LewitronTM prosta zabawka fizyczna o

wyrafinowanej teorii dziaania, cz I

Krzysztof Byczuk

Uniwersytet Augsburski, Niemcy,

i
Uniwersytet Warszawski, Polska

Twierdzenie Earnschawa
Lewitacj nazywamy stan, w ktrym ciao pozostaje w spoczynku jednoczenie nie majc
bezporedniego kontaktu z adnym inny ciaem fizycznym. Osignicie stanu lewitacji
statycznej nie jest jednak moliwe.

Jednoimienne bieguny magnesw odpychaj si. Wydaje si wic, e mona byoby umieci
wystarczajco silne magnesy, jeden nad drugim tak, aby ten na grze unosi si swobodnie w
powietrzu bez adnego bezporedniego wsparcia. Dowiadczenie pokazuje, e to si nigdy nie
udaje. Zawsze grny magnes obraca si i zostaje przycignity przez dolny.

W 1842 roku Samuel Earnschaw udowodni zaskakujce twierdzenie:

w pustej przestrzeni nie istnieje adna statyczna (czyli nie zmieniajca si w czasie)
konfiguracja pl elektrycznych, magnetycznych i grawitacyjnych dla ktrej energia
potencjalna posiadaa by lokalne minimum.

Oznacza to, e niezalenie od sposobu wzajemnego ustawienia adunkw elektrycznych,

dipoli magnetycznych i mas w obszarach pomidzy nimi energia potencjalna pl nie ma
lokalnego minimum. Jeli nie istnieje lokalne minimum, to ciao fizyczne nigdy nie bdzie
znajdowao si w stanie rwnowagi trwaej. Z punktu widzenia mechaniki Newtona i
elektrodynamiki klasycznej statyczna lewitacja nie jest wic moliwa.

Lewitron
W latach 90 pojawia si w sprzeday zabawka o nazwie LevitronTM. Zabawka skada si z
duego i silnego magnesu staego wykonanego z materiaw ceramicznych oraz maego
bczka take wykonanego z magnesu o symetrii osiowej. Masa bczka wynosi okoo 18g. W
zestawie jest te kilka piercieni o masach 3, 1, 0,4, 0,2 i 0,1 gramw. Dodatkowo znajduje
si w komplecie plastikowa pytka oraz w niektrych wersjach may silniczek do wprawienia
bczka w ruch obrotowy.
Rys. Schemat budowy lewitronu. Zasadnicze elementy to duy magnes w podstawie oraz
magnetyczny bczek. Bieguny magnesw musz by do siebie przeciwnie skierowane.

Zabawa polega na rozkrceniu bczka na pytce umieszczonej nad magnesem staym.

Nastpnie umiejtnie unosimy pytk z krccym si bczkiem do momentu, a zacznie on
sam unosi si w polu grawitacyjnym, wirujc nad magnesem. Wtedy pytk odsuwamy. W
tym stanie lewitacji dynamicznej bczek pozostaje okoo 2-3 minut.

Rys. Kolejne etapy wprowadzania bczka w stan dynamicznej lewitacji: i) rozkrcamy bczek
na plastikowej pytce, ii) unosimy pytk do gry, iii) odsuwamy pytk pozostawiajc bczka
wirujcego w powietrzu.

Oczywicie wprowadzenie bczka w stan tej dynamicznej lewitacji wymaga pewnej wprawy,
bardzo dokadnego ustawienia magnesu trwaego w poziomie oraz dobrania ciaru bczka za
pomoc doczonych piercieni. Wane te jest aby bczek wirowa z odpowiedni
prdkoci ktow. Nie moe ona by zbyt wolna, ale te nie moe by zbyt szybka.

Lewitron zosta wynaleziony i opatentowany przez Roya Harringa w 1983 roku w USA.
Teoretyczne zrozumienie jak dziaa lewitron pojawio si dopiero w 1996 roku. W dalszej
czci wyjanimy zasad dziaania lewitronu.

Jak lewitron (nie) dziaa

Aby bczek unosi si w polu grawitacyjnym musi na niego dziaa sia rwnowaca
przyciganie ziemskie. Dlatego jednoimienne bieguny magnesu w podstawie i w bczku
musz by zwrcone przeciwnie do siebie, jak na rysunku. Gdyby bczek nie wirowa to
natychmiast odwrciby si i spad na podstaw. Poniewa wiruje to posiada moment, ktry
jest zachowany. Dlatego si nie przewraca. Jest jednak problem z istnieniem rwnowagi
trwaej takiego ukadu. Bardzo dobrze to wida gdy prbujemy dostroi zabawk do
dziaania. Przy nieudanych prbach zauwaamy, e wirujcy bczek faktycznie si nie
odwraca (moment pdu jest zachowany), jednake wypywa z obszaru nad magnesem i spada
poza podstaw.

Jeli bczek ma moment magnetyczny i mas m to znajdujc si w polu magnetycznym o

indukcji B ( r ) , ktra zaley od danego punktu w przestrzeni, oraz w polu grawitacyjnym o
nateniu g posiada energi potencjaln

U ( r ) = B ( r ) + mgz ,

gdzie z jest wysokoci nad powierzchni Ziemi. W pustej przestrzeni pola magnetyczne i
grawitacyjne speniaj twierdzenie Earnschawa. Oznacza to, e energia potencjalna nie ma
lokalnego (i tym samym globalnego) minimum. Mona pokaza, e posiada ona punkt
siodowy tak, jak dwuwymiarowa funkcja f ( x, y ) = x 2 y 2 przedstawiona na rysunku. W
kierunku osi x ma ona minimum tak, jak parabola o ramionach do gry, a w kierunku y ma
ona maksimum tak, jak parabola o ramionach w d. Gdy bczek znajdzie punkt rwnowagi
trwaej wzdu jednego kierunku, to ucieka z tego obszaru w kierunku prostopadym gdy
wzgldem niego bya to rwnowaga nietrwaa.

Rys. Punkt siodowy dwuwymiarowej funkcji f ( x, y ) = x 2 y 2 .

Jak wic lewitron naprawd dziaa

Lewitujcy bczek wykonuje trzy rodzaje ruchw: szybki ruch obrotowy wok wasnej osi,
wolniejsz precesj osi obrotu, oraz powolny ruch rodka masy bczka na boki.
Dowiadczalne oszacowanie charakterystycznych czstoci tych ruchw daje dla ruchu
wirowego f wirowy 25Hz , dla precesji f precesja 5Hz i dla ruchw bocznych f boczny 1Hz .
Skale czasowe dla tych trzech rodzajw ruchu s rne:
 f boczny << f precesja << f wirowy .

Mwimy o separacji skal czasowych w tym ukadzie. Jeli w ukadzie zachodzi separacja
typowych czasw dla rnych procesw to mona zastosowa przyblienie adiabatyczne.

Precesja osi lewitronu zachodzi szybciej ni ruch na boki. Efekt yroskopowy w cigy
sposb ustawia o precesji bczka do lokalnego kierunku zewntrznego pola magnetycznego

B ( r ) . Uredniony po czasie moment magnetyczny bczka jest zawsze ustawiony
antyrwnolegle do zewntrznego pola i siy magnetyczne przeciwdziaaj siom grawitacji.
Mona sobie wyobrazi, e bczek powoli porusza si na boki, a szybka precesja zawsze
znajduje now o precesji dla danego pooenia bczka.

Rys. Precesja osi bczka wok lokalnego kierunku pola magnetycznego.

W optymalnych warunkach, czyli gdy bczek jest w stanie lewitacji dynamicznej, wielko

B( r )

jest niezmiennikiem adiabatycznym ukadu. Innymi sowy, dla dostatecznie dugich czasw
wielko ta jest staa (niezmienna w czasie). Dziki temu energi potencjaln caego ukadu
mona zapisa jako funkcj dugoci wektora indukcji pola magnetycznego

B ( r ) = B x2 + B y2 + B z2 , czyli U = U ( B ( r ) ) . Taka funkcja ma lokalne minimum i tym samym
istnieje punkt rwnowagi trwaej. Rwnowaga stabilna jest wic efektywnie osigana.
Pozostaje to w zgodzie z twierdzeniem Earnschawa gdy ukad jest w rzeczywistoci
dynamiczny.

Zakoczenie
Zakoczymy nasze rozwaania oglna uwag metodologiczn. Okazuje si, e aby zrozumie
fizyczne podstawy dziaania lewitronu naley odwoa si do jzyka matematyki i pojcia
niezmiennika adiabatycznego. Bez tej teoretycznej analizy nie moglibymy zrozumie i
wyjani dlaczego lewitron naprawd dziaa. To matematyka dostarczya nam odpowiednich
narzdzi aby zrozumie dziaanie lewitronu.
Ramka: Szkic dowodu twierdzenia Earnschawa

Dowd intuicyjny: Umiemy takie same adunki w wierzchokach szecianu. Umieszczony w rodku adunek
tego samego znaku bdzie w stanie rwnowagi, gdy ze wszystkimi szecioma adunkami oddziauje tak samo.
Narysujmy linie si pola od tych szeciu adunkw. Widzimy, e rozbiegaj si one do nieskoczonoci wzdu
prostopadych do bokw osi symetrii szecianu. adunek umieszczony w rodku ucieknie z puapki wzdu tych
linii jeli zostanie minimalnie przesunity z geometrycznego rodka ukadu. rodek ten nie jest punktem
rwnowagi trwaej.

Dowd matematyczny: oparty jest na twierdzeniu Gaussa i wymaga znajomoci analizy wektorowej.

Ramka: Niezmiennik adiabatyczny.

Bardzo wanymi wielkociami w fizyce s te, ktre nie zmieniaj si w czasie. S to tak zwane wielkoci
zachowane. Przykadami s energia, pd lub moment pdu dla izolowanego ukadu fizycznego. Gdy ukad nie
jest izolowany i oddziauje z otoczeniem, na przykad jeden z parametrw ukadu zmienia si w czasie, to
wspomniane wielkoci nie s ju zachowane. Gdy parametr ukadu zmienia si duo wolniej ni typowe czasy
innych procesw w tym ukadzie, to pewne wielkoci fizyczne mog by w przyblieniu zachowane. To znaczy w
dostatecznie dugim czasie mona je traktowa jako stae. Nazywamy je niezmiennikami adiabatycznymi.

Jako przykad rozwamy wahado matematyczne, ktrego dugo zmienia si powoli w stosunku do okresu
drga. Powolna zmiana dugoci wahada oznacza, e

1 dl ( t ) 1
<< ,
l ( t ) dt T

gdzie l jest chwilow dugoci wahada, a T = 2 l / g okresem jego drga. Energia ukadu E nie jest
staa. Ale wielko E ( t ) l ( t ) jest w przyblieniu staa. To jest wanie niezmiennik adiabatyczny wahada o
zmiennej dugoci. Mona atwo zauway, e inne wielkoci jak T ( t ) / l ( t ) lub E ( t ) T ( t ) s te
niezmiennikami adiabatycznymi.

Rys. Wahado o powoli zmieniajcej si dugoci.

Literatura
1. M.V. Berry, Proc. R. Soc. London A 452, 1207 (1996).
2. M.D. Simon, L.O. Heflinger i S.L. Ridgway, Am. J. Phys. 65, 286 (1997).
3. T.B. Jones, M. Washizu i R. Gans, J. Appl. Phys. 82, 883 (1997).
4. H.R. Dullin i R.W. Easton, Physica D 126, 1 (1999).

Autor dzikuje za wsparcie DFG SFB 484.