Marshall Rosenberg - Porozumienie Bez Przemocy

Porozumienie bez przemocy jest zapomnianym jzykiem ludzkoci - mow ludzi, ktrzy troszcz
si o siebie wzajemnie i pragn y w harmonii. Za pomoc anegdot, przykadw i pokazowych

dialogw doktor Rosenberg demonstruje, jak w yciu codziennym mona rozwizywa problemy,
ktre wynikaj z nieumiejtnego komunikowania si.
Widziaem, jak dr Rosenberg uczy polskich menederw odrnia jeyk szakala"
i yrafy" w biznesowych relacjach. Nie byo to atwe, ale postp spektakularny...
Jacek Santorski
psycholog biznesu
Marshall Rosenberg, pozornie nieprzystpny, pojawia si jako ywa nadzieja na ulepszenie

wspczesnego wiata, w ktrym przemoc przenika wszystkie obszary naszego ycia.
Jego pena mioci yrafa uczy nas jak oswoi szakala oraz
wsuchiwa si w jzyk serca. Jest on nie tylko nauczycielem, lecz take pochodni
w tunelu agresywnej komunikacji ludzkiej, gdzie zabdzilimy.
Luis Alarcon Artas
Oglnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia"
Od czasu gdy zaczam eksperymentowa z metod PBP we wasnym yciu, widz

z radoci, e moje sowa nie musz mnie odgradza od innych, ucz si uywa
ich tak, aby kade mogo by spotkaniem drugiej osoby, swobodnym wkraczaniem
do kolejnych pokoi mojego ycia. Ta rado dostpna jest wszystkim, ktrzy zaczn
prbowa. To nie czary. Ewa Orowska, psycholog i nauczycielka |
Dziki opracowanym przez Marshalla Rosenberga dynamicznym technikom

porozumiewania si, nawet w sytuacji potencjalnie konfliktowej udaje si
nawigza pokojowy dialog. Ksigka ta daje wam do rgk proste narzdzia, za pomoc
ktrych bdziecie mogli roztrzyga spory i stwarza empatyczne wizi w swojej
rodzinie, wrd przyjaci i innych znanych wam osb. Gorgco polecam t lektur.
John Gray
autor ksiki Mczyni sq z Marsa, a kobiety z Wenus"
Wszyscy, ktrym doskwiera nasz zbrutalizowany wiat, z jego jzykiem penym agresji
i przemocy, wszyscy ktrzy pragn zmiany, dostaj do rki nie tylko ksik, ale zarazem
podrcznik. Zmiana jest moliwa i nie wymaga od nas duego wysitku,jak dowodzi
Marshall Rosenberg. Wystarczy przeczyta jego mdre rady i zacz je stosowa
w naszym yciu. Magorzata Braunek
Doktor Marshall B. Rosenberg jest psychologiem klinicyst, wiatowej

na rzecz pokoju i zaoycielem Orodka Porozumienia Bez Przemocy. Wychowany
w niespokojnej dzielnicy, postanowi odkry sposb mwienia, ktry sprzyjaby wspczuciu
i zapobiega przemocy. Orodek PBP powsta dziki poszukiwaniom doktora Rosenberga,
ktry pragn upowszechni na caym wiecie, we wszystkich targanych wojn krajach,
znajomo niezbdnych technik uatwiajcych utrzymanie pokoju. Jego techniki PBP
okazay si bardzo skutecznym narzdziem pokojowego uzgadniana! pogldw w yciu
pn/watnym, zawodowym i politycznym. Korzystaj z nich rodziny, nauczyciele, dyrektorzy,
poradnie, suba zdrowia, policja, duchowni, czonkowie rzdw i wiele innych osb.
J a c e k Santorski & Co ISBN 83-88875-44-2

Agencja Wydawnicza
www.jsantorski.pl cena: 36, 00 z 9

S TRECI
Rozdzia 1 Dawanie z serca: 11

Sedno porozumienia bez przemocy 11
Wstp 11
Jak skupia uwag 13
Model PBP 15
Stosowanie PBP w yciu codziennym 17
Rozdzia 2 Komunikat, ktry blokuje wspczucie 25
Osdy moralne 25
Porwnania 28
Wyparcie si odpowiedzialnoci 29
Inne formy komunikatw odcinajcych od ycia 32
Rozdzia 3 Spostrzeenia bez ocen 35
Najwysza forma ludzkiej inteligencji 39
Rozdzia 4 Rozpoznawanie i wyraanie uczu 45
Wysoka cena niewyraonych uczu 46
Uczucia prawdziwe i rzekome 50
Jakimi sowami wyraa uczucia 52
Rozdzia 5 Branie odpowiedzialnoci za wasne uczucia 55
Suchanie negatywnego komunikatu 55
Potrzeby, tkwice u rda naszych uczu 59
Bl zwizany z ujawnianiem lub zatajaniem
wasnych potrzeb 62
Od emocjonalnego zniewolenia
do emocjonalnego wyzwolenia 64
Rozdzia 6 Proba o gest wzbogacajcy ycie 73
Jzyk dziaa pozytywnych 73
wiadome proszenie 78
Proba o informacj zwrotn 80
Proba o szczero 82
Zwracanie si z prob do grupy 82
Proby a dania 84
Jak sprecyzowa, o co tak naprawd prosimy 86
Rozdzia 7 Empatyczny odbir 95
Obecno: Nie rb byle czego, lepiej stj i patrz 95
Suchanie uczu i potrzeb 98
Powtarzanie wasnymi sowami 100
Trwanie w empatii 106
Kiedy wasny bl uniemoliwia nam empati 107
Rozdzia 8 Potga empatii 113
Empatia, ktra leczy 113
Empatia i umiejtno obnaania
wasnej bezbronnoci 115
7
POROZUMIENIE BEZ PRZEMOCY
Rozadowywanie niebezpiecznych
sytuacji dziki empatii 117
Empatia w obliczu odmowy 120
Empatia potrafi oywi drtw rozmow 121
Empatia wobec milczenia 123
Rozdzia 9 Wyraanie gniewu w caej peni 127
Odrnianie bodca od przyczyny 128
Rdzeniem wszelkiego gniewu jest co,
co sprzyja yciu 130
Bodziec a przyczyna: praktyczne konsekwencje 131
Cztery etapy wyraania gniewu 134
Najpierw oka empati 135
Bez popiechu 138
Rozdzia 10 Uycie siy w celach ochronnych 145
Kiedy uycie siy jest nieuniknione 145
Rozumowanie, z ktrego wypywa uycie siy 145
Sposoby uywania siy jako narzdzia kary 146
Cena kary 147
Ograniczona skuteczno kar 149
Opiekucze stosowanie sity w szkoach 149
Rozdzia 11 Wyzwalanie siebie i suenie innym rad 155
Uwalnianie si od starego zaprogramowania 155
Rozstrzyganie konfliktw wewntrznych 156
Jzyk zbijajcy marzenia 157
Troska o wasne rodowisko wewntrzne 158
PBP zamiast diagnozy 160
Rozdzia 12 Jak w jzyku PBP wyrazi uznanie 169
Intencja, z ktrej wypywa pochwaa 169
Trzy elementy pochway 170
Przyjmowanie dowodw uznania 171
Gd uznania 173
Przezwycizanie oporw, jakie budzi w nas myl o wyra-
eniu uznania 175
Epilog 177
wiczenia 181
Bibliografia 188
Podzikowania
Jestem wdziczny za to, e mogem studiowa i pracowa u pro-

fesora Carla Rogersa w okresie, kiedy bada elementy skadowe
wzajemnie poytecznych zwizkw midzy ludmi. Wyniki tych
bada odegray kluczow rol w powstaniu metody porozumie-
wania si, ktr opisz w niniejszej ksice.
Nigdy nie przestan by wdziczny profesorowi Michaelo-
wi Hakeemowi za to, e pomg mi dostrzec, jak ograniczony
z naukowego, a niebezpieczny ze spoecznego i politycznego
punktu widzenia jest sposb uprawiania psychologii, ktrego
mnie nauczono oparty na rozumieniu ludzi wedug kryteriw
patologii. Kiedy zobaczyem, gdzie kocz si moliwoci tego
starego modelu, zmobilizowao mnie to do poszukiwania no-
wych metod uprawiania psychologii cakiem odmiennej, a mia-
nowicie opartej na coraz janiejszym wgldzie w to, jakie ycie
nam, ludziom, jest przeznaczone od zarania.
Jestem rwnie wdziczny George'owi Millerowi i Geor-
ge'owi Albee'emu za to, e dooyli stara, aby uzmysowi ro-
dowisku psychologw potrzeb znalezienia lepszych sposobw
rozpowszechniania psychologii". Pomogli mi dostrzec, e wo-
bec ogromu cierpienia na kuli ziemskiej, niezbdne ludziom
umiejtnoci naley lansowa metodami skuteczniejszymi ni te,
ktre daje nam do rk podejcie kliniczne.
Chciabym te podzikowa Lucy Leu za zredagowanie ni-
niejszej ksiki i przygotowanie ostatecznej wersji maszynopisu;
Ricie Herzog i Kathy Smith za ich wkad w redakcj tekstu;
wdziczny jestem take za pomoc Soni Nordenson, Daroldowi
Milliganowi, Melanie Sears, Bridget Belgrave, Marian Moore,
Kittrell McCord, Virginii Hoyte i Peterowi Weismillerowi.
Pragn jeszcze podzikowa mojej przyjacice Annie
Muller. Za jej namow postaraem si wyrobi sobie janiejsze
pojcie o duchowych podstawach mojej pracy, dziki czemu pra-
ca ta zyskaa wicej energii, a moje ycie si wzbogacio.
SOWA TO O K N A
(a czasem mury)
W twoich sowach sysz wyrok,

Czuj si osdzona i odprawiona.
Zanim odejd, musz si upewni,
Czy wanie to chciae mi rzec?
Nim si poderw do obrony,
Zanim przemwi z blem lub strachem,
Zanim zbuduj mur ze sw,
Powiedz, czy mnie nie myli such?
Sowa to okna, a czasem mury,
Skazuj nas, ale te wyzwalaj.
Kiedy mwi, kiedy sysz,
Niech bije ze mnie mioci blask.
Pewne rzeczy koniecznie chc powiedzie,
Bo tyle dla mnie znacz.
Jeli z moich sw nie urynika, o co mi idzie,
Czy pomoesz mi wyrwa si na wolno?
Jeli zabrzmiay, jakbym ci chciaa poniy,
Jeli poczue, e mi na tobie nie zaley,
Sprbuj wsucha si iv nie gbiej
I dotrze do uczu, ktre s nam wsplne.
Ruth Bebcrmeyer
R
O
Z
D
Dawanie z serca
Sedno porozumienia
bez przemocy
W yciu szukam wspczucia, przepywu midzy sob

a innymi ludmi, opartego na wzajemnym dawaniu z serca.
MBR
WSTP
Poniewa wierz, e mamy wrodzon zdolno cieszenia si, gdy
moemy dawa i bra w sposb wspczujcy, przez wikszo
ycia zadaj sobie te oto dwa pytania: Dlaczego tracimy kontakt
z wasn wspczujc natur, tak e dopuszczamy si przemocy
i wyzyskujemy ludzi? I na odwrt: jaka waciwo pozwala nie-
ktrym ludziom pozosta w kontakcie z wasn wspczujc na-
tur nawet w okolicznociach, ktre wystawiaj ich na najcisze
prby?
Zainteresowaem si tymi kwestiami ju w dziecistwie,
gdzie latem 1943 roku. Moja rodzina przeniosa si wtedy do
Detroit w stanie Michigan. Niecae dwa tygodnie po naszym
przyjedzie w miejskim parku mia miejsce incydent, ktry do-
prowadzi do wybuchu rozruchw na tle rasowym. W cigu kil-
ku dni zgino ponad czterdzieci osb. Nasza dzielnica znajdo-
waa si w samym centrum zamieszek, tote przez trzy dni sie-
dzielimy w domu, zamknici na klucz.
Kiedy skoczyy si rozruchy, a my poszlimy do szkoy,
przekonaem si, e imi moe by rwnie niebezpieczne jak ko-
lor skry. Gdy podczas sprawdzania obecnoci nauczyciel wyczy-
ta moje nazwisko, dwaj chopcy wciekle na mnie ypnli i jeden
z nich zasycza: Jeste ydak?".- Nigdy przedtem nie syszaem
tego sowa, wic nie wiedziaem, e niektrzy ludzie uywaj go
11
POROZUMIENIE BEZ PRZEMOCY I
jako obelywego okrelenia Zyda. Po lekcjach ci dwaj zaczekali

przed szko, powalili mnie na ziemi, pobili i skopali.
Od tamtego lata czterdziestego trzeciego roku roztrzsam
oba przytoczone na wstpie pytania. Na przykad to, jaki dar po-
zwala nam nawet w najstraszliwszych okolicznociach pozosta-
wa w kontakcie z wasn wspczujc natur? Mam tu na myli
takich ludzi jak Elly Hillesum, ktra zachowaa wspczujc po-
staw nawet w koszmarnych warunkach niemieckiego obozu
koncentracyjnego. Napisaa wtedy w swoim dzienniku:
Nieatwo jest mnie przestraszy. Nie ebym byajako

szczeglnie odwana, ale po prostu wiem, e mam do
czynienia z ludmi i ze zawsze i wszdzie musz ze
wszystkich si stara si zrozumie kady postpek
kadego czowieka. I na tym wanie polega istotny
sens dzisiejszego poranka: mniejsza o to, e nawrzesz-
cza na mnie sfrustrowany mody gestapowiec; grunt,
e nie byam przy tym ani troch oburzona, lecz raczej
szczerze mu wspczuam i korcio mnie, eby go spy-
ta: Miae bardzo nieszczliwe dziecistwo? Zawio-
de si na swojej dziewczynie?". Tak, sprawia wrae-
nie czowieka znkanego, udrczonego, ponurego sa-
beusza. Najchtniej od razu zrobiabym mu terapi,
bo wiem, e tacy aoni modziecy staj si niebez-
pieczni, gdy tylko pozwoli im si traktowa ludzko
tak, jak maj ochot.
Elly Hillesum, Wspomnienia
Kiedy badaem czynniki, od ktrych zaley nasza umiejt-

no podtrzymywania w sobie wspczucia, nagle uderzya mnie
kluczowa rola jzyka i sposobu, wjaki posugujemy si sowami-
PBP: sposb Zdoaem od tamtej pory zdefiniowa pewn szczegln postaw
porozumiewania si, wobec porozumiewania si (mwienia i suchania), ktra pozwa-
dziki ktremu la nam dawa z serca, poniewa umoliwia kademu czowieko-
zaczynamy dawa wi nawizanie kontaktu z sob samym i z innymi ludmi, i ro
z serca. w taki sposb, e nasze wrodzone wspczucie rozkwita. Postaw
t nazywam Porozumieniem Bez Przemocy, majc tu na mvi
pacyfizm w rozumieniu Gandhiego, czyli nasz naturalnie wsp-
czujcy stan, ktry osigamy, gdy przemoc ustpia ju z naszegnj
serca. Chocia moe nam si wydawa, e nasz styl wysawiana
si nie ma nic wsplnego z przemoc, nasze sowa czsto rana
i bol - j u to nas samych, ju to innych ludzi. W niektrych sp> I
12
DAWANIE Z SERCA
ecznociach opisana tu metoda znana jest pod nazw Porozumie-

nia Wspczujcego; uywany w tej ksice skrt PBP oznacza
Porozumienie Bez Przemocy - czyli wanie Wspczujce.
JAK SKUPIA UWAG

Fundamentem PBP s pewne umiejtnoci posugiwania si
mow i innymi narzdziami porozumienia, pomagajce nam na-
wet w niesprzyjajcych okolicznociach zachowa czowiecze-
stwo. Nie ma w tej metodzie niczego nowego; wszystkie jej
skadniki znane s od stuleci. Jej zadaniem jest nieustanne przy-
pominanie nam o czym, co ju wiemy - o tym, jak my, ludzie,
mamy zgodnie z pierwotnym zamysem wzajemnie odnosi si
do siebie; dziki tej metodzie atwiej te jest nam y w taki spo-
sb, eby wiedza ta przejawiaa si w konkretnym dziaaniu.
PBP pomaga nam zmieni swj styl wyraania siebie i su-
chania tego, co mwi inni. Nasze sowa nie s ju odtd efektem
nawykowych, automatycznych reakcji, lecz tworz wiadom od-
powied, ktrej mocn podstaw jest uwiadamianie sobie wa-
snych spostrzee, uczu i pragnie. Dziki PBP wyraamy siebie
szczerze i jasno, zarazem z szacunkiem i empati powicajc uwa-
g innym ludziom. Odtd w kadej wymianie zda potrafimy
usysze wasne gbokie potrzeby i oczekiwania, a take cudze.
PBP uczy nas dokonywania precyzyjnych spostrzee i pozwala
precyzyjnie okrela zachowania i sytuacje, ktre wywieraj na nas
taki czy inny wpyw. Uczymy si wyranie dostrzega i uze-
wntrznia wasne potrzeby i oczekiwania w kadej konkretnej sy-
tuacji. Technicznie jest to proste, ale bardzo wiele zmienia.
W miar jak dziki PBP pozbywamy si starych nawykw,
ktre w zetkniciu z krytyczn ocen dotychczas kazay nam si
broni, wycofywa lub atakowa; zaczynamy widzie w nowym
wietle zarwno samych siebie, jak i innych ludzi, a take nasze
intencje i wzajemne zwizki. Opr, postawa obronna i gwatow-
Kiedy wsuchujemy ne reakcje pojawiaj si coraz rzadziej. Kiedy skupiamy si na
si we wasne jasnym wyraaniu spostrzee, odczu i potrzeb, zamiast na sta-
i cudze gbokie wianiu diagnoz i osdzaniu, odkrywamy gbi wasnego
potrzeby, tak jak wspczucia. Poniewa z punktu widzenia PBP ogromnie wane
naucza PBP, zwizki jest suchanie - zarwno samego siebie, jak i innych - z czasem
midzy ludmi budzi si szacunek, uwaga i empatia, a take wzajemna ch da-
ukazuj si nam wania z serca.
w cakiem nowym Chocia PBP nazywam metod porozumiewania si" lub
wietle. jzykiem wspczucia", jest to duo wicej ni metoda czyj-
13
zyk. Na gbszym poziomie bdzie to nieustanne skupianie uwa-

gi w obszarach, w ktrych mamy wiksze szanse zdoby to, cze-
go poszukujemy.
Opowiem anegdot: pewien czowiek azi na czworakach
pod latarni uliczn i czego szuka. Przechodzcy policjant spy-
ta go, co te najlepszego wyprawia. - Szukam kluczykw od sa-
mochodu - odpar tamten lekko podpitym tonem. - A czy wa-
nie tu je pan zgubi? - zapyta policjant. - Nie, upuciem je
w tamtej uliczce pada odpowied. Na widok zdumionej miny
funkcjonariusza poszukiwacz kluczykw czym prdzej doda: -
Ale tu jest lepsze wiato.
Kultura, w ktrej si wychowaem, nauczya mnie skupia
uwag akurat tam, gdzie mam niewielkie szanse zdoby to, cze-
Kierujmy snop go chc. Wymyliem wic PBP jako metod kierowania uwagi -
wiatia wiadomoci czyli wiata wiadomoci - ku obszarom, w ktrych kryje si
tam, gdzie jest mniej lub bardziej wyrana obietnica, e mog w nich znale
nadzieja, e przedmiot moich poszukiwa. A ja w yciu szukam wspczucia,
znajdziemy to, przepywu midzy mn a innymi ludmi, opartego na wzajem-
czego szukamy. nym dawaniu z serca.
Ta wspczujca postawa, ktr nazywam dawaniem z ser-
ca", opisana jest w nastpujcej piosence mojej przyjaciki Ruth
Bcbermeyer:
Najhojniej obdarzona czuj si,

kiedy ode mnie co przyjmujesz -
gdy rozumiesz rado, z jak
skadam ci dar.
I wiesz, e robi to nie po to,
aby mia u mnie dug,
lecz po prostu chc, eby moja mio do ciebie
daa owoce.
Z wdzikiem bra
kto wie, czy to nie najwikszy dar.
W ogle nie rozrniam tych dwch
stron medalu.
Kiedy mi co dajesz,
oddaj ci swoje przyjmowanie.
A kiedy bierzesz ode mnie, taka si czuj
obdarzona.
Kiedy dajemy z serca, powoduje nami rado, ktra w nas
tryska, ilekro dobrowolnie wzbogacamy cudze ycie. Z takiego
14
DAWANIE Z SERCA
dawania poytek maj obie strony: ten, kto daje, i ten, kto bierze.
Obdarowany cieszy si z prezentu, nie obawiajc si konsekwen-
cji, jakie pociga za sob przyjmowanie darw motywowanych
strachem, poczuciem winy, wstydem lub dz zysku. Ofiaro-
dawca take korzysta, poniewa ma dla siebie wicej szacunku,
tak bowiem zawsze si dzieje, kiedy widzimy, e dziki naszym
staraniom komu jest lepiej na wiecie.
PBP mona stosowa nawet w kontaktach z ludmi, ktrzy
nie znaj tej metody i wcale nie maj zamiaru odnosi si do nas
ze wspczuciem. Jeeli przestrzegamy zasad PBP, powodujc si
jedynie chci wspczujcego dawania i przyjmowania, i jeli
przy tym zrobimy wszystko, co w naszej mocy, eby nasi partne-
rzy dowiedzieli si, e nie mamy adnej innej motywacji, oni
take zastosuj t metod i prdzej czy pniej zdoamy nawi-
za wspczujcy dialog. Nie twierdz, e zawsze nastpuje to
szybko, lecz gdy pozostajemy wierni zasadom i metodzie PBP,
wspczucie nieuchronnie rozkwita.
MODEL PBP
Aby doprowadzi do sytuacji, gdy obie strony pragn dawa
z serca, skupiamy wiato wiadomoci w czterech obszarach,
zwanych czterema elementami modelu PBP
Cztery elementy PBP: Najpierw staramy si zobaczy, co waciwie dzieje si
w danej sytuacji. Oglnie rzecz biorc, polega ona na tym, e ja-
cy ludzie mwi lub robi co, co albo wzbogaca nasze ycie, al-
bo nie. Sprbujmy jednak spostrzec, co oni tak naprawd mwi
7. Spostrzeenie i robi? Caa sztuka w tym, eby umie sformuowa to spostrze-
enie, a zarazem powstrzyma si od jakiegokolwiek osdu czy
oceny: po prostu rzeczowo stwierdzi, co mianowicie robi dana
osoba, ktrej dziaanie nam si podoba lub nie. Nastpnie mwi-
2. Uczucia my, co czujemy wobec postpowania partnera, ktre spostrzegli-
my: czy uczuciem tym bdzie bl, lk, rado, rozbawienie, iry-
3. Potrzeby tacja? Po trzecie okrelamy wasne potrzeby zwizane z uczucia-
mi, ktre przed chwil zdefiniowalimy Kiedy za pomoc PBP
jasno i uczciwie wyjawiamy, co si z nami dzieje, mamy wiado-
mo tych trzech elementw.
Na przykad matka moe przekaza swojemu nastoletnie-
mu synowi taki trjczonowy przekaz: - Wiesz co, Felek, kiedy
widz dwie brudne skarpetki pod stolikiem i jeszcze trzy pary
przepoconych skarpet obok telewizora, jestem zirytowana, bo
15
chciaabym, eby w naszym wsplnym mieszkaniu panowa po-

rzdek.
W opisanej sytuacji hipotetyczna matka natychmiast doda-
4. Proba aby czwarty element, czyli bardzo konkretn prob: - Nie ze-
chciaby zanie tych skarpetek do swojego pokoju albo wrzuci
do pralki?
Na tym etapie wymiany zwracamy si do partnera z prob,
ktrej spenienie wzbogaci nasze ycie albo po prostuje umili.
PBP polega wic midzy innymi na tym, eby przekaza t
czteroczonow informacj bardzo wyranie, w sowach lub
w innej formie. Drug faz tego stylu porozumiewania si jest
przyjmowanie analogicznych czteroczonowych informacji od
Dwie fazy PBP: innych ludzi. Nawizujemy z nimi czno w ten sposb, e
1. Szczere wyraanie najpierw wyczuwamy, co spostrzegli, co czuj i czego potrzebu-
siebie poprzez cztery j, a potem ustalamy, jak mona wzbogaci ich ycie, dodajc
elementy PBP. czwarty element, czyli speniajc ich prob.
2. Empatyczny odbir Gdy tak skupiamy uwag na czterech wymienionych ob-
za porednictwem szarach i pomagamy partnerom czyni to samo, tworzymy wza-
czterech elementw jemny przepyw zrozumienia i podtrzymujemy go, pki natural-
PBP. n kolej rzeczy nie pojawi si wspczucie, a wtedy okae si: co
konkretnie spostrzegem, co czuj i czego mi trzeba; i o co takie-
go prosz, co by wzbogacio moje ycie; okae si te, co ty spo-
strzege, co czujesz i czego ci trzeba; i o co takiego prosisz, co by
wzbogacio twoje ycie...
MODEL PBP
Konkretne spostrzeone przez nas dziaania, ktre

wpywaj na nasze samopoczucie.
Jak czujemy si w obliczu tego, co spostrzeglimy.
Potrzeby, wyznawane wartoci, pragnienia itp., z kt-
rych wypywaj nasze uczucia.
Konkretne posunicia, o ktre prosimy, bo chcemy
dziki nim wzbogaci swoje ycie.
Kiedy posugujemy si tym modelem, moemy albo naj-

pierw wyrazi siebie, albo zacz od empatycznego odbioru czte-
rech elementw przekazu partnera. W rozdziaach 3-6 bdziemy
si wprawdzie uczyli sucha kadego z tych elementw i uze-
wntrznia go w formie sownej, naley jednak pamita, e PBP
nie jest sztywn formu, lecz dostosowuje si do rozmaitych sy-
tuacji, a take osobistych skonnoci i kulturowych uwarunko-
16
DAWANIE Z SERCA
wa. Chocia okrelam PBP wygodnym mianem metody" lub

jzyka", mona przej przez wszystkie cztery elementy modelu,
nie mwic ani sowa. Sednem PBP nie s konkretne sowa
uczestnikw dialogu, lecz to, e zdajemy sobie spraw z obecno-
ci czterech elementw procesu.
STOSOWANIE PBP W YCIU CODZIENNYM

Kiedy stosujemy PBP w rozmaitych interakcjach - czy to z sa-
mym sob, czy to z kim innym lub z ca grup - znajdujemy
oparcie we wrodzonej nam zdolnoci wspodczuwania. Meto-
d t mona zatem skutecznie wykorzystywa na wszystkich po-
ziomach porozumiewania si i w najrniejszych sytuacjach, ta-
kich jak:
intymne zwizki
rodzina
szkoa
organizacje i instytucje
terapia i poradnictwo
negocjacje midzy dyplomatami lub ludmi interesu
wszelkiego rodzaju dyskusje i konflikty
Niektrzy ludzie stosuj PBP, eby wprowadzi do swoich

intymnych zwizkw wicej gbi i troski:
Kiedy nauczyam si bra (sucha) i dawa (wyraa)

za pomoc PBP, przestaam czu si obiektem napaci
i wycieraczk", a zaczam naprawd wsuchiwa si
w sowa i wydobywa z nich uczucia, ktrymi s pod-
szyte. Nagle odkryam straszliwie obolaego mczy-
zn, z ktrym pozostaj w zwizku maeskim od
dwudziestu lat. Podczas weekendu poprzedzajcego
ten warsztat [PBP] m poprosi mnie o rozwd. M-
wic najkrcej, przyszlimy tu dzi razem, a ja jestem
wdziczna za wkad PBP w szczliwe zakoczenie
naszej historii... Nauczyam si wsuchiwa w uczucia,
uzewntrznia swoje potrzeby i oczekiwania, a take
akceptowa odpowiedzi, ktre nie zawsze miaam
ochot usysze. Mz nie po to jest na wiecie, eby
mnie uszczliwia, a i ja nie po to, eby dawa mu
szczcie. Oboje nauczylimy si, e mona dorosn,
17
nauczylimy si akceptowa i kocha, tak ebymy

oboje mogli osign spenienie.
uczestniczka warsztatu w San Diego
Inni korzystaj z PBP, eby w pracy budowa relacje, dzi-

ki ktrym osign lepsze efekty. Pewien nauczyciel pisze:
Mniej wicej od roku posuguj si PBP w szkole spe-

cjalnej. Metoda ta daje dobre skutki nawet w zastoso-
waniu do dzieci, ktre s opnione w nauce mowy
i w ogle z trudem si ucz albo sprawiaj trudnoci
wychowawcze. Jeden ucze z mojej klasy pluje, prze-
klina, wrzeszczy i kuje owkami inne dzieci, gdy te
zbli si do jego awki. Zwracam mu wtedy uwag:
Prosz, przetumacz to na jzyk yrafy" [podczas nie-
ktrych warsztatw uywa si pluszowych uszu yrafy
jako rekwizytu, uatwiajcego pokazowe stosowanie
PBP - przyp. autora]. Chopiec natychmiast zrywa si
z miejsca, staje na baczno i patrzc na osob, ktra go
rozgniewaa, mwi z caym spokojem: Prosz, odsu
si od mojej awki. Zoci mnie, kiedy stoisz tak bli-
sko". Inni uczniowie odpowiadaj wwczas mniej
wicej tak: Przepraszam! Zapomniaem, e ci to prze-
szkadza".
Zaczem si zastanawia, czemu tak naprawd brak

mi ju cierpliwoci do tego dziecka, i sprbowaem
ustali, czego od niego oczekuj (oprcz harmonii i a-
du). Uwiadomiem sobie, ile czasu zainwestowaem
w planowanie lekcji i e zaniedbuj swoj potrzeb
twrczoci i aktywnego uczestnictwa uczniw, bo mu-
sz zaprowadza dyscyplin. Poczuem te, e nie
dbam wystarczajco o ksztacenie pozostaych dzieci.
Odtd ilekro ten chopiec zaczyna w czasie lekcji po
swojemu pogrywa, mwiem: Chciabym, eby po-
wici troch uwagi temu, co mwi". W niektre dni
musiaem mu to powtarza po sto razy, ale jako jed-
nak do niego trafiao i zazwyczaj na pewien czas sku-
pia si na temacie lekcji.
nauczyciel, Chicago, stan Illinois
A oto wypowied lekarki:
Coraz czciej stosuj PBP w swojej praktyce lekar-

skiej. Niektrzy pacjenci pytaj mnie, czy jestem psy-
chologiem, bo ich lekarze zazwyczaj nie interesuj si
tym, jak pacjent yje i jakie ma podejcie do swojej cho-
roby. PBP pomaga mi zrozumie, czego pacjentowi
trzeba i co w danej chwili chciaby usysze. Metoda ta
jest szczeglnie przydatna w kontaktach z chorymi na
hemofili lub AIDS, maj oni bowiem w sobie tyle za-
legajcego gniewu, e w wielu przypadkach mocno na
tym cierpi relacja midzy pacjentem a sub zdrowia.
Pewna kobieta chora na AIDS, ktr zajmuj si od pi-
ciu lat, powiedziaa mi niedawno, co jej najbardziej po-
mogo: ot najwicej dao jej to, e szukaam pomy-
sw, dziki ktrym mogaby cieszy si swoim co-
dziennym yciem. PBP ogromnie mi si w takich spra-
wach przydaje. Dawniej czsto zdarzao si, e wiedzc
o miertelnej chorobie pacjenta, sama byam pod sil-
nym wraeniem beznadziejnej prognozy i nie bardzo
potrafiam szczerze zachca chorego do ycia. Dziki
PBP zyskaam now wiadomo i nauczyam si no-
wego jzyka. Jestem zdumiona, jak bardzo ta metoda
harmonizuje z moj praktyk medyczn. W miar jak
coraz bardziej angauj si w ten taniec, ktrym jest
PBP, pracuj z coraz wiksz energi i radoci.
lekarka z Parya
Jeszcze inni korzystaj z tej metody w dziaalnoci poli-

tycznej. Bawic z wizyt u krewnych, pewna osoba z francuskich
sfer rzdowych zauwaya, e jej siostra i szwagier porozumiewa-
j si i odnosz do siebie zupenie inaczej ni dawniej. Zachco-
na tym, co jej opowiedzieli o PBP, zwierzya im si, e w przy-
szym tygodniu bdzie prowadzi negocjacje midzy Francj
a Algieri, dotyczce pewnych delikatnych zagadnie, zwiza-
nych z procedur adopcji. Chocia czasu byo niewiele, wysali-
my do Parya trenera, ktry mwi po francusku. Pani minister
swj pniejszy sukces w Algierii przypisaa w znacznej mierze
nowo poznanym technikom porozumiewania si.
Uczestnicy warsztatu w Jerozolimie - ydzi o rozmaitych
pogldach politycznych rozmawiali w jzyku PBP o wysoce
kontrowersyjnej kwestii Zachodniego Brzegu Jordanu. Wielu
19
izraelskich osadnikw, ktrzy tam zamieszkali, uwaa, ze w ten

sposb wypeniaj nakaz religijny; s oni skceni nie tylko z Pa-
lestyczykami, lecz take z innymi ydami, przyznajcymi Pale-
styczykom prawo do marze o niepodlegym pastwie. Podczas
jednej z sesji pewien trener i ja zademonstrowalimy empatyczne
suchanie wedug zasad PBP, a nastpnie poprosilimy uczestni-
kw, eby porozmawiali, zamieniajc si rolami i wchodzc w po-
oenie adwersarza. Po dwudziestu minutach pewna osadniczka
owiadczya, e jeli przeciwnicy polityczni zdoaj wysucha jej
tak, jak przed chwil zostaa wysuchana, by moe zrezygnuje ze
swojej dziaki i wyprowadzi si z Zachodniego Brzegu, aby za-
mieszka na ziemiach uznawanych przez spoeczno midzyna-
rodow za prawowite terytorium Izraela.
Na caym wiecie PBP oddaje obecnie wielkie usugi spo-
ecznociom targanym gwatownymi konfliktami i silnymi napi-
ciami etnicznymi, religijnymi lub politycznymi. Fakt, e coraz
wicej osb poznaje t metod i stosujejjako narzdzie mediacji
podczas rozwizywania konfliktw w Izraelu, Autonomii Pale-
styskiej, w Nigerii, Ruandzie, w Sierra Leone i innych krajach,
sprawia mi szczegln satysfakcj. Ja i moi wsppracownicy sp-
dzilimy niedawno w Belgradzie trzy bardzo intensywne dni.
szkolc tamtejszych dziaaczy pokojowych. Zaraz po przyjedzie
zobaczylimy w twarzach uczestnikw szkolenia wyran rozpacz,
ich kraj by bowiem uwikany w brutaln wojn na terytorium Bo-
ni i Chorwacji. Lecz w miar trwania warsztatu w ich gosach za-
czynaa si pojawia nuta miechu, gdy zwierzali si nam, jak g-
boko s wdziczni i jak si ciesz, e znaleli rdo mocy, ktre-
go szukali. W cigu nastpnych dwch tygodni podczas warszta-
tw w Chorwacji, Izraelu i Palestynie wielokrotnie widywalim
jak zrozpaczeni mieszkacy krajw spustoszonych przez wojn
odzyskiwali dziki nauce PBP animusz i wiar w siebie.
To e mog jedzi po wiecie i uczy ludzi sposobu por
zumiewania si, z ktrego czerpi om si i rado, uwaam
istne bogosawiestwo. Jestem te ogromnie uradowany i po
ekscytowany tym, e teraz mam okazj podzieli si z wami w t
oto ksice caym bogactwem Porozumienia Bez Przemocy.
STRESZCZENIE
Porozumienie Bez Przemocy pomaga kademu z nas nawi
kontakt z samym sob i z innymi w taki sposb, eby mogo roz
kwitn wrodzone nam wspczucie. Metoda ta pomaga n
20
zmieni swj styl wyraania siebie i suchania tego, co mwi in-
ni. Zmiana nastpuje dziki nauce skupiania uwagi na czterech
obszarach: na tym, co spostrzegamy, co czujemy, czego potrzebu-
jemy oraz na kierowanych ku innym ludziom probach, ktrych
spenienie moe wzbogaci nasze ycie. Stosowanie PBP sprzyja
wnikliwemu suchaniu, wzajemnemu szacunkowi i empatii,
a take obustronnemu pragnieniu dawania z serca. Niektrzy po-
suguj si PBP, eby nauczy si okazywa wicej wspczucia
samym sobie, inni chc w ten sposb pogbi swoje zwizki oso-
biste, a jeszcze inni buduj t metod bardziej owocne relacje
w pracy lub w sferze polityki. Na caym wiecie PBP znajduje za-
stosowanie w dziaalnoci mediacyjnej podczas rozstrzygania dys-
put i konfliktw na wszelkich moliwych poziomach.
PBP w dziaaniu: Morderca, rzenik, zabjca dzieci, morderca!"
Po wielu rozdziaach tej ksiki nastpuj dialogi, bdce przykadem zastosowa

PBP. Maj one da Czytelnikowi pewien posmak autentycznej wymiany zda, w ktrej jeden
z uczestn ikw stosuje zasady PBP, tak jak opisano je w danym rozdziale. PBP jest jednak
nie tylko jzykiem czy zbiorem technik werbalnych. wiadomo i intencje, ktr\'mi metoda ta
jest przeniknita, mona wyrazi poprzez milczenie, poprzez specyficzny rodzaj obecnoci,
a take wyrazem twarzy i gestami. Zamieszczone w tej ksice dialogi, stanowice przykad
PBP w dziaaniu, s z koniecznoci wydestylowanymi i skrconymi wersjami autentycznych
rozmw, kiedy to chwile milczcej empatii, humor, anegdoty, gesty itp. sprzyjay powstaniu
midzy rozmwcami naturalnej, pynnej wizi - rzecz nie do oddania w skondensowanej for-
mie sowa drukowanego.
Pewnego razu prowadziem pokaz PBP w meczecie na terenie obozu dla

uchodcw Deheisha w Betlejem. Publiczno stanowio stu siedemdziesiciu pa-
lestyskich muzumanw, samych mczyzn, mao zyczliwych Amerykanom. Na-
gle zauwayem przebiegajc przez tum suchaczy fal tumionego wzburzenia.
- Szeptem powtarzaj sobie wiadomo, e jest pan Amerykaninem! -
ostrzeg mnie mj tumacz i wanie wtedy pewien jegomo spord publicznoci
zerwa si na rwne nogi. Patrzc mi prosto w oczy, wrzasn co si w pucach:
- Morderca!
Natychmiast popar go chr kilkunastu gosw:
- Rzenik!
- Dzieciobjca!
- Morderca!
Na szczcie zdoaem si skupi na uczuciach i potrzebach tego czowieka.
W tym akurat konkretnym przypadku miaem na czym oprze swoje domysy.
Wjedajc do obozu, zauwayem kilka pustych pojemnikw po gazie zawicym,
ktrymi w przeddzie wieczorem obz ten ostrzelano. Na kadym pojemniku
widnia wyranie czytelny napis Made in U. S. A.". Wiedziaem, e uchodcy ma-
j bardzo za ze Stanom Zjednoczonym dostawy gazu zawicego i innej broni dla
Izraela.
Zwracajc si do czowieka, ktry zwymyla mnie od mordercw, zapytaem:
Ja: Czy zoci pana to, ze mj rzd w ten wanie sposb wykorzystuje za-
soby swojego kraju? (Nie wiedziaem, czy mj domys jest trafny,
najwaniejsze jednak byo to, e szczerze staram si dotrze do uczu i potrzeb
rozmwcy).
On: Jeszcze jak mnie zoci! Myli pan, e potrzebujemy gazu zawicego?
Potrzebna jest nam kanalizacja, a nie ten wasz gaz zawicy! Potrzebne
nam s domy! Potrzebny nam jest nasz wasny kraj!
DAWANIE Z SERCA
Ja: A wic jest pan wcieky i byby pan wdziczny, gdyby kto pomg wam
podnie swj standard yciowy i uzyska polityczn niezaleno?
On: Wie pan, jak to jest, kiedy si tu yje od dwudziestu siedmiu lat, tak jak ja
i moja rodzina, i to jeszcze z dziemi? Ma pan chocia pojcie, jak my si
tu mczymy?
Ja: Wyglda na to, e jest pan strasznie zdesperowany i zastanawia si, czy
ja albo ktokolwiek inny potrafi naprawd zrozumie, jak to jest, kiedy
si yje w takich warunkach, jakie wy tu macie.
On: Chce pan zrozumie? No to niech mi pan powie: ma pan dzieci? A czy
one chodz do szkoy? Maj place zabaw? Mj syn jest chory! Bawi si
w odkrytym cieku! Dzieci w jego klasie w ogle nie maj podrczni-
kw! Widzia pan kiedy szko bez podrcznikw?
Ja: Wyranie sysz, jak pana to boli, e musi pan tutaj wychowywa dzie-
ci; prbuje pan zakomunikowa mi, e chciaby pan zapewni im to
samo, co chc zapewni swoim dzieciom wszyscy rodzice - staranne
wyksztacenie i odpowiednie warunki do tego, eby bawiy si i rosy
w zdrowym otoczeniu...
On: No wanie, chodzi o same podstawy! Prawa czowieka - tak chyba wy,
Amerykanie, te sprawy nazywacie. Moe by was tu wicej przyjecha-
o, ebycie sami zobaczyli, jakie ludzkie prawa tutaj zaprowadzacie!
Ja: Chciaby pan, eby wicej Amerykanw uwiadomio sobie ogrom
cierpienia, jakie tu znosicie, i wnikliwiej przyjrzao si skutkom na-
szych politycznych dziaa?
Dialog trwa. Mj rozmwca jeszcze przez prawie dwadziecia minut dawa

wyraz swojemu blowi, a ja wsuchiwaem si w uczucia i potrzeby ukryte w ka-
dym jego stwierdzeniu. Ani mu nie przytakiwaem, ani si nie sprzeciwiaem. Jego
sowa odbieraem niejako napa, lecz jako dar od bliniego, ktry chce odsoni
przede mn wasn dusz i najczulsze punkty.
Kiedy ten pan nabra wreszcie pewnoci, e go rozumiem, zdoa wysucha
moich wyjanie, dlaczego w ogle przyjechaem do obozu uchodcw. Gdy mi-
na kolejna godzina, ten sam czowiek, ktry nazwa mnie morderc, zaprosi
mnie do siebie do domu na witeczn kolacj, bo dziao si to akurat w czasie Ra-
madanu.
23
R
O
Z
D
Komunikat ktry A
blokuje wspczucie
Xie sdcie, abycie nie byli osdzeni. Jak bowiem innych osdzicie,
:ak i was osdz...
Pismo wite, Mateusz 7: 1
f*ewne sposoby Prbujc dociec, co waciwie odcina nas od wrodzonego nam

porozumiewania si stanu wspczucia, wyrniem pewne rodzaje wypowiedzi i in-
odcinaj nas od nych komunikatw, ktre, moim zdaniem, przyczyniaj si do
mrodzonego nam tego, e stosujemy przemoc zarwno wobec samych siebie, jak
sianu wspczucia. i wobec innych. Te wanie rodzaje przekazu okrelam mianem
komunikatw odcinajcych od ycia".
OSDY MORALNE
Jednym z kilku typw komunikatu odcinajcego od ycia s os-
dy moralne, sugerujce, e ludzie, ktrych dziaanie jest niezgod-
ne z naszym systemem wartoci, nie maj racji lub s li. Tego
rodzaju osdy znajduj odzwierciedlenie w takich chociaby wy-
powiedziach: Sk w tym, e jeste strasznym samolubem",
Ona jest leniwa", Oni maj mnstwo uprzedze", To niesto-
sowne". Zarzuty, obelgi, sowa lekcewaenia, etykietki, wszelka
krytyka, porwnania i diagnozy - wszystko to s formy osdu.
poziomie osdw Suficki poeta Rumi napisa: Gdzie nie sigaj wyobraenia
s uje nas o prawoci i nieprawoci, zaczyna si szczere pole. Czekam tam
ie to, KTO na ciebie". Ale komunikaty odcinajce od ycia wi nas wanie
ST CZYM. w wiecie wyobrae o prawym i nieprawym postpowaniu -
czyli w wiecie osdw; ich jzyk obfituje w sowa, za pomoc
25
ktrych ludzi oraz ludzkie uczynki klasyfikuje si i umieszcza I

w przeciwstawnych kategoriach. Kiedy mwimy tym jzykiem, I
osdzamy innych ludzi i ich zachowanie; zaprzta nas wtedy to, I
kto jest dobry, zy, normalny, nienormalny, odpowiedzialny, nie- I
odpowiedzialny, bystry, ograniczony itd.
Na dugo przed osigniciem penoletnioci nauczyem si I
porozumiewa w bezosobowym stylu, ktry nie wymaga ode I
mnie ujawniania tego, co si dziao w moim wntrzu. Ilekro I
spotykaem si z ludmi czy te z zachowaniami, ktrych nie lu-
biem albo nie rozumiaem, punktem wyjcia mojej reakcji byo
przekonanie, e co jest z nimi nie tak. Kiedy nauczyciele kazali
mi robi co, na co nie miaem ochoty, byli wredni" albo nie-
poczytalni". Kiedy wyprzedza mnie jaki kierowca, woaem:
Ty idioto!". Gdy mwimy tym jzykiem, nasze myli i komuni-
katy wypywaj z przekonania, e z innymi ludmi widocznie co
jest nie w porzdku, skoro tak a nie inaczej postpuj; czasem za
uznajemy, e to wanie w nas samych tkwi bd, skoro nie rozu-
miemy otoczenia i nie reagujemy tak, jak bymy chcieli. Caa na-
sza uwaga skupia si na klasyfikowaniu, analizowaniu i ustalaniu
poziomw niesusznoci, a nie na tym, czego nam samym, a tak-
e innym ludziom, potrzeba i brakuje, jeli zatem bliska mi oso-
ba prosi o wicej czuoci, ni jej okazuj, jest zachanna i nie-
Analizujc cudze samodzielna". Ale jeli to ja zapragn wicej czuoci, ni od niej
postpowanie, dostaj, uznam, e jest wyniosa i niewraliwa". Jeli mj kole-
w rzeczywistoci ga z pracy bardziej ni ja przejmuje si detalami, jest maostko-
uzewntrzniamy wym pedantem". Lecz jeli to mnie bardziej ni jemu detale le
wtasne potrzeby na sercu, bdzie niechlujnym baaganiarzem".
i systemy wartoci. Wierz, e w tym sposobie analizowania cudzych zacho-
wa znajduj tragiczny wyraz nasze wasne potrzeby i systemy
wartoci. Mwi: tragiczny", bo gdy uzewntrzniamy swoje po-
trzeby i systemy wartoci w tej a nie innej formie, wzmagamy
postawy obronne i opr ze strony wanie tych ludzi, ktrych po-
stpowanie jest przedmiotem naszej troski. Jeli za zgodz si
oni postpowa w myl naszego systemu wartoci, bo uznali, ze
trafnie zanalizowalimy popeniane przez nich bdy, najprawdo-
podobniej zrobi to wycznie ze strachu, poczucia winy lub
wstydu.
Zawsze drogo za to pacimy, kiedy ludzie daj pierwsze-
stwo naszym potrzebom czy te systemom wartoci nie dlatego,
e pragn dawa z serca, lecz powodowani strachem, poczuciem
winy lub wstydem. Prdzej czy pniej odczujemy na wasne:
skrze konsekwencje malejcej yczliwoci ze strony tych, kt-
26
KOMUNIKAT, KTRY BLOKUJE WSPCZUCIE
rzy podpisali si pod wyznawanymi przez nas wartociami, ule-

gajc poczuciu zewntrznego lub wewntrznego przymusu. Oni
te pac za to w sensie emocjonalnym, bo zapewne poczuj ura-
z i bd mieli obnion samoocen, kiedy odpowiedz nam, po-
wodowani strachem, poczuciem winy albo wstydem. Co wicej,
ilekro obraz naszej osoby trwale skojarzy si komu z ktrym
z wyej wymienionych uczu, maleje prawdopodobiestwo, e
czowiek ten kiedy jeszcze odniesie si do naszych potrzeb
i wartoci w sposb wspczujcy.
W zwizku tym wane jest, eby nie myli sdw wartociu-
jcych z osdami moralnymi. Kady z nas wyraa przecie sdy war-
tociujce, ilekro mwi o rzeczach, ktre w yciu ceni, takich
jak uczciwo, wolno czy pokj. W sdach wartociujcych
odzwierciedlaj si nasze przekonania na temat tego, w jaki spo-
sb najlepiej mona przysuy si yciu. Natomiast do osdw
moralnych skaniaj nas ludzie i zachowania, gdy nie mieszcz
si w naszym systemie wartociowa. Mwimy wtedy na przy-
kad: Przemoc jest za. Zabjcy s niegodziwi". Gdyby od ma-
ego nauczono nas posugiwa si jzykiem uatwiajcym okazy-
wanie wspczucia, umielibymy uzewntrznia swoje potrzeby
i wyznawane wartoci wprost, zamiast sugerowa, e kto post-
puje niewaciwe, kiedy owym potrzebom i wartociom nie czy-
ni zado. I tak na przykad, zamiast mwi: Przemoc jest za",
moglibymy powiedzie: Stosowanie przemocy jako narzdzia
rozstrzygania konfliktw budzi moje obawy; du warto ma
dla mnie rozwizywanie konfliktw midzy ludmi innymi spo-
sobami".
O. J. Harvey, profesor psychologii z uniwersytetu stanowe-
go w Kolorado, prowadzi badania nad zwizkami midzy jzy-
kiem a przemoc. Losowo wybra fragmenty tekstw literackich
z wielu rnych krajw i porwna czstotliwo, z jak pojawia-
j si sowa, za pomoc ktrych klasyfikuje si i osdza ludzi. Je-
go eksperyment dowid istnienia wyranej korelacji midzy
czstym uywaniem takich sw a przypadkami przemocy Ani
troch nie zaskoczya mnie wiadomo, e w obrbie kultur,
w ktrych ludzie rozumuj kategoriami ludzkich potrzeb, prze-
moc wystpuje znacznie rzadziej ni tam, gdzie przylepiaj sobie
nawzajem etykietki dobrych" i zych", wierzc przy tym, e li
zasuguj na kar. W trzech czwartych amerykaskich progra-
mw telewizyjnych, wywietlanych w porze, gdy istnieje naj-
wiksze prawdopodobiestwo, e dzieci je obejrz, bohater ko-
go zabija albo spuszcza mu lanie. Owe akty przemocy stanowi
27
typow kulminacj" widowiska. Widzowie, od dziecistwa na-

uczeni, e czarnemu charakterowi naley si kara, z przyjemno-
ci ogldaj te sceny gwatu.
Andrew Schmookler z Wydziau Rozstrzygania Konflik-
tw Uniwersytetu Harwardzkiego twierdzi w swojej ksice, za-
tytuowanej Out ofWeakness (To wszystko ze saboci"), e pod-
staw wszelkiej przemocy - zarwno sownej, jak i psychicznej
lub fizycznej, wystpujcej w obrbie rodziny, plemienia czy na-
rodu - j e s t sposb rozumowania, zgodnie z ktrym rde kon-
fliktu upatruje si w bdach adwersarzy. Towarzyszy temu,
stwierdza nastpnie Schmookler, nieumiejtno dostrzegania
delikatnych punktw - wasnych i cudzych: uczu, obaw, pra-
Klasyfikowanie gnie, tsknot itp. Ten wanie niebezpieczny sposb mylenia
i osdzanie ludzi widoczny by podczas zimnej wojny. Nasi przywdcy widzieli
sprzyja przemocy. w Rosji niegodziwe imperium", uparcie dce do tego, eby
unicestwi amerykaski styl ycia. Natomiast przywdcy rosyj-
scy twierdzili, e Amerykanie to imperialistyczni wyzyskiwa-
cze", ktrzy chc sobie podporzdkowa Rosj. Ani jedna, ani
druga strona nie przyznawaa si do strachu, utajonego pod tymi
etykietkami.
PORWNANIA
Inn form osdu s porwnania. W ksice zatytuowanej How
to Make Yourself Miserable (Unieszczliw si sam") Dan Green-
berg w zabawny sposb demonstruje, jak podstpnie umie nami
czasem zawadn mylenie porwnawcze. Czytelnikom, ktrzy
szczerze pragn tak sobie urzdzi ycie, aby stao si dla nich
Porwnanie to forma udrk, proponuje, eby nauczyli si porwnywa z innymi
osdu. ludmi. Z myl o osobach nieznajcych tej metody podsuwa pa-
r wicze. Pieiwsze z nich wykonuje si za pomoc fotografii,
ukazujcych w caej okazaoci mczyzn i kobiet, ktrzy
zgodnie ze standardami dzisiejszych mediw ucieleniaj idea
pikna fizycznego. Czytelnik ma przeprowadzi dokadne
pomiary wasnego ciaa, porwna wyniki z zaczonymi para-
metrami owych pontnych okazw, a potem kontemplowa r-
nice.
wiczenie to przynosi obiecany skutek: gdy wdajemy si
w tego rodzaju porwnania, zaczynamy czu si kiepsko. Kiedy
wydaje nam si, e ju bardziej nie uda nam si zdoowa, prze-
wracamy kartk i tu si okazuje, e pierwsze wiczenie to bya
tylko rozgrzewka. Poniewa uroda fizyczna stanowi walor
28
wzgldnie powierzchowny, Greenberg daje nam teraz szans, e-

bymy zmierzyli si z innymi ludmi w dziedzinie naprawd
istotnej, a mianowicie w sferze osigni. Z ksiki telefonicznej
wybiera na chybi trafi nazwiska osb, z ktrymi mamy si po-
rwnywa. Pierwsze nazwisko, jakie podobno znalaz w spisie
numerw, brzmi Wolfgang Amadeusz Mozart. Greenberg wy-
mienia jzyki, ktrymi wada ten kompozytor, i najwaniejsze
utwory, ktre napisa jeszcze w dziecistwie. Czytelnik ma pod-
sumowa wszystko, co dotychczas osign, a rezultat tych obra-
chunkw porwna z tym, czego dokona Mozart, zanim sko-
czy dwanacie lat. wiczenie jak zwykle dopenia kontemplacja
rnic.
Nawet jeli Czytelnik nigdy nie zdoa si wydoby z ot-
chani niedoli, w ktr za pomoc tych wicze sam si wtrci,
moe zauway, jak skutecznie ten sposb rozumowania blokuje
wspczucie zarwno wobec samego siebie, jak i wobec in-
nych.
WYPARCIE SI ODPOWIEDZIALNOCI
Kolejnym typem komunikatw odcinajcych od ycia jest wy-
parcie si odpowiedzialnoci. Komunikat odcinajcy od ycia za-
miewa nasz wiadomo tego, e kady z nas odpowiada za
wasne myli, uczucia i czyny. Czsto uywane sowo musie" -
tak jak w zdaniu Pewne rzeczy czowiek po prostu robi musi,
wiadomo chce czy nie chce" - moe by przykadem, jak tego rodzaju fra-
osobistej zeologia zamca poczucie odpowiedzialnoci za wasne postpki.
odpowiedzialnoci Wyraenie przez ciebie czuj si..." - na przykad w zdaniu
oywa zamiona Przez ciebie czuj si winny" - to kolejny przykad, jak jzyk
z powodu jzyka, uatwia odmow wzicia na siebie odpowiedzialnoci za wasne
irtrym mwimy. uczucia i myli.
Ksika Hannah Arendt Eichmann w Jerozolimie zawiera
midzy innymi wspomnienie Adolfa Eichmanna o tym, jak on
i inni oficerowie nazywali jzyk, ktrym si posugiwali, eby
uwolni si od poczucia odpowiedzialnoci. Ot okrelali go
mianem Amtssprache", co z grubsza mona przetumaczy jako
biurowe gadanie" albo mowa urzdowa". Na pytanie, czemu
zrobili to czy tamto, moga na przykad pa odpowied: Musia-
em". Gdyby z kolei zapytano ich, czemu mianowicie musieli",
wyjaniliby: Rozkaz z gry", Polityka firmy", Nakaz prawa".
Wypieramy si odpowiedzialnoci za wasne czyny, kiedy
twierdzimy, e wywoao je:
29
Dziaanie bliej nieokrelonych, bezosobowych si

Posprztaem pokj, bo musiaem.
Nasz stan, diagnoza lekarska, problemy osobiste lub
psychiczne
Pij, bo jestem alkohoikiem.
Cudze dziaania
Uderzyem synka, bo wybieg na jezdni.
Polecenia zwierzchnikw
Okamaem klienta, bo szef mi kaza.
Nacisk grupy
Zaczem pali, bo wszyscy moi koledzy palili.
Polityka instytucji, zasady i regulaminy
Za to wykroczenie musz ci zawiesi w prawach ucznia,
bo tak nakazuje procedura przyjta w naszej szkole.
Role wynikajce z podziau na pe, pozycj spoecz-
n lub wiek
Nie cierpi chodzi do pracy, ale chodz, bo jestem mem
i ojcem.
Niepohamowane impulsy
Owadna mn przemona ch, eby zje baton.
Podczas dyskusji midzy rodzicami a nauczycielami na temat

niebezpieczestw, jakie niesie mwienie jzykiem, sugerujcym
brak swobody wyboru, pewna kobieta gniewnie zaprotestowaa:
- Ale przecie s rzeczy, ktre czowiek robi musi, chce
czy nie chce! Swoim dzieciom te mwi, e one take pewne
rzeczy chcc nie chcc robi musz. I nie widz w tym nic zego.
Gdy j poproszono, eby podaa przykad czego, co robi
musi", natychmiast odparowaa:
- Prosz bardzo! Kiedy wieczorem std wyjd, musz wr-
ci do domu i co ugotowa. Aja nienawidz gotowania! Niena-
widz go namitnie, ale od dwudziestu lat gotuj dzie w dzie.
nawet kiedy jestem taka chora, e ledwo chodz, bo gotowanie t.
wanie jedna z tych rzeczy, ktre po prostu musz by zrobione.
Powiedziaem jej, jak mi smutno, e tak wielk cz ycu
powica czemu, czego robi nie cierpi, ale robi, bo czuje si do
tego zmuszona, i wyraziem nadziej, e dziki nauce jzyka PBP
udajej si znale szczliwsze rozwizanie.
Mio mi donie, e okazaa si bardzo zdoln uczennic.
Po warsztacie wrcia do domu i oznajmia rodzinie, e nie chce
ju wicej gotowa. Sygna zwrotny od domownikw tej pair
dostaem po trzech tygodniach, gdy na kolejnym warsztacie po-
jawili si jej dwaj synowie. Ciekaw byem, jak zareagowali na ko-

munikat matki. Starszy z braci westchn i rzek:
- Wiesz, Marshall, powiedziaem sobie w duchu: dziki
Bogu!
Widzc moje zdumienie, wyjani:
- Pomylaem, e teraz moe nareszcie nie bdzie ju zrz-
dzia przy kadym posiku!
Kiedy jako konsultant uczestniczyem w rozmowach w ku-
ratorium, pewna nauczycielka powiedziaa:
- Nie cierpi stawia stopni. Moim zdaniem, aden z nich
poytek, tylko si uczniowie niepotrzebnie denerwuj. Ale mu-
sz stawia stopnie, bo tego ode mnie wymaga kuratorium.
Jzyk, w ktrym Tu przedtem uczylimy si, jak wprowadza w klasie j-
zawiera si zyk, wzmagajcy poczucie odpowiedzialnoci za wasne czyny.
zomniemanie braku Zaproponowaem, eby nauczycielka przeredagowaa zdanie
wyboru, moemy Musz stawia stopnie, bo tego ode mnie wymaga kuratorium",
zastpi jzykiem zaczynajc je tym razem od sw: Wol stawia stopnie, bo
uznajcym wybr za chc..." Kobieta bez wahania powiedziaa:
-ealn moliwo. - Wol stawia stopnie, bo chc utrzyma si na posadzie
czym prdzej jednak dodaa: - Ale nie podoba mi si to sformu-
owanie. Kiedy wypowiadam te sowa, czuj si strasznie odpo-
wiedzialna za to, co robi.
- Wanie dlatego prosz, eby pani tak to formuowaa -
odparem.
Zgadzam si George'em Bernanosem, francuskim pisa-
rzem i dziennikarzem, gdy stwierdza:
Od dawna uwaam, e jeli za spraw rosncej skutecz-

noci niszczycielskich technik nasz gatunek kiedy
w kocu zniknie z powierzchni ziemi, nie stanie si to
bynajmniej z winy ludzkiego okruciestwa; tym bardziej
l:ajemy si oczywicie nie bdzie winne naszej zagadzie oburzenie,
- ebezpieczni, kiedy wywoane owym okruciestwem, ani zemsta i odwet, ja-
-w>e uwiadamiamy kie zawsze spadaj na sprawcw okruciestw... unicestwi
i zbie, e jestemy nas potulno, nieodpowiedzialno wspczesnego czo-
zcpowiedzialni wieka, jego pode, sualcze posuszestwo kademu po-
za wasne spolitemu nakazowi. Rozmaite okropnoci zarwno te,
postpowanie, ktrych dotychczas bylimy wiadkami, jak i te jeszcze od
- /li i uczucia. nich wiksze, ktre niebawem ujrzymy - wcale nie ozna-
czaj, e na wiecie przybywa buntownikw, ludzi nie-
sfornych, nieokieznanych, lecz raczej wskazuj na stay
wzrost liczby tych posusznych, potulnych.
31
INNE FORMY KOMUNIKATOW O D C I N A J C Y C H

OD YCIA
Rwnie i wtedy, gdy uzewntrzniamy swoje pragnienia w po-
staci da, mwimy jzykiem blokujcym wspczucie. da-
nie w sposb jawny lub ukryty kieruje pod adresem suchacza
grob kary, ktra spadnie na niego, jeli nie okae si posuszny.
Ta forma komunikatu jest w naszej kulturze czsto stosowana,
zwaszcza przez ludzi sprawujcych wadz.
Moje dzieci day mi sporo bezcennych lekcji na temat -
da. Nie wiedzie czemu wbiem sobie do gowy, e moim za-
daniem jako oj ca jest stawia dzieciom dania. Przekonaem si
jednak, ze mog sobie da, ile tylko zechc, a mimo to nie zdo-
am zmusi dzieci do adnych dziaa. Jest to upokarzajca lek-
cja na temat wadzy dla tych spord nas, ktrym si wydaje, e
jako rodzice, nauczyciele czy zwierzchnicy mamy za zadanie
zmienia ludzi i narzuca im dyscyplin. I oto ci malcy demon-
strowali mi, e nie mog ich do niczego zmusi! Mogem najwy-
ej kaza im aowa, e mnie nie posuchali, i w tym celu posu-
Nigdy nikogo nie y si kar. Dali mi jednak nastpn lekcj: ilekro popeniaem
moemy zmusi do to gupstwo, e za pomoc kary kazaem im aowa wczeniej-
adnego dziaiania. szego nieposuszestwa, wiedzieli, do jakich uciec si sposobw,
abym ja z kolei poaowa, e ich ukaraem!
Przestudiujemy t kwesti jeszcze raz, kiedy nauczymy si
odrnia proby od da, umiejtno ta stanowi bowiem
wany element PBP.
Kwestia komunikatw odcinajcych od ycia wie si te
Rozumowanie w myl z przekonaniem, jakoby pewne dziaania zasugiway na nagrod,
zasady kto na co podczas gdy inne zasuguj na kar. Wyrazem tego rozumowania
zasuy" stoi na jest czasownik nalee si", na przykad w zdaniu Za to, co
przeszkodzie zrobi, naley mu si kara". W stwierdzeniu tym zawiera si do-
wspczujcemu mniemanie, e ludzie, ktrzy postpuj w pewien sposb, s li
porozumieniu. i musz zosta ukarani, wtedy za poauj swoich uczynkw
i zaczn postpowa inaczej. Ot wedug mnie w interesie nas
wszystkich jak najbardziej ley to, eby ludzie si zmieniali nie
dla uniknicia kary, lecz dlatego, e widz w tej przemianie wa-
sn korzy.
Wikszo z nas od malekoci mwi jzykiem, ktry za-
chca nas do szufladkowania, porwnywania, dania i osdza-
nia, nie za do uwiadamiania sobie wasnych uczu i potrzeb.
Wedug mnie, skonno do nadawania komunikatw odcinaj-
cych od ycia wyrasta z pogldw na temat natury ludzkiej, kt-
32
Zjawisko komunikatu re od stuleci wywieraj na nas wpyw. Pogldy te kad nacisk na

odcinajcego od wrodzone nam zo i niedostatki oraz na potrzeb dziaalnoci
ycia ma gbokie wychowawczej, dziki ktrej uda si zapanowa nad nasz
morzenie filozoficzne z gruntu nieprawidow" natur. Owa dziaalno wychowaw-
polityczne. cza czsto prowadzi do tego, e zaczynamy si zastanawia, czy
w naszych uczuciach i potrzebach nie tkwi przypadkiem jaki
bd. Ju we wczesnej fazie ycia uczymy si odcina od tego, co
w nas si dzieje. Zjawisko komunikatw odcinajcych od ycia
jest dzieem, a zarazem filarem spoecznoci zhierarchizowa-
nych, dla ktrych funkcjonowania niezbdne s liczne rzesze po-
tulnych, ulegych obywateli. Gdy za my, ludzie, raz nawiemy
kontakt z wasnymi uczuciami i potrzebami, przestajemy si
nadawa do roli niewolnikw i podwadnych.
STRESZCZENIE
Z natury zdolni jestemy czerpa rado ze wspczujcego da-
wania i brania. Nauczylimy si jednak porozumiewa za pomo-
c rnego typu komunikatw odcinajcych od ycia", ktre
skaniaj nas do mwienia i postpowania w sposb bolesny
i szkodliwy dla nas samych i dla innych ludzi. Jedn z form ta-
kiego komunikatu s osdy moralne, z ktrych wynika, e kady,
kto nie dziaa zgodnie z naszym systemem wartoci, jest zy albo
nie ma racji. Inna forma komunikatu odcinajcego od ycia to
uciekanie si do porwna, ktre blokuj w nas wspczucie za-
rwno wobec nas samych, jak i wobec innych. Komunikaty od-
cinajce od ycia zamiewaj te nasz wiadomo tego, e ka-
dy z nas odpowiada za swoje myli, uczucia i czyny. Dla jzyka
blokujcego wspczucie typowe jest take uzewntrznianie wa-
snych pragnie w postaci da.
R
o
D
Spostrzeenia
bez ocen
SPOSTRZEGAJ! Mao jest zada rwnie wanych
citych jak spostrzeganie.
Frederick Buechner, pastor
1 trzymam, jeli mi po wiesz,
_: zrobiem, a czego nie.
9 trzymam te twoj interpretacj,
At wiedz, e to sprawy s dwie.
chcesz zagmatwa cokolwiek,

ci dobry sposb:
hffcz to, co naprawd robi,
Z ' skcj wasn lub innych osb.
L-. mi o swoim rozczarowaniu

tekiem niedokoczonej roboty,
z :s1i powiesz: ty niesumienny draniu!",
: -,xy nie nabior ochoty,
mi, jak ci to boli,

- :dtrcam umizgi twe wiosn,
'.i powiesz, em jest oziby,
szanse przez to nie wzrosn.
. - trzymam, jeli mi powiesz,

z-: :!em, a czego nie.
rr fiam te twoj interpretacj,
prosz, e to sprany s dwie.
MBR
35
Pierwszym elementem PBP jest rozgraniczanie spostrze-

e i ocen. Wyranie postrzegajc to, co dociera do nas za po-
rednictwem wzroku, suchu lub dotyku i wywiera taki czy inny
wpyw na nasze samopoczucie, musimy zarazem pilnowa, eby
do tych obserwacji nie mieszay si oceny. Ilustracja na ssiedniej
stronie ukazuje rnic midzy spostrzeeniem neutralnym a ta-
Gdy czymy kim, ktre zabarwione jest ocen.
spostrzeenie Spostrzeenia s wanym elementem PBP, poniewa bez
z ocen, zachodzi nich nie moglibymy jasno i rzetelnie ukaza siebie drugiemu
ryzyko, e rozmwca czowiekowi. Gdy jednak czymy spostrzeenie z ocen,
usyszy tylko krytyk. zmniejszamy prawdopodobiestwo, e do rozmwcy dotrze
wanie ten komunikat, ktry zamierzalimy mu przekaza.
W takim przypadku rosn raczej szanse, e partner usyszy nasz
krytyczny ton i nie zechce przyj do wiadomoci tego, co pr-
bujemy mu oznajmi.
PBP bynajmniej nie wymaga od nas cakowitego obiekty-
wizmu i powstrzymania si od wszelkich ocen. Jedyny wymg
stanowi rozgraniczanie spostrzee i ocen. PBP jest jzykiem
dynamicznym i nie zaleca statycznych uoglnie; oceny winny
by oparte na spostrzeeniach wyranie odniesionych do kon-
kretnej chwili i kontekstu. Semantyk Wendell Johnson zwrci
uwag na fakt, e stwarzamy sobie wiele problemw, prbujc
w jzyku statycznym wyrazi lub uchwyci nieustannie zmienia-
jc si rzeczywisto: Nasz jzyk jest niedoskonaym narz-J
dziem, ktre w zamierzchej przeszoci sporzdzili ciemni lu-
dzie. To animistyczne narzecze zachca nas do mwienia o tymJ
co stateczne i stae, o podobiestwach, o normalnoci i o precy-
zyjnie okrelonych kategoriach, magicznych przemianach, szybJ
kich kuracjach, prostych problemach i ostatecznych rozwizaJ
niach. Ale wiat, ktry za pomoc tego jzyka usiujemy symbo-j
licznie przedstawi, jest wiatem procesw, zmian, rnic, wyj
miarw, funkcji, relacji, wzrostu, interakcji, rozwoju, nauki, do-j
stosowa i zoonoci. Nasze problemy po czci wynikaj za
zgrzytw midzy wiecznie zmiennym wiatem a wzgldnie sta-l
tycznym jzykiem".
W piosence, ktra ukazuje rnic midzy ocen a spoJ
strzeeniem, Ruth Bebermeyer, moja koleanka po fachu, przeJ
ciwstawia jzyk statyczny jzykowi dynamicznemu:
W yciu nie widziaam adnego prniaka;

tylko kogo, kto nigdy przy mnie nie biega, nie skaka\
za to popoudniami drzema\ no i jeszcze
36
>POSTRZEZENLA BEZ OCEN
SPOSTRZEENIE ZABARWIONE OCEN
VYRAZNA GRANICA MIDZY SPOSTRZEENIEM A OCEN
37
nie wychodzi z dontu w ulewne deszcze,

ale e by prniakiem, nikt mi nie powie.
Mwisz, e mam le w gowie?
Pomys: czy to naprawd by prniak,
czy tylko miewa zagrania,
po ktrych wedle naszego zdania
prniakw si odrnia?
Nigdy w yciu gupiego dziecka nie widziaam;

tylko takie, ktrego pomysw nie rozumiaam,
a ono sprzeciwiao si moim planom.
Widziaam dziecko, co nigdy aeroplanem
nie leciao tam, gdzie ja latam nieustannie,
ale eby byo gupie? Co to, to nie. Mwisz, e
w gowie miao le?
Pomys: czy aby na pewno?
Moe po prostu wiedziao nie to, co ty wiesz,
tylko co innego?
Rozgldam si, oczy wytrzeszczam,

Ale nigdzie nie widz kuchmistrza,
Tylko kogo, kto miesza zup w kotle
albo na patelni podrzuca kotlet.
Widz, jak ktos'gaz zapala, a potem ma piecz
nad bateri garnkiv i piecem.
Widz to wszystko, a kuchmistrza - ani troch.
Powiedz mi: patrzc, jak kto dziery chochl,
czy na pewno widzisz kucharza?
Moe to tylko kto, komu w kuchni praco wa si zdarza?
Jedni powiedz: prniak",
a inni: zmczony" albo luzak".
Jedni powiedz: gupiec",
a inni: wie swoje, nie cudze".
Wic doszam do wniosku,

e unikniemy chaosu
jeli przestaniemy myli to, co ujrzane,
i nasze o tym ujrzanym ptywatne zdanie.
Ale dodam : rb jak chcesz,
bo to te
tylko moje prywatne zdanie,
wiesz?
SPOSTRZEENIA BEZ OCEN
Powody, dla ktrych przylepianie takich etykietek, jak le" czy

gupiec", bywa zgubne w skutkach, mog si wydawa oczywi-
ste. Lecz nawet etykietka pozytywna lub z pozoru neutralna - na
przykad kucharz" - zawa pole widzenia i utrudnia nam do-
strzeenie drugiego czowieka w penej okazaoci.
NAJWYSZA FORMA LUDZKIEJ INTELIGENCJI

Hinduski filozof J. Krishnamurti stwierdzi kiedy, e dokony-
wanie spostrzee przy rwnoczesnym powstrzymywaniu si od
ocen dowodzi najwyszej inteligencji, jaka dostpna jest czowie-
kowi. Gdy po raz pierwszy przeczytaem to zdanie, myl Co za
bzdura!" nasuna mi si, zanim zdyem si poapa, e wanie
dokonaem oceny. Wikszoci z nas trudno jest czyni spostrze-
enia na temat innych ludzi i ich zachowa w sposb wolny od
wszelkiego osdu, krytyki czy analizy.
Wyranie odczuem t trudno, kiedy zdarzyo mi si pra-
cowa w pewnej szkole podstawowej, w ktrej nauczyciele i dy-
rektor czsto twierdzili, e trudno im si porozumie. Odpowie-
dzialna za t dzielnic osoba z kuratorium poprosia mnie, e-
bym pomg rozstrzygn konflikt. Najpierw miaem porozma-
wia z nauczycielami, a pniej z dyrektorem.
Na pocztek spytaem:
- Co konkretnie w postpowaniu dyrektora jest sprzeczne
z waszymi potrzebami?
- Straszny z niego gadua! - pada natychmiastowa riposta.
Ja jednak prosiem przecie nauczycieli, eby podzielili si
ze mn swoim neutralnym spostrzeeniem, a cho okrelenie
gadua" daje mi niejakie pojcie o tym, jak ten profesor ocenia
dyrektora, z tego epitetu w aden sposb nie wynika, co takiego
powiedzia albo zrobi pryncypa, e skonio to nauczyciela do
interpretacji zawartej w zdaniu Straszny z niego gadua".
Kiedy zwrciem obecnym uwag na ten fakt, drugi na-
uczyciel powiedzia:
-Wiem, o co mu idzie: dyrektor za duo gada!
To rwnie nie byo precyzyjne spostrzeenie na temat za-
chowania dyrektora, lecz ocena jego sposobu mwienia. Nastp-
nie trzeci nauczyciel owiadczy:
- On myli, e nikt prcz niego nic ma niczego do powie-
dzenia, czego w ogle warto by sucha.
Wyjaniem, e odgadywanie cudzych myli to nie to samo
co spostrzeganie zachowa tej osoby. Wreszcie czwarty nauczy-
ciel zaryzykowa stwierdzenie:
39
- On chce przez cay czas by w centrum

uwagi.
Kiedy wytumaczyem, ze to take jest tylko
domys, prba odgadnicia cudzych pragnie,
dwaj nauczyciele chrem zawoali:
- Strasznie trudne pytanie nam pan zada!
Potem wsplnie opracowalimy list kon-
kretnych zachowa dyrektora, ktre draniy na-
uczycieli, i zadbalimy o to, eby nie byo na niej
elementu oceny. I tak na przykad dyrektor w cza-
sie zebra ciaa pedagogicznego opowiada o zdarzeniach z dzie-
cistwa i o przeyciach wojennych, wskutek czego zebrania te
przeduay si czasem a o dwadziecia minut. Gdy spytaem,
czy chocia raz dali mu odczu swoj irytacj, nauczyciele odpar-
li, e prbowali, ale robili to wycznie w formie komentarzy, za-
wierajcych ocen. Nigdy nie komentowali konkretnych zacho-
wa - na przykad jego skonnoci do gawdziarstwa - teraz za
postanowili poruszy ten temat na naszym wsplnym zebraniu
z dyrektorem, ktre niebawem miao si odby.
Gdy zebranie si zaczo, niemal natychmiast zrozumia-
em, o co szo nauczycielom. Niezalenie od tego, jaki w danej
chwili omawiano temat, dyrektor wtrca: - To mi przypomina,
jak pewnego razu... - po czym zaczyna snu wspomnienia
z dziecistwa albo z wojny. Czekaem, a kto spord nauczy-
cieli wyrazi w postaci sw swoje niezadowolenie z tego, co robi
przeoony. Oni jednak nie posugiwali si w tym celu elemen-
tami PBP, lecz gestami niewerbalnego potpienia. Niektr
przewracali oczami, inni ostentacyjnie ziewali, jeden uparc
wpatrywa si w zegarek.
Do pewnego momentu jako znosiem t bolesn scen,
w kocu spytaem:
- Czy nikt z was nie ma zamiaru nic powiedzie?
Zapanowao niezrczne milczenie. Nauczyciel, kt
pierwszy odezwa si na moim wczeniejszym spotkaniu z
em pedagogicznym, teraz te zdoby si na odwag, eby s
rze dyrektorowi prosto w oczy, i owiadczy:
- Ed, straszny z ciebie gadua.
Zdarzenie to dowodzi, e czasem trudno jest wyzby si
dawnionych nawykw i opanowa sztuk rozgraniczania spostrz
i ocen. W tamtej konkretnej sytuacji nauczyciele zdoali w kocu
jani dyrektorowi, ktre 2 jego zachowa im przeszkadzaj. D\
tor ze szczerym przejciem wysucha ich uwag, po czym spyta:
40
- Dlaczego nikt z was nigdy wczeniej mi o tym me powie-

dzia?
Przyzna, e zdaje sobie spraw ze swojej skonnoci do ga-
wdziarstwa, po czym zacz opowiada anegdot wanie o tej
swojej przywarze! Przerwaem mu, zwracajc uwag (dobrotli-
wie), e znowu popenia ten sam bd. Na zakoczenie zebrania
obmylilimy sposoby, za pomoc ktrych nauczyciele mieli od-
td sygnalizowa dyrektorowi - ale agodnie - e w danym mo-
mencie jego anegdoty ich nie bawi.
Ponisza tabela ilustruje rnice midzy spostrzeeniami
wolnymi od elementu oceny a tymi, ktre zabarwione s ocen.
Przykad spostrzeenia Przykad spostrzeenia

Komunikat zabarwionego ocen niezabarwionego ocen
Jycie czasownika by bez Jeste przesadnie hojny. Kiedy widz, jak rozdajesz
ednoczesnego wskazania, e wszystkie pienidze, ktre mia-
x e n i a j c y bierze odpowie- e na obiad, wydaje mi si, e
zziaino za dokonan ocen jeste przesadnie hojny.
Jycie stw, nasuwajcych Doug jest niezorganizowany. Doug zaczyna si uczy do-
kojarzenia z pewn ocen piero w przeddzie egzaminu.
Sjgestia, jakoby nasze hipo- Ona nie odda roboty na czas. Ona chyba nie o d d a roboty
tezy odnonie cudzych myli, na czas, albo
.czu, intencji lub pragnie Powiedziaa: Nie o d d a m ro-
ryty jedynymi moliwymi boty na czas".
'.fylenie przewidywa z nie- Jeeli nie zastosujesz zrw- Obawiam si, e jeeli nie za-
podwaaln wiedz nowaonej diety, podupad- stosujesz zrwnowaonej die-
niesz na zdrowiu. ty, podupadniesz na zdrowiu.
. eumiejtno wskazania Imigranci nie dbaj o swoj Nie zauwayem, eby rodzi-
konkretnego obiektu wyga- wasno. na imigrantw spod numeru
szanych stwierdze 1679 na Ross Avenue cho
raz odgarna nieg z chodni-
ka przed domem.
_ycie stw dotyczcych czy- Hank Smith to kiepski pikarz. Hank Smith w dwudziestu
umiejtnoci lub zdolno- meczach nie strzeli ani jednej
; : . bez zaznaczenia, e do- bramki.
konuje si przy tym oceny
Jycie przyswkw lub przy- Jim to brzydal. Nie podoba mi si twarz

- otnikw w sposb, z ktre- Jima.
;c nie wynika, e dokonano
zceny
41
Po sowach zawsze, nigdy, kiedykolwiek, ilekro, stale itp. na-

stpuje spostrzeenie, gdy uywa ich si w nastpujcy sposb:
Za kadym razem, kiedy widziaem Jacka przy telefonie,
rozmawia co najmniej p godziny.
Nie pamitam, eby kiedykolwiek do mnie napisa.
Niekiedy jednak takich sw uywa si z przesad, a wtedy
nabieraj one zabarwienia oceny:
Zawsze jeste zajty.
Nigdy jej nie ma, kiedy akurat jest potrzebna.
Gdy takich sw uywa si z przesad, czsto zamiast
wspczucia wywouj one reakcj obronn.
Takie sowa, jak czsto i rzadko, te mog przyczyni si do
tego, e spostrzeenie ulegnie zabarwieniu ocen.
Oceny Spostrzeenia
Rzadko robisz to, czego chc. Kiedy ostatnio proponowaem, e-

bymy co zrobili, trzy razy z rz-
du powiedziate, e nie chcesz.
On czsto do nas wpada. On w p a d a do nas przynajmniej

trzy razy w tygodniu.
STRESZCZENIE
Pierwszym elementem PBP jest rozgraniczenie spostrzee

i ocen. Kiedy dokonujemy ich rwnoczenie, zachodzi obawa, e
inni dosuchaj si w tym krytyki i nie bd skonni przyj do
wiadomoci tego, co mwimy. PBP jest jzykiem dynamicznym
i nie zaleca statycznych uoglnie. Spostrzeenia powinny od-
nosi si do konkretnej chwili i kontekstu, np. Hank Smith
w dwudziestu meczach nie strzeli ani jednej bramki" zamiast
Hank Smith to kiepski pikarz".
PBP w dziaaniu: Jest pan najbardziej aroganckim mwc, z jakim

kiedykolwiek mielimy do czynienia!"
Poniszy dialog mial miejsce podczas warsztatu, ktry prowadziem. Wygosiem

mniej wicej pgodzinne wprowadzenie, a nastpnie poprosiem uczestnikw, e-
by podzielili si ze mn wraeniami. Jeden z nich podnis rk i owiadczy: - Jest
pan najbardziej aroganckim mwc, z jakim kiedykolwiek mielimy do czynienia!
Gdy kto zwraca si do mnie w ten sposb, mam do wyboru kilka reakcji.
Mog na przykad potraktowa usyszany komunikat bardzo osobicie; wiem, e
wanie tak postpuj, kiedy korci mnie, eby si ukorzy, broni albo usprawiedli-
wia. Druga strategia (a mam j doskonale wytrenowan) polega na tym, zeby za-
atakowa adwersarza za to, e w moim mniemaniu on pierwszy mnie zaatakowa.
W tym jednak wypadku wybraem trzecie wyjcie, skupiajc si na motywach, kt-
re mogy si kry za wypowiedzi tego uczestnika warsztatu.
MBR: (opierajc swoje spostrzeenia na czystych domysach) Czy zareagowa

pan na to, e przez rwne p godziny przedstawiaem swoje po-
gldy, zanim dopuciem pana do gosu?
Uczestnik: Nie. Rzecz w tym, e pan o tym wszystkim mwi tak, jak by to
bya buka z masem.
MBR: (prbujc nieco bardziej wyjani sytuacj) Czy zareagowa pan na to,
e nie wspomniaem o trudnociach, jakich praktyczne zastoso-
wanie tego modelu moe nastrcza pewnym ludziom?
Uczestnik: Nie pewnym ludziom, tylko panu!
MBR: A wic zareagowa pan w ten sposb, poniewa w mojej wypowie-

dzi zabrako panu informacji, e mnie te czasem jest trudno sto-
sowa w praktyce ten model?
Uczestnik: (po krtkim milczeniu) Zgadza si.
MBR: Czy rozgniewa si pan, poniewa chciaby pan dosta ode mnie
jaki sygna, e i ja miewam problemy ze stosowaniem omawiane-
go modelu?
Uczestnik: Tak.
MBR: (udao mi si dotrze do tego, co mj rozmwca czuje i czego mu trzeba,

wic troch si rozluniam i skupiam na tym, o co tamten mgby chcie
43
mnie poprosi) Chciaby pan, ebym teraz przyzna, e czasem

straszliwie trudno jest mi stosowa t metod?
Uczestnik: Tak.
MBR: (skoro ju ustaliem, co mj rozmwca spostrzeg, co czuje, czego mu trze-

ba i o co prosi, wsuchuj si w siebie, eby sprawdzi, czy jestem skonny
speni jego prob) Owszem, niekiedy bywa mi trudno stosowa t
metod. W dalszym cigu warsztatu bd mia pewnie sposobno
opowiedzie o kilku sytuacjach, gdy kosztowao mnie to mnstwo
wysiku... a czasem ten proces, ta wiadomo, ktr omawiam,
zupenie mi umykaa. Ale do dalszych stara zachcaj mnie bli-
skie zwizki z innymi ludmi, ktre si zdarzaj, kiedy trzymam
si tego modelu.
44
R
O
Z
D
Z
Rozpoznawanie
I
A

i wyraanie uczu
Maska
Mask stale
Trzymaa w szczupej doni,
Jakby zronita z kamuflaem.
Czyby do
Mask leciutko trzymajc
Nie draa wcale?
Czy moe jedn ak
Czasem przebiego
Dyskretne drenie,
Dygotu mgnienie,
Musno cieniem
Skryt skro?
Latami gowiem si, co te skrywa

Ta maska -
Paska, nieywa.
A pomylaem: basta!
Niech bdzie, co si zdarzy.
Zajrzaem - a tam nie oczy, nie usta,
Lecz pustka
Zamiast twarzy.
Znika panienka.
Zostaa rka,
A w rce -
liczny obrazek.
Autor nieznany
Pierwszym elementem PBP jest niezabarwione ocen spostrze-

enie; drugim - wyraanie wasnych uczu. Psychoanalityk
Rollo May twierdzi, e czowiek dojrzay umie rozrnia
uczucia, dostrzegajc w nich tyle niuansw-wzrusze ju to sil-
nych i namitnych, ju to delikatnych i wraliwych co w roz-
maitych fragmentach symfonii". Lecz dla wielu z nas wasne
emocje maj, wedle sw Maya, skal rwnie wsk, jak trbka
grajca capstrzyk".
WYSOKA CENA NIEWYRAONYCH UCZU

Zasb sw, ktrymi umiemy czowieka zwymyla, czsto bywa
rozleglejszy niz sownictwo, za pomoc ktrego moemy precy-
zyjnie opisa wasne stany emocjonalne. Przez dwadziecia jeden
lat uczyem si i studiowaem w rnych amerykaskich szko-
ach i nie pamitam, eby w cigu caego tego okresu kto cho-
cia raz mnie spyta, jak si czuj. Do uczu po prostu nie przy-
wizywano wikszej wagi. W cenie by natomiast waciwy spo-
sb mylenia", definiowany wedle kryteriw, ktre ustalali ludzie
piastujcy wysokie stanowiska. Uczono nas raczej ekstrawerty-
zmu ni kontaktu z wasnym wntrzem. Wychowywano nas tak,
ebymy zamykali si we wasnych gowach i zastanawiali si:
Co - zdaniem innych - powinienem mwi i jak postpowa?".
Rozmowa, do ktrej doszo midzy mn a pewn nauczy-
cielk, kiedy miaem okoo dziewiciu lat, pokazuje, jak moemy
zacz odcina si od wasnych uczu. Ot po lekcjach schowa-
em si w klasie, bo kilku chopcw czekao przed szko, eby
spuci mi lanie. Nauczycielka zauwaya mnie i kazaa wyj.
Kiedy jej wytumaczyem, e si boj, owiadczya: Duzi chop-
cy niczego si nie boj". Przygoda, ktra zdarzya mi si par lat
pniej, utrwalia we mnie to przewiadczenie. Byo to na lekcji
wychowania fizycznego. Wikszo panw od wf. cenia wyspor-
towanych uczniw, ktrzy gotowi byli da z siebie wszystko5"
i gra nawet z najboleniejsz kontuzj. Tak to sobie wziem do
serca, e kiedy przez cay miesic graem w baseball ze zama-
nym i nie leczonym nadgarstkiem.
Podczas warsztatu PBP pewien student opowiedzia
o swoim koledze z pokoju w akademiku. Ot kolega ten tak
gono puszcza muzyk, e nie mona byo spa. Kiedy popro-
siem uczestnika warsztatu, eby uzewntrzni uczucia, ktrych
doznaje, ilekro co takiego si zdarza, odpar:
46
.^POZNAWANIE I WYRAANIE UCZU
- Czuj, e w nocy nie powinno si sucha tak gonej

muzyki.
Zwrciem mu uwag, e uywajc zbitki skadniowej
czuj, e...", wyraa wprawdzie swj pogld, ale nie ujawnia
uczu. Poproszony raz jeszcze, zcbyje ujawni, odpowiedzia:
- Kiedy kto robi co takiego, czuj, jakby to by objaw za-
burze osobowoci.
Wyjaniem, e to rwnie jest pogld, a nie uczucie. Na
chwil gboko si zamyli, po czym owiadczy zapalczywym
tonem:
- Niczego w zwizku z t spraw nie czuj!
Omawiana historia najwyraniej budzia w nim jednak
bardzo ywe uczucia. Niestety, nie potrafi ich sobie uwiado-
mi, a co dopiero wyrazi. Ta nieumiejtno rozpoznawania
i wyraania uczu jest zjawiskiem powszechnym, a wedle moich
spostrzee, najczciej wystpuje u prawnikw, inynierw, po-
licjantw, dyrektorw wielkich firm i zawodowych wojskowych,
czyli ludzi, ktrych etos profesjonalny nie zaleca uzewntrznia-
nia emocji. Lecz gdy kto z krewnych nie umie okazywa uczu,
sono za to paci caa rodzina. Piosenkarka country Reba Mcln-
tire po mierci swojego ojca napisaa piosenk pod tytuem Naj-
wspanialszy cztoiuiek, jakiego w yciu nie znaam. Niewtpliwie daa
w ten sposb wyraz uczuciom wielu ludzi, ktrzy w kontakcie
z ojcami nigdy nie zdoali osign takiej bliskoci emocjonalnej,
jakiej pragnli.
Stale sysz takie mniej wicej teksty: Prosz mnie le nie
zrozumie... Mj m to cudowny czowiek... Tylko ze nigdy nie
wiem, co on waciwie czuje". Jedna z tych niezadowolonych
kobiet przyprowadzia swojego ma na warsztat, podczas ktre-
go owiadczya mu:
- Czuj si, jakbym wzia lub ze cian.
W odpowiedzi na to jej m perfekcyjnie zagra rol ciany:
zastyg w bezruchu i milcza. Jego ona w ostatecznej rozpaczy
zwrcia si do mnie ze sowami:
- No i widzi pan?! Z nim to tak zawsze. Tylko siedzi i nic
nie mwi. Cakiem jakbym ya ze cian.
- Mam wraenie, e czuje si pani samotna i chciaaby pa-
ni mie z mem bardziej emocjonalny kontakt powiedziaem.
Przytakna, a wtedy sprbowaem jej uwiadomi, e kie-
dy mwi Cakiem jakbym ya ze cian" czy co w tym stylu,
ma niewielkie szanse uzmysowi mowi swoje uczucia i pra-
gnienia. Wrcz przeciwnie, m usyszy w nich raczej ton kryty-
47
ki ni zacht do bliszego kontaktu z wasnymi emocjami. Co

gorsza, takie stwierdzenia czsto wywouj wilka z lasu. Na przy-
kad syszc, jak ona krytykuje go za to, e znowu zachowa si
jak ciana, mz jest uraony i zniechcony, wic nie reaguje, tyl-
ko zachowuje si w sposb, ktry jedynie utwierdza on
w przekonaniu, e istotnie wzia lub ze cian.
Wzbogacenie sownictwa, za pomoc ktrego mwimy
o uczuciach, przynosi oczywiste korzyci nie tylko zwizkom in-
tymnym, lecz take uatwia kontakty zawodowe. Zaangaowano
mnie kiedy, ebym pomg znale wyjcie z sytuacji pracowni-
kom dziau technicznego wielkiej szwajcarskiej firmy, ktrych
martwio to, e ludzie z innych dziaw ich unikaj. Zapytani,
dlaczego to robi, ci ostatni powiedzieli:
- Nie cierpimy tam chodzi! Z nimi si gada jak z jakimi
maszynami!
Problem sta si mniej dotkliwy, gdy spdziem meco cza-
su z ludmi z dziau technicznego, zachcajc ich, eby w kon-
taktach ze wsppracownikami bardziej uzewntrzniali swoje
czowieczestwo.
Innym razem miaem do czynienia z pracownikami admi-
nistracji szpitala, ktrzy obawiali si, e ich ryche spotkanie z le-
karzami z teje placwki moe zakoczy si fiaskiem. Chcieli
uzyska poparcie dla projektu, ktry ci sami lekarze dopiero co
odrzucili siedemnastoma gosami przeciwko jednemu. Admini-
stratorzy pragnli, ebym pokaza im, w jaki sposb mog wobec
lekarzy zastosowa PBP.
Wchodzc w rol administratora, zagaiem rzekome zebra-
nie, owiadczajc:
- Z obaw poruszam t kwesti.
Postanowiem tak wanie zacz, poniewa czuem, jacy
przerazeni s administratorzy na myl o ponownej konfrontacji
z lekarzami. Zanim jednak zdyem cokolwiek doda, jeden ze
suchaczy przerwa mi, mwic:
- Pan nie ma poczucia rzeczywistoci! Nigdy w yciu nie
moglibymy przyzna si lekarzom, e si boimy!
Kiedy spytaem, dlaczego przyznanie si do strachu wyda-
je mu si niepodobiestwem, odpar bez wahania:
- Gdybymy si przyznali, e si boimy, rozdarliby nas na
sztuki!
Jego odpowied ani troch mnie nie zaskoczya, czsto bo-
wiem zdarzao mi si sysze, jak ludzie mwi, e nie wyobraa-
j sobie, aby mogli uzewntrzni jakiekolwiek uczucia w miejsca
48
. ^ P O Z N A W A N I E I WYRAANIE UCZU
pracy. Z przyjemnoci dowiedziaem si jednak, e jeden z admi-

nistratorw postanowi zaryzykowa i odsoni mikkie podbrzu-
sze na zebraniu, ktrego perspektywa napawaa wszystkich tak
groz. Zamiast jak zwykle przybra poz kogo, kto postpuje
w sposb cile logiczny, racjonalny i wyprany z emocji, zdecydo-
wa si obnay swoje uczucia, wyjaniajc jednoczenie, dlacze-
go chce, eby lekarze zmienili stanowisko. Gdy ju to uczyni, za-
uway, jak tym razem zupenie inaczej zareagowali na jego wy-
stpienie. Ze zdumieniem i z ulg stwierdzi, e nie tylko nie
rozdarli go na sztuki", ale sytuacja ulega odwrceniu o sto
. awnienie wasnej osiemdziesit stopni, bo lekarze przyjli projekt siedemnastoma
bezbronnoci bywa gfosami przeciw jednemu. Ten dramatyczny zwrot pozwoli ad-
jcmocne ministratorom zrozumie i doceni to, jaki efekt wywoa moe
rozstrzyganiu obnaenie wasnej bezbronnoci - nawet w yciu zawodowym.
tonfliktw. Chciabym te opowiedzie o zdarzeniu, ktre uzmysowi-
o mi, jakie skutki miewa ukrywanie wasnych uczu. Prowadzi-
em cykl zaj z PBP dla grupy uczniw z czarnego getta. Kiedy
pierwszego dnia wszedem do klasy, uczniowie, ktrzy dotych-
czas z oywieniem rozmawiali, nagle umilkli.
- Dzie dobry! - powiedziaem.
Nic. Cisza. Poczuem si bardzo niezrcznie, ale baem si
to okaza, przemwiem wic moliwie najbardziej profesjonal-
nym tonem:
- Podczas tych zaj bdziemy si uczyli metody porozu-
miewania si, ktra - mam nadziej - uatwi wam stosunki z ro-
dzin i z kolegami.
Nastpnie rozpoczem wykad o PBP, ale najwyraniej
nikt mnie nie sucha. Jedna dziewczyna pogrzebaa chwil w to-
rebce, wyja pilniczek i zacza energicznie opiowywa paznok-
cie. Uczniowie z awek przy oknach siedzieli z twarzami przy-
klejonymi do szyb, jakby zafascynowao ich co, co dziao si na
ulicy. Czuem si coraz niezrczniej, ale w aden sposb tego nie
uzewntrzniaem. W kocu pewien ucze, ktry niewtpliwie
mia wicej odwagi, ni ja potrafiem w sobie znale, zapyta:
- Fatalnie si pan czuje w obecnoci czarnych, prawda?
Zaniemwiem, lecz natychmiast zdaem sobie spraw, e
sam nasunem mu to podejrzenie, ukrywajc to, jak jestem
skrpowany sytuacj.
- Rzeczywicie si denerwuj - przyznaem ale wcale nie
dlatego, e jestecie czarni. Moje uczucia pyn std, e nikogo tu
nie znam, a kiedy wszedem do klasy, chciaem, ebycie mnie
zaakceptowali.
49
To ujawnienie mojej bezbronnoci zrobio na uczniach wi-

doczne wraenie. Zaczli mnie wypytywa o moje sprawy i opo-
wiada o sobie, a take wyraa zainteresowanie metod PBP.
UCZUCIA PRAWDZIWE I RZEKOME

Czstym powodem nieporozumie, jakie stwarza nasz j-
zyk, jest to, e czasownika czu" uywamy niekoniecznie aku-
Odrniaj uczucia rat wtedy, gdy rzeczywicie dajemy wyraz uczuciu. Na przykad
od myli. w zdaniu: Czuj, e zaproponowali mi niesprawiedliwe warun-
ki", zamierzony sens mona by odda cilej, mwic myl"
zamiast czuj". Oglnie rzecz biorc, uczucia nie s jasno wyra-
ane, gdy po sowie czu" nastpuje e", jak", ,Jakby", na
przykad w nastpujcych zdaniach:
Czuj, e powiniene mie wicej rozumu.

Czuj si jak nieudacznik.
Czuj si, jakbym yta ze cian.
Czuj, e nieustannie musz by do czyjej dyspozycji.
Czuj, e to nic nie da.
Czuj, eAmy zachoivuje si bardzo odpowiedzialnie.
Czuj, e szef mn manipuluje.
Chcc sowami wyrazi uczucie, czasownik czu" mona

w ogle pomin. Zamiast czuj irytacj" moemy na przykad
powiedzie ,jestem zirytowany".
Wedug kryteriw PBP istniej sowa, suce do wyraania
uczu, oraz te, za pomoc ktrych opisujemy tego kogo, za ko-
go si uwaamy:
Odrniaj to, co Opis kogo, za kogo si uwaamy:
czujesz, od tego, Czuj, e jestem marnym gitarzyst.
za co si uwaasz. W tym zdaniu me tyle wyraam to, co czuj, ile oceniam swoje
umiejtnoci.
Wyraz uczu:
Jestem rozczarowany sob jako gitarzyst.
Jestem zniecierpliwiony brakiem osigni w grze na gitarze.
Zniechciem si do dalszej gry na gitarze.
A zatem uczuciem zawartym w samoocenie, ktr wyraa
przymiotnik marny", moe by rozczarowanie, zniecierpliwie-
nie, zniechcenie itp.
Dobrze jest te odrnia sowa, za pomoc ktrych uze-
wntrzniamy swoje wyobraenia o tym, co naszym zdaniem ro-
50
:- OZPOZNAWANIE I WYRAANIE UCZU
Odrniaj to, CO bi otaczajcy nas ludzie, od sw, opisujcych uczucia. W poni-

CZUJESZ, od tego, szych przykadach wida, jak atwo jest w jakiej wypowiedzi po-
.AK SOBIE chopnie dopatrzy si wyrazu uczu. W rzeczywistoci bowiem
WYOBRAASZ zdania te dotycz raczej tego, co w naszym przewiadczeniu ro-
eakcje, ktre bi inni, anieli uczu, ktrych sami naprawd doznajemy:
wywoujesz Czuj, e dla swoich wsppracownikw jestem niewany.
> ludziach, Sowo niewany" stanowi opis nie tyle uczucia, ile oceny,
zachowanie tych jakiej we wasnym przekonaniu doczekaem si w cudzych
jdzi wobec ciebie. oczach. Odpowiednie do tej sytuacji uczucie mona by wyrazi
zdaniem Jest mi smutno" albo Jestem zniechcony".
Czuj si niezrozumiany.
W sowie niezrozumiany" w tym przypadku zawarta jest
raczej ocena cudzej pojtnoci ni uczucie, ktrym w tej akurat
sytuacji mgby by niepokj, irytacja itp.
Czuj si ignorowany.
Rwnie i tu nastpuje raczej interpretacja cudzych dziaa
anieli jasna deklaracja tego, co sami czujemy. Z pewnoci nie-
raz ju nas ignorowano, a mymy to przyjmowali wrcz z uczu-
ciem ulgi, bo wanie wtedy chcielimy, eby zostawiono nas sa-
mych. Niewtpliwie jednak nieraz te bolao nas, kiedy odnosi-
limy wraenie, e jestemy ignorowani, akurat gdy pragnlimy
wczy si do akcji.
W takich sowach, jak ignorowany", zawarta jest raczej in-
terpretacja cudzych poczyna anieli nasze wasne uczucia. Oto
przykady tego rodzaju sw:
cewazony opuszczony uciemiony

lipulowany osaczony uywany
'skany oszukany wcignity
astowany podejrzewany wykorzystany

wyzyskany
chciany pogardzany
zagroony
oceniony pomniejszony
zahukany
ostrzegany przeciony
zakrzyczany
spierany przepracowany zaniedbany
wysuchany przytoczony zawiedziony
rozumiany sprowokowany zdradzony
eony stamszony zmuszany
JAKIMI SOWAMI WYRAA UCZUCIA

Wyraajc uczucia, zamiast mtnych oglnikw warto uy-
wa sw odnoszcych si do konkretnych emocji. Na przykad
gdy mwimy Dobrze si czuj", sowo dobrze" moe oznacza
uszczliwienie, podniecenie, ulg i wiele innych uczu. Takie
sowa, jak dobry" i zy" utrudniaj suchaczowi dotarcie do te-
go, co naprawd czujemy.
Poniszy wykaz zosta sporzdzony po to, eby pomc
wam dokadniej wyraa sowami uczucia i precyzyjnie opisywa
cay wachlarz stanw emocjonalnych.
Gdy nasze potrzeby s zaspokojone, moemy by na przy-
kad:
beztroscy promienni miali

chtni przejci ubawieni
czujni przyjacielscy ucieszeni
dociekliwi radoni ufni
energiczni radzi ukojeni
kochajcy rozanieleni ukontentowani
kontenci rozbawieni uniesieni
najedzeni rozczuleni upojeni
nakrceni rozentuzjazmowani uradowani
napici rozgorzali usatysfakcjonowani
nasyceni rozgrzani uskrzydleni
natchnieni rozkochani uspokojeni
nieskrpowani rozmiowani uszczliwieni
oczarowani roznamitnieni wdziczni
olnieni rozochoceni weseli
oniemiali rozpaleni witalni
osupiali rozpromienieni wniebowzici
oszoomieni rozradowani wpatrzeni
oywieni rozrzewnieni wsuchani
peni nadziei roztkliwieni wyciszeni
peni optymizmu rozweseleni wylewni
peni werwy senni wyspani
pobudzeni skoncentrowani wzruszeni
pocieszeni skupieni zaabsorbowani
podbudowani spenieni zaangaowani
podekscytowani spokojni zachwyceni
pogodni swobodni zaciekawieni
pokrzepieni syci zadowoleni
poruszeni szczliwi zadurzeni
52
:- OZPOZNAWANIE I WYRAANIE UCZU
zafascynowani zaprztnici zdziwieni

zainspirowani zaskoczeni zelektryzowani
zainteresowani zasuchani zmobilizowani
zaintrygowani zauroczeni zrelaksowani
zakochani zbudowani zyczliwi
zapaleni zdopingowani ywi
zapatrzeni zdumieni
iy nasze potrzeby nie s zaspokojone, moemy by na przyk;
apatyczni przestraszeni spici

dotknici przybici sposzeni
godni przygaszeni strapieni
markotni przygnbieni stropieni
napici przytoczeni stroskani
niekontenci rozczarowani struchlali
nienasyceni rozdranieni struci
niepocieszeni rozdygotani strwoeni
nieradzi rozeleni udrczeni
niespokojni rozgniewani upokorzeni
nieswoi rozgoryczeni uraeni
nieszczliwi rozjtrzeni wstrznici
nieukontentowani rozjuszeni wciekli
niewyspani rozsierdzeni wygodniali
niezadowoleni rozsroeni wylkli
niezaspokojeni roztrzsieni wystraszeni
oburzeni rozwcieczeni wzburzeni
odrtwiali rozzoszczeni zaambarasowani
oklapnici rozaleni zacietrzewieni
oniemieleni senni zafrasowani
osowiali sfrustrowani zagniewani
otpiali skamieniali zakopotani
:xxenerwowani skonfundowani zalknieni
:xxminowani skonsternowani zaamani
r ^dranieni skrpowani zaniepokojeni
poirytowani skwaszeni zaperzeni
ronieni smtni zaspieni
rrzegrani smutni zaskoczeni
rrzelkli spanikowani zasmuceni
rrzeraeni speszeni zaszokowani
zatroskani zdesperowani zmartwieni
zatrwoeni zdetonowani zmiadeni
zawiedzeni zdbiali zmieszani
zawstydzeni zdruzgotani znkani
zaenowani zdumieni zniechceni
zbaraniali zdziwieni zniecierpliwieni
zbici z pantayku zgaszeni zniesmaczeni
zbici z tropu zgnbieni zobojtniali
zbolali zgorszeni zraeni
zbulwersowani zirytowani zrozpaczeni
zdegustowani zaamani zszokowani
zdenerwowani zamani li
zdeprymowani zmartwiali
STRESZCZENIE
Drugi element, niezbdny do tego, ebymy mogli wyrazi sie-
bie, stanowi uczucia. Tworzc sownik uczu, ktry pozwoli
nam jasno i precyzyjnie nazwa lub rozpozna kad z naszych
emocji, uatwiamy sobie wzajemne kontakty. Obnaanie wasnej
bezbronnoci poprzez wyraanie uczu moe pomc w rozwi-
zywaniu konfliktw. W jzyku PBP sowa, ktrymi wyraane sal
uczucia, odrnia si od sw i zda opisujcych myli, oceny |
i interpretacje.
R
O
D
Sranie A
odpowiedzialnoci
a wasne uczucia
:i wyprowadzaj z rwnowagi nie same fakty,
posb, w jaki ludzie je widz.
Epiktet
JCHANIE NEGATYWNEGO KOMUNIKATU:

ERY WARIANTY
robi inni, mo- Trzecim elementem PBP jest wiadomo genezy naszych
atalizatorem uczu. Dziki PBP wyraniej uprzytamniamy sobie to, e cudze
uczu, lecz wypowiedzi i uczynki mog by katalizatorem naszych emocji,
cr orzyczyn. lecz nigdy nie s ich przyczyn. Zauwaamy, e nasze uczucia za-
le od tego, jak odniesiemy si do cudzych sw lub czynw,
a take od naszych aktualnych potrzeb i oczekiwa. Trzecim ele-
mentem PBP jest branie na siebie odpowiedzialnoci za to, co
robimy, aby wywoa w sobie te a nie inne emocje.
warianty Kiedy kto przekazuje nam komunikat o negatywnym za-
ru negatywnych barwieniu - w formie sownej lub innej - mamy do wyboru czte-
.nikatw: ry reakcje. Moemy potraktowa wiadomo w sposb bardzo
osobisty, syszc w niej oskarenie i krytyk. Na przykad kto
mwi nam w gniewie: Jeste najgorszym egocentrykiem, jakie-
go w yciu widziaem!". Jeli postanowimy odczyta ten sygna
ttz. 9c/e winy na w sposb osobisty, moemy pomyle: Och, rzeczywicie powi-
nienem by wykaza wicej wraliwoci!". Zgadzamy si wtedy
z ocen rozmwcy i uznajemy swj bd. Wybr ten sporo nas
jednak kosztuje, poniewa cierpi na tym nasze mniemanie o so-
bie, a my pogramy si w poczuciu winy, wstydzie i depresji.
Druga moliwo to zwali win na rozmwc. Na przy-
:c mi nianie innych. kad przeciwko zarzutowi Jeste najgorszym egocentrykiem, ja-
55
kiego w yciu widziaem!" moemy zaprotestowa, owiadcza-

jc: Nie masz prawa tak mwi! Przecie zawsze bior pod
uwag twoje potrzeby. Tak naprawd to ty sam jeste egocentry-
kiem". Jeli w ten sposb odbierzemy komunikat i zwalimy wi-
n na rozmwc, zapewne ogarnie nas przy tym gniew7.
3. Wczucie si we Trzecia moliwo, jaka otwiera si przed nami, gdy syszy-
wiasne emocje my komunikat o negatywnej treci, polega na tym, eby skiero-
i potrzeby. wa wiato wiadomoci na nasze wasne uczucia i potrzeby
Moemy zatem odpowiedzie: Kiedy mwisz, e jestem naj-
SUCHANIE NEGATYWNEGO KOMUNIKATU: CZTERY WARIANTY

1. Wzicie winy na siebie
2. Obwinianie innych
3. Wczucie si we wtasne
emocje i potrzeby
4. Wczucie si w cudze
emocje i potrzeby
56
i RANIE ODPOWIEDZIALNOCI ZA WASNE UCZUCIA
gorszym egocentrykiem, jakiego w yciu widziae, boli mnie to,

bo pragnbym, eby zauway, jak bardzo staram si uwzgld-
nia twoje upodobania". Skupiajc uwag na wasnych uczuciach
i potrzebach, uwiadamiamy sobie, skd bierze si bl, ktrego
wanie dowiadczamy: std, e pragniemy, aby nasze starania
przyjto z uznaniem.
4. Wczucie si I wreszcie czwarta moliwo polega na tym, eby kiero-
w cudze emocje wa wiato wiadomoci ku uczuciom i potrzebom rozmwcy -
potrzeby. w takiej kolejnoci, w jakiej rozmwca owe uczucia i potrzeby
wyraa. Moemy na przykad spyta: Czy boli ci, e twoje
upodobania za mao brane s pod uwag?".
Bierzemy na siebie odpowiedzialno za wasne uczucia,
zamiast win za ich pojawienie si obarcza innych, gdy uwia-
damiamy sobie swoje potrzeby, pragnienia, oczekiwania, wyzna-
wane wartoci oraz myli. Zauwacie rnic midzy nastpuj-
cymi sposobami okazania, e jestemy rozczarowani:
Przykad 1
A: Rozczarowae mnie, kiedy nie przyszede wczoraj wieczorem.
B: Byem rozczarowany, kiedy wczoraj wieczorem nie przyszede, bo
chciaem z tob porozmawia o paru sprawach, ktre nie daj mi spokoju.
Osoba A odpowiedzialnoci za wasne rozczarowanie
obarcza wycznie rozmwc. Natomiast osoba B potrafi do-
strzec genez swojego rozczarowania, a mianowicie to, e wyni-
ko ono z jej wasnych pragnie, ktre nie zostay spenione.
Przykad 2
A: Kiedy tamci zerwali kontrakt, strasznie mnie to zirytowao!
B: Kiedy tamci zerwali kontrakt, strasznie si zirytowaam, bo ich posu-
nicie wydao mi si bardzo nieodpowiedzialne.
Osoba A rda swojej irytacji upatruje wycznie w postpo-
waniu antagonisty, podczas gdy osoba B bierze na siebie odpowie-
dzialno za wasne uczucia, uwiadamiajc sobie myl, ktr s
podszyte. Przyznaje, e jej irytacj wywoa wasny oskarycielski
sposb mylenia. Gdybymy jednak chcieli postpi zgodnie z za-
sadami PBP, zachcalibymy osob B, eby posza o krok dalej, pre-
cyzyjnie okrelajc, czego waciwie chce: jakiej potrzebie, pragnie-
niu, oczekiwaniu, nadziei czy hierarchii wartoci nie stao si za-
do? Z czasem przekonamy si, e im lepiej umiemy kojarzy
swoje uczucia ze swoimi potrzebami, tym atwiej jest innym reago-
wa wspczujco na to, co mwimy lub robimy. Aby odnie wa-
sne uczucia do wasnych pragnie, osoba B mogaby powiedzie:
57
Odrniaj dawanie Kiedy tamci zerwali kontrakt, strasznie si zirytowaam, bo mia-

z serca od dawania am nadziej, e uda nam si z powrotem przyj do pracy robotnikw,
z poczucia winy. ktrych w zeszym roku zwolnilimy.
Podstawowy mechanizm uruchamiania motywacji opartej
na poczuciu winy polega na tym, e odpowiedzialnoci za wa-
sne uczucia obcia si inne osoby. Kiedy rodzice mwi: Bar-
dzo boli mamusi i tatusia, e w szkole masz sabe stopnie", su-
geruj tym samym, jakoby postpowanie dziecka byo przyczyn
szczcia lub nieszczcia rodzicw. Branie odpowiedzialnoci za
cudze uczucia z pozoru moe si wydawa przejawem chwaleb-
nej troski. Mona by sdzi, e dziecko troszczy si o rodzicw
i ma wyrzuty sumienia, gdy ojciec lub matka cierpi. Gdy jednak
dzieci, ktre wziy na siebie tego rodzaju odpowiedzialno, sta-
raj si dogodzi rodzicom, ich postpowanie nie wypywa z ser-
ca, lecz z chci uwolnienia si od poczucia winy.
Warto zwrci uwag na kilka rozpowszechnionych sche-
matw wypowiedzi, ktrymi zwykle zasaniamy si przed odpo-
wiedzialnoci za wasne uczucia:
1. Zdania z podmiotem domylnym, np. Wcieka mnie, kie-
dy w naszych broszurach przeznaczonych do szerokiej dystrybucji zda-
rzaj si bdy ortograficzne.
2. Skadanie wasnych uczu na karb okolicznoci ze-
wntrznych, np. Cholernie mnie to zoci, Szlag mnie trafia.
3. Upatrywanie rda swoich uczu wycznie w cudzych,
postpkach, z pominiciem wasnych, np. Boli mnie, kiedy nu
dzwonisz do mnie w dniu moich urodzin, Sprawiasz mamusi zawd,
kiedy zostawiasz niedojedzone niadanie.
4. Posugiwanie si konstrukcj typu Czuj... {to lub tam-
to), bo kto (ale nie ja) co zrobi", np. Cierpi, bo powiedziaa, e
Skojarz swoje mnie nie kochasz, Jestem za, bo kierowniczka nie dotrzymaa sowa.
uczucia z potrzebami: W kadej z tych sytuacji moemy zyska gbsz wiado-
Czuj (to lub tamto), mo wasnej odpowiedzialnoci, jeli zamiast uywa powy-
bo potrzebuj (tego szych sformuowa, powiemy, co czujemy, a nastpnie dodam\~
a tego). poniewa (ja, mnie, ze mn, itd.)...". Na przykad:
1. Wciekam si, kiedy w naszych broszurach przeznaczonych d:
szerokiej dystr)>bucji zdarzaj si bdy ortograficzne, bo chciabym, ebj\
nasza firma sprawiaa profesjonalne wraenie.
2. Jestem rozczarowana, kiedy zostawiasz niedojedzone niadanie, b*
chciaabym, eby wyrs na silnego i zdrowego ch opca.
3. Wciekam si, kiedy kierowniczka nie dotrzymaa sowa, bo Ir
czytam na to, e w najbliszy weekend da mi wolne i bd moga odwie-
dzi brata.
58
POTRZEBY TKWICE U RDA NASZYCH UCZU
W osdzaniu innych Osdy, krytyka, diagnozy i interpretacje cudzych zachowa to za-

nasze wasne nieza- stpcze formy ujawniania wasnych potrzeb. Gdy kto stwierdza:
spokojone potrzeby Nigdy mnie nie rozumiesz", w rzeczywistoci informuje nas, e
znajduj wyraz za- jego potrzeba zrozumienia pozostaje niezaspokojona. Kiedy o-
stpczy. na mwi: W tym tygodniu dzie w dzie pracowae do pna.
Kochasz swoj prac bardziej ni mnie", w istocie chce powie-
dzie mowi, e potrzebuje wicej intymnoci.
Ilekro dajemy wyraz swoim potrzebom w formie zawo-
alowanej, uciekajc si do ocen, interpretacji i przenoni, nasi
rozmwcy mog doszuka si w tym krytyki. A gdy ludzie sysz
co, co cho troch odczuwjjako krytyk, zazwyczaj aduj ca-
energi w obron lub kontratak. Jeli chcemy, eby kto od-
nis si do nas w sposb wspczujcy, a jednoczenie uze-
wntrzniamy swoje potrzeby w postaci interpretacji i diagnoz
Gdy ujawniamy swoje postpowania tej osoby, sami sobie rzucamy kody pod nogi. Im
potrzeby, mamy wik- bardziej bezporednio potrafimy skojarzy wasne uczucia z wa-
sz szans doczeka snymi potrzebami, tym atwiej jest innym ludziom odnie si
si ich zaspokojenia. do naszych potrzeb ze wspczuciem.
Wikszoci z nas nie nauczono, niestety, rozumowa kate-
goriami potrzeb. Wrcz przeciwnie: ilekro nasze pragnienia po-
zostaj niespenione, postpujemy zgodnie z nawykiem, ktry
kae nam szuka winy w mnych ludziach. Jeli na przykad wo-
limy, eby paszcze wisiay w szafie, moemy uzna, e nasze
dzieci s widocznie leniwe, skoro cisny je na kanap. Moemy
te zarzuci naszym wsppracownikom nieodpowiedzialno,
gdy nie wypeniaj swoich zada tak, jak bymy sobie yczyli.
Zaproszono mnie kiedy do poudniowej Kalifornii jako
rozjemc w zaostrzajcym si konflikcie midzy tamtejszymi po-
siadaczami ziemskimi a robotnikami sezonowymi. Na samym
pocztku zebrania spytaem kad ze zwanionych stron:
-Jakie macie potrzeby? I o co chcielibycie w zwizku z ty-
mi potrzebami poprosi swoich adwersarzy?
- Cay szkopu w tym, e ci ludzie to rasici! - krzykn je-
den z robotnikw.
Cay szkopu w tym, e ci ludzie nie szanuj prawa ani
porzdku! jeszcze goniej zawoa jeden z posiadaczy ziem-
skich.
Jak to czsto bywa, jedni i drudzy mieli wiksz wpraw
w analizowaniu tego, co uwaali za bdy drugiej strony, ni
w wyranym uzewntrznianiu wasnych potrzeb.
59
W podobnej sytuacji miaem kiedy do czynienia z grup

ydw i Palestyczykw, pragncych wypracowa wzajemne za-
ufanie, bez ktrego nie mona byo nawet myle o zaprowadze-
niu pokoju na ich ojczystej ziemi. Na pocztek zadaem im te sa-
me dwa pytania:
-Jakie macie potrzeby? I o co chcielibycie w zwizku z ty-
mi potrzebami nawzajem si poprosi?
Zamiast jednak powiedzie wprost, czego mu trzeba, pale-
styski mukhtar (czyli kto w rodzaju wjta) odpar:
- Zachowujecie si jak banda hitlerowcw.
Nie by to dobry sposb, eby skoni izraelskich ydw
do kompromisu!
ydwka zerwaa si z miejsca i odparowaa:
- Mukhtar, t wypowiedzi dowid pan zupenego braku
wraliwoci!
Oto wic spotkay si dwie grupy, pragnc budowa wza-
jemne zaufanie i harmoni, lecz wystarczya krtka wymiana
zda, zeby jeszcze bardziej zaogni sytuacj. Czsto si to zdarza
wrd ludzi, ktrzy bardziej przywykli wzajemnie analizowa
swoje postpowanie i wytyka sobie bdy, ni wyranie uze-
wntrznia potrzeby. W omawianym przypadku kobieta ta
w udzielonej mukhtarowi odpowiedzi uwzgldniaby wasne
potrzeby i proby, gdyby na przykad rzeka: Potrzeba mi w tej
rozmowie wicej szacunku. Zamiast mwi nam, jak paskim
zdaniem si zachowujemy, czy nie zechciaby pan powiedzie, co
konkretnie w naszym postpowaniu panu przeszkadza?".
Wielokrotnie przekonywaem si, e kiedy ludzie zaczyna-
j mwi o tym, czego potrzebuj, zamiast nawzajem wytyka
sobie bdy, wtedy duo atwiej jest zaspokoi potrzeby wszyst-
kich zainteresowanych. A oto przykady podstawowych ludzkich
potrzeb, wsplnych nam wszystkim:
Potrzeba swobody
wszyscy potrzebujemy swobody wyboru marze, celw, wy-
znawanych wartoci
wszyscy potrzebujemy wyboru planu, wedug ktrego chcemy
speni te marzenia, osign cele, zadouczyni wartociom
Potrzeba witowania
wszyscy pragniemy czci narodziny nowego ycia i spenianie
si marze
wszyscy pragniemy opakiwa swoje poraki: nosi aob po

stracie ukochanych osb i po bezpowrotnie rozwianych ma-
rzeniach
Potrzeba integralnoci
autentyzmu
twrczoci
sensu
godnoci osobistej
Potrzeba wspzalenoci
akceptacji
uznania
bliskoci
wsplnoty
wyrozumiaoci
wnoszenia wasnego wkadu w bogactwo ycia (realizowania
si w dawaniu tego, co yciu sprzyja)
bezpieczestwa uczuciowego
empatii
uczciwoci (tej, ktra jest dla nas rdem siy, bo pozwala nam
czerpa nauk z naszych wasnych ogranicze)
mioci
otuchy
szacunku
wsparcia
zaufania
zrozumienia
ciepa
Potrzeba odnowy fizycznej

powietrza
poywienia
ruchu (sportu, gimnastyki)
ochrony przed mierciononymi formami ycia, takimi jak wi-
rusy, bakterie, owady, zwierzta drapiene (a zwaszcza ludzie)
odpoczynku
ekspresji seksualnej
dachu nad gow
61
dotyku
wody
Potrzeba zabawy
Potrzeba wsplnoty duchowej
pikna
harmonii
natchnienia
adu
pokoju
BL ZWIZANY Z UJAWNIANIEM LUB ZATAJANIEM

WASNYCH POTRZEB
W wiecie, ktry czsto surowo nas osdza za to, e dostrzegamy
i ujawniamy swoje potrzeby, nieraz wpadamy w popoch, gdy
jednak mamy je uzewntrzni. Zwaszcza kobiety naraone s
z tego powodu na krytyk. Od wiekw obraz kochajcej niewia-
sty kojarzy si z powiceniem i samozaparciem, czyli negacj
wasnych potrzeb na rzecz zaspokajania cudzych. Poniewa ko-
biety tak s wychowywane, aby opiek nad innymi poczytyway
sobie za najszczytniejszy obowizek, wiele z nich uczy si igno-
rowa wasne pragnienia.
Na pewnym warsztacie dyskutowalimy o tym, co si dzie-
je, kiedy kobieta daje sobie wpoi ten pogld. Ot gdy j spyta,
czego chce, czsto odpowiada w sposb, ktry jest odzwiercie-
dleniem tego pogldu, j sam za utwierdza w przewiadczeniu,
e tak naprawd nie ma prawa odczuwa adnych potrzeb, a je-
li jednak je odczuwa, to s niewane. Wemy choby tak sytu-
acj: kobieta boi si poprosi o to, czego potrzebuje, wic zamias:
po prostu powiedzie, e przez cay dzie bya zajta, a teraz jes:
zmczona i chce wieczorem mie nareszcie troch czasu dla sie-
bie, przemawia jak przed sdem: Wiesz, e przez cay dzie nie
miaam dla siebie ani chwili, wyprasowaam wszystkie koszule,
zrobiam zalege pranie z caego tygodnia, pojechaam z psem do
weterynarza, ugotowaam obiad, zrobiam wszystkim drugie
niadanie i obdzwoniam ssiadw w sprawie zebrania wsplno-
ty mieszkacw, wic moe (bagalnym tonem) ty by che
cia...". Nie!" pada natychmiastowa odpowied. Jkliwa pr
ba kobiety nie budzi wspczucia, lecz opr suchaczy. Trud
im usysze i naleycie oceni potrzeby kryjce si za jej baga-

niami. Co wicej, suchacze reaguj niechtnie na jej niemia
prb wystpienia z pozycji osoby, ktrej co si od nich nale-
y". W efekcie kobieta po raz kolejny przekonuje si o bahoci
swoich potrzeb, a tymczasem nie zdaje sobie sprawy, e po pro-
stu ujawnia je w sposb, ktry mia niewielkie szanse wywoa
pozytywn reakcj.
Jeli nie przywizujemy wagi do wasnych potrzeb, moe
si okaza, e dla innych te nie bd one wane.
Biorc udzia w warsztacie, podczas ktrego kobiety mwi-
y o tym, jak przeraajcym dowiadczeniem jest dla nich ujaw-
nianie wasnych potrzeb, moja matka wstaa nagle, wysza z po-
koju i dugo nie wracaa. Kiedy wreszcie si pojawia, bya strasz-
nie blada. W obecnoci caej grupy spytaem:
- Dobrze si czujesz, mamo?
- Tak - odpara - ale raptem uwiadomiam sobie co, co
bardzo trudno przyj mi do wiadomoci.
- Mianowicie?
- Przez trzydzieci sze lat miaam za ze twojemu ojcu, ze
nie zaspokaja moich potrzeb, a teraz wanie zdaam sobie spraw,
e ani razu wyranie nie powiedziaam mu, czego potrzebuj.
Trafia w sedno. Rzeczywicie, nie pamitam, eby chocia
raz jasno powiedziaa ojcu, jakie ma wobec niego oczekiwania.
Robia aluzje i wyczyniaa najrozmaitsze akrobacje, ale nigdy
wprost me poprosia o to, czego potrzebowaa.
Sprbowalimy zrozumie, czemu sprawiao jej to tyle
trudnoci. Ot matka pochodzia z ubogiej rodziny. Pamitaa
z dziecistwa, e ilekro czego si domagaa, rodzestwo napo-
minao j: Nie powinna o to prosi! Przecie wiesz, ejestemy
biedni. Wydaje ci si, e tylko ty si liczysz w tej rodzinie?".
W kocu wpojono jej lk, e gdy poprosi o to, czego potrzebuje,
czeka j jedynie nagana i osd.
Opowiedziaa nastpujc anegdot: jedna z jej sistr prze-
sza operacj wyrostka robaczkowego, a potem dostaa od innej
siostry pikn ma torebk. Moja matka miaa wtedy czternacie
lat. Natychmiast zapragna, eby jej take kto da tak wyszy-
wan koralikami torebeczk, ale nie miaa o tym napomkn.
Jak mylicie, co zrobia? Zacza udawa, e boli j w boku. Sy-
mulowaa tak wytrwale, e rodzina zaprowadzia j do kilku le-
karzy po kolei. aden nie umia sformuowa przekonujcej dia-
gnozy, postanowili wic ustali przyczyn blu metod operacyj-
n. Byo to ze strony matki miae zagranie, ale poskutkowao:
63
dostaa identyczn, torebk! Pre-

zent wprawi j w uniesienie, cho-
cia po operacji cierpiaa straszny
bl. W pewnym momencie do jej
ka podeszy dwie pielgniarki
i jedna woya pacjentce do ust
termometr. Matka wydaa jaki
nieartykuowany pomruk, poka-
zujc torebk drugiej pielgniarce,
ta za rzeka: To dla mnie? Och.
dzikuj!" - i zabraa torebk!
Matka bya zupenie zbita z tropu
i nie zdobya si na to, eby po-
wiedzie: Wcale nie chciaam da pani tej torebki. Prosz mi j
zwrci". Ta anegdota dowodzi, jak bolesne skutki miewa prze-
milczanie wasnych potrzeb.
OD E M O C J O N A L N E G O ZNIEWOLENIA
DO E M O C J O N A L N E G O WYZWOLENIA
Na drodze ku emocjonalnemu wyzwoleniu wikszo z nas
przechodzi przez trzy kolejne etapy w relacjach z innymi ludmi.
Etap pierwszy: Etap 1: W tej fazie, ktr nazywam faz emocjonalnego
Zniewolenie zniewolenia, poczuwamy si do odpowiedzialnoci z cudze emo-
emocjonalne cje. Wydaje nam si, e nieustannie musimy wszystkich uszcz-
bierzemy na siebie liwia. Jeli kto w naszym otoczeniu wyglda nieszczliwie,
o dpo wiedzialn o czujemy si za to odpowiedzialni i zobowizani, eby jako zara-
za cudze uczucia. dzi domniemanemu nieszczciu. atwo moe si std zrodzi
poczucie, e wanie ludzie nam najblisi s dla nas ciarem.
Branie odpowiedzialnoci za cudze uczucia moe przyno-
si zgubne skutki w intymnych zwizkach. Raz po raz zdarza mi
si sysze wariacje na taki oto temat: Boj si wej w jakikol-
wiek zwizek. Ilekro widz, ze osoba, z ktr jestem, cierpi al-
bo czego potrzebuje, po prostu mnie to przytacza. Czuj si
wtedy jak w wizieniu i zaczynam si dusi, wic staram si jak
najszybciej wyrwa ze zwizku". Czsto reaguj w ten sposb lu-
dzie, ktrzy odczuwaj mio jako negacj wasnych potrzeb
gwoli spenienia oczekiwa ukochanej osoby. We wczesnej fazie
zwizku stosunki midzy partnerami zazwyczaj s nacechowane
radoci i wspczuciem, wynikajcymi z poczucia swobody.
Zwizek jest upajajcy, spontaniczny, cudowny. Z czasem jednak
64
staje si powany", a wtedy partnerzy mog zacz wzajemnie

bra odpowiedzialno za swoje uczucia.
Gdybym to ja tkwi w tego rodzaju zwizku i zdawa sobie
spraw, e wanie tak postpuj, mgbym pokusi si o taki oto
rzetelny opis sytuacji, wyjaniajc: To dla mnie nie do zniesie-
nia, kiedy zatracam si w zwizku. Gdy widz cierpienie bliskiej
osoby, gdzie gubi siebie, a wtedy po prostu musz si wyrwa
na wolno". Jeli jednak nie osignem tego poziomu wiado-
moci, win za degeneracj zwizku bd zapewne obarcza dru-
g stron. Mog wwczas powiedzie: Moja przyjacika jest ta-
ka zachanna i niesamodzielna, e nasz zwizek trzeszczy
w szwach". W takiej sytuacji druga strona postpi mdrze, jeli
odrzuci sugesti, jakoby z jej potrzebami byo co nic w porzd-
ku. Wzicie winy na siebie tylko pogorszyoby spraw. Dobrze
bdzie natomiast zareagowa z empati na mj bl, spowodowa-
ny emocjonalnym zniewoleniem, mwic na przykad: Aha,
wic panikujesz. Bardzo trudno jest ci wytrwa w tej gbokiej
opiekuczoci i mioci, ktre nas dotd czyy, i nie robi z nich
obowizku, zadania, powinnoci... Dostajesz kaustrofobii, bo
wydaje ci si, e bez przerwy musisz o mnie dba". Ale jeli mo-
ja przyjacika nie zareaguje empatycznie, tylko spyta: Jeste
spity, bo stawiam ci zbyt wiele da?", najprawdopodobniej
oboje bdziemy dalej tkwili w emocjonalnym zniewoleniu,
przez co tym bardziej zmalej szanse, e nasz zwizek przetrwa.
ap drugi: Tupet" Etap 2: W tej fazie uwiadamiamy sobie, ile kosztuje nas
ogarnia nas gniew; branie odpowiedzialnoci za uczucia innych ludzi i zaspokajanie
chcemy ju by cudzych chci ze szkod dla siebie. Gdy zauwaamy, jak wielk
zcoowiedzialni cz wasnego ycia przegapilimy i jak mao szlimy dotd za
cudze uczucia. gosem wasnej duszy, moemy wpa w gniew. Okrelam ten
etap artobliwie mianem tupetu", poniewa w obliczu cudzego
blu rzucamy rne bezczelne uwagi, na przykad: Nie moje
zmartwienie! Nie odpowiadam za twoje uczucia!". Mamy na-
reszcie jasny obraz tego, za co nie jestemy odpowiedzialni, ale
musimy si jeszcze nauczy, jak poczuwa si do odpowiedzial-
noci wobec innych w taki sposb, eby samemu nie popada
przy tym w emocjonalne zniewolenie.
Kiedy wyrastamy z etapu zniewolenia emocjonalnego, mo-
g si za nami wlec pozostaoci lku i poczucia wmy, spowodo-
wanych samym faktem posiadania jakichkolwiek potrzeb. Nic
wic dziwnego, e gdy potrzeby te ujawniamy, robimy to w spo-
sb, ktry innym ludziom wydaje si sztywny i nieustpliwy.
I tak na przykad podczas przerwy w jednym z moich warsztatw
65
pewna moda kobieta powiedziaa, jak ceni sobie poczynione

przed chwil odkrycia, dotyczce tego, e jest zniewolona emo-
cjonalnie. Po przerwie zaproponowaem uczestnikom pewien
rodzaj pracy. Wspomniana kobieta twardo owiadczya: Wolaa-
bym robi co innego". Czuem, e postanowia skorzysta z do-
piero co odkrytego prawa do ujawniania wasnych potrzeb, cho-
by nawet byy sprzeczne z potrzebami innych ludzi.
Pragnc zachci j, eby bliej przyjrzaa si temu, czego
naprawd chce, spytaem:
- Chce pani robi co innego, nawet gdyby miao to si
kci z moimi potrzebami?
Zastanowia si chwil, a potem wyjkaa:
- Tak... hm... to znaczy nie.
Widoczny mtlik w jej mylach dowodzi, jak bardzo w fa-
zie tupetu nie zdajemy sobie sprawy, e wyzwolenie emocjonal-
ne nie sprowadza si wycznie do miaego ujawniania wasnych
potrzeb.
Pamitam pewne zdarzenie z okresu, gdy moja crka Mar-
la zmierzaa ku emocjonalnemu wyzwoleniu. Zawsze bya wzo-
row dziewczynk, negujc wasne potrzeby na korzy cu-
dzych ycze. Gdy uwiadomiem sobie, jak czsto tumi swoje
pragnienia, eby zadowoli otoczenie, powiedziaem jej, e cie-
szybym si, gdyby czciej dawaa wyraz wasnym potrzebom.
Kiedy pierwszy raz poruszylimy ten temat, rozpakaa si.
- Ale tatusiu, ja nie chc nikomu sprawi zawodu!
-jkna.
Prbowaem jej wytumaczy, e jeli
zacznie by szczera wobec innych ud-
ofiaruje im cenniejszy dar, ni gdy bdzi
cigle wszystkim ustpowa, byle tylk
oszczdzi im zdenerwowania. Wyjanile
te, w jaki sposb moe okaza empati lu-
dziom wytrconym z rwnowagi, nie bior
jednak odpowiedzialnoci za ich uczucia.
Wkrtce potem uzyskaem niezbi
dowd tego, e moja crka zaczyna mie
ujawnia wasne potrzeby. Zadzwoni
mnie dyrektor szkoy, wyranie zdenerw
wany rozmow, jak odby z Marl,
przysza do szkoy w ogrodniczkach.
- Marlo - powiedzia - mode kob
ty tak si nie ubieraj.
66
A na to Marla:
- Odpierdol si!
Hura! Moja crka nareszcie przesza z fazy emocjonalnego
f'sp trzeci: zniewolenia w faz tupetu! Uczya si ujawnia wasne pragnie-
9-fzwolenie nia i ryzykowa, e stanie w obliczu czyjego niezadowolenia.
i^-ocjonalne Oczywicie musiaa jeszcze nauczy si upomina o swoje prawa
bierzemy ze swobod, a zarazem w taki sposb, eby jednoczenie szano-
:c Dowiedzialno za wa cudze potrzeby, wierzyem jednak, e do tego te z czasem
ssne intencje doronie.
zzyny. Etap 3: Jest to etap emocjonalnego wyzwolenia. Umiemy
ju wtedy odnosi si do cudzych potrzeb ze wspczuciem, a nic
strachem, poczuciem winy lub wstydem. Osigamy dziki temu
spenienie zarwno my sami, jak i ci, ktrych dotycz nasze stara-
nia. Bierzemy pen odpowiedzialno za swoje intencje i czyny,
ale nie za cudze uczucia. Na tym etapie mamy ju wiadomo,
e nigdy nie zdoamy zaspokoi wasnych potrzeb cudzym kosz-
tem. Wyzwoleni emocjonalnie, umiemy nazywa swoje oczeki-
wania po imieniu, ale robimy to w sposb, z ktrego jasno wyni-
ka, e wcale nie mniej ley nam na sercu zaspokojenie cudzych
potrzeb. Metoda PBP zostaa tak pomylana, eby moga suy
nam pomoc w porozumiewaniu si na tym poziomie.
TRESZCZENIE
Trzecim elementem PBP jest przyznawanie si do potrzeb,
kryjcych si za naszymi uczuciami. To, co mwi i robi inni,
moe nasze uczucia katalizowa, lecz nigdy ich nie wywouje.
Do negatywnego komunikatu moemy odnie si na cztery
sposoby: 1) wzi win na siebie, 2) zrzuci j na innych, 3)
wczu si we wasne emocje i potrzeby, 4) wczu si w emocje
i potrzeby rozmwcy, zawarte w nadanym przez niego negatyw-
nym komunikacie.
W osdach, krytycznych uwagach, diagnozach i interpreta-
cjach cudzych zachowa okrn drog ujawniaj si nasze wa-
sne potrzeby i hierarchie wartoci. Krytyczny ton zazwyczaj pro-
wokuje obron lub kontratak. Im bardziej bezporednio potrafi-
my skojarzy swoje uczucia z potrzebami, tym atwiej jest innym
ludziom odnie si do nich ze wspczuciem.
W wiecie, ktry czsto surowo nas osdza za to, e do-
strzegamy i ujawniamy swoje potrzeby, nieraz wpadamy w po-
poch, gdy jednak mamy je uzewntrzni. Dotyczy to zwaszcza
kobiet, s one bowiem tak wychowywane, eby ignoroway wa-
67
sne potrzeby, w zamian skupiajc si na opiece nad innymi

ludmi.
Zanim dopracujemy si odpowiedzialnoci emocjonalnej,
wikszo z nas przechodzi przez trzy etapy: 1) zniewolenia
emocjonalnego", kiedy wydaje nam si, e jestemy odpowie-
dzialni za cudze uczucia, 2) tupetu", kiedy kategorycznie odma-
wiamy brania pod uwag cudzych uczu i potrzeb, 3) wyzwole-
nia emocjonalnego", kiedy bierzemy na siebie pen odpowie-
dzialno za wasne uczucia, ale ju nie za to, co czuj inni, i je-
stemy przy tym wiadomi, e nigdy nie zdoamy zaspokoi wa-
snych potrzeb cudzym kosztem.
PBP w dziaaniu: Musimy znowu zacz pitnowa nielubne

macierzystwo!"
Pracujc jako wolontariuszka w darmowej jadodajni, adeptka PBP doznaa szoku,

Kiedy pewna starsza pani, ktra rwnie tam pracowaa, nagle prychna zza rozo-
onej gazety: Krajowi wyszoby na dobre, gdybymy znowu zaczli pitnowa nie-
lubne macierzystwo!".
Jeliby adeptka PBP miaa pj za swoim najbardziej utrwalonym odru-
chem, nic by nie powiedziaa, tylko w milczeniu surowo osdziaby autork tej wy-
powiedzi, w kocu za postaraaby si zdystansowa emocjonalnie wobec caego
zdarzenia. Tym jednak razem przypomniaa sobie, e ma jeszcze w zanadrzu inne
rozwizanie: moe mianowicie wsucha si w uczucia i potrzeby zawarte w so-
wach, ktre takj zbulwersoway.
Adeptka: (najpierw stara si upewni, czy trafnie odgada, jakiego spostrzeenia do-
konaa jej koleanka) Czyta pani artyku o nastolatkach, ktre za-
chodz w ci?
Koleanka: Tak. Wprost nie do wiary, jak wiele z nich to robi!
Adeptka: (wsuchuje si w uczucia koleanki i prbuje ustali, jaka niezaspokojona
potrzeba daa tym uczuciom pocztek) Jest pani zaniepokojona, bo
chciaaby pani, zeby dzieci wychowyway si w trwaych rodzi-
nach?
Koleanka: Oczywicie! Wic pani, mj ojciec zabiby mnie, gdybym sobie
pozwolia na co podobnego!
Adeptka: Czyli pamita pani, jaki los spotyka dziewczyny z pani pokolenia,
ktre zachodziy w ci?
Koleanka: No pewnie, e pamitam! Mymy dobrze wiedziay, co nas czeka
w razie ciy. Bez przerwy si tego baymy, nie tak jak te dzisiej-
sze smarkule.
Adeptka: Gniewa pani to, e dzisiejsze dziewczyny nie musz si obawia
kary, jeeli zajd w ci?
Koleanka: Co jak co, ale przynajmniej strach przed kar wywiera zbawien-
ny wpyw! A tutaj pisz, e niektre dziewczyny celowo sypiaj
z kim popadnie, eby tylko zaj w ci! No wanie! One rodz
dzieci, a spoeczestwo za to paci!
Adeptka PBP usyszaa w tej wypowiedzi dwa rne uczucia: zdumienie, e dziew-
;zyny celowo zachodz w ci, oraz irytacj w obliczu faktu, e na wychowanie
izieci, ktre w takich okolicznociach przychodz na wiat, o w kocu podatni-
;v. Z tych dwch uczu wybraa jedno, z ktrym postanowia nawiza empatycz-
ny kontakt.
J
69
Adeptka: Zdumiewa pani to, e w dzisiejszych czasach kobiety zachodz

w ci, nie dbajc o swoj reputacj, o pniejsze konsekwencje
ani o stabilizacj finansow, czyli o wszystkie te sprawy, ktre pa-
ni sama zawsze braa pod uwag?
Koleanka: (Czujc, e usyszano jej zdumienie, daje upust drugiej emocji, czyli iry-
tacji. Tak jak to czsto bywa, kiedy kto ywi mieszane uczucia, skupia
si teraz na tych, ktre nie spotkay si jeszcze ze zrozumieniem ze strony
suchaczki. Nie ma potrzeby, eby ta ostatnia od razu dawaa odzew ca-
emu zoonemu spektrum uczu rozmiuczyni; strumie wspczucia tak
czy owak bdzie pyn nieprzerwanym mirtem, w miar pojawiania si
kolejnych emocji) No wanie. A jak pani myli, kto w kocu za to
wszystko paci?
Adeptka: Jest pani wyranie zirytowana, bo wolaaby, eby pienidze po-
chodzce z paconych przez pani podatkw wydawano na inne
cele. Zgadam?
Koleanka: Niewtpliwie! Czy pani wie, e mj syn i synowa chc mie dru-
gie dziecko, ale nie sta ich na to, chocia oboje pracuj?
Adeptka: Pewnie pani to smuci? Domylam si, e chciaaby pani mie
drugiego wnuka...
Koleanka: Owszem, i nie mnie jednej wyszoby to na dobre.
Adeptka: Chciaaby te pani, eby syn mia tak rodzin, jaka mu si ma-
rzy... (Mimo e domysy adeptki s tylko czciowo trafne, nie przerywa
strumienia empatii, tylko pozwala koleance mwi dalej, pki tamta nie
uwiadomi sobie kolejnej swojej troski).
Koleanka: Tak, by jedynaczk to tez chyba niewesoa sytuacja.
Adeptka: Ach, rozumiem. Chciaaby pani, eby Katie miaa braciszka?
Koleanka: Byoby mio.
W tym momencie adeptka PBP poczua, e koleanka si rozlunia. Zapado

krtkie milczenie. Adeptka PBP ze zdziwieniem stwierdzia, ze cho nadal ma
ochot da wyraz swoim pogldom, cae napicie gdzie si ulotnio i ju nie jest
jej tak pilno dorwa si do gosu, bo przestaa odczuwa sytuacj jako konfliktow.
Zrozumiaa uczucia i potrzeby, zawarte w wypowiedziach koleanki, i ju nie uwa-
aa, e dzieli j od niej przepa.
Adeptka: Kiedy powiedziaa pani, e musimy znowu zacz pitnowa nie-
lubne macierzystwo (sposttzeenie), w pierwszej chwili przerazi-
am si (uczucie), bo bardzo mi zalezy na tym, ebymy wszyscy,
ktrzy tu pracujemy, szczerze troszczyli si o ludzi potrzebujcych
pomocy (potrzeba). Wrd tych, co przychodz do nas po ywno,
zdarzaj si maoletni rodzice (spostrzeenie), a ja chciaabym mie
70
5 RANIE ODPOWIEDZIALNOCI ZA WASNE UCZUCIA
pewno, e bd si tu czuli mile widziani (potrzeba). Czy zechce

mi pani powiedzie, jak si pani czuje, kiedy wchodzi tu Dashal al-
bo Amy ze swoim chopakiem (proba)?
Adeptka wypowiedziaa si zgodnie z reguami PBP, uwzgldniajc wszystkie
jztery elementy modelu: spostrzeenie, uczucie, potrzeb i prob.
Dialog trwa nadal. Pado jeszcze kilka pyta i odpowiedzi, a w kocu adept-
ka upewnia si, e koleanka z przejciem i szacunkiem troszczy si o niezamne
::iaoletnie klientki. Co waniejsze, miaa dziki temu okazj przewiczy wyraa-
cie dezaprobaty w sposb, ktry zaspokaja jej potrzeb uczciwoci i wzajemnego
-zacunku.
Koleanka miaa natomiast t satysfakcj, e zostaa wysuchana, gdy chciaa
ia wyraz zatroskaniu kwesti maoletnich matek. Kada strona spotkaa si w ko-
;u ze zrozumieniem drugiej. Ich wzajemna relacja skorzystaa na tym, e zdoay
- rz wrogoci wymieni rozbiene pogldy Gdyby nie PBP, stosunki midzy tymi
: viema kobietami mogyby ulec pogorszeniu, a na tym z kolei ucierpiaaby dzia-
'no, ktr prowadziy, czyli opieka i pomoc ludziom.
R
O
Z
D
sjbao gest A

ogacajcy ycie
Omwilimy ju pierwsze trzy elementy PBP, zwizane z naszy-

mi spostrzeeniami, uczuciami i potrzebami. Nauczylimy si posu-
giwa tymi elementami w sposb, ktry ma najwiksze szanse
wzbudzi wspczucie: nie krytykujc innych ludzi ani nie ana-
lizujc ich postpowania, nie obwiniajc ich ani nie stawiajc im
diagnoz. Czwarty i ostatni element opisywanego modelu doty-
czy tego, o co chcielibymy dosta w darze od rozmwcy, eby wzbo-
gaci swoje ycie. Kiedy nasze potrzeby nie s zaspokojone, m-
wimy, co spostrzeglimy, co czujemy i czego nam trzeba, po
czym wyraamy konkretne yczenie: prosimy mianowicie, eby
rozmwca zrobi co, co moe nasze potrzeby zaspokoi. Jak
sformuowa t prob, aby suchacz by bardziej skonny okaza
nam wspczucie?
jzyk d z i a a p o z y t y w n y c h
-ro w formie Przede wszystkim naley mwi o tym, o co rzeczywicie prosi-
'Pierdzcej. my, zamiast o czym, czego sobie nie yczymy. Ruth Bebermey-
er napisaa piosenk dla dzieci, zatytuowan Ani mi si wa!,
w ktrej padaj dwa doniose pytania: Ile wa misie Ani?" i
Jak dziaa, kiedy ka ci zaniecha?", to drugie ujte w so-
wach: Kiedy sysz: Przesta!, nie wiem, od czego zacz".
Tekst tej piosenki porusza dwa problemy, ktre niejednokrotnie
si wyaniaj, kiedy prob formuuje si w formie przeczcej.
Suchacz czsto nie bardzo rozumie, o co waciwie go si prosi.
73
Co gorsza, w wypadku prb formuowanych w formie prze

cej trybu rozkazujcego istnieje due niebezpieczestwo, ze
woaj one opr.
Pewna uczestniczka warsztatu, doprowadzona do rozpa
tym, e jej m zbyt wiele czasu powica pracy, opowiec
o swoim yczeniu, ktre wywoao zupenie niezamierzc
skutek:
- Poprosiam, eby nie przesiadywa do pna w bil
Reakcja nastpia po trzech tygodniach, kiedy to oznajmi mi.]
zgosi si do udziau w turnieju golfa!
Kobieta skutecznie zakomunikowaa mowi, czego
nie yczy: nie chciaa mianowicie, eby az tyle pracowa - ale:
pomniaa poprosi o to, czego rzeczywicie pragna. Kiedyjj
chciem, eby przeredagowaa swoje yczenie, rzeka po
kim namyle:
- Szkoda, e nie poprosiam, eby chocia jeden wie
w tygodniu spdza w domu z dziemi i ze mn.
Podczas wojny wietnamskiej zaproszono mnie do uc
w dyskusji telewizyjnej, powiconej tematyce wojennej,
rozmwc mia by kto, kto wyznawa w tej kwestii inne
pogldy. Dostaem kaset z nagraniem caego programu,
glem wic jeszcze tego samego wieczoru obejrze go w dc
Kiedy zobaczyem siebie na ekranie, stwierdziem, e pc
debaty posugiwaem si akurat takimi sposobami porozumi
nia si, jakich bybym wola si wystrzega. Bardzo mnie te
nerwowao. Jezeh kiedy jeszcze zostan zaproszony do u:
u w takiej debacie, na pewno nie powtrz dzisiejszych
dw", obiecaem sobie. Nie przyjm postawy obronne\
pozwol wystrychn si na dudka". Zauwacie, e ukadak
st zaniecha, nie mwiem natomiast, jakimi dziaaniami et
bym je zastpi.
Ju po tygodniu miaem okazj si zrehabilitowa,
ponowano mi bowiem kontynuowanie dyskusji w tym
programie. Przez ca drog do studia wyliczaem sobie w:
lach wszystkie posunicia, ktrych tym razem zamierzaem i
ka. Ledwie zaczo si nagranie, mj rozmwca zagai dv;
dokadnie tak samo jak tydzie wczeniej. Kiedy umilk,
jakie dziesi sekund udawao mi si nie porozumiewa z i
sposobami, ktrych podczas jazdy do studia ostatecznie si
rzekem. Po prostu si nie odzywaem. Lecz gdy tylko otwc
lem usta, stwierdziem, e nasuwaj mi si akurat te sfor
wania, ktrych tak bardzo chciaem unikn! Bya to bolesna |
74
- ROSBA O GEST WZBOGACAJCY ZYCIE
cja na temat tego, co moe si zdarzy, kiedy ustalamy jedynie,

czego nie chcemy robi, nie precyzujc jednak, co bymy w zamian
robi chcieli.
Poproszono mnie kiedy, ebym popracowa z grup lice-
alistw, ktrzy mieli cae mnstwo pretensji do dyrektora szkoy
Uwaali go za rasist i zastanawiali si, jak by tu wyrwna z nim
rachunki. Pracujcy z t modzie pastor obawia si, e w ko-
cu dojdzie do aktw przemocy. Z szacunku dla niego uczniowie
zgodzili si spotka ze mn.
Najpierw opowiedzieli mi o paru zdarzeniach, ktre we-
dug nich dowodziy, e dyrektor ich dyskryminuje. Wysuchaw-
szy caej serii takich zarzutw, wystpiem z propozycj, eby po-
wiedzieli, czego konkretnie oczekuj od dyrektora.
- A co to da? - sarkn jeden z uczniw, - ju raz do niego
poszlimy, eby mu powiedzie, czego chcemy. A on na to: Wy-
nocie si! Nie potrzebuj, eby tacy jak wy mwili mi, co mam
robi!".
Spytaem uczniw, o co wtedy poprosili dyrektora. Przy-
pomnieli sobie przedoon mu prob, eby nie dyktowa im,
jakie maj nosi fryzury. Zasugerowaem, e spotkaliby si mo-
e z przychylniejsz reakcj, gdyby sprecyzowali, czego sobie
ycz, zamiast mwi, co jest z ich yczeniami sprzeczne. Na-
stpnie oznajmili dyrektorowi, e chc by sprawiedliwie trak-
towani. Dyrektor przyj postaw obronn i zacz si zarzeka,
e nigdy nie by wobec nich niesprawiedliwy Zaryzykowaem
przypuszczenie, e odnisby si moe yczliwiej do ich postu-
latw, gdyby zamiast domaga si bliej nieokrelonych zacho-
wa takich jak sprawiedliwe traktowanie" - zadali konkret-
nych posuni.
Wsplnie znalelimy par sposobw na to, eby wyrazi
ich proby w kategoriach dziaa pozytywnych. Nim spotkanie
dobiego koca, licealici zdoali sformuowa trzydzieci osiem
precyzyjnych da pod adresem dyrektora. Jedno z nich
brzmiao: Chcielibymy uzyska pask zgod na to, eby
w ustalaniu regulaminu ubiorw brali udzia przedstawiciele
czarnych uczniw". W drugim domagali si, eby dyrektor m-
wi o nich per czarni uczniowie" zamiast tacy jak wy". Naza-
jutrz przedstawili mu swoje proby, posugujc si jzykiem po-
zytywnych dziaa, ktry wsplnie wiczylimy podczas spotka-
nia. Wieczorem ekstatycznym tonem przekazali mi przez telefon
nowin: dyrektor zgodzi si speni wszystkie trzydzieci osiem
prb!
75
Oprcz tego e posugujemy si kategoriami

dziaa pozytywnych, unikamy te mtnych, abstrak-
cyjnych lub dwuznacznych sformuowa i nadajemy
swoim probom posta konkretnych postulatw, ktre
suchacz ma szans zrealizowa. Bohater pewnego ko-
miksu wpada do jeziora. Rozpaczliwie starajc si
utrzyma na powierzchni, woa do swojego psa, ktry
zosta na brzegu: Lassie, szukaj ratunku!". Na nastp-
nym rysunku widzimy, e pies ley na kozetce u psy-
' chiatry. Wszyscy wiemy, jak rozmaicie ludzie rozumiej
sowo pomoc". Na przykad zdaniem niektrych mo-
ich krewnych, najskuteczniej pomaga si w zmywaniu
naczy, sprawujc nadzr nad kim, kto zmywa.
Kolejnym przykadem tego, jak oglniki utrudniaj zrozu-
mienie i w ogle wszelki kontakt, moe by pewna strapiona pa-
ra, ktra uczestniczya w jednym z warsztatw.
- Pozwl mi by sob - powiedziaa kobieta.
- Przecie ci pozwalam! - natychmiast odpar jej m.
-Wanie e nie pozwalasz! - pada odpowied.
Gdy poprosiem t pani, eby sformuowaa swj postula
wjzyku dziaa pozytywnych, powiedziaa:
- Daj mi tyle swobody, ebym moga si rozwija i by sob.
Takie owiadczenie jest jednak rwnie niejasne jak po-
przednia wersja i tak samo moe wywoa u suchacza postaw
obronn. Kobieta jeszcze przez chwil pracowaa nad tym, eb
jasno sformuowa swoj prob, po czym przyznaa:
- To troch krpujce, ale gdybym miaa dokadnie powie-
Wyraanie prb dzie, o co mi idzie, poprosiabym, eby z umiechem zgadz
w kategoriach si na wszystko, co robi.
wyranych, Posugiwanie si niejasnym, abstrakcyjnym jzykiem cz-
konkretnych, sto kamufluje tego rodzaju agresywne gierki midzy ludmi.
pozytywnych dziaa Podobnego typu niejasna sytuacja panowaa midzy pew-
ujawnia nasze nym ojcem a jego pitnastoletnim synem.
prawdziwe chci. - Chc tylko, eby wreszcie zacz wykazywa choci
odrobin odpowiedzialnoci - rzek ojciec. - Czy to zbyt wyg-
rowane danie?
Poprosiem go o konkretne wskazwki, co mianowic
musiaby zrobi jego syn, eby zasuy na miano czowieka od-
powiedzialnego. Wsplnie postaralimy si sprecyzowa pro
ojca i w kocu owiadczy on z wahaniem:
- Nie brzmi to najlepiej, ale kiedy mwi, e oczekuj
niego odpowiedzialnoci, tak naprawd chodzi mi o to, e
spenia kade moje polecenie, nie zadajc adnych pyta; eby

taczy, jak mu zagram, i jeszcze si przy tym umiecha.
Potem jednak przyzna mi racj, kiedy mu wytumaczy-
em, e gdyby syn rzeczywicie tak si zachowywa, dowodzio-
by to nie tyle odpowiedzialnoci, ile posuszestwa.
Wszystkim nam zdarza si, e usiujemy - podobnie jak ten
ojciec - niejasnym, abstrakcyjnym jzykiem powiedzie innym lu-
dziom, jak maj czu si lub postpowa, ale nie wskazujemy kon-
kretnych dziaa, dziki ktrym mogliby speni nasze yczenie.
Na przykad pracodawca szczerze si stara wywoa podan re-
akcj, mwic podwadnym: Chciabym wam zapewni poczu-
cie, e moecie si przy mnie z ca swobod wypowiada". Z te-
go zdania wynika, e yczeniem przeoonego jest, aby jego pra-
cownicy czuli si swobodnie, wci jednak nie wiadomo, co mia-
nowicie mog zrobi, eby osign podany stan swobody. W tej
sytuacji pracodawca mgby zwrci si do nich z prob w jzy-
ku dziaa pozytywnych: Powiedzcie mi, co mog zrobi, eby
atwiej wam byo ze swobod wypowiada si w mojej obecnoci".
icyzyjne Dla zilustrowania twierdzenia, e posugiwanie si nieja-
ufowania snym jzykiem sprzyja powstawaniu wewntrznego zamtu,
im przytocz jeszcze pewien dialog. W czasach gdy pracowaem ja-
: awaniu ko psycholog kliniczny, raz po raz prowadziem takie rozmowy
itrznego z klientami, uskarajcymi si na depresj. Kiedy ju zapuciem
sond empatii w gbi emocji, ktrym klient przed chwil da
wyraz, wymiana zda zazwyczaj przebiegaa nastpujco:
MBR: C to takiego, czego pan chce, a nie dostaje?

Klient: Nie wiem, czego chc.
MBR: Spodziewaem si, e wanie tak pan odpowie.
Klient: Dlaczego?
MBR: Moim zdaniem, przyczyn depresji jest fakt, e
nie dostajemy tego, czego chcemy. Z kolei to, e tego
nie dostajemy, spowodowane jest brakami w wykszta-
ceniu: nie uczono nas stara si o to, czego chcemy.
to nagroda Uczono nas, jak by grzecznymi chopcami i dziew-
rz^cznosc. czynkami, a potem grzecznymi matkami i ojcami.
Kto, kto postanawia gra jedn z tych grzecznych, rl,
najlepiej niech od razu pogodzi si z tym, ze ma depre-
sj. Depresja to nagroda za grzeczno. Ale jeeli chce
pan poprawi sobie samopoczucie, radzibym sprecy-
zowa, co mianowicie chciaby pan, eby ludzie robili
dla umilenia mu ycia.
77
Klient: Chciabym tylko, eby kto mnie kocha. To

chyba nie s wygrowane oczekiwania?
MBR: To cakiem niezy punkt wyjcia. A teraz prosz
sprecyzowa, co chciaby pan, eby ludzie robili w ce-
lu zaspokojenia paskiej potrzeby mioci. Co na przy-
kad ja sam mgbym w tej chwili zrobi?
Klient: No, przecie pan wie...
MBR: Wcale nie jestem taki pewien, czy rzeczywicie
wiem. Prosz mi powiedzie, co chciaby pan, ebym
zrobi ja i inni ludzie, aby ofiarowa panu t mio.
Klient: Trudne pytanie.
MBR: Owszem, wyrane formuowanie prb bywa
nieatwe. Ale niech pan tylko pomyli, jak trudno jest
innym ludziom odpowiedzie na nasze zamwienie,
skoro nawet my sami nie mamy co do niego penej ja-
snoci!
Klient: Stopniowo zaczyna mi si wyania jasny obraz
tego, co chciabym dosta od ludzi, eby zaspokoi
swoj potrzeb mioci, ale to wstydliwa sprawa.
MBR: Tak, bardzo czsto towarzyszy temu wstyd. No
wic co chciaby pan, ebym zrobi ja i inni ludzie?
Klient: Kiedy naprawd wnikam w to, czego chc, gdy
prosz, eby mnie kochano, okazuje si, e pragn-
bym chyba, aby umia pan odgadn kade moje y-
czenie, zanim jeszcze sam je sobie uwiadomi. W do-
datku chciabym, eby robi pan to nieustannie.
MBR: Dzikuj za jasn odpowied. Mam nadziej, e
zdaje pan sobie spraw, jak niewielkie ma pan szanse
znale kogo, kto zdoa zaspokoi pask potrzeb
mioci, skoro tak wysoko zawiesi pan poprzeczk.
Wielu moich klientw potrafio zauway, jak bardzo w

niewiadomo, czego tak naprawd chc od innych, wzmaga
frustracje i depresje.
wiadome proszenie
Czasem moemy zwrci si do kogo z wyran prob

ubierania jej w sowa. Powiedzmy, e siedzicie w kuchni, a
stra w salonie oglda telewizj i nagle woa: Chce mi si p
Wydaje si oczywiste, e prosi o szklank wody.
78
4 ~dy po prostu Moe si jednak zdarzy, e dajc wyraz swojemu niezado-

n emy wyraz swoim woleniu, przyjmiemy niesuszne zaoenie, jakoby suchacz zro-
iciom, suchacz zumia zawart w podtekcie prob. Na przykad kobieta mwi
ze nie mie penej mowi: Jestem za, e zapomniae kupi maso i cebul do
itacji, co waci- kolacji, chocia ci o to prosiam". Moe jej si wydawa oczywi-
chcemy, eby ste, ze tym samym prosi go, aby poszed do sklepu, ale nie wia-
5/7. domo, czy m nie uzna, e swoj wypowiedzi chciaa jedynie
wzbudzi w nim poczucie winy.
Jeszcze czciej zdarza si, e po prostu nie uwiadamiamy
sobie, jaka waciwie proba zawarta jest w naszych wypowie-
rsfo nie dziach. Przemawiamy do ludzi - czasem zwracajc si wprost,
idamiamy sobie, kiedy indziej mwic przy nich niby to w powietrze - ale nie
waciwie umiemy nawiza z nimi dialogu. Rzucamy sowa, jakby su-
' ty. chacz by koszem na mieci. Jeli nie potrafi dopatrzy si w wy-
powiadanych kwestiach wyranej proby, moe przey cikie
chwile, tak jak bohaterka nastpujcej anegdoty.
Siedziaem akurat naprzeciwko pewnej pary w kolejce,
ktra rozwozi pasaerw do odpowiednich terminali na lotnisku
Dallas - Fort Worth. Komu, kto boi si, e ucieknie mu samo-
lot, wie tempo tej kolejki moe wydawa si okropnie irytu-
jce. Mczyzna zwrci si do ony i rzek z naciskiem: Nigdy
w yciu nie widziaem, eby kolejka tak si wloka!". Kobieta nie
odpowiedziaa, ale caa si spia: chyba nie bardzo wiedziaa, ja-
kiej reakcji m po mej si spodziewa. On natomiast zrobi to, co
robi wielu z nas, kiedy nie moemy si doczeka podanej od-
powiedzi: jeszcze raz powtrzy to samo, tyle e goniej
i z wiksz emfaz: Nigdy w yciu nie widziaem, eby kolejka
tak si wloka!".
Jego ona zupenie ju si pogubia, zrobia wic jeszcze
bardziej nieszczliw min. Z rozpaczy powiedziaa w kocu:
Te kolejki jed wedug elektronicznie zaprogramowanego
rozkadu". Nie sdziem, e wiadomo ta usatysfakcjonuje jej
ma, i rzeczywicie: powtrzy to samo po raz trzeci, jeszcze do-
noniej ni za drugim razem: NIGDY W YCIU NIE WI-
DZIAEM, EBY KOLEJKA TAK SI WLOKA!". Zona naj-
widoczniej dosza do kresu cierpliwoci, bo gniewnie odszczek-
na: A co ja ci na to poradz? Mam moe wysi i popycha?".
No i prosz: teraz ju oboje cierpieli!
Jakiej waciwie reakcji spodziewa si ten mczyzna?
Chcia pewnie usysze, e jego bl doczeka si zrozumienia.
Gdyby ona o tym wiedziaa, moga na przykad odpowiedzie:
Pewnie si boisz, e ucieknie nam samolot, i zoci ci, e ruchu
79
midzy terminalami nie obsuguje ja'

1 N<*rW TOKCbuR-
- -ii,-
' |f>L &ATES HV szybszy rodek lokomocji".
W powyszym dialogu zona wpra
dzie usyszaa w gosie ma ton frustra
ale nic miaa pojcia, o co j prosi. R
problematyczna bywa sytuacja odwro
kiedy kto wyraa prob, zanim uja
zawarte w niej uczucia i potrzeby. Zd
si to zwaszcza wtedy, gdy proba wyra^
na zostaje w formie pytania. Zdanie C
mu si nie ostrzyesz?" mody czowiek
two moe odczyta jako danie albo
pa, jeli ojciec lub matka nie pom
o tym, zeby najpierw uzewntrzni swoje uczucia i potrz
Proba wyraona w taki na przykad sposb: Martwimy si, e wosy spadaj
z pominiciem uczu oczy, bo przez to gorzej widzisz i jeszcze zdarzy ci si wyp
i potrzeb osoby, podczas jazdy na rowerze. Moe by poszed do fryzjera?".
ktra j wyraa, Czciej jednak zdarza si, e nie zdajc sobie sprawy,
moe zabrzmie dzie mwi, o co tak naprawd prosz. Przecie ja o nic nie
jak danie. sz", mog odpowiedzie, gdy zwrci im si na to uwag,
prostu takie akurat nasuny mi si sowa". Ot jestem prz
nany, e ilekro co do kogo mwimy, zarazem o co pros
Moe chodzi po prostu o nawizanie z kim empatycznej
zi: o uzyskanie - tak jak w wypadku mczyzny, ktry jecha
woln kolejk - werbalnego lub pozawerbalnego sygnau,
Im wyraniej sz wypowied zrozumiano. Czasem prosimy po prostu o s~
powiemy, co chcemy ro: chcemy pozna szczer reakcj suchacza na nasze s
dosta od suchacza, Kiedy indziej zwracamy si z prob o jakie dziaanie, kt'
tym wiksz mamy mamy nadziej zaspokoi nasze potrzeby. Im wyraniej
szans zaspokoi my, co konkretnie chcemy dosta od suchacza, tym wiksz
swoje potrzeby. my szans, e potrzeby nasze doczekaj si zaspokojenia.
proba o informacj zwrotn

Jak wiemy, sygna nadany nie zawsze jest identyczny z
nym. Chcc sprawdzi, czy nasz komunikat naleycie zro
no, zazwyczaj uciekamy si do rodkw werbalnych. Gdy
nie jestemy pewni, czy zosta on odebrany zgodnie z nas
mysem, musimy umie wyranie poprosi o odpowied,
rej jednoznacznie wyniknie, jakich treci dosucha si od'
ebymy w razie czego mogli skorygowa rozbienoci,
ktrych sytuacjach wystarczy proste pytanie: Jasne?". Ki
80
- RO BA O GEST WZBOGACAJCY ZYCIE
dziej dopiero odpowied nieco obszerniejsza ni zwize Tak,

rozumiem" pozwoli nam upewni si, e naprawd nas zrozu-
miano. Moemy wtedy poprosi rozmwc, eby powiedzia
wasnymi sowami, co przed chwil usysza z naszych ust. Jeli
zauwaymy jakiekolwiek rozbienoci albo luki, rnice wersj
powtrzon od pierwotnej, bdziemy wtedy mieli szans na no-
wo sformuowa przynajmniej cz swojej wypowiedzi.
Na przykad nauczycielka mwi do ucznia: Suchaj, Pio-
~cc si upewni, trze, wczoraj przegldaam dziennik i zauwayam co, co mnie
suchacz odebra bardzo zmartwio. Chciaabym si upewni, czy zdajesz sobie
t? - sam komunikat, spraw, ile masz nieodrobionych prac domowych. Moe by
nadae, wstpi po lekcjach do pokoju nauczycielskiego?". Dobra, ja-
ro, eby ci go sne", mruczy Piotr i odwraca si tyem, a nauczycielka wcale nie
trzy wasnymi jest pewna, czy usysza to, co rzeczywicie powiedziaa. Prosi go
imi. wic: Czy mgby powtrzy, co do ciebie przed chwil po-
wiedziaam?". A na to Piotr: Mwia pani, e zamiast i gra
z chopakami w nog, mam zosta po lekcjach, bo si pani nie
podobao moje wypracowanie". Poniewa potwierdzio si jej
przypuszczenie, e Piotr nie usysza tego, co zamierzaa mu
przekaza, nauczycielka prbuje przeredagowa swj komuni-
kat, ale starannie dobiera przy tym sowa.
Jeli powie Nie usyszae, co powiedziaam", Zupenie
zczdz wyrazw co innego mwiam" albo le mnie zrozumiae", Piotr atwo
3, kiedy moe odczu to jako poajank. Poniewa jednak nauczycielka
vca stara si dostrzega w jego odpowiedzi szczer ch spenienia jej proby
twoj prob o informacj zwrotn, moe teraz powiedzie: Dzikuj, e po-
/, co od wtrzye mi to, co ode mnie usyszae. Widz, e nie wyraziam
J sysza. si tak jasno, jak bym chciaa, wic sprbuj jeszcze raz".
Kiedy zaczynamy prosi rozmwcw o informacje zwrot-
ne na temat tego, co od nas usyszeli, pocztkowo moemy czu
si niezrcznie, bo takie proby nale wrd ludzi do rzadkoci.
Gdy podkrelam, jak wana jest umiejtno proszenia o infor-
macje zwrotne, suchacze niejednokrotnie daj wyraz swoim
wtpliwociom. Boj si usysze w odpowiedzi: Mylisz, e
oguchem?" albo Nie ze mn te psychologiczne gierki". Aby
zapobiec takim reakcjom, moemy zawczasu uprzedzi ludzi ze
swego otoczenia, e co pewien czas bdziemy ich prosili, aby
wasnymi sowami powtrzyli nasz wypowied. Zaznaczamy
tez empati przy tym, e bynajmniej nie sprawdzamy ich koncentracji ani pa-
3, ktry mici, tylko upewniamy si, czy przed chwil jasno si wyrazili-
_dzieli ci my. Gdyby jednak nasz rozmwca parskn: Syszaem, co po-
zwrotnej. wiedziae! Niejestem gupi!", pozostaje nam jeszcze jedno wyj-
81
cie: moemy skupi si najego uczuciach oraz potrzebach i spy-

ta (gono lub bezgonie): Czy to znaczy, e rozgniewae si.
bo domagasz si szacunku dla swojej pojtnoci?".
proba o szczerosc
Kiedy ju obnayli- Kiedy ju otwarcie si wypowiemy i spotkamy z upragnionym
my swoj bezbron- zrozumieniem, bywa, e chcemy si dowiedzie, jak suchacz
no, czsto bywa odebra nasze sowa. Moe nam wtedy chodzi o trzy rne for-
tak, e chcemy si my szczeroci:
dowiedzie Czasem chcemy pozna wywoane naszymi sowan:
uczucia, jak rwnie powody, dla ktrych wanie te a nie
a) co suchacz czuje; inne emocje doszy do gosu. Moemy wtedy wyrazie
nastpujce yczenie: Powiedz, prosz, jak si czujc
w zwizku z tym, co przed chwil ode mnie usyszae
i dlaczego doznajesz wanie tych a nie innych uczu".
Kiedy indziej chcemy si dowiedzie, co rozmwca
myla pod wpywem naszych sw. W takich razach
b) co suchacz myli; ley sprecyzowa, ktre z tych myli nas interesuj,
miast mwi: Powiedz mi, jakie masz zdanie o tym,
przed chwil ode mnie usyszae", moemy zastosow
inny wariant: Powiedz, prosz, czy twoim zdaniem
ja propozycja bdzie miaa powodzenie, a jeli nie, to
wedug ciebie udaremni jej sukces". Jeli nie sprecy
my, czego maj dotyczy interesujce nas myli,
mwca moe w bardzo rozwlekej formie podzieli
uwagami, ktre s nam najzupeniej obojtne.
Czasem chcemy wiedzie, czy suchacz byby sk
c) czy suchacz byby podj pewne dziaania, ktre zalecilimy. Tego ro
skonny podj yczenie moe brzmie nastpujco: Powiedz, pr
pewne konkretne czy zgodzisz si przesun nasze spotkanie o tydzie
dziaanie.
Aby stosowa PBP, musimy wiedzie, jakiego typu s
roci potrzebujemy ze strony suchacza, i poprosi go o t s
ro w jzyku konkretnych sformuowa.
z w r a c a n i e si z p r o b d o g r u p y
Zwaszcza gdy zwracamy si do caej grupy ludzi, wane,
my sprecyzowali, jakiego rodzaju zrozumienia czy tez szc
od nich oczekujemy. Jeli tego nie zrobimy, moemy da
tekjaowemu gadulstwu, ktre nie zaspokoi niczyich po
82
Od czasu do czasu dostaj propozycje pracy z grupami
obywateli, zatroskanych przejawami rasizmu, dojakich dochodzi
w ich bezporednim otoczeniu. Jedn z czsto poruszanych kwe-
stii na takich zebraniach jest to, e s nudne i bezowocne.
Uczestnicy zebra sono pac za ten brak skutecznoci, wielu
z nich powanie bowiem nadwyra swj skromny budet, eby
dojecha na miejsce i wynaj kogo do opieki nad dziemi.
Zniechceni rozwlekymi, chaotycznymi dyskusjami, czsto po-
rzucaj w kocu t dziaalno, owiadczajc, e takie zebrania to
zwyke zawracanie gowy. W dodatku reform, dojakich ci ludzie
d, z reguy nie udaje si przeprowadzi atwo ani szybko. Gdy
wic tacy dziaacze ju si zbieraj, wane jest, eby mdrze go-
spodarowali czasem.
Znaem jedn tak grup, zorganizowan z myl o prze-
forsowaniu zmian w miejscowej szkole. Czonkowie grupy byli
przekonani, e rozmaici przedstawiciele szkolnej hierarchii trak-
tuj uczniw po rasistowsku. Poniewa zebrania nic nie daway
i dziaacze stopniowo si wykruszali, najwytrwalsi zaprosili
mnie, abym przysucha si ich dyskusji. Zaproponowaem, eby
poprowadzili spotkanie tak, jak to zwykle czyni, a jeli stwier-
dz, e mogliby z poytkiem zastosowa PBP, powiem im o tym.
Jeden z mczyzn rozpocz zebranie, polecajc uwadze
obecnych zamieszczony niedawno w gazecie artyku, w ktrym
pewna matka, reprezentujca mniejszo narodow, uskaraa si
na to, jak dyrektor szkoy traktuje jej crk. Na to jedna z kobiet
opowiedziaa o czym, co przydarzyo jej si, gdy sama bya
uczennic w tej szkole. Wtedy za wszyscy po kolei zaczli przy-
tacza analogiczne przykady z wasnej przeszoci. Po dwudzie-
stu minutach spytaem, czy dyskusja, ktr prowadz, zaspokaja
ich potrzeby. Ani jedna osoba nie odpowiedziaa twierdzco.
- Tak przebiegaj wszystkie nasze zebrania! rzek gniew-
nym tonem jeden z mczyzn. - Znam lepsze sposoby spdzania
czasu ni wysuchiwanie w kko tych samych bzdur.
Zwrciem si wtedy do inicjatora dyskusji:
- Czy moe mi pan powiedzie, jak reakcj chcia pan wy-
woa u reszty grupy, kiedy poruszy pan spraw artykuu z gaze-
ty? - spytaem.
- Wydawa mi si interesujcy - odpar.
Przypomniaem mu, e moje pytanie dotyczyo reakcji, ja-
k chcia wywoa u reszty grupy, a nie jego zdania o artykule.
- Sam nie wiem, co chciaem przez to osign - przyzna
po chwili zastanowienia.
83
Grupa marnuje wiele I moim zdaniem wanie dlatego dwadziecia cennych mi-
czasu, jeli mwcy nut strwoniono na bezowocn gadanin. Gdy zwracamy si dc
nie s pewni, jak grupy, nie majc jasnego rozeznania, jaki waciwie odzew chce-
chc wywoa my wywoa, czsto wynikaj z tego jaowe dyskusje. Lecz jel
reakcj. chocia jedna osoba zdaje sobie spraw, jak wane jest wyrane
okrelenie rodzaju odzewu, o ktry si prosi, wiadomo ta rao-1
e udzieli si caej grupie. Gdy na przykad w omawianej sytu-
acji inicjator dyskusji nie umia sprecyzowa, jak reakcj pra^
wywoa u suchaczy, jeden z nich mg owiadczy: Nie bar-
dzo wiem, jak chciaby od nas usysze odpowied na t histc
ri, ktr wanie przytoczye. Czy nie zechciaby nam w
ni, jakiej reakcji spodziewae si po nas?". Dziki tego rod2
ju interwencjom mona zapobiec marnotrawieniu cennego C2
su uczestnikw zebra.
Wiele rozmw wlecze si bez koca i nie zaspokaja nicz
ich potrzeb, poniewa nie wiadomo, czy ten, kto pierwszy por
szy omawiany temat, uzyska to, czego chcia. W Indiach jest
ki zwyczaj, e gdy inicjator rozmowy doczeka si ju podar
go odzewu, mwi bas". Znaczy to: Nic wicej nie musisz
mwi. Dostaem informacj, ktrej potrzebowaem, i gotw
stem przej od innego tematu". Chocia w naszym jzyku br
kuje analogicznego sowa, moemy z wielk dla siebie korzy
we wszystkich swoich interakcjach stosowa i upowszecl
postaw, ktr wyraa swko bas".
proby a dania
Kiedy rozmwca Proba odbierana jest jako danie, gdy ten, kogo prosimy,
syszy danie, widzi dziewa si kary lub wyrzutw, jeli proby tej nie speni,
przed sob tylko dwa nasz rozmwca syszy danie, widzi dla siebie tylko dwa
wyjcia: ulego cia: ulego albo bunt. W obu wypadkach traktuje prob
albo bunt. prb wywarcia przymusu i jest mu trudniej odnie si do
ze wspczuciem.
Im czciej w przeszoci wytaczalimy zarzuty przeer
innym ludziom, karalimy ich albo wpajalimy im poczucie1
ny, gdy nie speniali naszych prb, tym wiksze jest prawdc
dobiestwo, e nasze pniejsze proby potraktuj jako c
Pacimy rwnie za cudze skonnoci do stosowania tego rc
ju taktyk. Im surowiej ludzi z naszego otoczenia obwiniane
rano lub budzono w nich wyrzuty sumienia, gdy nie dawa
suchu czyim probom, tym bardziej prawdopodobne, e w
84
s baga tych dowiadcze w kad now relacj i w kadej pro-

bie usysz danie.
. sk odrni prob Przyjrzyjmy si dwm wariantom pewnej sytuacji. Jack
:d dania: zauwa, mwi do swojej przyjaciki Jane: Jestem samotny i chciabym,
robi osoba eby ze mn spdzia dzisiejszy wieczr". Czy to proba, czy -
zszca, jeli jej danie? Sk w tym, e nie moemy tego ustali, pki nie zobaczy-
iba nie zostanie my, jak Jack potraktuje Jane w razie odmowy. Zamy, e Jane
iniona. odpowie: Wiesz, Jack, jestem strasznie zmczona. Skoro potrze-
bujesz towarzystwa, moe umw si na dzi z kim innym?". Je-
li Jack odpowie: To caa ty! Jak mozesz by tak samolubna?",
bdzie to znaczyo, e w gruncie rzeczy nie prosi, tylko da.
Dowiedziawszy si, e Jane potrzebuje wypoczynku, nie odnis
si do niej z empati, tylko zacz jej robi wyrzuty.
A teraz drugi wariant:
osoba proszca, Jack: Jestem samotny i chciabym, eby ze mn sp-

| um :<awszy si dzia dzisiejszy wieczr.
iow, uderza Jane: Wiesz co, Jack, jestem strasznie zmczona. Skoro
krytyczny lub potrzebujesz towarzystwa, moe umw si na dzi
ajcy, znaczy z kim innym?
ze nie prosia, Jack: (odwraca si bez sowa).
daa. Jane: (czuje, e jest wytrcona z rwnowagi) Co ci
drczy?
Jack: Nie.
Jane: Daj spokj, Jack. Przecie czuj, e co si z tob
dzieje. O co ci waciwie chodzi?
Jack: Przecie wiesz, jaki jestem samotny. Gdyby na-
prawd mnie kochaa, spdziaby ze mn dzisiejszy
wieczr.
Rwnie i w tym wypadku Jack nie reaguje cmpatycznie,

lecz traktuje odpowied Jane jako zaprzeczenie mioci i czuje si
odtrcony. Im bardziej jestemy skonni dopatrywa si przeja-
tsoba proszca, ww niechci w braku ulegoci rozmwcw, tym wiksze nie-
si bezpieczestwo, e nasze proby bd odbierane jako dania.
v, umie W ten sposb wywoujemy zreszt wilka z lasu, im czciej bo-
si wiem ludzie spotykaj si z daniami, tym mniej gustuj w na-
we do szym towarzystwie.
potrzeb, Suchaczom atwiej bdzie potraktowa nasz wypowied
to. e jako prob, a nie danie, jeli wyranie zaznaczymy, e chcemy,
prosia. aby j spenili, ale tylko pod warunkiem, i zrobi to z wasnej
nieprzymuszonej woli. Zamiast wic mwi: Chciabym, eby
85
nakry st", moemy spyta: Czy nie zechciaby nakry st

u?". O tym, e naprawd prosimy, a nie damy, najdobitni
wiadczy jednak empatia, ktr okazujemy suchaczom, jeli ni
speni naszej proby. Jak wynika z ilustracji na ssiedniej stroni
dopiero spotkawszy si z odmow, moemy dowie swoj rea1
cj, e nie dalimy, tylko prosilimy. Jeli jestemy gotowi er
patycznie i wyrozumiale potraktowa powody, dla ktrych kt
nie stosuje si do naszych ycze, wedle moich poj dowo
to, e istotnie wystpilimy z prob, a nie z daniem. Gdy j
nak uciekamy si do prb, rezygnujc z da, w obliczu odm
wy niekoniecznie musimy zaraz dawa za wygran. Tyle tylko,
nie prbujemy przekabaci rozmwcy, pki za pomoc emp
nie odkryjemy, czemu nam odmwi.
j a k sprecyzowa, o co tak naprawd prosimy

Proszenie w taki sposb, eby naprawd bya to proba, a nic
Dymy do danie, wymaga wiadomoci celu, do ktrego dymy. Jeli ch
stworzenia zwizku my tylko zmienia ludzi i ich zachowanie albo stawia na swo'
opartego na PBP nie bdzie dla nas odpowiednim narzdziem. Metode
szczeroci i empatii. wynaleziono z myl o tych, ktrzy owszem, chc, aby
zmieniali si i byli przychylni ich yczeniom, lecz tylko pod
runkiem, e zrobi to dobrowolnie, powodowani wspczuci
Celem PBP jest ustanawianie zwizkw opartych na szczer
i empatii. Kiedy inni ludzie ufaj, e najbardziej zaley nam
nie na jakoci zwizku i na zaspokojeniu potrzeb wszystkich
interesowanych, mog wtedy by te spokojni, e nasze pro
autentycznymi probami, a nie zakamuflowanymi daniami.
Nieatwo jest stale mie ten cel przed oczami. Szcze
trudnoci sprawia to rodzicom, nauczycielom, dyrektorom
nym osobom, ktrych praca polega gwnie na wywie
wpywu na ludzi i skanianiu ich do podanych dziaa,
ciwszy z przerwy obiadowej na drug cz warsztatu
matka oznajmia mi:
- Marshall, wstpiam do domu i wyprbowaam t
metod, ale niestety bez rezultatu.
Spytaem, co mianowicie zrobia.
Wrciam do domu i daam wyraz swoim uczucion;
potrzebom w sposb, ktry tutaj przerabialimy - odpara. -
krytykowaam syna ani go nie osdzaam. Powiedziaam po
stu: Suchaj, kiedy widz, e nie zrobie tego, co mi obi
jestem bardzo rozczarowana. Chciaam po powrocie do
86
: ROBA O GEST WZBOGACAJCYZYCIE
proba a danie
Proba czy danie? Nie mam czasu.

- :sz, zaktualizuj baz danych.
Proba
fcrc^ja:
Ki- esz si przeciony prac
:: -. -Dujesz wicej czasu, eby
B-: - zzy to, czym w tej chwili
zajty?
danie
zarzuty:
podarujesz czasem.
danie
poczucia winy:
: : -a.vd przejmowa
:~ zespou, jako
zzas.
zasta porzdek i przekona si, e spenie wszystkie swoje

mowe obowizki". A potem poprosiam, eby natychmiast
sprzta.
- Nie pomina chyba adnego elementu met
stwierdziem. - I co si stao?
- Nie posprzta.
- I co byo dalej? spytaem.
- Powiedziaam mu, e nie moe cae ycie by nie
wicdzialnym leniem.
Ta kobieta najwidoczniej nie odrniaa jeszcze pros
od dania. Nadal uwaaa, e metoda tylko wtedy si spra
gdy za jej pomoc udaje si skoni otoczenie do speh
prb". Na wstpnym etapie nauki PBP moe si zdarzy
poszczeglne elementy metody bdziemy stosowali mech
nie, bez wiadomoci celu, ktremu maj suy.
Bywa jednak i tak, e chojestemy wiadomi wasny
tencji i z uwag dajemy wyraz yczeniu, pewne osoby
wszystko usysz w naszych sowach danie, zwaszcza jeli
mujemy wysokie stanowisko i zwracamy si do kogo, kto
w przeszoci do czynienia z przymusem ze strony ludzi sp
jcych wadz.
Dyrektor pewnego liceum poprosi kiedy, ebym p
nauczycielom, jak dziki PBP mona porozumie si z uczi
ktrzy nie s tak skorzy do wspdziaania, jak nauczyciele
bie yczyli.
Zorganizowano mi spotkanie z czterdziestk uczniw,
nych za spoecznie i emocjonalnie nieprzystosowanych",
rzajce wydaje mi si to, e tego rodzaju etykietki wrcz
j wilka z lasu. Czy na miejscu tych uczniw wy take nie s
dzilibycie, e skoro ju dwigacie to pitno, macie prawo -
dla zabawy - odmawia wykonywania jakichkolwiek po
Gdy ju raz przylepimy komu etykietk, na og zachowi
si pniej wobec niego w sposb, skaniajcy go do tych wJ
zachowa, ktre nas martwi, a potem uznajemy, e nasza d:
za si potwierdzia. Wspomniani uczniowie wiedzieli, e z
kowano ich jako spoecznie i emocjonalnie nieprzystoso
kiedy wic wszedem do klasy, wikszo z nich oczywicie
chylaa si przez okna i obrzucaa obelgami kolegw, ktrzy
byli na boisku. Najpierw zwrciem si do nich z prob:
- Chciabym, ebycie wszyscy podeszli tu i usi
wam powiem, kim jestem i jakie zajcia dla nas na dzisiaj
nowaem.
88
Mniej wicej poowa spenia moje yczenie. Poniewa nie

byem pewien, czy wszyscy mnie usyszeli, powtrzyem prob,
a wtedy usiedli wszyscy prcz dwch modziecw, ktrzy dalej
stali przewieszeni przez parapet. Na moje nieszczcie oni wa-
nie byli z caej klasy najpotniej zbudowani.
- Przepraszam - zwrciem si do nich - czy ktry z pa-
nw zechciaby powtrzy, co przed chwil powiedziaem?
Jeden obrci si twarz do mnie i burkn:
- No, mwi pan, e mamy podej i usi.
Aha - pomylaem. - Czyli w mojej probie usysza ton
dania.
- askawy panie - powiedziaem (wiem z dowiadczenia,
e najlepiej jest w ten wanie sposb zwraca si do osobnikw
z takimi bicepsami, zwaszcza gdy na jednym z tych bicepsw
widnieje tatua) - czy nie zechciaby pan poradzi mi, jak mam
zakomunikowa panu swoje yczenie, eby nie wyszo na to, e
si rzdz?
- Ze co? - zdziwi si.
Jego z kolei dowiadczenie nauczyo, e ze strony ludzi
sprawujcych wadz naley spodziewa si da, nie mia wic
wczeniej okazji oswoi si z podejciem, ktrego prbk wa-
nie mu zaprezentowaem.
- J a k mog panu zakomunikowa, czego od pana chc, nie
budzc zarazem w panu wraenia, e obojtne mi s paskie wa-
sne chci? - powtrzyem.
Po chwili wahania wzruszy ramionami i rzek:
- Nie wiem.
- To, co si akurat teraz dzieje midzy nami dwoma, nale-
y do tematu, o ktrym wanie dzisiaj chciaem z wami poroz-
mawia. Wierz, e ludzie mog mie z siebie nawzajem znacz-
nie wicej pociechy, jeli umiej dawa wyraz swoim chciom
w taki sposb, aby rozmwca nie mia wraenia, e si go usta-
wia. Kiedy mwi, czego bym sobie zyczy, wcale nie twierdz,
e musi pan speni moje yczenie, bo w przeciwnym razie po-
staram si zatru panu ycie. Nie wiem, jak to powiedzie, eby
mi pan zaufa.
Ku mojej wielkiej uldze modzieniec chyba w kocu zro-
zumia, bo wraz z koleg doczy do reszty uczniw. W takich
sytuacjach, jak naszkicowana przed chwil, musi min nieco
czasu, zanim rozmwca naprawd usyszy nasz prob.
Kiedy kogo o co prosimy, warto wsucha si w siebie
i sprawdzi, czy nie koacz nam si po gowie takie na przykad
89
myli, pod wpywem ktrych proba automatycz-

nie zaczyna brzmie jak danie:
On powinien sprzta po sobie.
Ona ma robi, co jej ka.
Zasuguj na podwyk.
Mam prawo zatrzyma ich po godzinach.
Naley mi si wicej wolnego czasu.
Ilekro formuujemy swoje yczenia w te

sposb, si rzeczy poddajemy surowej ocenie ro2
mwc, ktry tych naszych prb nie spenia. Wa
nie tego rodzaju zadufane myli nasuway mi si, kiedy mc
modszy syn nie wynosi mieci. Wprawdzie podczas ustalar
podziau obowizkw domowych podj si tego, ale poter
dzie w dzie toczylimy boje o to, eby jednak te nieszczsr
mieci wynis. Codziennie przypominaem mu: To twoja r:
bota", Kady z nas ma jak robot" itd. A wszystko to mwi
lem z t jedn jedyn myl, eby skoni go do wyniesier
mieci.
A wreszcie pewnego wieczoru uwaniej wsuchaem
w argumenty, za pomoc ktrych mj syn od pocztku - ci
odkd zaistnia problem - tumaczy, czemu mieci jako
bardzo chc wyj na dwr. Po naszej wieczornej rozmowie
pisaem t oto piosenk. Kiedy chopak przekona si, e odr
sz si do jego sytuacji z empati, zacz sam, ju bez moje
przypominania, wynosi mieci.
Piosenka Bretta
Kiedy wiem,
Ze nie chcesz wymusi nic na mnie,
Zwykle przychodz na twoje woanie.
Ale kiedy zgrywasz
Wielkiego waniaka, gadaj zdrw:
Jakby rzuca grochem o cian.
A kiedy tak cnotliwie
Wypominasz mi, ile ci zawdziczani,
Orientuj si:
Zaraz szko ci dam!
Rb co chcesz: zo si, smu,
Moesz na wet gry i plu,
A ja i tak nie wytaszcz wiadra.
90
SSA O GEST WZBOGACAIACY ZYCIE
I choby w kocu zmieni styl,

Musi min par chwil,
Nim wybacz i zapomn.
Bo co mi na to wyglda,
Ze nie widzisz we mnie czowieka, tylko wielbda,
Pki nie tacz, jak mi zagrasz.
:-?eszczenie
Czwarty element PBP dotyczy prb, z ktrymi kady
z nas zwraca si do innych ludzi, eby wzbogaci swoje ycie.
Unikamy sformuowa mtnych, abstrakcyjnych lub dwuznacz-
nych. Posugujemy si jzykiem dziaa pozytywnych, czyli m-
wimy, o co prosimy, zamiast mwi, czego sobie nie yczymy.
Im wyraniej okrelimy, jakiej reakcji oczekujemy, tym
wiksz mamy szans, e nasze oczekiwania si speni. Ponie-
wa komunikat nadany nie zawsze jest tosamy z odebranym,
musimy nauczy si sprawdza, czy nasz przekaz wyranie usy-
szano. Zwaszcza gdy zwracamy si do grupy, musimy jasno
okreli, jakiej reakcji pragniemy. W przeciwnym razie moemy
wywoa bezowocn rozmow, ktra dla wszystkich bdzie tyl-
ko strat czasu.
Proby odbierane s jako dania, gdy suchacze sdz, e
jeli si nie podporzdkuj, czekaj ich zarzuty lub kara. atwiej
im bdzie potraktowa nasz wypowied jako prob, a nie da-
nie, jeli wyranie zaznaczymy, e chcemy, aby j spenili, ale tyl-
ko pod warunkiem, i zrobi to z wasnej nieprzymuszonej wo-
li. Celem PBP nie jest zmienianie ludzi ani ich zachowa wy-
cznie po to, eby postawi na swoim; metoda ta suy tworze-
niu zwizkw opartych na szczeroci i empatii, dziki ktrym
mog w kocu zosta zaspokojone potrzeby wszystkich zaintere-
sowanych.
PBP w dziaaniu: Mczyzna daje wyraz obawom, jakie budzi w nim nal
nikotynowy najlepszego przyjaciela
Al i Burt od ponad trzydziestu lat blisko si przyjani. Burt wypala dwie paczki pa-
pierosw dziennie, natomiast Al nie tylko nie pali, ale zrobi! ju wszystko, co mg.
eby namwi Burta do porzucenia naogu. Zauway, e w cigu ostatniego roku
przyjaciel coraz gorzej kaszle, tote pewnego dnia w raptownym wybuchu ujawnia
cay ukrywany dotd gniew i strach.
Al: Burt, wiem, e rozmawialimy o tym ju z dziesi razy, ale posucha

Boj si, e te cholerne papierosy ci zabij! Jeste moim najlepszy]
przyjacielem i chc jak najduej mie ci przy sobie. Nie myl, prc
sz, e ci osdzam. Jestem po prostu strasznie zaniepokojony (gdy pr
poprzednich okazjach Al prbowa namwi Burta do porzucenia naogu, Bu
czsto zarzuca przyjacielowi, e ten go osdza).
Burt: Tak, tak, sysz, e jeste szczerze przejty. Przyjanimy si od dawna.
Al: (zwraca si do niego z prost) Moe by przesta pali?
Burt: Ba! Gdybym tylko mg!
Al: (wsuchuje si w uczucia i potrzeby, ktre uniemoliwiaj Burtowi przych)
nie si do jego proby) Boisz si sprbowa, bo nie chcesz ponie kol
nej poraki?
Burt: No... zdajesz sobie przecie spraw, ile razy ju prbowaem. A pi
to, e nie umiem przesta, ludzie maj o mnie gorsze mniemanie,
brze wiem.
Al: (odgaduje niewyraon prob Burta) Ja wcale nie mam o tobie gorv
mniemania. A gdyby jeszcze raz sprbowa i znowu by ci si nie
o, ani troch nie zmienioby to mojej opinii na twj temat. Po pre
chciabym, eby jednak podj prb.
Burt: Dzikuj. Sk w tym, e tu nie chodzi tylko o ciebie, ale o wszyst
z oczu wyziera im to, e maj mnie za nieudacznika.
Al: (nawizuje empatyczn czno z tym, co czuje Burt) Samo rzucenie
gu to ju wystarczajco cika robota, a do tego dochodzi jeszcze
pokj, co inni sobie pomyl. W sumie pewnie ci to przytacza?
Burt: Nieznona wydaje mi si myl, e moe to naprawd nieuleczalny
g, e w moim yciu jest co, nad czym nie mam adnej wadz
Al: (patrzy Burtowi w oczy i potakujco kiwa gow; z jego oczu, a take z
nia, ktre na chwil zapado, mona wyczyta, z jakim zainteresowaniem 11
g podchodzi do najgbszych uczu i potrzeb Burta).
Burt: Ja juz waciwie nawet nie lubi pali. Kto, kto pali pubhczni
traktowany jak wyrzutek. enujca sytuacja.
92
?OBA O GEST WZBOGACAJCY YCIE
Al: (wci z t sam empati) Ty chyba naprawd chciaby rzuci palenie,

ale boisz si, e nie dasz rady, a to zaway na twoim wyobraeniu o so-
bie i podkopie wiar w siebie.
Burt: Pewnie mniej wicej o co takiego tu chodzi... Wiesz, chyba nigdy ni-
komu o tym nie mwiem. Kiedy kto mi mwi, ebym zerwa z na-
ogiem, przewanie posyam go na drzewo. Owszem, chciabym prze-
sta pali, ale nie znosz tych naciskw.
Al: Wcale nie chc ci naciska. Nie wiem, czy bd umia rozproszy
twj lk przed kolejn porak, ale na pewno chc ci wspiera w tych
zmaganiach, jak tylko potrafi. To znaczy... jeli chcesz, ebym ci
wspiera...
Burt: Tak, chc. Jestem naprawd wzruszony twoj trosk i chci pomocy.
Ale... jeeli si okae, e jeszcze nie cakiem dojrzaem do kolejnej pr-
by, jako z tym si pogodzisz?
Al: Oczywicie, Burt. Bd ci lubi tak samo jak dotd. Tyle tylko, e chc
ci lubi jak najduej! (Poniewa Al naprawd prosi, a nie da, wci
wiadom jest, jak wielkie znaczenie ma dla niego jako tej przyjani, bez wzgl-
du na reakcj Burta. Gdy mwi: Bd ci lubi tak samo jak dotd", daje wy-
raz tej wiadomoci, a zarazem pokazuje, e umie uszanowa potrzeb nieza-
lenoci, ktr odczuwa Burt. Rwnoczenie sowami chc ci lubi jak najdu-
ej" wyraa wasn potrzeb).
Burt: Skoro tak, moe sprbuj jeszcze raz... ale nikomu nie mw, dobra?
Al: Jasne! Sam uznasz, czy ju dojrzae. A ja nikomu nie powiem o tej
caej sprawie.
R
O
Z
D
Em pa tyczny A
odbir
strony PBP: W poprzednich czterech rozdziaach omwiem cztery elementy

ere PBP: to, co spostrzegamy, to, co czujemy, to, czego potrzebujemy
trznianie, - oraz to, o co chcemy poprosi, eby wzbogaci swoje ycie. Skoro
czny odbir. wic przerobilimy kwesti uzewntrzniania siebie, teraz zajmie-
my si stosowaniem wspomnianych czterech elementw w obli-
czu cudzych spostrzee, uczu, potrzeb i prb. T drug stron
procesu porozumienia nazywamy empatycznym odbiorem".
e c n o s c : nie r o b byle c z e g o , l e p i e j s t j
trz
; oprnienie Empatia to pene szacunku rozumienie cudzych dowiadcze.
i suchanie Chiski filozof Chuang-Tzu stwierdza, e prawdziwa empatia
estestwem. pojawia si, gdy czowiek sucha caym sob: Suchanie samymi
uszami - to jedno. Suchanie rozumiejce - to cakiem co inne-
go. Ale suchanie poprzez ducha nie odbywa si za pomoc kt-
regokolwiek ze zmysw i nie jest ograniczone moliwociami
ucha ani umysu. Dokonuje si wic tylko pod warunkiem, e
umys i wszystkie zmysy s puste. Gdy bowiem pustoszej, su-
cha cae jestestwo. Moemy wtedy w najbardziej bezporedni
sposb ogarn to, co mamy przed sob, a czego nigdy nie uda
si usysze uchem ani zrozumie umysem".
95
Empatia jedynie wtedy pojawia si w relacjach z ludmi,

gdy udao nam si wyzby wszystkich z gry przyjtych wyobra-
e i ocen na ich temat. Martin Buber w nastpujcy sposb opi-
suje ten specyficzny rodzaj obecnoci, ktrego wymaga od nas
ycie: Pomimo wszelkich podobiestw kada ywa sytuacja ma
niczym nowo narodzone dziecko - nowe oblicze, jakiego nigdv
dotd nie byo na wiecie i nigdy wicej nie bdzie. Domaga sie
od ciebie reakcji, ktrej nie da si zawczasu przygotowa. Nie
domaga si adnej z rzeczy minionych. Domaga si natomiast
autentycznej obecnoci, odpowiedzialnoci; domaga si ciebie".
Nim zaczniesz Nieatwo wytrwa w tym stanie autentycznej obccnon.
udziela rad albo ktrego wymaga empatia. Powicanie uwagi cierpicemu te
dodawa otuchy, bardzo rzadka i trudna sztuka; to co, co graniczy z cudem; wi-
najpierw spytaj. cej: to istny cud - twierdzi Simone Weil. - Prawie nikt z ludzi,
ktrzy przypisuj sobie t zdolno, w istocie jej nie ma". Zwy- i
kle zamiast empatii budzi si w nas silny pd do udzielania rad '
dodawania otuchy albo objaniania wasnego stanowiska w daiM]
sprawie lub uzewntrzniania zwizanych z ni uczu. Empa:
wymaga jednak skupienia caej uwagi na komunikacie di
osoby. Ofiarowujemyjej wtedy czas i przestrze, ktrych potnaj
buje, zeby w peni wyrazi siebie i nabra pewnoci, e zos
zrozumiana. Zdolno t trafnie opisuje buddyjskie powiedz^
ko: Nie rb byle czego, juz lepiej stj i patrz".
Ludzi potrzebujcych empatii czsto drani i rozczar
je nasze pochopne zaoenie, e pragn otuchy albo konka
nych, technicznych rad. Moja crka daa mi kiedy tak nauca
e odtd sprawdzam, czy rozmwca rzeczywicie chce su:
dobrych rad lub sw podnoszcych na duchu, zanim zaczrJ
wypowiada. Pewnego dnia owiadczya nagle, patrzc w lus"*^
-Jestem brzydka jak winia.
-Jeste najpikniejsz istot,jak Bg kiedu
wiek stworzy - odparem.
Rzucia mi zdesperowane spojrzenie i z
kiem Tatusiu!" wysza z pokoju, zatrzaskujc zi
drzwd. Dopiero potem odkryem, e potrzeba
wtedy empatii. Zamiast nie w por j pociesz,
gem spyta: Nie podoba ci si to, jak dzisiai
dasz?" -
Moja przyjacika Holley Humphrey wvnl

szereg czsto spotykanych zachowa, z powoJ
rych nie umiemy by wystarczajco obecni, zes
wiza z kim empatyczny kontakt. Oto przykfa
96
Doradzanie: Uwaam, e powiniene...", Jak moge nie...?"
Licytowanie si: To jeszcze nic! eby wiedzia, co mnie si
zdarzyo!"
Pouczanie: To przeycie moe ci jeszcze przynie wielk ko-
rzy, jeli tylko..."
Pocieszanie: Nie twoja wina. Zrobie wszystko, co moge"
Gawdziarstwo: To mi przypomina, jak pewnego razu..."
Ucinanie w p sowa: Gowa do gry. Nic si nie martw"
Litowanie si: Och, mj ty biedaku..."
Wypytywanie: Kiedy to si zaczo?"
Wyjanianie: Bybym zatelefonowa, ale..."
Korygowanie: To byo inaczej, ni mwisz"
W ksice zatytuowanej When Bad Things Happen to Good

People (Kiedy ze rzeczy przytrafiaj si dobrym ludziom") rabin
Harold Kushner opowiada, jak bardzo go bolao, gdy ludzie m-
wili rozmaite rzeczy, ktre miay mu niby poprawi samopoczu-
cie - a tymczasem jego syn umiera. Jeszcze bardziej bolesna by-
a naga wiadomo, e sam przez dwadziecia lat wygasza do
rnych osb w analogicznych sytuacjach identyczne teksty!
Poniewa jestemy przewiadczeni, e musimy napra-
wia" sytuacje i poprawia innym ludziom samopoczucie, nie
moemy by naprawd obecni w tym, co si akurat dzieje.
U tych z nas, ktrzy zajmuj si poradnictwem lub psychotera-
pi, przewiadczenie to jest szczeglnie silne. Pewnego razu pra-
cowaem z grup dwudziestu trzech fachowcw od zdrowia psy-
chicznego. Poprosiem ich, eby napisali sowo w sowo, jak by
odpowiedzieli klientowi, ktry owiadczyby: Jestem strasznie
przygnbiony. W ogle nie widz powodu, eby dalej y". Ze-
braem kartki i obwieciem:
- Przeczytam teraz na gos wasze odpowiedzi. Niech ka-
dy wczuje si w rol klienta z depresj i podniesie rk, jeli usy-
szy zdanie, ktre daoby mu w takiej sytuacji poczucie, e zosta
zrozumiany.
Na dwadziecia trzy odpowiedzi tylko przy trzech podno-
szono rce. Najczciej proponowan reakcj byo pytanie w sty-
lu: Kiedy to si zaczo?". Takie teksty sprawiaj wraenie, e
profesjonalista zbiera informacje niezbdne do postawienia dia-
gnozy i zaordynowania kuracji. Tymczasem intelektualne rozu-
mienie problemu tak naprawd stanowi przeszkod dla tego ty-
pu uwanej obecnoci, ktrego wymaga empatia. Kiedy sucha-
my czyich sw i rwnoczenie zastanawiamy si, jak maj si
97
Intelektualne one do naszych teorii, patrzymy na rozmwc, zamiast z nim by.

rozumienie blokuje Najwaniejsz skadow empatii stanowi obecno: cali jestemy
empati. z rozmwc, bez reszty obecni w przestrzeni jego przey. Wa-
nie ten rodzaj obecnoci jest cech, ktra odrnia empati za-
rwno od czysto mentalnego rozumienia, jak i od zwykego, ze-
wntrznego wczuwania si w cudze przeycia. Cho czasem mo-
emy wybra ten rodzaj wspczucia, ktry polega na doznawa-
niu tego samego, czego akurat doznaje kto inny, warto mie
przy tym wiadomo, e w takich chwilach ofiarowujemy dru-
giemu czowiekowi zwyke wspczucie, nie za empati.
suchanie uczu i potrzeb

Cokolwiek, ludzie PBP zakada, e niezalenie od tego, jakich sw uywa rozmw-
mwi, syszymy ca, wsuchujemy si wycznie wjego spostrzeenia, uczucia, po-
tylko ich trzeby oraz proby o co, czym pragnie on wzbogaci swoje zv-
a) spostrzeenia, cie. Wyobracie sobie, e poyczylicie samochd nowemu ssi*-
b) uczucia, dowi, ktry w podbramkowej sytuacji poprosi was o pomoc
c) potrzeby, Wiadomo o tym wywouje burzliw reakcj waszych krm
d) proby. nych: Ty gupku, zaufae zupenie obcemu czowiekowi!". Ih>
stracja na ssiedniej stronie pokazuje, jak mona dostroi si m
uczu i potrzeb rodziny, zamiast 1) potraktowa jej komunikal
osobicie i w wyniku tego czyni sobie wyrzuty albo 2) obwi-*
i osdza rodzin. Im
W tej akurat sytuacji jest jasne, jakiego spostrzeenia dok*w
naa i na co zareagowaa rodzina: poszo o to, e samochd zost
poyczony komu niezbyt dobrze znajomemu. Niekiedy jedp
przedmiot spostrzee i powd reakcji bywaj mniej oczywt.
Jeli koleanka z pracy powie ci: Nie umiesz zgra si z zesjd
em", moesz nie wiedzie, na jakich obserwacjach opara sw
owiadczenie, chocia w wielu podobnych sytuacjach potrafi
odgadn, ktre z twoich zachowa sprowokowao ten zarzu
Ponisza wymiana zda, jaka odbya si podczas pewi
warsztatu, dowodzi, jak trudno jest skupi si na uczuciach i
trzebach innych ludzi, gdy przywyklimy bra odpowiedzia"
za cudze emocje, a odbierane komunikaty traktowa bardzo
bicie. Wystpujca w tym dialogu kobieta chciaa nauczy
rozpoznawania uczu i potrzeb, utajonych w niektrych wr
wiedziach jej ma. Zaproponowaem, eby sprbowaa ot
n, co m czuje i czego mu potrzeba, a potem spytaa go
jej domysy s trafne.
98
'.PATYCZNY ODBIOR
empatia a b r a k empatii
Empatia
' Jeste zaniepokojona, x Czy czujesz... X

bo chciaaby, ebymy w takich V poniewa
sytuacjach mieli wiksz chciaaby.
\gwarancj bezpieczestwa?y
Wyczuwanie
cudzych
Ty gupku, emocji
zaufae zupenie i potrzeb
obcemu
czowiekowi!
Brak empatii
Osobiste
potraktowanie
komunikatu
i wynikajce
std
No, rzeczywicie... obwinianie
gupio zrobiem. siebie
99
Cytat z wypowiedzi ma: No i po co do ciebie ga-

da? I tak nigdy nie suchasz".
Kobieta: Jeste przeze mnie nieszczliwy?
Suchaj, czego ludzie MBR: Kiedy mwisz przeze mnie", dajesz do zrozu-
potrzebuj, a nie co mienia, e jego uczucia s skutkiem czego, co zrobi-
o tobie myl. a. Wolabym, eby raczej spytaa: Jeste nieszczli-
wy, bo ci...?". Tak sformuowane pytanie skupi twoj
uwag na wewntrznych przeyciach ma i zmniejszy
ryzyko, e potraktujesz jego komunikat bardzo osobi-
cie.
Kobieta: Ale co mam powiedzie? Jeste nieszczli-
wy, bo ci... bo ci..." i co dalej?
MBR: Sprbuj kierowa si treci komunikatu, ktry
dostaa od ma. No i po co do ciebie gada? I tak ni-
gdy nie suchasz". Czeg to m potrzebuje, a nie do-
staje, skoro tak mwi?
Kobieta: (prbuje empatycznie odgadn potrzeby, ukryte
w owiadczeniu ma) Jeste nieszczliwy, bo wydaje
ci si, e ci nie rozumiem?
MBR: Zauwa, e skupiasz si na tym, co m myli,
zamiast na tym, czego potrzebuje. Sdz, e ludzie wy-
dadz ci si mniej groni, jeli usyszysz to, czego po-
trzebuj, a nie to, co o tobie myl. Zamiast sysze, e
m jest nieszczliwy, poniewa wydaje mu si, e nie
suchasz, co do ciebie mwi, skup si na jego potrze-
bach, pytajc: Czy jeste nieszczliwy, bo potrzebu-
jesz...".
Kobieta: (prbuje raz jeszcze) Jeste nieszczliwy, bo
potrzebujesz kogo, kto by ci wysucha?
MBR: Wanie to miaem na myli. Czy czujesz rni-
c, kiedy w ten sposb go suchasz?
Kobieta: Zdecydowanie. To ogromna rnica. Widz,
co si z nim dzieje, i ju nie sysz, e co zrobiam nie
tak.
powtarzanie wasnymi sowami

Kiedy ju skoncentrujemy uwag i usyszymy, co rozmwca
strzeg, co czuje, czego potrzebuje i o co prosi w nadziei, e
nienie tej proby wzbogaci jego ycie, moemy zechcie
mu sygna zwrotny, powtarzajc wasnymi sowami jego
wied zgodnie z tym, jak j zrozumielimy. Kiedy w roz<
100
'.PATYCZNY ODBIOR
szstym bya mowa o probach, mwilimy te, jak prosi o in-

formacj zwrotn. Teraz z kolei zajmiemy si udzielaniem jej in-
nym ludziom.
Jeli dokadnie odebralimy komunikat, to powtarzajc go
wasnymi sowami, upewnimy rozmwc, e nie zaszo adne
nieporozumienie. Jeli natomiast po drodze co przekrcimy,
rozmwca bdzie mia okazj skorygowa bd. Odsyanie ko-
munikatu do nadawcy w formie parafrazy ma rwnie t zalet,
e daje mu czas do namysu: nasz rozmwca moe jeszcze raz
zastanowi si nad tym, co przed chwil powiedzia, i gbiej
wejrze w siebie.
PBP zaleca parafrazowanie w formie pyta, ktre z jednej
strony ukazuj to, jak zrozumielimy otrzymany komunikat,
z drugiej za umoliwiaj nadawcy wprowadzenie poprawek, je-
li zajdzie potrzeba. Pytania te mog dotyczy:
spostrzee dokonanych przez rozmwc: Czy twoja reakcj

wyivoa fakt, e w zeszym tygodniu przez tyle a tyle wieczorw nie
byo mnie iv domu?
uczu rozmwcy i jego potrzeb, z ktrych uczucia te wynika-
j: Czy boli ci to, e twoje starania nie spotykaj si z takim uzna-
niem, jakiego bys pragn?
prb ze strony rozmwcy: Chciaby', ebym ci wyjania, czemu
powiedziaam to, co przed chwil usyszae?
Zeby zada te pytania, musimy wyczu, co dzieje si

w drugim czowieku, zachcajc go zarazem, aby skorygowa na-
sze bdy, gdyby si miao okaza, e wyczucie nas zmylio. Za-
uwacie rnic midzy wyej przytoczonymi pytaniami a taki-
mi oto przykadami:
Do czego waciwie pijesz? Co ja takiego zrobiem?

Jak si czujesz? Dlaczego tak si czujesz?
Jak chciaby, ebym temu zaradzi?
W drugiej serii przykadw pytajcy zasiga informacji, nie

zapuciwszy przedtem czukw w rzeczywisto rozmwcy. Po-
Z ; gasz zornie moe si wydawa, e ten wanie sposb nawizywania
najpierw kontaktu z wntrzem drugiego czowieka najszybciej doprowa-
ciasnym dzi nas do celu, niejednokrotnie miewaem jednak okazj si
przekona, e nie jest to droga najpewniejsza. Czowiek zasypa-
ny seri takich pyta moe poczu si jak na egzaminie albo jak
101
na kozetce u psychoanalityka. Jeli za mimo wszystko zdecydu-

jemy si zasign informacji t, a nie inn metod, z moich do-
wiadcze wynika, e rozmwca bdzie czu si bezpieczniej, je-
eli najpierw uzewntrznimy wasne emocje i potrzeby, ktre dc
zadawania tych pyta nas skaniaj. Zamiast wic pyta: Co ja
takiego zrobiem?", moemy powiedzie: Czuj pewien niedo-
syt, bo chciabym dokadniej zrozumie to, o czym mwisz. Czy
nie zechciaby wyjani mi, ktry z moich uczynkw sprawi, e
tak wanie mnie widzisz?". Aczkolwiek to posunicie nie bdzie j
konieczne - czy choby pomocne - w sytuacjach, w ktrych na-
sze uczucia i potrzeby atwo mona wyczyta z kontekstu lub
z tonu gosu, zalecabym stosowa je zwaszcza w chwilach, gdv
zadawanym przez nas pytaniom towarzysz silne emocje.
Jak ustali, czy w danej sytuacji powinnimy przekaza roz-
mwcy informacj zwrotn? Jeli nie jestemy pewni, czy do-
kadnie zrozumielimy komunikat, moemy oczywicie powt-j
rzy go wasnymi sowami, eby rozmwca mia szans spra\
dzi trafno naszych domysw. Lecz nawet gdy mamy niezbi
pewno, e wszystko zrozumielimy waciwie, moemy wy
czu w rozmwcy ch upewnienia si, czy odbir komunii
przebieg bez zakce. Rozmwca moe nawet otwarcie wyi
zi to pragnienie, pytajc: Czy to jest jasne?" albo Zrozumiae
o co mi idzie?". W wielu takich sytuacjach skuteczniej rozpr-:
szymy jego obawy, powtarzajc wasnymi sowami to, co
przed chwil powiedzia, ni gdybymy po prostu odparli: (
szem, zrozumiaem".
Pewna kobieta wzia udzia w warsztacie PBP, a wkr
potem zgosia si jako wolontariuszka do pracy w szpitalu,
lgniarki poprosiy j, eby porozmawiaa z pacjentk w
szym wieku.
Nieraz ju jej mwiymy, e wcale nie jest taka zne
chora - powiedziay - i jeeli bdzie braa leki, to nastpi pc
wa, ale ona caymi dniami siedzi u siebie w pokoju i w kko |
wtarza: Chc umrze. Chc umrze".
Wolontariuszka podesza do starszej pani, ktra rzea
cie siedziaa w osamotnieniu i powtarzaa szeptem: _(
umrze".
- A wic chciaaby pani umrze - powiedziaa wole
riuszka, nawizujc w ten sposb ni empatii. Zdumiona
cjentka z widoczn ulg przerwaa recytacj. Zacza
o tym, e nikt nie zdaje sobie sprawy z jej okropnego sar
czucia. Wolontariuszka suya pacjentce za zwierciado
102
'.PATYCZNY ODBIOR
wkrtce w rozmowie pojawio si tyle ciepa, e usiady obok

siebie i wziy si w ramiona. Po paru godzinach pielgniarki za-
pytay wolontariuszk, jakim to czarodziejskim zaklciem si
posuya, bowiem starsza pani zacza je, a take przyjmowa
leki, no i wyranie poprawi si jej nastrj. Chocia wczeniej
siostry nieraz usioway jej pomc, doradzajc i dodajc otuchy,
dopiero w kontakcie z wolontariuszk pacjentka uzyskaa to, cze-
go naprawd potrzebowaa: wi z drugim czowiekiem, ktry
Sd lustrem dla zdoa usysze jej gbok rozpacz.
* : m unikatw, ktre adne niezawodne reguy nie okrelaj, kiedy naley spa-
os z sob duy rafrazowa komunikat, a kiedy lepiej tego zaniecha, lecz w prak-
odunek emocji. tyce spokojnie mona zaoy, e rozmwca, ktry nadaje komu-
nikaty o silnym adunku emocjonalnym, bdzie wdziczny, jeli
mu je powtrzymy wasnymi sowami. Kiedy za z kolei my sa-
mi jestemy przy gosie, moemy uatwi partnerowi zadanie,
wyranie sygnalizujc, czy w danej chwili chcemy usysze spa-
rafrazowane echo wasnych sw, czy raczej nic.
Niekiedy - z szacunku dla takich czy innych norm kultu-
rowych - moemy uzna za stosowne powstrzymanie si od po-
wtrnego werbalizowania cudzych wypowiedzi. Raz na przykad
pewien Chiczyk zapisa si na warsztat PBP, eby si nauczy
suchania uczu i potrzeb, zawartych w podtekcie uwag, jakie
wypowiada jego ojciec. Poniewa nie mg cierpie krytyczne-
go, napastliwego tonu, ktry nieustannie sysza w sowach ojca,
ba si go odwiedza i czasem miesicami unika tych wizyt.
Dziesi lat po wspomnianym warsztacie przyszed do mnie i za-
meldowa, e odkd nauczy si wsuchiwa w uczucia i potrze-
by, jego stosunki z ojcem radykalnie si zmieniy: jest teraz mi-
dzy nimi blisko i uczuciowa wi. Lecz chocia syn wsuchuje
si w uczucia i potrzeby ojca, nie powtarza wasnymi sowami te-
go, co od niego syszy.
- Nigdy nie mwi wprost o tych sprawach - wyjani mi
- bo w naszej kulturze nie jest przyjte, eby rozmawia z kim
izuj tylko wprost o jego uczuciach. Ale dziki temu, e sowa ojca ju nie
gdy sprzyja maj dla mnie napastliwego brzmienia, lecz wyraaj jego uczu-
Uczuciu cia i potrzeby, wytworzy si midzy nami doprawdy cudowny
i mieniu. zwizek.
- A wic nigdy nie porozmawia pan z nim wprost o uczu-
ciach, ale ju samo to, e potrafi je pan usysze w jego sowach,
dostatecznie pomaga? - spytaem.
- Waciwie chyba juz dojrzaem do tego, eby z nim po-
rozmawia wprost - odpar. - Powstaa midzy nami tak silna
103
wi, e gdybym mu powiedzia, Tato, chciabym z tob be,

rednio porozmawia o tym, co obaj czujemy", moe byby
tw to zrobi.
Podczas parafrazowania bardzo wany jest ton gosu,
dy ludzie sysz z czyich ust wasne sowa, czsto z prze
wraliwoci reaguj na choby najlejszy odcie krytyki czy
kazmu. le te na nich wpywa ton deklaratywny, ktry po
sdzi, e objaniamy im, co dzieje si w ich wasnym wn
Lecz jeli wiadomie wsuchujemy si w cudze uczucia i po
by, z samego brzmienia naszego gosu mona wyczyta, e
chepimy si niepodwaalnoci swojej interpretacji, tylko
my, czy aby na pewno jest ona suszna.
Za rzekomo gronymi Musimy by take przygotowani na to, e pobudki,
komunikatami stoj skoniy nas do powtrzenia cudzego komunikatu wasnymi
tylko ludzie wami, zostan le zrozumiane. Nie ze mn te psychologi
o niezaspokojonych zagrywki!", moemy usysze w odpowiedzi. W takiej s^
potrzebach i prosz nadal staramy si odgadn uczucia i potrzeby rozmwcy:
nas, ebymy te moe zauwaymy, e nie dowierza on naszym pobudkom i
potrzeby zaspokoili. nim dostrzee w parafrazowaniu pewien sens, musi lepiej zr
mie powodujce nami intencje. Jak ju mielimy okazj
przekona, cay krytycyzm i napastliwo, wszelka skonno
zniewag i osdw ulatnia si, skoro tylko skupimy si na su
niu uczu i potrzeb, utajonych w czyim komunikacie. Im
ej wiczymy si w takim odbiorze, tym wyraniej uzmysa
my sobie t prost prawd, e za wszystkimi komunikatami,
rym dotychczas pozwalalimy brzmie gronie, stoj jedynie
dzie o niezaspokojonych potrzebach, ktrzy prosz nas, eby
co zrobili dla poprawy ich samopoczucia. Kiedy z tym wh
wiadomym nastawieniem odbieramy komunikaty, moemy
sucha wszystkiego, co inni maj do powiedzenia, i nigdy
wydaje nam si, e nas to odczowiecza. Odczowieczeni cz
my si wycznie wtedy, gdy wpadamy w puapk uwaczaj
wyobrae o innych ludziach lub myli o naszych wasnych
dach. Jak pisze znawca mitologii Joseph Campbell, Pytanie
te oni sobie o mnie pomyl? naley od siebie odsun,
spyna na nas aska". Pierwsze municie tej aski odczu
gdy komunikaty, w ktrych dotychczas syszelimy krytyk
Trudny do przyjcia zarzuty, zaczynamy odbiera jako cenne upominki, ja'
komunikat staje si w istocie s: jako nadarzajc si sposobno, eby czym o
szans wzbogacenia rowa cierpicych ludzi.
czyjego ycia. Jeli czsto nam si zdarza, e ludzie, ktrych wypow
powtarzamy wasnymi sowami, nie dowierzaj naszym pob
104
'.PATYCZNY ODBIOR
kom i szczeroci, powinnimy moe dokadniej przyjrze si

wasnym intencjom. Moliwe, e parafrazujemy cudze kwestie
i posugujemy si elementami PBP w sposb czysto mechanicz-
ny, bez wyranej wiadomoci celu, ktremu wszystko to ma su-
y. Moemy sobie na przykad zada pytanie, czy aby nie jest
tak, e bardziej zaley nam na poprawnym zastosowaniu metody
ni na nawizaniu kontaktu ze stojcym przed nami czowie-
kiem. A moe - chocia posugujemy si technikami PBP
w gruncie rzeczy idzie nam wycznie o to, eby zmieni czyje
postpowanie.
Niektrzy ludzie z duymi oporami daj si wcign
w parafrazowanie, twierdzc, e to strata czasu. Pewien urzdnik
miejski powiedzia mi w czasie treningu:
- Pac mi za to, ebym podawa ludziom konkretne fakty
i znajdowa rozwizania, a nie bawi si w psychoterapi z ka-
dym, kto wejdzie do mojego gabinetu.
Lecz ten sam urzdnik musia stawia czoo rozsierdzo-
nym obywatelom, ktrzy zwracali si do niego z palcymi pro-
blemami i wychodzili zawiedzeni, z poczuciem, e w ogle nie
usysza tego, co mieli do powiedzenia. Niektrzy z nich zwie-
rzyli mi potem nastpujc rzecz:
frazowanie to - Kiedy czowiek przychodzi do jego biura, on zaczyna sy-
dno czasu. pa konkretami, ale nigdy si nie wie, czy przedtem usysza, co
mu si powiedziao. A wtedy nawet te jego konkrety przestaj
brzmie wiarygodnie.
Parafrazowanie to raczej oszczdno ni strata czasu. Ze
studiw nad negocjacjami w zakadach pracy wynika, e konflik-
ty rozstrzygane s dwa razy szybciej, jeli kada strona dokadnie
powtarza sowa przedmwcy, zanim mu odpowie.
Pamitam mczyzn, ktry zrazu powtpiewa w sens pa-
rafrazowania. On i jego ona przyszli na warsztat PBP w okresie,
gdy borykali si z powanymi problemami maeskimi. Pod-
czas warsztatu kobieta powiedziaa do ma:
- Nigdy nie suchasz, co do ciebie mwi.
- Przecie sucham odpar.
- Wanie, e nie suchasz obstawaa przy swoim.
- Niestety, chyba wanie przed chwil udowodni! pan, e
ona ma racj owiadczyem. Z paskiej odpowiedzi w aden
sposb nie moga wywnioskowa, e naprawd uwanie jej pan
sucha.
Moje sowa zbiy go z tropu, zaproponowaem wic, e za-
stpi go w tym. Chtnie na to przysta, bo sam nie najlepiej ra-
105
dzi sobie z t rol. Midzy mn a jego on doszo do nastpt

jcej wymiany zda:
Zona:
- Nigdy nie suchasz, co do ciebie mwi.
- Mam wraenie, e jeste okropnie zawiedziona, bo chc
aby czu ze mn silniejsz wi, kiedy rozmawiamy - powi
dziaem, grajc rol jej ma.
ona wzruszya si do ez, gdy wreszcie otrzymaa to
rane potwierdzenie, e kto j zrozumia. Zwrciem si do:
a z nastpujcym wyjanieniem:
- Zapewne wanie tego od pana si dopominaa: syg
zwrotnego, z ktrego by jasno wynikao, e jej uczucia i pot
by zostay usyszane.
M osupia.
- I tylko o to jej szo? - spyta z niedowierzaniem. W j
wie mu si nie miecio, e ten prosty zabieg mg wywrze
jego zonie tak silne wraenie.
Wkrtce potem sam mia okazj dozna podobnej saty
cji, gdy ona wysaa mu sygna zwrotny w odpowiedzi na
n kwesti, ktr wygosi z wielkim przejciem. Napawaj;
usyszan parafraz, spojrza na mnie i owiadczy:
- No, rzeczywicie dziaa.
To wielkie przeycie, kiedy otrzymujemy konkretny dc
wd, e czy nas z kim wi empatii.
t r w a n i e w empatii
Zanim skierujemy uwag ku konkretnym rozwizaniom
probom o pomoc, dobrze jest da rozmwcy okazj, eby
w peni wypowiedzia. Jeli zbyt szybko prbujemy ustali, o i
waciwie prosi rozmwca, moe on nie uwierzy, e jeste
szczerze zainteresowani jego uczuciami i potrzebami, odnie
natomiast wraenie, e czym prdzej chcemy si go pozby
rozwiza jego problem. Co wicej, wstpny sygna czsto b\
czym w rodzaju wierzchoka gry lodowej - moe zwiasto\
ryche ujawnienie uczu dotychczas tumionych, lecz zwiq
nych z tym wstpnym sygnaem i czsto od mego silniejsi
Nieprzerwanie skupiajc uwag na tym, co dzieje si w rozm
cy, dajemy mu szans, eby dokadnie zbada i odsoni s\
wewntrzne ja". Gdybymy zbyt szybko zajli si jego pre
lub dali upust chci wypowiedzenia si, moglibymy zahamo\
ten proces.
106
'.PATYCZNY ODBIOR
dziki naszej
eprzerwanej Zamy, ze przychodzi do nas kobieta i mwi:
s -ipatii rozmwca - Mj synjest po prostu nieznony W ogle mnie nie sucha.
- oe gtbiej wnikn Moemy da odzew jej uczuciom i potrzebom, mwic:
* siebie. - J e s t pani w wyranej rozpaczy i chciaaby znale sposb
nawizania kontaktu z synem.
Syszc tak parafraz wasnej wypowiedzi, partner czsto
nabiera odwagi i zaglda w siebie. Jeli dokadnie powtrzylimy
jej kwesti, kobieta ma szans doszuka si w sobie nastpnej
warstwy uczu, wtedy za powie zapewne:
- Moe to moja wina. Wci na niego krzycz.
Penic w tej sytuacji funkcj suchacza, pozostajemy
w kontakcie z uczuciami i potrzebami, ktrym rozmwczyni da-
je wyraz, i mwimy na przykad:
- Czy ma pani poczucie wmy, poniewa wolaaby pani by
dla syna bardziej wyrozumiaa, ni si to pani czasem zdarza?
Jeli dziki otrzymanemu od nas sygnaowi zwrotnemu
kobieta utwierdzi si w przekonaniu, e j rozumiemy, moe
zdoa wnikn gbiej we wasne emocje, po czym owiadczy:
-Jako matka poniosam zupene fiasko.
Podtrzymujc kontakt z wyraanymi przez ni uczuciami
i potrzebami, pytamy:
- A wic zwtpia pani w suszno dotychczasowej drogi
i chciaaby odtd inaczej odnosi si do syna?
->m, e rozmwca Konsekwentnie podamy w tym kierunku, pki rozmw-
i a! wystarczaj- czyni nie wyrazi wszystkiego, co czuje w zwizku z omawian
Z JO empatii, spraw.
iczy moe wy- W jaki sposb moemy si zorientowa, e okazalimy roz-
li ne dla nas mwcy wystarczajco duo empatii? Ot kiedy dana osoba
&jszenie napi- uwiadomi sobie, ze wszystko, co dzieje si w jej wntrzu, spo-
jb zamilknicie. tkao si z naprawd empatycznym zrozumieniem, dozna ulgi.
Poznamy to po rwnoczesnym ustpieniu napicia z naszego cia-
a. Drugi, jeszcze bardziej oczywisty znak otrzymujemy wtedy,
gdy rozmwca milknie. Jeli za wci nic jestemy pewni, czy
proces trwa dostatecznie dugo, zawsze moemy spyta:
Chciaby jeszcze co powiedzie?".
edy w a s n y b o l u n i e m o l i w i a n a m e m p a t i
Matka nie moe karmi piersi, jeeli sama wystarczajco dobrze
si nie odywia. Podobnie rzecz ma si z nami: gdy czujemy, e mi-
mo wszelkich stara nie moemy albo nie chcemy okaza komu
empatii, przewanie znaczy to, e nam samym bardzo jej brakuje:
107
Sami potrzebujemy nie mamy z czego dooy do tej transakcji. Jeli otwarcie przyzna-
empatii, eby mc my, e wasna udrka nic pozwala nam zareagowa w sposb era-1
ofiarowa j innym. patyczny, moe si zdarzy, e empati okae nam rozmwca.
Kiedy indziej moe si okaza, e najpieiw musimy sami so- |
bie posuy za empatyczne pogotowie ratunkowe", czyli z t sa-
m przytomnoci umysu i uwag, jak ofiarowujemy innynd
wsucha si w to, co dzieje si w naszym wntrzu. Dag Hammar-
skjold, byy sekretarz generalny ONZ, powiedzia kiedy: J
uwaniej suchasz swojego gosu wewntrznego, tym dokadr
usyszysz, co dzieje si na zewntrz". Jeli nauczymy si sami
bie okazywa empati, z czasem przekonamy si, e ju po kiLk|
sekundach dowiadczamy naturalnego przypywu energii, kt:
pozwoli nam nawiza autentyczny kontakt z cudzymi przezyc
mi. A jeli to si nie uda, jest jeszcze kilka innych rozwiza.
Moemy zacz krzycze - bez agresji. Pamitam, jak
dy przez trzy dni poredniczyem w negocjacjach midzy dw;
ma gangami, ktre od duszego czasu wzajemnie si tpiy. L
den gang nazywa si Czarni Egipcjanie, drugi - Komenda Pc
cji z East St. Louis. Wynik brzmia: dwa do jednego. Trzy
w cigu miesica. Przez trzy burzliwe dni usiowaem dopro\
dzi do tego, eby te dwie grupy wysuchay si nawzajem i
gny porozumienie. Kiedy ostatniego wieczoru wracaem
tem do domu, mylaem ju tylko o tym, e nigdy wicej
chc uwika si w aden konflikt.
Ledwie wszedem kuchennymi drzwiami, zobaczyem.;
moje dzieci si bij. Nie miaem do energii, eby im ol
empati, wic krzyknem, bez agresji:
- Suchajcie, jest mi strasznie ciko! Akurat teraz napr
d nie mam ochoty zajmowa si wasz bijatyk! Chc t\1
odrobiny spokoju i ciszy!
Mj starszy syn, podwczas dziewicioletni, stan I
wryty, spojrza na mnie i spyta:
- Chcesz o tym pogada?
Niejednokrotnie przekonywaem si, e gdy umiemy
powiedzie wasny bl bez osonek, a zarazem nikogo o nic i
obwinia, nawet do udrczonych iudzi czasem dociera, ci
potrzebujemy. Oczywicie nie naley wtedy krzycze: Co
napado? Nie umiecie lepiej si zachowa? Dopiero co wr
do domu po cikim dniu!". Lepiej te nie sugerowa, e
suchacze niewaciwie postpuj. Krzyczc bez agresji, po
stu kierujemy uwag otoczenia na nasz bl oraz na to.
w danej chwili rozpaczliwie potrzebujemy.
108
APATYCZNY ODBIR
Lecz jeli rwnoczenie druga strona doznaje tak silnych

uczu, e nie potrafi nas ani usysze, ani zostawi w spokoju,
jest jeszcze trzecie wyjcie: oddalamy si z miejsca akcji. Mamy
wtedy szans odpocz i pobra odpowiedni dawk empatii,
dziki ktrej bdziemy mogli potem wrci do tej konfliktowej
sytuacji, ale ju w innym nastroju.
"reszczenie
Empatia to pene szacunku zrozumienie cudzych przey. Cz-
sto zdarza si, e zamiast empatii mamy wielk ochot udziela
rad, dodawa otuchy i objania swoje wasne stanowisko lub
opowiada, co czujemy. Aby jednak mc ofiarowa komu em-
pati, trzeba oprni swj umys i caym sob wysucha dru-
giego czowieka.
Zasady PBP stwierdzaj, e niezalenie od tego, w jakich
sowach wypowiada si rozmwca, mamy po prostu wsucha si
w jego spostrzeenia, uczucia, potrzeby i proby. Potem moemy
uzna, e warto wasnymi sowami powtrzy jego komunikat -
na tyle dokadnie, na ile go zrozumielimy. Robimy to z empati,
dajc rozmwcy sposobno penego wypowiedzenia si, nim
z kolei zajmiemy si konkretnymi rozwizaniami lub probami
o pomoc.
Zeby mc innym ofiarowa empati, sami take jej potrze-
bujemy. Ilekro czujemy, e schodzimy na pozycje obronne lub
nie potrafimy wykrzesa z siebie ani odrobiny empatii, powinni-
my: a) przerwa na chwil, wzi kilka oddechw, okaza empa-
ti samym sobie, b) krzykn bez agresji albo c) odpocz.
PBP w dziaaniu: Zona nawizuje kontakt z umierajcym mem
U pewnego pacjenta niedawno stwierdzono zaawansowane stadium raka puc.

W poniszej scenie, ktra rozgrywa si u niego w domu z udziaem pielgniarki
przychodne, samego pacjenta i jego ony, ma on ostatni szans nawiza z o
kontakt uczuciowy i porozmawia o wasnymi umieraniu, zanim pojedzie do szpi-
tala. Zona zaczyna rozmow z pielgniark od skarg na fizjoterapeutk, ktra z
mowaa si jej mem w ramach wizyt domowych.
Zona: To za terapeutka.
Pielgniarka: (z empati wsuchuje si w uczucia i potrzeby ony) Jest pani
gniewana? Wolaaby pani, eby opieka nad mem miaa im
jako?
Zona: Ona w ogle nic nie robi. Jak podskoczy mu puls, kazaa nr
przesta chodzi.
Pielgniarka: (nada wsuchuje si w uczucia i potrzeby ony) Boi si pani, e j
li fizjoterapeutka nie zmobilizuje ma, nie uda mu si od;
ska si? Chciaaby pani, eby m wyzdrowia, i pewnie s
ten strach?
Zona: (z paczem) No wanie, okropnie si boj!
Pielgniarka: Boi si pani go straci?
Zona: No wanie! Od tak dawna jestemy razem.
(starajc si dotrze do uczu gbszych ni strach) Niepokoi p
Pielgniarka: myl, jak pani to zniesie, jeli m umrze?
Wrcz nie umiem sobie wyobrazi ycia bez niego. Zawsze
Zona: na kade moje zawoanie. Zawsze.
Pielgniarka: Smuci pani myl o yciu bez niego?
Zona: Tylko on mi zosta. Wie pani, nic mam nikogo wicej. C
nawet rozmawia ze mn nie chce.
Pielgniarka: Mam wraenie, e mwi pani o crce z wielkim alem,
chciaaby pani by z ni w innych stosunkach.
Zona: Pewnie, e bym chciaa, ale ona jest taka samolubna,
wiem, po co w ogle rodziam dzieci. Duo teraz z tego m
Odnosz wraenie, e jest pani troch rozgniewana i rozc"
Pielgniarka: wana, bo chciaaby pani, eby rodzina bardziej pani wspie
w czasie choroby ma.
No wanie, on jest tak ciko chory. Nie wiem, jak sama
Zona: na dam rad przez to przej. Nie mam nikogo... nie mam
wet z kim pogada, chyba e akurat teraz z pani. NawTet
sam nie chce o tym rozmawia.... Pani spojrzy! (m u
milczy z niewzruszon min) Nic nie mwi!
110
PATYCZNY ODBIR
Pielgniarka: Jest pani smutno, bo chciaaby pani, ebycie umieli nawzajem

si wspiera i czu ze sob silniejsz wi?
Zona: Tak (milknie na chwil, po czym wyraa prob). Prosz z nim po-
rozmawia tak jak ze mn.
Pielgniarka: (starajc si dokadnie zrozumie potrzeb, utajon w probie ony)
Chce pani, eby kto wysucha ma w sposb, ktry pomg-
by mu wyrazi uczucia, ktre w nim si kbi?
Zona: Tak, tak, wanie o to mi chodzi! Niech poczuje, e moe swo-
bodnie mwi. Chc te wiedzie, co 011 teraz czuje. (Kierujc
si tym, co intuicyjnie odgada pielgniarka, ona moe najpierw
uwiadomi sobie, czego chce, a potem dobra odpowiednie sowa, eby
to swoje pragnienie ujawni. Jest to kluczowa chwila: ludzie czsto nie
bardzo potrafi ustali, czego sobie ycz w danej sytuacji, chocia mo-
g cakiem dokadnie wiedzie, czego nie chc. Widzimy, e wyrane
yczenie Prosz z nim porozmawia tak jak ze mn" jest darem,
ktry pozwala rozmwcy dziaa. Pielgniarka teraz ju wie, co ma
zrobi, jeli chce pozosta w zgodzie z yczeniami ony pacjenta.
Zmienia to ca atmosfer w pokoju. Kobiety zaczynaj wsppracowa
i obie s przy tym nastawione wspczujco).
Pielgniarka: (zwraca si do ma) jakie uczucia wzbudzio w panu wyznanie
ony?
M: Bardzo j kocham.
Pielgniarka: Jest pan zadowolony, e ma pan okazj o tym z ni porozma-
wia?
M: Tak, musimy o tej sprawie pomwi.
Pielgniarka: Zechciaby pan powiedzie, jak pan si czuje w zwizku z tym,
e ma pan raka?
M: (po krtkim milczeniu) Niezbyt dobrze. (Sowa le" i dobrze"
czsto pojawiaj si w opisach uczu, gdy czowiek jeszcze nie zdoa
dokadnie rozpozna emocji, ktrej dowiadcza. Gdyby ten mczyzna
dokadniej wyrazi swoje uczucia, pomogoby mu to nawiza kontakt
emocjonalny z on).
Pielgniarka: (zachcajcgo, eby wyraniej sprecyzowa to, o co mu idzie) Boi si
pan umierania?
M: Nie to, e si boj. (Zauwacie, e nietrafny domys pielgniarki
wcale nie zakca pynnoci dialogu).
ielgniarka: Czuje pan gniew na myl o umieraniu? (Poniewa pacjent ma
trudnoci z werbalizacj swoich wewntrznych dowiadcze, piel-
gniarka stara si mu w tym pomc).
1 --: Nie, to nie jest gniew.
111
Pielgniarka: (po dwch nieudanych prbach odgadnicia, co pacjent ma na myli,

postanawia uzewntrzni wasne uczucia) Teraz ju naprawd nic
bardzo wiem, co pan waciwie czuje. Moe sam by mi pan powie-
dzia?
M: Chyba zastanawiam si, jak ona sobie beze mnie poradzi.
Boi si pan, e ona bez pana pomocy nie bdzie umiaa pokie-
Pielgniarka: rowa wasnym yciem?
Tak. Boj si, bdzie za mn tsknia.
Mz:
Pielgniarka: (Wie, e umierajcy czsto czepiaj si ycia z obawy o bliskich, kt-
rych pozostawi na wiecie. Czasem dopiero wtedy pozwalaj sobie
odej, gdy si upewni, e bliscy zdoaj pogodzi si z ich mierci).
Chciaby pan usysze, co czuje ona, syszc te paskie sowa"
M: Tak.
Tu do rozmowy wcza si ona. W obecnoci pielgniarki maonkowie zaczynaj

otwarcie ze sob mwi. Na pocztku dialogu ona skrytykowaa fizjoterapeutk,
lecz gdy po krtkiej wymianie zda poczua, e jej sowa spotykaj si z empatycz-
nym zrozumieniem, zdoaa sobie uwiadomi, czego naprawd pragnie: gbszej
wizi z mem w tym przeomowym momencie ich wsplnego ycia.
112
R
O
Z
D
D
otga empatii A

patia, k t r a l e c z y
Carl Rogers tak kiedy opisa wpyw empatii na ludzi, ktrym j

si okazuje: Kiedy (...) kto naprawd ci syszy i wcale przy tym
nie osdza, nie prbuje bra za ciebie odpowiedzialnoci ani ci
pozwala nam ksztatowa, jest to cholernie dobre uczucie. (...) Kiedy kto
swj wiat mnie wysucha, mog zobaczy swj wiat w cakiem nowym
nowym wietle i pj dalej. To zdumiewajce, jak na pozr nierozwizy-
i pj dalej". walne problemy nagle daj si rozwiza, gdy kto ci sucha.
I jak chaos - zdawaoby si, nieuleczalny - osiga wzgldn kla-
rowno, kiedy zostaniemy wysuchani".
wietn histori o empatii opowiedziaa mi dyrektorka
pewnej szkoy eksperymentalnej. Ot wrcia kiedy z przerwy
obiadowej i zastaa w swoim gabinecie Milly, uczennic jednej
z klas podstawowych. Dziewczynka bya wyranie przygnbiona.
Dyrektorka usiada obok niej, a wtedy Milly spytaa:
- Pani Anderson, czy zdarzy si pani kiedy taki tydzie,
kiedy na kadym kroku robia pani komu krzywd, i to cakiem
niechccy?
- Tak odpara dyrektorka. - Chyba rozumiem, co masz
na myli.
Na to Milly zacza szczegowo opowiada, co jej si
w tym tygodniu przytrafio.
- Byam ju mocno spniona na bardzo wane zebranie -
z Je czego... opowiadaa dalej dyrektorka. - Siedziaam w paszczu i niccier-
113
pliwiam si, bo wiedziaam, e czeka na mmc

spora grupa ludzi, wic zapytaam: Milly, cod
mog dla ciebie zrobi? . Milly wycigna r-
ce chwycia mnie za ramiona, spojrzaa
prosto w oczy i powiedziaa bardzo stanc
czym tonem: Pani Anderson, niczego nie mi
si pani robi. Niech pani tylko posucha".
- Bya to jedna z najwaniejszych lei
jakie dostaam w yciu - cigna pani Anc
son - a w dodatku udzielio mi jej dziecko,
mylaam wic: Mniejsza o tych dorosy*
ktrzy na mnie czekaj!". Milly i ja przesia
my si na awk, eby nam byo wygodniej. Przytuliam j
siebie, a ona pooya mi gow na piersi, obja mnie jedn
w talii i mwia, pki si do koca nie wygadaa. I wie pan
Wcale nie zajo to tak znw wiele czasu.
Do najbardziej satysfakcjonujcych chwil w mojej
nale te, gdy ludzie mwi mi, jak dziki PBP wzrosa
umiejtno nawizywania empatycznego kontaktu z otc
niem. Moja szwajcarska przyjacika Laurence opowiedziaa i
jak wyprowadzio j z rwnowagi, kiedy jej szecioletni
gniewnie wymaszerowa z pokoju, zanim skoczya adreso>
do niego kwesti. Isabelle - jej dziesicioletnia crka, ktra|
przedtem wzia wraz z ni udzia w warsztacie PBP -
dziaa:
- Widz, e strasznie si rozgniewaa, mamo. Wola
eby z tob rozmawia, kiedy sam jest rozgniewany, a nie uc
w poowie twojego zdania.
Po tych sowach crki Laurence ku swemu zdumiei
tychmiast poczua, e wyranie si rozlunia, a gdy syn wrM
pokoju, potrafia zdoby si na wiksz wyrozumiao
niego.
Pewna wykadowczyni z college'u opowiedziaa
zmieniy si stosunki midzy tamtejszymi studentami a
pedagogicznym, odkd kilkoro profesorw nauczyo si
z empati oraz bardziej szczerze i otwarcie uzewntrznia1
uczucia i myli:
- Studenci zaczli coraz wyraniej si otwiera i
nam z rozmaitych problemw osobistych, ktre przeszl
im w nauce. A im wicej o tym mwili, tym lepiej radzia i
ze studiami. Chocia pochaniao to mnstwo czasu, nie
nam go szkoda. Niestety, dziekan w kocu si zdenerwo\
114
POTGA EMPATII
wiedzia, e to nie poradnia, tylko uczelnia, wic powinnimy

wicej zajmowa si nauczaniem, a mniej rozmawia ze studen-
tami.
Kiedy spytaem, jak profesorowie odnieli si do tej decy-
zji dziekana, odpara:
Potraktowalimy jego zatroskanie sytuacj w sposb em-
patyczny. W gosie dziekana usyszelimy obaw, e wdajemy si
w co, z czym sobie w kocu nie poradzimy. Nie uszo te naszej
uwagi to, e dziekan chcia si upewni, czy aby nasze rozmowy
ze studentami nie odbywaj si kosztem wicze i wykadw.
Wyranie ulyo mu, kiedy go w ten sposb wysuchalimy. Nie
zaniechalimy rozmw ze studentami, bo dziekan sam zauway,
e im wicej ich suchamy, tym lepsze maj wyniki w nauce.
Kiedy pracujemy w hierarchicznie zorganizowanej instytu-
cji, w wypowiedziach osb zajmujcych wysze stanowiska
skonni jestemy sysze komend lub osd. Nawet jeli atwo
nawizujemy empatyczny kontakt z ludmi rwnymi sobie albo
niej od nas uplasowanymi w hierarchii, w obecnoci tych, kt-
rych postrzegamy jako zwierzchnikw", moemy przyjmowa
postaw obronn bd uderza w ton przepraszajcy. Wanie
dlatego szczeglnie ucieszy mnie fakt, e profesorowie pamita-
li o potrzebie okazania empatii nie tylko studentom, lecz i dzie-
kanowi.
Wicej trudnoci sprawia nam okazywanie empatii lu-
dziom, ktrzy przynajmniej na pozr gruj nad nami wadz,
wpywami lub stanem posiadania.
patia i u m i e j t n o o b n a a n i a w a s n e j
zbronnoci
Poniewa PBP wymaga od nas obnaania najgbszych uczu
i potrzeb, moe nam czasem by trudno mwi tym jzykiem.
Uzewntrznianie siebie staje si jednak atwiejsze, gdy nawizu-
jemy empatyczny kontakt z innymi ludmi, wtedy bowiem do-
M s niejsza empatia tykamy ich czowieczestwa i uprzytamniamy sobie, jak wiele
nas mamy z nimi wsplnego. Im lepszy zyskujemy kontakt z uczu-
~wc, tym ciami i potrzebami, utajonymi w cudzych sowach, tym mniej
_e mamy przeraa nas otwieranie si przed otoczeniem. Zwykle najbar-
cie dziej wzdragamy si przed odsoniciem wasnej bezbronnoci,
zestwa. gdy nie chcemy zrzuci maski twardego czowieka", poniewa
boimy si, e bez niej stracimy autorytet i ju nie bdziemy pa-
nowali nad sytuacj.
115
Pewnego razu obnayem swoj bezbronno wo

czonkw ulicznego gangu z Cleveland. Przyznaem mianowi
cie, e ich zachowanie sprawia mi przykro i e chciabym,
okazywali mi wicej szacunku.
- Patrzcie go - rzeki na to jeden z nich. - Jest mu przy!
Te mi zmartwienie!
Jego koledzy wybuchnli miechem. Miaem kilka rea
do wyboru. Mogem uzna, ze wykorzystali moj bezbronne
(byoby to wic wyjcie pierwsze - obwinianie innych) lub
nie si z empati do uczu i potrzeb, ktre skoniy ich do
kiego, a nie innego zachowania (wyjcie czwarte).
Pki jednak trwamy w przewiadczeniu, e nas ponic
i wykorzystano, bl, gniew albo strach moe nam uniemoliwi
empati. Musimy wtedy fizycznie wycofa si z danej sytuacji,
by samym sobie da nieco empatii lub zaczerpn jej z zaufane
rda. Kiedy ju dogrzebiemy si do potrzeb, ktre uruchor
w nas wspomniana sytuacja, i uzyskamy dla nich stosown
empatii, bdziemy gotowi wrci na miejsce konfliktu i odi
si empatycznie do pozostaych jego uczestnikw. W bolesr
sytuacjach radz najpierw znale dla siebie troch empatii,
niej bowiem nie da si przekroczy bariery myli, ktre zapr
j nas i uniemoliwiaj rozpoznanie naszych gbokich potrz;
Kiedy uwanie wsuchaem si w to, co powiedzia czc
gangu (Patrzcie go, jest mu przykro. Tez mi zmartwienie
a take w wywoany jego sowami miech, dotaro do mnie,
chopcy s zirytowani i nie chc, aby nimi manipulowano i
dzano ich w poczucie winy. By moe nauczyli si reae
w ten sposb pod wpywem ludzi, ktrzy w analogicznych
acjach o tym, e jest im przykro, mwili tonem dezaprobaty ,
spytaem chopcw o to wprost, nie mam wic pewnoci, czv<
brze zgadem. Lecz ju sam fakt, e w ten, a nie inny sj
ukierunkowaem swoj uwag, pozwoli mi nie odnie sij
ich zachowania w sposb osobisty ani nie rozgniewa. Zc
potpi ich za to, e mnie wymiali i zlekcewayli, wsucl
si w bl i potrzeby, ktre nimi powodoway.
- Kit nam tu wciskasz, kole! - wybuchn jeden z nic
A jak by tu byli ludzie z innego gangu i oni mieliby spluwy,
me? Mwisz, eby nic nie robi, tylko z nimi gada? Akurar
Wszyscy znowu si rozemiali, a ja znowu skupiem
ich uczuciach i potrzebach.
- Najwyraniej nie macie ochoty uczy si czego, co|
znajduje zastosowania w sytuacjach z waszego ycia? - powiedz
116
POTGA EMPATII
- No. Jakby mieszka w naszej dzielnicy, te by wiedzia,

e gadasz bzdury.
- Czyli wolelibycie mie pewno, e ten, kto prbuje was
czego nauczy, wie to i owo o waszej dzielnicy?
-Jasne. Tu si przecie krc tacy faceci, co by ci rozwali-
li, zanim by zdy powiedzie dwa sowa!
- A wy chcielibycie mie pewno, e ten, kto prbuje was
czego nauczy, zdaje sobie spraw, jaka to niebezpieczna dziel-
nica?
Nadal w ten sposb ich suchaem, czasem ujmujc w so-
wa to, co udao mi si usysze, a czasem nie. Po trzech kwadran-
sach wyczuem zmian: uwierzyli, e naprawd ich rozumiem.
Obecny w pokoju terapeuta, ktry prowadzi ten program, te
poczu rnic i spyta:
suchamy - Co sdzicie o tym czowieku?
ch uczu Chopak, ktry najbardziej da mi si we znaki, odpar:
: : trzeb, bardzo - To najlepszy prelegent, jakiego tu dotd mielimy.
przez to - A l e przecie pan nic nie zdy powiedzie! - ze zdumie-
my. niem szepn mi terapeuta.
Lecz tak naprawd powiedziaem im bardzo duo: dowio-
dem, e nie mog mi zademonstrowa niczego, co nie daoby si
przeoy na jzyk wsplnych wszystkim ludziom uczu i po-
trzeb.
z a d o w y w a n i e niebezpiecznych s y t u a c j i
ziki e m p a t i i
Jeli umiemy okazywa empati w chwilach wielkich na-
pi, moemy dziki temu zapobiec przemocy.
Nauczycielka z czarnego getta w St. Louis opowiedziaa
mi, jak pewnego dnia zostaa po lekcjach w szkole, eby pomc
opnionemu uczniowi, chocia nauczycieli uprzedzano, e dla
wasnego bezpieczestwa powinni wychodzi ze szkoy zaraz po
ostatnim dzwonku. Nagle do klasy wtargn miody nieznajomy
mczyzna, po czym doszo do nastpujcej wymiany zda:
Mczyzna: cigaj achy.
Nauczycielka: {zauwaa, e intruz cay si trzsie) Czuj, e ta
sytuacja ci przeraa. s
Mzczyzna: Syszaa? cigaj achy, do cholery!

Nauczycielka: Czuj, e jeste w tej chwili strasznie wku-
rzony i chcesz, ebym zrobia, co mi kaesz.
Mczyzna: No chyba! Ajak nie posuchasz, to niele obe-
rwiesz.
117
Nauczycielka; Chciaabym, eby mi powiedzia, czy mo-

g zaspokoi twoje potrzeby w jaki inny sposb, ktry mnie rj
zaboli.
Mczyzna: cigaj achy, mwi.
Nauczycielka: Sysz w twoim gosie, e bardzo tego p
gniesz. Ale chciaabym, eby wiedzia, jak strasznie si boj i
ka to dla mnie okropna sytuacja. Byabym ci ogromnie wdzi
na, gdyby wyszed, nie robic mi krzywdy.
Mczyzna: Dawaj torebk.
Nauczycielka daa nieznajomemu torebk i odetcl

z ulg: w kocu jednak jej nie zgwaci. Opowiadaa pniej,
za kadym razem, gdy okazywaa modemu czowiekowi em:
ti, czua, jak sabnie w nim determinacja, eby j zgwaci.
Funkcjonariusz policji miejskiej, uczestniczcy ju w
rym z rzdu warsztacie PBP, na powitanie opowiedzia mi
stpujc histori:
Cae szczcie, e na poprzednich zajciach wiczye

z nami okazywanie empatii rozgniewanym ludziom.
W kilka dni pniej pojechaem do jednego blokowi-
ska, eby kogo aresztowa. Kiedy go wyprowadzaem,
dookoa radiowozu stao chyba z szedziesit osb
i wszyscy na mnie wrzeszczeli: Pu go! On nic nie
zrobi! Policja to winie i rasici!". Nie bardzo wierzy-
em, e empatia poskutkuje, ale nie miaem wyboru.
Zaczem wic odsya im z powrotem emocje, ktry-
mi mnie bombardowali. Mwiem na przykad: Nie
wierzycie, e mam swoje powody, eby aresztowa te-
go czowieka? Mylicie, e to zwyky przejaw rasi-
zmu?". Po kilku minutach ich wrogo osaba. W ko-
cu rozstpili si i dali mi przej do radiowozu.
Chciabym jeszcze przytoczy histori o tym, jak pewi

moda kobieta dziki empatii poradzia sobie z grob przer
cy, penic nocny dyur w orodku odtruwania narkoman
w Toronto. Opowiedziaa o tym zdarzeniu podczas drugie
warsztatu PBP, w jakim braa udzia. W kilka tygodni po pier
szym warsztacie, o jedenastej wieczorem jaki mczyzna, wtf
ranie pod wpywem narkotykw, wszed prosto z ulicy i zaz
da, eby mu przydzielono pokj. Kobieta zacza tumaczy,
na t noc wszystkie pokoje s ju zajte. Wanie miaa mu da
118
POTGA EMPATII
kartk z adresem innego orodka detoksykacji, gdy powali j na

ziemi.
- Zanim si poapaam, co si dzieje, usiad mi na piersi
i przyoy n do garda. Nie oszukuj, suko! - wrzasn. Wiem,
e masz pokjf".
W tym momencie kobieta zastosowaa w praktyce to, cze-
go nauczya si na warsztacie PBP. Zacza mianowicie wsuchi-
wa si w uczucia i potrzeby napastnika.
- Ze te o tym pamitaa w takich okolicznociach! - rze-
kem z podziwem.
- Ajaki miaam wybr? W rozpaczliwej sytuacji kady mo-
e sta si mistrzem porozumienia! Wiesz, Marshall, bardzo mi
pomoga jedna twoja rada z poprzedniego warsztatu. Tak na-
prawd to chyba uratowaa mi ycie.
- Ktra rada?
- Powiedziae nam wtedy, e w obliczu cudzego gniewu
nigdy nie naley zaczyna zdania od ale". Gotowa byam wda
si z tym czowiekiem w dyskusj. Miaam ju mu powiedzie:
Ale przecie ja nie mam wolnego pokoju!", lecz nagle przypo-
mniaam sobie twoj rad. Dokadnie utkwia mi w pamici, bo
zaledwie tydzie wczeniej matka w trakcie kolejnej ktni po-
wiedziaa: Mam ochot ci zabi, kiedy kad odpowied zaczy-
nasz od ale!". Skoro moja wasna matka dostatecznie si roz-
gniewaa, eby mnie zabi za to jedno swko, sam pomyl, co by
zrobi ten facet? Gdybym wtedy, kiedy si na mnie wydziera, za-
protestowaa: Ale przecie ja nie mam pokoju!", z pewnoci
podernby mi gardo. Wziam wic tylko gboki oddech i po-
wiedziaam: Wyglda na to, e strasznie si pan wciek i ko-
niecznie chce pan dosta pokj". Moe i jestem narkomanem -
krzykn w odpowiedzi - ale Bg mi wiadkiem, e ja te zasu-
guj na odrobin szacunku. Mamju do tego, e nikt mnie nie
szanuje. Nawet moi rodzice. Potrafi wymusi szacunek dla sie-
bie!". Skupiajc si wycznie na jego uczuciach i potrzebach,
t w obliczu spytaam: Ma pan ju do tego, e ludzie traktuj pana z mniej-
o gniewu szym szacunkiem, ni by pan chcia?".
.ale", oka - J a k dugo w sumie trwaa ta scena? - zapytaem.
- Od tego momentu jeszcze jakie trzydzieci pi minut.
- Musiaa by chyba przeraona.
- Tylko na samym pocztku, bo gdy wymienilimy po kilka
zda, wyranie uwidocznio si jeszcze jedno zjawisko, o ktrym
mwie. Ot kiedy zaczam si wsuchiwa w jego uczucia
i potrzeby, przesta by dla mnie potworem. Przekonaam si wte-
119
dy, e - zgodnie z tym, co nam powiedziae - kiedy ludzie robi

na nas wraenie potworw, w rzeczywistoci wcale nie s potwo-
Ludzie przestaj rami: to tylko ich jzyk i zachowanie sprawia, e nie dostrzegamy
nam si wydawa ich czowieczestwa. Im dokadniej udawao mi si skoncentro-
potworni, kiedy wa na uczuciach i potrzebach tego rzekomego potwora, tym wy-
wsuchujemy si raniej widziaam w nim zrozpaczonego czowieka, ktrego po-
w ich uczucia trzeby me s zaspokajane. Uwierzyam, e jeli na tym wanie
i potrzeby. skupi uwag, nic zego mi si nie stanie. Kiedy wreszcie dosta
ode mnie tyle empatii, ile potrzebowa, wsta i schowa n, a ja
pomogam mu znale wolny pokj w innym orodku.
Byem zachwycony, e nauczya si reagowa empatycznie
na tak skrajne sytuacje. Zapytaem wic z ciekawoci:
- Ale po co tu w ogle przysza? Wszystko wskazuje na to,
e po mistrzowsku opanowaa PBP i powinna uczy innych te-
go, co sama ju umiesz.
- Dopiero teraz potrzebuj twojej pomocy, eby zmierzy
si z naprawd trudn spraw.
- Az boj si spyta. Co moe by trudniejsze od sytuacj
ktr przed chwil opisaa?
- Musisz mi pomc dogada si z matk. Chocia tak g
Czasem trudno jest boko wniknam w kwesti ale", wiesz, co si stao? Kiedy
odnie si z empati zajutrz przy kolacji zrelacjonowaam matce t ca przygod,
do osb najbliszych. para: Ojciec i ja dostaniemy przez ciebie zawau, jeeli dalej
dziesz tam pracowa. Koniecznie musisz znale inn pracer
Jak mylisz, co jej powiedziaam: Ale mamo, przecie to j
moje ycie!".
By to najlepszy przykad, jak trudno jest odnosi si z e
pati do wasnych krewnych!
empatia w o b l i c z u o d m o w y
Poniewa cudze nie" bd nie chc" czsto interpretujemy
ko gest odtrcajcy, wane jest, ebymy umieli wanie takie
munikaty przyjmowa z empati. Jeeli bierzemy je do si
Empatia wobec moemy czu si uraeni, nie rozumiejc przy tym, co tak
cudzego nie" chroni prawd dzieje si we wntrzu partnera. Gdy jednak wia
nas przed zbyt wiadomoci ogarniemy uczucia i potrzeby kryjce si za c
osobistym potrakto- odmow, dowiadujemy si, jakie pragnienia tej drugiej
waniem tej odmowy. uniemoliwiaj jej spenienie naszych ycze.
I tak na przykad podczas przerwy w warsztacie sp*
pewn kobiet, czy by si nie wybraa ze mn i z reszt ucz
kw do pobliskiej lodziarni.
120
- Nie! - odpara szorstko. Jej ton sprawi, e odczytaem t
odpowied jako odtrcenie, zaraz jednak przypomniaem sobie,
e naley dostroi si do uczu i potrzeb rozmwczyni, ktre
mog by zaszyfrowane w jej zwizym nie".
- Czuj, e si gniewasz - powiedziaem. - Czy istotnie tak
jest?
- Nie odrzeka. Po prostu nie chc, eby mnie popra-
wiano za kadym razem, kiedy otworz usta.
Teraz z kolei poczuem, e jest raczej zalkniona ni roz-
gniewana. Pragnc si co do tego upewni, spytaem:
- A wic masz wiele obaw i chciaaby unikn sytuacji,
z ktr wizaoby si ryzyko, e twj sposb porozumiewania si
bdzie poddawany osdom?
- No wanie - przytakna. - Bez trudu potrafi sobie wy-
obrazi, jak siedzimy w lodziarni, a ty zwracasz uwag na wszyst-
ko, co mwi.
I wtedy odkryem, e mj sposb nadawania sygnaw
zwrotnych podczas warsztatu napawaj lkiem. Gdy jednak od-
niosem si z empati do komunikatu, jej odmowa przestaa by
dla mnie taka przykra: usyszaem bowiem, e ta kobieta nie chce
sta si celem tego rodzaju sygnaw zwrotnych w miejscu pu-
blicznym. Zapewniem j, e przy osobach postronnych w ad-
nym razie nie stawiabym jej stopni za to, jak porozumiewa si
z otoczeniem, po czym wsplnie naradzilimy si, jak mgbym
w dalszej czci warsztatu komentowa jej zachowanie, eby nie
urazi jej uczu. No i w kocu posza z nami na lody.
ati a p o t r a f i o y w i d r t w r o z m o w
Kademu z nas zdarza si uwika w drtw rozmow. Czasem na
przyjciu suchamy czyich sw, nie czujc adnego zwizku
z tym, kto je wymawia. Lub tez wpadamy w szpony niemiosierne-
go gaduy. Kiedy tracimy kontakt z uczuciami i potrzebami, tkwi-
cymi u rda wypowiadanych sw, i z probami, ktre towarzysz
tym potrzebom, rozmowy staj si kompletnie martwe. Jest to cz-
ste zjawisko, gdy ludzie mwi, nie uwiadamiajc sobie, co tak na-
prawd czuj, czego potrzebuj lub o co prosz. Nie uczestniczy-
my wtedy w wymianie energii yciowej midzy ludmi, lecz po-
zwalamy, eby wrzucano w nas sowa jak do kosza na mieci.
Jak i kiedy naley przerwa drtw rozmow, eby przy-
wrci jej ycie? Moim zdaniem, najlepiej zrobi to wtedy, gdy
usyszelimy o jedno sowo wicej, nibymy chcieli. Im duej
121
Aby oywi drtw zwlekamy, tym trudniej potem, kiedy wreszcie postanowimy
rozmow, przerwij przej inicjatyw, me przekroczy granic uprzejmoci. Przery-
rozmwcy, ale zrb wamy rozmwcy nie po to, by samemu dorwa si do gosu, lecr
to z empati. by pomc mu nawiza kontakt z energi yciow, utajon w je-
go wasnych sowach.
W tym celu dostrajamy si do hipotetycznych uczu i pc-
trzeb rozmwcy. Jeli nasza ciotka po raz kolejny opowiada, j^jl
to przed dwudziestu laty mz zostawi j sam z dwojgiem ma-
lestw, moemy przerwa jej, mwic:
-' Mam wraenie, ciociu, e do dzi tego nie przebola
i wci aujesz, e nie potraktowano ci sprawiedliwiej.
Ludzie nie s wiadomi tego, e w wielu sytuacjach potrze
buj wanie empatii. Nie zdaj te sobie sprawy, e maj wik-l
sze szanse j uzyska, gdy uzewntrzni swoje ywotne uczu.~a
i potrzeby, ni kiedy bd w kko snu opowieci o niegdysit
szych mozoach i niesprawiedliwych wyrokach losu.
Rozmow mona te oywi, szczerze wyraajc prac
nie bliszej wizi z reszt uczestnikw i pytajc, jak ich zdanie
daoby si j stworzy. Na pewnym przyjciu znalazem
w krgu osb, ktre wyleway z siebie istne potoki sw, ja jt
nak miaem wraenie, e jest to zupenie drtwa gadanina.
- Przepraszam - wtrciem w kocu, zwracajc si do <
dziewitki rozmwcw. - Zaczynam si niecierpliwi, bo chc
bym mie z pastwem lepszy kontakt, ale nasza rozmowa
stwarza akurat takiej wizi, jakiej bym pragn. Ciekaw jeste
czy nasz dotychczasowy dialog zaspokaja pastwa potrzeby, a j
li tak, to jakie.
Wszyscy dziewicioro wytrzeszczyli na mnie oczy, jal
wrzuci szczura do wazy z ponczem. Na szczcie pamitae
by dostroi si do uczu i potrzeb, ktrym ci ludzie milczco 1
li wyraz.
- Czy zirytowaem pastwa tym, e przerwaem rozmc
bo woleliby pastwo prowadzi j dalej? - spytaem.
Milczenie tiwao jeszcze chwil, po czym jeden z
czyzn powiedzia:
- Nie, wcale nie jestem zirytowany. Po prostu zastanai
em si nad paskim pytaniem. Nie, dotychczasowa rozi
me sprawiaa mi adnej przyjemnoci. Wrcz przeciwnie, bvi
ni szczerze znudzony.
To, co nudzi I powiedzia to wanie ten mczyzna, ktry w owej
suchacza, nudzi twej rozmowie najaktywniej uczestniczy! Zdziwia mnie x
te mwc. odpowied, bo jeszcze wtedy nie wiedziaem, e sowa,
122
POTGA EMPATII
wydaj si drtwe suchaczowi, maj rwnie drtwy smak dla te-

go, kto je wymawia.
Zastanawiacie si, skd czerpie si odwag, eby bez pardo-
nu przerwa komu w p zdania? Ot przeprowadziem kiedy
sonda, zadajc jego uczestnikom nastpujce pytanie: Jeli wy-
powiadacie wicej sw, ni pragnie usysze wasz rozmwca, to
wolicie, eby udawa, e sucha, czy eby wam przerwa? . Spo-
rd caego tumu respondentw tylko jeden nie yczy sobie,
wol, eby eby mu przerywano. Ich odpowiedzi doday mi otuchy, przeko-
acze im nay mnie bowiem, e postpujemy bardziej litociwie, przery-
ali, ni eby wajc rozmwcy, ni udajc, e go suchamy. Wszyscy przecie
li, e suchaj. chcemy, eby nasze sowa wzbogacay innych ludzi, a nie eby
staway si dla nich cikim brzemieniem.
patia w o b e c m i l c z e n i a
Dla wielu z nas milczenie stanowi akurat ten rodzaj komunika-
tu, do ktrego najtrudniej jest nam odnie si z empati -
zwaszcza gdy ujawnilimy wasn bezbronno i chcemy si do-
wiedzie, jak inni to przyjli. Do braku widocznej reakcji ze stro-
ny otoczenia atwo wtedy dopisa swoje najgorsze lki i zapo-
mnie, e powinnimy nawiza kontakt z uczuciami i potrzeba-
mi suchacza, ktre wyraa on wanie poprzez to milczenie.
Kiedy podczas pracy z grup pracownikw pewnej firmy
mwiem o czym, co mnie do gbi poruszyo, i raptem si roz-
pakaem. Rozejrzawszy si po sali stwierdziem, e dyrektor tej
instytucji zareagowa w sposb trudny dla mnie do przyjcia: po
prostu milcza. Odwrci ode mnie twarz, w ktrej dopatrzyem
si wyrazu obrzydzenia. Na szczcie zdoaem skupi si na je-
go przeyciach wewntrznych i powiedziaem:
- Paska reakcja na mj pacz nasuwa mi przypuszczenie,
i e z empati e czuje pan niesmak i w roli konsultanta wolaby mie tu kogo,
kto bardziej panowaby nad swoimi emocjami.
wsuchujc Gdyby odpowiedzia twierdzco, umiabym pogodzi si
Trce si z faktem, i on i ja mamy rozbiene pogldy w kwestii okazywa-
cia nia uczu, nie widziabym jednak nic zego w tym, ze pozwoli-
em sobie ujawni, co czuj. Ale dyrektor wcale nie potwierdzi
moich domysw, tylko owiadczy:
- Nie, nic z tych rzeczy. Po prostu pomylaem o tym, jak
bardzo moja ona auje, e nie umiem paka.
Ot jego ona - ktra, jak nam wyzna, wanie wystpia
o rozwd - twierdzia, e czuje si z nim, jakby ya ze ska.
123
Kiedy zajmowaem si psychoterapi, zaangaowali mnie

rodzice dwudziestoletniej kobiety, ktra znajdowaa si wwczas
pod opiek psychiatrw, od kilku miesicy braa leki i przebywa-
a w szpitalach, gdzie midzy innymi aplikowano jej elektrow-
strzsy. Na trzy miesice przedtem, nimjcj rodzice skontaktowa-
li si ze mn, zaniemwia. Na wizyt do mnie trzeba byo j nie-
mal przynie, bo sama w ogle si nie ruszaa.
Gdy znalaza si w moim gabinecie, skulia si w fotelu,
rozdygotana, ze wzrokiem utkwionym w pododze. Prbujc na-
wiza empatyczny kontakt z uczuciami i potrzebami, ktre uze-
wntrzniaa bez sw, powiedziaem:
- Czuj, e jest pani przerazona i chciaaby si upewni
czy moe bezpiecznie mwi. Zgadem?
Nie zareagowaa w aden widoczny sposb, wyraziem
wic wasne uczucia, dodajc:
- Jestem bardzo o pani zatroskany i prosibym, eby nJ
pani wyjawia, czy jest co, co mog powiedzie albo zrobi, e j
by poczua si pani bezpieczniej.
Wci brak reakcji. Przez nastpne czterdzieci minut ji
to odzwierciedlaem jej uczucia i potrzeby, ju to uzewntrzi
em wasne. Nie reagowaa w aden uchwytny sposb i nic ni
wskazywao na to, e w ogle dostrzega moje prby porozui
nia. W kocu powiedziaem, e jestem zmczony, a nazaju:
znowu j przyjm.
Kilka nastpnych spotka wygldao jak powtrka pier
szego. Nadal skupiaem uwag na uczuciach i potrzebach kliei
ki, czasem ubierajc to, co z nich zrozumiaem, w form sowi
czasem za w milczeniu ukazujc jej lustrzane ich odbicie. Nil
kiedy dawaem wyraz temu, co dziao si we mnie. Klientka
dziaa w fotelu, nie przestajc dygota, i nic nie mwia.
Czwartego dnia wci nie reagowaa, wic wr kocu pc
liem si i wziem j za rk. Poniewa nie wiedziaem,
uwierzya moim zapewnieniom, e jestem o ni szczerze zat
skany, postanowiem sprbowa, czy kontakt fizyczny nie da
szych efektw. Pod wpywem dotyku jej minie napiy
a ona jeszcze gbiej wtulia w fotel. Miaem ju puci jej di
wyczuem jednak leciutekie rozlunienie, trzymaem wic
lej; po paru chwilach zauwayem, e dziewczyna stopniowe
relaksuje. Przez kilka minut trzymaem j za rk, przemawi
tym samym co dotychczas tonem. Ona jednak nadal milczaa
Nazajutrz wydawaa si jeszcze bardziej spita, ale wy
rzyo si co nowego: wycigna w moj stron do zaci:
124
w pi, rwnoczenie odwracajc ode mnie twarz. Pocztkowo
zbi mnie z tropu ten gest, pniej jednak poczuem, e dziew-
czyna ma w doni co, co chce mi da. Rozprostowaem zacini-
te palce, w ktrych trzymaa zmit karteczk z tekstem: Prosz
pomc mi powiedzie, co jest w rodku".
Byem zachwycony tym widomym znakiem, e klientka
pragnie porozumienia. Jeszcze przez godzin zachcaem j
i wreszcie wypowiedziaa pierwsze zdanie, wolno i z obaw. Kie-
dy nadaem sygna zwrotny, takjakby odetchna z ulg i zacza
dalej mwi, wci z t sam powolnoci i obaw. Po roku przy-
saa mi nastpujce wyjtki ze swojego dziennika:
Wyszam ze szpitala. Skoczyy si elektrowstrzsy

i koskie dawki lekw. Byo to chyba gdzie w kwiet-
niu. Trzy poprzednie miesice to w mojej gowie biaa
plama, tak samo jak poprzednie trzy i p roku.
Po powrocie do domu przez jaki czas podobno nie ja-
dam, nic nie mwiam i chciaam tylko lee w ku.
Potem skierowano mnie na terapi do doktora Rosen-
berga. Z kolejnych dwch czy trzech miesicy pami-
tam niewiele oprcz tego, e przychodziam do jego
gabinetu i rozmawialimy.
Ju od pierwszej sesji zaczam si budzi". Zwierza-
am mu si z drczcych mnie spraw, o ktrych niko-
mu innemu w adnych okolicznociach bym nie po-
wiedziaa. Pamitam, ile to dla mnie znaczyo. Tak
trudno byo mwi. Ale doktor Rosenberg troszczy
si o mnie i okazywa t trosk, a ja chciaam z nim
rozmawia. Za kadym razem byam potem zadowo-
lona, e znowu co z siebie wypuciam. Pamitam, e
liczyam dni, a nawet godziny, dzielce mnie od na-
stpnej sesji z doktorem.
Przekonaam si te, e stawanie oko w oko z rzeczy-
wistoci ma nie tylko ze strony. Zdaj sobie spraw
z istnienia coraz wikszej liczby spraw, ktrym musz
sprosta spraw, ktre musz wydoby z siebie i zaa-
twi je sama.
To straszne. I strasznie trudne. Rce opadaj, kiedy si
okazuje, e chocia naprawd bardzo si staram, wci
jednak zdarzaj mi si aosne poraki. Ale dobr stro-
n rzeczywistoci jest to, e zaczam w niej te do-
strzega istne cuda.
W cigu minionego roku przekonaam si, jakie to by-

wa cudowne - odsoni si przed ludmi. Na razie po-
znaam chyba tylko jeden aspekt tej sprawy: poczuam,
ojaki dreszcz przyprawia mnie to, e mwi do udzi,
a oni autentycznie suchaj, a czasem nawet rzeczywi-
cie rozumiej.
Empatia zaley od Uzdrowicielska moc empatii nie przestaje mnie zd

naszej zdolnoci wa. Niejednokrotnie widywaem, jak ludziom udawao
do tego, eby by przezwyciy paraliujce dziaanie psychicznego blu, gdy
obecnym w biecej wizywali dostatecznie bliski kontakt z kim, kto potrafi e
chwili. tycznie ich wysucha. Do tego, eby sucha, nie trzeba z
na dynamice psychologicznej ani by dowiadczonym psyc
rapeut. Wane jest, eby z ca przytomnoci umysu tov.
szy temu, co naprawd dzieje si w drugim czowieku -
strzegc niepowtarzalne emocje i potrzeby, ktre odczuwa
w danej chwili.
streszczenie
Jeli umiemy okazywa empati, moemy pozosta bezbr
zapobiec wybuchom przemocy, znie cudz odmow, nie
trujc si w niej dowodu, e nas odtrcono, oywi drtw
mow, a nawet usysze uczucia i potrzeby wyraane w mi
niu. Ludziom czsto udaje si przezwyciy paraliujce d
nie psychicznego blu, gdy nawi dostatecznie bliski ko
z kim, kto potrafi empatycznie ich wysucha.
9
R
O
Z
D
Z
Wyraanie ?
gniewu w caej peni
Omawiajc temat gniewu, mamy jedyn w swoim rodzaju oka-

zj gbiej wnikn w PBP Poniewa wiele aspektw opisywanej
metody w szczeglnie jaskrawy sposb mona przedstawi wa-
nie na przykadzie tej emocji, kwestia uzewntrzniania gniewu
uwypukla rnic midzy PBP a innymi sposobami porozumie-
wania si.
two to zbyt Chciabym tu postawi tez, e zabijanie ludzi jest zbyt po-
rzchowne wierzchownym rozwizaniem. Zabijanie, bicie, obwinianie
zanie. i w ogle jakiekolwiek drczenie fizyczne lub psychiczne sta-
nowi jedynie powierzchowny przejaw tego, co dzieje si w nas,
gdy jestemy rozgniewani. Jeli jednak wpadamy w autentyczny
gniew i chcemy go w peni uzewntrzni, potrzebny jest nam
znacznie potniejszy rodek wyrazu.
Zrozumienie tej kwestii przynosi wielk ulg wielu gru-
pom, z ktrymi pracuj. Cierpic ucisk i dyskryminacj, grupy te
chc zyska wiksz wadz, eby przeforsowa pewne zmiany.
Poniewa wielokrotnie kazano im tumi gniew, schowa nerwy
w kiesze i pogodzi si ze stanem rzeczy, nieufnie odnosz si
do takich okrele, jak porozumienie bez przemocy" lub poro-
zumienie wspczujce". Ludziom tym wtpliwe wydaje si
twierdzenie, jakoby ich gniew by niepodan waciwoci,
ktrej naley si wyzby. Opisywana tu metoda wcale jednak nie
127
zachca nas do ignorowania, tumienia lub powcigania gnie\

lecz nakania do uzewntrznienia samego jego jdra, i to w pe
- caym sercem.
odronianie bodca od przyczyny

Zgodnie z zaoeniami PBP, pierwszym krokiem, wiodcym
penego wyraenia gniewu, jest zdjcie z innych ludzi jakiejkc
wiek odpowiedzialnoci za nasz gniew. Pozbywamy si tal
myli, jak: On (ona, oni) rozgniewa (rozgniewaa, rozgnie\
mnie, kiedy zrobi (zrobia, zrobili) to a to". Takie rozumowa
prowadzi bowiem do wyraania gniewu w sposb powierzchc
ny, poprzez obwinianie lub karanie otoczenia. W jednym z
przednich rozdziaw ustalilimy, e cudze postpowanie mc
Gniew nigdy nie sta si dla naszych uczu bodcem, ktry sprawi, e dojd
ogarnia nas do gosu, lecz nigdy nie bywa ich przyczyn. Gniew nigdy
z powodu czego, ogarnia nas dlatego, e kto co zrobi. W cudzych uczyni
co ko zrobi. moemy dopatrzy si bodca, pod wpywem ktrego zat
w nas takie, a nie inne uczucia, ale wane jest, ebymy ui
wyranie odrnia bodziec od przyczyny.
Zilustruj t kwesti nastpujcym przykadem. Pracom
em kiedy w pewnym wizieniu w Szwecji. Moim zadaniem
o pokazanie winiom skazanym za akty przemocy, jak mc
w peni wyrazi swj gniew, zamiast zabija, bi lub gwaci,
dy w ramach wicze poprosiem, eby wskazali jaki boc
ktry wzbudzi w nich gniew, jeden wizie napisa: Trzy ty;
dnie temu zwrciem si do dyrekcji wizienia z podaniem i
tej pory nie doczekaem si odpowiedzi". W zdaniu tym zav
spostrzeenie, dotyczce bodca: opisa cudze postpowanie.
Poprosiem go, eby wskaza przyczyn swojego gniew-
- I nie doczekawszy si odpowiedzi, wpade w gniew,
niewa...? - spytaem.
- No przecie mwi! zawoa. - Gniewa mnie to, e i
rekcja nie odpowiedziaa na moj prob!
Stawiajc znak rwnoci midzy bodcem a przyczv
wizie ten wpoi sobie faszywe przekonanie, jakoby przyc2
jego gniewu bya postawa dyrekcji wizienia. atwo mona
Aby pokierowa kim uczy si tak rozumowa, gdy yje si w obrbie kultury,
za pomoc poczucia uywa poczucia winy jako narzdzia sprawowania wadzy. Wi
winy, przedstaw bo- go rodzaju kulturach wana jest umiejtno wpajania lud;
dziec jako przyczyn. przewiadczenia, e wywoywanie w innych osobach takich k
innych uczu ley w granicach ludzkich moliwoci.
128
X ""RAANIE GNIEWU W CAEJ PENI
Tam gdzie poczucie winy jest narzdziem manipulacji

i przymusu, dobre efekty daje mylenie bodca z przyczyn. Jak
ju wczeniej wspomniaem, dzieci, ktre wci sysz teksty
w rodzaju: Tatusia i mamusi boli, kiedy masz w szkole sabe
stopnie", w kocu nabieraj przewiadczenia, e wasnym post-
powaniem zadaj rodzicom bl. T sam dynamik mona zaob-
serwowa w intymnych zwizkach midzy ludmi: Jestem
gorzko zawiedziona, e me byo ci na moich urodzinach". Nasz
jzyk uatwia posugiwanie si taktyk, opart na budzeniu po-
czucia winy. Mwimy: Gniewasz mnie", Twoje postpowanie
T/czyna gniewu mnie rani", Zasmucie mnie, robic to a to". Na wiele rnych
trm w naszym sposobw wykorzystujemy waciwoci j zyka, eby doj do fa-
rs'en/u: w oskara- szywego przekonania, jakoby nasze uczucia byy wynikiem cu-
*u osdzaniu. dzych uczynkw. Pierwszym krokiem ku penemu wyraeniu
wasnego gniewu jest uwiadomienie sobie, e to, co robi inni,
nigdy nie bywa przyczyn naszych uczu.
C wic jest przyczyn gniewu? W rozdziale pitym
omwilimy cztery rozwizania, ktre mamy do dyspozycji,
spotykajc si z komunikatem lub zachowaniem, ktre nam si
nie podoba. Gniew budzi si, gdy wybieramy drugie rozwiza-
nie, czyli przypisujemy win otoczeniu: postanawiamy zabawi
si w Pana Boga i osdza albo oskara innych ludzi, ktrzy rze-
komo postpuj bdnie lub zasuguj na kar. Ot twierdz, e
to wanie jest przyczyn gniewu. Nawet jeli nie od razu to so-
bie uwiadamiamy, rdo gniewu tkwi w naszym wasnym my-
leniu.
Trzecim spord rozwiza, omwionych w rozdziale pi-
tym, jest skierowanie wiata wiadomoci ku swoim uczuciom
i potrzebom. Zamiast zamyka si we wasnej gowie i przepro-
wadza intelektualn analiz cudzych bdw, postanawiamy na-
wiza czno z tym, co w nas ywe. Owa energia yciowa sta-
je si najatwiej uchwytna i dostpna wtedy, kiedy skupiamy si
na swoich najbardziej aktualnych potrzebach.
Na przykad gdy kto spni si na spotkanie, a nam po-
trzebna jest wiara, e osobie tej na nas zaley, moemy si poczu
zranieni. Ale jeli zaspokojenie naszych potrzeb wymaga celowej
i konstruktywnej gospodarki czasem, moe nas ogarn irytacja.
Jeeli natomiast akurat potrzebowalimy trzydziestu minut spo-
koju i samotnoci, moe w ogle si nie rozgniewamy, tylko b-
dziemy wdziczni drugiej stronie za to, e si spnia. A wic
rdem uczu bynajmniej nie jest cudze postpowanie, lecz na-
sze wasne potrzeby. Kiedy jestemy z nimi w kontakcie, to nie-
129
zalenie od tego, czy w danej chwili potrzebujemy otuchy,

motnoci czy dobrej organizacji, zawsze mamy czno ze
j energi yciow. Moemy doznawa silnych uczu, ale nr
nie bywamy zagniewani. Gniew bierze si z rozumowania,
jest oderwane od naszych potrzeb i nas samych odgradz^
ycia. Ilekro zaczynamy tak rozumowa, znaczy to, e za
limy si we wasnej gowie i w sposb analityczny osd
czyje postpowanie, zamiast skupi si na tym, czego potrz
jemy, a nie dostajemy.
W kadej chwili moemy pj dalej i wybra czwarte r
wizanie, czyli skierowa wiato wiadomoci ku cudzym
ciom i potrzebom. Wtedy take nie poczujemy gniewu. Nie
dziemy go te tumi. Po prostu zobaczymy, e sam si uli
gdy mamy peny kontakt z uczuciami i potrzebami dru^
czowieka.
rdzeniem wszelkiego g n i e w u jest c o s ,

c o sprzyja yciu
- Ale - pytaj mnie ludzie czy w pewnych okoliczno!
gniew me bywa jednak usprawiedliwiony? Czy na przykad
bec niedbaego postpowania, bezmylnego zamczysz
Osdzanie ludzi rodowiska suszne oburzenie" nie jest waciw reakcj?
sprzyja przemocy. Ot jestem gboko przekonany, e o ile podpisuj
pod pogldem, jakoby istniao co takiego, jak niedbae
powame" lub sumienna dziaalno", czowiek zach
lub osoba nieposzlakowanie moralna", o tyle przyczyni
do istnienia przemocy na kuli ziemskiej. Uwaam, e zs
docieka, kim kto jest, skoro morduje, gwaci albo zamczy
rodowisko, lepiej suymy yciu, skupiajc uwag na s\
potrzebach.
Moim zdaniem, wszelki gniew bierze si z rozumo
Uywaj gniewu jako ktre odcina nas od ycia i prowokuje przemoc. U podstaw ^
syreny alarmowej. wu zawsze tkwi niezaspokojona potrzeba. Gniew moe wic
pozyteczny, jeli uywamy go jako czego w rodzaju budzi
gnalizujcego nam, e odczuwamy jak potrzeb, ktra dr
czas nie zostaa zaspokojona, a w dodatku nasz sposb roz
wania czyni jej zaspokojenie mao prawdopodobnym,
w peni uzewntrzni swj gniew, trzeba najpierw sobie
domi, co to jest za potrzeba. Jej zaspokojenie wymaga e
Tymczasem gniew deprawuje nasz energi, kanalizujc j
deprawuje sposb, e przeznaczamy j na wymierzanie ludziom kar, nie za

energi, tak zaspokajanie swoich potrzeb. Zamiast oddawa si susznemu
iznaczamy j oburzeniu", radz nawiza empatyczny kontakt z wasnymi lub
nierzanie kar. cudzymi potrzebami. Moe to wymaga dugotrwaych wicze,
podczas ktrych bdziemy wiadomie zastpowali zdanie Roz-
gniewali mnie, bo..." zdaniem Gniewam si, bo potrzebuj..."
Pracujc z uczniami szkoy specjalnej w Wisconsm, otrzy-
maem cenn lekcj. Przez dwa kolejne dni dostawaem w nos,
za kadym razem niemal w takich samych okolicznociach.
Pierwszego dnia by to mocny cios okciem, podczas gdy roz-
dzielaem dwch bijcych si uczniw. Wpadem w tak furi, e
o mao nie oddaem wet za wet. Na ulicach Detroit, na ktrych
si wychowaem, znacznie agodniejsze zaczepki ni uderzenie
okciem w nos wystarczay, ebym si wciek. Nazajutrz sytu-
acja prawie dokadnie si powtrzya. Znowu dostaem w nos,
tyle e za drugim razem bolao znacznie bardziej, ale gniewu nie
czuem ani odrobiny!
Kiedy wieczorem zaczem przemyliwa nad tym do-
wiadczeniem, zauwayem, e chopca, ktry uderzy mnie
pierwszego dnia, ju przedtem okrelaem w mylach jako roz-
puszczonego smarkacza". Tak wanie go widziaem, zanim jesz-
cze zdy mnie uderzy, a kiedy ju to zrobi, nie byo to ot, ta-
kie sobie walnicie w nos, lecz co, co domagao si komentarza:
Bezczelny smarkacz! Jak on mia!". Drugiego chopca osdzi-
em inaczej. Jeszcze przed ca afer by on dla mnie nieszcz-
snym stworzeniem". Skonny byem niepokoi si o niego, cho
wic nos po drugim uderzeniu bola i krwawi duzo gorzej ni
po pierwszym, nie czuem najmniejszej zoci. Bya to dla mnie
doskonaa nauczka, e mj gniew bierze si z wyobrae i inter-
pretacji, kbicych si w mojej wasnej gowie, a nie z tego, co
robi kto inny.
dziec a p r z y c z y n a : p r a k t y c z n e k o n s e k w e n c j e
Rnic midzy przyczyn a bodcem podkrelam ze wzgldw
praktycznych, taktycznych i filozoficznych. Tytuem uzasadnie-
nia chciabym przytoczy dalszy cig mojej rozmowy z Johnem,
szwedzkim winiem:
John: Trzy tygodnie temu zwrciem si do dyrekcji wi-
zienia z podaniem i jeszcze nie doczekaem si odpowiedzi.
MBR: I nie doczekawszy si odpowiedzi, wpade w gniew,
poniewa...?
131
John: No przecie mwi! Gniewa mnie to, e dvi

nie odpowiedziaa na moj prob!
MBR: Zaraz, zaraz. Zamiast mwi Gniewa mnie ca^j
dyrekcja...", zrb pauz i poczekaj, a do ciebie dotrze, co
go sobie w kko powtarzasz, e wpadasz w gniew.
John: Niczego sobie nie powtarzam.
MBR: Czekaj, nie spiesz si. Wsuchaj si w to, co si wi
bie dzieje.
John: {po namyle) Mwi sobie, e ci z dyrekcji w
czowieka nie szanuj. Ze to banda zimnych urzdasw bez
rzy, ktrzy wszystkich innych maj za nic! Normalnie banc
MBR: Dzikuj, to wystarczy. Czy ju wiesz, dlac
wpadasz w gniew? Wanie przez takie mylenie.
John: A co w tym zego, e tak myl?
MBR: Przecie nie twierdz, e to co zego. Zauwa:
bym powiedzia, e rozumujc w ten sposb, le robisz,
bym o tobie tak samo jak ty o tamtych. Nie twierdz, e lej
Kiedy uwiadamiamy osdza ludzi, wyzywa ich od biurokratw bez twarzy albo |
sobie wasne potrze- rzuca im bezduszne lub egoistyczne postpowanie. Ale t*
by, gniew ustpuje mylisz w ten sposb, budzi si w tobie mnstwo gniewu,
miejsca uczuciom, si na swoich potrzebach: czego w tej konkretnej sytuacji
ktre sprzyjaj yciu. bujesz?
John: (po dugim milczeniu) Marshall, potrzebne mi ie
szkolenie, o ktre si staram. Jeeli nie dadz mi si na nie
sa, wrc tu, jak tylko mnie zwolni. Mam to jak w7 banku.
MBR: A teraz, kiedy ju skupie uwag na swoich
bach, jak si czujesz?
John: Boj si.
MBR: No to postaw si w sytuacji urzdnika wizier
Powiedzmy, e to ja jestem winiem, przychodz do ciebie : i
wi: Naprawd chc zaliczy to szkolenie i boj si, co ze
bdzie, jeeli nie dostan si na nie...". Czy mwic tym tc
mam wiksze szanse zaspokoi swoje potrzeby, ni kiedy
w tobie urzdasa bez twarzy? Nawet jeli nie powiesz urz
wi wprost, e tak o nim mylisz, pozna to po twoich oczach.
John (milczy i patrzy w podog)
MBR: Hej, kolego, co si dzieje?
John: Nie mog o tym mwi.
Po trzech godzinach John podszed do mnie i powie
- Szkoda, Marshall, e dwa lata temu nie nauczye
tego, co dzi rano. Nie musiabym wtedy zabija swojego
szego kumpla.
132
>rzemoc bierze si Zauwayem kiedy, e mj modszy syn wzi z pokoju

: przewiadczenia, e swojej siostry pdolarwk.
. dzie zadaj nam - Brett - powiedziaem. - Pytae siostr, czy moesz wzi
x l , wic naley im ten pienidz?
se kara. - Przecie ja go wcale jej nie wziem - odpar.
Byy cztery wyjcia. Mogem zarzuci mu kamstwo, mia-
bym jednak wwczas mniejsz szans zaspokoi swoje potrzeby,
zmniejszaj bowiem kady osd, wypowiedziany pod adresem
drugiego czowieka. Wszystko zaleao od tego, na czym skupi
uwag. Gdybym zarzuci Brettowi kamstwo, narzucioby mi to
pewien tok dalszego postpowania. Jelibym uzna, e nie dosy
mnie szanuje, aby wyzna prawd, ruszybym w innym kierun-
'^r/pomnijmy sobie ku. Gdybym jednak okaza mu empati albo obnay wasne
warianty uczucia i potrzeby, prawdopodobiestwo zaspokojenia moich
:ioru trudnych potrzeb wyranie by wzroso.
jnikatw: Wybr, ktrego w kocu dokonaem - jak si potem oka-
zdanie winy na zao, w tym akurat wypadku suszny - przejawi si nie tyle
i.ebie. w moich sowach, ile w tym. co zrobiem. Zamiast zarzuci Bret-
l owi nianie innych. towi kamstwo, sprbowaem wsucha si w jego uczucia: cho-
*zzuwanie si we piec si ba, a tym, czego potrzebowa, bya pewno, ze nie gro-
-sne emocje zi mu kara. Odnoszc si do niego z empati, mogem stworzy
sotrzeby. midzy nami wi uczuciow, dziki ktrej obaj mielimy szan-
zzuwanie si s zaspokoi swoje potrzeby. Gdybym natomiast przyj zaoze-
- z jdze emocje nie, e Brett kamie, to chobym ani sowem o tym nie napo-
zctrzeby. mkn, istniaoby mniejsze prawdopodobiestwo, e mj syn
bez obaw przedstawi prawdziw wersj incydentu z pidziesi-
ciocentwk. Moja decyzja daaby wic pocztek caej serii zda-
rze: zarzucajc Brettowi kamstwo, wywoabym wilka z lasu.
Bo niby dlaczego ludzie mieliby mwi prawd, z gry wiedzc,
ze czeka ich za to sd i kara?
sic innych, Gdy mamy gowy nabite osdami i analizami, z ktrych
imy wilka wynika, e inni ludzie s li, chciwi, nieodpowiedzialni, kamli-
wi, nieuczciwi, zanieczyszczaj rodowisko, ceni zysk nad ycie
i w ogle postpuj nie tak, jak powinni, bardzo niewiele osb
zainteresuje si naszymi potrzebami. Jeli chcemy chroni ro-
dowisko i przychodzc na rozmow z dyrektorem wielkiej kor-
poracji z gry uwaamy go za niszczyciela kuli ziemskiej, ktry
bezprawnie j wykorzystuje, powanie zmniejszamy szans za-
spokojenia swoich potrzeb. Mao kto bdzie umia skupi uwag
na naszych potrzebach, gdy uzewntrzniamy je, zarazem wyty-
kajc mu bdy. Oczywicie moe nam si to uda o tyle, e czo-
wiek oniemielony wytoczonymi zarzutami zgodzi si wyj na-
133
przeciw naszym potrzebom. Jeli kto taki ze strachu, z poc

winy lub wstydu zmieni swoje postpowanie, moemy uzna.
mwic ludziom, co w nich jest ze, udaje si jednak wygra^
Lecz gdy patrzymy z szerszej perspektywy, uwiadamia
sobie, e ilekro dziki takiej taktyce nasze potrzeby zostaj
spokojone, to w istocie nie tylko przegrywamy, ale wyr
przyczyniamy si do nasilenia przemocy na kuli ziemskiej,
wet jeli uda nam si rozwiza dorany problem, przy o
stworzymy nastpny. Im czciej ludzie spotykaj si z zarzu
i osdami, tym chtniej przyjmuj postaw zaczepno-obro
tym mniej za skonni bd przejmowa si w przyszoci n
mi potrzebami. I nawet jeli zaspokoimy swoj biec potrz
- czyli kto speni nasze danie - prdzej czy pniej za to
pacimy.
c z t e r y etapy w y r a a n i a g n i e w u
Zobaczymy teraz, jakich konkretnych posuni wymaga
wntrznienie gniewu. Najpierw robimy pauz i przez chwil
Wyraanie gniewu: ko oddychamy. Powstrzymujemy si od wszelkich prb obw
nia czy karania drugiej osoby. Po prostu milczymy i zacho
1. Zrb pauz. my spokj. Potem staramy si zauway, ktre z naszych
Odetchnij. sprawiaj, e budzi si w nas gniew. Na przykad niechccy
2. Zauwa osd szelimy czyj wypowied i na jej podstawie uznajemy, e z
zawarty w twoich limy wykluczeni z udziau w rozmowie z powodu naszej
mylach. nalenoci rasowej. Czujemy, jak ogarnia nas gniew; r
pauz; przygldamy si mylom, kbicym si w naszej g
Tak przecie nie mona. Ta kobieta to rasistka". Wiemy, e
go rodzaju osdach zawsze znajduj tragiczny wyraz niezas
jone potrzeby, wykonujemy wic nastpny krok: docieranr.
potrzeb, ukrytych za mylami. Jeli uznalimy kogo za
3. Nawi kontakt osd ten moe przesania potrzeb wsplnoty, rwnoci,
z wasnymi cunku lub wizi.
potrzebami. Aby w peni uzewntrzni siebie, otwieramy usta i s
4. Uzewntrznij swoje wypowiadamy swj gniew - przeoony na jzyk potrzeb
uczucia uczu, zwizanych z tymi potrzebami. Wyraenie tych
i niezaspokojone w sowach wymaga jednak czasem ogromnej odwagi. Mn:-.
potrzeby. rat atwo jest wpa w gniew i owiadczy komu: Zac
si jak rasista!". Powiedzenie czego takiego moe mi nawe:
wi przyjemno, natomiast docieranie do gbszych emoci
trzeb, ktre day pocztek takiemu stwierdzeniu, bywa p
jce. Chcc w peni wyrazi swj gniew, mwimy: Kiedy
do pokoju i zacza rozmawia ze wszystkimi, tylko nie ze mn,

a potem rzucia t uwag na temat biaych, a mnie zemdlio ze
strachu, bo uruchomiy si we mnie najrozmaitsze potrzeby,
w sumie sprowadzajce si do tego, e chc by traktowany na
rwni z innymi. Powiedz mi, prosz, co czujesz, syszc te sowa".
f c a j p i e r w o k a empati
W wikszoci przypadkw potrzebny jest jeszcze jeden krok, za-
nim bdziemy mogli oczekiwa, e partner nawie kontakt
.waniej z tym, co dzieje si w naszym wntrzu. W sytuacjach konflikto-
jchamy innych, wych ludzie na og nie bardzo potrafi odczyta cudze uczucia
jwaniej oni nas i potrzeby, jeli wic chcemy, eby druga osoba usyszaa nasz ko-
zhaj. munikat, przede wszystkim musimy okaza jej empati. Im wi-
cej empatii znajdujemy w sobie dla pobudek, ktre sprawiaj, e
ludzie zachowuj si niezgodnie z naszymi potrzebami, tym
wiksze jest prawdopodobiestwo, e oni z kolei zdoaj nam si
odwzajemni w rwnie empatyczny sposb.
W cigu ostatnich trzydziestu lat zdobyem ogromne do-
wiadczenie, rozmawiajc jzykiem PBP z ludmi, ktrzy mieli
dokadnie wyrobione zdanie o pewnych rasach i grupach etnicz-
nych. Kiedy wczesnym rankiem przyjechaa po mnie na lotni-
sko takswka. Podczas jazdy do miasta w takswce rozleg si
gos dyspozytora:
- Odbierz pana Fishmana z synagogi na Main Street.
Siedzcy obok mnie wsppasaer mrukn:
Te ydaki wstaj skoro wit, eby wszystkich obedrze
z forsy.
Przez dwadziecia sekund z uszu bucha mi dym. Gdyby
zdarzyo si to w czasach mojej modoci, w pierwszym odruchu
zapragnbym fizycznie uszkodzi tego czowieka. Teraz jednak
wziem par gbokich oddechw, a potem okazaem sobie nie-
co empatii, kotoway si bowiem we mnie burzliwe emocje: bl,
strach i wcieko. Przyjrzaem si swoim uczuciom. Udao mi
si nie straci z oczu faktu, e mojego gniewu nie wywoa ani
wsppasaer, ani jego wypowied. Chocia uruchomia ona we
mnie istny wulkan, wiedziaem, e mj gniew i zgroza pyn ze
rda znacznie gbszego ni sowa, ktre przed chwil usysza-
em. Rozsiadem si wygodnie i po prostu poczekaem, az gwa-
towne myli same si wyczerpi. Pozwoliem sobie nawet podc-
lektowa si rojeniami o tym, e api ssiada za gow i rozwa-
lam j o szyb.
135
Bd wiadom Kiedy uraczyem si t porcj empatii, mogem skurs

gwatownych myli, uwag na czowieczestwie, utajonym w owym trudnym kom^
ktre pojawiaj si nikacie. Moje pierwsze sowa brzmiay:
w twojej gowie, - Czy czuje pan...?
ale ich nie osdzaj. Staraem si odnie do wsppasaera z empati, usv~
jego bl. Dlaczego? Dlatego, e chciaem dostrzec tkwice w
pikno. Pragnem te, eby on z kolei w peni sobie uprzy
ni, co poczuem, kiedy wygosi swoj uwag. Wiedziaem,
nie uda mu si osign tego poziomu zrozumienia, jeli
w mm kipiao. Zamierzaem nawiza z nim kontakt i z e
tycznym szacunkiem odnie si do energii yciowej tego
wieka, ktra bya obecna gdzie w tle komunikatu. Wiedzi-
z dowiadczenia, e jeli zdoam okaza mu empati, on w
mian zdoa mnie wysucha. Nie przyjdzie mu to atwo,
w kocu si uda.
- J e s t pan rozdraniony? - spytaem. Na podstawie
skiej wypowiedzi odniosem wraenie, e mia pan jakie ni
e przejcia w kontaktach z osobami pochodzenia ydowski
Przez chwil mi si przyglda.
- No! - przytakn. - To paskudne typy, dla pienidzy-
bi wszystko.
- Nie ufa im pan? Czuje pan, e wdajc si z nimi w
sowe ukady, naley si szczeglnie zabezpiecza?
- Tak jest! - zawoa, po czym zacz wypowiada kol:
osdy, a ja wsuchiwaem si w utajone w kadym z nich ucz
i potrzeby. Gdy bowiem skupiamy uwag na cudzych uczuci
i potrzebach, czujemy, e jest co, co czy nas z innymi lud '
wsplne nam wszystkim czowieczestwo. Kiedy sysz, e
rozmwca si boi i potrzebuje bezpieczestwa, odnajduj w
bie t sam potrzeb i stwierdzam, e ja rwnie wiem, co
czy strach. Gdy moja wiadomo skupiona jest na czyich u
ciach i potrzebach, dostrzegam powszechno ludzkiej kon '
Byem ostro skonfliktowany z tym, co
si w gowie wsppasaera, ale wiedz
z dowiadczenia, e towarzystwo ludzi w*
je mi si duo przyjemniejsze, jeli nie
cham, co myl. Nieraz si przekonaem,
zwaszcza w kontaktach z takimi mylicie"
jak mj ssiad z takswki - ycie ma dla
o wiele lepszy smak, gdy zamiast grz~
w zawartoci ludzkich gw, sucham wyJ
nie tego, co dzieje si w ludzkich sercach.
136
3dy skupiamy uwag Mj wsppasaer dalej wylewa z siebie smutek i rozale-

-<a cudzych uczu- nie. Zanim si zorientowaem, upora si z ydami i zaj si
ciach i potrzebach, czarnymi. Zna wiele bolesnych tematw. Przez blisko dziesi
ujemy, e z innymi minut suchaem go w milczeniu, gdy nagle urwa: poczu, e go
jdmi fczy nas zrozumiano.
rsplne wszystkim I wtedy uzmysowiem mu, co we mnie si dzieje.
:ztowieczestwo. MBR: Kiedy po raz pierwszy si pan odezwa, ogarn
mnie wielki gniew, rozalenie, smutek i zniechcenie, bo miaem
cakiem inne niz pan dowiadczenia w stosunkach z ydami
i zrobio mi si al, e paskie nie s bardziej podobne do moich.
Czy moe mi pan powtrzy, co pan ode mnie usysza?
Ssiad: O, nie twierdz, e oni wszyscy...
Rntrzebujemy, eby MBR: Przepraszam, chwileczk. Czy moe pan powt-
ro naprawd usly- rzy, co pan ode mnie usysza?
il nasz bl. Ssiad: O co panu w ogle chodzi?
MBR: Sprbuj wytumaczy. Tak naprawd chc tylko,
eby pan usysza, jak mnie zabolay paskie sowa. Bardzo mi
zaley, eby pan usysza ten bl. Przed chwil powiedziaem, e
kiedy pierwszy raz si pan odezwa, ogarn mnie wielki smutek,
boja akurat miaem cakiem inne dowiadczenia w kontaktach
z ydami. I zrobio mi si zal, e pana one ominy i e wskutek
tego mia pan tylko takie przejcia, jakie pan opisa. Czy moe
pan powtrzy, co pan ode mnie usysza?
Ssiad: Twierdzi pan, e nie mam prawa mwi tego, co
powiedziaem.
nie sysz MBR: Nie. Chciabym, eby usysza pan moje sowa
jo blu, kiedy w inny sposb. Naprawd me chc panu robi wyrzutw. O nic
e zrobili co nie chc pana obwinia.
tak. Prbowaem spowolni rozmow, wiedzc z dowiadcze-
nia, e pki ludzie doszukuj si w naszych wypowiedziach
oskare pod swoim adresem, nie sysz naszego blu. Gdyby
mj wsppasaer owiadczy: Rzeczywicie, powiedziaem co
okropnego. To byy rasistowskie uwagi", znaczyoby to, e puci
mj bl mimo uszu. Czowiek, ktremu si wydaje, ze wedug
nas zrobi co nie tak, nie ogarnie caej peni naszego blu.
Nie chciaem, eby w tym, co mwi, sysza oskaryciel-
ski ton, bo chciaem mu uprzytomni, co dziao si w moim ser-
cu, kiedy wygosi t swoj uwag. Oskara jest atwo. Ludzie s
przyzwyczajeni do tego, e spotykaj si z oskareniami; czasem
przyznaj racj oskarycielowi i wtedy nienawidz samych siebie
- co jednak wcale nie przeszkadza im przy najbliszej okazji za-
chowa si identycznie; kiedy indziej nienawidz tego, kto za-
137
rzuca im na przykad rasizm - i to take nie zmienia ich p

powania. Kiedy wyczuwamy pojawiajce si w umyle roz:
cy wraenie, e o co si go obwinia - tak jak ja to wyc2
u ssiada z takswki - warto moe zmniejszy tempo, wre
wczeniejszego etapu rozmowy i jeszcze troch posuc
rozmwca opowiada o tym, co go boli.
bez p o s p i e c h u
Kiedy uczymy si y zgodnie z postaw opisywan wT tej
ce, zapewne najwaniejsze jest to, zeby si nie spieszy. Mc
czu si niezrcznie, odchodzc od nawykowych zachowar
re w wyniku wieloletniej tresury stay si dla nas automatyc
odruchem, lecz jeli chcemy y wiadomie i w zgodzie ze i
im systemem wartoci, popiech jest niewskazany.
Mj przyjaciel Sam Williams podstawowe element
wynotowa sobie na kartce i uywajej potem jako cigaw
kro szef ostro na niego naciera, Sam robi pauz, zerka
k i odpowiada dopiero wtedy, kiedy sobie przypomni
odpowied jest w tej sytuacji wskazana. Gdy spytaem, CZY J
gom z pracy nie wydaje si lekko zdziwaczay przez to.
chwila wgapia si we wasn do i za kadym razem
z odpowiedzi, odpar:
- W gruncie rzeczy tak znw bardzo nie przedua
mw, a nawet gdyby przeduao, w sumie uwaam, e si;
ca. Zaley mi na tym, ebym odpowiada ludziom w taki
w jaki naprawd chc.
W domu pozwoli sobie na wiksz jawno: wytui
onie i dzieciom, czemu po kadej wypowiedzianej
chwil odczekuje i zaglda do cigawki. Ilekro w rodzir
bucha spr, Sam siga po kartk i od tej chwili rozmaw
Ucz si dostrzega popiechu. Mniej wicej po miesicu poczu si do pew
w kadym osdzie by rozmawia bez kartki. A tu ktrego wieczoru
niezaspokojon w konflikt z czteroletnim Scottie'em: poszo o ogldanie
potrzeb. zji i wszystko wskazywao na to, e trudno bdzie si dc
- Tatusiu! - z przejciem zawoa Scottie. - We ci;
Tym z was, ktrzy chc stosowa PBP - zwaszcza
nych, irytujcych sytuacjach - polecam nastpujce wicz
ju si przekonalimy, rdem naszego gniewu s osdy,
ki i oskarycielskie myli, rozmaite przewiadczenia, e h
powinni" i co im si naley". Sporzdcie wykaz osdc
re najczciej plcz wam si po gowie. Nadajcie im form!
138
TYRAANIE GNIEWU W CAEJ PENI
oto zda: Nie lubi ludzi, ktrzy s...". Przypomnijcie sobie

wszystkie tego rodzaju negatywne sdy, a potem spytajcie: Ktra
z moich niezaspokojonych potrzeb dochodzi do gosu, kiedy
w ten sposb kogo osdzam?". T metod nauczycie si myle
kategoriami niezaspokojonych potrzeb, a me osdw.
Praktyka jest tu bardzo istotna, bo wikszo z nas wycho-
dz spiesz si. waa si w rodowiskach tylko troch mniej brutalnych ni ulice
Detroit. Osdzanie i oskaranie stao si nasz drug natur. Aby
nauczy si praktycznie stosowa PBP, trzeba dziaa bez popie-
chu, za kadym razem dobrze si zastanawiajc, zanim cokol-
wiek si powie; niekiedy lepiej jest gboko odetchn i milcze.
Zarwno nauka tej metody, jak i jej praktyczne stosowanie wy-
maga czasu.
streszczenie
Oskaranie i karanie innych ludzi jest powierzchownym przeja-
wem gniewu. Jeli w peni wyrazi chcemy gniew, przede
wszystkim musimy zdj z drugiej osoby wszelk odpowiedzial-
no za to, e si rozgniewalimy, i skierowa wiato wiadomo-
ci ku swoim uczuciom i potrzebom. Kiedy uzewntrzniamy
wasne potrzeby, mamy znacznie wiksz szans je zaspokoi, ni
gdy osdzamy, oskaramy i karzemy otoczenie.
Cztery etapy wyraania gniewu: 1. Zrb pauz i chwil po-
oddychaj. 2. Rozpoznaj oskarycielskie myli, ktre ci si plcz
po gowie. 3. Nawi kontakt z wasnymi potrzebami. 4.Daj wy-
raz swoim uczuciom i potrzebom. Moe si zdarzy, e midzy
etapem trzecim a czwartym zechcemy okaza partnerowi empa-
ti, eby atwiej mu byo naprawd nas usysze, kiedy ju przej-
dziemy do etapu czwartego.
Nauka i stosowanie PBP wymaga czasu.
PBP w dziaaniu: Ojciec rozmawia z nastoletnim synem o czym,

co jest spraw ycia i mierci
Pitnastoletni Bill wzi bez pozwolenia samochd Jorge'a, dobrego znajomego ro-
dziny. Przejecha si troch z dwjk przyjaci i odstawi wz do garau. W trak-
cie przejadki auto ani troch nie ucierpiao i nikt nie zauway jego zniknicia.
Potem jednak Eva czternastoletnia crka Jorge'a, ktra take braa udzia w prze-
jadce - opowiedziaa ojcu o wszystkim. Jorge zawiadomi ojca Billa i ten wanie
teraz bierze syna w obroty. Jest jednak wieo upieczonym adeptem PBP.
Ojciec: Podobno ty, Eva i Dave wzilicie bez pytania samochd Jorge'a.
Bill: Wcale e nie!
Ojciec: (podniesionym tonem) Nie kam! To tylko pogorszy spraw! (nagleprzy-
pomina sobie, e jeli nie chce zerwa wizi z synem, warto, eby najpierw
zapa kontakt z wasnymi uczuciami i potrzebami) Posied chwil. Mu-
sz pomyle.
(Zaglda w siebie i dopiero teraz widzi, jaki jest rozgniewany i usystraszony.
Gniew bierze si z myli: Bill powinien by mie wicej rozumu! Ale s1
z niego zrobi kamczuchJ". Powodem strachu jest natomiast myl o moliwy
skutkach nie tylko samego postpku Billa, ale i tego, e on, ojciec, nie pou
przewidzie, co zrobi jego wasny syn. To gupio z mojej strony, e wierzy
u'jego rozsdek". Ktoprzy tej okazji mg przecie zgin!". Raptem lap-
si na tym, co robi. Oj, zamiast etykietek gupi" i kamczuch" musz wsta-
wi uczucia i potrzeby. Za sowem gupi" kryje si chyba rozczarowanie
mym sob: wolabym sdzi, e lepiej znam Billa. Natomiast epitet kam
maskuje chyba mj strach iv obliczu faktu, e trudno mi uzyska dokadne d
ne, bez ktrych nie bardzo wiem, jak si upora z t sytuacj". Milczenie tru
a ojciec Billa zastana wia si, jak zacz rozmow). Powiedz, Bill - boisz si
e jeeli powiesz mi dokadnie, co si stao, to ci ukarz?
Bill: eby wiedzia. Jak tylko pozwol sobie na co, co ci si nie podo
zaraz robisz si wredny.
Ojciec: Czyli chciaby, eby twoje postpowanie traktowano bardziej wy
zumiale i sprawiedliwie?
Bill: Akurat mam szans doczeka si od ciebie sprawiedliwoci i zro
mienia!
Ojciec: (W duchu: Ale si wciekam, kiedy on tak mwi! Nie widzi, e si stara
Potrzeba mi odrobiny szacunku za ten moz. Chciabym te chyba, eby
ch si przej tym, jak si boj") Pewnie obawiasz si, e niezalenie
tego, co powiesz, i tak spotka ci niesprawiedliwo?
Bill: A co tobie w ogle zaley na tymi, eby mnie sprawiedliwie tra
wa? Zawsze jak co si dzieje, chcesz tylko mie pod rk kogo,
140
go bdziesz mg ukara. A zreszt, o co ta caa afera? No dobra,

wzilimy wz, ale nikomu nic si me stao, a bryka stoi z powrotem
w garau. Gdzie tu zbrodnia?
Ojciec: Boisz si surowych konsekwencji, jeeli si przyznasz, e wzie au-
to, i chciaby z gry wiedzie, czy zostaniesz sprawiedliwie potrak-
towany?
Bill: Tak.
Ojciec: (pozwala, eby chwila milczenia stworzya gbsz wi) Co mog zrobi,
eby da ci t rkojmi?
Bill: Obiecaj, e ju nigdy mnie nie ukarzesz.
Ojciec: (Rozumiejc, e kara nie pomoe Billowi uwiadomi sobie moliwych skut-
kw jego wasnego postpowania, lecz tylko pogbi przepa i wzmocni opr;
ojciec wyraa ch spenienia proby syna.) Jestem gotw pj na ten
ukad, jeeli zgodzisz si dalej ze mn rozmawia. To znaczy bdzie-
my rozmawiali, pki nie nabior pewnoci, e zdajesz sobie spraw
ze wszystkich moliwych skutkw tej eskapady. Ale jeli kiedy
w przyszoci nie bd pewien, czy dostrzegasz zagraajce ci niebez-
pieczestwo, rezerwuj sobie prawo do uycia siy - tylko po to, e-
by ci przed tym niebezpieczestwem uchroni.
Bill: Super! Fajnie jest wiedzie, e musisz mnie chroni przede mn sa-
mym, bo mj wasny rozum nie wystarczy!
Ojciec: (Tracc kontakt ze swoimi potrzebami, mwi sobie w duchu: O rany, chwila-
mi czuj, e mgbym zwyczajnie zabi tego maego... Po prostu si wciekam,
kiedy on wygaduje takie rzeczy! Jakby go w ogle nie obchodzio... Cholera,
czego ja w tej sytuacji waciwie potrzebuj? Ju wiem: chciabym wiedzie, e
kiedy tak si staram, jemu te przynajmniej troch zaley"). Wiesz co, Bill
(mwigniewnie), kiedy tak mwisz, strasznie si wkurzam. Tak bardzo
si staram towarzyszy ci w tej caej aferze, a kiedy sysz od ciebie ta-
kie teksty... Suchaj, musz wiedzie, czy w ogle chcesz dalej ze mn
rozmawia.
Bill: Wszystko mi jedno.
Ojciec: Bill, ja naprawd wol posucha tego, co masz do powiedzenia, za-
miast pj za swoim starym odruchem i zacz ci oskara i stra-
szy, tak jak to dotd robiem za kadym razem, kiedy wynikaa jaka
sprawa, ktra mnie wyprowadzaa z rwnowagi. Ale kiedy mwisz:
Fajnie jest wiedzie, e musisz mnie chroni przede mn samym, bo
mj wasny rozum nie wystarczy", i to takim tonem, jak przed chwi-
l, ledwie nad sob panuj. Mgby mi troch pomc. To znaczy, je-
li wolisz, ebym sucha tego, co mwisz, zamiast robi ci wyrzuty
albo straszy kar. A jeeli mi nie pomoesz, to mam ju chyba tylko
141
jedno wyjcie: zaatwi to tak, jak przywykem zaatwia tego rodza-

ju sprawy.
Bill: Czyli?
Ojciec: Gdybym mia pj za swoim starym odruchem, na tym etapie roz-
mowy pewnie bym powiedzia: Przez dwa lata masz szlaban na
wszystkie przyjemnoci: adnej telewizji, adnego jedenia autem,
adnego kieszonkowego, adnego chodzenia z dziewczynami - pc
prostu nic!".
Bill: No, to juz chyba wol, eby zaatwi to po nowemu.
Ojciec: (z humorem) Ciesz si, e twj instynkt samozachowawczy wci
dziaa bez zarzutu. A teraz powiedz mi, czy masz ochot pogada ze
mn szczerze i z opuszczon gard.
Bill: Co znaczy z opuszczon gard?
Ojciec: (stanowczo) To znaczy, ze powiesz mi cakiem otwarcie, jakie napraw-
d uczucia budzi w tobie ta sprawa, a ja z kolei powiem ci o swoich
uczuciach. Zgoda?
Bill: Dobra, sprbuj.
Ojciec: (wzdycha z ulg) Dzikuj. Jestem ci wdziczny za to, e zgadzasz si
sprbowa. Czy ju ci mwiem, e Jorge zaaplikowa Evie trzymie-
siczny areszt domowy: nic jej nie bdzie wolno. Co ty na to?
Bill: O rany, ale poruta. To strasznie niesprawiedliwe!
Ojciec: Powiedz, prosz, co w zwizku z tym czujesz.
Bill: Przecie ju ci powiedziaem, ze to strasznie niesprawiedliwe!
Ojciec: (zdaje sobie spraw, e Bill nie ma kontaktu z tym, co czuje, postanawia irir
zgadywa.) Jest ci smutno, e Eva tak drogo paci za swj bd?
Bill: Nie, to nie to. Chc powiedzie, e tak naprawd to nie by jej bd
Ojciec: Aha, wic martwi ci, e bdzie musiaa zapaci za co, co pierwot-
nie byo twoim wasnym pomysem?
Bill: No tak, ona przecie mnie tylko posuchaa.
Ojciec: Mam wraenie, e boli ci, kiedy widzisz, jakie z twojej decyzji w
niky dla niej konsekwencje.
Bill: Tak jakby.
Ojciec: Billy, ja po prostu musz si upewni, czy zdajesz sobie spraw,
z twoich poczyna wynikaj konkretne skutki.
Bill: Waciwie to nie zastanawiaem si nad tym, co moe si pokiebas
Chyba rzeczywicie spieprzyem spraw.
Ojciec: Wolabym raczej, eby potraktowa to jako co, co zrobie, a co
wyszo tak, jak chciae. I wci jeszcze me mam dostatecznej pew
ci, czy zdajesz sobie spraw ze skutkw swoich posuni. Moe by
powiedzia, jak si w tej chwili czujesz w zwizku z tym, co zrobie?
TYRAANIE GNIEWU W CAEJ PENI
Bill: Czuj si naprawd jak ostatni gupek, tato... Nie chciaem nikomu
zaszkodzi.
Ojciec: (formuuje werdykt, ktry Bill wyda na siebie, w kategoriach uczu i potrzeb)
Czyli smutno ci, no i aujesz tego, co zrobie, bo chciaby, eby lu-
dzie wierzyli, e nie spowodujesz adnych szkd?
Bill: No, nie chciaem tak namiesza. Po prostu nie mylaem, co robi.
Ojciec: Czyli wrolaby zawczasu dokadniej si zastanowi i wyrobi sobie
lepsze rozeznanie, zanim wykonae pierwszy ruch?
Bill: (z namysem) Aha...
Ojciec: To mnie troch uspokaja. Poniewa zaley mi na trwaym pojednaniu
z Jorge'em, prosibym ci, eby do niego poszed i powiedzia mu
wszystko to, co tutaj mi powiedziae. Zgoda?
Bill: O rany, boj si; Jorge wcieknie si, jak nie wiem co!
Ojciec: Owszem, prawdopodobnie si wcieknie. To wanie jest jedna
z konsekwencji. Chcesz wzi odpowiedzialno za wasne poczyna-
nia? Lubi Jorge'a i zaley mi na jego przyjani, a domylam si, e ty
te chciaby podtrzyma kontakt z Ev. Zgadem?
Bill: To wietna kumpela.
Ojciec: No to jak? Pjdziemy do nich?
Bill: (z obaw i ociganiem) No... dobra. Tak, moe chodmy.
Ojciec: Boisz si i chciaby wiedzie, e nic ci nie grozi, jeeli tam pjdziesz?
Bill: No.
Ojciec: Pjdziemy razem. W razie czego bdziesz mia mnie pod rk. Jestem
bardzo dumny, e si zgodzie.
10
R
O
Z
D
Z
Uycie siy f
.v celach ochronnych
dy uycie siy jest nieuniknione

Kiedy zwanione strony miay sposobno w peni da wyraz
swoim spostrzeeniom, uczuciom, potrzebom oraz probom
i okazay sobie nawzajem empati, zazwyczaj udaje si doj do
porozumienia, ktre zaspokaja potrzeby ich obu. W najgorszym
razie obie strony zgodnie ustalaj, co jest koci niezgody mi-
dzy nimi.
Czasem jednak taki dialog moe by niemoliwy, koniecz-
ne natomiast okae si zastosowanie siy po to, eby ochroni
czyje ycie lub prawa jednostki. W pewnych sytuacjach jedna ze
stron konfliktu moe nie chcie si porozumie, w innych za
z powodu bezporednio zagraajcego niebezpieczestwa moe
zabrakn czasu na porozumiewanie si. W takich sytuacjach
moemy uzna, e trzeba uciec si do rozwiza siowych. A je-
li ju podejmiemy t decyzj, w myl zasad PBP winnimy od-
rnia stosowanie siy w celach opiekuczych od stosowania jej
jako narzdzia kary.
.mowanie, z k t r e g o w y p y w a uycie siy

sity: Uycie siy ma charakter opiekuczy, kiedy celem jest zapobiee-
farzca. nie szkodzie lub niesprawiedliwoci. Si jako narzdzie kary sto-
suje si, by zada komu cierpienie, poniewa naszym zdaniem
zrobi co niewaciwego. Gdy dziecko wybiega na ulic, a myje
chwytamy, bo nie chcemy, eby staa mu si krzywda, stosujemy
145
W celach opieku- si opiekucz. Uycie siy jako narzdzia kary przybralobv

czych uywa si siy w tym wypadku form fizycznej lub psychologicznej agresji: da-
wycznie z zamiarem libymy dziecku klapsa albo zajali je, mwic na przykad:
uchronienia kogo - J a k moge by taki gupi! Wstyd si!
przed niebezpiecze- Kiedy stosujemy si w celach opiekuczych, koncentruie-
stwem, a nie po to, my si na yciu lub prawach, ktre chcemy chroni, nie osdza-
eby go ukara, jc przy tym osoby, bdcej przedmiotem naszego dziaania,
obwinie lub potpi. jej postpkw. Jeli dziecko wybiegnie na ulic, nie czynimy
wyrzutw ani go nie potpiamy; mylimy wycznie o tym, t
je uchroni przed niebezpieczestwem. (O takim wanie stos
waniu siy podczas konfliktw spoecznych i politycznych pis
Robert Irwin w ksice Nonuiolent Social Defense). Opiekuc
uywanie siy opiera si na zaoeniu, e ludzie postpuj w sj
sb szkodliwy dla siebie lub otoczenia, powodowani nicwiec
Interweniujemy zatem, eby rozjani im w gowach, a nie
eby ich ukara. Niewiedza moe tu polega na tym, e czo\
a) nie zdaje sobie sprawy ze skutkw wasnych czynw, b)
wie, jak mgby zaspokoi swoje potrzeby bez szkody dla oU
nia, c) wierzy, e ma prawo" kara lub rani innych, ponit
na to zasuyli", d) ma takie czy inne urojenia - na przykad
szy gos", ktry kae mu kogo zabi.
Natomiast uywanie siy jako narzdzia kary jest oparte i
przewiadczeniu, e ludzie dopuszczaj si wystpkw, ponit
s z gruntu li lub niegodziwi. Aby wic naprawi t s)
trzeba ich tak potraktowa, eby poaowali swoich cz\i
W wyniku owej dziaalnoci poprawczej" domniemani wi
wajcy maj 1) cierpie, pki nie uznaj swojego bdu, 2) pc
skruch i 3) zmieni si. W praktyce jednak karanie zamiast i
nia do skruchy i dodawa rozumu rwnie dobrze moe
ywa uraz i wrogo, budzc tym silniejsz niech do
wanie postpowania, ktre wydaje nam si podane.
s p o s o b y u y w a n i a siy j a k o narzdzia k a r y
Kary fizyczne - na przykad klapsy - s tylko jednym z wielu i
sobw karania przy uyciu sity Wiem z dowiadczenia, e
stia kar cielesnych budzi w rodzicach silne emocje. Nie*
zdecydowanie broni tej metody, odwoujc si nawet do
Rzeczk dziateczki Duch wity bi radzi. Rzeczka dz
kom nigdy nie zawadzi". Ich zdaniem przestpczo wrd i
letnich szerzy si wanie dlatego, ze rodzice nie daj dzi
klapsw. S przekonani, e klapsy dowodz mioci rc
146
. ZYCIE SIY W CELACH OCHRONNYCH
h przed kar skiej, poniewa sygnalizuj dzieciom, w jakich granicach mog

sprawia, si swobodnie porusza. Tymczasem wedug innych rodzicw
zzieci nie bicie dowodzi braku mioci i jest nieskuteczne, poniewa uczy
egay, dzieci, e gdy zawodz wszystkie pozostae sposoby, zawsze
m daniach mona uciec si do przemocy fizycznej.
w jest Co do mnie, to obawiam si, e strach przed kar cielesn
czucia. utrudnia dzieciom dostrzeenie, ile wspczucia zawiera si
w daniach rodzicw Doroli czsto twierdz, jakoby musieli"
kara dzieci przy uyciu siy, bo nie widz mnego sposobu, eby
im uzmysowi, co powinny robi dla wasnego dobra". Na po-
parcie tego pogldu przytaczaj historyjki o dzieciach, ktre po
otrzymaniu kary owiadczay, e dziki niej przejrzay na oczy".
Sam wychowaem czwrk, mam wic dla wszystkich rodzicw
wiele empatii, bo wiem, ile trzeba codziennych stara, eby dzie-
ci wyksztaci i zadba o ich bezpieczestwo. To jednak wcale nie
zmniejsza moich obaw zwizanych z kwesti kar cielesnych.
Po pierwsze, nie jestem pewien, czy zwolennicy tego spo-
sobu karania zdaj sobie spraw, jak czsto dzieci nabieraj nie-
chci do tego, co mogoby im wyj na dobre; niech ta bierze
si po prostu std, e w obliczu przymusu wol walczy ni ulec.
Po drugie, nawet jeli kara cielesna ma na dziecko pozornie ko-
rzystny wpyw, nie znaczy to, e inne metody perswazji nie oka-
zayby si rwnie skuteczne. I wreszcie po trzecie, podzielam zda-
nie wielu rodzicw, ktrzy obawiaj si spoecznych konsekwen-
cji stosowania kar cielesnych. Kiedy rodzice postanawiaj uy si-
y, mog nieraz z powodzeniem narzuci dziecku swoj wol, ale
czy przy okazji nie utrwala si spoeczna norma, usprawiedliwia-
jca siganie po przemoc, ilekro dochodzi do rnicy zda?
Oprcz cielesnych istniej te inne kary, wymierzane przy
uyciu siy. Jedn z nich jest posugiwanie si zarzutami w celu
zdyskredytowania osoby, ktra ma zosta ukarana. Gdy dziecko
zachowuje si niezgodnie z yczeniami rodzicw, mog powie-
dzie mu, e nie ma racji", jest samolubne" bd infantylne".
3, przykleja- Jeszcze jedna forma karania si to pozbawienie przywilejw: ob-
itek i pozba- cicie kieszonkowego lub zakaz prowadzenia auta. Delikwenta
zrzywilejw to najbardziej przeraa wtedy perspektywa utraty prawa do troski
rodzicielskiej czy te szacunku.
a kary
Kiedy boimy si kary, skupiamy si na grocych nam konse-
kwencjach, a nie na wartociach, w ktre wierzymy.
147
Kiedy ulegamy naciskom wycznie dla uniknicia kary.

warto samego czynu, do ktrego dajemy si nakoni, schod:
na dalszy plan. Skupiamy si za to na konsekwencjach swojej
ewentualnej odmowy. Jeli jedyn motywacj robotnika jest
strach przed kar, praca zostaje wprawdzie wykonana, ale mora-
le pracownika na tym cierpi; prdzej czy pniej spadnie wic
wydajno. Poczucie wasnej wartoci rwnie maleje pod wpy-
wem kar siowych. Jeli dzieci myj zby z obawy przed wsty-
dem i omieszaniem, moe to by korzystne z czysto stomatolo-
gicznego punktu widzenia, ale w ich szacunku dla siebie pojawi
Pod wpywem stra- si dziury. Wiemy zreszt, ze wszelka kara kosztuje, poniewa
chu przed kar ludzie ukarany wykazuje potem mniej dobrej woli. Im czciej ludzie
nabieraj o sobie widuj nas w roli oprawcw, tym trudniej im odnosi si zr
gorszego mniemania wspczuciem do naszych potrzeb.
i trudniej im jest wy- Pewnego dnia bawiem z wizyt u znajomego dyrektc
kaza dobr wol. szkoy. Gospodarz nagle zobaczy przez okno gabinetu, e wie
szy chopiec uderzy mniejszego.
- Przepraszam ci na chwil - powiedzia, zrywajc
z miejsca. Wybieg na boisko, zapa wikszego chopca, mc
go trzepn i rzek:
- Ju ja ci oducz bicia mniejszych od ciebie!
Kiedy wrci do gabinetu, powiedziaem:
- Nie sdz, eby da temu chopcu tak lekcj, jak chc
e mu da. Myl, e jeli czegokolwiek go oduczye, to naj\
ej bicia mniejszych dzieci w sytuacji, kiedy kto wikszy -
przykad dyrektor szkoy - moe by tego wiadkiem! We
mnie, utwierdzie go w przekonaniu, e gdy chce si co od
go uzyska, trzeba uderzy.
W tego rodzaju sytuacjach radz najpieiw odnie si z
pati do dziecka, ktre stosuje przemoc. Gdybym na przyl
zobaczy, e jaki chopiec uderzy drugiego, ktry prze
obelywie do niego si odezwa, mgbym okaza mu empa
mwic:
- Czuj, e rozgniewae si, bo chciaby by traktc
z wikszym szacunkiem.
Gdyby chopiec potwierdzi trafno mojego dor
dabym wyraz swoim uczuciom, potrzebom i probom, ZW!
nym z t sytuacj, nie sugerujc jednak, e kogokolwiek
mam:
- Jest mi smutno, bo chciabym, ebymy umieli
taki sposb jednania sobie ludzkiego szacunku, ktry nie
raby nam wrogw. Powiedz, prosz, czy zgodziby sie
148
ze mn poszuka innego rozwizania, ktre pozwolioby ci zjed-

na sobie ten upragniony szacunek.
graniczona skutecznosc kar

Istniej dwa pytania, ktre pomagaj nam zrozumie, czemu ma-
i/'e 1: Co chcia- my znikome szanse dopi swego, wpywajc na ludzi za pomo-
eby zrobi X? c kar. Pierwsze pytanie brzmi: Czym rni si obecne postpo-
i/e 2: Z jakich wanie X-a od postpowania, do ktrego chciabym go skoni?
ilbym, eby Jeli na tym pytaniu poprzestaniemy, kara wyda si skutecznym
.-obi pobudek? sposobem, poniewa grob lub naciskiem rzeczywicie mona
zmieni postpowanie czowieka. Ale gdy zadamy sobie drugie
pytanie, stanie si oczywiste, e kara nie wywoa podanego
efektu. A oto ono: Czym chciabym, eby powodowa si X,
speniajc moj prob?
To drugie pytanie rzadko sobie zadajemy, lecz gdy ju je
postawimy, wkrtce zaczniemy rozumie, e system kar i nagrd
zakca ludzk zdolno dziaania pod wpywem tych motywacji,
ktre wydaj nam si podane. Moim zdaniem, jest niezwykle
wane, ebymy sobie uwiadamiali, ile zaley od tego, z jakich
pobudek ludzie speniaj nasze yczenia. I tak na przykad strate-
gia zawstydzania czy karania nie da efektw, jeli chcemy, eby
dzieci sprztay swj pokj, powodowane ju to umiowaniem
porzdku, ju to chci sprawienia przyjemnoci porzdek miu-
jcym rodzicom. Czsto zdarza si, e dzieci, owszem, sprztaj,
lecz robi to z posuszestwa (bo mama kazaa"), w celu unik-
nicia kary czy wreszcie z obawy, e zdenerwuj rodzicw lub
zostan przez nich odtrcone. PBP dy jednak do rozwoju mo-
ralnego na zasadach autonomii i wzajemnej zalenoci. W myl
tych zasad kady bierze na siebie odpowiedzialno za wasne
czyny i wiadom jest, e nie ma adnej granicy ani sprzecznoci
midzy jego dobrem a cudzym.
ekuncze s t o s o w a n i e siy w s z k o a c h
Chciabym teraz opowiedzie, jak to kiedy ja i pewna grupa
uczniw za pomoc siy stosowanej opiekuczo zaprowadzili-
my ad w alternatywnej szkole, w ktrej przedtem panowa zu-
peny chaos. Instytucj t stworzono z myl o uczniach, ktrzy
porzucili nauk w szkoach konwencjonalnych albo zostali
z nich usunici. Dyrekcja i ja mielimy nadziej udowodni, e
program szkoy zorganizowanej wedug regu PBP przemwi do
149
tych uczniw. Moje zadanie polegao na tym, eby nauczy pe-

dagogw posugiwania si jzykiem PBP i potem jeszcze przez
rok suy rad. Na przeszkolenie nauczycieli miaem tylko czte-
ry dni, me zdoaem wic wystarczajco jasno uprzytomni in:
rnicy midzy PBP a pozwalaniem na wszystko. Wskutek tegc
niektrzy nauczyciele zamiast interweniowa, po prostu ignoro-
wali konfliktowe sytuacje i zachowania naruszajce porzdek
Powstao w kocu istne pandemonium i dyrekcja bya bliska de-
cyzji, aby szko zamkn.
Kiedy poprosiem, eby zorganizowano mi spotkanie
z uczniami, ktrzy wywoywali najwikszy zamt, dyrektor wy-
bra omiu chopcw w wieku od lat jedenastu do czternastu
Przytocz fragmenty mojej z nimi rozmowy.
MBR: (daj wyraz swoim uczuciom i potrzebom, nie stawiajc
dociekliwych pyta) Bardzo martwi mnie doniesienia nauczycie!
o tym, e na wielu lekcjach sytuacja wymyka si spod kontrok
Ogromnie mi zaley, eby ta szkoa osigna zamierzony cel.
Mam nadziej, e pomoecie mi zrozumie, skd bior si pro-
blemy i jak moemy je rozwiza.
Will: W tej szkole wszyscy nauczyciele to gupki.
MBR: Powiadasz, Will, e nie jeste zadowolony z nauczy-
cieli i chciaby, eby pewne sprawy zaatwiali inaczej?
Will: Nie, chodzi o to, e oni tylko stoj z zaoonymi re-
kami i nic nie robi.
MBR: Czyli nie jeste z nich zadowolony, bo chciaby, z-
by bardziej si udzielali, kiedy wyania si jaki problem (to juz1
moja druga prba rozpoznania uczu i pragnie rozmwcy).
Will: No wanie. Ludzie ro-
bi, co chc, a oni nic, tylko sto-n
i umiechaj si jak jakie gupie
MBR: Zechciaby poda nr
przykad sytuacji, w ktrej na-
uczyciele nic nie robi?
Will: Jasne. Choby dzi ra-
no jeden kole przyszed z flaszk
Wild Turkey. Mia j w kieszeai
spodni, na widoku. Nauczyciele
tez j zobaczya, ale udaa, ze rac
widzi.
MBR: Odnosz wraenie, n
tracisz szacunek dla nauczyciel
kiedy tak stoj i nic nie robi.
150
Chciaby, eby co jednak zrobili (nadal prbuj w peni zrozumie

stanowisko rozmwcy).
Will: Aha.
MBR: Jestem rozczarowany, bo chc, eby umieli wspl-
nie z uczniami rozpracowywa trudne sytuacje, a wyglda na to,
e nie zdoaem im wytumaczy, o co mi szo.
W dalszym cigu rozmoury skoncentrowalimy si na jednym
szczeglnie palcym problemie: co zrobi z uczniami, ktrzy nie chc pra-
cowa na lekcji i przeszkadzaj tym, co pracowa by chcieli.
MBR: Chciabym, ebymy koniecznie sprbowali znale
rozwizanie, bo nauczyciele twierdz, e to wanie jest dla nich
najwikszy problem. Jeli macie jakie pomysy i mi o nich po-
wiecie, bd wdziczny.
Joe: Nauczyciel powinien chodzi z kijem.
MBR: Czyli chciaby, Joe, eby nauczyciele bili uczniw,
kiedy ci przeszkadzaj kolegom.
Joe: No, bo inaczej uczniowie nigdy nie przestan wiro-
wa.
MBR: Czyli nie wierzysz, e istnieje jakiekolwiek inne
rozwizanie (nadal prlmj ustali, co czuje Joe).
Joe: (potakujco kiwa gow)
MBR: Jeli to rzeczywicie jedyne wyjcie, rce mi opada-
j. Nie cierpi takiego zaatwiania spraw i chciabym nauczy si
zaatwia je inaczej.
Ed: A po co?
MBR: Z kilku powodw. Powiedzmy, e dostaniesz ode
mnie kijem i przestaniesz si wygupia w klasie. Ale co bdzie,
jeeli po wyjciu ze szkoy zobacz, e kilku z was, ktrym w cza-
sie lekcji spuciem lanie, czeka na mnie przy moim aucie?
Ed: (z umiechem) No, wtedy to ju musiaby pan mie ze
sob niezy kawa kija!
MBR: (poniewa jestem pewien, e rozumiem, co chcia przez to
powiedzie Ed, i e on z kolei wie, e go zrozumiaem, mwi dalej, nie
powtarzajc jego kwestii wasnymi sowami) No wanie. Chciabym
wam uprzytomni, ze nie odpowiada mi ten sposb rozwizywa-
nia problemw. Jestem zanadto roztargniony, eby stale pamita
o noszeniu tgiego kija, a nawet gdybym pamita, nie miabym
ochoty nikogo nim bi.
Ed: Mona by kolesia wykopa ze szkoy.
MBR: Proponujesz, Ed, ebymy uczniw zawieszali albo
relegowali?
Ed: No.
151
MBR: Ten pomys te nie budzi we mnie entuzjazmu

Chciabym wam pokaza, e istniej inne sposoby rozwizywa-
nia konfliktw ni wykopywanie ze szkoy. Czubym, e zrobi-
em klap, gdyby to byo jedyne, co potrafimy.
Will: Jak kole siedzi i nic nie robi, to moe by go posa do
klasy dla nierobw?
MBR: Proponujesz, Will, e w szkole powinna by osobni
klasa, do ktrej mona by posya uczniw, kiedy przeszkadzaj*
kolegom?
Will: Tak jest. Po co maj siedzie na lekcji, jak i tak nic rut
robi.
MBR: Bardzo interesuje mnie ten pomys. Chtnie post
cham, jak sobie to wyobraasz w praktyce.
Will: Czasem czowiek przychodzi do szkoy i czuje si
prostu wrednie. Nic mu si nie chce. No to urzdmy tak
s, w ktrej uczniowie bd mogli siedzie, pki im si nie
chce znowu co porobi.
MBR: Rozumiem, ale spodziewam si, e nauczyciele
d mieli pewne obawy, czy uczniowie bez oporu dadz si
sa do klasy dla nierobw
Will: (z przekonaniem) Dadz.
Pomys mia, moim zdaniem, szans powodzenia, jeli
ko zdoalibymy przekona pozostaych, e nie idzie tu o u
nie kogokolwiek, tylko o stworzenie przestrzeni dla tych, ktc
akurat nie bardzo s w stanie si uczy, a zarazem stworzenie
runkw do nauki tym, ktrzy wanie uczy si chc. Powiec
lem to uczniom, sugerujc jednoczenie, e pomys klasv
nierobw lepiej bdzie przedstawi jako owoc uczniowskie1
rzy mzgw ni odgrny nakaz, przy takim bowiem na\
niu sprawy zostanie przychylniej powitany.
Urzdzono wic klas dla nierobw - czyli uczniw,
rzy byli wytrceni z rwnowagi i nie mieli ochoty si uczy
swoim zachowaniem przeszkadzali innym w nauce. C2
uczniowie sami prosili, eby pozwolono im tam pj; kiedy :
dziej wysyali ich tam profesorowie. Nauczycielk, ktra
piej opanowaa jzyk PBP, oddelegowalimy do klasy dla
bw. Udao jej si tam przeprowadzi wiele owocnych ro2
z dziemi. System ten bardzo pomg przywrci w szkole ]
rzdek, gdy uczniowie, ktrzy go obmylili, wytumacz\\:
wienikom, e klasa dla nierobw ma suy ochronie praw
uczniw, ktrzy chc si skupi na nauce. Moj roz:
z uczniami zaprezentowalimy nauczycielom jako dowd, aa
152
inne sposoby rozstrzygania konfliktw ni umycie rk lub si-

gnicie po rodki przymusu.
itreszczenie
Kiedy okolicznoci nie sprzyjaj porozumiewaniu si (na przy-
kad w sytuacjach bezporedniego zagroenia), moe okaza si
konieczne uycie siy z intencj opiekucz czyli po to, eby
zapobiec wyrzdzeniu szkody lub niesprawiedliwoci, nigdy za
po to, eby kogo ukara albo zada mu cierpienie, wymusi
skruch bd zmian postpowania. Uywanie siy w celach dys-
cyplinarnych zazwyczaj wywouje wrogo i wzmaga niech do
tego akurat dziaania, do ktrego chcemy drug osob nakoni.
Kara sprawia, e ludzie maj o sobie gorsze mniemanie i trudniej
im wykaza dobr wol. Ponadto w obliczu kary czowiek nie
koncentruje si na istotnej wartoci pewnych dziaa, tylko na
zewntrznych konsekwencjach ewentualnego ich zaniechania.
Obwinianie i karanie nie stwarza motywacji, jakie chcielibymy
widzie u innych.
R
O
Z
D
Wyzwalanie siebie
suenie innym rad
l_ wdzko od dawna pi,
h ysana czerpanymi ze swoich
letycznych mioci rozkoszami,
~e nakadaj jej klapki na oczy.
Teilhard de Chardin, teolog
| l . v a l n i a n i e si o d s t a r e g o z a p r o g r a m o w a n i a
Dotychczas omawialimy PBP jako skuteczne narzdzie porozu-

miewania si i kontaktowania z innymi ludmi, lecz system ten
uatwia nam te porozumiewanie si z wasnym wntrzem. Za
jego pomoc moemy przeoy na jzyk uczu i potrzeb to, co
powtarza nam cay chr gosw wewntrznych, ktre nas pot-
piaj i poniaj - bo te we wasnym wntrzu ferujemy czsto
najsurowsze wyroki.
Kady z nas pobra w yciu pewne nauki, ktre go ograni-
czaj. Ich rdem mog by na przykad peni najlepszych chci
rodzice, pedagodzy, duchowni. S one przekazywane z pokolenia
na pokolenie, przez stulecia. Znaczna cz tego destrukcyjnego
materiau kulturowego tak wrosa w nasze ycie, e nawet ju so-
bie nie uwiadamiamy jego obecnoci. Komik Buddy Hackett,
wychowany na obfitej kuchni domowej swojej matki, przez wie-
le lat nie zdawa sobie sprawy, e mona wsta od stou, zanim
dostanie si zgagi. Dopiero w wojsku - jak wyzna podczasjedne-
go z wystpw - zrozumia, e s jeszcze inne moliwoci. Bl
wywoany szkodliwym treningiem kulturowym rwnie stanowi
tak integraln cz naszego ycia, e wtapia si w to. Trzeba
ogromu energii i wiadomoci, eby dostrzec lady tej niszczy-
cielskiej edukacji i przeksztaci je w wartociowe myli i zacho-
wania, ktre bd sprzyjay yciu.
155
Moemy si uwolni Poniewa PBP zachca nas, ebymy rozgraniczyli spo-

od pozostaoci strzeenia i oceny, przyznali racj bytu mylom lub potrzebom,
kulturowej tresury. ksztatujcym nasze uczucia, i wyraali proby w kategoriach u-
sno okrelonych dziaa, metoda ta pozwala nam lepiej uwiada-
mia sobie obecno kulturowych uwarunkowa, ktre w danr
chwili wywieraj na nas wpyw. Gdy za wprowadzimy te uwa-
runkowania w pole wiadomoci, dokonamy przeomowego
kroku ku temu, eby wyrwa si spod ich wadzy.
rozstrzyganie konfliktw wewntrznych

Za pomoc PBP moemy rozstrzyga konflikty wewntrzne
ktre czsto bywaj przyczyn depresji. W ksice Reuolution a
Psychiatry Ernest Becker jako rdo tej dolegliwoci wskazuje
mentalnie zablokowane rozdwojenie" - czyli sytuacj, gis
w naszym wntrzu toczy si dialog peen wartociujcych stwi
dze, a my tracimy kontakt z wasnymi potrzebami i nie mo
my nic zrobi, eby je zaspokoi. Depresja jest sygnaem, z*
przestalimy mie dostp do wasnych potrzeb.
Pewna adeptka PBP trwaa w gbokiej depresji. Popro
no j, eby rozpoznaa gosy, ktre odzywaj si w niej, gdy
najbardziej przygnbiona, i zapisaa je w formie dialogu, takjaki
prowadziy ze sob rozmow. Pierwsze dwie kwestie brzmiay:
Gos 1. (kobieta ambitna"): Powinnam y iv sposb bardz
owocny. Marnuj wiedz i zdolnoci.
Gos 2. (sumienna matka"): Nie masz poczucia rzeczyi
ci. Jeste matk dwojga dzieci i nawet z tym ledwie sobie radzisz,
wic moesz podoa dodatko wym obowizkom?
Zauwacie, ile w tych wewntrznych komunikatach wy
e o charakterze osdw, takich jak powinnam", mam
wiedz i zdolnoci", ledwie sobie radzisz". Kobiecie, o kt'
mowa, miesicami rozbrzmieway w gowie wariacje na
wanie tematy Poproszono j wic, eby swojej ambitnej"
aplikowaa piguk PBP", dziki czemu nadawany przez t
sta komunikat mia zyska nastpujc form: Kiedym, czu e
bo potrzeba mi c. Chciaabym wic teraz d".
Potem przeredagowaa pierwsz kwesti, nadajc jej r
oto posta: Kiedy spdzam w domu z dziemi tyle czasu,
pracujc w zawodzie, ogarnia mnie przygnbienie i zniecho
bo brak mi poczucia spenienia, ktre dawniej czerpaam z pracy
Chciaabym wic teraz znale prac w niepenym wymiarze
dzin, zgodn z moim przygotowaniem zawodowym".
156
:ZWALANIE SIEBIE I SUENIE INNYM RAD
Potem o to samo poproszono sumienn matk". Kwestia

druga w przeredagowanej wersji brzmiaa: Kiedy wyobraam
,es// potrafimy sobie, e mogabym pj do pracy, ogarnia mnie strach, bo po-
, ysze wasne trzebna mi jest gwarancja, e dzieci bd pod dobr opiek.
.czucia oraz Chciaabym wic teraz wymyli, jak zapewni dzieciom odpo-
totrzeby i odnie wiedni opiek w godzinach, kiedy bd w pracy, i jak znale
^ do nich dostatecznie duo czasu na to, eby z nimi by, gdy nie jestem
z empati, moe nas zmczona".
z jwoini od Kobieta ta doznaa wielkiej ulgi, kiedy przetumaczya swo-
xaresji. je wewntrzne komunikaty na jzyk PBP. Co prawda nadal bo-
rykaa si z trudnociami, bo musiaa na przykad znale wyso-
ko kwalifikowan pomoc do dzieci i zapewni sobie poparcie
ma, ale nie drczy jej ju wewntrzny spr, ktry dotychczas
uniemoliwia jej trafne rozpoznanie wasnych potrzeb.
.zyk z a b i j a j c y m a r z e n i a
Na przebieg mojej wasnej kariery gboki wpyw wywaro inne
z kolei wiczenie. Na jego przykadzie wida, jak za pomoc PBP
mona si wyzwoli z mentalnych wizie, ktre sami sobie bu-
dujemy. Polega ono na sprawdzeniu, czy przypadkiem nie bloku-
jemy sobie dostpu do pewnych yciowych szans, posugujc si
jzykiem marzeniobjczym", ktry przesania nam moliwoci
wyboru.
Najpierw ukadamy list dziaa, do ktrych we wasnym
przekonaniu jestemy zmuszeni niezalenie od naszych chci.
Kiedy pracowaem jako psycholog klinicysta, na samym poczt-
ku tej listy umieciem zdanie: Musz pisa raporty o stanie pa-
cjentw". Nic cierpiaem pisania tych raportw, a zajmowao mi
to co najmniej godzin dziennie. Punkt drugi brzmia: Musz
na zmian z innymi rodzicami wozi swoje i cudze dzieci do
- staraj si dostrzec szkoy". Kolejnym krokiem jest przeredagowanie kadego mu-
a* z bod wyboru, sz..." tak, aby nowa wersja zaczynaa si od sw: Postanawiam
-ryt w tym, co robi to a to, poniewa chc...". W ten sposb uwiadamiamy so-
.-jsisz". bie, ze zawsze mamy jaki wybr, chocia bywaj sytuacje, gdy
adna z moliwoci zbytnio nam nie odpowiada. Dziki temu
wiczeniu wyraniej te zdajemy sobie spraw z powodw, dla
ktrych mimo wszystko decydujemy si robi co, czego nie lu-
bimy.
Kiedy po raz pierwszy sprbowaem przetumaczy swoje
musz" na chc", poszo mi to kulawo, napisaem bowiem:
Musz pisa raporty o stanie pacjentw, bo jestem psycholo-
157
giem klinicyst, a wszyscy psychologowie klinicyci pisz tak*

raporty!". Spostrzegszy jaowo tego rozumowania, przyjrza-
em si bliej swoim pobudkom. Ju kilka miesicy wczemg
stwierdziem, e raporty nie przynosz pacjentom a tyle por.--
ku, aby rwnowayo to strat mojego czasu, czemu wic dalg
powicaem ich pisaniu takie mnstwo energii? W kocu zda-
em sobie spraw, e pisz raporty wycznie dla pienidzy, k::-
re za to dostaj. Od tamtej pory nie napisaem ani jednego. "Wwh
janiwszy sobie, e idzie mi w tym wypadku gwnie o pienia^
dze, postanowiem czerpa dochd z czynnoci, w ktrych widz
gbszy sens.
Gdy natomiast wziem pod lup pobudki, dla jakich pe-
niem funkcj szofera-zmiennika, zrozumiaem, e zaley mi na
tym, aby moje dzieci mogy korzysta z dobrodziejstw nauia
w tej, a nie innej szkole. W najbliszym ssiedztwie mielimy
prawda inn szko, do ktrej dzieci mogyby same chodzi p a l
szo, lecz program tej, do ktrej je woziem, bardziej odpowiaidB
moim wyobraeniom na temat edukacji. Odkd to sobie wyu
niem, zaczem peni dyury za kierownic z cakiem nowyi
nastawieniem. Prosta zamiana musz" na postanawiam, :c
chc..." zupenie zmienia moje podejcie do sprawy. Gdy
dzie przypominaem sobie, czemu ma suy poranna pi
jadka, odbywaem j w znacznie przyjemniejszym nastroju
dawniej.
t r o s k a o wasne srodowisko wewntrzne

Kiedy kbi si nam w gowie krytyczne, oskarycielskie
gniewne myli, trudno stworzy sobie we wasnym wnt
sprzyjajce rodowisko. Dziki PBP moemy osign wil
spokj umysu, poniewa metoda ta radzi nam skupi si na ty
czego naprawd chcemy, zamiast na wasnych lub cudzych bie-
dach i skazach.
Pewna kobieta opowiedziaa mi kiedy o gbokiej prze-
mianie, jakiej doznaa podczas trzydniowego warsztatu. Postano-
wia wzi w nim udzia midzy innymi po to, eby nauczy
lepiej dba o siebie, ale drugiego dnia zbudzia si skoro
z koszmarnym blem gowy.
Skup si na tym, - Dotd w takich sytuacjach na og zaczynaam si zai^l
co chcesz zrobi, nawia, jaki popeniam bd. Moe zjadam co, czego je rjej
a nie na tym, co powinnam? Moe naraziam si na zbyt wielki stres? Moe zr;-.|
ci nie wyszo. biam to, a moe zaniedbaam owo? Poniewa jednak podjbj
158
nauk PBP, eby zacz lepiej dba o siebie, zamiast tych wszyst-
kich pyta zadaam sobie tylko jedno: Jaki rodek zaradczy jest
mi w tej chwili potrzebny?". Usiadam na ku i zaczam bar-
dzo wolno krci szyj, potem wstaam, przeszam si po poko-
ju i zrobiam jeszcze par innych rzeczy, eby sobie poprawi sa-
mopoczucie, zamiast si aja. Bl na tyle zagodnia, e mogam
tego dnia uczestniczy w warsztacie. By to dla mnie ogromny
przeom. Kiedy odniosam si do wasnego blu gowy z empa-
ti, zrozumiaam, e w przeddzie nie powiciam samej sobie
do uwagi, a bl jest sygnaem, e potrzebuj jej wicej. Zaj-
am si wic sob, tak jak tego potrzebowaam, i dziki temu ja-
ko dotrwaam do koca drugiego dnia warsztatu. Przez cae y-
cie miewaam ble gowy, a ten akurat okaza si punktem
zwrotnym.
Uczestnik innego warsztatu spyta, jak za pomoc PBP
mona uwolni si od jtrzcych komunikatw wewntrznych,
ktrymi sami si bombardujemy, jadc autostrad. Dobrze zna-
em ten problem! Poniewa przez wiele lat moja praca wymaga-
a ode mnie jedenia po caym kraju, byem miertelnie umor-
dowany wojowniczymi komunikatami, ktre kotoway mi si
w mzgu. Kady, kto podczas jazdy nie przestrzega moich
norm, stawa si dla mnie wrogiem numer jeden, po prostu o-
trem. Przez gow przelatyway mi myli w rodzaju: Do diaba,
co tego faceta napado? Nie patrzy, gdzie jedzie, czy co?". W tym
stanie ducha pragnem jedynie kara innych kierowcw, e za
zrobi tego nie mogem, gniew odkada mi si w ciele, za co
w sumie drogo paciem.
W kocu jednak nauczyem si przekada swoje katego-
;:zaduj stres, ryczne werdykty na jzyk uczu oraz potrzeb i odnosi si do sie-
# s 'uchujc si we bie z empati: O rany, a mnie mrozi, kiedy widz, e ludzie tak
. =sne uczucia jed; bardzo bym chcia, eby zauwayli, jakie niebezpieczne
zotrzeby. stwarzaj sytuacje!". Ha! Ze zdumieniem stwierdziem, e stres
wyranie sabnie, kiedy po prostu sobie uwiadomi, co czuj
i czego mi trzeba, zamiast mie pretensje do innych ludzi.
Pniej postanowiem odnosi si z empati do wspuyt-
- z zaduj stres, kownikw jezdni i ju przy pierwszej okazji sowicie mi si to
-owizujc opacio. Jadce przede mn auto rozwijao prdko duo poni-
--patyczny ej dozwolonej i jeszcze zwalniao przed kadym skrzyowa-
zntakt. niem. Przez pewien czas zrzdziem i narzekaem: Przecie nie
mona tak jedzi!". W kocu jednak zauwayem, jak mnie to
stresuje, pobiegem wic myl ku uczuciom i potrzebom kie-
rowcy, ktry jecha przede mn. Wyczuem, e jest to kto, kto
159
zabdzi, jest mocno zdezorientowany i byr.

wdziczny za odrobin cierpliwoci ze stroni
jadcych za nim. Kiedy szosa si rozszerzya
i nareszcie mogem wyprzedzi, stwierdziem,
e wspomniane auto prowadzi bez maa dzie-
widziesicioletnia staruszka, a na jej twarzy
maluje si zgroza. Ucieszyem si, e dzie
eksperymentowi z empati nie zatrbiem :
w aden sposb nie okazaem niezadowolenia, cho zwykle
robiem, gdy czyj styl prowadzenia auta dziaa mi na nerwy.
pbp z a m i a s t d i a g n o z y
Dawno temu - tu po tym, jak zainwestowaem dziewi lat
cia w studia i zdobywanie dyplomw, bez ktrych nie uzys
bym uprawnie psychoterapeuty wpad mi w rce zapis dys
sji, jak izraelski filozof Martin Buber odby z amerykas
psychologiem Carlem Rogersem. Wyrazi w niej powtpiew
czy w ogle da si prowadzi psychoterapi z pozycji psych
rapeuty. Dyskusja toczya si podczas wizyty Bubera w USA.
terenie szpitala psychiatrycznego, wobec grona specjalistw,
mujcych si zdrowiem psychicznym.
W dialogu tym Buber twierdzi, e rozwj czowieka do
nuje si dziki spotkaniu dwch jednostek, ktre w sposb
bronny i autentyczny wyraaj siebie; wzajemn ich relacj o
la sowami Ja-Ty". Nie wierzy, e tego rodzaju autentyzm
szans zaistnie, gdy ludzie spotykaj si, wystpujc w ro
psychoterapeuty i klienta. Rogers zgodzi si, e autentyzm
warunkiem koniecznym rozwoju, utrzymywa jednak, e sw
psychoterapeuci potrafi dobrowolnie wznie si ponad
rol i autentycznie spotka z klientem.
Buber odnis si do tego twierdzenia sceptycznie. U
a, e nawet gdy psychoterapeuta jest w peni oddany
pracy i umie zachowywa si autentycznie w kontaktach z ki
tami, nie zdoa nawiza z nimi prawdziwej relacji, pki bd
dzie siebie jako wanie klientw, jego za jako psychotera
Sam fakt, e klient musi umwi si na wizyt w gabinecie i
paci za usunicie usterki", zdaniem Bubera zmniejsza s
na powstanie autentycznej relacji midzy dwojgiem ludzi.
Powyszy dialog ostatecznie rozwia moje wtpliwoci,
tyczce zasady klinicznego dystansu, ktra z punktu widzenia
rapii psychoanalitycznej, jakiej mnie nauczono, bya naj
szym przykazaniem. Jeli psychoterapeuta wcza do terapii wa-

sne uczucia i potrzeby, uwaano to za patologi. Od kompetent-
nego terapeuty oczekiwano, e zachowa wobec procesu leczenia
postaw nieosobist, suc klientom za lustro, na ktre rzuto-
wa bd swoje problemy, aby je potem przy jego pomocy roz-
pracowa. Rozumiaem wprawdzie teoretyczne przesanki, prze-
mawiajce za tym, eby do procesu terapii nie miesza elemen-
tw ycia wewntrznego psychoterapeuty i wystrzega si pokus,
pod wpywem ktrych terapeuta mgby rozstrzyga wasne
konflikty wewntrzne kosztem klienta. Zawsze jednak czuem
si niezrcznie, zachowujc wymagany dystans emocjonalny; co
wicej, wierzyem, e osobiste zaangaowanie w proces terapii
moe by wrcz korzystne.
Zaczem wic na prb zastpowa jzyk kliniczny termi-
nologi PBP. Zamiast interpretowa wypowiedzi klientw
w wietle rozmaitych teorii osobowoci, ktre wczeniej studio-
waem, wchodziem w bliski kontakt z ich sowami i suchaem
empatyczme. Zamiast stawia diagnozy, ujawniaem to, co dzia-
o si we mnie. Z pocztku byem tym wszystkim przeraony.
Baem si, jak koledzy po fachu znios autentyzm moich roz-
mw z klientami. Wyniki okazay si jednak tak satysfakcjonuj-
ce zarwno dla mnie, jak i dla klientw, e wkrtce wyzbyem si
waha. Dzisiaj - po trzydziestu piciu latach - koncepcja pene-
go zaangaowania psychoterapeuty w relacj z klientem nie jest
li miast ju herezj, lecz gdy zaczynaem prowadzi praktyk w tym sty-
r erpretowa lu, rozmaite grupy psychoterapeutw czsto zapraszay mnie, e-
_- thowanie kilentw, bym wygosi odczyt i przedstawi to nowe podejcie.
i; iwizywaem z nimi Pewnego razu liczne zgromadzenie specjalistw ze stanowe-
i-patyczny kontakt; go szpitala psychiatrycznego zaproponowao mi, abym zademon-
s -liast stawia strowa, jak mona za pomoc PBP prowadzi poradnictwo dla lu-
gnozy, dzi cierpicych. Wygosiem godzinny odczyt, po czym poproszo-
i -slaniaem si. no mnie, ebym przeprowadzi wywiad z pacjentem, oceni jego
stan i zaleci odpowiedni kuracj. Odbyem mniej wicej pgo-
dzinn rozmow z dwudziestodziewicioletni matk trojga dzie-
ci. Kiedy kobieta wysza z sali, przedstawiciele personelu medycz-
nego, ktrych opiece j powierzono, zaczli zadawa pytania.
- Doktorze Rosenberg - rzek prowadzcy j psychiatra. -
Prosz postawi diagnoz rnicow. Czy paskim zdaniem ta
kobieta ma objawy schizofrenii, czy raczej psychozy wywoanej
zaywaniem narkotykw?
Odparem, e wobec tego rodzaju pyta czuj si nieswojo.
Nawet podczas stau w szpitalu psychiatrycznym nigdy nie by-
161
em pewien, jak pacjenta zaklasyfikowa. Od tamtej pory nac

talem si literatury fachowej, z ktrej wynika, e midzy psyct
trami a psychologami nie ma zgody co do znaczenia poszcze
nych elementw terminologii diagnostycznej. W wietle wi
raportw to, jak pacjentowi szpitala psychiatrycznego ostatecz
postawi si diagnoz, zaleao bardziej od szkoy, ktr reprez;
towa dany psychiatra, ni od waciwoci samego pacjenta.
W dalszym cigu swojej wypowiedzi zaznaczyem, e
wet gdyby istniaa spjna terminologia, niechtnie bym j stc
wa, nie widz w tym bowiem adnego poytku dla pacjent
W leczeniu schorze somatycznych zdefiniowanie procesu,
ry wywoa chorob, czsto pozwala zaordynowa odpowie;
kuracj, natomiast w dziedzinie tak zwanych chorb urny
wych nie dostrzegaem wyranej korelacji midzy faktami a
zewnictwem. Z moich dowiadcze wynikao, e gdy w szpi:
szersze grono lekarzy omawia przypadek jakiego pacjenta,'
szo czasu powica si ustalaniu diagnozy. Dopiero gdy kor
rencja ma si ku kocowi, psychiatra prowadzcy zwraca si
kolegw z prob, zeby pomogli mu obmyli terapi. Om
nak czsto puszczaj t prob mimo uszu, zajci utarczk o
czyja diagnoza jest trafniejsza.
Wyjaniem obecnym na wykadzie psychiatrom, e Z
nie z reguami PBP, zamiast zastanawia si, jakiego rodzaju
z dotknity jest pacjent, naley zada sobie nastpujce pyl
Co ten czowiek czuje? Czego mu trzeba? Jakie budzi we
uczucia i jakie za tymi moimi uczuciami kryj si potrzeby:
kie dziaania bd decyzje mgbym doradzi temu czowiek:
majc przy tym przekonanie, e pomog mu one y szczli
niz dotd?". Poniewa w odpowiedziach na te pytania ujawniaj
znaczna cz prawdy o nas samych i o wartociach, w ktre'
rymy, czujemy si w takiej sytuacji duo bardziej bezbronni, i
gdybymy po prostu stawiali diagnoz.
Innym razem poproszono mnie, ebym zademonstrc
jak stosowania PBP mona nauczy ludzi, u ktiych stwier
no chroniczne rozdwojenie jani. W obecnoci mniej wi
osiemdziesiciorga psychologw, psychiatrw, pracownikw
cjalnych i pielgniarek usadzono wraz ze mn na scenie pii
cioro pacjentw z rozpoznaniem schizofrenii. Kiedy prze
wiem si i zaczem wyjania, czemu suy PBP, jeden pa:
powiedzia co, co na pozr nijak nie miao si do moich
Wiedzc, e rozpoznano u niego chroniczn schizofrenie,
gem pokusie mylenia kategoriami klinicznymi, wedle kt: -
fakt, e go nie zrozumiaem, naleao zoy na karb zamtu

w jego gowie.
- Pan chyba nie bardzo nada za tym, co mwi - powie-
dziaem.
- A ja rozumiem, o co mu chodzi - wtrci inny pacjent, po
czym zacz tumaczy, gdzie widzi zwizek midzy sowami ko-
legi a moimi wstpnymi objanieniami. Kiedy pojem, e to me
pacjent ma zamt w gowie, lecz ja sam nie dostrzegem wzajem-
nego zwizku midzy naszymi mylami, przerazia mnie atwo,
z jak obarczyem go odpowiedzialnoci za cae nieporozumie-
nie. Bybym z siebie znacznie bardziej zadowolony, gdybym po-
wiedzia: Troch si pogubiem. Chciabym dostrzec zwizek
midzy tym, co dotd mwiem, a pask reakcj, ale go nie wi-
dz. Czy zechce mi pan wytumaczy, jak paskie sowa maj si
do mojej wczeniejszej wypowiedzi?".
Prcz tego krtkiego epizodu, podczas ktrego przez chwi-
l rozumowaem kategoriami klinicznymi, sesja z udziaem pa-
cjentw bardzo si udaa. Personel by pod tak ogromnym wra-
eniem ich reakcji, e wiele osb wrcz pytao mnie, czy moim
zdaniem ci akurat pacjenci s bardziej skorzy do wspdziaania,
ni to si zazwyczaj zdarza. Odpowiedziaem, e gdy zamiast sta-
wia diagnozy, nawizuj kontakt z tym, co w ludziach ywe,
przewanie reaguj om pozytywnie.
Kto spord personelu poprosi wtedy, ebymy w celach
szkoleniowych odbyli podobn sesj z udziaem psychologw
i psychiatrw. Pacjenci zeszli ze sceny, a ich miejsce zaja grupa
ochotnikw z widowni. Okazao si, e nie bardzo potrafi obja-
ni pewnemu psychiatrze rnic midzy czysto intelektual-
nym rozumieniem a nieodzown podczas stosowania PBP em-
pati. Ilekro kto spord uczestnikw wyraa jakie uczucia,
psychiatra ten nie prbowa odnie si do nich empatycznie,
tylko tumaczy, jak rozumie ich psychologiczn dynamik. Za
trzecim razem jeden z siedzcych na widowni pacjentw nie wy-
trzyma i zawoa:
- Nie widzi pan, e znowu robi pan to samo? Interpretuje
pan jej sowa, zamiast nawiza empatyczn czno zjej uczu-
ciami!
Dziki technikom i specyficznej wiadomoci PBP moe-
my pomaga ludziom, spotykajc si z nimi w sposb autentycz-
ny, otwarty i partnerski, zamiast wchodzi w czysto profesjonal-
ne, hierarchiczno-diagnostyczne relacje, nacechowane emocjo-
nalnym dystansem.
163
streszczenie
Dziki PBP zyskujemy lepszy kontakt z wasnym wntrzem
metoda ta pomaga nam bowiem tumaczy negatywne komun;-
katy wewntrzne na jzyk uczu i potrzeb. Gdy za umiemy roz-
poznawa wasne uczucia oraz potrzeby i odnosi si do n;
z empati, mamy szans wydoby si z depresji. Jzyk manrs-
niobjczy" moemy zastpi terminologi PBP i w kadej s\
acji dostrzec pewien margines swobody. PBP uczy nas sku
si na tym, czego naprawd pragniemy, zamiast na wasnych
cudzych wadach i bdach, a tym samym daje nam narz
i wgld, dziki ktrym moemy osign wikszy spokj du
PBP znajduje te zastosowanie w poradnictwie i psychote
jako sposb nawizywania partnerskiej, autentycznej re
z klientem.
PBP w dziaaniu: Radzenie sobie z zastarzaymi urazami i samoocenami
Adeptka Porozumienia Bez Przemocy opowiedziaa nastpujc histori:
Po powrocie z pierwszego kilkudniowego warsztatu PBP zastaam u siebie

w domu niewidzian od dwch lat przyjacik. Nasza znajomo zacza si od
cikiej dwutygodniowej wdrwki przez dzik okolic, a zarazem podry we-
wntrznej, uwieczonej samotnym trzydniowym postem w Grach Skalistych. Iris
przed t wypraw przepracowaa dwadziecia pi lat jako szkolna bibliotekarka.
Kiedy ju wysuchaa mojej entuzjastycznej opowieci o PBP, wyznaa, e wci
jeszcze boli j co, co przed szeciu laty powiedziaa jej w Kolorado jedna z naszych
przewodniczek. Doskonale pamitaam t kobiet, szalon dzikusk Leav o do-
niach poharatanych lin, za pomoc ktrej asekurowaa nas podczas wspinaczki:
niejedno umiaa wyczyta ze zwierzcych odchodw, wya w ciemnociach, taczy-
a z radoci, wypakiwaa swoj prawd i tsknym spojrzeniem odprowadzaa nasz
autokar, kiedy po raz ostatni machalimy jej na poegnanie. Pewnego dnia podczas
wymiany informacji zwrotnych powiedziaa:
-Wiesz co, Iris, me cierpi takich ludzi jak ty. Ze te zawsze musisz by taka
cholernie milutka i sodziutka. Bez przerwy odstawiasz t potuln bibliotekarecz-
k. Moe by wreszcie daa sobie z tym spokj i zacza po prostu y?
Przez nastpne sze lat Iris syszaa te sowa we wasnej gowie i prowadzia
z nimi dialog. Postanowiymy czym prdzej sprawdzi, jak moe zaradzi tej sytu-
acji wiadomo wyniesiona z warsztatu PBP. Wziam na siebie rol Leav i powt-
rzyam jej wypowied sprzed szeciu lat.
Iris: (zapominajc o PBP, syszy tylko krytyk i lekcewaenie) Nie masz prawa tak do
mnie mwi. Nie wiesz, kim jestem, nie wiesz, co ze mnie za bibliotekar-
ka! Traktuj swj zawd serio, a jeli chcesz wiedzie, uwaam, e nie
mniej niz nauczyciele przyczyniam si do ksztacenia modziey...
Ja: (sucham jako Leai>, z empati, wiadomie, przez pryzmat PBP) Mam wrae-
nie, e si rozgniewaa, bo chciaaby, ebym zdaa sobie spraw z tego,
kim naprawd jeste, nim zaczn ci krytykowa. Zgadam?
Iris: No wanie! Nie masz pojcia, ile mnie kosztowao to, eby si w ogle
zapisa na t wypraw. Patrz! Jestem tu. Wytrzymaam do koca, praw-
da? Przez dwa tygodnie nie robiam adnych unikw i ze wszystkim da-
am sobie rad!
Ja w roli Leav: Czy dobrze mi si zdaje, e czujesz si zraniona i chciaaby
doczeka si wikszego uznania za tyle odwagi i wysiku?
Pada jeszcze kilka kwestii z obu stron, po czym w Iris dokonuje si widocz-
przemiana; tego rodzaju przemiany czsto uzewntrzniaj si poprzez objawy fi-
165
zycznc, gdy rozmwca czuje, e jego komunikat odebrano wystarczajco wiernie.

Moe wtedy na przykad rozluni si albo gbiej odetchn. Czsto oznacza to,
e otrzyma dostateczn porcj empatii i bdzie teraz zdolny skierowa uwag ku
czemu innemu niz bl, ktremu dotychczas dawa wyraz. Czasem potrafi wtedy
wsucha si w cudze uczucia i potrzeby. Bywa jednak i tak, e niezbdna jest ko-
lejna dawka empatii, pozosta bowiem jaki zaniedbany obszar blu. Widziaam, e
w tym akurat przypadku nie obejdzie si bez jeszcze jednej rundy empatyzowania,
zanim Iris zdoa usysze, co naprawd prbuje powiedzie jej Leav. To wiksze za-
potrzebowanie na empati brao si std, e Iris miaa a sze lat na to, aby aja si
w duchu za brak refleksu, ktry nie pozwoli! jej natychmiast z honorem odeprze
zarzutw. Teraz jednak, gdy dokonaa si w niej ta subtelna przemiana, z miejsca
podejmuje wtek:
Iris: O kurcz! Powinnam bya wygarn jej to wszystko sze lat temu!
ja: (wasnym gosem, jako okazujca empati przyjacika) Jeste zirytowana, bo
aujesz, e wtedy zabrako ci sw?
Iris: Czuj si jak kompletna idiotka! Przecie wiedziaam, e nie jestem ad-
n potuln bibliotekareczk", ale dlaczego jej tego nie powiedziaam?
Ja: Czyli aujesz, e miaa za saby kontakt z wasnym wntrzem, aby to
powiedzie?
Iris: Tak. I jestem na siebie wcieka! auj, e daam tak sob pomiata.
Ja: Wolaaby twardo si postawi?
Iris: No wanie. Musz pamita, e mam prawo broni tego, co sob repre-
zentuj.
Iris na chwil milknie. Potem mwi, e gotowa jest zastosowa PBP, aby ina-
czej ni dotd usysze sowa Leav.
Ja w roli Leav: Wiesz co, Iris, nie cierpi takich ludzi jak ty. Ze te zawsze
i wszdzie musisz by taka cholernie milutka i sodziutka. Bez przerwy
odstawiasz t potuln bibliotekareczk. Moe by wreszcie daa sobie
z tym spokj i zacza po prostu zy?
Iris: (wsuchuje si w uczucia, potrzeby i proby Leau) Och, Leav, mam wraenie,
e jeste gboko zawiedziona, bo... boja... (apie si na tym, e popenia
czsty bd: mwic Ja", bierze na siebie rol sprawczyni uczu Leau, zamiast
upatrywa ich rdo w jakim pragnieniu samej Leau, ktre te uczucia wywou-
je. Czyli zdanie Jeste zawiedziona, bo robi to a to", naley zastpi zdaniem
Jestezawiedziona, bo pragniesz ode mnie czego innego ni to, co ci daj"),
(podejmuje kolejn prb) Och, Leav, mam wraenie, e jeste gboko za-
wiedziona, bo chcesz... hmm... bo chcesz...
166
Prbowaam szczerze utosami si z Leav i nagle olnio mnie, czego (jako

Leav) pragn: Wizi! Wanie wizi! Chc czu, e czy mnie wi... z tob, Iris!
I tak mnie wkurza ta twoja sodycz i uprzejmo, ktra tworzy midzy nami barie-
r, e miaabym ochot rozedrze j na strzpy i mc wreszcie naprawTd ci do-
tkn!".
Ten raptowny wybuch troch nas obie oszoomi. Po chwili Iris powiedziaa:
- Gdybym wtedy zdaa sobie spraw, e ona wanie tego chce, gdyby potra-
fia mi wytumaczy, e chodzi jej o autentyczny kontakt ze mn... Jejku, przecie
to prawic wyznanie miosne.
Nigdy potem nie spotkaa ju prawdziwej Leav, nie moga wic sprawdzi,
czy intuicja podsuna jej suszne rozwizanie zagadki, ale dziki tej sesji PBP zdo-
aa rozstrzygn drczcy j konflikt wewntrzny i odtd atwiej jej byo sucha
z nowym, wiadomym nastawieniem, gdy ludzie wok niej mwili rzeczy, ktre
dawniej odebraaby jako dowody lekcewaenia.
167
12
R
O
Z
D
Z
Jak w jzyku f
PBP wyrazi uznanie
'm wikszym stajesz si koneserem wdzicznoci, tym mniej padasz ofiar niechci,
opresji i rozpaczy. Wdziczno niczym eliksir stopniowo rozpuci skorup twojego
.;a" - zachanno i potrzeb wadzy - przemieniajc ci w istot szczodr. Dziki
sdsicznoci dokonuje si zaiste alchemiczna reakcja duchowa, pod wpywem ktrej
:jjemy si wspaniaomylni, wielkoduszni.
Sam Keen
ntencja, z ktrej wypywa pochwaa

Uda ci si ten raport".
Jeste bardzo wraliwy".
To byo bardzo mie z twojej strony, e wczoraj wieczo-
rem odwioze mnie do domu".
Tego rodzaju stwierdzenia przewanie wygasza si, zeby

wyrazi komu uznanie w jzyku, ktry odcina nas od ycia.
Dziwicie si moe, e wedug mnie pochway i komplementy
wznosz barier midzy nami a yciem. Zauwacie jednak, e
komplementach niewiele mwi one o tym, co dzieje si w wygaszajcym je
: -sto kryje si osd czowieku, natomiast ustawiaj go w roli sdziego. Wszelkie za
X osdy zarwno negatywne, jak i pozytywne - zaliczam do ka-
: oz z tego, ze
tegorii komunikatw, utrudniajcych nam kontakt z yciem.
fszytywny.
Dyrektorzy biorcy udzia w szkoleniach dla wielkich firm
czsto broni strategii pochwa i komplementw, twierdzc, e
jest skuteczna. Z bada wynika - mwi - e jeli szef prawi
podwadnym komplementy, bardziej przykadaj si do pracy. To
samo zjawisko wystpuje w szkoach: uczniowie pilniej si ucz,
jeli nauczyciel ich chwali". Znajc wyniki cytowanych bada,
169
uwaam, ze osoby w ten sposb chwalone rzeczywicie bardziej

przykadaj si do pracy, ale tylko pocztkowo. Gdy wyczuj ma-
nipulacj ukryt w pochwaach, ich wydajno spada. Najsmut-
niejsze jest jednak to, e cay urok pochway gdzie si zatraca,
kiedy ludzie zauwaaj utajon w niej ch wycinicia z nich
korzyci.
Co wicej, gdy posugujemy si pozytywnym komunikatem
zwrotnym jako narzdziem wywierania wpywu, wcale nie jest ta-
kie oczywiste, jak ten komunikat zostanie odebrany. W pewnym
dowcipie rysunkowym jeden Indianin mwi do drugiego:
- Mam najbardziej rczego, najdzielniejszego konia na ca-
ym Zachodzie!
Ko smutnieje i mwi:
- No prosz! Kupi sobie drugiego konia.
Wyraaj uznanie, Kiedy wyraamy uznanie w jzyku PBP, idzie nam wycz-
eby kogo uczci, nie o to, eby komu zoy hod, a nie o ewentualn korzyd
a nie po to, eby nim ktr moglibymy w zamian od niego uzyska. Chcemy jedyna
manipulowa. uczci fakt, e inni ludzie wzbogacili nasze ycie.
trzy elementy p o c h w a y
W wietle zasad PBP wyrnia si trzy elementy, ktre powinni
uwzgldnia pochwala:
1) uczynek, ktry wyszed nam na dobre,
2) nasze konkretne potrzeby, ktre zostay dziki temu za-
spokojone,
3) mie uczucie, wywoane zaspokojeniem tych potrzeb.
Kolejno tych elementw moe by rozmaita; niekiedj
wszystkie trzy udaje si zawrze w umiechu lub w zwykh
Podzikowanie dzikuj". Jeli jednak chcemy si upewni, czy rozmwca
w stylu PBP: w peni zdaje sobie spraw z ogromu naszej wdzicznoci, wart;
Zrobie to a to; nauczy si sownego formuowania tych trzech elementw. Po-
czuj to a to; niszy dialog pokazuje, jak mona przeredagowa pochwa,
zaspokoie t a t uwzgldni w mej wszystkie trzy elementy, zalecane przez PBP
z moich potrzeb".
Po zakoczeniu warsztatu jedna z uczestniczek pod-
chodzi do mnie i mwi: Marshall, jeste genialny!
MBR: Nie mog z twojej pochway wynie a takiej
korzyci, jakiej by mi yczya.
Uczestniczka: Jak to? Dlaczego?
MBR: Nasuchaem si w yciu caego mnstwa epi-
tetw, ale nie przypominam sobie, ebym czegokol-
170
JAK W JZYKU POROZUMIENIA B EZ PRZEMOCY WYRAZI UZNANIE
wiek naprawd si nauczy, kiedy mwiono mi, jaki

rzekomo jestem. A ja chciabym z twojej pochway
czerpa nauk i rado, do tego potrzeba mi jednak
wicej informacji.
Uczestniczka: Na przykad jakich?
MBR: Przede wszystkim chciabym wiedzie, c ta-
kiego powiedziaem albo zrobiem, co umilio ci ycie.
Uczestniczka: No, jeste taki inteligentny.
MBR: Niestety, wygosia kolejny osd, a ja wci nie
wiem, co takiego zrobiem, e umiliem ci ycie.
Uczestniczka chwil si zastanawia, potem jednak
wskazuje notatki, ktre robia w czasie warsztatu: O,
popatrz - tu i tu. Chodzi mi o te dwie rzeczy, ktre po-
wiedziae.
MBR: Aha, wic to za te dwa zdania chcesz mi podzi-
kowa.
Uczestniczka: Tak.
MBR: Chciabym si teraz dowiedzie, co czua, kie-
dy powiedziaem te dwie rzeczy.
Uczestniczka: Nadziej i ulg.
MBR: No to powiedz mi jeszcze, ktre z twoich po-
trzeb w ten sposb zaspokoiem.
Uczestniczka: Mam osiemnastoletniego syna i zupe-
nie me mog si z nim porozumie. Rozpaczliwie szu-
kaam jakich wskazwek, ktre pomogyby mi odno-
si si do niego z wiksz mioci, i wanie te dwie
twoje wypowiedzi wskazay mi kierunek.
Kiedy usyszaem t trjczonow informacj i dowiedziaem si,

co waciwie zrobiem, co uczestniczka warsztatu czua i jakie jej
potrzeby zostay zaspokojone - mogem wraz z ni cieszy si t
radosn okazj. Gdyby od razu wyrazia mi wdziczno w jzy-
ku PBP, mogoby to brzmie na przykad tak: Marshall, kiedy
powiedziae te dwa zdania (tu pokazuje mi stosowne miejsce
w notatkach), poczuam przypyw nadziei i wielk ulg, bo od
dawna szukam sposobu, eby nawiza kontakt z synem, a te
dwie wypowiedzi wskazay mi kierunek".
przyjmowanie d o w o d w uznania
Wiele osb nie umie z wdzikiem przyjmowa dowodw uzna-
nia. Nie jestemy pewni, czy na nie zasugujemy. Obawiamy si,
171
e w zamian bdziemy musieli sprosta czyim oczekiwaniom -

zwaszcza jeli nasi nauczyciele lub szefowie za pomoc dowo-
dw uznania wymuszaj wiksz wydajno. Przywyklimy y
w obrbie kultury, w ktrej kupowanie, zarabianie i zasugi okre-
laj standardowy tiyb wszelkiej wymiany, czsto wic czujemy
si nieswojo w prostej sytuacji dawania i otrzymywania.
PBP radzi przyjmowa dowody uznania z tak sam empa-
ti, z jak suchamy innych komunikatw. Dowiadujemy si.
ktry z naszych postpkw wyszed komu na dobre, syszymy,
jakim uczuciom i potrzebom stao si dziki temu zado.
I otwieramy serce w obliczu radosnego faktu, e my, ludzie, mo-
emy wzajemnie wzbogaca swoje ycie.
Tego, jak z wdzikiem przyjmowa dowody uznania, na-
uczy mnie mj przyjaciel Nafez Assailey. By on czonkiem pa-
lestyskiego zespou, ktry zaprosiem do Szwajcarii na warszti:
PBP w czasach, gdy z powodu wzmoonych rodkw bezpie-
czestwa ani w Palestynie, ani w Izraelu nie dawao si szkoli
grup o mieszanym skadzie, czyli palestysko-izraelskich. Poi
koniec warsztatu Nafez podszed do mnie i powiedzia:
- Ten warsztat bardzo nam pomoe dziaa na rzecz poko-
ju u nas w kraju. Chciabym ci podzikowa zgodnie z naszyir.
sufickim obyczajem.
Zahaczy kciukiem o mj kciuk, spojrza mi w oczy i rzeki:
- Cauj tego Boga w tobie, ktry pozwala ci dawa nam to,
co nam dae.
I ucaowa moj rk.
Swoim podzikowaniem Nafez zademonstrowa mi epi-
kiem now dla mnie postaw wobec dowodw uznania. Zwykle
Dowody uznania zajmuje si wobec nichjedno z dwch diametralnie rnych sta-
przyjmuj bez nowisk. Na jednym biegunie jest egotyzm: jestemy przekonam
poczucia wyszoci, o wasnej wyszoci no bo przecie nas chwal. Na drugim -
ale i bez faszywej faszywa skromno, ktra kae nam zbagatelizowa dowd
skromnoci. uznania. Och, to by przecie drobiazg", mawiamy w takich ra-
zach. Nafez udowodni mi, e pochway mona przyjmowa ra-
donie, ze wiadomoci, e Bg da kademu za nas moc wzbo-
gacania ycia pozostaych. Jeli zdaj sobie spraw, e wasna;
dziki tej boej mocy, dziaajcej za moim porednictwem, mc-
g wzbogaca ycie innych ludzi, mam szans unikn obu pu-
apek: zarwno egotyzmu, jak i faszywej skromnoci.
Kiedy Golda Meir piastowaa stanowisko izraelskiego prol
miera, pewnego razu powiedziaa drwico do jednego ze swe: nr
ministrw:
172
Nie bd taki skromny, nie jeste a tak wielki.

Ponisze cytaty, przypisywane wspczesnej autorce Ma-
riann Williamson, take przypominaj mi, e mam unika pua-
pek faszywej skromnoci:
Najgbsz obaw budzi w nas nie to, e do czego nie

dorastamy. Powodem naszych najgbszych obaw jest
fakt, e jestemy potni bez miary.
Nie wasny mrok nas przeraa, lecz wasne wiato. Je-
ste boym dzieckiem. Gdy udajesz karzeka, nie suy
to wiatu.
Czowiek wiaty nie kurczy si po to, eby inni po-
czuli si przy nim bezpieczniej.
Urodzilimy si, aby pozwoli przejawi si chwale
boej, ktra w nas tkwi: nie tylko w wybracach, lecz
w kadym.
Gdy dajemy zalni naszemu wasnemu wiatu, bez-
wiednie pozwalamy na to samo innym ludziom.
W miar, jak uwalniamy si od strachu, nasza obecno
zaczyna automatycznie wyzwala innych.
gd uznania
Brzmi to paradoksalnie, ale pomimo trudnoci, jakie sprawia
nam przyjmowanie dowodw uznania, wikszo ludzi jest ich
gboko spragniona. Podczas niespodziewanie urzdzonego na
moj cze przyjcia pewien mj dwunastoletni przyjaciel zapro-
ponowa zabaw, dziki ktrej gocie mieli atwiej si ze sob za-
pozna. Trzeba byo napisa na kartce jakie pytanie i wrzuci
kartk do pudeka, a nastpnie wszyscy po kolei mieli wyciga
kartki i gono odpowiada na pytania.
Poniewa tuz przedtem udzielaem porad rozmaitym orga-
nizacjom spoecznym i przedsibiorstwom, byem pod wielkim
wraeniem tego, jak czsto ludzie daj wyraz pragnieniu, aby
w miejscu pracy doceniono ich wysiki.
Mona si zaharowa na mier - wzdychaj - i nigdy od
nikogo nie usysze dobrego sowa. Ale wystarczy popeni jeden
bd i zaraz kto na czowieka naskoczy.
Napisaem wic na kartce pytanie: Jaki dowd uznania
mgby sprawi, e zaczniesz skaka z radoci?".
Jedna z kobiet wylosowaa t wanie kartk, przeczytaa
i rozpakaa si. Jako kierowniczka schroniska dla maltretowa-
173
nych kobiet co miesic wkadaa sporo wysiku w obmyleni

rozkadu zaj, pragnc dogodzi jak najwikszej liczbie zain::-
resowanych. A mimo to za kadym razem przynajmniej kil>u
osb miao do niej pretensje. Nie pamitaa, eby cho raz kto
wyrazi jej uznanie za to, e tak bardzo si stara uoy sprawie-
dliwy grafik. Wszystko to przemkno jej przez myl, gdy cz)
moje pytanie, i poczua taki gd uznania, e az si popakaa.
Wysuchawszy tej opowieci, inna moja przyjaci
owiadczya, e ona te chciaaby odpowiedzie na to samo pyi
nie. Potem wszyscy zaczli dopomina si o swoj kolej. Odj:
wiadajc na pytanie, niektrzy pakali.
Pragnienie dowodw uznania - jako przeciwiestwa mar
pulatorskich komplementw - jest szczeglnie widoczi
w miejscu pracy, ale daje zna o sobie take w yciu rodzinnyl
Gdy pewnego wieczoru zwrciem Brettowi uwag, e nie
kona ktrego ze swoich domowych obowizkw, syn odpar
Zazwyczaj dostrzega- - Tato, czy zdajesz sobie spraw, jak czsto wytykasz na
my raczej potknicia rne potknicia, a prawie nigdy nie wspominasz o tym, co
ni sukcesy. udao?
Spostrzeenie to gboko utkwio mi w pamici. Uwiac
miem sobie, e cigle chc co poprawia, rzadko natomi
okazuj rado z udanych akcji. Tu przed t rozmow z Brett
zakoczyem warsztat dla ponad setki osb i prawie wszy:
uczestnicy wysoko ocenili ten trening. Tylko jedna osoba
niezadowolona, ja jednak najbardziej zapamitaem wanie
niezadowolenie.
Tego samego wieczoru napisaem piosenk, zaczynajc!
od sw:
Choby mi si powiodo
w dziewidziesiciu omiu procentach,
Wanie te dwa chybione
najduej zapamitam.
Przyszo mi na myl, e mog wzi przykad ze znajomej

uczycielki. Pewien ucze nie przygotowa si do egzaminu
semnego, zamiast gotowej pracy odda wic czyst kartk,
ktrej wpisa u gry swoje nazwisko. Jakie byo jego zdziwi
gdy nauczycielka zwrcia mu t sam kartk z wystawion
n: czternacie punktw na sto moliwych.
- Za co dostaem czternacie punktw? - spyta z ni
wierzaniem.
174
- Za czysto rozwizania - odpara znajoma.

Odkd Brett zwrci mi uwag, staram si bardziej do-
strzega, w jaki sposb dziaania otaczajcych mnie ludzi wzbo-
gacaj moje ycie, i wicz si w okazywaniu im uznania.
p r z e z w y c i a n i e o p o r w , j a k i e budzi w n a s
myl o wyraeniu uznania
Gboko poruszy mnie fragment ksiki Johna Powella The Se-
cret of Staying in Love (Jak wytrwa w mioci"), w ktrym autor
opowiada, jakim smutkiem napawa go to, e nigdy nie zdoa
okaza wdzicznoci swojemu ojcu, gdy ten jeszcze y. Pomy-
laem, e musi to by bardzo bolesne uczucie, kiedy czowiek
wie, e nie skorzysta ze sposobnoci, aby okaza uznanie lu-
dziom, ktrzy wywarli na niego najwspanialszy, najbardziej po-
zytywny wpyw!
Natychmiast przyszed mi na myl mj wuj Julius Fox.
Kiedy byem may, odwiedza nas codziennie, eby opiekowa
si moj babk, zupenie ju podwczas sparaliowan. Gdy zaj-
mowa si ni, mia ciep, kochajc min. Choby usugi, kt-
re wiadczy swojej matce, z mojego chopicego punktu widze-
nia wydaway si zdecydowanie nieprzyjemne, traktowa j, jak-
by moliwo opiekowania si ni stanowia dla niego nie wie-
dzie jaki zaszczyt. By to dla mnie znakomity wzr mskiej siy
W pniejszych latach czsto znajdowaem w nim oparcie.
Uwiadomiem sobie, e nigdy nie wyraziem uznania wu-
jowi, ktry sam by ju wtedy schorowany i bliski mierci. Roz-
waajc, czy by tego nie zrobi, poczuem wyrany opr: Wuj na
pewno doskonale wie, ile dla mnie znaczy. Nie musz mu tego
mwi. A zreszt gdybym mu powiedzia, mgbym go wprawi
w zakopotanie", stwierdziem w duchu. Natychmiast jednak
zdaem sobie spraw z faszywoci takiego rozumowania. Wcze-
niej nieraz zakadaem, e kto wie, jak wielkim darz go uzna-
niem, a potem okazywao si, e wcale nie wiedzia. I choby na-
wet sowa uznania rzeczywicie wprawiy go w zakopotanie, mi-
mo to wola usysze je wprost, ni si domyla.
Wci jednak si wahaem, mwiem wic sobie, e w so-
wach i tak nie sposb odda caej gbi uczu, ktre chciabym
wyrazi. Ale t gr te szybko udao mi si przejrze: owszem,
sowa mog by marnym przekanikiem tej rzeczywistoci, kt-
r nosimy w sercach, lecz wielokrotnie miewaem okazj si
175
przekona, e ,jeli co w ogle warte jest zrobienia, warto to

zrobi, choby i marnie!"
Tak si niebawem zoyo, e na pewnym spotkaniu ro-
dzinnym posadzono mnie obok wuja Juliusa, a wtedy sowa sa-
me popyny mi z ust. Wuj wysucha ich z radoci, bez naj-
mniejszego zakopotania. Z sercem wezbranym uczuciami wr-
ciem do domu, napisaem wiersz i posaem go wujowi. Powie-
dziano mi pniej, ze a do mierci, ktra nastpia po trzech ty-
godniach, codziennie prosi, eby mu ten wiersz czytano.
streszczenie
Konwencjonalne komplementy czsto przybieraj form osdw
- choby nawet pozytywnych - i bywaj uywane jako narzdzie
manipulacji. PBP radzi wyraa uznanie wycznie w celu stwo-
rzenia radosnej okazji. Mwimy wtedy: 1) ktry postpek danej
osoby wyszed nam na dobre, 2) ktra z naszych potrzeb zostaa
dziki temu zaspokojona, 3) jakiego rodzaju mie uczucie w nas
to wzbudzio.
Kiedy nam kto w ten sposb okazuje uznanie, nie mus;
nas to wpdzi ani w poczucie wyzszoci, ani w faszyw skrom-
no. Moemy po prostu cieszy si razem z osob, ktra wyra-
a nam wdziczno.
Stosowanie modelu PBP w praktyce

SPOSTRZEENIA
Szczerze wyraam to, co ze mn si Z empati przyjmuj to, co dzieje
dzieje, nikogo nie obwiniajc ani si z tob, i w twoim komunikacie
nie krytykujc. nie sysz zarzutw ani krytyki.
1. Konkretne uczynki, ktre spostrzegam 1. Konkretne uczynki, ktre spostrzegasz
(widz, sysz, przypominam sobie al- (widzisz, syszysz przypominasz sobie
bo wyobraam), suce (albo niesu- albo wyobraasz), suce (albo niesu-
ce) mojemu dobru: ce) twojemu dobru:
Kiedy [ja] widz (sysz, przypominam Kiedy [ty] widzisz (syszysz, przypo-
sobie)... minasz sobie)...
UCZUCIA
2. Co czuj w obliczu tych uczynkw: 2. Co czujesz w obliczu tych uczynkw:
Czuj... Czy czujesz...?
POTRZEBY
3. Energia yciowa, przejawiajca si 3. Energia yciowa, przejawiajca si
w postaci potrzeb, pragnie, oczekiwa, w postaci potrzeb, pragnie, oczekiwa,
myli lub systemw wartoci, wywou- myli lub systemw wartoci, wywou-
jcych we mnie te a nie inne uczucia: jcych w tobie te, a nie inne uczucia:
poniewa potrzebuj... poniewa potrzebujesz...
PROBY
Jest co, co moe wzbogaci moje Odnosz si z empati do twojej
ycie, i wanie o to wyranie pro- proby, nie syszc w niej tonu -
sz, niczego jednak nie dajc. dania.
4. Konkretne dziaanie, ktrego bym so- 4. Konkretne dziaanie, ktrego by sobie
bie yczy: yczy:
prosibym ci, eby... czy chciaby, ebym...?
^ A93Z
h
^OSTRZEHA//,
# a*
^ \
co
V O
>
\\
. uczuci' /
180
A
wiczenia
Ponisze wiczenia przeznaczone s dla tych Czytelnikw, kt-

rzy chcieliby uczy si stosowania czterech elementw PBP:
wiczenie 1: Spostrzeenie czy ocena?

wiczenie 2: Wyraanie uczu
/
wiczenie 3: Rozpoznawanie potrzeb

wiczenie 4: Wyraanie prb
wiczenie 1
Spostrzeenie czy ocena?
Aby sprawdzi, jak skutecznie odrniasz spostrzeenia od ocen,
z poniszych zda wybierz te, ktre s czystymi spostrzeeniami.
1. John bez powodu wczoraj si na mnie rozgniewa.
2. Wczoraj wieczorem Nancy, ogldajc telewizj, obgryzaa pa-
znokcie.
3. Podczas zebrania Sam ani razu nie spyta mnie o zdanie.
4. Mj ojciec jest dobrym czowiekiem.
5. Janice za duo pracuje.
6. Henry jest agresywny.
7. W tym tygodniu Pam codziennie staje pierwsza w kolejce.
8. Mj syn czsto zapomina umy zby
9. Luk powiedzia, e nie do twarzy mi w tym.
10. Moja ciotka narzeka, kiedy z ni rozmawiam.
A oto moje odpowiedzi:

1. Jeli wybrae ten przykad, mamy w tej sprawie sprzeczne po-
gldy. Uwaam, ze w wyraeniu bez powodu" zawarta jest
ocena. Co wicej, sam domys, jakoby John si rozgniewa,
traktuj jako ocen. Mg przecie by uraony, przestraszony,
smutny itp. Zdanie o podobnej treci, ale wolne od elementu
oceny, mogoby brzmie: John powiedzia mi, e si gniewa"
albo John uderzy pici w st".
J
181
2. Jeli wybrae ten przykad, zgadzamy si, e wyraono

w nim spostrzeenie niezabarwione ocen.
4. Jeli wybrae ten przykad, mamy w tej sprawie sprzeczne
pogldy. Uwaam, e w sowach dobry czowiek" zawarta
jest ocena. Zdanie o podobnej treci, ale wolne od elementu
oceny, mogoby brzmie: Mj ojciec od dwudziestu piciu
lat przeznacza jedn dziesit pensji na cele dobroczynne".
pogldy. Uwaam, e w sowach za duo" zawarta jest oce-
na. Zdanie o podobnej treci, ale wolne od elementu oceny,
mogoby brzmie: W tym tygodniu Janice przesiedziaa
w biurze szedziesit godzin".
pogldy. Uwaam, e w sowie agresywny" zawarta jest oce-
na. Zdanie o podobnej treci, ale wolne od elementu oceny,
mogoby brzmie: Henry uderzy siostr, kiedy podczas
ogldania telewizji zmienia stacj".
7. Jeli wybrae ten przykad, zgadzamy si, e wyraone
8. Jeli wybrae ten przykad, mamy w tej sprawie sprzecza;
pogldy. Uwaam, e w sowie czsto" zawarta jest oceni.
Zdanie o podobnej treci, ale wolne od elementu oceny, mo-
goby brzmie: W tym tygodniu mj syn dwukrotnie n:t
umy zbw przed pjciem spa".
10. Jeli wybrae ten przykad, mamy w tej sprawie rozbiezn;
pogldy. Uwaam, e w sowie narzeka" zawarta jest ocero.
Zdanie o podobnej treci, ale wolne od elementu oceny, mc-
goby brzmie: Ciotka w tym tygodniu trzykrotnie dzwoni-
a do mnie i za kadym razem mwia o ludziach, ktrrf
traktowali j w sposb sprzeczny z jej yczeniami".
WICZENIE 2
Wyraanie uczu
Jeli chcesz sprawdzi, czy zgadzamy si co do tego, jaki jest w-
ciwy sposb wyraania uczu sowami, z poniszych zda wy-
bierz te, w ktrych w formie sownej wyraono wanie u c z u c .
182
1. Czuj, e mnie nie kochasz.
2. Smutno mi, e odchodzisz.
3. Boj si, kiedy tak mwisz.
4. Kiedy mijasz mnie bez powitania, czuj si zlekcewaony.
5. Ciesz si, e bdziesz moga przyj.
6. Jeste obrzydliwy.
7. Mam ochot ci uderzy.
8. Czuj si niezrozumiany.
9. Dobrze si poczuem, kiedy wywiadczye mi t przysug,
10. Jestem nic niewart.

gldy. Uwaam, e sowa nie kochasz mnie" nie wyraaj
uczu podmiotu, lecz jedynie jego wyobraenie o cudzych
uczuciach. Kiedy po czasowniku czu" nastpuje sowo e",
,jak", jakby" itp., zazwyczaj mowa jest o czym innym ni to,
co ja osobicie uznabym za uczucie. Wyrazem uczu mog
by takie zdania, jak na przykad: Jest mi smutno" lub Czu-
j silny niepokj".
2. Jeli wybrae ten przykad, zgadzamy si, e uczucie znalazo
w nim sowny wyraz.
w nim sowny wyraz.
gldy. Uwaam, e sowo zlekcewaony" nie wyraa uczu
podmiotu, lecz jedynie jego wyobraenie o tym, co kto mu
robi. Uczucia mona by natomiast wyrazi zdaniem: Kiedy
mijasz mnie bez powitania, czuj si samotny".
w nim sowny wyraz.
gldy. Uwaam, e sowo obrzydliwy" me wyraa uczu pod-
miotu, lecz jedynie to, co podmiot o kim myli. Uczucia
mona by natomiast wyrazi zdaniem: Czuj obrzydzenie".
gldy. Uwaam, e sowa Mam ochot ci uderzy" nic wy-
raaj uczu podmiotu, lecz jedynie jego wyobraenie o tym,
co mgby zrobi. Uczucia mona by natomiast wyrazi zda-
niem: Jestem na ciebie wcieky".
183

gldy. Uwaam, e sowo niezrozumiany" nie wyraa uczu
podmiotu, lecz jedynie jego wyobraenie o tym, co robi roz-
mwca. W tym wypadku uczucia mona by wyrazi zdaniem:
Jestem rozczarowany" albo Czuj si zniechcony".
9. Jeli wybrae ten przykad, zgadzamy si, e uczucie znala-
zo w nim sowny wyraz - jednak z tym zastrzeeniem, ze
przyswek dobrze" okrela uczucia w sposb mao precv-
zyjny. W tej konkretnej sytuacji mona by je wyrazi dokad-
niej, mwic na przykad ulyo mi", usatysfakcjonowao
mnie" albo dodao mi otuchy".
10. Jeli wybrae ten przykad, mamy w tej sprawie sprzeczr.r
pogldy. Uwaam, e sowa nic niewart" nie wyraaj uczu
podmiotu, lecz tylko jego zdanie o sobie. W tym wypadku
uczucia mona by wyrazi, mwic: Mam sceptyczne zda-
nie na temat swoich zdolnoci" albo Czuj si podle".
WICZENIE 3
Rozpoznawanie potrzeb
Aby przewiczy rozpoznawanie potrzeb, wybierz zdania, ktrych
podmiot bierze na siebie odpowiedzialno za wasne uczucia.
1. Irytujesz mnie, kiedy zostawiasz dokumenty firmy na podo-

dze sali konferencyjnej.
2. Gniewam si, kiedy tak mwisz, bo chc, eby mi okazywa-
no szacunek, a twoje sowa odbieram jako zniewag.
3. Twoje spnienie sprawio mi zawd.
4. Smutno mi, e nie przyjedziesz na kolacj, bo miaem ni-
dziej spdzi z tob wieczr.
5. Jestem rozczarowany, bo obiecae, e to zrobisz, a nie zrobi-
e.
6. Ogarnia mnie zniechcenie, bo wolabym mie ju za sob
wiksz cz tej pracy.
7. Rne drobne uwagi, ktre ludzie rzucaj, czasem mocna
mnie rani.
8. Ciesz si, e dostae t nagrod.
9. Boj si, kiedy podnosisz gos.
10. Jestem ci wdziczna, e mnie podwioze, bo chciaam hvc
w domu, zanim wrc dzieci.
184
gldy Moim zdaniem, wypowied ta sugeruje, jakoby uczucia
podmiotu byy wywoane jedynie postpowaniem drugiej
osoby, wcale natomiast nie odsania potrzeb ani myli autora
tej kwestii, cho one rwnie przyczyniaj si do powstania je-
go uczu. Aby ujawni swoje myli i potrzeby, mona byo po-
wiedzie: Czuj irytacj, kiedy zostawiasz dokumenty firmy
na pododze sali konferencyjnej, bo chciabym, eby leay
w bezpiecznym miejscu i zawsze byy pod rk".
2. Jeli wybrae ten przykad, zgadzamy si, ze podmiot bierze
odpowiedzialno za swoje uczucia.
gldy. Mylom i potrzebom, z ktrych wypywaj uczucia
podmiotu, mona byo da wyraz w nastpujcej formie: Je-
stem zawiedziona, e si spnie, bo miaam nadziej, e
zdymy zaj miejsca w pierwszym rzdzie".
4. Jeli wybrae ten przykad, zgadzamy si, e podmiot bierze
podmiotu, mona byo da wyraz w nastpujcej formie: Kie-
dy obiecae, e to zrobisz, i nie zrobie, poczuem rozczaro-
wanie, bo chciabym mc polega na twoich sowach".
gldy. Mylom i potrzebom, z ktrych wypywaj uczucia pod-
miotu, mona byo da wyraz w nastpujcej formie: Czasem
mnie boli, kiedy ludzie rzucaj rne drobne uwagi, bo chcia-
bym, eby mi okazywano szacunek, a nie krytykowano".
gldy. Mylom i potrzebom, z ktrych wypywaj uczucia pod-
miotu, mona byo da wyraz w nastpujcej formie: Kiedy do-
stae t nagrod, ucieszyem si, bo od dawna miaem nadziej,
e kto doceni ogrom pracy, jak woye w to przedsiwzicie".
podmiotu, mona byo da wyraz w nastpujcej formie: Kie-
dy podnosisz gos, boj si, bo w takich chwilach mwi sobie,
e komu tutaj moe sta si krzywda, a chciabym, ebymy
wszyscy byli bezpieczni".
185

WICZENIE 4
Wyraanie prb
Jeli chcesz sprawdzi, czy zgadzamy si co do tego, na czym po-
lega precyzyjne wyraanie prb, wybierz te z poniszych zda,
w ktrych podmiot wyranie prosi kogo o podjcie konkretnych
dziaa.
1. Zrozum mnie.
2. Wymie chocia jedn rzecz, ktr zrobiem, a ktra wzbu-
dzia twoje uznanie.
3. Chciabym, eby mia wicej wiary w siebie.
4. Chciabym, eby przesta pi.
5. Pozwl mi by sob.
6. Powiedz mi szczerze, co sdzisz o naszym wczorajszym spo-
tkaniu.
7. Wolabym, eby prowadzia samochd, nie przekraczajc
dozwolonej prdkoci.
8. Chciabym ci lepiej pozna.
9. Chciaabym, eby szanowa moje prawo do dyskrecji.
10. Chciaabym, eby czciej szykowa kolacj.

gldy. Wedug mnie w sowie zrozum" nie zawiera si wyra-
na proba o konkretne dziaanie. Mona by j natomiast wyra-
zi, mwic: Powtrz mi, prosz, co ci przed chwil powie-
dziaem".
2. Jeli wybrae to zdanie, zgadzamy si, e jego podmiot wyra-
nie prosi kogo o podjcie konkretnych dziaa.
gldy. Wedug mnie w sowach eby mia wicej wiary w sie-
bie" nie zawiera si wyrana proba o konkretne dziaanie
Mona by j natomiast wyrazi, mwic: Chciabym, ebv>
zapisa si na jeden z tych treningw, na ktrych ludzie uczi
si upomina o swoje prawa, bo uwaam, e to by ci doda;
wiary w siebie".
186
pogldy. Wedug mnie w sowach eby przesta pi" nie za-
wiera si wyrana proba o konkretne dziaanie, lecz raczej
informacja, czego osoba bdca podmiotem sobie nie yczy.
W tym wypadku mona by wyrazi prob, mwic: Po-
wiedz mi, prosz, ktre z twoich potrzeb zaspokaja alkohol,
i zastanwmy si wsplnie, czy nie daoby si ich zaspokoi
inaczej".
pogldy. Wedug mnie w sowach pozwl mi by sob" nie
zawiera si wyrana proba o konkretne dziaanie. Mona by
j wyrazi, mwic: Powiedz mi, prosz, e nie zerwiesz na-
szego zwizku, nawet jeli bd robi co, co ci si nie spodo-
ba".
pogldy. Wedug mnie w sowach powiedz mi szczerze" nie
zawiera si wyrana proba o konkretne dziaanie. Mona by
j wyrazi, mwic: Powiedz mi, prosz, jak si czujesz
w zwizku z moim wczorajszym zachowaniem, i co chciaa-
by, ebym zmieni w swoim postpowaniu".
7. Jeli wybrae to zdanie, zgadzamy si, e jego podmiot wy-
ranie prosi kogo o podjcie konkretnych dziaa.
pogldy. Wedug mnie w zdaniu tym nie zawiera si wyrana
proba o konkretne dziaanie. Mona by j wyrazi, mwic:
Powiedz mi, prosz, czy zgodzisz si umawia ze mn raz
w tygodniu na lunch".
pogldy. Wedug mnie w sowach szanowa moje prawo do
dyskrecji" nie zawiera si wyrana proba o konkretne dzia-
anie. Mona by j wyrazi, mwic: Wolabym, eby pu-
ka, zanim wejdziesz do mojego gabinetu".
pogldy. Wedug mnie w sowie czciej" nie zawiera si wy-
rana proba o konkretne dziaanie. Mona by j wyrazi,
mwic: Prosiabym ci, eby w kady poniedziaek szyko-
wa kolacj".

Marshall Rosenberg - Porozumienie Bez Przemocy

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Marshall Rosenberg - Porozumienie Bez Przemocy

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Porozumienie bez przemocy jest zapomnianym jzykiem ludzkoci - mow ludzi, ktrzy troszcz

si o siebie wzajemnie i pragn y w harmonii. Za pomoc anegdot, przykadw i pokazowych

Marshall Rosenberg, pozornie nieprzystpny, pojawia si jako ywa nadzieja na ulepszenie

Od czasu gdy zaczam eksperymentowa z metod PBP we wasnym yciu, widz

Dziki opracowanym przez Marshalla Rosenberga dynamicznym technikom

Doktor Marshall B. Rosenberg jest psychologiem klinicyst, wiatowej

J a c e k Santorski & Co ISBN 83-88875-44-2

www.jsantorski.pl cena: 36, 00 z 9

Rozdzia 1 Dawanie z serca: 11

Jestem wdziczny za to, e mogem studiowa i pracowa u pro-

W twoich sowach sysz wyrok,

W yciu szukam wspczucia, przepywu midzy sob

jako obelywego okrelenia Zyda. Po lekcjach ci dwaj zaczekali

Nieatwo jest mnie przestraszy. Nie ebym byajako

Kiedy badaem czynniki, od ktrych zaley nasza umiejt-

ecznociach opisana tu metoda znana jest pod nazw Porozumie-

JAK SKUPIA UWAG

zyk. Na gbszym poziomie bdzie to nieustanne skupianie uwa-

Najhojniej obdarzona czuj si,

chciaabym, eby w naszym wsplnym mieszkaniu panowa po-

Konkretne spostrzeone przez nas dziaania, ktre

Kiedy posugujemy si tym modelem, moemy albo naj-

wa. Chocia okrelam PBP wygodnym mianem metody" lub

STOSOWANIE PBP W YCIU CODZIENNYM

Niektrzy ludzie stosuj PBP, eby wprowadzi do swoich

Kiedy nauczyam si bra (sucha) i dawa (wyraa)

nauczylimy si akceptowa i kocha, tak ebymy

Inni korzystaj z PBP, eby w pracy budowa relacje, dzi-

Mniej wicej od roku posuguj si PBP w szkole spe-

Zaczem si zastanawia, czemu tak naprawd brak

Coraz czciej stosuj PBP w swojej praktyce lekar-

Jeszcze inni korzystaj z tej metody w dziaalnoci poli-

izraelskich osadnikw, ktrzy tam zamieszkali, uwaa, ze w ten

PBP w dziaaniu: Morderca, rzenik, zabjca dzieci, morderca!"

Po wielu rozdziaach tej ksiki nastpuj dialogi, bdce przykadem zastosowa

Pewnego razu prowadziem pokaz PBP w meczecie na terenie obozu dla

Dialog trwa. Mj rozmwca jeszcze przez prawie dwadziecia minut dawa

f*ewne sposoby Prbujc dociec, co waciwie odcina nas od wrodzonego nam

ktrych ludzi oraz ludzkie uczynki klasyfikuje si i umieszcza I

rzy podpisali si pod wyznawanymi przez nas wartociami, ule-

typow kulminacj" widowiska. Widzowie, od dziecistwa na-

wzgldnie powierzchowny, Greenberg daje nam teraz szans, e-

Dziaanie bliej nieokrelonych, bezosobowych si

Podczas dyskusji midzy rodzicami a nauczycielami na temat

jawili si jej dwaj synowie. Ciekaw byem, jak zareagowali na ko-

Od dawna uwaam, e jeli za spraw rosncej skutecz-

INNE FORMY KOMUNIKATOW O D C I N A J C Y C H

Zjawisko komunikatu re od stuleci wywieraj na nas wpyw. Pogldy te kad nacisk na

chcesz zagmatwa cokolwiek,

L-. mi o swoim rozczarowaniu

mi, jak ci to boli,

. - trzymam, jeli mi powiesz,

Pierwszym elementem PBP jest rozgraniczanie spostrze-

W yciu nie widziaam adnego prniaka;

SPOSTRZEENIE ZABARWIONE OCEN

VYRAZNA GRANICA MIDZY SPOSTRZEENIEM A OCEN

nie wychodzi z dontu w ulewne deszcze,

Nigdy w yciu gupiego dziecka nie widziaam;

Rozgldam si, oczy wytrzeszczam,

Wic doszam do wniosku,

Powody, dla ktrych przylepianie takich etykietek, jak le" czy

NAJWYSZA FORMA LUDZKIEJ INTELIGENCJI

- On chce przez cay czas by w centrum

- Dlaczego nikt z was nigdy wczeniej mi o tym me powie-