Przeglad Historyczny r2010 t101 n4 s611 640

Jerzy Kochanowski
Zmagania ze smokiem... : dziaalno

Centralnej Komisji do Walki ze
Spekulacj (1981-1987)
Przegld Historyczny 101/4, 611-640
2010
JERZY KOCHANOWSKI
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny
Zmagania ze smokiem
Dziaalno Centralnej Komisji do Walki ze Spekulacj
(19811987)*1
W powojennej Polsce nigdy nie udao si osign penej rwnowagi ryn

kowej podstawowego czynnika eliminujcego nielegaln wymian. Niedobr
przybiera ksztat sinusoidy, ktra wkrtkich okresach prosperity wznosia si, po
tem jednak szybko opadaa, pod drodze wymiatajc sklepowe pki iwyduajc
kolejki, skaniajc przy tym wadze oraz spoeczestwo do rozwijania coraz wy
mylniejszych strategii. Jako punkt krytyczny moemy uzna chwil, kiedy wadze
nie widziay ju innej moliwoci ni postpowanie niestandardowe, wykraczajce
zarwno wswoim ksztacie instytucjonalnym, jak represyjnoci poza dotychczaso
we normy. W powojennej Polsce (jak zreszt wszdzie) zawsze istniay instytucje
zajmujce si przestpczoci gospodarcz. Zazwyczaj byy do skuteczne, ale
jednoczenie nawet wwarunkach pastwa totalitarnego/autorytarnego ogra
niczone barier przepisw. Ciy na nich rwnie zbyt wyrany stygmat instytucji
pastwowej, aby mogy liczy na wiksz (lub jakkolwiek) akceptacj spoeczn.
Powoanie instytucji nadzwyczajnych nie bez powodw nazywanych neutral
nie komisjami lub zespoami stwarzao pozory rozlunienia sznurw urz
dowych gorsetw. Owe komisje czyy bowiem struktury pastwa, zwizkw
zawodowych i organizacji spoecznych, daway zudzenie uczestnictwa duych
grup ludzi, przy okazji zrzucajc na nie niema cz odpowiedzialnoci. Wadze,
dysponujc do 1980 r. monopolem informacyjnym ipropagandowym, stosunkowo
atwo mogy wykreowa odpowiedni obraz zagroe iwrogw, by nastpnie skie
rowa przeciw nim zainteresowanie igniew obywateli. Robiono to ze stosunkowo
duym marginesem bezpieczestwa, gdy wraz znarastaniem trudnoci dnia po
wszedniego, zwikszao si przyzwolenie na stosowanie nadzwyczajnych rodkw
ze strony spoeczestwa, zwaszcza jego biedniejszej czci.
*
W artykule wykorzystaem fragmenty ksiki Tylnymi drzwiami. Czarny rynek w Polsce
19441989, Warszawa 2010.
PR ZEGL D HISTORYCZN Y, TOM CI, 2010, ZESZ . 4, ISSN 0 03 2186

612 JERZY KOCHANOWSKI
Nadzwyczajne instytucje majce m.in. kontrolowa iregulowa rynek powo

ywano trzykrotnie: w1945, 1957 i1981 r. Wszystkie czy podobny fundament
ideologiczny, wsplnotowy, egalitarny charakter, jzyk walki, jakby przeniesio
ny prosto zkomunikatw wojennych irodzaj wiary nie tylko wskuteczno takich
dziaa, ale rwnie, wto, e wimi dobra wsplnego s one cakowicie usprawie
dliwione. Jednoczenie cechowaa je bezradno wobec rzeczywistoci, ktr nie
tyle kreoway, co na ni reagoway. W rezultacie staway si rodzajem planszy do
swoistej gry midzy wadz a spoeczestwem. Pierwsza dysponowaa nie tylko
wiksz liczb figur, ale i sama ustalaa zasady, zmieniajc je zreszt dowolnie
podczas rozgrywki. Wydaje si jednak, e gracze po drugiej stronie wykazali si
niema kreatywnoci, refleksem izdolnoci dostosowania. Oni te t gr osta
tecznie wygrali.
Istniejca wlatach 19451954 Nadzwyczajna Komisja do Walki zNaduyciami
i Szkodnictwem Gospodarczym doczekaa si ju obszernej literatury1, zarwno
historycznej, jak prawniczej (cho brakuje spojrzenia socjologicznego bd antro
pologicznego). Natomiast powoane w1957 r. (i dziaajce do 1959) Zespoy do
Spraw Zwalczania Spekulacji i Naduy Gospodarczych nie pozostawiy wyra
nych ladw rdowych (tym samym nie wzbudzajc specjalnego zainteresowa
nia historykw). Przede wszystkim formua, zastosowana w okresie zdobywania
przez komunistw wadzy iformowania jej totalitarnych struktur, nie sprawdzaa
si wokresie deklarowanym jako powrt do rzdw prawa. Nastpio te swoiste
odwrcenie rl. Po 1956 r. to spoeczestwo znalazo si po rewolucyjnej, awa
dze po reakcyjnej stronie barykady. Tym samym stosowanie przez nie metod
nalecych do instrumentarium rewolucyjnego zakrawao na anachronizm. Takie
metody mona byo te stosowa przy rzeczywicie pustych pkach izdesperowa
nym spoeczestwie. Tymczasem niedobory koca lat pidziesitych byy ograni
czone do bardziej atrakcyjnych (wtedy luksusowych) artykuw. Tego typu braki
nie tyle skaniay przecitnych aktorw spoecznych do podejmowania antyspe
kulacyjnej retoryki, co raczej do doskonalenia strategii uatwiajcych zapenianie
luk. Pastwo za, skoro ju nie byo wstanie zaradzi niedoborom, powinno za
chowa yczliw neutralno.
1
Z wydawnictw ksikowych mona wymieni: Komisja Specjalna do Walki z Naduyciami
iSzkodnictwem Gospodarczym 19451954, wybr dokumentw, wstp, oprac. D. J a r o s z, T.W o l
s z a, Warszawa 1995; R. T o m k i e w i c z, Olsztyska Delegatura Komisji Specjalnej do Walki
z Naduyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 19451954, Olsztyn 1995; Dziaalno Komisji
Specjalnej do Walki zNaduyciami iPrzestpczoci Gospodarcz wSzczecinie wlatach 19451954,
red. Z. C h m i e l e w s k i, Szczecin 1998; P. F i e d o r c z y k, Komisja Specjalna do Walki z Nad
uyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 19451954. Studium historycznoprawne, Biaystok 2002;
W.T o m c z y k, Delegatura Komisji Specjalnej do Walki zNaduyciami iSzkodnictwem Gospodarczym
w Rzeszowie 19461954, Rzeszw 2007, <http://www.pbc.rzeszow.pl/Content/959/tomczyk.pdf>;
L.S. S z u b a, Komisja Specjalna do Walki zNaduyciami iSzkodnictwem Gospodarczym ijej delega
tura bydgoska (19451954), Toru 2009.
ZMAGANIA ZE SMOKIEM 613
Mimo e lata szedziesite zyskay dziki Tadeuszowi Rewiczowi miano

maej stabilizacji, wypada si zgodzi z Marcinem Z a r e m b , e bya to ra
czej maa destabilizacja2, pena konfliktw, napi ikryzysw, rozwizywanych
nieraz metodami skrajnie radykalnymi (np. wyrok mierci wtzw. aferze misnej).
Jednak, mimo wyranej pokusy, nie podjto decyzji o utworzeniu centralnych in
stytucji antyspekulacyjnych. Dopiero w1981 r. wadze uznay, e nie ma innego
wyjcia.
DROGA DO SPEKULACYJNEGO PIEKA
Po plajcie reformy cenowej z czerwca 1976 r. wadze prboway walczy

znasilajcymi si objawami kryzysu ograniczajc wzrost pac (co si udawao sa
bo) i dokonujc podwyek, czsto ukrywanych pod postaci tzw. cen komercyj
nych. Zarwno braki, jak sposoby ich agodzenia prowadziy do pogarszania si
nastrojw: Negatywne oceny sklepw komercyjnych, a take sklepw Pewex
informowano na pocztku sierpnia 1978 r. stanowi asumpt do stwierdze,
e jest to podzia spoeczestwa na kategorie, kasty, posiadajcych i bied
nych itp., e s to sklepy dla prywaciarzy, zodziei ipaserw. Stwierdza si, e sy
tuacja jest zaprzeczeniem socjalistycznych zasad3. Nic te dziwnego, e to biedni
zaczli si najszybciej buntowa.
Kropl, ktra przelaa czar, bya decyzja Pastwowej Komisji Cen z24czerw
ca 1980 o podwyce od 1 lipca cen niektrych rodzajw misa i przetworw.
Skomercjalizowanie tak drogich gatunkw jak woowe bez koci, gsi i kacz
ki zapewne by jako przebolano. Ale podwyszenia cen w bufetach pracowni
czych i stowkach, sprzedajcych znacznie mniej wyszukane produkty ju
nie. Podwyka zostaa wprowadzona w podobnie arogancki sposb jak poprzed
nie, zzaskoczenia, bez konsultacji, nieraz nawet bez powiadomienia dyrektorw
zakadw, czy terenowych instancji partyjnych. Zaogi kilkudziesiciu fabryk za
reagoway strajkami (najwiksze wpoowie lipca na Lubelszczynie)4. Wadzom
wydawao si, e protesty mona ugasi pienidzmi. Okazao si jednak, e byo
to tylko zagaszanie iprawdziwy poar wybuch na Wybrzeu 14 sierpnia 1980 r.
Zgaszane w sierpniu listy postulatw zawieray dania ekonomiczne (cz
sto umieszczane przed politycznymi): podwyka pac, pene zaopatrzenie rynku,
2
M. Z a r e m b a, Spoeczestwo polskie lat szedziesitych midzy ma stabilizacj
ama destabilizacj, [w:] Oblicza marca 1968, red. K. R o k i c k i, S. S t p i e , Warszawa 2004,
s. 2451.
3
AAN, KC PZPR, XIA/815, k. 11, Informacja MSW o zagroeniach bezpieczestwa wewntrzne
go kraju wlipcu 1978, 7 sierpnia 1978.
4
Vide Zapowied sierpniowego przeomu. Meldunki MSW o sytuacji wkraju wokresie 1 lipca
16 sierpnia 1980 r., oprac. K. D u b i s k i, Zeszyty Historyczne, nr 133, 2000, s. 69164.
likwidacja cen komercyjnych, reglamentacja misa5. Historyczne 21 postulatw

ze Stoczni Gdaskiej nie stanowio wyjtku. Przedstawicielom wadz najatwiej
byo zgodzi si w tym przypadku na dania pacowe, przy zaopatrzeniowych
punktach 10, 11 i13 mogli tylko obiecywa iwykazywa dobre chci. Zapewne
obie strony nie spodzieway si, e zaopatrzenie postrzegane wpierwszych miesi
cach 1980 r. jako krytyczne, bdzie wkrtce wspominane zrozrzewnieniem.
Mniejszym zem, akceptowanym przez wikszo spoeczestwa, miaa
by zapowiedziana ju w porozumieniach sierpniowych reglamentacja6. Po du
gich iburzliwych konsultacjach, 1 kwietnia 1981 wprowadzono kartki na miso,
wnastpnych miesicach take na artykuy zboowe, ry, tuszcze, mydo, proszki
do prania, wyroby czekoladowe, alkohol ipapierosy. Nie skrcio to kolejek przed
sklepami, przyczynio si natomiast do jeszcze wikszego baaganu i rozregulo
wania rynku. Reglamentacja, ktra obja poow wartoci caej sprzeday yw
noci (a z alkoholem nawet wicej), radykalnie ograniczya moliwoci zakupu.
Spoeczestwo za, dysponujc rodkami (posierpniowe podwyki day dodatko
wy zastrzyk gotwki) prbowao je ulokowa wjakimkolwiek trwaym produkcie.
W poowie 1981 r. zacz si napr na artykuy przemysowe, ktre wrezultacie
byskawicznie znikny zrynku. Niedobory rynkowe wynoszce w1979 r. 22 mld
z, w 1980 r. 81 mld, w roku 1981 szacowano ju na 278 mld z, za wolne
rodki (razem zprzedpatami etc.) na 496 mld (w 1979 r. 129 mld iw1980
173 mld)7.
Niezaspokojony, olbrzymi popyt, zarwno na ywno, jak uywki czy artyku
y przemysowe spowodowa podobnie jak przy poprzednich kryzysach zaopa
trzeniowych, tylko na znacznie wiksz skal powstanie nowych iposzerzenie
starych, nieoficjalnych kanaw dostpu do towarw. Kada luka wzaopatrzeniu
zauwaano wsierpniu 1981 r. jest natychmiast wykorzystywana przez ele
menty spekulacyjne do rozwijania procederu przechwytywania masy towarowej
danego asortymentu iwprowadzania go na rynek kanaami umoliwiajcymi p
legalne lub zgoa nielegalne czerpanie wysokich zyskw kosztem konsumentw.
Tworzy si sytuacja swoistego dyktatu ekonomicznego spekulantw wobec
szerokich rzesz spoeczestwa8. Wymiana midzy miastem a wsi zostaa wdu
ym stopniu sprywatyzowana Cz towarw przejmowano ju na etapie produk
cji lub transportu (od zwykych kradziey, po dostarczanie handlowi detaliczne
mu wycznie pienidzy i faktur, i redystrybuowanie towarw innymi kanaami,
5
Postulaty 197071 i 1980. Materiay rdowe do dziejw wystpie pracowniczych w latach
19701971 i1980 (Gdask iSzczecin), oprac. B. C h m i e l, E. K a c z y s k a, Warszawa 1998.
6
Cf. Umowa o kartki, red. J. K u r c z e w s k i, Warszawa 2004.
7
AAN, Instytut Rynku Wewntrznego iUsug (dalej:IRWiU), 317, k. 4748, 5254, Procesy ryn
kowe wwarunkach niedostatecznej poday iracjonowania wlatach 19801984, Warszawa, grudzie
1983.
8
AAN, Urzd Rady Ministrw (dalej:URM), 32/112, k. 3, Tezy na konferencj S. Macha zwoje
wodami, 14 sierpnia 1981.
oczywicie droej). Cz tego, co docierao do sklepw pozostawaa na zapleczu

ibya nastpnie rozprowadzana tylnymi (dosownie iwprzenoni) drzwiami, lub
wykupywana przez detalistw ldowaa na ulicznych czy bazarowych stoiskach.
Olbrzymie moliwoci stwarza dziurawy system reglamentacyjny.
Strategie te rozwijano zarwno na wielk skal, tworzc sprawnie dziaajce
czarnorynkowe przedsibiorstwa, jak na minimaln, jednostkow, umoliwiajc
czsto przeycie czonkom grup najbardziej upoledzonych emerytom, renci
stom etc. Jak skary si dziennikarzowi zawodowy spekulant Przypatao
si tysice taatajstwa, tysice amatorw, ktrzy prbuj kombinowa, bab
cie, rencici, ekspedientki, konwojenci, rne drobne mty i inni partacze, kt
rzy zrobili bajzel w porzdnym interesie9. W rezultacie od koca 1980 r. ter
miny spekulacja, czy wrcz czarny rynek (zwaszcza ywnociowy) na
stae zagociy w mediach (codziennym sowniku zreszt te). Dziaania MO,
Pastwowej Inspekcji Handlowej, czy powoywanych ju we wrzeniu 1980 r. (np.
wWarszawie) Zespow ds. Kontroli Rynku byy mao skuteczne ijak zauwaano
walka ze spekulacj przypomina troch zmagania zbaniowym smokiem: jeeli
mu si jedn gow utnie zaraz wyrasta nastpna10.
Przypomnijmy, e tzw. ceny komercyjne, ktrym daleko byo do poziomu
rwnowagi idotyczyy tylko niewielkiej czci artykuw, stay si rok wczeniej
jednym zpowodw spoecznego protestu. Teraz ceny dane przez czarny rynek
byy znacznie wysze, a on sam wan (czsto jedyn) drog do zapenienia luk
aprowizacyjnych. Jednak wten sposb mogy zaspokaja swoje potrzeby przede
wszystkim grupy silniejsze organizacyjnie iekonomicznie, sabsze pozostawiajc
poza nawiasem. Gwn lini stratyfikacji spoecznej sta si stopie dostpu do
dbr. W poowie 1981 r., podobnie jak rok wczeniej, zaczo to grozi kolejnym
wybuchem. Z tym, e teraz protestujcy czuli za sob si dziesiciomilionowej
Solidarnoci. W takiej sytuacji wadza nie moga pozosta bierna.
KOMISJA NADZWYCZAJNA
10 SIERPNIA 12 PADZIERNIKA 1981
Dlaczego zwlekano tak dugo, skoro ju wlutym 1981 r. Wojciech Jaruzelski

przedstawiajc w sejmie program stabilizacji ekonomicznej i spoecznej kraju
okreli zwalczanie spekulacji jako jedno zgwnych zada aparatu pastwowe
go iadministracji gospodarczej?11 W Czstochowie komisj antyspekulacyjn
utworzono wlutym 1981 r., wGdasku wpoowie marca. W odzi powoano na
9
S. D r o z d o w s k i, Tajne kanay czarnego rynku, Sowo Powszechne, 8 wrzenia 1981.
10
A. K o o d z i e j s k i, Cielcina... za dolary. Czy nie mona opanowa czarnego rynku ywno
ciowego?, Trybuna Ludu (dalej: TL), nr 298, 15 grudnia 1980.
11
AAN, URM, 32/2, k. 4.
pocztku czerwca Wojewdzki Zesp Koordynacyjny ds. Zwalczania Spekulacji,

a wjego ramach grup do szybkiego reagowania na wszelkie nieprawidowoci
wobrocie towarowym12. Nad wydaniem antyspekulacyjnych rozporzdze zasta
nawiano si ju wkwietniu, kiedy wprowadzano reglamentacj13. Nie przekroczo
no jednak Rubikonu. Moemy tylko spekulowa, e z jednej strony liczono na
skuteczno istniejcych instytucji iustawodawstwa, zdrugiej za wiedziano, e
stopie akceptacji dla radykalnych posuni zwiksza si wraz zwyduaniem ko
lejek przed coraz bardziej pustymi sklepami. Nie mylono si. Wiosn 1981 r. pod
jcia antyspekulacyjnej kampanii zacza si domaga znaczna cz mediw, jak
mona przypuszcza nie zawsze znakazu wadz. Gazety pisaa wPolityce
Anna Mataowska nawouj, wlad za gosami ztrybun rzdowych, do walki ze
spekulacj. daj tego zaogi fabryk iprzedsibiorstw, formuuje si ten postulat
jako naczeln wytyczn dla handlu na najblisz przyszo14. Jednoczenie nie
brakowao gosw wskazujcych na bezsens instytucjonalizacji dziaa antyspe
kulacyjnych15. Nawet wicepremier Mieczysaw Rakowski nie ukrywa przed ka
merami telewizyjnymi (3 sierpnia 1981) swoich wtpliwoci, przypominajc czasy
okupacji, kiedy wizja kary mierci lub wysania do obozu koncentracyjnego nie
powstrzymywaa przed nielegalnym handlem
Takie gosy miay jednak wiosn ilatem 1981 r. mae szanse na wysuchanie,
na wikszy poklask mogli natomiast liczy zwolennicy radykalnych, zdecydowa
nych posuni. W czerwcu 1981 r. nastpio bowiem cakowite zaamanie rynku
ici, ktrzy jeszcze niedawno chwalili wprowadzenie kartek, argumentujc e dzi
ki nim przypomnieli sobie smak szynki, teraz zaczli narzeka. Reglamentacj
obejmowano coraz to nowe produkty. Kolejki ustawiay si ju nawet po chleb,
zdarzao si, e ze sklepw gin dyurny ocet. W ogle rynek cakowicie si
rozpad wdosownym tego sowa znaczeniu. notowa 27 lipca 1981 Mieczysaw
Rakowski Koszmarne ogonki i wykupywanie wszystkiego, co si pokae.
Przeciwko obnieniu przydziaw protestuj zaogi wielkich zakadw pracy. Rzd
oskarany jest o celowe godzenie narodu, biologiczne wyniszczenie itemu podob
ne bzdury16.
W istocie, ju od czerwca 1981 r. Solidarno zarzucaa wadzom bezrad
no wobec kryzysu, powtarzay si protesty na tle zaopatrzeniowym17. Powany
12
Ibidem, 32/9, k. 2728; Ibidem, 21/113, k. 57, 6465. O odzi vide W. P a w o w s k i,
Wspczesne Janosiki, Polityka, nr 35, 29 sierpnia 1981. Dopiero na przeomie lipca i sierpnia
1981r. taka komisja powstaa wwoj. stoecznym. ycie Warszawy (dalej: W), nr 182, 7. sierpnia
1981.
13
W, nr 188, 14 sierpnia 1981.
14
A. M a t a o w s k a, Bazar pod obstrzaem, Polityka, nr 19, 9 maja 1981.
15
S. P o d e m s k i, Spekulacja iprawo, Polityka, nr 33, 15 sierpnia 1981.
16
M. F. R a k o w s k i, Dzienniki polityczne 19811983, Warszawa 2004, s. 9.
17
Vide W. K u c z y s k i, U progu wytrzymaoci, Tygodnik Solidarno (dalej: TS), nr 17,
24lipca 1981.
konflikt zacz si 23 lipca, gdy ogoszono decyzj o zmniejszeniu przydziaw

misa na kartki i jednoczenie zapowiedziano podwyki cen. Krajowa Komisja
Porozumiewawcza Solidarnoci, ktra zebraa si nastpnego dnia, nie pozosta
wia suchej nitki na gospodarczej polityce rzdu. ycie codzienne polskich ro
dzin pisano wkomunikacie staje si udrk. Najwaniejszym celem zwizku
stao si zagwarantowanie elementarnych warunkw ycia narodu. Ju nie tylko
nawoywano wadze do przeprowadzenia reform (w tym handlu), lecz zapowiadano
przejcie inicjatywy. M.in. skierowano do Solidarnoci isamorzdw whandlu
i przetwrstwie apel o zorganizowanie sprawnego rozdziau towarw, rozpatry
wano take powoanie we wszystkich regionach komisji dla biecego kontrolo
wania produkcji, zapasw irozdzielnictwa ywnoci iartykuw przemysowych
codziennego uytku18. 30 lipca przez d iinne miasta przeszy marsze godo
we. Prowadzone 3 i6 sierpnia rozmowy midzy rzdem a Solidarnoci (m.in.
ozaopatrzeniu wywno) doprowadziy tylko do zaognienia wzajemnych relacji.
Wadze nie zamierzay jednak dopuci do przejcia inicjatywy przez Soli
darno. Podczas posiedzenia Sejmu 3031 lipca dokonano zmian w rzdzie,
m.in. Czesaw Kiszczak obj tek spraw wewntrznych. Od 3 sierpnia codziennie
kierowano do zwalczania spekulacji 1700 milicjantw wspieranych przez onie
rzy, pracownikw kontroli zawodowej, ikontrolerw spoecznych19. 10sierpnia
1981 Rada Ministrw podja uchwa nr 156, powoujc krajow, wojewdzkie
iterenowe Nadzwyczajne Komisje do Walki ze Spekulacj. Jednoczenie przesano
do Sejmu projekt ustawy, ktra po ew. uchwaleniu przez Izb zapewni zwikszo
n ochron interesw konsumentw wobrocie artykuami powszechnego uytku,
oraz pozwoli wprowadzi bardziej skuteczne rodki zwalczania spekulacji20. Obie
decyzje uzasadniano zjednej strony odciciem przede wszystkim sabiej zarabiaj
cych grup od podstawowych dbr nie objtych reglamentacj, zdrugiej wielkimi
zyskami rnego typu kombinatorw imalwersantw. Za oba zjawiska obra
ay spoeczne poczucie sprawiedliwoci21. Nic dziwnego, e rwnie niema
cz obrad II Plenum KC PZPR (11 sierpnia) powicono zwalczaniu spekulacji.
Wadza musiaa wykaza si determinacj. Byskawicznie przystpiono do
budowania struktur Nadzwyczajnej Komisji, zarwno centrali (Krajowa NK, kie
rowana przez wicepremiera Stanisawa Macha), jak komisji wojewdzkich (gdzie
szefami zostawali z urzdu wicewojewodowie). Starano si stworzy wraenie
szerokiego frontu antyspekulacyjnego przez zaangaowanie wpracach komisji
zarwno instytucji zawodowo zajmujcych si zwalczaniem naduy, jak organi
zacji spoecznych. Od razu te nadano nowemu tworowi ksztat quasi militarny,
18
TS, nr 18, 31 lipca 1981.
19
AAN, KC PZPR, Wydzia Administracyjny (dalej: WA), LI/116, k. 64.
20
AAN, URM, 32/119, k. 1, Informacja o dziaaniach antyspekulacyjnych, Warszawa 27 sierpnia
1981.
21
Ibidem, 32/112, k. 3, Tezy na konferencj S. Macha zwojewodami, 14 sierpnia 1981.
awcentrali ioddziaach wojewdzkich zatrudniono 54 starannie dobranych eme

rytowanych oficerw MO. Informacje o dziaaniach Komisji Nadzwyczajnej miay
trafia bezporednio na biurko gen. Jaruzelskiego.
Nie ulega bowiem wtpliwoci, e cz decydentw premiera nie wy
czajc rzeczywicie wierzyo wskuteczno izasadno takich przedsiwzi.
Nie bez znaczenia byy powody, ktre dzisiaj okrelilibymy jako PRowskie.
Dziaania suce podtrzymywaniu tzw. sprawiedliwoci spoecznej mogy pod
reperowa nadszarpnite zaufanie do wadzy, dystansowanej przez Solidarno
rwnie pod wzgldem deklarowanej troski o codzienno. Zwraca uwag do
nosia Trybuna Ludu spoeczne poparcie i aprobata dla poczyna antyspe
kulacyjnych. Ludzie wrcz domagaj si, by walk ze spekulacj doprowa
dzi do koca22. Komisja, dawaa te szanse na powrt do spoecznej aktywnoci
niemaym przecie grupom (zwizkowcom, dziaaczom modzieowym, czonkom
ORMO, kombatantom, emerytom wojskowym i milicyjnym etc.) zmarginalizo
wanym przez solidarnociow rewolucj. Na pierwszym oglnopolskim zjedzie
przedstawicieli wojewdzkich i terenowych komisji, 15 wrzenia 1981, delegaci
domagali si nie tylko zaostrzenia represji wobec spekulantw, ale rwnie na
tychmiastowego poszerzenia udziau spoecznych kontrolerw w walce z nimi.
Zezk komentowaa ironicznie Teresa Kuczyska wspominano czasy byej
CRZZ, kiedy to mielimy tych spoecznych kontrolerw zwizkowych 60 tysicy.
Trzeba jak to okrelono armii ludzi, aby walka ze spekulacj przynio
sa widoczne efekty. Nie wystarczy ju dzisiaj ciganie spekulantw na bazarach,
lecz trzeba rozszerzy kontrole na fabryki, skd wychodzi deficytowy towar. A e
deficytowy jest dzisiaj kady towar, wic praktycznie na wszystkie fabryki23.
Tryumfatorski nastrj mg si delegatom udzieli wskutek wynikw kilku
tygodniowej pracy Komisji Nadzwyczajnej. Byskawicznie po ogoszeniu jej
powstania, jeszcze przed okrzepniciem struktur, przystpiono do demonstra
cyjnych dziaa, nadzorowanych osobicie przez Komendanta Gwnego MO
gen.Stanisawa Zaczkowskiego. Midzy 10 a 23 sierpnia wkontrolach hurtowni,
sklepw, bazarw, transportu, punktw skupu wzio udzia prawie 24 tys. mili
cjantw, 6,5 tys. onierzy (w tym WSW!), 4,7 tys. kontrolerw zawodowych oraz
7,5 tys. czonkw aktywu spoecznego 24. Sdy otrzymay zalecenie zaostrzenia
represji i nadsyania do centrali odpisw orzecze. Prezesw sdw rejonowych
planowano zaprosi na narad powicon wprowadzeniu istosowaniu trybu przy
spieszonego oraz dalszemu zaostrzeniu kar za przestpstwa ekonomiczne25. W ci
gu dwch pierwszych tygodni od powoania KN wszczto ponad 700 postpowa
22
Nie ustaj dziaania kontrolne i represyjne. Mniej spekulantw na bazarach, TL, nr 187,
12sierpnia 1981.
23
T. K u c z y s k a, Walka ze spekulacja, TS, nr 27, 2 padziernika 1981.
24
AAN, URM, 32/119, k. 23, Informacja dot. dziaa antyspekulacyjnych, 27 sierpnia 1981.
25
AAN, KC PZPR, WA, LI116, k. 288 , T. Skra, informacja o sytuacji wresorcie sprawiedliwoci.
przygotowawczych, do kolegiw skierowano 4030 wnioskw. W sklepach znale

ziono ukryte towary wartoci ponad 27,5 mln z.26 Potem aktywno nieco spada,
ale itak byo si czym pochwali do 1 padziernika wtoku byo prawie ptora
tysica postpowa przygotowawczych, wkolegiach ds. wykrocze rozpatrywano
prawie 8 tys. spraw, na zapleczach znaleziono towary wartoci 41 mln z.27
Zabiegi propagandowe wykazujce, e zaplecza sklepw byy podstawowym
rdem towarw sprzedawanych nastpnie po spekulacyjnych cenach na baza
rach, ulicach, czy wplacwkach ajencyjnych, nie byy dzieem przypadku. Daway
atwe i akceptowalne przez niema cz spoeczestwa wyjanienie pustych
pek i kilometrowych kolejek. Najprociej byo bowiem zrzuci win na ostat
nie ijednoczenie najbardziej widoczne ogniwo acucha dystrybucyjnego.
Przyapani ekspedienci tumacz rnie: e dla siebie zostawili, ze plan, e zapo
mnieli, e to przypadek. Kami wywe oczy. Protekcyjna sprzeda rodzi
nie, znajomym, zwdzicznoci, zchci rewanu, zwielu innych powodw staa
si powszechn praktyk28. Znajdowane na zapleczach towary, demonstracyjnie
wdrujce znowu na lad, znacznie poprawiay wizerunek wadzy (w danej chwili
symbolizowanej przez milicjanta, pracownika PIH, kontrolera spoecznego).
Trzeba uczciwie przyzna, e obsady sklepowe rzeczywicie pozostajce bez
winy naleay do wyjtkw, ale odkrywane na zapleczach produkty stanowiy
wrzeczywistoci uamek caego obrotu. Decydujca bya jednak potrzeba wykre
owania jasno okrelonego wroga. Nie jakiego enigmatycznego, pozbawionego
twarzy inazwiska spekulanta, lecz konkretn osob codziennie widywan eks
pedientk, kierownika, magazyniera. To na nich jako potencjalnych spekulantw
wskazywaa w niemaym stopniu zgoszona przez rzd nowa ustawa antyspeku
lacyjna, penalizujca np. ukrywanie, czy przechwytywanie towarw. Co cha
rakterystyczne, handlowcy do tej pory raczej niewyraajcy gono swoich opinii,
teraz otwarcie deklarowali, e celem ustawy jest skcenie spoeczestwa iskon
centrowanie uwagi nie tyle na generaliach, ile na kocwce procesu dystrybucyj
nego. Przeciwko ustawie wystpiy Federacja Konsumentw izwizki zawodowe
skupiajce handlowcw, wrcz groc strajkiem. Solidarno aprobowaa uzna
nie za przestpstwo m.in. ukrywanie towarw, sprzeciwiaa si natomiast karaniu
sprawcw w trybie przyspieszonym29. Pracownicy handlu stali jednak na straco
26
AAN, URM, 32/119, k. 23, Informacja o dziaaniach antyspekulacyjnych, 27 sierpnia 1981.
27
Ibidem, k. 79, Informacja o dziaaniach podejmowanych w celu zwalczania spekulacji
10sierpnia 1 padziernika 1981.
28
S. K o p k a, Uwaga czarny rynek, Zagadnienia Wykrocze, 1981, nr 6, s. 5253. Powsta
system powiza spekulacyjnych obejmujcy nieuczciwych pracownikw handlu ispekulantw, kt
rzy za apwki przechwytuj towary przeznaczone na zaopatrzenie ludnoci. cznikiem wizi prze
stpczych tych grup jest dza bogacenia si za wszelk cen. AAN, URM, 32/112, k. 28, I Krajowa
Narada Antyspekulacyjna, 15 wrzenia 1981.
29
M. M a z u r e k, Spoeczestwo kolejki. O dowiadczeniach niedoboru 19451989, Warszawa
2010, s. 99100; K. w i t e c k a, Pozoracje, Tygodnik Kulturalny, nr 50, 1981.
nych pozycjach. Nawet zapewnienie ministra handlu wewntrznego Zygmunta

akomca na spotkaniu zpracownikami PIH, e ukrywanie towarw przez sprze
dawcw uspoecznionego sektora handlowego zdradza wszelkie cechy zjawiska
marginesowego, nie zostao przychylnie przyjte przez suchaczy30. Racja mu
siaa by po stronie niezadowolonych, sfrustrowanych klientw. Jeeli te wprzy
padku jakiej sklepowej awantury milicja przyjedaa natychmiast po wezwaniu
przez klientw, po telefonie kierownika sklepu funkcjonariusze zazwyczaj znajdo
wali pilniejsze zajcia31.
Nie brakowao jednak ikrytyki zarwno prowadzonych dziaa antyspekula
cyjnych, jak przygotowywanej ustawy. Demonstracyjne polowanie na spekulan
tw, prezentowane w mediach zawsze w taki sam sposb (narada, uzgodnienie
szczegw, rzucenie rozkazu, wyjazd ciarwek zfunkcjonariuszami MO ikon
trolerami cywilnymi, rozprawa zjakim targowiskiem, czy bazarem, wkocu pre
zentacja zatrzymanych spekulantw iznalezionych przy nich towarw) postrzega
no nie tyle jako przeciw, co zamiast (w tym przypadku normalnej, skutecznej
pracy sub). Wydawa by si mogo pisa publicysta ycia Literackiego
e skoro ludzi okrelonych sowem SPEKULANT uznano za wroga publicznego
nr 1 izdecydowano si ich tpi ztak wielkim zaangaowaniem si irodkw, to
lada dzie powinnimy odczu popraw zaopatrzenia, a na ulicy nikt ju nie za
proponuje puszki kawy za trzysta zotych. Bzdura. Spekulant da sobie rad,
gdy na dobr spraw skierowane przeciwko niemu dziaania represyjne zostay
obliczone na tani poklask, a represje jak dotd s nike, jeli nie adne32.
Spostrzeenia (bynajmniej nie ironiczne), e czarny rynek peni rwnie pozytyw
ne funkcje dostarcza brakujcych artykuw po cenach rwnowagi, tym samym
skuteczniej ni pastwo walczc zluk inflacyjn, byy woczywisty sposb spora
dyczne. Powszechnie jednak zauwaano, e akcje antyspekulacyjne doprowadziy
tylko do wypracowania bardziej wyrafinowanych strategii. Transakcje zeszy do
konspiracji, przeniosy si do mieszka, zakadw pracy, na bazarach nie byo ju
tumw handlarzy, lecz pojedyncze osoby zbierajce zamwienia na dostaw do
mow (po wyszych ni wczeniej cenach!)33.
Niemae kontrowersje wzbudzia take zaproponowana przez rzd ustawa an
tyspekulacyjna, przygotowana naprdce, nieskonsultowana ze spoeczestwem,
zwizkami zawodowymi, prawnikami. Projekt przewidywa zaostrzenie represji,
wprowadza i kara nowe rodzaje przestpstw, jak obrt kartami reglamentacyjny
mi, czy dostarczanie do sklepw wycznie pienidzy i faktur. Novum stanowio
zarwno wprowadzenie przyspieszonego trybu karania, jak automatyczny przepa
dek przedmiotu przestpstwa ipienidzy znalezionych przy zatrzymanym na gor
30
W. u k a, Nalot, Prawo iycie, nr 33, 16 sierpnia 1981.
31
M. M a z u r e k, op. cit., s. 117.
32
S. M. J a n k o w s k i, Wielkie polowanie?, ycie Literackie, nr 36, 6 wrzenia 1981.
33
AAN, URM, 32/112, k. 28, I Krajowa Narada Antyspekulacyjna, 15 wrzenia 1981.
cym uczynku spekulancie. Nic dziwnego, e (odwaniejsi) publicyci zajmujcy

si zagadnieniami prawnymi, nie zostawiali na ustawie suchej nitki. Wtpliwoci
budzia zasadno zwalczania skutkw, a nie przyczyn, obawiano si o naruszanie
praw czowieka przez tryb przyspieszony, zwikszajcy prawdopodobiestwo po
myek sdowych Nie wydaje si konieczne pisali wTygodniku Solidarno
Jacek Ambroziak iKrzysztof Kauba tworzenie nowych norm karnych, wobec
moliwoci penego wykorzystania obowizujcych przepisw kodeksu karnego
ikodeksu wykrocze. Naleaoby jedynie postulowa podjcie skutecznych iszyb
kich dziaa przez organa powoane do zwalczania spekulacji, a wszczeglnoci
przez Milicj Obywatelsk iPastwow Inspekcj Handlow34.
Krytyczne spojrzenie na antyspekulacyjne poczynania wadz byo cech
nie tylko dyskusji toczonej na amach prasy, lecz rwnie na forum sejmowym.
Okazao si, e nawet wposusznym do tej pory parlamencie jak informowa
zaangaowany w dziaania Nadzwyczajnej Komisji, wiceminister sprawiedliwo
ci Tadeusz Skra ustawa napotyka na ogromne opory35. W rzeczywistoci
nie byy one moe ogromne, ale zpewnoci symptomatyczne. Przede wszyst
kim posowie nie zaakceptowali nazwy Nadzwyczajna Komisja. Moemy tylko
zakada, e zbieno zdzieem Feliksa Dzieryskiego bya zbyt daleko idca.
Ostatecznie zdecydowano si na Centraln Komisj do Walki ze Spekulacj, ma
jc organizowa ikoordynowa zwalczanie spekulacji wskali kraju (a Komisje
Wojewdzkie iTerenowe wdanej jednostce administracyjnej lub miecie).
Wtpliwoci wzbudzio rwnie zatrudnienie etatowych inspektorw (jak
wspomniano wyej, zmilicyjnym dowiadczeniem). Sugerowano powierzenie za
da kontrolnych wyspecjalizowanej PIH (co wzbudzio sprzeciw przedstawicieli
rzdu)36. Podczas drugiego czytania projektu, piciu posw w ogle zakwestio
nowao potrzeb zmiany ustawodawstwa argumentujc, e spekulacj mona zli
kwidowa wycznie przez osignicie rwnowagi rynkowej. Jednak wikszo
czonkw komisji nie tylko uznawaa zasadno ustawy, ale rwnie zgadzaa si
na odejcie od dotychczasowej tendencji agodzenia prawa karnego i zaostrze
nie sankcji za przestpstwa spekulacyjne oraz wprowadzenie trybu uproszczone
go37. Jak podsumowywaa ich zdanie posesprawozdawca Felicjanna Lesiska:
Liczymy, e dziaania skierowane na zwalczanie spekulacji spowoduj, e towar
pierwszej potrzeby stanie si atwiej dostpny dla kadej polskiej rodziny, dla ka
dego obywatela, e bd go mogli te nabywa ludzie sabi fizycznie, starsi ici,
ktrzy nie maj czasu na wystawanie wkolejkach. Szczeglnie istotne jest, aeby
34
J. A m b r o z i a k, K. K a u b a, Ustawa o zwalczaniu spekulacji, TS, nr 22, 28 sierpnia 1981;
cf.S. P o d e m s k i, Spekulacja iprawo, Polityka, nr 33, 15 sierpnia 1981.
35
AAN, KC PZPR, WA, LI116, k. 288.
36
Prace nad projektem ustawy antyspekulacyjnej, TL, nr 207, 4 wrzenia 1981.
37
Przeciwko spekulacji rodki nadzwyczajne, TL, nr 213, 11wrzenia 1981.
popraw wzaopatrzeniu odczuy kobiety, ktre s bardzo zmczone trudem dnia

codziennego38.
Ostatni prb powstrzymania wprowadzenia trybu przyspieszonego podj
a 25 wrzenia 1981, ju na sali sejmowej, Halina MinkisiewiczLatecka. Jako
prawnik argumentowaa nie mog pogodzi si zcelowoci wprowadzenia
ustawy antyspekulacyjnej, jak rwnie z wieloma jej rozwizaniami. Spekulacja
jest zem, ktre dry nadwtlony organizm naszego ycia gospodarczego ispoe
czestwo. Represja karna jest jednak ostatnim ze rodkw, ktry moe umniejszy
to szkodliwe zjawisko. Jedynie bowiem gboka reforma gospodarcza, uwzgld
niajca prawa rynku, waciwe ceny i popraw poday moe wyeliminowa lub
zepchn na margines zjawisko spekulacji. Przedoony projekt propo
nuje wzmoon represyjno, rezygnacj znadzoru prokuratorskiego, ograniczenie
prawa do obrony, a co najwaniejsze, proponuje szerokie, iwcaym kraju, wpro
wadzenie postpowania przyspieszonego. Nie prowadzi si dochodzenia, ani
ledztwa. Doprowadzonemu na rozpraw nie dorcza si aktu oskarenia, a na
tychmiastowe rozpoznanie sprawy pozbawia go moliwoci przygotowania obro
ny oraz swobodnego wyboru obrocy. Tryb przyspieszony nie sprzyja wykryciu
prawdy igodzi wkonstytucyjne przyznanie prawa do obrony. Jest take sprzeczny
z midzynarodowym paktem praw obywatelskich, ratyfikowanym przez Polsk
w1977 r.39 Zgoszony wniosek o skrelenie punktw wprowadzajcych tryb przy
spieszony zosta odrzucony (ale sze gosw pado za, za 16 posw wstrzymao
si od gosu). Chwil pniej gosowano przyjcie caej ustawy. Zostaa oczywi
cie uchwalona, co jednak warto zauway przy nieczstej nawet wrewolucyj
nym 1981 r. liczbie gosw przeciwnych (11; 12 osb wstrzymao si od gosu)40.
Ustawa o zwalczaniu spekulacji41, majca obowizywa do koca 1982 r.,
uczczegowiaa i penalizowaa wszelkie zaobserwowane przejawy spekulacji.
Do zdiagnozowanych i karanych ju wczeniej (art. 221225 kodeksu karnego
iart.132, 133, 135 kodeksu wykrocze), przybyy m.in.: obrt produktami regla
mentowanymi, wyudzanie kartek, ukrywanie towarw, czy przechwytywanie ich
midzy producentem lub hurtowni a handlem detalicznym. Za powaniejsze prze
stpstwa grozia kara do 5 lat pozbawienia wolnoci lub/i grzywna (nawet powyej
100 tys. z). Spekulant mia te pewno przepadku towarw bdcych przed
miotem przestpstwa ipienidzy (przy uzasadnionym podejrzeniu zarobienia ich
dziki spekulacji). W przypadku wikszoci wykrocze iprzestpstw dochodzenia
mogy prowadzi MO i PIH, ktrym przysugiwao rwnie prawo popierania
oskarenia przed sdem pierwszej instancji. Tryb przyspieszony mg by stoso
wany wobec zarwno przestpstw, jak wykrocze.
38
Sprawozdanie stenograficzne z16 posiedzenia Sejmu PRL 8 kadencji, 16 wrzenia 1981, am 133.
39
Ibidem, am 134135.
40
Ibidem, am 137138.
41
Dz.U., 1981, nr 24, poz. 124.
Nowoci w stosunku do wczeniejszego ustawodawstwa antyspekulacyj

nego byo okrelenie instytucji majcej kompleksowo zaj si tym problemem.
Ustawa nadaa jednak tylko oglny zarys, szczegy zapewnio rozporzdzenie
Rady Ministrw z12 padziernika 1981 w sprawie szczegowych zada, skadu
itrybu dziaania komisji do walki ze spekulacj (Dz.U. nr 25, 1981, poz. 133).
Walka ze spekulacj moga wej wnow faz.
GWNY FRONT WALKI ZE SPEKULACJ: CENTRALNA KOMISJA
Komisja Specjalna z przeomu lat czterdziestych i pidziesitych miaa ol

brzymie uprawnienia, moga ciga, sdzi ikara. Jej nastpczyni zlat 19811987
robia waciwie to samo, cho w biaych rkawiczkach. Do jej podstawowych
ustawowych zada naleao co prawda przede wszystkim zwalczanie spekulacji
i przeciwdziaanie rozszerzaniu si jej, rozpoznawanie metod dziaania speku
lantw, inicjowanie i doskonalenie kontroli. W praktyce kompetencje nowych
organw, zwaszcza Centralnej Komisji byy znacznie wiksze. Nie dysponowaa
co prawda, jak Komisja zlat 19451954, wasnymi obozami pracy, jednak dziki
specyficznemu ulokowaniu w strukturach pastwa posiadaa niemay wpyw na
dziaalno zarwno jego organw wykonawczych (ministerstw, organw admini
stracji terytorialnej etc.), jak na prawodawstwo czy na zakres represji.
CKWS nie bya ju jak poprzedniczki podporzdkowana radom naro
dowym, czy Radzie Pastwa, lecz bezporednio rzdowi, a jej siedzib by gmach
Urzdu Rady Ministrw. Czonkw Centralnej Komisji mianowa premier, a fakt
e od lutego 1981 do listopada 1985 r. by nim wojskowy, nie byo bez znaczenia
dla skadu Komisji, sposobu jej funkcjonowania, czy stosowanych w korespon
dencji terminw. Ustawowo na czele CKWS sta jeden z wicepremierw42, ale
rzeczywist wadz dziery praktycznie przez cay czas jej istnienia stale urz
dujcy wiceprzewodniczcy pk Wadysaw Trzaska, ktry jako zastpca dyrek
tora Biura do Walki zPrzestpstwami Gospodarczymi KG MO naprawd zna si
na rzeczy. Niemao wnosili rwnie rwnolegli wiceprzewodniczcy: gen. Jzef
Beim (Komendant Gwny MO), gen. Marian Ryba (Gwny Inspektor Kontroli
wURM) iod listopada 1985 r. Tadeusz Skra, pierwszy zastpca ministra sprawie
dliwoci. Zgodnie zrozporzdzeniem z12 padziernika 1981 czonkami Centralnej
Komisji byli podsekretarze stanu w ministerstwach: Administracji, Gospodarki
Terenowej i Ochrony rodowiska, Finansw, Handlu Wewntrznego i Usug,
Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej, Sprawiedliwoci, Spraw Wewntrznych
42
Od utworzenia Komisji w sierpniu 1981 r. byli to: Stanisaw Mach, Jerzy Ozdowski, Zenon
Komender (najduej, od sierpnia 1982 r. do listopada 1985) iJzef Kozio. Najwiksze zmiany zaszy
w skadzie CKWS po powstaniu rzdu Zbigniewa Messnera jesieni 1985 r. AAN, URM, 32/85,
k.23.
oraz Gwny Inspektor PIH. Przewodniczcy mg rwnie zaprasza do udziau

wpracach Komisji (a zwaszcza wjej naradach) przedstawicieli NIK, Kancelarii
Rady Pastwa, Prokuratury Generalnej, oglnokrajowych zwizkw gospodar
czych (np. Samopomoc Chopska, czy Spoem), zwizkw zawodowych (od
1982 r. ju tylko OPZZ), organizacji spoecznych etc.43 Zmieniajca si rzeczywi
sto stopniowo poszerzaa grup zapraszanych do wsppracy o przedstawicieli
PRON, ZG Ligi Kobiet Polskich, Federacji Konsumentw.
Ich przedstawiciele zyskali de facto prawa staych czonkw CKWS iregular
nie uczestniczyli worganizowanych wURM zebraniach. Oprcz corocznej kra
jowej narady antyspekulacyjnej z udziaem przedstawicieli wszystkich komisji
wojewdzkich iterenowych, czciej organizowano spotkania wwszym gronie
(1981 r. 5 posiedze, 1982 25, 1983 23, 1984 16). Posiedzenia te miay
na celu nie tyle dyskusj i wymian dowiadcze (cho nieraz byway burzliwe
i nie przebierano w sowach), co zbieranie informacji i przekazywanie dyspozy
cji poszczeglnym ministerstwom iinstytucjom, a nastpnie kontrol (zazwyczaj
do rygorystyczn) ich wykonania. Nie bez znaczenia byo rwnie przyjmowa
nie na kadym znich sprawozda kilku komisji wojewdzkich (zwaszcza, e do
skutecznoci czci znich centrala miaa niemae i, jak si zdaje, uzasadnione wt
pliwoci).
Pierwsze miesice ustawowego funkcjonowania Komisji byy po demon
stracyjnych dziaaniach z sierpniawrzenia 1981 r. okresem budowania struk
tur i wypracowywania regu. Przeszkod dla rozwinicia skrzyde bya zarwno
patrzca ustawicznie na rce Solidarno (ktrej czonkowie wchodzili nieraz
w skad komisji terenowych), jak niestronica od krytyki cz prasy. Instrukcje
pynce z centrali nakazyway wobec tego koncentracj na spekulacji zorgani
zowanej Zachcano do aktywizowania organizacji spoecznych, modzieowych
ispdzielczych44.
Dopiero stan wojenny pobudzi komisje. Solidarno nie stanowia ju
przynajmniej na tym polu zagroenia. Wprowadzone 13 grudnia rygory prawne
(m.in. tryb dorany) upraszczay wszelkie procedury, zmarginalizowany wczeniej
aktyw spoeczny poczu si znowu silny. Dziaania antyspekulacyjne doskonale
si te wpisyway wpropagandowe hasa stabilizacji iprzywracania porzdku.
W zwizku ze stanem wojny [dopiero potem poprawiono na wojennym JK]
komentowano 17 grudnia 1981 walka ze spekulacj nabiera nowego wymia
43
Adekwatn struktur miao 49 Komisji Wojewdzkich wicewojewoda jako przewodniczcy,
dwch wiceprzewodniczcych (w tym jeden stale urzdujcy). Czonkami WKDwzS byli przedstawi
ciele KW MO, PIH, PKC oraz pracownicy zainteresowanych wydziaw urzdu wojewdzkiego;
Komisje Wojewdzkie angaoway 730 urzdnikw idziaaczy, 1715 Komisji Terenowych (przy orga
nach terenowych administracji pastwowej stopnia podstawowego) wsumie ok. 17 730 osb
(wpadzierniku 1985 r.). AAN, URM, 1.5/43, k. 289
44
Ibidem.
ru. Jest to jedna z istotnych dziedzin walki z kryzysem spoecznym i gospodar

czym. Std te naley nada wysz rang pracy Komisji Centralnej iKomisji
Wojewdzkich do walki ze spekulacj. Ich praca musi by bardziej operatywna
imusz si one sta faktycznym koordynatorem dziaa antyspekulacyjnych45.
Wiceministrowie wchodzcy w skad CKWS zostali zobligowani zarwno do
powoania w swoich resortach specjalnych roboczych zespow antyspekulacyj
nych, jak poruszania tego zagadnienia podczas wszelkich kontaktw zterenem.
Ogromn rol przykadano do oywienia kontroli resortowych, do tej pory mao
efektywnych. Miay one odciy milicj, ktra wtych dniach itygodniach zaja
si dziaaniami zwizanym zwprowadzeniem stanu wojennego46.
Szybko si jednak okazao, e tryb dorany, godzina milicyjna, ograniczenia
wprzemieszczaniu si, kontrole na drogach, czy zawieszenie cznoci telefonicz
nej nie na dugo powstrzymay aktorw czarnego rynku. Ju po kilkunastu dniach
wszystko wrcio do normy, tylko jak zauwaano czsto wnowej, ukrytej
postaci, a podejmowane przez spekulantw strategie ulegy dalszemu udosko
naleniu. Bdne koo zaczo si obraca coraz szybciej. Coraz bardziej wysubli
mowane strategie czarnorynkowe zmuszay wadze do rzucania na front walki
ze spekulacj coraz wikszych si, demonstracyjnego szukania i karania osb,
ktre na spekulacji dorobiy si milionowych majtkw47. Olbrzymia podwyka
cen zlutego 1982 r. tylko na krtko osabia popyt, zwaszcza e od poowy roku
nastpi znaczcy wzrost dochodw. Od samego podwyszenia cen nie zapeniy
si sklepy, zacza te byskawicznie rosn skala niedoborw, osigajc poziom
739mld z (w poprzednim roku byo to 278 mld, co uwaano za sum niewyobra
aln; trzeba jednak pamita o podwyce zlutego 1982, radykalnie zmieniajcej
relacje cenowe!)48.
Zorientowano si rwnie, jak optymistyczne byo ograniczenie dziaania usta
wy antyspekulacyjnej (a wraz zni Komisji) jedynie do koca 1982 r. Niezwocznie
przystpiono te do naprawiania tego bdu. 20 kwietnia 1982 kwesti przedue
nia funkcjonowania ustawy podjto na II Krajowej Naradzie Antyspekulacyjnej.
Wiceminister sprawiedliwoci (i jednoczenie czonek CKWS) Tadeusz Skra wy
da Departamentowi Prawnemu swojego resortu polecenie rozpoczcia odpowied
nich czynnoci49, Komisje Wojewdzkie zostay zobowizane do przysania uwag
ipropozycji.
Zgodnie zduchem czasu wikszo wnioskw opracowanych przez Komisje
Wojewdzkie sugerowaa nasilenie represji, podwyszenie grzywien, obnienie
45
Ibidem, 32/6, k. 2, Posiedzenie z17 grudnia 1981, dot. dziaa antyspekulacyjnych wresortach.
46
Ibidem, k. 3.
47
Ibidem, 32/113, k. 24, II Krajowa Narada Antyspekulacyjna, 20 kwietnia 1982; ibidem, 32/8,
Centrala Pastwowego Handlu Wewntrznego, informacja na posiedzenie CKWS, 7 stycznia 1982.
48
AAN, Instytut Rynku Wewntrznego i Usug (IRWiU), 317, k. 54, 5657.
49
AAN, URM 32/23, k. 18.
progu spekulacji kwalifikowanej, nieograniczanie czasu obowizywania ustawy,

rozcignicie jej na obrt misem zuboju gospodarczego iwymian towarw mi
dzy jednostkami gospodarki uspoecznionej. Jednoczenie stao si zauwaalne,
e dania centrali przerastaj teren, nieraz gubicy si w gszczu przepisw
(Katowice wrcz proponoway opracowanie sowniczka wyrae uytych wusta
wie50). Trudno rwnie ze stuprocentow pewnoci wyrokowa, czy radykalne
propozycje napywajce zterenu odzwierciedlay rzeczywiste pogldy, czy te
traktowano je jako konieczny trybut zoony Warszawie, a na wasnym podwr
ku starano si postpowa znacznie agodniej. Na otwarte wyraenie wtpliwoci
poway si tylko Biaystok. Naleaoby si zastanowi sugerowano nad
dalszym funkcjonowaniem wojewdzkich iterenowych komisji do walki ze spe
kulacj powoanych moc omawianej ustawy. W dotychczasowym ukadzie zbyt
wiele organw spoecznej kontroli dziaa wterenie idziaania te nakadaj si na
siebie (komisje kontroli spoecznej, Federacja Konsumentw, komitety osiedlo
we, komisje antyspekulacyjne w przedsibiorstwach produkcyjnohandlowych,
usugowych i handlowych). Tak rozbudowany system kontroli spoecznej czyni
zbdnym istnienie wojewdzkich iterenowych komisji d/w ze spekulacj. Zadania
wynikajce zustawy dla wojewdzkich komisji proponujemy przekaza organom
MO iPIH, na ktrych itak spoczywa cay ciar walki ze spekulacj. Bdzie to
koncentracja caego zagadnienia worganach wyspecjalizowanych, posiadajcych
szerokie uprawnienia prawnoprocesowe51.
Na wyraenie podobnej opinii zdobyli si tylko nieliczni przedstawiciele ofi
cjalnych mediw (m.in. Stanisaw Podemski wPolityce52). Wikszo tytuw,
zarwno centralnych, jak terenowych, skrupulatnie iraczej tryumfatorskim tonem
donosia o wynikach walki ze spekulacj. Naley przypuszcza, e w niemaym
stopniu wayy na tym kwestie sprawozdawcze komisje byy bowiem rozlicza
ne ioceniane m.in. wedug liczby doniesie prasowych o ich dziaalnoci (wra
portach powicona bya temu osobna rubryka). By to tylko jeden z elementw
kampanii propagandowej, majcej pokaza poparcie spoeczne dla antyspekula
cyjnych dziaa wadz. Naleay do nich rwnie spotkania (m.in. kierownictwa
Biura ds. Walki zPrzestpstwami Gospodarczymi KG MO) zprzedstawicielami
zag robotniczych, podczas ktrych robotnicy domagali si zaostrzenia represji
karnych wobec spekulantw ipasoytw, a take osb odpowiedzialnych za mar
notrawstwo mienia spoecznego. Ich zdaniem sdy postpuj zbyt liberalnie wobec
tej grupy oskaronych, a rodki masowego przekazu podaj informacje anonimo
wo. Podobn opini wyraali robotnicy, ktrzy brali bezporedni udzia wdziaa
niach MO na bazarach itargowiskach53.
50
Ibidem, k. 54
51
Ibidem, 32/23, k. 2526.
52
S. P o d e m s k i, Spekulacje wok spekulacji, Polityka, nr 38, 28 sierpnia 1982.
53
AAN, URM 32/119, k. 156.
Ustawa o zwalczaniu spekulacji zostaa znowelizowana 9 padziernika 198254.

Naprawiono przy okazji troch niedorbek z1981 r., uwzgldniono wprowadzone
w roku 1982 zmiany systemu reglamentacyjnego, okrelono poziom spekulacji
kwalifikowanej na 200 tys. z, uszczegowiono przynoszce najwiksze stra
ty przechwytywanie towarw wdrodze do sklepw. Najwaniejszy by jednak
punkt 10, skrelajcy zdanie i obowizuje do dnia 31 grudnia 1982 r. Jak pisa
partyjny komentator, nowelizacja uczynia ten akt prawny instrumentem pozwa
lajcym na skuteczn walk z przestpstwami spekulacji w duszym przedziale
czasowym55. Rzeczywicie ustawa zostaa uchylona ostatecznie dopiero 5 lip
ca 1990.
***
aden akt prawny, zwaszcza zaostrzajcy represje, nie jest w stanie przy
wrci rwnowagi rynkowej. Cho w miar upywu dekady zapeniay si pki
zkasz czy cukrem, wci reglamentowane byo miso, czekolada ibenzyna, za
ustawa o wychowaniu wtrzewoci zpadziernika 1982 r. znacznie utrudnia mo
liwo nabycia alkoholu. Utrzymujcy si praktycznie przez ca dekad szybszy
wzrost dochodw ni dostaw, powodowa duy nacisk gorcego pienidza na
rynek, wtym zwaszcza na artykuy trwaego uytku, utrzymujce rol (nieco ko
potliwego) rodka tezauryzacji. W rezultacie kupienie normalnie lodwki, czy
telewizora graniczyo zcudem. Nic te dziwnego, e wbrew deklaracjom oficjalnej
propagandy o normalizacji sytuacji politycznej igospodarczej, liczba przestpstw
spekulacyjnych systematycznie rosa. W 1982 r. zarejestrowano ich 14 934
(17,4% wszystkich przestpstw gospodarczych), w 1985 24 171 (18,5%)56.
Zmiany byy nie tylko ilociowe, ale ijakociowe. O ile u progu swego istnienia
komisje antyspekulacyjne musiay zajmowa si gwnie detalicznym handlem
misem, wdk, demem czy skarpetkami, szybko okazao si, e przedmiotem
czarnorynkowego obrotu moe by wszystko samochody, benzyna, lodwki,
ksiki, pianina czy nawet kredyty dla modych maestw57. Ju w kocwce
54
Ustawa zdnia 9 padziernika 1982 r. o zmianie ustawy o zwalczaniu spekulacji, Dz. U., 1982,
nr 33, poz. 218. Omwienie w: Z. N i e w o l a, Z aktualnej problematyki walki ze spekulacja, Ideologia
iPolityka, 1982, nr 11.
55
AAN, URM, 32/2, k. 5.
56
Ibidem.
57
Jak informowano na pocztku 1986 r. spekulanci nie cofaj si nawet przed oszukaczymi
manipulacjami wykorzystujc obszary szczeglnie chronione przez nasze pastwo zpobudek najbar
dziej humanitarnych. Na przykad wnioskowane przez Komend Gwn Milicji badania Najwyszej
Izby Kontroli wWydziale Handlu Urzdu Miasta Stoecznego Warszawy wykazay , e ponad
60% talonw przeznaczonych dla indywidualnych inwalidw wojennych, a uprawniajcych do naby
cia poza kolejnoci deficytowych towarw [jak] meble, pralki, lodwki, zamraarki zostay wydane
niezgodnie z obowizujcymi przepisami. AAN, URM 32/117, k. 80, VI Krajowa Narada Anty
spekulacyjna, 20 lutego 1986.
dziaalnoci przyszo Komisji zmierzy si z naprawd zaawansowan technik

na polski rynek zacz bowiem trafia masowo (i nieoficjalnie) sprowadzany,
gwnie zDalekiego Wschodu sprzt elektroniczny, wtym komputery58.
Podstawow strategi spekulantw stanowio wyawianie towarw z ofi
cjalnych kanaw dystrybucyjnych. Tradycyjnie najbardziej rozpowszechnio
na bya spekulacja towarami wykupionymi w jednostkach handlu uspoecznio
nego (art. 221 kk; w 1981 r. 56,9% ogu przestpstw spekulacyjnych, w 1985
47,2%). Praktycznie przez cae lata osiemdziesite. ok. 60% rozpoznanych
przypadkw stanowi wtej grupie handel alkoholem, za wikszo sprawcw
detalici, niemogcy liczy na specjalne wzbogacenie si itraktujcy swoj dzia
alno jako uzupenienie godowej pensji, emerytury, czy renty. Obraz zacz si
nieco zmienia od poowy dekady, kiedy wsektorze produktw wykupywanych
wiksz rol zaczy odgrywa artykuy przemysowe59.
W przeprowadzonych na pocztku 1983 r. badaniach nad reglamentacj nie
przewidywano zniesienia kartek na cz produktw (miso, wyroby czekolado
we) przed 1985 r.60 Rzeczywisto przerosa jednak wszelkie plany kartki na
cukier zniesiono 1 listopada 1985, wyroby czekoladowe wmarcu 1988 r., benzyn
wstyczniu 1989 r., a na miso 1 sierpnia 1989. Byo wic do czasu, aby rozwi
n wyrafinowane nieraz techniki omijania iamania systemu reglamentacyjnego
wyudzania kartek, handlu nimi etc. Olbrzymi rol graa zarwno kwestia do
stpnoci danego artykuu, jak cena wsystemie reglamentacji zazwyczaj wie
lokrotnie nisza ni na wolnym rynku. Nic te dziwnego, e liczba odkrywanych
narusze systemu reglamentacyjnego (karanych na mocy ustawy z 25 wrzenia
1981) stale rosa i jeeli w 1981 r. stanowiy one 1,3% przestpstw spekulacyj
nych, to wroku 1985 ju 29,1% (i wykazyway tendencj wzrostow). Odkd
w1986 r. rozpoczto eksperyment zwolnorynkow sprzeda misa zuboju go
spodarczego, wikszo naduy kartkowych dotyczya paliw. Z drugiej strony
poprawa zaopatrzenia wpodstawowe artykuy ywnociowe skutkowaa spadkiem
odmw sprzeday iprzypadkw ukrywania towarw przed nabywcami (z 24,8%
w1982r. do 6,9% w1985).
Stosunkowo niewiele zmienia si natomiast odsetek przestpstw polegaj
cych na przechwytywaniu towarw midzy producentem lub hurtowni a sklepem,
gdzie dostarczano wycznie faktury ipienidze (6,7% w1981 r. i11,3% w1985).
58
Kreatywno prywatnych importerw znacznie wyprzedzia przepisy. Wg ocen Ministerstwa
Finansw z1986 r. przy sprzeday (legalnej!) komputerw mona byo osign do 6 tys. z za jedne
go woonego dolara, czyli sum znacznie przewyszajc czarnorynkowy kurs, za obowizujce
przepisy nie ograniczaj wsposb dostateczny tej dziaalnoci. AAN, URM, k. 32/118, k. 20, 113,
VII Krajowa Narada Antyspekulacyjna, 26 lutego 1987.
59
Ibidem, k. 121, 14 stycznia 1986, Informacja o dziaaniach MO wzakresie zwalczania spekula
cji w1986 r.
60
AAN, IRWiU, 318, k. 34, Spoeczne iekonomiczne skutki reglamentacji oraz warunki isposo
by odchodzenia od niej, Warszawa, marzec 1983 r.
Byy to jednak przedsiwzicia najbardziej ryzykowne, najczciej wymagajce

kontaktu i wspdziaania zatrudnionych u producenta, w hurtowni, transporcie
iwkocu handlu detalicznym. Ale jednoczenie przynosiy naprawd due zyski,
np. wponad poowie przypadkw stwierdzonych w1984 r., warto przechwyty
wanych towarw (gwnie meble, dywany, sprzt gospodarstwa domowego) prze
kraczaa 200 tys. z61.
Od 1986 r. i ten segment wykazywa tendencje spadkowe, co mona naj
prawdopodobniej poczy nie tyle zzaostrzonymi represjami (o nich niej), co ze
zwikszonymi zakupami artykuw trwaego uytku za dewizy wsystemie eks
portu wewntrznego lub te przywoonych prywatnie (legalnie lub nie) zzagra
nicy. Z szerszym otwarciem granic naley rwnie poczy wzrost wanie
od poowy dekady spekulacyjnego gromadzenia towarw (tylko w 1986 r.
o 15%). Magazynowano ju nie jak na pocztku lat osiemdziesitych pro
dukty ywnociowe, lecz artykuy przemysowe przeznaczone do nieoficjalnego
eksportu (srebro, narzdzia, sprzt sportowy etc.), lub odwrotnie przywiezione
zzagranicy (odzie, elektronika)62.
eby dziaania antyspekulacyjne speniay pokadane wnich przez wadze na
dzieje propagandowe, musiay mie odpowiedni widowni. T za zapewniay
nie tyle systematyczne, ale pozostajce wcieniu dziaania operacyjne, co wielkie
akcje, angaujce tysice ludzi. Jeeli te wyniki wposzczeglnych miejscach nie
byy specjalnie zachwycajce, to wskali caego kraju mogy ju robi wraenie.
Tylko w 1984 r. przeprowadzono oprcz przedsiwzi lokalnych dwana
cie oglnokrajowych akcji Rynek, siedem operacji Benzyna, jedn operacj
przeciwko spekulantom ksikami (organizowano rwnie akcje Miso, czy
ukierunkowan na prywatn inicjatyw operacj Sektor). Zawsze te przykada
no olbrzymi wag do wymienienia uczestniczcych wakcjach si spoecznych
(w1984 r. 29 tys. aktywistw cywilnych iponad 24 tys. czonkw ORMO)63.
Mimo, e czynnik spoeczny mia w rezultacie nike znaczenie praktyczne,
mniejsze nawet od powszechnie krytykowanych branowych kontroli wewntrz
nych64, by a zwaszcza tzw. brygady robotnicze pupilkiem wadz. Z jednej
61
AAN, URM, 32/116, k. 29, V Krajowa Narada Antyspekulacyjna 24 stycznia 1985. W 1985 r.
przecitne miesiczne wynagrodzenie wynosio wsferze produkcji materialnej ok. 20 tys., w1986
ok. 24 tys. iw1987 ok. 29 tys. z. Rocznik statystyczny 1988, Warszawa 1988, s. 157.
62
Ibidem, 32/117, k. 5, VI Krajowa Narad Antyspekulacyjna zdnia 20 lutego 1986.
63
Ibidem, 32/116, k. 27, V Krajowa Narada Antyspekulacyjna 24 stycznia 1985.
64
Do typowych naley zaliczy wyniki z maja 1986 r., kiedy kontrola zawodowa (PIH, PKC,
PISiPAR) wykrya prawie 38% przypadkw spekulacji, komrki branowe 18%, a zespoy mieszane
z udziaem aktywu spoecznego 13,6%. AAN, URM, 32/180, k. 263, Korespondencja z CZSS
Spoem 19811987. Kontrole branowe (zwaszcza winstytucjach handlowych) byy stale krytyko
wane, zazwyczaj bowiem nie potrafiy wykry niedocigni, wskazywanych przez pierwsz kontrol
zewntrzn. Jak np. informowano w 1984 r. o Spdzielniach Kek Rolniczych na Lubelszczynie
kontrola wewntrzna w ogle nie funkcjonuje i nie przejawia adnej dziaalnoci. AAN, GUC,
strony nie bez znaczenia byy kwestie ideologiczne iklasowe klas robotnicz
uznawano za zdrowe jdro narodu. Z drugiej robotnicy stanowili grup, do apro
wizacji ktrej przez dekady przywizywano olbrzymie znaczenie, teraz za uznano
za najbardziej naraon na dziaania spekulantw. Ju jesieni 1981 r. nakazano
komisjom w pierwszym rzdzie wytypowanie na podstawie oceny istniejcego
zagroenia orodkw na terenie wojewdztwa o najwikszym skupisku rodowisk
robotniczych iludnoci najmniej zarabiajcej, gdzie spekulacja wystpuje wnaj
wikszym nasileniu . W orodkach tych zaplanowa przeprowadzenie kom
pleksowych kontroli z uyciem potrzebnych si i rodkw. Koncentracja dziaa
tego typu umoliwi zerodkowanie wszystkich si dotychczas rozproszonych ipo
zostajcych wdyspozycji rnych organw 65.
Do rzeczywistej koncentracji dziaa przystpiono po wprowadzeniu sta
nu wojennego, kiedy nie istniao juz zagroenie opanowania zespow przez
Solidarno. Zatwierdzony 21 lutego 1982 przez Wojciecha Jaruzelskiego
Program stabilizacji dyscypliny spoecznej oraz porzdku i bezpieczestwa pu
blicznego w roku 1982 przewidywa stworzenie warunkw do szerokiej kon
troli spoecznej66. Nie wystarczy sam urzd argumentowa podczas Narady
Antyspekulacyjnej wkwietniu 1982 r. wicepremier Jerzy Ozdowski najspraw
niejszy urzdnik, najsprawniejszy kontroler oficjalny. Potrzebne jest stworzenie at
mosfery spoecznej, ktra byaby wroga spekulacji iktra by tpia wszelkie prze
jawy tej choroby spoecznej67. Co jednak charakterystyczne, wczenia aktywu
domagali si raczej politycy, za przynajmniej cz przedstawicieli organizacji
spoecznych patrzya bardziej pragmatycznie. Na tym samym posiedzeniu Andrzej
NaczJawecki (pniejszy redaktor naczelny tygodnika Veto) sugerowa ra
czej powoanie brygad tygrysa (taki tytu nosi pokazywany wwczas francuski
serial policyjny) sprawnych, mobilnych, skadajcych si zzawodowcw (MO,
PIH). Moe nazwijmy rysia zgadza si Jawecki nie wiem, jako inaczej,
tygrysw nie mamy wPolsce. Przede wszystkim chodzio o zatrzymanie sprawcy
na gorcym uczynku, co umoliwiao zastosowanie trybu doranego68.
Przewayo jednak zdanie czonkw WRON, e zwalczanie patologii spoecz
nych wtym spekulacji musi to by prowadzone wsposb skoordynowany,
konsekwentny, z udziaem czynnika spoecznego, szczeglnie za klasy robotni
czej69. 11 wrzenia 1982 r. WRON przyja dokument O szerokie wczenie klasy
robotniczej do bezporedniej walki ze spekulacj. Kolejnego dnia znalaz on si
16/153, Informacja o wspdziaaniu organw Prokuratury zorganami kontroli wpierwszym proczu

1984 r., k. 5. Nie bya to odosobniona opinia.
65
AAN, URM, 32/112, k. 810.
66
Ibidem k. 26.
67
Ibidem, 32/113, k. 20, II Krajowa Narada Antyspekulacyjna, 20 kwietnia 1982.
68
Ibidem, k. 3738.
69
Ibidem, 32/178, k. 1, Brygady antyspekulacyjne 19821987.
na biurkach kierownikw Wojewdzkich Komisji, nakazujc im powoanie bry

gad robotniczych. Jako, e nie sprecyzowano procedur (oprcz nakazu wsplne
go dziaania z miejscowym Komitetem Kontroli Spoecznej, co zreszt stao si
pniej rdem sporego baaganu), sigano po rozwizania najprostsze (co nie
oznacza, e najlepsze). Np. wPiotrkowie Trybunalskim zostay powoane decyzj
wicewojewody zimiennym wskazaniem osb (w wikszoci sprawdzeni czon
kowie kontroli spoecznej dawnej CRZZ). W Poznaniu, czy Wabrzychu wyzna
czono zakady, majce dostarczy aktyw70. Nie powinno dziwi, e na poziomie
kierownictw fabryk decydoway nie tyle kryteria etyczne, co dbao outrzymanie
produkcji. Decyzje takie czsto prowadziy do sprzecznego zca ide delegowa
nia nie robotnikw, lecz pracownikw umysowych.
Do koca 1982 r. wok. 1750 brygadach znalazo si ponad 16 tys. robot
nikw. Nie mamy adnych danych, by oceni, ilu z nich rzeczywicie wierzyo
wsens swojej pracy. Wydaje si jednak, e do szybko zacz si proces typowy
dla wszelkich dziaa ochotniczych aktywno trwa krtko, szybko nastpu
je zmczenie irozwijanie rnorodnych strategii przetrwania, unikw iucieczek.
Nawet najbardziej ideowi czonkowie aktywu musieli te odczuwa dolegliwoci
ekonomiczne. Zarwno kontrole, jak potem wiadczenie wsdach ikolegiach by
o czasochonne, oni za pracowali zazwyczaj na akord71. Nie bez znaczenia byy
rwnie uwarunkowania miejscowe. Dotyczyo to zwaszcza maych miejscowo
ci, gdzie nie brakowao rnych form powiza nieformalnych, gwnie towa
rzyskich i rodzinnych, ktre ograniczaj lub nawet uniemoliwiaj prowadzenie
waciwych dziaa kontrolnorepresyjnych72. Czasami prowadzio to do swoistej
ekskluzji, polegajcej na dyskryminowaniu przez personel kontrolowanych skle
pw przy dokonywaniu codziennych zakupw73. Nic te dziwnego, e geogra
fia udziau aktywu wdziaaniach antyspekulacyjnych zaleaa od stopnia urba
nizacji i industrializacji. Do koca 1982 r. w akcjach kontrolnych wzio udzia
w wojewdztwie gdaskim 6920 osb, katowickim 3173, stoecznym warszaw
skim 2902, za to wbialskopodlaskim 35, lubelskim 75. Charakterystyczna
opinia nadesza z tradycjonalistycznego bydgoskiego (175 osb) robotnicy
powinni produkowa dobra konsumpcyjne, a ze spekulantami walczy organa do
tego powoane74.
Wszystkie organy kontroli s naraone na korupcj, brygady robotnicze nie
stanowiy wyjtku. Stosunkowo czsto pojawiay si informacje o fikcji kontroli
70
Ibidem, k. 12, 32; A. G a w l i k , Robotnicy wbrygadach tygrysa, Sprawy iLudzie, 1982,
nr 30.
71
AAN, URM, 32/178, k. 18.
72
Ibidem, 32/150, k. 70.
73
Ibidem, 32/178, k. 18
74
Ibidem, k. 3234.
robotniczej, apownictwie etc.75 Nie mona oczywicie generalizowa, ale proble

my musiay by na tyle istotne, e wpoowie dekady cz komisji wolaa prze
prowadza powaniejsze akcje (np. Rynek) bez angaowania si spoecznych,
opierajc si na kontroli zawodowej iMO76.
Trudno rwnie w przypadku kontroli spoecznych, zwaszcza za brygad
robotniczych, okreli skal uprzedze, czy wrcz fobii skierowanych z jednej
strony wobec prywatnej inicjatywy, a z drugiej inteligentw. To drugie zja
wisko byo najwyraniej widoczne podczas kontroli ksigar, ktrych personel
podejrzewano o takie same zachowania jak sprzedawcw w sklepach misnych.
Przypadek zopolskiego Ozimka nie by wyjtkiem: kontrola 2 robotnikw + mi
licjant stwierdzono, e na zapleczu dla szk i subskrybentw [s] sowniki
idziea wielotomowe itp. zabrano kierowniczk do domu, przeprowadzono re
wizj, zakwestionowano, e posiada kilka ksiek Tostoja (jeden komplet wkilku
tomach). Wieczorem osadzono kierowniczk w areszcie na drugi dzie przed
sd w trybie doranym sdzia uwaa, e waciwie sprawa do umorzenia
ioddali do rozpoznania wzwykym trybie77.
Powyszy cytat wskazuje na kilka cech wymiaru sprawiedliwoci lat osiem
dziesitych wogle, a wobec spraw spekulacyjnych wszczeglnoci. Sdziowie
znajdowali si midzy Scyll odgrnego nakazu zwikszonej represyjnoci
aCharybd rozsdku icodziennej praktyki, pokazujcych, e niemaa cz oskar
onych zamaa prawo nie tyle zchci wzbogacenia si, co zekonomicznego przy
musu, a rzeczywisto jest bardziej skomplikowana ni przewidyway to przepisy
iparagrafy. Sdzia spotyka si czsto mwi wkwietniu 1985 r. sdzia Sdu
Najwyszego Ryszard Bodecki ztakimi drobnymi sprawami, no zbied ludzk,
no bo my jestemy wtej fazie, e nie ukrywamy, e mamy biednych ludzi wtym
kraju, prawda i troch jednak tego sumienia sdziowskiego poza prawem, ktre
niewtpliwie musi by przestrzegane rwnie istnieje..78. Z rzadka jednak byli
wstanie otwarcie przeciwstawi si amaniu niezawisoci trzeciej wadzy (i np.
od razu umarza sprawy mniejszej wagi), zazwyczaj usiujc znale jak boczn
drog, kompromis, mniejsze zo. Ale nie brakowao i takich, ktrzy skwapliwie
wykonywali polecenia pynce zcentrali.
Spekulacja, uznana przez wadze za jedno z najwikszych zagroe, wrcz
podcinajcych byt pastwa, musiaa by odpowiednio surowo karana. Ju wgrud
niu 1980 r. Prokurator Generalny wyda polecenie koczenia dochodze wprzy
75
Ibidem, k. 66, 6970, 8283, 95, 9899. Charakterystyczny jest skierowany do URM list za
mieszkaego wazach Ryszarda Molskiego (czerwiec 1983): Ostatni pobyt grup operacyjnych kto
ich widzia? Chyba tylko sklepowa ikilka osb bdcych wsklepie. Ot ci panowie kupili wdk,
wsamochd inad Bug... Ibidem, 1.4/60, k. 7.
76
Ibidem, 32/118, k. 118, Informacja dot. dziaa MO w1986 wzakresie zwalczania spekulacji,
14 stycznia 1986.
77
Ibidem, 32/36, k. 11, 20.
78
Ibidem 32/74, k. 27.
padkach przestpstw spekulacyjnych wcigu miesica (a nie trzech, jak dotych

czas). Jednak przynajmniej do jesieni 1981 r. kadziono nacisk przede wszystkim
na represj ekonomiczn, agodzc nawet w stosunku do lat 19781980
kary bezwzgldnego pozbawienia wolnoci (warunkowo zawieszono 93,2%
z nich). Jesieni 1981 r. okres liberalizmu zacz dobiega koca. We wrzeniu
Ministerstwo Sprawiedliwoci apelowao do sdziw o wicej konsekwencji,
przypominajc o istnieniu artykuu 426 kk, pozwalajcego orzeka konfiskat
mienia oraz art. 412 kodeksu cywilnego, umoliwiajcego odbieranie sprawcom
zyskw zprzestpstwa79. Zaostrzano grzywny, lub czono je zkar pozbawienia
wolnoci (towarzyszc wyrokowi wizienia, moga wynosi nawet milion zo
tych). Jednak prawdziwy przeom przynis dopiero stan wojenny80.
W naturalny sposb wcentrum zainteresowania organw cigania znalazy si
po 13 grudnia 1981 przypadki naruszenia adu iporzdku spoecznego wsposb
zmierzajcy do anarchizacji kraju. Ale ju na kolejnym miejscu staa spekulacja.
Nie ukrywano, e sytuacja dnia dzisiejszego domaga si zaostrzenia wymiaru ka
ry za przestpstwa spekulacyjne iczstego stosowania kary bezwzgldnego pozba
wienia wolnoci81. Tylko wstyczniu 1982 r. skazano zart. 221225 kk iustawy
antyspekulacyjnej 830 osb (w 1981 rednio 389 osb miesicznie!), zczego 622
wtrybie przyspieszonym82. Zwrcono rwnie uwag na kolegia ds.wykrocze,
ktre dotd traktoway spekulantw stosunkowo pobaliwie. Pod koniec lu
tego 1982 r. wydano kolegiom dyspozycj rozpatrywania spraw spekulacyjnych
wpierwszej kolejnoci (obok wykrocze zdekretu o stanie wojennym), zaostrzenie
orzekanych za nie kar iutrzymywania penej gotowoci kolegiw do rozpoznawa
nia spraw o te wykroczenia wpostpowaniu przyspieszonym, jak rwnie zapew
nienia szybkiego ich rozpoznawania w postpowaniu zwyczajnym83. Problemu
kolegiw nie udao si szybko rozwiza i w 1983 r. nadal niechtnie feroway
kary aresztu (w pierwszym proczu 106, ztego 80 wWarszawie!)84.
Wysiki przynosiy tylko poowiczny skutek, zwaszcza wmniejszych orod
kach, gdzie w dalszym cigu brakowao wyranego potpienia spoecznego
79
Ibidem, 32/112, k. 67, 70.
80
Ibidem, 32/14, k. 20, 22, Posiedzenie CKWS, 25 lutego 1982, Ocena orzecznictwa wsprawach
o przestpstwa spekulacyjne.
81
Ibidem, 32/113, Informacja o antyspekulacyjnych dziaaniach resortu sprawiedliwoci 1 stycz
nia 20 marca 1982.
82
Ibidem, 32/14, k. 23, Posiedzenie CKWS, 25 lutego 1982, Ocena orzecznictwa w sprawach
oprzestpstwa spekulacyjne.
83
Ibidem, 32/113, k. 6, 23.
84
Ibidem, 32/47, k. 11. W 1984 r. organizowano specjalne szkolenia dla czonkw kolegiw.
13lipca 1984 spotka si znimi gen. Czesaw Kiszczak, zobowizujc kolegia do szczeglnie suro
wego, a wic w grnych granicach zagroenia, karania sprawcw wykrocze przeciwko interesom
konsumentw, orzekania kar dodatkowych wprzypadku podawania orzecze do publicznej wiadomo
ci. Ibidem, 32/63, k. 15.
sprawcw. Nie ma nadal tego klimatu, tego klimatu, ktry powodowaby wiksz
wraliwo spoeczestwa85. Zarwno w1982, jak w1983 r. liczba zatrzymanych
za spekulacj, jak skaza za ni bya wysza ni w roku 1981. Jednak odsetek
wyrokw bezwzgldnego pozbawienia wolnoci, majcych najwyraniej pokaza
spoeczestwu determinacj ikonsekwencj wadz wwalce ze spekulacj, utrzy
mywa si cigle na podobnym poziomie (vide tabela). Jak oceniaa w grudniu
1982 r. Prokuratura Generalna stosowana przez sdy represja wwielu wypadkach
nie odpowiada spoecznym oczekiwaniom. Dotyczy to zarwno kar pozbawienia
wolnoci, ktrych wykonanie wzdecydowanej wikszoci zawieszono, jak wyso
koci grzywien, ktrych wysoko pozostawaa w racej dysproporcji do osi
gnitych korzyci istanu majtkowego skazanych86.
Tabela: Skazania za przestpstwa spekulacyjne 19811986

Stwierdzone W tym na
Osoby aresztowane Skazani
Rok przestpstwa bezwzgldn kar
za spekulacj za spekulacj
spekulacyjne pozbawienia wolnoci
1981 5729 102 4655 4,2%
1982 14934 391 9983 4,1%
1983 14723 337 7076 4,9%
1984 20829 628 11619 5,7%
1985 24171 998 12594 9,8%
1986 17683 549 8167 14,1%
rdo: AAN, URM, 32/2, k. 13.
Walka ze spekulacj swoicie potwierdzaa stalinowsk teori o zaostrza

niu walki klasowej wmiar postpw w budowaniu socjalizmu. Chocia wlipcu
1983 r. zosta zniesiony stan wojenny, poluzowano dotychczasowe rygory, nieco
uchylono furtki graniczne, to polityka karna wobec przestpstw spekulacyjnych
bya daleka od liberalizacji. Wrcz przeciwnie, za jedynie suszny iskuteczny ro
dek uznano dalsze zaostrzanie represji, a doskonalenie narzdzi temu sucych
stao si w latach w latach 19831984 jedn z najwikszych trosk Ministerstwa
Sprawiedliwoci87. W poowie 1983 r. resort przystpi do przekonywania sdziw
o koniecznoci prawidowego orzecznictwa (m.in. przeprowadzono indywidual
85
Ibidem, 32/47, k. 11.
86
AAN, PZPR WA, LI/118, k. 156, Komisja Prawa i Praworzdnoci KC PZPR, Informacja
o dziaalnoci Prokuratury PRL w zakresie realizacji przepisw prawa stanu wojennego, 8 grudnia
1982.
87
AAN, URM, 32/74, k. 12.
ne igrupowe spotkania zsdziami iprezesami wszystkich sdw wojewdzkich)88.

Chyba bez specjalnej wiary wskuteczno, skoro wkrtce zobowizano prezesw
sdw wojewdzkich do nadsyania miesicznych danych o skazaniach itrybie po
stpowania oraz odpisw aktw oskarenia iwyrokw89.
Cay kolejny rok zarwno Ministerstwo Sprawiedliwoci, jak Centralna
Komisja ustawicznie narzekay na zbytni agodno sdw, niewielk liczb kar
bezwzgldnego pozbawienia wolnoci (za to zbyt du ponad 60% w za
wieszeniu). Niezadowolenie budzio przede wszystkim zbyt liberalne traktowanie
tzw. spekulacji kwalifikowanej. Z 270 przypadkw rozpatrzonych w pierwszym
proczu 1984 r., na kar wizienia (bez zawieszenia) skazano jedynie co pitego
spekulanta. Podejrzenia ministerialnych urzdnikw wzbudzio rwnie niecht
ne korzystanie zprawa do konfiskaty mienia na 279 przypadkw, kiedy byo to
moliwe, konfiskat orzeczono wdwch. Przez cay rok 1984 wydano 15 wyro
kw przepadku mienia, ztego poowa przypada na sd wKoninie90.
Terytorialne zrnicowanie podejcia do przestpstw spekulacyjnych byo ko
lejn bolczk resortu sprawiedliwoci, na ktr nie potrafiono znale remedium.
Najwikszy odsetek skazanych na bezwzgldn kar pozbawienia wolnoci odno
towano w1984 r. (do wrzenia) wwojewdztwach legnickim (13%), zamojskim
(10,2%) ikrakowskim (10,1%). Za to wopolskim zaledwie 1,2%, siedleckim 1,3%,
sieradzkim 1,4%, a wkoniskim (gdzie tak atwo zasdzano przepadek mienia!),
omyskim, czy rzeszowskim wogle nie orzeczono takiej kary. WKatowicach,
Lesznie, Olsztynie, czy Opolu nie byo rwnie adnego spekulanta kwalifikowa
nego91. Grzywny wysze ni 50 tys. z naoono jedynie w21 (na 49) okrgach
wojewdzkich. Najwicej w koszaliskim (26,3% wszystkich grzywien), wa
brzyskim (20%), suwalskim (18,2%), najmniej wlubelskim 2,4%, bielskim
3,4%, szczeciskim 3,8%. Natomiast w okrgu warszawskim prezentujcym
liczbowo najwiksze zagroenie przestpczoci spekulacyjn nie odnotowano
wymierzenia kary grzywny samoistnej womawianym wymiarze92.
Nic dziwnego, e za podstawowe zadanie na rok 1985, Ministerstwo Spra
wiedliwoci uznao wyrwnanie poziomu represyjnoci93. Oczywicie w gr
sdy ferujce zbyt agodne wyroki musiay si liczy z ich rewizjami. Tylko
wcigu pierwszego kwartau 1985 r. przeprowadzono 86 rewizji nadzwyczajnych
88
Ibidem, 32/47, k. 7475.
89
Ibidem, 32/186. k. 1517, Informacja o dziaaniach MS 1 I 30 IX 1983, 10 padziernika
1983.
90
Ibidem, 32/63, k. 12, 15, 93.
91
Ibidem, k. 64.
92
Ibidem, k. 6465. Natomiast nieco bardziej wadze byy zadowolone zrealizacji nakazu korzy
stania ztrybu przyspieszonego. W 1984 r. wydano wnim 852 wyroki, 64,2% wicej ni wroku 1983.
Ibidem, 32/116, k. 24, V Krajowa Narada Antyspekulacyjna 24 stycznia 1985.
93
Ibidem, 32/74, k. 12, Orzecznictwo wsprawach o przestpstwa spekulacyjne w1984, 11 kwiet
nia 1985.
wsprawach spekulacyjnych, co stanowio poow rocznej liczby takich interwencji

wpoprzednich latach (prawie wszystkie wyroki zostay zaostrzone)94. Uchwalona
10 maja 1985 ustawa o szczeglnej odpowiedzialnoci karnej95, jeszcze zawzia
pole manewru sdziw wsprawach o spekulacj. Nowe prawo znacznie ograniczy
o moliwo zawieszenia kary wizienia (a za spekulacj kwalifikowan wrcz
wykluczyo). Grzywna nie moga by nisza ni dwukrotna warto przedmiotu
spekulacji, poszerzono stosowanie trybu przyspieszonego iwprowadzono tryb na
kazowy (bez rozprawy). Kary dodatkowe (np. ogoszenie wyroku wprasie) stay
si obligatoryjne.
Na skutki nie trzeba byo dugo czeka. Jeeli w cigu pierwszych szeciu
miesicy 1985 r. wtrybie przyspieszonym skazano 442 osoby, to wtrzecim kwar
tale 663 (i dodatkowo 710 osb wtrybie nakazowym)96. W poowie listopada
1985 r. donoszono premierowi Zbigniewowi Messnerowi, e od wejcia wycie
ustawy z10 maja prawie 26,0% spekulantw sdzonych jest wtrybie przyspie
szonym, a prawie 30,0% w trybie nakazowym, a wic bez rozprawy97. Byo to
zgodne zreprezentowanym wdalszym cigu pogldem kierownictwa Ministerstwa
Sprawiedliwoci o koniecznoci surowego traktowania sprawcw najgro
niejszych postaci spekulacji, m.in. poprzez szerokie orzekanie wobec nich bez
wzgldnej kary pozbawienia wolnoci, wymierzanie spekulantom grzywien uwia
damiajcych im nieopacalno przestpstwa iszerokie stosowanie wobec nich kar
dodatkowych98. W 1986 r. utrzymano trend, rozpatrujc wtrybie przyspieszonym
lub nakazowym prawie 60% wszystkich spraw99.
Represyjno wzrosa w duo wikszym stopniu, ni zmienia si struktura
spoeczna i zawodowa spekulantw, ktrych olbrzymia cz robia to w dal
szym cigu po prostu z biedy. Chocia we wrzeniu 1981 r. komendant MO
gen. Zaczkowski okrela spekulantw jako margines i nigdzie niepracuj
cych100, to analiza 300 przypadkw osb skazanych wpierwszym proczu 1981r.
pokazaa inny obraz: 61% stanowiy kobiety, prawie 46% osoby powyej 50. ro
ku ycia, w 59% przypadkw miejscem przestpstwa byo mieszkanie prywatne
(gdzie handlowano gwnie alkoholem)101. Wiceminister sprawiedliwoci Tadeusz
Skra nie ukrywa we wrzeniu 1984 r., e o ile poowa skazanych spekulantw
pracuje whandlu, to drug stanowi drobnica, emeryci, starsze kobiety, przychwy
94
Ibidem, k. 13.
95
Dz.U., 1985, nr 23, poz. 101. Ustawa wesza wycie 1 lipca 1985, obowizywaa do 30 czerw
ca 1988.
96
AAN, URM, 32/122, k. 233, Z. Komender do W. Jaruzelskiego, sprawozdanie zdziaa anty
spekulacyjnych we wrzeniu 1985, 14 stycznia 1985.
97
Ibidem, k. 260, CKWS do Z. Messnera, sprawozdanie za padziernik 1985, 14 listopada 1985.
98
Ibidem, 32/117, k. 33, VI Krajowa Narad Antyspekulacyjna 20 lutego 1986.
99
Ibidem, 32/118, k. 7, VII Krajowa Narada Antyspekulacyjna 26 lutego 1987.
100
Ibidem, 32/112, k. 91.
101
Ibidem, 32/186, k. 1, Informacja o dziaalnoci resortu spaw. 1.01. 30.09.1982.
tywane na bazarach na drobnej spekulacji102. W 1986 r. struktura nie ulega za

sadniczej zmianie 40% pocignitych do odpowiedzialnoci pracowao wuspo
ecznionych zakadach pracy (w tym prawie 15% penio funkcje kierownicze).
Drug grup stanowili emeryci irencici prawie 30%, trzeci osoby niepracu
jce 18,5% (wikszo na utrzymaniu wspmaonka). 39% tworzyy kobiety,
ponad 64% spekulantw byo ju po czterdziestce. O wyjtkowoci tej grupy
przestpcw stanowi fakt, e prawie 87% znich nie byo wczeniej karanych103.
Sprawiedliwo okazaa si wobec nich nie tyle lepa, co bezwzgldna. To te
przelao czar krytyki zarwno wobec represyjnej polityki wadz, jak zwalczania
spekulacji wogle. Coraz czciej wskazywano, e jest to droga donikd. Trudno
nie przyzna pisa Jzef Popkiewicz wPolityce ju wiosn 1984 r. e to
wanie stan nierwnowagi rynkowej rodzi spekulacj, a nie, jak to niektrzy go
sz, e to spekulanci stwarzaj stan nierwnowagi . Czy wobec tego mona
zwalczy lub chociaby ograniczy wsposb istotny rozmiary spekulacji, nie li
kwidujc [jej] trwaego rda ? Odpowied jest oczywista nie!. Midzy
wierszami zawarta bya sugestia, e wadze powinny si skoncentrowa nie tyle na
ciganiu drobnych handlarzy, co na opracowaniu programu przywrcenia rwno
wagi rynkowej104.
Reakcja na przygotowywanie ustaw uchwalonych 10 maja 1985, a potem ich
funkcjonowanie, bya wiadectwem stopniowego odtwarzania, na razie w spra
wach nie kojarzonych od razu z polityk, pluralistycznej przestrzeni publicznej.
Powiada si pisa Stanisaw Podemski e gdy drwa rbi, to iwiry lec,
ie walka ze spekulacj ma swoje wysokie koszty. Ot na to zgody by nie moe.
Niech nie lec wiry zczowieczego losu105. Szal przeway spopularyzowany
wczerwcu 1985 r. przez media przypadek rymarza zPrzemyla, dostarczajcego
(z niewielkim narzutem) pieczywo do pozbawionego piekarni pobliskiego Stubna.
Mimo e dziaa za pisemn zgod przeoonego iprzy aplauzie mieszkacw, zo
sta zatrzymany ioskarony o spekulacj. Wydany wpadzierniku 1985 r. wyrok
(dwa lata wizienia wzawieszeniu, 250 tys. z grzywny, konfiskata oszczdnoci),
a zwaszcza komentarz, e gdyby wpad po wejciu wycie ustawy z10maja
(czyli 1 lipca 1985), musiaby pj do wizienia izapaciby kilkakrotnie wysz
grzywn (podwjna warto przedmiotu przestpstwa)106, wywoay burz, kt
ra przetoczya si przez telewizj, radio, pras (od Expressu Wieczornego po
Polityk, Veto iPrzegld Tygodniowy). W obronie stanli wlistach
do wielu redakcji profesorowie uniwersyteccy i sprztaczki, rolnicy i robotnicy,
102
Ibidem, 32/63, k. 20. Cf. J. K l i m e k , Spekulant na etacie, Gazeta Prawnicza, 1983, nr 10.
103
AAN, URM, 32/105, k. 70n., Ocena sdownictwa ikolegiw, 23 kwietnia 1987.
104
J. P o p k i e w i c z, Nierwnowaga ispekulacja, Polityka, nr 21, 24 maja 1984.
105
S. P o d e m s k i, Niech nie lec wiry, Polityka, nr 18, 4 maja 1985. Vide rwnie: W. M a r -
k i e w i c z, Sklep nieczynny zpowodu aresztowania personelu, Polityka, nr 26, 29 czerwca 1985.
106
Szczcie wnieszczciu, Polityka, nr 48, 30 listopada 1985; Szlachetny spekulant, Polityka,
nr 8, 22 lutego 1986.
na koniec dopiero minister sprawiedliwoci. Zaoy on zociganiem rewizj nad

zwyczajn na korzy skazanego107.
Dyskredytacji kampanii antyspekulacyjnej przysuyo si te majce by
wzaoeniu dotkliw kar ogaszanie wyrokw wprasie. W przypadku jednostko
wych losw tak zpewnoci byo, jednak dla zewntrznych obserwatorw infor
mowanie o skazaniach za nielegalny handel ledziami, czy zabawkami tylko omie
szao dziaania wadz, udowadniao ich absurdalno ibezcelowo. Spekulacja
jest najnisz form przedsibiorczoci, znan od tysicy lat. pisa na pocztku
1986 r. Daniel Passent Nigdzie na wiecie nie udao si jej zwalczy, jeeli
istniej sprzyjajce okolicznoci. W sumie wadze powinny si cieszy e mimo
trwajcej ju dwa pokolenia edukacji, e rdem bogactwa powinna by praca
itylko praca, myl, eby tanio kupi drogo sprzeda nie zostaa jeszcze do ko
ca wytrzebiona. Odraajca dza zysku ich bogacenia si cigle oywa, mimo
dugotrwaego szorowania naszego morale ryow szczotk, nawet wizienn108.
Co si zaczynao dzia rwnie po drugiej stronie barykady. Obserwuje si,
e wprzedmiocie zwalczania spekulacji nastpio pewne zmczenie, znuenie, czy
demobilizacja. mwi na pocztku 1986 r. pk Andrzej Koczwarski, zastpca
szefa lubelskiej MO Jest grupa ludzi, nie wyczajc funkcjonariuszy MO, kt
rzy chcieliby sfolgowa itroch odpocz109. Rok pniej ju nawet przedsta
wiciele Prokuratury Generalnej nawoywali do nieco wikszej rozwagi w post
powaniu wobec np. wyudzajcych kartki na miso choporobotnikw. Czy s to
sprawy nadajce si do represji typu bezwzgldna kara pozbawienia wolnoci?
pyta retorycznie prokurator Stanisaw Wyciszczak Moim zdaniem nie, bo ten
choporobotnik ma pracowa iniech on pracuje, wimi dobra dla nas wszystkich
bdzie lepiej jak on mimo, e dopuci si przestpstwa, wzi t kartk, chocia
mu si nie naleaa, bdzie na wolnoci ibdzie nadal pracowa110.
Rozziew midzy form itreci walki ze spekulacj a gospodarczymi, poli
tycznymi ispoecznymi realiami stawa si wdrugiej poowie lat osiemdziesitych
coraz wyraniejszy. Z jednej strony pastwowa propaganda nie ustawaa mwi
o reformie gospodarczej, dolar stawa si nie tyle drug, co pierwsz walut, pa
stwowe biura podry organizoway wycieczki tylko znazwy turystyczne, awrze
czywistoci czysto handlowe. Z drugiej represje wobec spekulantw miay
wrcz quasistalinowski charakter. Jeeli te dziki ustawie amnestyjnej z17lipca
1986 wizienia opucia wikszo winiw politycznych, na wolno nie mogli
liczy nawet drobni spekulanci amnestia nie obejmowaa przestpstw gospo
darczych.
107
S. P o d e m s k i, Sdziowie ikary, Polityka, nr 7, 14 lutego 1987. Na pocztku 1987 r. Sd
Najwyszy umorzy postpowanie wobec rymarza, przypominajc, e oprcz ustawy z10 maja 1985
jeszcze jest kodeks karny, w ktrym sdzia musi szuka odpowiedzi, jaki wyda wyrok.
108
D. P a s s e n t, Karp zgwizdkiem, Polityka, nr 6, 8 lutego 1986.
109
AAN, URM, 32/117, k. 179, VI Krajowa Narada Antyspekulacyjna 20 lutego 1986.
110
Ibidem, 32/105. k. 25, 23 kwietnia 1987, ocena sdownictwa ikolegiw.
Trudno powiedzie, czy nowej ekipie rzdowej doskwiera odziedziczony

po poprzednikach antyspekulacyjny spadek. Z pewnoci nie poprawia komfor
tu dziaania, bardziej ju chyba szkodzc, ni pomagajc wizerunkowi wadzy.
Powtrzya si sytuacja z1954 r., kiedy jednoczenie chwalono Komisj Specjaln
iczyniono wysiki, aby si jej pozby. Teraz zjednej strony przedstawiano CKWS
wsamych superlatywach (np. na posiedzeniu rzdu 12 maja 1986, czy wielokrot
nie wSejmie wmajuczerwcu 1986 r.), zdrugiej od pocztku roku 1987 wyra
nie wyhamowywano jej dziaalno, ograniczajc czstotliwo spotka zarwno
Komisji Centralnej, jak wojewdzkich i zastpujc comiesiczn sprawozdaw
czo kwartaln111.
Kropk nad ipostawio przyjcie 23 padziernika 1987 r. przez Sejm ustawy
o zakresie dziaania naczelnych i centralnych organw administracji, wrd kt
rych nie znalazo si ju miejsce dla CKWS. Poniewa ustawa antyspekulacyj
na nadal obowizywaa, konieczne byo powoanie jakiej instytucji zastpczej.
Zadania CKWS zostay wobec tego wczone w zakres obowizkw Komitetu
RM ds. Przestrzegania Prawa, Porzdku Publicznego i Dyscypliny Spoecznej.
Na bazie CKWS iCentralnego Zespou Koordynacyjnego Operacji Sektor po
wsta Centralny Zesp Koordynujcy Ochron Rynku Wewntrznego. Na szcze
blu wojewdzkim zamierzano powoa Wojewdzkie Zespoy Koordynujce ORW
(miay dosta 29 etatw sekretarzy komisji wojewdzkich). Centralny Zesp
mia podobnie jak CKWS koordynowa dziaania antyspekulacyjne, ocenia
i analizowa zjawisko. Nowym przewodniczcym wyznaczono pk. Zbigniewa
Nowickiego (zastpca Komendanta Gwnego MO). Jego zastpcami zostali dyrek
tor PIH Piotr Ostaszewski iszef Biura do Walki zPrzestpstwami Gospodarczymi
KG MO pk Wacaw Skoczylas112.
Likwidacja Komisji przebiega znacznie sprawniej ni jej organizacja. 27 pa
dziernika rozesano do wojewodw oraz prezydentw Warszawy, Krakowa iodzi
teleks informujcy o likwidacji komisji wojewdzkich i terenowych, proszcy
o podzikowanie w imieniu premiera i wasnym aktywowi biorcym udzia
wdziaaniach antyspekulacyjnych. Nie zapomniano jednak o wycofaniu w spo
sb kontrolowany wszystkich upowanie wydanych kontrolerom przez komi
sje113. Uroczyste poegnanie, zorganizowane 4 listopada 1987 wgmachu URM nie
trwao dugo. Wrczono odznaczenia i listy pochwalne, po kocowym przem
wieniu byego ju przewodniczcego CKWS Jzefa Kozioa, podano soczki (co
podkrelono w sprawozdaniu!)114.
Stanowio to symboliczne zamknicie epoki. Centralny Zesp Koordynujcy
nie przejawia ju specjalnej dziaalnoci. Mona si zastanawia, czy wiado
111
Ibidem, 32/2, k. 1012.
112
Ibidem, 1.5/43, k. 325327.
113
Ibidem, 32/2, k. 5051.
114
Ibidem, k. 6871.
mie godzono si na jaki margines nielegalnoci, nieodzownie towarzyszcy bra

kom, czy sabnca wadza nie miaa ju po prostu siy (lub chci) dziaania. Jeeli
w 1987 r. za spekulacj skazano ogem 5607 osb (w tym 1801 w trybie przy
spieszonym i1565 nakazowym), to wroku 1988 ju tylko 3682, a w1989 2120
(awic mniej ni wkocu lat siedemdziesitych!)115. Statystyka rzdzi si swoimi
prawami, wyznacznikiem koca walki ze spekulacj by natomiast praktycznie za
nik informacji na ten temat w mediach, nawet w tak zaangaowanej do tej pory
w zwalczanie spekulacji Trybunie Ludu. Jako symboliczne wrcz poegnanie
mona odczyta opini, zamieszczon w niej 1 grudnia 1988: nie naley mie
zudze, e represje spekulacj zwalcz. Spekulacja rozwija si na gruncie nie
rwnowagi rynkowej i zniszczy moe j tylko zwikszeniem poday na miar
popytu116. Rwno miesic pniej, wraz z wejciem w ycie pakietu ustaw go
spodarczych uchwalonych wgrudniu 1988 r., zacza si nowa era. Dla czarnego
rynku rwnie.
Fighting the Dragon...

The Activities of the Central Antispeculation Commission (19811987)
The period 1944/19451989 in Polish history is characterised by constant,

although varying in intensity, relatively low availability of industrial consumer goods
and foodstuffs on the internal market. In result, apart from difficulties in purchasing
various products, people tended to buy them out from the shops and resell illegally
(under communist law) for higher prices. The authorities considered such activities as
aimed against the stability of the state and contended them by introducing legal
measures and by especially constituted to this end commissions, encompassing
employees of the administration, police functionaries and the so called representatives
of the society chiefly industrial workers who, according to the communist doctrine,
were the leading social element. Such commissions functioned during the years 1945
1954 and 19571959. For the third time this institution (under the name: Central
Antispeculation Commission) was called into being on 10 August 1981, in response to
the breakdown of the market supplies system with respect to products indispensable
for normal living like: foodstuffs, clothing, personal hygiene products, motorcar petrol
and household appliances (washing machines, refrigerators, irons, etc.). The forming
and functioning of this Commission was accompanied by introduction of severe
antispeculation laws, while the government instructed judges to sentence the offenders
to highest penalties provided by the new regulations. Inevitably, the main reason for
the failure of the Commission was constant lack of goods on the market during the
whole of the nineteeneighties. Hence, in 1987, this body was dissolved.
115
Rocznik statystyczny 1988, Warszawa 1988, s. 504505; Rocznik statystyczny 1991, Warszawa
1991, s. 80.
116
Z. K r z y a n o w s k a, Midzy pierwszym a drugim obiegiem, TL, nr 279, 1 grudnia 1988.

Przeglad Historyczny r2010 t101 n4 s611 640

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Przeglad Historyczny r2010 t101 n4 s611 640

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jerzy Kochanowski

Zmagania ze smokiem... : dziaalno

W powojennej Polsce nigdy nie udao si osign penej rwnowagi ryn

PR ZEGL D HISTORYCZN Y, TOM CI, 2010, ZESZ . 4, ISSN 0 03 2186

Nadzwyczajne instytucje majce m.in. kontrolowa iregulowa rynek powo

Mimo e lata szedziesite zyskay dziki Tadeuszowi Rewiczowi miano

DROGA DO SPEKULACYJNEGO PIEKA

Po plajcie reformy cenowej z czerwca 1976 r. wadze prboway walczy

likwidacja cen komercyjnych, reglamentacja misa5. Historyczne 21 postulatw

oczywicie droej). Cz tego, co docierao do sklepw pozostawaa na zapleczu

Dlaczego zwlekano tak dugo, skoro ju wlutym 1981 r. Wojciech Jaruzelski

pocztku czerwca Wojewdzki Zesp Koordynacyjny ds. Zwalczania Spekulacji,

konflikt zacz si 23 lipca, gdy ogoszono decyzj o zmniejszeniu przydziaw

awcentrali ioddziaach wojewdzkich zatrudniono 54 starannie dobranych eme

przygotowawczych, do kolegiw skierowano 4030 wnioskw. W sklepach znale

nych pozycjach. Nawet zapewnienie ministra handlu wewntrznego Zygmunta

cym uczynku spekulancie. Nic dziwnego, e (odwaniejsi) publicyci zajmujcy

popraw wzaopatrzeniu odczuy kobiety, ktre s bardzo zmczone trudem dnia

Nowoci w stosunku do wczeniejszego ustawodawstwa antyspekulacyj

GWNY FRONT WALKI ZE SPEKULACJ: CENTRALNA KOMISJA

Komisja Specjalna z przeomu lat czterdziestych i pidziesitych miaa ol

oraz Gwny Inspektor PIH. Przewodniczcy mg rwnie zaprasza do udziau

ru. Jest to jedna z istotnych dziedzin walki z kryzysem spoecznym i gospodar

progu spekulacji kwalifikowanej, nieograniczanie czasu obowizywania ustawy,

Ustawa o zwalczaniu spekulacji zostaa znowelizowana 9 padziernika 198254.

dziaalnoci przyszo Komisji zmierzy si z naprawd zaawansowan technik

Byy to jednak przedsiwzicia najbardziej ryzykowne, najczciej wymagajce

16/153, Informacja o wspdziaaniu organw Prokuratury zorganami kontroli wpierwszym proczu

na biurkach kierownikw Wojewdzkich Komisji, nakazujc im powoanie bry

robotniczej, apownictwie etc.75 Nie mona oczywicie generalizowa, ale proble

padkach przestpstw spekulacyjnych wcigu miesica (a nie trzech, jak dotych

Tabela: Skazania za przestpstwa spekulacyjne 19811986

rdo: AAN, URM, 32/2, k. 13.

Walka ze spekulacj swoicie potwierdzaa stalinowsk teori o zaostrza

ne igrupowe spotkania zsdziami iprezesami wszystkich sdw wojewdzkich)88.

wsprawach spekulacyjnych, co stanowio poow rocznej liczby takich interwencji

tywane na bazarach na drobnej spekulacji102. W 1986 r. struktura nie ulega za

na koniec dopiero minister sprawiedliwoci. Zaoy on zociganiem rewizj nad

Trudno powiedzie, czy nowej ekipie rzdowej doskwiera odziedziczony

mie godzono si na jaki margines nielegalnoci, nieodzownie towarzyszcy bra

Fighting the Dragon...

The period 1944/19451989 in Polish history is characterised by constant,

You might also like