do szlachty, w ziemiach Korony
Czeskiej sytuacja bya inna. Synonimem szlachcica by tam arystokrata, ktry mia
do dyspozycji majtki liczone w tysicach hektarw, na ktrych pracoway setki,
tysice, a niekiedy dziesitki tysicy poddanych.
Jeszcze w XIV w. struktura czeskiego stanu szlacheckiego bya niezmiernie
chaotyczna i nieprzejrzysta, ale z kocem nastpnego stulecia przeksztaci si
on w dwa stany z dokadnie okrelonymi kryteriami przynalenoci. Do szlachty
w dalszym cigu naleeli czonkowie stanw paskiego i rycerskiego korporacji,
ktre stosunkowo szybko zamkny si na napyw nowych czonkw7. Stan paski
ukonstytuowa si ju okoo 1500 r., gdy czescy panowie doszli do porozumienia,
e sami bd decydowa o uzupenianiu swoich szeregw i to z zastrzeeniem, e
przyszli kandydaci mieli pochodzi tylko z krgu osb mogcych udowodni trzy
generacje rycerskich przodkw. Ponadto na przyjcie nowego czonka nie miay
wpywu przywileje wadcy, ktry mg jedynie poleci dan osob; decydujce
byo stanowisko stanu paskiego. Kady rycerz starajcy si o awans spoeczny,
musia prosi o przyjcie. Podobn drog przeszed stan rycerski, ktry w XVI w.
poczy rycerzy, wadykw, ziemian, panoszy itd. Granic midzy jego czonkami
a pozostaymi wolnymi grupami spoecznymi, ktre aspiroway do grupy rycer-
stwa, ale nie speniay odpowiednich warunkw (np. mieszczanie lub wolni chopi)
wyznaczaa ordynacja ziemska z 1564 r. By to logiczny proces, poniewa nie byo
moliwoci, eby herby i predykaty otrzymywali z kancelarii monarszej lub od
palatyna rwnie poddani.
Jednym z kamieni milowych procesu formowania si szlachty w Czechach
i na Morawach byy wojny husyckie, ktre w pierwszym z tych krajw praktycz-
nie zlikwidoway, a w drugim wyranie ograniczyy majtek i wpywy Kocioa.
W tym samym czasie nastpi znaczcy wzrost znaczenia miast, ktre stay si
wan przeciwwag dla szlachty na politycznej szachownicy. Wzajemne spory do-
prowadziy na przeomie XV i XVI w. do wybuchu wojny domowej, ktr zako-
czya dopiero kompromisowa umowa witowacawska z 1517 r.8 Jej nastpstwem
by podzia wpyww politycznych w Czechach midzy trzy uprzywilejowane sta-
ny: panw, rycerzy i miasta. Rezultatem tego podziau byo postpujce zamykanie
si uprzywilejowanych korporacji.

7
J. M a c e k, Jagellonsk vk v eskch zemch 14711526, t. II, Praha 1994, s. 4389.
8
Szlachta przyznaa przedstawicielom miast prawo trzeciego gosu na sejmach ziemskich. Miasta
musiay przyzna szlachcie prawo do warzenia piwa i innej dziaalnoci gospodarczej. W ten sposb
miasta utrzymay swoj pozycje polityczn, ale za cen znacznych ustpstw w sferze gospodarczej.
Umowa regulowaa ponadto waciwo osobow sdw ziemskich i miejskich oraz wice si z tym
zagadnienia norm kolizyjnych. Cf. te J. F r a n c e k, 24.10.1517 Svatovclavsk smlouva. Urozen
versus neurozen, Praha 2006.
172 JAN UPANI

W rezultacie, w zwizku z osabieniem pozycji panujcego, stany paski i ry-

cerski stopniowo uzurpoway sobie prawo do przyjmowania nowych czonkw, zo-
stawiajc wadcy jedynie moliwo polecenia kandydata. Jak panowie, tak ryce-
rze liczyli si przy tym ze stopniowym uzupenianiem swoich szeregw, ale tylko
w ramach cile okrelonych zasad. Za podstawowe kryterium suyo urodzenie,
rozumiane jako wiek danych rodw. Jednoczenie z zamkniciem czeskiego sta-
nu panw w roku 1500 doszo do ustanowienia 47 starodawnych paskich rodw,
ktre w przyszoci miay mie pierwszestwo przed rodami przyjtymi pniej9.
Te ostatnie musiay czeka kilka generacji (zazwyczaj trzy) na przyjcie w poczet
penoprawnych paskich rodw.
Stan rycerski (bd te stan wadykw), w odrnieniu od paskiego, by duo
bardziej zrnicowany. Jego podstawowym problemem byo wyczne prawo kr-
la czeskiego do wydawania dokumentw herbowych, ktre nie zmienio si nawet
podczas zamykania si obu szlacheckich korporacji. W odrnieniu od innych cz-
ci witego Cesarstwa Rzymskiego dokumenty wydawane przez wadc Czech
nadaway de iure wraz z herbem rwnie tytu szlachecki. Zawieray bowiem for-
mu pjujeme a dvme erb nebolito znamen vladyctv10, ktra bya podstaw
roszcze nobilitowanego do przyjcia w skad stanu rycerskiego. Poniewa w ten
sposb w szeregi rycerstwa mogo dosta si wiele osb zalenych bezporednio
od krla, co w przyszoci mogoby osabi polityczn pozycj stanu, w 1497 r.
rycerze wymogli na Wadysawie II Jagielloczyku, eby prawo czynienia zapi-
sw do ksig ziemskich przysugiwao dopiero potomkom nobilitowanego, a i to
pod warunkiem zerwania zwizkw z mieszczastwem zatem gdy pozbd si
miejskich dochodw i zaprzestan praktykowania rzemiosa. Do kodyfikacji przy-
toczonego przywileju jednak nigdy nie doszo, a problem zamykania si stanu ry-
cerskiego powraca przez prawie cay wiek XVI.
Naley przy tym pamita o rnicach midzy szlacht Czech i Moraw, z jed-
nej strony, a lsk i uyck z drugiej. Na lsku i uycach funkcjonowaa struk-
tura i tytulatura przejta ze witego Cesarstwa Rzymskiego, a w Czechach i na
Morawach nie11.

9
F. P a l a c k , Popis staropanskch rod v echch r. 1500, asopis Musea Krlovstv e-
skho, 1831, s. 172173.
10
M. F i a l a, Ti studie k esk renesann heraldice (Znaky man Starho Msta praskho
v letech 15261618 ve svtle Salbuch), Heraldick roenka 1993, s. 11. Z tego powodu rodom,
ktre w czasach przedbiaogrskich otrzymay dokumenty herbowe zawierajce takie sformuowanie,
w XIX w. zostao przyznane (w ramach tzw. renobilitacji) proste szlachectwo. Cf. przypadek
Roudnickch z Mydlovar: dokument herbowy z 28 padziernika 1561 [w:] idem, Erbovn listiny
Archivu Nrodnho muzea (wstpne studium T. K r e j i k) Praha 2001, s. 4849. W latach 18971917
pojedynczym czonkom rodziny odnowiono proste szlachectwo; Nrodn archiv, Ministerstvo vnitra
Vde, lechtick archiv, kart. 41 Roudnick z Mydlovar. O renobilitacjach: J. u p a n i , Nov
lechta Rakouskho csastv, Praha 2006, s. 320n.
11
G. F r e i h e r r von F r l i c h s t a h l, Nobilitierungen im Heiligen Rmischen Reich, [w:]
 SZLACHTA A NARD 173

Emancypacja stanu rycerskiego osigna swj szczyt w 1609 r. dziki nowo

przyjtej ordynacji, ktra rok pniej zostaa wpisana do ksig ziemskich. Chocia
wydawao si, e cay problem zosta rozwizany, chaos nie zosta opanowany.
Czeski stan rycerski przyj uchwa na wzr rozwizania czeskich panw z roku
1500, zamykajc si na pozostaych herbowych i rozwizujc w ten sposb na-
gromadzone problemy. Najbardziej widoczn sprzeczno zawiera ju pierwszy
artyku, ktry nakazywa herbowym, aby nie prbowali osign stanu wyszego
(wic rycerskiego lub wadyckiego) i nie uwaali si za rycerzy lub wadykw, ale
aby swoje prawa wywodzili jedynie z odpowiedniego (herbowego) dokumentu12.
W zwizku z tym jednak, e przywileje te nadaway, jak ju zostao wspomniane,
erb nebolito znamen vladyctv, nakaz ten by cakowicie pozbawiony sensu. Co
wicej, by sprzeczny z nastpujcym zaraz za nim punktem, zgodnie z ktrym
do stanu rycerskiego miay by przyjmowane bez dodatkowych warunkw wnuki
osoby obdarowanej herbem. Rycerze morawscy podczas przyjmowania nowych
czonkw postpowali duo mdrzej, gdy ju uchwa z 1492 r. uznali szlachecki
stan herbownikw z tym zastrzeeniem, e pene szlacheckie prawa przyznawali
dopiero ich wnukom13. Podobnie jak w Polsce, tak i w ziemiach Korony Czeskiej
byo moliwe osignicie szlachectwa przez uznanie zagranicznego szlachectwa
za porednictwem tzw. inkolatu (prawa obywatelskiego, ktre byo warunkiem po-
siadania tabularnych majtkw ziemskich), ktry by udzielany osobno dla stanu
paskiego i rycerskiego14.
Osoby starajce si o przyjcie do stanu rycerskiego musiay najpierw uzyska
od wadcy herb. W ten sposb powstaa specyficzna grupa tzw. herbownikw (cza-
sem niecile okrelanych jako mieszczanie herbowi). Byy to zazwyczaj zamone
lub przynajmniej stosunkowo zamone jednostki, dla ktrych herb by potwier-
dzeniem wysokiej pozycji spoecznej. Poniewa wikszoci z nich nie udawao
si dosta w szeregi rycerzy, uywali predykatw i herbw, ktre dodatkowo, jako
symbol dalszego awansu, rozkazywali poprawia15.
Przeomem w rozwoju czeskiej szlachty bya poraka powstania stanowego
z 1620 r. i zwizane z ni zmiany prawne. Jednym z gwnych przywilejw, ktre
zostay wtedy stanom odebrane i na stae przeniesione do kompetencji krla, byo
prawo do uzupeniania stanw o nowych czonkw oraz przyznawania inkolatw.
W ten sposb definitywnie zosta rozwizany inny problem Czech i Moraw doby

Adelsrecht. Entstehung Struktur Bedeutung in der Moderne des historischen Adels und seiner
Nachkommen, red. S. Freiherr von ElverfeldtUlm, Limburg an der Lahn 2001, s. 9091.
12
J. M e j t s k , Pspvky k djinm lechty, s. 27.
13
O tej kwestii take J. u p a n i , Nov lechta, s. 48n.
14
P. M a a, Svt esk aristokracie, s. 67. Cf. te V. K l e c a n d a, Zakupovn cizozemc bez
prva obyvatelskho v Praze, asopis archivn koly, t.III, 1926, s. 64119.
15
W wikszoci przez zmian zawoju w koron czy zastpienie hemu turniejowego hemem pr-
towym; vide M. F i a l a, Ti studie k esk renesann heraldice (Znaky man Starho Msta pra-
skho v letech 15261618 ve svtle Salbuch), Heraldick roenka, 1993, s. 332; 1994, s. 387.
174 JAN UPANI

przedbiaogrskiej, ktrym bya niekompatybilno tamtejszej hierarchii szlachec-

kiej nie tylko z pozostaymi krajami pozostajcymi pod panowaniem Habsburgw,
lecz take z pozostaymi krajami Korony Czeskiej lskiem oraz Grnymi
i Dolnymi uycami. W przyszoci nie musiao ju by warunkiem, aby kandydat
do czonkostwa w paskim stanie udowadnia kilka generacji rycerskich przod-
kw, poniewa jednym pocigniciem pira wadcy mg zamieni si w pana.
W ten sam sposb kady mg zosta penoprawnym czonkiem stanu rycerskiego,
bez speniania wczeniej stawianych jego rodowi warunkw.
Biaa Gra zapocztkowaa ogromn karuzel nobilitacji, ktrej konsekwencj
byy nieznane do tej pory przypadki, np. zbiorowe nadawanie szlachectwa16. Ca
przemian spoeczestwa stanowego mona zrozumie jedynie w zwizku z gigan-
tycznymi zmianami wasnociowymi, do ktrych doszo podczas pobiaogrskich
konfiskat. Byy one czci cakowitej rekonstrukcji elit w imperium Habsburgw.
Jednoczenie z uchyleniem starego systemu stanowego, rozpoczto proces two-
rzenia symetrycznej struktury socjalnej elit, takiej samej dla caej naddunajskiej
monarchii. Wzorem dla nowej hierarchii szlacheckiej w Czechach sta si w istocie
model tytulatury Rzeszy (pozbawiony jednak swojej specyfiki prawnej), ktrego
uywano w habsburskich ziemiach dziedzicznych, a od pocztku XVII w. rwnie
w habsburskiej czci Wgier17.
Wprowadzenie nowej tytulatury w Czechach i na Morawach w aden spo-
sb nie naruszyo jednak tradycyjnego podziau szlachty na stan paski i rycerski.
Czonkami arystokracji byli panowie tytuowani teraz baronami, hrabiowie oraz
ksita, a podzia stanu rycerskiego by jeszcze bardziej skomplikowany. Jednak
wewntrz obu korporacji powstay cakiem nowe zasady pierwszestwa, w kt-
rych nie graa ju roli starodawno rodu, ale stopie w hierarchii szlacheckiej,
data nobilitacji i piastowany urzd.
Wydarzenia nastpujce po roku 1620 w zasadniczy sposb zmieniy ca
spoeczno szlachty, ale najbardziej skomplikowany by rozwj szlachty niszej.
Zamieszanie spowodowaa prba rozdzielenia nobilitacji i nadania herbu, ktre
wczeniej byy tosame. Zwykli herbownicy stali teraz o stopie niej w hierarchii
spoecznej ni wieo nobilitowana szlachta, ale wedug dekretu ich wnuki miay
by przyjte do grona pozostaych czonkw rycerstwa, co stawiao herbownikw
na rwni z nowo nobilitowanymi. Rozstrzygnicie o herbowych byo jednak za-
sadne pod jednym wzgldem w Czechach zaczto rozrnia pomidzy nada-
waniem herbu a nobilitacj, powsta nowy stopie szlachectwa, nieznany wcze-
niej w Krlestwie Czeskim, ktry w ssiadujcych ziemiach niemieckich istnia
ju wczeniej.

16
Cf. J. H a n e k, Oblhn msta Brna vdy roku 1645 a nobilitace s tm spojen, Heraldick
roenka 1986, s. 342; J. u p a n i , Praha 1648. Nobilitan privilegia pro obrnce praskch mst
roku 1648, Praha 2001 (szkice herbw M. F i a l a); K. M l l e r, V. S p i l, Odmna za vrnost
a statenost, Olomouc 1998.
17
P. M a a, Svt esk aristokracie, s. 67.
 SZLACHTA A NARD 175

W ten sposb pooono kamie wgielny pod nowy podzia szlachty na szlach-
t stanow (Stndeadel), ktra dzielia si na stan paski i rycerski oraz szlacht
bez tytuu. Do szlachty stanowej naleeli tylko panowie z tytuami hrabiowskimi,
ksicymi i baronowskimi oraz rycerze (w tym wadykowie) wycznie czon-
kowie niszej szlachty z inkolatem18. W ten sposb ze spoecznoci stanowej zosta-
a definitywnie wyczona zwyka szlachta (einfacher Adelstand), tworzca nowy
bufor midzy szlacht stanow a woln nieszlacht. W odrnieniu od panw
i rycerzy osoby te nie musiay spenia wymaga stawianych zwykle szlachcie,
zwaszcza dotrzymywa zasady ycia stosownego dla stanu oraz zakazu wykony-
wania nieszlacheckich zawodw19.
Proste szlachectwo stao si de facto jedynie honorow ozdob, ktra wielo-
krotnie nie zmieniaa nic w yciu osb nim obdarowanych. Nawet po podniesieniu
ich do tego stanu, nadal wykonywali swj mieszczaski zawd czy profesj urzd-
nicz, yjc w wikszoci w miastach, gdzie mieli wiksze szanse osign sukces.
Zazwyczaj nie posiadali te wystarczajcych rodkw, aby naby majtek ziem-
ski, ktry zabezpieczyby ich ekonomicznie i umoliwi dalszy awans spoeczny.
Wykonywanie rzemiosa, handel, pozycja prawnika bd lekarza, ewentualnie pa-
stwowego lub miejskiego urzdnika, dodatkowo gwarantowao im wysze docho-
dy i lepszy standard ycia ni przychody maego ziemskiego majtku. Wielu z nich
nie byo nawet zainteresowanych wpisaniem dokumentu nobilitujcego do ksig
ziemskich. Taki zapis nie by wymagany, a opata za tzw. intabulacj bya sto-
sunkowo wysoka, wic nie kady interesowa si takim sposobem potwierdzenia
swoich przywilejw.
Drug stron medalu byo to, e ycie wrd warstw nieuprzywilejowanych
prowadzio z czasem do zacierania si rnic midzy tak szlacht a wikszoci
spoeczestwa. Poniewa jedyn rnic midzy nimi by zazwyczaj tylko herb
i predykat, wiele rodzin przestao z czasem uywa swoich szlacheckich przy-
domkw i przystosowao si cakowicie do rodowiska, w ktrym yy. Po dwch,
trzech generacjach zacieray si lady wikszoci nobilitowanych rodzin, ktre nie
dostay si w szeregi szlachty stanowej. Gwnie dlatego, e przestaway one uy-
wa swoich szlacheckich atrybutw jedynych rzeczy, ktre odrniay ich od
otoczenia.
Jedn z podstawowych rnic midzy czesk a polsk szlacht by majtek.
W Czechach i na Morawach w XV w. nastpio (po czci z powodu wojen hu-

18
J. B r o v j a k, Nobilitan spisy esk dvorsk kancele z obdob vldy csae Karla VI.
(17121740), Sbornk archivnch prac, t. LVI, 2006, cz. 1, s. 75. Ten termin pierwszy wprowadza
M. M y k a , Der Adel der bhmischen Lnder. Seine wirtschaftliche Basis und ihre Entwicklung, [w:]
Der Adel an der Schwelle des brgerlichen Zeitalters: 17801860, red. A. von R e d e n D o h n a,
R. M e l v i l l e Wiesbaden 1988, s. 171.
19
Nawet ten warunek mona byo omin, jeli leao to w interesie kraju, zwaszcza jeeli
sprawa dotyczya bogatego przedsibiorcy, ktrego dziaalno bya wana dla monarchii. Vide
J. B r o v j a k, Nobilitan spisy esk dvorsk kancele, s. 104n.
176 JAN UPANI

syckich, czciowo z innych przyczyn) zasadnicze przegrupowanie szlacheckich

praw wasnoci ziemi. Wedug szacunkw Frantika m a h e l a z powodu wojen
husyckich wacicieli zmienio 3040 proc. ziemi. Wynikiem tego procesu bya
niebywaa koncentracja szlacheckiego majtku w rkach nielicznej grupy, kosz-
tem majtkw krlewskich, duchowiestwa i niszej szlachty. Jedynie na lsku
i uycach, gdzie brakowao podobnych warunkw politycznych, woci szlachec-
kie jeszcze przez dugi czas pozostaway rozproszone, a najwiksze z nich ska-
day si tylko z kilku wsi. Tylko w tej czci ziem czeskich mona znale pewn
paralel do tych czci Polski, w ktrych dominoway drobne majtki szlacheckie;
w Czechach i na Morawach panowaa sytuacja wyranie inna. Gwnie dziki ta-
kiemu rozwojowi arystokracja czeska i morawska ju we wczesnych czasach no-
woytnych przymia szlacht z ssiednich krajw pod wzgldem wielkoci majt-
kw. Z tego te powodu saba sia polityczna stanu rycerskiego, ktry swej pozycji
nie straci a do bitwy na Biaej Grze, ale utrata jego wpyww i majtkw bya
widoczna ju w XVI wieku20.
Jak pokazuje ponisza tabela, czonek stanu paskiego by wedug spisu po-
datkowego z roku 1557 wacicielem majtku rednio jedenacie razy wikszego od
majtku rycerza, w latach 1603 i 1615 siedmiokrotnie wikszego, za w roku 1656
ju znowu jedenacie razy wikszego. Dane wiadcz o postpujcym zmniejsza-
niu si liczby szlachty, zwaszcza niszej, ktrej udzia we wasnoci duych ma-
jtkw ziemskich zmniejszy si od roku 1557 do roku 1741 ponad trzykrotnie.
Wynikiem byo dalsze zrnicowanie szlachty wedug tytuw, do ktrego doszo
w ramach zmian pobiaogrskich. Dla caego tego okresu daje si zauway jasn
tendencj, podug ktrej ksi by zamoniejszy ni hrabia, hrabia bardziej ni
baron a ten bardziej ni rycerz. Wikszo bogatszych rodw rycerskich posiadaa
dodatkowo relatywnie rozlege majtki, a po roku 1620 na podstawie tego systemu
zostaa podniesiona do stanu baronw. Jednoczenie prowadzio to do spoecznego
upadku tych, ktrzy nie doczekali szlachectwa i dalszego umacniania si stanu
paskiego i rycerskiego21.

Tabela: Liczba dominiw szlacheckich oraz ich udzia

w caoci majtkw ziemskich w Czechach (w nawiasie w procentach poddanych)
1557 1603 1615 1656 1741
Stan paski 184 (49 %) 216 (45 %) 197 (45 %) 293 (60 %) 279 (?)
Stan rycerski 1438 (34 %) 1131 (35 %) 977 (31 %) 587 (10 %) 238 (?)
Suma 1622 1347 1174 880 517

Niezaprzeczalnym faktem jest to, e kilka fal pobiaogrskich konfiskat wy-

ranie przyczynio si do koncentracji majtkw szlacheckich i na zawsze zamie-

20
P. M a a, Svt esk aristokracie, s. 124125.
21
Dane, cznie z tabel, zaczerpnite z: ibidem, s. 159n.
 SZLACHTA A NARD 177

nio Czechy i Morawy w kraje majtkw arystokracji22. Miao to mie w przyszo-

ci, dla wczesnego czeskiego spoeczestwa, interesujce konsekwencje. Bardzo
bogata, ale nieliczna czeska szlachta, tworzya niewielki uamek caej populacji,
dysponujc ogromnym majtkiem. Jej pozycja oraz styl ycia czasami nie odbie-
gay od sytuacji mniejszych rodw panujcych w witym Cesarstwie Rzymskim,
a prawie kady waniejszy rd mia majtek objty fideikomisem, ktry gwaran-
towa jego niepodzielno. Wikszo wyszej szlachty z tytuami ksicymi
i hrabiowskimi rzdzia si take zasadami dynastii panujcych, zwaszcza zasad
rwnorzdnego oenku. W odrnieniu od Polski, Wgier czy Europy Zachodniej,
w Czechach i na Morawach prawie znikna drobna szlachta, ktra tworzyaby
naturaln kategori przejciow do warstwy mieszczastwa. Z drugiej strony et-
nicznie czeskie nieszlacheckie elity cierpiay na brak bogatego mieszczastwa
amicego bariery spoeczne. Czeskie spoeczestwo skadao si wic z dwch
biegunw, midzy ktrymi ziaa gboka przepa, i ktre coraz bardziej oddalay
si od siebie.
Podczas formowania si nowoczesnego czeskiego narodu politycznego (tzw.
odrodzenie narodowe), co nastpio w Czechach w drugiej poowie XVIII w., oko-
liczno ta bya odbierana jako duy problem, a powstajce elity narodu dobrze
uwiadamiay sobie moliwe zagroenia. Szlachta bya nadal najwaniejsz war-
stw polityczn i przedstawicielk kraju przed wadc. Jej poparcie byoby wic
dla caego ruchu narodowego znacznym wsparciem. Ponadto, jeeli pominie si
kwesti, e dla wielu wczesnych nard bez szlachty nie by narodem, a jedynie
mas bez praw, nie mona zapomina, e patriotycznym ideaem byo stworzenie
narodu obejmujcego wszystkie grupy spoeczne23. Denie do wczenia arysto-
kracji w powstajcy ruch narodowy spotkao si z pozytywn recepcj zwaszcza
na przeomie XVIII i XIX w. Czeska arystokracja, zaniepokojona wysikami jze-
finizmu zmierzajcymi do biurokratyzacji i centralizacji administracji pastwowej,
ktre pozbawiy j dotychczasowych wpyww, powoywaa si na stare prawa
ziemskie, gwarantujce jej uprzywilejowan pozycj. Poniewa uywanie jzyka
czeskiego byo jednym z atrybutw pastwowoci czeskiej, pojawiay si na tym
polu do szerokie moliwoci wsppracy midzy arystokracj a rodzc si eli-
t narodow Czech. Pod patronatem szlachty powsta w tych czasach cay szereg
wanych instytucji kulturalnych i naukowych, ktre odegray znaczc rol w roz-
woju narodu.
Czescy patrioci nie uwiadamiali sobie jednak lub nie chcieli zauway
jednej wanej okolicznoci. Szlachta pojmowaa nard zupenie inaczej, ni
budziciele XVIII i XIX w. Wedug starych tradycji stanowych szlachta uwaaa za
nard wszystkich mieszkacw kraju, bez wzgldu na uywany jzyk (tzw. oby-

22
Cf. T. V. B l e k, Djiny konfiskac v echch po roce 1618, Praha 18821883.
23
J. R a k, lechta v optice modernho eskho nacionalismu, [w:] Zmek Loue, esk Bud-
jovice 2008, s. 2728.
178 JAN UPANI

watelstwo ziemskie). Mieszkaniec Krlestwa Czeskiego (Knigreich Bhmen) by

dla szlachty Bhme, bez wzgldu na jzyk, podczas gdy narodowcy wywodzcy
si z niszych warstw spoecznych bardzo wyranie rozrniali czeskich Czechw
(Tscheche) i czeskich Niemcw (Deutsche, DeutschBhme). Dla arystokracji,
ktra w wikszoci bya warstw kosmopolityczn, poczon koligacjami rodzin-
nymi obejmujcymi ca monarchi Habsburgw, jzyk by jedynie rodkiem ko-
munikacji, a nie znakiem identyfikacji narodowej. Ta postawa bya nie do przyj-
cia dla czeskich budzicieli narodu, ktrzy zgodnie ze swoimi pogldami uwaali
szlachcica mwicego po niemiecku za Niemca. Szlacheckie nieuznawanie jzyka
za rodek identyfikacji narodowej byo ju od pocztku odrodzenia narodowego
ostro krytykowane. Jedna z najostrzejszych krytyk, Obrana jazyka eskho proti
zlobivm jeho utrham Karla Ignce Thma (17631816), pochodzi ju z roku
1783.
Przy rozumieniu jzyka jako czynnika okrelajcego narodowo, byo coraz
bardziej oczywiste, e czeska arystokracja, wanie przez swj kosmopolityzm,
nie moe by wedug tej koncepcji uznana za naturalnych przywdcw Czechw,
a nadzieja na postawienie jej na czele powstajcego spoeczestwa (jak to si stao
np. u Polakw czy Wgrw) nie zostanie speniona. rodowisko odrodzeniowe
znalazo wic jedyne moliwe rozwizanie: swoj wad zmienio w zalet i w imi
ludowoci odrzucio szlacht, tworzc teori, wedug ktrej sia narodu czeskie-
go spoczywaa w tym, e opiera si on na ludowych masach, by wic lepszy ni
narody ssiednie (zwaszcza Wgrzy i Polacy), w ktrych podstawy elit tworzya
jedynie wska warstwa szlachty24.
Otwarty rozam midzy szlacht a czeskimi budzicielami mia miejsce na
wiosn rewolucyjnego roku 1848. Szlachta nie bya wtedy reprezentowana wrd
uczestnikw praskiego spotkania 11 marca, a jej przedstawiciele nie zostali wy-
brani do cia przedstawicielskich ani czeskich, ani Rzeszy. Drogi narodowcw
i szlachty rozeszy si definitywnie. Nieobecno szlachty w ruchu narodowym
zostaa uznana za dowd wrodzonego czeskiego demokratyzmu, podczas gdy
ona sama zdezorientowana i sfrustrowana utrat pozycji spoecznej po zniesie-
niu spoecznoci stanowej w roku 1848 coraz bardziej si izolowaa, tworzc
uprzywilejowan i zamknit pierwsz grup spoeczn kraju25. Owa przepa
midzy wikszoci spoeczestwa i arystokratyczn mniejszoci tak bardzo po-
dzielia obie strony, e rnice midzy nimi okazay si w kocu nie do przekro-
czenia. Spory zostay pocztkowo przytumione neoabsolutyzmem lat pidziesi-
tych XIX w., ktry dotkn wszystkich. Po przywrceniu w monarchii austriackiej
zasad konstytucyjnych w latach 18601861 spory wybuchy na nowo, a werbalny
sprzeciw wobec szlachty sta si miar postpowoci politykw narodowych.

24
Ibidem, s. 33.
25
J. u p a n i , Nov lechta, s. 15n. Fakt ten zosta skrytykowany przez prawie wszystkie grupy
spoeczne niezalenie od narodowoci i by jedn z przyczyn izolacji austriackiej arystokracji.
 SZLACHTA A NARD 179

Radykalne grupy dyy do zlikwidowania tytuw szlacheckich, a ich rzecznicy

co jaki czas ogaszali szlacht wrogami narodu i szkodnikami. Wanie aktywna
antyszlachecka polityka staa si jednym z hase Nrodn strany svobodomysln
(tzw. modoczechw) i broni, ktr wytoczya ona przeciw swoim rywalom z sze-
regw Nrodn strany (staroczechom). Dokadnie mwic: Modoczesi stanli na
radykalnie plebejskim stanowisku podawanym jednak ze stanowiska demokra-
tycznego a swoich przeciwnikw oskarali o zdrad interesu narodowego, ktry
sprzedaj wynarodowionym szlacheckim obszarnikom26.
Nieobecno narodowych elit bya w rzeczywistoci odczuwana do ciko,
o czym wiadczy apoteoza starszej czeskiej szlachty narodowej doby przedbiao-
grskiej (zwaszcza niekatolickiej) i gloryfikacja tzw. mczennikw straconych na
praskim Rynku Starego Miasta w roku 162127. Czeskie spoeczestwo wyranie
rozrniao czesk szlacht z czasw sprzed Biaej Gry i po niej. Podczas gdy
przedbiaogrskiej oddalimy swe serce, nowa szlachta bya uwaana za grup
niedemokratyczn, antyspoeczn i niepostpow, ktrej w XIX wieku nie udao
si stan na czele walki narodu czeskiego o wasn pastwowo w czasach au-
striackiego centralizmu28. Powodem powcigliwego czy wrcz chodnego podej-
cia czeskich przywdcw by rwnie jej ostentacyjny katolicyzm. Dla czeskiej
grupy narodowej, ktrej ideologia wypywaa w drugiej poowie XIX w. w znacz-
nym stopniu z tzw. tradycji husyckich, takie zachowanie byo nie do przyjcia.
Jednak historyzujce nastroje proszlacheckie saby z biegiem czasu. W ko-
cu XIX w. pojawiy si gosy obwiniajce szlacht za prawie wszystkie tragedie
w dziejach Czech. Miaa ona spowodowa upadek Rzeszy Wielkomorawskiej, pa-
nowie zdradzili te krla Przemysa Otokara II i to oni uniemoliwili powstanie
czeskiej dynastii za rzdw Jerzego z Podiebradw. Poniewa we wczeniejszej
dobie nie mona byo wytkn szlachcie uywania jzyka niemieckiego, przed-
miotem krytyki zosta duch feudalizmu, ktry przyczyni si do zniszczenia de-
mokracji, reprezentowany przez szlacht. Podczas gdy lud czeski by wedug tej
koncepcji reprezentantem tendencji demokratycznych i postpowych, szlachta
przedstawiaa reakcyjny i konserwatywny element spoeczestwa, ktry by zasad-
nicz przeszkod w formowaniu si nowoczesnego narodu. W krystalicznie czystej
formie myli te wyoy w dziele esk lechta pisarz i publicysta Josef Holeek
(18531929)29. Nie ograniczy si on do krytyki historycznych bdw szlachty, ale
sam tworzy wzr czeskiego kawalera, idealnego patrioty i nakrela zasady nie-
zbdne do prawidowego wychowania takiej jednostki. Przekonania Holeka nie

26
Cyt. za: J. R a k, Bvali echov. esk historick mty a stereotypy, Praha 1994, s. 76. Ten jak
i wszystkie kolejne cytaty zostay przeoone na jzyk polski (przyp. tumacza).
27
Cf. ostatni rozdzia w J. P e t r , Staromstsk exekuce, Praha 2004.
28
Cyt. za: R. B a k o v s k , Bval esk lechta pedblohorsk i poblohorsk na svch
sdlech v echch a na Morav a ve svch znacch, Praha 1948, s. 7.
29
J. H o l e e k, esk lechta. Vklady asov i historick, Praha 1918.
180 JAN UPANI

byy odosobnione. To on i podobnie mylcy dziennikarze, a nie akademicy czy

kosmopolityczni intelektualici, byli tymi, ktrzy formowali postawy i mylenie
czeskiego spoeczestwa na przeomie XIX i XX w. i to oni tworzyli model ideal-
nego narodowego wychowania, ktry pod wieloma wzgldami zosta zachowany
w czasach I Republiki Czechosowackiej (19181938).
Wedug Holeka w wychowaniu modego Czecha najwaniejsza bya osoba
matki. Musiaa by ona bezwarunkowo narodowoci czeskiej i demokratycznego
pochodzenia, w innych wypadkach wynik edukacji nie by pewny. Troch mylce
sformuowanie mwice o owym demokratycznym pochodzeniu oznaczao tylko,
e nie moe by szlachciank, poniewa szlachta bya uwaana za niepatriotyczn,
niedemokratyczn i feudaln. Arystokracja, bardziej ni inni dbajca o dobre po-
chodzenie, ktre byo podstawowym warunkiem dworskiej kariery, bya de facto
wyczona z krgu czeskich elit30. Poza dwoma wyjtkami (Vclav hrabia Kounic
i Rudolf ksi ThurnTaxis) wszyscy czescy przywdcy drugiej poowy XIX
i pocztku XX w. speniali warunek plebejskiego pochodzenia. Ale nawet Kounic
i ThurnTaxis musieli powiadczy wierno narodowi czeskiemu, co faktycz-
nie oznaczao zerwanie przez nich wszelkich zwizkw z warstw spoeczn, do
ktrej naleeli.
Drugim zasadniczym aspektem wychowania czeskiego obywatela tej doby by
ostentacyjny czeskim nacjonalizm. W duchu epoki nard czeski okrelany by jako
demokratyczny (albo bardziej demokratyczny ni niemiecki, z ktrym si w tym
czasie porwnywa). Stanowczym przeciwiestwem tej wczesnej sowiaskiej
demokracji mia by despotyczny niemiecki feudalizm, ktry, wraz z wczeniem
czeskich ziem do kontrolowanego przez Niemcw terenu Europy rodkowej, opa-
nowa rwnie Czechy. Myl ta, sformuowana przez Frantika P a l a c k h o,
bya w czasie formowania narodu czeskiego bardzo popularna31. Poniewa z pro-
cesem tym nierozerwalnie zwizana bya chrystianizacja, oraz ze wzgldu na to,
e przewanie z Rzeszy wyruszay organizowane przez koci katolicki i papiea
wyprawy krzyowe przeciwko sawnym czeskim husytom, nie dziwi, e czci
prawidowego czeskiego wychowania by w wielu rodzinach antyklerykalizm
lub antykatolicyzm.
Zasadnicz tez by przy tym prymat narodu czeskiego, ktry mia zacz do-
minowa na ziemiach czeskich. Obecno pozostaych narodw (zwaszcza cze-
skich Niemcw) nie bya przeszkod, ale tylko przy zaoeniu, e uznaj wiod-

30
Podstawowym warunkiem kariery dworskiej byo uzyskanie godnoci komornika. Jednak do
tego potrzeba byo udowodni czysty szlachecki rodowd w postaci szesnastu przodkw, po omiu ze
strony ojca i matki. Warunek ten zosta pniej zagodzony w ten sposb, e po kdzieli wystarczyo
udowodni czterech szlachetnie urodzonych przodkw. Zawarcie maestwa z osob spoza szlachty
praktycznie uniemoliwiao wszelkie starania o dworsk karier. J. upani Nov lechta, s. 30.
31
F. P a l a c k , Djiny nrodu eskho v echch a na Morav dle pvodnch pramen, cz. I,
Praha 1930, s. 53n.
 SZLACHTA A NARD 181

c rol Czechw jako dziedzicznych panw tej ziemi. Przedmiotem sporu bya
zwaszcza kwestia jzykowa, w ktrej Czesi jako conditio sine qua non traktowali
zupen (w czasach AustroWgier nigdy niezrealizowan) rwnoprawno jzyka
czeskiego i niemieckiego.
W opinii wielu radykalnych politykw, nard czeski by jedyny i wyjtkowy,
a samo czeskie pochodzenie jest w jaki sposb arystokratyczne czy lepsze32.
Czeski ruch narodowy w ten sposb w pewnym sensie przej zasady spoecznego
darwinizmu. Nard czeski by uwaany za najlepszy, a przynaleno do niego za
przywilej. Warunki czonkostwa w tej elitarnej spoecznoci byy znane wczeniej
(patriotyzm, antyklerykalizm i tzw. demokratyzm, przez ktry rozumiano zwasz-
cza negatywny stosunek do szlachty). Jednak przez ich przyjcie jednostka wyst-
powaa z innych, podobnych lub nieco odmiennie zbudowanych, cho skupionych
wycznie na sobie spoecznoci (wielkoniemieckich itp.). W tej sytuacji byo nie
do pomylenia, aby zmieni Monarchi AustroWgiersk w nowoczesny kraj
wieloetniczny. Kada z wymienionych grup narodowych miaa wasne wizje, ktre
czsto stay ze sob w ostrej sprzecznoci. Pomimo tego, e monarchia naddunaj-
ska tworzya dobrze funkcjonujcy organizm ekonomiczny, ktrego pozycja bu-
dzia w wiecie respekt, zmienia si ona w drugiej poowie XIX w. w konglomerat
skupionych na sobie grup narodowych. Ich celem nie bya wzajemna wsppraca,
ale osignicie wasnych interesw, czsto kosztem najbliszych ssiadw.

Przekad Andrzej Spyra

Nobility visavis the Nation:

Placement of the Nobility within the Czech Society

The article deals with the process of historical shaping of the Czech and Moravian
nobility. The author points out that during the 14th century the nobility divided itself into
two distinct estates: the lords and the knights. Moreover, the smallholder category, who
were economically nearer to the peasants, although traditionally distinguished by military
duties in service of the Crown, remained outside the noble estate and in the long run, legally
were turned into peasants. In 1500 the lords, and the knights in 1609, received privileges,
according to which only themselves could they coopt new families into the estate.
Nevertheless, after 1620 (the battle of White Mountain) the monarchs granted coats of arms
to numerous new families, but the majority of these had insufficient means to acquire
landed estates, and with time merged back into their former, predominantly burgherly,
milieus. In result of the above mentioned processes, there formed a relatively small,
although excessively affluent, elite (in 1848, in Czech and Moravian territories one
nobleman stood out visavis 828 members of other social groups). Another effect of the
post1620 changes, was bilingualism (Czech and German) of the nobility, which practically

32
Cyt. za: J. Holeek, esk lechta, s. 164.
182 JAN UPANI

removed this social stratum from the formation processes of the modern Czech nation, for
which the linguistic issue was crucial.
On the contrary, the processes which underwent within the PolishLithuanian
Commonwealth were dramatically different. The unified estate of the PolishLithuanian
nobility with time tended to absorb people of peasant related economic status who had
military obligations towards the state. In result there formed a relatively numerous estate,
although composed chiefly of modestly affluent landholders, or even persons devoid of
landed property. During 16th18th centuries, this estate encompassed c. 10% of the total
population, which the partitioning states of Russia, Prussia and Austria, subsequently strove
to diminish in numbers. Moreover, the PolishLithuanian szlachta predominantly spoke the
Polish language, which turned out to be an important factor in the processes of the forming
of the modern Polish nation.