48 FOTON 107, Zima 2009

Zrb to sam wykrywacz metalu

Katarzyna Cielar

Kto z nas nie marzy o znalezieniu starego skarbu zakopanego w ogrdku?

Ale o ile nie otrzymalimy w spadku po przodkach tajemniczej mapy z krzy-
ykiem, to nasze szanse, e znajdziemy cenne monety lub inne wartociowe
przedmioty przekopujc ziemi pod upraw warzyw, s raczej mae. Chyba,
e... skorzystamy z technicznego udogodnienia jakim jest wykrywacz metalu
(fot. 1).
Istnieje kilka typw detektorw meta-
lu. Niektre z nich s w stanie selektywnie
wykrywa przedmioty zbudowane z kon-
kretnych materiaw. Jest to przydatne
jeli interesuj nas na przykad zote mo-
nety, a nie stare gwodzie.
Poniej przedstawiamy instrukcj,
zgodnie z ktr mona samemu wykona
prosty wykrywacz metalu. Mimo, e ten
konkretny model nie bdzie rozrnia
przedmiotw zbudowanych z rnych
pierwiastkw, a jego czuo nie bdzie
w stanie konkurowa z profesjonalnymi
urzdzeniami, to moe on dostarczy Fot. 1. Wykrywacz metalu
doskonaej zabawy dla caej rodziny, albo rdo: http://www.benmeadows.com/
stanowi temat szkolnego projektu na-
ukowego.
Zacznijmy od zasady dziaania wykrywacza. Podstawowym elementem ka-
dego detektora metalu jest generator, czyli ukad rezonansowy skadajcy si
z cewki L poczonej szeregowo z kondensatorem C. W zalenoci od tego jak
wybierzemy warto indukcyjnoci wasnej cewki i pojemnoci kondensatora,
ukad ten bdzie mia inn czstotliwo rezonansow, okrelon wzorem:

f = 1 .
2 LC
Jeli ukad zasilimy, na przykad przez naadowanie kondensatora, to ukad
ten zacznie wykonywa drgania elektryczne i otrzymamy rdo zmiennego
pola elektromagnetycznego o czstotliwoci f.
FOTON 107, Zima 2009 49

Co stanie si, jeli zbliymy taki ukad do metalowego przedmiotu? Na sku-

tek zakcenia, spowodowanego obecnoci metalu, indukcyjno wasna cewki
L ulegnie zmianie. Jeli badany przedmiot jest zbudowany z materiau diama-
gnetycznego (np. zoto, srebro, mied) lub paramagnetycznego (np. aluminium)
to indukcyjno wasna cewki L obniy si. Natomiast przedmioty wykonane
z substancji ferromagnetycznych (np. elazo, nikiel, kobalt) spowoduj wzrost
indukcyjnoci wasnej cewki. W rezultacie, obecno przedmiotw metalowych
w pobliu ukadu rezonansowego powoduje zmian jego czstotliwoci. Pozo-
staje wic zarejestrowa zmian indukcyjnoci lub zmian czstotliwoci gene-
ratora. Istnieje kilka sposobw rozwizania tego problemu, i w zwizku z tym
kilka rnych rodzajw detektorw metalu.
Wykrywacz, o ktrym bdzie mowa, naley do tzw. typu BOF (ang. Beat
Frequency Oscilator). W skad tego detektora wchodz dwie cewki (rys. 1).

Rys. 1. Schemat wykrywacza typu BOF (generatora dudnieniowego)

Jedn z cewek (L1) umieszcza si na kocu uchwytu detektora i podczas ba-

dania przesuwa si j nad powierzchni gruntu indukcyjno wasna tej cewki
ulega zmianie jeli zbliymy j do przedmiotu metalowego. Natomiast druga
cewka (L2), umieszczona z dala od gruntu (na uchwycie detektora) stanowi tzw.
ukad referencyjny jej czsto nie ulega zmianie. Sygnay z obydwu cewek
przekazywane s na wejcie mieszacza czstoci. Na wyjciu tego urzdzenia
moemy zmierzy rnic czstotliwoci wejciowych (czsto dudnie). Sy-
gna ten podawany jest nastpnie na wejcie gonika. Przed pomiarem, wykry-
wacz reguluje si w ten sposb, eby czstotliwoci rezonansowe obydwu ce-
wek byy zblione do siebie. Dopki obydwie cewki znajduj si daleko od
przedmiotw metalowych, rnica ich czstoci jest wic maa i w goniku
syszymy niskie buczenie. Jeli jednak cewka L1 znajdzie si nad obiektem me-
talowym, to jej czstotliwo rezonansowa zmieni si i rnica czstoci na
wyjciu mieszacza rwnie ulegnie zmianie. Dziki gonikowi usyszymy to
jako zmian wysokoci dwiku.
50 FOTON 107, Zima 2009

Zmiana czstoci ukadu pomiarowego wywoana obecnoci metalowego

przedmiotu jest proporcjonalna do czstoci rezonansowej generatora. Im wik-
sza jest ta zmiana tym czulszy ukad detekcyjny. Naturalne wydaje si wic, e
w celu zwikszenia czuoci wykrywacza naley zastosowa ukad rezonanso-
wy o wysokiej czstotliwoci. Tymczasem czstotliwo generatorw stosowa-
nych w detektorach BOF jest zaledwie rzdu 100 kHz. Wybr ten stanowi
kompromis pomidzy tendencj do zwikszania czuoci urzdzenia a faktem,
e pola o wyszych czstociach ulegaj wikszemu tumieniu przez podoe.
Jeli chcemy wic szuka przedmiotw pooonych gbiej pod ziemi, to nale-
y uy generatorw o niszych czstociach. Zasig wykrywaczy metali zaley
od rozmiaru cewki pomiarowej oraz od rozmiaru szukanego przedmiotu.
Z grubsza rzecz biorc szacuje si, e maksymalna gboko detekcji jest
w przyblieniu rwna rednicy cewki, jeli wielko szukanych przy jej pomocy
przedmiotw jest rzdu poowy rednicy cewki [1].
Uzbrojeni w wiedz na temat dziaania wykrywacza metalu zabierzmy si za
konstruowanie wasnego modelu, zgodnie z projektem Chrisa Wesselsa i Tima
Palaga [2]. Do budowy ukadu elektronicznego potrzebne bd nastpujce
elementy:

kondensatory:
2 kondensatory elektrolityczne 220 F, 16V
(polarno tych kondensatorw oznaczona jest najcz-
ciej na obudowie przy pomocy paska z zaznaczonym
znakiem , czasem rwnie kocwka o polarnoci
ujemnej jest krtsza)

5 kondensatorw poliestrowych 0,01 F

5 kondensatorw poliestrowych 0,1 F

oporniki wglowe 0,25 W z tolerancj 5%:

1 opornik 1 k
6 opornikw 10 k
2 oporniki 39 k
1 opornik 2,2 M
FOTON 107, Zima 2009 51

6 tranzystorw maosygnaowych NPN o wzmoc-

nieniu minimalnym 250, na przykad 2N2222A
(schematy, na ktrych producenci zaznaczaj ukad
kocwek: emitor, kolektor, baza dla rnych typw
tranzystorw mona atwo znale w Internecie)

gonik miniaturowy o impedancji 8 (lub wik-

szej)

pytka uniwersalna

bateria 9 V, PP3

Elementy naley zmontowa wedug poniszego schematu:

Rys. 2. Schemat ukadu elektronicznego. Oznaczenia: B biegun ujemny baterii, B+ biegun do-
datni baterii, NC skrzyowanie przewodw (brak poczenia), coil A cewka pomiarowa, coil B
cewka referencyjna, Q1-Q6 tranzystory, 0.1 kondensator 0,1 F, 0.01 kondensator 0,01 F, 10 K
opornik 10 k, 2.2 M opornik 2,2 M
52 FOTON 107, Zima 2009

Fot. 2. Zmontowany ukad elektroniczny. rdo: http://www.easytreasure.co.uk/bfo.htm

Pytk ze zmontowanym ukadem elektronicznym, podobnie jak gonik na-

ley nastpnie zamontowa w obudowie i umieci j na uchwycie urzdzenia.
Mona si w tym celu posuy rur z tworzywa sztucznego lub butelk z twar-
dego plastiku (fot. 3). Nastpnie naley przygotowa i podczy do ukadu
elektronicznego dwie cewki: cewk pomiarow i cewk referencyjn.

Fot. 3. Przykad trzech rnych realizacji obudowy ukadu elektronicznego wykrywacza metali:
(a) tradycyjna obudowa, (b) butelka z twardego plastiku, (c) rura z tworzywa sztucznego
FOTON 107, Zima 2009 53

eby zbudowa cewk pomiarow naley zaopatrzy si w trzy koa wy-

krojone ze sklejki o gruboci 3 mm: dwa koa o rednicy 16 cm i jedno
o rednicy 15 cm. Koa naley uoy jedno na drugim i sklei klejem do drew-
na w ten sposb, eby koo o najmniejszej rednicy znajdowao si pomidzy
wikszymi koami. W ten sposb powstanie przestrze, w ktrej bdziemy na-
wija zwoje. Potrzebny bdzie do tego izolowany drut miedziany o rednicy
0,25 mm. W przestrzeni pomidzy koami ze sklejki naley nawin jeden obok
drugiego 10 zwojw, przez co otrzymamy ukad o czstotliwoci okoo 100
kHz.
Do budowy cewki referencyjnej bdzie nam potrzebny drewniany lub pla-
stikowy koek o dugoci okoo 50 mm i rednicy 12 mm, oraz nagwintowa-
na plastikowa rurka i dopasowana do niej mosina nakrtka (fot. 4).

Fot. 4. Plastikowa rurka z mosin nakrtk i koek drewniany z nawinit na nim cewk refe-
rencyjn. rdo: http://www.easytreasure.co.uk/bfo.htm

Na obydwu kocach koka najlepiej jest nawierci dwie mae (1 mm) dziur-
ki, po to, eby przewlec przez nie pocztek i koniec drutu w ten sposb mona
zapobiec przesuwaniu si zwojw. Na koek naley nawin 120 zwojw mie-
dzianego przewodu o rednicy 0,25 mm. Nastpnie tak otrzyman cewk na-
ley umieci wewntrz plastikowej rurki i zamocowa j w obudowie ukadu
elektronicznego. W zalenoci od precyzji w nawijaniu oraz od dokadnych
rozmiarw koka sucego jako rdze do nawijania, indukcyjno cewki refe-
rencyjnej moe si rni od przewidywanej wartoci. Ze wzgldu na to, e
docelowo wane jest dopasowanie czstotliwoci rezonansowej obydwu cewek,
czstotliwo cewki referencyjnej bdzie mona regulowa przez przesuwanie
mosinej nakrtki po powierzchni plastikowej rurki: im gbiej nasunita na-
krtka, tym mniejsza indukcyjno wasna cewki, i tym wysza czstotliwo
rezonansowa ukadu. O tym czy obydwie cewki maj dobrze dopasowan cz-
stotliwo przekonamy si suchajc dwikw wydobywajcych si z gonika.
54 FOTON 107, Zima 2009

Czstotliwo dudnie bdzie male, a wic wysoko syszanego dwiku

bdzie spada w miar jak czstotliwo cewki referencyjnej bdzie si zblia
do czstotliwoci cewki pomiarowej. Strojenie moemy zakoczy w chwili
gdy dwik bdzie podobny do buczenia silnika stojcego w miejscu pojazdu.
Jeli nie da si zestroi obydwu cewek przy pomocy mosinego piercienia,
naley zwikszy lub zmniejszy liczb zwojw cewki referencyjnej.
Aby przekona si jak wyglda proces strojenia i testowanie detektora warto
zapozna si z instruktaowym filmem nakrconym przez autorw tego projek-
tu [3].

Referencje
[1] Piotr Grecki, Wykrywacze metali, Elektronika dla wszystkich, 4/1998, 2935
[2] http://www.instructables.com/id/bfo-metal-detector/
[3] http://tinyurl.com/yjnblev

Poszukiwacze zota z wykrywaczem metalu projektu Georgea Hopkinsa

(rda: we_history_4.gif http://www.kellycodetectors.com
historyofdetectors2.jpg http://www.nqminersden.com)