-- ESPERANTO FRANAIS --

1961/1962

Un soldat du contingent
Soldato de la kontingento

Roger CONDON

1
 Soldato de la Kontingento - Un Soldat du Contingent

Roger CONDON

ISBN: 978-2-7466-5143-2

Ce livre peut tre tlcharg librement pour tre lu sur tablettes

numriques et micro-ordinateurs titre priv. Tous autres droits de
reproduction, traduction et dition sont rservs par lauteur :
Roger Condon,
1 rue de lEcureuil 57400 Sarrebourg
rogercondon@sfr.fr
Facebook: www.facebook.com/roger.condon.7

(Par avance, je remercie toute personne qui, se reconnaissant dans cette histoire, voudra
bien menvoyer des photos et informations en sa possession pour que je puisse complter
et mettre ce livre jour.)

2
 1961/1962
Soldato de la Kontingento
Un soldat du contingent

Fino de la koloniaj militoj de la franca armeo.

Fin des guerres coloniales de larme franaise.

ESPERANTO FRANCO * ESPERANTO-FRANCAIS

Reeldono de la libro "Tuikero la harkio kaj la cetero" originale verkita

en Esperanto en 2010 kaj eldonita de SAT Kooperativo
Rdition du livre "Tuikero la harkio kaj la cetero" crit en Espranto
en 2010 et dit par la cooprative de SAT Esperanto

Laste reviziita : decembro 2012

Dernire rvision : dcembre 2012

Roger CONDON

3
 Tables des matires
Antaparolo - Prambule
Enkonduko - Introduction
1 : Burgo-en-Breso - Bourg en Bresse
2 : Modano la 15a BCA - 15e BCA de Modane
3 : La peniga maro - La marche force.
4 : La unua forpermeso - La premire permission.
5 : La kampanja vesto - La tenue de campagne.
6 : Stranga forpermeso - trange permission.
7 : Reiri estintecon - Retour vers le pass.
8 : Reveno al Burgo - Retour Bourg.
9 : Forpermeso AFN - Permission AFN.
10 : ipveturado - Voyage en bateau.
11 : Jen Alerio - Voil l'Algrie.
12 : La fatala patrolo - La patrouille fatale.
13 : La karkioj - Les harkis.
14 : irka ni Autour de nous.
15 : La blokhaso - Le blockhaus.
16 : Akvoproviza patrolo - La corve d'eau.
17 : Enigmoj - Les nigmes.
18 : Tiaj estas homoj - Ainsi sont les hommes.
19 : La kaptita malamiko - Le prisonnier.
20 : Lunluma promenado - Sortie de nuit.
21 : La malamikoj e ni - Les ennemis parmi nous.
22 : Kaejoj - Les caches.
23 : u farso ?- tait-ce une plaisanterie ?
24 : Restadeo en Beaja - Sjour Bougie.
25 : Kion fari? - Que faire ?
26 : Jen bona anco! - Une bonne opportunit !
27 : Aproasoj - La chasse au sanglier.
28 : La gvatturo - La tour de guet.

4
29 : La kamparaninoj - Les campagnardes.
30 : Destino de la harkioj - Le sort des harkis.
31 : La vera heroo! - Le vrai hros !
32 : Nova vivo - Nouvelle vie.
33 : La disciplino fiaskas! - La discipline manque !
34 : Malfondo de la regimentoj Les dissolutions.
35 : Mila El Milia ? - Mila - El Milia ?
36 : Lasta translokio - Dernier dmnagement.
37 : Tiom da anoj ! - Tant de changements !
38 : Post la nokto ! - Aprs la nuit !
39 : irka Valeriana - Autour de Valriane.
40 : Kiam sonas la reiro - Quand sonne le retour.
41 : La rendevuo - Le rendez-vous.
42 : Venkito! Ne! - Vaincu ! Non !
43 : Rehejmio - Traverse sur le "Charles Plumier".
44 : Programoano ! Nouveau programme !
Utilaj adresoj. - Adresses utiles.
Pri la atoro Au sujet de l'auteur.

5
 Antaparolo Prambule

En tiu historio, mi nenion inventis, sed nur skribis tion, kion mi faris, vidis, adis kaj,
kion mia memoro gardis gravurita en siaj profundaoj pri tiu tempo, kiam mi servis sub la
flago nome, de la 4a de marto 1961 is la 30a de decembro 1962.
Same kiel milionoj da nematuraj homoj adoleskanto, mi estis edukita en la spirito de la
homaj rajtoj, la respekto de la aliaj, la kredo je Dio kaj lia senlima bonkoreco.
Je la alproksimio de miaj dudekaj jaroj kaj post la soldat-instrua periodo, mi estis
sendita al Alerio kun en mia dorsosako, aspermeso. Nenio stranga en tio, krom ne, ke
la asaoj estis "homaj estaoj". Niaj fratoj.
Dum la dua mondmilito, mia patro militis por malkateni nian landon de la invadintoj : la
soldatoj de la "hitlera reimo". Sed en Alerio, mi estis e la malbona flanko, tiu de la
invadintoj, de la malamikoj de tiu kvieta lando.
Pro diskretecaj motivoj, mi plejparte anis la hom- kaj loknomojn escepte tiujn de
Besemburgo.

Dans cette histoire, je n'ai rien invent, mais seulement crit ce que j'ai fait ou vu et que
ma mmoire a gard grav dans ses neurones, de ce temps que j'ai pass sous le
drapeau, savoir du 4 mars 1961 au 30 dcembre 1962.
De mme que des millions de jeunes hommes, adolescent, j'ai t duqu dans l'esprit des
droits de l'homme, le respect d'autrui, la croyance en Dieu et en son infinie bont.
l'approche de mes vingt ans et aprs la priode d'instruction militaire, on m'a envoy
en Algrie avec, dans mon havresac, un permis de chasse. Rien d'trange en cela, sauf
que le gibier tait "de race humaine". Nos frres.
Pendant la 2e guerre mondiale, mon pre a combattu pour librer notre pays des
envahisseurs : les troupes du "rgime hitlrien". Mais en Algrie, j'tais du mauvais ct,
celui des envahisseurs, des ennemis de ce pays.
Afin de prserver l'anonymat des personnes, j'ai chang certains des noms de personnes
et de lieux.
Roger Condon

6
 Enkonduko Introduction (de Ansofi Markov)
La Aleria milito pri kiu temas en tiu rakonto komeniis kiam mi naskiis, en 1954, kaj
finiis en 1962, kiam mi estis preska 8-jara. La eventoj kiuj markis in akompanis miajn
unuajn jarojn: mi ne povas diri ke mi partoprenis tiujn historiajn momentojn, sed ili donis
al mia plej juna infaneco specialan etoson. Miaj gepatroj lois apud Parizo, kaj de tempo
al tempo, ni adis eksplodojn kiuj okazis pli a malpli proksime de nia hejmo. Mia patro
laboris en Parizo, kaj mia patrino, tremante, rigardis tra la fenestro al la fumoj kiujn oni
vidis el la lokoj kie okazis eksplodoj, kaj revenis e ni, siaj infanoj, pli a malpli
streite... Ofte mi adis: OAS (= sekreta arma organizo) ankora frapis! Mi komprenis
nenion, krom la fakto ke ekster la domo estis danere, ke la atencoj estis oftaj, kaj povis
okazi iam ajn, ie ajn, kaj kontra iu ajn. Mi memoras pri la ojo de miaj gepartoj kiam la
milito finiis, sed la timo pri OAS kaj atencoj restis ankora dum kelkaj tempoj... Kaj
estas io kiom mi memoras pri tio, kun la sento ke tiam okazis certe gravaj historiaj
eventoj.
La guerre en Algrie dont il est question dans ce livre commena ma naissance, en
1954, et se termina en 1962 alors que javais presque 8 ans. Les vnements qui lont
marqu ont accompagn mes premires annes. Je ne peux pas dire que jai pris part
ces moments historiques, mais ils ont rempli ma prime enfance dune ambiance spciale.
Mes parents habitaient prs de Paris et, de temps en temps, nous entendions une
explosion qui se produisait plus ou moins prs de chez nous. Mon pre travaillait dans
Paris et ma mre, tremblante, regardait travers la fentre les fumes qui slevaient des
lieux o staient produites les explosions et elle revenait vers nous, ses enfants, plus ou
moins stresse... Souvent, jentendais : LOAS (= Organisation Arme Secrte) a
encore frapp ! Je ne comprenais rien, sinon que hors de la maison il y avait danger,
que les attentats taient frquents et pouvaient arriver nimporte quant, nimporte o et
contre nimporte qui. Je me souviens de la joie de mes parents quand la guerre sest
termine, mais la crainte de lOAS et des attentats perdura encore quelque temps Et
cest tout le souvenir que jen garde avec le sentiment qualors se sont incontestablement
produits de graves vnements historiques.
Tamen, mi neniam adis paroli pri tiu historio en la lernejo, kvankam mi estis atentema
kaj diligenta lernanto. E en la universitato, kiam mi studis Historion, ankora ne temis
pri tio. Kiam mi komencis instrui Historion kaj Geografion en mezlernejoj, ankoran ne
temis pri tiuj eventoj, kaj mi sciis pri tiu milito nur tion, kion rakontis miaj gepatroj, kaj
tiam mi ankora ne vidis libron kiu science traktis tiujn eventojn.
Cependant, je nai jamais entendu parler de ces vnements lcole bien que jaie t
une lve attentive et assidue. Mme en universit, quand jai tudi lhistoire, on nen
parlait pas encore. Lorsque jai commenc enseigner lhistoire et la gographie au
collge, le sujet ntait pas au programme et je ne savais de cette guerre que ce que
disaient mes parents et je navais encore jamais vu de livre qui traite objectivement cette
priode.
Cetere, kiam temas pri vortoj, kvankam Francoj kaj historiistoj ofte parolas u pri
milito , u pri aleria revolucio , u pri nacia liberiga milito , u pri aleria
7
sendependiga milito , tiu kvalifiko estis oficialigita nur en 1999. Ankora nun, e se
temas pri Aleria milito en la lernolibroj, la oficialaj leaj tekstoj uzas la esprimon
Aleriaj eventoj , a eventoj de Alero . Tiu diskuto pri la vortoj havas signifon:
ankora nun ne estas par iuj facile akcepti la ideon ke Alerio estis jam tato anta la
franca koloniio, kaj ke la milito ebligis sendependion de Alerio por reakiri
suverenecon, kiun i jam havis anta la koloniio. Aliaj konsekvencoj de tiu uzo de la
vortoj estas ke unuflanke tiuj, kiuj batalis por la liberigo de Alerio ne estis lee traktataj
kiel militaj malliberuloj, kaj, aliflanke, la pensioj pagitaj al la francaj soldatoj a al iliaj
vidvinoj, post la milito, restis konsiderinde malpli altaj ol tiuj de soldatoj kiuj partoprenis
en aliaj militoj oficiale konsiderataj.
Dailleurs, concernant les mots, bien que les Franais et historiens parlent souvent soit
de guerre , soit de rvolution algrienne , soit darme de libration
nationale , cette appellation na t officialise quen 1999. Encore aujourdhui, mme
sil est question de guerre dAlgrie dans les livres scolaires, les textes de loi utilisent
lexpression vnements algriens , ou vnements dAlger . Cette discussion sur
les mots a une signification : encore aujourdhui il nest pas facile, pour tous, daccepter
lide que lAlgrie tait dj un tat avant la colonisation franaise et quen donnant
lindpendance lAlgrie, la guerre lui a permis de retrouver la souverainet quelle
avait avant la colonisation. Une autre consquence de lusage de ces mots est que dun
ct ceux qui avaient combattu pour la libration de lAlgrie nont pas t lgalement
traits comme des prisonniers de guerre, et, dun autre ct, les pensions payes aux
soldats ou leur veuve, aprs la guerre, sont restes trs infrieures celle des soldats
engags dans dautres guerres reconnues officiellement.
Se Francio akceptas nun konsideri tiun militon kiel tian, kaj anka oficiale agnoskis
krimojn de iuj militistoj, tamen ankora ne estas agnoskita la sumpremo (torturoj, ktp.)
kontra la Alerianoj farita de la militistoj nome de la franca tato. Anka la hontinda
forlasio de la harkioj ankora ne estas agnoskita. La harkioj estis la membroj de grupoj
nomitaj harka kiuj kunigis muzulmanojn, kaj helpis la francan armeon en Alerio
ekde 1956. Post la milito, ili estis apeciale malbone traktataj, amase mortigitaj e post la
19a de marto en Alerio, a ne dankitaj kun malestimo en Francio, preska kiel
malamikoj, malgra ilia sindonemo al Francio.
Si la France accepte maintenant de considrer cette guerre comme telle et aussi a admis
les crimes de quelques militaires, pourtant elle na pas encore reconnu la rpression
(torture, etc.) contre les Algriens faits par larme au nom de ltat. Les harkis taient
membres de groupes nomms harka forms de musulmans qui assistrent larme
franaise partir de 1956. Aprs la guerre, en Algrie, ils furent spcialement mal traits
et massacrs mme aprs le 19 mars. En France, malgr leur dvouement, ils furent
remercis par du mpris, presque considrs comme des ennemis.
Bilance, la historiistoj konsideras, ke tiu milito okazigis entute 200 000 is 300 000
mortintojn. El ili, 24 614, inter kiuj 4500 estis muzulmanoj, batalis en la franca armeo; 19
166 (2788 eropanoj, 16 378 muzulmanoj) estis civilaj viktimoj de FLN (= nacia libera
fronto); 141 000 estis ribeluloj engaitaj en FLN-armeo. Krome, civila milito inter FLN
kaj MNA (= aleria nacia movado, kies efo estis Masali Ha, kaj kiu, batalante por la

8
sendependio de Alerio jam anta FLN, ne akceptis submetii al FLN), mortigis en
Alerio 6000 homojn, kaj en Francio 4055.
Au bilan, les historiens considrent que cette guerre aura fait en tout de 200 000
300 000 morts. Dont 24 614, parmi lesquels 4500 taient musulmans se battant dans
larme franaise ; 19 166 (2 788 Europens, 16 378 Arabes) taient des victimes civiles
du FLN (= Front de Libration Nationale) ; 141 000 taient des rebelles engags dans
larme du FLN. En outre, la guerre civile entre le FLN et le MNA (= Mouvement
National Algrien, dont le chef tait Masali Ha, et qui, combattant pour lindpendance
de lAlgrie dj avant le FLN, avait refus de se soumettre ce dernier), avait tu en
Algrie 6000 hommes et en France 4055.
La atencoj de OAS, kiuj impresis min en mia infaneco, mortigis, de 1961 is junio 1962,
2700 homojn inter kiuj 2400 estis Alerianoj. Ankora post la milito, de la 19a de marto
is la 31a de decembro 1962 estis kaptitaj kaj foje mortigitaj de FLN, 3018 civilaj
eropanoj en Alerio, kaj ankora 385 inter kiuj 41 retroviis mortaj dum 1963. Tiuj
ciferoj fontas el G. Perville, Le vrai bilan des victimes (=La vera bilanco de la
viktimoj) , L'Histoire, n181, oktobro 1994.
Les attentats de lOAS qui mimpressionnrent dans mon enfance, turent, de 1961
juin 1962, 2700 personnes parmi lesquels 2400 taient des Algriens. Encore aprs la
guerre, du 19 mars au 31 dcembre 1962, le FLN a arrt et parfois tu 3018 civils
europens en Algrie et encore 385, dont 41 ont t retrouvs morts en 1963. Ces chiffres
sont extraits du livre de G. Perville, Le vrai bilan des victimes , L'Histoire, n 181,
octobre 1994.
Por la internacia legentaro de tiu libro ( Tuikero la harkio kaj la cetero - ISBN: 978-2-
918053-02-6 qui est devenu Soldat du contingent aprs une tatale refonte), estas eble
interese scii, kion oni nun lernas en Francaj lernejoj pri tiu temo. Kion povas nun scii pri
la Aleria milito normale atentema lernanto, kiu finas sian lastan lernojaron anta la
bakalario?
Pour le lecteur international de ce livre ( Tuikero la harkio kaj la cetero - ISBN : 978-
2-918053-02-6, kiu iis Soldato de la kontingento post plena), il est certainement
utile de savoir ce quaujourdhui on apprend, ce sujet, dans les coles franaises. Que
peut maintenant savoir sur la guerre en Algrie un lve, normalement attentif, qui
termine sa dernire anne scolaire avant le baccalaurat ?
Unue, oni lernas, ke la Dua Mondmilito malfermas la liberigan vojon de la koloniitaj
popoloj. Oni klarigas ke de 1945 is 1975, la koloniismaj imperioj falas, ebligante la
aperon de pli ol 70 novaj tatoj en la mondo. Tiu Tria-Mondo malpravigis
imperiemon de la granduloj kaj provis unuii por trudi novan internacian ordon. En
tiu konteksto, oni studas kiajn formojn prezentas la liberio de la aziaj kaj afrikaj popoloj,
kaj kial la Tria-Mondo, kiu eliras de tiu elkoloniio, ne sukcesas adii. La Aleria
milito estas do unu el la diversaj formoj de elkoloniio. Oni substrekas, ke i estis
speciale peniga kaj milita.
Dabord, on apprend que la Deuxime Guerre mondiale ouvre la route la libration
des pays coloniss. On explique que de 1945 1975 le colonialisme imprialiste
seffondre permettant la cration de plus de 70 nouveaux tats dans le monde. Ce
9
 Tiers-Monde donna tort limprialisme des puissants et seffora de sunir pour
former un nouvel ordre international. Dans ce contexte, on tudie quelles formes
prsente la libration des peuples asiatiques et africains et pourquoi le Tiers-Monde qui
est n de cette dcolonisation ne russit pas se faire entendre. La guerre dAlgrie
est donc une des formes de la dcolonisation. On souligne quelle fut particulirement
dure et militaire.
Jam en 1943, Ferat Abas postulis atonoman taton, en la Manifesto de la aleria popolo.
Kiel en la alial kolonioj, la Alerianoj postulas rekompencon por sia helpo dum la Dua
Mondmilito. Krom tio, Usono kaj Sovetunio, pro la rajto de la popoloj decidi pri si
mem a pro la kontra-imperiismaj tezoj de Lenino amba kontra koloniismon. En
1944, dum la Brazavila konferenco, Francio proponas plibonigi la sorton de la koloniitaj
popoloj, sed ne akceptas la sendependion.
Dj en 1946, Ferhat Abbas avait demand lindpendance dans le Manifeste du peuple
algrien. Comme dans les autres colonies, les Algriens demandent, rcompense pour
son aide pendant la Deuxime Guerre mondiale. En outre, Les tats-Unis et LUnion
sovitique cause du droit des peuples dcider eux-mmes ou cause des thses
anti-imprialistes de Lnine sont tous deux contre le colonialisme. En 1944, pendant la
confrence de Brazzaville, la France propose damliorer le sort des peuples coloniss,
mais refuse lindpendance.
Maroko kaj Tunizo sendependiis jam en 1956, sed en Alerio, la milito daris sep
jarojn. La situacio estis komplika. Unu miliono da Eropanoj, nomitaj nigra-pieduloj
tie vivis, konvinkitaj ke Alerio estas Francio . Naciistaj manifestacioj okazis en
Setifo, en majo 1945. La tato respondis per subpremo kaj timemaj reformoj. Tiam la
kontrauloj kase radikaliis. En novembro 1954, serio da atencoj de FLN komencas la
militon.
Le Maroc et la Tunisie sont devenus indpendants dj en 1956, mais en Algrie, la
guerre dura sept ans. La situation tait complique. Un million dEuropens, nomms
pieds-noirs y vivaient, convaincus que lAlgrie tait la France . Des
manifestations nationales se produisirent Stif, en mai 1945. Ltat rpondit par la
rpression et quelques timides rformes. Alors, les opposants se radicalisrent en
cachette. En novembre 1954, une srie dattentats du FLN commena la guerre.
Decidante kontra la sendependion kiun postulas FLN, la franca registaro engaas la
militservantojn. e la komenco, la franca armeo tenas la lokan terenon danke al la
engaitaj fortoj (Alera batalo en 1957 kaj konstruo de la Morica lineo e la aleria-
tunizia landlimo). Sed la naciistaj sentoj progresas. En Francio, la popolo malkvietias
pro la daro de tiu konflikto, kiu ajnas sen ebla fino. Parto el la urnalistoj denuncas la
uzon de torturo. Anka progresas la ideo ke koloniismo estas ofte aro pli ol profito
la la vortoj de la urnalisto R.Cartier.
Se prononant contre lindpendance demande par le FLN, le gouvernement franais
engage les soldats du contingent. Au dbut, larme franaise reste matre du terrain
grce aux forces engages (la bataille dAlger et la construction de la ligne Morice la
frontire). Mais les sentiments nationalistes progressent. En France, les gens sinquitent
de la dure du conflit qui semble sans fin. Une partie des journalistes dnoncent lusage

10
de la torture. Progresse aussi lide que le colonialisme est plus souvent une charge
quun profit selon les mots du journaliste R. Cartier.
Ekde 1959, generalo de Gaulle komencas la procezon, kiu kondukos al la sendipendio
de Alerio. La 16an de septembro, li agnoskas la rajton de la Alerianoj memdecidi.
Parto de la nigra-pieduloj kaj el la armeo kontraas lian decidon, kaj provas pui en
aprilo 1961, kaj, ar ili malsukcesis, ili kreis sekretan armitan organizon (OAS) por
perforte kontrai la traktadojn.
Cest en 1959 que le gnral de Gaulle entame la procdure qui conduira
lindpendance de lAlgrie. Le 16 septembre, il reconnat aux Algriens le droit
autodtermination. Une partie des pieds-noirs et de larme sopposent sa dcision
et tentent un putsch en avril 1961 et, comme ils chouent, crent une arme secrte (OAS)
pour sopposer par la violence aux tractations.
Fine, la 18an de marto 1962, per la Evjanaj interkonsentoj, Francio agnoskas la
sendependion de Alerio. La bilanco estas peza, la reveno en Francio de la nigra-
pieduloj drama. FLN reprezaliis kontra la muzulmanoj kiuj batalis kun la Francio (la
Harkioj) kaj iaj membroj ankora batalis inter si por la povo.
Finalement, le 18 mars 1962, par les accords dEvian, la France reconnat
lindpendance de lAlgrie. Le bilan est lourd, le retour en France des pieds-noirs
dramatiques. Le FLN organisa des reprsailles contre les musulmans qui combattirent
avec la France (les harkis) et ses membres se battirent encore entre eux pour le pouvoir.
Krom mallonga kronologio, oni prezentas al la francaj lernantoj kelkajn dokumentojn por
pripensi pri kelkaj politikaj deklaroj kaj klarigi kiel evoluis la franca politiko is la
konsento pri sendependio de Alerio. Pri la maniero kiel vivis, dum kaj post la milito, la
homoj kiuj tiam militservis vole nevole, sur unu flanko a alia, oni nenion diras.
En plus dune brve chronologie, on prsente aux lves franais quelques documents
pour rflchir certaines dclarations politiques et expliquer comment avait volu la
politique franaise jusqu laccord sur lindpendance de lAlgrie. Concernant la
faon dont ont vcu, pendant et aprs la guerre, les appels, consentants ou non, dun
ct ou de lautre, on ne dit rien.
Pri tiu milito, oni ankora ne ion scias. La oficialaj arkivoj ankora estas nur parte
disponeblaj kaj atingeblaj. Pro tio, atestoj de individuaj partoprenantoj al tiu milito estas
aparte gravaj por instrui nin pri tio, kio okazis kaj helpi nin en nia pripensado pri tiuj kaj
tiaj dolorigaj momentoj de nia homara historio.
De cette guerre, on ne sait pas encore tout. Les archives nationales ne sont encore quen
partie disponibles et accessibles. cause de cela, les tmoignages de participants
individuels cette guerre sont particulirement importants pour nous enseigner ce qui
cest pass et nous aider rflchir tous ces moments douloureux de notre histoire
dhomme.
Konciza kronologio:
1945 8a de majo: Tumultoj en Setifo. - le 8 mai : Manifestations stif

11
1954 - 1a de novembro: Komenco de la armita ribelo en Alerio. -1er novembre : Dbut
de la rbellion arme en Algrie.
1955 - agusto: Amasbuado de Eropanoj en la Konstantina regiono. La francaj
militservantoj estas senditaj al Alerio. - Aout : Massacre dEuropens dans le
Constantinois. Les soldats du contingent sont envoys en Algrie.
1956 : La franca armeo kaptas aviadilon kiu transportis 5 efulojn de FLN (el kiuj Ben
Bela) - Larme franaise sempare dun avion qui transportait 5 chefs du FLN (dont
Ben Bella)
1957 : Batalo de Alero. - Bataille dAlger.
1958 - 8a de februaro: Bombardo de Sakjet Sidi Jusef (FLNa kampadejo en Tunizio). - le
28 fvrier : Bombardement de Sakjet Sidi Jusef (camp du FLN en Tunisie).
1958 -13a de majo: Ribelo de la Francoj en Alerio. - le 13 mai : Rbellion des Franais
dAlgrie.
1958 - 23a de oktobro: de Gaulle proponas la pacon de la bravuloj. - le 23 octobre : de
Gaulle prononce la paix des braves.
1959 - 16a de septembro: de Gaulle proklamas la rajton pri memdecido por Alerio. - le
16 septembre : de Gaulle proclame lautodtermination pour lAlgrie.
1960 - 24a de januaro : Komenco de la barikada semajno en Alero: la nigra-pieduloj
protestas kontra la situacia evoluo - le 24 janvier : Dbut de la semaine des barricades
Alger : les pieds-noirs protestent contre la situation.
1961 - 8a de januaro: Referendumo pri la memdecido en Alerio (75.2% jesas en la
metropolo, 69.5% en Alerio malgra la amasa nea vodono de la nigra-pieduloj). - le 8
janvier : Rfrendum sur lautodtermination en Algrie (75.2 % de oui en mtropole,
69.5 % en Algrie malgr le non massif des pieds-noirs).
1961 - 21a is 23a de aprilo : Puo da la aleraj generaloj. - du 21 au 23 avril : Putsch
des gnraux algriens.
1961 - 20a de majo : Malfermo de la Evjana konferenco. - le 20 mai : Ouverture de la
confrence dEvian.
1962 - 18a de marto : Suskribo de la Evjanaj interkonsentoj. - le 18 mars : Signature des
accords dEvian.
Ansofi Markov

12
 1 : Burgo-en-Breso - Bourg en Bresse

Conseil de rvision 61/1B Tago de la Rekrutekzameno

Post la reveno de mia frato, sonis por mi la tago de la foriro. Ne eblis eskapi, ar je la
rekrut-ekzameno, la efkontrolisto, per rapida stampil-frapo, aperigis sur la subskrib-
folion, kaj je la dekstra flanko de mia nomo: "Taga por la soldatservo".
Aprs le retour de mon frre, vint pour moi le jour du dpart. Impossible de m'y
soustraire, car, au conseil de rvision, le reprsentant de l'autorit, d'un rapide coup de
tampon, avait imprim sur la feuille de recrutement, droite de mon nom : "Bon pour le
service".
Tamen, kelkajn tagojn antae, mi memoris pri mia onklo "Fernando" kiu, por ne esti
enregimentigota ajnigis sin freneza kaj, tiel, evitis la militon. Mi diris al mi mem: Kial
mi ne povus fari same? Iri en Alerion por militi kontra felagojn, tio nazas min. Tiu
popolo deziras akiri sian hejmon kaj defendas in. Ne ni! Do! Kial? Cerbumante mi
kalkulis la por kaj la kontra. Kiel la gepatroj reagus fronte al tiu delikata situacio? Scii,
ke mi estas de la militservo liberigita, kaj ne partoprenos en la nordafrikaj operacioj pro
mensmalsano, certe kazus al ili gravan enon. Ili estas komercistoj vivantaj kaj
perlaborantaj en vere malgranda urbo, kie la loantoj enuas pro distra-manko. Tiu afero
estus la taga okazo, la ebleco ion fari, se eblas diri, ke klai estas ion fari. Aparte dirite,
ke en nia vilao, en iu familio, almena unu persono perlaboras en la malsanulejo.
ajnis soni en miaj oreloj: Estas tiom da frenezuloj en malsanulejo, ke finfine, la
loantoj mem estas infektitaj. Tamen, tio utilas por arani la aferojn de kelkaj Do, mi
rezignis mian planon.
Pourtant, quelques jours avant, je m'tais souvenu que mon oncle Fernand, pour ne pas
tre incorpor, s'tait fait passer pour fou et ainsi avait vit la guerre. Je me dis :
pourquoi ne pas faire comme lui ? Aller en Algrie pour me battre contre les fellagas,
cela me choque. Ce peuple veut acqurir sa libert et la dfend. Pas nous ! Alors ! Quoi ?
Dans ma tte, je pesais le pour et le contre. Comment allaient ragir mes parents face
cette dlicate situation ? Savoir que je suis libr du service militaire et ne participerai
pas aux oprations en AFN pour maladie mentale les gnerait beaucoup. Ce sont des
13
commerants vivant et travaillant dans une toute petite ville o les gens s'ennuient par
manque de distraction. Ce serait l'occasion unique, la possibilit de faire quelque chose,
si l'on considre que mdire est une occupation. prciser qu'au village, dans toutes les
familles, au moins une personne travaille en psychiatrie. Il me semblait entendre : Il y a
tant de fous l'hpital que finalement les habitants, aussi, sont infects. Pourtant, c'est
bien utile pour arranger les affaires de certains J'ai donc abandonn ce projet.
Kiam venis mia vico, mi brakumis la gepatrojn kaj veturis trajne al la soldatejo de Burgo-
en-Breso, kiu kuas norde de Liono (lyon). Tial, kontravole, la 4an de marto 1961, mi
eniris en la kazernon de la 2/1a RTM (Regimento de la Marokaj Tiraljoroj). Je tricent
metroj de la stacidomo, iaj ruaj kaj ege malnovaj teretaaj konstruaoj irkais
grandegan korton, meze de kiu stariis masto kun sia trikolora flago.
Quand vint mon tour, j'ai embras mes parents et pris le train pour mon lieu d'affectation
de Bourg-en-Bresse, situe au nord de Lyon. Ainsi, contre ma volont, le 4 mars 1961, je
suis rentr la caserne du 2/1e RTM (Rgiment des Tirailleurs Marocains). 300 m de
la gare, ses btiments rouges et trs vtustes construits de plain-pied entouraient une
grande cour au milieu de laquelle se dressait un mt avec son drapeau tricolore.
Jen! Mi pensis. Balda, mi estos 20-jara kaj, pro politikaj stultaoj, oni fortranas parton
de mia vivo, eble la plej belan. Mi havus tiom da farendaj kaj fareblaj aferoj, se ne estus
okazinta tiu "aleria" afero. Kia malparado! Informita de mia frato, mi sufie sciis pri
tiaj eventoj, kiuj estas okazantaj tie. Kion mi memor-tenis, tio estis sufie malbona por
kompreni, ke por ni iuj nur malagrablaj perspektivoj atendas nin en la venontaj
semajnoj.
Voil, pensai-je, je vais avoir 20 ans et cause d'idioties politiques on me prive d'une
partie de ma vie, peut-tre la plus belle. Dans tant de choses intressantes, je pourrais
m'engager si cette affaire algrienne ne s'tait pas dclare. Quel gaspillage ! Par
mon frre, je savais assez bien quels genres d'vnements s'y droulaient. J'en avais
retenu que la situation tait suffisamment dgrade pour comprendre que, pour nous
tous, seuls de graves dsagrments nous attendaient dans les semaines venir.
La unuan tagon, mi ricevis mian soldatan vestaaron. Tiu granda monteto da aoj kaj
vestaoj devis trovi sian lokon en la kakia sako us aldonita al tiu amaso. Malfacila
laboro! Mi ne povas diri, kiomfoje mi ilin metis kaj demetis, anta ol plene sukcesi ion
loki en in. Evidente mi ne devis forgesi tiujn "US"-stampitajn kalsonojn, kies ege
kompleksa fasono ajnis al mi tute ridinda. Usona armeo certe trovis, en Francio,
aetanton tre komplezan por siaj stokekscesoj.
Le premier jour, j'ai reu mon paquetage. Toute cette masse d'ustensiles et vtements
devait trouver sa place dans le sac kaki qui venait juste d'tre ajout au tas. Difficile
exercice ! Je ne saurais dire combien de fois jai d my reprendre avant de russir
parfaitement tout y faire rentrer. Bien sr, je ne devais pas oublier ces caleons,
estampilles "US", dont le faonnage exagrment compliqu me paraissait si ridicule.
L'arme amricaine avait assurment trouv, en France, un acheteur trs complaisant
pour ses surplus.

14
Tiun saman posttagmezon, la efserento, la la agnoskita dirmaniero, tuj ekzorgis nin.
Ne estis dubo, e se la sekciestro estis letenanto, li, "la ef-serento" estos la mastro, la
vera kaj sola mastro, kiu dresos nin "la hundaojn" por ke ni iu soldatoj. Tia speco de
programitaj soldatoj, kiuj tagas por atomate plenumi misiojn sur operacia tereno.
Ordonoj estas ordonoj.
Ce mme aprs-midi, le sergent-chef, selon la formule consacre, nous prit en main. Il
n'y avait aucun doute, mme si le chef de section tait lieutenant, lui, le sergent-chef,
serait le chef, le vrai et seul chef qui allait nous dresser, nous "les chiens galeux", pour
que nous devenions des soldats. Cette sorte de soldat programm pour accomplir, sans
tat d'me, des missions sur le terrain des oprations. Les ordres sont les ordres.
De la sunlevio is la oka vespere kaj e foje nokte, iujn tagojn, sinsekvis trejnadoj,
milit-manovroj sed anka deoradoj kaj labor-punoj. Tiam, kiam taskoj interrilatis kun la
soldatinstruo, mi komprenis kaj akceptis ties principojn. Tamen, ofte temis nur pri
nepravigitaj ofendoj kaj turmentadoj.
Tous les jours de l'aube jusqu' huit heures du soir et parfois mme la nuit,
s'enchainaient entrainements, manuvres, mais aussi corves et punitions. Tant que cela
tait en relation avec l'instruction militaire, je comprenais et jen acceptais le principe.
Toutefois, souvent cela n'avait pas d'autre but que de nous rabaisser et de nous
tourmenter sans justification.
Jam de la komenco, la efserento ajnis kazi al ni iuj emon al ribelo. Normale la
semajnofinoj estis liberaj, dediitaj al personaj aferoj kiel vestpurigado, korespondado kaj
simile. Timante, ke ni enuos, la unuan sabaton li organizis por ni agrablaojn, kiel li diris.
iu el ni devis kolekti la foliojn, kiujn la atuna vetero faligis de la platanoj, kaj permane
enigi ilin, unu post la alia, en bastoneton. Kiam i estis folikovrita is la ekstremoj, ni
rajtis malari in je iu preciza punkto, tute hazarde elektita de la efserento, iom
malanta la masto. Sed la vento tiel forte blovis, ke kompreneble la folioj, kiujn ni estis
malarantaj ekflugis anta ol atingi la teron. Ordonoj estas ordonoj! u ne? Neniam oni
rajtas kontradiri ilin des pli kiam temas pri soldatinstruo. Do, ni darigis nian delikatan
laboron, kvaza io estus perfekte normala, glata. Nur je la sun-subiro li bojis: Atentu!
Gardu vin! For! . Tiam ni rajtis eniri en niajn dormejegojn.
Ds le dbut, le sergent-chef sembla vouloir nous inciter la rbellion. D'habitude, les
fins de semaine taient libres et ddies aux tches personnelles comme la lessive, le
courrier, etc. Le premier samedi, craignant que nous nous ennuyions, il nous organisa,
selon ses dires, des joyeusets. Chacun de nous devait ramasser les feuilles que l'automne
faisait tomber des platanes et les enfiler, une aprs l'autre, dans un bton. Quand ce
dernier tait plein jusqu' la garde, nous allions le vider en un point prcis, fix au
hasard par le sergent-chef, un peu l'arrire du mt. Mais, le vent soufflait si fort que les
feuilles s'envolaient avant de toucher le sol. Les ordres sont les ordres ! N'est-ce pas ?
Jamais on n'a le droit de les discuter surtout quand il est question d'instruction militaire.
Donc, nous continumes notre dlicat travail comme si tout tait normal. Ce n'est qu'en
fin de journe qu'il hurla : Attention ! Garde--vous ! Rompez ! Alors nous avons pu
rentrer dans nos chambres.
"Tempus fugit" (Latine: La tempo pasas senrevene). Mi jam de du monatoj estis soldato
post forlaso malanta mi de la civila kaj libera vivo. Tiuj mondoj estas tute malsamaj.
15
Kaptite de la armeo, kiu englutis kaj digestis nin, mi preska ion forgesis de la ekstera
vivo. ajnis al mi, ke soldato mi naskiis.
"Tempus fugit" (Le temps passe et ne se rattrape pas). Voil dj deux mois que j'tais
soldats depuis que j'avais laiss derrire moi la vie civile et libre. Ce sont des mondes
totalement diffrents. Pris par l'arme qui m'avait aval et digr, de la vie extrieure
j'avais presque tout oubli. Il me semblait que j'tais n soldat.
Paraduniforme vestitaj, la soldatoj de la na sekcioj de nia kompanio staris sur la
honorkorto, po ok en iu vico, anta la masto je kies supro estis alkroita la flago. Nia
letenanto kaj tuj post li la efserento, dekfoje kontrolis, ke la vestoj estas en perfekta
stato, la faldoj de la pantalonoj ne ifitaj, kaj la alliniigo sendifekta Nur post du horoj
de tiu preparado zorge finfarita en iuj sekcioj, la kapitano bojis: Gardu vin! kaj eniris
la komandanto. Denove, ni iuj estis bone kaj atente kontrolitaj de kapo is piedo. Poste
la komandanto per lata voo diris:
- Ni faros vin soldatoj. Estu fieraj pri via regimento kaj ties flago. Amba ili kune famiis
en multaj landoj kaj militkampanjoj.
En grande tenue, les soldats des 9 sections de notre Cie se tenaient dans la cour
d'honneur, en rangs par 8 devant le mt, drapeau hiss. Notre lieutenant et derrire lui le
sergent-chef contrlrent dix fois le parfait tat des uniformes, les plis des pantalons non
froisss et l'alignement impeccable Seulement aprs deux heures de cette mticuleuse
inspection effectue dans toutes les sections, le capitaine aboya : Garde--vous ! Et
arriva le commandant. nouveau, nous fmes tous inspects de pied en cap. Aprs quoi
le commandant dit d'une voix forte :
- Nous ferons de vous des soldats. Soyez fier de votre rgiment et de son drapeau. Ils se
sont illustrs dans de nombreux pays et combats...
Normale, post la soldat-instrua periodo, la rekrutoj estis rapide senditaj al Alerio, krom
se ili havis ian specialan okupon a oficon praviganta ilian eeston. Do, ajnis al mi
oportune enskribii por trapasi la kaporalo-ekzamenon "CA1", kiu enerale okazas post
stao de du monatoj. Tion kompreneble, mi tuj faris. Sed, iom poste, mi ekmemoris ke
dum la "tri tagoj" tiu deviga periodo, kiu, iam antaas al la enregimentio kaj
permesas taksi la kapablecon de la junuloj, mi petis trapasi kroman teston por esti
akceptota en rezervoficira lernejo. Bastide, la milit-kontrolisto diris al mi, ke mi havis
sufie da poentoj por esti elektota, sed ke finfine, tio dependos de la kontingentoj. Poste,
mi ne plu ricevis informon pri tio. Por klarigi tiun aferon, mi skribe petis permeson por
esti akceptata de la komandanto. iu soldato rajtis peti tian permeson, kiu estis atomate
transdonota de la hierarkio al la komandanto. La efserento, pro erare ne antainformita
de mi, forte grumblis kaj sciigis min:
- Se vi maltrafos vian aferon, mi ne maltrafos vin.
En principe, aprs la priode d'instruction, les recrues taient rapidement envoyes en
Algrie, sauf si elles avaient un motif ou une affectation justifiant leur prsence. Il me
parut donc opportun de demander prparer l'examen CA1 de caporal qui ncessite un
stage de 2 mois. Ce que je fis sans attendre. Mais, peu aprs, je me suis souvenu que
durant les 3 jours cette priode obligatoire avant incorporation qui permettait
d'valuer le niveau des recrues j'avais demand passer les tests pour tre admis
l'cole d'lves officiers de rserve. Bastide, le surveillant responsable des tests me dit
16
alors que j'avais assez de points pour tre admis, mais qu'en dfinitive cela dpendrait
des quotas. Ensuite, je nai plus reu d'information ce sujet. Pour claircir cette affaire,
jai fait une demande crite d'entretien avec le commandant. Tout soldat avait le droit de
faire une telle demande qui tait obligatoirement transmise par voie hirarchique au
destinataire. Le sergent-chef que par erreur je n'avais pas inform accepta mal le fait et
me le fit savoir :
- Si vous ratez votre coup, moi, je ne vous raterai pas.
Tri tagojn poste, pere de la kompania adjudanto, mi ricevis ordonon iri e la komandant-
oficejon post la flaghiso. Konforme al la regularo, mi min prezentis anta li en la "gardu
vin" pozicio eldirante mian identecon. Kun rideto, la komandanto respondis:
- Ripozu kaj diru, kial la rezervoficira lernejo interesas vin?
Trois jours plus tard, par l'adjudant de Cie, j'ai reu l'ordre de me rendre chez le
commandant aprs le lever des couleurs. Suivant le rglement, je me suis prsent,
devant lui, au "garde--vous" en dclinant mon identit. Avec un petit rire, il me dit :
- Repos ! Et dites-moi pourquoi les EOR vous intressent.
Mi detalis tion, kion mi antapensis sen forgesi la vortojn, kiuj estis ie legeblaj sur la
afioj instigantaj la junulojn varbii:
- Mi tre atas armeon, ar mi scias, ke i estas ne nur utila, sed nepre necesa por protekti
niajn landon kaj familiojn
Je dtaillai ce que j'avais appris l'avance sans oublier les mots qui apparaissaient
partout sur les affiches appelant les jeunes s'engager :
- J'aime beaucoup l'arme, car je sais qu'elle est non seulement utile, mais tout fait
ncessaire pour protger notre pays et notre famille
Mirigita mi estis, kiam malfermante la buon la komandanto sciigis min, ke la peto estas
akceptita. e la elirejo, mia ojo elfluis el mia vizao kaj tuta korpo. Mi estis sub alta
premo kaj bezonis krii por liberigi min de tiom da pezo. Unue, pro la vizito al la oficira
lernejo, sed anka, ar i tiu lernejo estis en Modano. Tiu urbo estas irkaita de altaj
montaroj kaj senfinaj nekampoj. io, kion mi tiom multe revis, sed is hodia vidis nur
sur bildoj a afioj. La revo balda ios realeco.
Je suis rest saisi, lorsque le commandant ouvrit la bouche pour m'informer que ma
demande tait accepte. En sortant, ma joie clatait travers mon visage et tout mon
corps. Je ressentais une forte excitation et avais besoin de crier pour me librer de cette
pression. D'abord, pour mon entre aux EOR et parce que cette cole tait Modane,
ville entoure de hautes montagnes et dimmenses champs de neige. Tout ce dont je
rvais, mais que, jusqu' ce jour, je n'avais vu que sur des affiches et photos. Le rve
allait devenir ralit.
Kia estis mia surprizo kiam, meze de majo, enirante en la stabejon por ricevi mian misio-
ordonon, mi tute neatendite renkontis kamaradon, kiu anka same kiel mi estis elektita
por iri al Modano.
Quelle fut ma surprise quand, vers la mi-mai, entrant dans le bureau de Cie pour
recevoir mon ordre de mission, de manire tout inattendue, je rencontrai un camarade
qui comme moi avait t slectionn pour Modane.

17
Ludante la rolon de patro de la regimento, la komandanto donis al ni kelkajn konsilojn
por la venontaj tagoj kaj poste aldonis:
- Estos tre malfacile... vere ege malfacile, ar is la ekstremo de viaj fortoj ili puos vin.
Tamen, se tion vi volas, vi sukcesos
La morgaan matenon, amba ni trajne foriris hejmen kun forpermeso en poo. Ni
rendevuis en la 15a BCA de Modano, la 29an de majo 1961.
Jouant le rle de pre du rgiment, le commandant nous donna quelques conseils pour
les jours venir et ajouta ensuite :
- Ce sera difficile... vraiment trs difficile, car, jusqu' l'extrme limite de vos forces, ils
vous pousseront. Pourtant, si vous le voulez, vous russirez
Le lendemain matin, tous les deux, avec une permission en poche, nous sommes rentrs
chez nous en train. Nous avions rendez-vous au 15e BCA de Modane pour le 29 mai 1961

2 : Modano la 15a BCA - 15e BCA de Modane

Je mia alveno, mi donis mian soldatan vestaaron al la furiero. Li kompense redonis al mi

vestaaron de la "alpaj asistoj" kiu, aparte dirite, aspektis pli bele ol tiu de la RTM. La
tagoj, kiuj sekvis nian alvenon en Modano foriis rapide kiel fulmo-tondro. Etaj klanoj
formiis en la sekcio. Parte, la la originoj de la staantoj, kies riaj a malriaj familioj
evidente metis ilin sur bonstat-nivelon ne atingeblan por la plejmulto, a male, sur
malaltan nivelon, kie ne estas multe da monkapablo. Parte, la la interesoj, komunaj
sentoj a originaj regionoj Sekve al tiu pli-malpli natura enklasigado, mi troviis en
grupeto, en kiu estis Johano, la Koreziano. Elokvente, li iam parolis pri sia Korezo, kaj
pri sia avino. Li travivis la plej grandan parton de sia infanao e la jupoj de tiu avinjo,
kiu tiom tenere amis kaj protektis lin. Li iam ripetis, ke iun tagon li reiros tien for kaj
aetos la malnovan familian domon. Tie kuis lia animo kaj estonteco. Li aldonis ke, io
estis de longe planita kaj, ke en proksima vilaeto, lois lia fianino.
mon arrive, j'ai remis mes affaires au fourrier. En contrepartie, il me donna un
paquetage de chasseurs alpins qui, dit part, avaient un plus bel aspect que celui du
RTM. Les jours qui suivirent notre arrive Modane passrent aussi vite qu'un clair.
De petits clans staient forms dans la section. Partie selon les origines des lves dont
les familles, riches ou pauvres, les plaaient sur un plan inaccessible pour la majorit ou,

18
au contraire, un niveau infrieur, o l'argent tait plus rare. Partie selon les intrts,
affinits ou origines rgionales Suite ce tri, plus ou moins naturel, je me suis trouv
dans un groupe dont faisait partie Jean, le Corrzien. Il parlait, tout le temps, avec
chaleur de sa Corrze et de sa grand-mre. Il avait pass une grande partie de son
enfance dans les jupes de cette mamie qui, si tendrement, l'aimait et le protgeait. Il
aimait rpter qu'un jour il y retournerait et achterait la vieille maison familiale. L
taient son me et son avenir. Il ajoutait que tout tait depuis longtemps planifi et que
dans un village voisin vivait sa fiance.
Pli poste mi eksciis, ke liaj gepatroj vivis en Nico. Amba ili laboris kiel instruistoj en
gimnazio. ajnas, ke la patro estis speciale maltolerema kaj, tio kompreneble estis la
vidpunkto de Johano. Tiel, lia infanao estis malfacila. Certe, ne eblas diri, ke Johano
estis ekscesa, ekscitita, sed li estis nur moviema, vivoplena kiel sana adoleskanto devas
esti. Se diri la veron, la patro malfacile akceptis la fakton, ke lia filo iom semis malordon
en lia propra klasambro. La facile trovita rimedo estis sendi Johanon en la kamparon, kie
la avineto sentis sin iom izolita, delasita kaj bezonis eeston de familiano. Tio mem, pri
kio Johano revis esperis. Ha! Lia Korezo! Estis grava afero por li. Neniam li toleris
ercon pri tio. Tie for etendiis grandaj spacoj, kie, libere kaj laelekte, li rajtis kuregi,
tien kaj reen. Tie for, kun malfermitaj brakoj lin atendis lia avino, kiu por li havis
delikatan kaj bonkoran komplicecon. ion, kion li bezonis por plenkreski
Plus tard, je sus que ses parents vivaient Nice. Tous deux enseignaient dans un collge.
Il semble que le pre tait peu tolrant, ce qui videmment tait l'avis de Jean. Ainsi son
enfance avait t difficile. On ne peut certainement pas dire qu'il avait t excessif,
excit, mais seulement remuant, plein de vie comme un adolescent en bonne sant doit
tre. Pour dire vrai, le pre acceptait mal le fait que son fils ne soit pas un modle dans
sa propre classe. La solution de facilit avait t d'envoyer Jean la campagne o la
grand-mre se sentait un peu isole, abandonne et avait besoin de la prsence d'un
proche. Cela mme quoi Jean rvait... aspirait. Ha ! Sa Corrze ! C'tait srieux pour
lui. Il ne tolrait aucune raillerie ce sujet. L-bas stendaient de grands espaces o,
librement et selon son plaisir, il pouvait courir en tous lieux. L-bas, les bras ouverts,
l'attendait sa grand-mre qui, pour lui, avait un cur tendre et complice. Tout ce dont il
avait besoin pour s'panouir.
En Modano, ne estis ripozo a kvieteco. La kursoj, trejnadoj, provoj, konkursoj ktp. rabis
nian tutan tempon kaj, kiam alvenis dimano pro tro granda postulo de energio mi estis
tute lacega, elerpita, malplenigita is la lasta guto. Krom resti senmove sur mia lito,
nenion mi deziris, pensis.
Modane, il ny avait ni repos ni tranquillit. L'entrainement, les cours, tests et
concours consumaient tout notre temps et, quand dimanche arrivait, cause de la trop
grande perte d'nergie, j'tais fatigu, puis, compltement vid. Sauf rester fig sur
mon lit, je ne pensais ni ne dsirais rien.
La plejmulto el la "EOR-anoj" (rezervkadetoj) trapasis multajn jarojn en universitato kaj
sportumado estis por ili kutima afero. Do ili estis fin-preparitaj por tiu konsumo de
energio. La malo estis por mi. En mia Lozero, kiu la la statistikoj estas la plej malria
kaj dezerta departemento de Francio, urboj estas tro malgrandaj kaj, certe pro tio, ne
havas sufiajn monrimedojn por investi en multekostaj sportaparataroj. Konsekvence en
19
la lernejoj la sporto-programo estis marena kaj ofte forgesita. Evidente la estraro kaj
lern-direktoroj havis interesajn projektojn, kiuj komforte dormis en tirkestoj is la
venonta baloto. Ne parolante pri pilko-ludo, kiu estis ie kaj iam ludata, mi estus
maljuste, se mi forgesus mencii tion. Sed tiu sporto neniam plais al mi kaj por havi
sendevigon bonaj estis iuj pretekstoj.
La plupart des EOR avaient pass plusieurs annes en universit et la pratique rgulire
du sport tait pour eux chose toute normale. Ils taient, ainsi, bien prpars pour
rpondre cette demande d'nergie. Pour moi, c'tait le contraire. Dans ma Lozre, qui
selon les statistiques est le plus pauvre et dsert dpartement de France, les villes taient
trop petites et probablement cause de cela, n'avaient pas assez d'argent pour investir
dans du matriel sportif coteux. Il s'en suivait que dans les coles le programme sportif
tait marginal sinon inexistant. Sr! Le gouvernement et les directeurs scolaires avaient
de bons projets paisiblement endormis dans des tiroirs en attendant les lections. Je
serais injuste si j'oubliais de mentionner le football qui se jouait partout et tout
moment. Mais ce sport ne m'attira pas et tous les prtextes taient bons pour m'en
dispenser.
Kiam mi estis en la internulejo, nome en la seminario "Nia Damo" mi trapasis la tuton de
mia libertempo, e iom pli, legante librojn kaj, ajnis al mi, ke neniam mi sukcesos
elerpi la bibliotekojn. iuj fak-instruistoj estis pastroj kaj, iu el ili havis sian propran
bibliotekon evidente nur por la lernantoj de sia klasambro. Tiel, kiam ni pasis en la
superan klason, je nia dispono estis nova biblioteko. Tiu legado, mia preferata sporto, ne
havigis al mi sufie da muskoloj por facile alfronti intensecon dum sport-ekzercadoj.
Quand j'tais en pension au petit sminaire Notre Dame je passais tout mon temps libre
(et mme un peu plus) le nez dans les livres et il me semblait que je ne pourrais jamais
puiser tout le stock. Tous les enseignants taient prtres et chacun deux avait sa propre
bibliothque videmment rserve aux lves de sa classe. Ainsi, quand nous passions
dans la classe suprieure, nous avions une nouvelle bibliothque. La lecture, mon sport
prfr, ne m'avait pas donn assez de muscles pour tenir facilement la cadence durant
les activits sportives.
Mi faris mian eblon, strebis, baraktis kaj finfine mi bone sukcesis plenumi mian laboron
kaj sekvi la sekcio-ritmon. La sport-aktivecoj, teoriaj kaj praktikaj kursoj sinsekvis kun
granda rapideco kaj sen perdita tempo. La tagoj ne estis sufie longaj, por ke estu tute
plenumita nia tasko, i ofte rabis parton de nia dormo-tempo. Sed, u tio ne estis tute
normala? u ili ne havis devon dompti ilin, superforti tiujn diskutemajn intelektulojn,
kiuj grumblis jam la unuan tagon kaj postulis ii oficiroj sen vito? Tiu afero, pri kiu mi
nenion antasciis, havigis al ni malagrablaojn kiel estis la plej severa el la punoj, la
"kampanja-vesto". i uldas sian nomon al la vestoj, kiujn la soldatoj devige surhavas
por plenumi la punon.
J'ai fait de mon mieux, peinant, luttant pour enfin russir remplir ma part et suivre le
rythme de la section. Les activits sportives, les cours thoriques et pratiques
s'enchanaient rapidement et sans perte de temps. Les jours n'taient pas assez longs
pour terminer notre programme. Il empitait souvent sur notre temps de sommeil. Mais,
cela n'tait-il pas normal ? N'avaient-ils pas la mission de dompter, mettre au pas ces
intellectuels frondeurs qui rlaient dj le 1er jour et voulaient devenir officiers sans
20
transpirer ? Cette affaire au sujet de laquelle je n'avais pas t inform nous valut des
dsagrments comme la plus svre des punitions, une "tenue de campagne". Elle doit
son nom aux vtements qui doivent tre ports par les soldats cette occasion.
Se estis malbonaj, anka estis bonaj flankoj. Dum nia eesto en Modano, kun specialaj
vestoj kaj ekipaaroj, ni regule grimpis sur la montaron kies pintoj ajnis kronitaj per lar-
blankaj apeloj. La kvin plej altaj montaroj, sur la supro de kiuj ni surgrimpis, estis: la
Rastilo de Asojo je 3117m, la Granda Financisto je 3047m, la Kupolo de la Saracenoj
je 3021m, la Monto Taboro je 3178m, kaj la Pinto de Freuso je 2936m. Por tiuj kvin
pintoj venkitaj, ni ricevis La "Alpanan Ateston". Evidente, niaj migradoj kondukis nin en
multajn aliajn lokojn montarmeze.

S'il y avait de mauvais cts, il y en avait aussi de bons. Pendant notre sjour Modane,
munis de vtements et quipements appropris, nous faisions souvent des randonnes en
montagne o les sommets semblaient couronns de larges chapeaux blancs. Les cinq plus
hautes montagnes, sur le sommet desquelles nous sommes monts, taient : le Rteau
dAussois 3117m, le Grand Argentier 3047 m, le Dme des Sarrasins 3021m, le mont
Thabor 3178 m et la Pointe de Frjus 2936m. Pour ces cinq sommets vaincus, nous
avons reu le "Brevet Alpin". Bien sr, nos courses nous ont conduits en de nombreux
autres endroits au cur des montagnes.
iu nova punkto atingota estis pli malfacila, fora, alta ol la antaa. is la genuoj, la
kruroj enprofundiis en la neon kaj, ar preska neniu el ni havis sperton pri la montaro,
niaj eliroj estis longe pripensitaj, enkadrigitaj de serioze milittrejnitaj alp-asistoj, kaj ni
maris anservice. Dum pais miaj piedoj kaj antaeniris mia korpo, miaj okuloj nutris
mian cerbon e la tablo de tiu nekovrita pejzao, kies beleco ie fontis kaj plezurigis
min. Kia plaego estis donita al mi! La penoj, vitoj ricevis grandegan rekompencon.
Chaque nouveau point atteindre tait plus difficile, plus loin et plus haut que le
prcdent. Nos jambes s'enfonaient dans la neige jusqu'aux genoux et, parce que
presque aucun de nous n'avait une exprience de la montagne, nos sorties taient
longuement prpares, encadres par des chasseurs alpins srieusement entrains et
nous marchions en file indienne. Pendant que mes pieds marchaient et qu'avanait mon
corps, mes yeux nourrissaient mon cerveau la table de ces paysages couverts de neige,
dont la beaut partout clatait et me ravissait. Quel cadeau m'tait donn ! Mes peines et
transpirations recevaient une grande rcompense.

21
 3 : La peniga maro - La marche force.
Okazis tiu fama sed nigra tago de la "peniga maro". Temis pri longa kaj rapida marado,
kun dorsosako plenigita de neutilaoj, kiuj krude pezis kaj malhelpis la marantojn. Tuj,
kiam mi alvenis en Modano, mi estis informita pri tiu aa, sed tamen, kerna punkto de nia
stao. La "EOR"-a stao abrupte haltas por tiu, kiu ne sukcesas e la provo kaj li ricevas
misio-ordonon por reiri al sia regimento. Fia mistrafo!
Ce jour rput, mais noir de la marche force arriva. C'tait une longue et rapide marche
avec un havresac rempli de choses inutiles qui pesaient lourd et pnalisaient les
marcheurs. Ds mon arrive Modane, j'avais t inform de cet horrible, mais malgr
tout moment important de notre sjour. Le stage EOR s'arrte aussitt pour celui qui ne
russit pas l'preuve et il reoit un ordre de mission pour repartir dans son rgiment.
Mauvais coup !
Kun la sako surdorse, ni rapidis sur la vojo, kiu elstaras super la ventotunelo de Avrojo
anta ol grimpi is la supro de ia montpasejo, kies nomon mi forgesis. Eble estis Asojo,
sed mi ne plu certas pri tio. Plu darigante mian kuron mi memoras, ke jam ni lairis tiun
deklivon is la montpasejo, sed tiam i tute estis en la nuboj. Tiun tagon la suno, kvaza
prucis fajron. Je la blovatoro mi sentis min ankora frea kaj kuraa, sed kiam mi
ekatakis la suprenirejon, tio rapide malboniis. Ne eblas imagi kiomrapide tio iis
abomena. Miaj streitaj muskoloj suferegis. La varmeco iis tiel forta sub la suno, ke mia
ferkasko agis kiel inversa kaserolo en kiu mia kapo estis kuiranta.
Avec le sac sur le dos, nous nous pressions sur la route en surplomb au-dessus de la
soufflerie d'Avrieux avant de nous engager sur celle qui monte jusqu' une sorte de col,
dont j'ai oubli le nom. Peut-tre Aussois, mais je n'en suis pas certain. Poursuivant
notre course, je me souvins que, dj, nous avions suivi cette route jusqu'au col, mais
alors, il tait entirement dans les nuages. Ce jour-l, le soleil crachait du feu. la
soufflerie, je me sentais encore frais et courageux, mais quand nous avons commenc
grimper la cte, cela est vite devenu pnible. Difficile d'imaginer quelle vitesse cest
devenu insupportable. Mes muscles tendus souffraient. La chaleur du soleil tait si forte
que mon casque en fer ressemblait une cocotte renverse sous laquelle ma tte cuisait.
vito defluis de mia vizao kaj de iuj partoj de mia korpo is en miaj skolto-uoj, kie la
trumpoj sorbis in. Mi spiregis kiel evalo kaj kompatindege mi dare ripetis: Ne
eblas! Neniam mi sukcesos iri is la supro. Mi mortos mil-foje anta tiu punkto. Kiel
normala homo povas elteni tion?... Tamen, e se la aliaj estis lacegaj, ili iam atomate
antaeniris. Mi estis fabrikita el la samaj materialoj do, se ili tion faris, mi povis, devis
in fari, antaeniri, pludarigi.
La transpiration coulait de mon visage, de toutes les parties de mon corps dans mes
randgers, o les chaussettes l'absorbaient. Je soufflais comme un cheval et
misrablement rptais : Impossible ! Jamais je n'arriverai jusqu'au sommet. Je
mourrai mille fois avant ce point. Comment un homme normal peut-il supporter cela ?...
. Pourtant, bien que les autres soient puiss, mus comme des automates, ils avanaient
toujours. J'tais fabriqu partir des mmes matriaux qu'eux donc, s'ils le faisaient, je
le pouvais, je devais le faire, avancer, durer.

22
Mi ne kredis miajn okulojn, kiam je vojkurbio, la kapo de la ef-kaporalo Karato
ekvidiis. Jes! Mi finfine estis sur la supro de la intermonto. Kia malpezigo! Kia ojo!
Karato ekrigardis sian brakhorloon, skribis sur sian kajeron kaj diris:
- Estas bone! Vi estas iom frua. Dum la malsupreniro, strebu konservi egalmezuran
ritmon. Bonan kuraon! is malsupre
Je n'en croyais pas mes yeux quand, un virage, la tte du caporal-chef Carat apparut.
Oui ! J'tais enfin arriv au sommet du col. Quelle joie ! Quel soulagement ! Carat
regarda sa montre, crivit sur son bloc et dit :
- C'est bon ! Tu es un peu en avance. Pendant la descente, efforce-toi de garder le mme
rythme. Bon courage ! On se retrouve en bas
Stultulo! Malsuprenirante mi kredis, ke tio estos ripoziga. Kia malfelio! Tio estis nek
facila, nek malfacila, sed infero! Miaj milit-uoj estis iom tro laraj, kaj la trumpoj
komplete saturitaj de vito. Sekve je iu pao, miaj viskozaj piedoj glitis, kvaza pitoj en
kulaso, de antao al malantao kaj de malantao al antao. Se, je la supreniro, la suno
stufis mian kapon sub la kasko, la malsupreniro bruligis miajn piedojn. Dum tiu infera
"peniga maro", penso forflugis el mia kapo is la homoj kondamnitaj en pun-laborejo
pro la plej teruraj murdoj. u ili devis elporti tiel grandajn kruelaojn? Kaj mi! Kial mi
iis volontulo por tion fari? Plej stranga estis la fakto, ke kandidatiis tiom granda kvanto
da volontuloj por viziti la staon, ke selektado estis organizita por redukti ilian nombron
al la disponeblaj postenoj.
Idiot ! En descendant, je croyais que ce serait de tout repos. Quelle poisse ! Ce n'tait ni
facile, ni trs difficile, c'tait l'enfer ! Mes chaussures taient un peu trop larges et les
chaussettes toutes satures de transpiration. Il s'ensuivit qu' chaque pas, mes pieds
visqueux glissaient, comme un piston dans sa culasse, de l'avant l'arrire et de l'arrire
l'avant. Si, la monte, le soleil avait fait mijoter ma cervelle sous le casque, la
descente brulait mes pieds. Pendant cette marche force infernale, une pense s'chappa
de ma tte afin de rendre visite aux condamns aux travaux forcs pour les crimes les
plus horribles. Devaient-ils supporter de tels tourments ? Et moi ! Pourquoi avais-je t
volontaire pour cela ? Le plus trange tait le fait que les volontaires, pour suivre le
stage, taient si nombreux qu'une slection avait t organise pour en rduire le nombre
aux places disponibles.
Mia kapo ne plu sukcesis havi kontakton kun miaj piedoj, kaj mi ne komprenis kiel ili sen
ia postulo ankora antaeniris. Ili ajnis mekanikaj iloj memstare funkciantaj, kio ajn
estis okazonta. Ne plu estis konekto kun la cerbo. La kapo suferis; la piedoj pumpis.
Ma tte ne russissait plus tablir de contact avec mes pieds et je ne voyais pas
comment, sans ordre, ils avanaient encore. Ils semblaient tre des outils mcaniques
autonomes fonctionnant en toute situation. Il n'y avait plus de connexion avec le cerveau.
La tte souffrait ; les pieds pompaient.
De malanta alvenis al mia nivelo Francisko, kiu tiam ekiris akorde kun mia kadenco. Lia
vizao estis blankverdeta, kaj tra lia malfacila spiro eblis apena kompreni la vortojn:
- Iru plu mia amiko. Unu plian paon Iru plu Unu plian paon

23
De l'arrire arriva ma hauteur Franis qui, alors, se mit au mme pas que moi. Son
visage tait d'un blanc verdtre et, travers sa respiration difficile, il tait peine
possible de comprendre les mots :
- Continuons mon ami Un pas de plus Allons Un pas de plus
Samritme funkciis niaj piedoj. Kvaza ni kune tiregus areton, ni penis, spiregis, streis
niajn fortojn. Dum ni okulumis unu al la alia, en signo de konsento kaj subteno, niaj
pensoj renkontiis, tiam li diris:
- Jes, duope estas pli facile. E, se ni ne atingos la celon, almena ni sukcesos fari kelkajn
pliajn paojn.
Nos pieds allaient de concert. Comme si nous tirions un chariot, nous peinions,
soufflions, tendions nos forces. Alors que nous nous regardions en signe d'accord et de
soutien mutuel, nos penses se rencontrrent et il dit :
- Oui, deux c'est plus facile. Mme si nous n'arrivons pas au but, au moins, nous aurons
russi faire quelques pas de plus.
Tial, paoj post paoj, spiregantaj kiel evaloj e la fino de unu galopo, ni alvenis anta la
kazernon. Mia korpo estis lace rompita, sed mia koro saltis pro ojo. Mi diris al
Francisko:
- Nekredeble! u vi komprenas tion, kion ni faris, sukcesis? Mi certas, ke e azeneto ne
estus kapabla in fari.
Ainsi, pas aprs pas, haletants comme des chevaux la fin d'un galop, nous sommes
arrivs devant la caserne. Mon corps tait rompu de fatigue, mais mon cur sautait de
joie. Je dis Franis :
- Incroyable ! Comprends-tu ce que nous avons fait, russi ? Je suis certain que mme un
bourricot n'aurait pas t capable de le faire.
La trian a kvaran vendredon, la efserento Ferazio informis nin, ke la la kutimo, ni
normale rajtis peti dimanan forpermeson. La soldatoj, kiuj lois en la proksimeco, havis
sufie da tempo por la irrevena veturado. Por la aliuloj, pro la mult-nombraj kilometroj
kaj trajnanoj, 24 horoj ne sufiis por iri hejmen. Tial, Johano kaj mi ne havis eblon de
tio profiti. Ni devis trapasi la dimanan tagon babilante kaj, sencele, umadirante en la
kazerno. Posttagmeze, por forskui la enuon, ni piediris is la centro de Modano-Urbo por
trinki glason en la tabakdrinkejo, kiu staris vidalvide al la stacidomo. Tie, e la tablo, sur
kiun la kelnero servis niajn glasetojn de "Marie-Brizard" (speco de brando), ni babiladis
kaj reestigis la mondon.
Le 3 au 4e vendredi, le sergent-chef Ferrazie nous informa que, selon l'usage, nous
avions droit un dimanche de permission. Les soldats qui habitaient dans les environs
avaient assez de temps pour faire l'aller-retour. Pour les autres, compte tenu de la
distance et des changements de train, 24 h ne suffisaient pas pour rentrer chez eux. Ainsi,
Jean et moi ne pouvions en profiter. Nous avons d passer le dimanche bavarder et
traner dans la caserne. L'aprs-midi, pour chasser l'ennui, nous avons march jusqu'au
centre de Modane-Ville pour prendre un verre au bar-tabac situ en face de la gare. L,
la table sur laquelle le garon avait servi nos verres de Marie-Brizard nous avons
bavard et reconstruit le monde.

24
Ni interanis kaj miksis niajn rememorojn el infanao, parolis pri niaj vivoj, pri niaj
familioj, pri la stultaoj, kiujn ni adoleskante faris. Knabo, mi neniam preterlasis okazon
fiere pliigi mian kolektadon de farsoj. Danke al tiu disdivido de nia estinteco ni iis bonaj
amikoj.
Nous avons chang et ml nos souvenirs d'enfance ; parls de nos vies, de nos familles
et des btises qu'adolescent nous avions faites. Enfant, je ne ratais jamais l'occasion
d'enrichir firement ma collection de farces. Grce ce partage de notre pass, nous
sommes devenus bons amis.
Vespere, la instruisto Brato, kiu fiere portis longajn lipharojn spirale pintigitajn, kaj
parolis per basa voo, eltiris gashejtilon el sia metalranko. Li estis la plej aa el ni iuj,
ar li havis akceptitan motivon por longe prokrasti sian enregimentigon. En la civila vivo,
li kaj lia edzino estis nesatigeblaj montar-migrantoj. Praktika konsekvenco de tio estis, ke
li iam havis ilojn kiel tiun kampad-hejtilon, kiuj estis ege utilaj por tiutage krei agrablan
etoson. Varma okolado estis lia sekreta trinkao, kiu efike varmigas la korpojn kaj
korojn. Li estis fakulo por in pretigi, kaj havis bonkorecon, ar li iam proponis al la
eestantoj gustumi, kun li, lian varmegan nektaron. Ridetante li diris:
- Dispartigita okolado estas pli bongusta, ar i donas al ni ojon kaj amikecon.
Le soir, l'instituteur Brat, qui arborait une longue moustache frise en pointe et parlait
d'une voix de basse, sortit un rchaud gaz de son armoire mtallique. Il tait le plus g
du groupe, car il avait eu un motif valable pour retarder longuement sa conscription.
Dans le civil, lui et sa femme taient d'insatiables randonneurs. Consquence pratique de
cela, il avait toujours des outils, entre autres, un camping-gaz trs utile pour crer, ce
jour-l, une ambiance agrable. Le chocolat chaud tait sa boisson secrte qui
rchauffait les corps et les curs. Il tait un expert pour la prparer et avait bon cur,
car il ne manquait pas de proposer aux prsents de dguster, avec lui, son nectar brulant.
En riant, il disait :
- Un chocolat partag est bien meilleur parce qu'il nous apporte la joie et l'amiti.
Pli ol dudek jarojn poste, en la civila vivo, mi memoris tiujn neforgeseblajn momentojn
kaj longe klopodis por retrovi tiujn virojn, kiuj faris staon EOR de Modano. Malmulte
da ili, mi finfine sukcesis retrovi kaj kontakti. Bedarinde, nenian spuron de tiu Brato mi
malkovris. Mi skribis al la efregiona Militestro por peti dokumentojn pri mia ekssekcio
de la 15a BCA, sed li respondis al miaj leteroj, ke la arkivoj de tiu disigita regimento ne
plu estas troveblaj. Do mi neniam dankos Braton por lia bonkoreco, nek revidos la aliajn
krom Johano kaj eble Francisko. Kio fariis kun Etier, Job, Roselle, Calamel, Carlier,
Coutier, Jacobs, Bras, Lemoine, Oldoni kaj iuj la aliaj? iu el ili iris la sia vojo. Eble
ili ne plu havis tempon, nek intereson por tiaj malnovaj aferoj
Plus de vingt ans plus tard, dans la vie civile, je me souvins de ces moments inoubliables
et jai longuement cherch retrouver ces hommes qui avaient particip au stage "EOR"
de Modane. J'ai pu, enfin, retrouver et contacter quelques un d'entre eux. Mais
malheureusement, aucune trace de ce Brat ! J'ai crit au commandement rgional de
l'arme pour demander des documents concernant mon ancienne section du 15e BCA. Il a
rpondu ma lettre que les archives de ce rgiment dissout avaient disparu. Je ne
remercierai jamais Brat pour son bon cur ni ne reverrai les autres, except Jean et
peut-tre Franis. Qutait-il advenu de : tier, Job, Roselle, Calamel, Carlier, Coutier,
25
Jacobs, Bras, Lemoine, Oldoni et tous les autres ? Chacun avait suivi son chemin. Peut-
tre qu'ils n'avaient plus de temps ni d'intrt pour ces vieilles affaires
iam, kiam ni revenis el trejnadoj, lacegaj, malpuraj kaj foje malfrue, Johano plenumis la
saman ritaron. Li kuiis sur sian liton, eltiris folion el korespondo-bloko, kaj kun la kapo
klinita super i, li studeme skribis al sia fianino. Mi estis mirigita, ar li plenigis la
foliojn sen preterlasi la plej etan marenon isrande. La letero estis tiom krajone
nigrigita, ke ne plu restis sufie da loko por subskribi sian nomon... Iun tagon, rigardante
lin, dronigita en siaj pensoj kaj skriblaboro, mi ekercis por lin distri kaj instigis lin delasi
sian amromanon. Mi iom moketis pri lia diligenteco por retrovi, iun vesperon, la
amantinon, kiu eble dancas kun junulo dum li, tie naive skribas. Johano darigis sian
longan leteron al sia belulino, kaj mi ne sukcesis eltiri de li unu solan rideton. Kiam li
finis siajn skribojn, li diris min ridetante:
- Mi dankas vin! Precize hodia mi ne havis ideon, mi timis lasi parton de la pao
blanka. Mi plenigis in skribante tion, kion vi diris kaj mi pensas, ke tio vere plaos kaj
amuzos mian fianinon. Vi pensas, ke mi fanfaronas... ke mi diras ion ajn? Vidu kaj legu
vi mem!
Chaque fois que nous revenions de l'entranement, fatigus, sales et parfois tard, Jean
accomplissait son rituel. Il se couchait sur son lit, sortait une feuille de son bloc-
correspondance et, la tte penche au-dessus, d'un air studieux il crivait sa fiance.
J'tais tonn, car il remplissait la feuille jusqu'au bord, sans laisser la moindre marge.
La lettre tait tellement noire de crayons qu'il n'avait plus assez de place pour signer de
son nom... Un jour, le regardant noy dans ses penses et critures, je me mis
plaisanter pour le distraire et l'inciter lcher son roman d'amour. Je me moquai de sa
ferveur retrouver, chaque soir, l'amoureuse qui, peut-tre, dansait avec un jeune
homme alors que lui navement crivait. Jean continua sa longue lettre sa belle et je ne
pus lui soutirer un seul sourire. Lorsqu'il posa son stylo, il me dit en me regardant :
- Merci ! Aujourd'hui prcisment, j'tais cout d'ides ; je craignais de laisser, en
partie, la page blanche. Je l'ai remplie en crivant ce que tu disais et je crois que cela
plaira beaucoup et amusera ma fiance. Tu penses que je bluffe... que je dis n'importe
quoi ? Regarde et lis !
Mir-konfuzite mi legis... Kia besto! Estis skribitaj iuj miaj stultaoj. Kian rid-eksplodon
ni havis!
tonn et confus, je lis... Quel ne ! Toutes mes paroles insenses taient crites. Quel
clat de rire nous avons eu !
Johano:
- Kial vi neniam skribas? u eblas, ke nenie estas amikino a amantino atendanta vin?
Jean :
- Pourquoi n'cris-tu jamais ? Est-il possible que nulle part ne se trouve une amie ou une
amoureuse qui t'attend ?
Mi respondis, ke neniu knabino pensis pri mi
- Du longajn jarojn, mi freneze amis knabinon, kiu us anta mia foriro por la regimento
diris, ke i ne plu amas min. Fakte, tio okazis, kiam mi petis in ii mia edzino aldonante,
ke ni povos geedzii dum mia militserva periodo en Alerio. Tio havigos al mi
26
forpermeson. Adante tion, i tuj maltenis mian manon. Subite mia blua ielo estis
nubianta. Sen klarigi la kialon, i rompis nian amrilaton, foriris kaj la saman tagon
resendis miajn amleterojn. Mi asertas al vi, ke tiam en mia koro furiozis veterao kaj
fulmotondro. Kia sortobato! Jen la vivo mia frato!
Je rpondis qu'aucune fille ne pensait moi
- Deux longues annes, j'ai follement aim une fille qui, juste avant mon dpart pour le
service, m'a dit qu'elle ne m'aimait plus. En ralit, c'est arriv quand je lui ai demand
sa main ajoutant que nous pourrions nous marier durant mon temps en Algrie. Cela me
donnerait droit une permission. Entendant cela, elle a lch ma main. D'un coup, mon
ciel bleu s'est couvert de nuages. Sans motif, elle a rompu notre relation. Le jour mme,
elle m'a renvoy mes lettres d'amour. Je t'assure qu'alors, dans mon cur, la tempte
s'est dchaine. Quel coup du sort ! Voil la vie, mon frre !
Vespere, anta la lumo-estingio, Johano venis apud mia lito por paroli. Li mienis serioze
kiel iu, kiu multe cerbumis. Li diris:
- La soldatservo estas longa kaj malbona. i darigos 20 a 30 monatojn. Neniu povas a
volas tion precize diri. Se vi havas korespondantinon, vi pli facile eltenos. Pensu pri
Alerio! Certe, ni ne povos, iam rakonti, kio okazos, sed tamen estos bone, se eblas
letere paroli kun iu. u ne? Mi havas ideon a preferinde diri fratinon. i estas dekokjara,
bela knabino kaj ne havas amrilaton. Se vi deziras, je la unua forpermeso de 48 horoj, mi
parolos al i, kaj evidente anka al la patro, ar i ne estas plenaa. i estos kontenta esti
la korespondantino de mia amiko, kaj por i tio estos okupo. Rilate al la sekvo! La vivo
decidos
En soire, avant l'extinction des feux, Jean vint prs de mon lit pour bavarder. Le visage
srieux comme s'il avait beaucoup rflchi, il dit :
- Le service militaire est long et dur. Il durera vingt ou trente mois. Personne ne peut ou
ne veut clairement le dire. Si tu as un contact, tu le supporteras plus facilement. Pense
l'Algrie ! videmment, nous ne pourrons pas toujours crire ce qui arrivera, mais enfin
ce sera bien si nous pouvons correspondre avec quelqu'un. N'est-ce pas ? J'ai une ide ou
il est mieux de dire une sur. Elle a 18 ans, est une belle fille et n'a pas d'amoureux. Si tu
es daccord, la 1re permission de 48 h, je lui parlerai et, bien sr, aussi mon pre,
car elle n'est pas majeure. Elle sera contente de correspondre avec mon ami et, pour elle,
ce sera une occupation. En ce qui concerne la suite ! La vie dcidera
Kun dankemo, mi jesis. Kompreneble, tiu propono donos al mi la eblon skribi kun
nekonata knabino. Tio enhavis ekzotikan kaj misteran flankon, kiu pro tio estis alloga kaj
instigis mian scivolemon. La afero iis pli rapida, ol mi antavidis in, ar jam la
morgaon, Johano skribis al sia familio. La sekvantan semajnon, li venis al mi kun letero
en sia mano, kiun li gaje svingis:
- Mi havas respondon. Evidente kiel mi diris al vi, la gepatroj bonkore konsentas. Jen la
adreso de mia fratineto, kiu vere estas kontenta korespondi kun mia amiko. Skribu kaj i
respondos al vi
Per mano tremanta, mi prenis la paperon, kiun li etendis al mi, kaj mi zorge metis in en
mian rankon. Mia kapo jam cerbumis por trovi la vortojn de la sendota letero...
J'acceptai avec remerciements. Il est vident que cette proposition me donnerait
l'occasion d'crire avec une fille inconnue. Cela avait quelque chose de mystrieux et
27
d'exotique qui tait attirant et incitait ma curiosit. Cela se concrtisa plus vite que
prvu, car, ds le lendemain, Jean crivit sa famille. La semaine d'aprs, il vint me voir
avec, dans la main, une lettre qu'il balanait gaiment.
- J'ai la rponse. videmment, ainsi que je te l'ai dit, mes parents acceptent de bon cur.
Voici l'adresse de ma sur qui est vraiment trs contente de correspondre avec mon ami.
cris et elle te rpondra.
D'une main peu assure, j'ai pris la feuille qu'il me tendait et l'ai rang soigneusement
dans mon armoire. Dj, je me souciais pour trouver les mots de la lettre envoyer

4 : La unua forpermeso - La premire permission.

Komence de julio ni rajtis kandidatii por havi la tiom atendatan kaj deziratan unuan
forpermeson, kiu estis longa je kvardek ok horoj. E se mi ofte estis iom diskutema pri la
patra atoritato, tamen miaj radikoj estis tro fortaj kaj profunde ankritaj. Mi sentis ne
kontrastareblan hejmsopiron, kaj bezonis min iomete aerumi. Tial, por iri en la familion,
same kiel la aliaj mi petis forpermeson.
Dbut juillet, nous avons eu le droit de poser la, si attendue et dsire, premire
permission de 48 heures. Mme si je m'tais souvent heurt l'autorit paternelle, mes
racines taient trop fortes et profondment ancres. Je ressentais un irrsistible appel de
la maison et avait besoin de m'arer un peu. Ainsi, pour aller dans la famille, comme les
autres, j'ai pos une permission.
Se la trajno Modano-Liono estis rapida kaj facila, por veturi de Liono is San-elio-de-
Apero, kie troviis la plej proksima stacidomo al mia vilao, estis malsama. Pro manko
de rekta fervoja linio, mi estis devonta halti en kvar stacioj, kaj iufoje atendi dum longaj
horoj la korespondan trajnon. En la stacidomo de Modano, mi longe kalkulis pri la
hortabeloj kun la gietisto por trovi solvon. La afero estis riska, ar nediskuteble kvardek
ok horoj ne estos sufie longa tempo, por ke je la reiro, mi ne malfruu al la matena voko
de lundo. Petveturado estis mia sola solvo. Estis dirite ke enerale, por la uniform-vestitaj
soldatoj nenio malhelpis. Petveturado ajnis do ege interesa, ar rapida kaj senpaga
Neniam antae mi bezonis a kurais tion fari. Mi timegis meznokte trovii sen ia helpo
e strato-flanko kaj en tute nekonata loko. Tial, mi longe hezitis anta ol min eti en tian
aventuron.
Si le train Modane-Lyon tait rapide et pratique, pour aller de Lyon Saint-Chly-
dApcher, o tait la gare la plus proche de chez moi, c'tait diffrent. Par manque de
lignes de chemin de fer directes, je devais changer dans quatre gares et, chaque fois,
attendre de longues heures la correspondance. la gare de Modane, j'ai longtemps
tudi les horaires, avec le guichetier, pour trouver une solution. Le voyage tait risqu,
car assurment, 48 heures ne seraient pas suffisantes pour qu'au retour je ne sois pas en
retard l'appel du lundi matin. L'autostop tait la seule solution. On disait que,
gnralement, pour les soldats en uniformes il n'y avait pas de problme. L'autostop
semblait donc intressant, car rapide et gratuit... Jamais avant je n'avais eu le besoin ni
le courage d'en faire. Je craignais de me trouver, en pleine nuit, sans aide sur le bord de
28
la route et en un lieu inconnu. Aussi, j'ai longtemps hsit avant de me jeter dans
l'aventure.
Mi veturis trajne is Liono-Perao. Elirante el la stacidomo mi sekvis la vojmontrajn
panelojn Klermonto-Ferando. Post 300m, mi alvenis al ia krucio, kie la voj-montriloj
estis bone videblaj kaj la trafiko ajnis taga por novica petveturanto. En tiu
seninterrompa cirkulado de atoj kaj kamionoj mi certe trovos stiranton, kiu agos kvaza
la bona samariano. iam dubema pri mia favora stelo, mi tamen staris e la vojrando, tre
alte levante la dekstran brakon kaj dikan fingron. Mia dubo malaperis, ar la miraklo
okazis, kiam blanka ato haltis apud mi. Viro, mallevante la antaan vitron, diris:
- Por soldato, mi iam haltas. Vidu! Foje estas utile porti milit-uniformon precipe, kiam
oni havas forpermeson. u ne? Mi memoras, ke anta nelonge, soldato, mi anka estis
pet-veturanta. Kien vi iras?
- Mi iras al Sankta-Albano-e-Limaniolo en Lozero.
J'ai voyag en train jusqu' Lyon-Perrache. En sortant de la gare, j'ai suivi les panneaux
de Clermont-Ferrand. Au bout de 300m, je suis arriv un croisement o les directions
taient bien indiques et le trafic parfait pour un autostoppeur dbutant. Dans cette file
ininterrompue de voitures et camions, j'allais surement trouver un chauffeur qui agirait
comme le bon samaritain. Toujours doutant de ma bonne toile je restais nanmoins au
bord de la route en levant trs haut le bras droit et le pouce. Mon doute disparu, car le
miracle se produisit quand une voiture blanche s'arrta ct de moi. Un homme,
baissant sa vitre, me dit :
- Pour un soldat, je m'arrte toujours. Voyez ! C'est parfois utile d'avoir un uniforme
surtout quand on a une permission. N'est-ce pas ? Je me souviens qu'il y a peu de temps,
soldat, moi aussi je faisais du stop. O allez-vous ?
- Je vais Saint-Alban-sur-Limagnole, Lozre.
La virino, kiu sidis e la dekstra flanko, rigardante mapon, intervenis:
- ajnas, ke ni transiros tiun departementon. Jes! Jen, sur la karto estas la urbo Sago kaj
Malzio. Ili trovias sur nia vojiro. Tiuokaze vi povas veturi kun ni
Mi respondis :
- Kia felio, ar la patro povos veni akcepti min egale en amba lokoj.
La femme qui tait assise au ct droit, consultant la carte, intervint :
- Il semble que nous traversons ce dpartement. Oui ! Voil, sur la carte, il y a la ville de
Saugues et le Malzieu. Ils se trouvent sur notre route. Dans ce cas, vous pouvez voyager
avec nous
Je rpondis :
- Quelle chance, parce que mon pre pourra venir me chercher, aussi bien, un endroit
qu' l'autre.
La paro prefere vojais nokte. Ili asertis, ke vojai tage estas malfacile kaj danere, ar la
vojoj estas pro la trafiko pli embarasataj. Nokte, enerale la bravuloj ne veturas, sed
dormas. Jen unu, jen la alia ili amba parolis:
- Kondie ke ni havu sufie da benzino, provianton por mani kaj trinki, bonan mapon
sur kiu la itinero estas precize anta-preparita kaj marko-strekita, io glatas.
- iam ni vojaas tiel. Iri el nordo al sudo, estas por ni kutima afero. Veturante, foje ni
babilas, foje, danke al la radioaparato, ni askultas la muzikon kaj novaojn.
29
Le couple prfrait voyager de nuit. Ils disaient que de jour la route est plus encombre
par le trafic, elle est donc plus difficile et dangereuse. La nuit, les braves gens ne
voyagent pas, mais dorment. Ils parlaient tour de rle :
- condition que nous ayons assez de carburant, des provisions pour manger et boire,
une bonne carte sur laquelle l'itinraire a t prpar et trac, tout va bien.
- Nous voyageons toujours ainsi. Aller du nord au sud est pour nous une routine. En
roulant, parfois nous bavardons, parfois, grce la radio, nous coutons de la musique
et les nouvelles
Ni diskutis pri Alerio kaj la milito, kiu, tagon post tago, plikrueliis. Ili sin demandis,
kion en la kazernoj la junaj soldatoj kiel mi pensas pri tiuj malagrablaj aferoj. Kion ili
diras, kiam la radio tamtamas pri la atencoj, mortigitoj
Nous avons parl de l'Algrie et de la guerre qui, jour aprs jour, empiraient. Ils se
demandaient ce que, dans les casernes, les jeunes gens comme moi en pensaient. Ce
qu'ils se disaient quand la radio parlait des attentats, des morts
Dum la ato englutis kilometrojn ni, tiom diskutadis, kritikis la estraron, rekonstruis la
mondon, ke mi ne rimarkis nian alvenon en Sago. Kiam la stiranto diris Jen Sago!
Mi havis la impreson, kvaza mi veturus dum mallonga tempo.
Alors que la voiture avalait les kilomtres, nous avons tant discut, critiqu le
gouvernement, refait le monde que je n'ai pas vu notre arrive Saugues. Quand le
chauffeur a dit Voici Saugues ! Jai eu l'impression de ne pas avoir voyag
longtemps.
Estis la dua matene, kiam mia bona samariano demandis, u mi preferas darigi mian
propran vojon ekde Sago a ekde Malzio. Mi havis la kapon ankora en la nuboj kaj ne
povis sufie pripensi klare la aferon. Mi nur respondis:
- Tie estas bonege. Mi multe dankas vin por via afableco kaj helpemo. Sen vi, mi ne
havus sufie da tempo por la ir-revena forpermeso.
C'tait deux heures du matin quand mon bon samaritain demanda si je prfrai
continuer, mon propre voyage, depuis Saugues ou le Malzieu. J'avais encore la tte dans
les nuages et ne pus clairement rflchir cela. Je rpondis seulement :
- Ici, c'est parfait. Je vous remercie beaucoup pour votre gentillesse et aide. Sans vous, je
n'aurais pas eu assez de temps pour l'aller et le retour...
Vidante la ruajn lumojn de la ato malaperantaj en la malproksimeco, mi ekkomprenis
mian eraron. Estus multe pli bone veturi is Malzio, kiu situas je dek unu kilometroj de
mia vilao. El Sago estas tridek unu kilometroj. Tro malfrue
Voyant les lumires rouges de la voiture disparatre dans le lointain, jai compris mon
erreur. Il aurait t bien mieux de continuer jusqu'au Malzieu qui n'tait qu' quinze
kilomtres de mon village. Depuis Saugues, il y en avait trente et un. Trop tard
Mi trairis la etan urbon. Neniu ato preterpasis por denove petveturi. Neniu telefon-budo,
kaj neniu lumigita fenestro donis al mi la eblon telefoni al la patro. La urbo dormis
profundan dormon, pli uste diri, ajnis mortinta. Mi nur ekvidis katon, kiu eletante
malkontentan "miiiaou" forfuis je mia alveno. Je la elirejo de la urbo, estis
vojkrucio. La vojmontrilo sciigis min, ke mia vojo estas e la maldekstra flanko. En la

30
ielo tute nigra kiel korvo nek luno nek stelo lumis por gvidi miajn paojn. Por
kompletigi la scenon, la novica petveturanto, kiu mi estis, ne anta-pensis kunporti
elektran lampon.
J'ai travers la petite ville. Aucune auto pour nouveau faire du stop. Aucune cabine de
tlphone ou fentre claire ne me permit de tlphoner mon pre. La ville dormait
profondment et mme semblait morte. J'aperus seulement un chat qui, lanant un
mcontent "miiaouuu", s'enfuit mon approche. la sortie, il y avait un carrefour dont
les panneaux m'indiqurent que ma route allait gauche. Dans le ciel, noir corbeau, il
n'y avait aucune lumire, aucune toile pour guider mes pas. Pour complter la scne,
l'autostoppeur dbutant, que j'tais, n'avait pas emport de lampe lectrique.
Kun la sako surdorse, mi piede enprofundiis en la nokto. Anta mi, tridek unu
kilometroj por atingi la celon. Sed, kial mi ne veturis is "Malzio"? Novico! Mi estis
novico! Per vito, oni pagas siajn erarojn... Nenion vidante, mi antaeniris ege malrapide.
Por helpi sin, blinduloj enerale havas blankan bastonon kaj foje hundon. En tiu nigreco
mi nur havis uojn, kiuj grincis sur makadamo kaj silentiis sur herboj. Tiel, kiel
blindulo, mi mallerte paadis dum horoj.
Le sac au dos, je me suis enfonc dans la nuit. Devant moi, 31 km me sparaient du but.
Mais pourquoi n'ai-je pas continu en voiture jusqu'au Malzieu ? Un dbutant ! Jtais
un dbutant ! Avec de la sueur, on paye ses erreurs... Sans rien voir, j'avanais
lentement. Pour s'aider, un aveugle a gnralement un bton blanc et parfois un chien.
Dans cette noirceur, j'avais seulement des souliers qui grinaient sur le goudron et se
taisaient sur l'herbe. Ainsi, comme un aveugle, j'ai march en ttonnant pendant des
heures.
Lumeto en la nokto malkais vilaeton kaj kreskis je iuj paoj miaj. Jen estis vivantaj
estaoj! u mi sukcesos veki unu el ili? Tiu lumo filtris tra la fenestro de farmbieno.
Malgra mia hezito kaj la nedeca horo, mi adacis frapi e la pordo. Post iom da tempo,
virino malfermis in kaj vidante miajn militvestojn, levis la brakojn:
- Soldato i tie kaj je tia horo! Kien vi iras?
- u vi ion bezonas?
Jes kompreneble, mi bezonis telefon-aparaton
Une petite lumire dans la nuit dvoila un village et grandit chacun de mes pas. Enfin !
Il y avait des tres vivants. Russirais-je en rveiller un ? Cette lumire filtrait travers
la fentre d'une ferme. Malgr mes hsitations et l'heure indcente, j'ai os frapper la
porte. Aprs quelques instants, une femme l'ouvrit et m'apercevant, elle leva les bras au
ciel :
- Un soldat ici et cette heure ! O allez-vous ?
- Avez-vous besoin de quelque chose ?
Oui, videmment. J'avais besoin d'un appareil de tlphone
La sonorilo de la telefono vekis la patron je la kvina matene... Kiam mi ekvidis la
reflektoron de nia familia ato, kiu estis alvenanta al mia renkonto, mi estis ege kontenta,
kaj anka miaj piedoj ojis. Ni atingis la hejmon je la sunlevio.

31
La sonnerie du tlphone rveilla mon pre quatre heures du matin... Lorsque j'aperus
les phares de notre voiture familiale, qui venait ma rencontre, j'tais trs content et mes
pieds aussi. Nous sommes arrivs la maison au lever du jour.

La preejo de Sankta-Albano Lglise de St Alban

Por la reiro, mia patrino estis maltrankvila:

- Roero, petveturado estas danera kaj vi ne scias kun certeco, u vi alvenos al la
kazerno sufie frue. Mi estos pli kvieta, se vi vojaos trajne, e se la daro estas pli
longa. Via patro kondukos vin en Aniciumon (Le puy-en-Velay), tio paros al vi du trajn-
anojn.
Pour le retour, ma mre n'tait pas tranquille :
- Roger, faire du stop est dangereux et tu ne peux avoir la certitude que tu arriveras la
caserne assez tt. Je serais plus tranquille si tu partais en train mme si le trajet est plus
long. Ton pre te conduira au Puy-en-Velay.
Kion virino volas, Dio tion postulas. Ni kalkulis, ke tio min devigos foriri la saman tagon,
tuj je la unua posttagmeze. Uzi forpermeson por min aerumi hejme sep horojn, estis nek
sae nek pareme. Tial mi decidis ne plu reveni hejmen, krom se mi rajtos pli longan
forpermeson. Evidente, nenio iu tia estis programita.
Ce que femme veut, Dieu le veut. Nous avons calcul que cela m'obligerait repartir le
mme jour, ds 1 h de l'aprs-midi. Utiliser une permission pour prendre l'air de la
maison seulement pendant 7 h n'tait pas conomique. Ainsi je pris la dcision de ne plus
revenir sauf pour une plus longue permission. Mais bien sr, rien de cela n'tait prvu.

5 : La kampanja vesto - La tenue de campagne.

Iun nokton, longatempe post la "lum-estingo", longa strida fajfilblovo vekis nin kun
eksalto. iuj lampoj estis lumigitaj. La efkaporalo Karato, kamufle vestita, estis staranta
meze de la dormejego. Li bojis:
- Stariu! Vi gajnis "kampanjan veston". Vi havas dek minutojn por vin prezenti, batale
vestitaj, al la raporto anta la flagostango kunportante vian tutan "soldatan vestaaron"...
32
Sed, neniu reagis. Tamen, voo adiis:
- efkaporalo, se vi ercas, trovu temon pli agrablan
Une nuit, longtemps aprs l'extinction des feux, un long coup de sifflet strident nous
rveilla en sursaut. Toutes les lampes sallumrent. Le caporal-chef Carat en tenue de
combat se tenait debout au milieu de la chambre. Il hurla :
- Debout ! Vous avez gagn une "tenue de campagne". Vous avez dix minutes pour vous
prsenter, en tenue de combat, devant le mt aux couleurs avec tout votre paquetage
Mais personne ne ragit. Cependant, une voix s'leva :
- Caporal-chef, si vous plaisantez, trouvez un sujet plus agrable.
La reago de Karato iis pli postulema. E skeptikaj, ni devis plenumi la ordonojn. La
afero iis minacoplena. Karato darigis:
- En la armeo! Unue vi devas plenumi ordonojn. Nur poste, se oni vin permesas, vi donos
vian vidpunkton. Due, neniam oni petos vian vidpunkton, ar vi estas i tie por obei ne
por diskuti. Ne gravas, kion vi pensas. Ni prifajfas tion! Restas nur na minutoj por esti
anta la flagostango.
L'ordre de Carat se fit plus incisif. Mme sceptiques, nous devions excuter les ordres.
L'affaire tait pleine de menaces. Carat poursuivit :
- Dans l'arme ! Un, vous devez excuter les ordres. Seulement aprs, si on vous le
demande, vous donnez votre point de vue. Deux, jamais on ne vous demandera votre
point de vue, car vous tes ici pour obir, non pour discuter. Peu importe ce que vous
pensez. On s'en fou ! Il ne vous reste que 9mn pour tre devant le mt.
Meznokte ni estis, po kvin en vico en la "gardu vin"-pozicio. Pluvis! La mi, neniu el ni
estis sufie lerta kaj ne havis sufian tempon por esti reglamente vestita. Pro troa urio,
mi metis miajn skoltouojn sen trumpoj, kaj senorde plen-topis ion, kio estis en mia
metalranko, en la vestaar-sakon. Mi demandis min:
- kiel mi povos prezenti la tuton de tiu fatraso sendifekte kaj la la regula dispozicio? Tio
ios vera katastrofo.
En pleine nuit, nous tions au garde--vous en rang par 5. Il pleuvait ! Selon moi, aucun
n'tait assez adroit ni n'avait eu assez de temps pour enfiler la tenue impose. Vu
l'urgence, j'avais enfil mes rangers sans chaussettes et, dans mon paquetage, mis en
vrac tout le contenu de mon armoire. Je me demandais :
- Comment vais-je prsenter tout ce fatras impeccablement et dans la disposition
rglementaire ? Cela va tre un vrai fiasco.
Ni estis ankora atendantaj en la "gardu vin" pozicio, kiam la letenanto blekis:
- Mi instruos al vi disciplinon. Vi scios, ke via "EOR"-situacio absolute ne rajtigas
konduti kaj diri tion, kion vi volas. Vi estas aro da elkaj intelektuloj. Mi suferigos vin,
is vi komprenos, ke i tie mi estas la mastro.
Nous tions encore en train d'attendre en position du "garde--vous", quand le lieutenant
hurla :
- Je vous apprendrai la discipline. Vous saurez que votre situation d'EOR ne vous permet
pas de faire ni de dire ce que vous voulez. Vous tes une bande d'intellectuels bretelles.

33
Je vais vous en faire baver jusqu' ce que vous compreniez qu'ici, c'est moi qui
commande.
iuj trenante sian vestaar-sakon ni rampis irka la korto. Duon-horon poste, li remetis
nin en "gardu vin"-pozicio kaj ni staris tie, kvaza statuoj dum li promenis dekstre-
maldekstre is kiam li laciis. Li revenis anta ni kaj blekis:
- Vi devos resti je mia dispono dudek kvar horojn tage. iuj forpermesoj estas nuligitaj
is plua instrukcio. For!
En tranant notre paquetage, nous avons ramp autour de la cour. Une demi-heure plus
tard, il nous a fait remettre au garde--vous et nous sommes rests plants l, comme des
statues, pendant qu'il faisait les cent pas jusqu' ce qu'il soit fatigu. Il est revenu face
nous et a hurl :
- Vous devrez tester ma disposition 24 h sur 24. Toutes les permissions sont annules
jusqu' nouvelle instruction. Rompez !
Enirante en la dormejegon, ni demandis unu la alian, pro kio estas tiu puno? Neniu
respondis; neniu sciis. Ni estis tro lacaj por longe cerbumadi, do ni rapide enlitiis, ar ni
vere bezonis dormi. Pasis tridek minutoj, dum kiuj Karato certe atendis malanta la pordo
kun la horloo enmane, kaj tuj poste, li eniris, altis la lampojn, fajfis, kiel por veki la
tutan regimenton kaj li ordonis kolektiadon anta la flagostango:
- Estu iuj vestitaj per usona kalsono kaj najlaj uoj. Vi havas dek minutojn.
- Tuj! Ek! Ek !
En entrant dans la chambre, nous nous demandions quel tait le motif de la sanction.
Personne ne rpondit ! Personne ne savait ! Nous tions trop fatigus pour nous poser
plus de questions et nous nous sommes rapidement remis au lit, car nous avions plus que
besoin de dormir. 30 min se passrent pendant lesquelles Carat certainement attendait
derrire la porte, montre en main. Puis il entra, alluma les lampes, siffla comme pour
rveiller tout le rgiment et ordonna le rassemblement devant le mt des couleurs :
- Habillez-vous en caleon US et chaussures clous. Vous avez 10 min.
- Tout de suite ! Et que a saute !
Mi povas aserti, ke ni iuj estis ege malkontentaj. La afero graviis kaj ajnis malfacile
regebla. La kamaradoj malforte grumblis
Je peux assurer que nous tions tous trs furieux. L'affaire prenait de lampleur et
semblait difficile contrler. Les camarades, voix basse, protestaient
Nenion fari kaj atendi, ke la tormo forflugas en aliajn lokojn. Jen la plej saa solvo
precipe, kiam ni ne scias pri kio temas. La mi, tio estis nur artifikao de la armea
komandejo, ekzercado prezentata kiel puno, por pui nin je la ekstrema pinto, sed anka
regi niajn nelacigeblan kaj obeeman kvalitojn. Ili dresas soldatojn tiel, ke en Alerio ili
sklave obeu. Mordi, kiam ili devas mordi, sen iam sindemandi la kialon. Tute egale, kion
a kiun ili mordas, suferegas, mortigas. u, tio estis la realeco? Ni ne sciis. Mi konstruis,
irka mi, mensan muron por min protekti kontra tion. Iis mi nepenetrebla. Averto
pligrandiis en mi Atentu! Gardu vian menson viglec-atentan.
Ne rien faire et attendre que l'orage passe. Voil la plus sage solution surtout, quand on
ne sait pas d'o il vient. Selon moi, ce n'tait qu'un artifice de l'arme, un exercice
prsent comme une sanction, pour nous pousser jusqu' l'extrme et contrler nos
34
qualits de rsistance et d'obissance. Ils dressent des soldats, pour qu'en Algrie, ils
obissent au doigt et l'il. Mordre quand on doit mordre, sans se poser de questions.
Peu importe qui ou quoi ils mordent, font souffrir, tuent. Cela tait-il la ralit ? Nous ne
savions pas. Je construisis autour de moi un mur mental pour m'en protger. Me rendre
invulnrable. Un avertissement slevait en moi : Attention ! Garde ton esprit
particulirement vigilant !
Mia frato militservis proksimume tridek monatojn, kaj li estis liberigita ses monatojn
anta mia propra enkazernio. Li malmulte parolis pri tiu periodo, kiun la armeo rabis de
li. En la familia entrepreno estis multe da laboro, kaj la frato neniam ajnis laciinta. Li
laboregis kiel galerulo. La patro estis kontenta, ar li finfine havis posteulon adekvatan.
Mi pensis, ke la frato en la laboro trovis rimedon por digesti tion, kion li estis travivinta.
Tamen, iun tagon anta mia foriro, li diris al mi:
- En la armeo, neniu penas por scii, ar nenio estas komprenebla. Se vi tro metas
demandon, vi rapide estos malbona.
Mon frre passa environ 30 mois sous les drapeaux et fut libr 6 mois avant ma propre
incorporation. Il parlait trs peu de cette priode que l'arme lui avait vole. Dans
l'entreprise familiale, il y avait beaucoup de travail et mon frre ne semblait jamais
fatigu. Il travaillait comme un galrien. Le pre tait content, car il avait enfin trouv le
successeur idal. Je pensais que, dans le travail, mon frre avait trouv le remde pour
digrer ce qu'il avait vcu. Pourtant, un jour avant mon dpart, il me dit :
- l'arme, personne ne cherche savoir, car il n'y a rien comprendre. Si tu poses trop
de questions, tu seras trs vite mal vu.
Li abomenis armeon, kaj armeo repagigis lin por tio. Homoj estas homoj! Mi iam
deziras kompreni kaj nenion fari, kio ne konvenas al mia pensmaniero. La averto de mia
frato ne malutilis kaj, tiam mi komprenis, ke la partio estos malfacila
Il dtestait l'arme et l'arme le lui avait fait payer. Les hommes sont des hommes ! J'ai
toujours besoin de comprendre et ne rien faire, qui risque d'tre contraire ma faon de
penser. L'avertissement de mon frre ne me fut pas inutile, car, alors, je savais que la
partie n'allait pas tre facile...
La sekvantan tagon, nia preferata sekciestro rezervis al ni frandaon, kiun li, certe, zorge
ellaboris por ni, inter la noktaj ekzercoj kaj la sunlevio. La tagordo disvolviis kiel
kutime, eble iom pli streinta, ar iuj atentis, por ke nenio fiasku. Neniu intencis
eksplodigi malkonkordon. is vespermano, nenio nova okazis. Poste, nia efo, kiu nin
atendis, bojis:
- Vi havas dek minutojn por kolektii sur la korton en batal-vestoj kaj, kun via fusilo
"Garant". Ek!
Le jour suivant, notre chef prfr nous avait rserv une friandise qu'avec soin il nous
avait srement mijote entre les exercices de nuit et le petit jour. L'ordre du jour se
droula comme d'habitude, peut-tre avec un peu plus de stress, car tous faisaient
attention pour que rien ne cloche. Personne ne voulait mettre de l'huile sur le feu.
Jusqu'au repas du soir, rien ne se produisit. Ensuite, notre chef, qui nous attendait,
hurla :
- Vous avez dix minutes pour vous rassembler, dans la cour, en tenue de combat et avec
votre fusil "Garant". Rompez !
35
Anta la mirigitaj okuloj de la dejorantaj soldatoj de la pordego, per kadencaj paoj, kiujn
la efkaporalo Karato skandis " unu, du unu, du unu, du" kaj kun la pafilo sur la
ultro, ni eliris el la kazerno, po kvar en vico. La letenanto pais e la maldekstra flanko
de la unua vico kaj Karato apud la lasta.
- Direktu vin al Asojo kaj kantu per forta voo. Pli forta voo! Mi diris! Pli forrrtaaa! Se
mi vidas iun, kiu ne kantas, li faros kvindek gimnastikajn pumpojn tuj post nia reveno.
u bone komprenite?
Sous les yeux incrdules des soldats de service au portail d'entre, pas cadencs, que le
caporal-chef Carat rythmait "une, deux une, deux une, deux", et avec le fusil
l'paule, nous sommes sortis de la caserne en rang par quatre. Le lieutenant marchait
gauche du premier rang et Carat ct du dernier.
- Direction Aussois et chantez forte voix. Plus fort ! J'ai dit, plus foooooort ! Si j'en vois
un qui ne chante pas, il fera cinquante pompes ds notre retour. Compris ?
Tiel, ni pais kantante gurdaon, kies sekreton kaj ekskluzivecon nur armeo havis kaj
havas.
La letenanto :
- Tiuj, kiuj ne estas kontentaj, plendos al tiuj, kiuj havigas al si la rajton fari rimarkojn
dum la ekzercoj, sed ne havas kuraon por sin denunci.
Ainsi, nous marchions en chantant une ritournelle dont seule l'arme avait le secret et
l'exclusivit.
Le lieutenant :
- Les mcontents se plaindront ceux qui se donnent le droit de faire des remarques,
durant les exercices, mais n'ont pas le courage de se dnoncer.
Nenion komprenante, ni okulumis unu la alian, sed vane. Ni ne sciis, kia muo pikis lin.
Li ege koleris kontra ni kaj en lia kapo bolis venemo. Foje mi ekadis, ke li vere ne
ajnis interesii pri nia sorto. Tiun tagon li pruvis la malon al la skeptikuloj, ar tiam ni
kune formis lian kernan punkton. Li e iom troigis.
Ne comprenant pas, nous interrogions les yeux des autres, mais en vain. Nous ne savions
pas quelle mouche l'avait piqu. Il tait trs en colre contre nous et cherchait
vengeance. Parfois, j'avais entendu dire qu'il s'intressait peu notre sort. Ce jour-l, il
prouva le contraire aux sceptiques, car, ensemble, nous formions son point d'intrt. Il en
faisait mme trop.
Uberto sen ani sian kadencon riskis la demandon:
- Mia letenanto? Mi ne komprenas pri kio vi aludas. Se mi kazis problemon mi
bonvolas elporti iujn konsekvencajn malagrablaojn, sed por tio mi almena devas scii la
kialon.
Francisko aldonis:
- Mi petas permeson paroli, mia letenanto?
- Parolu!
Ni iuj interdiskutis pri tio, kio okazas. Mi povas certigi vin, ke ni ne trovis klarigojn.
Neniu komprenas, kial vi nin punas. Bonvolu diri, mi petas, kion ni fuis?
Hubert, sans changer sa cadence se risqua demander :

36
- Mon lieutenant ? Je ne comprends pas de quoi vous parlez. Si j'ai caus un problme, je
veux bien en supporter toutes les consquences dsagrables, mais, pour cela, je dois au
moins en savoir la raison.
Franis ajouta :
- Mon lieutenant, je demande la permission de parler ?
- Accord !
Nous avons discut entre nous au sujet de ce qui se passe. Je puis vous assurer que nous
n'avons pas trouv de rponse. Veuillez nous dire, je vous prie, ce que nous avons fait de
mal ?
Ni ne plu kantis, sed la maro per kadenca pao kaj kun la fusilo sur la ultro darigis
dum almena dek kvin minutoj. La ultro min doloris pro la pezo de la pafilo, kiun
malfacile mi gardis en stabila ekvilibro. Mi ne plu eltenos longe. Francisko flustrante
diris:
- Mi ne komprenas pri kio li cerbumas.
Nous ne chantions plus, mais la marche, pas cadenc avec le fusil sur l'paule, se
poursuivit pendant au moins 10 min. L'paule me faisait mal cause du poids du fusil
que je gardais difficilement en quilibre. Je n'allais pas tenir longtemps. Franis
chuchota :
- Je ne comprends pas ce qu'il rumine.
La ordono, kiun ni preska ne plu atendis, venis el la buo de la letenanto, kaj ni haltis,
kun la kolbo de la pafilo al tero. Okazis inter la Letenanto, Francisko kaj Uberto
ekspliko por meti finan punkton sur tiun aferon.
La letenanto: - Mi volas scii, kiu arogis al si la rajton kritiki, fari rimarkojn pri mia
komanda maniero? Mi estas i tie por vin instrui kaj elekti tiujn, kiuj estos kapablaj
darigi la formadon en erelo (Cherchell). Vi estas tiom senvaloraj! Eblas, ke en via
sekcio mi e ne povos gardi unu el vi. Mi atendas, ke la kulpulo sin denuncu. Se ne, ni
darigos tiel longe, kiel tio estos utila!
Francisko: - u vi volas paroli pri la trejnado, kiu disvolviis hiera en la kamparo?
Letenanto: - Jese!
Uberto: - Vi insulte nomis nin "elkaj intelektuloj" kaj vi tion faris plurfoje. Tiuj vortoj
estas insultoj ne akcepteblaj.
Francisko: - Mi havas elkojn kaj sentas min aludita de tiuj vortoj. Mi opinias, ke mi
plenumas mian devon, kiel la aliaj "kun iu mia bonvolo" se ne, ni ne estus volontuloj. i
tie, ni lernas estri soldatojn, sed tio neniam efektivios sen reciproka respekto inter iuj,
oficiroj, a suboficiroj, a soldatoj.
Letenanto: - Mi ne intence vundis, a insultis iun ajn. Mi ne aldonis gravecon al tiuj
vortoj. Vi tute miskomprenis; tamen, mi akceptas viajn pravigojn. Fino de la incidento!
L'ordre, que nous n'osions presque plus attendre, vint de la bouche du lieutenant et nous
nous sommes arrts avec la crosse du fusil terre. Il y eut entre le lieutenant, Franis et
Hubert une explication pour mettre un point final cette affaire.
Le lieutenant : - Je veux savoir qui s'arroge le droit de critiquer, faire des remarques sur
ma faon de commander. Je suis ici pour vous instruire et choisir ceux qui pourront
continuer le stage Cherchell. Vous tes tellement nul qu'il est possible que, dans votre
37
section, je ne puisse mme pas garder l'un de vous. J'attends que le coupable se dnonce.
Sinon, nous poursuivrons aussi longtemps que ncessaire.
Franis : - Parlez-vous de l'entrainement qui a eu lieu hier dans la campagne?
Le lieutenant : - affirmatif !
Hubert : - Vous nous avez traits d'intellectuels bretelles et vous avez dit cela plusieurs
fois. Ces mots sont des insultes non acceptables.
Franis : - Je porte des bretelles et me sens attaqu par ces mots. J'assure que je fais
mon devoir, comme les autres, avec toute ma bonne volont sinon, nous ne serions pas
volontaires. Ici, nous apprenons commander des soldats, mais cela ne se ralisera
jamais sans un respect rciproque entre tous, officiers, sous-officiers ou soldats.
Le lieutenant : - Je n'ai pas cherch blesser ou insulter quelqu'un. Je n'ai attach
aucune importance ces mots. Vous avez mal compris toutefois, j'accepte vos
explications. Fin de l'incident !
Ni revenis al la kazerno per normalaj paoj kaj kun la fusilo ultrorimene. Ni iuj silentis
dum la tuta vojo, is kiam la vorto "Dis!" liberigis nin anta la flagostango.
Nous sommes revenus la caserne marche normale et avec le fusil en bandoulire.
Nous avons march en silence tout le long du trajet jusqu' ce que le mot "Rompez" nous
libre devant le mt des couleurs.

6 : Stranga forpermeso - Etrange permission.

Kun la fino de la kvina semajno alvenis nova forpermeso. Denove, kiel la unuan fojon
por veturi trajne, mi konstruis kastelojn en la nuboj. Mi rapide rezignis, ar kiel jam
antavidite, kvardek ok horoj neniam sufios. Certe sepdek du horoj permesus al mi fari
tiun vojaon, sed mi ne povus resti hejme pli ol tri horojn. En mia situacio, pensi pri
forpermeso estis malsae.
Avec la fin de la 5e semaine arriva une autre permission. nouveau, comme la 1re fois,
pour voyager en train, j'ai chafaud toutes sortes de plans. Jai d rapidement me
rsigner, car, comme prvu, 48 h ne suffiront jamais. Il est vident que 72 h me
permettraient de faire le trajet, mais je ne pourrais rester chez moi plus de 3 h. Dans ma
situation, envisager une permission n'tait pas raisonnable.
Johano pretiis. Li motorcikle revenis el sia lasta forpermeso, kaj sukcesis trovi helpon el
loanto, kiu bonkore akceptis parki la motorciklon en sia garao. Kun granda rideto e
sia vizao, la anta-vesperon, Johano venis renkonte al mi:
- Miaj gepatroj konsentas! Vi povos pasigi e ni forpermeson. Tiel, vi konatios kun
Maria
Jean se prparait. Il tait revenu de sa dernire permission en moto et avait russi
trouver aide auprs d'un habitant qui, de bon cur, avait accept qu'il mette sa moto
dans son garage. Avec un grand sourire sur le visage, la veille, Jean vint ma
rencontre :

38
- Mes parents sont d'accord ! Tu pourras passer la permission chez nous. Ainsi, tu feras
la connaissance de Maria
Mi ne povis mistrafi tiun tute neatenditan bonancon, pri kiu la kaema Johano ne
antasciigis min. Vidi, renkonti, eble kisi Maria-n, kies leteron mi estis us ricevinta! Kia
felio okazis al mi! Kompreneble mi tuj akceptis. Mi nenion diris al Johano, sed ekde
kiam li parolis pri sia fratino, mi nokte revis. Fermante la okulojn, mi imagis in. La
zorgoj, problemoj kaj malagrablaoj de nia soldata vivo, malaperis en la nebulon. Jam mi
pripensis, kiel mi devos konduti anta Maria kaj la gepatroj. u mi aetos florojn a
aliaon? Kion fari?
Je ne pouvais pas rater cette aubaine tout inattendue, dont le cachotier Jean ne m'avait
pas averti. Voir, rencontrer, peut-tre embrasser Maria dont je venais de recevoir une
lettre ! Quelle fortune tait-ce ! J'ai videmment accept. Je ne dis rien Jean, mais
depuis qu'il m'avait parl de sa sur, la nuit je rvais. Fermant les yeux, je l'imaginais.
Les soucis, problmes et ennuis de notre vie de soldat disparaissaient dans le brouillard.
Dj, je rflchissais la faon de me comporter devant Maria et ses parents. Est-ce que
j'achterais des fleurs ou une autre chose ? Que faire ?
La forir-matenon, io ajnis bela, e eble tro bela. u ne okazos malagrablao, kiu
lastmomente povus eni nian foriron. e la gardistejo, foje ili estas ege postulemaj,
almena la onidiroj. Oni devas ion antavidi. Post tiu punkto, nenio plu malhelpos nin.
Le matin du dpart, tout semblait beau et mme un peu trop. N'allait-il pas, au dernier
instant, arriver quelque chose qui gnerait notre dpart ? Ne dit-on pas qu'au poste de
garde, ils sont parfois sourcilleux ? On doit s'attendre tout ! Aprs ce passage, plus
rien ne nous gnera.
Johano foriris pli frue ol mi por repreni sian motorciklon kaj certii, ke i iam bone
funkciis. Tiu mopedo estis jam ia maljuna evalo, kiam li aetis in. Por in rejunigi, li
malmuntis kaj purigis la motoron, anis la tro difektitajn pecojn, kontra pli novajn,
kiujn li bonance malkovris en ato-detruejo. Hodia, li unue devas kontroli u lia
motorciklo konsentas, unu plian fojon, funkcii. Aliokaze ni devos trovi alian solvon.
Jean sortit avant moi pour reprendre sa moto et s'assurer qu'elle fonctionnait toujours
bien. Cette moto tait dj un vieux cheval quand il l'avait achet. Pour lui redonner un
coup de jeune, il avait dmont puis nettoy le moteur, chang les pices trop
dfectueuses pour des plus neuves qu'il eut la chance de dnicher dans une casse.
Aujourd'hui, il doit d'abord s'assurer que sa moto voudra bien, une fois de plus,
fonctionner. Dans le cas contraire, nous devrons trouver une autre solution.
La furzadanta maino haltis anta la kazernopordego kaj mi komencis kredi je mia bona
stelo. Ekrajdante sur in, kvaza por mi tio estus kutima afero, mi timis kaj mia stomako
brue rememorigis min, ke miaj nervoj malagrable travivas tian sperton. Mi ne estis tiel
brava!
La ptaradante machine s'arrta devant le portail et je commenais croire ma bonne
toile. En m'installant dessus, comme si c'tait pour moi tout naturel, je craignais que
mon estomac me rappelle bruyamment que mes nerfs vivaient trs mal cette exprience.
Je n'tais pas si brave !

39
Johano indulge komprenis, ke la motorciklado ne estis mia plej favorata voja-maniero.
Anta la foriro, li rapide sciis, ke li tuj devos doni al mi bazajn konsilojn.
- u vi jam rajdis sur iu tia evalo? Ne! Ne gravas! Vi vidos, ke estas facile. efe, en la
direkto-anoj ne retenu vin, sed afe sekvu la movojn de la motorciklo. Se vi rigidios,
mi malfacile stiros, kaj ni riskos fali
Jean, indulgent, comprit que la moto n'tait pas ma faon de voyager la plus apprcie.
Avant le dpart, il sut rapidement qu'il allait devoir me donner quelques conseils de
base :
- As-tu dj mont ce type de cheval ? Non ! Pas grave ! Tu verras, c'est facile. Surtout,
dans les virages, ne te retiens pas, mais pouse les mouvements de la moto. Si tu te raidis,
je ne pourrais pas bien maitriser la conduite et nous risquons de nous casser la figure
Tiuj paroloj duone kuraigis min. Tamen, mi sentis, ke certe okazos eventoj, kiujn mi
longtempe memoros. Ni iomete malproksimiis el la kazerno. Johano malrapidante
ekrigardis dekstren kaj maldekstren por konvinkii, ke la "galonuloj" ne estas videblaj,
kaj li haltis e la trotuar-flanko. El selsako li eltiris veston kaj paron da gantoj el
remburita ledo, kiujn li rapide survestis.
- Vi scias Roero! Mi ne povis min vesti tiel, anta la post-gardistejo. Tiuj ne estas
soldatvestaoj vere reglamentaj. La oficiro, kiu deoras tie, eble trovus mankon kaj
malpermesus nian foriron. La singardemo protektas nin kontra la malagrablaoj. u ne?
efe ne forgesu! Malantae, vi devas vin glui je mi tiel, ke ni estu, kvaza unu sola
korpo. Vi ne havas ledajn vestojn, tiel mi protektos vin kontra la malvarma vento.
Ces paroles me rassurrent demi. Pourtant, je sentais qu'il allait surement se produire
des vnements que je n'oublierai pas de sitt. Nous nous loignmes un peu de la
caserne. Jean en ralentissant regarda de droite gauche pour s'assurer qu'aucun
"galon" n'tait visible dans les parages et il s'arrta au bord du trottoir. De la sacoche, il
sortit une veste et une paire de gants rembourrs qu'il mit rapidement.
- Tu sais Roger ! Je ne pouvais me vtir ainsi devant le poste de garde. Ce ne sont pas
des vtements trs rglementaires. L'officier de service y aurait peut-tre trouv redire
et se serait oppos notre dpart. La prudence nous protge des dsagrments. N'est-ce
pas ? Surtout, n'oublie pas ! Derrire, tu dois te coller contre moi pour que nous
formions un seul bloc. Tu n'as pas de vtements de cuir, alors je te protgerai du vent
froid.
La vetero ajnis bela. Mi ne bone komprenis pri kio li aludis, kiam li diris, ke li protektos
min kontra la malvarmeco. Kia malvarmeco? Fine ni ekveturis. Malantae, mi timis kiel
knabeto. Mi nek vidis nek sciis kie kaj kiel mi povos alkroi min. Nenio celis al tio,
tamen uris trovi rimedon. Mi metis miajn brakojn irka la talion de Johano kaj premis
in, kiel eble plej bone. Tio estis por mi voja-bapto, ar neniam antae mi estis spertinta
motorciklon.
Le temps semblait beau. Je ne voyais pas quoi il avait fait allusion quand il disait qu'il
me protgerait contre le froid. Quel froid ? Enfin, nous sommes partis. l'arrire, j'tais
effray comme un gamin. Je ne voyais ni ne savais o et comment m'accrocher. Rien
n'tait prvu, pourtant, il tait urgent de trouver une solution. J'ai mis mes mains autour
de la taille de Jean et l'ai serr aussi fermement que possible. C'tait pour moi un
baptme, car je n'avais jamais encore roul sur une moto.
40
io, kion mi vidis de la vojo, estis arboj. De tempo al tempo ili ekaperis flanken kaj jam
fulmrapide forfuis malantaen. La atoj, kiuj venis kontra-direkte al ni, apudpasante
tiel forte skuis nin, ke la motorciklo vibris iom devojiis, sed Johano bone stiris. Bru-
krakadante lia maljuna evalo iam antaeniris.
Tout ce que je voyais de la route, c'tait les arbres. Par intermittence, ils apparaissaient
sur le ct et dj, rapides comme l'clair, ils s'enfuyaient vers l'arrire. Les autos qui
venaient de face, en passant notre hauteur, nous secouaient si fort que la moto vibrait,
se dportaient lgrement, mais Jean tenait bon la route. Ptaradant fort, son vieux
cheval avanait toujours.
Iom-post-iom mi ekkonsciis, ke la malvarmeco pri kiu Johano parolis je nia starto
komencis sian kruelan laboron. Mi sentis sur miaj manoj kaj fingroj piketadojn pro la
malvarmeco, kiu iis pli kaj pli brul-vundanta... ajnis, ke frostaj pingloj enpikis en mian
haton, profunde penetris la karnon kaj enoviis inter la ostoj. Mi estis alproprigita al tiu
glacia malvarmeco, kiu firme enprizonigis miajn fingrojn, manojn kaj brakojn, kvaza en
jugo. Mi ne plu regis ilin... u miaj manoj dare eltenos e Johano? Mi ne seris
respondon. Jam, miaj pensoj vagis en aliaj lokoj. Tio, kio koncernis mian korpon ne plu
havis lokon en mia kapo. Kia strangeco! Je la iom kruda kurbao a vetur-skuo venonta,
mi eble estos deetita sur la makadamon kaj mia frosta korpo dissplitios en mil pecojn.
Peu peu, j'ai pris conscience que le froid, dont parlait Jean au dpart, avait entam son
cruel ouvrage. J'ai senti, sur mes mains et doigts, des picotements, dus au froid,
graduellement devenir de mordantes brulures... On aurait dit que des pines de glaces
s'enfonaient dans ma peau, pntraient profondment dans la chair et se glissaient entre
les os. J'tais pris par un froid glacial qui emprisonnait fermement mes doigts, mains et
bras comme dans un carcan. Je ne les contrlais plus... Mes mains s'accrocheraient-elles
longtemps Jean ? Je ne cherchais pas de rponses. Dj, mes penses erraient en
d'autres lieux. Ce qui se rapportait mon corps ne trouvait plus d'cho dans ma tte.
Quelle tranget ! Au virage un peu brutal ou au prochain souffle, je serai projet sur le
macadam et mon corps gel se brisera en petits morceaux.
Des pli lamezure kiel la malvarmeco plenumis sian laboron, la vizao de Maria
malaperis, kiel malanta nebulo. Tempo estis interrompita. ajnis, kvaza ni estus
veturantaj de tagoj kaj tagoj. Mi nur deziris ke, tiu inkubsono esu
Au fur et mesure que la froidure faisait son uvre, le visage de Maria disparaissait,
comme derrire un nuage. Le temps tait suspendu. Il semblait que nous roulions depuis
des jours et des jours. Jaurais seulement voulu que le cauchemar cesse
Mi sentis ion sur la ultro, kiu iis pli forta, premanta, kio enis min. Mia menso subite
reprenis posedon de tiu korpo, kiu estis apartigita disde mi, dum iu tempo. Roero!
Roero! Tiuj vortoj eksonis en miaj oreloj. Tio estis Johano. Starante apude, li skuis min
dirante:
- Roero! Ni haltis. He! Kion vi faras? Ni estas anta la stacidomo de Perao.
Je sentis quelque chose, sur l'paule, qui devint plus fort, pressant, qui me gnait. D'un
coup, mon esprit reprit possession de ce corps qui m'avait t enlev pendant un temps.
Roger ! Roger ! Ces mots rsonnaient dans mes oreilles. C'tait Jean ! Debout ct, il
me secouait tout en parlant :
41
- Roger ! Nous nous sommes arrts. Eh ! Qu'est-ce qui t'arrive ? Nous sommes devant la
gare de Perrache.
Pene, mi eltiriis el tia letargio kaj rekonsciiis. Jes, ni estis anta la stacidomo. Mi estis
algluita al la sidilo, kaj miaj rigidaj membroj malfacile ekmoviis. Pluraj minutoj estis
bezonataj, por ke mi sukcesu starii sur miaj piedoj kaj plene rekonsciii. Johano ridegis
asertante, ke se mi vidus mian kapon, tio kazus al mi timon kaj li aldonis:
- Eble, la malantaa seo ne estas sufie komforta por via moto? La venontan tagon, mi
konstruos kajuton sur i, kun hejtilo evidente. Ha! Ha! Vi estas tiel frosta kiel mi. Ni ne
plu veturos tiel, ar la vetero estas tro aa. Ni darigos nian veturon trajne.
Avec peine, je sortis de cette lthargie et repris connaissance. Oui, nous tions devant la
gare. J'tais soud au sige et, difficilement commenais bouger mes membres rigides.
Plusieurs minutes furent ncessaires pour que je russisse me mettre debout et
reprenne tout fait contact avec la ralit. Jean riait en affirmant que si je voyais ma tte
cela me ferait peur et ajouta :
- Peut-tre que le sige arrire n'est pas assez confortable pour Sa Seigneurie ? La
prochaine fois, je construirai une cabine dessus avec, bien sr, le chauffage. Ah ! Ah ! Tu
es aussi gel que moi. Nous ne roulerons plus ainsi, car le temps est trop mauvais. Nous
irons en train.
Certe, mi frostis, tamen kvaza elektro-oko restarigus min, mia cerbo rapide kalkulis. La
monkapablo estis la kazo de tio. Finance eblus por mi iri de Modano is Nico elspezante
nur iom da benzino, kiun mi pagus al Johano, kaj pagi por la revena bileto de Nico al
Modano. Sed mi ne plu havis monon por kroma elspezo, kiel trajna vojao Liono-Nico.
Jen la tiom antatimigita katastrofo!
J'tais gel, pourtant, comme si un lectro-choc m'avait remis d'aplomb, mon cerveau se
mit rapidement calculer. L'argent en tait la cause. J'en avais assez pour aller de
Modane Nice en dpensant seulement les frais d'essence que je rembourserais Jean,
et le billet de retour de Nice Modane. Mais je n'avais pas d'argent pour faire face
d'autres frais comme le billet de Lyon-Nice. Voil, la tant redoute catastrophe !
Kompreneble, mi ne riskis paroli pri tio kun Johano! Tion mi ne povis! Ne eblis! Tro
altvalora estis nia akordo. iam por mi, amikeco estas trezoro protektinda, ar tro malofta
por adaci in malpari. Ulo, kiu monsuus vin, u li dare povus esti via amiko? Ne,
certe! Pro tio, mi preferis preteksti, ke mi malbone fartis kaj mi reveturis trajne al
Modano, kiam Johano reatingis sian familion en Nico.
Il est vident que je me suis gard d'en parler Jean. Cela je ne le pouvais ! Impossible !
Notre entente tait trop prcieuse. Pour moi, l'amiti avait toujours t un trsor
protger parce que trop rare pour risquer de le perdre. Quelqu'un qui vous emprunterait
continuellement de l'argent pourrait-il tre longtemps votre ami ? Je crains que non !
cause de cela, j'ai prfr prtexter un malaise et rentrer en train Modane pendant que
Jean rejoignait sa famille Nice.
Mi eniris la kazernon de la 15a BCA, kun granda bedaro en la koro. u denove, pli
malfrue, la sorto donacos al mi novan ancon? Mi forte dubis pri tio
Avec un grand regret, je suis revenu la caserne du 15e BCA. Est-ce que, plus tard, le
destin me donnerait une nouvelle chance ? Jen doutais fortement...
42
Kiel mi povus uzi tiun tutan neutilan tempon? La kazerno, kiu normale aspektas, kvaza
abelujo estis dezerta, preska senhoma. Nenio farenda a farebla. Dimanon
posttagmeze, por pasigi la tempon, mi piediris al la stacidomo. Mi estis sola kaj la vojo
ajnis al mi pli teda ol iam ajn.
Comment pourrais-je user tout ce temps inutile ? La caserne, qui d'ordinaire ressemble
une ruche, tait dserte, presque sans vie. Il ny avait rien faire et rien pour soccuper !
Le dimanche aprs-midi, par dsuvrement, je suis all pied jusqu' la gare. J'tais
seul et la route me parut plus fade que jamais.
Modano estas irkaita de nia kazerno kaj de malnovaj fortresoj viziteblaj a ne. En tiu
militurbo lois la laboristoj dungitaj en la fabrikoj de kemiaoj, kies altaj kamentuboj
malavare krais densajn fumojn, kiuj tegmentis la valon per nigra kaj fetora nubo. La la
laraj kaj rektaliniaj stratoj, malvolviis vicoj da domegoj, certe rapide konstruitaj, ar
iu estis perfekta kopio de sia najbaro. Sameco en la senarma arkitekturo, kaj
grizaspekta koloro de la muroj. Iliaj eksteraoj, kie estis alkroitaj balkonoj, faris
impreson de malpureco pro manko de prizorgado. Banaleco kaj malojeco elfluis el tiuj
lokoj. agrenite, mi reiris al la kazerno, min sternis sur la liton, kaj fermis la okulojn.
Imagante la vizaon de "tiu" Maria, kiun mi preska renkontis, mi dormiis
Modane est entour de notre caserne et d'anciens forts quil tait possible ou non de
visiter. Dans cette ville de garnison, loge des gens employs par les usines de produits
chimiques dont les hautes chemines crachaient une fume dense recouvrant la valle
d'un nuage noir et nausabond. Le long des rues larges et rectilignes se droulaient des
ranges d'immeubles, probablement construits dans l'urgence, car chacune tait le
parfait clone de sa voisine. La similitude dans une architecture sans charme et la teinte
gristre des murs donnaient une impression de malpropret par manque d'entretien. Une
grande banalit et profonde tristesse s'chappaient de ces lieux. Chagrin, je suis
retourn la caserne, je me suis tendu sur le lit et ai ferm les yeux. Imaginant le visage
de cette Marie que j'avais presque rencontre, je m'endormis.
Kiam Johano revenis, li kun granda ojo diris:
- Nekredeble! En Liono, prefere ol atendi mian trajnon, mi petveturis je la elirejo de la
stacidomo. La unua ato, kiu pasis anta mi, haltis kaj min akceptis. Mi estis en Nico
longe anta la trajno. Kaj, mi ne elspezis unu solan frankon! u, tio ne estas bela?
Quand revint Jean, avec un visage radieux il me dit :
- Incroyable ! Lyon, au lieu d'attendre mon train, j'ai fait du stop la sortie de la gare.
La premire voiture qui est passe devant moi s'est arrte et m'a pris. J'tais Nice
longtemps avant le train. Et, je n'ai pas dpens un seul franc ! Ce n'est pas beau ?

7 : Reiri estintecon - Retour vers le pass.

Mia patro iam diris, ke kiam li soldatiis, de la 20a de oktobro 1934 is la 14a de
oktobro 1935 kaj anka, kiam la 26an de agusto 1939, la estraro dekretis per afiado la
eneralan milit-mobilizadon, neniam oni petis de li trajno-pagon.
43
-Vi estas en armeo, do estas armeo, kiu devas vin nutri, vesti kaj doni ion, kio estas
bezonata. Vi laboras por i, i devas pagi la elspezojn, kiuj rezultas de tio se ne, estas tro
facile. Estas hontinde, ke vi estus devigata pagi dudek kvin procentojn de la trajno-
biletoj. Vi devus rifuzi kaj, tion diri al viaj oficistoj...
Mon pre ne manquait pas de rappeler qu'tant soldat du 20 octobre 1934 au 14 octobre
1935, et encore, quand le 26 aot 1939, le gouvernement dcrta la mobilisation
gnrale par voie d'affiches, jamais on ne lui avait demand de payer ses dplacements
en train.
- Tu es dans l'arme, c'est donc l'arme qui doit te nourrir, t'habiller et fournir tout ce qui
est ncessaire. Tu travailles pour elle, elle doit payer les dpenses qui en dcoulent sinon,
c'est trop facile C'est honteux que tu sois oblig de payer 25 % des billets de train. Tu
devrais refuser et le dire tes officiers
Laca de tiuj senutilaj grumbladoj, mi ne plu parolis pri monrimedo al li. Mi kalkulis kun
mia patrino por tiuj elspezoj, kiujn i donis al mi kaeme. Pli malfrue, en Alerio, mi
komprenis lian agmanieron. La patro havis fortan personecon kaj obstine plustaris en siaj
principoj. Iun tagon, la militista leter-portisto venigis min en sian oficejon. Post
subskribo, kiel kvitanco marene de lia potmandato-libro, li donis al mi la dek frankojn
senditajn de la patro. Dek frankoj! Iu tiel ridinda monsumo! Komence en mia menso mi
suspektis la armean leteriston pri monelpremo. Li vidis mian enon kaj montris al mi, ke
tiu sumo estis nepre skribita sur la kontolibro, kaj ne eblis fari ajnajn eraretojn. Mi estis
malkontenta, kaj sentis min tiel ofendita, ke mi ne plu skribis al la familio dum iom da
tempo.
Fatigu de toutes ces vaines protestations, je ne lui ai plus parl d'argent. Je prvoyais
les dpenses avec ma mre qui me donnait l'argent discrtement. Plus tard, en Algrie je
compris sa faon d'agir. Mon pre avait une forte personnalit et obstinment restait sur
ses positions. Un jour, le vaguemestre me fit venir dans son bureau. Aprs signature pour
quittance, en marge de son livre de mandats, il me remit les dix francs envoys par mon
pre. Dix francs ! Une somme si ridicule ! J'ai d'abord suspect le vaguemestre d'en
avoir pris une partie. Il remarqua ma gne et me montra que c'tait bien la somme porte
sur le livre de compte et qu'il n'tait pas possible de se tromper. Je n'tais pas content et
me sentais si offens que je n'ai plus crit la famille pendant quelque temps.
Tiu monsumo, kompreneble, estis nepre ridinda. Mia patro vere nenion komprenis pri la
vivo en kazernoj. Certe mi iis serento la unuan de julio mil nacent sesdek du, sed e
serento dum la lalea daro de la soldata servo, kiu estis dek na monatojn longa, mi
ricevis pli-malpli ses frankojn kaj kartonon da cigaredpaketoj iumonate. Preferinde diri,
almozon. Cigaredoj por mi, kiu neniam fumas! Kia stulteco! Eblus kredi, ke dum tiu
milito, la soldatoj ne sufie rapide mortis tiel ili aldonis kartonon da malbonaj cigaredoj
por helpi la aferon
Cette somme, videmment, tait absolument ridicule. Mon pre ne comprenait
dcidment rien la vie en caserne. videmment, je devins sergent le 1er juillet 1962,
mais, mme sergent, pendant la dure lgale du service militaire de 19 mois, je recevais,
plus au moins, 6 francs et une cartouche de cigarettes par mois. Autrement dit, une
aumne. Des cigarettes, pour moi alors que je ne fume jamais ! Quelle btise ! On aurait

44
pu croire que, dans cette guerre, les soldats ne mourraient pas assez vite alors, ils
avaient ajout des cartouches de mauvaises cigarettes pour aider
Soldatservante ni havas la tutan tempon dezireblan por mediti pri la turmentetoj de la
iutaga vivo. Tiun koleron, kiun mi nutris kontra miaj gepatroj, u i estis vere justa,
prava? Mi permesis al mi esprimi prijuon, ekde mia sperto, abstraktante ilian propran
vivon. Ilia infanao, iliaj komencoj kiel plenkreskuloj, kaj la tiama vivo en kiu ili
klopodis dum mi estis for. io, tio havis konsekvencon sur ilia maniero percepti la vivon,
trakti problemojn kaj sekve, sur ilia konduto.
Sous les drapeaux, nous avons tout le temps ncessaire pour mditer sur les petits tracas
du quotidien. Cette colre que je nourrissais contre mes parents, tait-elle juste, fonde ?
Je m'tais permis d'exprimer un jugement partir de mon exprience faisant abstraction
de leur propre vie. Leur enfance, leurs dbuts comme adultes et la vie d'alors o ils se
dmenaient pendant que j'tais absent. Tout cela avait des rpercussions sur leur
manire de percevoir la vie, aborder les problmes et par suite sur leur faon d'agir.
Kiam i estis kvin jarojn aa, mia patrino estis dungigita de sia patro e farmisto por gardi
brutaron. Iun tagon, kiam i jam havis blankajn harojn kaj estis parolanta kun unu el siaj
dek gefratoj, mi kae askultis:
- u vi memoras Mariuso pri tiu epoko kiel, io estis ege malfacila? La hundoj havis pli
belan vivon ol ni. Mia mastro ne sufie nutris min. Mi ricevis, du fojojn tage, iom da
sengrasa supo, tranaon de seka pano, iom da sala lardo kaj malofte, pecon da fromao,
kutime tiel malmola kiel ligno. Mi iam estis malsata! Kiam mi povis, kae, mi telis unu
a du ter-pomojn el la marmito de la porkoj. Tiam mi estis tiom kontenta, ke estis festo!
Foje, gardante la brutaron en herbejo, malproksime de la bieno, por ke neniu povu vidi
min, mi mamsuis la bovinojn, kiuj bone min konis kaj neniam kontrastaris min. Mi
estis tro malgranda por gardi la bovinojn. Estis la bovinoj, kiuj gardis kaj protektis min...
Quand elle avait 5 ans, ma mre avait t place, par son pre, chez un fermier pour
garder les vaches. Un jour, alors qu'elle avait dj les cheveux blancs et discutait avec
un de ses frres, discrtement j'ai cout :
- Est-ce que tu te souviens Marius, en ce temps-l, combien c'tait dur? Les chiens
avaient une plus belle vie que nous. Mon matre ne me donnait pas assez manger. Je
recevais, deux fois par jour, un peu de soupe maigre, une tranche de pain sec, un peu de
lard sal et rarement un morceau de fromage, gnralement aussi dur que du bois. J'tais
toujours affame ! Lorsque je le pouvais, trs discrtement, je volais une ou deux pommes
de terre dans la marmite des cochons. Alors, j'tais si contente que c'tait la fte. Parfois,
gardant le troupeau dans un pr loign de la ferme, o personne ne pouvait me voir, je
ttais les vaches qui me connaissaient et ne me repoussaient pas. J'tais trop petite pour
garder les vaches. C'tait les vaches qui me gardaient
Je la komenco mia patro havis agrablan vivon, ar li naskiis en familio de bonhavaj
komercistoj: Mia avo estis vingrocisto kaj arbarekspluatisto, dum la avino zorgis pri
bilardkafejo. La sorto tion detruis, kiam, iun tagon, lia patro, mia avo, subite mortis. Mia
avino, malsae tuj anstataigis lin per juna amanto, konata kiel drinkemulo, kiu bone
profitis de la vivo kaj de aliaj homoj. Neniam laborante, iam drinkante, li tiel malparis
la paraojn de la familio kaj finfine mortis pro cirozo. Mia patro, kiu havis dek kvin
jarojn, ne eltenis tion. Tuj post la alveno de la amanto, okazis severa disputo kun la
45
patrino, kaj li estis foretita sen io en la pooj. Por vivteni, li dungiis, kiel tagsalajra
laboristo e la farmbienoj a masonistoj... De tiam, por li, kompreneble, monero de "unu
franko" iam reprezentis la penon, kiu, en tiu pasinta malfelio, kostis al li tiom da vito.
Au dbut, mon pre avait une vie agrable, car il tait n dans une famille de
commerants aiss : Mon grand-pre tait grossiste en vin et spiritueux alors que ma
grande mre grait un caf-billard. Le sort balaya cela quand mon grand-pre mourut
subitement. Ma grand-mre, volage, le remplaa rapidement par un jeune amant connu
pour tre un ivrogne profitant de la vie et des gens. Ne travaillant jamais, il buvait plus
que de raison. Il dilapida ainsi les conomies de la famille et mourut d'une cirrhose. Mon
pre, qui n'avait que 15 ans, ne le supporta pas. Aussitt aprs l'arrive de l'amant, il eut
une svre dispute avec sa mre qui le jeta dehors sans rien en poche. Pour vivre, il se
loua, la journe, comme garon de ferme ou maons... Depuis, pour lui, une pice dun
franc reprsentait toujours la valeur qui, dans ces temps difficiles, lui avait demand tant
de sueur.
Mia vivo estis milfoje pli agrabla kaj facila ol tiuj, kiujn miaj gepatroj travivis... Mi
forgesis tiun incidenton. Eble la patro, volonte, in faris por komprenigi min, ke ofte la
vivo rezervas al ni malagrablaojn.
Ma vie tait mille fois plus agrable et facile que celle que mes parents avaient vcue
J'oubliais cet incident. Peut-tre mon pre, avait-il fait cela sciemment pour me montrer
que la vie nous rserve parfois des dceptions.

Le lavoir de Modane La Lavujo

La dua parto de nia stao estis jam de pluraj tagoj komencita, kiam okazis speciala
evento. i estis neordinara por mi, ar mi naskiis en pli-malpli ebena regiono. La
Lozero averae atingas la altitudon de okcent metroj, kaj la vilao de la gepatroj estis je
nacent metroj. Evidente mi sciis pri la Monto-Lozero je 1699m, kaj la Monto-Agualo je
1565m, sed mi neniam vizitis ilin.
La 2e partie de notre stage avait dbut depuis plusieurs jours quand se produisit un
vnement particulier. Il n'tait pas ordinaire pour moi qui tais n dans une rgion
plutt assez plate. La Lozre s'lve en moyenne 800m d'altitude et le bourg de mes
parents 900m. videmment, javais entendu dire que le mont Lozre atteignait 1699m
et le mont Aigoual 1565m, mais je ne les avais jamais vus.

46
Ni kamione eliris el nia kazerno, kun nia tuta montana ekipaaro, por aliri al la montana
kampo "La lavejo" je proksimume la altitudo de 2000m, kie ni devis loi plurajn tagojn.
La kampo ne estis kampo, sed vera kazerno, kiu aspektis efe stranga. Temis pri
kvaretaa U-forma konstruao, kies nur muroj kaj tegmentaj kovraoj el talbetono estis
finitaj. La tutao en bona stato bele aspektis. Tamen, la konstruao faris impreson, ke iuj
laboristoj konstruantaj in ekforiris jam delonge. Postrestis dise, pecoj de skafaldo kaj
diversaj iloj, kiuj vane atendis ilian revenon. La decido de la estraro, la konstruo de tiu
kazerno estis komencita anta la 2a Mondmilito. La trofrue alvenanta militproklamo
definitive haltigis in. Neniu plu interesiis pri tiu afero, kiam eksonis la fino de la milito.
En camion nous avons quitt la caserne, avec tout notre quipement de montagne, pour
rejoindre, le camp de montagne, Le lavoir, environ 2000 m d'altitude o nous devions
passer plusieurs jours. Le camp n'tait pas un camp, mais une vraie caserne qui avait un
air trange. C'tait une construction de 4 tages en forme de U, dont seuls les murs et le
toit, en terrasse, taient termins. L'ensemble, en bon tat, avait un bel aspect. Pourtant
la construction donnait l'impression d'avoir t dlaisse par les ouvriers depuis
longtemps. Il restait, a et l, des morceaux d'chafaudages et divers outils qui
attendaient vainement leur retour. Sur dcision de l'tat, la construction de cette caserne
avait dbut avant la 2e Guerre mondiale. La dclaration de guerre, arrive
prmaturment, l'avait arrte dfinitivement. Plus personne ne s'intressa ce projet,
quand arriva la fin de la guerre.
Forgesita estas la kazerna projekto "La lavujo". i restas tie, tute nuda, je alteco de pli ol
du mil metroj kun, kiel najbaroj vastegaj spacoj nekovritaj. De tie impetas pintoj, kiuj
altias por droni en la nubojn kaj grimpas super ili en la ielon.
Oubli est le projet de la caserne "Le lavoir". Elle reste l, toute nue, une altitude de
plus de 2000 m avec, comme voisins, de vastes espaces enneigs d'o s'lancent des
sommets qui vont se noyer dans les nuages et s'lvent au-dessus d'eux dans le ciel.
Kiaj mirindaj, sublimaj lokoj! Tuj, kiam la sunradioj karesas la nekristalojn, io
splendas, brilegas! Mi miris, entuziasmis pro tiom da beleco, kiel eta infano anta
kristnaska abio. Mi plenplenigis miajn okulojn kaj memoron de iuj, tiuj fabelaj pejzaoj.
Mi timis tro rapide vekii kaj ne plu vidi tiujn belaojn. Mi timis ne plu havi la eblecon
reveni por kontempli tiun soran spektaklon.
Quels lieux merveilleux, sublimes ! Ds que les rayons du soleil caressent les cristaux de
neige, tout resplendit, s'enchante ! J'tais bahi, ravi par tant de beaut, comme un petit
enfant devant un arbre de Nol. J'ai rempli, jusqu'au bord, mes yeux et ma mmoire de
tous ces paysages fabuleux. Je craignais de me rveiller trop vite et ne plus voir cette
beaut. Je craignais de ne plus avoir la possibilit de revenir pour contempler ce
spectacle ensorceleur.
Jen nia baza kampo. Tiu kazerna skeleto, sur kies centra korto ni muntis grandajn tendojn
"marabuto" flav-brunajn. De tiu loko ni foriris por ekskursi sur la montarojn, ataki la
kulminojn sen vere venki ilin kaj lerni humilecon anta la naturfortoj. Unu el tiaj
ekspedicioj iis tute neatendita. Matene, kiam ni forlasis malanta ni "La lavujon", la
temperaturo estis pli malalta ol en la antaaj tagoj. Tio anoncis veteraon kaj anka
almena malpli belan montaran spektaklon. Dum ni grimpadis la la deklivo de la celita
pinto, la vetero subite difektiis, kaj la nebuloj rapidege forgumis la sunon, kiu eskortis
47
nin ekde la mateno. Ni ricevis ordonon mari unuvice, firme tenante per la mano la
veston de tiu, kiu antairis kaj nepre neniam malteni in.
Voil notre camp de base. Ce squelette de caserne, sur la cour centrale duquel nous
avons dress de grandes tentes marabouts kaki. De cet endroit, nous partions faire des
sorties en montagne, nous attaquer aux sommets, sans vraiment les vaincre, et apprendre
l'humilit devant les forces de la nature. Une de ces expditions est reste mmorable. Le
matin, lorsque nous avons laiss derrire nous Le lavoir, la temprature tait plus basse
que les jours prcdents. Cela annonait du mauvais temps et aussi un moins beau
spectacle. Alors que nous grimpions sur la pente du sommet atteindre, le temps sest
dgrad et les nuages ont voil le soleil qui nous accompagnait depuis le dpart. Nous
avons reu l'ordre de marcher en file indienne en tenant fermement la veste de celui qui
nous prcdait et de ne la lcher en aucun cas.
En la vico, la homoj moke grumbletis. Kompreneble, ni ne estis infanoj, kaj ni ne bezonis
ordonojn por scii, kion fari. Ni estis soldatoj, u ne? Armeo estas armeo do, e
kontravole, ni tamen plenumis la us ricevitan ordonon. Apena mi estis ekkaptinta la
veston, kiu pendis anta mi, kiam la nebulo densiis. i iis firma, dika, kompakta. Mi
plu nenion vidis, nek la neon nek la kamaradon, kiu pais anta mi. Ni estis blinduloj.
Neniu plu seris la kialon kaj la kielon, nek grumblis pri la ricevita ordono. iu, firme
tenis la baskon, sola ligilo, kiu kondukis al la lumo.
Dans la file, les hommes raillaient. Nous n'tions pas des enfants et n'avions pas besoin
d'ordres pour savoir que faire. Nous tions des soldats, n'est-ce pas ? Mais l'arme, c'est
l'arme donc, mme contrecur, nous avons excut l'ordre reu. peine, avions-nous
saisi la veste qui pendait devant nous, que le nuage s'paissit. Il devint ferme, pais,
compact. Je ne voyais plus rien, ni la neige, ni celui qui marchait devant moi. Plus
personne ne plaisantait sur le comment et le pourquoi, ni contestait l'ordre reu. Chacun
tenait ferme la veste, seul lien, qui conduisait la lumire.
Zigzagante, ni dare antaeniris, ar la deklivo estis tro kruta. Nur post du longaj horoj,
ni eliris el tiu malluma nenieco por eniri en ian fluegon de blindigaj sunradioj. La pinto
de la montaro estis tie, fiere staranta anta ni. ie, irka ni, etendiis la ielo, kies
helblueco ravis min. Simple, tio estis mirindao.
Nous avons continu d'avancer en zigzaguant, car la pente tait forte. Ce n'est qu'aprs
deux longues heures que nous sommes sortis de ce tunnel obscur pour entrer sous un
torrent de rayons de soleil aveuglant. Le sommet de la montagne tait l et se dressait
firement devant nous. Tout autour de nous s'tendait le ciel dont le bleu profond me
saisit. C'tait une pure merveille !
Jam du monatoj fluegis ekde nia alveno en Modano. Ni ricevis la faman "Alpan
Breveton", kiu portis sur si la stampilon de la regimento kaj la daton de la unua de
agusto mil nacent sesdek unu. i atestis pri la plenumo de kvin grimpadoj je
proksimume tri mil metroj super la nivelo de la maro.
Dj, deux mois s'taient couls depuis notre arrive Modane. Nous avons reu le
fameux "Brevet alpin" portant le blason du rgiment et la date du 1er aot 1961. Il
certifie que nous avons atteint cinq sommets d'environ 3000 mtres au-dessus du niveau
de la mer.
48
Kiel antavidite, disdonante la brevetojn, la sekciestro sciigis nin, ke la rezultoj de la fina
ekzameno estos sendataj, kiel eble plej rapide al niaj propraj regimentoj. Tial, neniu povis
plendi pri la malbonaj a ne sufie bonaj ricevitaj notoj... Sur la kajo de la stacidomo, ni
interanis niajn adresojn, promesante unu al alia, ke ni rapide skribos por diri, kie ni
estas kaj, kiel ni fartas.
Comme prvu, en distribuant les brevets, le chef de section nous informa que les rsultats
des examens seraient envoys, aussi vite que possible, nos rgiments. Ainsi, personne
ne pouvait se plaindre des mauvaises ou pas assez bonnes notes reues... Sur le quai de
la gare, nous avons chang nos adresses en nous promettant que nous cririons
rapidement pour donner de nos nouvelles et dire o nous sommes.
*****
En la trajno, rigardante malatente, ankora unu fojon, tiun pejzaon, kiu rapidege
trapasiis anta la fenestro, mi ne povis min deteni de penso pri tiuj homoj renkontitaj en
Modano. Kune, ni partoprenis en eksterbanalaj travivaoj. Tamen ni estis tiom malsamaj
koncerne niaj originoj, edukoj, instruoj, kondutoj kaj esperoj en la estonteco. eestis ri-
kaj malriuloj, inenieroj kaj simplaj metiistoj, teistoj kaj ateistoj. Oni rajtas sin demandi,
kiel armeo dum la selektadoj sukcesas krei tian miksadon, kiu tamen finkondukis al ia
pozitiva kaj tre instrua sperto. Evidente, ni reciproke promesis skribi kaj revidi nin! Kiom
da ni havos, iun tagon a alian, la volon a simple la deziron efektivigi tion? Ni estas kiel
nuksoeloj sur la maro. La ventoj puas nin kien ili volas kaj ofte tre malproksimen el nia
devena alveno. Rilate al la estonteco, estas malsae aserti el kia ligno i estos fabrikita
Dans le train, regardant distraitement, une dernire fois, ce paysage qui dfilait devant
la fentre, je ne pouvais m'empcher de penser ces hommes rencontrs Modane.
Ensemble, nous avons vcu des moments uniques. Pourtant, nous tions si diffrents
quant nos origines, ducations, savoirs, comportements et esprances en l'avenir. Il y
avait : des riches et des pauvres, des ingnieurs et de simples employs, des croyants et
athes. On peut se demander comment l'arme, lors de la slection, avait russi
composer cet amalgame qui, en fin de compte, avait abouti une exprience positive et
formatrice. Bien sr, nous nous sommes promis de nous crire et de nous revoir !
Combien d'entre nous auront-ils, un jour ou l'autre, la volont ou seulement le dsir de le
faire ? Telles des coquilles de noix sur la mer, le vent nous pousse o il veut et souvent
trs loin de notre port d'attache. Concernant l'avenir, il n'est pas sage de prtendre
savoir de quel bois il sera fait...

49
 8 : Reveno al Burgo - Retour Bourg.

Denove mi estis en mia rekruto-regimento, la 2a kompanio de la 1a R.T.M. de Burgo-en-

Breso. Atendante la ricevon de la sta-rezultoj, mi estis instruktoro por la novaj
konskriptoj. Dum mia stao, mi speciale abomenis la lernadon de la arm-manuzo. Instrui
tion al la junaj soldatoj, tute ne plais al mi. io, tio estis provizora kaj mi bone sciis, ke,
iom pli frue a iom pli malfrue, mi devos kiel la aliaj soldatoj iri en Alerion. Kiel eble
plej balda, tio ajnis al mi pli bona ol resti tie pro la cirkonstancoj.
J'tais de retour dans mon rgiment, la 2e Cie. du 1er R.T.M. de Bourg-en-Bresse. En
attendant le rsultat du stage, je suis devenu instructeur pour les nouvelles recrues.
J'avais, pendant mon stage, spcialement dtest l'instruction du maniement d'armes.
Instruire cela aux jeunes soldats me plaisait encore moins. Tout cela tait provisoire et je
savais bien que, tt ou tard, je devrais comme les autres partir en Algrie. Compte tenu
de la situation, il me semblait prfrable d'y aller tout de suite plutt que de rester l.
Pretervole, tiun preferon, kiu unuatempe povus aperi tre strange, certe forte inspiris la
malbona etoso, kiu regis en la sekcio same kiel la tro ordinaraj kaj ebenaj irkaaoj de
Burgo-en-Breso. La montara regiono de Modano estas tiel bela, ke neniam vi enuas. Ju
pli vi in konas, des pli vi in amegas. En la EOR-sekcio (sekcio de lernantoj en
rezervoficira lernejo), ni evidente suferis en nia korpo kaj foje mense sed, finfine, tiuj
elprovoj konigis nin al ni mem. Krome la vortoj amikeco kaj solidareco ne estis vanaj.
Kiel mi atis Modanon, tiel mi malamis Burgo-en-Breson
50
Spontan, ce choix qui, au premier abord, pourrait paratre trange tait fortement
inspir par la msentente qui rgnait dans la section de mme que par la rgion de la
Bresse, trop plate et banale. La rgion montagneuse de Modane est si belle qu'on ne s'y
ennuie jamais. Plus on la connait, plus on l'aime. Dans la section des EOR, nous avons
souffert physiquement et parfois mentalement, mais en fin de compte, ces preuves ont
permis chacun de dcouvrir ses limites. En outre, les mots amiti et solidarit n'taient
pas vains. Tant j'ai apprci Modane, tant j'ai dtest Bourg-en-Bresse
Du leterojn mi jam ricevis de Maria. Mi multe esperis de tia ekzotika korespondado, eble
kiel iu soldato restanta tre longtempe for de sia familio. Estas dirite, ke iu el ili devas
havi soldatan "bapto-patrinon". Kompreneble temas pri junulino, kiu konsentas regule
skribi al soldato, kiun i elektis a ne, dum lia militservo. Foje, tiu simpla korespondado
ias amrilato. La soldato retrovas sian belulinon dum forpermeso kaj, se la flamo ne
estingias tro frue, la tiel kreita paro sin retrovos fine de la militservo por geedzii.
Soldatoj rajtas revi kaj kiel la aliaj mi tion faris. E se mi povus sendi leterojn al Maria,
tiel longajn, kiel estis tiuj de Johano al lia fianino, ar mi pensis, ke tio povus lacigi in,
mi ne tion faris. Mi senpacience atendis ian potaon por skribi miavice. La aferon mi ne
volis bruski sed preferis lasi in tute nature evolui.
J'avais dj reu deux lettres de Maria. J'esprais beaucoup de cette relation, peut-tre
comme tous les soldats qui restent trs longtemps loin de leur famille. On dit que tous
doivent avoir une marraine. C'est une jeune fille qui accepte de correspondre avec un
soldat, qu'elle a choisi ou non, pendant son service militaire. Parfois, cette simple
correspondance devient une relation amoureuse. Le soldat retrouve sa belle en
permission et, si la flamme ne s'teint pas trop tt, le couple, ainsi form, se marie la
fin du service militaire. Les soldats ont le droit de rver et, comme eux, j'ai rv aussi.
Mme si j'avais pu envoyer, Maria, des lettres aussi longues que celles de Jean sa
fiance, parce que je pensais que cela pourrait la lasser, je ne le fis pas. Avec patience,
j'attendais sa lettre pour crire mon tour. Je ne voulais pas brusquer les choses et
prfrais les laisser voluer naturellement.
Mia laboro, kiel helpmonitoro malmulte okupis min. E nenion farante, mi estis devigata
resti en la kazerno. La tagoj ajnis pli longaj. Mi terure enuis pro longa atendado. Pro tio,
mi kontaktis korespondan lernejon. Estis tiom da fakoj, kiuj interesis min, ke neniam mi
povos engluti la tuton ne pro manko de volo a intereso, sed de tempo. Post cerbumado
mi elektis komercan kurson. Sendube viziti tiun kurson estis de, kaj por mi, utila decido,
ar la mia estinteco, sin trovis tie la usta vojo. Miaj gepatroj kaj patraj geavoj vivis kiel
komercistoj. Mi estis diskutema kaj la kontakto kun aliuloj estis ne nur agrabla sed necesa
por atingi mensan ekvilibron. Tie etendiis mia preferata vojo, do mi devis min prepari
kaj akiri pli da kompetenteco. En la kazerno, post la plenumado de miaj help-instruistaj
devoj, apartigita en neokupata soldat-dormejego, mi sidis e granda ligno-tablo, kiu staris
en ia mezo. Tiam, mia cerbo iis absorbita en lecionoj kaj taskoj. Tiel okupita mia
tempo iis pli profito-done, ol langvori en tiu kazerno a vagi en la kafejoj de Burgo-en-
Breso, kie la soldatoj kun la tempo konstruis al si malbonegan reputacion.
Mon travail d'aide instructeur m'occupait peu. Mme si je n'avais rien faire, je devais
rester la caserne. Les jours semblaient sans fin. L'attente m'tait intolrable ! cause
de cela, j'ai pris contact avec une cole par correspondance. Il y avait tant de matires

51
qui m'attiraient que jamais je ne pourrais tout faire, non par manque de volont ou
d'intrt, mais de temps. Aprs rflexion, je me suis inscrit un cours de commerce. Nul
doute que la dcision de suivre ce cours fut, de et pour moi, un utile rflexe, car, vu
l'avenir qui m'attendait, c'tait le bon choix. Mes parents et grands-parents paternels
taient commerants. J'aimais discuter et le contact avec les autres m'tait non seulement
agrable, mais utile pour un bon quilibre mental. L tait ma route prfre, je devais
donc me prparer et acqurir plus de comptences. la caserne, aprs avoir effectu
mon service d'instructeur, isol dans une chambre non utilise, je prenais place une
grande table, au milieu de la pice. Alors, mes penses taient absorbes par les leons
et devoirs. Ainsi occup, mon temps devint plus utile que pass languir dans la caserne
ou traner dans les bistrots de Bourg, o avec le temps, les soldats s'taient construit
une mauvaise rputation.
La rezultatoj de la EOR-stao en Modano finfine alvenis. Mia kunulo, kiu partoprenis
kun mi en tiu stao, estis bone notita kaj li ricevis sian bileton por la oficir-lernejo de
erelo. Rilatas al mi, almena provizore, mi restis nomumita en Burgo kaj iis kaporalo.
Les rsultats du stage EOR finirent par arriver. Mon camarade, qui avec moi avait
particip ce stage, avait t bien not et reu son billet pour l'cole d'officiers de
Cherchell. Quant moi, du moins provisoirement, je suis rest affect Bourg et reu le
galon de caporal.
Kiel antavidite, la oficirkomandanto de mia sekcio opiniis, ke mi ne montris intereson
sufie alte pri la laboro je lia flanko. Verdire, li bonege taksis la aferon. Mi ne estis en
mia usta loko. Li diris al mi, ke li tuj petos mian registron por la venonta foriro al
Alerio. Mi nenion respondis, ar iuj soldatoj estis preparataj tiucele. La kialo estis nur
preteksto, kaj pro tio, ne gravis. Spite la prenindajn riskojn, mi preferis tiun solvon al la
pasado de tagoj instruante al la novuloj, kiel takte mari kaj uzi la armojn. Tiu tedega
trejnado neevitebla por ili, estis terure enuiga por mi, kiu devis tion instrui.
Comme prvu, le chef de ma section pensait que je ne montrais pas un rel intrt pour
les tches qu'il me confiait. Son jugement tait juste. Je n'tais pas ma place. Il me dit
qu'il allait demander mon inscription pour le dpart suivant en Algrie. Je ne rpondis
rien, car tout soldat tait prpar cela. Le motif invoqu n'tait qu'un prtexte donc,
sans importance. En dpit des risques, je prfrais cette solution celle d'instruire, des
jours durant, les recrues marcher au pas et utiliser des armes. Cette lassante
formation, invitable pour eux, tait abrutissante pour moi qui en tais charg.

9 : Forpermeso AFN - Permission AFN.

La granda foriro, normale organizota por la dek-sepa de septembro, donis al mi la okazon
elerpi mian forpermesan tempon de la jaro. En poo, mi havis la gravan dokumenton,
kiu estis titolita "Forpermeso - Anta Forveturo al Nord-Afriko". Li kunportis la datojn
de mia foriro kaj reveno al Bourgo, inkludantan miajn liberajn tagojn. Danke al i, mi
povis trajne veturi hejmen. Entute, mi havis dek kvar tagojn por forgesi tiujn penegajn kaj

52
us pasintajn momentojn, por purigi mian cerbon de tiuj ideoj, kiel la kvalitoj de la armeo
kaj ia utileco a anka nia devo defendi la landon kontra la malamikojn. iuj tiuj ideoj,
por kiuj ili tiom strebadis, celante ilin meti en niajn kapojn. Dek kvar tagojn por isfunde
min aerumi, kaj mergii en la civilan vivon riplenan de tiom da aoj.
Le grand dpart, normalement organis pour le dix-sept septembre, me donna l'occasion
d'puiser mon temps de permission annuel. En poche, j'avais le prcieux ssame qui tait
intitul "Permission de dpart en Afrique du Nord". Il mentionnait les dates de dpart et
de retour Bourg, incluant mes jours de dtentes. Grce lui, je pouvais partir chez moi
en train. En tout, j'avais quatorze jours pour oublier les pnibles moments qui venaient
de s'couler, pour purger ma tte de ces ides telles que les qualits de l'arme et son
utilit ou, encore, notre devoir de dfendre le pays contre les ennemis. Toutes ces ides
pour lesquelles ils avaient tant oeuvr afin de nous remplir la tte. Douze jours pour
changer d'air et m'immerger dans la vie civile riche de tant de choses.
La vivo de la familia entrepreno estis iam tre postulema, temporaba kaj cedis malmulte
da tempo por revado. Mia patro planis pri la estonteco. Li deziris eksii el la komerco por
emeritio kaj, pro tio, transdoni siajn komercejojn. La li, la frato, kiu estis la
unuanaskito, estos grocisto pri fruktoj kaj legomoj. Mi, la duanaskito ekspluatos kiel
detalisto la eneralan nutrabutikon. Mi tre bone komprenis la ideojn de la patro, sed
trapasi mian tutan vivon en San-Albano-e-Ligmanolo, tio ne plais al mi. Enkape mi
havis aliajn vojojn.
L'organisation de l'entreprise familiale tait toujours trs exigeante, demandait beaucoup
de temps et laissait peu de place la rverie. Mon pre faisait des projets. Il dsirait
laisser le commerce pour prendre la retraite et pour cela cder son fonds. Selon lui, mon
frre, qui tait l'ain, serait grossiste en fruits et lgumes, et moi, le cadet, j'exploiterais,
comme dtaillant, l'alimentation gnrale. Je comprenais trs bien l'ide de mon pre,
mais, passer toute ma vie Saint-Alban-sur-Limagnole, cela ne m'enchantait pas. En
tte, j'avais d'autres ides.
Estis tro frue, por ke mi parolu pri mi kaj pri tio, kion mi antavidis. ajnis al mi pli sae
atendi la finon de mia soldatservo por tion fari. Tamen io estis certa, la gepatroj ne
aprobos miajn dezirojn. Oni diras "Kontentigi iujn, e anelo ne povas". Tial la gepatroj,
kaj precipe la patrino, ne estos kontentaj pro tio.
C'tait trop tt pour que je parle de moi et de ce que j'avais prvu. Il me semblait plus
sage d'attendre la fin de mon service militaire pour le faire. Pourtant, une chose tait
certaine, mes parents n'approuveront pas mes choix. Il est dit : "Qu'on ne peut contenter
tout le monde et son pre". Ainsi, mes parents et principalement ma mre allaient tre
trs dus.
*****
Vidi la leterportisto kun pakao je mia nomo, estis tute neatendita. La patrino, kiu mane
prenis in, tuj vidis la nomon de la sendinto a estas pli uste diri, tiun de la sendintino.
Kun rideto, i skuis la kapon kaj diris:
- Ha! Mi malkovris sekreton! Estas iu Maria, pri kiu li neniam parolis. Nia Roero
preparas sian neston. Ha! Ha! i povos veni i tien, ar estos sufie da laboro
Tute konfuzite, mi nenion respondis. Mi nur prenis la pakaon por in malfermi.
53
Voir arriver le facteur avec un paquet mon nom tait une chose inattendue. Ma mre, le
prenant en main, vit le nom de l'expditeur ou, plus exactement, celui de l'expditrice.
Avec un sourire, elle secoua la tte et dit :
- Ah ! J'ai dcouvert un secret ! C'est une Marie, dont il n'a jamais parl. Notre Roger
prpare son nid. Ah ! Ah ! Elle pourra venir ici, car il y aura assez de travail.
Tout confus, je n'ai rien rpondu. J'ai simplement pris le paquet pour l'ouvrir.
Du belegaj karton-saketoj, el kiuj mi eltiris klasikajn diskojn de Herbert Von Karajan,
estis zorge enpakitaj. Kiam, adoleskanto, mi estis en la pensiono "Nia Damo" de Mendo,
la pastro elio, korestro, estis vere interesita pri la grandaj muzikaj klasikaoj. Tuj post la
eldono de nova disko, li evidente tuj aetis in, kaj neniam maltrafis okazon por diskrete
venigi nin en sian oficejon, por ke ni askultu la subliman muzikon. Ni amasiis kaj
premiis, is tridek kvin, en tiun ridinde etetan labor-ambron. Tie, sidantaj surplanke, ni
partoprenis kun li en neforgeseblaj momentoj, kiujn mi intense vivis. En religiema
silento, ni trinkis tiujn muzikojn, kies akordoj kunportis nin tiom longe kaj forte. Mi ne
povas klarigi la kialon de tio, ar pri la muziko mi nenion sciis krom tion, kion mi
lernadis de la pastro kaj plezure kantis kun la lerneja oro. Dum tiuj momentoj, la pastro
elio transdonis al mi parton de sia muzika pasio.
Deux belles pochettes cartonnes, d'o j'ai sorti des disques classiques d'Herbert Von
Karajan, taient emballes avec soin. Quand adolescent, j'tais pensionnaire Notre
Dame de Mende, l'abb Gly, chef de la chorale, tait grand amateur de musique
classique. Ds qu'un nouveau disque tait dit, il l'achetait et ne manquait jamais
l'occasion pour nous faire venir discrtement dans son bureau afin que nous coutions la
sublime musique. Nous nous groupions et entassions, jusqu' trente, dans cet exigu
cabinet de travail. L, assis par terre, nous partagions avec lui d'inoubliables moments
que je vivais intensment. Dans un silence religieux, nous buvions cette musique dont les
accords nous emportaient si loin et si fort. Je ne saurais dire pourquoi. De la musique je
ne connaissais rien sinon ce que j'en avais appris de M. l'abb et, qu'avec plaisir, je
chantais avec la chorale. Pendant ces moments, le pre m'avait transmis un peu de sa
passion.
Ve al mi! Hejme ni ne havis uzeblan aparaton por askulti la senditajn diskojn de Maria.
Kia malfelio! Evidente, skribante al Maria mi neniam aludis pri tio, des pli ke nur mi
kulpis por tiu maltrafo. En miaj leteroj, mi diris al i, kiom mi aprezas klasikan muzikon.
Mi forgesis precizigi, ke kiam mi estis korano en "Nia-Damo", mi kantis, lernis legi la
muzikajn verkojn kaj povis askulti klasikaojn, sed hejme, la gepatroj ne vere interesiis
pri tio. Ni nur havis tre malnovan nadlan gramofonon
Hlas ! la maison, nous n'avions pas d'appareil conu pour couter les disques envoys
par Marie. Quelle malchance ! Il est vident que, en crivant Marie, je n'y ai jamais
fait allusion d'autant plus que j'tais seul coupable de ce malentendu. Dans mes lettres, je
lui avais dit combien j'apprciais la musique classique. J'avais oubli de prciser que
lorsque j'tais choriste Notre-Dame, je chantais, apprenais lire les partitions et
pouvais couter les classiques, mais, la maison, mes parents n'taient pas vraiment
intresss par cela. Nous avions seulement un trs vieux gramophone aiguille...
Kelkfoje mi eltiris la diskojn el la tirkesto, kie ili zorgeme estis vicigitaj. Mi longe
rigardis ilin, kvaza miaj okuloj scipovus adigi la muzikon gravuritan en tiuj kaneloj.
54
Vane! Kun granda bedaro kaj vespiro, mi denove remetis ilin en iliajn belegajn karton-
saketojn kaj en la tirkeston
Parfois, je sortais les disques du tiroir, o ils taient soigneusement rangs. Je le
regardais longuement comme si mes yeux pouvaient entendre la musique grave sur leurs
sillons. En vain ! Avec grand regret et un profond soupir je les remettais dans leur beau
coffret avant de le glisser dans le tiroir
Anta la soldatservo, mi laboris dum iom da tempo en la familia entrepreno, kaj la
organizado de la tago postulis de iuj labortagaj familianoj longajn horojn da laboro.
Vere multe pli, ol la salajrataj komizoj sin devigis plenumi por siaj firmestroj, kaj
malgra tio, mi ne havis laborpagon. La patro diris:
- Ni gastigas vin kun mano kaj dormo; vi ricevas la necesajn vestojn, kiujn la patrino
zorge lavas kaj glatas por vi. Monrimedon vi ne bezonas, ar ion, kion vi bezonas, vi in
ricevas
Mi neniam plendis kontra tio, kio finfine ajnis al mi normala, ar ni iuj estis kune
laborantaj inter samfamilianoj.
Avant le service, j'ai travaill pendant un temps dans l'entreprise familiale et
l'organisation du travail imposait tous les membres de la famille, apte travailler, de
longues heures de travail. Beaucoup plus que ce que les salaris taient obligs de faire
dans leur entreprise et malgr cela, je ne recevais pas de salaire. Mon pre disait :
- Tu as log et nourri ; tu reois les vtements ncessaires que ta mre lave et repasse
avec soins. Tu n'as pas besoin d'argent, car tout ce dont tu as besoin, tu le reois.
Je n'ai jamais protest contre cela qui, d'une certaine faon, me semblait normal, vu que
nous travaillions tous ensemble dans la mme famille.
La alveno de Maria en mia vivo tuj igos la situacion malsama. Interane de la diskoj,
ajnis al mi oportune sendi al i donacon. Unue, por danki in. Poste, per tiu gesto, teksi
pli fortan ligitecon kaj prepari la vojon al pli tenera korespondado kaj eble al amrilato.
Kiel kaj kion fari? Mi parolis pri tio al la patrino, kiu respondis al mi:
- Mi ne komprenas, kial jam vi volas fari al i donacon. Tio ne havas sencon! Atendu is
la fino de via soldatservo! Intertempe, tiom da akvo estos fluinta sub la pontoj, ke, certe,
vi taksos la vivon pli serioze. Vi estos pli matura, kaj kapabla elekti anta vere
engaii
L'arrive de Marie dans ma vie allait changer la donne. En change des disques, il me
semblait opportun de lui envoyer un prsent. D'abord, pour la remercier. Ensuite, par ce
geste, pour tisser un lien plus fort afin de prparer le passage une correspondance plus
chaleureuse et peut-tre une relation amoureuse. Comment et quoi faire ? J'en ai parl
avec ma mre qui me dit :
- Je ne comprends pas pourquoi tu veux lui faire un cadeau. Cela n'a pas de sens !
Attends la fin de ton service ! Entretemps, il passera tant d'eau sous les ponts que tu
auras une vision de la vie plus raliste. Tu seras plus mr et capable de choisir avant de
t'engager vraiment...
Je mia funebra mieno, i tuj komprenis, ke mi ne estis kontenta pri ia vidpunkto kaj, ke
havante obstinan kapon mi ne facile rezignacios. Tiam, bonkora, i aldonis:

55
- Por aeti tion, kion vi volas sendi al "tiu" Maria, prenu la monon en la tirkeston de la
magazeno. Sed, efe, ne parolu pri tio al la patro.
mon visage afflig, elle comprit immdiatement que je n'tais pas d'accord avec elle et,
connaissant mon temprament obstin, elle savait que je ne changerais pas. Alors,
bienveillante, elle ajouta :
- Pour acheter ce que tu veux envoyer cette Marie, prends l'argent dans le tiroir du
magasin. Mais, surtout, n'en parle pas ton pre.
Mi prenis la plej strikte necesan monon por aeti libron kaj, kiel dirite, mi ne plu parolis
pri tio, sed tio ne vere plais al mi. Tiu afero komprenigis min, ke en la estonteco mi
devos trovi aliajn solvojn, vojojn kaj evidente laboron. Tiel, mi organizos mian propran
vivon kaj havos familion.
J'ai pris la plus juste somme ncessaire pour acheter un livre et, comme promis, je n'en
ai plus parl, mais cela ne me convenait pas vraiment.Cette affaire me fit comprendre
qu l'avenir je devrais trouver une autre solution, une autre route, et videmment un
autre travail. Ainsi, je pourrais organiser ma propre vie et avoir une famille.

10 : ipveturado - Voyage en bateau.

La dek-sepan de septembro 1961, mi enipiis sur grandan, sed tre malnovan ipon. Pri
ia nomo mi nur memoras, ke la unuaj literoj estis: S/S. Sur mia soldatlibro, mi ne trovis
alian precizecon, ar la stampilo, kiu estis uzata por in eterne famigi, lasis nur
nelegeblan spuron. La ipo levis ankron el Marsejlo por ankrii en la haveno de la
aleria urbo Filipevilo.
Le 17 septembre 1961, je suis mont sur un grand, mais trs vieux bateau. De son nom, je
me souviens seulement que les premires lettres taient : S/S... Sur mon livret militaire, je
n'ai pu trouver d'autres prcisions, car le tampon, que l'on avait utilis pour l'inscrire
jamais, n'avait laiss qu'une trace illisible. Le bateau leva l'ancre de Marseille pour aller
s'ancrer dans le port de la ville algrienne de Philippeville.
Alerio! Tiu nomo estis en iuj seriozaj a neseriozaj konversacioj, babilaoj. Delonge,
informoj, kiuj supozeble estis senditaj el Alerio, plenplenigis gazetojn. Ne eblis rigardi
televidilon a askulti radiodissendon ar tuj abunde elfluis is saturpunkto la lastaj
novaoj el Alerio, kiujn ni rajtis scii, evidente, post elpurigado de la estraro. Hejme
anka tiu temo estis ofte sur la lipoj. Unue, ar mia frato us trapasis pli ol dudek
monatojn en tiu lando. Due, ar mi estis unu el la rekrutoj de la deorana tamento. Al
la patrino, pli bone estis paroli pri aliaj aferoj, e se i iam pensis pri tio.
Algrie ! Ce nom tait dans tous les dbats et potins srieux ou non. Depuis longtemps,
ces nouvelles supposes venir d'Algrie emplissaient les journaux. Il tait vain d'ouvrir la
tlvision ou d'couter la radio, car on y distillait jusqu' la saturation, les dernires
nouvelles d'Algrie que nous devions savoir, aprs filtrage par l'tat. Chez nous, aussi ce
sujet tait sur toutes les lvres. D'abord, car mon frre avait pass 20 mois dans ce pays.

56
Ensuite, parce que j'tais une recrue du dtachement de relve. ma mre, il valait
mieux parler d'autres choses, mme si elle ne pensait qu' cela.
Por la mar-vojao, mi havis specialan bilan ambron, en kiu iomete mankis privateco.
i tie estis tricent a kvarcent soldatoj, se ne pli. Ne eblis, kalkuli kiom da ili eestis, ar
ili svarmis iusence. Ni estis amasigitaj en la keloj, kiel brutaro en sia stalo. Mi ne esperis
trovi kajutliton, kiu rigardus almare, sed almena, ian akcepteblan lokon. Mi seris sen
ion similan trovi. Mi rezignaciis, ar mi ne plu vidis alian rimedon, ol sidii sur la tiel
malpuran kiel rustan ferplankon. Miaj kunvojaantoj krom tiuj, kiuj donis grandan
monsumon al ipanoj por lupreni ilian kajuton, ne estis pli bonancaj ol mi. Ili iris tien kaj
reen, penante, anka ili, por trovi ion pli tagan, kiu estus forgesita de iuj. Finfine, ni
iuj estis sidantaj sur la grundo, kiu estis tute kovrita per soldatoj.
Pour la traverse, j'ai eu droit une chambre spciale en soute o il manquait un peu
d'intimit. Il y avait 300 ou 400 soldats, peut-tre plus. Pas facile de les compter, car ils
circulaient ne tout sens. Nous tions entasss dans la cale comme des bestiaux dans une
curie. Je n'esprais pas dcouvrir une cabine avec vue sur la mer, mais, au moins, un
endroit acceptable. J'ai cherch sans rien trouver de semblable. court d'ides, je me
suis rsign et simplement assis sur le sol d'acier aussi sale que rouill. Mes
compagnons, sauf ceux qui avaient grassement pay les marins pour sous-louer leur
cabine, n'taient pas plus chanceux que moi. Ils allaient et revenaient en s'efforant, eux
aussi, de trouver quelque chose de mieux qui aurait pu tre oubli de tous. Finalement,
nous tions tous assis sur le sol couvert de soldats.
La dekoro de tiu teatro estis unika kaj ajnis tiu de iu neebla sonao. La plankoj,
plafonoj kaj vandoj, io estis fabrikita el talaj ladoj kunmetitaj pere de dikaj boltoj.
Nenia utileco sin turni por vidi, kio estis malanta si. ie, io estis absolute kaj obstine
same malbela. Tiun spektaklon mi rigardis kiel ridindaon, is unuj el la soldatoj demetis
siajn skolto-uojn, evidente por pli komforte sin senti. Haladzis tiel fetora odoro, ke mi
intencis protesti, sed neniu ajnis speciale enata pro tiu malagrablao. Neniu trovis tion
kritikebla, kvaza io estus tute la normoj.
Ce dcor de thtre tait unique et semblait celui d'un impossible cauchemar. Les sols,
plafonds et cts, tout tait en plaques d'acier assembles par de gros boulons. Inutile de
se retourner pour voir ce qui tait derrire soi. Partout, tout tait absolument et
rsolument aussi laid. Je considrais ce spectacle comme risible jusqu' ce qu'un soldat
quitte ses randgers pour se mettre l'aise. Une odeur si infecte se rpandit que je voulus
protester, mais personne ne semblait spcialement gn par ce dsagrment. Personne ne
trouva rien redire comme si tout tait normal.
Vera deliro! Fari tian ipveturadon, mi ne imagis tion ebla! Mi pensis, ke certe, neniam
plu mi trovos pli aan situacion.
Quel dlire ! Faire un tel voyage, je n'imaginais pas cela possible ! Je pensais que
certainement je ne trouverais plus jamais pire situation.
Stariante por ekkapti elspiraon da frea aero, kiun espereble mi trovos super tiu dika
tavolo da fetoro, mi malbonfartis kaj ekhavis sinkopon, ar la ipo tangis kun iu subita
movo ascenda, descenda. Ve! Kial diable mi ne restis kviete sur grundo? Jam, mi estis
scianta pri la efektoj de la veterao sur tiuj, kiuj veturas ipe. Sed, kia skuego! Mi
57
anceliis kaj falis planken. Penege, kun la stomako grumblanta, mi alpremiis e iu
angulo. Mi havis la senton, kvaza la movoj, dekstre-maldekstre kaj supre-malsupre,
intensius por pli turmenti mian tutan korpon kaj pli speciale mian stomakon. La
matenmano kiel eble plej rapide suprengrimpis en la trakeon kaj tra la buo abunde
priprucis la najbarecon. Sekvante en tio la ekzemplon de multaj soldatoj, kiuj estis tiel
same malfavore lokitaj kiel mi. E la porkoj de mia avo havis pli bonan lokon, odoron
kaj purecon. Kia pesta haladzo regis tie!
Me relevant pour prendre une bouffe d'air frais que j'esprais trouver au-dessus de cette
paisse couche puante, je me sentis mal et eus une syncope. Le bateau tanguait avec un
subit mouvement de haut en bas. Zut ! Pourquoi diable n'tais-je pas rest assis ? Dj,
je connaissais les effets du mauvais temps sur ceux qui sont en bateau. Mais, quel choc !
J'ai chancel et suis tomb sur le sol. Pniblement, l'estomac grouillant, je me suis
rfugi dans un coin. J'avais l'impression que les mouvements de gauche droite et de
haut en bas s'intensifiaient pour mieux tourmenter tout mon corps et plus encore mon
estomac. Le petit djeuner brusquement remonta la trache et par la bouche arrosa
gnreusement tout ce qui tait autour. Je suivais, ainsi, l'exemple de nombreux soldats
qui taient en aussi mauvais tat que moi. Mme les cochons de mon grand-pre taient
mieux logs, sentaient mieux et taient plus propres. Quelle odeur pestilentielle !
Mi ne plu povis elteni! Mi forlasis surloke iujn miajn aojn kaj anceliante kiel drinkulo
mi seradis elirejon. Mi atingis servistan tupareton, simila al muelista eskalo pro la
mallareco kaj kruteco, kiun mi malfacile surgrimpis. Je la supro, estis interplanko el kie
simila tupareto suprengrimpis. Tiel, tupareton post tupareto, el la ventro de la ipo mi
plialtiis en ia korpo kun la espero, ke balda mi atingos pordon por min savi el tiu
infero. La eksteran lumon, la frean aeron, nur tion mi absolute bezonis. Je la supro de iu
tupareto, preska tiel apike kiel eskalo, mi troviis kun la nazo kontra fera pordo,
fermita per dika levilo. Forta premo liberigis la pordon, kiu malfermiis sur pasejo
apena sufie lara por unu sola persono. Du lairantaj tal-kabloj servis kiel
manapogiloj. Estis neniu alia barilo por sin protekti de falo maren. Tiu atendita de mi
libereco fakte estis kaptilo. Ha! Evidente mi havis frean aeron, naturan lumon, maron,
ion, kion mi revis. Sed mi okupis daneran lokon kaj mi estis ege impresata. La maro,
galope, alvenis is la pasejrando, kiel por leki miajn manojn kaj preska gluti min. Jam,
i malsupreniris fosante multetaan abismon, kiu kapturnis min.
Je nen pouvais plus ! J'ai laiss sur place toutes mes affaires et chancelant, tel un
ivrogne, j'ai cherch une sortie. J'ai trouv un petit escalier de service, semblable une
chelle de meunier, tant il tait troit et pentu, que j'aie escalade avec difficult. En
haut, il y avait une plateforme d'o s'levait un escalier similaire. Ainsi, escalier aprs
escalier, du ventre du bateau je me suis lev dans son corps avec l'espoir que, trs
bientt, j'attendrais une porte pour me sauver de cet enfer. La lumire extrieure, l'air
frais ! De cela, j'avais absolument besoin. Au sommet d'un escalier, presque aussi pic
qu'une chelle, je me suis trouv le nez contre une porte d'acier ferme par un gros
levier. Une forte pression libra la porte qui s'ouvrit sur une passerelle peine assez
large pour une seule personne. Deux cbles d'acier servaient de main courante. Aucune
autre barrire ne prservait d'une chute dans la mer. Cette libert que j'attendais tait,
en fait, un pige. Ah ! Bien sr, j'avais l'air, la lumire naturelle, la mer, tout le rve.
Mais, j'occupais un endroit dangereux. J'tais trs impressionn. La mer, au galop,
58
arrivait jusqu'au bord de la passerelle comme pour lcher mes mains et m'engloutir.
Dj, elle se retirait en creusant un abime de plusieurs tages qui me donnait le vertige.
Kun la piedoj je kvin rungoj anta la supro, la torso kuanta sur la pasejo, kaj la kapo
pendanta super la maro, mi avide enspiris per grandaj gorplenoj, tiun maraeron, kiel
rimedon por kuraci min. Tamen la ipdanco ne plais al mia stomako tordianta kiel
frottuko. Ne nur mi ne sukcesis in liberigi de tiu pezo, sed i kreskis pli kaj pli.
Les pieds 5 barreaux du sommet, le torse couch sur la passerelle et la tte penche au-
dessus de la mer, je respirais grandes gorges cet air marin en guise de remde pour
me gurir. Pourtant, la danse du bateau ne plaisait pas mon estomac en train de se
tordre comme un chiffon. Non seulement je n'ai pas pu le librer de ce mal, mais il
devenait plus oppressant encore.
Mankis io por kompletigi mian defalon. Ne eblis zorgi pri tio! Kvaza iu uldo, tio estis
por mi bone rezervita. u mi ne in rajtis? Mi ricevis, el supraj ferdekoj, veran duon de
io, kion la soldatoj kliniante super la rando de la balustrado, abunde vomis... Mi reiris
en la bilon, kiel batita hundo. Post tio, por mi, nenio plu havis gravecon...
Il manquait quelque chose pour complter ma dchance. Ce ntait pas la peine de se
faire du souci ! Cela, comme un d, mavait bien t rserv. N'y avais-je pas droit ? J'ai
reu, du pont suprieur, une vraie douche de ce que les soldats, penchs au-dessus de la
balustrade, vomissaient abondamment Je suis retourn dans la cale comme un chien
battu. Aprs cela, pour moi, plus rien n'avait d'importance...

11 : Jen Alerio - Voil l'Algrie.

Post la tumulto de tiu malagrabla ipirado, ni atingis nian celon. Ni elipiis, la dek-okan
de septembro, en la havenon de Filipevilo. La vetero estis agrabla kaj se ne estus mia
malbona stato pro laceco kaj malpureco, mi volonte farontus etan eskapon en la stratoj de
tiu tiel bela urbo.
Aprs le dsordre de cette traverse difficile, nous avons atteint notre but. Nous avons
dbarqu, le 18 septembre, dans le port de Philippeville. Le temps tait agrable et, si ce
navait t mon tat dplorable caus par la fatigue et la salet, j'aurais, volontiers, fait
une petite escapade dans les rues de cette belle ville.
Pro sekureco, rapidege ili kondukis nin per kovril-irmitaj kamionoj al fortika kazerno.
i kuis sur iu altao, kiu superis la urbon kaj alrigardis al la irkaaoj etendiantaj anta
ni, is la horizonto.
Par scurit, ils nous conduisirent rapidement, en camions bchs, dans une caserne
fortifie. Elle tait pose sur une hauteur qui surplombait la ville et regardait les
environs s'tendant, devant nous, jusqu l'horizon.
Ni estis multnombraj, kaj certe en tro granda kvanto, por iu tiel eteta kazerno. Mi ne havis
certecon, sed nur adis diri, ke ni eestis tie nur por mallonga tempo. La la ajno, regis
tie iom da malorganizo. Neniu petis de ni fari tion a tion i! iu estis faranta, kion li
59
volis precipe sin purigi, mani, dormi. u nenia armea regularo trovis sian lokon tie? La
soldata rigoreco, reganta Francion, ajnis forgesita, perdita. Por kiom da tempo?
Nous tions nombreux et mme beaucoup trop pour une si petite caserne. Je n'avais pas
de certitude, mais seulement entendu dire que nous n'tions l que pour peu de temps.
L'organisation semblait faire dfaut. Nul ne s'est intress nous. Chacun faisait ce qu'il
voulait, comme se nettoyer, manger, dormir. Aucun rglement militaire n'tait-il prvu ?
La rigueur impose en France semblait oublie, perdue. Pour combien de temps ?
La dek-naan de septembro, kun cento da homoj, mi estis enregimentigita en la 2/75a
RIMA (Regimento de la Flugveturigata Marinfanterio). Tiucele, ni denove ipveturis.
Post la kelo-komaro, estis preska la paradizo. Ni enipiis sur navetipon, kiu regule
plenumis la epason de la marbordaj urbetoj. Sur la ferdeko, eestis pli da civiluloj ol da
soldatoj, kaj la vojirado al Kolo (Collo) ajnis esti al mi tre rapida. Mi restis e la pruo,
ar de tie mi havis mirindan spektaklon. La dola lazuro de la ielo, pli malhelkolora kaj
profunda ol en la montaroj de Modano, e la horizonto, renkontis la saturitan bluaon de
la maro. La varma kareso de la suno nutris mian korpon, kaj refortigis mian animon. Io
nedifinebla enoviante en la porojn de mia hato, iom-post-iom enprofundiis kaj
anstataigis la vojalacecon per kvieta felio.
Le 19 sept. avec une centaine d'hommes, j'ai t affect au 2/75e RIMA (Rgiment
d'Infanterie de Marine Aroport). Pour cela, nous avons de nouveau voyag en bateau.
Aprs le cauchemar des cales, c'tait presque le paradis. Nous sommes monts bord
d'un bateau qui desservait les villes du bord de mer. Sur le pont, il y avait plus de civils
que de militaires. La dure de la traverse Collo m'a paru trs courte. Je suis rest la
proue, parce que de l j'avais une vue magnifique. L'azur tendre du ciel, d'une nuance
plus sombre et profonde que dans les montagnes de Modane, rencontrait l'horizon le
bleu satur de la mer. La chaude caresse du soleil nourrissait mon corps et rconfortait
mon esprit. Quelque chose d'indfinissable se glissant dans les pores de ma peau, peu
peu, s'enfonait et remplaait la fatigue du voyage par une douce quitude.
La bordo de la kontinento, maldekstre, siluetis projekciante siajn gamojn de griza, verda
kaj orana koloroj. Simile al la rando de iu fina punto, i etendis siajn dentaojn, kvaza
por nin voki. Mirindao de koloroj, blovo de vento plena de aromoj, pladado de akvo e
la elo. Vera dia plezuro!
Le bord du continent, gauche, formait une silhouette qui projetait ses nuances de teinte
gris, vert et orange. Semblable la lisire d'une fine dentelle, il tendait ses dentelures
comme pour nous appeler. Prodige de couleurs, souffle de vent plein d'aromes, clapotis
de l'eau sur la coque. Vrai plaisir divin !
En la haveno de Kolo, ni estis akceptitaj de milittamento de la transporta servo. i
veturis is la urbelirejo, kie i atendis iom da tempo, por ke iuj veturiloj, kiuj celis al
Besemburgo, enviciu en la veturilaron. La longa serpento de atoj kaj kamionoj
eskortataj de blenditaj armveturiloj, kies minacantaj mitraloj de kalibro 12,7 estis
pafpretaj por protekti la kolonon, antaeniris. Je la unua rigardo, Besemburgo aspektis
agrabla tiel, ke ni povus kredi, ke i estas feria vilao. Tie estis starigita la efa centro por
la kolekto de la korko. La entrepreno havis i tie siajn oficejojn kaj loejojn por la
submastroj kaj la personaro de la registaro, efe fremduloj, kiu normale regas kaj

60
organizas la laboron. iuj, tiuj lokoj estis nun neokupataj, ar pro la milito la loantoj
foriris kaj elmigris transmaren.
Dans le port de Collo, un dtachement du service des transports nous attendait. Il roula
jusqu' la sortie de la ville, o il s'arrta quelque temps pour que tous les vhicules allant
Bessonbourg prennent place dans la file. Le long serpent de voitures et camions,
escort de vhicules blinds dont les mitrailleuses de 12,7 taient prtes tirer pour
protger la colonne, se mit en mouvement. premire vue, Bessombourg semblait
agrable tel que nous aurions presque pu croire que c'tait un village de vacances.
C'tait le centre principal de collecte du lige. L'entreprise y avait ses bureaux et
logements pour les contrematres et personnels de direction, surtout des trangers, qui
ordinairement dirigent et organisent le travail. Tous ces locaux taient maintenant
dserts. cause de la guerre, les occupants avaient fui en mtropole.
Mi estis bonanca ar, anstata esti sendita en antapostenon, kiel Teraso a Kanuo, mi
estis postenigita en Besemburgo. Tie, ne estis fortikao, sed nur la vakigitajn lokojn de la
kork-entrepreno, en kiuj la militistoj de la 2/75a RIMA instalis sian kvartiron kun la beno
de la korkfabrika direktoro. i tiu vivis kun sia edzino en urbocentra domo. La
komandejo kaj transport-servo kun siaj kirasveturiloj estis en ties oficejoj, dependejoj kaj
garaoj situantaj meze de la urbeto. Mi estis en la subtena sekcio, kiu lois en bela
dometo, kies teretao estis el masonitaj tonoj kaj la supra parto el ligno. i estis
konstruita iom post la limo de Besemburgo. Post i, etendiis kamparo kaj arbaro.

J'ai eu de la chance, car, au lieu d'tre envoy en avant-poste, comme Terras au Kanua,
j'ai t affect Bessombourg. L, il n'y avait pas de fortifications, mais les locaux
vacants de l'entreprise de lige dans lesquels le 2/75 RIMA a install son casernement
avec la bndiction du directeur de l'entreprise. Ce dernier vivait, avec sa femme, dans
une maison au centre-ville. Le commandement et le service de transport avec ses blinds
occupaient les bureaux, dpendances et garages situs au milieu du bourg. J'tais la
section d'appui qui occupait un beau chalet, dont le rez-de-chausse tait en pierre et le
premier tage en bois. Il tait construit, un peu l'extrieur de Bessombourg. Derrire,
ctaient la campagne et la fort.
Dekstre de nia aledo, estis parkejoj kaj flanke de i dometo uzata kiel laborejo.
Maldekstre, metala pordo malfermiis al korto irkaita de muroj du metrojn altaj. Iu
kazemato alkroita e la supro de la antaa parto de tiu muro, ebligis regi la trafikon sur
la strato kaj antavidi la alvenantojn. Neniu povis vidi el ekstere, u iu eestis en la
61
gvatejo. Do ne gravis, ke iu estu a ne en tiu gvatejo. Sekve, neniam iu sentinelo deoris
en i. La sekcioestro kutime lois sur la unua etao kaj ni estis dispartigitaj en la tri
ambroj de la teretao.
droite de notre chalet, il y avait un parking et, ct, une maisonnette qui servait
d'atelier. gauche, une porte en fer s'ouvrait sur la cour protge par des murs de 2 m
de haut. Une casemate accroche au-dessus de la partie avant du mur permettait de
contrler le passage dans la rue et de voir qui arrivait. De l'extrieur, on ne pouvait voir
s'il y avait quelqu'un dans le poste de guet. Ce n'tait donc pas important qu'il y ait ou
non une prsence. Il n'y a donc jamais eu de sentinelle. Le chef de section logeait
habituellement au 1er tage et nous tions rpartis dans les trois pices de rez-de-
chausse.
La festo por inaguri la novan hejmon estus bonega, se la fluanta akvo kaj prisanaj
instalaoj ne estus difektitaj. Nenio plu funkciis. Tie troviis niaj efaj problemoj.
Supozeble, la lointoj ne deziris, ke post ilia rapida foriro, la okupontoj, kiuj eble povos
esti tiuj, kiuj provokis ilian foriron, havu komfortan loejon je sia dispono. Estis dirite, ke
ili foriris rapidege, kaj ne havis sufie da tempo por ion detrui. Tamen, ili difektis ion,
kion ili povis. Evidente, ili ne imagis, ke la alvenontoj estos soldatoj anstata la timindaj
felagoj.
La fte pour inaugurer notre installation aurait t parfaite si l'eau courante et les
sanitaires n'avaient pas t hors service. C'tait notre plus grand souci. Possible que les
habitants ne dsiraient pas, qu'aprs leur dpart prcipit, les futurs occupants, qui,
peut-tre, seraient ceux qui taient la cause de leur dpart, puissent disposer d'un
logement confortable. On disait qu'ils taient partis trs vite et n'avaient pas eu le temps
de tout dtruire. Mais ils avaient bris tout ce qu'ils avaient pu. Bien sr, ils ne pouvaient
savoir que les arrivants seraient des soldats et non les fellagas redouts.
Kiel estas dirite: "En milito, nek lito nek ambro! Iel ajn estu!" Ni fosis kampanjan
necesejon en la tereno, je la dekstra flanko de la domo. Por la diskreteco ni irkae
aranis vicon da malnovaj ferladoj ondoformaj. Por nin purigi, dui, tio estis pli
malfacila, kaj ni cerbumis por trovi akcepteblan solvon. Anta nia aledo, lairis vojeto,
kiu malaperis pluen en la kamparo. e la alia flanko de tiu vojeto, tuj vidalvide al la
aledo, publika fontano, kiu havis grandegan basenon, ajnis dormeti, ar preska plu
neniu venis in viziti. El dika fertubo, tro pareme fluis akvo, kiu, malgra sia pigreco,
estis por ni granda helpo. Ni povis nin lavi sed ne pli! Por la duo, i ne estis adekvata.
Comme on dit : " la guerre comme la guerre !" Nous avons creus des feuilles dans
le terrain situ gauche du chalet et par discrtion, avons dispos, tout autour, de
vieilles tles ondules. Pour la toilette et la douche, cela a t plus compliqu. Il nous a
t difficile de trouver une solution convenable. Devant notre chalet passait une ruelle
qui s'vanouissait plus loin dans la campagne. De l'autre ct de cette ruelle, juste en
face du chalet, une fontaine publique quipe d'un grand bassin semblait dormir, car
presque plus personne ne l'utilisait. D'un gros tuyau coulait une eau trop rare qui,
malgr sa nonchalance, nous fut trs utile. Nous pouvions nous laver, mais il ne fallait
pas en demander plus ! Pour la douche, elle n'tait pas du tout approprie.
La unua-klasa soldato, Miniasano, malplenigante la basenon, trovis solvon, kiu certe estis
ne tre praktika sed saniga. Li purigis la limon kaj diversaojn, kiuj estis amasigitaj en i.
62
Poste, karante sub la fertubon, ni povis nin dui. La mi, tiu fonto estis iom sorita.
Certe, feoj a elfoj vivis en i kaj kontrolis la akvon. Foje, la akvo tute normale fluis;
foje, i iis parema; foje, sen antaaverti nin, i strikis. Ne plu unu sola guto de tiu bona
kaj bela akvo! u vi povas imagi, kiom tio estis komika, precipe por la rigardantoj, kiam
en la baseno iu estis us tute sapita kaj kovrita per amo? La senakva tempo daris dek
minutojn a dek horojn. Ni estis sklavoj de la fontano, kaj de ia bonvolo, ar ne estis
alia fonto en la proksimeco...
Miniasan, soldat de 1re classe, en vidant le bassin trouva une solution qui n'tait pas trs
pratique, mais salutaire. Il nettoya la boue et les dtritus qui s'y taient accumuls.
Ensuite, accroupis sous le tuyau de fer, nous pouvions nous doucher. Selon moi, cette
fontaine tait un peu ensorcele. Surement que des fes ou des elfes y avaient lu
domicile et contrlaient son dbit. Parfois, l'eau coulait normalement ; parfois, elle
coulait l'conomie ; parfois, sans nous prvenir, elle faisait la grve. Plus une seule
goutte de bonne et belle eau ! Pouvez-vous imaginer combien c'tait amusant, surtout
pour ceux qui regardaient, quand, dans le bassin, quelqu'un tait tout savonn et couvert
de mousse ? La panne pouvait durer dix minutes ou dix heures. Nous tions esclaves de
la fontaine et de son bon vouloir, car il n'y en avait aucune autre dans le voisinage
Vintre, la akvo fluanta el la krano estis tiel frosta, ke krom iomete sin purigi la nazon kaj
razi, ni ne plu vizitadis la basenon por la duo. La higieno devis atendi la revenon de la
printempo
En hiver, l'eau, qui coulait du tuyau, tait tellement glace qu' part pour se laver le nez
et se raser, nous n'allions plus la fontaine. L'hygine devait attendre le printemps

12 : La fatala patrolo - La patrouille fatale.

Inter la forlasitaj domegoj, en kiuj anta la milito la atelieroj de la kork-entrepreno dungis
dekojn da laboristoj, estis rapide aranita korto. Meze de i, kaj dumtage ondiadis la
franca flago, e la pinto de blanka stango. Je nia alveno en Besemburgo, apena ni estis
metintaj nian sakon sur la liton, kiam la komandanto, post la hiso de la flago, signo de nia
eesto, faris akceptan paroladon.
Entre les immeubles abandonns, dans lesquels avant la guerre les ateliers de lige
employaient des dizaines de salaris, avait t rapidement emmnage une cour. Pendant
la journe, en son milieu flottait le drapeau franais tout en haut d'un mt. notre
arrive Bessombourg, peine avions-nous mis notre sac terre que le commandant,
aprs le lever des couleurs en signe de notre prsence, fit un discours de bienvenue.
Ne! Vi malbone antapensis! Neniam li diris:
- Kaj, bonan tagon, Sinjoro Korvo, kiel vi estas linda! Kiel vi ajnas al mi bele
Ne! Tio estas skribita de "Jean de la Fontaine" en la fablo: La vulpo kaj la korvo. Tamen!
Por ne perfidi la eventon, ni devas skribi ideojn, kaj ne vortojn. Kaj tiu fablo eble entenas
la ustajn ideojn de nia komandanto

63
Non ! Vous avez fait erreur ! Jamais il n'a dclam :
- Et bonjour, Monsieur du Corbeau, que vous tes joli ! Que vous me semblez beau !
Non ! Cela a t crit par "Jean de la Fontaine" dans la fable "Le renard et le corbeau".
Mais, pour ne pas trahir l'histoire, nous devons crire les ides et non les mots. Et cette
fable contient, peut-tre, les vraies ides du commandant
Kion li diris? Li diris certe tion, kion li diris al iu nova kontingento. Mi nur memoras la
jenon:
- Via misio estas reprezenti la francan honoron; plenumi la ordigan servon kaj protekti la
homaranojn de tiuj malmultaj sed ne regataj elementoj, kiuj semas malordon
Qu'a-t-il dit ? Il a certainement dit ce qu'il disait tout nouveau contingent. Je me
souviens seulement de cela :
-Votre mission est de reprsenter l'honneur de la France, faire le service d'ordre et
protger les populations de ces nombreux lments incontrls qui sment le dsordre
Tiam, kontenta pri si, li avizis nin, ke sub la ordonoj de sperta oficiro, por kompletigi
nian trejnadon, li ordigis skoltadan patrolon, kiu por ne perdi tempon okazos dum la
sekvantaj tagoj. io, tio la mi aspektis tute normale kaj vere ne, kiel estis pensite, dirite
kaj skribite en metropolo de la kalumniantoj. Evidente, lia parolado prezentis anka aliajn
punktojn pri la misio kaj la atendantaj laboroj, kiujn ni devos plenumi. Fine li faris
resumon pri la situacio videbla surloke.
Alors, content de lui, il nous avisa que, pour complter notre formation, sous les ordres
d'un officier chevronn, il avait prvu une sortie de reconnaissance qui, pour ne pas
perdre du temps, aurait lieu dans les jours suivants. Tout cela me parut tout fait normal
et, pas du tout, comme c'tait pens, dit et crit, en mtropole, par les mauvaises langues.
videmment, son expos prsentait aussi d'autres points de la mission et des tches
accomplir. Pour terminer, il nous a fait un rsum de la situation visible sur place.
*****
Anta la foriro de nia kompanio, la oficiro, kiu respondecis pri i, longe klarigis, kiel
disvolvios tiu testa operacio. Pro zorgo pri sekureco, ar ni ne estis sufie spertaj, nia
antaeniro ne trairos vere danerajn terenojn. Malgra tio, malbonaj renkontioj,
embuskoj kaj aliaj malagrablaoj povos atendi nin sur la vojo. Ni estos meze de
malamikaj terenoj. Ni devos agi kun la plej granda singardemo kaj devos rigore apliki la
regulojn lernitajn dum nia soldatinstruo. Post eta pazo, la votono aniis, iis
mastrema. Li diris late:
- iu el vi devos, iam kaj ie, precize plenumi la ricevitajn ordonojn. Ne gravas, se vi ne
ilin komprenos. Ne estas utile, ke vi komprenu pri kio temas, ar la kialo ne koncernas
vin, sed viajn efojn. Tial la aferoj estos nek malkaitaj, nek misinterpretataj. Por via
propra sekureco, estas preferinde, ke ili restos sekretaj. La disciplino havigas al armeo
fortecon, forgesi tion, estus grava kulpo, kiu malhelpus la plenan efektivigon de niaj
misioj. Mi bonvolas kredi, ke vi estas sufie saaj por tion kompreni. Ek!
Avant le dpart de notre compagnie, l'officier responsable, nous donna des dtails sur le
droulement de cette sortie test. Par mesure de scurit, car nous n'tions pas assez
aguerris, notre "avance" ne traverserait aucun terrain rput dangereux. Malgr cela,
de mauvaises rencontres, embuscades et autres ennuis pouvaient nous attendre sur le
64
trajet. Nous tions en terrain ennemi. Nous devrions agir avec extrme prudence. Nous
devrions strictement appliquer les rgles apprises pendant l'instruction militaire. Aprs
une brve pause, le ton de voix changea, devint dur. Il cria :
- Chacun d'entre vous devra, toujours et partout, excuter strictement les ordres reus.
Peu importe si vous ne les comprenez pas. Il n'est pas utile que vous sachiez de quoi il est
question, car cela concerne vos chefs et non vous. Ainsi, les actions ne seront ni dvoiles
ni mal interprtes. Pour votre propre scurit, il est prfrable qu'elles restent secrtes.
La discipline fait la force de l'arme, l'oublier serait une faute grave qui nuirait la
bonne excution de nos missions. J'espre que vous serez assez aviss pour le
comprendre. En avant !
Do, nia tasko estis: alpreni la ordonojn kaj ilin plenumi la petoj de la hierarkio; neniam
sin demandi, u tio estas bona a malbona, kaj plenumante ilin, agi sen animstato, ar tio
estis la laborplano de iu bona soldato. Mi, pri tio, havis malsamajn ideojn. Se mia menso
diras al mi, ke ordono estas fuao, mi ne in faras, kiuj ajn estos la konsekvencoj... Ju pli
oni puas min dekstren, des pli mi tiras maldekstren. Dum mi estis infano, tio furiozigis
miajn patron kaj instruistojn.
Donc, notre tche tait : recevoir les ordres et les excuter selon les demandes de la
hirarchie ; ne jamais se demander s'ils sont bons au mauvais et, en les excutant, agir
sans tat d'me, car cela faisait partie des fonctions de tout bon soldat. J'avais, sur ce
point, des ides autres. Si mon esprit me dit que l'ordre est mauvais, je ne l'excute pas,
quelles qu'en soient les consquences... Plus on me pousse droite, plus je vais gauche.
Lorsque j'tais enfant, cela rendait furieux mes parents et enseignants.
Ni forlasis Besemburgon piede kaj anservice. La pafilo en mano, sed kun la kulasargo en
sekureca pozicio por antaeviti iajn eblajn akcidentojn. Senbrue ni trairis multajn
arbaretojn de korkokverkoj. La efoficiraj ordonoj estis transdonitaj de unu homo al la
alia per signo. Unu brako malsupre, kaj ni kvaza ondo haltis, kliniis, dispartiis je la
flankoj de la vojo, malanta arbojn a en fosaon. Iu brako leviis, iu reprenis sian lokon
en la vico kaj ni denove antaeniris kvaza vulpoj. Estante preska je la fino de la
kolono, mi nenion vidis kaj nenion adis pri la klarigoj kaj ordonoj de nia gvidanto.
Tamen mi pensis, ke se estus la malo, tio ne multe anus la aferon ar, tio ne vere estis
mia zorgo. Mi pensis, ke se iun tagon post la milito, mi povos reveni i tien, estos
agrable promeni en tiu arbaro, kie regas tiom da kvieteco.
Nous avons quitt Bessombourg en file indienne. Le fusil la main, mais avec la culasse
en position de scurit pour prvenir un accident toujours possible. Silencieux, nous
avons travers plusieurs bosquets de chnes-liges. Les ordres du commandant taient
transmis, d'un homme l'autre, par signes. Un bras baiss et, comme une onde, nous
nous arrtions, accroupissions, rpartissions sur les cts, derrire les arbres ou dans les
fosss. Un bras se levait, et chacun reprenait sa place dans la file puis, de nouveau, nous
avancions pas de loup. tant presque la fin de la colonne, je ne voyais ni n'entendais
rien des explications ou ordres de notre guide. Pourtant, je pensais que si cela avait t
le contraire, cela n'aurait rien chang, car je ne me sentais pas trs concern. Je pensais
que si un jour, aprs la guerre je pouvais revenir ici, ce serait agrable de se promener
dans cette fort si paisible.

65
Post la korkarbaroj, ni malsupreniris en uedon kaj trairis vastegajn ebenaojn. Multaj
spuroj klare indikis, ke iam antalonge ili ankora estis kultivataj. Malnovtempe, la vivo
i tie fluis pace, is kiam la militistaro venis misfunkciigi in. La soldatoj forpelis la
loantaron por finfine amasigi, kiel oni faras pri bestoj, iujn el ili, en regrupigejon. Unu
el tiuj kampoj estas videbla en Besemburgo. Aparte dirite, multajn jarojn post la milito,
estante denove en Francio kaj meze de mia familio, mi sciis, ke tiu kampo, videbla je la
suda flanko de Besemburgo, estis la kampo de la "Kalitous" De tiam, tiuj truditaj
novaloj estis invaditaj de herbaoj, arbustoj kaj figokaktoj, kies ruflavaj kaj delikataj
koloroj ajnis diri:
- Vidu! E la milito, e la malbono ne malhelpos la kreskon de la vivo, la florado de la
beleco
Aprs les chnes-liges, nous sommes descendus dans un oued et traverss de vastes
tendues plates. De multiples traces montraient nettement qu'il y a peu de temps, elles
taient encore cultives. Autrefois, la vie ici tait paisible jusqu' ce que l'arme vienne
tout drgler. Les soldats chassrent les habitants pour ensuite les regrouper, comme on
fait avec les bestiaux, dans des camps. Lun deux est visible prs de Bessombourg. Dit
part, plusieurs annes aprs la guerre, tant de nouveau chez moi en France, j'ai
appris que ce camp, visible au sud de Bessombourg, s'appelait le Kalitous Depuis, cette
jachre force tait envahie de mauvaises herbes, arbustes et cactus, dont les dlicates
couleurs jaune-rouge semblaient nous dire :
- Vois ! Mme la guerre, mme le malheur n'empchera pas la croissance de la vie,
l'panouissement de la beaut
Pasante apude, ni havis sufie da tempo por lerni, kiel helpe de bajoneto estis facile preni
kaj zorge eleligi la kernojn de la kakto-fruktoj sen riski konservi, enprofundigitaj en la
manoj, du a tri el tiuj akraj pintaj dornoj, kiuj efike protektis ilin, tamen ne sufie de nia
avideco.
En passant ct, nous avions assez de temps pour apprendre comment, avec notre
baonnette, plucher les figues de cactus sans risquer de garder profondment enfonces
dans les mains, 2 ou 3 de ces pines acres qui les protgent efficacement, mais pas
assez, de notre avidit.
Jen okazis nova halto, pli longa ol la antaaj. Mi uzis tiun benitan pazon por havi
kelkajn pliajn figojn. Neniu venis eni min dum tiu okupo. Same kiel mi, la aliaj soldatoj
tute plenzorgis pri la delikata senelado de la figoj por havi la eblecon ilin mani. Jam la
sekurigaj instrukcioj ajnis ne plu ludi rolon en niaj nunaj okupoj. Informoj alvenis: La
efoficiro malkovris suspektajn spurojn, kaj pro tio, lokis specialan minon, nomatan
"salteganta mino". i estos malbona surprizo por la felagoj, kiam hazarde ili trairos la
vojon.
Nouvel arrt, plus long que les prcdents. J'ai utilis cette pause bnie pour me
procurer quelques autres figues. Nul n'est venu me gner pendant cet ouvrage. Tout
comme moi, les autres soldats mettaient toute leur ardeur plucher dlicatement des
figues pour pouvoir les manger. Dj, les rgles de scurit semblaient ne plus jouer de
rle dans notre nouvelle occupation. Des informations arrivrent : le commandant avait
dcel des traces suspectes et posait une mine bondissante. Elle sera une mauvaise
surprise quand, par hasard, les fellagas suivront le sentier.
66
Post longa atendado, la kolono denove antaeniris. Ni eksciis, ke ni estis farantaj grandan
kurbaon por ne uzi la saman vojon al la reiro. Ni eniris en maldensejon, kie iuj homoj
estis pacience atendataj de la komandanta oficiro por partopreni en ia informa kunveno.
Tie, irka la respondeca oficiro, ni atente askultis liajn klarigojn pri la lokita mino kaj
ia utileco por efike haltigi la progresojn de la malamikoj (FLN). Evidente temis pri faka
tasko, kiu necesigis grandan scipovon kaj precizecon. Tiel, tiu ofico estis sub la
respondeco de militistoj speciale trenitaj. Post tio, kun lara gesto de sia brako, li,
montrante la vojeton, kriis: ek! Disciplinaj kaj bonfidaj, ni reprenis la saman maran
formacion, kiel antae.
Aprs une longue attente, la colonne reprit sa marche. Nous avons appris que nous
faisions un long dtour pour ne pas suivre le mme chemin au retour. Nous sommes
arrivs dans une clairire o tous les hommes taient patiemment attendus par le
commandant pour participer une runion d'information. L, autour du chef, nous avons
cout ses prcisions sur la position de la mine et son utilit pour arrter efficacement la
marche des ennemis (FLN). videmment, il s'agissait d'un travail de spcialiste exigeant
beaucoup de savoir et de prcision. Ainsi, ce rle tait confi des militaires
spcialement forms. Aprs cela, d'un large geste du bras, montrant le chemin il cria "en
route ! " Disciplins et confiants, nous avons repris la mme formation qu'avant.
Alterne, ni paadis kaj haltis la la ordonoj, kiuj kiel kutime estis transdonitaj el la
kolonkapo al ni per la antaaj soldatoj. Ni trairis longan vojiron en la arbaroj kaj veproj.
Subite, eksplodo eksaltigis nin pro surprizo. Instinkte, ni etiis teren kaj iu demetis la
savilon de sia armo. Ne plu estis tempo por darigi la gustumadon de figoj. Ni denove
estis veraj soldatoj pretaj por fari nian devon. Tiufoje, la informoj alvenis rapidege el la
kapo de la kolono is ni, sen zorgigi pri la devigaj singardemoj. Iu kriis:
- Salteganta mino eksplodis e la paoj de la du kapmarantoj, tiuj mem, kiuj zorgis pri la
sekureco de la vojo. Ili estas tute disiritaj
Tour tour, nous marchions et nous arrtions selon les ordres qui taient transmis de la
tte par les soldats qui nous prcdaient. Nous avons suivi un long sentier dans les forts
et taillis. Brusquement, une explosion nous a fait sursauter. Par instinct, nous nous
sommes jets terre et chacun a enlev la scurit de son arme. Ce n'tait plus le
moment de dguster des figues. Nous tions redevenus de vrais soldats prts faire notre
devoir. Cette fois-ci, l'information nous parvint plus rapidement de la tte de la colonne,
sans se proccuper des prcautions d'usages. Quelqu'un a cri :
- Une mine bondissante a explos sous les pas des claireurs de pointe, ceux mmes qui
assuraient la scurit du chemin. Ils sont dchiquets
Iom pli malfrue, ni longe diskutis pri tiu grava tragedio. u la kolono erare sekvis la
vojeton, sur kiu nia salteganta mino estis lokita? u la sciadoj pri topografikaj aferoj de
la kapitano, komandanto de la kolona formacio, estis sufie bonaj, sur tiu grundo ege
malfacile alirebla? u la mapoj estis isdatigitaj? A pro troa malfelio, u la skoltoj
falis en kaptilon de felagoj? Ni metis multajn demandojn, sed havis nenian respondon.
Elbe, tiel estis pli bone
Plus tard, nous avons longuement discut de cette terrible tragdie. Par erreur, la
colonne avait-elle suivi le sentier sur lequel notre mine bondissante avait t pose ? Les
connaissances topographiques du capitaine, chef de la formation, taient-elles suffisantes
67
dans ce terrain difficile d'accs ? Les cartes taient-elles jour ? Ou bien, par
malchance, les claireurs taient-ils tombs dans un pige des fellagas ? Nous posions
beaucoup de questions, mais n'avions aucune rponse. Peut-tre, ctait mieux ainsi
Mi estis elektita por partopreni en la tamento, kiu reprezentos nian kompanion, por
honori per armiloj la memoron de niaj du kamaradoj, anta ol la kadavroj estos senditaj al
la familioj.
J'ai t dsign pour participer au dtachement qui allait reprsenter notre compagnie
la prise d'armes, en l'honneur de nos deux camarades, avant que leurs corps soient
envoys leur famille.
Meze de grandega honora korto, la du erkoj, lokitaj sur apartaj staploj kaj kovritaj per la
franca flago, atendis. irka la korto, estis zorgeme vicigitaj la tamentoj de iu
kompanio kaj regimento de la regiono, sed anka multaj altrangaj oficiroj. Peza silento
regis sur la korto. Ni longe atendadis respektoplene, sed anka meditadis pri tiu fiao, kiu
kondukis niajn kamaradojn al la morto. Mi pensis: "Errare humanum est" (latine: erare
estas homo). Sed, tamen
- Soldatoj! Prezentu arm!
- Al la mortoj!
- Soldato P. mortigita dum la batalo. Je nomo de la Prezidento de la Republiko, mi
ordenas vin per la kruo

Au centre d'une grande cour d'honneur, les deux cercueils, poss sur une estrade et
couverts du drapeau franais, attendaient. Autour de la cour, taient parfaitement
aligns les dtachements des compagnies et rgiments de la rgion, mais aussi de
nombreux officiers suprieurs. Un lourd silence pesait sur la cour. Nous avons
longuement attendu, pleins d'motion, mais aussi mdit sur ce mauvais coup qui avait
conduit nos camarades la mort. Je pensais : "Errare humanum est". L'erreur est
humaine. Mais, pourtant
- Soldats ! Prsentez arm' !
- Ouvrez le ban!
- Soldat P. mort au combat. Au nom du prsident de la Rpublique, je vous dcore de la
croix
Dum la klarionistoj funebre sonorigas je la honoro de la du mortintaj soldatoj, ni rigide
staras, kvaza statuoj en la "gardu vin" pozicio. La sonoj forportas min meze de profunda
arbaro, kie la asistoj spronas siajn evalojn incitante la hundaron per la blekado de la
askornoj, kaj lataj krioj: Al! Al! Al! Almena en tiu kruela ludo ili scias, kiu mortigas,
kiu estas a estos mortigata. i tie, la ludo estas pli incida. Ni ne scias, kiu a kio
mortigas, kiu a kio estos mortigata, nek kial... Du junaj viroj estis forprenitaj pro eraro!
u vere? u eble?
Pendant que la fanfare joue une marche funbre l'honneur des deux soldats morts.
Raides comme des statues, nous nous tenons en position de garde--vous. Les sons
m'emportent au milieu de forts profondes o les chasseurs peronnent leurs chevaux en
incitant la meute de leurs cornes et en criant voix forte : taaut ! Taaut ! Au moins,
dans ce jeu cruel, ils savent qui tue qui, et quoi sera tu. Ici, le jeu est plus sournois.

68
Nous ne savons pas qui ou quoi tue, qui ou quoi sera tu, ni la raison... Deux jeunes
hommes ont t fauchs par erreur ! Est-ce vrai ? Est-ce possible ?
Post la ceremonio, silente kaj vakakape pro tro da streo, tro da farataj demandoj, kiuj
neniam ricevos klarigon, ni surgrimpis en la kamionojn, kaj reveturis en niajn
regimentojn, kompaniojn, sekciojn. Ni ne plu havis vorton direblan. Ni estis vivantaj sed
vunditaj, brulstampitaj funde profunde de niaj karnoj, de niaj mensoj.
Aprs la crmonie, en silence et la tte vide cause du trop de stress et de trop de
questions poses qui ne recevront jamais de rponse, nous sommes remonts dans les
camions et repartis dans nos rgiments, compagnies, sections. Nous n'avions rien dire.
Nous tions vivants, mais blesss, marqus au fer rouge au plus profond de nos chairs et
de nos esprits.

13 : La karkioj - Les harkis.

iam, vidal-vide nia aledo, malanta la fontano kaj meze de deklivo, estis longega
barakaro teretaa. e la unua rigardo, la muroj en aglomerablokoj montriis fuhaste
konstruitaj. Ili ne havis stukaon, ne estis vere ortaj, ne vere vertikalaj kaj la
aglomerablokoj estis malbone kunmetitaj. Temas pri amatora laborao, mi pensis. Tia
speco de tiel fuita barakaro povas enteni nur aferojn tute senvalorajn, kiujn oni deziras
nur protekti kontra la pluvo, por ke ili ne tute disfalu pro la rusto, a kiuj devas esti
portotaj al la publika rubejo. Tiam oni atendas, ke la amaso estos sufie granda por
pravigi la vojaon.
Toujours, face notre chalet, derrire la fontaine et au milieu d'une pente, se dressait un
long baraquement sans tage. Au 1er coup d'il, les murs en parpaings se rvlaient
construits la va-vite. Ils n'avaient pas de crpi, n'taient ni vraiment horizontaux ni
vraiment verticaux et les agglos taient mal assembls. C'est du mauvais travail
d'amateur, me dis-je. Ce type de baraque, si quelconque, ne peut contenir que des objets
sans valeur que l'on dsire seulement protger contre la pluie pour qu'ils ne soient pas
dtruits par la rouille ou qui doivent tre ports la dcharge publique. On attend que le
tas soit suffisamment grand pour justifier le dplacement.
Sur la fasado de tiu barakaro malfermiis tri nurlignaj pordoj akvo-paligitaj, kiuj rigardis
al nia lignodomo, kaj sur la malantaa flanko, estis tri fenestroj same severaj kiel la
pordoj. Mi demandis al mi mem.
- Sed, kion oni povas fari, tie? Tiuj lokoj estas terure malagrablaj, kaj ili ne povas esti
uzataj, kiel ateliero. Kiaj aferoj amasias en tiu domao?
Sur le devant de ce baraquement s'ouvraient trois portes en bois, dlaves par la pluie,
qui regardaient notre chalet et sur l'arrire, il y avait trois fentres aussi svres que les
portes avant. Je me suis demand :
- Mais, que peut-on faire ici ? Ces lieux sont faire peur et ne peuvent tre utiliss
comme ateliers. Quelles choses s'entassent dans cette masure ?

69
Nur tiam, mi ekvidis, ke iu el la pordoj estis rompita. Scivoleme, mi ekrigardis tra la
dismetitaj pecoj de ligno. Mi nur vidis solan ambraon, apena lumigita dank'al la
sunradioj, kiuj transiris la pordon. Kiel ekstere, la cementobrikoj de la muroj estis krudaj
kaj je la mezo, sur la planko el batita tero, troviis amaso da tonoj, videble uzitaj kiel
fajrujo. La nigreco de la plafono tion konfirmis.
La harkio Toumekero, ekvidante min, alproksimiis.
Seulement alors, j'ai aperu qu'une des portes tait brise. Curieux, j'ai regard travers
les morceaux de planches disjoints. Je n'y ai vu qu'une triste pice peine claire par
les rayons de soleil qui traversaient la porte. Comme l'extrieur, les murs d'agglos
taient bruts et, au milieu, sur le sol en terre battue se trouvait un tas de pierres qui
visiblement avaient servi pour faire du feu. La noirceur du plafond le confirmait.
M'apercevant, le harki Toumeker s'approcha.
Pri li, is tiu mateno, mi nenion sciis, sed tiam la sekciestro prezentis al ni tri
kromsoldatojn, kiuj estis translokitaj en nian sekcion. Ili estis vestitaj kaj armitaj tutsame
kiel ni. Du el ili, loos kaj manos kun ni. La tria, Toumekero, jam vivis aparte, ar li
havis edzinon kaj infanojn.
De lui, jusqu' ce matin-l, je ne savais rien, mais alors, le chef de section nous avait
prsent trois harkis qui taient affects notre section. Ils taient vtus et arms
parfaitement comme nous. Deux d'entre eux devaient vivre et manger avec nous. Le
troisime, Toumeker, vivait dj part, car il avait femme et enfants.
Rememori precize la trajtojn de lia vizao estas preska neebla ago. De tiu tempo, kiam
dum la milito la sorto kunigis niajn destinojn, tiom da jaroj kaj eventoj forflugis, ke lian
vizaon iom viitan, mi penas ekvidi trans tiuj nebuloj. Foje, nokte, kiam mi malbone
dormas, la fora pasinteco, el mia koro, kie funde profunde, iam brulas iu nekuracebla
vundo, revenas kaj eligas la silueton de Toumekero, la sonon de lia voo, liajn gestojn,
kaj pli forte ol io, liajn profundajn kaj nigrajn okulojn. Mia atento, dum kelkaj sekundoj,
restis vebanta, kiam la sekciestro prezentis lin. En tiu rigardo, kiu ekkaptis min pro sia
doleco, estis profunda melankolio, kaj senfina rezignacio. Rigardante ilin atente, mi
vidis tion, sed anka ian nekredeblan vakuon. En ili, ne plu estis la plej eta spuro da lumo
a da vivojo.
Me rappeler clairement les traits de son visage est presque impossible. Depuis ce temps,
quand pendant la guerre le sort avait uni nos destins, tant d'annes et d'vnements sont
passs que, travers ce brouillard, j'ai de la peine distinguer son visage un peu effac.
Parfois, la nuit quand je ne dors pas, le lointain pass, de mon coeur au fond duquel
brule toujours une blessure ingurissable, revient et alors merge la silhouette de
Toumeker, sa voix, ses gestes et, plus fort que tout, ses yeux profonds et noirs. Mon
attention, pendant quelques secondes, resta en suspens quand le chef de section le
prsenta. Dans ce regard, qui me capta par sa douceur, il y avait une grande mlancolie
et une infinie rsignation. Le regardant attentivement, je vis cela, mais aussi un vide
incroyable. En lui, il ne restait pas la moindre trace de lumire ou de joie de vivre.
Jen, la okazo pli bone konatigi lin.
- Toumekero? u eble! Vidu! Iu venis tien, kaj faris fajron! Sed, kion li celis?

70
Kun tre kvieta mieno, rigardante min, li respondis:
- u vi vere deziras scii, pri kio temas? Mi pensas, ke vi estas fidinda, tion mi sentas. Do,
al vi, mi diros la tutan kaj simplan veron: Estas tri pordoj, kiuj malfermias sur tri lokoj.
Kiel vi vidas tiun ambron, tiel estas la du aliaj. Ne pli, ne malpli. Estis armeaj loejoj
por harkioj kaj iliaj familioj.
C'tait l'occasion de mieux le connatre.
- Toumeker ? Est-ce possible ? Quelqu'un est venu ici et a fait du feu ! Mais, que voulait-
il faire ?
Trs calme, en me regardant il rpondit :
- Tu veux vraiment savoir de quoi il s'agit. Je pense qu'on peut se fier toi. Cela je le
sens. Donc, je vais te dire la vrit simple et entire : il y a trois portes qui s'ouvrent sur
trois pices. Tel que tu vois cette pice, telles sont les deux autres. Ni mieux, ni pire.
C'taient des logements de l'arme pour les harkis et leur famille.
- Kiam ni la harkioj alvenis, kun la regimento, kiu eestis anta la 2/75a RIMA, pro
sekureco, armeo decidis, ke ni ne rajtos lupreni loejon meze de Besemburgo. La
komandanto donis al ni cementon kaj kompaktajn brikojn, por ke ni mem konstruu tiun
barakaron. Al ni estis dirite:
- Estas provizore! Tion, ni povas certigi al vi. Nur tempo por trovi alian rimedon...
- Quand nous les harkis sommes arrivs avec le rgiment qui prcdait le 2/75e
RIMA, par scurit, l'arme a dcid que nous n'aurions pas le droit de prendre des
logements dans Bessombourg. Le commandant nous a donn du ciment et des agglos
pour construire ce baraquement en nous affirmant :
- Cest provisoire ! Nous pouvons vous le garantir ! Juste le temps de trouver une autre
solution...
- Tie, ni dormis kaj vivis. Jes! Vi bone adis. Ni ne havis alian lokon, kaj ni dormis
surgrunde, sur pajlo-amaso. La fajro, e la meza parto, hejtis nin kaj la edzino kuiris, sur
i, la manaon por la familio. Ni ne havis alian facilaon! Tiu provizora loko iis nia
definitiva loejo. Mi, la edzino kaj la infanoj, ni stagno-putris tie multajn monatojn

- L, nous avons dormi et vcu. Oui ! Tu as bien entendu. Nous n'avions rien d'autre et
nous dormions, par terre, sur un tas de paille. Le feu, au centre, nous chauffait et ma
femme faisait cuire dessus le repas de la famille. Nous n'avions rien d'autre ! Ce lieu
provisoire tait devenu notre logement dfinitif. Moi, ma femme et nos trois enfants, nous
sommes rests, l, pourrir pendant plusieurs mois...
- En tiu loko, nokte, neniam mi rajtis havi pafilon. Mi ne povus protekti mian familion
kontra la felagoj, se nokte ili decidus ekataki nin. Pro tio, mi ne povis bone dormi.
- Dans ce local, la nuit, je n'ai jamais eu le droit d'avoir un fusil. Je n'aurais pas pu
dfendre ma famille contre les fellagas si, la nuit, ils avaient dcid de nous attaquer.
Cela m'empchait de dormir.
- Sen informi la estraron, iun dimanon, mi sekrete sukcesis rekonduki la edzinon, kaj la
infanojn al la bopatroj, je proksimume 30 kilometrojn, kie ili povas digne kaj normale
vivi. Por la felagoj, la malamiko estas mi. Nur mi, estas la perfidulo! Do, mi estas certa,
ke nenia malbonao okazos al mia familio.
71
- Un dimanche, sans informer le commandement, j'ai russi reconduire secrtement ma
femme et les enfants chez les beaux-parents, une trentaine de kilomtres, o ils peuvent
vivre normalement et dignement. Pour les fellagas, l'ennemi c'est moi. C'est seulement
moi, le traitre ! Je suis donc certain qu'il n'arrivera rien de mal ma famille.
- Iom poste, la aliaj harkioj tiuj, kiuj lois flanke, kaj iliaj familioj malaperis, sen ke mi
estis avertita pri tiu foriro. Mi ne plu revidis ilin! Mi restis sola, loante tie, kiel porko
estas loanta en porkostalo. Milfoje, oni diris al mi, ke mi estas vera franco. Kiel
stultulo ! Tion mi kredis ! Hodia mi scias, ke tio estas malvero, ar la francaj soldatoj
ne estas traktataj samrange kiel mi. Vere, tute ne! Mi timegas, ke ne plu estos estonteco
por ni, la harkioj.
- Peu aprs, les autres harkis, ceux qui logeaient ct, et leur famille ont disparu sans
que je naie jamais t inform de ce dpart. Je ne les ai plus revus ! Je suis rest seul
dormir l, comme un porc dans une porcherie. Mille fois, on m'a dit que j'tais un vrai
Franais. Quel imbcile ! Je l'ai cru ! Aujourd'hui, je sais que c'est faux, car les soldats
franais ne sont pas traits comme moi. Vraiment, pas du tout. Je crains qu'il n'y ait plus
d'avenir pour nous les harkis.
- Anta la alveno de la 2/75a RIMA, mi translokiis en la vilaon, kie mi loas kun
amiko. iu pagas la duonon de la luprezo. Por sendi pli da monrimedo al la edzino, mi
elspezas la plej malmulte. Por mi mem, tio ne gravas
- Avant l'arrive du 2/75e RIMA, j'ai dmnag dans le village, o je loge chez un ami.
Nous partageons le prix de la location. Pour envoyer plus d'argent ma femme, je
dpense le moins possible. Pour moi, ce n'est pas important
Toumekero ajnis iom liberigita de tiu pezo premanta lian koron. Li pli bone spiris. Dum
kelkaj minutoj, lia vizao lumiis kaj li e skizis etetan rideton, tre rapide viigita. Tio
certe ne plu okazis al li delonge. La ojon li perdis samtempe, ke siajn iluziojn.
Toumeker semblait un peu libr de ce poids qui l'oppressait. Il respirait mieux. Pendant
quelques minutes, son visage s'est clair et il a mme esquiss un petit sourire trs vite
effac. Cela ne lui tait srement pas arriv depuis longtemps. Il avait perdu la joie en
mme temps que ses illusions.
Li fidis min kaj por mi malfermis sian koron, el kiu torente fluis iuj tiuj aferoj, kiuj
formis tro grandan amason por unu sola homo. Li ne havis solvon a rimedon kaj ne
sciis, kie li trovos konsilon a helpon pri tio. Tiun tagon, li kaj mi iis amikoj kaj nenio
havos sufie grandan forton por detrui tiun nedifineblan sintenon de bono, kiam ni kune
estis.
Il me faisait confiance et pour moi avait ouvert son cur d'o coulaient, flots, toutes
ces choses trop lourdes pour un seul homme. Il n'avait pas de solutions ou de moyens ni
ne savait o trouver un conseil ou de l'aide. Ce jour-l, lui et moi sommes devenus amis
et rien n'avait assez de force pour dtruire cette sensation de bien-tre, quand nous tions
ensemble.
Mi ne povis kaj ne volis akcepti tiun agmanieron de la estraroj, kiuj reprezentis nian
landon, tamen, iam tiel lerta por doni konsilojn al aliaj homoj kaj landoj kun, ofte, iu
pika aroganteco. Ne ! Ili ne normale reagis, kiel oni devas fari.

72
Je ne pouvais ni ne voulais accepter cette faon d'agir de nos dirigeants qui
reprsentaient notre pays, pourtant, toujours si prompt donner des conseils aux autres
hommes et pays avec souvent une pointe d'arrogance. Non ! Ils ne ragissaient pas
normalement comme ils devraient le faire

14 : irka ni Autour de nous.

Pro diversaj kialoj, ni regule veturis kamionare al Kolo. Je la suda elirejo de Besemburgo,
ni pasis apud stranga kampo (pri kiu mi jam parolis). Il entenis dekojn da kvadrataj
dometoj zorge vicigitaj. Strange, mi pensis ar kondie, ke ni vidus in de vere
malproksime, eblus diri, ke temas pri parceligita konstrutereno, sed la vojo estis je irka
ducent metroj fore de tiu kampo. Ne pli! Eblus pensi, ke tie estis deponitaj, rezervitaj
ardenaj dometoj. Neniam ni rajtis alproksimii por precize ilin vidi. Mi iris de unu al la
alia el la soldatoj por peti informojn pri tio. Estis senutile temporaba! iuj homoj de la
2/75a RIMA alvenis preska samtempe kiel mi. Toumekero, kiu eestis anta nia alveno,
bonvolis klarigi al mi:
- Por ke la kamparanoj ne havu la kapablon utili al la felagoj, la armeo forpelis la
loantojn de iliaj farmbienoj kaj vilaoj, anta ol, kamione, evakui ilin, por ke ili estu
arigitaj en kampojn. Tie ili estis amasigitaj po tri familioj en iu dometo. Ili, "la
militistoj" diris, ke tio estis farita por protekti la kamparanojn de la felagoj. Sed, evidente,
tio estis malvereco!... En la kamparo, la pordoj kaj fenestroj de iuj vakigitaj domoj estis
zorge obstrukcitaj per brikoj kaj cemento kaj, kiam ili ne povis tion facile kaj sufie
rapide fari, la domoj estis detruitaj per eksplodiloj.
Pour des besoins divers, nous allions rgulirement en convoi Collo. la sortie sud de
Bessombourg, nous passions ct d'un camp bizarre (dont j'ai parl plus haut). Il
contenait des dizaines de maisonnettes soigneusement alignes. trange, me dis-je,
condition qu'on le regarde de trs loin, on pourrait penser que c'est un lotissement, mais
la route n'est qu' 200 m. Pas plus ! Il semblerait qu'on ait dpos l des cabanes de
jardin. Nous n'avons jamais eu le droit de nous approcher pour voir ce que c'tait. Je
suis all d'un soldat l'autre pour avoir des informations ce sujet. Inutile perte de
temps ! Tous les hommes, du 2/75 RIMA, taient arrivs presque en mme temps que moi.
Toumeker, qui tait l avant nous, a bien voulu m'clairer :
- Pour que les paysans ne puissent aider les fellagas, l'arme a chass les habitants de
leur ferme et village avant de les vacuer par camion pour qu'ils soient regroups dans
des camps. L, ils ont t entasss trois familles par maisonnette. Les militaires
disaient que cela tait fait pour protger les paysans des fellagas. Mais, videmment,
c'tait faux !... Dans la campagne, les portes et fentres, de toutes les maisons vides de
leurs habitants, ont t obstrues par des briques et du ciment et, quand cela na pas pu
tre fait facilement ou assez vite, les maisons ont t dtruites l'explosif.
- En tiu kampo, kiu estas irkaita per pikdrato, io kaj iu estas kontrolata tage kaj
nokte. Tiuj homoj amasigitaj tie, kvaza temus pri brutaroj, preska ekskluzive estas
virinoj, infanoj kaj maljunuloj. La viroj, kompreneble, foriris e la felagoj, jam anta la
regrupigo. Kaj, kiam la felagoj pafmortigas soldaton, la armeo venas sin sur tiuj homoj,
73
kiuj ne povas sin protekti. Tiuj aferoj ne estas tro belaj kaj honorindaj. Kiel ili anka
povas aserti, ke ni estas francoj?
- Dans ce camp, qui est entour de fil de fer barbel, les personnes et ce qu'elles font sont
contrls jour et nuit. Ces gens, entasss l comme s'ils taient des animaux, sont
presque exclusivement des femmes, des enfants et des vieillards. Les hommes, bien sr,
s'taient enfuis chez les fellagas, dj avant le regroupement. Et, quand les fellagas tuent
des soldats, l'arme se venge sur ces gens qui ne peuvent se protger. Cette affaire n'est
pas trs belle ni honorable. Comment peuvent-ils encore affirmer que nous sommes
Franais ?
Mi respondis la jenon:
- Nia estraro certe ne havas memoron, precipe pri la aferoj, kiuj okazis, kiam la germanoj
okupaciis la francan metropolon. Tiam, mia patro batalis kontra la malamikoj por
liberigi nian landon
Alors, je lui ai rpondu :
- Notre pays a probablement la mmoire courte surtout aprs ce qui sest produit quand
les Allemands ont occup la France. Alors, mon pre se battait contre l'ennemi pour faire
librer notre pays
- Tie, pli kaj pli, mi havas la impreson, kvaza mi estus la malamiko. Tamen, kiam ni
estis senditaj, oni diris al ni, "al ni iuj", ke ni aliros Alerion por darigi pacon, helpi la
loantarojn kaj reprezenti ordon! iuj, tiuj vortoj maluste sonas! u jes a ne, mi estas
e la malbona flanko?
- Ici, de plus en plus, j'ai l'impression d'tre l'ennemi. Pourtant, lorsque nous avons t
envoys ici, on nous a dit, que nous allions en Algrie pour maintenir la paix, aider les
habitants et maintenir l'ordre ! Tous ces mots sonnent faux ! Suis-je ou non du mauvais
ct ?
*****
Mallonge restis nia unua sekciestro, ar li ricevis mutacion en alian regimenton. Anta ol
foriri, li asertis al mi, ke en Besemburgo la vivo kaj etoso estis agrablaj, sed, ke neniam
oni rajtas preterlasi tian proponon. Li do estis kontenta pri tiu postenigo. La subletenanto
Masalio anstatais lin. Lia alveno estis, por ni iuj, granda kaj neimagebla surprizo. Kiam
ni scias kaj vidas, kiel francoj enerale kondutas, kiam temas pri araboj, estas surprizo
vidi ke "iu" el tiuj araboj brile sukcesis trapasi la ekzamenon de la oficira lernejo de
erelo. Poste, li estis akceptita kiel sekciestro! Mi demandis al mi mim:
- u la vento turnias al la bona direkto? u finfine la estraranoj komprenas, ke la
alerianoj estas homoj tutsame kiel ni? u la estraranoj ias saaj?
Notre 1er chef de section resta peu de temps, car il reut une mutation dans un autre
rgiment. Avant de partir, il m'assura qu' Bessombourg la vie et l'ambiance taient
agrables, mais, que jamais on n'a le droit de laisser passer une pareille proposition. Il
tait donc heureux de cette affectation. L'aspirant Massali le remplaa. Sa venue fut,
pour nous tous, une grande et inimaginable surprise. Quand on sait et voit comment,
gnralement, les Franais se conduisent lorsqu'il est question d'Arabes, c'est une
surprise de voir que "un" de ces Arabes avait brillamment russi l'examen de l'cole
militaire de Cherchell et tait devenu chef de section ! Je me suis demand :
74
- Est-ce que le vent a tourn vers la bonne direction ? Est-ce qu'enfin le gouvernement a
compris que les Algriens sont des hommes aussi bien que nous ? Se sont-ils assagis ?
Kompreneble, ni bonvenigis nian subletenanton, ar, eble, li alportis la konkretigon de
la tiom atendita espero. Tamen, mi iomete dubis pri tiu renversio.
Nous avons bien accueilli notre sous-lieutenant, car il apportait, peut-tre, la
concrtisation de l'espoir tant attendu. Mais je doutais un peu de ce revirement.
Ni estis perdintaj nian impeteman sekciestron, kiu havis la kapon plenplenan de ideoj pri
venkoj kaj medaloj. Kompense, la novenveninto, tute male, estis kvieta, sae pacema
efo, kiu revis pri ia Alerio sen milito, kie denove eblos naski kaj naskii, kreski kaj ami
en bela lando promesplena por la estonteco.
Nous avions perdu notre chef de section imptueux, qui avait la tte pleine d'ides et de
mdailles. En compensation, le nouveau venu, tout au contraire, tait un chef calme et
pacifique. Il rvait d'une Algrie sans guerre o il serait de nouveau possible de natre et
de faire natre, de grandir dans un pays promis un avenir heureux.
Masalio ne estis altstatura viro, sed iom malpli alta ol la meza. Lia glata vizao kaj
rondeta kapo pliigis lian kvietecon. Liaj okuloj spegulis la fierecon kaj vivojon de iu
nova promociito de erelo, sed anka ian agrablan serenecon.
Massali n'tait pas un homme de grande taille, mais un peu plus petit que la moyenne.
Son visage lisse et sa tte rondelette accentuaient son air paisible. Ses yeux refltaient la
fiert et la joie d'tre de tout nouveau promu de Cherchell, mais aussi une agrable
srnit.
Ni estis en la "subtena sekcio", kies roloj estis precipe protekti la komandpostenon dum
operacioj. Por konservi la surprizan efekton, ni iam estis helikoptere transportataj sur la
operaciajn kampojn. Ni kompreneble revenis iam piede. Anka, ni estis devigitaj nokte
gardostari por protekti tiun parton de Besemburgo, kie estis nia loejo kaj tute apude, je
la norda flanko, blokhason.
Notre section d'appui avait principalement le rle de protger le poste de commandement
pendant les oprations. Pour conserver l'effet de surprise, nous tions toujours
transports en hlicoptre sur le thtre des oprations. Bien videmment, nous
revenions pied. En plus, la nuit nous devions monter la garde pour protger cette partie
de Bessombourg o taient notre chalet et, tout ct sur le flanc nord, un blockhaus.

75
 15 : La blokhaso - Le blockhaus.

Mi estas maldekstre Je suis gauche

Betona blokhaso estis alkroita al tonoza superaltao, kiu superis la korton de nia
aledo. - Infano, promenante marborde mi jam vidis multajn el tiuj konstruaoj, tute
similaj al tiu, sed konstruitaj de la germanoj dum la Dua Mondmilito. i tie, en
Besemburgo, nia armeo, tiu mem, kiu batalis kontra la naziismo, konstruis in por sin
protekti kaj por militi kontra aliajn homojn, kies landon nia estraro, iun tagon, ekprenis
sen pli da rajtoj ol la germanoj. Tie, tamentoj el kvin soldatoj alternis, iujn dudek kvar
horojn, por zorge kontroli vojetojn, kiuj, de post la konstruo de la blokhaso, ne plu estis
uzataj. En tiel sovaa regiono, sufiis, ke la pasantoj uzu novajn vojetojn, je cent metroj
pli norde a sude, por ne plu esti enataj de militkontroloj. Kredeble, la militistoj ne
deziris malfaciligi al si la vivon serante, kial plu neniu prunteprenis tiun vojon.
Un blockhaus en bton tait accroch une surlvation rocheuse qui dominait la cour
de notre chalet. - Enfant, me promenant sur la plage, j'avais dj vu beaucoup de ces
constructions, toutes semblables celle-ci, faites par les Allemands pendant la 2e guerre
mondiale. Mais, ici, Bessombourg, c'est notre arme, celle mme qui s'tait battue
contre le nazisme, qui l'avait construite pour se protger et se battre contre d'autres
hommes, dont notre gouvernement s'tait, un jour, empar du pays sans plus de droits
que les Allemands. L alternaient des groupes de 5 soldats toutes les 24 h pour
contrler des chemins qui, depuis la construction du blockhaus, n'taient plus utiliss.
Dans une rgion si peu frquente, il suffisait que les passants utilisent un nouveau
sentier, 200 m plus loin, pour chapper aux contrles de l'arme. Les militaires
n'avaient pas envie de se compliquer la vie en cherchant pourquoi il ne passait plus
personne.
Sur la internaj muroj, free farbitaj, videblis multaj kuglospuroj. Kiel iam, pere de la
harkioj, ni eksciis, kio okazis. La kompanio, kiu eestis anta ni, trafis gravajn
problemojn kaj ne nur en tiu blokhaso. La deorantaj kvin soldatoj estis, dum ili
profunde dormis, mortigitaj de la felagoj. Kompreneble, nokte en gardistejo, malrapide
pasas la tempo, kaj la soldatoj legas, skribas al la amikinoj, askultas novaojn en la radio
kaj foje ili ne plu povas kontrastari dormon. Iun tagon, okazis tio, kio devis okazi. La
la raporto de la gardistejaj efoj, dum tiu trista nokto, neniu signalis la plej etan
anomalion...

76
Sur les murs intrieurs, tout juste repeints, restaient des impacts de balles. Comme
toujours, grce aux harkis, nous avons pu apprendre ce qui s'tait pass. La Compagnie
qui nous prcdait avait eu de graves ennuis et pas seulement dans ce blockhaus. Les 5
soldats de gardes avaient t abattus par les fellagas alors qu'ils dormaient. La nuit,
dans les postes de garde, le temps ne passe pas vite, alors les soldats lisent, font leur
courrier, coutent les nouvelles la radio et parfois se laissent emporter par le sommeil.
Un jour, il est arriv ce qui devait arriver. Selon le rapport de l'officier de service,
pendant cette triste nuit aucune anomalie n'avait t signale..
La matena deorano trovis kvin korpojn sango-makulitajn. Ili estis buitaj per
atomataj pistoloj. La felagoj estis sufie memfidaj, ar ili prenis iujn vestojn kaj
armilojn. Neniu venis eni ilin. Ili certe estis bone organizitaj kaj tre bone informitaj. Mi
povas aserti, ke deorante en tiu blokhaso, kiam mi gardostaris neniam mi dormetis. La
tutan tempon, el la gvatejo, miaj okuloj priseris, rigardadis tra la arbaroj en la
profundaoj de la nokto. Sed neniam mi ekvidis ion ajn suspektindan.
La relve du matin trouva 5 corps couverts de sang, abattus au pistolet mitrailleur. Les
fellagas avaient t assez srs d'eux pour prendre les armes et tous les vtements.
Personne ne vint les dranger. Ils taient forcment bien organiss et trs bien informs.
Je puis assurer qu'tant de service dans ce blockhaus, lorsque je montais la garde, je n'ai
jamais ferm l'il. Depuis les miradors, mes yeux sans cesse observaient et fouillaient
entre les arbres dans la profondeur de la nuit. Mais je n'ai jamais rien vu de suspect.
Kiel, dum tiu vea nokto, nenia bruo estis detektita? u eblas, kiam atomataj pistoloj
estas facile adeblaj is multaj centoj da metroj? Se tio vere okazis, kiel i estis rakontita
al mi, tiun nokton la felagoj povintus facile masakri iujn soldatojn de la kompanio. Eble,
ili nur intencis doni lecionon, averton
Comment, pendant cette nuit tragique, n'a-t-on entendu aucun bruit ? Est-ce possible
quand un pistolet automatique s'entend aisment plusieurs centaines de mtres ? Si cela
s'est vraiment produit, tel qu'on me l'a dit, cette nuit-l, les fellagas auraient pu aisment
massacrer tous les soldats de la compagnie. Peut-tre entendaient-ils seulement donner
un avertissement.

16 : Akvoproviza patrolo - La corve d'eau.

Dum la tuta tempo pasigita en Besemburgo, neniam ni estis trafitaj per tre gravaj perdoj.
Dum la situacio en la antapostenoj estis tute alia. Mi memoras hororan eventon, kiu
okazis en iu el tiuj antapostenoj, Bounougra. Tiu vilao situis je kelkaj kilometroj post
Teraso, kie ni turnis maldekstren. Tiam, la sorto batis la kvin deorantojn, kiuj iris patrole
akvoprovizi la cisternkamionon. iun tagon, estis la sama afero
Pendant tout le temps pass Bessombourg, nous n'avons jamais subi de pertes trs
graves. Tandis que la situation dans les postes avancs tait tout autre. Je me souviens
d'un vnement horrible qui s'est produit dans un de ces postes, Bounougra. Ce village se
trouvait quelques kilomtres aprs Terras, sur la route de gauche. Le destin avait,

77
alors, frapp les cinq hommes chargs de la corve d'eau. Chaque jour, c'tait la mme
chose
La deorantoj, kiuj estis je dispono por plenumi la komunajn kaj ofte tedajn laborojn,
normale devis sin zorge prepari por la akvoprovizo, ar por tion fari, ili forlasis malanta
si la sekurecon de la fuorto. Estis "maksimuma singardo"! La savregularoj estis strikte
kontrolataj kaj plenumataj. Evidente la teorie! La fonto el kiu iuj homoj loantaj en la
irkaaoj, kiel la arabaj familioj, soldatoj kaj eble anka felagoj venis erpi sian akvon,
troviis nur je du-tri cent metroj el la fuorto. La loko estis malsupra kaj pro tio nevidebla
de la gardistejoj.
Les hommes qui taient chargs des tches quotidiennes et souvent ennuyeuses devaient,
normalement, se prparer trs srieusement pour la corve d'eau, car pour cela, ils
laissaient derrire eux la scurit du fort. C'tait "scurit maximum" ! Les rgles de
scurits faisaient l'objet d'une surveillance et d'une excution stricte. Thoriquement
bien sr ! La source, o tous les habitants des environs comme les familles arabes, les
soldats, et probablement encore les fellagas venaient puiser leur eau, ne se trouvait qu'
deux au trois cents mtres du fort. L'endroit tait en contrebas et, cause de cela,
invisible des postes de guet.
iun tagon, estis la sama tasko, cent- a milfoje ripetita, kaj la sama fonto nur je du-tri
cent metroj el la sekureco. Neniam io okazis kaj certe neniam io okazos. iuokaze la
soldatoj tion pensis kaj agis la tiu vidpunkto. La regularoj, por tiuj tro junaj soldatoj,
estis, kompreneble ege tedaj kaj ne vere utilaj, krom por tiuj, kiuj estis pagataj por ilin
skribi.
Chaque jour, c'tait la mme scne, cent et mille fois rpte, et la mme source
seulement 2-300 m de la scurit. Jamais rien ne s'tait pass et, assurment jamais
rien ne se passerait. En tout cas, les soldats le pensaient et agissaient en consquence.
Les rgles, pour ces trop jeunes hommes, taient videmment trop rbarbatives et pas
trs utiles sauf pour ceux qui avaient t pays pour les crire.
La patrolo foriris. Temis nur pri iro kaj reiro, eta promenado en la kamparo, apena
sufie longa por fumi cigaredon kaj spiri puran aeron... La veturiloj malaperis en la
deklivon, kie fluis la tiel bona kaj pura akvo. Subite longaj pafadoj de atomataj pistoloj
kraketadis, tak tak ratak tak
Adante tiun longan blekon iuj homoj ekkomprenis la dolorigan signifon. Sed ! Tro
malfrue
La corve est partie. Ce n'tait qu'un aller-retour, une brve promenade dans la
campagne peine assez longue pour fumer une cigarette et respirer l'air pur... Les
vhicules disparurent dans la descente o coulait la si bonne et si pure eau. Tout d'un
coup, de longues rafales de pistolets mitrailleurs crpitrent, tak tak ratak tak
Entendant cette longue plainte, tous les hommes en comprirent la douloureuse
signification. Mais ! Trop tard
En la fuorto, la soldatoj estis jam retrovintaj siajn fizikajn atomatecojn. Kiel en fibaleto,
tamen zorgeme ordigita, ili havis precizajn gestojn. Dum iuj surgrimpis en la gardo-turoj
malprave neglektitaj, la aliaj ekprenis kaskon, armilon, argilojn. Saltante en alftrakon,

78
iu en sian lokon, ili sidiis, sin finvestis a, se tiel estis lia tasko, instalis, metis argo-
bendon, armis la 12,7-kalibran mainpafilon
Au fort, les soldats avaient dj retrouv leurs automatismes. Comme dans un mauvais
ballet, malgr tout parfaitement rgl, ils avaient des gestes prcis. Pendant que certains
grimpaient dans les miradors tort ngligs, d'autres prenaient casque, arme et
chargeurs. Sautant dans leur half-trak, chacun sa place, ils s'assaillaient, finissaient de
se vtir ou, selon leur tche, installaient, plaaient la bande de cartouches et armait le
fusil mitrailleur de calibre 12,7...
Jam, la alftrako portante helpon rapidege celas al la fontano. Sed, kian helpon? Jen estas
la terura realeco, kiun iuj ege timis, sed neniu eldiris. Tro malfrue! io estas finfinita!
Sur la grundo irka la cisternkamiono kaj la ipo, ripozis por iam la nudigitaj kaj sango-
makulitaj restaoj de la junaj kaj facilanimaj kamaradoj. Ili us estis malkovrantaj la
vivon, kiam la morto de ili in telis. Milito ne devus esti afero de novbakitaj homoj, sed
de kompetentoj en landoj liberigotaj. Dum soldatoj mortis tiuj, kiuj decidis "tiujn aferojn"
komforte sidis en belstila fotelo
Dj, le half-trak roule la source pour apporter de l'aide. Mais quelle aide ? Quand
apparat la terrible vrit que tous craignaient, mais n'osaient, prononcer. Trop tard !
Tout est fini ! Sur le sol, autour de la citerne et de la jeep, reposaient jamais les
dpouilles nues et ensanglantes des trop jeunes et nafs camarades. Ils venaient peine
de dcouvrir la vie quand la mort la leur a prise. La guerre ne devrait pas tre l'affaire
de tout jeunes hommes, mais celle de professionnels dans des pays librer. Pendant
que des soldats mourraient, ceux qui dcidaient "ces actions" taient confortablement
assis dans de beaux fauteuils
Por subskribi siajn agojn, kiel kutime ili faris, la felagoj detranis la sekson de tiuj, kiujn
ili us mortigis, kaj metis ilin en tiujn buojn, kiuj por iam silentiis.
Pour signer leurs actes, comme chaque fois, les fellagas coupaient le sexe de ceux qu'ils
venaient d'abattre et les mettaient dans ces bouches qui s'taient tues jamais.
La morgaon a post-morgaon, mi iris al Teraso por meditadi sur la korpoj, kiuj tie estis
eksponitaj. En frea ambreto, ili kuis grunde kaj en paraduniformo vestitaj. Strange
estas, ke tiuj vestoj estas anka nomataj "elir-uniformo". Kvaza ili bezonus elirvestojn
por eliri el nia mondo. Espereble, kien ajn ili foriris, ili trovis pli saan mondon.
Le lendemain ou le surlendemain, je suis all Terras pour me recueillir sur les corps
qui y taient exposs. Dans une pice fraiche, ils reposaient mme le sol et taient vtus
en tenue de parade qui, trangement, tait aussi nomme "tenue de sortie". Comme s'ils
avaient besoin de tenues de sortie pour quitter notre monde... Il est esprer que, quelle
qu'ait t leur destination, ils ont trouv un monde plus sage.
En la okuloj de la kamaradoj, kiuj akompanis min, mi vidis terurajn briletojn. Ili soifis je
veno. La infera spiralo tie trovis novan impeton.
Dans les yeux de ceux qui m'accompagnaient, j'ai vu de terribles lueurs. Ils criaient
vengeance. L'infernale spirale avait trouv l un nouvel lan.

79
 17 : Enigmoj - Les nigmes.
El la norda elirejo de Besemburgo, vojo serpentumis flanke de la montaro, is Teraso kaj
de tie, i direktis al la antaaj postenoj. Tiu elirejo lokiis pli malsupre ol la preejo kaj
anta araba kafejo. Je tiu punkto, la armeo metis kontrolpostenon kaj, por ke la pasantoj
kaj veturiloj ekhaltu, rulao de pikildrato estis lalare de la strato. Nokte, la vojo estis
fermita, kaj tage tri soldatoj deoris je tiu posteno. La pasantoj, kiuj transiris estis virinoj,
infanoj kaj maljunuloj. Preska neniam mi ekvidis maturajn virojn.
De la sortie nord de Bessombourg, une route serpentait sur le flanc de la montagne
jusqu' Terras et, de l, partait vers les postes avancs. Cette sortie tait en contrebas de
l'glise et devant un caf arabe. L, l'arme avait plac un poste de contrle et, pour que
les passants et voitures s'arrtent, un rouleau de fil de fer barbel barrait la route. La
nuit, le passage restait ferm et le jour, trois soldats montaient la garde. Les passants
taient, des femmes, enfants et vieillards. Presque jamais je n'ai aperu d'hommes mrs.
Mi estis scivola. Kial plejofte la samaj gardo-starantoj estis deorantaj kaj, kial neniam
viroj trapasis la kontrolpostenon? Mi multfoje venis observi,por kompreni kiamaniere la
aferoj estis okazataj. Por vidi sen esti vidita, iam mi restis sufie malproksime, malanta
la preejo. Rapidege, mi havis la unuan solvon. La gardostarantaj soldatoj profitis de sia
pozicio Mitraleto estas bona argumento. u ne? por ovi siajn manojn sur la plej
intimajn partojn de inaj korpoj Ekvidinte tion, mi intervenis por esigi tian agon, sed la
soldatoj estis malkontentaj kaj forte grumblis. Mi enis ilin! Ili devis pensi, ke mi estas
simplulo, ar ili uris al mi, ke ili estas serantaj armilojn. Mi do montris alian aspekton
de la afero:
- u vi jam trovis multajn mitraletojn sur la brusto a en la kalsonetoj de la junaj
knabinoj? u vi ne pensas, ke tiuj knabinoj povas plendi al la patroj a amikoj, kaj eble
morga ili sin venos mortpafante iujn viajn kamaradojn? Kion vi farus, se tio okazus en
Francio al viaj fratinoj? u tio ne enus vin? Pripensu tion, ar tuj post via deortempo vi
devos klarigi tion al la letenanto.
J'tais curieux. Pourquoi, presque toujours, ce sont les mmes soldats qui taient de
services ? Pourquoi les hommes ne traversaient-ils pas le poste ? Plusieurs fois, je suis
venu observer comment les choses se passaient. Pour voir sans tre vu, je restais alors
assez loin, derrire l'glise. J'ai rapidement eu la premire rponse. Les gardes
profitaient de leur position une mitraillette est un bon argument. N'est-ce pas ? pour
glisser leurs mains sur les plus intimes parties des corps fminins... Voyant cela, je suis
intervenu pour que cela cesse, mais ils n'taient pas contents et protestrent. Je les
drangeais ! Ils devaient croire que j'tais un bent, pour me jurer qu'ils cherchaient des
armes. J'ai donc prsent l'affaire autrement :
- Avez-vous dj trouv des mitraillettes dans les soutiens-gorge ou les culottes des
filles ? N'avez-vous pas pens qu'elles peuvent se plaindre leur pre ou ami et que peut-
tre demain ils se vengeront en tuant certains de nous ? Que feriez-vous si, en France,
cela arrivait vos surs ? Cela ne vous gnerait-il pas ? Pensez cela, car, aussitt
aprs votre garde, vous devrez vous expliquer avec le lieutenant.
La dua enigmo donis al mi interesajn informojn pri la funkciado de tiu milito kaj de la
rilatoj inter ni kaj araboj. Ili ne estis tiel sovaaj kaj ne havis tiel limigitan cerbon, kiel

80
francoj kredis. Ventkapuloj, mi pensis, estas ofte e nia flanko kaj, iun tagon a alian
araboj sciigos tion al ni, sed estos tro malfrue por ripari iujn niajn fuaojn.
La 2e nigme me donna d'intressantes indications sur la marche de cette guerre et les
relations entre nous et les Arabes. Ils n'taient pas si sauvages ni n'avaient un cerveau
aussi limit que les Franais croyaient. Je pensais que les cervels taient souvent de
notre ct et, quun jour ou l'autre, les Arabes nous le prouveraient, mais ce serait alors
trop tard pour rparer toutes nos gaffes.
La kafejon ajnis multege vizitadi la araboj, e se neniam iu transiris la barieron de la
kontrolposteno. Oni vidis malmulte el ili eniri en in. Tamen, ar mi iris kelkfoje por
trinki kafon, mi vidis ilin, kaj la trinkejo estis ofte plenplena. Do, estis alia pordo por eniri
kaj eliri. Rigardante pli atente mi vidis ne unu, sed du etaojn en la kafejo. La dua estis
sub la nivelo de la strato kaj havis sian propran pordon, kiu rigardis al la malantao de la
domo. iujn domojn oni konstruis unu kontra la alian, kaj ili kune formis unu solan
linion e tiu flanko. Estante lokitaj inter du vojoj de malsamaj niveloj, ili komunikis
ambaflanke. Tial, la pordo, kiu malfermiis al la gudrita strato, anta nia posteno, estis
je la unua etao, kompare kun tiu de la malantaa parto, kiu malfermiis al vojo el batita
tero.
Les Arabes semblaient beaucoup frquenter le caf mme si jamais aucun ne traversait le
poste de contrle. On voyait trs peu d'hommes y entrer. J'y suis all quelques fois pour
boire un caf, je les voyais et la salle tait souvent comble. Il y avait donc une autre porte
pour entrer et sortir. Regardant plus attentivement, je vis que le caf avait non pas un,
mais deux tages. La 2e tait sous le niveau de la route et avait sa propre entre qui
s'ouvrait sur l'arrire. Toutes les maisons avaient t construites l'une contre l'autre en
formant une ligne continue de ce ct. tant situes entre deux routes de niveau diffrent,
elles s'ouvraient des deux cts. Ainsi, la porte qui s'ouvrait sur la route asphalte,
devant notre gurite, tait au 1er tage par rapport celle de derrire qui s'ouvrait sur
une voie en terre battue.
Ni pasigis nian tempon por kontroli straton, kie trapasis nur kelkaj personoj, kiuj lois
tute apude, kiam la plej granda parto de la loantoj cirkuladis sur alia vojo pli diskreta kaj
kvieta tuj malsupre. Mi ne certas pri tio, tamen, ankora hodia, post tiom longaj jaroj,
mi dare pensas, ke la komandanto estis, ion scianta pri la situacio. iuokaze, tio estis
meritoplena, ar i kontribuis al la kvieteco, kiu regis en Besemburgo.
Nous passions notre temps contrler une route o passaient seulement quelques
personnes qui habitaient dans les environs, alors que la majorit circulait sur un autre
itinraire plus discret et tranquille juste en contrebas. Encore aujourd'hui, aprs de si
longues annes, je ne puis l'affirmer, mais je continue penser que le commandant
connaissait bien la situation. En tous les cas, c'tait astucieux, car cela a contribu la
tranquillit qui rgnait Bessombourg.

81
 18 : Tiaj estas homoj - Ainsi sont les hommes.
Mi estis en Alerio nur de areto da monatoj kaj jam, pro teruraj eventoj mi defalis de ia
serena vivo en ian nigran mondon. Mi kredis je la beleco de la vivo, je ia konstanta
plibonio komencita en la tempo de niaj unuaj prauloj, je la homaj rajtoj Tiuj samaj
rajtoj, kiuj estas tiom atencitaj, iam kaj ie, sed i tie de la franca estraro, kiu sendis nin.
Je n'tais en Algrie que depuis quelques mois et dj, cause de terribles vnements,
j'avais bascul d'une vie sereine dans un monde glauque. Je croyais la beaut de la vie,
sa constante amlioration commence au temps de nos premiers anctres, aux droits de
l'homme Ces mmes droits si bafous, toujours et partout, mais ici, par la France, qui
nous avait envoys.
Ni estis defalantaj en senfundan truon. Vojirante, ni perdis honoron kaj dispremis homajn
rajtojn. La vivo mem havis nur tute relativan signifon kaj tio kondukis nin al
indiferenteco. La danero ne plu estis danero kaj la singardemo tro ofte estis forgesita.
Mi bone antasentis, ke ankora mi ne ion vidis. Estis nur la komenco
Nous tions en train de tomber dans un trou sans fin. Dans cette chute, nous avons
pitin les droits de l'homme et perdu l'honneur. La vie mme n'avait plus qu'une valeur
toute relative et cela entrainait l'indiffrence. Le danger n'tait plus un danger et les
prcautions trop souvent oublies. Je prsentais qu'encore je n'avais pas tout vu. Ce
n'tait que le dbut...
La rivelado de tiu kaita faco havis efikojn diversajn kaj ruinigajn sur armeanoj: Partoj
de ili estis bonaj soldatoj, kiuj faras sian devon. u, ar ili estis sufie preparitaj al tio; u,
ar ili akceptis tion, al kio ili ne povis eskapi; u ankora, ar ili havis ferajn nervojn.
Kelkaj trovis novajn perspektivojn kaj la okazaon por ion fari kaj ion preni, kio ajn sin
prezentos. Tiel ili sin montris, kiel ili vere estis en la vivo kaitaj malanta maskoj.
Aliaj sin demandis, kion ili estas farantaj i tie. u ili rajtas, povas, devas tiajn agojn
fari tiujn ricevitajn ordonojn plenumi? Foje, ili ridis, freneze ridegis Ofte ili
rezignaciis Vere, ili ne plu estis si mem, ne plu ion regis kaj en iliaj okuloj speguliis
necerteco, strangeco.
Fine estis tiuj, kiuj rekte rifuzis la tuton. Ili blokiis, enfermiis en si mem kaj faris
impreson, ke ili estas veraj idiotaj ventkapuloj, nekapablaj kompreni, kio estis okazanta.
Foje, tio estis tiel forta, ke neniu sin riskis peti de ili gravan aferon.
La rvlation de cette face cache eut des rpercussions diverses et ruineuses sur les
soldats :
Plusieurs d'entre eux taient de bons soldats qui faisaient leurs devoirs. Soit parce qu'ils
taient bien prpars cela ; soit parce qu'ils acceptaient ce quoi ils ne pouvaient
chapper ; soit encore, car ils avaient des nerfs d'acier.
Quelques-uns avaient trouv de nouvelles possibilits et l'occasion de profiter de tout ce
qui se prsenterait. Ainsi, ils se montrrent tels qu'ils taient rellement dans la vie,
cache derrire des masques.
D'autres se demandaient ce qu'ils pouvaient bien faire l. Avaient-ils le droit, pouvaient-
ils, devaient-ils faire ces choses excuter ces ordres reus ? Parfois, ils riaient, ils
82
s'esclaffaient frntiquement Souvent, ils se rsignaient Ils n'taient plus vraiment
eux-mmes, ne contrlaient plus rien et dans leurs yeux se lisaient de l'incertitude, de
l'tranget.
Il y avait enfin ceux qui refusaient tout. Ils se bloquaient, s'enfermaient sur eux-mmes et
semblaient totalement simples d'esprit, incapables de comprendre ce qui se passait.
Quelquefois, cela tait si fort que personne ne prenait le risque de leur demander de faire
quelque chose d'important.
Ne estus sae aserti, ke mi povus precize detali, kiaj estis tiuj homoj. iu el ni havis sian
propran agmanieron anta la eventoj. Aparte, mi ekadis diskrete, ke pli ol unu el la
homoj malaperis. Se multaj el ili estis kaptitaj kaj buitaj de la felagoj dum operacioj,
kelkaj profitis de oportuna cirkonstanco por libervole transfui.
Il ne serait pas sage d'affirmer que je pourrais dcrire ce qu'taient ces hommes. Chacun
d'entre nous avait un comportement diffrent face aux vnements. part, j'ai entendu
discrtement que plus d'un homme avait disparu. Si beaucoup de ceux-l avaient t
capturs et tus par les fellagas pendant les oprations, plusieurs avaient profit de
situations favorables pour volontairement passer de l'autre ct.

19 : La kaptita malamiko - Le prisonnier.

Ofte okazis bataletoj en la izolitaj kaj sovaaj regionoj de la enlando. De ili mi preska
malmulte vidis, ar, tiam estante kaporalo postenigita en la subtena sekcio, mi staris
irka la "centra komandejo", kiu plejparte estis nur tendo haste muntita. La misio de nia
sekcio estis in protekti kaj, tiel eviti malbonajn surprizojn. La sonoj alportitaj de la vento
diris al ni, kiuj armoj estas pafantaj.
Des accrochages se produisaient souvent dans les rgions sauvages et retires de
l'intrieur. Je n'en ai presque jamais rien vu, car tant alors caporal affect la section
dappui, je restais autour du centre de commandement qui, la plupart du temps, ntait
quune tente monte la hte. La mission de notre section tait de le protger et ainsi
viter de mauvaises surprises. Les bruits, apports par le vent, nous disaient quelles
sortes d'armes tiraient.
Dum bataletoj kun la felagoj, kiuj estis niaj malamikoj, ar ili ne akceptis la francian
eeston nek kiel Franco estris Alerion. Ili opiniis, ke ili povus plej bone in administri ili
mem. la soldatoj arestis viron, kiu sub bona eskorto estis direktita al la stabejo. La
komandanto metis lin sub mian gardon, is la fino de la bataleto.
Pendant les accrochages avec les fellagas qui taient nos ennemis puisqu'ils
n'acceptaient pas la prsence franaise ni la manire dont la France administrait
l'Algrie. Ils pensaient quils ladministreraient mieux eux-mmes Les soldats
arrtrent un homme qui sous bonne escorte fut conduit au centre de commandement. Le
commandant le plaa sous ma garde en attendant la fin de l'opration.
Tiu kaptito estis civile vestita. Nenio en li indikis, ke li estas danera felago, sed nenio
indikis la malon. Kiel oni diras Kapuo monaon ne faras. Ni devis nur atente gardi lin,
por ke li ne eskapu. Liaj manoj dorse ligitaj, li staris rekte kun la piedoj iom disigitaj. Tra
83
lia vizao, ornamita per densaj kaj malhelaj lipharoj zorge tonditaj, eblis supozi, ke li jam
kvardekis. Liaj okuloj, duone fermitaj, fikse rigardadis anta li, sed nenion aparte. Nenio
sur liaj trajtoj manifestis la plej etan esprimon de kolero, malkontenteco a defio. Estis en
li iu kvieta, sed granda fiereco. Detale rigardante liajn manojn, vestojn, vizaon, kaj en lia
vizao, la okulojn, ni facile komprenis, ke li ne povis esti kamparano, sed certe instruita
kaj inteligenta homo.
Ce prisonnier tait vtu en civil. Rien en lui n'indiquait qu'il tait dangereux, mais rien
n'indiquait le contraire. Mais l'habit ne fait pas le moine. Nous devions seulement le
garder pour qu'il ne s'chappe pas. Ses mains attaches derrire le dos, il se tenait raide
avec les pieds un peu carts. Son visage, orn d'une moustache finement taille un peu
grisonnante, laissait supposer qu'il avait pass la quarantaine. Ses yeux, demi ferms,
restaient fixs devant lui, dans le vague. Rien dans ses traits ne laissait voir la moindre
trace de colre, de tristesse ou de mpris. Il y avait en lui une tranquille, mais grande
fiert. En dtaillant ses vtements, ses mains, son visage et, dans son visage, les yeux, on
voyait facilement qu'il ne pouvait pas tre paysan, mais plus probablement un homme
intelligent et cultiv.
Juna franca soldato, kies eeston mi pli frue ne estis rimarkinta, frenezule alkuris
blekante: Aulo! Vi parolos! Tion, mi uras al vi!.... Pli rapide ol mi povus tion diri, li
ekatakis la kaptiton. En la dekstra mano, alte levita, li minace svingis tranilon. prenante
plenmane liajn harojn, li klinis lian kapon, kiel por trani orelon.
Un jeune soldat franais, dont je n'avais pas remarqu la prsence jusque-l, courut en
hurlant frntiquement : Sale type ! Tu vas parler ! Je te le jure... Plus vite que je ne
pourrais le dire, il tait sur le prisonnier. Dans sa main droite, haute leve, il brandissait
un couteau. Tenant pleine main ses cheveux, il lui penchait la tte comme pour lui
trancher l'oreille.
Mi baraktis kiel eble plej forte por repui tiun frenezulon, kaj malebligi lin plenumi sian
stultan kaj kriman geston. Samtempe, per lata voo, mi ordonis al li malantaeniri. La
okuloj plenaj de ia sovaa furiozo, li disdegne rigardis min dum kelkaj sekundoj. Li ne
ajnis kompreni kaj, kvaza mi estus nenion dirante, li denove strebis por fini sian
laboron. Per forta puo, mi sukcesis ruli lin teren. Li restariis kaj sin turnis al mi.
Heziteme, li staris je kelkaj paoj de mi, ne sciante, kion li devis fari, ne kial mi tiel agis.
Tute stulta, li fikse rigardis min, kiam mi demandis al li, u li jam konis la ekziston de la
eneva Konvencio kaj la rajtojn de la militkaptitoj.
Je fis tout mon possible pour repousser ce fou et l'empcher d'accomplir son geste
criminel et stupide. En mme temps, je criais en lui ordonnant de se retirer. Les yeux
pleins d'une fureur sauvage, il me toisa pendant quelques secondes. Il ne semblait pas
comprendre et, comme si je n'avais rien dit, de nouveau s'lana pour finir son travail.
D'un coup violent, je russis le faire rouler terre. Il se redressa et se tourna vers moi.
Hsitant, il se tenait quelques pas ne sachant plus que faire et ne comprenant pas
pourquoi j'avais agi ainsi. L'air hagard, il me regardait fixement quand je lui ai demand
s'il connaissait l'existence de la Convention de Genve et des droits des prisonniers.
Montrante la viron, kiun li deziris perforte konfesigi, akcentante iujn silabojn, mi
malrapide diris:

84
- Vidu! Rigardu! Li havas la manojn dorse ligitajn. Li ne povas sin defendi. Kiel iuj
militkaptitoj, li rajtas respekton. Do! isfunde stultulo, iru al la diablo! Ek!
En dsignant l'homme qu'il voulait faire parler, accentuant toutes les syllabes, je lui dis
lentement :
- Vois ! Regarde ! Il a les mains attaches dans le dos. Il ne peut se dfendre. Comme
tous les prisonniers de guerre, il a droit au respect. Donc ! Espce de demeur, va au
diable ! Dgage !
Nenion dirante, li foriris. Mi neniam plu vidis lin, kaj certe, tiel estas pli bone. u li iun
tagon komprenis, kion mi diris parolante pri la eneva Konvencio? Kiu, en Alerio,
zorgis pri tio?
Sans rien dire, il est parti. Je ne l'ai plus jamais revu et c'est surement prfrable. A-t-il
su, un jour, ce que j'ai dit en parlant de la convention de Genve ? Qui en Algrie se
proccupait de cela ?
Dum la tuta tempo, kiam tiu malagrabla afero estis okazanta, la kaptito neniam ribelis,
grumblis a per iu ajn maniero evidentiis. Li estis pri tio seninteresa, kio ajnis ne tui
lin. Tio estis, kvaza li nenion vidus, adus, sentus.
Pendant tout le temps que dura ce dplaisant diffrend, le prisonnier jamais ne se
rebella, protesta, ni ne manifesta d'aucune faon. Il ne montrait aucun intrt par ce qui
semblait ne pas le concerner. Tout se passait comme s'il ne voyait, nentendait, ne
ressentait rien.
La Korano diras: "Tio, kio estas skribita, estas skribita, kaj nenio a neniu povas ion
ani". Insistoj utilos al nenio. La tiuj preceptoj nenio, kion ni estas farantaj, havos
konsekvencon krom tio decidita de Alaho, ar nur Alaho havas la povon. Li estis
kredanto kaj atendis nur la plenumon de sia destino. Li restis senpasia kaj digna. Tiu
konduto, je miaj okuloj, esprimis ion, kio estis ege forta, kaj estis inda je respekto.
Le coran dit : "Ce qui est crit est crit et rien ni personne ne peut le changer. S'obstiner
ne sert rien..." Selon ces prceptes, rien de ce que nous dcidons n'aura de
consquences si ce n'est pas dcid par Allah, car seul Allah a le pouvoir. Ce prisonnier
tait croyant et attendait seulement que s'accomplisse son destin. Il restait impassible,
digne. Ce comportement, mes yeux, exprimait quelque chose de trs fort, digne de
respect.
Post tiu operacio, la kaptito estis kondukita al Besemburgo kaj tie, iu speciala fako de la
armeo, nome la 2a buroo ekzorgis pri li. Tiu buroo estis diskreta organismo. Tamen, iuj
homoj sciis, ke ia misio estis eltiri informojn pri la aroj de felagoj. Tio estas: la nomoj,
projektoj, kunvenoj, kaejoj ktp. Neniam mi mem vidis, kiel tiu buroo estis organizata kaj
funkciis, ar tion mi ne deziris. Malgra tio, multaj aferoj, veraj a malveraj, estis
rakontataj. Mi renkontis kaj babilis kun efkaporalo, kiu estis ano de i. Li de tio ne faris
misteron kaj diris al mi, ke lia efo estis katolika pastro...
L'opration termine, le prisonnier a t conduit Bessombourg et confi un service
spcial de l'arme, nomm 2e bureau. Ce bureau tait un service discret. Mais, tous les
hommes savaient que sa mission tait de soutirer des indications sur les groupes de
fellagas savoir : les noms, projets, rencontres, cachettes, etc. Pour ma part, jamais je

85
n'ai vu comment ce service tait organis et fonctionnait parce que je ne le souhaitais
pas. Malgr cela, beaucoup d'histoires, vraies ou fausses, circulaient. J'ai eu l'occasion
de discuter avec un caporal-chef qui y tait affect. Il n'en faisait pas un secret et me dit
que son chef tait un prtre catholique...
enerale, ni neniam parolis pri tiaj fakaj laboroj, sed pro maldiskreteco, oni sciis, kiel ili
agis por eltiri la deziratajn informojn. Ve! Mi komprenis, ke niaj homoj bone lernis la
metodojn de la germana gestapo, kaj senskrupule uzis ilin por paroligi tiujn, kiuj ne
bonvole konfesiis.
En principe, nous ne parlions jamais de ce travail particulier, mais par les fuites, on
savait comment ils obtenaient les informations dsires. Diable ! J'ai compris que nos
hommes avaient parfaitement appris les mthodes de la Gestapo et en usaient sans
scrupule pour faire parler ceux qui n'taient pas coopratifs.
La gestapanoj estus fieraj pri ni! Sed, kie estis la misio donita al ni, kiam ni elvenis el
Francio? Nome: reprezenti la francan honoron; plenumi la ordigan servon kaj protekti la
homaranojn! i tie, estis milito, kaj la leo de tiu, kiu estas la plej forta, dispremis la
internaciajn konvenciojn.
La Gestapo serait fire de nous ! Mais, o tait la mission qui nous avait t assigne,
lors de notre arrive de France ? Soit : reprsenter l'honneur de la France, assurer le
service d'ordre et dfendre les populations. Ici, c'est la guerre et la loi du plus fort a
cras les conventions internationales.

20 : Lunluma promenado - Sortie de nuit.

Ekster la operacioj, en kiuj ni devis partopreni kaj la deoro, kiel gardostaro en la
blokhaso, ni rajtis fari tion, kion ni deziris. Mi konfesas, ke kompare kun la aliaj sekcioj
de nia kompanio, ni bone vivis. Por ni, ne temis agi tro fervore a preni riskon kaj esti
mortigita por nenio. Neniam nia sekcio estis organizanta kroman eliron en la pli-malpli
sovaaj montoj de la regiono. Kiam ni tiklas, incitas la felagojn sur iliaj propraj terenoj,
iam finfine oni ilin trafas, se ne, estas la malo. Estas ili, kiuj nin trovas. Poste, ni povas
nombri la vunditojn kaj la mortigitojn. La kompanio, kiu al ni antais, tion spertis kaj pro
tio forte pagis. Sed, tio senreserve utilis al nenio, ar post bataletoj kaj elatakoj, amba
kontraantaroj proksimume okupis la saman teritorion.
Hors des oprations, auxquelles nous devions participer, et des gardes dans le blockhaus,
nous avions quartier libre. Je dois dire que, compars aux autres sections de la
compagnie, nous vivions bien. Pour nous, il n'tait pas question de faire du zle, prendre
des risques et tre tu pour rien. Notre section n'avait, pour sa part, fait aucune sortie
dans les montagnes plus au moins sauvages de la rgion. Quand on titille, incite les
fellagas sur leurs terrains, on finit toujours par les trouver sinon, c'est le contraire. C'est
eux qui nous trouvent. Ensuite, on peut compter les blesss et les morts. La compagnie
qui nous avait prcds en avait fait l'exprience et, pour cela, pay le prix fort. Mais,
cela ne servait absolument rien. Aprs attaques et embuscades, les deux belligrants
occupaient toujours le mme terrain.
86
De unu flanko, escepte de la defendaj fortikaoj de niaj antapostenoj, la felagoj estis
preska ie hejme. Krom, ke ili devis strei la orelojn, ar la zumado de helikopteroj,
iam antaanoncis gravan atakon. De la alia, por la francaj soldatoj, kiuj estis en la
fortikaoj, ne eblis meti sian nazon eksteren sen forta protektado. Meze, kuis la venkitoj,
tiuj francaj kaj arabaj soldatoj, kiuj por iam falis grunden.
D'un ct, l'exception des forts de protection de nos postes avancs, les fellagas taient
presque partout chez eux. Sauf qu'ils devaient garder l'oreille attentive, car un bruit
d'hlicoptre annonait toujours une attaque d'envergure. De l'autre, les soldats franais,
bien l'abri dans les forts, ne pouvaient pas mettre le nez dehors sans une solide
protection. Au milieu gisaient les vaincus. Les soldats franais et arabes tombs pour
toujours.
Iun tagon tio aniis, almena ni devis doni la ajnon, por ke iuj, tion kredu. La
subletenanto Masalio ricevis ordonon regule organizi rekognoskajn misiojn. Ni devis
montri nian eeston tiel, ke la felagoj komprenu, ke ni estas batalemaj kaj, ke ili devos
kalkuli kun ni. Sed anka ni devis kontroli, u ne estas homaj movoj a suspektindaj
manovroj, precipe dumnokte. Por Masalio, oni aluzis por nia laajna kvieteco, kaj la
komandanto devis pruvi, ke tio malveris. Kompreneble, ne eblis kaj partopreni en la
operacioj, kiuj okazis tage, kaj nokte promeni sub la lunlumo. Unue ni volontulis por pli
bone esti forgesotaj poste.
Un jour, cela a chang, du moins nous devions faire en sorte que tous le croient.
L'aspirent Massali avait reu l'ordre de faire rgulirement des missions de
reconnaissance. Nous devions montrer notre prsence pour que les fellagas voient que
nous tions combatifs et qu'ils devraient compter avec nous. En outre, nous devions voir
s'il y avait des dplacements d'hommes ou des manuvres suspectes, videmment de nuit.
Pour Massali, on jalousait notre apparente tranquillit et le commandant devait montrer
que ce n'tait pas vrai. Il est vident qu'on ne pouvait participer toutes les oprations
de jour et, la nuit, se promener au clair de lune. D'abord, nous nous sommes montrs
volontaires pour mieux nous faire oublier ensuite.
La saman tagon, ni eliris el nia lignodomo, je proksimume la naa vespere. La ielo estis
minace kovrita de nuboj. Ni iris e la furiero por pruntepreni tendojn. iu el ni ricevis
saketon entenantan parton de tendotolo kaj du palicetojn. Du saketoj estis bezonataj por
munti duoblan tendon, ar en unu el ili estis granda ortangulo de tolo kaj en la alia du
trianguloj. La homoj havis la necesaojn por duope dormi sen timi la pluvon.
Le mme soir, nous avons quitt le chalet vers 9 h. Le ciel, couvert de nuages, tait
menaant. Nous sommes passs chez le fourrier pour prendre des tentes. Chacun de nous
reut un sac contenant une partie de la toile et deux piquets. Il fallait deux sacs pour
monter une tente double, car dans l'un il y avait un grand rectangle de toile et dans
l'autre deux triangles. Les hommes avaient le ncessaire pour dormir deux et se
protger de la pluie.
En defensiva arano, ni longe paadis, is malfrue en la nokto. La du antaesploristoj,
kiuj estis je la kapo de la kolono, zorge kontrolis, u la vojo estas senriska kaj avertis nin
per iu espereble sufie diskreta krikobruo, por ke ni haltu a darigu nian antaeniron.
Tio iis malfacila, ar varmeta pluveto ekfalis kaj gluis la drelikajn vestojn al la hato.
Kiam ni finfine haltis en loko bone protektita kontra surpriza elatako per ondio de la
87
tereno, tiam la ielo malfermis siajn kluzojn kaj la pluvo torente defalis. Uris havi
irmejon. Duope, kiel antavidite ni rapidegis por trovi tagan lokon kaj munti nian
tendon. Kia malagrabla surprizo! iuj homoj havis saketon kun du triangulaj pecoj da
tendotolo. Ne eblis munti niajn tendojn ar, se ni havis la antaajn kaj malantaajn
ekstremaojn, mankis la mezaj partoj, kiuj ne estis anstataeblaj.
En disposition de dfense, nous avons longtemps march, jusque tard dans la nuit. Les
deux claireurs, la tte de la colonne, vrifiaient si la voie tait libre et nous
avertissaient par un bruit de criquet, le plus discret possible, pour que nous arrtions ou
poursuivions notre avance. Cela devint difficile cause d'une bruine tide qui collait le
treillis la peau. Lorsquenfin nous avons fait halte dans un lieu bien protg des
attaques-surprises par un repli du terrain, le ciel a ouvert ses cluses et la pluie s'est
mise tomber verse. Il tait urgent de s'abriter. Par deux, comme prvu, nous avons
rapidement cherch un endroit pour monter notre tente. Quelle funeste surprise ! Tous
les hommes avaient un sac avec 2 triangles de toile. Impossible de monter nos tentes. En
effet, si nous avions les extrmits, il nous manquait les parties centrales qui taient plus
quindispensables.
Post mia gardovico, mi estis malseka is la ostoj, kaj plie tiom laca, ke mi ne povis plu
stari. Pro manko de ao pli bona, mi kuiis sur la grundo en tiu fluetanta, sed tamen
agrable varmeta akvo. Miaj pensoj ne trovis sufie klaran vojon por image vidi la vizaon
de Maria a ian ajn aferon. Mi endormiis kiel bebo. Armeo, milito, felagoj, pluvo, io
svenis.
Aprs mon tour de garde, j'tais mouill jusqu'aux os, mais tellement fatigu que je ne
pouvais plus rester debout. Faute de mieux, je me suis couch sur le sol dans cette eau
ruisselante, mais agrablement tide. Mes penses n'taient pas assez claires pour
retrouver le visage de Marie ni quoi que ce soit d'autre. Je me suis endormi comme un
bb. L'arme, la guerre, la pluie, tout s'tait vanoui.
Je tagio, enirante en Besemburgon ni estis tute malsekaj kaj kompatinde malpuraj. Tio
impresis tiujn, kiuj vidis nin, kaj mutigis la klaintojn. Dum tiu misio, ni nenion adis,
neniun vidis, nur perdis nokton serante felagojn, kiuj pro kazo de meteorologiaj
kondioj pace dormis kun siaj edzinoj. Sekve de tio, la furiero admonita de la
komandanto devis reorganizi sian magazenon.
l'aube, en rentrant Bessombourg nous tions compltement tremps et pitoyablement
sales. Cela impressionna ceux qui nous virent et fit taire les mauvaises langues. Pendant
cette sortie, nous n'avions rien entendu, rien vu, mais seulement perdu une nuit
chercher des fellagas qui, pour cause de mauvaises conditions mtorologiques,
dormirent en paix avec leur femme. Et le fourrier, sermonn par le commandant, dut
rorganiser son magasin.

88
 21 : La malamikoj e ni - Les ennemis parmi nous.
La subletenanto Masalio, la serento Brano, du kaporaloj kaj la soldatoj entute pli-
malpli dudek kvin homoj, ni formis ordinaran sekcion a preska. Efektive krom
Toumekero kaj la tri aliaj harkioj, kiuj estis iuj fidindaj kaj tre amikemaj homoj, estis
anka tri nigra-hataj soldatoj tiel nigraj, kiel ebona ligno. Ekvidante la dikecon de unu
el ili, rapidege ni komprenis, ke preferinde ni ne devis malfrui e tablo por la mano.
L'aspirant Masalio, le sergent Braun, deux caporaux et les soldats, soit en tout environ
25 hommes, nous formions une section classique ou presque. En effet, en plus de
Toumeker et des trois autres harkis, qui taient tous fidles et trs sympathiques, il y
avait trois soldats la peau aussi noire que l'bne. En apercevant l'excs de poids de
l'un d'entre eux, nous savions qu'il ne fallait pas arriver en retard table pour le repas.
Mi ne estas rasisto, kaj neniam sentis malbonan ideon je la vido a sole je la penso de
nigruloj. Tamen okazis situacioj kaj eventoj, kiuj aparte enis min, kaj igis min dubema.
Kiel mi devis kompreni tiujn soldatojn? u niaj vivmanieroj vere estis tiel malsimilaj, a,
u estis aparta kazo?
Je ne suis pas raciste et n'ai jamais ressenti la moindre ide de rejet la vue ou juste la
pense de noirs. Alors, il se produisit des situations et vnements qui me choqurent et
me firent douter. Comment devais-je comprendre ces hommes ? Est-ce que nos faons de
vivres taient si diffrentes, au bien tait-ce un cas part ?
Se la plej juna de tiuj homoj estis proksimume tridek jarojn aa, la du aliaj kvardekis jam
delonge. Tamen, estis malfacile precize diri, kiom ili ais pro manko de komparaj
modeloj. La realeco estis, ke la plej alta grado de tiu triopo estis soldato de la unua klaso.
Ne pli! Mi estis diskrete informita, ke la dikulo en la pasinteco estis serento, sed li tiel
malbone kondutis, ke li estis malplirangigita dufoje. Do, li denove iis simpla soldato.
Nun, la unuaklasa Johano, kiu estis alkroita al lia brako, ajnis diri, ke de iom da tempo,
li starias kviete kaj ne kazis novajn malagrablaojn. Mi estis ege interesata de tiu afero
kaj deziris scii, dum kiom da tempo li bone kondutos? Kiam li denove paroligos pri si
kaj, is kia punkto li estos kapabla kazi domaon?
Si le plus jeune avait environ 30 ans, les deux autres avaient pass les 40 depuis
longtemps. C'tait trs difficile de leur donner un ge prcis par manque de modle de
rfrence. La ralit tait que le plus haut grade du trio tait soldat de 1re classe. Pas
plus ! Discrtement, j'ai pu savoir que le gros avait t sergent dans le pass. Il s'tait
comport si mal qu'il avait t cass deux fois. Ainsi, il tait redevenu simple soldat.
Maintenant, le galon de 1re Classe, qu'il portait au bras, semblait indiquer que depuis
quelque temps il n'avait plus pos de problmes et se tenait tranquille. J'tais
particulirement trs intress par cette affaire et dsirais savoir pendant combien de
temps il continuerait bien se conduire. Quand allait-il de nouveau faire parler de lui et
jusqu' quel point pouvait-il tre dangereux ?
Plej strange estis, ke ili soldatiis jam de dek jaroj por la plej juna, kaj dudek a dudek
kvin por la du aliaj. Tiuepoke homo ne speciale instruita, kiu aliis al la armeo, povis
minimume altii sen grava malfacilao, is la nivelo de efadjudanto. Post periodo de
multaj jaroj, nenio estis dirinda kontra tio. Poste, se li estis interesata, bone laboris kaj
estis bone notita, li povis altii is la rango de kapitano. Sed esti nur unuaklasa soldato
89
post dudek jaroj en la armeo! Kia rekordo! Bedarinde, tiu rekordo estis je la malbona
flanko de la hierarkia skalo. Kiajn rolojn, tiuj stranguloj ludis? Kion ili estis farantaj en
la pasinteco? Kial ili ricevis kondamnon?
Le plus trange tait que le plus jeune tait engag dj depuis 10 ans et les deux autres
depuis 20 ou 25 ans. cette poque, un homme, sans instruction spciale qui s'engageait
dans l'arme, pouvait au moins arriver, sans trop de peine, au rang d'adjudant-chef.
Aprs une priode de plusieurs annes, c'tait tout fait normal. Ensuite, s'il tait
intress, travaillait bien et tait bien not, il pouvait arriver jusqu'au rang de capitaine.
Mais tre seulement soldat de 1re classe aprs vingt ans d'arme ! Quel record !
Fcheusement, ce record tait du mauvais ct de l'chelle hirarchique. Quel rle, ces
tranges individus avaient-ils jou ? Qu'avaient-ils fait dans le pass ? Pourquoi avaient-
ils t condamns ?
*****
Kiel katoj enoviantaj en la nokton, ni silente antaeniris en la arbaro. Estis la momento
kalkuli kun tiu formulo, ofte ripetitaj de la instruistoj dum la lecionoj de la staoj, kiuj en
tia situacio devis doni al ni la eblecon vidi sen esti vidataj. Tio estas: formo, ombro,
movo, lumigo kaj koloro. Dum ni atente malifris la spiradon de la nokto, iu el tiuj
vortoj pro la senco, kiun i reprezentis, celis efike helpi nin kaj eble nin savi. Tion,
kompreneble, asertis la instruistoj. Ni dare antaeniris analisante la ombrojn, movojn kaj
nuancojn de lumo, kiuj estis apena percepteblaj en tiu nigra nokto. Krom la vento, nenio
estis adebla kaj e la birdoj ne plu pepis. Evidente, pro tio, ke jam delonge ili sentis nian
eeston, ili mutis kaj ne plu moviis. Streite, ni direktis nian atenton al iu brueto.
Temis travivi, tiaj iam eblaj malagrablaoj.
Tels des chats se faufilant dans la nuit, sans bruit nous avancions dans la fort. Le
moment tait venu de se servir de la formule, si souvent rpte par les instructeurs
durant les cours, qui, dans la situation, devait nous permettre de voir sans tre vus
"formes, ombres, mouvements, clairage, couleurs". Pendant que nous dcryptions
attentivement les respirations de la nuit, chacun, de ces mots, contenait une information
destine nous aider efficacement et mme nous sauver. C'tait du moins ce
qu'assuraient les instructeurs. Nous avons continu avancer en dchiffrant les ombres,
mouvements et nuances de lumires qui taient peine perceptibles dans cette nuit noire.
Sauf le vent, nous n'entendions rien et mme les oiseaux se taisaient. Bien sr, par le fait
qu'ils avaient, depuis longtemps, dtect notre prsence, ils se tenaient cois. Tendus, nous
rservions notre attention au moindre bruit. Il fallait faire face toutes les circonstances
possibles.
Dum la avancado, mi pensis, ke estis, kvaza ni estus katoj kaj musoj, kaj iu nervoza
rideto kontravole desegniis sur mia vizao. Tamen, male al tio, kion la infanoj enerale
diras, "tio ne estis ludo por erci". Tiun nokton! u mi estis kun la katoj? u mi estis kun
la musoj? Eble amba! Tiu manko de precizeco rilate al la reguloj de la ludo kazis
malagrablaon. Vole nevole, ni estis englutitaj de la milito kaj devigitaj senrestrikte
partopreni en tiu freneza mainaro. Povas esti, ke anta la sunlevio, ni estos manitaj a,
se la bonanco estas kun ni, kiel kutime nenio okazos. Preferinda estis tiu situacio, ar i
ebligos la rehejmion de iuj homoj, el amba flankoj, sanaj kaj savitaj.

90
Pendant lavance, je pensais que c'tait comme si nous tions chats et souris et, malgr
moi, un lger sourire nerveux se dessina sur mon visage. Mais, l'inverse de ce que les
enfants disent, "ce n'tait pas un jeu pour rire". Cette nuit, tais-je chats ? tais-je
souris ? Peut-tre les deux ! Le manque de prcisions concernant les rgles provoquait
un malaise. Bon gr mal gr, nous tions engloutis dans la guerre et obligs, sans
retenue, de participer cette infernale machination. Il tait possible qu'avant le lever du
jour, nous soyons mangs ou bien, si la chance tait avec nous, comme le plus souvent, il
ne se produirait rien. Cette solution tait prfrable, car elle permettait le retour de tous
les hommes, des deux cts, sains et saufs.
Nia tamento elektita por meti embuskon en uedon, konsistis el dek-kvino da homoj. io
ajnis disvolvii tute normale, krom ne, ke foje adeblis flustradoj alvenantaj el la fino de
la kolono, precize tie, kie estis la stranga triopo, ar malfacile estis vicigi ilin. Ili neniam
konsentis esti apartigitaj unu el la alia. Anta la deiro, mi proponis, ke du el ili viciu, je
la kapo de la kolono, kiel kapmarantoj kaj la tria je la fino. Precipe estante fortaj kaj
spertaj, ili estis la plej kompetentuloj por efike teni tiujn postenojn. La letenanto Masalio
vizae manifestis sian malaprobon kaj, aparte, diris al mi, ke estu pli bone ne tiom fidi
ilin. La centra parto de la kolono ne tagis por ili, ar ili devus porti kaj zorgi la "MF"-on
(mitral-fusilon), iajn kartobendojn kaj la transsendilon. Tiu estus tro peza por ili! Fine,
Miliasano a Miniasano, mi ne bone memoras la nomon, prenis la F.M. kaj du harkioj
prenis la transsendilon kaj la kartobendojn.
Notre dtachement, dsign pour monter une embuscade dans un oued, se composait de
25 hommes. Tout semblait parfaitement normal sauf que parfois, on entendait des
murmures provenant de la fin de la colonne, prcisment l o tait l'trange trio, car
c'tait difficile de les placer. Ils n'acceptaient jamais d'tre spars. Avant le dpart,
j'avais propos que deux ouvrent la marche tandis que le dernier la fermerait. En
principe, tant forts et expriments, ils taient les plus comptents pour remplir
efficacement ces fonctions. L'aspirant Massali fit une grimace et, en apart, me dit qu'il
tait prfrable de ne pas trop leur faire confiance. La partie centrale ne leur convenait
pas, car ils devraient porter et s'occuper du "F.M." (fusil mitrailleur), les bandes de
cartouches et le poste de radio. Ctait trop lourd pour eux ! Finalement, Miniasan, je ne
me souviens plus exactement de son nom, prit le FM et deux harkis se chargrent des
cartouches et de la radio.
Mi malrapidiis, por ke iom post iom homoj preterpasu min, is kiam la tri auloj alvenis
je mia nivelo. Ne zorgante pri mi, ili kviete babiladis pri siaj aferoj. Oni povus pensi, ke
ili estis irantaj fikapti. Ne gravis al ili, se pro iliaj neresponsaj kondutoj la tamento estis
facile lokalizebla kaj riskis pro tio ricevi pafojn. u ili konsciis pri la situacio kaj la
riskoj? ajnas, ke ne! Mi ordonis:
- Silentu! Fermu viajn fakojn, se ne, vi tuj faros nin malkovritaj.
Je ralentis le pas pour que petit petit les hommes me dpassent jusqu' ce que les 3
compres arrivent mon niveau. Sans se soucier de moi, ils bavardaient calmement. On
aurait pu penser qu'ils allaient la pche. Ce n'tait pas important pour eux qu' cause
de leur conduite irresponsable la patrouille puisse tre aisment repre et soit prise
pour cible. taient-ils conscients de la situation et du risque ? Il semblait que non ! Je
leur dis imprativement :

91
- Silence ! Fermez vos gueules sinon, vous allez nous faire reprer.
Mia interveno estis por ili tute neatendita surprizo. Ili rikanis, ridais kaj iu el ili, kiun mi
malbone vidis pro la malheleco, respondis:
- Vi! Flavbekulo! Zorgu pri viaj aferoj kaj tio estos pli bone por vi. Se ne, vi havos
malagrablaon.
Mi insiste ordonis al ili, ke ili silentu, e se ili ne estis kontentaj kaj tuj mi rapidis por
repreni mian vicon. Malproksimiante, malanta mi, mi distingeble adis:
- Kaporalo a kapitano! Estas la sama afero kaj la sama solvo. Vi neniam timigos nin.
Kuglo! E se oni ne scias, kiu pafis in, tamen, ni povas precize scii, kiu in regalos.
Zorgu pri vi kaporalo!
Mon intervention les surprit totalement. Ils se mirent ricaner et rire et l'un d'eux, que
je ne pouvais apercevoir cause de la nuit, rtorqua :
- Toi, jeune blanc bec ! Occupe-toi de tes affaires et ce sera mieux pour toi. Sinon, tu
auras des ennuis.
Plus fermement, je leur ai ordonn de se taire mme si cela ne leur plaisait pas et
j'acclrais aussitt le pas pour reprendre ma place dans la colonne. En m'loignant,
derrire moi, j'ai clairement entendu:
- Caporal ou capitaine ! Mme problme, mme solution. Tu ne nous feras jamais peur.
Une balle, mme si on ne sait pas d'o elle part, on sait qui elle profite. Fais attention
toi, caporal !
Ni atentis pri la daneroj venantaj el la felagoj, kiam inter ni estis aliaj malamikoj agantaj
kaj intrigantaj sen leoj, krom la siaj. Ili senhezite estis kapablaj ekpafi kontra homoj,
kiuj malplaas al ili. Dum bataletoj kaj elatakoj, kiom da homoj estis mortpafitaj per
kugloj venantaj el malanta? Kiu povas aserti, ke iuj niaj kamaradoj kuantaj grunde
ricevis morton de la felagoj kaj ne de "perdita" kuglo? Tion ni ne povas kontroli, nek
aserti sed nur konjekti. Dum la felagoj sin kais en la arbaro, meze de la montaro, la
vermo estis meze de ni
Nous prenions garde aux dangers venant des fellagas quand, parmi nous, se trouvaient
d'autres ennemis agissants et intrigants sans loi que les leurs. Sans hsiter, ils taient
capables de tirer sur ceux qui ne leur plaisaient pas. Au cours d'accrochages et de
sorties, combien d'hommes ont t tus par des balles venant de l'arrire ? Qui peut
assurer que tous nos camarades tombs doivent la mort aux fellagas et non une balle
perdue ? On ne peut l'assurer ni le contrler, seulement le craindre. Pendant que les
fellagas se cachaient dans la fort, en pleine montagne, le ver tait parmi nous

22 : Kaejoj - Les caches.

Du tagojn post tiu nokta ekspedicio, ni ricevis ordonon plenumi la sekurecon de la
komando-centro (P.C.) dum misio okazonta en izolita parto de la duoninsulo. La
informoj komunikitaj de la "Dua buroo", multnombra grupo da felagoj plenarmitaj us
prenis tie sian kantonmenton. iuj zorgoj estis pripensitaj kaj prenitaj, por ke tiu
92
ekspedicio havu plenan sukceson. La surprizo estis garantiita danke al nia rapida alveno
surloke per helikopteroj "bananoj". Ili estis tiel nomataj pro iliaj du rotoroj kaj iliaj
formoj elvokantaj tiun frukton. Surloke soldatoj rapidege irkabaris la zonon, kie felagoj
ladire sin fordonis al siaj kutimaj aferoj. Post funda esplorado dum horoj kaj horoj, tra la
tuta regiono, ni nenion trovis! Nenia felago! E ne la plej eta spuro de ilia trairo. Eble
ustatempe avertitaj, ili malaperis en makiso, kiun ili parkere konis. Mi tiam pensis, ke
iom pli alte sur roka pinto a iom pli malsupre en kaejo a, nur je kelkaj paoj de ni, ili
estis tie, ie, observante nin.
Deux jours aprs cette sortie nocturne, nous avons reu l'ordre d'assurer la scurit du
poste de commandement (PC) pendant une mission dans une partie isole de la
presqu'ile. Selon une information du 2e bureau, un important groupe de fellagas arms
venait de s'y installer. Toutes les prcautions avaient t prises pour que cette expdition
soit un succs. La surprise tait assure grce notre arrive sur place en hlicoptres
banane, ainsi nomms cause des deux rotors et de sa forme qui rappelait celle du fruit
du mme nom. Sur place, les soldats encerclrent la zone o, selon les dires, les fellagas
taient cantonns. Malgr une fouille en rgle pendant des heures de toute la rgion,
nous n'avons rien trouv ! Aucun fellaga ! Mme pas la plus petite trace de leur passage.
Peut-tre prvenus temps, avaient-ils disparu dans le maquis qu'ils connaissaient si
bien ? J'ai alors pens que, un peu plus haut sur les rochers ou un peu plus bas dans des
cachettes ou seulement quelques pas de nous, ils taient l, quelque part, nous
observer.
Piede, ni reprenis la vojon por returni al Besemburgo. Irante la la vojo, ni hazarde
malkovris kaejon boritan en la grundo. i estis apena maskita per brano-faskoj. Kiel
etaj infanoj, kiuj trovas lunon brileganta je la fundo de kuvo, ni oje kaj sen plu pripensi
pri la afero tuj malobstrukcis la kaejon por vidi, kiun sekreton oni metis tien. i estis
plenplena de siteloj da mielo sur kies etiketoj esti skribita Mielo el Francio iuj floroj
Neta pezo: kvin kilogramoj Kia neatendita trezoro! Post la surprizo, mi rekviziciis
kelkajn soldatojn irkaantajn la truon. Tiuj, kiuj jam ne estis tro aritaj, por ke ili
kunportu parton el la siteloj, kiel trofeo. Masalio informita de mi, iam kun tiu kvieta
rideto sur lia vizao, amuze diris:
- Kion vi faros de tiuj aferoj? u vi scias, ke piede la vojo estas longa is Besemburgo?
Anta nia alveno al nia ligno-domo, la kvin kilogramoj ios pezegaj. Mi vetas, ke vi ne
sukcesos porti ilin is la fino.
pied, nous avons repris la route pour Bessombourg. Sur le trajet, nous sommes par
hasard tombs sur une cache creuse dans le sol. Elle tait peine masque par des
branchages. Comme des bambins, trouvant une lune brillante au fond d'un sceau,
joyeusement et sans plus rflchir, nous avons dcouvert la cache pour voir quel secret
on y avait mis. Elle tait pleine de sceaux de miel portant sur l'tiquette "Miel de France
Toutes fleurs Poids net : 5 kg". Quel trsor inattendu ! Pass la surprise, j'ai
rquisitionn quelques soldats, prsents autour du trou. Ceux qui n'taient pas dj trop
chargs, pour qu'ils emportent une partie des sceaux comme trophe. Inform par moi,
Massali, toujours avec ce calme sourire sur son visage, dit l'air amus :
- Qu'allez-vous en faire ? Savez-vous qu' pied, la route est longue jusqu'
Bessombourg ? Avant que nous arrivions au chalet, les cinq kilogrammes deviendront
trs lourds. Je parie que vous ne russirez pas les porter jusqu' la fin.
93
Tiun tagon, mi kondutis vere kiel sencerba knabao, ar ne askultante la voon de la
saeco, mi darigis mian vojon kun du siteloj enmane. Aldonu al tiuj dek kilogramoj la
pezon de mia mitrala pistolo kaj la kartooargiloj, evidente mi penis por antaeniri.
Tamen, mi ne rezignis. Iu vera tipokapo!
Ce jour-l, je me suis vraiment conduit comme un jeune gamin cervel. N'coutant pas
la voix de la sagesse, j'ai poursuivi ma route avec deux sceaux en main. En ajoutant ces
10 kg le poids de mon PM et de la cartouchire, il est vident que j'avanais pniblement.
Pourtant, je n'ai pas abandonn. Une vraie tte de bois !
Soldato de nia sekcio venis diri al la letenanto, ke iom pli malproksime, estas aliaj
nenormalaj amasoj da branoj, sub kiuj kaejoj povas esti lokitaj. Surloke, la homoj
atendis la ordonojn anta ol esplori la lokojn. Kion ni faros? Jen proksimume tio, kio tiam
estis dirita:
Mi: u denove estos mielo a, eble por ani, armiloj? Kion ni devas fari?
Masalio: Vi havis grandan ancon, kiam vi malfermis la unuan kaejon, ar i ne entenis
kaptilon. Se estus la malo, nun iuj el vi estus mortintaj a plej grave, vi havus la korpon
tute frakasitan, tiel, ke neniu scius, kiel kunporti vin. Kaj, u la homoj povos brake
transporti ion, kio estos en la nova kaejo? Mi dubas! Do, mi proponas, ke ni darigu
nian vojon kaj forgesu kaejojn...
Un soldat de notre section vint dire au lieutenant quun peu plus loin, il y avait d'autres
amas de branchages sous lesquels pouvaient se trouver d'autres caches. Sur place, les
hommes attendaient les ordres avant d'explorer les lieux. Que faire ? Voil, peu prs,
ce qui s'est dit :
Moi : Trouverons-nous encore du miel ou pour changer des armes ? Que devons-nous
faire ?
Massali : Vous avez eu beaucoup de chance en ouvrant la 1re cache, car il n'y avait pas
de piges. Dans le cas contraire, vous seriez tous morts ou, plus graves, tellement
disloqus que personne n'aurait su comment vous porter. Et puis, les hommes pourront-
ils porter tout ce qui sera dans la nouvelle cache ? J'en doute ! Je propose donc que nous
continuions notre route et oubliions les caches
Tiel ni faris kaj neniu plu interesiis pri kaejoj kaj iliaj trezoroj. Dum la piedirado,
multaj soldatoj diskrete perdis siajn sitelojn tie, tie i. Krom mi, nur du homoj revenis en
la sekciejon kun siteloj da mielo. La varma somera sezono estis balda je la fino kaj, jam
malvarmiis en niaj dormoambroj sen hejtilo. La provizao de mielo iis utila. Por
kontrai malvarmecon kaj enuon, ni kutimis trinki varman vinon. La mielo aldonis
agrablan varianton, sed anka, i estis por ni vere pli sana ol la vino. Ni metis niajn
aluminiajn gamelojn, kiuj estis plenaj de iu miksado de akvo kaj mielo sur etan
gashejtilon. Kiam la likvao estis sufie varma, la mielo solviis kaj, tiam estis vera
plezuro gustumi in.
Ainsi, il fut fait et plus personne ne s'intressa aux caches et leurs trsors. En
marchant, plusieurs soldats garrent discrtement leurs sceaux, ici o l. part moi,
seuls deux hommes revinrent avec leur miel. La saison chaude estivale touchait sa fin et
dj le froid se faisait sentir dans nos chambres sans chauffage. La provision de miel se
rvla utile. Pour lutter contre le froid et l'ennui, nous avions pris l'habitude de boire du
94
vin chaud. Le miel apporta une variante agrable qui tait plus saine que le vin. Nous
mettions nos gamelles en aluminium, pleines d'un mlange d'eau et de miel, sur nos
camping-gaz. Quand le contenu tait assez chaud, le miel se dissolvait et alors, c'tait un
vrai plaisir dguster.

23 : u farso ?- tait-ce une plaisanterie ?

Mi ne scias, u min vekis babilado de la homoj revenantaj de la kuirejo, kun nia
matenmano a odoroj de varma kafo.
Unue, vortoj orelfrapis min per ondoj malklaraj tiel, ke mi ne bone komprenis la kialon
de tiu nekutima kunveno e la tagio. Poste, ili iis pli kompreneblaj kaj la diroj
ekinteresis min:
- La felagoj supozeble ekatakis nokte. La sentineloj nenion vidis kaj neniu sonorigis
alarmon. Estas strange, u ne? La kamionoj, parkitaj flanke de la oficejoj, eble estas
subminitaj La deoranta oficiro rapide iras de gardo-posteno al la aliaj por kontroli, u
io estas en ordo. Mi timas, ke li malkovros aliajn malagrablajn surprizojn
Je ne sais si j'ai t rveill par le bavardage des hommes, portant le petit djeuner, qui
revenaient de la cuisine ou par l'odeur du caf chaud.
D'abord, des mots arrivrent mes oreilles de manire confuse, tel que, je ne pouvais
comprendre la raison de cette inhabituelle runion matinale. Ensuite, ils devinrent plus
comprhensibles et commencrent m'intresser :
- On pense que les fellagas ont attaqu de nuit Les gardes n'ont rien vu et nul n'a
dclench l'alarme. trange n'est-ce pas ? Les camions stationns ct des bureaux
sont peut-tre pigs L'officier de service va d'un poste de garde l'autre pour
contrler si tout est en ordre. Je crains qu'il ne trouve d'autres surprises
Ne plu atendante mi leviis el la lito kaj aliris surloken por havi pli frean kaj koherajn
informojn. Je mia alveno sur la parkejo, estis armitaj homoj, kiuj diligentis, parte irka
la veturiloj starantaj tie, parte en la deklivo malanta la parkejo, funde de kiu mi vidis
kamionon flanke kuanta.
Sans plus attendre, je me suis lev et me suis rendu sur place pour avoir de plus fraiches
et cohrentes informations. mon arrive, ils y avaient des hommes arms qui
s'activaient en partie autour des vhicules et en partie dans la pente situe l'arrire du
parc-autos, au fond duquel j'ai pu apercevoir un camion couch sur le ct.
Post longa esplorado, ni finfine tute certis, ke krom la falo de la kamiono en la ravino,
nenio alia malbone okazis. La sentineloj asertis, ke ili ne dormetis kaj tamen nenion
adis, sed tio estis malfacile kredebla. Jam homoj estis alkrointaj la renversitan
kamionon per talaj kabloj al rapo-veturiloj por in remeti sur iaj radoj kaj in hisi sur
la parkejon, kie i estis antae.
Aprs de srieux contrles, il tait sr qu' part la chute du camion dans le ravin rien
dautre ntait dplorer. Les gardes affirmrent ne pas s'tre endormis et pourtant

95
n'avoir rien entendu. C'tait peine croyable ! Dj, des hommes avaient accroch le
camion, par des cbles d'acier, un vhicule chenilles pour le redresser et le hisser sur
le parc-auto, o il tait avant.
Postrestis demando. Kial kamiono sekure parkita sur loko, tage aranita por tion fari,
sukcesis delasi sian lokon, transiri la taluson anta ol malsupreniri la ravinon? Tion, i ne
povis fari sen helpo! La komandanto decidis:
- Neniu vidis nenormalan aferon! Do, ne estas sufie da sentineloj. Ekde hodia vespere,
iuj sentineloj estos duobligataj.
Une question restait en suspens. Comment un camion, stationn sur un emplacement
spcialement prvu cet effet, avait-il russi quitter son emplacement et sauter le
talus avant de descendre dans le ravin ? Il ne pouvait le faire sans aide ! Le commandant
dcida :
- Personne n'a rien vu d'anormal ! Il n'y a donc pas assez de gardes. compter de ce
soir, toutes les sentinelles seront doubles

24 : Restadeo en Beaja - Sjour Bougie.

En tiu mondo komplete ekstertempa, mi ne trovis mian lokon. u mi vekios iun tagon?
Kiel foriri el tiu premsono? Mi iris paroli kun la kompania adjudanto, por eksplori la
eblajn staojn.
Mi: - u ne estos stao en erelo a en alian lokon por almena ii serento, ar tie,
kiel kaporalo, tio ne estas vere interesa.
La adjutanto: - Mi jam pensis pri vi. Por erelo, estas iom malfrue tamen, la mi, vi
estos bona serento, sed por tio vi estas devigota fari staon de du monatoj. Se tio ne tro
timigas vin, i estas farebla.
Mi: - Mi estas disponebla. Mi kiomeble plej baraktos por sukcese trapasi la ekzamenon,
CA2, kiu okazos je la fino de tiu stao.
La adjutanto: - Mi estas certa pri tio. Do, mi tuj pretigos la dosieron por vi.
Dans ce monde totalement part, je ne trouvais pas mes marques. Allais-je me rveiller
un jour ? Comment chapper ce cauchemar ? Je suis all parler avec l'adjudant de Cie
pour faire le point des stages possibles.
Moi N'y aurait pas un stage Cherchell ou ailleurs pour devenir au moins sergent ?
Caporal, ce n'est pas trs intressant.
L'adjudant J'ai dj pens vous. Pour Cherchell, c'est un peu tard, mais, selon moi,
vous ferez un bon sergent. Pour cela, vous devrez faire un stage de deux mois. Si cela ne
vous effraie pas, c'est possible.
Moi Je suis disponible. Je ferai de mon mieux pour passer l'examen CA2 qui aura lieu
la fin du stage.
L'adjudant J'en suis certain. Je vais donc prparer le dossier pour vous.
Kelkajn tagojn poste, la adjudanto de kompanio enmane donis al mi la atenditan
misiordonon. Tio okazis irka la 20a de decembro 1961, kiam la vintra malvarmeco

96
komencis sian instaladon sur la tuta regiono kaj repuis nin en niajn dormoambrojn. Tie
ni restis enfermitaj, kiam nenia decidita operacio postulis nian partoprenon.
Quelques jours aprs, l'adjudant de Cie me remit, en main propre, le, si dsir, ordre de
mission. C'tait vers le 20 dcembre 1961, quand le froid de l'hiver commenait
s'installer sur toute la rgion et nous obligeait rester dans nos chambres. L, nous
restions cloitrs quand aucune opration programme ne ncessitait notre prsence.
Mi estis plenoja lasi malanta mi Besemburgon kun en la koro la espero ne plu reveni
tien. En unu sola tago, mi eliris el la kruda vintro, kiu regis la centran parton de la
duoninsulo al sunigita marbordo. Beaja "la bela" estis varme dorlotita de suno sub ia
lazura ielo iam pura, kiu kontrais al la profunda blueco de la maro.
J'tais tout heureux de laisser Bessombourg derrire moi avec, dans le cur, l'espoir de
ne plus y revenir. En un seul jour, je suis pass d'un hiver vif, qui svissait sur la partie
centrale de la presqu'ile, une cte ensoleille. Bougie "la belle" tait chaudement
dorlote par un soleil dans un ciel d'azur toujours pur qui s'opposait au bleu profond de
la mer.
La kontrasto ne haltis e la eksteraj kondioj. La vivo mem diferenciis, ar en la
"Instruo-Centro" de Beaja mi retrovis la disciplinon, kiu regis en Francio dum la
soldatinstrua periodo en Modano. Tio, kio koncernis la militon, estis eksmoda kaj nenio
i tie referenciis al i. Pensante, ke estis pordo por foriri el tiu milita mondo
frenezianta, kie la homaj rajtoj estis plenoje tretataj, al alia mondo, mi pravis. Tie en la
kazerno de Beaja regis agrabla kaj varma etoso malfacile imagebla. Se la simplaj
soldatoj respektis la oficirojn, i tiuj mem respektis iujn soldatojn.
Le constat ne s'arrtait pas aux conditions extrieures. La vie mme tait diffrente, car
au centre d'instruction j'ai retrouv la discipline qui rgnait en France pendant les
classes Modane. Tout ce qui concernait la guerre tait effac et rien n'y faisait
rfrence. En pensant qu'il y avait une porte pour sortir de ce monde arm frntique o
les droits de l'homme taient allgrement fouls aux pieds, j'avais eu raison. L, dans la
caserne de Bougie, rgnait une chaude et agrable ambiance difficile imaginer. Si les
simples soldats respectaient les officiers, eux respectaient les soldats.
La Kamandanto Kokenelo estis plena je dinamismo eksterordinara kaj komunikema.
Konkurado inter la sekcioj kaj soldatoj rezultiis de iu stadio de la klerigado. Nenia
puno, sed nur rekompencoj por festi tiujn, kiuj plej bone prosperis, estis atribuitaj. La
premioj estis aferetoj, kiel biletujoj, tualetaarujoj, sportaj vestoj ktp. Ne estis la valoro de
tiuj aoj, sed la agmaniero, kiu gravis. Unu fojon semajne, meze de honora korto kaj anta
la malhiso de la flago, la komandanto anoncis latvoe la lareatojn. Mi kredas, ke li
mem estis la plej kontenta homo de iuj el ni. Li ojis, kvaza li donus rekompencojn al
siaj propraj infanoj kaj li fieris pro tio. Li estis viro sveltega kaj iom pli malaltstatura ol la
averao, sed por la soldatoj li estis granda komandanto. Li sciis, kiel stimuli siajn homojn
kaj krei pozitivan atmosferon, kiu influis sur ni. Se ili venus tie, tiuj efoj, kiuj estras en
la armeo a civilaj establoj, estus eksciintaj efikajn metodojn por konduki siajn subulojn.
Le Commandant Coquenelle tait plein d'un dynamisme prodigieux et expansif. Des
comptitions entre sections et soldats avaient lieu chaque stade de la formation. Pas de
punition, mais des primes, pour fter ceux qui avaient le mieux progress, taient
97
attribues, comme des portefeuilles, trousses de toilette, vtements de sport, etc. Ce
n'tait pas la valeur de ces objets, mais la manire qui comptait. Une fois par semaine,
au milieu de la cour d'honneur et avant la descente des couleurs, il annonait haute
voix les laurats et je crois bien qu'il tait l'homme le plus satisfait de tous. Il se
rjouissait comme s'il donnait des cadeaux ses propres enfants et il en tait fier. C'tait
un homme svelte, d'une taille plus petite que la normale, mais, pour les soldats, c'tait un
grand commandant. Il savait comment stimuler les hommes et crer une ambiance forte
qui dteignait sur nous. S'ils taient venus l, ces chefs qui dirigeaient l'arme ou les
entreprises prives, ils auraient appris des moyens efficaces pour mener leurs
subordonns.
Dum la stao, mi amikiis kun kvar soldatoj. iu el ni venis kun siaj propraj spertoj de la
vivo kaj esperoj en la estonteco. Dimane ni kuniris por iri meson kaj poste ni longe staris
anta la preejo parolante pri la situacio en Alerio, la renkontitaj problemoj kaj la plej
bonaj manieroj por alfronti, plibonigi ilin.
Pendant le stage, je me suis li d'amiti avec quatre soldats. Chacun tait venu avec sa
propre exprience de la vie et espoir dans l'avenir. Dimanche, nous allions ensemble la
messe et ensuite nous restions longuement devant l'glise parler de la situation en
Algrie, des problmes rencontrs et de la meilleure faon de les affronter, les amliorer.

Prs de la chapelle. Je suis accroupi - Apud la preejo. Mi kalkansidas.

Mi tenis du fotojn de nia grupeto amasigita anta la preejo, kiu apudis e la ekstera
muro de la kazerno. Malanta ni kaj iom malsupre, ni ekvidis, tra la arboj, la tegmentojn
de Beaja. Ve! Kion mi bedaras! Mi "anka" kredis, ke iam mi memoros la nomojn de
miaj kunuloj. Tio ajnis, tiel evidenta, ke mi ne skribis iliajn nomojn kaj adresojn.
Hodia, esplorante mian maljuniantan memoron mi trovas nenion pri ili. Tiam mi estis
dudek jarojn aa, kaj malfacile imagis la forkuron de la tempo. Hodia en mia spegulo mi
nur vidas maljunan viron. La ria trezoro pene amasigita en lia cerbo aperas vualita kaj
jam parte perdita...
J'ai pu avoir deux photos de notre groupe devant la chapelle qui prenait appui sur le mur
extrieur de la caserne. Derrire nous et un peu en contrebas, nous apercevions
travers les arbres les toits de Bougie. Ce que je regrette ! J'tais "encore" persuad que
je me souviendrais toujours des noms de mes amis. Cela semblait si vident que je n'ai
not ni noms ni adresse. Aujourd'hui, explorant ma mmoire vieillissante, je ne trouve
rien d'eux. J'avais alors 20 ans et n'imaginais pas la fuite du temps. Aujourdhui, dans
98
mon miroir, je ne vois plus quun vieil homme. Le riche trsor de souvenirs, pniblement
accumul dans sa tte, apparait voil et dj en partie perdu...

25 : Kion fari? - Que faire ?

io, kion ni lernis, infanoj kaj adoleskantoj, de niaj gepatroj kaj instruistoj, iis neutila,
ar i tie, tiuj regularoj ne plu aplikiis. ajne, ke ni retroiris en ia mezepoka
civilizacio Estis dirite, ke la Araboj ne sufie valoris por malpari kuglon. La hundoj
estis pli estimindaj
Tout ce que nous avions appris, enfants et adolescents, de nos parents et enseignants
tait devenu inutile, car ici, ces rgles taient caduques. Il semblait que nous soyons
revenus dans une civilisation du moyen ge... On disait que les Arabes avaient trop peu
de valeur pour gaspiller une balle. Les chiens taient mieux considrs
Pafi kontra arabo, tiu, kiu estis renkontata dum operacio a aliloke, estis banala afero,
ar tio estis pli simpla kaj rapida ago ol sin demandi, u li estis bona a malbona ulo. Sed,
kio estis bon- kaj malbonulo? u, tiuj vortoj ankora havis signifon? Neniu plu estis
kapabla klarigi tion, sed tio ne estis problemo, ar iuj estis felagoj
Tirer sur un Arabe, celui que lon rencontrait en oprations o ailleurs, tait une chose
banale, car c'tait plus simple et rapide que de se demander s'il tait bon ou mauvais.
Mais, ctait quoi un bon et un mauvais ? Est-ce que ces mots avaient encore un sens ?
Plus personne n'tait capable de le dire, mais ce n'tait pas un problme, car tous taient
des fellagas
ajnis, ke io, kio rilatis al la iutaga vivo, estis regata la similaj principoj: premi, profiti
kaj fari kiom eble malplej multan laboron. La supereco de la franca raso anstatais
larjanan, kaj la araboj, tiuj subuloj, estis dispremitaj, same kiel estis la judoj dum la Dua
Mondmilito
Il semblait que tout ce qui concernait le quotidien tait gr de la mme faon :
oppresser, profiter et en faire le moins possible. La supriorit de la race franaise
remplaait la race arienne et les Arabes, ces tres infrieurs, taient opprims de la
mme faon que les juifs pendant la guerre de 39/45.
La araboj vunditaj de la konduto de tiuj tro multaj francoj, kiuj altrudis siajn proprajn
regulojn, venis sin dum embuskoj kaj aliaj okazoj, kiuj sin prezentis. Sinsekvis
reprezalio de la francaj soldatoj. Ili priseris vilaojn por kapti felagojn. Sed, ar
malmulte ili estis trovintaj ilin, ili sin revenis kontra io, kion ili trafis. Ho ve! Ofte, tro
ofte perfortitaj virinoj kaj junaj knabinoj suferegis pro tio. Neniu sciis, kiu komencis tiujn
abomenaojn, perfortojn kaj masakrojn. Tamen, la infera pumpilo bone funkciis kaj
ajnis, ke nenio estis sufie forta por in haltigi. Kiom da abomenaoj! Nur homoj estas
kapablaj tiel malbone agi. Homo homine lupus (Homo estas lupo por homo). Tamen, mi
kredas, ke tio ne estas entila por lupoj, kiuj pli bone kundutas ol ni.

99
Les Arabes, blesss par la conduite de ces trop nombreux Franais qui imposaient leurs
propres rgles, se vengeaient lors d'embuscades et autres occasions qui se prsentaient.
Il s'ensuivait des reprsailles. Les Franais fouillaient les villages pour attraper des
fellagas et, parce qu'ils en trouvaient peu, se vengeaient sur tout ce qu'ils rencontraient.
Malheur ! Souvent, trop souvent, le prix a t pay par des femmes et jeunes filles violes.
On ne savait pas comment ces horreurs, viols et massacres avaient commenc. Pourtant,
la pompe infernale fonctionnait bien et il semblait que rien n'tait assez fort pour
l'arrter. Que d'horreurs ! Seuls les hommes sont capables d'un si mauvais
comportement. Homo homine lupus (lhomme est un loup pour l'homme). Mais, je crois
que ce n'est pas gentil pour les loups qui se conduisent bien mieux.
Rigardante mian vizaon en la spegulo, mi devas konfesi, ke ofte mi dubis pri mi mem.
Mi dubis, kaj en mia menso, senese revenis la demandoj: Kion fari? u mi devis iri
dekstren a maldekstren? io, kio estis okazanta, ajnis esti tiel normale al la plejmulto
de homoj, kaj sen la plej eta demando, ili profitis de iu ajn ebla oportuneco. Kial mi ne
faru tiel same, kiel ili? Pro troa hezito, mi suspekte aspektis al mi mem. Poste mi pensis:
Tiu mondo malbone plenumas sian laboron. i nazas min. Estas tro da malbonaoj, por
ke i darigu sen ia kolapso. i estas malvera kaj espereble, balda mi vekios Tamen,
ar io estis fakto, mi revenis al la sama punkto. Mi certis, ke la bono superis la
malbonon, do mi darige faros mian eblon por ne devojii.
En voyant mon visage dans le miroir, je dois avouer que souvent j'ai dout de moi-mme.
Je doutais et dans ma tte, sans cesse, revenaient ces questions. Que faire ? Dois-je aller
droite ou gauche ? Tout ce qui arrivait semblait tre tellement normal pour la
majorit d'entre nous qui, sans la moindre question, profitait de toutes les opportunits.
Pourquoi ne ferais-je pas comme eux ? force d'hsiter, je finissais par me paratre
suspect moi-mme. Ensuite, je me disais : ce monde ne tourne pas rond ! Il me donne la
nause. Il se passe trop de choses rvoltantes pour que cela dure sans clater. C'est
impensable et je vais surement bientt me rveiller. Comme tout cela tait bien rel, je
revenais ma premire ide. J'tais certain que le bien tait plus fort que le mal et je
devais faire de mon mieux pour ne pas dvier.
Mi ne estis militaristo kaj neniam mi konsentis pri milito. Kial mi ne havis sufie da
kurao por iri al la alia flanko, asisti felagojn por forpeli invadantojn maren, kaj redoni al
tiu lando ian honoron kaj liberecon? Popolo, kiu militas kontra aliajn homojn por
liberigi sian landon, pravas tion fari, kiam li ne plu havas aliajn rimedojn. Nur tiucele la
milito estas akceptebla.
Je n'tais pas militariste et n'avais jamais prn la guerre. Pourquoi n'avais-je pas assez
de courage pour passer de l'autre ct, pour aider les fellagas jeter les envahisseurs
dans la mer et redonner ce pays son honneur et sa libert ? Un peuple, qui se bat
contre d'autres hommes pour librer son pays, a raison d'agir ainsi, s'il a puis tous les
autres moyens disponibles. Seulement dans ce cas, la guerre trouve sa justification.
La politikistoj konstruis murojn el belaj paroladoj, sed malanta tiuj falsaj muroj staris la
vera kaj kruda realeco, kiu estis malpura, sordida kaj celis kontentigi nur egoistajn
interesojn. Mi abomenis armeon kaj militon

100
Les politiques construisent des murs de belles paroles, mais derrire ces constructions de
pailles se cache la dure ralit qui est noire, sordide et ne vise qu' satisfaire des intrts
gostes. Je dteste l'arme et la guerre

26 : Jen bona anco! - Une bonne opportunit !

Tempo rapide fluis malanta mi! Mi vivis en Besemburgo de apena plenan manon da
semajnoj, tamen mi havis impreson eesti tie jam de multaj jaroj. En mia interno, mi estis
ianta maljuna, acidhumora, kolerema, kaj plena de rankoroj. Timante alkutimii al tiu
fatalismo, kaj preni la riskon ii definitive senkompata al io, kion miaj okuloj ekkaptis je
iu pao, kaj enovis en la profundaojn de mia memoro. Uris malfermi la pordon por
eskapi el tie. Tio ne estis diktata al mi pro kazo de malbraveco, sed de prudento kaj
racio, pro la sano kaj ekvilibro de mia menso. u malkuraulo estas tiu, kiu rifuzas fari
sian devon? Sed, tiam, kion tiu vorto signifis? Mi ne trovis la plej etetan aon taksebla de
mia koro, kiel estanta parto de mia devo inter iuj tiaj agoj, kiujn mi estus devinta
plenumi.
Les jours s'coulaient si vite ! Je ne vivais Bessombourg que depuis quelques semaines
et pourtant, j'avais l'impression d'y tre depuis plusieurs annes. Je sentais que j'tais
devenu vieux, acide, colreux et plein de rancurs. Craignant de m'habituer cette
fatalit et de prendre le risque de devenir dfinitivement ferm tout ce que mes yeux
pouvaient voir et rejeter dans les recoins oublis de ma mmoire. Il tait urgent d'ouvrir
la porte pour m'chapper. Cela ne m'tait pas dict par un manque de courage, mais par
la prudence et la raison, pour ma sant physique et mentale. Est-il un lche, celui qui
refuse de faire son devoir ? Mais alors, que signifiait ce mot ? Parmi toutes les choses
que j'aurais d faire, je n'ai pas trouv le moindre lment, que mon intime conviction
puisse classer dans mes devoirs.
Mi estis informita, ke la kaporalo, kiu respondecis pri la trupo-kuirejo, iam plej komune
nomata kantino, estis finonta sian soldatservon. Konsekvence, lia ofico ios rapide vaka.
Anta ol ricevi konfirmon pri tio, mi plenespere faris viziton al la komandanto, kaj
kandidatis por postveni tiun kaporalon. Mi rimarkigis al li, ke estis forta korelacio inter
tiu laboro kaj mia profesio en la civila vivo. Por doni pli da emfazo al miaj ideoj, mi
aldonis:
- Mia patro estas pograndisto faka pri la fruktoj kaj legomoj. Post la soldatservo, mi
normale anstataos lin, ar li tiam emeritios. Mi sentas min tute kapabla por administri
la kuirejon kaj la stokon de la bezonataj varoj kun la kompetento kaj efikeco, kiujn tiu
funkcio postulas.
J'ai appris que le caporal qui tait responsable de l'ordinaire, plus communment nomm
la cantine, arrivait la fin de son service obligatoire. videmment, son poste allait tre
rapidement libre. Sans attendre d'en avoir confirmation, je me suis rendu, le coeur plein
d'espoir, au bureau du commandant pour poser ma candidature. Jai mis en vidence le
fait que ce poste correspondait parfaitement mes comptences professionnelles dans le
civil. Pour donner plus de force mes ides, j'ai insist sur les points suivants :
101
- Mon pre est grossiste en fruits et lgumes. Aprs mon service militaire, je dois
normalement le remplacer, car il prendra alors la retraite. Je me sens tout fait capable
de diriger la cuisine et grer le stock alimentaire avec la comptence et l'efficacit que
cette fonction demande.
Li eltiris dosieron el iu ranko kaj rapide in legis, anta ol relevi la kapon. Li rigardis
min, kvaza li povus vidi en mi, pesi min.
- Tio, kion vi diris, estas efektive skribita en via dosiero... Jes! Estas la vero. La nuna
respondeculo de la kuirejo estos liberigebla anta la fino de la semajno. Morga matene,
vi deiros de via sekcio kaj translokios je la teretao, ekzakte sub mia ofico, kie trovias
la lokoj de la soldata kuirejo. Mi parolos pri tio kun via subletenanto, tamen jam vi mem
informu lin. Profitu de tiuj kelkaj lastaj tagoj por ricevi instrukciojn de la forironto.
D'une armoire, il a sorti un dossier qu'il parcourut rapidement avant de relever la tte. Il
ma alors regard comme s'il pouvait voir en moi, me soupeser.
- Ce que vous avez dit figure effectivement dans votre dossier Oui ! C'est exact
L'actuel responsable de l'ordinaire est librable avant la fin de la semaine. Demain
matin, vous quitterez votre section et dmnagerez au rez-de-chausse, prcisment sous
mon bureau, o se trouvent les locaux de la cantine. Je verrai cela avec votre sous-
lieutenant, mais informez-le dj vous-mme. Profitez de ces quelques jours de battement
pour prendre les consignes de votre prdcesseur.
La instrukcioj, kiujn tiu i bonvolis diri al mi, estis:
- Nun, tio estas via problemo. Kiel mi vi faros tion, kion vi povos. Tamen mi asertas al
vi, ke i tie ne estas Golgoto, sed vere agrabla posteno. Ne altiru al vi la atenton kaj i
daros
Les consignes que ce dernier voulut bien me donner taient :
- Maintenant, c'est ton problme. Comme moi, tu feras ce que tu pourras. Je peux
t'assurer que ce n'est pas le bagne, mais un poste trs tranquille. Ne te fais pas
remarquer et cela durera
Tiu anio fariis por mi vera beno. Ne havante la elekteblecon trovii, kie mi deziris
esti, almena mi povis mastri la uzon de mia tempo, kiel tio plais al mi. Decidi per si
mem tion, kion ni devas fari kaj kiel ni in plenumos, estas felio! Mi mirigis ekkompreni
je kia punkto, en la armeo liberii de la servutoj foje povas esti facila afero. Estas dirite
kiam la provianto sekvas, soldatoj antaeniras. Por ke tiu servo plenefike plenumu sian
mision, la homoj, kiuj agis en i, estis enerale liberigitaj de iuj servutoj e, se plejparte,
tio ne plibonigis la manojn de la soldatoj.
Ce changement a t pour moi une vraie bndiction. dfaut de pouvoir tre o je
dsirais tre, au moins, je pouvais organiser mon emploi de temps selon mon bon plaisir.
Dcider par soi-mme ce que l'on doit faire et comment le faire, c'est merveilleux ! J'ai
t surpris de voir quel point, dans l'arme, il pouvait parfois tre facile de se dispenser
des corves. Il est dit que quand l'apptit va, tout va ! Pour que ce service remplisse sa
mission, les hommes, qui sen chargent, taient gnralement exempts de toute autre
chose mme si, le plus souvent, cela n'amliorait pas les repas de la troupe.
Al mi estis la tasko, pruvi mian kapablon por tiu nova laboro. La tiama komandanto
direktis sian atenton al io, kio estis okazanta en la servo. Eblas, ke en la estinteco, iu el
102
miaj antauloj ne estus tiel kompetenta kaj serioza, kiel estus necese. Tion mi estis
spertinta, kiam mi estis en sekcio. De la kuirejo, ni foje ricevis pladojn, kiuj estis tiel fue
preparitaj, ke niaj stomakoj rifuzis kredi tian miksaon manebla.
moi de prouver que j'tais comptent pour ce nouveau travail. Le commandant d'alors,
suivait tout ce qui se passait dans le service. Peut-tre que, dans le pass, un de mes
prdcesseurs n'avait pas t aussi efficace et srieux qu'il aurait t ncessaire. Cela, je
m'en tais rendu compte lorsque j'tais en section. De la cuisine, il nous arrivait de
recevoir des plats si mal prpars que nos estomacs refusaient de croire que c'tait de la
nourriture.

Jen mi estas serento Me voici sergent (01/07/1962)

27 : Aproasoj - La chasse au sanglier.

Kelkajn tagojn pli frue, estante ankora en la sekcio de la subletenanto Masalio, mi vidis
aron da homoj "nigrapieduloj", kiel oni ilin nomas, dungitoj de la societo, kiu ekspluatis
la korkon. Ne iuj estis forkurintaj, kiel mi tion erare supozis antae. Restis malmulte da
ili, tamen postrestis kelkaj, kiuj, spitante la eblan personan riskon, nenion anis en sia
kutima vivo. Ili estis revenantaj el aproaso. iam scivolema, mi alproksimiis kaj
ekvidis malanta ilia kamioneto, tri aprojn. Vere, temis pri belegaj kaj dikegaj bestoj,
kiuj almena pezis po cent kvindek kilogramoj.
Quelques jours auparavant, alors que j'tais encore dans la section de l'aspirant Massali,
j'ai vu un groupe d'hommes, des pieds noirs comme on les nomme, employs de la St des
liges. Tous ne s'taient pas enfuis comme je l'avais cru par erreur. Il en restait peu, mais
il en restait quelques-uns qui, malgr les risques, n'avaient rien chang dans leur vie. Ils
revenaient d'une chasse au sanglier. Toujours curieux, je me suis approch et j'ai vu,
l'arrire de leur camionnette, trois sangliers. Vraiment, c'taient de trs belles et grosses
btes qui pesaient au moins 150 kg.
Tiu bildo gravuriis en mia kapo kaj, tiam memorante in mi pensis ke, tio povos helpi.
Estos bona kaj malmultekosta rimedo por plibonigi la manojn de la trupo. Kial ne, por
tiun celon atingi foje organizi asadon al aproj? io estis favora por tion fari. Dimano
estis la ripoztago kun escepto pro speciala evento. Tiun tagon, enerale nenia ekspedicio
estis planita. Tio signifis, ke pro manko de laboro farebla, homoj staris tute sen okupo kaj
rondiris. Ili terure enuis! asado estos bona solvo por ilin agrable okupi. La plej granda
parto de la agrokulturaj bienoj restis senigita je ia ajn zorgo de tiom da tempo, ke la
103
sovaaj bestoj fariis dommastroj kaj multobliis, kiel formikoj, des pli, ke ili estis
protektataj de la abundaj arbustaoj, veproj kaj dornarboj.
Cette image se grava dans ma tte et, en y rflchissant, je pensais que cela pourrait
nous servir. Ce serait un bon moyen pour amliorer l'ordinaire trs bas prix. Pourquoi,
pour y parvenir, ne pas organiser quelquefois des chasses au sanglier ? Tout se
prsentait bien. Dimanche tait jour de relche except s'il y avait un vnement
particulier. Gnralement, ce jour-l aucune expdition n'tait prvue. Cela signifiait que
par manque d'activit, les hommes restaient oisifs. Ils s'ennuyaient terriblement ! La
chasse serait un moyen de les occuper agrablement. La plus grande partie des terres
agricoles taient en friches depuis si longtemps que les animaux sauvages s'taient
multiplis comme des fourmis. Labondance des pineux, taillis et broussailles leur
offraient une protection efficace.
Tio ne enos la pacemajn arabojn, kaj ne pli la felagojn, ar ili ne manas porkaojn,
"malpuran viandon" la la reguloj de la Korano. La tereno, sude de Besemburgo, situanta
en regiono, kie neniam io aparta a malagrabla okazis, estos, se ni kompreneble ricevos
aprobon de la armea estraro, agrabla kaj ideala asejo.
Cela ne porterait prjudice ni aux Arabes ni aux fellagas, car ils ne mangent jamais de
porc, viande impure, selon les rgles du Coran. Au-dessous de Bessombourg, le terrain
situ dans une zone o rien de particulier ni de dsagrable ne s'tait jamais produit,
serait, si bien sr nous recevions l'autorisation, un idal terrain de chasse.
Akceptigi mian ideon al la kompania komandanto ne estis facila entrepreno. Mi klarigis
la planon al li, dirante, ke sin prezentis unika eventualeco plibonigi la manaon de la
kantino sen eksplodigi la bueton. ar la plej grava elspezo estis la aeto de bovao, kiu
estis ekskluzive produktita en la franca metropolo, ne restis sufie da monrimedo por
aeti aliajn varojn en sufie granda kvanto kaj bona kvalito. asado estus por ni iu vera
fonto, kiu provizus nin per bela kaj bona viando. Ni ne bezonos fari grandajn proviantojn
kaj plenigi niajn kongelujojn, ar aproj tiel abunde svarmas, ke sufios al ni, de tempo al
tempo, fari elprenan "asadon" por renovigi nian stokon.
En faire accepter l'ide par le commandant de Cie n'tait pas une entreprise facile. Je lui
ai expliqu mon ide en lui disant que se prsentait l'unique possibilit d'amliorer la
nourriture de la cantine sans faire exploser le budget. Car le poste de dpense le plus
important tait l'achat de viande, exclusivement produite en mtropole, il ne restait plus
assez d'argent pour se procurer d'autres produits en quantit et qualit suffisante. La
chasse serait pour nous une vritable source qui nous fournirait en bonne et belle viande.
Nous n'aurions pas besoin de faire de grosses provisions et remplir les conglateurs. Les
sangliers taient si abondants qu'il suffirait, de temps en temps, d'organiser une partie de
chasse pour renouveler notre stock.
Kun interesa mieno, li atentege askultis is la fino kaj tiam per iom skeptika voo li
sciigis min:
- Vi ne povos disponi pri homoj, krom se kompreneble ili estas volontuloj. Mi dubas, u
vi trovos multajn homojn, kiuj konsentos tion fari. La soldatoj estas sur la tereno iutage
kaj, krome, ili foje partoprenas en noktaj operacioj. Kaj, kion vi opinias pri la sekureco?
Kio okazus, se iu estus pafmortigita a simple vundita dum ia tia ekspedicio? Kiel ni
pravigos, klarigos al la familio, ke soldato estis mortigita dum asado, kiam li estis i tie
104
sub la respondeco de la armeo? Tio estas afero, kiu kazos al ni tro da nesolveblaj
problemoj
Le regard intress, il couta attentivement jusqu' la fin. Alors, d'une voix sceptique il
me dit :
- Vous ne pourrez pas disposer d'hommes sauf si, bien sr, ils sont volontaires. Je doute
que vous en trouviez qui acceptent de vous suivre. Les hommes sont tous les jours sur le
terrain et, aussi parfois, participent des oprations nocturnes. Et la scurit ?
Qu'arrivera-t-il si quelqu'un est tu ou seulement bless pendant une telle sortie ?
Comment nous expliquerons, justifierons la famille qu'un soldat est mort la
chasse alors qu'il tait ici sous la responsabilit de l'arme ? C'est un projet qui nous
apportera trop de problmes sans solution.
Ni longe diskutadis pri la pozitivaj kaj negativaj punktoj de tiu afero. Li parolis anka pri
tio en la manoklubo kun aliaj oficiroj. Fine, kelkajn tagojn poste, havinte longe
diskutadi kaj pripensi pri tio, li konsentis, kondie ke la asadoj estu organizotaj kiel
militaj ekspedicioj en malsekura tereno.
Nous avons beaucoup discut des points ngatifs et positifs du projet. Il en parla encore
au mess avec dautres officiers. Finalement, quelques jours plus tard, aprs de longues
discussions et rflexions, il accepta condition que la chasse soit organise comme une
sortie en terrain ennemi.
Elirante el la oficejo, mi renkontis du soldatojn kaj sciigis al ili, ke ni seras volontulojn
por asadi, de tempo al tempo, dimane. Ne estis utile fari pli da reklamo pri i, ar anta
la fino de la tago, iuj homoj de la kompanio estis informitaj. Multaj venis por havi
novaojn kaj certii, ke tio ne estis simpla klao, kiel iam kaj ie oni faras.
En sortant du bureau, j'ai rencontr deux soldats auxquels j'ai dit que nous cherchions
des volontaires pour aller la chasse, de temps en temps, le dimanche. Je n'ai pas eu
besoin de faire plus de publicit, car avant la fin du jour, tous les hommes de la Cie
taient informs. Nombreux sont ceux qui vinrent pour avoir des nouvelles, pour
s'assurer que ce n'tait pas seulement un bruit sans fondement comme il en court tout le
temps.
La problemo ne estis, kiel antapensite, trovi sufie da volontuloj sed, tute male, limigi la
kvanton da ili sen malamikii kun iuj. Ili diris, ke evidente ili partoprenos, ar tio
havigos al ili pli bonajn ideojn. Mi havis alian kaj plej gravan zorgon, kiu preska
fiaskigis la projekton. Graduloj aliris delegite al la komandanto por montri
malkontentecon. Kiel simpla kaporalo povis havi tiel daneran ideon? u vere li ricevis
permeson organizi asadojn? Post tia ribelado, la komandanto venigis min. Tiuj viglaj
protestoj ajnis esti eno kaj enuo por li. Li ne volis nuligi sian decidon, tamen pro
sekureco li diris:
- Por kvietigi la mensojn, oficiale ni tuj faros provon, kiu evidente sukcesos. Poste, tio
ios ne plu evento sed nur normala okupo dum libertempo. asaoj estos sub la komando
de la efo de la transportservo.
Le problme ne fut pas, comme on l'avait cru, de trouver assez de candidats, mais d'en
limiter le nombre sans se fcher avec tous. Ils disaient qu'videmment ils participeraient,
car cela leur changera les ides. J'avais un autre souci, beaucoup plus grave, qui fit
105
presque rater le projet. Des grads taient alls voir le commandant pour manifester leur
surprise. Comment un simple caporal pouvait-il avoir eu une ide si dangereuse ? Avait-
il vraiment obtenu la permission d'organiser des chasses ? Aprs cette raction, le
commandant ma fait venir. Ces fortes critiques semblaient le gner et l'ennuyer. Il ne
voulait pas annuler sa promesse, mais renforcer la scurit :
- Pour calmer les esprits, officiellement on va faire un essai qui sera, videmment, un
succs. Ensuite, ce ne sera plus un vnement, mais seulement un loisir pendant le temps
libre. Les chasses seront sous le commandement du chef des blinds.
Tiu efo estis anka adjudanto de kompanio. Li estis agrabla viro, kaj mi tre bone aprezis
lin. Mi senerare povas diri, ke tiu sento estis reciproka. La afero estis enordigita kaj plu
neniu enos nin pri tio.
Ce chef faisait aussi office d'adjudant de Cie. C'tait un homme agrable que
j'apprciais. Je puis dire, sans risque d'erreur, que cela tait rciproque. L'affaire tait
lance et plus personne ne viendrait s'y opposer.
Malgra iuj singardemoj delikate prenitaj por malkreskigi la kvanton da aspiranto-
asontoj, uste kiam ni estis forirontaj por nia unua asado, eestis ege tro da homoj.
Kontravole, ni estis devigitaj fari rigoran selektadon, por ke en la ceteruloj restu nur la
dezirataj kaj bezonataj volontuloj. Klarigi al ili, ke malgra nia bonvolo, ili ne povos veni
kun ni, ar por plej bona efikeco nur dek volontuloj estos bezonataj, iis malfacila afero,
se ne malebla tasko. Toumekero venis kun ni, sed mi sen reteno forpuis la malfidindajn
nigrulojn de la subtena sekcio.
Malgr toutes nos savantes manuvres pour rduire la quantit des aspirants-chasseurs,
au dpart de la premire sortie, il y avait beaucoup trop d'hommes. contrecur, nous
devions faire une slection rigoureuse pour qu'il ne reste que le nombre de volontaires
dsirs. Leur expliquer que, malgr notre bonne volont, ils ne pourraient pas venir avec
nous, car, pour tre efficaces, nous n'avions besoin que de dix volontaires, devint difficile
sinon impossible. Toumeker se joignit au groupe, mais sans retenue, j'ai repouss les
noirs peu recommandables de la section d'appui.
Se ni estus rigore apartigintaj ian parton de la soldatoj, la malkontentuloj estus farontaj
tiom da bruo, ke nia projekto estus senprokraste nuligita, entombigita anta naskio.
Tion, kompreneble, ni devis absolute eviti. Anstata dek asistoj, ni akceptis tridekon da
ili, kiuj, ar ni ne havis aspafilon, kunportis "MAS 36" a "Garant" milit-armilojn. Ni
formis la plej strangan asistaron de la tuta Kabilio.
Si nous avions rigoureusement rejet une partie des soldats, les mcontents auraient fait
tant de bruits que le projet aurait t immdiatement suspendu, enterr avant de natre.
videmment, nous devions absolument viter cela. Au lieu de dix chasseurs, nous en
avons accept trente qui, faute d'arme de chasse, emportrent des fusils de guerre MAS
36 ou Garant. Nous formions le plus trange groupe de chasseurs de toute la Kabylie.
Dum operacio, je deko da kilometroj el Besemburgo, ni ekvidis montetan flankon riegan
je rubusejoj, veproj kaj arbedotufoj. La vegetao estis densa kaj kompakta kvaza
fortreso. De malproksime, ni pensis, ke nenio, neniam sukcesos transiri similan makison,
krom evidente etaj sovaaj bestoj. e angulo de tiu nepenetreblao, ternivele, malfermiis
tuneletoj. La spuroj de piedoj kaj ekskrementoj konfirmis niajn ideojn. Multegaj aproj
106
starigis tie interne efkvartiron, kiu estis tre bone protektata dank'al la naturo kontra la
homa scivolemo.
Pendant l'expdition, 10 km de Bessombourg, nous avons aperu une colline couverte
de ronceraies, fourrs et taillis. La vgtation tait dense et compacte comme une
forteresse. Vus de loin, nous pensions que jamais rien ne russirait traverser un pareil
maquis sauf, videmment, de petits animaux sauvages. un coin de cet espace protg,
au niveau du sol, s'ouvraient des passages. Les traces de pattes et excrments
confirmrent nos doutes. De nombreux sangliers avaient tabli, l l'intrieur, leurs
quartiers trs bien protgs par la nature contre la curiosit des hommes.
Por nia unua ekspedicio kontra la mondo de la sovaaj bestoj, ni embuskis je tiu
trairejo... Rilate la disciplinon dum la asado, kia fuao! Homoj agis, kvaza ili estus
feriantaj. La duoblaj sekurecaj reguloj - tiu, kiun iu asisto devigas apliki dum asado;
tiu, kiun la soldatoj observas en malamika tereno ne plu estis parto de la tagordo. Ili
ion forgesis! Estis tro malfrue, kaj tro da bruego, por pli bone organizi. Kion mi povis
fari? Nur prei kaj esperi, ke nenio senhelpa okazos. Sed, kial mi metis mian nazon en
tiun aferon? u mi intencis reformi la armeon? Tiam, mi bedaris mian ideon.
Pour notre 1ere sortie contre le monde animal, nous nous sommes embusqus un de ces
passages... Au sujet de la discipline durant la chasse, quel massacre ! Les hommes
agissaient comme s'ils taient la fte. Les deux rgles de scurit celle que tout
chasseur applique pendant la chasse, celle que les soldats observent en terrain ennemi
n'taient plus l'ordre du jour. Tout tait oubli ! Il tait trop tard et il y avait trop de
bruit pour mieux s'organiser. Que pouvais-je faire ? Prier et esprer qu'il n'arrivera rien
de mal. Mais, pourquoi avais-je mis mon nez dans cette histoire ? Avais-je l'intention de
rformer l'arme ? Je commenais regretter mon ide.
Tri a kvar aproj sendube iom tro nesingardemaj, kiuj neniam antae iel estis perturbitaj
de la "homa gento", metis siajn rostrojn je la pordo sin demandante: Kia bruo estas i
tie? Iun dimanan ripoztagon! La tago de Nia Sinjoro! Ili ne havis sufie da tempo por
vidi, ar abunda pafado ekkraketadis
Trois ou quatre sangliers, un peu imprudents et qui jusque-l n'avaient jamais t
drang par des humains, mirent leur groin la porte en se demandant : Quel est ce
bruit ? Pendant le repos du dimanche ! Le jour du Seigneur ! Ils n'eurent pas assez de
temps pour juger de la situation, car un tir nourri clata
Miaj haroj ekstaris sur mia kapo. Estis pafantoj ambaflanke! Teruraj ideoj trairis mian
cerbon. Ha! Absolute ni volis reporti asaojn! Ni reportos asaojn! Sed, estas forta
risko, por ke ne estu la asaoj konjektitaj. Mi. Ni kune kriegis. Haltigu pafadon!
Haltigu pafadon! Dio, Alaho a mi ne scias kiu, certe patrine kovris nin, ar neniu el niaj
asistoj estis trafita. Sendube, estas tio, kion oni nomas miraklo. Mi devas diri, ke la
eesto de la adjudanto multe helpis en tio En la aro de la aproj, oni nombris tri
viktimojn.
Mes cheveux se dressrent. Il y avait des tireurs des deux cts ! Des ides terribles me
vinrent la tte. Ah ! Nous voulions absolument rapporter du gibier ! Nous rapporterons
du gibier ! Mais, il y avait une forte chance pour que nous ne rapportions pas le gibier
prvu. J'ainous avons tous hurl. Halte au feu ! Dieu, Allah ou, je ne sais qui, devait
107
nous protger comme une mre, car aucun des participants n'avait t touch. C'est sans
doute ce qu'on appelle un miracle. Je dois reconnatre que la prsence de ladjudant
avait t dune grande utilit Du ct des sangliers, on a dnombr trois victimes.
Bonance, la partoprenantoj mutis pri tiu incidento, kaj neniu fanfaronis anta la
superuloj. Mi ne plu partoprenis en la asadoj, ar mi ne estis vere kompetenta en tiu
sporto. Nur eta grupo da homoj, bone elektitaj de la adjudanto de la kompanio, darigis
tiun aktivecon kaj reportis la tiom dezirataj asbestoj por provizi niajn iam malsatajn
stomakojn.
Heureusement que les participants se turent et que personne ne se vanta devant les
suprieurs. N'tant pas trs comptent dans ce sport, je n'ai plus particip aux sorties de
chasses. Seulement un petit groupe d'hommes, soigneusement slectionn par l'adjudant
de Cie, continua cette activit et rapporta le gibier si apprci pour remplir nos estomacs
insatiables.

28 : La gvatturo - La tour de guet.

Mi staras anta la gvatturo Je suis devant la tour

Inter Kolo (Collo) kaj Besemburgo, tona gvatturo staris sur eta montopinto superstaranta
longan parton de la sinua vojo, kiu rilatis al la du urbetoj. Dum la milito, i teorie
sekurigis la multnombrajn konvojojn, kiuj elirante de Kolo provizadis Besemburgon kaj
la antaajn postenojn. i tiuj estis dissemitaj en la duoninsulo, is pli malproksime en la
pli-malpli sovaaj regionoj. i do estis strategia vojo. Por felagoj, la 410a gvatturo estus
facila celao, tamen, konsciante pri ia neutileco kaj neefikeco, ili lasis al la franca armeo
ties kvietan uzon. Tia strategio kredigis, ke la sektoro estis tute sekurigata kaj, ke neniu
felagoj okupaciis la regionon. Fakte, tiu vojo estis tiel utila al felagoj, kiel al francaj
militistoj. Amba regule uzis in por transirigi varojn kaj homojn. io ajnis organizita,
kvaza la regiono inter Kolo kaj Besemburgo estus oficiale deklarita netrala zono.
Neniam ni organizis militan operacion kaj, kompense, la felagoj forgesigis in. Post la
trairo de Besemburgo, estis iu por si kaj la milito denove regajnis superecon. Malgra
tio, malagrabla surprizo ne estis tute ekskluzivenda.
Entre Collo et Bessombourg, une tour de guet en pierre se dressait sur un troit piton
dominant en partie la route sinueuse qui reliait les deux villes. En thorie pendant la
108
guerre, elle assurait la scurit des nombreux convois qui partaient de Collo pour
desservir Bessembourg et les postes avancs dissmins dans la presqu'ile, jusque dans
les coins les plus sauvages. C'tait donc une route stratgique. Pour les fellagas, la
tour 410 aurait pu tre une cible facile pourtant, conscients de son inutilit et inefficacit,
ils y laissaient les soldats franais en paix. Cette stratgie laissait penser que le secteur
tait scuris et qu'il n'y avait plus de fellagas. En fait, cette route tait aussi utile aux
fellagas qu' l'arme franaise. Tous deux l'utilisaient frquemment pour transporter
hommes et produits. C'tait comme si la rgion entre Collo et Bessombourg tait une
zone neutre. Jamais nous n'y avons organis d'opration militaire et en contrepartie les
fellagas nous laissaient en paix. Aprs la traverse de Bessombourg, c'tait chacun pour
soi et la guerre reprenait ses droits. Et malgr cela, une mauvaise surprise n'tait pas
exclure.
Por protekti la turon, nenio serioze estis loke farita. irka la montopinto estis
kombinitaj tri pikdrataj rulaoj kunligitaj. Unu el i estis metita super la du aliajn por fari
pli ampleksan ensemblon. Sub tiu pikdrata rubando, tie i stariis el la grundo talaj akraj
pintoj. Al mi estis garantite, ke la protektado estis plifortigita danke al minoj zorge lokitaj
sub la pikdratoj. Neniam mi havis la plej etan pruvon pri iliaj ekzistadoj. La vojeto
kondukanta de la oseo al la enirporto de la turo estis fermita nur per simpla pikdrata
rulao, kiun ni puis a tiris por en- a eliri. Krom kelkaj malplenaj ladskatoloj alkroitaj
al plikdratoj, estis nenia alarmsistemo tiel, ke dum nigraj noktoj, homoj povis sufie
facile enovii en nian kampon.
Pour la protection de la tour, rien de srieux navait t prvu. Autour du promontoire,
trois rouleaux de fil de fer barbels, fixs entre eux, avaient t dploys. L'un tait pos
sur les deux autres, pour donner plus de volumes l'ensemble. Dessous, ici et l,
surgissaient du sol des piques en acier acres. On m'avait assur que la scurit avait
t renforce par des mines soigneusement disposes dans les barbels. Jamais je n'ai eu
la moindre preuve de leurs existences. Le chemin qui conduisait de la route l'entre de
la tour tait simplement obstru par une simple barrire en barbels que nous tirions ou
poussions pour entrer ou sortir. Sauf quelques boites de conserve vides accroches aux
barbels, il n'y avait aucun systme d'alarme tel que, pendant les nuits noires, des
hommes pouvaient facilement se faufiler dans le camp.
La unika akvorezervo estis cisternoremorko danere parkita borde de la oseo, apud la
pikdrata rulao de la enirejo, sed ekster la protektita zono.
irkais la turon tala drateto, kies supra parto estis alkroita sub la observejoj.
Malsuprenirante is la grundo, i iom post iom plilariis. Tiel estis aranita mallara
rundovojo lokita inter la drateto kaj la turo. De malproksime, la turo ajnis vestita de jupo
el tala mao.
L'unique rserve d'eau tait une remorque-citerne qui tait dangereusement place au
bord de la route, prs de la barrire d'entre, mais hors de la zone protge
Un grillage d'acier, accroch au-dessous des miradors, entourait la tour et descendait
jusqu'au sol en s'largissant progressivement. Ainsi il avait t possible d'amnager un
chemin de ronde entre la tour et le grillage. De loin, la tour semblait vtue d'une jupe en
cotte de mailles.

109
Tiu gvatturo estis speciale abomena. E se i estis utila al nenio, i devis esti gardata
tage kaj nokte, iujn tagojn. Pro tio, skipo de ses soldatoj deoris po du a tri semajnojn.
Dum julio, kaj ne longe post ricevo de mia nomumio al serenta grado, la kompanio-
adjudanto sciigis al mi malagrablan decidon:
- Serento! Preparu vian sakon, ar posttagmeze mi veturigos vin al la 410a turo. Kiel
subofico, vi estos postenestro. Ne zorgu pri la soldatokantino. Dum via maleesto, mi tion
faros.
Cette tour de guet tait particulirement excrable. Mme si elle n'tait utile rien, elle
devait tre garde nuit et jour, 24 heures sur 24. Pour cela, des quipes de six soldats s'y
relayaient toutes les 2 3 sem. Au cours du mois de juillet et peu de temps aprs que j'ai
t promu au grade de sergent, l'adjudant de compagnie vint m'annoncer une
dsagrable dcision :
- Sergent ! Prparez vos affaires parce que cet aprs-midi je vous conduirai la
tour 410. En tant que sergent, vous serez chef de poste. Ne vous proccupez pas de la
cantine. En votre absence, j'y veillerais.
Vole nevole, mi pretigis miajn aferojon por aliri al la turo kun la deorontaj soldatoj. Dum
tiu periodo, nur unu solan fojon ni ricevis viziton. i estis militara konvojo, kiu haltis por
transdoni niajn potaojn kaj anstataigi la preska malplenan akvocisternon.
Bon gr mal gr, j'ai prpar mon sac et suis parti la tour avec la garde montante.
Pendant ce sjour, nous n'avons reu qu'une visite. C'tait un convoi militaire qui
s'arrta pour nous donner le courrier et remplacer la citerne d'eau qui tait presque vide.
Kiel antapensite, la gvatturo "410" rapide iis vera komaro. Nenio estis farebla por
okupi sin dum tiaj tiel longaj horoj, krom dormi, mani, feki, gvati kaj redormi, mani,
feki Ni gvatis tage kaj nokte tra la observejoj a piedirante je la piedoj de la turo en la
eta spaco malanta la dratreto. Nenia belega vetero faris la aferon pli agrabla. Tiu
senokupo finfine kazis fortajn premojn inter homoj. Sufiis eta malgravao, por ke
soldatoj kverelu inter si. Mi estis devigita iam atenti pri tio. Felie, unu el la homoj havis
la bonan ideon kunporti radiaparaton. i tre malbone funkciis kaj kraketadist. Tamen ni
ricevis novaojn de Metropolo kaj iom da muziko, preska ekskluzive araba. Neniam ni
maltrafis la informbultenojn sed tio ne estis sufie temporaba por plenigi nian tempon.
Comme je l'avais imagin, la tour 410 devint rapidement un cauchemar. Il n'y avait rien
faire pour s'occuper durant de si longues heures sauf dormir, manger, dfquer, guetter
et redormir, manger, dfquer Nous faisions le guet nuit et jour depuis les miradors ou
les cent pas, derrire le grillage, aux pieds de la tour. Aucune belle journe ne rendait la
corve plus agrable. Cette oisivet finit par causer des tensions. La moindre peccadille
et les hommes se querellaient entre eux. Je devais toujours rester attentif cela. Par
chance, l'un d'eux avait apport un appareil de radio. Il fonctionnait trs mal et
grsillait. Cependant, nous avions des nouvelles de la mtropole et un peu de musique,
presque exclusivement arabe. Nous ne fermions jamais la radio, mais cela ne suffisait pas
pour remplir tout notre espace.
Kiel eble plej serioze mi zorgeme organizis la gardodeoran planon, por ke iam estu
fidinda sentinelo gvatanta, dum la aliaj ripozas a enuas. Por montri la ekzemplon, mi
lavice gardostaris kiel la aliaj. Mi pensis, ke tiel miaj soldatoj komprenos la gravecon de

110
tiu deorado kaj noktogardante ili viglece atentos. Niaj vivoj kuis en iliaj manoj precipe
dum nokte kaj tion ili ne devis forgesi.
Le plus srieusement possible, j'ai organis les tours de garde pour qu'il y ait toujours
une sentinelle laquelle on pouvait se fier pendant que les autres dormaient ou
s'ennuyaient. Pour montrer l'exemple, j'ai pris mon tour de garde comme les autres. Je
pensais qu'ainsi, les soldats comprendraient la gravit de leur tche et, en montant la
garde, redoubleraient d'attention. Surtout la nuit, nos vies taient dans leurs mains et ils
ne devaient pas l'oublier.
Tiun nokton, mi ekdeoris je la dek unua. Jam delonge, la nokto kovris la arbarojn de
nigrianta veluro stompante la arbo-siluetojn. La rigardo mergita en tiun mallumon, mi
atenteme vojiris la la zigzagoj de la strato, kies blankeco fore kais sin malanta
kurbao. Nek bruo, nek movo estis perceptebla. enerale, kiam mi nokte gardostaris, mi
ekadis la kriojn de birdoj, kiuj traboras la silenton de la nokto kaj la blekadon de bestoj
kaptitaj de predantoj. Kvieta nokto estas nokto plenplena da susuroj, kraketoj, ululoj,
tiom da signoj, kiuj montras, ke la vivo normale daras. Sed, foje io silentis. Morta
nokto ne estas kvieta nokto, ar la bestoj silentas nur, kiam ili antasentas malagrablaon,
Miaj okuloj tiam priseris en la nokto, sed ili preska nenion ekvidis. Tio ajnis al mi
suspektinda kaj mi estis streita is, kiam gruntoj de sovaaj porkoj alvenis al miaj
oreloj
Un soir, j'ai pris la garde 11 h. Depuis longtemps dj, la nuit avait recouvert la fort
d'un voile noir argent estompant la silhouette des arbres. Le regard plong dans cette
obscurit, j'ai suivi attentivement les zigzags de la route dont la blancheur disparaissait
au loin derrire un virage. Aucun bruit, aucun mouvement n'taient perceptibles.
Normalement, quand la nuit je montais la garde, j'entendais le cri des oiseaux percer le
silence de la nuit et la plainte des animaux capturs par un prdateur. Une nuit
tranquille, c'est une nuit pleine de bruissements, craquements, ululements, autant de
signes qui montrent que la vie suit son cours. Parfois, tout se taisait. Une nuit sans bruit
n'est pas une nuit paisible, car les animaux ne se taisent que quand ils prsentent un
danger. Mes yeux fouillaient alors dans la nuit o je n'apercevais presque rien. Cela me
semblait suspect et je restais tendu, jusqu' ce quun grognement de cochons sauvages
parvienne mes oreilles
Noktogardante, mi iam provizis min per kafo, sed tamen estis malfacile resti vigla sen
ion fari. Mi do iam pais en tiu malgranda spaco irante de embrazuro al la alia. Pensi, ke
mi povus dormeti e nur kelkajn minutojn timigis min. Felagoj ne bezonus pli longan
tempon por mortigi nin. Tiam, por fari iom da bruo, montri, ke la posteno estis sub bona
protekto, mi hazarde pafis en la nokto. Pli volonte, mi pafis sur la ondformajn ferdekojn
de la necesejoj, kiuj estis fositaj, e rando de la roka platformo. Tio kazis inferan
bruegon, kiu longe eiis en la nokto.
Lorsque je montais la garde, j'avais toujours une rserve de caf et malgr cela, il m'tait
difficile de rester attentif sans bouger. Je marchais donc sans rpit, allant d'une
embrasure l'autre. Penser que je pourrais sommeiller, ne serait-ce que quelques
minutes, m'effrayait. Les fellagas n'auraient pas besoin de plus de temps pour nous tuer.
Alors, pour faire du bruit, montrer que le poste tait sous bonne garde, au hasard, je
tirais dans la nuit. Je prfrais tirer sur les tles ondules des feuilles creuses, au bord
111
de la plateforme rocheuse. Cela faisait un bruit considrable qui se rpercutait
longuement dans la nuit.
Progresive, la dubo kaj maltrankvileco revenis, iujn noktojn. Kvaza, tio ne sufius, tiuj
malsanaj ideoj afable invitis sin tage por festeni en mian cerbon kaj oje bati min. Tia
vivo ne estis por mi! Mi ne estis bona soldato. Soldato vivas sen pensi pri aferoj, kiuj
okazis hiera a eble okazos morga. La biero por tiel vivi helpis, sed mi, malbona
soldato, ne amis bieron. Pli grava ol tio estis la fakto, ke mi ne intencis varbii post mia
devigita tempo. Anstata tio, mi kun granda plezuro reiros al la civila kaj civilizita vivo.
Tiu vivo, kie la vortoj "homaj rajtoj" enerale havas signifon. Mi memoris pri tio, kio
okazis anta nia alveno en Besemburgo, kiam la soldatoj deorantaj en la blokhaso
apudanta nian ligno-domon, estis mitralete ekzekutitaj. Se felagoj decidus ataki nian
turon, ili povus tion facile fari pro nia iluzia protektosistemo. La pikildrata rulao
irkaanta nian pozicion ajnis esti vera kribrilo. Mi multfoje observadis per atentaj
okuloj por certigi min, ke sube estis minoj, sed mi neniam ion ekvidis. De la supra parto
de la turo, tra embrazuroj, mi pafis per mia pistolo en in. Tio ne elklikigis eksplodon.
Tiaj gvataj aperturoj ne protektis nin. E kliniante je rando de la aperturoj ni malbone
vidis. Estis tro da "blindaj anguloj", kiuj enis kaj malefikis la kontrolgardadon.
Chaque nuit, le doute et l'inquitude s'emparaient un peu plus de moi. Comme si cela ne
suffisait pas, en plein jour, ces ides noires venaient aussi me torturer l'esprit. Cette vie
n'tait pas faite pour moi ! Je n'tais pas un bon soldat ! Un soldat ne pense pas ce qui
s'est pass hier ou risque de se produire demain. La bire aidait cela, mais moi,
mauvais soldat, je n'aimais pas la bire. Le plus grave tait que je n'avais pas l'intention
de m'engager la fin de mon service. Au lieu de cela, avec plaisir je retournerai la vie
civile et civilise o en principe les mots "droits de l'homme" ont un sens. Je me
souvenais de ce qui s'tait produit, avant notre arrive Bessombourg, quand les soldats
de garde dans le blockhaus, prs du chalet, avaient t abattus la mitraillette. Si les
fellagas dcidaient d'attaquer notre tour, ils pourraient aisment le faire, compte tenu de
notre couverture illusoire. Les rouleaux de fil de fer barbels qui entouraient notre
position semblaient n'tre qu'une passoire. En vain, j'ai cherch, plusieurs fois, une trace
des mines qui devaient en garantir la scurit. Du haut de la tour, par l'ouverture, j'y ai
tir dedans. Cela n'a provoqu aucune explosion. Ce poste de guet n'tait pas efficace.
Mme en se penchant sur le bord des ouvertures, la vue tait mauvaise. Il y avait trop
d'angles morts qui rendaient la surveillance inefficace.
La akvocisterno estis nia plia vundebla punkto. En i estis akvo por nin purigi, sed anka
por trinki. i estis parkita apud la strato, en loko facile atingebla de eksteraj homoj, kiuj
povus meti en in drogojn, venenon a kaptilon. Ni longe diskutis pri tia situacio, kaj
decidis pro singardemo iri plenigi iujn disponeblajn ujojn por havi sufie da trinkebla
akvo. Poste ni ne plu iris erpi akvon, krom por nin purigi. Ni pacience atendis la revenon
de la konvojo, kiu trairante anstataigis nian cisternon, por denove plenigi iujn niajn
uzeblajn ujojn per frea akvo. Se ni absolute bezonis akvon por trinki, la purigado, i, ne
plu estis ia prioritata zorgo. i atendos
La citerne d'eau tait le point le plus expos. Elle contenait l'eau pour nous laver et pour
boire. Elle tait stationne au bord de la route, en un lieu des plus accessibles par des
civils qui pourraient y mettre de la drogue, du poison ou un pige. Nous avons

112
longuement discut de cette situation et, par prcaution, dcid de remplir tous les
ustensiles disponibles afin d'avoir assez d'eau disposition. Ensuite, nous n'allions plus
chercher de l'eau que pour nous laver. Nous attendions patiemment le convoi, qui en
passant remplacerait notre citerne, pour refaire le plein d'eau fraiche. Si nous avions
absolument besoin de boire, la toilette, elle, n'tait pas une priorit. Elle attendrait
Premo iis forta en mi. Mi alvenis al tia punkto, ke mi malpermesis dumnokte la uzadon
de la radioaparato, por ke i ne masku la suspektajn bruojn el ekstero. Mi ne plu dormis,
ne plu manis a malmulte Tio estis malfacile eltenebla. Ni estis iintaj sovaaj
barbuloj, malpuraj kaj iam kun la fingro sur la pafrisorto. Veraj paranojuloj! Tamen, ni
ridis, ercis. iu pensis, ke liaj kunuloj ne estis kiel li, kaj ne povis diveni siajn proprajn
angorojn. Sed ni iuj same estis.
J'tais devenu oppress. J'en tais arriv au point de ne plus permettre l'usage de
l'appareil de radio pendant la nuit pour qu'il ne masque pas les bruits suspects venant de
l'extrieur. Je ne dormais plus, ne mangeais plus ou trs peu C'tait difficilement
supportable. Nous tions devenus des sauvages barbus, sales avec toujours le doigt sur la
gchette. De vrais paranos ! Pourtant nous riions et plaisantions. Chacun pensait que les
autres n'taient pas comme lui et ne pouvaient deviner sa propre angoisse. Mais, nous
tions bien tous pareils...
Neniam mi parolis pri tio, kio okazis, al mia familio kaj nepre ne al Maria. Por ili! i tie,
io glatas! Mi havas bonan loejon kaj la regiono estas impone bela u vere ili kredis
nin?
Je n'ai jamais parl de ce qui se passait avec ma famille et encore moins Marie. Pour
eux, tout allait pour le mieux ! J'tais bien log et la rgion tait extraordinairement
belle Me croyaient-ils vraiment ?
ajnas al mi, ke ni estis la lastaj gardistoj de la gvatturo "410". Je nia foriro i estis
fermita kaj restis definitive neokupita. Post tiom da jaroj, mi malfacile situigas la precizan
daton de tiu dejorado pro manko de referenca dokumento.
Je pense que nous avons t les derniers gardiens de la tour "410". notre dpart, elle
fut ferme et resta dfinitivement inoccupe. Aprs tant d'annes, par manque de
documents de rfrence, je ne sais pas exactement quelle date cela s'est produit.

29 : La kamparaninoj - Les campagnardes.

Mi estis tro scivolema por ne ricevi la deziratajn respondojn al demando, kiu turmentis
min. Kien iras tiuj virinoj, kiuj transiras la barieron de la gardoposteno, iun matenon je
tagio kaj revenas nur je sunsubiro? Kion ili estas farantaj la tutan tagon? iam inklina al
esploroj, mi bezonis tion vidi, scii
J'tais trop curieux pour ne pas recevoir la rponse dsire une question qui me
taraudait. O vont toutes ces femmes qui, chaque matin ds l'aube, traversent la barrire

113
du poste de garde et ne reviennent qu'au coucher du soleil ? Que font-elles tout le jour ?
Naturellement inclin explorer, j'avais besoin de voir, savoir
Iun matenon, anta ilia alveno je la gardistejo, kiu kuis norde de Besemburgo, mi iris
iom pli malproksimen por stari apud ilia vojo, kvaza mi estus i tie tute hazarde. Mi
vidis ilin alveni de malproksime. Ili darigis sian vojon kaj silenteme preterpasis min kun
la vizao kaita malanta vualo. Forirantaj malrapide, sed per egalaj paoj, ili turniis je
la dekstra flanko kaj uzis vojeton malsuprenirante en la uedon. Funde, etendiis vicoj da
olivarboj kaj fluis rivero reflektante blindigantajn sunradiojn. Tute apude staris domoj kaj
kelkaj tonaj muretoj.
Un matin, avant leur arrive au poste de garde, situ nord de Bessombourg, je suis
all me poster un peu plus loin, feignant d'tre l par hasard, pour me trouver sur leur
passage. Je les vis arriver de loin. Elles continurent d'avancer et, silencieuses, passrent
ct de moi le visage cach sous un voile. D'un pas rgulier, elles s'loignrent
lentement et tournrent droite sur un petit chemin qui descendait dans l'oued. Au fond
s'tendaient des ranges d'oliviers et coulait une rivire rflchissant les rayons
aveuglants du soleil. Tout ct, se dressaient des maisons et quelques murs de pierres.
Mi malsupreniris por vidi de pli proksime. La bariloj, kiuj irkais la dometojn, estis
plejparte difektitaj. La tonoj mankantaj dise estis sen ia dubo demetitaj kaj haste
utiligitaj kun iom da cemento a argilo por obstrukci pordojn kaj fenestrojn tiel, ke neniu
plu vivu kaj oju i tie. Sur iu sojlo kreskis dornarbeto, kiu nun sorgrimpis is la
tegmento de la domo. En la korto mi ekvidis pecojn de rusta fero tra la vepro, kiu abunde
iis mastro de tiu fantoma loko... Kie estas la krioj de tiuj infanoj, kiuj ludante tie plenigis
la domon de ojo kaj de estonteco? Estonteco forrabita la ordono de fremdaj
potenculoj. De tiuj esperoj postrestis nur pupa gambeto, kiu kuis je miaj piedoj. Ve al
iuj tiuj popoloj, kiuj arogas al si la rajton difekti, detrui, mortigi
Je leur ai emboit le pas pour voir de plus prs. Les barrires qui entouraient les maisons
taient pour la plupart dtriores. Les pierres qui manquaient ici o l avaient t, sans
aucun doute, utilises avec un peu de ciment ou d'argile pour boucher portes et fentres
tel que plus personne n'y vivait. Sur un seuil avait pouss un rosier sauvage qui
maintenant s'levait jusqu'au toit. Dans la cour, j'ai aperu, travers la broussaille qui
s'tait appropri cet endroit fantme, des morceaux de fer rouill... O taient les cris de
ces enfants qui, jouant l, remplissaient la maison de joie et d'avenir ? Un avenir vol sur
ordre de puissants trangers. De ces espoirs, il ne restait qu'une jambe de poupe qui
gisait mes pieds. Honte ces gens qui s'arrogent le droit d'abimer, de dtruire, de
tuer
Je iu flanko de la domo, stranga senakva baseno estis kavigita. i estis rondforma kaj la
interna irkaao, senmanke vertikala, estis tegita per argilo zorge glatigita. Fingrospuroj
subskribas la laboron de la homoj, kiuj longe kaj fervorege knedis argilon per siaj manoj.
Sur un ct de la maison avait t creus un trange bassin sans eau. Il tait rond et les
cts intrieurs, tout fait verticaux, taient crpis d'argiles soigneusement lisses. Des
traces de doigts signaient le travail d'hommes qui, longuement et avec passion, avaient
ptri l'argile de leurs mains.

114
Je la naa, mi estis devigita reveni en mian oficejon por disdoni la bezonatajn
manovarojn al la kuiristoj, kaj pretigi la liston por reprovianti la stokon de la kuirejo.
Nur je la dua posttagmeze mi revenis sur la vojon, kiu kondukis al la masonfermitaj
domoj. Du virinoj staris meze de la argila baseno. Sin tenante per la manoj, por gardi
ekvilibron, ili testude pais rondirante kaj premante ion ne bone videbla por mi, ar mi ne
adacis alproksimii. Je iu el iliaj paoj, sub, kaj inter iliaj piedoj glitis ia viskoza maso
tute nigra. Monteto da olivoj je du-tri metroj el la baseno sciigis al mi la kialon de tiu
penega laboro. Dum la mateno, la virinoj rikoltis olivojn kaj nun ili premas ilin por fari
oleon. Tio, kion ili transportos, tiun saman vesperon, estos oleo, olivoj kaj eble kelkaj
beroj trovitaj surloke.
9 h, j'ai t oblig de revenir mon bureau pour distribuer les produits ncessaires aux
cuisiniers et dresser la liste pour reconstituer le stock. Ce n'est qu' 14 h que je suis
revenu sur le chemin conduisant aux maisons mures. Deux femmes taient debout dans
le bassin d'argile. Se tenant par les mains, pour garder l'quilibre, elles marchaient
lentement en tournant et pressant quelque chose que je voyais mal, car je n'avais pas os
m'approcher. chacun de leurs pas, sous et entre leurs pieds, glissait une masse
visqueuse toute noire. Un petit tas d'olives, deux mtres du bassin, me rvla la raison
de ce travail pnible. Dans la matine, les femmes avaient rcolt des olives et
maintenant les pressaient pour en extraire l'huile. Ce qu'elles transporteront, le soir
mme, ce sera de l'huile, des olives et peut-tre quelques baies trouves sur place.
Se la tekniko estis rudimenta, i plene efikis. Tiaj aferoj, preska sen valoraj por ni, estis
por ili riaoj, kiuj helpos la familiaranoj vivteni dum iom da tempo. La taskon fininte ili
eksidis sur la randon de la baseno, sekigis siajn piedojn per tuko kaj remetis siajn uojn.
Uris, ke mi reiru al mia propra laboro. Pro singardemo mi tiufoje eestis kun amiko, sed
ni ne povis pli longe malfruii. Ni ne estis feriantaj kaj iam estis danero vebanta super
niaj kapoj, tiu, kiun mi iomete estis forgesinta. Trairante ni avertis la sentinelojn de la
kontrolposteno, por ke la virinoj trapasu la barieron sen ia ajn eno.
La technique tait rudimentaire, mais efficace. Ces produits, presque sans valeur pour
nous, taient pour elles une richesse qui permettrait leur famille de tenir quelque
temps. Le travail fini, elles s'assirent sur le bord du bassin, s'essuyrent les pieds avec un
torchon et se rechaussrent. Il tait urgent que je retourne mon travail. Par prudence,
cette fois-ci, j'tais venu avec un ami, mais je ne pouvais plus m'attarder. Nous n'tions
pas en vacances et il y avait toujours un danger qui planait dans l'air et que nous ne
pouvions ignorer. En passant, nous avons prvenu les hommes du poste de garde pour
qu'ils laissent passer les deux femmes sans aucune gne.
Je la sepa vespere, alvenis la du virinoj. Surkape, amba portis specon de kalabaso el
kuirita argilo, kiu estis plenplena. La unua entenis oleon, kaj la dua olivokaon. iam
same silentemaj kaj kun la vizao vualita, ili trapasis anta la gardostaranto, kiu raportis
al ni la faritaojn.
19 h arrivrent les deux femmes. Chacune portait sur la tte une sorte de calebasse
d'argile cuite dont l'une tait pleine d'huile et l'autre de pure d'olive. Toujours en silence
et avec le visage voil, elles passrent devant les sentinelles qui nous rapportrent les
faits.

115
us, anta ol la nokto maskas la pejzaon, belecon kaj malbelecon, mi reiris, kie la virinoj
penegis la tutan tagon sen zorgi pro la tro varmega suno. Plu neniu eestis kaj la silento
denove regis sur tiuj tro kvietaj dometoj. La baseno estis malplena, postrestis nur oleaj
spuroj videblaj is la duono de ia alteco. Tio, kion mi unue prenis por infanludilo estis
vera kaj grava ilo por plenkreskuloj.
Juste avant que la nuit ne cache le paysage, la beaut et la laideur, je suis retourn
l'endroit o les deux femmes avaient durement travaill sans se proccuper du soleil
brulant. Il n'y avait plus personne et le silence rgnait, nouveau, sur ces maisonnettes
bien trop calmes. Le bassin tait vide. Il restait simplement quelques traces d'huile
jusqu' la moiti de la hauteur. Ce que j'avais d'abord pris pour un jeu d'enfant tait
quelque chose de trs important pour les adultes.

30 : Destino de la harkioj - Le sort des harkis.

Anta 1962, la la leoj kaj la la paroladoj de niaj estraranoj, Alerio estis franca
teritorio. Paroladoj milfoje aditaj de mi pere de la radiaparato, kiu hejme tronis meze de
la kuirejo. i estis lokita sur lara breto tute speciale aranita je la alteco de la kapo de
plenkreskuloj. De tie, la radio lare inundis la tutan ambron per siaj sonoj kiel la
lamodaj kanzonoj, la ludo de "la mil frankoj" de Lucien Jeunesse. it! iiittt! Silentu!
Ripetis la patro, kiam telefone geaskultantoj metis malfacilan demandon al la fama
profesoro ampano Je la unua posttagmeze precize, la patro stariis anta la breto por
pli bone askulti la informojn. La afero iis pli grava! Mi kaj miaj gefratoj, tiam ni vere
silentis, ar ni preferis ne kazi la kriaojn de la patro. Denove la gurdaoj pri la franca
Alerio plenigis niajn orelojn: la devoj de niaj bonaj soldatoj batalantaj kontra
malbonulojn La homoj kiuj embuskas sur la vojo de la paco, por ke neniam paco
vivu La egaleco inter iuj francoj loantaj je amba flankoj de la maro
Avant 1962, selon les lois et les discours de nos dirigeants, l'Algrie tait territoire
franais. Discours que j'avais aussi mille fois entendu au poste de radio qui, chez mes
parents, trnait au milieu de la cuisine sur une tagre spcialement amnage hauteur
d'homme. De l, la radio inondait les lieux de vie de ses sons comme les chansons la
mode, le jeu "des mille francs" de Lucien Jeunesse. Chut ! Chuuuut ! Taisez-vous !
Rptait mon pre quand, par tlphone, les auditeurs posaient des questions difficiles au
fameux professeur Champagne 13 h prcise, il se plaait debout devant l'tagre
pour mieux couter les informations. L'affaire devenait plus grave ! Moi, mes frres et
surs, nous faisions vraiment silence, car nous prfrions ne pas provoquer les cris du
pre. nouveau, les mmes gourderies sur l'Algrie franaise remplissaient nos oreilles :
les devoirs de nos bons soldats qui se battent contre les ennemis Les gens qui mettent
des embuches sur la voie de la paix pour qu'elle n'arrive jamais L'galit entre tous les
Franais vivants des deux cts de la Mditerrane
Dum mi mem estis en Alerio, eblis por mi vidi, je kia punkto niaj estroj dare mensogis.
La bonaj paroladoj de niaj politikistoj havis nenian valoron. La alerianoj plejofte lois
en domaoj, kiuj estis tiel mallaraj, malpuraj kaj krudaj, ke e la homoj loantaj en
116
Galujo anta la tempo de Jesuo-Kristo pli komforte vivis. Por taksi, ke estis egaleco
inter la homoj loantaj je amba flankoj de la maro, ili certe uzis pesilon terure fuitan.
La arabaj soldatoj varbitaj en nia armeo, tiuj mem, kiuj je nia flanko batalis jam en la
mondmilitoj kaj poste en Vjetnamio, neniam havis estimon. Ili estis malbone pagataj,
malbone loigataj kaj iam lokitaj je la unua linio dum bataletoj, ekatakoj. Ili nur estis
aoj uzeblaj kaj eteblaj la situacio kaj bonvolo. Antae, mi pensis, ke por infano naskii
en Francio estis granda felio, tiam mi havis alian opinion. Mi hontis
Durant mon sjour en Algrie, j'ai pu voir combien nos dirigeants mentaient. Les bonnes
paroles de nos politiques taient sans valeur. La plupart du temps, les Algriens vivaient
dans des taudis qui taient si exigus, sales et rudimentaires que mme les habitants des
Gaules, avant Jsus-Christ, vivaient mieux. Pour valuer l'galit entre les hommes
vivants des deux cts de la mer, ils avaient d utiliser une balance totalement fausse.
Les soldats arabes engags par notre arme, ceux mmes qui se battaient nos cts
dj pendant les guerres mondiales et au Vietnam, taient trs mal considrs. Ils taient
mal pays, mal logs et, pendant les accrochages, toujours placs en premire ligne.
Avant, je pensais que pour un enfant, naitre en France tait une grande chance, alors,
j'avais une autre opinion. J'avais honte
Operacioj, ekatakoj disvolviis iam tiel: Aviadiloj bombis la supozitajn poziciojn de la
felagoj. Tuj poste, sekcioj de harkioj kaj aliaj soldatoj purigis la terenon de la operacioj.
Alerianoj, kiuj pafas, pafadas aliajn alerianojn, nenio pli normala afero ol tio! u ne?
ajnas, ke jam en la antaaj militoj, oni uzis tiun teknikon. Mi renkontis maljunan
belginon, de iuj nomata "onklino Pigo", kiu gardis en kesteto la leterojn ricevitajn dum
la Dua Mondmilito el la fronto. Sur unu el tiuj leteroj ia kuzo skribis, ke li ekvidis siajn
fratojn verdigre vestitaj e la alia flanko de la limo... Tio estis la sorto de la soldatoj
nomitaj "La malgra-ni" (alzacanoj vole nevole enkorpigitaj en la germana armeo), kiuj
estis en malbona loko, kiam la milito elklikiis.
Les oprations et accrochages se droulaient toujours ainsi : laviation bombardait les
positions supposes des ennemis. Tout de suite aprs, des sections de harkis et autres
soldats nettoyaient le terrain. Des Algriens qui tirent sur d'autres Algriens ! Rien de
plus normal que cela ! N'est-ce pas ? Il semble que dans d'autres guerres dj, on avait
fait la mme chose. J'ai connu une vieille dame belge, appele par tous "tante pie", qui
gardait dans un tiroir des lettres reues du front pendant la 2e Guerre mondiale. Sur
l'une d'elles, son cousin crivait qu'il avait aperu ses frres, en uniforme vert-de-gris, de
l'autre ct de la ligne de dmarcation... C'tait le sort des soldats nomms "les Malgr-
nous" (des Alsaciens qui bon gr mal gr ont t incorpors dans l'arme allemande) qui
taient au mauvais endroit quand l'arme s'est dclare.
En Alerio, estis pli malakceptebla kaj hontema tekniko. Persvadi alerianojn "la
harkioj", ke aliaj alerianoj "la felagoj" estis daneraj malamikoj de Alerio kaj devis esti
eliminataj. Estis devo! Tiu elokvente psikologia infektado havis gravajn efikojn precipe
en la kapo de homoj, apena a tute ne instruitaj, tro simplaj a tro sinceraj por imagi, ke
ili estis trompitaj. Ili estis puitaj kontra samlandanojn, kiuj ne nur ne estis iliaj
malamikoj, sed anka batalegis por liberigi sian komunan gepatran landon. Tamen, la
FLN mem uzis dubajn kaj krimajn metodojn sen zorgi pri la homaj rajtoj. La harkioj estis
la viktimoj de sistemo tro kompleksa, por ke ili ekkomprenu la kaptilon.

117
En Algrie, la technique tait plus inique et abjecte. Persuader des Algriens, les
"harkis", que d'autres Algriens les "fellagas" taient des ennemis dangereux de l'Algrie
et devaient tre limins. C'tait un devoir ! Cette habile intoxication psychologique a eu
des effets dsastreux sur des hommes, peu ou pas instruit, trop simples ou trop sincres,
pour imaginer qu'ils taient tromps. Ils ont t pousss contre leurs compatriotes qui,
non seulement, n'taient pas la base leurs ennemis, mais se battaient pour librer leur
pays commun. Mais le FLN a fait, lui aussi, usage de douteuses et criminelles mthodes
loin des droits de l'homme. Les harkis ont t victimes d'un systme bien trop compliqu
pour qu'ils y voient un pige.
Kiel iuj militistoj kiuj, tiam, eestis en Besembourg mi, jam ekde la 1a de majo, kudris
sur miajn vestojn la insignon de la 51a RI (Infanteria regimento) anstata tiu de la 75a
RIMA. Ni pareme ricevis eksterajn informojn, tamen ni sciis, ke tio okazis sekve al
diskutadoj kaj traktadoj inter la franca estraro kaj la FLN "Fronto por la Liberigo de la
Nacio" de Alerio. La sekura valvo, kiu dum tiom da tempo stride siblis super ni
minacante splitii, progresive silentiis. Tiu glavo de Damoklo (Damocls) pendanta
super nia vivo, tute malaperis irka la fino de julio. Tiu nekutima kvieteco aspektis
stranga al ni. Estis kiel pazo, kiu aguras torentan pluvegon kaj e tormon. Do, ni
restis pli atentemaj ol antae, kvaza malbona evento sin preparus. u tio vere estis la
fino de tiu milito a ne?
Comme tous les militaires en poste Bessombourg, javais dj, depuis le 1er mai, cousu
sur mes vtements l'insigne du 51e rgiment d'infanterie la place de celui du 75e RIMA.
Nous recevions peu d'informations extrieures pourtant, nous savions que c'tait une
consquence des tractations entre le gouvernement franais et le FLN. La valve de
scurit qui, menaant d'exploser, depuis si longtemps sifflait au-dessus de nous s'tait
progressivement tue. Cette pe de Damocls, pendue au-dessus de notre tte, disparut
vers la fin de juillet. Cette inhabituelle tranquillit avait quelque chose d'trange. Cela
ressemblait une pause avant une tempte. Nous tions donc plus attentifs que jamais
comme sil allait se produire quelque catastrophe ? Est-ce vraiment la fin de cette guerre
ou non ?
Tuj poste, mi ne plu ekvidis soldaton en la kontrolpunktoj je la en- kaj elirejo de
Besemburgo. Ekde tiam la loantoj iris kaj reiris libere, ar la bariloj el dorndrato restis
malfermitaj. Post tiom da noktoj sen dormo, la blokhaso konstruita malanta la ligno
domo de la subtena sekcio, kaj la "410" gvatturo ne plu havis deoranan tamenton. Je
la sunlevio, mi ne plu adis helikopterojn zumantajn, kiuj postulis siajn arojn da
soldatoj. La komandantaro ne plu metis militan operacion sur la tagordon, kaj la soldatoj
restis nenion farante. Kelkaj el ili sin renkontis anta la bazaro, kie ili aetis bieron. Por
paroli pri la situacio ili susuris, kiel anta mortinto dum noktogardo. Unu sola demando
aliris de lipoj al lipoj! Kio preparias? Ordono eltiris nin el tiu torporo. Ni estis
forirontaj!
Ensuite, on ne vit plus de soldats aux postes d'entre et de sortie de Bessombourg. Ds
lors, les habitants pouvaient circuler librement puisque les barrires restaient ouvertes.
Aprs tant de nuits sans sommeil, le blockhaus situ derrire le chalet de la section
d'appui et la tour 410 n'avaient plus de gardiens. Au lever du jour, nous n'entendions
plus le ronronnement des hlicoptres qui venaient rclamer leurs chargements de

118
soldats. Le commandant ne mettait plus d'oprations l'ordre du jour et les soldats
restaient inutiles. Certains d'entre eux se runissaient devant le bazar o ils allaient
acheter de la bire. Pour parler de la situation, ils chuchotaient comme pendant une
veille mortuaire. Une seule question circulait ! Que se prpare-t-il ? Un ordre est venu
nous sortir de cette torpeur. Nous partons !
La foriro de la lastaj elementoj de la 51e RI kaj de la 75a RIMA al Alero a aliaj lokoj,
kie estos organizataj iliaj malfondoj, eksonorigis la finon de la aleria milito. La
kunvokitaj soldatoj ne plu estis bezonataj en tiel granda kvanto. La darigo de la
soldatservo post la lalea periodo de dek na monatoj estis reduktita. La soldatoj estis
pli rapide liberigitaj kaj resenditaj al la civila vivo. Tiel iom post iom la regimentoj
malpleniis, estis malfonditaj kaj la restantaj soldatoj regrupigataj en aliajn regimentojn.
Sen eliri el Besemburgo ni jam pasis sub la flago de iu regimento de infanterio, kaj ni
estis sendotaj en aliajn regimentojn kaj regionojn. Tio veris, kiam la koncernaj soldatoj
estis el la metropola Francio, sed por la harkioj la afero estis malsama kaj tute simpla. Ili
restis surloke! Kiam la 75a RIMA estis malfondita nenio malbona okazis por la harkioj,
ar kiel ni, ili iis anoj de la infanteria regimento, kiu anstatais lin. Tamen, kiam nia
foriro estis anoncita, kiu signifis la definitivan retroiron de la francaj trupoj, defalis sur
ilin granda katastrofo.
Le dpart des lments restants du 51e RI et du 75e RIMA Alger ou autres lieux, o
seraient organiss leurs dissolutions, tait l'annonce de la fin de la guerre d'Algrie. Les
soldats du contingent n'taient plus ncessaires en si grande quantit. La prolongation du
service, au-del de la dure lgale de 19 mois, fut rduite et les soldats plus rapidement
renvoys la vie civile. Ainsi, peu peu, les rgiments se vidrent et furent dissouts
tandis que les soldats restants taient regroups dans d'autres rgiments. Sans quitter
Bessombourg, nous tions dj passs sous l'emblme d'un rgiment d'infanterie et
allions tre envoys vers d'autres rgiments et rgions. C'tait vrai quand les soldats
concerns taient franais de mtropole, mais pour les harkis, la solution tait diffrente
et radicale. Ils restaient sur place ! la dissolution du 75e RIMA, les harkis ne subirent
aucun tracas, car comme nous, ils taient devenus membres du RI qui prenait sa place.
Quand vint l'annonce de notre dpart qui signifiait le retrait dfinitif de l'arme
franaise, une grande catastrophe s'abattit sur eux.

31 : La vera heroo! - Le vrai hros !

Nur dudek kvar horojn! Ni disponis ne pli longe ol dudek kvar horojn por ion prepari kaj
zorge meti en lignokestojn. La matenon de la foriro, por la vojao, homoj havos
individuan skatolon de nutrao. Por la sekvanta tago, ni devis prepari la bezonatan
nutraon, por ke ni havu in tuj disponebla enirante en nian novan militkampon. Revado
ne trovis sian lokon kaj ni laboregis is meznokto anta ol najli la fermoplatojn krom tiu,
kiu povos esti najlata nur post matenmano.
Seulement vingt-quatre heures ! Nous ne disposions que de 24 h pour tout prparer et
tout ranger en caisse de bois. Le matin du dpart, pour le voyage, les hommes
119
disposeront d'une ration individuelle. Pour les jours suivants, nous devions prparer la
nourriture ncessaire pour quelle soit immdiatement disponible en entrant dans notre
nouveau camp. Nous n'avions pas le temps de rver et nous avons travaills jusqu'
minuit avant de clouer les caisses sauf une que nous ne pourrions fermer qu'aprs le petit
djeuner.
La foriro estis je la sunlevio. Kiam la ipoj, kamionoj kaj kirasitaj veturiloj estis vicigitaj
sur la strato, tiam mi eksciis, ke ni estis devigataj atendi la alvenon de la konvojoj el la
antapostenoj, kiuj lokios malanta ni. Ni havis iom da tempo! Mi ne scias, kia forta
premo instigis min al piedirado la la strateto kondukanta al la lignodomo. Eble la
memoroj de la pasintaj tagoj vokis min i tien, por ke mi kaptu iom de tiu amikeco, kiu
tiel forte ligis min al iuj homoj de la subtena sekcio. Mi bezonis revidi la lignodomon
ankora unufoje anta nia foriro por iam.
Le dpart tait fix au lever du jour. Quand les jeeps, camions et blinds furent aligns
sur la route, on nous dit que nous devions attendre l'arrive des convois des avant-postes
qui allaient venir se placer derrire nous. Nous avions un peu de temps ! Je ne sais pas
quelle force m'a pouss marcher sur la route conduisant au chalet. Peut-tre, les
souvenirs des jours passs m'y appelaient pour respirer un peu de cette amiti qui
m'avait fortement uni tous les hommes de la section d'appui. J'avais besoin de revoir
encore une fois le chalet avant notre dpart pour toujours.
Kia surprizo estis por mi ekvidi Toumekeron sidantan sur mureto, tute sola, je kelkaj
metroj el la lignodomo! Li estis civile vestita kun la manoj en la pooj de la pantalono kaj
lia kapo kliniis, kiel por rigardi grundon. Alproksimiante mi rimarkis, ke fakte liaj
okuloj estis senmovaj, lia vizao senigita je volesprimo kaj plenigita de ia senlima
malojo. Li ajnis perdita en profunda meditado. Tio ne bone aguris! Miaj paoj haltis je
lia nivelo; nenion dirante, sed kun la koro streita, mi observis lin dum kelkaj minutoj.
Finfine, mi amike metis mian manon sur lian ultron, anta ol demandi:
- u vi malbone fartas Toumekero? Kial vi ne pretas por la foriro? La kamionoj estas jam
zumantaj kaj vi staras i tie kun la okuloj en la nenieco!
Quelle surprise ce fut pour moi d'apercevoir Toumeker assis sur un muret, tout seul,
quelques pas du chalet ! Il tait en civil, avait les mains dans les poches du pantalon et la
tte penche comme s'il scrutait le sol. En arrivant prs de lui, j'ai vu qu'en fait, ses yeux
taient fixes et que son visage, vid de toute volont, tait plein d'une infinie tristesse. Il
semblait perdu dans une profonde mditation. Cela n'annonait rien de bon ! Mes pas me
conduisirent lui. Le cur serr, je l'ai observ pendant quelques minutes sans rien dire.
Enfin, amicalement j'ai pos ma main sur son paule avant de lui demander :
- Est-ce que tu vas bien, Toumeker ? Pourquoi n'es-tu pas prt pour le dpart ? Les
moteurs des camions tournent dj alors que tu restes l, les yeux dans le brouillard !
Lia vizao apena moviis, kiam li respondis al mi, post longaj minutoj: Mi ne estos el
tiu vojao". Malrapide, lia rigardo surflugis sur min. Liaj okuloj, plu nenion esprimante,
restis tute estingitaj, vakaj. Mi insiste demandis:
- Kio okazis? Kial vi restas tie akompanata nur de tia rezignacio?
Son visage bougea peine quand il me rpondit aprs de longues minutes : Je ne serai
pas du voyage . Lentement, son regard se posa sur moi. Ses yeux n'exprimaient plus
rien, ils taient teints, absents. Avec insistance, je lui ai demand :
120
- Qu'est-il arriv ? Pourquoi restes-tu l totalement rsign ?
Toumekero ekparolis per ia atonia voo. Li malplenigis sian koron de tiaj aoj, iom tro
pezaj:
- Jam de kelkaj monatoj mi timas, ke la eventoj tiel finios... La radio parolas pri la hasta
foriro de la "nigrapieduloj" kaj la rehejmio de la soldatoj. Kiam mi varbiis, mi kredis,
ke iam mi estos ligita kun mia registroregimento. Okazintaj aferoj montriis al mi, ke la
promesoj donitaj kaj ricevitaj ne multe valoras. Tamen, mi esperis, sen vere kredi je tio,
ke tute normale, mi havos permeson resti kun mia regimento, se iun tagon i estos
rehejmigata. Kia azeno mi estis! Kiom mi malpravis! Felie, ke mi pensis sendi la
edzinon kaj la infanojn e la bopatrojn. Almena, tie ili estas en sekureco. Tio estas tion,
kion mi esperas sed, mi ne povas esti certa pri tio...
D'une voix peine audible, Toumeker se mit parler. Il vida son cur de toutes ces
choses trop lourdes :
- Depuis quelques mois, je craignais que les choses ne tournent ainsi... La radio parle du
dpart prcipit des pieds-noirs et du retour des soldats. Quand je me suis engag, je
croyais que je resterais toujours li mon rgiment. Des vnements m'ont montr que
les promesses donnes et reues n'ont que peu de valeur. Pourtant, j'esprais, sans
vraiment y croire, que tout naturellement je pourrais suivre mon rgiment si, un jour, il
devait rentrer en mtropole. Combien stupide j'tais ! Quelle erreur ! Heureusement que
j'ai pens envoyer ma femme et les enfants chez mes beaux-parents. L, au moins, ils
sont en scurit ! C'est ce que jespre, mais je n'en suis pas totalement certain
- Anta tri tagoj, ili petis de mi porti mian pafilon "Garant" al la furiero por kontrolo kaj
tial mi ne plu havas armilon Hiera, mi estis kunvokita al la komandejo kaj la
komandanto sciigis min, ke mia varbio estis rompita, kaj, ke mi povas trankvile
rehejmii, ar la "akordoj de Evian" protektas kaj protektos min. La li, mi neniam havos
problemon kun la felagoj kaj hejme, mi ricevos pli detalajn informojn. Mi iru e miajn
bopatrojn! Por kion fari! Kial mi endanerigu mian familion? Tio vere! Mi ne rajtas
Mi ne povas Mi ne faros tion
- Il y a trois jours, ils m'ont dit de porter mon fusil "Garant" chez le fourrier pour une
vrification et, depuis, je n'ai plus d'arme Hier, j'ai t appel au bureau de la Cie et le
commandant m'a fait savoir que mon contrat tait rompu et que je pouvais sans danger
rentrer chez moi, car les accords d'Evian garantissent ma protection. Selon lui, je n'aurai
pas d'ennui avec les fellagas et, chez moi, je recevrai plus d'informations... Que j'aille
chez mes beaux-parents ! Pour quoi faire ? Pourquoi mettre ma famille en danger ?
Vraiment ! Je n'en ai pas le droit Je ne peux pas Je ne le ferai pas
- Mi estis sciigita, ke post la foriro de la franca armeo, la felagoj venos, kaj tiam mi
devos pagi, ar mi estas malfidela. Ili torturos min, detranos miajn kojonojn kaj etos
min en kavon, kie mi estos vivante entombigita. Mi stulte eraris, elektis la malbonan
vojon pro manko de instruo kaj informoj. Por ili, mi estas la malfidelulo! Foriri! Kien?
Kial? Ne, mi ne rajtas foriri... Mi devas pagi mian uldon. Post tio, eble miaj familianoj
rajtos pace vivi. Por ili, mi ne rajtas eskapi nur atendi kaj suferi la punon...
- On m'a dit qu'aprs le dpart de l'arme franaise les fellagas viendront et qu'alors je
devrais payer, car je suis un traitre. Ils me tortureront, me couperont les couilles et
m'enterreront vivant. Je me suis tromp btement, j'ai pris la mauvaise route par manque
121
d'instruction et d'information. Pour eux, je suis le traitre ! Partir ! O ? Pourquoi ? Non,
je n'ai pas le droit de partir... Je dois payer ma dette. Aprs cela peut-tre que ma famille
aura le droit de vivre en paix. Pour eux, je ne dois pas partir, mais attendre et subir la
punition...
Mi sentis min malbone. Se eventoj disvolvios tiel, mi anka estas grave nekuraceble
naiva. Neniam mi havis informojn similajn al i tiu! Mi dubis, ar, i ajnis al mi tro
kruela, perfida kaj ne akceptebla murdo. En la radio, neniam ili diris, ke nia estraro estis
organizanta similan malnoblaon. Mi staris e lia flanko vane provante kvietigi lin.
Toumeker ne plu askultis min ! Li forgesis min kaj denove liaj okuloj aspektis perditaj
plejprofunde de lia menso. Li senese ripetis :
- Nenio estas farebla! Tio okazos tiel. Ili detranos miajn kojonojn
Je me sentis mal l'aise. Si les choses se droulaient ainsi, j'tais aussi un naf
ingurissable. Jamais je n'avais rien entendu de pareil ! Je doutais, car cela me semblait
tre un meurtre trop cruel, perfide et inhumain. la radio, ils n'avaient jamais dit que
notre pays se prparait une semblable infamie. Je me tenais ses cts essayant
vainement de le tranquilliser. Toumeker ne m'coutait plus ! Il m'oublia et nouveau ses
yeux semblrent perdus au plus profond de ses penses. Il rptait :
- On ne peut rien faire ! Cela sera ainsi. Ils me couperont les couilles
Estis granda katastrofo por li certe, sed, je iu pli malalta nivelo, anka por mi, ar, is
tiam mi kredis a almena sekrete esperis, ke en nia estraro restis iom da digneco por
superi la malbonon.
C'tait une grande catastrophe pour lui videmment, mais un moindre niveau, aussi
pour moi, car jusqu'alors, je croyais ou, du moins j'esprais que dans notre
gouvernement il restait un peu de dignit pour surpasser le mal.
*****
Kia vana espero! Ne plu restis unu sola guto de tia ao en la tiel nomata patrolando de la
homaj rajtoj. La harkioj kiuj, e la flanko de nia armeo, brave batalis por liberigi nian
landon en la Dua Mondmilito. Tiuj mem, kiuj estis anka sur iuj aliaj batalkampoj, kie
nia estraro ne sin enis por sendi junajn soldatojn al la morto, estis delasitaj. Longtempe
post tio mi sciis, ke ili estis venditaj interane de kelkaj avantaoj, kiel la libra dispono
de lokoj nome:
- B2 Namous. Kie Francio darigis sekretajn eksperimentojn pri kemiaj armoj is 1978
(La atesto de Pierre Messmer la 23an de oktobro 1997 al Vincent Joubert de la urnalo
"Le Nouvel Observateur"). Tiu eksperimenta centro estis kaita malanta la societo
SODETEK.
- Mers-el-Kebir: Armea bazo ludonita al Francio por dek kvin jaroj kaj tiu kontrakto estis
renovigebla.
- Colom-Bchar-Hamaguir. Inter-armea Centro por spacaj aparatoj, kie Francio realigis
17 nukleajn provojn, inter 1960 kaj 1966
Tio ne estas fermita listo. En la reto, eblas trovi multajn informojn, kiuj rilatas al tiu
temo

122
Espoir vain ! Il n'en restait plus une seule goutte dans le pays dit des droits de l'homme.
Les harkis qui ct de notre arme s'taient vaillamment battus pour librer notre pays
pendant la 2e Guerre mondiale. Ceux-l mmes, qui taient encore sur tous les autres
camps de bataille o nos dirigeants avaient si facilement envoy de jeunes soldats la
mort, taient abandonns. Longtemps aprs cela, j'ai su qu'ils avaient t vendus en
change de quelques avantages comme la libre disposition des lieux tels :
- B2- Namous. O la France a continu ses exprimentations secrtes sur les armes
chimiques jusqu'en 1978 (selon les affirmations de Pierre Messmer, le 23/10/79,
Vincent Joubert du Nouvel Observateur). Ce centre exprimental tait cach derrire la
socit SODETEK.
- Mers-el-Kebir : Base arme loue la France pour 15 ans et dont le contrat a t
renouvell.
- Colom-Bchar-Hamaguir. Centre interarmes pour appareils spatiaux o les Franais
ont ralis 17 essais nuclaires entre 1960 et 1966.
Ce n'est pas une liste ferme. Sur internet, il est facile de trouver de nombreuses
informations concernant ce sujet
*****
Estis granda katastrofo por la harkioj. Se Francio ne plu bezonis tiujn soldatojn, la FLN
ne deziris trovi ilin sur siaj vojo kaj tereno, ar tiuj armitaj kaj bone trejnitaj soldatoj
povus terure eni in, in kontesti kaj eble in anstatai. u, dum la "akordoj de Evian",
estis sekretaj traktadoj, por ke la problemo estu solvita anta la proklamado de la
sendependeco? Ni rajtas nin demandi, ar tiam okazis poste nekredeble teruraj eventoj.
La militestro malarmis la 200 000 kromsoldatojn, el kiuj la harkioj estis anoj, eksigis kaj
resendis ilin hejmen asertante:
- Vi povas libere rehejmii En via vilao, vi estos bone akceptata Estas nenia
danero por vi, nek por viaj familioj. Tamen, se hazarde vere okazus por vi
malagrablaoj, ni protektus vin
Pour les harkis, cela a t une grande catastrophe. Si la France n'avait plus besoin de
ces soldats, le FLN ne voulait pas les trouver sur son chemin. Ces soldats arms et bien
entrains pourraient gravement le gner, le contester et mme prendre sa place. Est-ce
que, pendant les accords d'Evian, il y a eu des ngociations secrtes pour rgler ce
problme avant l'indpendance ? On peut se le demander au vu des horribles vnements
qui se sont alors produits. L'arme a dsarm ses 200 000 suppltifs, incluant les harkis,
a rsili leur contrat et les a renvoys chez eux affirmant :
- Vous pouvez librement rentrer chez vous Dans vos villages, vous serez bien
accueillis Il n'y a aucun danger ni pour vous ni pour vos familles. Si par hasard vous
aviez des ennuis, nous vous protgerions...
*****
Same kiel iuj soldatoj, estante mem en aktiva servo, mi ne vidis, nek sciis, kio estis
okazanta. Post nia foriro de Besemburgo, ni estis translokitaj en vakan farmbienon je
marbordo, sed malproksime de io. Nur longtempe post mia rehejmio mi sciis kaj
komprenis, kia sorto estis rezervita al karkioj, niaj eksaj samlandanoj Kiaj perfiduloj
estis niaj estraranoj! Tiam Francio kaj la naskianta libera Alerio, amba perdis por
iam sian honoron kaj respekton.
123
Comme tous les soldats qui faisaient leur service, nous n'avons ni vu ni su ce qui se
passait. Aprs notre dpart de Bessombourg, nous avons t transfrs dans une
exploitation agricole abandonne situe au bord de la mer et loin de tout. C'est seulement
longtemps aprs notre libration que nous avons appris quel sort avait t rserv aux
harkis, nos ex-compatriotes Quelle perfidie ! ce moment-l, la France et la naissante
Algrie libre ont, ensemble et pour toujours, perdu l'honneur et le respect.
En la libro de Boussad Azni Harkioj, tata krimo Genealogio de iu forlaso - Eldono
"J'ai lu". Mi legis, ke proksimume 150 000 kromsoldatoj estis mortigitaj kaj, kial ili estis
mortigitaj
- Pao 71, mi legas: harkioj estis krucumitaj sur pordoj, iliaj okuloj estis krevigitaj,
la nazo kaj oreloj detranitaj, la lango eltirita, sisteme kastritaj u utilas ion aldoni?
Dans le livre de Boussad Azni "Harkis, crime d'tat Gnalogie d'un abandon"
dition "J'ai lu". Il est crit: qu'environ 150 000 suppltifs de l'arme ont t excuts et
de quelle manire cela a t fait
- Page 71, on peut lire : ...des harkis furent crucifis sur des portes, les yeux crevs, le
nez et les oreilles coups, la langue arrache, systmatiquement masculs Est-il
utile d'ajouter quelque chose ?

32 : Nova vivo - Nouvelle vie.

Post longa atendo, la konvojo malrapide antaeniris. Tiam, juna kapitano, neniam
antavidita de mi, saltis sur la tupareton demandante:
- u io estas en ordo? u vi ne havas problemon?
- Ne! io estas en ordo mia kapitano! Mi atomate respondis
Aprs une longue attente, le convoi commena lentement avancer. Alors, un jeune
capitaine, que je n'avais jamais vu, sauta sur le marchepied en demandant :
- Tout est-il en ordre ? Pas de problme ?
- Non ! Tout va bien, mon capitaine ! Ai-je automatiquement rpondu.
Mi ne komprenis tian subitan intereson por ni, ar tio ne estis la stilo de la "domo".
Tamen, tion dirante, li etis rapidan rigardon e la planko anta niaj piedoj. Li ne
askultis mian respondon, kiu ajne ne interesis lin. Jam, en la respegulo, mi vidis lin salti
sur la tupareton de la sekvanta veturilo. Kiel fulmo, ideo trairis mian cerbon kaj mi
senprudente diris al mia oforo:
- Kia fiulo! Li timas, ke ni kunportu harkion! Li estas diskrete kontrolanta iujn veturilojn
por certigi sin, ke sekrete neniu kaas harkion e siaj piedoj.
Je ne comprenais pas ce subit intrt pour nous, car ce n'tait pas le style de la maison.
Mais en disant cela, il avait jet un rapide coup d'il au sol devant mes pieds. Il n'avait
pas cout ma rponse qui semblait ne pas l'intresser. Dj, dans le rtroviseur, je le
voyais sauter sur le marchepied du vhicule suivant. Comme la foudre, une ide me
traversa l'esprit et imprudemment je dis mon chauffeur :
124
- Quel sale con ! Il craint que nous ayons avec mous un harki ! Il contrle discrtement
tous les vhicules pour s'assurer que secrtement personne ne cache de harkis ses
pieds.
Neniu parolis pri tio anta nia foriro, sed ni rapide komprenis, ke la harkioj estis nek
registrataj nek dezirataj kunvojaantoj. Dum la arato iris la sia vojo, mi cerbumis
"Kio okazas al Toumekero kaj Masalio? u ili sukcesis a sukcesos eskapi?" Kiel iam,
mi havis demandon sed ne respondon. Despli lamezure, kiel nia longega konvojo
malproksimiis el Besemburgo, malanta ni postrestis libera tereno. Tuj i estis
ekokupita de la ALN a FLN "Armeoj, kiuj batalis inter si por ekposedi la terenon". Tiel
rapide komenciis la purigado. Mi frostis pensante pri tio. Mi estis hontigita. Kviete, kiel
turistoj ni veturis lalonge de la maro, dum malanta ni la felagoj malregalis niajn
ekskamaradojn
Nul n'en avait parl avant notre dpart, mais nous avons vite compris que les harkis
n'taient pas des compagnons de voyage enregistrs ni dsirs. Pendant que le convoi
allait son chemin, je me posais des questions. "Qu'en est-il pour Toumeker et Massali ?
Avaient-ils russi ou russiraient-ils s'chapper ?" Comme toujours, j'avais des
questions, mais pas de rponses. mesure que nos vhicules s'loignaient de
Bessombourg, derrire nous, le terrain restait libre. Il tait aussitt occup par le FLN
ou ALN, qui se battaient, entre eux, pour s'en emparer. Aussi vite commenait la purge.
Je frissonnais en pensant cela. J'tais saisi par la honte ! Tranquillement, comme des
touristes nous roulions au bord de la mer alors que, derrire nous, les fellagas
martyrisaient nos anciens compagnons
Male al tio, kio al ni estis dirita, la konvojo ne longe veturis, sed nur centon da
kilometroj. Ne temis pri haltejo hazarde trovita. Anka i tie oni mensogis al ni! Kial?
Contrairement ce qui nous avait t dit, le convoi ne roula pas longtemps, mais
seulement une centaine de kilomtres. Ce n'tait pas un endroit trouv par hasard !
Encore l, on nous avait menti ! Mais dans quel but ?
Kiel mi povas tion aserti? Estas simpla afero. Kiam mi ekvidis, ke estis sufie da militaj
tendegoj "marabu" por iuj homoj plus barako el ligno por la kuirejo, mi komprenis, ke
io tio estis zorge anta-preparita por la okazao. Serento de la transporta servo pruvis
tion al mi dirante, kiom ili laboregis por finpretigi ion la antaajn tagojn. Niaj efoj agis,
kvaza ni ne estus fidindaj homoj kaj timis esti perfiditaj. Ne sen kialo mi pensis!
Perfiduloj, iam timas esti perfidotaj...
Comment puis-je tre sr de cela ? C'est tout simple. Quand j'ai vu qu'il y avait assez de
tentes marabouts pour tous les soldats ainsi qu'une baraque en bois pour la cuisine, j'ai
compris que tout avait t soigneusement prpar pour l'occasion. Un sergent des blinds
me le confirma en disant combien ils avaient travaill, pour tout monter les jours
prcdents. Vraiment, nos chefs avaient agi comme si nous n'tions pas fiables et
craignaient d'tre trahis. Pas sans raison, pensais-je ! Un perfide craint toujours d'tre
trahi..
Mi vane priseris en la tuta tendumejo, sed ne trovis spuron de la harkioj a de Masalio.
Iu soldato diris al mi, ke li ekvidis Masalion, civile vestita, apud la domo, kie i tiu lois.
Aliulo aldonis:
125
- Mi hazarde adis la efserenton de la transporta servo paroli pri tio. Li diris, ke la
letenanto forlasis Besemburgon sekrete kaita en veturilon, kiam ili aliris por instali la
tendaron.
Pri Toumekero, mi neniam sukcesis havigi al mi la plej etan informon!
J'ai vainement cherch dans tout le campement, mais n'ai pas trouv la moindre trace des
harkis ou de Massali. Un soldat ma assur qu'il avait aperu Massali, en civil, ct du
chalet o ce dernier avait sa chambre. Un autre ajouta :
- De faon inattendue, j'ai pu entendre le sergent-chef du service des blinds dire que le
sous-lieutenant avait quitt Bessombourg cach dans un vhicule lorsqu'ils taient alls
installer le campement.
Concernant Toumeker, je n'ai pas pu obtenir la moindre information.

Ren Angelvin de St Alban et moi ( gauche) devant les cuisines.

Amiko kaj mi (maldekstre) anta la kampara kuirejo

La tendaro, irkaita de volvitaj pikildratoj, estis lokita maldekstre de la efa oseo kaj
apudis gravan farmbienon. Inter i kaj la maro etendiis vastega ebenao kovrita de
belegaj kaj parfumitaj citrusarboj, riaj je miloj kaj miloj da fruktoj, kiuj pacience atendis
nian viziton. Je la plej fora parto de la kampo, precize kontra la vojeto, kiu komunikigis
la efan oseon kaj la enirejon de la farmbieno, staris la kuirejo. i estis haste konstruita
el tabuloj kaj ondoladoj reakiritaj el diversaj lokoj. La supra parto de la antaa flanko
konsistis el du paneloj alkroitaj je la rando de la tegmento per arniroj. Tiel eblis relevi
in danke al nuroj, kiuj glitis en glitpecoj rabitaj meze de la tegmento. Kiam ni
malfermis tiuj panelojn, anta manoj, la nuroj estis firme ligitaj al dikaj najloj enbatitaj
en fostoj, kiuj subtenis la tegmenton. La malsupra parto de tiu sama flanko estis
superelstaranta per iu kruda panelo uzata kiel vertablo por meti la pladojn dum
manoservoj.
Le camp, entour de rouleaux de fil barbel, se situait gauche de la route principale et
jouxtait une grande ferme agricole. Entre lui et la mer, s'tendait une vaste plaine
couverte de superbes arbres d'agrumes parfums riches de milliers de fruits qui
attendaient patiemment notre visite. Au point le plus loign du camp, tout contre le
chemin qui faisait la liaison entre la ferme et la route, s'levait la cuisine. Elle avait t
construite la hte en planches et tles ondules rcupres ici et l. La partie haute
tait compose de deux panneaux accrochs par des charnires au bord du toit. Il tait

126
possible de les relever grce des cordes qui glissaient dans une poulie vise au milieu
du plafond. Quand, avant les repas, nous ouvrions ces panneaux, les cordes taient
fermement attaches des clous fichs dans les poteaux qui soutenaient le toit. Du mme
ct, mi-hauteur tait pose, horizontalement, une planche de bois brut utilise comme
repose plat lors du service.
En tiu provizita kuirejo ni organizis nian laboron, kiel eble plej bone kaj finfine, iu
kuirilo kaj kuiristo trovis sian lokon. Siaflanke estis du marabuaj tendegoj, kie ni deponis
nian rezervan provianton kaj ni lois, mi mem kaj la kvar kuiristoj. El la kvar kuiristoj du,
Ren kaj Bernard, devenis el mia propra regiono en Lozero. Estas strange kiel foje la
sorto kunigas homojn, kiujn pli frue i dispelis en tute malsamaj vojoj. Estas pli strange,
kiam ni scias, ke du el ni eluzis siajn pantalonojn sur la samaj lernejbenkoj. La du aliaj
kuiristoj devenis el Elzaco.
Dans cette cuisine improvise, nous avons organis le travail du mieux possible et
finalement chaque ustensile et cuisinier put trouver sa place. ct se dressaient deux
tentes marabout o nous avons stock les provisions et o je logeais avec les quatre
cuisiniers. Deux d'entre eux, Ren et Bernard, venaient, comme moi, de Lozre. trange
est de voir comment, parfois, le destin runi des hommes qu'il avait auparavant disperss
un peu partout. Plus encore, si l'on sait que deux dentre nous avaient us leurs
pantalons sur les mmes bancs d'cole. Les deux autres venaient d'Alsace.

Mi kun nia hundo Je suis avec notre mascotte

Foje, la efserento en siaj blenditaj armveturiloj reiris, por plenumi sekretajn misiojn, en
la vilaojn kaj eksantapostenojn. Tutcerte, li haltis en Besemburgo, kie, la onidiroj,
lois aliaj soldatoj. Pri tiuj misioj mi neniam ion sciis e, se foje mi tiklis ilin por havi
informojn. iam estis vanaj provoj! Unu el la homoj diris nur, ke la luphundo, nia
eksfetio, kiu post nia foriro restis vaganta, estis trovita mortpafita. Kiam li revenis el siaj
ekspedicioj, la efserento kaj liaj homoj estis tute elerpitaj.
De temps autre, le sergent-chef avec ses blinds allait effectuer des missions secrtes
dans les villages et anciens postes avancs. Il s'arrtait srement Bessombourg o,
parait-il, vivaient d'autres soldats. De ces sorties, je n'ai jamais rien su mme si j'ai
quelquefois essay d'obtenir des indices. C'tait toujours en vain ! Un, des hommes, ma
seulement dit que le chien-loup, notre ex-mascotte qui avait t laisse sur place, avait
t trouv tu d'un coup de feu. Quand ils revenaient de ces expditions, le sergent-chef
et ses hommes taient totalement puiss.

127
Estis pli malfacile ricevi apraon, ar la aproj restis en la montaro kaj ni tiam staris e
rando de la maro. Malofte la sekcio de la efserento revenis kun kelkaj kaptaoj, kiujn ili
sukcesis ekhavi dum siaj ekspedicioj meze de la duoninsulo de Kolo. Iun tagon, ili
revenis kun azeneto hazarde trovita vagante tien kaj reen en dezerta loko. Tiu besto,
nenion suspektante, kreskigis la porciojn de viando disdonitajn al la soldatoj. Tie, ni estis
tute izolitaj de io, kaj tial ni ne plu povis elekti nutraojn. Ni nur disponis pri tio, kion ni
ricevis de la armea centra magazeno. i plejparte konsistis el sekaj fazeoloj, ladaj
nutraoj kaj ege malbongusta vino, je kiu la onidiroj estis aldonita bromido.
Il tait plus difficile de recevoir du sanglier, car ce gibier tait rest dans la montagne et
nous tions en bord de mer. Trs rarement, la section du sergent-chef revenait avec
quelques captures qu'ils avaient pu avoir au cours de leurs sorties au cur de la
presqu'ile de Collo. Un jour, ils rapportrent un bourricot qu'ils avaient trouv
vagabondant dans un endroit isol. Cet animal, sans s'en douter, fit augmenter les
portions de viandes distribues aux soldats. L, nous tions loigns de tout et ne
pouvions plus choisir la nourriture. Nous disposions seulement de ce que nous recevions
du magasin central qui se composait surtout de haricots secs, de conserves et d'un
mauvais vin auquel avait t, dit-on, ajout du bromure.

33 : La disciplino fiaskas! - La discipline manque !

Post longa cerbumado, mi deduktis de la eventoj la kazon, kial la efserento obstine
rifuzis paroli kun mi pri la okazintaoj. Estis certe por sin veni pro la terpomaj servutoj.
Aprs longue rflexion, je dduisis des vnements la raison pour laquelle le sergent-chef
refusait de m'informer de ce qui se passait. C'tait certainement pour se venger des
corves de pommes de terre.
Jes, ja! En nia tendaro izolita de io, iutage ni manis terpomojn. Evidente ni havis
aliajn legomojn, kiel pizojn, fazeolojn, legommiksaon, sed iam tiuj legomoj estis
enladigitaj kaj ofte delonge. Krome la metalaj konservaoj estis stokitaj sub niaj tendegoj,
kie dumtage ni sufokis pro tre granda varmeco. Konsekvence legomoj havis aan feran
guston, kaj la soldatoj grumblis dirante, ke ili preferis frititajn terpomojn. La problemo
estis, ke ni ne disponis fakan aparaton por meanike seneligi ilin. Do, ni bezonis brakojn
por tion fari.

128
 Rserves de la cuisine - Kuirstokejo

Oui ! Dans notre coin perdu, nous mangions des patates tous les jours. videmment,
nous avions d'autres lgumes comme des petits pois, haricots, macdoine, mais ces
lgumes taient en boites et souvent depuis longtemps. Enfin, ces boites en mtal taient
stockes sous nos tentes, o le jour nous suffoquions tant il faisait chaud. Rsultat, les
lgumes avaient un affreux gout de fer et les soldats se plaignaient, disant qu'ils
prfraient des frittes. Le problme tait que nous ne disposions d'aucun appareil
mcanique pour plucher les pommes de terre. Il nous fallait donc des bras pour cela.
En la tendaro minimume estis tricent soldatoj, kiuj estis nenion farantaj, kaj ne rajtis eliri
el la armea kampo. Tiuj, kiuj ankora havis, la mi, la privilegion labori estis: la
komandanto kun sia kontisto, kiuj havis sian oficon en aparta tendego, kien mi regule
aliris porti miajn kontajn dokumentojn; la sekcio de la efserento "efo" de la transporta
servo, kaj fine la manoservo de la trupo, kie mi kun miaj kvar kuiristoj estis postenigitaj.
Estis aliaj oficiroj, kiuj ajne agrable vivis en la manoklubo, meze de la farmbieno. Mi
neniam ekvidis unu el ili, kaj e ne la kapitanon, kiu tiel avide kontrolis iujn niajn
veturilojn, kiam ni forlasis Besemburgon.
Dans le bivouac, il y avait au moins 300 soldats qui ne faisaient rien et n'avaient pas le
droit de sortir du camp. Ceux qui avaient encore le privilge de travailler taient : le
commandant et son comptable qui disposaient dun bureau dans une tente qui leur tait
rserve et o rgulirement je me rendais pour porter mes justificatifs comptables ; la
section des blinds et son sergent-chef et enfin la cantine o j'tais de service avec mes
quatre cuisiniers. Il y avait d'autres officiers qui, semble-t-il, vivaient confortablement au
mess, dans les locaux de l'exploitation agricole. Je n'en ai jamais aperu un seul et pas
mme le capitaine qui avait si diligemment contrl tous nos vhicules au dpart de
Bessombourg.
Pli frue, mi neniam komprenis, ke homoj, kiuj havas normalan kompleksion, povu resti
tagojn kaj tagojn sen ion fari. ajnis al mi, ke mi frenezus, se mi devus tiel stari. Tamen,
hodia mi devas tion akcepti, ar mi propraokule vidis soldatojn, tiel reagi.
Avant je ne comprenais pas que des hommes qui ont une constitution physique normale
puissent rester, des jours durant, sans rien faire. Il me semblait que je deviendrais fou si
je devais rester ainsi. Pourtant, aujourd'hui je dois l'admettre, car, de mes yeux, j'ai vu
des soldats se comporter ainsi.
Komence, por trovi terpomajn servutulojn, mi aliris en la tendegojn por peti volontulojn.
iuj rifuzis! La soldatoj duone kuantaj sur siaj tendolitoj, kun mirego en la okuloj nur
respondis al mi:
- Kial mi? Estas tiom da soldatoj! Se la aliaj partoprenos, mi venos! Se ne, kompreneble,
mi preferas resti i tie. Ne estas kialo, por ke mi laboru por la aliaj, precipe kiam ili
dormetas
Au dbut, afin d'avoir des hommes la corve de pommes de terre, je faisais le tour des
tentes pour demander des volontaires. Tous refusaient ! Les soldats, vautrs sur leur lit
de camp, me disaient d'un air ahuri :

129
- Pourquoi moi ? Il y a tant de soldats ! Si les autres viennent, je viendrais ! Sinon, je ne
bougerais pas. Il n'y a pas de raison pour que je travaille pour les autres, surtout quand
ils ne font rien
Mi do aliris por vidi la komandanton, por ke estu oficiale kaj rapide organizota deorado
por seneligi terpomojn. iutage, mi bezonis grupon da almena dek soldatoj. Ju pli
multaj homoj partoprenos, des malpli longe daros la servutoj. Unue, la deorado bone
funkciis, sed post kelkaj tagoj eestis malpli da soldatoj, kaj fine plu neniu venis... La
kvar kuiristoj kaj mi ne havis sufie da tempo por fari tiun laboron. Ni absolute bezonis
helpantojn. Mi ne havis atoritaton sur la soldatoj, kies efoj certe deoris en la
manoklubo de la oficiroj, ar neniam mi ne sukcesis renkonti ilin en la tendaro. Sola
rimedo por mi estis reiri al la oficejo de la komandanto. Denove me petis, por ke li
bonvolu interveni.
Je suis donc all chez le commandant pour que soient officiellement et rapidement
organises des corves de pommes de terre. Tous les jours, j'avais besoin d'au moins dix
soldats. Plus il y aurait d'hommes, moins longtemps dureraient les corves. D'abord, cela
fonctionna bien, mais aprs quelques jours, il y eut moins de soldats et enfin, plus
personne ne vint... Les quatre cuisiniers et moi n'avions pas assez de temps pour faire ce
travail. Nous avions absolument besoin d'aides. Je n'avais pas d'autorit sur les soldats
dont les chefs taient surement de service au mess, puisque je n'ai pas pu les rencontrer
dans le camp. Seul remde, je suis retourn chez le commandant. De nouveau, je lui ai
demand de bien vouloir intervenir.
Surprizo! Sin prezentis la efserento kun iuj siaj homoj por la terpoma servuto. La
tutan tempon li restis meze de siaj homoj, kaj laboris same efike kiel ili. Pli oportune estis
por mi resti en mia tendego pretigante miajn kontojn ol stulte fanfaroni.
Surprise ! Le sergent-chef se prsenta avec tous ses hommes pour plucher les pommes
de terre. Il resta tout le temps au milieu de ses hommes et travailla aussi bien qu'eux. Il
me sembla plus opportun de rester dans ma tente prparer mes comptes plutt que de
plastronner.
La sekvantajn tagojn, la afero ne pliboniis. Se foje tuta sekcio venis por helpi nin kaj
tiam la trupo sin regalis per bonegaj fritoj, tre ofte mi havis nur kvar a kvin soldatojn,
kiuj penegis por seneligi sufie da terpomoj kaj la porcioj je tagmano estis malgrandaj.
Iun tagon, mi nepre devis foresti lasante la soldatojn labori, sen ke iu eestu por instigi
ilin al la servuto. Iom poste, kiam mi revenis, ne plu estis helpantoj! iuj diskrete estis
forfuintaj. Surgrunde restis du grandaj kaseroloj, je kies fundo sin banis malmulte da
seneligitaj terpomoj. Tie kaj i tie surgrunde, la potraniloj normale uzataj por plenumi
tiun laboron estis delasitaj. La sakoj de terpomoj preska plenplenaj ne plu atendis
laborantojn. Kaj la soldatoj manis ladpizojn...
Par la suite, les choses ne s'arrangrent pas. Si parfois, toute une section venait et, alors,
la troupe se rgalait de bonnes frittes, trs souvent, je n'avais que 4 ou 5 soldats qui
peinaient pour plucher assez de pommes de terre et les portions servies taient rduites.
Un jour, j'ai d m'absenter en laissant les soldats sans que quelqu'un reste pour les
inciter la tche. Quand je suis revenu, ils avaient disparu ! Tous s'taient clipss
discrtement ! Sur le sol restaient deux grandes bassines au fond desquelles baignaient
de rares pommes de terre pluches. Ici et l, taient poss, mme le sol, les couteaux
130
qui en principe devaient tre utiliss pour lpluchage. Les sacs de pommes de terre,
presque pleins, n'attendaient plus personne. Et les soldats mangrent des petits pois...
La efserento revenis kun sia sekcio por la deorado. Tiam, mi vidis lin kaj ni parolis pri
tiu malfacila problemo:
- La adjudanto: Kial vi ne partoprenas?
- Mi: Se mi tiom baraktis por ii serento, tio ne estis kun la celo seneligi terpomojn is
noktomezo por nutri soldatojn. Tiuj samaj, kiuj preferas dormeti sub tiom varmega
tendego, kie ili sufokas, ol akcepti helpi nin kaj tiel plibonigi sian propran manaon. u
ni estas iliaj sklavoj? Ne! Do, ili manos tion, kion ili meritos.
- La adjudanto: Ili ne venos, ar la sekciestroj ne plu havas la volon, nek la necesan
atoritaton por ilin peli. Tamen tio ne estas sufia, por ke mi rezignu fari mian devon.
Tiam, kiam mi ion faras, miaj soldatoj sekvos min ie kaj iam. Sed, vi ne
partoprenas!
Le sergent-chef revint avec sa section pour la corve. Alors, je l'ai vu et nous avons
parl de ce dlicat problme.
- L'adjudant : Pourquoi ne participez-vous pas ?
- Moi : Si je me suis tant dmen pour tre sergent, ce n'est pas pour plucher des
pommes de terre jusqu' minuit pour des soldats qui prfrent se vautrer sous des tentes
o l'on suffoque plutt que d'accepter de nous aider et ainsi amliorer leurs repas.
Sommes-nous leurs esclaves ? Non ! Alors, ils mangeront ce qu'ils mriteront.
- L'adjudant : Ils ne viendront pas, car leurs chefs n'ont plus l'autorit ni la volont pour
les pousser. Pourtant, ce n'est pas suffisant pour que je ne fasse pas mon devoir. Quand
je fais quelque chose, mes hommes me suivent toujours et partout. Mais, vous ne
participez pas !
Li pravis, mi ne partoprenis, nek partoprenos al tiu servuto, ar tion fari estus stulta ago
kontra simpla logiko mem. Dum ni estis tie diskutantaj kaj disputantaj, tiam almena
tricent soldatoj duone kuantaj sur tendolito nenion faris krom oscedi tiagrade, ke preska
ili al si malkrois la makzelojn. Se ekstere ili aspektis tute normalaj, interne la risortoj
estis difektitaj, rompitaj tiel, ke plu nenio funkciis.
Il avait raison, je n'ai pas particip et n'avais pas l'intention de le faire, car cela aurait
t contraire la simple logique. Pendant que nous discutions et nous opposions, au
moins 300 soldats, avachis sur des lits de camp, ne faisaient rien d'autre que de bailler
jusqu' s'en dcrocher la mchoire. Si extrieurement ils paraissaient tout fait
normaux, intrieurement les ressorts taient dtriors, rompus tel que plus rien ne
fonctionnait.

131
 34 : Malfondo de la regimentoj Les dissolutions.

Vu arrire des cuisines Malantaa parto de la kuirejoj

Regule, novaj soldatkompanioj venis al nia tendaro kaj preska, same rapide soldatoj
estis translokitaj en aliajn regimentojn kaj regionojn a senditaj hejmen kun liberigebla
forpermeso en poo.
Rgulirement, de nouvelles Cies arrivaient notre camp et, presque aussi rapidement,
des soldats taient transfrs dans d'autres rgiments et rgions ou renvoys chez eux
avec une permission librable en poche.
La alvenantaj kompanioj, e ni, transportis sian tutan materialon, kiu estis zorge stokita
en kestoj. Evidente pro la malfundoj iuj, tiuj aoj ne tute plu estis utilaj. Sekve amasiis,
je iu flanko de nia kampadejo, tabloj, benkoj, glaciigiloj, marmitoj, kaseroloj kaj tre
multaj aliaj aferetoj. La militestroj ne deziris, ke tio restu en la manoj de la felagoj. Tiel,
kiam tiu neutila stoko iis tro granda, ni kamione veturigis in al marbordo kaj de tie per
elipia boato ni darigis nian veturadon is du kilometroj en maro kie i estas tre
profunda. Tie precize, sekve al nediskuteblaj ordonoj, la tutan materialon ni elipe foretis
maren. Neniu plu uzos in e neniu ajn estonta lerneja kantino konstruota post nia foriro
por la infanoj de la aleriaj familioj! Jen bela maniero por pari multekostan materialon!
Sed armeo estas armeo! u ne?
Les Compagnies qui arrivaient transportaient, chez nous, tout leur matriel bien rang
en caisses. Bien sr, cause des dissolutions, ce matriel n'tait absolument plus utile.
Par suite, s'entassaient, sur un ct de notre camp, des tables, bancs, conglateurs,
casseroles ainsi qu'une multitude d'ustensiles. L'arme ne voulait pas que cela reste dans
les mains des fellagas. Ainsi, quand ce stock inutile devenait trop gnant, nous le
transportions par camion sur la plage et par canot de dbarquement, jusqu' 2 km en
mer, o leau est trs profonde. L, selon les ordres reus, nous jetions par-dessus bord
tout le matriel. Plus personne ne l'utiliserait et mme pas dans les cantines scolaires qui
aprs notre dpart seront construites pour les enfants des familles algriennes. Voil une
bonne faon d'utiliser un matriel couteux ! Mais l'arme, c'est l'arme ! N'est-ce pas ?
Posttagmeze, kiam la suno tro varmiis, la kuiristoj siestis is la kvara. Mi preferis aliri
is la marbordo piedirante trans la citrus-plantejoj. La branoj de la arboj prezentis al mi
tiel belkolorajn kaj bonodorajn fruktojn, ke mi ne dece povis rifuzi tiel delikatan donacon.
iufoje, mi gustumis oranojn, grapfruktojn, mandarinojn kaj ree oranojn Kiel rezisti
anta tiu tenta paradizo? Kaj... mi ne rezistis.

132
L'aprs-midi, quand le soleil tait trop chaud, les cuisiniers faisaient la sieste jusqu' 4 h.
Je prfrais aller pied jusqu' la plage en traversant les plantations d'agrumes. Les
branches des arbres m'offraient des fruits si beaux et parfums que je ne pouvais pas
dcemment refuser un don si dlicat. Chaque fois, je me dlectais d'oranges, pomelos,
mandarines et de nouveau d'oranges Comment rsister devant un tel paradis ? Et... je
me laissais aller la tentation.
Tie, meze de tiom da beleco, mi haltis kaj sidis sur grundo en la malvarmeta ombro de la
fruktarboj. Estante tute sola kaj parolante al mi mem, mi demandis:
- Kial la vivo estas tia? Samtempe sur nia mondo kunvivas beleco kaj malbeleco, bono
kaj malbono, doleco kaj la plej ekstrema krudeco, kiun homoj povas imagi kaj lavole
uzi. Mi ne komprenas, kial mi rajtas ui tiun paradizon, dum mia amiko, "Toumekero",
havis nur inferon. En mi io estas rompita kaj Dio ne plu estis kredinda
El iuj militistoj de la tendaro, nur mi kaj kelkfoje du el la kuiristoj aliris al la maro. iuj
aliaj restis sub siaj tendegoj tiel varmegaj kiel forno.

Moi droite avec un des cuisiniers Mi dekstre kun unu el la kuiristoj

L, au milieu de tant de beaut, je me suis arrt et assis par terre dans l'ombre tide des
arbres fruitiers. tant tout seul, je demandais en parlant moi-mme :
- Pourquoi la vie est-elle ainsi ? Dans notre monde, se mlent la beaut et la laideur, le
bien et le mal, la douceur et l'extrme cruaut que les hommes peuvent imaginer et user
selon leur bon vouloir. Je ne comprends pas pourquoi j'ai le droit de jouir de ce paradis
alors que mon ami Toumeker n'a eu droit qu' l'enfer. En moi, quelque chose s'tait
rompu et je ne peux plus croire en Dieu
De tous les militaires du camp, seul moi avec parfois deux des cuisiniers allions la mer.
Tous les autres restaient sous leur tente brulante comme un four.
*****
Estis mia vico! io disvolviis rapidege! Tio, kio estis okazanta aspektis al mi, kiel en
filmo, kvaza mi ne estus koncernata. Tamen mi sidis sur la malantaao de armea
kamiono, meze de konvojo, kaj mia soldata sako kuis je miaj piedoj. u la regimento
estis tute malfondita a nur parto? Kiel iam temis pri sekreta afero. Mi sciis nur, ke
multaj soldatoj estis en la sekvantaj veturiloj. De tempo al tempo, la konvojo haltis dekon
da minutoj por liveri sian solan varon, soldatoj. Ili rapide saltis grunden, ar la konvojo
ne havis tempon. i estis devigita revojiri por darigi siajn liveradon en aliajn lokojn.
C'tait mon tour ! Tout est all trs vite ! Ce qui sest pass alors me semblait tre dans
un film, un peu comme si cela ne me concernait pas. J'tais pourtant assis l'arrire d'un
camion militaire, au milieu d'un convoi, et mon sac reposait mes pieds. Est-ce que le

133
rgiment avait t compltement dissout ou seulement une partie ? Comme toujours,
aucune information navait filtr. Je savais seulement qu'il y avait de nombreux soldats
dans les autres vhicules. De temps en temps, le convoi s'arrtait une dizaine de minutes
pour livrer la seule marchandise quil transportait, des soldats. Ils sautaient rapidement
sur le sol, car le convoi n'avait pas le temps. Il devait repartir pour continuer ses
livraisons ailleurs.
Nova halto, kaj tiufoje, serento alvenis malanta la kamiono dirante:
- Saluton al vi! Vi atingis vian celitan lokon. Mi pensas, ke la majoro jam havas viajn
dokumentojn de postenigo. Li estas en tiu ofico. Iru vin prezenti kaj poste mi gvidos vin
al nia loejo, ar iuj serentoj loas en la sama tendego.
Nouvel arrt. Cette fois-ci, un sergent se prsenta derrire le camion :
- Salut ! Te voil destination. Je pense que le major a dj ton dossier d'affectation. Il
est dans ce bureau. Va te prsenter et ensuite je te conduirais notre campement, car
tous les sergents sont regroups dans la mme tente.
Pri la loko, kie mi tiam estis, mi pensas, ke i situis en la irkaao de Mila a El Milia.
Tio ne tre gravas! Se tiu periodo dare estas iom nebula en mia memoro, tio certe estas,
ar mi estis translokigita plurfoje. La vivo ne estis pro tio anita. En la tendaro la
soldatoj ne plu estis la samaj, sed irka ni io same estis. Homoj kondutis iam tiel
strange kiel atomatoj, kvaza io a iu suus ilian cerbon. u ili pensis a meditis?
Ekstere nenio estis videbla! De tiuj viglaj kaj ojplenaj junuloj, kiuj estis, iun tagon,
forrabitaj de siaj familioj, armeo fabrikis fantomojn, kies vizaoj plu nenion esprimis.
Au sujet de l'endroit o j'tais, je pense qu'il se situait dans les environs de Mila ou El
Milia. Ce n'est pas important ! Si cette priode reste un peu floue dans ma mmoire, c'est
surement parce que j'ai t raffect plusieurs fois. La vie ne changeait pas pour autant.
Dans le camp, les soldats n'taient plus les mmes, mais autour de nous tout tait pareil.
Les hommes agissaient toujours aussi bizarrement que des automates comme s'ils avaient
t lobotomiss. Pensaient-ils ou mditaient-ils ? De l'extrieur, on ne voyait rien ! De
ces jeunes, vifs et pleins de vie, qui un jour avaient t enlevs leur famille, l'arme
avait fabriqu des fantmes dont le visage tait vide.
La sola kaj agrabla afero por mi estis, ke mi ne plu estis tiel izolita kiel antae, ar mi
lois kun ses a sep aliaj serentoj. Tie, ni sentis nin pli en sekureco. Tiu vorto
"sekureco" ne estas la plej taga, tamen mi ne povas paroli pri amikeco. Eble, frateco
ajnas pli oportuna, ar ni iuj devenis de malsamaj lokoj. Samtempe, ni estis samaj kaj
malsamaj. iu el ni havis sian propran historion, kiun li sekrete gardis en sia memoro.
Neniam ni parolis pri tio, kion ni faris a vidis, anta ol la sorto, hazarde, regrupigis nin
tien.
Le seul avantage pour moi tait que je n'tais plus aussi isol qu'avant, car je logeais
avec six ou sept autres sergents. L, je me sentais plus en scurit. Ce mot scurit n'est
pas le plus appropri, mais je ne peux parler d'amiti. Peut-tre que le mot fraternit
conviendrait mieux. Nous tions la fois semblables et diffrents. Chacun de nous avait
sa propre histoire quil gardait secrtement dans sa mmoire. Personne ne parlait de ce
quil avait vu ou fait avant que le sort ne le regroupe ici avec les autres.

134
Jam en mia menso la memoro pri Masalio kaj Toumekero iomete solviis kaj mi pene
seris rekrei la trajtojn de iliaj vizaoj. Kial mi ne havis fotojn? Demando senese
revenis:
- Kio okazis? Kie ili estas? u li vivas?
Dans mes penses, le souvenir de Massali et de Toumeker s'estompait dj un peu et
j'avais du mal reconstituer les traits de leur visage. Pourquoi n'avais-je pas de photos ?
Une question revenait toujours :
- Que s'est-il pass ? O sont-ils ? Sont-ils vivants ?

35 : Mila El Milia ? - Mila - El Milia ?

pensas, ke post tiom da jaroj, mia memoro pri tio estas grandparte vualita, des pli, ar
nenia informo estis registrita en mia soldatlibro. La administraj servoj funkciis tiel
malbone, ol la aliaj. Tiel mi ne plu sukcesas rememori la nomon de tiu regimento, kiu
eestis tie. Kaj, kiu ne estis vera regimento, ar tie vivis nur proksimume ducent homoj.
Je me rends compte qu'aprs tant d'annes, mes souvenirs se sont gravement mousss
d'autant plus qu'aucune indication n'a t porte sur mon livret militaire. Le service
administratif fonctionnait aussi mal que le reste. Ainsi, je ne retrouve plus du nom de ce
rgiment qui stationnait l et qui n'tait pas un vrai rgiment puisqu'il n'y avait
qu'environ deux cents hommes.
Ni lois parte en farmbieno, parte en tendaro. La farmbieno estis agrabla kaj bele
konstruita, kiel antikva romana vilao kun iaj internaj kortoj. Alvenante, ni eniris en la
vilaon per granda enirejo, sole videbla aperturo malfermita al la ekstero. De tie, tra
pasejo, ni atingis la unuan centran korton, sur kies irkaao malfermiis la pordoj kaj
fenestroj de la kvar efaj ambroj de teretaa domo. Tiu parto estis okupata de nia eta
efkvartiro, tio estis: la oficejo de la kapitano, kiu oficis kiel komandanto; la oficejo de la
majoro, kies funkcion plenumis efserento; la manosalono kaj ia kuirejeto. Fine la
kvara ambro ne estis pli granda sed pli alta, ol la aliaj kaj duone enterigita, por kapti pli
da freeco. Oni uzis in por stoki la proviantojn de la soldataro kaj e anguleto estis la
skribotablo de la soldatkantina respondeculo.
Une partie dentre nous logeait dans une ferme et les autres sous la tente. La ferme tait
agrable et construite comme une antique villa romaine avec ses cours intrieures. Nous
accdions la ferme par une grande entre, seule ouverture visible de l'extrieur. De l,
un passage conduisait la premire cour centrale autour de laquelle s'ouvraient les
portes et fentres des quatre pices principales d'une maison de plain-pied. Cette partie
tenait lieu de quartier gnral avec : le bureau du capitaine, commandant du camp ; le
bureau du major dont la fonction tait assure par un sergent-chef, le mess et sa
minuscule cuisine. Enfin, la 4e pice qui n'tait pas plus grande, mais plus haute que les
autres et demi enterre pour capter plus de fraicheur. Elle tait utilise pour stocker les
provisions de la troupe et disposait d'un petit coin bureau pour le responsable de la
cantine.

135
El tiu korto, tra pasejoj, ni aliris en la duan korton, kaj pli malproksime en vastan
parkejon, irka kiu estis konstruitaj remizoj por la terkulturmainoj. De tiu parkejo eblis
rekte aliri al kampoj. La kortoj estis tre bele aranitaj. Nur kelkaj el la ambroj
malfermiantaj sur la duan korton servis kiel dormo-ambroj por la soldatoj regule
laborantaj en la efkvartiro. La aliaj homoj lois en tendaroj starigitaj sur altebenao je
cent metroj el la vilao. Tendarmeze kuis la tendego de la serentoj, kie mi lois.
De cette cour, par des couloirs, on accdait une 2e cour et plus loin sur un vaste parc
de stationnement autour duquel taient disposes les remises pour le matriel agricole.
Ce parc donnait directement sur les champs. Les cours taient agrablement amnages.
Dans la 2e, seules quelques chambres taient utilises par les hommes qui assuraient le
service du quartier gnral. Les autres militaires logeaient sous les tentes rparties sur
un plateau une centaine de mtres de l. Au milieu se dressait la tente des sergents
dans laquelle je logeais.
Tuj mi rimarkis, ke, pro aferoj okazintaj longe anta mia alveno, la kapitano ne estis
estimata de siaj subuloj. Sufie rapide, mi mem devis malkontesti, kiom malagrabla li
estis: iam grumblema, malkontenta kaj seranta iujn eblajn motivojn por tikli, turmenti
tiujn, kiuj pasis en la proksimeco. Eviti lin ie kaj iam iis ludo, tial, pro kazo de tio, li
ermite vivis. Je mia alveno, la majoro diris al mi, senvuale, ke estus pli bone por mi eviti
trairi la vojon de la kapitano. Alian tagon, li konfidence aldonis:
- Li kaj mi estas kiel hundo kaj kato. Li iam kritikas mian laboron kaj enas mian
avancon. Tamen, li scias, ke se li troigas, li ricevos baton, ar mia patro estas kolonelo.
En la pasinteco ili amba sin renkontis kaj la kapitano gardas malagrablan memoron, ar
li ricevis admonon de mia patro. Hodia, li sin venas kontra mi, kaj mi, atendante la
finon de mia varbio, mi organizis lantecan strikon kaj, tiel minimumigas mian laboron
anstata efike labori
J'ai tout de suite vu que, pour des raisons antrieures mon arrive, le capitaine n'tait
pas estim de ses subordonns. Trs vite, jai pu, comme les autres, me rendre compte
quel point il tait dsagrable. Il tait toujours grincheux, mcontent, cherchant tous les
motifs possibles pour agacer, harceler ceux qui passaient par l. L'viter toujours et
partout tait devenu un jeu et cause de cela il vivait en ermite. Le major me dit
clairement qu'il serait mieux, pour moi, de ne pas tre sur son passage. Un autre jour, il
me confia :
- Lui et moi, c'est comme chien et chat. Il critique toujours mon travail et bloque mon
avancement. Mais, s'il va trop loin, il sait qu'il aura des problmes, car mon pre est
colonel. Dans le pass, ils se sont croiss et le capitaine, qui a reu une svre mise en
garde de mon pre, en garde un mauvais souvenir. Aujourd'hui, il se venge contre moi et
en attendant la fin de mon engagement je fais la grve du zle. Ainsi, j'en fais le moins
possible au lieu d'tre efficace...
Flanke de la parkejo estis speciala ambro rezervita por iu adjudanto kondamnita al
enloeja mallibero. Li partoprenis en multaj militoj en Afriko kaj Hindoino, kaj havis
multajn ordonojn. Li estis olda batalemulo, kiu la sia aspekto estis maljuna viro. Li faris
a vidis tiom kaj tiom da aferoj, ke plu nenio okis lin. Kun rideto oni diris al mi, ke li
estis la vera problemo de la kapitano. Certe pro tio, multaj estis tiuj, kiuj malgra la

136
malpermeso diskrete vizitis lin havante en la pooj bierojn kiel donacon. Li ne povis vivi
sen biero dankal kiu li ajnis normale funkcii...
ct du parking, il y avait une pice occupe par un adjudant aux arrts de rigueur. Il
avait pris part plusieurs guerres en Indochine et Afrique et portait de multiples
dcorations. C'tait un vieux baroudeur qui, en juger par son aspect, n'tait pas tout
jeune. Il avait fait ou vu tant et tant de choses que plus rien ne le choquait. Avec un
sourire, on m'a dit qu'il tait le vrai problme du capitaine. C'est srement pour cela que
nombreux taient ceux qui, malgr l'interdiction, venaient discrtement lui rendre visite
en apportant des bires dans la poche. Il ne pouvait pas vivre sans bire grce laquelle
il semblait fonctionner normalement.
Kion pensi pri tiu maljuna militisto, kiu nenion timis kaj faris nur tion, kion li volis a
povis? Multfoje li foriris, sen forpermeso, por sin promeni, festi kaj drinki en iu ajn
maniero kaj loko. enerale li iam revenis, kiam lia mono estis tute elerpita. Tie ne estis
multaj distraoj a okupoj, tial kompreneble, sekvante la aliajn mi anka vizitis lin.
Tamen, anta ol eniri, plejaula suboficiro avertis min:
- Atentu bone! Kiam li estas ebria, li facile rakontas pli-malpli sekretajn historiojn.
Preferinde, elirante vi devos ilin forgesi.
Que penser de ce vieux militaire qui ne craignait personne et ne faisait que ce qu'il
voulait et pouvait ? Plusieurs fois, il tait parti, sans permission, pour aller se promener,
faire la fte et boire partout o cela se prsentait. Gnralement, il revenait toujours
lorsqu'il n'avait plus le sou. Dans ce bled, il n'y avait aucun loisir et, comme les autres, je
suis all lui faire une visite. En rentrant, un sous-officier, plus ancien que moi, me
prvint :
- Attention ! Quand il est ivre, il raconte facilement des histoires plus ou moins
confidentielles. Il est prfrable de les oublier en sortant.
Kiel dirite, li multe babiladis asertante, ke la kapitano estis malrespektoplena virao.
Kvankam i-lasta estis la plej juna, li ne lin respektis pretekste, ke li iomete drinkis. Li
rakontis multajn okazintajn aferojn malfacile kredeblajn, sed certe, kiam ni konis la
eventojn, ne tiel neverajnajn. La biero efike emigis lin vagadi en liaj senordaj memoroj.
Ni iam askultis lin dariganta sian monologon:
- Kiam la regimento estis operaca, ni havis sekretan kason, en kiu estis granda
monsumo. Je la malfondo, estis konsentite en la manoklubo, ke tiu sumo estos egale
dividita inter ni, "la efoj". iam, la kapitano malfruigis la disdonadon kaj finfine li
ankora havas la kason en sian oficon.
Comme dit, il bavarda beaucoup affirmant que le capitaine tait un sale type
irrespectueux. Bien que ce dernier soit le plus jeune, il ne le respectait pas sous prtexte
qu'il buvait un peu. Il raconta toutes sortes d'histoires difficilement crdibles, mais aprs
tout, quand on connaissait la situation, pas si invraisemblable que cela. La bire
l'emportait efficacement dans ses souvenirs emmls. Nous restions l, couter son
monologue :
- Quand le rgiment tait en opration, nous avions une caisse noire qui contenait une
forte somme d'argent. Lors de la dissolution, au mess il a t dcid que cette somme

137
serait galement rpartie entre nous "les chefs". Le capitaine a toujours retard la
rpartition et il a toujours l'argent dans son bureau
- Kiel vi vidas, li kondamnis min al enloeja mallibero. Tio ne enas min, ar mi ne plu
havas monon por min pafi for kaj, i tie, mi ricevas nutraon kaj komforte dormas. Ha! Se
tio estus okazinta kelkaj tempoj anta la fino de la milito, mi de longe estus mortinta! En
tiu tempo, kiam libere varbiinta oficiro a suboficiro dibois, stulte petolis, kiel mi
hodia, ili ne ercis pri tio! La ulo estis, kiel mi kondamnita al enloeja mallibero kaj
tamen, poste okazis al li pli granda malagrablao. Vespere, post lasta bona manao oni
donis al li pistolon, por ke dum nokte li faru li mem tion, kion honora homo devas fari
- Por la stato kaj por la familio, li estis mortinta dum embusko. Jes ja! Foje oni devis
helpi la malkuraulojn. Sed tio ne povas trafi min, ar vi iuj estas informitaj pri tio. u
ne?
- Comme vous voyez, il m'a mis aux arrts. Ce n'est pas un problme, car je n'ai plus
d'argent pour me tirer et puis, l, je suis nourri et bien log. Ah ! Si cela s'tait produit
quelque temps avant le cesser le feu, je serais dj mort depuis longtemps ! Alors,
lorsqu'un officier ou un sous-officier engag se dbauchait ou faisait fi des rglements,
comme moi aujourd'hui, ils ne plaisantaient pas ! L'homme tait comme moi mis aux
arrts et ensuite, il avait un trs mauvais moment passer. Le soir, aprs un dernier bon
repas, on lui remettait un pistolet pour que, pendant la nuit, il se fasse lui-mme ce
qu'un homme d'honneur doit faire
- Officiellement et pour la famille, il tait mort en embuscade. Oui, bien sr ! Parfois, il
fallait aider un peu ceux qui manquaient de courage. Mais, cela ne peut m'arriver, car
vous tes tous tmoins. N'est-ce pas ?
Mi eestis en la suboficira tendego de apena dek tagoj, kiam la kapitano kunvokis min.
Jen, kio estis dirita post mia reglamenta prezentado:
- En via antaa regimento, vi estis serento de la kantino, tial vi anstataos la serenton
B., kies ofico esios fine de la semajno. Iru tuj labori kun li tiel ke, kiam li translokios,
vi jam estos surloke por efike organizi vian laboron. u, vi ne havas demandon?
- Ne, mia kapitano!
- Do! Iru!
J'tais dans la tente des sergents depuis peine dix jours quand, le capitaine m'a fait
appeler. Aprs m'tre prsent lui, il me dit :
- Dans votre prcdente affectation, vous tiez sergent d'ordinaire. Vous remplacerez
donc le sergent B. dont les fonctions cessent la fin de la semaine. Allez tout de suite
travailler avec lui pour que, lorsqu'il partira, vous soyez dj sur place pour organiser
votre travail. Avez-vous une question ?
- Non, mon capitaine !
- Alors! Rompez !
Mi estis surprizata pro tiu tute ne atendita situacio. La ordonoj mi aliris al la kantina
tenejo, kiu situis kontrarigarde al la ofico de la kapitano. Mi ne bezonis frapi e la
pordo, ar i estis malfermita. Tra kvin altaj tupoj malsupren grimpantaj grunden, mi
alvenis al la tablo, sur kiu skribis la serento B. kaj lia helpanto. Sen peti de mi la kialon
de mia eesto, la serento diris:
138
- Ni finkontrolis la inventaron. i estas preta tiel, ke ni kune tuj povos inventari la stokon
de la varoj.
J'ai t surpris par cette situation tout inattendue. Suivant les ordres, je me suis rendu
l'entrept de la cantine situ en face du bureau du capitaine. Je n'ai pas eu besoin de
frapper la porte puisquelle tait ouverte. Descendant les cinq grandes marches je suis
arriv la table sur laquelle travaillaient le sergent B. et son aide. Sans mme me
demander la raison de ma venue, le sergent a dit :
- Nous avons fini de contrler l'inventaire. Il est prt. Nous pouvons tout de suite vrifier
ensemble l'tat des marchandises.
Kaj ni tion faris. Du horojn pli malfrue, ni amba subskribis la dokumenton. Ekde tiam,
mi estis la serento de la kantino, kaj mia antaulo tuj foriris. La morgaon, mi petis de
li, ke li bonvolu veni kun mi por aeti la bezonatajn nutraojn, por ke samtempe li
prezentu min al siaj provizistoj. Sed li ne venis asertante, ke tio estis pro kazo de
malsaneco. Por pli da vereco li enskribiis kiel malsana
Et c'est ce que nous avons fait. Deux heures, plus tard, nous avons contresign les
documents. Ds lors, j'tais sous-officier de la cantine et sans plus attendre mon
prdcesseur s'clipsa. Le lendemain, je lui ai demand de bien vouloir m'accompagner
pour aller acheter les produits ncessaires pour qu'en mme temps il me prsente ses
fournisseurs. Mais il refusa en disant qu'il n'tait pas bien. Pour plus de vraisemblance, il
s'tait fait porter malade.
Mi vetis, ke li estis ricevinta procentaon sur la aetitaj varoj, kaj ne deziris tion montri al
mi. Tamen, kai tian riproindan agadon ne estis facila afero. La mi, la lastaj legomoj
aetitaj de li ajnis tro multekostaj, sed evidente, mi ne estis tie por procesi kontra li. En
mondo, kie multaj homoj profitis de tio, kiu sin prezentis, ne estis utile kondamni la plej
malgrandan fiulon el ili. Senpene, mi pensis, eblos plibonigi la kvaliton kaj kvanton de
la manao en la kantino...
Je pariais qu'il avait reu un pourcentage sur ses achats et ne voulait pas que je le sache.
Mais, cacher ces pratiques fautives n'tait pas chose facile. Ainsi que j'ai pu le constater,
le prix des derniers lgumes achets tait trop lev, mais, bien sr, je n'tais pas l pour
lui faire un procs. Dans un monde o beaucoup d'hommes profitaient de tout ce qui se
prsentait, il n'tait pas utile de condamner le moindre d'entre eux. J'en dduis qu'il ne
serait pas difficile d'amliorer qualitativement et quantitativement la nourriture de la
cantine.
Mi plenumis mian funkcion, kiel eble plej bone kun la helpo de la kaporalo, tiu mem, kiu
jam eestis en la tempo de mia antaulo. Denove, en la sekvantaj tagoj, mi readis pri la
"sekreta kaso" plej ofte, nomata "nigra kaso". Tiufoje, ne estis drinkulo, kiu donis al mi
informojn. Fakte, mi hazarde alvenis, kiam aro da homoj, inter kiuj estis iu adjudanto kaj
la majoro, parolis pri pasintaj eventoj kaj la fama nigra kaso. Sen hezito ili kune
konfirmis la ekzistadon de tiu kaso. Poste, mi longe cerbumis pri tiu mono, kiu estus ege
utila, se mi havus in, por plibonigi la manojn, anta ol nova malfondo denove disetos
nin dekstren kaj maldekstren. Duone naiva, duone provoka, mi iris proponi tion al la
kapitano, kiu askultante min iis verda pro kolero kaj blekis:
- Iu kaso! Kia kaso? Mi nenion ekadis pri tio kaj, se estus kaso, tio ne estus via afero.
Forrrrrr
139
Je la fino de la semajno, estis nova serento e la kantino
J'ai rempli mes obligations du mieux possible avec l'aide du caporal, celui-l mme qui
tait dj en fonction avant mon arrive. Plusieurs jours aprs, j'ai de nouveau entendu
parler de la caisse secrte, le plus souvent appele "caisse noire". Cette fois, je n'ai pas
eu l'information par un ivrogne. Par hasard, je mtais approch d'un groupe d'hommes,
au milieu duquel taient un adjudant et le major, alors qu'ils discutaient du pass et de la
fameuse caisse noire. Sans hsitation, ils me confirmrent l'existence de cette caisse.
Ensuite, j'ai beaucoup pens cet argent qui, si j'en disposais, serait trs utile pour
amliorer l'ordinaire avant que de nouvelles dissolutions ne nous dispersent aux quatre
vents. Mi-naf, mi-provocateur, je suis all proposer mon ide au capitaine qui
m'entendant devint vert de colre et se mit beugler :
- Une caisse ! Quelle caisse ! Je ne sais rien de cela et s'il y avait une caisse, ce ne serait
pas votre affaire. Dgagez !
la fin de la semaine, il y avait un nouveau sergent la cantine
Kiam mi revenis en la marabu-tendegon, ar intertempe, kiel serento de la kantino, mi
lois sola en dormoambro kiu rigardis al la dua centra korto, eestis nova okupanto.
Temis pri aprido, kiu tuj venis ekflari min. Certe, li ne samopiniis, kiel la kapitano, ar li
tute nature adoptis min. Vespere, kiam ni enlitiis, li same faris kariante sub niaj
tendolitoj. Matene, li ne moviis, is kiam ni metis piedon sur la grundon.
mon retour la tente "marabout", car entre-temps, comme sergent de la cantine, je
logeais seul dans une chambre s'ouvrant sur la 2e cour, il y avait un nouvel occupant.
C'tait un marcassin, qui vint aussitt me flairer. Il ne partageait surement pas les
opinions du capitaine, car il m'adopta sans faon. Quand nous nous couchions, il faisait
de mme en se glissant sous nos lits de camp. Le matin, il ne bougeait pas tant que
personne ne mettait un pied terre.
Hodia, mi devas konfesi, ke estis milfoje pli agrable vivi tie meze de la serentoj, ol en
aparta ambro, e malfermita al centra korto de la vilao. Reveni i tien ne estis puno, sed
liberio! Mi pasis mian tempon babilante kun tiuj miaj samgraduloj, kiuj volonte akceptis
min despli, ke mi nature estis ercema, kaj trovis losilon por iom forgesigi la
malagrablajn tagojn, kaj rigardi antaen. Infanece ni ludis kun la aprido "Gustou", kiu
aliris de unu el ni al la alia por kapti kareson a ian ajn maneblan aon. Pro tio, Gustou
rapide kreskis.
Aujourd'hui, je dois avouer que c'tait mille fois mieux de vivre avec les autres sergents
que, tout seul, dans une chambre mme si elle souvrait sur la cour principale de la villa.
Y revenir n'tait pas une punition, mais une libration ! Je passais mon temps discuter
avec mes semblables qui m'acceptrent volontiers d'autant plus que j'tais d'un naturel
blagueur. Je cherchais toujours quelque chose pour faire oublier les moments difficiles et
regarder devant. Comme des enfants, nous jouions avec le marcassin "Gustou" qui allait
de l'un l'autre pour recevoir une caresse, ou de la nourriture. cause de cela, Gustou
grossissait trs vite.
Se ni ne estus tiel izolitaj, ni povus kredi, ke ni vivus en ripoza klubo. Iom speciale ni
devas diri! io, kion ni povis fari, estis dormi, mani, babiladi kaj promeni, pro sekureco
nur en la limoj de la tendaro, kiu felie estis forte ombroplena. Tamen, io aliris tiel
140
rapide, ke neniam ni restis longe en tia situacio. Sekve al ia plej rapida ekssoldatio,
kvaza kaskade okazis malfundoj kaj grupioj de la regimentoj, tiel, ke la eestantoj, kiuj
venis el malsamaj regimentoj, sin preparis por foriri al aliaj lokoj.
Si nous n'avions pas t aussi isols, nous aurions pu croire que nous tions dans un
centre de repos. Un peu spcial, il faut dire ! Tout ce que nous pouvions faire, s'tait :
dormir, manger, discuter et nous promener, mais, par scurit, seulement dans les limites
du camp qui par chance tait fortement ombrag. Par suite une acclration des
dparts de librables, les dissolutions et regroupements se faisaient en cascade. Ainsi, les
hommes prsents qui venaient d'arriver de rgiments diffrents se prparaient pour aller
ailleurs.
Tio estis tre rapida! ajnis, ke ni estis en karuselo. Ni havis la impreson, kvaza niaj
kapoj estus senigitaj je la sentokapablo. u tio, kio okazintis estis reale okazinta a estis
nur imago de komaro de la pasintaj noktoj? Tiam ni dubis pri ni mem, pri la aliaj, pri io
kaj iuj. Foje tio, kion ni profunde sentis, estis tro forta kaj okazis, ke sen kialo ni stulte
ridegis pro tiu troa streo. Kiel iam, ni ridegis por ne plori
C'tait trs rapide ! Cela ressemblait un carrousel. Nous avions l'impression que nos
ttes taient prives de ressentiments. Ce qui tait arriv, s'tait-il vraiment produit ou
n'tait-ce que limage d'un cauchemar des nuits passes ? Nous doutions de nous, des
autres, de chaque chose et de tout. Parfois, ce que nous prouvions tait si fort que, sans
raison, nous clations de rire pour vacuer le trop de stress. Comme toujours, nous
riions pour ne pas pleurer...
Iun matenon, la kamarado Petro T., kiu havis liton je mia dekstra flanko, konscience
alkrois dentobroson al la ekstremao de nureto. Li sin vestis kaj skoltouis kiel por
maradi en la kamparo. Li anka prenis siajn sunokulvitrojn kaj foriris tirante malanta si
la nureton je la fino de kiu estis la dentobroso. Surprizite, kun tri eestantaj kamaradoj,
mi sekvis lin. Mi diris al Petro:
- u vi intencas iri promeni tiel?
Li rigardante la dentobroson fajfis kaj antaeniris asertante:
- Kiam ni havas hundon, ni devas okupii pri i! Mi nur faras mian devon.
Un matin, le sergent Pierre T., qui couchait ma droite, accrocha soigneusement une
brosse dents au bout d'une ficelle. Il s'habilla et mit ses rangers comme pour une
longue marche dans la campagne. Il emporta aussi ses lunettes de soleil et sortit en tirant
derrire lui la ficelle au bout de laquelle tait attache la brosse dents. Trs tonn,
avec trois autres camarades qui taient prsents, je l'ai suivi. J'ai demand Pierre :
- As-tu l'intention d'aller te promener ainsi ?
En regardant la brosse, il siffla et se mit en marche en affirmant :
- Quand on a un chien, on doit s'en occuper ! Je ne fais que mon travail.
Tra la kampo, li plu persistis en sia promenado. Komence ni pensis, ke li ercis, sed la
afero daris tiel longe, ke ni kune restis en tiu tendaro. Ni dubis, sed li agis kun
plenserioza mieno! u, en lia menso, li pensis promenigi sian hundon?
Anta la tendo de unu el la oficiroj, li haltis! Tiam la dentobroso estis kontra
tendopaliseto kaj Petro fumante cigaredon atendis kelkajn minutojn. Je la fino de la

141
cigaredo, li turnis sian kapon al la "hundo", fajfis kaj darigis sian vojon. Ni ne plu ion
diris; ni rigardis foje Petron, foje la dentbroson.
Il a fait sa promenade travers le camp. Nous avons d'abord cru qu'il plaisantait, mais
le mange a continu aussi longtemps que nous sommes rests ensemble dans ce
campement. Nous doutions, mais il agissait toujours avec le plus grand srieux ! Croyait-
il vraiment promener un chien ?
Devant la tente d'un officier, il fit halte. La brosse dents tait prs d'un piquet de la
tente et Pierre, fumant une cigarette, attendit un moment. La cigarette finie, il tourna sa
tte en direction du "chien", siffla et continua son chemin. Nous ne disions plus rien;
nous regardions tantt Pierre, tantt la brosse dents.
Kiam Petro malaperis je la angulo, malanta la vico de tendegoj, ni eniris en nian tendon.
Mi pli libere spiris, ar neniu el ni faris erarojn, kiam, uste anta li kaj je kelkaj metroj el
ni, eestis du altranguloj, kiuj atenteme rigardadis la scenon. Vidante la agojn de Petro ili
aspektis mirigitaj kaj tamen neniam intervenis.
iun sekvantan tagon, Petro aliris matene kaj vespere promeni kun sia dentbroso.
Quand Pierre tourna au coin, derrire la range de tentes, nous sommes rentrs dans la
ntre. Je respirais plus librement, car aucun d'entre nous n'avait commis d'erreur
lorsque, juste devant lui et quelques pas de nous, se trouvaient deux hauts grads qui
attentivement observaient la scne. Voyant Pierre, ils taient abasourdis, mais
n'intervinrent pas.
Tous les jours suivants, Pierre, matin et soir, alla promener sa brosse dents

36 : Lasta translokio - Dernier dmnagement.

Kiel jam dirite, la "Akordoj de Evian" kondukis al gravaj, sed tamen rapidaj malkreskoj
de la militserva longeco. Por mi estis bonega afero, ar, kompare kun mia frato, mia
tempo sub la flago estis reduktita je ses monatoj. Mi ne plendis pri tio. Tiuj lagradaj
malpliigoj hemoragie malplenigis la regimentojn. Tio provokis novajn malfondojn.
iufoje la restantaj armeanoj prenis sian soldatan vestaaron por foriri en la malfondotajn
regimentojn. Apena mi havis sufie da tempo por kutimii, ke denove ni estis forirantaj.
Tial, dum malgranda tempo ni translokiis kvar fojojn sed neniam mi revidis tiujn, al kiuj
mi estis amikiinta la antaan tagon. iam ni estis disigitaj je malsamaj anguloj. u tio
estis kalkulita organizao a ne? Sed, pro kaj por kio?
Comme je l'avais dj remarqu, les Acords d'Evian apportaient une radicale et rapide
rduction de la dure du service militaire. Pour moi, c'tait bien, car, par rapport mon
frre, mon temps allait tre rduit de six mois. Je ne m'en plaignais pas. Cette rduction
progressive, comme une hmorragie, vidait les rgiments. Il s'en suivait de nouvelles
dissolutions. Chaque fois, les soldats restants faisaient leur paquetage pour aller
rejoindre des rgiments qui seraient dissous leur tour. J'avais peine le temps de
m'habituer que je devais repartir. Ainsi, dans un temps trs court, j'ai t raffect 4 fois,
142
mais je ne revoyais jamais ceux avec lesquels je m'tais fait ami la veille. Nous tions
chaque fois disperss aux quatre vents. Cela tait-il fait sciemment ? Mais, dans quels
buts ?
Estas tiel, ke iun vesperon, mi alvenis en "transitan centron". Probable, temis pri la
Orleano-kazerno, sed mi ne plu scias. Kutime, ni facile memoras la malagrablaojn
renkontatajn la vojo e en la plej fora estinteco. En mia cerbo, mi konservas de la unika
tranoktado en la transitocentro fotografaon malbelan. Jen la bildo: Imagu grandegan
ambron, kie estis lokitaj kelkcent kvindek duetaaj litoj vicigitaj en paralelaj linioj
neinterrompitaj. Tra eta spaco, kiel traneo, kiu kuris inter iu vico, mi enoviis is
neokupata fera lito. Tie estis matraco kaj du brunaj kovriloj krudteksitaj. Nenio pli! Jam
malfruiis do, mi ne diskutis la aferon, kaj kuiis tute vestita. Je la plafono estis
alkroitaj neniam malaltitaj neonlampoj, tiom malaltaj, ke levante la brakon, kiam mi
kuis, mi permane tuetis ilin. Mi ne havis tempon por plu detali, ar pro laceco la dormo
rapide venkis min.
C'est ainsi qu'un soir je suis arriv dans un centre de transit. C'tait probablement la
caserne d'Orlans, mais sans certitudes. D'ordinaire, on se souvient toujours des ennuis
rencontrs mme dans un lointain pass. Dans ma tte, je ne garde de l'unique nuit
passe dans ce centre qu'une bien mauvaise image. Voil le dcor : imaginez un trs
grand dortoir avec ses quelque cent cinquante lits, deux niveaux, rangs en lignes
parallles ininterrompues. Par un troit espace semblable une tranche, qui courait
entre chaque range, je me suis faufil jusqu' un lit mtallique libre. Il y avait un
matelas et deux couvertures grossires poses dessus. Rien de plus ! Dj, il tait tard !
Je n'ai donc pas discut et me suis couch tout habill. Du plafond pendaient des rampes
de non, jamais teintes, qui taient si basses qu'une fois couch, je pouvais les effleurer
de la main. Je n'ai pas eu le temps de tout dtailler, car la fatigue eut vite raison de moi.
Kiam mi soriris el la fundo de tiu dormo, mi ekvidis la taglumon tra la fenestroj kaj
samtempe, mi saltis de sur la lito teren pro veaj doloroj, kiuj trapikis mian haton dekape
ispiede. Dum mi veis kaj beis kiel frenezulo, maldekstre de mi, soldato ekkriis:
- ajnas, ke la serentoj dormas en pli komfortaj kaj sanaj litoj ol la soldatoj, ar i tiu ne
kutimiis al la cimoj.
Anka tio pikis min, kaj mi respondis tak al tik:
- Estas cimoj nur en lokoj, kie la kutimaj loantaroj estas tro pigraj por purigi kaj
seninsektigi ilin.
Quand j'ai merg de ce profond sommeil, j'ai aperu le jour travers les fentres et en
mme temps, cause de dsagrables morsures que je sentais de la tte jusqu'aux pieds,
j'ai saut du lit. Pendant que je pestais et temptais frntiquement, ma droite un soldat
s'cria :
- Il semble que les sergents dorment dans des lits plus confortables et sains que les
soldats, car celui-ci n'est pas habitu aux punaises.
Cela aussi me piqua ! Aussi, je lui ai rpondu du tac au tac :
- Il n'y a des punaises que dans les lieux, o les habituels occupants sont trop fainants
pour nettoyer et dsinsectiser.

143
La saman tagon, mi estis translokigita al la kazerno Jusufo kaj tie la nomo de la
regimento, post iom da tempo, iis la 52 "Bataliono de Servoj" plej ofte nomata La
trajno. La kutimo en la regimento, de serento mi iis "marchal des logis". Mia grado,
nome, la unua nivelo de la suboficiroj, ne aniis, sed nur la franclingva nomo. Tamen,
la vorto "serento" estis pli facila kaj malpli pompa. Por irkairi tiun obstaklon estis
simple dirite MDL a antau la nomo.
Le jour mme, j'ai t transfr la caserne Yusuf dont le rgiment, peu de temps aprs,
est devenu le 52e Bataillon des services plus simplement nomm "Le train". Selon les
rgles de ce rgiment, de sergent je suis devenu marchal des logis. Mon grade de 1er
chelon de sous-officier n'a pas chang, mais c'est seulement son appellation. Pourtant le
mot sergent tait plus facile prononcer et moins pompeux. Pour contourner l'obstacle,
tout le monde disait simplement MDL devant le nom.
Ni ne plu vivis kiel bohemianoj rondirante de tendaroj al aliaj, sed kiel soldatoj en
militara kvartalo. La kazerno Jusufo konsistis el multaj tonaj domegoj irkaintaj
grandegan honorkorton, kies centra parto estis apartigita disde la cetero per vicoj de
platanoj. Evidente estis gardistejo e la eniro de la kazerno.
Nous n'tions plus des vagabonds allant d'un campement l'autre, mais des soldats dans
une vraie caserne. La caserne Yusuf se composait de plusieurs btiments en pierre qui
entouraient une grande cour d'honneur dont la partie centrale tait spare du reste par
des ranges de platanes. Et bien sr, il y avait un poste de garde comme dans toutes les
casernes.
La unuan semajnon, la kutime, mi lois en komuna dormoambro kun ses a sep aliaj
serentoj, us alvenintaj kiel mi post multaj transloioj pli-malpli rapidaj kaj strangegaj.
Anka i tie la multegaj jaroj pasintaj grizigis la vizaojn de tiuj, kiuj vivis kun mi, kaj e
iliaj nomoj estis zorge viitaj de mia memoro. Tamen, unu el ili eskapis al tiu troa
purigado. Li estis kontramilitista prokrasto-favorato, kiu ekspluatis iujn imageblajn
aferojn por resendi la momenton de sia enrigimentio is la lasta pinto. Tiel, malgra ke
li estis simple rekrutita de la kontigento, li estis dek kvin jarojn pli aa ol mi. El lia
vizao disradiis kvieteco kaj doleco, tiom maloftaj en tiuj tempoj kaj lokoj, ke tio vekis
mian scivolon, alkrois mian atenton. Li mem sin prezentis kiel teozofo kaj pensis, ke mi
devus sekvi lin sur tiun vojon, ar li asertis, ke mi havis la tipan nimbon
La premire semaine, selon lhabitude, j'ai partag une chambre avec six ou sept autres
sergents. Eux aussi avaient atterri l aprs plusieurs transferts plus ou moins rapides et
tranges. Encore l, aprs tant d'annes, les visages de ceux que j'ai rencontrs se sont
estomps et mme leurs noms ont t irrmdiablement rays de mes souvenirs. Pourtant,
l'un d'eux a chapp ce trop grand nettoyage. C'tait un antimilitariste sursitaire qui
avait exploit toutes les ficelles pour repousser son incorporation jusqu' la dernire
limite. Bien que, simple appel du contingent, il avait quinze ans de plus que moi. De son
regard irradiaient une grande douceur et de la tranquillit, chose si rare dans ces temps
et lieux que cela rveilla ma curiosit et attira mon attention. Il se disait thosophe et
pensait que je devrais le suivre dans cette voie, car il assurait que j'avais le nimbe
caractristique...
*****

144
Tio okazis al mi! u mi povus imagi alian solvon? Mi timis, ke ne! Unu el la plej granda
krueleco, kiun la armeo povus kazi al mi, estus devigi min al nenifarado. Estis
preferinde por mi disrompi tonojn, ol resti neokupata. Mi ne plu scias per kia maniero a
kia pado, mi lairis por trafi la celon, sed in mi sukcese atingis.
Cela m'est arriv ! Pourrais-je trouver une autre solution ? Je craignais que non ! Un
des plus grands torts que l'arme pouvait me faire aurait t de me contraindre
l'inaction. Il tait prfrable pour moi de casser des pierres que de rester sans rien faire.
Je ne me souviens plus quels moyens ou chemins j'ai suivis pour trouver une solution,
mais j'y suis parvenu.
Denove, mi estis nomumita, kiel suboficiro respondeculo de la soldata kantino. Tio estis
interesa kaj grava funkcio, ar plejofte la kuirejoj pretigis la manon por pli ol kvin cent
homoj. ikaze, mi translokiis en dulitan dormoambron. Mi povas diri, ke mi estis
bonanca pro tio, ke la MDL (serento), kiu alvenis kun mi, estis vere simpatia
dormoambra kamarado.
J'ai t de nouveau affect comme sous-officier de la cantine pour la troupe. C'tait une
fonction intressante et importante du fait que les cuisines prparaient souvent des repas
pour plus de cinq cents hommes. Cette fois-ci, j'ai emmnag dans une chambre deux
lits. J'ai eu de la chance puisque le MDL (sergent ou margis) qui partageait ma chambre
tait sympathique.
Nia loejo estis en teretaa dometo, konstruita malanta la honora korto, en loko
apartigita kaj protektata de la arda suno danke al la oferemaj platanfolioj. iuj internaj
partoj de la ambro estis stukitaj el mortero sternita per ebentirbreto. e angulo de la
ambro ni havis lavotablon. Por la duo kaj necesejo ni devis iri en la remizon, kiu
apudis. La du litoj kaj rankoj estis kiel ie en armeo el grizverda metalo. La aspekto ni
sciis, kiom da generacioj de militistoj eluzis ilin.
Nous logions dans une maisonnette de plain-pied, situe l'arrire de la cour d'honneur,
dans un espace isol et protg des ardeurs du soleil par les feuilles des platanes. Tout
l'intrieur de la chambre tait crpi de mortier tal la taloche. Dans un coin, nous
disposions d'un lavabo. Pour la douche et les toilettes, il fallait aller dans une remise
ct. Les deux lits et armoires taient, comme partout dans l'arme, en mtal gris-vert.
leur aspect, nous savions combien de gnrations de soldats les avaient utiliss.
Tiu monaa sobreco ne malplais al ni. Ni kune sentis, ke tiu loko emanigis grandegan
kvietecon, kiu tuj havos sur ni profitdonan efikon dum la venontaj noktoj. Krome regis tie
dola freeco, kiun nenio laajne povus perturbi en ia ajn maniero
Cette sobrit monacale ne nous dplaisait pas. Tous deux, nous sentions que de cet
endroit manait une grande quitude qui allait tre, pour nous, trs profitable pendant
les nuits suivantes. Il y rgnait aussi une douce fracheur que, semble-t-il, rien ne
pourrait altrer de quelque manire que ce soit
Kiam mi endormiis "aliaj" nevideblaj loantoj vigle vekiis. Mi sentis la unuan pikon
kaj duan trian. Mi kolere diris:
- Estas strange! Mi ne adas flugi kulojn kaj tamen, ili ekatakas min.

145
Mi altis la elektran lampon por vidi, kio okazis, sed nenion vidis, kiu povus nin perturbi.
Mia kunulo sidis sur sia matraco, gratis al si la kapon kaj konfirmis, kion mi sentis:
- Anka mi estis pikita. ajnas, ke la nokto ne estos bela kiel oni povis in deziri.
Alors que je m'endormais, d'autres invisibles occupants s'veillaient lestement. J'ai senti
une piqure puis une 2e une 3e. En colre, j'ai dit :
- trange ! Je n'entends pas de moustiques et pourtant, ils m'attaquent.
J'ai allum la lampe pour en avoir le cur net, mais je n'ai rien vu de ce qui aurait pu
m'agacer. Mon voisin s'est assis sur son matelas, il s'est gratt la tte et a confirm ce
que j'avais senti :
- Moi aussi j'ai t piqu. Il semble que la nuit ne sera pas aussi agrable quon aurait pu
le souhaiter.
Post iom da tempo, kiel nenio estis videbla, ni malaltis la lampon, kaj kuiis en niajn
litojn. Kompreneble la tago estis peniga kaj ni bezonis ripozon por restarigi niajn fortojn.
Ni sole esperis trankvile dormi, sed kia stulta eraro! Malpli ol duonan horon poste, la
nevideblaj malamikoj tormatakis nin.
- Merdo! Merdo! Fek! Fiaoj! Ili voras min tute kruda! (Sincere, tiuj vortoj estis
forprucigitaj kontra mia volo kaj ne eblis reteni ilin.).
Aprs quelques instants, comme nous ne voyions rien, nous avons ferm la lumire et
nous sommes recouchs. La journe avait t pnible et nous avions besoin de reprendre
des forces. Nous esprions seulement pouvoir dormir tranquilles, mais quelle erreur !
Moins d'une demi-heure plus tard, les invisibles ennemis lanaient une attaque
d'envergure.
- M et m ! Quelle saloperie ! Ils me dvorent tout cru ! (Sincrement, ces mots taient
sortis contre ma volont et je n'avais pu les retenir)
Tio ne estis eltenebla! Ni freneze kuregis eksteren por trovi rifuon kaj, tie ni disetis la
veston kaj pantalonon de niaj piamoj en kiuj ajnis, ke tuta regimento de insektoj liveris
kontra nin finofaran batalon. Ni pravis, ar en la faldoj estis dekoj da tiuj fetoraj
bestetoj. Evidente, neniu lois en tiu dormo-ambro de tre longe. Pro tiu kruela
malabundeco, la cimoj estis mortontaj pro malsato, kaj ni venis oferi la bezonatan
nutraon, por ke ili pluvivu.
Ce n'tait pas supportable ! Nous avons couru dehors et nous nous sommes dbarrasss
de la veste et du pantalon de pyjama o il semblait que tout un rgiment d'insectes se
livrait contre nous une attaque dcisive. Nous avions raison, car, dans les plis, il y
avait des dizaines de ces insectes puants. Il tait vident que personne n'avait log dans
cette chambre depuis longtemps. cause de cela, les punaises taient affames et nous
sommes venus, juste point, leur offrir la nourriture qui leur faisait dfaut.
ar ni estis suboficiroj, ni ne intencis kapitulaci anta tia regimento, e se ili estis nombre
superaj al ni. Do, ni reiris sur la batalkampon, por spioni la malamikojn anta ol ekataki
ilin. La lampo, kiu lumigis nian dormo-ambron, estis tro alta a tro malforta, por ke ni
vidu kun sufie da precizeco. Tamen, kun granda atento ni malkovris la poziciojn de la
malamikoj. Cimoj atake sorgrimpis sur niajn litojn kie, la informoj de iliaj
antaesplorantoj, estis vere grandegaj kvantoj da rezerva provianto sufie por transvivi
multajn monatojn... Kun la helpo de niaj polampoj mi resupreniris is la kapo de la
146
kolumnoj de tiu armeo de kirasitaj soldatoj. Tiuj senfinaj kolonoj venis el la muroj
stukitaj de mortero, kiuj estis per ebenigilo krude glatigitaj. Tiamaniere postrestis centoj
da truetoj, en kiuj estis amasigitaj la sekcioj de la cimo-armeo.
En tant que sous-officiers, nous ne pouvions pas capituler devant un tel rgiment mme
suprieur en nombre. Nous sommes donc retourns sur le terrain pour espionner
l'ennemi avant de contre-attaquer. La lampe qui clairait la chambre tait trop haute et
pas assez forte pour que nous puissions voir avec assez de prcision. Malgr tout, en
redoublant d'attention nous avons dcouvert les positions de l'ennemi. Les punaises
montaient l'assaut de nos lits o, selon les informations de leurs claireurs, se trouvait
un important stock de vivres, suffisant pour les nourrir pendant plusieurs mois... Grce
nos lampes de poche, nous sommes remonts jusqu' la tte des ranges de cette arme
cuirasse. Ces colonnes sans fin venaient des murs crpis au mortier grossirement
galis la taloche. Ainsi, il y restait des centaines de petits trous o s'entassaient les
sections de l'arme des punaises.
Ni estis tro lacaj por tuj organizi veran kontraatakon. Ni decidis retreti por nin bone
prepari kaj nin organizi je tia celo. Anta la dometo, la oseo estis lumigita per
lumstango. La cimoj forfuas anta forta lumo, kaj pro tio ni metis tien niajn litaarojn,
kiujn unue ni energie skuis por elpeli la restantajn malamikojn. Finfine, ni rajtis trovi la
tiom bezonatan dormon.
Nous tions trop fatigus pour lancer immdiatement une vraie contre-attaque. Nous
nous sommes retirs pour nous y prparer. Devant la maison, la route tait claire par
un rverbre. Vu que les punaises fuient la lumire forte, nous y avons mis nos literies
aprs les avoir nergiquement secoues afin d'en dloger les resquilleurs. Enfin, nous
avons eu droit un repos rparateur.
Je la sunlevio malfermante la okulojn mi ekvidis altrangan oficiron, kiu pais la la
oseo por aliri ekpreni sian deoradon. Mi ne scias, kiu el mi a li estis la plej mirigita. Mi
vekiante tie sen tuj memori la antavesperajn eventojn. Li ekvidante la matracojn, kies
eesto en tiuj lokoj ajnis eksterkutima. Ili estis metitaj, flanke de la oseo kaj rekte
surgrunde. Sur ili dormis homoj zorge buligitaj en littukoj. Iom hezitema, li ultrumis kaj
silente darigis sian vojon.
Ouvrant les yeux, au lever du jour, j'ai entrevu un haut grad qui passait par l pour
aller prendre son service. Je ne sais qui de nous deux a t le plus tonn. Moi, en me
rveillant cet endroit sans me souvenir, tout de suite, des vnements de la veille. Lui,
en apercevant les matelas dont la prsence en ces lieux semblait insolite. Ils taient
poss, au bord de la chausse, directement sur le sol et sur eux dormaient deux hommes
soigneusement enrouls dans des draps. Un peu hsitant, il leva les paules et en silence
continua son chemin.
Post rapida duo, ni aliris al la atelieroj de la regimento por pruntepreni du almojn.
Tiam, armitaj de niaj almoj, ni konscience bruligis iujn internajn partojn de nia dormo-
ambro. La plafono, la muroj kaj la planko estis tute el cemento, kaj, pro tio, ni
antatimis nenian incendion. iufoje, kiam la fako de la almoj trafis neston de cimoj, la
varmeco de la flamo veligis la cimojn, kiuj tuj eksplodis en etaj sekaj klakadoj eletante
multajn fajretojn. Timante, ke la malamikoj tiru profiton el pazoj por reokupi la jam
perditajn terenojn, ni laboregis la tutan tagon sen spirmomento. La metalaj litoj, somieroj
147
kaj rankoj rajtis la saman komplezan traktadon. Vespere, je la deka, kiam ni deklaris la
finon de la batalo pro la ekstermado de la kontraarmeanoj. Tiam ni solene reokupis la
lokojn, kaj festis nian venkon kun frea biero.
Aprs une douche rapide, nous sommes alls l'atelier emprunter deux chalumeaux.
Ainsi arms de lances flammes, nous avons minutieusement brul toutes les parties
intrieures de la chambre. Le plafond, les murs et le sol taient tout en ciment, donc
aucun risque d'incendie n'tait craindre. Chaque fois que la gueule du chalumeau
passait sur un nid de punaises, la flamme les cuisait et elles explosaient en petits
claquements secs tout en projetant de multiples petites tincelles. Craignant que l'ennemi
ne tire profit de pauses pour reprendre le terrain perdu, nous avons travaill toute la
journe sans le moindre rpit. Les lits, sommiers et armoires mtalliques eurent droit au
mme traitement. dix heures du soir, nous avons dclar la fin des combats par
extermination de lennemi. Nous avons solennellement repris possession des lieux et ft
notre victoire avec une bire bien fraiche.

37 : Tiom da anoj ! - Tant de changements !

Tiun vesperon, mi malfacile trovis la dormon kaj la memoro de Maria revenis en mian
kapon, tamen de multaj semajnoj mi ne plu pensis pri i. Jam en Besomburgo iaj leteroj
alvenis pli kaj pli malofte, mallonge, malvarme. ia lasta letero parolis pri ekzameno,
kiun i trapasis, bone sukcesis kaj pri la cetero... Tiel i skribis:
- Mi ricevis mian nomumon, kiel kontistino en Marsejlo. Mi timas, ar unue estos
prova periodo kaj balda mi devos forlasi la gepatrojn Tamen, mi estas kontenta ii
sendependa kaj ne plu esti sub la jugo de la patro Fari, kion mi volas! Jen nova vivo!
Mi rakontos al vi
Ce soir-l, je me suis facilement endormi et le souvenir de Marie revint dans ma tte
pourtant, pendant plusieurs semaines je n'y avais plus pens. Dj Bessombourg, ses
lettres qui me parvenaient taient plus rares, courtes et distantes. Dans la dernire, elle
parlait d'un examen qu'elle venait de passer et de russi et des suites... Voil ce qu'elle
crivait :
J'ai reu ma nomination comme comptable Marseille. J'prouve quelques craintes,
car il y a d'abord une priode d'essai et ensuite je devrai quitter le cocon familial Je
suis tout de mme contente de ne plus tre sous l'autorit de mon pre Faire ce que je
veux ! Une nouvelle vie ! Je te raconterai
Kio estis okazanta? i trovis novan vivon, certe aliajn amrilatojn, kaj neniam i respondis
al mia lasta letero. "For de la okuloj, for de la koro" diras la saulo kaj la fonto sekias.
Kio i estis, tiu junulino, kiun mi neniam, e unu solan fojon, renkontis? Rilate al i mi
konis nur la vizaon de la eta knabino, kies foto estis gluita malanta la pordo de mia fera
ranko. Kiam ni komencis la korespondadon, i sendis al mi, tiun foton asertante kun
granda bedaro, ke i ne havas aliajn. Tiel neatendita surprizo estus devinta meti al mi
demandon. Sed ne! Mi estis tro simplanima knabo por malbone pensi pri tiaj aferoj.

148
Qu'tait-il arriv ? Elle avait trouv une autre vie, srement aussi d'autres amours, mais
jamais rpondu ma dernire lettre. "Loin des yeux, loin du cur" dit le sage et l'amour
s'tiole. Qui tait-elle, cette jeune fille que je n'avais mme pas rencontre une seule
fois ? D'elle ! Je ne connaissais que le visage de la petite fille dont la photo tait colle
derrire la porte de mon armoire mtallique. Lorsque nous avons commenc
correspondre, elle m'avait envoy cette photo m'assurant, avec grand regret, qu'elle n'en
avait pas d'autres. Cette rponse inattendue aurait d me mettre la puce l'oreille.
Mais, non ! J'tais trop naf pour voir l'anomalie.
Sur tiu foto estis knabineto dekunujara sidanta e tablo en klasambro. iaj brakoj
etenditaj kaj manoj kunigitaj kuis sur la labortablo. Du harvostetoj agrable fiksis iajn
mallongajn harojn de helkatana koloro supren. La brilaj kristalklaraj okuloj mirige
reliefigis la vizaon de knabino tro saa kaj obeema. Je iu el la antaa angulo de la tablo
eteta bukedo el violoj kompletigis la bildon certe la bona pripenso de la fotisto, okaze de
la klasfotografado. Do, nenio koncernanta la tiam nunan Marian, kiu eble ne deziris sin
montri al mi. Mi iris tiun paperan spuron de la estinteco, tial i aliris pli malproksime en
la nebulon malanta kiu i volonte restis kaita for el miaj okuloj.
C'tait la photo d'une fillette de onze ans assise devant sa table de classe. Ses bras
tendus et ses mains jointes taient poss sur la table. Deux couettes retenaient
agrablement ses cheveux courts, chtain clair, sur le dessus. Les jeux brillants, profonds
comme du cristal, donnaient du relief au visage d'une enfant trop sage et obissante. Sur
un coin avant de la table, un petit bouquet compltait le tableau habilement prsent par
le photographe l'occasion de la photo de classe. Donc, rien concernant la Marie
d'alors qui, probablement, ne dsirait pas se montrer moi. J'ai dchir cette empreinte
du pass ainsi, elle s'est plus profondment enfonce dans le nuage derrire lequel elle
tait volontairement reste cache loin de mes yeux.
*****
Mi povis libere cirkuladi ie en la urbo je iu ajn horo. Nokte, pro singardo mi nur malofte
transpasis la gardistejon. Mi iam havis je mia dispono ipon, kamionon kaj oforon. Tiun
privilegion mi uldis al mia funkcio de responsa suboficiro en la kantino (soldata
restoracio). Kiel kutime, mia laboro konsistis en pretigado de la menuoj per anticipo tiel,
ke mi povu aeti la bezonatajn variojn sufie frue kaj organizi la taskon de la kuiristoj.
Tiu funkcio estis senrilata kun tiu, kiun mi faris antae en la kompanioj, kie la soldatoj
malmulte nombris kaj la fakaj aparatoj en la kuirejoj mankis. i tie, ni havis profesian
kuirejon provizitan per iu dezirinda ilaro.
Je pouvais librement circuler dans toute la ville, n'importe quelle heure. La nuit, par
prudence, j'ai rarement franchi le poste de garde. J'avais toujours ma disposition une
jeep, un camion et un chauffeur. Ce privilge je le devais ma fonction de sous-officier
responsable de l'ordinaire (restauration de la troupe). Comme d'habitude, cela consistait
: tablir les menus suffisamment l'avance, acheter les produits alimentaires
correspondants et organiser le travail des cuisiniers. Ce travail tait trs diffrent de ce
que je faisais avant dans les compagnies o les soldats taient peu nombreux et le
matriel professionnel inexistant. L, je disposais d'une cuisine professionnelle quipe
de tout le matriel souhaitable.

149
Mia laboro tre plais al mi, sed i estis tempo raba kaj tial mi devis bone organizi mian
horplanon. La plenumado de la malfacila tasko, same kiel de la aliaj, estis utila al mi
mem, ar i plibonigis mian scipovon pri la komercaj aferoj. Pli grava por mi, tiam mi
neniam havis tempon por enui kaj tro cerbumi
Mon travail tait intressant, mais exigeait beaucoup de temps disponible tel que j'aie d
rigoureusement organiser mon emploi du temps. Les tches difficiles, aussi bien que les
autres, m'taient utiles, car elles me permettaient d'amliorer mes comptences
commerciales. Plus important ! Je n'avais pas le temps de m'ennuyer ni de trop revenir
sur le pass...
Mia antaulo, kiun mi nomos serento Paldo konscience farigis al mi la rondiron de la
pograndistoj kaj la aliaj komercistoj al kiuj ni aliris por pogrande aeti la nutraojn
interalie: la panisto, la Centra Viandejo, la grocisto pri fruktoj kaj legomoj kaj la
"Ekonomejo" de la armeo, kiu havis de armeo nur la nomon, ar i ne estis tata sed
civila entrepreno.
Mon prdcesseur, que je nommerai sergent Paldo, me fit faire le tour des fournisseurs
en gros et autres magasins o nous nous approvisionnions en produits alimentaires soit :
le boulanger, la boucherie centrale, le grossiste en fruits et lgumes et l'conomat de
l'arme. Ce dernier n'avait de l'arme que le nom, car c'tait une entreprise prive et non
publique.
En la Centra Viandejo la serento Paldo pli longe prezentis min al la direktoro, ia
altstatura fortulo el almena cent dudek kilogramoj, kies voo estis tiel klarionanta, ke
estante aliflanke de la bulvardo i estis bone adebla. La vastega laborejo ricevis eksteran
lumon tra lara vitrotegmento, tiel longa, kiel la laborejo. La la arano de la laborejo
ajnis al mi, ke estis sufie da labortabloj por dek du viandistaj komizoj, sed ili estis nur
tri. La direktoro per larega movo de la mano kaj bedara sopiro deklaris, kvaza li
parolus al si mem:
- Preska iuj francoj jam estas foririntaj. La klientaro ias rarao! Pli ol kvindek
procentoj de la armeanoj, kiuj anta regule venis aeti tien, jam foriris. Mi ne scias, kiom
da tempo mi povos darigi mian laboron
la Boucherie Centrale, Paldo me prsenta plus amplement au patron, une espce de
gant d'au moins 120 kg, dont la voix tait si puissante que, mme en tant de l'autre ct
du boulevard, elle tait aisment audible. La vaste salle de dcoupe recevait la lumire
extrieure travers de larges baies s'ouvrant sur le toit et couvrant toute la longueur. Vu
la disposition de la salle, il me semblait qu'il y avait assez de place pour une dizaine de
commis-bouchers, mais ils n'taient que trois. Le patron, d'un large mouvement de la
main et un soupir de dception dit, comme s'il se parlait lui-mme :
- Presque tous les Franais sont dj partis. La clientle devient rare ! Plus de cinquante
pour cent des armes qui venaient rgulirement s'approvisionner ici sont aussi partis. Je
ne sais pas combien de temps je pourrais continuer mon travail
Anta nia foriro de la "Centra Viandejo" por darigi nian rondiron, la serento Paldo, en
la eesto de la direktoro, flustris al mi:
- Se vi regule venas aeti tien, tiam iun monaton la kontisto diskrete donos al vi
koverton.
150
La direktoro aldonis:
- Ni repagos al vi de la mano al la mano unu centonon de la elspezoj. Tio estas la ristorno,
kiun ni iam konsentas! Ne timu! Ni estas seriozaj homoj kaj pri tio nenio estas skribita
en niaj libroj. Nenia spuro postrestas.
Avant notre dpart de la "Boucherie Centrale" pour continuer notre circuit, Paldo, en
prsence du patron me dit mi-voix :
- Si tu viens rgulirement acheter ici, chaque mois, le comptable te remettra
discrtement une enveloppe.
Le patron renchrit :
- Nous vous reverserons, de la main la main, un pour cent des achats. C'est la ristourne
habituelle que nous consentons. N'ayez crainte ! Nous sommes des gens srieux et ce
sujet, rien n'est enregistr dans nos livres. Il ne reste aucune trace.
Tiam, sin turnante al la serento Paldo:
- Mi deziras al vi bonan ancon por via reiro en la civilan vivon. Mi estis kontenta labori
kun vi. Ne forgesu, tuj iru al la kontisto. Li preparis vian koverton, tial vi ricevos tion,
kion via laboro meritas.
La serento Paldo eniris en la apudan oficejon. Signante al mi la direktoro flustris:
- Venu kaj rigardu! Estas serioza ! Mi ne ercis pri tio.
Alors, se tournant vers le sergent Paldo :
- Je vous souhaite bonne chance pour votre retour la vie civile. J'ai t content de
travailler avec vous. N'oubliez pas de passer chez le comptable. Il a prpar votre
enveloppe. Ainsi vous recevrez ce que votre travail mrite.
Le sergent Paldo entra dans le bureau voisin. En me faisant signe, le patron chuchota :
- Venez et regardez ! Cest srieux ! Je ne plaisantais pas.
Tiam mi spektanto kaj spektakle vidis la kontiston, kiu donis malfermitan koverton al la
serento Paldo. Tiel la monbiletoj, kiujn la serento Paldo malavare ricevis, estis bone
videblaj. La direktoro de tiu magazeno estis us perdanta bonan klienton pri kiu li longe
postsopiros.
J'ai vu, en tant que spectateur, le comptable remettre une enveloppe ouverte au sergent
Baldo. Les billets de banque que ce dernier gnreusement recevait taient parfaitement
visibles. Le patron de ce magasin venait juste de perdre un bon client qu'il regretterait
longtemps.

38 : Post la nokto ! - Aprs la nuit !

En situacio, kie la korespondado (sola ligilo kun la ekstera mondo) estas grava afero por
soldato, mi ne plu ricevis leteron. Kamarado, regule renkontata de mi en la komuna
manosalono por oficiroj kaj sub-oficiroj, rimarkis tion. Evidente iam ni babiladis dum
manoj pri nia vivo ekster armeo kaj kompreneble, pri virinaj aoj.

151
Dans une situation o la correspondance (seul lien avec le monde extrieur) est
importante pour un soldat, je ne recevais plus aucune lettre. Un collgue, que je
rencontrais souvent au mess des officiers et sous-officiers, le remarqua. videmment,
nous bavardions toujours, pendant les repas, de notre vie hors de l'arme et, bien sr,
d'histoires fminines
Li rediris al mi la iam rediritan rekantaon pri amrilatoj. "La plej efika rimedo por
forpui kordolorojn estas havi novan amon". Babilante kaj ridetante li iis pli preciza:
- Anstata iri en la arabajn magazenojn kaj grocistojn por aeti viajn bezonatajn varojn
por la soldata restoracio iru unufoje al la Armea Ekonomejo, kiu, spite sian nomon, havas
nenion de militestro. i tie estas belega knabino, vera ekzotika floro en tiu angalo. Se vi
ekvidus la rideton, kiu lumigas ian vizaon, tiam, vi estus kaptota kaj por iam vi ne plu
pensos pri tiu Maria a iu alia ino, ar ili sinkos en la neniecon. Vi ne povas in eviti. En
la akceptejo i pretigas la mendo- kaj elirkuponojn. Mi ne konas ian nomon, sed la
baptonomo estas " Valeriana"
Il me rpta l'ternelle ritournelle concernant les relations amoureuses. "Le moyen le
plus efficace d'oublier une peine de coeur, c'est de trouver un autre amour". En
bavardant et riant, il devint plus prcis :
- Au lieu d'aller dans les magasins arabes et chez les grossistes pour acheter les produits
pour la cantine, va une fois l'conomat des armes, qui malgr son nom n'a rien de
militaire. Il y a l une superbe crature, vritable fleur exotique dans cette jungle. Si tu
apercevais le sourire, qui illumine son visage, alors, tu serais captiv et ne penserais plus
cette Marie ou une autre fille, car elles disparaitraient dans le nant. Tu ne peux pas
la rater ! l'accueil, elle prpare les commandes et bons de livraison. Je ne connais pas
son nom, mais son prnom est "Valriane".
- Malgra tio, atentu bone! i estas ege alloga knabino. Se la soldatoj dirus "La afero ne
estas en la sako". Al mi la vortoj "la celatingo ne estas sekurigita" aspektas pli tagaj, des
pli, kiam temas pri tiaj aferoj. Vere multaj militistoj amindumis kaj amindumos in, kaj
evidente is hodia iuj malsukcesis. i iam estas ridetanta, sed de malproksime, ar i
serioze vicias je brakdistanco
- Fais tout de mme attention ! C'est une jeune fille trs attirante. Les soldats diraient :
"L'affaire n'est pas dans le sac". Pour moi, "la victoire n'est pas garantie" semble mieux
convenir, surtout dans ce type d'affaires. De trs nombreux militaires sont tombs et
tomberont amoureux d'elle et, jusqu' ce jour, tous ont chou. Elle est toujours
souriante, mais inapprochable, car elle sait garder ses distances
Mia funkcio de suboficiro en la soldata restoracio postulis de mi multe da laboro despli,
ke mia superulo neniam eliris el sia oficejo. Tamen mi ne plendis pri tio, ar tiu relativa
libereco en miaj movoj donis al mi plezuron kaj fierecon.
Ma fonction de sous-officier de l'ordinaire exigeait beaucoup de travail d'autant plus que
mon suprieur ne sortait jamais de son bureau. Je ne m'en suis jamais plains, puisque
cette relative libert de mouvement me plaisait et me donnait une certaine fiert.
Malgra tiu plenumo de laboro, mi sentis grandan vakuecon en mia vivo kaj tio estis
malfacile klarigebla. Dum longa tempo estis okazinta tiom da eventoj ofte malagrablaj,
ke mia kapo ne havis tempon por pripensi mian propran situacion. En Alero, tiu
eksternormala situacio kaj frenezeco malaperis. La vivo denove normaliis. Tre certe tio
152
okazis pro la pafesigo, kaj, ar, tiam ni vivis en kazerno. La muroj, reguloj kaj ia pli
klasika administrado kreis atmosferon de sekureco, kvieteco kaj normaleco, kiuj tiom
mankis dum longa periodo. Tiam mia menso denove normale funkciis kaj mi povis pensi
pri miaj propraj zorgoj.
Malgr cette charge de travail, je sentais, dans ma vie, un grand vide difficilement
explicable. Pendant une longue priode, ils s'taient produit tant d'vnements, souvent
mauvais, que je n'avais pas le temps de rflchir ma propre situation. Alger, cet tat
anormal et frntique avait disparu. La vie redevenait normale. Certainement, c'tait le
rsultat du cessez-le-feu et de notre retour en caserne. Les murs, les rglements, et une
administration plus classique craient une atmosphre de scurit, de tranquillit et de
normalit qui avait tant manqu pendant une longue priode. Mon esprit refonctionnait
normalement et je pouvais penser moi-mme.
Por restarigi ekvilibron en mia kapo, eble la leteroj de Maria estus bonaj rimedoj, sed kial
paroli pri io, kio ne plu ekzistis? La okazintaj eventoj en Alerio produktis en mia kapo
veran kataklismon kaj mi iam bezonis orientajn punktojn malfacile haveblajn. Pro tio mi
alkroiis al io, kion mi trovis, e se foje mi tute fiaskis pro la malbone elektitaj
gvidosignoj.
Pour rtablir l'quilibre dans ma tte, les lettres de Marie auraient peut-tre t utiles,
mais pourquoi parler de ce qui n'existait plus ? Les vnements d'Algrie avaient produit
dans ma tte un vrai cataclysme et j'avais toujours besoin de points de repre difficiles
trouver. cause de cela, je m'accrochais tout ce que je pouvais, mme si parfois
j'chouais parce que j'avais mal choisi les signes d'orientations.
Post du a tri semajnoj, kaj bona organizado, mi sukcesis pari tempon. Subite, la tagoj
iis pli longaj. Tial, mi inventis kaj multobligis iujn fareblajn agojn por plenigi tiun
liberigitan spacon. Prefere, ol resti cerbumante, kiel iam mi konsentis fari iun ajn
laboron por liberigi mian menson.
Aprs 2 ou 3 Sem., et une srieuse organisation, jai russi gagner du temps. Soudain,
les jours taient plus longs. C'est pourquoi j'ai cherch et multipli tout ce qui tait
faisable pour remplir ce temps. Plutt que de rester ne rien faire, comme toujours, je
prfrais me trouver n'importe quelle occupation.
Iun tagon sen antapenso ni alvenis anta la kradportalo de la Armea Ekonomejo. Estis
tro frue, ar i ankora estis fermita. Multaj oficiroj kaj suboficiroj reprezentantaj la
proviantajn servojn de la armeaj kompanioj, kiuj estis lokitaj en la regiono, jam atendis
la malfermon. Tute normale mia oforo viciis malanta la lasta eestanta kamiono. u
estis scivola inklino, enuo a alia motivo, kiu puis min tien? Eble multaj aoj konkuris
al tiu celo kaj anka tiu mistera Valeriana
Un jour, par hasard, nous sommes passs devant le portail de l'Ecomomat des armes.
C'tait trop tt, car il tait encore ferm. Dj, de nombreux officiers et sous-officiers
responsables de l'approvisionnement des Cies qui taient dans la rgion attendaient
l'ouverture. Tout normalement, mon chauffeur prit place dans la file des camions. tait-
ce la curiosit, l'ennui ou une autre raison qui nous avait conduits l ? Probablement,
plusieurs choses y contriburent, dont la mystrieuse Valriane

153
Atendante en la vico, kiu nun iom post iom komencis antaeniri dum la elirantaj aritaj
kamionoj reveturis al siaj kazernoj a tendaroj, mi demandis al mi mem :
- kion vi faras tie? u ne estas stultao kuri post nekonata knabino, kiu eble ne ekzistas?
u tiu bona kamarado parolanta pri belega knabino por orienti min tien, ne mokis min?
Eble Valeriana neniam ekzistis kaj anstata belulino, tra la gieto mi vidos la kapon de
virao a de malbela virino, tiel malagrabla, kiel mallibereja gardistino!
En attendant dans la file qui, peu peu, s'tait mise avancer alors que des camions
chargs repartaient leur caserne ou leur campement, je me demandais :
- Qu'est-ce que je fais l ? N'est-ce pas stupide de courir aprs une jeune inconnue qui
peut-tre n'existe pas ? Est-ce que cet ami qui m'a parl de cette fille ne s'est pas moqu
de moi ? Peut-tre qu'elle n'existe pas et qu'au lieu d'une beaut, travers le guichet, je
verrai la tte d'un type ou d'une mochet aussi dsagrable qu'une gardienne de prison !
De longa tempo, mi estis absorbita en miaj pensoj, kiam voo eksaltigis min :
- MDL? Estas via vico! Ho! Mi maloportunis vin! u vere vi volas mendi ion?
Ho ve! La diablo pikis min. Tia knabino sidanta malanta la gieto estis vera anelo de la
ielo! Je tia vidao spiro subite mankis al mi. i vidis mian enon kaj por rompi la
silenton diris:
- u vi preparis vian mendon?
Depuis un bon moment, j'tais absorb dans mes penses quand une voix me fit
sursauter :
- MDL ? C'est votre tour ! Oh ! Je vous ai drang ! Dsirez-vous commander quelque
chose ?
Quelle surprise ! J'tais ensorcel. Cette fille, assise derrire le guichet, tait belle
comme un soleil ! cette vue, je suis rest dconcert. Elle vit mon gne et pour rompre
le silence dit :
- Avez-vous prpar la commande ?
Kia voo! Kia vizao!...
i pacience atendis dum mi, tiel mallerta kiel adoleskanto kiu amindumas por la unua
fojo, ne plu memoris la kialon de mia alveno. Ne retrovante miajn vortojn kaj strebante
por doni iun ajn respondon, mi balbutis:
- Certe, jes!
Felie, spiritvigleco reekregis mian kapon. Elprenante dokumenton el mia aktujo mi
metis in, anta mi, sur la gietobreton kaj atente rigardis la junulinon :
- Do! Vi esta Valeriana?
- Jes! Vi pravas kaj vi estas la MDL?
- MDL Roero Kondono.
Quelle voix ! Quel visage !... Elle attendait patiemment et moi, aussi maladroit qu'un
adolescent qui tombe amoureux pour la premire fois, je ne me souvenais plus de la
raison de ma visite. Ne retrouvant pas mes mots et peinant pour donner une quelconque
rponse, j'ai balbuti :
- Oui, bien sr !

154
Heureusement que j'ai pu rapidement reprendre le dessus. Sortant un document de ma
serviette je l'ai pos devant moi sur la tablette du guichet tout en regardant attentivement
la jeune fille.
- Donc ! Vous tes Valriane ?
- Oui ! Vous avez raison et vous tes le MDL ?
- MDL Roger Condon.
Jam i skribis mian nomon kaj tiun de mia regimento videble danke al la insignotuko
kudrita sur mia emizbrako. Tiel dola kaj delikata rideto heligis ian vizaon, ke mi ne
sukcesis, a ne volis malligi mian rigardon de i por nenion perdi, a maltrafi e la plej
etan eron. Subite plena je adaco mi flustris al i:
- Oni ne mensogis al mi! Vi estas vere belega knabino, kaj e multe pli ol tio. Mi supozas,
ke tion oni jam diris al vi mil kaj milfoje. Miaj vortoj ne estas originalaj, sed tio ne estas
grava, ar neniu inventis aliajn por tion diri. Vi estas arma
Dj, elle crivait mon nom et celui de mon rgiment visible sur les insignes cousus sur
les bras de ma chemise. Un sourire doux et dlicat illuminait son visage, duquel je n'ai
pas russi ou n'ai pas voulu dtacher mon regard pour ne rien en perdre ni risquer d'en
rater quelque chose. Subitement plein d'audace, je lui ai chuchot :
- On ne m'a pas menti ! Vous tes vraiment une ravissante jeune fille et mme plus. Je
suppose qu'on a d vous le dire mille fois. Mes paroles ne sont pas originales, mais ce
n'est pas important, car personne n'a jamais invent d'autres mots pour le dire. Vous tes
charmante...
i malrapide relevis la kapon, kaj de siaj magiaj okuloj i fikse rigardis min. Inter ni, nur
kvindek centimetroj, sed vidalvide, du apartaj mondoj sin observis, preska kontrais.
Elle releva lentement la tte et, de ses yeux magiques, elle me regarda fixement. Entre
nous, seulement cinquante centimtres, mais, de part et d'autre, deux mondes diffrents
s'observaient, s'opposant presque.
Mi strebis eniri pli profunde, kvaza iaj okuloj estus du fenestroj malfermataj al la
sekretoj de ia spirito. i ne mallevis siajn okulojn; mi ne deturnis mian rigardon. Mi
renkontis helenan belecon, sed anka dolan pinoprenon de ironio. En granda silento,
miaj okuloj kriis, tiel fortaj, kiel ili povis tion fari:
- Mi ne volas vundi vin! Permesu, ke mi ios via amiko
Je m'efforais de pntrer plus profondment, comme si ses yeux taient des fentres
ouvertes sur les secrets de son esprit. Elle ne baissa pas les yeux ; je n'ai pas dtourn les
miens. J'ai vu la beaut d'Hlne, mais aussi une douce pointe d'ironie. En silence, mes
yeux ont cri, aussi intensment qu'ils pouvaient le faire :
- Je ne te veux pas de mal ! Permets-moi d'tre ton ami
u i askultis min? u i perceptis miajn kriojn? Post kelkaj senfinaj sekundoj, i, iam
fikse rigardante min, malrapide diris:
- u vi scias MDL Roero Kondono, ke malanta vi staras dudek personoj, kiuj
malpaciencias?
M'avait-elle cout ? Avait-elle entendu mes cris ? Aprs quelques longues secondes,
toujours en me regardant fixement, lentement elle dit :

155
- Savez-vous MDL Roger Condon, que derrire vous attendent une vingtaine de
personnes qui s'impatientent ?
Tamen, kvaza mi nenion komprenus, mi daris:
- Valeriana, mi tre atas tiun bapto-nomon. Vi estas Valeriana, kaj mi Roero. Estas pli
simpla kaj natura diri Valeriana kaj Roero ol Sinjorino kaj MDL. Tio ne malhelpos la
laboron...
Mais, feignant de ne rien avoir compris, j'ai poursuivi :
- Valriane ! J'aime beaucoup ce prnom. Vous tes Valriane et moi, Roger. C'est plus
simple et naturel de dire Valriane et Roger que mademoiselle et MDL. Cela ne gnera
en rien le travail...
Havante mienon tre enata i ekrigardis flanken, kie sidis ia mastrino anta skribtablo.
i susuris:
-Mi forte timas, ke mia mastrino ne atus tion

Le visage trs gn, elle regarda ct o, devant un bureau, se tenait assise une femme
l'aspect rigide et pourtant trs belle. Elle murmura :
- Je crains fortement que ma patronne n'apprcie pas cela
Mi sentis, ke la ridindeco kaptis min, sed tio ne povis min deteni de mia decido, ke mi
aliru is la decidita celo. Nenion mi perdos, ar mi havis nenion perdotan. Vere, mi tute
ne rekonis min! Kelkajn monatojn pli frue, precize anta mia eniro en la soldatservo, mi
estis tro timema. Hodia nenio ajnis obstakli al mi.
Je sentais le ridicule, mais cela ne pouvait m'empcher de poursuivre ma dcision d'aller
jusqu'au bout. Je ne perdrai rien, car je n'avais rien perdre. Je ne me reconnaissais
absolument plus ! Quelques mois auparavant, prcisment avant mon incorporation,
j'tais affreusement timide. Aujourd'hui, rien ne semblait pouvoir me faire obstacle.
La onidiroj, Valeriana ne havis fianon, do nenio krom mia antaa timemo povis eni
min. Mi tiam tuj decidis konkeri la koron de la belulino. Iu fama militisto diris: "iu
soldato havas bastonon de maralo en sia tornistro". Mi ne havis tiom gravan ilon, sed mi
intencis uzi tiujn, kiujn donis al mi la vivo. Tiu knabino estis tro belega, por ke mi ne
provu, "ion riski por ion gajni" kaj, tial trafi ian koron. Kion la forto ne povos fari, la
pacienco tion faros.
J'appris que Valriane n'tait pas fiance donc rien si ce n'est ma timidit passe ne
pouvait faire obstacle. J'ai donc dcid de gagner le cur de la belle. Un fameux
militaire a dit : "Chaque soldat a un bton de marchal dans sa giberne." Je n'avais pas
d'outil aussi puissant, mais ceux que m'avait donns la vie allaient me servir. Elle tait
trop belle pour que je ne risque pas le tout pour tout et ainsi toucher son cur. Ce que la
force ne pourrait faire, la patience le fera.
Plilatigante la voon por esti bone adebla de la proksimuloj, mi eldiris mian nomon kaj
tiun de mia regimento, kvaza mi nur respondus al la peto de Valeriana. Mi anka
aldonis, por doni pli da fortoj al miaj paroloj, ke ni havis je mano plurajn centojn da
homoj, kvanto, kiu foje kreskis por superi la milon. Pro tio, mi estos devigita veni regule
kaj eble iun tagon por akiri proviantojn.

156
levant la voix, pour tre parfaitement entendu de ceux qui taient ct, j'ai nonc
mon nom et celui de mon rgiment comme si je rpondais seulement la demande de
Valriane. J'ai encore ajout, pour marquer le coup, que nous avions plusieurs centaines
d'hommes nourrir, nombre qui parfois dpassait le mille. Et, cela m'obligera venir
souvent pour m'approvisionner, peut-tre mme tous les jours.
La videble interesata mastrino levis la kapon. Balda i alproksimiis por sin prezenti kaj
proponi sian helpon. Kelke da vortoj sufiis, por ke i diru al mi kiel funkciis la
magazeno kaj kiujn varojn ili vendis en i. Mi seriozmiene askultis in anta ol diri, ke
precize mi jam ricevis tiujn informojn de Valeriana, kaj, ke tio perfekte estis, kion mi
bezonis
La patronne visiblement intresse leva la tte et, peu aprs, vint se prsenter et proposer
son aide. Quelques mots suffirent pour qu'elle me dise comment fonctionnait le magasin
et quels types de produits y taient vendus. Je l'ai coute attentivement avant de lui dire
que Valriane venait justement de me l'expliquer et que cela me convenait parfaitement...
Tio estis la unua fojo, kiam mi venis tien por aeti proviantojn, ar en ia nomo " La
Armea Ekonomejo" estis la vorto "armeo", kiu ege enis min. Mi iam preferis negoci
kun civilaj komercistoj ol magazenoj, kiuj havis kontrakton kun la administracio. Mi
uste tiam anis opinion.
C'tait la premire fois que je venais ici acheter des fournitures, car dans le nom
"conomat des armes" il y avait le nom "arme" qui me gnait un peu. Je prfrais
ngocier avec les commerants civils plutt que ceux qui dpendaient de l'administration.
J'ai alors chang de point de vue.
La mastrino, digna kaj eleganta virino kvindekjara, staris iom da tempo apud ni, dum la
stokistoj amasigis la varojn sur la arokajon, malanta nia kamiono. Fine kontentigita
pro la bona plenumo de la mendo, i aliris por zorgi pri aliaj aferoj, anta ol residii e
sia skribotablo. Se la mastrino estis kontenta, anka mi evidente, ar la vojo al Valeriana
estis pli malfermita kaj libera ol iam.
La directrice, digne et lgante femme de cinquante ans, resta un moment prs de nous
pendant que des stockistes groupaient les produits derrire le camion. Enfin, rassure
par le bon droulement des oprations, elle alla s'occuper d'autres affaires avant de
retourner son bureau. Si la patronne tait contente, je l'tais moi aussi, car la route
Valriane tait plus ouverte et libre que jamais.
Memkritiko puis min al tiu dedukto: Kiu? Jes, kiu estus kapabla stari kiel marmoro anta
tiel bela, dola, milda vizao? El i fontis mielo. Denove kaj senhezite, mi klare aperigis
al Valeriana, ke mi ne estis indiferenta kaj deziris gajni sian amindecon.
De la situation je dduisis : Qui ? Qui serait capable de rester de marbre devant un si
beau, doux et apaisant visage ? D'elle coulait le miel. De nouveau et, sans aucune
hsitation, j'ai clairement montr Valriane que je n'tais pas indiffrent et souhaitais
gagner son amiti.
Anta foriro, ar evidente mi ne povis stari iam tie, mi sciigis, per sufie alta voo por
esti bone adebla de la mastrino kaj de ia edzo, kiuj kune estris la entreprenon:

157
- Bonege por la servo kaj agrabla efikeco. Jam tiam mi revenos regule, kiel antadirite
por aeti ion, kion ni bezonos. Mi dankas vin por via akcepto anka al vi, Valeriana.
Avant de partir, puisqu'videmment je ne pouvais pas rester l tout le temps, voix
suffisamment forte pour tre entendu de la patronne et de son mari, qui ensemble
dirigeaient l'entreprise, jai fait savoir :
- Le service est trs bien et l'efficacit apprciable. Je viendrais donc rgulirement,
comme je l'ai dit, pour acheter tout ce qu'il faudra. Je vous remercie pour votre accueil et
aussi celui de Valriane.
Tion dirante, mi diskrete palpebrumis al Valeriana, kiu reciprokis agacitan rideton
sindemandante kion, tio alportos al i.
En disant cela, j'ai fait un discret clin d'il Valriane qui me retourna un petit rire
agac en se demandant ce que cela allait apporter.

39 : irka Valeriana - Autour de Valriane.

li malfrue, pripensante pri mia renkonto kun Valeriana, mi agnoskis, ke mi estis adacege
aganta. Neniam mi imagis min kapabla ii tia, kaj tamen tio okazis. Ne plu estis restaoj
de mia denaska deteniemo. Evidente, la pasintaj eventoj subkonsilis min, tial mi ne plu
akceptis iujn alvenantajn fariojn kiel neeviteblan fatalecon.
Plus tard, rflchissant ma rencontre avec Valriane, je me suis dit que j'avais t
particulirement hardi. Jamais je ne me serais imagin tre ainsi et pourtant, c'tait
arriv. Il ne restait rien de ma timide retenue d'autrefois. Il est sr que les faits passs
m'avaient influenc tel que je n'acceptais plus, tout ce qui se produisait, comme une
invitable fatalit.
La faka vidpunkto mi devas malkontesti, ke tio estis vera sukceso. En malpli ol du horoj
mi akiris iujn komercaojn necesajn por la semajno. Normale fari tion temporabus al mi
almena la tutan tagon kaj e pli. En aliaj pograndistaj magazenoj, ni nepre devigis detale
esplori la kvaliton kaj kvanton, tiel, ke ni ne reportu al la kazerno malkonformajn varojn.
Krom tio, la neeviteblaj palavroj, kiuj neniam esis, tro perdigis mian tempon. En la
"Armea Ekonomejo" tiuj problemoj ne havis sian lokon. La nutraj varoj alvenis el
metropolo; la kvalito kaj freeco estis inspektitaj de la prisanaj oficistoj. Rilate al la
prezoj ili estis fiksaj kaj ne negoceblaj
Ct professionnel, je dois dire que cela avait t une vraie russite. En moins de deux
heures, j'avais achet tous les produits ncessaires pour la semaine. Cela m'aurait
facilement pris toute la journe, si ce n'est plus. Chez les autres grossistes, je devais
contrler en dtail la qualit et la quantit des produits pour ne pas revenir la caserne
avec des denres non conformes. En plus, les invitables palabres qui n'en finissaient pas
me faisaient perdre un temps prcieux. l'conomat, ces problmes n'existaient pas. Les
produits venaient de mtropole ; la qualit et la fraicheur taient inspectes par le
service sanitaire. Concernant les prix, ils taient fixes et non ngociables.

158
Ekde tiam, mia vivo disvolviis irka Valeriana. Mi vivis nur por i; mi pensis nur pri i.
Mi benis la momenton, kiam mi decidis ii serento kaj pli, tiun, kiam mi kandidatis pri
la ofico de suboficiro respondeca pri la proviantadoj kaj la soldata kantino. Tiel mi povis
organizi mian laboron, por ke nenio meti baron sur la vojon, kiu kondukis min al iu celo,
kies nomo estis Valeriana.
De ce jour, ma vie s'est droule autour de Valriane. Je ne vivais que pour elle ; je ne
pensais qu' elle. Je bnissais le moment, quand j'avais dcid de devenir sergent et
aussi, quand j'avais postul comme sous-officier responsable du ravitaillement et de la
cantine. Ainsi je pouvais organiser mon travail pour que rien ne fasse obstacle ma
course au but, qui portait le nom de Valriane.
Mi fajladis rimedon por resti kiel eble plej longan tempon kun i. La ofteco kaj longeco
de la mendoj iis gravaj aferoj. Tamen mi ne devis forgesi ian mastrinon, kiu iam
ekrigardadis, kiel la laboro estis plenumata en la staplo. Anstata viziti la proviantistojn,
kiel ekzemple la "Armean Ekonomejon" kaj la bakiston, du a trifoje semajne, mi regule
aliris provizii iutage. iufoje por veturi tien mi zorgeme elektis malsaman horon. Tial,
eblis por mi renkonti Valerianan pli ofte, samtempe notante diskrete la pintajn kaj
malpintajn horojn.
J'ai mis au point un moyen pour passer le plus de temps possible avec elle. La frquence
et la dure des visites taient primordiales. Je ne devais pas pour autant oublier sa
patronne qui surveillait comment le travail avanait sur les quais de chargement. Au lieu
d'aller chez les fournisseurs par exemple, l'conomat et le boulanger, deux ou trois fois
par semaine, j'y allais tous les jours. Chaque fois, je prenais soin de m'y rendre des
heures diffrentes. Ainsi, il m'tait possible de rencontrer Valriane plus souvent, mais
aussi de noter les moments de pointes et les moments creux.
Rapide mi vidis, ke por la temo, kiu interesis min, estis preferinde veni en la "Armean
Ekonomejon" matene inter la deka kaj la dek-dua horo a posttagmeze inter la dua kaj la
kvara. Matene, tiu momento respondis al la plej forta laborperiodo en la kuirejoj tiel, ke
tiam neniu intencis aliri por aeti terpomojn. Posttagmeze enerale homoj dormetis pro
troa varmeco a okupiis pri personaj aferoj. Sekve, ekstere, e katoj ne vagadis.
Rapidement, je me suis rendu compte que, pour ce qui m'intressait, il tait prfrable
d'aller l'conomat des armes, le matin, entre 10 et 12 h, et l'aprs-midi, de 14 et 16 h.
Le matin, cette priode correspondait au coup de feu dans les cuisines pendant lequel,
videmment, personne n'allait acheter des pommes de terre. L'aprs-midi, les hommes
faisaient la sieste cause de la trop forte chaleur. D'ailleurs, dehors les rues taient
presque vides.
n la kazerno Jusufo, mi organizis la laboron kun mia kaporalo kaj la kuiristoj, por ke mi
povu tute ne rimarkite foriri matenon je la deka kaj alveni ustatempe en la Armea
Ekonomejo, kiam la laboro pli kviete funkciis. Se ne estis multnombraj aetantoj, precipe
tiam, la kamionoj rondiris por reprovizi la "Ekonomejon". Kompreneble, se ili vendis
tiom da varoj, ili bezonis reprovianti la stokon de la staplo. Sed, tio ne enis min, ar estis
efe la laboro de la direktoro kun la braklaboristoj malari la kamionojn kaj kontroli la
liveraojn.

159
 la caserne Yusuf, j'ai organis le travail avec mon caporal et les cuisiniers, pour que je
puisse discrtement m'chapper le matin 10 h pour arriver l'conomat des armes
quand le travail commenait fonctionner au ralenti. S'il n'y avait plus beaucoup
d'acheteurs ce moment, principalement, des camions venaient pour livrer l'entrept. Si
d'un ct ils dbitaient de grandes quantits, de l'autre il fallait rapprovisionner le
stock. Cela ne me drangeait pas, car c'tait principalement le travail du directeur avec
des ouvriers de dcharger les camions et de contrler les livraisons.
Dum tiu tempo, neniu trovis mankon a malaprobis, se mi babiladis iom kun iuj
skribistoj laborantaj en la oficejo. Tion evidente mi faris por ne meti Valerianan en
delikatan situacion. E la mastrino de Valeriana aprezis tiujn kvietajn momentojn por
iomete elspiri kaj, tiam anka volonte babilis kelkajn minutojn kun mi. En tia situacio,
poste neniu kritikis, se mi trapasis kun Valeriana pli da tempo, ol necese por pretigi la
mendojn. Tiam, iom pli malproksime, sed tamen por la ajno kun la nazo en niaj
dokumentoj, mi dare amindumis Valerianan.
Pendant ce temps, personne ne s'impatientait ni ne dsapprouvait que je bavarde un peu
avec tous les employs du bureau. Je faisais videmment cela pour ne pas mettre
Valriane en mauvaise situation. Mme la patronne apprciait ces moments tranquilles
pour respirer un peu et alors, volontiers, elle aussi bavardait avec moi quelques instants.
Dans ces conditions, personne ne critiquait lorsque je restais avec Valriane plus de
temps qu'il tait ncessaire pour passer commande. Alors, un peu part, mais pour la
forme, avec le nez dans nos documents, je continuais faire la cour Valriane.
Iufoje i demandis min:
- Rogero! Kio vi estas? Kion vi atendas de mi? Kial mi povus kredi je vi? Multaj
militistoj jam erce faris al mi dubeman proponon a lanis adacintajn vortojn, al kiuj
mi neniam respondis. Tamen vi ajnas vere malsimila al tiuj militistoj. Kun iuj vi estas
agrabla. Vi amindumas min de pluraj semajnoj, kaj iujn tagojn vi senmanke venas vidi
min. E mia mastrino tion rimarkis. Hodia, kiam vi eniris, i diris al mi kun rideto je la
angulo de la buo: Jen via koramanto! Estu seriozaj!.
- Kompreneble, mi asertis al i, ke estas nenio inter ni, sed i tiam ridetante respondis:
Jes! u vere? Tamen, "Kie fumo levias, tie fajro trovias".
Une fois, elle m'a demand :
- Roger ! Qui es-tu ? Qu'attends-tu de moi ? Comment pourrais-je te croire ? Plusieurs
militaires, en plaisantant, m'ont dj fait des propositions douteuses ou m'ont dit des
mots dplacs auxquels je n'ai pas rpondu. Mais tu sembles si diffrent. Tu es agrable
avec tout le monde. Tu me fais la cour depuis plusieurs semaines et tous les jours tu viens
me voir. Mme ma patronne l'a remarqu. Aujourd'hui, quand tu es arriv, elle m'a dit
avec un petit sourire : Voil votre amoureux ! Soyez srieux !
- videmment, je lui ai assur qu'il n'y avait rien entre nous, mais elle a alors rpondu en
riant : Oui ! Vraiment ? Pourtant, "Il n'y a pas de fume sans feu".
Valeriana estis tre scivolema pri mia agmaniero. En iaj brilantaj okuloj mi legis, ke i
silente sin demandis "u li estas amintriganto a sincera koramanto?" Kaj mi, kion mi
devis fari por trovi la losilon, kiu malfermos al mi lian koron? iam, kiam mi demandis
al i informojn pri ia vivo kaj familio, i estis hezitema. Malfacile mi sukcesis havi
160
areton da informoj. iam i etis ekrigardon al sia mastrino, kvaza i estus savzono. ar
i tiu ne ajnis interesii al ni, i flustris:
- Atentu! i pririgardas. Mi riskas esti readmonita al la ordo. Estu singarda, mi vin petas!
Valriane tait trs curieuse propos de mon attitude. Dans ses yeux brillants, je voyais
qu'elle se demandait : "Est-il un intrigant ou m'aime-t-il sincrement ?" Et moi, que
devais-je faire pour trouver la clef qui m'ouvrirait son cur ? Lorsque je lui parlais de sa
famille, elle hsitait. Trs rarement, j'obtenais quelques menues bribes d'information.
Chaque fois, elle jetait un coup d'il sa patronne, comme une boue de sauvetage.
Mais celle-ci ne semblait pas s'intresser nous, alors elle chuchotait :
- Fais attention ! Elle surveille. Je risque d'tre rappel l'ordre. Soit prudent, je t'en
pris !
Malgra tio, samgrade, kiel antae, mi okupiis pri miaj funkcioj en armeo. iam mi
baraktis por ekhavi la plej favorajn vendoklazojn, iufoje kiam mi povis tion fari.
Ekzemple: La buoviando estis enpakigita en kestoj de 25 kilogramoj ne vendotaj detale.
Sur iu kesto kuis lara Johano de kruda farbado blua a rua, kaj en i, estis sortimento
de pecoj da bovao.
Malgr cela, je m'efforais, aussi bien qu'avant, de remplir efficacement mes fonctions.
Je bataillais pour toujours avoir des conditions favorables chaque fois que c'tait
possible. Exemple : la viande de boucherie tait vendue par caisse de 25 kg. Chaque
caisse portait une large et grossire marque bleu ou rouge et contenait un assortiment de
pices de boucheries.
Scivole, mi demandis al Valeriana la kialon de tiuj strangaj dekoracioj, kaj mi sciis, ke la
rua Johano indikis la kestojn, kiuj entenis pecojn de la unua rango, el kiuj la kuiristoj
detranas bongustajn bifstekojn kaj rostaojn. En la blue dekoraciitaj kestoj, la sortimento
estis de la dua rango uzebla por raguoj a pli malmolaj rostaoj ol en tiu de la unua rango.
Valeriana darigis tiel:
- Se vi aetas unu solan keston, iam vi havos in kun blua Johano. Se vi prenas du
kestojn, ofte, vi havos du bluajn. Tamen, se vi estas bonanca, foje, vi rajtos amba bluan
kaj ruan kestojn. Finfine, se vi prenas tri kestojn, iam vi ricevos unu ruan el tri. Estas
facile kompreni, ke, kiam vi buas oksojn, iam vi havas pli da buoviando de duaranga
kvalito...
Intrigu, jai demand Valriane la raison de ces tranges dcorations. Elle me
rpondit que les marques rouges indiquaient les caisses contenant de la viande de 1er
choix, utilise par les cuisiniers pour faire de bons biftecks et rtis. Les caisses bleues
contenaient les autres pices de viande utilisables pour les ragouts ou des rtis moins
gouteux qu'avec la viande de 1er choix.
Valriane poursuivie :
- Si tu prends une seule caisse, elle aura toujours une marque bleue. Si tu en prends deux,
tu auras souvent deux bleues. Pourtant, si tu as de la chance, tu en auras une de chaque
couleur. Enfin, si tu prends trois caisses, tu en recevras toujours une portant la marque
rouge. Il est facile de comprendre que, quand on tue un buf, il y a toujours plus de
viande de 2e catgorie

161
Mi komprenis, ke por la direktoro de la "Armea Ekonomejo" tiu sistemo faciligis la
laboron kaj reduktis la kostojn, tamen tio ne multe helpis min. La bifsteka viando estis
nur en ruaj kestoj, tiom malmulte disdonataj, ke estis malfacila afero sukcesi havi sufie
de tia bovao por kontentigi, iujn homojn. Dum tagmano, disdoni stekojn al duono de la
homoj, kaj raguon al la alia duono, ne estis imageble, sen riski provoki levion de
protestoj. Preferinde en tia situacio, ni metis ion en sacon. Por ekhavi sufie da
unuaranga bovao kaj prezenti stekojn al iuj, mi devis longe pripensi la aferon per
anticipo.
J'en ai conclu que, pour le responsable de l'conomat, ce systme facilitait le travail et
rduisait les cots, mais cela ne m'aidait pas beaucoup. La viande pour biftecks n'tait
que dans les caisses rouges distribues si chichement qu'il tait trs difficile d'avoir assez
de cette viande pour en servir tous les hommes. Au repas, donner des biftecks la
moiti des soldats et du ragout l'autre moiti n'tait pas imaginable sans provoquer des
mcontentements. Dans une telle situation, il tait prfrable de tout mettre en sauce.
Pour avoir assez de viande de 1re catgorie et servir des biftecks tous, je devais
m'organiser longtemps l'avance.
Mi certe iam povis mendi la necesan kvanton da stekoj al la "Centra Viandejo", sed tiam
la elspezoj rapide kreskis. Mia bueto ne estis elasta kaj nepre devis ekvilibri je iu
periodo. Do, mi devis kompense redukti elspezojn de la sekvanta mano. Tiam, la solvo
estis simpla, ni aliris en la rezervujon, kie estis deponitaj miloj da ne plu uzataj kartonaj
skatoletoj. iu el ili entenis la necesan nutrokvanton por soldato dum unu tago kaj,
speciale unu ladbovaon - La soldatoj nomis tion "simio" - Por prepari la manon, ni
kolektis tiom da ladskatoloj, kiom ni havis da homoj e tablo. Tuj, kiam la tuto estis
malplenigita en aluminiajn kaldronojn, kaj varmigita, i estis disdonita por la mano.
Evidente, tio estis parema, ar tiuj "porcioj" ne plu estis en la kontolibroj. Se, kiam mi
iis respondeculo de la kantino, mi iufoje provis tion pro manko de tempo, tamen mi ne
plu rekomencis in, ar la soldatoj malkontentiis kaj preferis havi malplenan ventron, ol
mani varmigitan "simion".
Je pouvais videmment demander la quantit ncessaire de steaks la Boucheris
Centrale, mais alors, le prix montait en flche. Mon budget n'tait pas lastique et devait
tre quilibr en fin de priode. Il fallait alors compenser en rduisant le prix du repas
suivant. Et la solution tait simple, nous allions dans les rserves o taient stockes des
milliers de vieilles boites de ration. Chacune contenait la ration ncessaire d'un soldat
pour un jour, dont une boite de conserve de buf que les soldats nommaient "singe".
Pour prparer le repas, nous prenions autant de boites qu'il y avait de soldats nourrir.
Ds que le tout avait t vers dans des bassines en aluminium et rchauff, on le servait
table. C'tait trs conomique puisque ces rations n'taient plus dans les comptes. Si
lorsque je suis devenu responsable de la cantine, j'avais fait cela une fois, par manque de
temps, je n'ai cependant plus recommenc, car les soldats taient mcontents et
prfraient avoir le ventre vide plutt que de manger du singe rchauff.
Nun, estis Valeriana kaj, pro tio, mi havis pli interesan pograndiston ol la "Centran
Viandiston". Malgra tio, por havi pli favoran kvoton, mi diskutadis kaj traktadis unue
kun la mastrino, sed ajnas, ke la i mi estis tro severa en negocoj. Do i fine preferis
sendi al mi Valerianan, ar kun i mi estis pli akordiema. Kiun mi povis pli bone esperi,

162
ol Valerianan? Mia strategio estis efika kaj havis bonan rezulton. Kiu diris, ke amo
kreskigas flugilojn? Tiuokaze mi havis flugilojn
Kaj, mi sukcesis havi kroman ruan kestoviandon.
Maintenant, il y avait Valriane et bien sr, un grossiste plus intressant que la
Boucherie Centrale. Malgr cela, pour avoir un quota plus favorable, je discutais et
ngociais longuement avec la patronne, mais il semble qu'elle me trouvait trop dur en
affaire parce qu'elle finissait par m'envoyer Valriane avec laquelle j'tais plus
conciliant. Qui pouvais-je mieux esprer que Valriane ? Ma stratgie tait efficace et
avait de bons rsultats. Qui a dit que l'amour fait pousser des ailes ? Dans ce cas-l,
j'avais des ailes
Et je russissaisi avoir des caisses de viandes de 1er choix en plus.
Iun tagon, kiam mi kun Valeriana estis kontrolantaj la aradon de la mendo sur la kajo
de la staplo, i diris al mi:
- u vi scias, ke estas kompanioj, kiuj venas el la fundo de la "djebelo" (nordafrika
montaro enerale tre izolita), ke por kvar kestoj, ili ricevas nur unu ruan? Vi ne povas
plendi, ar, por vi estas preska la malo. Mi petas de vi! Estu diskreta pri tio, tion la
mastrino rediris al mi...
Un jour, alors que Valriane et moi contrlions la prparation de la commande sur le
quai de chargement, elle me dit :
- Est-ce que tu sais qu'il y a des compagnies qui viennent du fond du djbel et que, pour
quatre caisses, ils reoivent une seule rouge ? Tu ne peux te plaindre parce que pour toi,
c'est presque le contraire ! Je t'en prie, soit discret. La patronne m'a dit de te le
rappeler...
Tro rapide la mi, la tagoj kaj semajnoj forfuis en la estinteco, kaj mi timegis, ke mi ne
havos sufie da tempo por ekkapti kaj gravuri por iam en mia memoro ion da ili.
Valeriana estis pli bela ol iam, kaj mi, tiom enamiinta, kiom antae. Tamen, i restis
fiera kaj e kun sia alloga rideto, kiu scipovus kondamni al infero iujn sanktulojn, i
sciis konservi sian serenecon kaj teni singardan distancon. La sorto de la vira gento ne
estas tiel facila, kaj oni devas meriti sian paradizon e sur la tero. Mi sopiremis
pensante:
- u, iun tagon, finfine, mi neniigos tiun nevideblan muron, kiu apartigas nin? Eble, mi
kredis min pli forte, ol mi vere estas, kaj mi elektis stelon tro alte en la ielo?
Trop vite selon moi, les jours et semaines svanouissaient dans le pass et je craignais
de ne pas avoir assez de temps pour graver, jamais dans ma mmoire, tout d'elle.
Valriane tait plus belle que jamais et moi, aussi amoureux que le premier jour.
Pourtant, elle restait fire et mme, avec son sourire ravageur qui pourrait faire
condamner tous les saints l'enfer, elle savait garder sa srnit et ses distances. Le
destin de la gent masculine n'est pas si ais, car elle doit mriter son paradis mme sur
terre. Je soupirais en pensant :
- Est-ce qu'un jour, je pourrais finalement briser ce mur invisible qui nous spare ? Je me
croyais, peut-tre, plus fort que je n'tais et je regardais une toile trop haute pour moi
Kontra mia volo, miaj nemilitistaj manovroj ne longe restis sekretaj aferoj por la aliaj
militistoj, kiuj regule vizitis kiel mi la ekonomejon. ajnas, ke tio estis iinta diskutebla
163
temo kun vetoj. Neimagebla! Mi tion ne pensis is kiam, alirante al la renkonto de mia
belulino, elirantaj ranguloj serioze diris rekte al mi:
- Do, male al iuj prognozoj, vi brile elturniis. Brave! Valeriana estas bela ekpreno. La
batalo ne estis facila afero, u ne? Sed, ne gravas la peno, se estas la venko.
Malgr mon dsir, mes manuvres non militaires ne restrent pas longtemps secrtes
pour les autres qui, ainsi que moi, visitaient l'conomat rgulirement. Il semble que
c'tait devenu un sujet de discussion et de paris. Incroyable ! Je n'imaginais pas cela
jusqu' ce que, allant la rencontre de ma belle, des grads en train de sortir me dirent
trs srieusement :
- Donc, contre tous les pronostics, vous avez russi. Bravo ! Valriane est une belle prise.
La bataille n'a pas t facile, n'est-ce pas ? Mais peu importe la peine si on sort
vainqueur.
En mia maleesto, io, tute neatendite, certe estis okazinta. Sed! Kio? En la staplo mi
alvenis anta la vandon, kiu maldekstre apartigis la oficejon kaj, kies supra parto estis
heligita danke al tre lara vitraperturo. Mi scivoleme rigardis tra i kaj ekvidis la
gemastrojn sidantajn e la skribotabloj kiel kutime. Malanta la unua gieto tronis
Valeriana, kiu atendante la klientaron trikis. Tute absorbite per la movoj de siaj trikiloj, i
ne rimarkis mian alvenon. Silente kiel kato mi alproksimiis kaj metis miajn brakojn sur
la randon de la apogilo, dum mia rigardo vidtenis ian penseman vizaon. Tiu kara
vizao, tiel dola, ke i ekkaptis min je la unua rigardo. Tiam i sentis mian eeston kaj
levis la okulojn, kies profunda rigardo eniris en min vekiante varman emocion.
En mon absence, un vnement d'imprvu s'tait pass. Mais, lequel ? Dans le dpt, je
suis all vers la cloison qui, gauche, sparait les bureaux du public et dont la large
baie vitre de la partie haute permettait de voir. Intress, j'ai regard travers et vu le
directeur et sa femme assis leur bureau comme l'ordinaire. Trnant derrire le 1er
guichet, Valriane tricotait en attendant les clients. Tout absorbe par le jeu de ses
aiguilles, elle ne s'tait pas aperue de mon arrive. Silencieux comme un chat, je me suis
approch et j'ai pos mes bras au bord de l'accoudoir alors que mes yeux embrassaient
son visage pensif. Ce cher visage, si doux qu'il m'avait captur au premier regard. Elle a
alors senti ma prsence et lev ses yeux, dont le regard intense me pntra en veillant en
moi une profonde motion.
Flustre mi diris:
- u vere, vi amas min? La foririntoj, asertis al mi, ke nun via koro estas mia. Diru mia
karulino! u tio estas vera? u mi bone adis la bonan novaon?
i ruiis pro mia surpriza demando, kiel infano ekvidata kun la mano en konfitaoj. i
kolere aldonis:
- Vi scios, kiam estos la momento. Por la nuno, mi nenion aldonos pri tio. Silentu ! Mia
mastrino povas askulti tion, kion vi diras ! Nun ni zorgos pri via mendo
Je lui dis en chuchotant :
- Est-ce vrai que tu m'aimes ? Ceux qui viennent de sortir m'ont assur que maintenant
ton cur tait moi. Dis-moi mon aime. Est-ce vrai ? Ai-je bien entendu la bonne
nouvelle ?

164
Elle rougit cause de ma demande inattendue comme un enfant que l'on prendrait avec
la main dans un pot de confiture. Elle dit en colre :
- Tu le sauras quand il le faudra. Pour le moment, je ne dirai rien de plus. Tais-toi ! Ma
patronne peut entendre ce que tu dis ! Maintenant, occupons-nous de ta commande
Multfoje, mi vespere atendadis anta la domego, ke i eliru el sia laboro, sed iam iu
"4L"-veturilo venis preni in. e la stirilo sidis viro, kiu eble tridekjaris, kaj je lia dekstra
flanko estis samaa virino. Amba, ili iam atendadis! Je sia eliro Valeriana tuj enoviis
malanta ili, kaj la "4L Renault" malproksimiis. Tiu oforo metis al mi demandon! Kion
li faris tie, kaj, kiu li estis? Por eltiri informojn, mi ercante diris al Valeriana:
- Kian ancon vi havas! Iu persona oforo, nur por vi! Mi estas impresata.
Plus d'une fois, le soir, j'ai attendu devant l'immeuble qu'elle sorte de son travail, mais,
chaque fois, une 4L venait la chercher. Au volant se tenait un homme d'une trentaine
d'annes et, sa droite, une femme de mme ge. Tous deux taient toujours l ! En
sortant, Valriane montait rapidement derrire eux et la 4L partait. Ce chauffeur
suscitait en moi des interrogations ! Que faisait-il l et que voulait-il ? Pour le savoir, en
plaisantant je dis Valriane :
- Quelle chance tu as ! Un chauffeur personnel, rien que pour toi ! Je suis impressionn.
i, levante la ultrojn:
- Li estas la fiano de mia fratino. Kune, ili venas akcepti min e la elirejo, ar ili timas
por mia sekureco. Enkalkulante la eventojn, ili ne volas, ke mi revenu hejmen sen
protektado kaj sola. Mi loas en la kvartalo "Belrestadejo". Tio estas tro malproksime de
mia laborejo...
Mi respondis:
- Anka mi pensis akompani vin hejmen.
Elle rpondit, en levant les paules :
- C'est le fianc de ma sur. Ils viennent ensemble me chercher la sortie, car ils ont
peur pour ma scurit. Compte tenu des vnements, ils ne veulent pas que je rentre seule
et sans protection. J'habite au quartier Beausjour. C'est trop loin de mon lieu de
travail...
Je lui ai rpondu :
- Moi aussi, j'ai pens t'accompagner chez toi.
Tiun tagon, mi ne sukcesis havi plian informon pri i kaj iaj familianaroj. Tamen, mi jam
sciis, ke i lois en la kvartalo "Belrestadejo", kie estis dekoj kaj dekoj da domegoj. Tio
ne sufiis, por ke mi iru promeni tien. Estus same, kiel seri kudrilon en fojnamaso.
Ce jour-l, je n'ai pu avoir plus d'information sur elle et sa famille. Nanmoins, j'avais
appris qu'elle habitait Beausjour o il y avait des dizaines d'immeubles. Cela ne
suffisait pas pour que je puisse y aller en visite. Ce serait comme chercher une aiguille
dans une meule de foin.

165
 40 : Kiam sonas la reiro - Quand sonne le retour.
Malprecizaj onidiroj tamtamis la antatempan liberion de mia soldata samjaranaro, jam
de kelka tempo. En la armeo, tiom da neatentaj informoj rondiradis, ke mi neniam
atentis pri ili.
Depuis quelque temps circulaient des annonces imprcises concernant la libration
anticipe des soldats de mon contingent. Dans l'arme, tant de fausses informations
circulaient que je n'y ai prt aucune attention.
Aferoj, kiujn ni atendas enerale malrapide alvenas. Tamen, je la komenco de decembro,
ordono-portisto, la peto de la komandejo venis enmane transdoni al mi dokumenton.
Mia reago, kiam mi legis in, estis grumbli pro malkontento:
- Ho, fek! Mi ne povas rehejmii nun, ar estas Valeriana tie. Terure, is kia punkto,
eventoj povas metamorfozi la homan pensmanieron! Kiu povus imagi, je mia soldatio,
ke anta la fino de mia tempo, mi povus intenci varbii? Neniu! Kaj certe ne mi!
Des choses que nous attendons d'habitude arrivent lentement. Pourtant, au dbut de
dcembre, un planton vint me remettre en main propre un pli du commandement. Ma
raction, lorsque j'en ai pris connaissance, avait t un grognement de mcontentement :
- Et, zut ! Je ne peux pas partir maintenant, car, ici, il y a Valriane. C'est terrible de voir
comment des alas peuvent modifier notre faon de penser ! Qui aurait cru, mon
incorporation, qu'avant la fin de mon temps je pourrais penser m'engager ? Personne
et srement pas moi.
Mi jam estis malmobilizebla. Tio estis forpermeso kun reiro al la civila vivo, kiu havis
amaran guston en mia buo. Rapidege, mi iris al la "Armea Ekonomejo" por vidi
Valerianan, ar mia enipio estis por la dektria de decembro. Nur malmulte da tempo mi
havis por vere scii, kiun vojon ni tuj uzos al la estonteco.
J'tais maintenant librable. C'tait une permission avec retour la vie civile qui me mit
en bouche un gout amer. Rapidement, je me suis rendu l'conomat des armes pour
voir Valriane, car mon embarquement tait prvu pour le treize dcembre. Je n'avais
que peu de temps pour vraiment savoir quelle route nous allions prendre.
Tra la gieto, mi montris al Valeriana mian forpermeson kaj samtempe mi glitigis
paperon, sur kiun mi antaskribis mian adreson en la civila vivo.
- Valeriana! Mi petas de vi! Kion ni tuj faros? Mi absolute bezonas aparte renkonti vin tuj
tuj. Mi normale estos foriranta la dektrian de decembro.
travers le guichet, je montrais ma permission librable Valriane en lui glissant une
feuille sur laquelle j'avais crit mon adresse dans le civil.
- Valriane ! Je t'en prie ! Qu'allons-nous faire ? J'ai absolument besoin de te voir, en
apart, trs vite ! Je dois normalement embarquer le treize dcembre.
is tiam i iam rifuzis interkonsenti pri rendevuo kun mi, kaj mi timis, ke i plu restos
en siaj principoj. Tiuokaze, tio estos la fino de mia amorevo. Sed i skribis sian propran
adreson sur paperon, donis in al mi kaj sen tiufoje preteksti, ke la eesto de ia mastrino
obstaklis, diris:
- Tio estas provizora adreso. Konsidere, ke mi mem aliros metropolon post malpli ol ses
monatoj. Se vi konsentas, ni rendevuos la antavesperon de via enipio. Mi atendos vin
166
post mia labortago, je la interkrucio, uste e la angulo de mia strateto. Evidente, iam
pro sekura kialo, mi eestos, nur se mia fratino konsentos veni kun mi.
Jusqu'alors, elle avait toujours refus que nous convenions d'un rendez-vous et je
craignais qu'elle n'en reste l. Dans ce cas, ce serait la fin de mon rve amoureux. Mais
elle crivit son adresse sur une feuille, me la donna et, cette fois-ci, sans prtexter que la
prsence de sa patronne gnait, dit :
- C'est une adresse provisoire. Il faut considrer que, moi-mme, je serai rapatri dans
les six mois. Si tu es d'accord, nous nous rencontrerons la veille de ton dpart. Aprs mon
travail, je t'attendrais au croisement, juste l'angle de ma rue. videmment, toujours
pour raison de scurit, j'y serais seulement si ma soeur consent m'accompagner.
"Novao iam estas akompanata", aguris mia avino. Tiam, i estis preska nadek jarojn
aa kaj mi sciis, ke dum sia vivo i travivis tiom da agrablaj same kiel malagrablaj
eventoj, el kiuj i multe lernis kaj memoris. Mi povis pri tio fidi al i.
"Une nouvelle en accompagne toujours une autre", disait ma grand-mre. Elle avait
alors presque 90 ans et je savais qu'au cours de sa vie, elle avait vcu de multiples
vnements heureux et malheureux, dont elle avait beaucoup appris et retenu. Je pouvais
me fier ses dires.
Mi ne multe atendis la akompananton. Estis letero de Maria, kiu subite memoris mian
ekziston. Post longaj monatoj, kvaza fantomo de la pasinteco, tiu letero de longe ne plu
atendita de mi, alvenis tien sur mia skribotablo. Mi pensis:
- Jen papero, kiu plej bone pravus resti, kie i estis. i alvenas je la preciza momento por
impliki miajn aferojn. u la vivo ne estas sufie malfacila, por ke Maria venu meti tien
sian nazon? ajnas ke ne!
Je ne m'attendais pas laccompagnatrice. C'tait une lettre de Marie qui brusquement
se souvenait de mon existence. Aprs de longs mois, tel un fantme du pass, cette lettre
que depuis longtemps je n'attendais plus arriva l, sur mon bureau. Je me dis moi-
mme :
- Voici une feuille, qui aurait mieux fait de rester o elle tait. Elle arrive point nomm
pour compliquer mes affaires. La vie n'est-elle pas assez difficile sans que Marie y mette
son nez ? Il semble que non !
Kun la letero enmane, ekrigardante la rubejon mi hezitis. Ba! Mi pensis. Legi in, nenion
kostas! Mi in malfermis, kaj jen i:
- Kara Rogero! u vi povos pardoni min, ar mi tro longe vin forgesis. Rememoru! En
mia lasta letero mi anoncis al vi, ke mi estis dungita en Marsejlo, kiel kontistino. Dum la
unuaj tagoj, estis tro da laboro: Trovi loejon, translokii, organizi mian vivon kaj
laboron. Vere mi ne havis liberan tempon por mi, tiel, ke mi e ne tuj pensis skribi al vi.
La lettre en main, jetant un coup d'il la poubelle, j'ai hsit. Bah ! La lire ne coute
rien ! Je l'ai ouverte et en voici le contenu :
- Cher Roger ! Pourras-tu me pardonner de t'avoir si longtemps oubli ? Souviens-toi !
Dans ma dernire lettre, je t'ai dit que j'tais engag Marseille comme comptable. Les
premiers temps, j'avais trop faire : trouver un logement, dmnager, organiser ma vie

167
et mon travail. Je t'assure, je n'avais pas une minute pour moi et je n'ai pas pens
t'crire tout de suite.
- La tagoj tiel rapide fluas...
- Mi ne rajtas mensogi al vi. Tie mi renkontis arman kaj agrablan junulon. Mi ne povas
klarigi, kiel tio okazis, sed mi enamiis al li. Vi komprenas, kial mi ne plu povis skribi al
vi. Mi finfine vidis, ke li ne estis tiel bona, kiel mi in kredis. Kia eraro! Mi asertas al vi,
ke tio estas finita.
- Mi longe hezitis anta ol reskribi al vi. u vi povas pardoni min? Mi amas vin kaj ni
povas forgesi tiun malbonan momenton pri kiu mi ne plu volas pensi....
Tiufoje, senhezite, mi in iris kaj etis en la rubujon. La afero estis finklasita.
- Les jours passent si vite
- Je n'ai pas le droit de te mentir. J'y ai rencontr un jeune homme charmant et
agrable Je ne peux expliquer comment cela s'est pass, mais j'en suis tombe
amoureuse. Tu comprends pourquoi je ne pouvais plus t'crire. Je me suis finalement
rendu compte qu'il n'tait pas aussi bien que cela. Quelle erreur ! Je t'assure que c'est
bien fini.
- J'ai longuement hsit avant de t'crire. Pourras-tu me pardonner ? Je t'aime et nous
pouvons oublier ce mauvais passage auquel je ne veux plus penser
Cette fois-ci, sans hsiter je l'ai dchire et jete dans la poubelle. L'affaire tait
dfinitivement classe.
Iom poste, la komandanto prezentis al mi mian posteulon. Li estis subletenanto us
novbakita de erelo kaj facile alirebla. Pro tio, la fluo inter ni bone pasis kaj ni
simpatiis. Kiam mi parolis pri la inventaro de la varoj en la stokejo, li ridetante levis la
ultrojn kaj diris kun amuza mieno:
- Mi pensas, ke hodia ni povas flankenlasi tiun administran temporabaon des pli, ke i
estas utila al nenio...
Ni iris en la kuirejojn, por ke li faru la domestran rondiran viziton kaj la ekkonon de la
kuiristoj. Postrestis nur kelkaj tagoj, do ni ne vane perdis nian tempon en troa babilado.
Tamen ni kune vizitis la pograndistojn, iujn pograndistojn, e tiujn el kiuj mi ne plu
havis proviantojn, kiel la "Centra Viandejo".
Peu aprs, le commandant me prsenta le remplaant. Il tait sous-lieutenant tout frais
sorti de Cherchell et d'un abord facile. Grce cela, le courant est pass aisment et
nous avons sympathis. Lorsque jai parl de l'inventaire des stocks, il a lev les paules
en riant et dit dun air amus :
- Je pense quaujourdhui nous pouvons laisser de ct cette occupation administrative
qui prend beaucoup de temps et nest utile rien...
Nous sommes alls dans les cuisines pour qu'il visite les lieux et fasse la connaissance
des cuisiniers. Il ne restait que quelques jours, nous n'avons donc pas perdu de temps
dans de longues conversations. Cependant, nous avons fait le tour des grossistes, de tous
les grossistes et mme ceux chez qui je ne m'approvisionnais plus comme la "Boucherie-
Centrale".

168
Mi diris al mia posteulo, ke mi tien venis aeti, nur kiam mi ne havis alian eblecon, nur
por senpaneii, tio estas preska neniam. Mi malatis la intrigadojn de la mastro kaj la
malfreecon de liaj varoj. La viandisto, malserena, kae observis nin. Certe li komprenis,
ke se li ne faris bonajn aferojn kun mi, ne estos pli bone kun mia posteulo.
En la "Armea Ekonomejo", mi intencis fari, kion mi povis por resti diskreta, sed jam je la
enirejo la letenanto ekvidis min interananta etan signon kaj rideton kun Valeriana.
Tiam li diris:
- u vere vi intencas rehejmii? Mi, sur via loko, ekpensus pri tio!
Surprizita pro la respondo, mi malkais la situacion...
Jai dit mon successeur que je ne venais la "Boucherie-Centrale" que lorsque je
n'avais pas d'autres solutions, pour me dpanner, c'est--dire presque jamais. Je
dtestais les combines du patron et le manque de fraicheur de ses produits. Le boucher,
inquiet, nous observait la drobe. Il avait surement compris que, s'il n'avait pas fait de
bonnes affaires avec moi, ce serait pareil avec mon successeur.
l'conomat des armes, j'avais l'intention de faire de mon mieux pour rester discret,
mais ds notre entre, le lieutenant me vit changer un petit signe et un sourire avec
Valriane. Alors il me dit :
- Souhaitez-vous vraiment partir ? votre place, j'y rflchirais !
Surpris par sa rponse, je lui ai dvoil la situation

41 : La rendevuo - Le rendez-vous.
Kiel planite kun Valeriana, mi aliris al nia rendevuo, sed mi jam estis surloke pli ol du
horojn antae. Mi pais dekstren kaj maldekstren, ion askultis, ien rigardadis kaj is
en la plej etajn anguletojn. Mi deziris enkapigi la bildon de tiu kvartalo, lerni parkere
iujn detalojn e la plej malgravajn de la strateto, kie Valeriana vivis, spiri la etoson, kiu
regis tie, kvaza por kunporti kun mi, krom ia imago, memoro de la lokoj, kien i vivis.
Comme prvu avec Valriane, je suis all notre rendez-vous, mais je suis arriv sur
place avec plus de 2 h d'avance. Je fis les cent pas en coutant et regardant tout jusqu'au
plus petit coin. Je voulais tout mmoriser de ce quartier, apprendre par cur tous les
dtails mmes les plus insignifiants de la ruelle dans laquelle elle vivait, respirer
l'ambiance qui y rgnait comme pour emporter avec moi, en plus de son image, un
souvenir des lieux o elle vivait.
Escepte de ia fratino, kiun mi de malproksime estis ekvidinta, mi nenion sciis pri iaj
familianoj. Kiuj estis la gepatroj? Kion ili faris? Kial Valeriana estis tiel sekretema? Estis
vakuo, kiun mi kompense plenigis per la bildoj, sentoj kaj bruoj de tiuj iaj lokoj. Mi
volontus scii pri iaj amikoj kaj familianoj; mi volontus ion koni, kaj engluti la tutaon
de tio, kio i estas en unu sola fojo, se tempo ne mankus, reduktius je iu minuto. Mi
timis, ke ili tute eskapos al mi...

169
 part sa sur que, de loin, j'avais aperue, je ne savais rien de sa famille. Comment
taient les parents ? Que faisaient-ils ? Pourquoi Valriane tait-elle si discrte ? Il y
avait un vide que je compensais par les images, parfums et bruits de ces lieux qui taient
siens. J'aurais voulu connatre ses amis et sa famille, tout savoir et tout apprendre des
choses qui taient siennes en une seule fois, car le temps manquait et s'amenuisait chaque
minute. Je craignais que tout ne m'chappe...
La strateto, kie Valeriana lois, naskiis meze de granda vojkrucio plej supre de la
bulvardo, kiu venis el la kazerno Jusufo. Mi atendis tie Valerianan, kiam mi pensis, ke tre
certe venante el la "Armea Ekonomejo" i piediros sur la kontraa trotuaro. Do mi
transiris por pli bone gvati ian alvenon, kaj, por ke i ne preterpasu sen vidi min. Estis
grava situacio. Estis nia unua rendevuo kaj mi ne devos maltrafi in, ar mi ne rajtos havi
duonan provaon por private renkonti in i tie. Fek! Mi diris, kiam mi ekvidis in
vidalvide je la preciza loko, kiun mi okupis, anta ol transiri la vojkrucion. Kun ia
fratino i rapidpae antaeniris.
La ruelle, o habitait Valriane, commenait au milieu d'un grand carrefour tout en haut
du boulevard qui venait de la caserne Yusuf. L, j'attendais Valriane quand je me dis
que, venant de l'conomat des armes, elle emprunterait certainement le trottoir d'en
face. J'ai donc travers pour mieux la voir arriver et pour qu'elle ne passe pas sans me
voir. Le moment tait grave. C'tait notre premier rendez-vous et je ne devais pas le
rater, car je n'aurais pas droit un deuxime essai, pour la voir, ici, en priv. Zut ! Me
dis-je, lorsque je l'aperus, en face, l'endroit prcis o j'tais avant de traverser le
carrefour. Avec sa sur, elle allait d'un pas rapide.
Mia koro tamburis en mia brusto. Mi timis ne havi tempon por retransiri pro la forta
trafiko. Mi kriis tiom forte, kiom mi povis. Mi blekis kiel vundita besto kaj, je la
momento malaperi post la stratangulo, Valeriana turnis la kapon kaj vidis min skuantan la
brakojn, kvaza diablo sur braoj. Fine, ili haltis kaj interanis kelkajn vortojn.
Valeriane firme signis al mi, por ke mi ne transiru, anstata profitante el breo en la
trafikfluo i venis al mi.
Miraklo! Mi diris. Tuj Valeriana estos en miajn brakojn! u mi ne revas? Ne! Jen i estas
anta mi. i diris per unu spiro:
- Mi ne povas resti. Ne eblas! Mi skribos al vi.
Mon cur battait la chamade. Je craignais de ne pas avoir le temps de retraverser
cause du trafic intense. J'ai cri, aussi fort que j'ai pu. J'ai hurl comme une bte blesse
et, au moment de disparatre au coin de la rue, Valriane a tourn la tte et elle me vit
agitant les bras comme un diable sur du feu. Enfin, elles sarrtrent et changrent
quelques mots. Par signe, Valriane me dit que je ne devais pas traverser, mais alors,
profitant d'une brche dans la circulation, elle sest engage vers moi.
Un miracle ! Me dis-je. Valeriane va tre dans mes bras ! Est-ce que je ne rve pas ?
Non ! La voil devant moi. Elle me dit d'un seul trait :
- Je ne peux pas rester. Impossible ! Je t'crirai.
Apena miaj lipoj suprae tuetis ian dekstran vangon, ke jam i enoviis inter la
veturiloj por reiri kun sia fratino. Amba, ili pais post la stratangulo, sen e unufoje
returni la kapon. Miaj okuloj longe restis alkroitaj je tiu punkto, kie ili malaperis. Tio
170
estis nekredebla afero! Mi nenion komprenis pri kio estis okazinta. Vane mia kapo fulme
cerbumis. Mi nur sukcesis elprucigi la vortojn:
- Ha! Virinoj! u, iun tagon, mi povos kompreni, kion ili havas en la kapo?
peine mes lvres avaient-elles effleur sa joue gauche que, dj, elle se faufilait entre
les voitures pour rejoindre sa sur. Ensemble, elles tournrent au coin sans mme
retourner la tte une seule fois. Mes yeux restrent longuement accrochs cet endroit
o elles avaient disparu. C'tait incroyable ! C'tait ne rien comprendre de ce qui
venait de se passer. Je me creusais la tte, mais en vain. J'ai seulement pu dire :
- Ah ! Les femmes ! Est-ce qu'un jour, je pourrais comprendre ce quelles ont dans la
tte ?
Malkontente kiel batita hundo, mi reprenis la vojon de la kazerno. Transirante la
gardistejon, mi eksciis novaon. iuj forpermesoj por la malsoldatio estis prokrastitaj is
iu nepreciza dato. La la onidiroj, ar evidente neniam ni ricevis oficialajn a simple
fidindajn informojn, estis okazinta grava embusko, kaj la estraro timis enajn reagojn. Pro
tio, iuj homoj estis bezonataj por eventualaj militaj operacioj. Do mi estis devigata
redoni mian forpermeson kaj repreni mian kutiman vivon, krom tio, ke mi havis
posteulon kaj restis sen okupo.
Triste comme un chien battu, je suis rentr la caserne. En passant le poste de garde,
j'ai appris la nouvelle. Toutes les permissions librables avaient t suspendues jusqu'
nouvel ordre. Selon la rumeur, car videmment nous n'avions jamais d'informations
officielles ou simplement fiables, il y avait eu un grave accrochage et l'tat-major
craignait une raction en chaine. Ainsi, tous les hommes taient ncessaires pour
d'ventuelles oprations militaires. J'ai d alors rendre ma permission et reprendre mes
activits normales, sauf que j'avais un remplaant et restais donc inactif.
Preska iuj homoj grumblis pro tiu prokrasto. Mi skribas preska, ar por mi, tio ne estis
malagrablao, sed tute male agrabla okazao, por ke mi revidu Valerianan. Kia surprizo,
tio estos por i!
Presque tous les hommes protestaient cause de ce report. Je dis bien presque, car pour
moi ce n'tait pas un dsagrment, mais bien au contraire une agrable occasion de
revoir Valriane. Quelle surprise ce serait pour elle !
La morgaon, anstata esti vojiranta al la franca metropolo, mi ankora eestis Alerion.
Destino foje aliras la strangaj vojoj! La okazao estis tute neesperita. Mi estis tuj alironta
por fari bonan surprizon al mia belulino, kiu evidente estos kontenta tiel rapide revidi
min. La subletenanto, kiu postsekvis al mi en la soldata kantino, je tiu preciza momento
sin pretigis por vojiri al la "Armea Ekonomejo" por aeti varojn. Li proponis al mi
akompani lin dirante kun komplica rideto:
- Al iu sia devo kaj laboro: Mi okupios pri la mendo de varoj, kaj vi okupios pri la
sekretariino.
Tuj tuj, mi konsentis al tia propono...
Le lendemain, au lieu de naviguer vers la mtropole, j'tais encore en Algrie. Le destin
parfois emprunte d'tranges chemins ! C'tait totalement inespr. J'allais faire une
surprise ma belle qui videmment serait contente de me revoir si rapidement. Le sous-
lieutenant qui avait pris ma succession l'ordinaire se prparait, justement, pour aller
171
"l'conomat des armes" pour chercher des provisions. Il me proposa de l'accompagner
en disant avec un petit sourire complice :
- A chacun son travail. Je m'occupe de la commande et toi, tu t'occupes de la secrtaire.
J'ai tout de suite accept sa proposition
Estis la mateno de la dektria de decembro 1962. Kiel antapensite ekvidante min
Valeriana ekhavis okon, sed ne kiel mi in supozis. i videble estis ege malkontenta! i
certe kredis, ke tiu afero de forpermeso estis entute inventita de mi por eltiri rendevuon.
La brovoj kunovitaj, i etis al mi rigardojn plenajn de riprooj. i ajnis konsideri min
kiel ne fidinda virao, kiu trompis in. Mi strebis pravigi min, sed estis vana peno. i
obstine rifuzis askulti min kaj malproksimiis, kvaza mi subite estus iinta pestulo.
C'tait le matin du 13 dcembre 1962. Comme prvu, en me voyant Valriane prouva un
choc, mais pas comme je le supposais. Elle tait visiblement trs contrarie. Elle croyait
peut-tre que j'avais invent toute cette histoire de permission pour lui soutirer un
rendez-vous. Les sourcils froncs, elle me jetait des regards pleins de reproches. Elle
semblait me voir comme un individu peu fiable qui l'aurait trompe. Je me suis efforc de
tout expliquer, mais c'tait en pure perte. Avec enttement, elle refusa de m'couter et
s'loigna comme si j'tais brusquement devenu pestifr.
Sur la reirvojo al la kazerno Jusufo mi aspektis kiel maljunulo, kiu havus tro pezan
aron sur siaj ultroj. Tamen, mi ankora ne volis, min deklari venkita.
Sur le trajet de retour la caserne Yusuf, je ressemblais un vieil homme charg d'un
poids trop lourd sur ses paules. Pourtant je ne voulais pas encore me dclarer vaincu.

42 : Venkito! Ne! - Vaincu ! Non !

Posttagmeze mi piediris al la kvartalo "Bela Horizonto" por vidi, kie precize loas
Valeriana. Kiam ni rendevuis, la antaan tagon, mi ne kurais antaeniri is la numero de
ia loejo, kiu estis sur la adreso, kiun i skribis kaj mane donis al mi.
L'aprs-midi, je suis all pied au quartier "Bel Horizon" pour voir plus prcisment o
habitait Valriane. Lors de notre rendez-vous de la veille, je n'avais pas os aller
jusqu'au numro de son habitation qui figurait sur l'adresse qu'elle avait crite et m'avait
donne de sa main.
ia neasfaltita strateto sorgrimpis e la flanko de monteto. i estis mallara kaj, post
kelkaj metroj, subite kurbiis maldekstren. Je la komenco, la domegoj estis multnombraj,
sen intervalo kvaza algluitaj inter si. Sed rapide, la domegoj cedis siajn lokojn al domoj
kaj ardenoj abunde protektitaj kaj kaitaj per florarboj.
Sa ruelle, non asphalte, grimpait sur le ct d'une petite colline. Elle tait troite et,
aprs quelques mtres, tournait brusquement gauche. Tout au dbut, les immeubles
taient nombreux, sans intervalle et comme agglutins entre eux. Mais trs vite, les
immeubles cdaient leur place des maisons et jardins protgs et cachs par des arbres
trs touffus.
172
Mi iris de leterskatoloj al leterskatoloj, sed mi vidis nek nomon nek numeron. Tiuokaze,
kiu povos helpi min en mia serado de iu ajn informo? En tiu i strateto la leterportistoj
bezonis grandan memoron por scii, kien meti leterojn, ar nenia precizeco estis trovebla.
Kaite vivis homoj, ar nenie ili sin sentis vere sekurecaj.
Je suis all d'une boite lettres l'autre, mais il n'y avait ni nom ni numro. Alors, qui
pourrait m'aider dans ma recherche d'informations ? Dans ce quartier, le facteur avait
besoin d'une grande mmoire pour savoir o mettre les lettres puisqu'aucune indication
n'tait visible. Les hommes vivent cachs, car, nulle part, ils ne se sentent vraiment en
scurit.
Fenestro malfermiis. Mi intencis alproksimii por peti helpon, sed de malproksime
aperis la kapo de aleria mezaa virino, kiu tuj etis al mi per neatakema sed defenda
voo:
- Kion vi volas? Kion vi faras i tie?
- Mi seras, kie loas la familio T...
- Neniu estas tie nun. Vi ne rajtas esti tie! Foriru, ar via eesto enas nin.
Jam, brue fermiis la fenestro. Tiam mi revenis al la kazerno tute seniluziigita pro tiom
da malfacileco.
Une fentre s'est ouverte. J'allais m'approcher pour demander des prcisions, mais, de
loin, apparut la tte d'une femme algrienne, d'ge moyen. Elle me cria d'une voix non
agressive, mais sur la dfense :
- Que voulez-vous ? Que faites-vous l ?
- Je cherche o habite la famille T
- Il n'y a personne maintenant. Vous n'avez pas le droit d'tre l! Partez, car votre
prsence drange
Dj, la fentre se refermait bruyamment. Alors, je suis rentr la caserne, totalement
dsillusionn par tant de dboires.
Vendredon matene, mi reakompanis la subletenanton, dum li rondvizitadis la
pograndistojn. Ni aliris al la bakejo por ari la panon menditan por la manoj de la tago.
Poste evidente, ni veturis al la "Armea Ekonomejo". Kiam Valeriana ekvidis nin, i etis
al mi mortigan rigardon, kiu estus fulmobatinta min, se i povus tion fari. Mi sekvis in
en la malantaa parto de la stokejo kaj tie krudaj paroloj torme pluvegis sur mian kapon:
- Neniam plu mi volas vidi vin! Mi e ne volas askulti ian ajn klarigon pri tio. Vi
mensogis! Vi ne estas fidinda kaj ne rajtas eniri en mian vivon sen mia permeso. Ne! Ne!
Neeeeee.! Neniam! Nenie! Mi ne plu volas vidi vin!
Le vendredi matin, j'ai nouveau accompagn le sous-lieutenant dans sa tourne des
fournisseurs. Nous sommes passs chez le boulanger pour charger le pain command
pour la journe. Ensuite, bien sr, nous sommes alls l'conomat des armes. Quand
Valriane m'aperut, elle me jeta un regard assassin qui m'aurait foudroy, si elle avait
pu. Je l'ai suivi l'arrire de la rserve et l, des paroles violentes s'abattirent sur ma
tte :
- Plus jamais je ne veux te voir ! Je ne veux couter aucune de tes explications. Tu as
menti ! Tu es un tricheur et tu n'as pas le droit de rentrer dans ma vie sans ma
permission. Non ! Non ! Nooooo ! Jamais ! Nulle part ! Je ne veux plus te voir !
173
Anta ol mi havu la tempon malfermi la buon, jam i estis malaperinta. Forirante mi
diris al mia anstataanto:
- Mi bezonas mari! Mi returne iros al la kazerno piede. La bela revo estas rompita! i
pensas, ke mi ion inventis por rendevui kun i. Ha! Virinoj!
Avant que je n'aie pu ouvrir la bouche, dj, elle avait disparu. Lorsque nous sommes
partis, j'ai dit mon remplaant :
- J'ai besoin de marcher ! Je rentrerai la caserne pied. Le beau rve est bris ! Elle
pense que j'ai tout invent pour avoir un rendez-vous avec elle. Ha ! Les femmes !
Mi kuiis sur mian liton. La okuloj al la plafono, mi ne plu estis kapabla klare pensi.
Estis nebulo en mia kapo pro tiom da miskomprenemo. Mi abomenis armeon! Mi
abomenis Alerion! Amba, ili estis blovintaj sur min brulvarmon kaj glacian
malvarmon, kaj mia menso ne plu sciis, u mi devis turni min dekstren a maldekstren.
Mi erare kredis, ke mi estis bonanca. Kia sorto batis min, por ke mi ne plu estu kapabla
rekoni min? u mi vekios de tiu tro forta komaro? u mia kapo eltenos?
Je me suis tendu sur mon lit. Les yeux au plafond, je n'tais plus capable de raisonner
clairement. Pour tant d'incomprhension, tout tait noir dans ma tte. Je dtestais
l'arme ! Je dtestais l'Algrie ! Ensemble, ils avaient souffl sur moi du chaud brlant et
du froid glac et mon esprit ne savait plus vers o se tourner. J'avais cru, par erreur, tre
n sous une bonne toile. Quel sort m'avait frapp pour que je ne me reconnaisse plus ?
Allais-je me rveiller de ce cauchemar ? Ma tte allait-elle supporter le choc ?
Mi decidis plu neniam meti la nazon eksteren, kaj atendi en mia dormoambro la
enipion por la metropolo. En mia menso, iam disvolviis la imagbildoj de io, kio
okazis en Alerio. Tamen, estis strangeco! Kvaza mi estus loanta tie de post mia
naskio, mi ne trovis alian bildon en mia memoro. De mia propra familio, vilao,
infanao, kaj simile, restis nur malklaraj spuroj. Kia ruinio!
J'ai dcid de ne plus mettre le nez hors de ma chambre et d'attendre l'embarquement
pour la mtropole. Dans ma tte, je revoyais le film des vnements qui s'taient drouls
en Algrie. Il y avait quelque chose d'trange ! Comme si j'avais vcu ici depuis ma
naissance, je ne trouvais aucune autre image dans ma mmoire. De ma famille, de mon
village et de mon enfance, il ne restait plus que des brides floues. Quel gaspillage !
Do mi restis en mia dormoambro, elirante nur por plenigi mian stomakon en la rangula
manosalono. Tio okazis, kvaza atomateco puus min plenumi tian nepre necesan
funkcion, por ke mi transvivu. La sekvantan merkredon, mi rehavis mian forpermeson.
La dato de la dektria decembro estis krude skrapita kaj anstataigita per tiu de la dudeka,
tiel la enipio estis prokrastota al la ado, tuj je la sunlevio.
Je suis donc rest cloitr dans ma chambre ne sortant que pour aller au mess me remplir
l'estomac. C'tait comme si un automatisme me poussait satisfaire ce besoin
indispensable ma survie. Le mercredi suivant, on me redonna ma permission. La date
du 13 dcembre avait t grossirement gratte et remplace par celle du 20. Ainsi,
l'embarquement tait report au jeudi, tout de suite au lever du jour.
Kiam mi trairis la korton alirante al la vespermano, la letenanto venis al mi kun lara
rideto sur la vizao.

174
- Vidu! Kiel mi intervenis por defendi la reputacion de la armeo kaj precipe vian anta
Valeriana. Mi diris al i, ke vi ne kulpis pri tio! Tio ne estis fimanovro via, sed
konsekvenco de plia kaprico de la armeo, kiu prokrastis iujn forpermesojn de la
regimento. i akordis kun tio, des pli, ke en la televidilo la prezentisto sciigis tiun
decidon de la estraro. En ia familio, neniu supozis tion ebla, anta la anonco dum la
televidigita urnalo.
Alors que je traversais la cour pour aller au mess, le lieutenant vint ma rencontre avec
un large sourire.
- coute ! Comment je suis intervenu pour dfendre la rputation de l'arme et surtout la
tienne devant Valriane. Je lui ai dit que tu navais commis aucune faute. Ce n'tait pas
une manuvre calcule, mais un caprice de plus de l'arme qui avait suspendu toutes les
permissions. Elle tait d'accord, d'autant plus qu'aux informations tlvises, le
prsentateur avait parl de cette dcision du gouvernement. Dans sa famille, personne ne
pensait cela possible avant cette annonce la tlvision.
- Hiera, ni estis vicigitaj anta la pordego de la Ekonomejo, kiam i alvenis. Mi proponis
foti in, por ke vi havu memoraon de i. i iom hezitis kaj tamen fine konsentis pozi por
la foto anta la pordego de la enirejo. Jen la portreto! Kion vi pensas pri tio?
- Hier, nous attendions notre tour devant le portail de l'conomat lorsqu'elle est arrive.
J'ai propos de la photographier pour que tu aies un souvenir d'elle. Elle a hsit un peu,
mais a finalement accept de poser devant le portail. Voil la photo ! Qu'en penses-tu !
Li permane transdonis al mi la foton de Valeriana. Jes, estis i, mia kara amata! i estis,
kiel mi iam vidis in, kiam i estis rehejmianta post la labortago, vestita per rua kapo
kaj nigra bereto. i anka portis vernisajn botojn, kun mezalte laraj kalkanumoj. Vere, i
ne estis granda knabino mia Valeriana! Mi diris al mia savinto:
- Ho! Kiel mi povus danki vin? Mi neniam povintus imagi tiom agrablan elnodion
Et il m'a remis en main la photo de Valriane. Oui, c'tait bien elle, mon cher amour !
Elle tait comme je l'avais toujours vu quand elle sortait le soir pour rentrer chez elle.
Elle portait une cape noire et un bret rouge. Elle avait aussi des bottes vernies avec des
talons plutt hauts, mais larges. Vraiment, elle n'tait pas trs grande ma Valriane. Je
dis mon sauveur :
- Oh ! Comment pourrais-je te remercier ? Je n'aurais jamais pu imaginer un si
merveilleux dnouement !
Jam, la letenanto ridetante kaj tute kontente pro sia efekto, aliris al siaj aferoj. Dum en
mia koro, denove, la suno varme brilis.
Post reveno en la dormoambro, kaj anta ol enlitii, mi montris la foton al mia amiko
kaj kunulo. Li demandis al mi:
- u vi scias, ke Valeriana estas la filino de miksaj geedzoj? La patrino estas de Algera
deveno.
Surprizita, pri tia demando, mi senhezite tuj respondis:
- Ne, mi ne havas informon pri tio. Sed, mi deziras edzii kun la filino, ne kun la
gepatroj...

175
Dj, le lieutenant, en souriant et trs content de son effet, repartait pour s'occuper de
ses affaires. Pendant ce temps, dans mon cur le soleil, nouveau, me rchauffait de ses
rayons.
mon retour dans la chambre et avant de me coucher, j'ai montr la photo mon ami,
compagnon de chambre. Il me demanda :
- Sais-tu que Valriane est la fille d'un couple mixte ? La mre est algrienne
Surpris par sa question, je lui ai rpondu :
- Non ! Je ne sais rien ce sujet. Mais, je veux me marier avec la fille, non avec la
mre

43 : Rehejmio - Traverse sur le "Charles Plumier".

Matene de la dudeka de decembro, post matenmano kaj la kontrolo per alvoko de la

nomaro por certii, ke iuj liberiontaj homoj eestis, ni surgrimpis malanta kamionoj
vicigitaj sur la korto. Lastafoje, ni trapasis la pordegon de la Jusufo-kazerno kaj, nur dek
minutojn poste, ni staris sur la elira kajo de la haveno.
Le matin du 20 dcembre, aprs le petit djeuner et l'appel des noms pour s'assurer que
tous les hommes librables taient bien prsents, nous sommes monts l'arrire de
camions aligns dans la cour. Pour la dernire fois, nous avons travers le portail de la
caserne Yusuf et seulement dix minutes plus tard nous tions sur le quai d'embarquement
du port.
ipo, e flanko de kiu estis grandlitere skribite: "CHARLES PLUMIER" (arl plimje)
superstaris nin de sia impona maso. ia elo us malplenigita estis jam preta por ricevi
novan aron de homoj. En la bruego, lavango da insultoj kontra la armeo el multaj
lokoj ekflugis aeren:
- Vivu la soldato-liberio!
- Mi fekas armeon!
- Mi merdas kaj vomas in...
Un cargo, sur le flanc duquel tait crit en grandes lettres "CHARLES PLUMIER", nous
dominait de son importante masse. Sa cale, peine vide, attendait dj son chargement
d'hommes. Dans ce brouhaha, des voles d'insultes contre l'arme partaient de tous
cts :
- Vive la quille !
- Merde l'arme !

176
- Je l'em... et lui vomis dessus
Tiuj homoj pli singardemaj, ol malkuraaj, kiuj tiel blekis kontra armeo, restis kaitaj en
la granda homamaso kreskanta de minuto al minuto. Starigitaj meze de tiu kompakta
svarmo en kiu premiis soldatoj kaj civiluloj, kiuj celis piediri al sia propra ipo, ni
restadis dum longa tempo. Kaj jen, kvaza i estus kuntirita de magia pinistino, soldata
fadeno eliris el tiu amaso, etendiis kaj plialtiis la la transpasejo. De la grundo ni vidis,
ke je la supro sur la ferdeko homoj unuope antaeniris. Venis mia vico esti forprenita de
tiu forto.
Ces hommes, plus prudents que lches, qui aboyaient ainsi aprs l'arme, restaient
cachs dans la foule qui grossissait de minute en minute. Debout, au milieu de cette
paisse fourmilire, dans laquelle se pressaient militaires et civils se dmenant tous pour
accder chacun son bateau, nous avons longtemps patient. Et voil que, comme s'il
tait tir par une magicienne-fileuse, une chane de soldat sortit de cette foule, s'tira et
s'leva sur la passerelle. Du sol, on voyait qu'en haut, sur le pont, les hommes avanaient
un par un. Puis vint mon tour d'tre emport par cette force.
Je la supro de la transpasejo, oficiro etis rapidan rigardon sur la forpermesajn atestojn kaj
permane indikis unu el la du vicoj, kiuj formiis. Mi estis direktita dekstren, dum la
plejmulto antaeniris je maldekstre. Tiel la senranguloj estis englutitaj en la profundaojn
de la ipkeloj. Dum paro da sekundoj, mi memoris la malagrablajn momentojn de la unua
vojao, sed tio rapide malaperis, kiam miaj piedoj tretis sur delikatan tapion.
En haut de la passerelle, un officier jetait un rapide regard sur les titres de permission et
d'un geste de la main dsignait une des deux files qui se formaient. J'ai t orient
droite alors que la plus grande partie allait gauche. Ainsi, les hommes de troupe
disparaissaient dans les profondeurs des cales. Pendant quelques secondes, je me suis
souvenu des dsagrments du premier voyage, mais cela disparut rapidement quand mes
pieds foulrent une dlicate moquette.
Mi estis eniranta en la oficiran kaj suboficiran kvartalon. Kia kontrasto inter la sorto de la
simplaj soldatoj amasigitaj en keloj kiel bestoj en staloj kaj la sorto rezervita al la
ranguloj. Partopreni en staoj kaj trapasis ekzamenojn por ii almena suboficiroj, tio
estis ege valora peno. Tiu grado de serento estis iinta mia savo. i liberigis min de iuj
servutoj, deoradoj kaj tedaj laboroj. Krome mi libere organizis horplanon, kiel tio ajnis
al mi la plej taga.
J'tais dans le quartier des officiers et sous-officiers. Quel contraste, entre le sort rserv
aux simples soldats entasss dans les cales comme des animaux et celui rserv aux
grads ! Faire des stages et passer des examens pour devenir au moins sous-officier tait
payant. Ce galon de sergent tait devenu mon sauveur. Il m'avait libr de toutes les
corves, permanences et travaux ennuyeux. En outre, javais pu librement organiser mon
emploi du temps comme cela me semblait le plus efficace.
Enirante mi estis kiel infano kiu miras pri iuj videblaj aferoj. Mi vizitis multajn kajutojn,
kiuj ne havis okupantojn. Fine mi enloiis en la kvina kajuto, kiu kiel la antaajn
enhavis dulitojn kaj du lukojn prezentantan belan vidaon al la maro. Ne estis
popolamaso, pro tio la dua lito restis vaka. Kiam alproksimianta tintilo adiis en la
koridoro, mi us estis komforte kuanta sur lito. Scivoleme mi malfermis la pordon por
177
scii la kialon de tiu stranga tintilo. El la alia flanko de la koridoro elvenis efkelnero
vestita per livreo rua kaj blua. La kelnero, iam svingante sian sonorileton, pasante
apude diris:
- Ekde nun, vi povas iri al la salono kaj manoambro. Sekvu la lumetantajn indikilojn!
Ili kondukos vin is la salonoj.
En entrant, j'tais, comme un enfant qui sextasie devant tout. J'ai visit plusieurs cabines
qui n'taient pas occupes. Je me suis finalement install dans la 5e, qui, comme les
prcdentes, avait deux lits et deux hublots offrant une belle vue sur la mer. Il n'y avait
pas bousculade et l'autre lit est donc rest vide. Alors que j'tais confortablement tendu
sur le lit, une clochette s'est fait entendre dans le couloir. Attir, j'ai ouvert la porte pour
connaitre la raison de cet trange appel. Du bout du couloir arriva un maitre d'htel vtu
d'un uniforme rouge et bleu. Agitant toujours sa clochette, il dit en arrivant ma
hauteur :
- Vous pouvez, ds prsent, vous rendre au salon et la salle manger. Suivez les
flches lumineuses. Elles vous y conduiront.
Mi ne estis malsata, kaj la senesaj rulado kaj tangado timegis min pri la konsekvenco sur
mia stomako, kiu enerale ne eltenas tiajn dancadojn. Tamen oni rapide forgesas
malagrablaon kaj tiu timo ne sukcesis longtempe reteni min. Sen pripensi kiel atomato
mi sekvis la indikilojn kaj bonodorojn, kiuj altiris min en veran paradizon.
Je n'avais pas faim et l'incessant roulis et tangage me laissaient craindre le pire pour
mon estomac qui gnralement ne supporte pas ces sortes de danses. Mais on oublie vite
les dsagrments et cette crainte ne russit pas me retenir longtemps. Sans rflchir,
comme un automate, j'ai suivi les flches et bonnes odeurs qui m'entrainrent dans un
vrai paradis.
Mirindao! io estis belega! Mi ajnis esti eniranta en fabelolandon, tiom la vidao estis
eksterordinara. Kiam poste mi ekadis, ke dum la dua mondmilito, sub la nomo de "HMS
Largs" kaj kiel admiralipo de la "Royal Navy", tiu ipo partoprenis en multaj elipiaj
operacioj, mi komprenis, kial la interno estis tiom speciala.
Un enchantement ! Tout resplendissait ! Il me semblait tre rentr au pays des merveilles
tant le spectacle tait fabuleux. Lorsque plus tard, j'ai lu que, pendant la 2e guerre
mondiale, ce bateau, sous le nom de "HMS Largs", prit part de nombreuses oprations
de dbarquement en tant que navire amiral de la Royal Navy, je compris pourquoi
l'intrieur tait si particulier.
La meblaro el multvalora ligno ellasis agrablan odoron de enkastiko. Meze de la
manoambro, multaj tabloj pompe aranitaj atendis la venon de la kunmanantoj. Dum
iom da tempo, mi hezite restis senmova. io estis tro bela kaj mi eble erare estis eniranta
en lokon, kiu estis nur rezervita por la altranguloj kaj ministroj...
Le mobilier en bois prcieux rpandait une agrable odeur de cire. Au milieu de la salle
manger, de nombreuses tables, pompeusement dresses, attendaient la venue des
convives. Hsitant, je suis rest un moment immobile. C'tait trop beau ! Probablement,
j'avais d, par erreur, rentrer dans un lieu rserv pour les grads de haut rang et
ministres...

178
La viro kun la sonorileto alproksimiis malanta mi kaj ekvidante mian enon
trankviligis min:
- Eniru mi petas!
- Elektu vian lokon, ar, kiel vi vidas, ie estas liberaj seoj. Vi povos mani ion, kion vi
deziras kaj reveni tiomfoje, kiom tio plaos al vi. La meteologio anoncas, ke la vento
estos forta, la maro malkvieta is forta. Pro la rulio, neniu venos tagmani. Ha! Kia
eraro! Kiam la stomako estas plenplena, la rulio malbone efikas sur in. Tamen, post du
a tri horoj eblas, ke la nazo ios tro forta kaj vole nevole i devigos vin vomi. Ne
retenu vin! Tuj iru en la necesejon, kiu apudas vian kajuton kaj ellasu tion, kion via
stomako ne plu tenas. Tuj poste, revenu por denove mani issate. Tiel, via ipveturado
ne estos tute agrabla, sed almena, vi suferos malpli de nazo. Mi deziras al vi bonan
apetiton kaj bonan veturadon!
L'homme la sonnette s'approchait derrire moi et apercevant mon gne me
tranquillisa :
- Rentrez ! Je vous en prie !
- Choisissais votre place. Comme vous le voyez, il y a beaucoup de place vide. Vous
pouvez manger tout ce qui vous plait et revenir aussi souvent que vous le voudrez. La
mto annonce que le vent sera fort, la mer agite devenant forte. cause du roulis,
personne ne viendra manger. Ah ! Quelle erreur ! Quand l'estomac est bien cal, le mal
de mer se fait moins ressentir. Pourtant il est possible que, aprs 2 ou 3 h, la nause vous
oblige tout renvoyer. Ne vous retenez pas ! Allez tout de suite aux toilettes qui donnent
sur votre cabine et laissez sortir tout ce que votre ventre ne peut plus garder. Tout aussi
vite, revenez ici et mangez nouveau jusqu' satit. Ainsi, votre voyage ne sera pas tout
fait agrable, mais au moins, vous souffrirez moins de nause. Je vous souhaite bon
apptit et bonne traverse !
Rilate al la manantoj, li pravis! Gastoj estis malmultaj! Nur kelkaj dekoj da personoj
sidiis irka la tabloj, kiam estis pli ol cent seoj neokupataj. "Ne gravas!" Mi diris al
mi mem. La viro kun la tintilo estas sufie maljuna por sperti pri tiaj aferoj. Mi faru, kiel
li konsilis al mi. Mi sidiis e tablo anta tiu festeno, kiu ajnis esti por mi sola, kaj mi
manis, manis...
Concernant les occupants, il avait raison ! Ils taient peu nombreux ! Seules quelques
dizaines de personnes taient assises autour des tables alors qu'il y avait plus de cent
siges libres. "Pas grave !" Me dis-je. L'homme la sonnette est assez ancien pour avoir
l'exprience voulue. Je ferai ainsi qu'il m'a dit. Je me suis assis devant ce festin qui
semblait tre pour moi seul et j'ai mang, mang...
Kiel dirite, mi revenis plurfoje satmani e tiuj tabloj, iam fastege aritaj per tiom da
bongustaj nutraoj. La marvojao plejparte estis, en mia kazo, inda de intereso despli, ke
mi ne tute bezonis atenti por resti maldika.
Comme prvu, je suis revenu plusieurs fois me restaurer ces tables toujours
fastueusement charges de succulents mets. Dans mon cas, la traverse fut, pour la
plupart, intressante d'autant plus que je n'avais pas besoin de me proccuper de ma
ligne.
La maro tiel malkvietis, kiel dum mia unua vojao al Alerio. Mi ne multe profitis de la
mara spektaklo, ar mi havis uran okupon, kiu en iu ajn maniero ne povus esti
179
prokrastita. Tio rabis mian tutan tempon de la enipio is la elipio. Fakte, iujn tri a
kvar horojn, mi estis devigata refari precizan itineron. Elirante el mia lito mi devis
rapidege kuri al la necesejo anta ol aliri, sed pli malrapide pro la forta tangado de la ipo
al la manoambro. Nur poste, mi rajtis reveni en mian kajuton por reokupi mian liton.
Malgra tio iufoje anta enlitio, la vid- kaj scivolemo gvidis miajn paojn sur nian
rezervitan ferdekon.
La mer tait aussi agite qu'au cours de mon 1er voyage en Algrie. Je n'ai pas beaucoup
profit du spectacle vu que j'avais une occupation plus urgente qui ne voulait supporter
aucun retard. Cela a pris tout mon temps de l'embarquement au dbarquement. En fait,
toutes les 3 ou 4 heures, j'tais oblig de parcourir un itinraire prcis. Partant de mon
lit, je devais rapidement courir aux toilettes puis, mais plus lentement en raison du fort
tangage, la salle manger. Seulement aprs je retournais la cabine pour m'allonger
sur le lit. Malgr cela, une fois avant de me recoucher, le besoin de voir et de savoir a
guid mes pas jusque sur le pont qui nous tait rserv.
La ventego surprucigis mian vizaon per glacia amo, kiun i forrabis, iom antae, el la
pinto de la frenezaj ondoj sin frakasantaj kontra la ipelo. Tiuj subitaj malsekaj
vangofrapoj revigligis min. Nur tiam, je la malsupra ferdeko mi ekvidis, ke soldatoj estis
forte alkroitaj al la ferdeka balustrado. iu el ili penis por liberigi sian stomakon, kiu
tamen estis malplena, de iu pezo farianta iam pli doloriga. Verda galo ama elfluis el
iliaj buoj. Mi revidis min kelkajn monatojn pli frue.
La tempte claboussa mon visage d'une cume glace qu'elle venait juste d'araser la
cime de vagues folles avant qu'elles ne s'crasent contre la coque du bateau. Ces gifles
brusques et mouilles me revivifirent. Seulement alors, j'ai remarqu, sur le pont
infrieur, des soldats solidement accrochs au bord du bastingage. Ils s'efforaient de
soulager leur estomac, pourtant vide, d'un poids de plus en plus douloureux. Une mousse
de bile verte s'chappait de leur bouche. Je me revoyais quelques mois plus tt.
Tio ekestigis malbonan reagon, kiu kazis al mi grandan nazon kaj mi forkuris por
rifui en mia lito. Tie, mi restis sen movo kun la okuloj fiksitaj e punkto meze de la
plafono atendanta la sekvantan atakon. Mi ne estis kompatinda, ar kompare kun la
soldatoj la afero ne estis diskutebla. Mi estis en plej bona situacio....
Cela eut des effets ngatifs qui dclenchrent en moi une forte nause et j'ai couru me
rfugier dans mon lit. L, je suis rest, sans bouger, les yeux fixs sur un point au milieu
du plafond en attendant la prochaine attaque. Je n'tais pas plaindre, car par rapport
aux soldats, c'tait indiscutable. Ma situation tait meilleure...
La ripetitaj muadoj de la fajfilego sciigis al mi la alproksimion al la haveno de
Marsejlo. Ni alvenis al la elnodio de tiu historio, al la fino de tiu mia nekredebla
vivoparto, kiu estis kontravole detranita kaj apartigita de mi. Dum mia stomako
grumblis pro la malfacila albordio, mia kapo zumis, ar i reustiis por denove funkcii
post la eliro de tiu tunelo. Tie mi renkontis akvon kaj fajron, abismojn kaj pintojn, sed
ankora haton kaj amon. Mi pacience atendis, ke la ipo estu tute sen movo lalonge de
la kajo je sia enfiksado por eliri el mia kajuto kaj suprengrimpi sur la ferdekon.
Les coups de sirne rpts annoncrent que nous approchions du port de Marseille.
Nous arrivions au dnouement de cette histoire, la fin de cette incroyable partie de ma
180
vie qui, contre ma volont, a t coupe et m'a t enleve par l'arme. Alors que mon
estomac grognait cause du difficile accostage, ma tte bourdonnait, car elle se
rajustait pour refonctionner aprs ce long tunnel. J'y ai ctoy l'eau et le feu, des
abimes et des sommets, mais encore la haine et l'amour. J'ai attendu patiemment que le
cargo soit amarr immobile le long du quai pour sortir de ma cabine et monter sur le
pont.
Estis homa svarmado. ie la uniforme vestitaj soldatoj interpuiis unuj la aliajn.
Malsupre, sur la kajo eestis, tiom da efervesko, kiom je la enipio. Soldataj kamionoj
estis viciantaj en siaj lokoj. La kajo estis dividita en multaj areoj apartigitaj per kordonoj
de soldatoj. La estraro timis senbridecon kaj akceptis nin, kvaza ni estus daneraj bestoj.
Kion ili pensis pri tiuj homoj, kiuj je la nomo de la estraro mem ricevis ordonojn, rajton
kaj devon mortigi aliajn homojn? u ni ne estis kapablaj ribeli, postuli kontojn kaj
klarigojn pri tio, kio estis okazinta?
Une mare humaine ! Partout se bousculaient des soldats en tenue. En bas sur le quai, il
y avait autant d'effervescence que lors du dpart. Des camions militaires s'alignaient
leur emplacement. Le quai tait divis en plusieurs zones spares par des cordons de
soldats. Le gouvernement, craignant des dbordements, nous encadrait comme si nous
tions des btes malfaisantes. Que pensait-il de ces hommes qui, en leur nom, avaient
reu l'ordre, le droit et le devoir de tuer leurs semblables ? N'tions-nous pas capables
de nous rvolter, de demander des comptes et des explications sur ce qui s'tait pass ?
Nur kiam io estis zorge pretigita, la ipo Charles Plumier, tra du mallaraj pontetoj
provizoraj, delasis la homojn, kiujn i portis en sia ventro, sur la kajon. Finfine, mi metis
la piedojn grunden...
Seulement quand tout fut prt, le bateau Charles Plumier, par deux troites passerelles,
dversa les hommes qu'il portait dans son ventre sur le quai. Enfin, j'ai pu mettre pied
terre...
Iri dekstren a maldekstren mi ne povis elekti, ar tuj oficiro kaptis min je la malsupro de
la ponteto kaj petis de mi:
- Montru vian forpermeson!
Li etis rapidan rigardon sur i kaj diris:
- Por Liono, sekvu tiun vicon. Je la fino soldatoj montros al vi en kiu kamiono vi lokios.
Je ne pus choisir daller droite ou gauche, car un officier m'arrta au bas de la
passerelle et me demanda :
- Prsentez-moi votre permission !
Il y jeta un rapide regard et dit :
- Pour Lyon, suivez cette file. Au bout, des soldats vous diront sur quel camion monter.
Kiel fio en naso, mi havis unu solan vojon, e kies dekstra flanko staris soldata kordono
kaj e la maldekstra, vico de kamionoj. Mi alvenis anta suboficiro kaj du soldatoj, kiuj
komencante de la plej malproksime zorge plenigis la kamionojn per la elipigitaj homoj.
Ili ne estis tre parolemaj. E ne unu sola vorto estis malparata por mi. Permane ili
montris al mi, en kiu kamiono mi devis sorgrimpi kaj sidii sur ligna benko. Kiam iuj
seoj estis okupitaj, la malantaa tukirmilo estis disvolvita kaj komplete fermita. Escepte

181
de du a tri lumaj sunradioj, kiujn la malnova tukirmilego lasis pasi tra truoj, ni nenion
vidis el la ekstero. Voo diris:
- Ja, multe ili fidas al ni! Eble ili timas, ke ni ree vojiru Alerion! tipkapaj stultulaoj...
Comme un poisson dans une nasse, je n'avais qu'un seul passage avec, droite, un
cordon de militaires et, gauche, une range de camions. Je suis arriv devant un sous-
officier et deux soldats qui, en commenant par le plus loign, remplissaient
soigneusement les camions de soldats dbarqus. Ils n'taient pas bavards. Ils ne
gaspillrent mme pas un mot pour moi. De la main, ils me dsignrent le camion dans
lequel je devais monter et m'asseoir. Quand tous les siges furent occups, ils droulrent
et fermrent en totalit la capote arrire. part les 2-3 rayons de lumires que la bche
use laissait passer, nous ne pouvions rien voir de l'extrieur. Une voix s'leva :
- On peut dire qu'ils nous font vraiment confiance ! Peut-tre ont-ils peur que nous
retournions en Algrie ! Bande d'abrutis...
La oforo ne estis fakulo en sia metio. Dum la tuta veturado senretene alternis abruptaj
bremsadoj kaj akceladoj. Ni estis skuitaj kiel pajlaj faskoj kaj ni penis por resti sur niaj
seoj. Nenia rimedo por scii, kie ni estas kaj kio okazas. Tutcerte la preterpasantoj ne
havis ideojn pri tio, kion la kamionoj transportis.
Le conducteur n'tait pas trs dou. Pendant tout le trajet, il alternait brusques
acclrations et coups de frein. Nous tions secous comme des bottes de paille et nous
peinions pour rester sur nos siges. Aucun moyen pour savoir o nous tions et ce qui se
passait. Trs certainement, les passants n'avaient aucune ide de ce que les camions
transportaient.
Post la lasta haltejo ni restis longan tempon, proksimume duonhoron, sen io okazanta kaj
fine ni sentis, ke la kamiono malantaeniris. Lamezure, kiel du soldatoj volvis la
malantaan irmotukon, ni estis tute blindumigitaj de la suna lumo, kiu inundis nin. Tiam
progresive aperis al miaj okuloj iom da asfalto, reloj kaj trajnoj sur kies vagonoj la vortoj
"Soldata trajno" estis skribitaj.
Au dernier arrt, nous sommes rests un long moment, environ une demi-heure, sans que
rien ne se passe puis, enfin, nous avons senti les camions reculer. Au fur et mesure que
deux soldats enroulaient la bche arrire, nous tions blouis par la lumire du soleil qui
nous inondait. Alors, progressivement apparurent mes yeux un peu d'asphalte, des rails
et des trains sur les wagons desquels tait crit "Train militaire".
Malsuprenirante de la kamiono, mi jam adis la ordonojn. La eksmilitintoj, post nova
kontrolo de la forpermesoj, devis esti enveturigitaj en fakajn vagonojn. Sur mia
forpermeso mi legis "Sankta-Etieno tra Liono" kaj tri vagonoj estis dekoraciitaj per tiu
sama bildo. entile, sed firmege ili diris al mi suprengrimpi en iun el ili. Estante en la
trajno, de mia vagono, mi transiris en la aliajn, sed la pordoj apartigantaj tiujn, kiuj havis
malsamajn adresojn, estis lositaj. Tiel ni estis enkarcerigitaj en niaj propraj vagonoj is
la celo de la vojao. Armeo estas armeo! u ne? Ne utilas kompreni, ar la komandantaro
pensas por ni...
Descendant du camion, j'entendais dj les ordres. Les "anciens d'Algrie", aprs un
nouveau contrle des permissions, devaient tre rpartis dans les wagons. Sur ma
permission tait crit "Lyon via St tienne" et trois wagons taient marqus de ces noms.
182
Ils m'ont poliment, mais trs fermement dit de monter dans un de ceux-l. Une fois
l'intrieur, j'ai voulu circuler dans le train, mais les portes qui nous sparaient des
wagons ayant une destination diffrente taient fermes clef. Ainsi, nous tions
emprisonns dans nos wagons jusqu' la destination. L'arme c'est l'arme ! N'est-ce
pas ? Inutile de vouloir comprendre, car le commandement pense pour nous...
Mi sidiis sur ligna benko, same kiel iuj liberigeblaj soldatoj. Nenio alia estis farebla!
Dum la veturado neniu parolis. Mi profitis de tio por kae observi la vizaojn de miaj
kunvojaantoj. Ili ajnis duone dormantaj, tamen granda fizika kaj efe morala laceco
estis videbla e iliaj mornaj vizaoj. Certe ili ankora ne tute komprenis, ke tiu malbona
periodo estis fermianta, kiel libro post legado de la lasta pao. Ili bezonis pli da tempo
por ion digesti. Ni veturis hejmen, sed iu parto de iu el ni restis en Alerio por longa
tempo. La menso de miaj kunuloj dare vagis en la nordafrika montaro "djebel"...
Comme tous les librables, je me suis assis sur un banc. Il n'y avait rien d'autre faire.
Pendant le voyage, personne n'a dit mot. J'en ai profit pour furtivement observer le
visage de mes compagnons. Ils semblaient sommeiller, mais sur leur visage se lisait une
grande fatigue physique et surtout morale. Ils n'avaient, sans doute, pas encore
pleinement assimil le fait que cette mauvaise priode s'tait referme comme un livre sur
la dernire page. Il leur fallait plus de temps pour tout digrer. Nous rentrions chez nous,
mais une part de chacun de nous tait reste en Algrie pour longtemps. L'esprit de mes
camarades errait dans les montagnes du djebel...

44 : Programoano ! Nouveau programme !

La 23an de decembro 1962, mi alvenis en la familia domo de San-Albano-e-Limagnolo
post proksimume dudek du monatoj da militservoj. La mi, tiuj dudek du monatoj estis
por nenio malparitaj, se ne por la malhonoro de Francio. Nia lando en tiu Aleria afero
skandale kondutis.
Le 23 dcembre 1962, jtais de retour dans la maison familiale de Saint-Alban-sur-
Limagnole aprs environ 22 mois passs sous les drapeaux. Je restais convaincu que ces
deux mois avaient t gaspills pour rien, sinon dshonorer la France. Notre pays dans
cette Affaire algrienne stait scandaleusement conduit...
Miaj unuaj agoj estis deeti la soldatan uniformon, vesti min per civilaj vestaoj kaj porti
la tuton de mia soldata vestaaro al la endarmejo. La la milita regularo, la liberio de la
soldataj devigoj efektiviis nur post la plenumo de tiu lasta ago. Post la prezentado de
mia forpermeso al la endarmoj, redono de la soldata vestaaro kaj subskribo de la
kvitatestolibro, ajnis al mi, ke tiu galera globo, kiu tiel pezis je miaj piedoj, subite
defalis. Mi sentis min, kvaza birdo, de kies kao oni malfermas la pordon; kiel
kosmonato, kiu revenas sur sian terglobon post longa vojao en la spaco.
Mes premiers soucis ont t d'enlever ma tenue militaire, mettre des vtements civils et
dposer mon paquetage la gendarmerie. Selon le rglement de l'arme, la libration
des obligations militaires n'tait effective qu'aprs avoir rempli cette dernire obligation.
Aprs avoir prsent ma permission la gendarmerie, rendu mon paquetage et sign le
registre, il m'a sembl que ce boulet de galrien, si lourd mes pieds, venait de tomber.
183
Je me suis senti comme un oiseau dont on ouvre la cage, comme un cosmonaute qui
reprend pied sur terre aprs un long voyage dans l'espace.
Tamen, dum iom da tempo, mi restis pendanta inter amba flankoj, ar endarmo diris:
- Ha! Vi estas serento! u vi ne dezirus varbii en la endarmaro? Vi ricevos bonan
salajron kaj loejon...
Mi tute ne atendis tian proponon kaj, respondis sen pli longe pripensi :
- Ne eblas! La patro atendas min por labori en la familia entrepreno de tiel longe kaj post
Alerio mi bezonas remeti la piedojn teren.
Cependant, pendant un certain temps je me suis senti balancer entre les deux cts,
lorsque le gendarme dit :
- Ah ! Vous tes sergent ! Cela vous intresserait-il de vous engager dans la
gendarmerie ? Vous recevrez un bon salaire et un logement...
Surpris par une telle proposition, j'ai rpondu sans rflchir :
- Impossible ! Mon pre m'attend pour travailler avec lui depuis si longtemps et puis,
aprs l'Algrie, j'ai besoin de reprendre pied.
Nun mi deziris hermetike fermi la pordon sur tiu periodo por in kai, kiel ion malbonan,
malsanan, hontindan. Kiam iu ajn ulo parolis pri la milita servico, mi nur respondis:
- Estas finita! Estas preferinde paroli pri aferoj pli interesaj, ol pri tio.
Sur le moment, je dsirais fermer hermtiquement la porte sur cette priode pour la
cacher, parce quelle tait mauvaise, malsaine, honteuse. Lorsque quelqu'un parlait du
service militaire, je rpondais seulement :
- C'est fini ! Il est prfrable de parler de choses plus intressantes.
Mia reveno en la civila vivo estis okazinta tiel rapide, ke mi foje restis sen movo kaj kun
la okuloj en vakuo demandante min. u eblas, ke ekzistas du facoj al nia mondo kiel por
la moneroj nome : averso kaj reverso, la bona kaj malbona flanko? Ia averso, kie ni
lernas ian etikon bazitan sur homaj rajtoj, demokratio, respekto de la aliaj kaj, kiu estas
reprezentata per la gravuritaj vortoj "Libereco Egaleco Frateco". La reverso, kie iuj
malbonaoj trovas sian lokon. Tie suferigi kaj mortigi estas ludoj, plezuroj a necesaoj
la la bonvolo de tiuj, kiuj tenas la pafilojn kaj de la estroj. Tiuj potenculoj, kiuj per la
dekstra mano helpas kaj per la maldekstra suferigas.
Mon retour la vie civile tait intervenu si vite que parfois je restais fig avec les yeux
dans le vague me demandant. Est-il possible qu'il existe un monde deux faces comme
pour les pices soit : un envers et un endroit, le bien et le mal ? Un endroit, reprsent
par ces mots gravs "Libert galit Fraternit" o l'on apprend une certaine thique
base sur les droits de l'homme, la dmocratie, le respect de l'autre. Un envers, o toutes
les mauvaises choses trouvent leur place. L, faire souffrir et tuer sont des jeux, des
plaisirs ou des ncessits selon le bon vouloir de ceux qui tiennent les fusils et de ceux
qui donnent les ordres. Ces puissants qui, de la main droite, sment le bien et, de la
gauche, le mal.
Kiamaniere mi povus dece a science trovi pravigon al tio? Mi ne plu vidis limon inter
bono kaj malbono! Mi naskiis en tre polurita kaj entila mondo, sed io por mi estis
aniinta. Nun, mi sciis, ke tiu mondo estis nur fasado por kai la nigran flankon.

184
Comment pourrais-je dcemment ou rationnellement trouver une explication cela ? Je
ne voyais plus la limite entre le bien et le mal ! J'tais n dans un monde o tout tait
bien et beau, mais quelque chose pour moi avait chang. Maintenant, je savais que ce
monde n'tait qu'une faade pour cacher la face noire.
Mi ofte restis duone nekonscia en tia situacio de kelkaj minutoj al pli longa tempo, tia, ke
mia patrino tion rimarkis. i prenis min per la mano asertante, ke la patro bezonis mian
helpon a, ke mi bonvolu veni por helpi in fari tion a tion i. Tiam mi pene eltiris min
de tiu abstrakta mondo kaj aspektis kvaza mi estus iom ebria...
Je restais souvent dans cet tat de demi-conscience de quelques minutes de longs
moments tel point que ma mre le remarqua. Elle me prenait par la main en me disant
que mon pre avait besoin de moi et que je devais venir l'aider faire ceci ou cela.
J'avais alors des difficults pour merger de ce monde abstrait et semblais comme enivr.
Mia patrino jam observis tion en la agmanieroj de tiuj, kiuj revenis el Alerio. i iam
atentis pri mi kaj neniam lasis min senokupe. Kiam hazarde ni renkontis alerian
ekssoldaton, i profitis de tiu okazo por rimarkigi al mi:
- Vidu lin! Ekde sia reveno, li nenion faras! Kia virao! Li devus kaj povus repreni sian
laboron en la uzino de San-elio-de-Apero, sed li ne in faris. Li iras de la patrodomo al
la kafejo kaj de la kafejo al la patrodomo. Tio estas granda malfelio por la familianoj!
- Sciu mia filo! Neniam viro devas resti sen labori. Kiam junulo aas "tri foje sep jarojn"
li estas plenkreskulo kaj tiam li devas preni edzinon, havi infanojn kaj tiel li postsekvas
siajn gepatrojn. Tia estas la vivo mia filo! Tiu, kiu devojias, krom por esti pastro,
enerale malbone finias. Virino povas fralece vivi, ne viro! Hodia via frato havas
filineton kaj pro tio ne plu pensas pri la nordafrika milito...
Ma mre avait dj aperu ce comportement chez ceux qui revenaient d'Algrie. Elle
faisait toujours attention moi et ne me laissait jamais sans occupation. Quand, par
hasard, nous rencontrions d'autres, anciens d'Algrie, elle en profitait pour me faire
remarquer :
- Regarde-le ! Depuis son retour, il ne fait rien ! Un clodo ! Il aurait d et pu reprendre
son travail l'usine de St Chly-d'Apcher, mais il ne l'a pas fait. Il va de chez ses parents
au bistro et du bistro chez ses parents. C'est un grand malheur pour la famille !
- Sache mon fils, qu'un homme ne doit jamais rester sans travailler. Quand un jeune
homme a "trois fois sept ans", c'est un adulte et alors, il doit prendre femme, avoir des
enfants et ainsi prend la relve de ses parents. C'est la vie mon fils ! Ceux qui dvient de
cette ligne, sauf pour tre prtre, gnralement finissent mal. Une femme peut rester
seule, mais pas un homme. Aujourd'hui, ton frre a une petite fille et, grce cela, ne
pense plus l'Algrie.
Nokte, estas nenio kiel fabela revo por veki vin je la malbona momento. Poste, sidante
sur via lito vi vitas pro la tro rapida persekutkurado, kiun vi en dormo faris tra la arbaro.
Unufoje, jam, vi preska sukcesis meti vian manon sur ian ultron, sed kiel fulmo i
eskapis de vi. Kiu i estis? Kien i tiel rapide flugis? Vi ne scias! Sed vi kuris, kuris.... Vi
tiam pensas, ke plu neniam vi revidos vian feinon apena ekviditan je rando de la arbaro.
Tamen, nekredebla evento estias. Tie, je vojkurbio, anta vi, i staras! La oko estas tro
forta por via koro kaj precize, tiam kiel iam, tio okazas en sonoj vi vekias.
185
La nuit, seul un rve fabuleux peut vous rveiller au mauvais moment. Ensuite, assis sur
votre lit, vous transpirez cause de la folle poursuite qu'en rvant vous avez faite
travers la fort. Une fois dj, vous avez presque russi mettre votre main sur son
paule, mais elle a disparu comme un clair. Qui tait-elle ? Pourquoi courrait-elle si
vite ? Vous ne savez pas ! Mais vous avez couru, couru Et vous pensez que plus jamais
vous ne reverrez votre fe peine entrevue la lisire de la fort. Pourtant, un
incroyable vnement se produit. L, un croisement devant vous, elle est debout. Le
choc est trop fort pour votre cur et prcisment, ce moment-l, comme cela arrive
toujours dans les rves, vous vous veillez.
Tia sono anka foje envolvas min en siajn profundaojn kaj vekas min. Sed, tiun tagon
la sono efektiviis. Grava forto eltiris min el tiaj miaj revadoj pri Alerio al la realeco.
La leterportisto donis al mi leteron de Valeriana, mia diino. Mia mano tremetis kaj
evidente, tion ekvidis la patrino, kiu kun kontenta mieno atendis por vidi la sekvon.
Parfois, ce type de rve m'emporte aussi dans ses abmes et me rveille. Mais, cette fois-
ci, le rve est devenu ralit. Une puissante force m'a tir de mes rves algriens la
ralit. Le facteur me remit une lettre de Valriane, ma desse. Ma main tremblait et
videmment ma mre le vit. Avec un sourire satisfait, elle attendait pour voir la suite.
Kunprenante la leteron de Valeriana kiel trezoron, mi trovis rifuon en mia
dormoambro. Anta ol malfermi la koverton, mi longe atendis. Dum la letero kuis sur
la tablo anta mi, mi mense revidis la pasintajn monatojn. De tie al Burgo-en-Breso,
Modano, Besemburgo kaj reveno al la deirpunkto. En la tuto de tiu mia vojao
postrestis du kernaj punktoj.
Emportant la lettre de Valriane comme un trsor, j'ai trouv refuge dans ma chambre.
Avant d'ouvrir l'enveloppe, j'ai longuement attendu. La lettre pose sur le bureau, devant
moi, j'ai vu dfiler dans ma tte ces mois passs. D'ici Bourg-en-Bresse, Modane,
Bessombourg et retour au point de dpart. De tout mon voyage, il restait deux points
importants.
A- La rezignacia vizao de mia amiko "Toumekero", kiam la armeo, kiel oni etas pecon
de karno al hundaoj, etis lin al tiuj, kiuj atendis por dispecigi lin, dum li vivis. -- Same,
kiel en la arenoj de Romo estis farite al la Kristanoj per la leonoj. Dum e unu flanko la
amaso hurlis : "Ili kulpas ! Mortopuno!", e la alia Nerono deklamis siajn versojn. --
Krom tio, ke, kiam Toumekero estis kruele mortigita, la franca estraro ludis violonon kaj
fajfis pri la sango de la pentoferatoj...
B- La belegan vizaon de Valeriana, ian dolecon, sed anka ian determinitan volon,
kiam i forpelis min. i reprezentis tiun novan generacion, kiu naskis sur la cindroj de la
"Toumekeroj", en kiu la virinoj, minoritatoj kaj e harkioj ribelos dirante: "Tion, mi
rifuzas! Tion, mi postulas!" i estis simbolo de libereco kaj, pro tio, ni rajtis esperi...
A Le visage rsign de mon ami Toumeker quand l'arme, comme on jette un morceau
de viande un chien errant, l'avait jet ceux qui attendaient pour le dpecer vivant.
De mme que, dans l'arne de Rome, il avait t fait aux crtins par les lions. Pendant
que d'un ct la foule hurlait : Ils sont coupables ! mort ! De l'autre ct, Nron
dclamait ses vers. Sauf que, quand Toumeker a t assassin, le gouvernement
franais jouait du violon et se moquait du sang des sacrifis
186
 B Le beau visage de Valriane, sa douceur, mais aussi sa ferme volont quand elle m'a
rejete. Elle reprsentait une nouvelle gnration ne sur les cendres des "Toumekers"
dans laquelle les femmes, les minorits et mme les harkis se rebelleront disant : Cela,
je le refuse ! Cela, je l'exige ! Elle tait un symbole de libert et, pour cela, nous avions
le droit d'esprer
Ankora kun la mano tremanta, mi malfermis la leteron de Valeriana. Ho! Anka en ia
skribmaniero i estas diino. ia letero estis bonege skribita kaj iuj vortoj zorge
desegnitaj. Mia karulo Jen komenciis ia letero! Tio aldonis plian surprizon al mi
tiel, ke mia koro batis, kvaza tamburo dum paradmaro. Legante ian leteron,
nedifinebla plezuro plenigis mian korpon, kiel mi jam spertis en Alero, kiam niaj okuloj
interkruciantaj restis kareseme alkroitaj unu al la alia.
La main toujours tremblante, j'ai ouvert la lettre de Valriane. Oh ! Aussi, dans sa faon
d'crire, elle tait incroyable. Sa lettre tait trs bien crite et chaque mot finement trac.
Mon chri ! Ainsi commenait-elle ! Cela fut une surprise de plus pour moi tel
point, que mon cur battait comme un tambour lors de la parade. En la lisant, un plaisir
indescriptible me remplit tout entier comme je l'avais dj ressenti en Algrie, lorsque
nos yeux, venant se croiser, restaient tendrement accrochs.
En sia letero, i tute ne parolis pri niaj lastaj renkontioj, do mi ne havis respondojn al
miaj multegaj demandoj. i diris, ke i preparis iujn siajn valizojn por la translokio en
la parizan regionon kaj, ke tempo ajnis al i sen fino pro mia foriro. i atendis
senpacience la momenton de nia renkontio, sed tiufoje en plena lumo. Je la fino de la
pao, i aldonis: Mi amas vin! Via Valeriana .
Dans sa lettre, elle ne fit aucune allusion notre dernire rencontre donc, je n'avais pas
de rponses mes nombreuses questions. Elle disait qu'elle faisait les valises pour
dmnager dans la rgion parisienne et que le temps lui semblait trs long cause de
mon dpart. Elle attendait avec impatience le moment de notre rencontre, mais cette fois-
ci en pleine lumire. la fin de la page, elle avait crit : Je t'aime ! Ta Valriane .
Mi prenis belan paperan folion de helverda gamo el tiu bloko, kiun mi aetis jam delonge,
sed, kiun is tiam mi malmulte uzis, ar la okazo ne plu sin prezentis. Post longa
pripensado mi komencis skribi mian respondon al Valeriana. Mi kompreneble intencis
fari belegan leteron por impresi a almena ne senrevigi in. Tia, oni in devas fari kun
knabinoj, u ne? Tio estis, mi bedaras tion, kion mi stulte pensis.
J'ai pris une belle feuille de papier, au ton vert clair, d'un bloc que, depuis longtemps dj,
j'avais achet, mais trs peu utilis parce que l'occasion ne s'tait pas prsente. Aprs
mures rflexions, j'ai commenc faire ma rponse Valriane. Bien sr, je voulais lui
envoyer une belle lettre pour l'impressionner ou, au moins, ne pas la dcevoir. Ainsi, ne
doit-on pas se comporter avec les femmes ? C'tait ce que navement je croyais.
Kio okazis? Samtempe simpla kaj malsimpla afero! iam, kiam mi relegis miajn kelkajn
jam skribitajn frazojn, mi devis agnoski, ke mia efverko estis vera fuao! Tuj je la unua
rigardo mia letero malbone aspektis! Literoj estis malbelaj, linioj neregulaj, frazoj
malstrukturitaj kaj tro da forstrekaoj ornamis la tuton. Du horojn post la komenco de mia
skribado, e miaj piedoj estis monteto de ifitaj folioj. Por letere impresi Valerianan, mi
devis rezigni kaj trovi alian taktikon.
187
Que s'est-il pass ? Une chose simple et complique en mme temps ! Lorsque je relisais
les quelques phrases, dj crites, je devais m'avouer que mon chef-d'uvre tait un vrai
fiasco. Au premier regard, cela n'avait pas un bel aspect ! Les lettres taient piteuses, les
lignes irrgulires, les phrases mal structures et trop de ratures ornaient le tout. Deux
heures aprs, mes pieds, s'tait accumul un petit tas de feuilles froisses. Je devais me
rsigner blouir Valriane par mes crits et trouver une autre tactique.
Kompare kun la letero de Valeriana, mi hontis pri mia nekapableco. Mi pensis, ke se mi
sendus al i tiel fiaskan leteron, i ekhavos ege malnoblan opinion pri mi. Pro tio, mi
decidis prokrasti tiun gravan laboron is la venonta semajno. Certe, tiam mi estos pli
kvieta por in skribi. Do mi ion metis en la tirkeston de mia skribotablo.
Une comparaison avec la lettre de Valriane me rendait honteux. Je me disais que je ne
pourrais lui envoyer une lettre si mdiocre, elle aurait une mauvaise opinion de moi.
cause de cela, j'ai dcid de reporter la rdaction de cette lettre la semaine suivante, car
je serai alors plus calme pour l'crire. J'ai donc tout rang dans le tiroir du bureau.
En la familia rondo, la ielo nigriis. La patro volis emeritii, sed li plu eestis, ar li kaj
mia frato ne sukcesis trovi akordon pri la vendoklazoj de la grocista komercobieno. Ili
iam kverelis ! io estis preteksto. Dum tiu tempo, la frato dare laboris kun la patro kaj
estis malkontenta pro tro malalta salajro, kiun li ricevis. Tio despli, ke ne estis ripoztago,
horoj ne estis kalkulitaj kaj tagoj ne havis finon. Tiuokaze, evidente mi povis kompreni la
malkontenton de mia frato. Por mi, estis alia afero. Mi ne ricevis unu solan centimon kaj
la patro e ne supozis, ke iun tagon li devos pagi min! Kian estonton mi havus, se mi
restus tie?
Chez moi, le ciel s'obscurcissait. Mon pre voulait prendre sa retraite, mais il tait
toujours l, car il n'arrivait pas se mettre d'accord avec mon frre sur les clauses de
cession du commerce de gros. Tout leur tait prtexte pour se quereller. Pendant ce
temps, mon frre continuait y travailler, mais tait insatisfait du faible salaire qu'il
recevait. Cela, d'autant plus quil n'y avait pas de jours de repos; les heures n'taient pas
comptes et les journes sans fin. Bien sr, je pouvais admettre la frustration de mon
frre. Mais pour moi, c'tait plus dlicat. Je ne recevais rien et mon pre n'imaginait
mme pas qu'un jour il devrait me payer. Si je restais l, quel avenir aurais-je ?
Fakte, tiuj disputadoj ne multe interesis min kaj mi pensis, ke tie neniam estos ia loko por
mi. Mi havis aliajn zorgojn, kiuj koncernis min kaj Valeriana-n. Mi turnis kaj returnis la
problemon en mia kapo por trovi akcepteblan rimedon. La situacio sin prezentis al mi tia:
Valeriana estis translokionta en Parizon, kie patro jam luprenis loejon por sia familio
kaj trovis por i dungadon. Tiam, senerare mi certis, ke i estis saa knabino, multe pli
saa ol mi. i ne delasis la lernejon anta la abiturienta ekzameno, kiel mi erare faris. Pli
grava ol tio, mi lois en departemento Lozero je kvincent kilometroj de Parizo. Sed fakte,
kiu kaj, kio estis Valeriana? Kion mi sciis pri i? Mi estis devigita konfesi, ke en mia
informosako mi kolektis nur magrajn informojn. Jes ja! i estis malgranda, havis
superban korpon, portis botojn, jupon kaj trikitajn puloverojn kun volvita kolumo. Kiam
vespere i forlasis la Ekonomejon, nigra pelerino kaj rua plato-apo survestis in. Ne!
Eble mi eraras! La pelerino estis rua kaj la bereto nigra. Ha! La memoro! i estas tre
elektema kaj registras nur, kion i volas. Sed, tamen por mi, tio iam gravas...

188
Pour tout dire, ces disputes ne me touchaient pas, et je voyais que, l, il n'y aurait jamais
de place pour moi. J'avais d'autres soucis qui concernaient mes rapports avec Valriane.
Je tournais et retournais le problme dans ma tte pour trouver une solution propice. La
situation se prsentait moi ainsi : Valriane allait dmnager Paris o son pre avait
dj lou un appartement pour sa famille et trouv un travail pour elle. J'tais alors tout
fait certain que c'tait une fille srieuse, beaucoup plus que moi. Comme moi, elle n'avait
pas abandonn ses tudes avant de passer le bac. Le plus grave c'est que j'habitais en
Lozre 500 km de Paris. Mais au fait, qui tait Valriane ? Que savais-je d'elle ? J'tais
bien oblig de convenir que tout ce que j'avais rassembl sur elle tait maigre. Oui ! Elle
n'tait pas grande, avait un corps splendide, portait des bottes, une jupe et des pull-overs
tricots col roul. Le soir, en quittant sont travail, elle avait une cape noire et un bret
rouge. Non ! Il est possible que je me trompe : la cape tait rouge et le bret noir. Ah ! La
mmoire ! Elle est lective et ne garde que ce qu'elle veut. Et pourtant, pour moi cela est
important...
La karaktero de Valeriana estis forta kiel talo. La mia vidpunkto, i estis la plej bela
knabino el la tuta mondo, kaj la suno mem ne intencis batali kontra i, kiam temis pri
beleco. u tio sufiis por kune konstrui vivon kaj estontecon? Kio mi estis por tiom timi?
Kial i estis tiel sekreta knabino? Enpenetrante funde en iajn mirindajn okulojn mi tre
malfacile sukcesis trabori la blendon, kiu protektis in. Kiam i skribe diras "Mi amas
vin", u i ludas kun mi, kiel kato kun muso a, u i diras la veron? Kial en Alerio i
rifuzis mian kontakton kun sia familio kaj tiel abrupte etis min? La dubo, kiu en Alerio
ermis en mi, velis kaj torturis min. Mi ne havis ian orientigan punkton por diri al mi,
kiu estis Valeriana kaj kion i volis. Kaj mi! u mi timegis in a mi mem?
Le caractre de Valriane tait tremp comme l'acier. Pour moi, elle tait la plus belle
fille du monde et le soleil mme ne pouvait rivaliser avec elle quant la beaut. tait-ce
assez pour construire ensemble une vie et un avenir ? Qui tais-je pour avoir tellement
peur ? Pourquoi tait-elle si secrte ? En la regardant, tout au fond de ses yeux captivants,
j'avais du mal traverser le blindage qui la protgeait. Quand elle crit "Je t'aime", joue-t-
elle avec moi comme un chat avec une souris ou bien dit-elle la vrit ? Pourquoi, en
Algrie, avait-elle refus mon contact avec sa famille et m'avait-elle rejet si
abruptement ? Le doute qui, en Algrie, avait germ en moi avait grandi et me torturait.
Je n'avais aucun point de repre pour savoir qui tait Valriane et ce qu'elle voulait. Et
moi, avais-je peur de moi ou d'elle ?
Same kiel bele diris Jean Gabin, kiam li estis 85 jarojn aa, Pri la amaferoj, neniam ni
sukcesos fari la tutan rondiron . Kun miaj 22 jaroj, mi nur estis je la komenco... Se mi
havus respondojn al miaj demandoj, mi tre certe komprenus tion, kio puis Valeriana-n al
tia agmaniero. Sed, ne estante pli avertita ol Jean Gabin, mi devis atendi la alvenon de
Valeriana en Parizo kaj min prepari al tiu renkontio.
Ainsi que le disait si bien Jean Gabin 85 ans, De l'amour on n'en jamais fait tout le
tour . Avec mes 22 ans, je n'en tais qu'au dbut... Si j'avais eu des rponses mes
questions, trs certainement j'aurais compris ce qui avait pouss Valriane agir de cette
faon. Mais n'tant pas plus averti que Jean Gabin, j'tais oblig d'attendre l'arrive de
Valriane Paris et devais me prparer cette rencontre.

189
Aldone al tio, ajnis al mi, ke mi ekvekiis post ege tre longa dormo, dum kiu mi havis
strangajn sonojn, plejparte terurajn kaj tamen kelkfoje plaegajn. Nokte, la scenoj de tiuj
eventoj, kiuj tamen reale estis okazantaj, interpuiis en mia kapo kaj dubo enloiis en
mi. Tiam mi pensis:
- Ne, vi neniam travivis tion! Roero vi estas ridinda! Vi prenas revon por realeco!
En plus, j'avais l'impression de me rveiller aprs un trs long sommeil dans lequel
j'aurais eu d'tranges rves souvent effrayants, et quelquefois agrables. Dans la nuit, le
souvenir de ces vnements, qui avaient pourtant bien eu lieu, se bousculait dans ma tte
et le doute s'installait en moi. Je me disais :
- Non ! Tu n'as jamais vcu cela ! Roger, tu es vraiment ridicule ! Tu prends tes rves
pour de la ralit !
iuj miaj certaoj ne multe pezis! io, kion mi iam kredis rapidege akviis, kiel glacio
sub la agusta suno. Mi bezonis iom pli da tempo por purigi mian cerbon, retrovi miajn
orientajn punktojn kaj ekvilibron. La venontaj semajnoj estos decidigaj por mi. u mi
frenezios a fine trovos elirpordon por foriri el tiu mara mondo, en kiu mi zigzagante
baraktis?
Toutes mes certitudes ne pesaient pas lourd ! Tout ce, en quoi je croyais la veille, fondait
comme glace au soleil. J'avais besoin de plus de temps pour arer mon cerveau, retrouver
mes repres et un quilibre. Les semaines venir seraient dcisives pour moi. Allais-je
devenir fou o bien trouver la porte pour m'chapper de ce marcage dans lequel je me
dbattais ?
Afero, kiu envenis en mian menson kiel antakondio, estis la neceso foriri plej
malproksimen el mia familio por eskapi al ia influo kaj tiel doni plenan liberecon al mia
propra volo kaj movo.
Une ide s'imposa comme une condition formelle. C'tait la ncessit de partir le plus
loin possible pour chapper l'influence de ma famille et, ainsi, d'avoir une totale libert
de dcision et de mouvement.
La komerca lernejo per korespondado, kiu akompanis min dum preska mia tuta
soldatservo kaj, kies lecionojn mi fervore lernadis, etendis al mi la manon. Mi ricevis
hejmen, pli ol dudek laborproponojn de entreprenoj, kiuj havis partnerajn akordojn kun la
lernejo. Mi elektis la BATA S.A., ar i estis la plej malproksima entrepreno el la gepatra
domo, nome je kvindek kilometroj e la germana limo. Krome la personara efo proponis
la repagon de iuj miaj elspezoj por la trajna veturado kaj gastado. Mi akceptis la
proponon kaj kelkajn tagojn poste, mi ricevis leteron por mia unua rendevuo. Tiel mi
pretigis mian valizon por trajne veturi al mia estonteco...
L'cole de commerce par correspondance qui m'avait accompagn pendant presque tout
mon service militaire et dont j'avais appris assidument les leons me tendait la main. J'ai
reu plus de vingt propositions d'emploi d'entreprises qui avaient pass des accords de
partenariat avec l'cole. J'ai choisi la BATA S.A., car elle tait la plus loigne de la
maison paternelle, soit 50 km de la frontire allemande. En plus, le chef du personnel
offrait de rembourser tous mes frais de transport et de logements. J'ai accept la
proposition et quelques jours plus tard, j'ai reu une lettre fixant un premier rendez-vous.
J'ai prpar ma valise pour, par le train, partir vers mon avenir...
190
 ###

(retour table des matires)

191
Adresses utiles.
Esperanto France :
4 bis rue de la Cerisaie 75004 Paris
Tl. : 09 51 77 18 33
WWW.esperanto-france.org

SAT et SAT Amikaro :

132/134 Boul. Vincent-Auriol 75013 Paris
Tl. : 01 44 24 50 48 01 44 24 50 02
WWW.sat-amikaro.org

Info Internet :
http://esperanto.net
http://esperanto-panorama.net
http://esperanto-jeunes.org

Pour apprendre :
http://ikurso.esperanto-jeunes.org
http://fr.lernu.net/index.php

Lectures :
http://esperanto.net/veb
http://www.steloj.de/esperanto/verboj.html
http://eo.hades-presse.com

Musique :
http://vinilkonmo.com

Stages pratiques :
Kvinpetalo: rue du Lavoir 86410 BOURESSE
Tl.: 05 49 42 80 74 & 05 16 95 13 30
Information : informoj@kvinpetalo.org
Internet : http://kvinpetalo.org
Kulturdomo de Esperanto: Chteau de Grsillon 49150 BAUGE
Tl.: 09 51 64 10 34
Information : kastelo@gresilion.org
Internet : http://gresillon.org

(retour table des matires)

192
 Quelques mots sur lauteur et son livre.
Lauteur, Roger Condon est n le 2 avril 1941 Saint-Alban-sur-Limagnole en Lozre en
France. Au retour du service militaire, pass en Algrie, il a dlaiss l'entreprise familiale
pour une multinationale, la BATA SA. Aprs diffrents postes, il a t nomm
responsable administratif du service de gestion immobilire o il est rest jusqu' son
dpart la retraite en 2004.
Par hasard, il a dcouvert la langue internationale en 2005 quand, sur son cran
dordinateur, le mot Espranto la interpell Il a lu l'article jusqu'au coupon
d'inscription quil a tout simplement complt. Ainsi il est devenu lve d'Ikurso. Comme
une suite logique, il a frquent le chteau du Grsillon, o depuis plus de 50ans est
enseign et parl lespranto, et le centre culturel de Kvinpetalo dont l'ambiance
chaleureuse, insuffle par Suzanne Bourot, lui a donn envie de poursuivre l'tude de
cette langue...
l'occasion du 150e anniversaire de l'Espranto, il a crit deux livres bilingues
espranto-franais . La Elprovado Lpreuve et Soldato de la kontingento Soldat
du contingent. En lisant le texte, vous pourrez voir sa traduction et comprendrez combien
cette langue, pourtant trs riche et subtile, est facile assimiler.
Voici le rsum du livre Soldato de la kontingento Soldat du contingent :
Mme si, tout au fond de lui, il garde secrtement certaines choses quaujourdhui encore
il doute avoir vues tant elles lui semblent impensables, lauteur raconte, le plus
simplement possible, la vie qui a t la sienne durant ces 23 mois passs sous les
drapeaux de mars 1961 fin dcembre 1962.
Lorsquarrive son tour de rejoindre larme, lauteur sait dj quil part pour une guerre
qui nest pas la sienne. Pourtant, alors, il est bien loin de se douter de tout ce qui
lattend
Situation cornlienne que celle de ce jeune homme qui, dbut mars 1961, se retrouve
dans une caserne suivre un entrainement pour aller faire son devoir en Algrie. Il
voit cette guerre, que la France na pas su viter et qui dvaste lAlgrie, comme contraire
aux principes moraux qui lui ont t inculqus depuis son adolescence. Terrible situation
car il en arrive mme se demander sil est du bon ct Au regard des vnements, il
dcide de tout faire pour prendre ses distances avec ses devoirs militaires et de ne
jamais risquer de faillir ses principes.
Incorpor Bourg-en-Bresse, il sjourne deux mois Modane avant de rejoindre le 2/75e
RIMA dans la presquile de Collo en Algrie. Cest l quil passera la plus grande partie
de son temps darme. Il connat la guerre, lautodtermination, le cessez-le-feu,
lindpendance, le retrait des troupes franaises laissant derrire elles ces harkis qui
avaient tant servi la France et le fort sentiment de vivre quelque chose
dinnommable Dans la presquile de Collo, il se lie avec un harki. Ce dernier comprend
alors quil a t abus en choisissant le ct de larme franaise plutt que celui des
fellagas ? Les promesses qui lui ont t faites ne seront jamais tenues. Il a mme reu des
menaces Lattente est difficile
193
Finalement, lauteur a-t-il eu raison de penser que mme le sol le plus aride peut laisser
pousser des fleurs merveilleuses ? Lavenir lui rservait des surprises

Livres du mme auteur

Tuikero la karkio kaj la cetrero

Langue Espranto - Edition papier 2010 par lEdition SAT Cooprative -
Disponible dans les associations esprantophones
Prsentation : http://satesperanto.org/Tuikero-la-harkio-kaj-la-cetero.html

LElprovado - LEpreuve
Langues Espranto/Franais Edition papier et numrique 2012
Disponible sur commande dans toutes les librairies, Publibook, Fnac, Google Play, Gibert
Joseph etc. et ladresse :
http://www.amazon.fr/LEpreuve-Elprovado-CONDON-
Roger/dp/2748384369/ref=sr_1_2?s=books&ie=UTF8&qid=1370528996&sr=1-2

Ouragano
Langue franaise Edition numrique juin 2013
Disponible : http://www.amazon.fr/OURAGANO-ebook/dp/B00DFLJHQE

(retour la table des matires)

194