Współczesne Stosunki Międzynarodowe Wprowadzenie Cz. 1

WSPCZESNE
STOSUNKI
MIDZYNARODOWE
pod redakcj
Erharda Cziomera
Wprowadzenie
do stosunkw midzynarodowych
Wprowadzenie
WSPCZESNE
STOSUNKI
MIDZYNARODOWE
pod redakcj
Erharda Cziomera
Wprowadzenie
Krakw 2014
Rada Wydawnicza Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego:
Klemens Budzowski, Maria Kapiszewska, Zbigniew Macig, Jacek M. Majchrowski
Recenzja: prof. zw. dr hab. Janusz Sawczuk
Rozdziay 1-4, 6: Beata Molo

Rozdzia 5: Anna Paterek
Projekt okadki: Marcin Cziomer, realizacja: Oleg Aleksejczuk
Adiustacja: Halina Baszak-Jaro
ISBN 978-83-7571-376-3
Copyright by Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego

Krakw 2014
adna cz tej publikacji nie moe by powielana ani magazynowana

w sposb umoliwiajcy ponowne wykorzystanie,
ani te rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie
za pomoc rodkw elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych,
nagrywajcych i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody waciciela praw autorskich
Na zlecenie:
Krakowskiej Akademii
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
www.ka.edu.pl
Wydawca:
Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. Ocyna Wydawnicza AFM,
Krakw 2014
Sprzeda prowadzi:
Ksigarnia U Frycza
Kampus Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
ul. Gustawa Herlinga-Grudziskiego 1, 30-705 Krakw
tel./faks: (12) 252 45 93
e-mail: ksiegarnia@kte.pl
Skad: Oleg Aleksejczuk

Spis treci
Wstp (Erhard Cziomer) .............................................................................................7

Wykaz skrtw ...........................................................................................................9
Rozdzia 1. Pojcia i kategorie stosunkw midzynarodowych ..............................11

1.1. Geneza, przedmiot i istota stosunkw midzynarodowych ............................11
1.2. Funkcjonalne dziedziny stosunkw midzynarodowych .................................15
1.3. Podstawowe pojcia i kategorie w stosunkach midzynarodowych ..............18
Rozdzia 2. Stosunki midzynarodowe jako dyscyplina naukowa ..........................30

2.1. Instytucjonalizacja dyscypliny stosunki midzynarodowe ...............................30
2.2. Funkcje nauki o stosunkach midzynarodowych i metody badania ...............34
2.3. Teoria stosunkw midzynarodowych ..............................................................39
Rozdzia 3. Czynniki ksztatujce stosunki midzynarodowe...................................48

3.1. Pojcie i systematyzacja czynnikw ksztatujcych stosunki
midzynarodowe ................................................................................................48
3.2. Czynniki warunkujce ........................................................................................49
3.3. Czynniki realizujce ............................................................................................57
Rozdzia 4. Uczestnicy stosunkw midzynarodowych ..........................................61

4.1. Pojcie uczestnika stosunkw midzynarodowych .........................................61
4.2. Interesy i oddziaywanie uczestnikw stosunkw midzynarodowych ..........65
4.3. Uczestnicy pastwowi stosunkw midzynarodowych ...................................69
4.4. Uczestnicy niepastwowi stosunkw midzynarodowych .............................77
Rozdzia 5. Zasady i formy wsppracy midzynarodowej ......................................89

5.1. Polityczno-prawne regulacje stosunkw midzynarodowych ........................89
5.2. Pojcie, istota i funkcje dyplomacji ...................................................................99
5.3. Ewolucja form wsppracy midzynarodowej ...............................................104
6 Spis treci
Rozdzia 6. Systemy midzynarodowe i ich ewolucja .......................................... 110

6.1. Pojcie systemu midzynarodowego ........................................................... 110
6.2. Typy systemw midzynarodowych ............................................................. 114
6.3. Funkcjonowanie i rozwj systemw midzynarodowych ........................... 117
Bibliograa cytowana ........................................................................................... 123

Noty o autorach .................................................................................................... 126
Wstp
Wspczesne stosunki midzynarodowe odzwierciedlaj caoksztat relacji mi-

dzy ich uczestnikami pastwowymi i pozapastwowymi w paszczynie politycz-
nej, gospodarczej i spoecznej. W toku zoonego procesu interakcji midzy po-
szczeglnym uczestnikami stosunkw midzynarodowych dochodzi do ksztato-
wania wielu struktur, doprowadzajc do okrelonych tendencji rozwoju w formie
wsppracy lub rywalizacji, bd te napi i koniktw w skali lokalnej, regional-
nej i globalnej. Tendencje powysze ulegy przyspieszeniu w XXI wieku z powodu
dynamicznego procesu globalizacji, obejmujcego ca kul ziemsk oraz wpy-
wajcego na ksztatowanie si nowego ukadu si na arenie midzynarodowej.
Dlatego te zrozumienie genezy, struktury, funkcji i gwnych procesw politycz-
nych wspczesnego wiata jest duym wyzwaniem teoretycznym majcym rw-
nie wane znaczenie praktyczne.
Zesp autorw zwizanych z Katedr Stosunkw Midzynarodowych Kra-
kowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego (KAAFM) podj przeto
trud naukowej analizy wspczesnych stosunkw midzynarodowych w trzech
czciach:
Wprowadzenie do stosunkw midzynarodowych (cz I)
Ma charakter wprowadzajcy, poniewa omawia podstawowe pojcia i kategorie
oraz teorie i metody badawcze dyscypliny naukowej o stosunkach midzynaro-
dowych. Ponadto wyjania wyczerpujco zarwno czynniki ksztatujce stosunki
midzynarodowe i deniuje ich zrnicowanych uczestnikw, jak te charaktery-
zuje zasady i formy wsppracy midzynarodowej. Na koniec przedstawiono po-
jcie oraz elementy skadowe systemu midzynarodowego oraz jego teoretyczne
i praktyczne aspekty funkcjonowania i ewolucji.
Historia stosunkw midzynarodowych 19191991 (Cze II)

Ta cz przedstawia genez i ewolucj systemu dwubiegunowego, w tym r-
ne tendencje i sprzecznoci rozwoju politycznego wiata i Europy, poczwszy
od postanowie Kongresu Wersalskiego (1919) do przezwycienia koniktu
WschdZachd i upadku bloku wschodniego oraz rozpadu ZSRR (1991). W uj-
ciu syntetycznym i chronologicznym omwiono zarwno ewolucj okresu mi-
8 Wstp
dzywojennego 19191939, jak te dyplomatyczny przebieg II wojny wiatowej

oraz jej polityczno-prawne nastpstwa (19391945). Duo miejsca powicono
ksztatowaniu si systemu dwubiegunowego i jego elementw skadowych oraz
ewolucj systemu w rnych fazach zimnej wojny (19451989), czy procesowi
dekolonizacji i ruchowi krajw niezaangaowanych oraz ukazaniu przesanek i na-
stpstw wybranych koniktw postkolonialnych oraz dysproporcji PnocPo-
udnie. Cz II zamyka ocena i zestawienie przesanek i nastpstw dla Europy
przezwycienia koniktu WschdZachd na przeomie lat 80. i 90. XX wieku.
Midzynarodowe stosunki polityczne w XXI wieku (Cz III)

W czci trzeciej skoncentrowano si na ukazaniu waniejszych mechanizmw
funkcjonowania midzynarodowych stosunkw politycznych w XXI wieku.
W omiu rozdziaach przedstawiono kolejno: pojcie oraz istot nowego adu
midzynarodowego w dobie globalizacji, poszukiwanie nowej roli midzynaro-
dowej USA jako mocarstwa globalnego, transformacj NATO i wsppracy trans-
atlantyckiej, polityczne wyzwania integracji europejskiej, ewolucj wsppracy
i rozwoju Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej, roli Rosji i obszaru postra-
dzieckiego, nowej roli midzynarodowej Chin oraz omwiono temat rola Polski
w stosunkach midzynarodowych. Autorzy z uwagi na dynamik zmian celowo
nie obejmuj systematyczn analiz wydarze zwizanych z eskalacj kryzysu
ukraiskiego.
Tom Midzynarodowe stosunki polityczne w XXI wieku koczy bibliograa
cytowana dla caej edycji, stanowica cenn pomoc w dotarciu do rde oraz wy-
branych pozycji specjalistycznych, pozwalajca na pogbienie i poszerzenie wie-
dzy na temat teorii oraz ewolucji wspczesnych stosunkw midzynarodowych.
Na zakoczenie chciabym serdecznie, jako redaktor naukowy, podzikowa
wszystkim autorom i redaktorom Ocyny Wydawniczej KAAFM oraz recenzento-
wi prof. zw. dr hab. Januszowi Sawczukowi, jak rwnie tym, ktrzy okazali nam
pomoc i zaangaowali si w przygotowanie niniejszej edycji.
Erhard Cziomer
Wykaz skrtw
ANP Akademia Nauk Politycznych

ANZUS Pakt Bezpieczestwa Pacyku (The Australia, New Zealand, United
States Security Treaty)
ASEAN Stowarzyszenie Krajw Azji Poudniowo-Wschodniej (Associa on of
South-East Asian Na ons)
BRICS Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, Republika Poudniowej Afryki
B Bank wiatowy
CENTO Organizacja Paktu Centralnego (Central Treaty Organiza on)
EBC Europejski Bank Centralny
EFTA Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade
Associa on)
GATT Ukad Oglny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (General Agreement
on Taris and Trade)
HDI wskanik rozwoju spoecznego (Human Development Index)
IGOs organizacje midzyrzdowe (Intergovernmental Organiza ons)
IMFC Midzynarodowy Komitet Monetarny i Finansowy (Interna onal
Monetary and Financial Commi ee)
INGOs organizacje pozarzdowe (Non-governmental Organisa ons)
KBWE Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie
KTN korporacja transnarodowa
LPA Liga Pastw Arabskich
MFW Midzynarodowy Fundusz Walutowy
MTS Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci
NAFTA Pnocnoamerykaski Ukad Wolnego Handlu (North American Free
Trade Agreement)
NATO Organizacja Traktatu Pnocnoatlantyckiego (North Atlan c Treaty
Organiza on)
NRD Niemiecka Republika Demokratyczna
10 Wykaz skrtw
NZ Narody Zjednoczone
OBWE Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie
OECD Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisa on for
Economic Coopera on and Development)
OJA Organizacja Jednoci Afrykaskiej
ONZ Organizacja Narodw Zjednoczonych
OPA Organizacja Pastw Amerykaskich
OPEC Organizacja Krajw Eksportujcych Rop Na ow (Organiza on of
the Petroleum Expor ng Countries)
RFN Republika Federalna Niemiec
RPA Republika Poudniowej Afryki
SEATO Organizacja Paktu Azji Poudniowo-Wschodniej (South East Asia Tre-
aty Organiza on)
TAC Traktat o Przyjani i Wsppracy (The Treaty of Amity and Coopera-
on)
UE Unia Europejska
UNHCR Wysoki Komisarz Narodw Zjednoczonych ds. Uchodcw (United
Na ons High Commissioner for Refugees)
UNCTAD Konferencja Narodw Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (United
Na ons Conference on Trade and Development)
UNESCO Organizacja Narodw Zjednoczonych do Spraw Owiaty, Nauki i Kul-
tury (United Na ons Educa onal, Scien c and Cultural Organiza-
on)
USA Stany Zjednoczone Ameryki
WHO wiatowa Organizacja Zdrowia (World Health Organiza on)
WTO wiatowa Organizacja Handlu (World Trade Organiza on)
ZSRR Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich
Rozdzia 1
Pojcia ikategorie stosunkw
midzynarodowych
W niniejszym rozdziale omwiona zostanie geneza i istota stosunkw midzyna-

rodowych, funkcjonalne dziedziny stosunkw midzynarodowych oraz podsta-
wowe pojcia i kategorie w stosunkach midzynarodowych.
1.1. Geneza, przedmiot iistota stosunkw

midzynarodowych
Genez stosunkw midzynarodowych lokuje si na przeomie redniowiecza
i czasw nowoytnych. Za dat pocztkow tworzenia si rozwinitego systemu
stosunkw midzynarodowych w Europie uznaje si pokj wes alski (1648), ko-
czcy wojn trzydziestoletni. Od tego wydarzenia stosunki midzynarodowe
zaczto rozumie jako stosunki midzy narodami zorganizowanymi w pastwa.
Pod koniec XVIII wieku do upowszechnienia pojcia midzynarodowy przy-
czynili si prawnicy zajmujcy si prawem narodw. Zaczli oni wprowadza
pojcie prawa midzynarodowego, ktre miao regulowa stosunki narodw-
-pastw. Angielski lozof i prawnik Jeremy Bentham w opublikowanym w 1789 r.
Wprowadzeniu do zasad moralnoci i prawodawstwa uzasadnia, e sprawy
usytuowane midzy monarchami i obywatelami rnych pastw naley nazywa
midzynarodowymi. W kolejnych latach pojcie stosunki midzynarodowe
byo utrwalane przez dyplomacj pastw, dokumenty midzynarodowe i analizy
politykw.
Stosunki midzynarodowe od pocztku byy kojarzone z kontaktami midzy
pastwami. W zwizku z tym mona stwierdzi, e ewolucja midzynarodowych
stosunkw politycznych stanowi element ewolucji stosunkw midzynarodo-
12 1. Pojcia ikategorie stosunkw midzynarodowych
wych. Punkt zwrotny stanowio powstanie scentralizowanego pastwa narodo-

wego (za symboliczn dat tej zmiany uwaa si 1648 rok). Przyjmujc za kryte-
rium powstanie i zmian warunkw funkcjonowania scentralizowanego pastwa
narodowego, wyodrbnia si trzy etapy rozwoju stosunkw midzynarodowych:
1) etap przedwes alski, 2) etap wes alski i 3) etap pnowes alski.
Etap przedwestfalski
Rozwojowi stosunkw w czasach staroytnych towarzyszyo ksztatowanie si r-
norodnych form organizacyjnych, co pozwala mwi o istnieniu w owych czasach
swoistych spoecznoci midzynarodowych, izolowanych od siebie i niefunkcjo-
nujcych w skali globu. Ju w czasach staroytnych znano formy ksztatowania
stosunkw midzy autonomicznymi, zorganizowanymi wsplnotami spoecznymi
[Pietra 2006: 25].
Jednym z poprzednikw etapu wes alskiego by system pastw staroytnej
Grecji (500 p.n.e. 100 p.n.e.), zwany Hellad. Obejmowaa ona liczne, niewiel-
kie pastwa-miasta (polis), ktre byy powizane rozmaitymi stosunkami. System
Hellady opiera si gwnie na wsplnocie jzyka i religii. W relacjach midzy pa-
stwami-miastami nie wystpowaa instytucja prawa midzynarodowego ani or-
ganizacja midzynarodowa. Pastwa-miasta byy wzgldnie niezalene od siebie
w sensie politycznym, aczkolwiek nie odwoywano si do zasady suwerennoci
pastw-miast i suwerennej suwerennoci. Do najbardziej znanych pastw-miast
naleay Ateny, Sparta i Korynt.
Wiele greckich pastw-miast zostao ostatecznie wcielonych do Cesarstwa
Rzymskiego, ktre byo prekursorem wikszych systemw politycznych. W wy-
niku podbojw i okupacji Rzymianie stworzyli potne imperium, obejmujce
wikszo Europy oraz ogromn czci Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej.
Rzymianie tworzyli mechanizmy organizacji ycia spoecznego, m.in. takie jak
prawo narodw (ius gen um). Nie byo ono jednak wyrazem woli suwerennych
pastw i nie regulowao stosunkw midzy nimi. Imperium rzymskie byo jedy-
nym suwerenem.
Imperium byo take dominujcym modelem organizacji politycznej, ktra
uksztatowaa si w chrzecijaskiej Europie w cigu kilku stuleci po upadku ce-
sarstwa rzymskiego. Dwoma gwnymi nastpcami Rzymu w redniowiecznej Eu-
ropie byy rwnie imperia na zachodzie Europy katolickie ze stolic w Rzymie,
a na wschodzie Europy i na Bliskim Wschodzie bizantyskie (prawosawne), ze
stolic w Konstantynopolu.
Dlaczego redniowieczny wiat chrzecijaski przypomina raczej imperium
ni system pastw? Ot pastwa wprawdzie istniay, ale nie byy suwerenne we
wspczesnym rozumieniu tego sowa. Wadza i rzdy opieray si na podstawach
zarwno religijnych, jak i politycznych: papie i cesarz byli gowami dwch rw-
nolegych i powizanych ze sob hierarchii religijnej i politycznej. Krlowie i inni
wadcy podlegali tym wyszym wadzom i ich prawom, a wic nie byli w peni
niezaleni. Nie byo take jasno okrelonych terytoriw posiadajcych granice.
Istniao wiele zrnicowanych form organizacji ycia spoecznego: struktury im-
1. Pojcia ikategorie stosunkw midzynarodowych 13
perialne, niezalene miasta-pastwa, faktorie handlowe, a w kocowym okresie

redniowiecza zaczy si pojawia scentralizowane pastwa narodowe.
Etap westfalski
Cech wes alskiego systemu stosunkw midzynarodowych stao si powstanie,
istnienie i funkcjonowanie scentralizowanego pastwa narodowego. Stosunki
midzynarodowe zaczto rozumie jako stosunki midzy narodami zorganizowa-
nymi w pastwa. Naley zauway, e pastwo postrzegane jako jedno tery-
torium oraz wadzy istniao i rozwijao si w Europie. Pozaeuropejskie systemy
polityczne uwaano za nisze twory polityczne.
Traktaty pokoju wes alskiego stworzyy swoiste prawne podstawy wsp-
czesnej pastwowoci i w konsekwencji fundamentalne zasady wspczesnych
stosunkw midzynarodowych. Ich centralnym elementem byo uznanie prawa
kadego wadcy do rzdzenia wasnym terytorium bez zewntrznej ingerencji.
Prawo to stworzyo podstawy zasady suwerennoci pastw i w konsekwencji ich
formalnej niezalenoci. Traktaty pokoju wes alskiego uksztatoway podstawo-
w grup pastw, ktre dominoway w wiecie do pocztkw XIX wieku. Byy to:
Austria, Rosja, Prusy, Anglia, Francja i Republika Zjednoczonych Prowincji.
Istot organizacji i funkcjonowania wes alskiego systemu stosunkw midzy-
narodowych okrela pi nastpujcych elementw:
scentralizowane pastwo narodowe jako forma organizacji wsplnot poli-
tycznych, std te uksztatowany system midzynarodowy by systemem pa-
stwocentrycznym,
pastwa byy strukturami terytorialnymi i ich funkcjonowanie wizao si
z uprawnieniami zwierzchnimi w odniesieniu do terytorium z precyzyjnie wy-
tyczonymi granicami,
suwerenno i suwerenna rwno scentralizowanych pastwa narodowych,
oznaczaa wyczno ich uprawnie w odniesieniu do spraw wewntrznych
i niezaleno w rodowisku midzynarodowym, a wic niepodleganie innej
wadzy zwierzchniej,
regulowanie stosunkw midzy scentralizowanymi i suwerennymi pastwami
przez prawo midzynarodowe,
mechanizm rwnowagi si, ktry obok prawa midzynarodowego suy regu-
lacji funkcjonowania rodowiska midzynarodowego [Pietra 2008: 5859].
Wes alski system stosunkw midzynarodowych podlega procesowi trans-

formacji, ktry obejmowa ewolucj jego podmiotowej struktury oraz mechani-
zmw funkcjonowania rodowiska midzynarodowego. Ewolucja podmiotowej
struktury wes alskiego systemu stosunkw midzynarodowych obejmowaa
przede wszystkim odchodzenie od jego pastwowocentrycznoci. Oprcz pastw
dziaania transgraniczne zaczy podejmowa inne podmioty. W XVIII wieku byy
to midzynarodowe organizacje pozarzdowe, a w XIX wieku zaczy si rozwi-
ja midzynarodowe organizacje midzyrzdowe [Pietra 2006: 32]. Rozwj sto-
sunkw midzynarodowych wiza si take z intensykacj kontaktw gospo-
darczych, handlowych i politycznych, wykorzystujcych nowe formy wsppracy,

nowe instytucje i regulacje. O ewolucji wes alskiego systemu stosunkw midzy-
narodowych wiadczyo odchodzenie od dominacji stosunkw dwustronnych na
rzecz wielostronnych. Zaczto rwnie tworzy prawo midzynarodowe.
Etap pnowestfalski
Etap pnowes alski stosunkw midzynarodowych warunkowany jest zmia-
nami rodowiska midzynarodowego, jakie nios z sob procesy globalizacji.
Zmieniaj one struktur i funkcjonowanie rodowiska midzynarodowego,
tworzc nowe warunki dziaania pastw. Pastwo prbuje kierowa swoimi
wewntrznymi procesami spoecznymi, ktre podlegaj umidzynaradawianiu,
i wspuczestniczy w sterowaniu rodowiskiem midzynarodowym. Cech cha-
rakterystyczn pnowes alskiego systemu stosunkw midzynarodowych jest
rwnie pogbianie wspzalenoci midzynarodowych. Skutkiem takich zmian
jest zwikszona przenikalno granic, wzajemne przenikanie si i warunkowanie
wntrza danego pastwa i rodowiska midzynarodowego, co przyczynia si do
ewolucji zagroe bezpieczestwa narodowego i midzynarodowego. Ekspono-
wane s zwaszcza zagroenia pozamilitarne, ktre staj si coraz trudniejsze do
identykacji i lokalizacji. Pnowes alski system midzynarodowy nie jest pa-
stwowocentryczny obok pastw wyaniaj si korporacje transnarodowe i tzw.
trzeci sektor organizacji pozarzdowych, zwanych take globalnym spoecze-
stwem obywatelskim.
Definicje stosunkw midzynarodowych

Wrd wielu denicji stosunkw midzynarodowych wystpuj trzy nurty:
denicje podmiotowe, w ktrych stosunki midzynarodowe okrela si po-
przez wyliczanie ich uczestnikw, z zaznaczeniem, e ich dziaania przekra-
czaj granice pastwowe. Jako uczestnikw wymienia si pastwa, narody,
organizacje midzypastwowe oraz niesuwerennych uczestnikw transnaro-
dowych o charakterze politycznym, ideologicznym i gospodarczym,
denicje podmiotowo-przedmiotowe, ktre zakadaj, e stosunki midzy-
narodowe to stosunki spoeczne wykraczajce poza obszar pastwa, przy
czym nie okrela si bliej ani podmiotw, ani przedmiotu relacji,
denicje przedmiotowe, w ktrych stosunki midzynarodowe s okrelane
jako proces oddziaywa przekraczajcych granice pastw, niezalenie od
tego przez kogo podejmowanych. Kady podmiot polityki mogcy dziaa za
granic staje si bowiem ich uczestnikiem [o-Nowak 1997: 1112].
Przyjmuje si, e stosunki midzynarodowe to transgraniczne interakcje pod-

miotw polityki w rodowisku poliarchicznym.
Powysza denicja ma trzy elementy:
1) przedmiotem stosunkw s dziaania wykraczajce poza granice jednego pa-
stwa,
2) podmiotami mog by suwerenne pastwa i uczestnicy niesuwerenni,

3) rodowisko polityczne, w ktrych dochodzi do interakcji jest zdecentralizowa-
ne, w przeciwiestwie do rodowiska politycznego wystpujcego wewntrz
pastw [Pietra 1997: 12].
Stosunki midzynarodowe to rzeczywisto, w ktrej funkcjonuj aktorzy

pastwowi i niepastwowi, fakty, zdarzenia, zjawiska i procesy, dokonujce si
w realnym wiecie polityki, gospodarki, kultury i nansw. Stosunki midzyna-
rodowe traktuje si jako sum wszelkich rodzajw aktywnoci podmiotowych
uczestnikw tych stosunkw, wykraczajcej poza granice pastw. Kade dziaanie
wykraczajce poza granice pastw wywouje reakcje w innych pastwach i w ich
rodowisku zewntrznym.
Wedug Romana Kuniara istota stosunkw midzynarodowych polega na
wzajemnym oddziaywaniu wszystkich skadnikw rzeczywistoci midzynarodo-
wej, zarwno aktywnych (uczestnikw), jak i tych, ktre te oddziaywania warun-
kuj: wzmacniaj, osabiaj czy znieksztacaj. Std te waciwe wydaje si uto-
samianie stosunkw midzynarodowych z procesami oddziaywa midzynaro-
dowych. W ramach tych procesw mieszcz si pozostajcy ze sob w zwizkach
dynamicznych interakcji uczestnicy, uwarunkowania, relacje i zjawiska [Kuniar
2006: 23].
Obok pojcia stosunki midzynarodowe funkcjonuj terminy polityka mi-
dzynarodowa i polityka wiatowa. Pierwszy termin obejmuje jedynie relacje
midzypastwowe. Realici utosamiaj polityk midzynarodow ze stosunkami
midzynarodowymi, bdcymi z denicji relacjami midzy narodami, rozumiany-
mi jako dowolnie terytorialnie zorganizowane zbiorowoci polityczne. Stosunki
midzynarodowe to zatem stosunki midzy jednostkami politycznymi.
Termin polityka wiatowa pojawi si na przeomie lat 60. i 70. XX wieku,
kiedy to amerykascy politolodzy Robert Keohane i Joseph Nye argumentowali,
e wiat pastwowocentryczny z kluczow rol stosunkw o charakterze mi-
dzyrzdowym przesta stanowi wystarczajce analityczne ramy dla zrozumienia
wspczesnej rzeczywistoci. Oznaczao to wyjcie poza ramy stosunkw midzy-
pastwowych w sensie podmiotowym poprzez wzrost znaczenia uczestnikw
niepastwowych i przedmiotowym poprzez pojawienie si problemw global-
nych [Szymborski 2006: 30].
1.2. Funkcjonalne dziedziny stosunkw

midzynarodowych
Na podstawie kryterium funkcjonalnego wyodrbniany cztery nastpujce rodza-
je stosunkw midzynarodowych:
midzynarodowe stosunki polityczne,
midzynarodowe stosunki gospodarcze (zwane te ekonomicznymi),
midzynarodowe stosunki wojskowe (militarne),

midzynarodowe stosunki midzyspoeczne.
Moemy przyj za Markiem Pietrasiem, e midzynarodowe stosunki po-

lityczne to transgraniczne stosunki polityczne. Oznacza to, e s one wynikiem
stosunkw midzy podmiotami polityki, gwnie pastwami z waciwym im
procesem sprawowania wadzy wykonywanym take w rodowisku midzyna-
rodowym, i s realizowane w poliarchicznym, zdecentralizowanym rodowisku
midzynarodowym [Pietra 2006: 24].
Midzynarodowe stosunki polityczne to przede wszystkim stosunki midzy-
pastwowe; w ramach caoksztatu stosunkw midzynarodowych odgrywaj
wci najwaniejsz rol. Ich specyka polega na powizaniu przede wszystkim
z dziaaniami pastwa; pastwa pozostaj gwnymi dysponentami swoich decy-
zji w rodowisku midzynarodowym [Biele 2010: 2425].
Wedug Romana Kuniara pierwotno i nadrzdno midzynarodowych sto-
sunkw politycznych wynika z pierwotnoci i nadrzdnoci pastwa jako uczest-
nika stosunkw midzynarodowych. Sednem nadrzdnoci polityki w stosunkach
midzynarodowych jest suwerenno pastw (zob. rozdzia 4). Prby niezgodne-
go z wol pastw ograniczania ich suwerennoci s sprzeczne z prawem midzy-
narodowym i wywouj uzasadnion reakcj obronn. Jedynie pastwa realizuj
polityk zagraniczn, a ze wzgldu na atrybuty i skumulowany potencja, kanaa-
mi realizowanej przez rzdy polityki zagranicznej okrelaj dynamik, tre i for-
my stosunkw midzynarodowych. Nadrzdno midzynarodowych stosunkw
politycznych utosamiana z dziaaniami pastw wynika take z ich szczeglnego
miejsca w realizacji takich wartoci spoecznie podanych, jak bezpieczestwo
i rozwj [Kuniar 2006: 119122].
Midzynarodowe stosunki polityczne decyduj o istocie pozostaych dziedzin
stosunkw midzynarodowych, stwarzaj gwarancje bezpieczestwa uczestni-
kw stosunkw midzynarodowych oraz ramy organizacyjno-prawne dla rozwoju
wszystkich pozostaych rodzajw stosunkw midzynarodowych. Jest to natural-
n konsekwencj przewodniej roli stosunkw politycznych wrd innych rodza-
jw stosunkw. Jest to take rezultat dugich tradycji stosunkw politycznych oraz
uksztatowania si wielu ich form protokolarnych, dyplomatycznych, prawnych,
organizacyjnych i in.
W midzynarodowych stosunkach politycznych przejawiaj si wizi o cha-
rakterze informacyjnym, sytuacyjnym i partnerskim. Wizi o charakterze infor-
macyjnym s odpowiedzi na potrzeb wzajemnych konsultacji w wanych spra-
wach, np. przeciwdziaania zagroeniom bezpieczestwa czy wsplnych akcjach.
W przypadku wizi sytuacyjnych istotne znaczenie ma wiadomo wsplnych
interesw i celw uczestnikw ycia midzynarodowego. Ich istot jest identy-
kowanie wsplnych kryteriw oceny interesw pastw, optymalizacja wyborw
w procesach decyzyjnych i zblianie stanowisk. Budowie wizi partnerskich suy
dialog polityczny, ktrego istot jest m.in. przezwycianie przeciwiestw na dro-
dze komunikacji werbalnej midzy stronami, wypracowywanie kompromisowych
rozwiza moliwych do przyjcia dla kadej ze stron i kadej z nich przynosz-

cych korzyci [Biele 2010: 26].
Midzynarodowe stosunki gospodarcze (zwane take ekonomicznymi) to
dziedzina stosunkw midzynarodowych, ktra odnosi si do sfery materialnej,
czyli midzynarodowej wymiany dbr, usug i czynnikw produkcji.
W ujciu Adama Budnikowskiego midzynarodowe stosunki gospodarcze
zajmuj si transakcjami midzy krajami w dziedzinie towarw i usug, przepy-
wani nansowymi i ruchem czynnikw produkcji [Budnikowski 2003: 29]. Nato-
miast wedug M. Guzka maj na celu wyjanienie prawidowoci i mechanizmw
wsppracy midzynarodowej, zwaszcza handlu oraz przepywu kapitau i siy
roboczej [Guzek 2001: 13]. Mwic zatem o midzynarodowych stosunkach go-
spodarczych myli si o przepywie produktw, usug, technologii i rodkw nan-
sowych midzy rnymi krajami lub grupami krajw. Midzynarodowe stosunki
gospodarcze przybieraj gwnie form wsppracy, ale moliwe s rwnie for-
my walki (m.in. wojna gospodarcza, embargo, wysokie ca). Wspczesne midzy-
narodowe stosunki gospodarcze charakteryzuje jednak zdecydowana przewaga
interakcji ukierunkowanych na wspprac. Przejawia si to w wypracowywaniu
przez pastwa norm, instytucji i procedur rozwizywania sporw.
Midzynarodowe stosunki gospodarcze maj cile okrelony i dajcy si zi-
dentykowa zakres podmiotowy (pastwa, midzynarodowe organizacje gospo-
darcze, przedsibiorstwa midzynarodowe, banki, osoby zyczne) i przedmioto-
wy obejmujcy wszystkie zjawiska i procesy zachodzce w gospodarce wiatowej.
Maj one przede wszystkim charakter stosunkw midzypastwowych, poniewa
wynika to z prymatu gospodarki narodowej nad gospodark wiatow. Stosunki
midzy nimi stwarzaj ramy funkcjonalno-organizacyjne dla stosunkw z innymi
podmiotami, np. bankami, organizacjami i przedsibiorstwami midzynarodowy-
mi, oraz stosunkw midzy innymi ni pastwo podmiotami, np. stosunki midzy
bankami czy przedsibiorstwami midzynarodowymi [Haliak 2006: 222, 224].
Midzynarodowe stosunki wojskowe (militarne) obejmuj przede wszyst-
kim wszelkie formy wsppracy wojskowej midzy pastwami. Ich gwnym ce-
lem jest zapewnienie bezpieczestwa uczestnikom tych stosunkw (tworzenie
sojuszy militarnych). Midzynarodowe stosunki wojskowe mog przyj rwnie
form walki zbrojnej (konikt zbrojny, wojna).
Midzynarodowe stosunki midzyspoeczne mona rozumie jako ponad-
graniczne przemieszczanie si osb oraz bezporednie i porednie oddziaywania,
ktrych przedmiotem s szeroko rozumiana kultura, informacja i inne dziedziny
ycia spoecznego. Zale one zarwno od wewntrznych i midzynarodowych
uwarunkowa politycznych, jak i poziomu ekonomicznego pastw i mechani-
zmw rzdzcych ich gospodark. Na intensywno midzynarodowych stosun-
kw midzyspoecznych wpywaj demokratyczne formy rzdzenia, pluralizm
wiatopogldowy, respektowanie potrzeb spoecznych, umw midzynarodo-
wych i zobowiza pozatraktatowych. Sprzyja im rwnie wsppraca polityczna
i ekonomiczna, szczeglnie za integracja regionalna. Natomiast napicia i lokal-
ne konikty nie tylko utrudniaj czy wrcz uniemoliwiaj wymian kulturaln,
owiatow i sportow, lecz take dynamizuj poda informacji, czsto stanowi

rdo zwikszonych migracji ludnoci poza obszar zagroe czy dziaa przestp-
czych [Michaowska 2006: 209].
Midzynarodowe stosunki midzyspoeczne podlegaj wielu zrnicowanym
regulacjom, ktre systematyzuje si jako traktatowe i pozatraktatowe, dwu-
i wielostronne, podpisywane przez pastwa zarwno w wyniku bezporednich
negocjacji, jak i w ramach organizacji midzynarodowych.
1.3. Podstawowe pojcia ikategorie wstosunkach

midzynarodowych
Polityka zagraniczna naley do podstawowych atrybutw dziaalnoci zewntrz-
nej pastwa. Dziaanie zewntrzne pastwa na inne pastwa wzgldnie uczestni-
kw stosunkw midzynarodowych jest systematyczne i trwae, przyczyniajc si
do powstania procesu sprze, reakcji oraz oddziaywa wzajemnych [Cziomer
2005: 121].
Polityk zagraniczn deniuje si jako proces formuowania i realizacji intere-
sw narodowych w stosunku do innych uczestnikw relacji midzynarodowych.
Istot polityki zagranicznej jest zatem dziaanie danego podmiotu w stosunku do
jego zagranicy, zakadajce osiganie okrelonych celw przy uyciu waciwych
rodkw i metod. Polityka zagraniczna jest prowadzona przez pastwa za pored-
nictwem upowanionych do tego organw i osb.
Charakterystyczne cechy polityki zagranicznej s nastpujce:
jest to rodzaj zewntrznej aktywnoci pastwa, pozostajcej w cisych rela-
cjach ze sfer wewntrzn,
ma swoj specyk, wynikajc z faktu dziaania w policentrycznym i poliar-
chicznym rodowisku, co powoduje konieczno uwzgldniania wartoci i ce-
lw innych uczestnikw,
odzwierciedla i realizuje cele i interesy pastwa/narodu, i innych wewntrz-
pastwowych grup spoecznych,
stanowi zoony proces formuowania i realizacji celw i interesw za pomoc
okrelonych metod i rodkw dziaa oraz oddziaywa midzynarodowych
[Antoszewski, Herbut, 2004: 331].
O treci polityki zagranicznej, jej celach i instrumentach oraz o sposobie,

w jaki pastwo wsptworzy stosunki midzynarodowe, decyduje wiele czynni-
kw zwanych wyznacznikami. Wyznaczniki deniuje si jako system wzajemnie
warunkujcych si przesanek, powodujcych okrelony skutek i wystarczajcych,
aby dany skutek wystpi. Wyznaczniki polityki zagranicznej dzieli si na:
obiektywne zmienne niezalene od wartociowania dokonywanego przez
decydentw i dziaajce obiektywnie, niezalenie od stanu ich dziaalnoci,
subiektywne zmienne zalene od systemu wyznacznikw obiektywnych, ale
odzwierciedlajcych stan percepcji orodka podejmowania decyzji politycz-
nych,
wewntrzne odzwierciedlaj system wewntrzpastwowych interesw

spoecznych w stosunku do midzynarodowego rodowiska pastwa, a szcze-
glnie jego racje stanu,
zewntrzne odzwierciedlajce wpyw rodowiska midzynarodowego pa-
stwa na jego polityk [Ziba 2004: 928].
Tabela 1.1. Wyznaczniki polityki zagranicznej pastwa

Wewntrzne Zewntrzne
Obiektywne Obiektywne
1. rodowisko geograczne pastwa 1. Ewolucja najbliszego danemu pastwu
2. Potencja ludnociowy rodowiska midzynarodowego
3. Potencja gospodarczy i naukowo- 2. Pozycja pastwa w systemie stosunkw
-techniczny i rl midzynarodowych
4. System spoeczno-polityczny 3. Struktura i zasig umownych powiza
midzynarodowych pastwa oraz
obowizujce prawo midzynarodowe
Subiektywne Subiektywne
1. Percepcja rodowiska 1. Midzynarodowa percepcja danego
midzynarodowego przez wasne pastwa i narodu oraz oczekiwania
spoeczestwo i pastwo oraz postawy i wymagania stawiane danemu pastwu
spoeczne wobec innych pastw przez inne pastwa
i narodw 2. Koncepcje polityki zagranicznej innych
2. Koncepcje polityki zagranicznej pastw
3. Jako oraz aktywno wasnej suby 3. Jako oraz aktywno suby
i dyplomacji zagranicznej i dyplomacji innych pastw
rdo: Wstp do teorii polityki zagranicznej pastwa, red. R. Ziba, 2004: 13.
Interesy pastwa s podstaw jego polityki zagranicznej. W klasykacji inte-

resw narodowych zasadniczym jest podzia na interesy ywotne (podstawowe)
i drugorzdne. Interesy ywotne to: zachowanie suwerennoci, integralnoci te-
rytorialnej, prawo do wytyczania kierunkw rozwoju. Interesy drugorzdne (np.
interesy gospodarcze, problemy ochrony wasnych obywateli za granic) nie po-
woduj uczucia przymusu walki o ich realizacj, nie wykluczaj jej, ale te dopusz-
czaj moliwo przetargw i kompromisw [Stefanowicz 1996: 56].
Oglnym celem polityki zagranicznej jest zatem wiadome i systematyczne
dziaanie oraz denie pastwa do adaptacji rodowiska midzynarodowego do
wasnych potrzeb i interesw. O ile jednak interesy wyraaj oczekiwania we-
wntrzne pastwa lub jego grup, o tyle w polityce zagranicznej s zwizane z jego
dziaaniem w rodowisku midzynarodowym. Cele polityki zagranicznej musz
by jasno i precyzyjnie sformuowane, a take zawiera wskazwki odnonie do
sposobu ich realizacji [Cziomer 2005: 129130]. W nauce polskiej przyja si ty-
pologia zaproponowana przez Jzefa Kukuk w zakresie podstawowych celw
polityki zagranicznej pastwa, do ktrych zaliczy: a) zapewnienie bezpiecze-
stwa, b) wzrost jego siy, c) wzrost pozycji midzynarodowej.
Cele polityki zagranicznej klasykuje si na podstawie nastpujcych trzech

kryteriw:
kryterium horyzontu czasowego cele dugo-, rednio- i krtkofalowe,
kryterium znaczenia cele podstawowe (ywotne), gwne (wane w danym
czasie) oraz drugorzdne,
kryterium treci cele egzystencjalne (bezpieczestwo, przetrwanie), koeg-
zystencjalne (zaspokajajce potrzeby pastwa w zakresie jego roli, przynale-
noci i wsppracy midzynarodowej) oraz funkcjonalne (odnoszce si do
rnych form regulacji, informacji, procedur decyzyjnych), ktre su sku-
tecznoci osigania pierwszych dwch typw celw.
Podstawowe zadanie polityki zagranicznej polega na formuowaniu strategii

i taktyki oraz doborze rodkw i metod dziaania pastwa w rodowisku midzy-
narodowym. Mona przyj za Erhardem Cziomerem, e strategia to formuowa-
nie celw dugofalowych, wynikajcych z wartoci nadrzdnych. Natomiast takty-
ka polega na okrelaniu celw doranych i krtkofalowych, ktre s podporzd-
kowane strategii, przy rwnoczesnym uwzgldnianiu zrnicowanych przesanek
i ograniczenia systemu midzynarodowego. Wymaga ona doboru waciwych
rodkw dziaania pastwa pozwalajcych na osignicie celu w okrelonej sy-
tuacji wewntrznej i zewntrznej. Metody dziaania to sposoby posugiwania si
rodkami, ktre polegaj na perswazji, przymusie lub nacisku bd te nakania-
niu oraz rnych formach zachty w stosunku do innego pastwa lub uczestnika
stosunkw midzynarodowych [Cziomer 2005: 122].
Instrumenty (rodki) su do realizacji przyjtych przez orodek decyzyjny
celw i zada polityki zagranicznej. Pod pojciem instrumenty polityki zagranicz-
nej rozumie si rodki, metody i sposoby postpowania stosowane przez pa-
stwa dla osignicia zaoonych celw. Wyodrbnia si instrumenty polityczne
(i prawne), ekonomiczne, wojskowe i psychospoeczne.
Instrumentami politycznymi (i prawnymi) s kontakty pomidzy ocjalnymi
przedstawicielami pastw (szefami pastw, rzdw, ministrami) oraz caa sfera
stosunkw dyplomatycznych. Dziki kontaktom politycznym i dyplomatycznym
dochodzi do wymiany opinii, konsultacji w sprawach interesujcych strony dia-
logu, uzgadniania i koordynacji stanowisk, ale te ujawniania rnic, wywierania
presji i osigania kompromisu. Pastwa posuguj si dyplomacj w rny spo-
sb. Stosuj metod pozytywn, w ktrej wykazuj dobr wol, obiecuj korzy-
ci, zachcajc dane pastwo do nawizania bliszych kontaktw oraz metod
negatywn, uywajc formy przymusu, perswazji, groby oraz podstpu. Z kolei
do metod neutralnych zalicza si konsultacje i wymian informacji. Orodek de-
cyzyjny musi stosowa rodki polityczne z uwzgldnieniem umw i porozumie
midzynarodowych pastwa, z jego czonkostwem w organizacjach midzynaro-
dowych i udziaem w konferencjach midzynarodowych.
Instrumenty gospodarcze obejmuj szeroko rozumiane zasoby gospodarcze
pastwa, a wic produkty materialne (np. surowce, ywno), usugi (np. tury-
styczne), kapita (np. inwestycje bezporednie, kredyty), wiedz naukowo-tech-
niczn (np. wynalazki, technologie) oraz jego stosunki gospodarcze (np. handel
zagraniczny). rodki i metody gospodarcze staj si instrumentem polityki zagra-

nicznej, gdy za ich pomoc pastwo chce osign polityczne cele. Zastosowanie
rodkw gospodarczych i nansowych przybiera rne formy, w zalenoci od
metody, jak pastwo je stosujce wybierze. Przy zastosowaniu metody nega-
tywnej mamy do czynienia z sankcjami gospodarczymi, natomiast przy wyborze
metody pozytywnej, gwnym narzdziem jest pomoc gospodarcza.
Instrumenty wojskowe s wykorzystywane w sytuacji, gdy zawiod inne rod-
ki i metody. Skrajnym przykadem zastosowania siy wojskowej jako instrumentu
polityki zagranicznej s rnego rodzaju interwencje zbrojne. Instrumenty woj-
skowe s stosowane zazwyczaj w sposb poredni, tzn. w formie odstraszania,
presji czy wycigu zbroje, wspierania ruchw odrodkowych (podczas wojen
domowych). Niemniej jednak mog by stosowane bezporednio, prowadzc do
interwencji lub innej formy dziaa zbrojnych cznie z wojn.
Instrumenty psychospoeczne stanowi spektrum dziaania pastw, poczw-
szy od zagranicznej polityki kulturalnej, wsppracy naukowej i polityki informa-
cyjnej. Mog by wykorzystywane w sposb:
pozytywny denie do tworzenia dobrego klimatu dla wsppracy midzy-
narodowej, zwalczanie uprzedze i stereotypw lub
negatywny wykorzystywanie do dyskryminacji i propagowania negatywne-
go obrazu innych pastw oraz ich obywateli.
Stosowanie rodkw psychospoecznych suy niekiedy dezinformacji, dywer-

sji bd przybiera posta czarnej propagandy, zmierzajcej do uzalenienia lub
podbicia innego pastwa.
W stosunkach midzynarodowych gwnym celem jest osignicie jak naj-
wikszego wpywu na innych uczestnikw, aby zagwarantowa podstawowe inte-
resy grup rzdzcych oraz umocni i utrzyma wysok pozycj i pres pastwa.
Oznacza to, e w odniesieniu do pastw wpyw cile powizany jest z procesem
formuowania i realizacji polityki zagranicznej.
Wedug Marka Pietrasia wpyw oznacza transgraniczne dziaania uczestnikw
stosunkw midzynarodowych, podejmowane w celu zmiany zachowa innych
uczestnikw tych stosunkw. Wpyw jest zatem dziaaniem intencyjnym, zwi-
zanym z realizacj zdeniowanych interesw uczestnikw stosunkw midzyna-
rodowych [Pietra 2008: 17]. Jest to zesp dziaa jednego pastwa, majcych
na celu zmian zachowa innego pastwa zgodnie z oczekiwaniami podmiotu
wywierajcego wpyw. Wpyw pastwa A na pastwo B moe oznacza denie
A do zmiany zachowa B zgodnie z oczekiwaniami A lub te denie A do konty-
nuacji przez B dotychczasowych zachowa. W tym ostatnim przypadku dziaa-
nia A maj na celu utrwalenie zachowa pastwa B. Oznacza to, e wpyw jest
z reguy procesem, a dziaania nie s jednostronne, lecz s procesem, rodzajem
interakcji. Skutkiem dziaa A s reakcje pastwa B poddanego wpywowi, ktre
uruchamiaj pniejsze dziaania pastwa A. Proces wywierania wpywu przez
pastwo A na pastwo B wymaga od pastwa A posiadania i uruchomienia okre-
lonych zasobw umoliwiajcych zmienianie lub utrwalenie zachowa pastwa
B zgodnie z oczekiwaniami pastwa A [Pietra 2008: 17].
Pastwa wykorzystuj rozmaite instrumenty w celu wywarcia wpywu w sto-

sunkach midzynarodowych. S to dziaania kanaami dyplomatycznymi, ozna-
czajce negocjacje z innymi pastwami lub instytucjami midzynarodowymi, in-
strumenty gospodarcze, bdce pochodn potencjau ekonomicznego pastwa,
jego zasobw nansowych, surowcowych i technologicznych, jak rwnie instru-
menty wojskowe i zasoby kultury.
Jedn z podstawowych kategorii stosunkw midzynarodowych jest bezpie-
czestwo. Jest to pojcie wieloznaczne i uywane w rnych kontekstach. Mamy
do czynienia z dwojakim pojmowaniem tego pojcia negatywnym (brak zagro-
e dla przetrwania) i pozytywnym (swoboda rozwoju).
W stosunkach midzynarodowych bezpieczestwo jest ujmowane jako
bezpieczestwo pastw (narodowe) i bezpieczestwo midzynarodowe. Bez-
pieczestwo narodowe oznacza stan lub warunki, w ktrych zapewniona jest
ochrona narodu i terytorium pastwa przed napaci zbrojn oraz zdolno do
jej odparcia. Tradycyjne koncepcje bezpieczestwa eksponoway przedsiwzicia
podejmowane jednostronnie dla zmniejszenia za pomoc potencjau obronnego
wraliwoci na atak, zawajc jego rozumienie do sfery militarnej. Wspczenie
powszechne s tendencje do poszerzania zakresu treci bezpieczestwa. Obok
dziedziny wojskowej i politycznej uwzgldniane s czynniki gospodarcze, nauko-
wo-techniczne, technologiczne, ekologiczne, demograczne, kulturalne, spoecz-
ne i humanitarne.
Bezpieczestwo midzynarodowe nie jest prost sum bezpieczestwa naro-
dowego wszystkich lub czci czonkw spoecznoci midzynarodowej. Oznacza
ono ukad stosunkw midzynarodowych zapewniajcy wsplne bezpieczestwo
pastw tworzcych system midzynarodowy. Jest to nie tylko wskie i statycz-
ne pojmowanie tego terminu. Obejmuje rwnie aspekt dynamiczny w postaci
de i dziaalnoci spoecznoci midzynarodowej podejmowanej w celu utrzy-
mania i utrwalania pokoju przez stanowienie norm prawa midzynarodowego,
tworzenie instytucji i organizacji midzynarodowych umoliwiajcych pokojowe
regulowanie sporw, eliminowanie zagroe [Malendowski 2000: 4344].
Wrd licznych zagadnie i spraw, ktre podejmuj i w ktrych uczestnicz
aktorzy odgrywajcy swoje role w stosunkach midzynarodowych, kwes e bez-
pieczestwa s najwaniejsze i najtrudniejsze do rozwizania. Pastwa maj
moliwo znalezienia oparcia dla swoich poczyna w prawie i organizacjach
midzynarodowych. Wobec braku scentralizowanej wadzy, wzrost bezpiecze-
stwa jednego pastwa wpywa na obnienie poziomu bezpieczestwa innego
pastwa. Pod wpywem niewaciwej percepcji zagroe i potrzeby podwyszo-
nego standardu bezpieczestwa pastwa, poprzez rozwj potencjau zbrojnego,
naruszanie wzgldnej rwnowagi czy agresywne zachowania, wywouj reakcje
u innych pastw, polegajce na zwikszaniu si zbrojnych czy zawieraniu rwno-
wacych sojuszy. Nie sprzyja to poczuciu bezpieczestwa tych pastw, ani caej
spoecznoci midzynarodowej [Kuniar 2006: 147; Mingst 2006: 205206]. Taka
sytuacja znana jest jako dylemat bezpieczestwa.
Kategori bezpieczestwa klasykuje si wedug kryteriw:

przedmiotowego: polityczne, militarne, ekonomiczne, spoeczne, kulturowe,
ideologiczne, ekologiczne,
przestrzennego: lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne, glo-
balne,
sposb zorganizowania: indywidualne (hegemonizm mocarstwowy, izolacjo-
nizm, neutralno lub niezaangaowanie), system rwnowagi si (klasyczny
koncert mocarstw, system bipolarny, system rwnowagi strachu), system blo-
kowy (sojusze), system bezpieczestwa kooperacyjnego, system bezpiecze-
stwa zbiorowego (uniwersalnego lub regionalnego).
Kryzys w ujciu oglnym deniuje si jako faz funkcjonowania danego pod-

miotu (ukadu, organizmu, systemu), ktrej atrybutow cech jest niestabilno.
Istot kryzysu jest bowiem brak stabilnoci podmiotu, co powoduje zmian jego
funkcji. Wyrnia si cztery rodzaje kryzysw:
oglny (destabilizacja funkcji kadego ukadu),
spoeczny (destabilizacja funkcji systemu spoecznego),
polityczny (destabilizacja funkcji systemu politycznego),
polityczno-militarny (destabilizacja funkcji systemu politycznego ze wzgldu
na konikt militarny w skali poniej progu wojny).
Natomiast pod pojciem kryzys midzynarodowy rozumie si stan destabi-

lizacji, niepewnoci i napicia w stosunkach midzynarodowych wzgldnie stan
zaostrzonego wzgldnie zaostrzajcego si sporu midzynarodowego. Charakte-
ryzuje si on zwikszonymi trudnociami w porozumiewaniu si stron, ryzykiem
utraty kontroli nad przebiegiem wydarze, zwikszonym prawdopodobiestwem
uycia siy [Balcerowicz 2010: 145146].
W literaturze przedmiotu wrd kryzysw wyodrbnia si:
1) kryzysy z dominacj czynnikw wewntrznych, ktre obejmuj:
zamieszki lub fale strajkw o znaczeniu pastwowym, naruszajce podstawy
obronnoci,
due klski ywioowe,
katastrofy ekologiczne,
kryzysy ekonomiczne,
zbrojne przewroty polityczne,
powstania, ktre nie przerodziy si w wojn domow,
kryzysy polityczne zagraajce porzdkowi demokratycznemu, zdarzenia go-
dzce w porzdek konstytucyjny, terror itp.
2) kryzys z dominacj czynnikw zewntrznych, ktre obejmuj:
masowe migracje,
prowokacyjne zbrojne starcia (incydenty) graniczne nieprzekraczajce pro-
gu wojny,
interwencje zbrojne,
jawne przygotowania pastwa ssiedniego do inwazji na dane pastwo,
wojn domow lub wojn midzy pastwami ssiadujcymi z danym pa-

stwem,
konikt zbrojny, wojn midzy pastwami z dalszego otoczenia danego pa-
stwa, zagraajcy wprost lub porednio jego bezpieczestwu i angaujcy to
pastwo po jednej z walczcych stron,
interwencj militarn z zaangaowaniem znacznych si,
sytuacje wewntrzne innych pastw wymuszajce uznanie koniecznoci
wojskowej interwencji humanitarnej danego pastwa [Wrblewski 2001:
145146].
Nierozwizany kryzys moe przerodzi si w spr i konikt midzynarodowy.

Wspczesne prawo midzynarodowe nie daje wyczerpujcej denicji sporu
midzynarodowego. Prawo to nie okrela rwnie kryteriw klasykacji sporw
midzynarodowych. Karta Narodw Zjednoczonych wprowadza podzia na spory
i sytuacje, ktre stanowi zagroenie dla utrzymania pokoju midzynarodowego
i bezpieczestwa, oraz spory i sytuacje, ktre nie stanowi takiego zagroenia.
Podstaw sporu jest sprzeczno interesw. Oznacza to taki stan stosunkw
midzy partnerami na arenie midzynarodowej, ktry dowodzi braku moliwoci
pogodzenia interesw obu stron. Jest to warunek niezbdny powstania sporu,
aczkolwiek go nie implikuje. Dodatkowym czynnikiem stymulujcym powstawa-
nie sporu jest okrelony czyn pastwa, tzn. dziaanie, zaniechanie lub znoszenie,
ktry nadaje sprzecznoci interesw charakter polityczny, prawny lub ekonomicz-
ny [Malendowski 1996: 356].
Spory polityczne pojawiaj si w sytuacji, gdy brakuje regu prawnych, na
podstawie ktrych mona rozstrzygn dany spr midzynarodowy. Spory poli-
tyczne dotycz zwykle ywotnych interesw pastwa i wystpuj wwczas, gdy
pastwa dc do osignicia okrelonych celw politycznych, uzasadniaj swe
stanowisko, powoujc si na argumenty pozaprawne, np. gospodarcze, histo-
ryczne.
Natomiast spr prawny oznacza sytuacj, w ktrej strony opieraj swoj
argumentacj na istniejcych normach prawa midzynarodowego. Za spory
nadajce si do rozstrzygnicia w drodze postpowania arbitraowego lub s-
dowego uznaje si spory dotyczce: 1) interpretacji traktatu; 2) jakiegokolwiek
zagadnienia prawa midzynarodowego; 3) zaistnienia faktu, ktry, gdyby zosta
stwierdzony, stanowiby naruszenie zobowizania midzynarodowego; 4) charak-
teru lub rozmiarw odszkodowania nalenego z tytuu naruszenia zobowizania
midzynarodowego [Zenderowski 2006: 476477]. Zgodnie z art. 36 ust. 3 Karty
NZ, spory prawne powinny by z reguy przekazywane przez strony sporu do ich
rozstrzygnicia przez Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci.
Ponadto wyodrbnia si spory wedug nastpujcych kryteriw:
przedmiot sporu: spory odnoszce si do zaistnienia pewnego faktu, dotycz-
ce danego terytorium lub okrelonych osb,
kryterium kompetencyjne: spory, ktre ze swej istoty mog zosta rozstrzy-
gnite w drodze kontaktw i ustale o charakterze midzynarodowym (np.
spory dotyczce podziau wd terytorialnych), spory, ktrych rozwizanie
ley wycznie w ges i wewntrznych organw pastwa (np. spory dotyczce

kwes i przestrzegania podstawowych praw i wolnoci),
skutki sporw: spory zwyke, ktre nie zagraaj utrzymaniu pokoju midzy-
narodowego i bezpieczestwa, spory kwalikowane, ktre stanowi ju takie
zagroenie lub ktrych dalsze trwanie moe stanowi zagroenie dla pokoju
midzynarodowego i bezpieczestwa,
kryterium przestrzenne: spory lokalne, regionalne i uniwersalne (globalne),
organizacja rodowiska midzynarodowego: spory wewntrzblokowe (pro-
wadzone w ramach danego sojuszu polityczno-militarnego), peryferyjne (to-
czone poza obszarem tyche sojuszy) i midzyblokowe (ich stronami pozosta-
j wrogie wobec siebie grupy pastw).
Spory midzynarodowe mog by rozwizywane na drodze dziaa wojen-

nych lub te na drodze pokojowej. Pokojowe rodki rozwizywania sporw dzieli
si na:
dyplomatyczne, do ktrych zalicza si rokowania bezporednie negocjacje
oraz rokowania porednie dobre usugi i mediacj, komisj bada i kon-
cyliacj,
sdownicze, do ktrych zalicza si arbitra midzynarodowy i stae sdownic-
two midzynarodowe.
Spory midzynarodowe mog osign najostrzejsz form, tj. grob uycia

siy lub ju dokonanego starcia militarnego. Akcje koniktowe, ktre przybray
ostateczny ksztat w postaci uycia siy nazywane s koniktami zbrojnymi. Kon-
ikt zbrojny zostaje zakoczony po pokonaniu jednej ze stron lub zawarciu poro-
zumienia na podstawie kompromisowej formuy. Rozejm lub zawieszenie broni
nie kocz denitywnie koniktu, ktry moe ulec wznowieniu przy sprzyjajcych
dla jednej lub wikszej liczby stron warunkach.
Konikt midzynarodowy na og poprzedza narastajca sprzeczno intere-
sw i antagonizm. Czasami stopniowo, a niekiedy gwatownie okrelany jest jego
przedmiot. Do koniktu dochodzi wtedy, gdy podejmowane s dziaania politycz-
ne, ekonomiczne i militarne, w celu narzucenia drugiej stronie swoich racji. Ta
z kolei odrzuca je. W tej sytuacji istotne znaczenie ma zachowanie si stron sporu.
Wyrnia si konikty werbalne (np. protest, sprzeciw, ostrzeenie, groba) i ak-
cje koniktowe (np. zerwanie stosunkw dyplomatycznych, konskata, demon-
stracja siy lub jej uycie) [Malendowski 1996: 357].
Przyczyny powstawania sporw i koniktw midzynarodowych; zalicza
si do nich: asymetri si i potencjaw pastw; zmian ukadu siy w rodowi-
sku midzynarodowym; nacjonalizm, dziaania o charakterze separatystycznym
i irredentystycznym; neodarwinizm spoeczny, traktujcy rywalizacj i walk jako
naturalny i konieczny mechanizm warunkujcy dalszy rozwj cywilizacji ludz-
kiej; niesprawno komunikacji lub cznoci midzypastwowej; wycig zbro-
je; wzmacnianie wewntrznej spjnoci pastwa przez wywoywanie koniktu
midzynarodowego; instynktown agresywno ludzk; brak demokracji; rozwj
gospodarczy stwarzajcy przesanki dziaa wojennych; polityczne wpywy kom-
pleksu wojskowo-przemysowego; wystpowanie luki aspiracyjnej midzy pozio-

mem ycia a potrzebami i aspiracjami ludnoci; przeludnienie; traktowanie woj-
ny jako racjonalnego, siowego mechanizmu rozwizywania sporw i koniktw
midzynarodowych [Pawowski 2006: 351352].
Pojcie koniktu zbrojnego w prawie midzynarodowym publicznym jest
szersze od pojcia wojny. W jego zakres wchodz bowiem wszelkie przejawy
walki zbrojnej. Rwnie takie, w ktrej uczestnicz strony nie uznane za pod-
mioty prawa midzynarodowego i gdy dziaania wojenne nie zostay wypo-
wiedziane. Wojna natomiast jest identykowana na gruncie powyszej nauki
z momentem zerwania stosunkw pokojowych i przejcia do stosunkw wo-
jennych. Trzeba pamita o tym, e stan wojny nie musi oznacza rozpoczcia
walki zbrojnej, czyli dziaa wojennych. Koniec dziaa wojennych nie musi te
oznacza koca stanu wojny. O wojnie nie wiadczy jeszcze zerwanie pokojo-
wych stosunkw i zawieszenie funkcjonowania prawa midzynarodowego mi-
dzy pastwami [Cesarz 1996: 74].
Pod pojciem wojny rozumie si gwatowny konikt masowy, w ktrym dwie
strony (w tym przynajmniej jedna przy uyciu regularnych si zbrojnych) s zor-
ganizowane wedug jakiego schematu/porzdku i prowadz planowe/celowe
dziaania zbrojne, kierowane przez centrum dowodzenia. Wojna w sensie praw-
nym oznacza zerwanie midzy pastwami stosunkw pokojowych i przejcie do
stosunkw wojennych, ktre charakteryzuj si walk zbrojn i aktami wrogimi
skierowanymi przeciwko drugiemu pastwu.
Z punktu widzenia skali dziaa zbrojnych, liczby stron, ich pozycji midzyna-
rodowej oraz stosunku si midzy stronami, artykuowanych celw oraz stosowa-
nych rodzajw broni wyodrbnia si:
wojny powszechne w ktre zaangaowanych jest wielu uczestnikw (w tym
wielkie mocarstwa), ich celem jest opanowanie terytorium wroga, stosowane
s wszystkie dostpne rodzaje broni, skierowane wobec si wojskowych oraz
ludnoci cywilnej (np. I wojna i II wojna wiatowa),
wojny ograniczone co do celw strategicznych, obszaru, typu uytej broni,
np. wojna koreaska, wojny w Zatoce Perskiej, w Afganistanie w 2001 roku.
Rozrnia si rwnie tzw. stare i nowe wojny. Pojcie starej wojny odnosi
si do uksztatowanego w Europie sposobu militarnej organizacji i prowadzenia
dziaa zbrojnych dominujce w okresie od XVII w. do pocztku lat 90. XX wieku.
Stronami starych wojen pozostaway (i w dalszym cigu pozostaj) scentralizowa-
ne, hierarchicznie zorganizowane i terytorialnie okrelone, suwerenne pastwa,
ktre przejy kontrole nad rodkami prowadzenia wojny. Gwn przyczyn wy-
buchu starych wojen stanowia rywalizacja o terytorium i sprawowanie nad
nim suwerennej wadzy, za znajdujce si pod kontrol pastwa stae armie po-
zwalay na jego opanowanie i kontrolowanie. Wprawdzie zjawisko starej wojny
odnosi si w duej czci do czasu przeszego, to jednak w dalszym cigu dochodzi
do tradycyjnie prowadzonych koniktw midzypastwowych.
Zakoczenie zimnej wojny i intensykacja procesw globalizacyjnych dopro-
wadziy do istotnych zmian w rodowisku midzynarodowym, w tym take zmia-
ny charakteru koniktw zbrojnych dominujc form koniktu zbrojnego stay

si tzw. nowe wojny. Na ich istot skadaj si nastpujce waciwoci:
wielo zaangaowanych w walki uczestnikw: regularne armie pastwowe,
rnego rodzaju siy policyjne i siy bezpieczestwa, armie niepastwowe,
jednostki paramilitarne, lokalne oddziay samoobrony, oddziay zagranicznych
najemnikw, regularne siy wojskowe dziaajce pod midzynarodowymi au-
spicjami, dzieci,
rozgrywajca si wewntrz pastwa walka o wadz motywowana jest tosa-
moci etniczn, rasow lub religijn,
odejcie od znanych tradycyjnym wojnom celw, metod i rodkw prowadze-
nia dziaa zbrojnych. Chodzi o kontrol terytorium dokonywan przez elimi-
nacj z tego obszaru ludnoci o odmiennej tosamoci,
wikszo aktw przemocy zostaje skierowana wobec ludnoci cywilnej. Ce-
lem prowadzenia dziaa zbrojnych jest czstokro zniszczenie bd wyelimi-
nowanie odmiennej pod wzgldem etnicznym czy kulturowym ludnoci cy-
wilnej,
wasne mechanizmy ekonomiczne, tj. lokalne grabiee ludnoci cywilnej i do-
starczanej pomocy zagranicznej, pozyskiwanie rodkw nansowych z eks-
ploatacji bogactw naturalnych (np. diamentw, ropy na owej), wprowadza-
nie podatkw wojennych, opat za ochron, handel broni czy te produkcja
i sprzeda narkotykw [Pawowski 2008: 110].
W literaturze przedmiotu mamy rwnie pojcie wojny asymetrycznej i in-

formatycznej. Wojna asymetryczna to konikt zbrojny, w ktrym przeciwstawne
strony posiadaj odmienne potencjay militarne. Powoduje to, e sabsza stro-
na (pastwo lub podmiot niepastwowy) stosuje niekonwencjonalne metody
i rodki prowadzenia walki zbrojnej, do ktrych zalicza si atak z uyciem broni
biologicznej czy chemicznej. Metodami dziaa s walka partyzancka i terroryzm.
Natomiast pojcie wojny informatycznej wie si z uyciu technologii kompu-
terowej w celu zniszczenia, zablokowania lub przejcia kontroli nad systemami
wymiany informacji, zarzdzania lub uytecznoci publicznej innych pastw. Ataki
mog by wymierzone w infrastruktur cywiln, jak i militarn pastwa.
Pojcie koniktu zbrojnego jest szersze od pojcia wojny. Obejmuje on bo-
wiem przejawy walki zbrojnej miedzy pastwami nawet wwczas, kiedy woj-
na nie zostanie wypowiedziana, jak rwnie takie konikty zbrojne, w ktrych
uczestnicz strony nieuznane za podmioty prawa midzynarodowego [Gralczyk,
Sawicki 2006: 417].
Pojciem szerszym ni wojna i konikt zbrojny jest uycie siy. Obejmuje ono
bowiem nie tylko przypadki, w ktrych dochodzi do star si zbrojnych dwch lub
wicej przeciwnikw, ale take akcje zbrojne, ktre nie napotykaj adnego opo-
ru, jak to ma miejsce czsto przy interwencjach zbrojnych czy demonstracjach
o charakterze wojennym [Bierzanek, Symonides 1995: 366].
Konikty zbrojne klasykuje si wedug kryteriw:
sprawiedliwoci: wojna sprawiedliwa i niesprawiedliwa;
podmioty wojujce: konikty midzypastwowe/midzynarodowe i konikty
niepastwowe;
cel dziaania stron koniktu: wojna napastnicza (okrelon mianem wojny

zaborczej, kolonialnej czy imperialistycznej) i wojna obronna (obejmuje dzia-
ania majce na celu odparcie przez pastwo zewntrznej agresji, wojny anty-
kolonialne i narodowo-wyzwolecze);
legalno: wojny nielegalne, a wic zabronione przez prawo midzynarodowe
(obecnie s to wszystkie wojny) oraz legalne, stanowice wyjtek od powy-
szej zasady, do tej grupy zalicza si: a) dziaania zbrojne wynikajce z samo-
obrony indywidualnej lub zbiorowej, b) dziaania zbrojne prowadzone na pod-
stawie decyzji Rady Bezpieczestwa ONZ o zastosowaniu rodkw przymusu,
c) wojny narodowowyzwolecze (co wynika z prawa narodw do samostano-
wienia zawartego w art. 1 i 55 Karty NZ);
motywacje walczcych stron: konikty religijne, etniczne i ideologiczne;
rodzaj broni: konikty toczone z uyciem broni konwencjonalnej i uzbrojenia
niekonwencjalnego bro abc;
teatr dziaa: wojna ldowa, morska i powietrzna,
stopnia (natenia) prowadzonych dziaa zbrojnych i zwizanej z nim liczby
oar: konikty zbrojne o niskim nateniu, w ktrych w wyniku walk mier
ponioso przynajmniej 25 osb w danym roku trwania koniktu za czna
suma oar koniktu wynikych z podejmowanych dziaa militarnych w ca-
ym okresie jego trwania bya mniejsza ni tysic oar miertelnych; konikty
zbrojne o rednim nateniu, w ktrych liczba oar miertelnych zwizanych
z prowadzonymi dziaaniami zbrojnymi wyniosa przynajmniej 25 osb w ci-
gu roku, a czna liczba polegych w wyniku walk w caym okresie trwania
koniktu stanowia przynajmniej tysic osb, lecz mniej ni tysic zabitych
w kadym roku trwania koniktu; konikty o duej intensywnoci, w ktrych
na kady rok trwania koniktu przypadao przynajmniej tysic oar miertel-
nych, powizanych z prowadzonymi dziaaniami zbrojnymi [Pawowski 2006:
356].
Z kategori bezpieczestwa wie si pojcie pokoju. Pokj okrelany jest bar-

dzo rnie. Moe by traktowany jako podana warto uniwersalna, najwysza,
niezbdna dla ycia ludzi. Jako stan stosunkw midzy pastwami oznacza brak
wojny (negatywna denicja). Pokj oznacza brak dziaa wojennych. O pokoju
mwi si wtedy, gdy nie wystpuje uycie przemocy i narzucanie si swojej woli.
Wystpuj dwa rodzaje denicji pokoju: wska negatywna i szeroka po-
zytywna. Wedug negatywnego ujcia pokj oznacza brak wojny czy w ogle sto-
sowania przemocy zorganizowanej. Ten sposb rozumienia pokoju nie pozwala
na rozpoznanie zagroe pozamilitarnych dla przetrwania i swobodnego rozwoju
pastw. Z kolei w denicji pozytywnej pokj jest stanem nie tylko braku woj-
ny, lecz przede wszystkim swobd rozwojowych i wsppracy midzynarodowej.
Wedug tego ujcia pokj ma charakter kategorii uniwersalnej, obejmujcej spo-
eczestwa oraz ca ludzko. Zawiera w sobie treci odnoszce si do pokoju
wewntrznego (w okrelonych spoeczestwach), pokoju midzynarodowego
(relacje midzy dwoma lub kilkoma narodami) i pokoju wiatowego (globalnego)
[Staczyk 1996: 5354, 58].
Pokj jest procesem w stosunkach midzynarodowych. Oznacza nie tylko

brak wojny lub niestosowanie przemocy na paszczynie midzynarodowej, lecz
rwnie szerok wspprac midzynarodow sprzyjajc rozwojowi wartoci
podanych przez czonkw spoecznoci midzynarodowej. Obejmuje swym
zakresem ochron, zabezpieczenie i utrwalenie naturalnych warunkw istnienia,
przetrwania i rozwoju jednostek, narodw, pastw i systemw midzynarodo-
wych. Utrzymaniu tak rozumianego pokoju su rne formy zorganizowanej
dziaalnoci czonkw spoecznoci midzynarodowej (np. ONZ) [Malendowski
1996: 282].
Rozdzia 2
Stosunki midzynarodowe
jako dyscyplina naukowa
Stosunki midzynarodowe to rzeczywisto spoeczna, na ktr skadaj si

uczestnicy i relacje zachodzce midzy nimi. Stosunki midzynarodowe to tak-
e dyscyplina naukowa zajmujca si t rzeczywistoci. W niniejszym rozdzia-
le omwimy genez stosunkw midzynarodowych jako dyscypliny naukowej,
funkcje nauki o stosunkach midzynarodowych, metody badania i teorie stosun-
kw midzynarodowych.
2.1. Instytucjonalizacja dyscypliny stosunki

midzynarodowe
Stosunki midzynarodowe jako dyscyplina naukowa nale do grupy (kategorii)
nauk humanistycznych (spoecznych). Nie wszyscy s jednak zgodni co do jej od-
rbnoci i samodzielnoci. Mona si spotka z przekonaniem, e to jedynie pole
badawcze w zakresie politologii, ale take prawa, geograi czy socjologii. Uznajc
jednak odrbno dyscypliny, naley stwierdzi, i jest to nauka interdyscyplinar-
na. Korzysta ona bowiem z wynikw bada oraz metodologii takich dyscyplin,
jak: historia stosunkw midzynarodowych, prawo midzynarodowe publiczne
i prywatne oraz prawo konstytucyjne, geograa polityczna, socjologia, psycholo-
gia i politologia.
Do poowy XIX wieku rozwaania o polityce byy domen lozofw i prawni-
kw, dla ktrych bya ona zazwyczaj jednym z wielu przedmiotw badania. Wy-
odrbnienie nauki o polityce stao si pochodn m.in. ewolucji nauk spoecznych,
rozwaa nad rol jednostek w ukadach spoecznych, rozwijania metod nauko-
wych w badaniach spoecznych, laicyzacji ycia publicznego, postpujcych pro-
cesw demokratyzacji, nowych sposobw rzdzenia i potrzeby ich zrozumienia.
2. Stosunki midzynarodowe jako dyscyplina naukowa 31
Autonomiczna dyscyplina stosunkw midzynarodowych wyrosa na gruncie

nauki o polityce, w cisym powizaniu z przemianami midzynarodowymi XX
wieku. Istniej zasadniczo dwa rne stanowiska co do rodowodu, czasu narodzin
dyscypliny stosunki midzynarodowe:
1) dyscyplina akademicka pod nazw stosunki midzynarodowe jest crk
wersalskiej konferencji pokojowej 1919 r. i konsekwencj zasadniczej prze-
miany stosunkw midzynarodowych kresu dominacji Europy w polityce
midzynarodowej i pocztku ery mocarstw globalnych USA i ZSRR. Za sym-
boliczny pocztek powstania dyscypliny naukowej stosunki midzynarodo-
we uznaje si powoanie w 1919 r. w uniwersytecie walijskim w Aberystwyth
katedry zajmujcej si badaniem stosunkw midzynarodowych;
2) dyscyplina ta w istotny sposb nawizuje i korzysta z koncepcji teoretycznych
sformuowanych na dugo przed nastaniem XX wieku. Siga ona czasw doby
Odrodzenia i powstania suwerennych pastw.
Nauka o stosunkach midzynarodowych jako system bada, wiedzy nauko-

wej i ksztacenia w zakresie rnych zjawisk i procesw midzynarodowych ma,
ze wzgldu na swj zakres i istot, charakter interdyscyplinarny. Wan cezur
w rozwoju samodzielnej nauki o stosunkach midzynarodowych stanowi 1948
rok. Wwczas to zwoana pod auspicjami UNESCO w Paryu specjalistyczna kon-
ferencja politologw uchwalia ramowy program nauk politycznych. W progra-
mie tym do trzech uznawanych powszechnie dziaw politologii (idee polityczne,
instytucje polityczne oraz par e, grupy i opinia publiczna) dodano czwarty dzia
stosunkw midzynarodowych [Kukuka 2003: 40].
Wyaniajca si dyscyplina stosunkw midzynarodowych nawizywaa po-
cztkowo do myli staroytnych i redniowiecznych lozofw, prawnikw i histo-
rykw na temat stosunkw midzy narodami. Od 1919 r. powstaway uniwersy-
teckie katedry stosunkw midzynarodowych, instytuty naukowe i midzynaro-
dowe organizacje do wsppracy naukowej w tej dziedzinie. Badacze stosunkw
midzynarodowych przechodzili od prostego opisywania i opowiadania zdarze
midzynarodowych do coraz bardziej wszechstronnego analizowania caego ycia
midzynarodowego oraz formuowania teorii. Instytucjonalizacja samodzielnej
dyscypliny dokonaa si najpierw w takich pastwach jak: Wielka Brytania, Stany
Zjednoczone, Francja, Niemcy i ZSRR.
W 1915 r. powoano w Londynie Rad Bada Stosunkw Midzynarodowych,
ktrej pierwszoplanowym zadaniem byo dociekanie historycznych przyczyn wy-
buchu wojny i stawianie diagnoz na przyszo. W 1919 r. powstaa pierwsza ka-
tedra stosunkw midzynarodowych w Aberystwyth w Walii, w 1923 r. podobna
katedra zacza dziaa w London School of Economics, a w 1930 r. na Uniwersy-
tecie w Oxfordzie.
W 1920 r. w ramach Foreign Oce powsta Krlewski Instytut Spraw Mi-
dzynarodowych, ktry mia poszukiwa naukowych uzasadnie dla polityki za-
granicznej Wielkiej Brytanii. W 1943 r. utworzony zosta rwnie w ramach Fo-
reign Oce specjalny Departament Bada (Reaserch Department), ktrego za-
daniem byo opracowywanie ekspertyz dla decydentw w polityce zagranicznej.
32 2. Stosunki midzynarodowe jako dyscyplina naukowa
W 1958 r. dziki wsparciu amerykaskiej Fundacji Rockefellera utworzono Brytyj-

ski Komitet Teorii Polityki Midzynarodowej.
W latach 60. XX wieku rwnie na konferencjach dyskutowano o kwes ach
nauczania stosunkw midzynarodowych i potrzeby koordynacji bada w tym
zakresie. W tym celu powsta Brytyjski Komitet Koordynacyjny Studiw Midzy-
narodowych, ktremu w poowie lat 70. podporzdkowane zostao Brytyjskie
Towarzystwo Studiw Midzynarodowych, wprowadzajce reformy programw
nauczania przedmiotw midzynarodowych.
W Stanach Zjednoczonych w 1921 r. w Nowym Jorku powstaa Rada Stosun-
kw Zagranicznych (Council of Foreign Rela ons). Do ycia powoany zosta take
Hoover Ins tu on on War, Revolu on nad Peace (1919), dziaajcy w Stanford
University.
Silne powizania nauki amerykaskiej z biec praktyk pastwow akcen-
towa Na onal Security Act z 1947 r., ktry powoywa Krajow Rad Bezpiecze-
stwa (Na onal Security Council) oraz Centraln Agencj Wywiadowcz (Central
Intelligence Agency). Obie te instytucje wykorzystyway analitykw majcych
wiedz politologiczn i z zakresu stosunkw midzynarodowych.
We Francji w 1923 r. w ramach Wydziau Prawa Sorbony powsta Instytut
Wyszych Studiw Midzynarodowych. W 1934 r. powsta Orodek Bada Wsp-
czesnych Stosunkw Midzynarodowych, od 1968 r. zosta on usytuowany przy
Uniwersytecie Paryskim. W 1926 r. w Paryu powstaa Midzynarodowa Akade-
mia Dyplomatyczna (instytucja na szczeblu midzyrzdowym), a w 1945 r. Fran-
cuski Instytut Polemologii (nauki zajmujcej si badaniem wojen i koniktw),
specjalizujcy si w badaniach z zakresu socjologii i historii wojen. W 1965 r. pod
patronatem francuskiego resortu spraw zagranicznych powsta Orodek Polityki
Zagranicznej.
W Niemczech w 1920 r. powstaa Niemiecka Wysza Szkoa Polityki (Die Deut-
sche Hochschule fr Poli k, Berlin), za w 1923 r. w Hamburgu zosta zaoony
Instytut Polityki Zagranicznej (Das Ins tut fr Auswr ge Poli k), wydawao pe-
riodyk Europa-Archiv. Podobne instytuty powstaway w takich miastach, jak
Wrocaw (Breslau), Greifswald, Kolonia, Krlewiec (Knigsberg) i Marburg.
W 1945 r. powstao prywatne Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej.
W 1962 r. w Bonn powoano do ycia Instytut Badawczy Niemieckiego Stowa-
rzyszenia Polityki Zagranicznej, a w 1966 r. w Kolonii zaoono Federalny Instytut
Naukowy Studiw Wschodnich i Midzynarodowych (Bundesins tut fr Ostwis-
senscha liche und Interna onale Studien BIOst).
W Zwizku Radzieckim stosunki midzynarodowe autonomizuj si wobec
takich dziedzin, jak: historia dyplomacji, prawo midzynarodowe czy midzyna-
rodowe problemy gospodarcze. Naukowe zainteresowanie stosunkami midzy-
narodowymi przypada na okres po mierci Stalina. W 1956 r. w Moskwie powsta
Instytut Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych (Ins tut Miro-
wogo Chozjajstwa i Miedunarodnych Otnoszenij). Wszystko oceniano jednak
wwczas z pozycji ideologicznych walki klas i tworzenia si wiatowego systemu
socjalistycznego. W 1954 r. zacz si ukazywa miesicznik Stosunki Midzyna-
rodowe (Miedunarodnyje Otnoszenija).
W Polsce zainteresowanie stosunkami midzynarodowymi rozwijane byo

w ramach szk nauk politycznych we Lwowie, Krakowie i Warszawie. W 1902 r.
powstaa Szkoa Nauk Politycznych przy Uniwersytecie Lwowskim, w 1911 r. Szko-
a Nauk Politycznych przy Uniwersytecie Jagielloskim, a w 1915 r. Szkoa Nauk
Politycznych w Warszawie (status akademicki uzyskaa w 1928 r.). Szkoy we
Lwowie i Krakowie ksztaciy studentw w trzech grupach przedmiotw: histo-
ryczno-geogracznej, polityczno-administracyjnej i ekonomiczno-statystycznej.
W pierwszej grupie bya wykadana take historia dyplomatyczna. Szkoa w War-
szawie wzorowaa program ksztacenia na programach podobnych uczelni w Pa-
ryu i we Frankfurcie. Na pocztku miaa dwa wydziay: spoeczny i handlowy.
Od 1917 r. utworzono dwa dodatkowe: polityczny i dziennikarski. Zagadnienia
midzynarodowe traktowane byy w kontekcie przedmiotw poszczeglnych
wydziaw.
W 1930 r. we Lwowie utworzono Studium Dyplomatyczne, ktre jako pierw-
sze w Europie miao prawo nadawa dyplomy magisterskie w zakresie stosunkw
midzynarodowych (tytu magistra praw i dyplomacji).
Drugim po Uniwersytecie Lwowskim orodkiem ksztacenia i bada w zakre-
sie stosunkw midzynarodowych staa si Szkoa Nauk Politycznych [dalej ANP]
w Warszawie. Dekretem z 15 stycznia 1946 r. ANP staa si uczelnia pastwow,
poddano j take nadzorowi wadz rzdowo-partyjnych. We wrzeniu 1950 r. ANP
zostaa zlikwidowana, a na jej miejsce wadze pastwowe powoay Szko Gw-
n Suby Zagranicznej, ktra miaa przygotowywa kadry dla resortw spraw
zagranicznych i handlu zagranicznego. Pierwszy Instytut Nauk Politycznych uru-
chomiono w 1966 r. w Poznaniu, drugi w 1967 r. na Uniwersytecie Warszawskim,
a trzeci na Uniwersytecie Jagielloskim w 1968 r. W 1970 r. powoano do ycia
Komitet Nauk Politycznych PAN. W lad za Uniwersytetem Warszawskim poszy
take inne uniwersytety polskie, w ktrych tworzono w latach 80. i 90. XX wie-
ku wydziay lub instytuty politologiczne, a w ich ramach odpowiednie zakady
naukowe zajmujce si stosunkami midzynarodowymi [Kukuka 2000: 7092].
Nauka o stosunkach midzynarodowych, ktra rozwijaa si po I wojnie wia-
towej jako dyscyplina akademicka bya uprawiana w ramach coraz wikszej liczby
przedmiotw dydaktycznych. Ze wzgldu na szeroki i zoony zakres problematy-
ki nauki o stosunkach midzynarodowych zrodzia si potrzeba przedstawiania
studentom wiedzy o stosunkach midzynarodowych w formie przedmiotu wpro-
wadzajcego, stanowicego wstp do dalszych studiw Wstp do nauki o sto-
sunkach midzynarodowych bd Podstawy stosunkw midzynarodowych.
W ramach tych przedmiotw deniowano pojcie i istot nauki o stosunkach
midzynarodowych, jej zadania i funkcje oraz jej miejsce wrd innych nauk hu-
manistycznych [Kukuka 2003: 10].
Nauka o stosunkach midzynarodowych stanowia pocztkowo odrbny
przedmiot w ramach kierunku nauki polityczne (cz skadowa przedmiotu
Podstawy stosunkw midzynarodowych). Stopniowy rozwj dydaktyki przed-
miotu stosunki midzynarodowe, organizowanie seminariw i prac badawczych
sprzyjao rozwojowi bada naukowych w ramach tej dyscypliny i wyodrbnieniu
jej z nauk politycznych. I odwrotnie, rozwj prac naukowych na temat stosunkw
midzynarodowych si rzeczy podnosi poziom uprawiania tej dyscypliny w pro-

cesie dydaktycznym.
2.2. Funkcje nauki ostosunkach midzynarodowych

imetody badania
Stosunki midzynarodowe to dynamicznie rozwijajca si dyscyplina naukowa.
Jednym z podstawowych celw nauki o stosunkach midzynarodowych jest po-
znanie mechanizmw funkcjonowania podmiotw w poliarchicznym i policen-
trycznym rodowisku midzynarodowym, ich wzajemnych powiza i transgra-
nicznych interakcji [o-Nowak 2006: 127].
Zadania nauki o stosunkach midzynarodowych s nastpujce:
a) wyjanianie poj i kategorii pojciowych,
b) gromadzenie i systematyzowanie wiedzy o zjawiskach i procesach midzyna-
rodowych,
c) rozpoznawanie prawidowoci w nim rzdzcych, interpretacja faktw, zda-
rze, zjawisk i procesw midzynarodowych.
Zadania nauki o stosunkach midzynarodowych mog dotyczy procesw
oglnych lub zdarze szczegowych.
Funkcje spoeczne nauki o stosunkach midzynarodowych to:

funkcja diagnostyczna, sprowadzajca si do dostarczania wiedzy o stanie rze-
czy w danym aspekcie rzeczywistoci midzynarodowej,
funkcja prognostyczna, ktra dostarcza wiedzy o oglnych prawidowociach
przebiegu zjawisk midzynarodowych, pozwalajc przewidywa ich przysze
konsekwencje,
funkcja instrumentalno-techniczna odnoszca si do wyboru okrelonych
dziaa i zwizanych z nimi rodkw do osignicia zamierzonego rezultatu.
Nauka o stosunkach midzynarodowych spenia rwnie funkcje:

opisow (deskryptywn) w jej ramach udziela si odpowiedzi na pytania:
jak byo lub jak jest obecnie, dokonanie opisu rzeczywistoci midzynarodo-
wej, ktre jest warunkiem niezbdnym wyjanienia zjawisk i procesw o cha-
rakterze midzynarodowym,
wyjaniajc (eksplanacyjn) prbuje si wyjani, dlaczego zaistniay ba-
dane fakty, zjawiska i procesy midzynarodowe; wymaga to okrelenia czyn-
nikw, ktrych skutkiem jest badana rzeczywisto; wskazuje si przy tym na
zwizki przyczynowo-skutkowe,
prognostyczn (predykatywn) udziela odpowiedzi na pytanie: jak bdzie
w przyszoci; rezultatem badawczym staje si hipoteza prognostyczna,
instrumentaln (prakseologiczn, ekspertyzowo-doradcz) dostarcza decy-
dentom politycznym odpowiedzi na pytanie: jak naley dziaa, aby osign
podane i zamierzone skutki; rezultatem staj si rekomendacje. Ponadto
z funkcj instrumentaln zwizane s takie kwes e, jak: teoretyczne uzasad-

nianie dziaa politycznych, rozwijanie spjnego systemu mylenia wyraaj-
cego cele polityki zagranicznej, dostarczanie doktryny tworzcej ramy polityki
zagranicznej oraz wyznaczanie politykom i opinii publicznej podstawowych
zasad polityki zagranicznej [Zenderowski 2006: 27],
konceptualizacyjn ktra polega na dostarczeniu badaczom, w ramach ich
dyscypliny i poza ni, okrelajcego zasobu poj i kategorii oraz regu opisu
odzwierciedlajcego treci rzeczywistoci przewidzianych w tych kategoriach
i pojciach,
metodologiczno-oceniajc ktra polega na formuowaniu ocen przydat-
noci poznawczej rezultatw bada i na prognozowaniu schematw metod
i procedur badawczych,
integracyjn sprowadza si ona do moliwoci korzystania z dorobku innych
dyscyplin oraz z dorobku nauki o stosunkach midzynarodowych przez inne
dyscypliny.
W tradycyjnym rozumieniu kategori metoda odnosi si do zbierania ma-

teriaw, ich opracowywania i interpretacji. Na gruncie nauki metoda badawcza
oznacza zasady i sposoby systematycznych docieka w celu poznania obiektyw-
nej rzeczywistoci.
Metody badawcze nauki o stosunkach midzynarodowych mog by klasy-
kowane w zalenoci od charakteru rde, czasu prowadzenia bada i czasu,
w jakim okrelone zjawiska i procesy miay lub bd miay miejsce. Do najczciej
wykorzystywanych nale:
ANALIZA SYSTEMOWA:
polega na konstruowaniu specycznego modelu pojciowego badanych zjawisk
midzynarodowych, czyli modelu systemowego. System midzynarodowy jest
zespoem zintegrowanych elementw; midzy nimi oraz midzy systemem i ro-
dowiskiem wystpuj sprzenia zwrotne. Taki system skada si z elementw
powizanych w struktur i oddzielonych granic od rodowiska. Dziki wejciom
system ulega wpywowi rodowiskowemu, a dziki wyjciom ksztatuje rodowi-
sko. System utrzymuje rwnowag ze rodowiskiem dziki dwm typom sprz-
e zwrotnych: a) midzy wejciem a wyjciem system w drodze konwersji prze-
twarza bodziec rodowiskowy w swoj reakcj, b) midzy wyjciem a wejciem
rodowisko przetwarza bodziec wysany przez system i decyduje si na jakie
zachowanie.
Wyrniamy trzy rodzaje analizy systemowej polityki:
analiza makrosystemowa dotyczy systemu midzynarodowego jako ca-
oci,
analiza systemowa redniego rzdu dotyczy podsystemw w ramach szer-
szego systemu midzynarodowego, np. systemu pastw demokratycznych,
analiza mikrosystemowa dotyczy okrelonego elementu systemu, np. kon-
kretnej decyzji.
BADANIA ILOCIOWE I JAKOCIOWE:

badania ilociowe opieraj si na obserwacji i pomiarze powtarzajcego si wy-
stpowania pewnego zjawiska i koncentrujc si na analizie statystycznej daj
opis masowy (np. potgi pastw, stosunku si czy stref wpyww). Im wiksza licz-
ba przypadkw, tym bardziej analitycy danych mog by pewni, e to, co obser-
wuj, nie jest przypadkowym zjawiskiem. Istot bada jakociowych jest subiek-
tywizm rozumiany jako siganie poza dane obiektywne suce interpretacji,
rozumieniu czy nadawaniu znacze. Pod uwag brane s dane ujmowane tak, jak
je widz (odczuwaj, oceniaj) badani (np. przywdca, ktry decyduje si na roz-
poczcie koniktu zbrojnego), co pociga za sob konieczno wnikania w cudze
stany psychiczne, stawania si na rwni z osobami badanymi [Szymborski 2006:
3738; Marsh, Stoker 2006: 219]. Metody jakociowe stosowane w stosunkach
midzynarodowych obejmuj obserwacj, obserwacj uczestniczc, pogbio-
ne wywiady indywidualne i wywiady zogniskowane.
METODA PORWNAWCZA:
polega na wykrywaniu podobiestw midzy procesami i zjawiskami, ktre pro-
wadz take do ustalenia rnic midzy nimi. Wykorzystuje si przy tym wymiar
wzorca bd luki. Wymiar wzorca polega na naladowaniu modelu rozwoju cywi-
lizacyjnego zjawisk i procesw, w tym rozwiza politycznych, spoecznych i go-
spodarczych pastw wysokorozwinitych. Z kolei istot wymiaru luki jest odkry-
wanie przez podmioty moliwoci osigania dla siebie rnych korzyci zarwno
w przestrzeni globalnej, jak i lokalnej, np. w pastwach sabo rozwinitych. Po-
rwnania midzy kilkoma przypadkami (np. pastwami) umoliwiaj badaczowi
ustalenie, czy dane zjawisko ma jedynie charakter lokalny, czy jest oglnym tren-
dem [Marsh, Stoker 2006: 251].
METODA ANALIZY INSTYTUCJONALNO-PRAWNEJ:

okrelana jako analiza norm prawnych, koncentruje si na treci aktw norma-
tywnych, nie analizuje si innych rde ksztatujcych rozpoznawan rzeczywi-
sto midzynarodow.
METODA HISTORYCZNA:
polega na wyszukiwaniu w historii stosunkw midzynarodowych pewnych
prawidowoci tak, aby na ich podstawie wyjani istot wspczesnych relacji
midzynarodowych i zbudowa prognozy dotyczce przyszych stosunkw mi-
dzynarodowych. Na metod historyczn stosowan w nauce o stosunkach mi-
dzynarodowych skadaj si: badanie genezy zjawisk politycznych, traktowanie
cznie ich aspektw strukturalnych, funkcjonalnych i genetycznych, prowadzenie
studiw biogracznych, stosowanie uj wycinkowych, gromadzenie obszernego
materiau empirycznego jako podstawy do formuowania praw naukowych.
METODA BEHAWIORALNA:
polega na analizowaniu stosunkw midzynarodowych poprzez badanie zacho-
wa ich uczestnikw. Istotne jest przy tym orzekanie o zachowaniach uczestnikw
stosunkw midzynarodowych jako o rzeczywistoci realnie istniejcej. Zachowa-

nia uczestnikw stosunkw midzynarodowych s kwantykowane, co ma zo-
biektywizowa wyniki bada.
METODA SYMULACYJNA:
polega na tworzeniu rozwinitych modeli rzeczywistoci midzynarodowej, nasy-
caniu ich danymi faktycznymi oraz przetwarzaniu za pomoc komputerw. Mode-
le symulacyjne wi si ze stosowaniem teorii gier; s one poyteczne z punktu
widzenia prawdopodobnych wariantw rozwoju rzeczywistoci midzynarodo-
wej. Wanym celem stosowania metody jest dochodzenie do nowych rozwiza
przez wykrywanie nowych faktw i zwizkw zachodzcych midzy nimi w real-
nie istniejcej rzeczywistoci midzynarodowej.
METODA DECYZYJNA:
polega na kompleksowym traktowaniu zjawisk midzynarodowych. Najwaniej-
sze w tej metodzie s: 1) orodek decyzyjny, traktowany jako podmiot dziaania
w skali midzynarodowej; 2) proces decyzyjny, tzn. zesp powiza przyczyno-
wo-skutkowych wystpujcych wewntrz orodka decyzyjnego w zwizku ze sta-
nem wejcia, struktur orodka i celami decydentw; 3) decyzja polityczna, czyli
wybr sposobu dziaania bd zaniechania politycznego; 4) implementacja poli-
tyczna, tj. proces urzeczywistniania decyzji poprzez uruchomienie odpowiednich
metod i rodkw dziaania.
METODA ANALIZY ZAWARTOCI:

polega na gromadzeniu i klasykowaniu informacji pochodzcych z wymiany
komunikatw midzy uczestnikami stosunkw midzynarodowych. Celem jest
rekonstrukcja interesw stron (np. szefw pastw lub rzdw) na podstawie pu-
blicznie skadanych deklaracji. Przyjmuje si, e kady komunikat powstaje w pro-
cesie kodowania informacji (strony dokonay szerszej wymiany pogldw),
przesyania jej do odbiorcy za pomoc odpowiednio dobranego kanau i dekodo-
wania informacji przez odbiorc (stan ich stosunkw zaostrzy si tak bardzo, e
nie uzgodnili stanowisk z adnej sprawie) [o-Nowak 1997: 28].
Do metod oglnologicznych wykorzystywanych do badania rzeczywistoci

midzynarodowej zalicza si:
analiza mylowy podzia zjawisk i procesw midzynarodowych na elemen-
ty, a nastpnie badanie ich cech i waciwoci oraz zwizkw i relacji w ra-
mach caego przedmiotu badania,
synteza zintegrowanie ze sob zbadanych ju elementw obiektu badania,
ich cech oraz waciwoci relacji zachodzcych midzy nimi, poprzez oglne
pojcie dotyczce badanego obiektu. Synteza umoliwia odpowied na pyta-
nie o istot badanego zjawiska jako pewnej caoci,
abstrahowanie mylowe wyodrbnienie interesujcych badacza cech i wa-
ciwoci danego zjawiska lub procesu, a nastpnie uoglnienie ich przy rw-
noczesnym pominiciu cech uznanych za drugorzdne,
uoglnienie mylowe ustalenie oglnych cech i waciwoci badanych zja-

wisk i procesw o charakterze midzynarodowym. Oznacza przechodzenie od
poj i ocen czstkowych do szerszych i oglnych,
klasykacja i systematyzacja, ktre polegaj na przypisywaniu nowych zjawisk
do konkretnej grupy zjawisk ju poznanych. Przy czym klasykacja powin-
na by oparta na jednym uzasadnieniu (kryterium podziau), rozczna (gdy
wszystkie podzakresy wzajemnie si wykluczaj) i wyczerpujca, adekwatna
(gdy suma podzakresw jest rwna caemu zakresowi dzielonemu). Nato-
miast w przypadku systematyzacji wychodzi si z dedukcyjnego sposobu po-
znania naukowego, odkrywajcego istot konkretnych zjawisk oraz prawido-
woci ich zmiennoci. Systematyzacja stanowi wielopoziomow klasykacj,
czyli uporzdkowanie poszczeglnych klasykacji w pewien system [Zende-
rowski 2006: 97].
Dedukcja i indukcja to podstawowe sposoby wnioskowania. Dedukcja polega

na przechodzeniu od oglnych przesanek do szczegowych wnioskw (od ogu
do szczegu). Innymi sowy, podstawowe formy dedukcji zawieraj si w prze-
chodzeniu od adu oglnego do szczegowych przypadkw zdarze, zjawisk;
przechodzenie od pojcia oglnego do zawartych w nim poj szczegowych.
Indukcja to przechodzenie od szczegowych przesanek do oglnych wnioskw
(od szczegu do ogu). Indukcja jest procesem prowadzcym do formuowania
uoglnie.
Mechanizmami sprawdzania naukowego s werykacja i falsykacja. Wery-
kacja oznacza wykazywanie prawidowoci hipotezy na podstawie uzyskanych
wynikw bada, za falsykacja na dowodzeniu faszywoci danej hipotezy.
W nauce o stosunkach midzynarodowych stosowane s rwnie metody
teoretyczne i empiryczne.
Metody empiryczne polegaj na dociekaniu, poznaniu prawdy obiektywnej
o rzeczywistoci midzynarodowej. Ich zadaniem jest proste odwzorowanie tej
rzeczywistoci w postaci faktw naukowych, bez sigania do istoty poszczegl-
nych zjawisk i procesw. Do metod empirycznych stosowanych w nauce o stosun-
kach midzynarodowych zalicza si:
obserwacja, czyli poznawanie rzeczywistoci midzynarodowej przez bada-
cza za pomoc odpowiednich narzdzi takich, jak teksty prasowe, publikacje
urzdowe czy wywiady. Najczstsza jest obserwacja porednia prowadzona
na podstawie relacji obserwatorw bezporednich,
opis, ktry moe by dokonywany w jzyku naturalnym lub sztucznym (zma-
tematyzowanym). Jego celem jest ustalenie wyczerpujcej liczby aspektw
zidentykowanych na podstawie obserwacji faktw, aby nastpnie mc pro-
wadzi ich klasykacj i budowa na ich podstawie teorie,
pomiar, ktry stanowi technik ilociow pomocnicz wobec obserwacji
i opisu.
Materia zebrany na podstawie metod empirycznych wykorzystuje si w me-
todach teoretycznych. Metody teoretyczne polegaj na idealizacji mylowej, bu-
dowaniu systemu hipotez modelowych, w wysokim stopniu sformalizowaniu eks-
perymentu mylowego i dedukcji. Ich zadaniem jest wyjanienie istoty badanych

zjawisk i procesw zachodzcych w rzeczywistoci midzynarodowej.
2.3. Teoria stosunkw midzynarodowych

Teoria stosunkw midzynarodowych rozumiana jest jako:
1) cz nauki o stosunkach midzynarodowych, subdyscyplina,
2) zbir zaoe, kategorii i praw sucych opisywaniu, wyjanianiu i prognozo-
waniu okrelonego rodzaju zjawisk w stosunkach midzynarodowych (jest to
teoria w wskim sensie),
3) zbir (zbiory) zaoe wsplnych dla wicej ni jednej teorii stosunkw mi-
dzynarodowych w wskim znaczeniu (teoria w tym znaczeniu jest okrelana
terminami paradygmat, teoria caociowa, nurt badawczy) [Dybczyski
2010: 19:21].
Teoria stosunkw midzynarodowych ewoluowaa etapami, ktre znalazy
odzwierciedlenie w debatach pomidzy poszczeglnymi grupami uczonych. Mo-
na wyodrbni nastpujce nurty badawcze: klasyczny, modernistyczny i post-
modernistyczny. Natomiast pocztek czwartej debaty wyznacza koniec zimnej
wojny. Obejmuje ona krytyk kierunkw tradycyjnych przez przedstawicieli nur-
tw alternatywnych, ktrych okrela si mianem postpozytywistw.
Tabela 2.1. Wielkie debaty w nauce o stosunkach midzynarodowych

Debata Strony debaty / przedmiot debaty
I debata Liberalizm utopijny Co jest kluczowym gwarantem bezpiecze-
(lata 40. i 50. realizm stwa midzynarodowego?
XX w.) Prawo midzynarodowe, organizacje midzy-
narodowe, wsppraca, wspzaleno
Realna sia pastwa i rwnowaga si
II debata Kierunki tradycyjne Metody badawcze, sposb budowania teorii
(I po. lat 50. behawioryzm Metody dedukcyjne
i lata 60. XX w.) Metody indukcyjne
III debata neorealizm/neolibe- wiatowy system kapitalistyczny, zaleno,
(od lat 70. ralizm neomarksizm zacofanie gospodarcze
XX w.)
IV debata Kierunki tradycyjne Trudny do jednoznacznego ustalenia
(przeom lat 80. postpozytywizm Postpozytywistyczne metodologie i kwes e
i 90. XX w.) (rodowisko, rnice pci, suwerenno
i zmiany w zakresie pastwowoci)
rdo: Szymborski 2006: 43; Zenderowski 2006: 51.
Nurt klasyczny, najwczeniejszy z istniejcych w nauce o stosunkach midzy-

narodowych, okrelany take jako przednaukowy, osadzony jest na paradygma-
tach idealistycznym i realistycznym.
Paradygmat idealistyczny najsilniej rozwin si w Stanach Zjednoczonych,

gdzie po I wojnie wiatowej najwczeniej podjto badania naukowe nad stosun-
kami midzynarodowymi. Formua nowego modelu stosunkw midzynarodo-
wych jest cile zwizana z osob prezydenta Woodrowa Wilsona i jego poglda-
mi na temat systemu midzynarodowego.
Programu przebudowy stosunkw midzynarodowych i zasadnicze jego
elementy zawar Wilson w programie ogoszonym 8 stycznia 1918 r., znanym
jako 14 punktw prezydenta W. Wilsona. Jego podstawowe zaoenia mona
zawrze w nastpujcych hasach: demokratyzacja stosunkw midzynaro-
dowych, wolno w przepywie ludzi i idei, prawo narodw do samostano-
wienia, utworzenie organizacji midzynarodowej, liberalizm gospodarczy
i handlowy, poszanowanie prawa midzynarodowego i norm, ktrymi rzdzi
si spoeczno midzynarodowa, pokojowe formy rozwizywania sporw mi-
dzynarodowych.
Na podkrelenie zasuguj dwa gwne punkty koncepcji Wilsona. Pierwszy
dotyczy upowszechnienia demokracji i zasady samostanowienia. U jej podstaw
lego przekonanie, e rzdy demokratyczne nie walcz i nie bd walczy ze sob.
Rozwj demokracji liberalnej w Europie pooy kres autokratycznym, skonnym
do wojny, przywdcom, ktrych zastpi rzdy nastawione pokojowo. Druga teza
jego programu dotyczya stworzenia organizacji midzynarodowej, dziki ktrej
stosunki midzy pastwami byyby oparte na solidnej bazie instytucjonalnej. Sto-
sunki midzynarodowe powinny by bowiem regulowane przez zestaw wspl-
nych zasad prawa midzynarodowego. Do tego zasadniczo sprowadzaa si kon-
cepcja Ligi Narodw [Jackson, Srensen 2006: 3839].
Program ten zakada, e pastwo moe dziaa dobrze lub le, moralnie lub
amoralnie, ale zawsze podlega procesowi moralnego doskonalenia si. Tak jak
istota rozumna kieruje si prawem rozumu i przedkada spokojne wspy-
cie nad wojn i przemoc. W stosunku do innych kieruje si prawem natural-
nym i normami tworzonymi przez czowieka rozumnego. Jest ono podstawo-
wym aktorem w stosunkach midzynarodowych, ktry polityk zagraniczn
i wewntrzn prowadzi zgodnie z normami etycznymi i uznanym katalogiem
wartoci moralnych.
W systemie midzynarodowym, w ktrym panuje waciwa przyrodzie har-
monia, a pastwa postpuj moralnie, mona mwi raczej o zbienoci intere-
sw anieli ich rozbienoci. Jeli za pojawiaj si wojny wyraajce owe roz-
bienoci, to s one raczej wyrazem spisku zych narodw anieli waciwoci
spoecznoci midzynarodowej, ignorancji czy niechci politykw do sigania
po pokojowe rodki rozwizywania spornych problemw [o-Nowak 2000: 41].
Czynnikiem wzmacniajcym wiar w skuteczno takiego modelu stosunkw
midzynarodowych miay by organizacje midzynarodowe, gwnie Liga Naro-
dw. Obok prawa midzynarodowego i opinii publicznej stanowiy one wany in-
strument polityki midzynarodowej.
rda teorii liberalnej tkwi w optymizmie owiecenia traktujcym ludzi jak
istoty racjonalne, zdolne zrozumie powszechne prawa rzdzce natur i spoe-
czestwem. Niesprawiedliwo, wojna i agresja nie s nieuchronne i mona je

ograniczy czy nawet wyeliminowa dziki reformie instytucjonalnej lub wspl-
nemu dziaaniu. Ludzie maj zdolno poprawiania swej sytuacji, tworzc spra-
wiedliwe spoeczestwo. Jeli sprawiedliwe spoeczestwo nie powstaje, to win
za to ponosz nieodpowiednie instytucje.
Gwnymi przedstawicielami paradygmatu realistycznego s Reinhold Nie-
buhr, E. H. Carr oraz Hans Morgenthau, uwaany za jego czoowego przedstawi-
ciela. Czerpali oni inspiracje z prac Tukidydesa, Niccolo Machiavellego, Thomasa
Hobbesa, Benedykta Spinozy oraz Carla von Clausewitza.
Realizm opiera si na zaoeniu, e jednostka kieruje si przede wszystkim
egoizmem i dy do wadzy. Jednostki s zorganizowane w pastwa, z ktrych
kade dziaa w deniu do wasnego interesu narodowego deniowanego w ka-
tegoriach siy. Pastwa istniej w ramach anarchicznego systemu midzynaro-
dowego charakteryzujcego si brakiem hierarchii wadzy. W warunkach anar-
chii w systemie midzynarodowym pastwa musz polega tylko na sobie. Ich
najwaniejsz trosk pozostaje sprostanie niepewnociom wywoywanym przez
anarchiczny system. Opieraj si przy tym na rwnowaeniu potgi innych pastw
i odstraszaniu, aby system midzynarodowy pozosta nienaruszony i zagraa im
w minimalnym stopniu [Mingst 2006: 68].
Fundamentalne twierdzenia zwolennikw realizmu s nastpujce:
pastwo jest najwaniejszym lub nawet jedynym aktorem stosunkw midzy-
narodowych,
immanentn cech systemu midzynarodowego jest anarchia (czyli brak nad-
rzdnej wadzy), nie oznacza ona jednak chaosu, gdy albo sam system, albo
najsilniejsze pastwa wypracowuj jakie mechanizmy regulacyjne,
celem pastwa jest maksymalizacja potgi w zanarchizowanym rodowisku
midzynarodowym (centralne miejsce zajmuj pojcia interesu narodowe-
go i potgi). Najbardziej skutecznym narzdziem w polityce zagranicznej
jest sia lub groba jej uycia,
interesy pastw s w znacznej mierze wykluczajce si, wobec czego pastwa
skazane s na rywalizacj o ograniczone zasoby,
miejsce pastwa w systemie wywiera wpyw na jego zachowanie si (realizm
strukturalny),
pokj jest funkcj rwnowagi si lub te istnienia porzdku hegemonicznego.
Stosunki midzynarodowe s przede wszystkim stosunkami midzypastwo-

wymi, a najwaniejszymi pastwami s mocarstwa. Gwnym celem polityki za-
granicznej jest realizacja i obrona interesu pastwa w polityce wiatowej. Pa-
stwa jednake nie s rwne, istnieje midzy nimi midzynarodowa hierarchia siy.
Ze wzgldu na uproszczenia w sposobie postrzegania rzeczywistoci midzy-
narodowej jest ona czsto przedstawiana jako model kuli bilardowej, w ktrym
kule bilardowe to pastwa, ich interesy narodowe za wyznaczaj nie tylko tory,
po ktrych si poruszaj, ale take ich szeroko (autonomia) oraz dugo (zasig
interesw).
Zapocztkowana w drugiej poowie lat 50. XX wieku tzw. druga debata stano-
wia konfrontacj midzy tradycjonalistami (gwnie realistami, w mniejszym
stopniu idealistami) a modernistami (scjentystami i behawiorystami).
Gwnymi przedstawicielami nurtu modernistycznego byli: James N. Rose-
nau, Morton Kaplan, David Easton, Stanley H. Homann, Karl Deutsch, David J.
Singer, David E. Spiro, George Modelsky, Richard Rosencrance.
Podejcie behawioralne pojawio si w amerykaskiej teorii stosunkw mi-
dzynarodowych w latach 50. XX wieku. W kolejnych latach zdominowao te bada-
nia pocztkowo w USA, a pniej w innych pastwach. Behawioralne koncepcje
badania stosunkw midzynarodowych mona zgrupowa w trzech podstawo-
wych nurtach: systemowym, teorii wizi i teorii pola.
Szkoa systemowa w nauce o stosunkach midzynarodowych rozwijaa si
na Zachodzie, przede wszystkim w USA na przeomie lat 60. XX wieku, gw-
nie pod wpywem nurtu behawioralnego w naukach przyrodniczych, socjologii
i ekonomii.
Analiza systemowa odnosi badane zjawisko i proces do szerszego kontekstu
zdarze i zmian, postrzega je kompleksowo, przedstawiajc badany obiekt jako
zoon cao, konkretyzujc jego obraz poprzez analiz sprze midzy jego
elementami skadowymi. Jeden z poziomw badawczych obejmuje badanie
struktury systemu i jego reakcji zachodzcych midzy poszczeglnymi elementa-
mi tej struktury, drugi natomiast badanie reakcji zachodzcych midzy elemen-
tami systemu [o-Nowak 2000: 5152].
Autorzy wprowadzajcy pojcie system i podejcie systemowe propono-
wali rozpatrywa kade badane zjawisko czy proces midzynarodowy jako zoo-
ny system, ktry posiada sygnay wejciowe i wyjciowe oraz okrelon zdolno
zapamitywania i adaptacji [Kukuka 2000: 99]. Teori wizi J. Rosenaua charak-
teryzuje przede wszystkim zaoenie o zacieraniu si odrbnoci systemw mi-
dzynarodowych. J. Rosenau zauway, e wspczesne stosunki midzynarodo-
we charakteryzuje przenikanie si i zazbianie zarwno systemw, jak i zjawisk
politycznych. W ujciu tej teorii istotne zjawiska midzynarodowe pojawiaj si
na przeciciu systemu politycznego pastwa i systemu politycznego pastw. Wy-
stpuj one rwnoczenie w obu systemach i prbujc je wyjani powinnimy
siga rwnoczenie do obu systemw, poniewa s one wspzalene [o-No-
wak 1995: 35].
Pionierem prac w zakresie czynnikowej eksplanacji stosunkw midzynaro-
dowych jest Q. Wright. Zakada on, e kade zachowanie midzynarodowe sta-
nowi zmienn stanu pola, rozumianego jako system okrelony przez czas i prze-
strze (pole geograczne) lub przez wsprzdne analityczne (pola analityczne).
Stosunki midzynarodowe s w tym ujciu funkcj dwunastu czynnikw. Sze
wsprzdnych pola moliwoci umieci na osiach energii spoecznej, elastycz-
noci, wsppracy, siy, zasobw i postpu technologicznego. Owych sze wsp-
rzdnych pola wartoci funkcjonuje na osiach oceny rzeczywistoci, konkretnoci
mylenia, celw, samoidentykacji, interpretacji interesw i stosunku do wiata.
Pole stosunkw midzynarodowych to dla Q. Wrighta dwunastowymiarowa prze-
strze, w ktrej kr pastwa. Zmiana stosunkw midzynarodowych polega na

ich przesuwaniu si wewntrz pola, ze wzgldu na: oglne zmiany pola, interakcje
zachodzce midzy polem moliwoci a polem wartoci oraz interakcje zachodz-
ce midzy polem geogracznym i polem analitycznym [o-Nowak 1995: 3536].
Teoretycy spoecznoci midzynarodowej (Mar n Wight, Hedley Bull) sytuuj
si w drugiej debacie wyranie po stronie tradycjonalistw, aczkolwiek tworz
wasny i oryginalny nurt badawczy. Podstawowe zaoenia teorii spoecznoci
midzynarodowej s nastpujce: 1) stosunki midzynarodowe, ktre naley
zaliczy do stosunkw midzyludzkich, opieraj si na takich wartociach, jak
niepodlego, bezpieczestwo, ad i sprawiedliwo, 2) przedmiotem zaintere-
sowania jest czowiek, zadanie badacza stosunkw midzynarodowych polega na
interpretowaniu myli i dziaa osb zaangaowanych w stosunki midzynaro-
dowe, 3) anarchia midzynarodowa. Polityka wiatowa jest spoecznoci anar-
chiczn o wyrazistych zasadach, normach i instytucjach, ktre mowie stanu
bior pod uwag prowadzc polityk zagraniczn. Istot teorii spoecznoci mi-
dzynarodowej jest przekonanie, e stosunki midzynarodowe naley pojmowa
jako spoeczno suwerennych pastw. Stosunki midzynarodowe s spo-
ecznoci pastw, w ktrej gwnymi aktorami s biegli w sztuce dyplomacji
mowie stanu, a ich interesy, problemy, intencje, ambicje, trafne i bdne kalku-
lacje w polityce zagranicznej musz by gwnym przedmiotem analiz [Jackson,
Srensen 2006: 147, 149]. Rzdzcy staj przed trudnymi dylematami z powodu
rnych rodzajw odpowiedzialnoci, jakie musz uwzgldnia w swoich dziaa-
niach. Istniej trzy podstawowe wymiary odpowiedzialnoci:
narodowa (powicenie dla wasnego pastwa i dobrobytu jego obywateli.
Mowie stanu odpowiadaj za dobrobyt swoich wspobywateli. Interes ich
pastwa jest jedyn podstawow norm postpowania, jak powinni prze-
strzega realizujc polityk zagraniczn. Bezpieczestwo narodowe jest pod-
stawow wartoci, ktrej s zobowizani strzec),
midzynarodowa (poszanowanie dla uzasadnionych interesw i praw innych
pastw oraz dla prawa midzynarodowego. Na mach stanu ci zagranicz-
ne zobowizania, czyli prawa i obowizki okrelone przez prawo midzynaro-
dowe) i
humanitarna (respektowanie praw czowieka nie tylko we wasnym pastwie,
ale take we wszystkich pastwach wiata).
Ze spoecznoci midzynarodow wie si kwes a sprawiedliwoci. Pod-

stawow form sprawiedliwoci midzynarodowej jest sprawiedliwo komuta-
tywna (wymienna), ktra dotyczy procedur i wzajemnoci. Wie si ona z pro-
cesem roszcze i kontrroszcze midzy pastwami. Wszystkie pastwa graj we-
dug tych samych regu spoecznoci midzynarodowej. Sprawiedliwo oznacza
uczciwo zasad gry: te same zasady w ten sam sposb odnosz si do kadego.
Zasady gry s wyraone w prawie midzynarodowym i praktyce dyplomatycznej.
Druga forma sprawiedliwoci midzynarodowej to sprawiedliwo dystrybutyw-
na (rozdzielcza), ktra wie si z dobrami. Dotyczy ona sposobu dystrybuowania
dbr midzy pastwami. Sprawiedliwo dystrybutywna jest koncepcj, wedug
ktrej ubodzy i sabi zasuguj na szczeglne traktowanie, np. w postaci pomocy

rozwojowej [Jackson, Srensen 2006: 165].
Pocztek trzeciej wielkiej debaty przypada na lata 80. XX wieku. Debata ta
zostaa zainicjowana przez Michaela Banksa artykuem pt. The Inter-Paradigm
Debate, w ktrym dokona konfrontacji trzech tradycji w nauce o stosunkach mi-
dzynarodowych: idealistycznej, realistycznej i modernistycznej.
W debacie tej uczestniczyli przede wszystkim zwolennicy: 1) neorealizmu
i strukturalnego realizmu; 2) neoliberalizmu (neoidealizmu) z jego licznymi od-
mianami (pluralizmem, racjonalizmem i neoliberalnym instytucjonalizmem);
3) globalizmu; 4) postmodernizmu, feminizmu i orientacji ekologicznej.
W niektrych opracowaniach mona spotka si ze stwierdzeniem, e w sto-
sunkach midzynarodowych mamy do czynienia z czterema, a nie trzema wiel-
kimi debatami. Pocztek czwartej debaty wyznaczaby koniec zimnej wojny,
a toczy si ona midzy pozytywistami (gwnie neorealistami i neoidealistami)
i postpozytywistami (gwnie postmodernistami, zwolennikami feminizmu i eko-
logizmu).
Do kierunkw pozytywistycznych zalicza si:
neorealizm przedstawiciele tego nurtu to: Robert Gilpin, Robert O. Keohane
i Friedrich Kratochwil.
Przeomowe znaczenie dla rozwoju neorealistycznego paradygmatu w nauce
o stosunkach midzynarodowych maj prace R. Gilpina, w ktrych koncentruje
si na analizie zjawiska zmiennej natury siy pastwa oraz powstawaniu i zani-
kaniu mocarstw. Gwne tezy Gilpina s nastpujce:
system midzynarodowy jest zasadniczo stay i stabilny, jeeli poszczeglne
pastwa nie widz dla siebie korzyci wynikajcej z jego ewentualnej zmiany.
Pastwa d natomiast do jego zmiany, jeeli spodziewaj si, e przewidy-
wane zyski z tego wynikajce przewysz ewentualne straty. System prze-
ksztaca si wwczas, gdy pastwa nie s w stanie utrzyma jego rwnowagi.
Tworzy si wtedy nowa rwnowaga si, ktra odzwierciedla nowy podzia wa-
dzy i now struktur systemu,
zmiany mog dokonywa si na wiele sposobw: poszerzenia terytorium
(wspczenie mao skuteczne rozwizanie), wzrostu siy ekonomicznej
(wspczenie bardzo skuteczne rozwizanie) lub w inny sposb, jeli koszty
zwizane z dalsz zmian bd rwnowaone lub mniejsze od minimalnych
korzyci,
osignicie stanu rwnowagi midzy stratami i korzyciami dalszej ekspansji
implikuje tendencje do utrzymania status quo.
Wedug Gilpina pastwa walcz nie o przetrwanie, lecz o dobrobyt [Zende-
rowski 2006: 6061].
strukturalny realizm gwnym przedstawicielem nurtu jest Kenneth Waltz.
Centralne miejsce w paradygmacie zajmuje pojcie struktury systemu mi-
dzynarodowego i anarchii jako jego immanentnej cechy (brak midzynarodowe-
go suwerena). System stanowi determinant dziaa pastwa w polityce zagra-
nicznej. System jest pewn caoci, na ktr skadaj si okreleni uczestnicy sto-
sunkw midzynarodowych i odgrywane przez nich role polityczne, zachowania
i poszczeglne interakcje. System midzynarodowy stanowi powizany ze sob

zesp pozycji (statusw), jak np. pastwa-mocarstwa, potgi regionalne, pa-
stwa-protektoraty. W systemie wszyscy wykonuj przypisane do ich pozycji i wza-
jemnie uzupeniajce si role. Z kolei struktura polega na wyodrbnieniu samej
sieci relacji, powiza w skali caoci systemu. Usytuowanie pastwa w systemie
w okrelonym miejscu symbolizuje potencja, jakim ono dysponuje, oraz okrela
funkcje, jakie ono realizuje. Pastwo stara si utrzyma w systemie jak najlepsz
pozycj, za celem jego polityki zagranicznej jest maksymalizacja siy. Czsto pro-
wadzi to do wojen, ktrych rezultatem jest nowa konguracja si [Zenderowski
2006: 6162].
neoliberalizm do gwnych przedstawicieli tego kierunku zalicza si: Joseph
S. Nye (jr.), Hervey Starr, Erich Weede, Mar n Wight, Robert O. Keohane.
W ramach tego paradygmatu wyrnia si nastpujce stanowiska:
liberalizm socjologiczny podkrela znaczenie przedsiwzi transgranicz-
nych. Wzajemne powizane przedsiwzicia pomagaj ksztatowa wsplne
wartoci i wspln tosamo wrd ludzi z rnych pastw, a co za tym idzie
przyczynia si do formowania pokojowych relacji opartych na wsppra-
cy, dziki czemu wojna staje si coraz bardziej kosztowna, a przez to mniej
prawdopodobna (K. Deutsch). Wedug tego ujcia stosunki midzynarodowe
obejmuj zarwno relacje midzy pastwami, jak rwnie pomidzy ludmi,
grupami i organizacjami pochodzcymi z rnych pastw,
liberalizm wspzalenoci stosunki midzy pastwami zachodnimi (cz-
nie z Japoni) cechuje zoona wspzaleno. Wynika ona z wieloci typw
zwizkw pomidzy spoeczestwami, w tym powiza ponadnarodowych
midzy korporacjami. Charakterystyczny jest przy tym brak hierarchii pro-
blemw, co oznacza e bezpieczestwo militarne przestaje by kwes do-
minujc, a sia militarna narzdziem polityki zagranicznej. Poza pastwami
wystpuj bowiem inne podmioty, dla ktrych gwatowny konikt nie mieci
si w ich planach midzynarodowych (R.O. Keohane, J. S. Nye),
liberalizm instytucjonalny czy kwes wysokiego stopnia wspzaleno-
ci pastwa z wiksz czstotliwoci powoywania instytucji midzynarodo-
wych sucych rozwizywaniu wsplnych problemw. Instytucje te wspieraj
wspprac dostarczajc informacji i obniajc koszty. Instytucje midzynaro-
dowe mog by formalnymi organizacjami midzynarodowymi lub przybiera
mniej formaln posta zespow uzgodnie (reimw) dotyczcych wspl-
nych przedsiwzi (R. O. Keohane, Oran Young),
liberalizm republikaski podstaw jest zaoenie, e demokracje liberalne
s bardziej pokojowe i bardziej skonne do przestrzegania prawa ni inne sys-
temy polityczne. Wedug wikszoci liberaw republikaskich polityka wia-
towa ju wykracza i nadal bdzie wykracza poza rywalizacj, konikt i wojn
midzy niezalenymi pastwami. Pastwa demokratyczne nie prowadz wo-
jen midzy sob, co wynika z ich wewntrznej kultury pokojowego rozstrzyga-
nia sporw, wsplnych wartoci moralnych oraz wzajemnie korzystnym wi-
zom wsppracy gospodarczej i wspzalenoci [Jackson, Srensen 2006: 51,
127, 144].
Globalizm (neomarksizm) trudno jednoznacznie zaklasykowa do kierun-

kw pozytywistycznego ze wzgldu na wielo zrnicowanych nurtw w ramach
wizji globalistycznej. Przedstawiciele nurtu globalistycznego (Immanuel Waller-
stein, Susan Strange, Andre G. Frank, Fernando Henrique Cordoso) odwouj si
czsto do pogldw m.in. Karola Marksa, Fryderyka Engelsa, Wodzimierza I. Le-
nina i Jrgena Habermasa.
Do wsplnych cech wikszoci kierunkw globalistycznych mona zaliczy:
krytyk realistycznego zaoenia o unitarnoci pastwa jako uczestnika sto-
sunkw midzynarodowych,
wskazywanie na gospodark jako element determinujcy ca rzeczywisto
midzynarodow. Stosunki midzynarodowe s uwarunkowane procesem
tworzenia si nowej ponadnarodowej klasy posiadaczy i wyzyskiwaczy mas
w rnych czciach wiata,
przekonanie o istnieniu wiatowego systemu kapitalistycznego determinuj-
cego zachowania wszystkich uczestnikw stosunkw midzynarodowych,
przewiadczenie, e istniejcy ad midzynarodowy jest niesprawiedliwy, gdy
opiera si na wyzysku obszarw peryferyjnych i pperyferyjnych przez centra
gospodarki wiatowej. Wsppraca elit gospodarczych i politycznych pastw
peryferyjnych z pastwami centrum pogbia wyzysk (tzw. neokolonializm).
W paradygmacie globalistycznym przyjmuje si postulat braku dystansu ba-

dacza do przedmiotu badanego naukowiec ma nie bada, lecz zmienia rzeczy-
wisto.
Do kierunkw postpozytywistycznych zalicza si: podejcia postmodernistycz-
ne, feministyczne i ekologiczne.
Postmodernizm pojawi si na pocztku lat 80. XX wieku wraz z twrczoci
francuskich lozofw Michaela Foucault i Pierra Baurdiera.
W nurcie tym mieci si szereg koncepcji, ktre s zrnicowane i pozbawione
jednolitej terminologii; unikaj tworzenia nowych paradygmatw, poddaj kryty-
ce pojcie teorii i klasyczn metodologi nauk. Do wsplnych cech podej post-
modernistycznych mona zaliczy:
stanowisko, e rzeczywisto jest konstrukcj spoeczn. Wszystkie pojcia
i instytucje (np. suwerenno) s wytworami przekona i wyobrae oraz
opartych na nich dziaa. Ulegaj one stopniowym przeksztaceniom i z cza-
sem tworz wizy krpujce ludzk wiadomo (teza konstruktywistyczna),
badacze uwikani s w sieci uwarunkowa kulturowych, spoecznych, ide-
owych i jzykowych, a co za tym idzie brakuje im dystansu do przedmiotu
badania. Teorie nie s tworzone na podstawie obserwacji faktw, to fakty s
tworzone przez badaczy za pomoc interpretacji rzeczywistoci wedug przy-
jtych zaoe,
istnieje stay zwizek prawdy z wadz, tzn. kto ma wadz, ten ma prawd
(racj). Wadza narzuca ludziom kategorie mylenia, naruszajc tym samym
ich wolno.
W ramach nurtw postmodernistycznych postuluje si nastpujce metody

badawcze: archeologia doszukiwanie si ukrytych znacze okrelonych po-
gldw; genealogia odkrywanie uwarunkowa okrelonych pogldw; dekon-
strukcja rozoenie pogldu na czynniki pierwsze i wskazanie na ich sprzecznoci
i ideologiczne uwikania.
Zagadnienie pci wprowadza si do stosunkw midzynarodowych w ramach
debaty o nierwnym traktowaniu kobiet i mczyzn oraz konsekwencjach takiego
postpowania dla polityki wiatowej [Jackson, Srensen 2006: 294].
Podejcie feministyczne stanowi zbir kilku rnych stanowisk teoretycz-
nych. Feminizmowi towarzyszy swoista metodologia, zwana gender studies, kt-
ra zakada, e problem tosamoci pciowej badacza jest kluczowy dla rozwaa
naukowych. Powiada si, i wikszo stanowisk ma wypaczone i seksistowskie
podejcie do roli kobiet w yciu politycznym, take midzynarodowym. Teorie
stosunkw midzynarodowych s skaone mskim punktem widzenia. To, co
wydaje si wycznie mskim stanowiskiem, na gruncie klasycznych nauk spo-
ecznych niesusznie okrelane jest jako oglnoludzkie. Feministki postuluj neu-
tralne, czyli aseksualne podejcie bd zrwnowaenie teorii mskich teoriami
kobiecymi. Zdaniem reprezentantek tego nurtu istnieje konieczno uwydatnie-
nia roli kobiet w yciu midzynarodowym. Feministki gosz m.in., e wojny s
konsekwencj mskiej agresywnoci, wskazuj take na niedocenianie w teorii
problemw zwykych ludzi, a szczeglnie grup mniejszociowych.
Nurt ekologiczny w stosunkach midzynarodowych zwizany jest ze wiado-
moci, e problemy ekologiczne i ich rozwizanie wykraczaj poza moliwoci
dziaania poszczeglnych pastw. Problemy ekologiczne mog skania pastwa
do wikszego zaangaowania si we wspprac midzynarodow, poniewa
degradacj rodowiska mona uzna za szczeglny rodzaj zagroenia, ktre nie
stanowi niebezpieczestwa dla pastw, ale dla caej ludzkoci [Jackson, Srensen
2006: 289]. Zwolennicy tego podejcia dostrzegaj zanik podziau na polityk za-
graniczn i wewntrzn, rne konsekwencje procesu globalizacji. Stawiaj tez
o erozji suwerennoci pastw, podkrelaj przy tym kluczow rol organizacji po-
zarzdowych i struktur transnarodowych.
W ramach nurtu ekologicznego wyksztaca si ideologia tzw. enwironmenta-
lizmu. Ma ona wymiar antropocentryczny, a jej podstawowym zaoeniem jest
koncepcja zrwnowaonego rozwoju. wiatowy ruch ekologiczny powinien do-
prowadzi do powstania transnarodowego spoeczestwa obywatelskiego kie-
rujcego si planetarn wiadomoci.
Osobny nurt stanowi tzw. zielona teoria polityczna. W tej perspektywie od-
mawia si czowiekowi i caej ludzkoci centralnej pozycji w systemie midzyna-
rodowym. Zasadniczym celem polityki midzynarodowej powinno sta si zacho-
wanie ekosystemu, niemal za kad cen.
Rozdzia 3
Czynniki ksztatujce stosunki
midzynarodowe
Rozwj stosunkw midzynarodowych zaley od dziaa i interakcji wszystkich

ich uczestnikw, a te z kolei warunkowane s wieloma rnorodnymi czynnikami.
Celem rozdziau trzeciego jest zidentykowanie oraz charakterystyka elementw
wpywajcych na procesy oddziaywa midzynarodowych.
3.1. Pojcie isystematyzacja czynnikw

ksztatujcych stosunki midzynarodowe
Przebieg, zakres i intensywno stosunkw midzynarodowych uwarunkowane
s rnorodnymi czynnikami. Czynniki ksztatujce stosunki midzynarodowe
mona zdeniowa jako zbir elementw, ktre w sposb bezporedni lub po-
redni wpywaj na procesy oddziaywa midzynarodowych uczestnikw tych
stosunkw.
Do czynnikw ksztatujcych stosunki midzynarodowe zaliczamy zarwno
czynniki zalene bezporednio od podmiotw stosunkw midzynarodowych,
jak i od uczestnikw przedmiotowych. Niektre z czynnikw maj charakter wia-
domociowy (np. ideologie, koncepcje, doktryny), inne s realne i rzeczowe (np.
geograa). Mona te wyrni czynniki wpywajce na ycie midzynarodowe
w sposb trway lub dugotrway [Kukuka 2003: 51].
Mamy zatem do czynienia z wieloci, rnorodnoci oraz zmiennoci treci
tych czynnikw. W zwizku z powyszym czynniki ksztatujce stosunki midzyna-
rodowe klasykuje si na podstawie rozmaitych kryteriw:
kryterium czasowe: czynniki historyczne, aktualne i potencjalne,
kryterium przestrzenne: czynniki narodowe (lub pastwowe) i midzynaro-
dowe (lub pozanarodowe), ktre mona podzieli na podstawie ich zasigu
terytorialnego na czynniki lokalne, regionalne, kontynentalne i globalne,
3. Czynniki ksztatujce stosunki midzynarodowe 49
kryterium strukturalne: czynniki obiektywne (materialne, rzeczywiste), ktre

obejmuj czynniki naturalne (czowiek, obszar, klimat, rodowisko, zasoby na-
turalne) i czynniki stworzone przez czowieka (gospodarka, technika, systemy
i par e polityczne) oraz czynniki subiektywne obejmujce m.in. idee, pogldy,
koncepcje, doktryny i programy polityczne,
kryterium dynamiki i intensywnoci oddziaywa: czynniki warunkujce pro-
cesy oddziaywa midzynarodowych i czynniki realizujce te procesy. Czynni-
ki warunkujce wpywaj porednio, tworz przesanki i determinuj procesy
dziaa i oddziaywa uczestnikw stosunkw midzynarodowych, natomiast
czynniki realizujce wpywaj bezporednio, inicjuj i organizuj te procesy
oraz je kontroluj.
Do grupy czynnikw warunkujcych procesy oddziaywa midzynarodowych

zaliczamy:
rodowisko geograczne,
czynniki demograczne,
czynniki narodowe,
czynniki ideologiczne,
czynniki religijne.
Do grupy elementw realizujcych procesy oddziaywa midzynarodowych

zaliczamy:
czynniki ekonomiczno-techniczne,
czynniki militarne,
czynniki osobowociowe.
Naley zatem stwierdzi, e zbir elementw ksztatujcych stosunki mi-

dzynarodowe jest atwy do zidentykowania. Trudno natomiast jest okreli
stopie ich wpywu na te stosunki, poniewa wyodrbnione grupy czynnikw
nie dziaaj samodzielnie, lecz s ze sob cile powizane. W ujciu bezpored-
nim stanowi one funkcj dziaa poszczeglnych pastw, bdcych gwny-
mi uczestnikami stosunkw midzynarodowych, przede wszystkim tych, ktre
dysponuj najwikszym potencjaem ekonomicznym, militarnym i politycznym
[o-Nowak 1995: 15].
3.2. Czynniki warunkujce

rodowisko geograczne
(pooenie i uksztatowanie geograczne terytorium pastwowego i linii brzego-
wej, klimat, surowce).
Cechy pooenia geogracznego wywieray wpyw na postpowanie pastw,
w zwizku z tym uksztatowa si podzia na pastwa morskie i kontynentalne.
Pastwa morskie realizoway ekspansj poprzez handel i kolonizacj. Natomiast
50 3. Czynniki ksztatujce stosunki midzynarodowe
pastwa kontynentalne, zwaszcza te nie ograniczone naturalnymi przeszkodami,

dyy do maksymalnej rozcigoci swego terytorium [Brya 1996: 2627].
Wzgldno wpywu czynnika geogracznego na midzynarodowe poo-
enie i postpowanie pastw wynika ze zmiennoci jego funkcji w stosunkach
midzynarodowych. Jak uwaa Janusz Stefanowicz, na morzach dokonaa si
dwukrotna radykalna zmiana. W XVI wieku wielkie odkrycia geograczne otwo-
rzyy nowe moliwoci przed pastwami pooonymi nad Atlantykiem (Portuga-
lia, Hiszpania, Anglia, Francja), osabiajc rwnoczenie prosperujce kupieckie
miasta portowe Woch. Wspczenie oceany nie s ju aren rywalizacji ko-
lonialnej, ale daj dodatkowe moliwoci uycia broni nuklearnej pastwom
dysponujcym trudnymi do wykrycia okrtami podwodnymi wyposaonymi
w bro jdrow. Wynika std przewaga supermocarstw majcych rodki po-
zwalajce wykorzysta te moliwoci.
Wspczenie czynnik rozlegoci terytorialnej zachowuje istotne znaczenie.
Nawet wysoko rozwinite pastwo o terytorium liczcym kilkadziesit tysicy
km nie moe aspirowa do roli mocarstwa, chociaby regionalnego. Z drugiej
strony pastwo sabo rozwinite, lecz wielkie terytorialnie moe by liczcym si
uczestnikiem stosunkw midzynarodowych.
W przeszoci wielokrotnie prbowano wyjani bieg wydarze politycznych
wpywem czynnikw geogracznych. Zwolennikami takiego podejcia byli m.in.:
w Anglii Halford Mackinder, w USA Alfred T. Mahan, w Niemczech Friedrich Ratzel
i Karl Haushofer.
Alfred T. Mahan (18401914), zwolennik budowy potnej oty marynarki
wojennej, podkrela istotn rol morza w yciu pastwa. Uwaa, e na rozwj
i utrzymanie potgi morskiej oddziauj takie czynniki, jak pooenie geogracz-
ne, zyczne uksztatowanie pastwa (rodzaj wybrzea), rozcigo terytorial-
na (dugo linii brzegowej), liczba ludnoci, charakter narodowy oraz sposb
rzdzenia.
Pod wzgldem geopolitycznym najbardziej interesujca jest ksika The
Problem of Asia and its Eects upon interna onal Poli cs (1900), w ktrej Ma-
han omwi tzw. tereny rdzeniowe Azji oraz dominacj rosyjsk. Przewidzia
konikt pomidzy Rosj potg ldow, a Wielk Brytani potg morsk
o dominacj w Azji. Uwaa, e jeli Rosja zechce utrzyma pozycj dominujce-
go mocarstwa w Azji, bdzie zmuszona do zdobycia niezamarzajcych portw
w Azji. Zajcie si Rosji tym problemem odwrci jej uwag od Europy i Bliskie-
go Wschodu. Ponadto Mahan przewidywa uzyskanie panowania nad wiatem
przez sojusz Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii oraz koalicj dwch
pastw anglosaskich z Niemcami i Japoni dla powstrzymania bloku rosyjsko-
-chiskiego [Jean 2003: 76].
Przedstawicielem angielskiej szkoy determinizmu geogracznego by Hal-
ford J. Mackinder (18611947). Stworzony przez Mackindera termin Pivot Area,
zastpiony nastpnie terminem Heartland, odnosi si do obszaru Eurazji, ktry
wedug niego by przestrzeni kluczow w rywalizacji o prymat w systemie wia-
towym. Zgodnie z jego koncepcj Europa, Azja i Afryka tworz wysp wiata
(World Island), ktr otacza wewntrzna oraz zewntrzna strefa brzegowa obej-
mujca: Japoni, Wielk Brytani, obie Ameryki, Australi oraz Afryk Poudnio-
w. Jdrem wyspy wiata, a zarazem geograczn osi historii wiata, jest tzw.
Heartland, obejmujcy Rosj, zachodni cz Chin, Mongoli, Afganistan, Belu-
dystan i Iran. Heartland tworzy najwiksz naturaln fortec, predestynowan
do panowania nad wiatem, zgodnie z tezami Mackindera, e: kto rzdzi Europ
Wschodni, rzdzi Heartlandem; kto rzdzi Heartlandem, rzdzi wysp wiata;
kto rzdzi wysp wiata, rzdzi wiatem [Otok 2006: 13:14].
Friedrich Ratzel (18441904) stworzy teoretyczne podwaliny geograi po-
litycznej w Niemczech, ktre nastpnie rozwijane w latach midzywojennych,
przede wszystkim przez Karla Haushofera (18691946), doprowadziy do powsta-
nia szkoy geopolityki.
W koncepcji Ratzela przestrze i granice byy dynamiczne. Obok dwch wsp-
rzdnych zycznych, przestrzeni i pooenia, na podstawie ktrych przeprowadza
si badanie zjawisk politycznych, istnieje wedug Ratzela trzeci wany czynnik
ksztatujcy warto ilociow przestrzeni i jakociow pooenia. Jest nim po-
czucie przestrzeni (Raumsinn) bdce cech wrodzon i wynikajc z kultury
oraz historii kadego narodu. Kady lud ma potrzeb przestrzeni, z czego wynika
koniktowo w stosunkach pomidzy narodami oraz tendencja do ekspansji te-
rytorialnej, ktr w praktyce poprzedza zawsze ekspansja handlowa.
K. Haushofer przej idee, goszone przez Mackindera w 1919 roku o fun-
damentalnym znaczeniu Europy rodkowo-Wschodniej, odwracajc jednak ich
konkluzje polityczne. O ile bowiem Mackinder wyobraa j sobie niepodleg
i zabezpieczon przez Lig Narodw, tak aby moga ona tworzy przeson mi-
dzy Niemcami i Rosj, o tyle Haushofer opowiada si za sojuszem niemiecko-ro-
syjskim przyznajcym Niemcom kontrol nad Mi eleurop, przestrzeni yciow
dla narodu niemieckiego, a szczeglnie nad regionami zamieszkaymi przez lud-
no niemieck [Jean 2003: 6263, 72].
Pogldy glorykujce wyjanianie zjawisk politycznych przez geogra roz-
wijane byy gwnie w drugiej poowie XIX wieku i w pierwszych dekadach XX
wieku w krajach zachodnich, ktre przechodziy faz ekspansywnego rozwoju
kapitalistycznego. Goszone teorie geopolityki speniay funkcj usugow uza-
sadniania ekspansji gospodarczej i politycznej, prowadzcej czsto do krwawych
wojen. Wystarczy choby wskaza, e tezy geopolitykw, w tym zwaszcza pojcie
przestrzeni yciowej (Lebensraum) byy szeroko wykorzystywane przez nazi-
stw do uzasadniania prowadzonej przez III Rzesz polityki agresji w stosunku do
ssiadw [Ziba 2004: 15].
Obecnie takie czynniki jak rozlego terytorium, wyspiarskie pooenie czy
naturalne granice straciy na znaczeniu. Wzroso natomiast znaczenie rejonw
bogatych w surowe energetyczne. Wspczenie uzalenienie gospodarki od sta-
ego dostpu do nich jest coraz wiksze. Dostp do rezerw ropy na owej i gazu
ziemnego oraz kontrola nad nimi stanowi integralny element projektw do-
tyczcych siy i pozycji pastwa na arenie midzynarodowej. Istotn skadow
wspczesnej polityki midzynarodowej jest rywalizacja midzy pastwami oraz
pastwami i korporacjami transnarodowymi o rezerwy nonikw energii. Moe
ona przejawia si m.in. w postaci ogaszania regionw zasobnych w surowce
energetyczne obszarem strategicznych interesw narodowych przez regionalne

lub globalne mocarstwa. Ponadto przywdcy krajw eksportujcych rop na o-
w i gaz ziemny usiuj wykorzystywa te surowce jako narzdzie nacisku politycz-
nego lub ekonomicznego.
Czynnik demograczny
(zaludnienie, przyrost naturalny, przekrj wiekowy ludnoci, migracje).
Na przestrzeni dziejw zmienia si wpyw uwarunkowa demogracznych na
stosunki midzynarodowe. W przeszoci liczba ludnoci penia rol decyduj-
c w okrelaniu potgi pastwa, a wysoki przyrost naturalny suy uzasadnia-
niu ekspansji terytorialnej pod pretekstem przeludnienia. W wieku XIX i w po-
cztkach wieku XX sdzono, e liczba ludnoci i stopa przyrostu naturalnego byy
wanym rdem siy militarnej pastw. Bowiem wielko armii zaleaa od liczby
rekrutw i rezerwistw, ktrych mona byo powoa pod bro. Postp techniki
wojskowej sprawi, e kryterium to stracio wiele z dotychczasowego znaczenia
[Brya 1996: 2930].
Jak zauway J. Stefanowicz stosunek midzy liczb ludnoci a si militarn
zatoczy w historii koo. Od staroytnoci do XVIII wieku przewaay armie zawo-
dowe, najczciej nieliczne z powodu braku wystarczajcych rodkw w kasach
krlewskich. W poowie XIX wieku wprowadzono pobr powszechny w niemal
caej Europie, co zwikszyo znaczenie zasobw ludnociowych. Ten stan rzeczy
utrzymywa si a do I wojny wiatowej. Kolejna wojna sprowokowaa rozwj
technologii i broni o duej skutecznoci raenia. Podstaw siy pastwa sta si
od tego momentu nie potencja ludnociowy, lecz globalny dochd narodowy
i poziom rozwoju gospodarczego [Stefanowicz 1996: 8384].
Potencja demograczny nie decyduje ju obecnie o mocarstwowej pozycji
pastwa; by mie ten status, niezbdne jest jednak osignicie pewnego pozio-
mu potencjau demogracznego. Jeszcze niedawno uwaano, e pastwo aspiru-
jce do roli mocarstwa powinno posiada liczb ludnoci przekraczajc 50 mln.
Obecnie ten wskanik uzna naley za do subiektywny [Cesarz 1996: 167].
Wspczenie problemem staa si tzw. eksplozja demograczna, czyli nad-
mierny przyrost naturalny w pastwach Azji, Afryki i Ameryki, a wic w tych kra-
jach, ktre nie s w stanie zapewni swoim obywatelom podstawowych rde
utrzymania. Zbyt wielka liczba ludnoci w stosunku do gospodarczych moliwoci
wielu pastw jest przyczyn ich powanych problemw wewntrznych.
W 1950 roku na wiecie yo 2,5 mld osb, a w 2013 roku liczba mieszkacw
wiata przekroczya 7 mld, z czego a 80,4% yo w krajach sabo rozwinitych,
a 10,6% w krajach najsabiej gospodarczo rozwinitych. Wedug prognozy ONZ
w 2025 roku Ziemia bdzie liczya 8,17 mld mieszkacw, a w 2050 roku 9,1 mld.
Obecnie okoo 61% ludnoci wiata zamieszkuje Azj, 15,4% Afryk, 13,4%
Ameryk, 10,4% Europ, a 0,5% Oceani. W przyszoci w zaludnieniu wia-
ta nadal bd zmniejszay si udziay Europy 9,1% w 2025 roku i 7,6% w 2050
roku (jeli obecna tendencja w Europie si utrzyma, powanym problemem moe
okaza si rwnie starzenie si jej ludnoci) i obu Ameryk, zwaszcza Pnoc-
nej (przewiduje si, e ludno USA i Kanady w 2025 roku stanowi bdzie 5%
mieszkacw Ziemi, podczas gdy w 1950 roku stanowia niemal 7%). Wzrasta
natomiast bdzie udzia Afryki 17,5% (21,8% w 2050), a udzia Azji pozostanie
w 2025 roku na poziomie okoo 60% (57,2% w 2050).
Wyjtkowego znaczenia nabiera w ostatnich latach problem migracji. Szacu-
je si, e w latach 90. XX wieku liczba imigrantw staych wynosia na wiecie
okoo 6 mln rocznie, natomiast okresowych 42 mln. Migracje ludnoci stano-
wi czynnik wpywajcy na midzynarodowe stosunki polityczne: mog oddzia-
ywa w kierunku zacienienia kontaktw midzy pastwami bd by rdem
potencjalnych napi i koniktw, do ktrych moe prowadzi problem asymilacji
imigrantw przez pastwo, tworzenie przez nich potencjalnych ognisk oporu wo-
bec asymilacji (np. muzumanie w Europie) [Czarnocki 2006: 46]. Z jednej strony
spoeczestwa pastw rozwinitych s niechtne przybyszom ze wzgldu na ich
odrbno kulturow i rosnce bezrobocie, z drugiej za starzejce si i ulegajce
depopulacji spoecznoci wymagaj zasilania zasobami ludzkimi. Przebywanie na
terytorium pastwa duej liczby imigrantw moe prowadzi do niezadowolenia
rdzennej ludnoci i wzmocnienia ruchw nacjonalistycznych.
Oczekuje si, e w najbliszych dekadach migracje midzynarodowe utrzyma-
j si na wysokim poziomie. Kraje wysoko rozwinite bd najprawdopodobniej
przyjmoway w cigu pierwszej poowy XXI wieku po blisko 2 mln imigrantw
rocznie.
Specycznym zjawiskiem s migracje przymusowe. Ich przyczyn s klski
ywioowe i konikty zbrojne zmuszajce ludzi do opuszczenia swoich siedzib.
W nastpstwie tych zjawisk w latach 19841991 liczba uchodcw si podwoia,
a w 1993 roku byo na wiecie 18 mln uchodcw. Wedug danych Urzdu Wy-
sokiego Komisarza Narodw Zjednoczonych ds. Uchodcw (UNHCR) pod koniec
2012 roku liczba uchodcw wyniosa 45,2 mln ludzi, przy czym 15,4 mln uchod-
cw szukao bezpieczestwa poza granicami swojego kraju, a 937 tys. ubiegao
si o azyl. Co wicej 55% wszystkich uchodcw pochodzi z obszarw objtych
kryzysami, tj. z Afganistanu, Somalii, Iraku i Syrii.
Jednoczenie narasta problem uchodstwa wewntrznego. Jego uczestnicy
nie przekraczaj granic ojczystego kraju, musz jednak opuci swoje dotychcza-
sowe siedziby. Wedug rnych szacunkw jest to zjawisko dotyczce 2030 mln
migrantw, a zdaniem niektrych ekspertw nawet 50 mln w 35 krajach wiata.
Czynnik narodowy
Czynnik narodowy w duym stopniu warunkuje rozwj i zmienno stosunkw
midzynarodowych. wiat jest bowiem zrnicowany gwnie pod wzgldem na-
rodowym. Aspiracje, interesy i cele poszczeglnych narodw maj duy wpyw na
ich zachowania w rodowisku midzynarodowym [Kukuka 2003: 56].
Ksztatowanie si kadego narodu jest dugotrwaym procesem historycznym,
w toku ktrego dokonuje si integracja etniczna, spoeczna i polityczna, tworz
si oraz umacniaj wizi narodowe. W niektrych krajach Europy Zachodniej (An-
glia i Francja) procesy ksztatowania narodw zaczy si rozwija w XVII i XVIII
wieku, za w pozostaych krajach europejskich od koca XVIII wieku. Na konty-
nencie amerykaskim rozwiny si one w XIX i XX wieku. Na wikszoci obszarw
Afryki, Azji i Oceanii wystpiy dopiero w XX wieku, gwnie w okresie walk naro-
dowowyzwoleczych i likwidacji systemu kolonialnego.
Zrnicowanie rozwoju procesw narodowotwrczych sprawia, e nie wszyst-
kie jednostki etniczne jednakowo uczestnicz w procesach internacjonalizacji
ycia spoecznego. Najniszy lub wrcz minimalny jest ten udzia w przypadku
szczepw i plemion, najwyszy za wrd w peni uksztatowanych i rozwini-
tych narodw. Te ostatnie maj bowiem najwyej uksztatowane wizi narodowe
i najwyszy stopie poczucia identycznoci narodowej. Stwarzaj one obiektywne
i subiektywne przesanki wikszego udziau narodw w yciu midzynarodowym,
wymiany midzy nimi dbr materialnych i kulturalnych oraz oddziaywania swo-
im postpowaniem na poczynania innych [Kukuka 1984: 107108].
W stosunkach midzynarodowych istotne jest, e rzadkoci s pastwa jed-
norodne narodowociowo, poniewa granice pastw nie pokrywaj si z gra-
nicami zasiedlenia narodowego. Wielonarodowociowy charakter pastwa lub
wystpowanie silnej mniejszoci moe by przyczyn problemw wewntrznych
oraz problemw w stosunkach z ssiadami. Jak zauwaa J. Stefanowicz mniejszo-
ci narodowe zawieraj w sobie grob lub rzeczywisto koniktu etnicznego,
ktry moe przybra trzy rne postaci: lokalnych zatargw, w ktrych rzd da-
nego pastwa wystpuje tylko jako rozjemca lub pacykator; wojny domowej,
w ktrej mniejszo, zbrojnie i w sposb zorganizowany, walczy o odczenie si
od zamieszkiwanego przez ni pastwa; oraz takieje wojny domowej, popieranej
przez macierzysty kraj mniejszoci (tzw. irredenta) [Stefanowicz 1996: 34].
W celu rozwizania problemw mniejszociowych sigano po nastpujce
sposoby:
zapewnianie mniejszociom narodowym ochrony pod nadzorem organiza-
cji midzynarodowych. Po I wojnie wiatowej pod auspicjami Ligi Narodw
stworzono system midzynarodowej ochrony mniejszoci narodowych, jed-
nak nie mia on charakteru powszechnego. Po II wojnie wiatowej ochrona
mniejszoci narodowych staa si czci systemw ochrony praw czowieka,
przesiedlanie lub wymiana mniejszoci narodowych. Przesiedlenia mog mie
charakter dobrowolny lub przymusowy. Te pierwsze wynikaj np. z przejcia
danego terytorium przez inne pastwo i przyznania ludnoci prawa opcji, czyli
wyboru obywatelstwa. Przesiedlenia przymusowe sankcjonuj umowy mi-
dzynarodowe (np. przesiedlenia Niemcw z Polski do Niemiec na podstawie
ukadu poczdamskiego z 1945 roku),
przyznanie danej mniejszoci narodowej autonomii przez pastwo, na ktre-
go terytorium ona zamieszkuje (np. niemieckojzyczna Grna Adyga w p-
nocnych Woszech) [Brya 2004: 28].
Problem mniejszoci narodowych moe prowadzi take do wypdzania lub

zycznej likwidacji (czystki etniczne) caych grup ludnoci. Te ostatnie dziaania
uznane s za zbrodni ludobjstwa. Wojna domowa w Jugosawii (19911996),
najkrwawszy konikt w Europie od zakoczenia II wojny wiatowej, przyniosa
okoo 300 tys. oar miertelnych oraz 2,55 mln uchodcw.
Problematyka narodowa stanowi podstaw doktryn nacjonalistycznych, eks-

ponujcych nadmiernie wartoci narodowe. W XIX wieku pojawiy si doktryny
kadce szczeglny nacisk na wiadomo narodow, przypisujce wybranym
narodom misje historyczne. Misje te znajdoway wyraz w ekspansji politycznej,
gospodarczej, kulturalnej, nierzadko dokonywanej przy uyciu siy dla zdobycia
rde surowcw czy rynkw zbytu. Niekiedy doktryny nacjonalistyczne zabar-
wione byy elementami religijnymi (nacjonalizm ydowski), rasowymi (narodowy
socjalizm w Niemczech), historycznymi lub ekonomicznymi (nacjonalizm woski).
O randze czynnika narodowego w rozwoju i zmiennoci stosunkw mi-
dzynarodowych wiadcz rne zachowania pastw. Narody pastw nowo wy-
zwolonych solidaryzuj si z narodami, ktre dowiadczaj rozmaitych presji
zewntrznych i odczuwaj zagroenie swego bezpieczestwa. Przykadem takiej
solidarnoci w drugiej poowie XX wieku byo wsparcie polityczne i materialne dla
Wietnamczykw, ktrzy stali si symbolem walki narodowowyzwoleczej.
Czynniki ideologiczne
Przez ideologi rozumie si system czy zbir pogldw, przekona, ocen i norm,
ktrych gwn funkcj jest inspiracja, motywacja i mobilizacja spoeczestwa
(narodu) lub jego czci do dziaa dla osignicia okrelonych wartoci i celw.
Opierajc si na ideologicznych systemach wartoci tworzy si rwnie doktry-
ny polityczne i realizujce je programy, ktre na ostatecznym etapie wykonania
przybieraj charakter konkretnych dziaa. Cz z nich dotyczy, w wikszym lub
mniejszym stopniu, wyobrae o wiecie zewntrznym. Stara si objania ten
wiat i odpowiednio ukierunkowa dziaania pastw na arenie midzynarodowej.
Dlatego polityka zagraniczna wielu krajw, a tym samym stosunki midzynarodo-
we, s w jakim sensie rwnie przejawem czy instrumentalizacj oddziaywa
ideologii [Cesarz 1996: 313].
W oglnym ujciu ideologia stanowi intelektualn podbudow dziaania
politycznego. Ideologia dostarcza politykom oglnego obrazu wiata, wskazuje
wartoci, ktre powinny lee u podstaw ich dziaania, stwierdzenia okrelajce
rodki prowadzce do realizacji tych wartoci, a take oglne dyrektywy dziaa-
nia. Ideologia moe by czynnikiem zespalajcym ruchy polityczne kreujce elity
polityczne, w tym rwnie kierujce polityk zagraniczn pastw i innych uczest-
nikw stosunkw midzynarodowych. Ideologia moe stanowi zesp czynnikw
o treciach emocjonalnych.
Wpyw ideologii na midzynarodowe stosunki polityczne jest cigle odczu-
walny. Czynniki ideologiczne w sposb istotny wpywaj na wybr kierunkw
i ustalanie zakresw dziaa oraz interakcji pastw, rzdw, ruchw narodowych
i reprezentujcych je si spoeczno-politycznych. Mog przyspiesza i intensyko-
wa przebieg zjawisk i procesw zachodzcych w tej sferze. Ukad form zjawisk
ideologicznych w midzynarodowej dziedzinie stosunkw spoecznych pozwala,
zdaniem J. Kukuki, mwi o formach realnych i intencjonalnych. Pierwsz grup
bd wwczas stanowiy: propaganda midzynarodowa, dywersja ideologicz-
na oraz doktryny polistrategiczne. Formy te na bieco staraj si wpywa na
polityk zagraniczn pastw. Natomiast formy drugiej grupy tworz: koncepcje
spoeczno-polityczne, mity ideologiczne, teorie spoeczno-naukowe oraz wielkie

systemy religijne. Formy te przygotowuj i motywuj praktyk dziaa midzyna-
rodowych [Kukuka 2003: 58, 59].
Czynnik religijny
Wpyw czynnika religijnego na stosunki midzynarodowe zmienia si na prze-
strzeni lat. W przeszoci wi religijna miaa znaczc rol w polityce i bya za-
rwno przyczyn naturalnej solidarnoci (rodzina narodw Chrzecijaskich
w Europie), jak i koniktw (wite wojny midzy krajami chrzecijaskimi
a muzumaskimi w redniowieczu). Wi religijna jest istotnym czynnikiem
w formowaniu si narodw oraz w utrzymywaniu wiadomoci narodowej przez
mniejszoci narodowe. Generalnie, po 1945 roku ich znaczenie i oddziaywanie
malao. Wizao si to z powstaniem nowych ideologii i doktryn politycznych (na-
cjonalistycznych, komunistycznych, liberalnych, socjaldemokratycznych), gosz-
cych czasami wrcz przeciwstawne do religijnych katalogi wartoci. Proces ten
trwa mniej wicej do lat szedziesitych XX wieku. Potem obserwowa mona
stopniowy renesans wielu wyzna i wzmoony proces tworzenia si grup o cha-
rakterze religijnym. Niektre z nich zaczy silnie oddziaywa na stosunki midzy-
narodowe, co spowodowao upolitycznienie si religii [Cesarz 1996: 327, 328].
Obecnie czynnik religijny silniej wpywa na polityk pastw sabiej rozwinitych,
zwaszcza islamskich i niektrych postkomunistycznych.
Skutki wywoywane przez czynnik religijny s obecnie odczuwalne we wszyst-
kich paszczyznach stosunkw midzynarodowych. Religie s wane dziki swoje-
mu oddziaywaniu na narody i pastwa. Mona tu mwi o: 1) doktrynie religijnej
jako takiej, ktra jak to ma miejsce w islamie jest przekadana na jzyk polityki,
2) zaangaowaniu hierarchii kocielnej w sprawy midzynarodowe (np. encykliki
papieskie, wezwania przywdcw religijnych do witej wojny, 3) zaangaowa-
niu politycznym wiernych posugujcych si argumentacj religijn (np. w postaci
par i chadeckich) [Zenderowski 2006: 340]. Powoywane s organy i organizacje
midzynarodowe, ktrych podstaw stanowi wsplna religia. Do najbardziej an-
gaujcych si organizacji mona zaliczy tu wiatow Rad Kociow i Organiza-
cj Konferencji Islamskiej.
Jednoznacznie ujawniaj si negatywne aspekty wpywu czynnika religijne-
go w czasie koniktw zbrojnych pomidzy poszczeglnymi pastwami. Religia
jest wwczas czsto naduywana do mobilizacji spoeczestw, suc osigniciu
celw wojennych. Tworzy trudne do usunicia stereotypy wroga. Aspekty religij-
ne byy i s silnie akcentowane w koniktach arabsko-izraelskich, wojnach paki-
stasko-indyjskich, wojnie iracko-iraskiej, konikcie afgaskim oraz w wojnach
domowych w Sudanie [Cesarz 1996: 332]. Z jednej strony mamy do czynienia
z powanymi koniktami na styku obszarw, na ktrych ludno wyznaje odmien-
ne religie, z drugiej za trudno nie zauway wezwa do pokoju ze strony przy-
wdcw wielkich religii, ktrzy otwarcie sprzeciwiaj si upolitycznianiu religii
[Zenderowski 2006: 340].
Jednym z negatywnych przejaww wpywu religii na midzynarodowe sto-
sunki polityczne jest dziaalno grup terrorystycznych, ktrych trzon stanowi
fanatycy religijni, a cele, do ktrych zmierzaj, zwizane s z rnymi aspektami

wiary. Aktywno rnych grup religijnych ma tendencj wzrostow, prowadzc
do napi midzynarodowych.
Religia to centralny element deniujcy cywilizacj. Jak stwierdza Christopher
Dawson: wielkie religie s fundamentami wielkich cywilizacji. Z piciu religii
wiatowych Webera cztery chrzecijastwo, islam, hinduizm i konfucjanizm
zwizane s cile z gwnymi cywilizacjami.
Zderzenie cywilizacji Samuela P. Hun ngtona zakada moliwe starcie mi-
dzy gwnymi cywilizacjami, ksztatujcymi si wok wielkich religii. Hun ngton
wymienia nastpujce krgi cywilizacyjne, ktre maj sta si przyszymi, najwa-
niejszymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych:
zachodni Ameryka Pnocna oraz Europa Zachodnia i rodkowa (obejmuje
pastwa o wysokim poziomie rozwoju, duym potencjale militarnym, sabym
przyrostem naturalnym);
sowiasko-prawosawny Rosja, cz Biaorusi i Ukrainy, Rumunii oraz Bu-
garii, Macedonii, Grecji, Serbii i Czarnogry;
muzumaski kraje arabskie oraz Iran, Pakistan i Turcja (obejmuje pastwa
o sabej dynamice gospodarczej, rosncym potencjale militarnym, gwatow-
nym i dynamicznym przyrocie demogracznym, wysokim bezrobociu);
hinduistyczny Indie (wysoki przyrost naturalny, znaczcy potencja militar-
ny);
konfucjaski albo chiski Chiny i Azja Poudniowo-Wschodnia (wysoka dy-
namika gospodarcza, duy potencja militarny, szybki przyrost naturalny);
japoski Japonia (bardzo wysoki poziom rozwoju gospodarczego i cywiliza-
cyjnego);
latynoski Ameryka aciska oraz poudniowe stany USA (umiarkowane
tempo rozwoju gospodarczego i szybki przyrost demograczny) [Hun ngton
1997: 53].
O XXI wieku powiada si, e bdzie on stuleciem religii. Ma to swoje pozy-
tywne skutki, jeli prowadzi do poprawy adu spoecznego, ale ma te skutki ne-
gatywne, jeli oznacza wzrost religijnego radykalizmu i fundamentalizmu, czego
przejawy spotykamy gwnie w wiecie islamu.
3. 3. Czynniki realizujce
Czynniki ekonomiczno-techniczne: potencja gospodarczy pastwa, postp
w nauce i technice.
Wrd czynnikw o wiodcym znaczeniu s czynniki ekonomiczno-tech-
niczne. Potencja gospodarczy pastw warunkuje ich pozycj midzynarodow.
W stosunkach midzynarodowych dokonuje si rozrnienia midzy potg eko-
nomiczn pastwa a jej wykorzystaniem na arenie midzynarodowej. Potencja
gospodarczy stanowi podstaw potgi, jeli jest wiadomie wykorzystywany jako
narzdzie polityki zagranicznej. Wspczenie aktywny udzia w handlu i gospo-
darce wiatowej nie tylko daje moliwoci wpywania na inne pastwa, ale stwa-
rza take niebezpieczestwo nadmiernej zalenoci (np. od importu surowcw
energetycznych).
Pastwa realizuj swoje cele w stosunkach midzynarodowych wszelkimi do-
stpnymi rodkami. Te pastwa, ktre dysponuj potnymi rodkami material-
nymi mog silnie oddziaywa na gospodarki pastw sabo rozwinitych. Cakowi-
ty zakaz dopuszczalnoci uycia siy zbrojnej jako legalnego rodka rozstrzygania
sporw spowodowa, e pastwa zaczy stosowa przymus ekonomiczny. Moe
on przybra form pomocy ekonomicznej lub sankcji gospodarczych (np. embar-
go, kwoty importowe/eksportowe, dyskryminujce taryfy celne). rodki te stosu-
j rzdy bezporednio lub za porednictwem organizacji midzynarodowych, np.
Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego.
Wskutek postpu naukowo-technicznego wyoniy si nowe dziedziny wsp-
pracy midzynarodowej, np. w transporcie lotniczym, telekomunikacji. Powstay
nowe dziay prawa midzynarodowego regulujce t wspprac i organizacje
midzynarodowe, ktre j koordynuj. Postp naukowo-techniczny wymusza te
zmiany w formach stosunkw midzy pastwami, a take stwarza niebezpiecze-
stwa zwizane ze sposobami wykorzystania jego osigni. Przykadowo pozy-
skiwanie energii atomowej moe mie pozytywne lub negatywne konsekwencje
w zalenoci od intencji jej uytkownikw: wykorzystanie w celach pokojowych
lub produkcja broni jdrowej [Brya 1996: 3234].
Nie przeceniajc wpywu czynnika naukowo-technicznego na midzynarodo-
we stosunki polityczne, naley jednak uzna, e odkrycia techniczne skracaj czas
wszelkiego rodzaju komunikowania si, co ma istotne znaczenie dla moderniza-
cji pracy misji dyplomatycznych, sztabw wojskowych, jak rwnie misji nadzoru
i kontroli midzynarodowej.
Postp naukowo-techniczny zwiksza wspzalenoci midzy pastwami
i narodami, ktre potrzebuj wymienia coraz bardziej skomplikowane dobra
materialne. Rodzi take nierwnoci midzy pastwami i pogbia je. Znajduje
to wyraz w asymetriach rozwojowych midzy krajami uprzemysowionymi i sa-
bo rozwinitymi, w niezrwnowaonej wymianie midzy nimi oraz w nierwnym
przepywie inwestycji i kapitaw (Globalna Pnoc-Globalne Poudnie).
Czynniki militarne
W przeszoci wojna bya powszechnie dopuszczalnym instrumentem rozwizy-
wania sporw midzynarodowych, traktowanym jako przeduenie polityki za
pomoc innych rodkw. Rozwj stosunkw midzynarodowych i stopniowe
zaciganie przez pastwa zobowiza o nieuciekaniu si do wojny ograniczyy
jednak moliwo posugiwania si si wojskow w sposb sprzeczny z normami
midzynarodowymi. Wspczenie ius ad bellum jest cakowicie zakazane przez
prawo midzynarodowe (zakaz stosowania siy i groby jej uycia). Mimo to ist-
niej pastwa, ktre decyduj si na jej uycie w sytuacji, gdy zastosowanie in-
nych rodkw nie przynioso podanych rezultatw [Brya 1996: 34].
Potencja wojskowy pastw cho zmieni swe znaczenie, nadal ma istotn
funkcj. Wspczenie obejmuje on nie tylko armi, marynark i lotnictwo, ale
take skadniki gospodarki narodowej decydujce o liczebnoci wojska, o jego

zaopatrzeniu, uzbrojeniu, zapasach. Czynnik militarny jest powizany z gospodar-
czym i technologicznym zapleczem. Zawiera zarwno elementy materialne (li-
czebno armii, jej wyposaenie w rodki bojowe nuklearne i klasyczne, logistyka,
dyslokacja, zdolno szybkiego reagowania), jak i niematerialne (doktryna obron-
na, wyszkolenie, miejsce armii w pastwie). Rola tych czynnikw uwidacznia si
m.in. w tworzeniu sojuszy i baz wojskowych, w wycigu zbroje, w interwencjach
zbrojnych. Dysponowanie broni nuklearn i rodkami jej przenoszenia jest wy-
znacznikiem mocarstwowego statusu pastwa [Kuniar 2006: 25].
Jak stwierdza J. Stefanowicz, najwikszy przeom dokona si w politycznej
funkcji siy militarnej pastwa, czemu towarzyszyo ostre rozwarstwienie midzy
pastwami, ktre dysponuj wycznie uzbrojeniem klasycznym oraz pastwami
nuklearnymi.
Byy dwie klasyczne funkcje siy militarnej, stosowane przez pastwa w za-
lenoci od ich interesw, de i moliwoci: ofensywna i defensywna. Pierw-
sza suya ekspansji bezporedniej (terytorialnej) lub poredniej (dominacja
nad innymi pastwami, ingerencja w ich ycie wewntrzne, ustanawianie stref
wpyww, panowanie na morzach). Celem drugiej byo zachowanie wasnej egzy-
stencji w istniejcych granicach, w wielokrotnie przywoywany przez nas motyw
przetrwania i zachowania tosamoci narodowej.
Ot w pooeniu pastw wspczesnych, nie dysponujcych broni masowej
zagady, funkcja ofensywna albo zanika, albo ograniczona zostaa do koniktw
cile lokalnych, dziaa pacykacyjnych na pograniczu, wypadw zbrojnych i ak-
cji paramilitarnych o charakterze dywersyjnym. Rol fundamentaln zachowaa,
ale wobec skurczenia si moliwoci ofensywnych jeszcze si uwypuklia, funk-
cja defensywna. I tak te ksztatuj si z reguy doktryny wojskowe pastw nie-
nuklearnych. Pewne modykacje wprowadza tu oczywicie uczestnictwo w soju-
szach wojskowych, jednak i one przynajmniej werbalnie zobowizuj swoich
czonkw tylko do zbiorowej samoobrony [Stefanowicz 1996: 84].
Czynniki osobowociowe
Na midzynarodowe stosunki polityczne wpywaj rwnie wybitne jednostki
tzn. szefowie pastw lub rzdw, przywdcy czoowych par i politycznych, a cza-
sem take ministrowie spraw zagranicznych, ktrych dziaania s usankcjonowa-
ne przez systemy ustrojowe pastw. Ich osobowo, charakter, kultura polityczna,
pres , pogldy i zdolno perswazji maj wpyw rwnie na stosunki midzy-
narodowe. Dowodem wpywu silnych osobowoci na stosunki midzynarodowe
byy negatywne skutki ich dziaa w skali midzynarodowej (takie jak wywoywa-
nie wojen, podbojw, zniszcze i oar) oraz skutki pozytywne (doprowadzenie
do pokoju, likwidowanie zadawnionego koniktu, przezwycianie antagonizmu
ssiedzkiego czy tworzenie przesanek partnerskiego ukadania stosunkw mi-
dzynarodowych).
Wybitne jednostki w swych osobowociach s uwarunkowane biologicznie,
psychologicznie, socjologicznie i politycznie. Prby klasykowania i oceniania
wpywu wybitnych jednostek na stosunki midzynarodowe wymagaj uwzgld-
nienia wszystkich tych uwarunkowa. Wane jest take, aby miay one siln po-
zycj w strukturach wadzy pastwowej i potrali dla swoich wizji, programw
i koncepcji zdobywa nie tylko wikszo parlamentarn, lecz take poparcie spo-
eczne, w duszej perspektywie [Kukuka 2003: 6465].
W pastwach o parlamentarnym typie rzdw, ktrych konstytucje powie-
rzaj piecz nad polityk zagraniczn organom wybieralnym, wadza ustawodaw-
cza w mniejszym lub wikszym zakresie sprawuje nadzr nad formuowaniem
i z grubsza wykonywaniem oglnych wytycznych polityki zagranicznej. Wan
rol odgrywa tu program par i rzdzcej, co byo wyraziste w polityce zagranicz-
nej RFN w okresie zimnej wojny (polityka wschodnia SPD). Jednak w takim mode-
lu organa wykonawcze, najczciej jednoosobowe (prezydent, premier, kanclerz,
minister spraw zagranicznych) s upowanione do reprezentowania pastwa na
zewntrz, biecego ksztatowania stosunkw zewntrznych oraz do zacigania
w imieniu pastwa okrelonych zobowiza midzynarodowych, aczkolwiek
waniejsze z nich mog by zastrzeone do decyzji wadzy ustawodawczej lub
poddane wymogowi ratykacji. W pastwach o systemie prezydenckim decyzje
dotyczce polityki zagranicznej s skupione w najwyszym organie wadzy wy-
konawczej. To szef pastwa wyznacza priorytety i sposoby realizacji tej polityki.
wiadczy o tym m.in. polityka zagraniczna USA, aczkolwiek dziaalno prezyden-
ta podlega kontroli i krytyce Kongresu (m.in. poprzez przyznawanie lub odmow
rodkw budetowych na konkretne przedsiwzicia) [Stefanowicz 1996: 6465].
Zawsze kiedy dochodzi do zmiany na stanowisku prezydenta USA pojawia-
j si spekulacje na temat moliwych zmian w polityce zagranicznej tego pa-
stwa. S one przejawem powszechnego przekonania zakadajcego, e konkretni
przywdcy i ich cechy osobowociowe bd miay istotny wpyw na prowadzo-
n przez nich polityk zagraniczn, a tym samym na stosunki midzynarodowe
[Mingst 2006: 140].
Natomiast w dyktaturach, przywdcy s wzgldnie wolni od ogranicze we-
wntrznych w postaci ruchw spoecznych i opozycji politycznej, co pozwala im
prowadzi polityk zagraniczn i wyznacza jej kierunki w sposb praktycznie
niczym nie skrpowany (np. Korea Pnocna). Cechy osobowociowe w jeszcze
wikszym stopniu wpywaj na sposb rzdzenia dyktatorw, anieli dzieje si to
w przypadku przywdcw pastw demokratycznych.
Dziaania podejmowane przez jednostki wpywaj na przebieg wydarze, jeli
wystpuje przynajmniej jeden z kilku czynnikw. W sytuacji, kiedy instytucje poli-
tyczne s niestabilne, mode, przechodz kryzys albo zapa, przywdcy s w sta-
nie wywiera na nie przemony wpyw. Wodzimierz I. Lenin w ZSRR, czy Vaclav
Havel w Republice Czeskiej odegrali znaczce role, poniewa przewodzili swoim
pastwom we wczesnych latach po ich powstaniu, kiedy zarwno ich instytucje,
jak i sposoby postpowania w ich ramach dopiero si tworzyy. Jeszcze wikszy
wpyw na swoje pastwa mieli Michai Gorbaczow oraz Adolf Hitler, poniewa
w momencie kiedy dochodzili do wadzy ich pastwa przechodziy kryzys gospo-
darczy [Mingst 2006: 142].
Rozdzia 4
Uczestnicy
stosunkw midzynarodowych
Stosunki midzynarodowe s rezultatem aktywnoci i wzajemnych oddziaywa

uczestnikw ycia midzynarodowego. Celem rozdziau czwartego jest odpo-
wied na pytanie, kto jest uczestnikiem stosunkw midzynarodowych. Jest to
problem bardziej zoony, dlatego ograniczymy si do omwienia pojcia, klasy-
kacji i najwaniejszych uczestnikw stosunkw midzynarodowych oraz ich inte-
resw i metod oddziaywania.
4.1. Pojcie uczestnika stosunkw

midzynarodowych
Istnieje wiele zrnicowanych koncepcji uczestnika w stosunkach midzynarodo-
wych. Wrd przyczyn tego stanu rzeczy naley wskaza m.in. rozwj spoecznoci
midzynarodowej na skutek wzrostu liczby suwerennych pastw oraz pojawienie
si i ilociowy przyrost niepastwowych uczestnikw stosunkw midzynarodo-
wych.
Na pytanie, kto wchodzi obecnie w skad spoecznoci midzynarodowej,
udziela si rnych odpowiedzi. W wskim ujciu spoeczno midzynarodowa
to og pastw utrzymujcych stosunki wzajemne regulowane przez prawo mi-
dzynarodowe. Wedug innego ujcia za czonkw spoecznoci midzynarodowej
uznaje si poza pastwami take niepastwowe podmioty prawa midzynarodo-
wego. Natomiast w szerokim ujciu spoeczno midzynarodowa to og uczest-
nikw stosunkw midzynarodowych, powizanych ze sob wizami formalnymi
i nieformalnym. Wizi midzy uczestnikami stosunkw midzynarodowych wy-
kraczaj poza ramy polityczne i dotycz obecnie rwnie problemw integracji
62 4. Uczestnicy stosunkw midzynarodowych
gospodarczej, problemw demogracznych, ywnociowych, ochrony rodowi-

ska naturalnego i zdrowia ludzi.
Spoeczno midzynarodow tworz pastwa i niepastwowi uczestnicy sto-
sunkw midzynarodowych. W jej ramach istniej oraz pojawiaj si struktury,
instytucje i systemy midzynarodowe. Spoeczno midzynarodowa staje si
dynamicznym, wspzalenym i intensywnym yciem midzynarodowym dziki
aktywnoci uczestnikw stosunkw midzynarodowych [Kuniar 2006: 22].
Trzy fazy rozwoju spoecznoci midzynarodowej:
w fazie pierwszej, w redniowieczu, spoeczno midzynarodowa obejmo-
waa rodzin europejskich narodw chrzecijaskich,
w fazie drugiej spoeczno midzynarodowa bya traktowana jako klub
pastw cywilizowanych. Nowoytna spoeczno midzynarodowa powstaa
po kongresie wes alskim i obejmowaa pocztkowo sygnatariuszy traktatu:
Niemcy, Francj, Szwecj, Hiszpani i Wenecj. Wkrtce liczba jej czonkw
wzrosa, przyjmowano kolejne pastwa europejskie i pierwsze pozaeuropej-
skie pastwa chrzecijaskie w XVIII wieku USA, w XIX wieku pastwa Ame-
ryki aciskiej i Bakanw. Punktem zwrotnym byo przyjcie do spoecznoci
midzynarodowej Turcji (na kongresie paryskim w 1856 r.), ktra staa si jej
pierwszym niechrzecijaskim czonkiem. Wkrtce przyjte zostay inne pa-
stwa niechrzecijaskie, tj. Japonia, Persja, Syjam i Chiny. W okresie midzy-
wojennym czonkami spoecznoci midzynarodowej stay si nowo powstae
pastwa europejskie i dominia brytyjskie,
w fazie trzeciej, w rezultacie procesu dekolonizacji, spoeczno midzynaro-
dowa przeksztacia si w spoeczno wielokulturow i pluralistyczn [Pie-
tra 1986: 6667].
W spoecznoci midzynarodowej wyrnia si grupy pastw poczone

z sob cilejszymi wizami, ktre s nazywane wsplnotami midzynarodowy-
mi. Pod pojciem wsplnoty midzynarodowej rozumie si pewn liczb pastw,
poczonych uznawanymi przez siebie, wzajemnymi wizami, wywoujcymi po-
dobne zachowania. W zespole tych wizi mona wyrni:
system wsplnych wartoci,
oparte na nich wsplne przekonania i postawy,
wsplne cele i zasady postpowania,
wsplne normy prawne i instytucje.
Wsplnota midzynarodowa to zbiorowo pastw, w ktrej wszystkie czony

wzajemnych wizi charakteryzuj si wzgldnie wysokim stopniem zoonoci,
zwartoci i trwaoci. Jej wyrnikiem jest okrelony stan zintegrowania rnych
dziedzin ycia wewntrznego i midzynarodowego [Szymborski 2006: 7576].
Powstawaniu wsplnot midzynarodowych sprzyja blisko geograczna; pewne
znaczenie ma take koncepcja regionu (np. Organizacja Pastw Amerykaskich)
i czynnik kulturowy, jak w przypadku Wsplnoty Euroatlantyckiej (pastwa Euro-
py Zachodniej i rodkowej oraz Ameryki Pnocnej).
4. Uczestnicy stosunkw midzynarodowych 63
W literaturze przedmiotu zaproponowano nastpujce pojcia suce do

okrelenia podmiotowej strony stosunkw midzynarodowych: aktor, uczest-
nik, partner, sprawca, czynnik, strona i podmiot stosunkw midzynarodowych.
Jednak najczciej stosowanym pojciem jest uczestnik stosunkw midzyna-
rodowych.
Mona mwi o dwch zasadniczych denicjach uczestnika stosunkw mi-
dzynarodowych sensu largo i sensu stricto. Wedug pierwszego ujcia uczest-
nikiem stosunkw midzynarodowych jest zorganizowana grupa spoeczna, kt-
rej dziaania wpywaj na bieg spraw wiatowych lub jakkolwiek cao, ktra
odgrywa dajc si okreli rol w stosunkach midzynarodowych [o-Nowak
2006: 232]. Z kolei wedug drugiego ujcia uczestnikiem stosunkw midzynaro-
dowych jest formalnie zorganizowana cao, niepodlegajca adnemu innemu
podmiotowi, dziaajca samodzielnie z zamiarem wpywania na stosunki midzy-
narodowe i zachowania innych aktorw.
Naley zauway, e uczestnictwo sensu stricto uwidacznia si w zdolnoci do
aktywnoci w rodowisku midzynarodowym, a wic wiadomego i celowego
postpowania w stosunku do tego, co stanowi zagranic dla podmiotu dziaa-
jcego oraz do zmieniania i utrwalania stanw rzeczy w rodowisku midzynaro-
dowym.
Do atrybutw uczestnictwa w stosunkach midzynarodowych zalicza si:
niezalene dziaanie w skali midzynarodowej,
wywieranie wpywu na stosunki midzynarodowe i ksztatowanie wspzale-
noci midzynarodowych,
okrelony stopie zorganizowania.
Biorc pod uwag powysze ustalenia mona przyj, e uczestnikiem sto-

sunkw midzynarodowych jest formalnie zorganizowana cao, niepodlegaj-
ca adnemu innemu podmiotowi, dziaajca samodzielnie z zamiarem wpywania
na te stosunki oraz zachowanie innych aktorw.
Dotychczas nie wypracowano powszechnie akceptowanej klasykacji uczest-
nikw stosunkw midzynarodowych. Jeden z podziaw wprowadza rozrnie-
nie pomidzy uczestnikami podmiotowymi i przedmiotowymi.
Uczestnicy przedmiotowi to:
zjawiska wiadomociowe, m.in. mity i stereotypy narodowociowe, przeko-
nanie o wyjtkowoci i misji dziejowej wasnego narodu, poczucie tosamoci
narodowej,
rzeczy materialne, a wic zasoby naturalne, osignicia technologiczne, kapi-
ta nansowy, uksztatowanie terenu.
Uczestnicy przedmiotowi s wiadomie wykorzystywani przez uczestnikw

podmiotowych, stanowi elementy systemw ich oddziaywa midzynarodo-
wych oraz instrumenty maksymalizacji ich interesw. Niektrzy z uczestnikw
przedmiotowych oddziauj realnie (np. eksploatacja wanych surowcw), nato-
miast inni tylko potencjalnie (np. odkrycie wanych surowcw). Mona je wresz-
cie podzieli na te, ktre oddziauj na stosunki polityczne w sposb aktywny

(np. mocna waluta), jak rwnie takie, ktre oddziauj w sposb bierny (np. ar-
senay jdrowe) [Kukuka 1984: 19].
Na podstawie norm prawa midzynarodowego uczestnikw podmiotowych
dzieli si na tych, ktrzy maj podmiotowo prawnomidzynarodow i podmio-
towo polityczno-midzynarodow.
Pojcie podmiotowoci prawnomidzynarodowej jest pewnym uoglnie-
niem naukowym. Normy prawa midzynarodowego nie okrelaj, kto jest pod-
miotem prawa midzynarodowego. Autorzy wychodzc z odmiennych zaoe
konstruuj odmienne denicje podmiotu prawa midzynarodowego i uywaj
tego pojcia w rnych znaczeniach.
Mona przyj, e podmiotem prawa midzynarodowego jest ten, kto ma
prawa i obowizki wynikajce bezporednio z prawa midzynarodowego, a wic
ten, kto jest adresatem norm prawa midzynarodowego.
Podmioty prawa midzynarodowego dzielimy na:
podmioty pierwotne (pastwa),
podmioty wtrne (niektre organizacje midzynarodowe),
podmioty specyczne (sui generis) maj one charakter terytorialny lub nie-
terytorialny (powstacy i strony walczce/wojujce, ruchy narodowowyzwo-
lecze).
Zasadniczymi i najwaniejszymi podmiotami prawa midzynarodowego s

pastwa. Pastwa s jedynymi podmiotami suwerennymi, penymi i pierwotny-
mi, tzn. kade pastwo z chwil swego powstania staje si penym podmiotem
prawa midzynarodowego. Natomiast wszelkie inne podmioty prawa midzyna-
rodowego s podmiotami niesuwerennymi, niepenymi i wtrnymi. Oznacza to,
e podmiotowo ich zostaa stworzona lub uznana przez pastwa oraz e posia-
daj j w takim zakresie, w jakim zostaa im ona przez pastwa nadana.
Atrybuty podmiotowoci prawnomidzynarodowej:
ius lega onis, prawo legacji, tzn. prawo utrzymywania stosunkw dyploma-
tycznych: przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych (bierne
prawo legacji), wysyania wasnych przedstawicieli dyplomatycznych (czynne
prawo legacji),
ius tractatum, czyli prawo zawierania umw midzynarodowych,
ius standi, czyli prawo wystpowania z roszczeniami midzynarodowymi
i obowizek ponoszenia odpowiedzialnoci midzynarodowej.
Pojcie podmiotowoci politycznomidzynarodowej jest szersze od pojcia

podmiotowoci prawnomidzynarodowej. Oznacza to, e kady podmiot prawa
midzynarodowego jest uczestnikiem stosunkw midzynarodowych oraz to, e
niektrzy uczestnicy stosunkw midzynarodowych s podmiotami prawa mi-
dzynarodowego. Podmiotowo politycznomidzynarodowa oznacza zdolno
do wiadomego dziaania midzynarodowego, ktrego celem jest zaspokajanie
wasnych potrzeb podmiotu. Jej atrybutami s: wiadomo podmiotu odno-
szca si do rzeczywistoci midzynarodowej, jak i do wasnego w niej miejsca
oraz wasnych potrzeb oraz zdolno podmiotu do prowadzenia staych dziaa

ksztatujcych stosunki midzynarodowe w sposb racjonalny i niezaleny [Pie-
tra 1986: 75].
Uwzgldniajc zakres podmiotowoci prawnomidzynarodowej uczestnikw
midzynarodowych stosunkw dzielimy na pastwa i uczestnikw pozapastwo-
wych. Ta ostatnia grupa obejmuje:
narody,
zbiorowe podmioty midzypastwowe: organizacje midzyrzdowe i inne
zwizki pastw,
zbiorowe podmioty midzyspoeczne (niekomercyjne): midzynarodowe or-
ganizacje pozarzdowe, ruchy i sieci midzyspoeczne, fundacje, kocioy, or-
ganizacje terrorystyczne,
zbiorowe podmioty gospodarcze (komercyjne): przedsibiorstwa, grupy prze-
stpcze,
prywatne i subpastwowe podmioty krajowe (np. par e polityczne, organiza-
cje spoeczne, osoby zyczne, regiony, miasta) [Popiuk-Rysiska 2006: 9091].
W literaturze przedmiotu uczestnikw stosunkw midzynarodowych dzieli

si rwnie na:
podmioty publiczne (np. pastwa) i podmioty prywatne (np. organizacje po-
zarzdowe),
podmioty jednostkowe (np. osoba zyczna) i podmioty zbiorowe (np. organi-
zacje midzynarodowe),
podmioty pierwotne (np. pastwo) i podmioty wtrne (np. ruchy midzyna-
rodowe),
podmioty globalne, regionalne, midzyregionalne i lokalne,
podmioty dziaajce legalnie, realizujce cele spoecznie akceptowane i pod-
mioty nielegalne, prowadzce dziaalno przestpcz (np. grupy terrory-
styczne) [Popiuk-Rysiska 2006: 106107].
4.2. Interesy ioddziaywanie uczestnikw stosunkw

midzynarodowych
Potrzeby motywuj podmiotowych uczestnikw stosunkw midzynarodo-
wych w ich zachowaniach, dziaaniach i interakcjach. W szerokim rozumieniu
potrzeba oznacza zesp odczu, oczekiwa i wymaga podmiotu wobec jego
rodowiska zewntrznego. Kad potrzeb mona postrzega w nastpujcych
wymiarach:
w wymiarze realnym jest to pewien stan niezaspokojenia okrelonych wa-
runkw bytowania i rozwoju (np. surowcowych),
w wymiarze wiadomociowym jest to subiektywne odczucie okrelonego
braku (np. pres u),
w wymiarze analitycznym jest obiektywn waciwoci, polegajc na nie-

zbdnoci warunku utrzymania lub osignicia przez podmiot okrelonego
stanu rzeczy, wzgldnie celu (np. porozumienia).
Skala i ranga potrzeb jest rna w zalenoci od rodzaju uczestnikw sto-

sunkw midzynarodowych i ich systemw, stanu ich niezaspokjonienia, od-
czuwania braku i koniecznoci zaspokojenia. Wystpuj one pod postaciami
naturalnych potrzeb bytowania i przetrwania, potrzeb standardu (dorwnania
innym) oraz potrzeb uznania i pres u (wyrniania si wrd innych) [Kukuka
2003: 149].
Potrzeby wyrastaj z obiektywnych warunkw bytowania narodw i pastw,
w tym take ze stanu stosunkw midzy nimi. Na pocztku s to potrzeby pier-
wotne, nieuwiadomione i nieartykuowane, a denia do ich zaspokojenia maj
charakter ywioowy. Uwiadomione potrzeby przybieraj posta zracjonalizo-
wanych, ukierunkowanych aspiracji i interesw, ktre podlegaj artykulacji. Po-
trzeby aspiracyjne i zwizane z nimi systemy aspiracji s uwarunkowane stanem
zaspokojenia potrzeb naturalnych narodw i pastw. S one zazwyczaj wyraane
w postaci oczekiwa i zamiarw zwizanych z celem, ktry moe w przyszoci
zaspokoi okrelone potrzeby (np. wyraanie chci przystpienia do organiza-
cji midzynarodowej). W toku realizacji potrzeby aspiracyjne przeksztacaj si
w potrzeby operacyjne, ktre przejawiaj si jako interesy. S one form wyra-
ania i ukierunkowania realizowanych potrzeb, a zarazem tworz ogniwo czce
potrzeby z celami narodw czy pastw. Subiektywna wola realizacji danego inte-
resu prowadzi do formuowania celu aktywnoci podmiotu stosunkw midzyna-
rodowych [Kukuka 2006: 252253].
Z potrzeb egzystencji (obejmujcych m.in. materialne, wiadomociowe i po-
lityczne uwarunkowania przetrwania, jak i tosamoci) wyrastaj cele egzysten-
cjalne uczestnikw stosunkw midzynarodowych, ktrych istot jest denie
do maksymalizacji wszelkich szans ich przetrwania w rodowisku midzynarodo-
wym. Z potrzeb koegzystencji (wymogi przynalenoci i wspycia w rodowisku
midzynarodowym, wzajemnego poszanowania suwerennoci i tosamoci) wy-
nika konieczno racjonalnego i ustabilizowanego ukadania rnych elementw
wsppracy i wspzawodnictwa w rodowisku midzynarodowym. Podnoszeniu
za efektywnoci zaspokajania potrzeb egzystencjalnych i koegzystencjalnych
su potrzeby funkcjonalne. Sprowadzaj si one do cigego usprawniania me-
chanizmw stosunkw midzynarodowych oraz wprowadzania do nich innowacji
normatywnych i proceduralnych.
Natomiast interesy uczestnikw midzynarodowych okrela zestawienie po-
trzeb z obiektywnymi moliwociami ich zaspokajania. Za Stanisawem Bieleniem
mona przyj, e interes oznacza pewn relacj midzy potrzebami podmiotu
a stanem rzeczy, w ktrym owe potrzeby mog by zaspokojone [Biele 2010:
7374]. Innymi sowy, interesy determinuj zachowania uczestnikw stosunkw
midzynarodowych, przede wszystkim pastw. W oparciu o nie formuowane s
cele, metody dziaania i rodki niezbdne do ich realizacji.
W literaturze przedmiotu wyodrbnia si trzy typy interesw:

interesy egzystencjalne obejmuj zaspokojenie materialnych i wiadomo-
ciowych potrzeb pastwa w stopniu zapewniajcym jego przetrwanie, bez-
pieczestwo, cao, pewno, identyczno, przystosowanie i rozwj,
interesy koegzystencjalne zaspokojenie materialnych i wiadomociowych
potrzeb pastwa w zakresie autonomii, suwerennoci, uczestnictwa, przyna-
lenoci, cznoci, wspycia, wsppracy, wspzawodnictwa, korzyci wza-
jemnoci, pozycji i roli,
interesy funkcjonalne obejmuj zaspokojenie materialnych i wiadomocio-
wych potrzeb pastwa w zakresie midzynarodowej informacji, percepcji, re-
gulacji, skutecznoci, sprawnoci i innowacji w procesach uczestnictwa mi-
dzynarodowego.
W przypadku pastw interesy traktowane s jako kategoria ideologiczna

wskazujca na rang wartoci nadrzdnych lub uznawanych za takie w danej gru-
pie odniesienia, oraz wytyczna pragmatycznego dziaania w polityce, a wic jako
swego rodzaju stymulator aktywnoci, ktrego podstaw stanowi kalkulacja zy-
skw i strat w osiganiu wyznaczonych celw. Form wyrazu interesw pastwa
s interesy narodowe. Interes narodowy oznacza rwnie moliwo zaspokojenia
splotu rozmaitych potrzeb jednostki, spoeczestwa i pastwa [Biele 2010: 74].
Interes narodowy i racja stanu odnosiy si do zabezpieczenia najistotniejszych
potrzeb i wartoci egzystencjalnych pastw w sferze wewntrznej i zewntrznej.
Etymologicznie znaczenie racji stanu wywodzi si od wyraenia aciskiego ra o
status, stosowanego w staroytnym Rzymie.
Racja stanu oznaczajc nadrzdno interesw pastwa wobec innych in-
teresw politycznych oraz norm moralnych i prawnych, suy uzasadnianiu, do-
konywaniu oceny i wartociowaniu skutecznoci polityki zagranicznej pastwa.
Istotny jest w tym kontekcie waciwy dobr celw i rodkw, ktre pozwalayby
pastwu funkcjonowa bezpiecznie i sprawnie w rodowisku midzynarodowym.
Racja stanu jest pewn kategori motywacyjn polityki zagranicznej pastwa
oraz gwnym kryterium optymalizacji decyzji i dziaa danego pastwa w ro-
dowisku midzynarodowym. W tym ujciu jest ona tosama z interesem narodo-
wym. W stosunku do polityki zagranicznej racja stanu okrela przede wszystkim
nadrzdno interesu pastwowego, stanowicego odzwierciedlenie prymatu
interesu zbiorowego wobec interesw grupowych i partykularnych.
Racja stanu wymaga waciwego zdiagnozowania rodowiska midzynaro-
dowego danego pastwa, jak i przewidywania jego ewolucji i zmian. Decydenci
polityczni odpowiedzialni za polityk zagraniczn pastwa musz uwzgldnia
rozmaite scenariusze przyszych sytuacji, co ma suy optymalizacji procesu de-
cyzyjnego i osiganiu wyznaczonych celw za pomoc posiadanych rodkw. Jest
to zwizane z potrzeb wypracowania polistrategii midzynarodowej pastwa.
Racja stanu warunkuje i wyznacza cele strategiczne w sferze politycznej, gospo-
darczej, wojskowej, kulturalnej itd. Natomiast cele taktyczne i operacyjne warun-
kowane s zmieniajcymi si preferencjami politycznymi i koniunktur midzy-
narodow.
Wspczenie pastwa cz indywidualne interesy i partykularne racje z in-

teresami midzynarodowymi, ktre wynikaj z caoci podstawowych potrzeb
wszystkich uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Sprzyja to umiejtnemu
harmonizowaniu i uzgadnianiu dziaa, majcych na celu jak najskuteczniejsz ich
realizacj. Problem zalenoci racji stanu pastw uwidacznia si zwaszcza w przy-
padku sojuszy i zwizkw integracyjnych, gdzie poszukiwaniu zbienych wartoci
towarzyszy konieczno zgodnoci w procesie realizacji wsplnej polityki i stano-
wiska wobec otoczenia zewntrznego [Biele 2010: 92].
Oddziaywanie. Pojcie oddziaywania jest cile zwizane ze specyk sto-
sunkw midzy elementami rodowiska midzynarodowego. Wystpuj znaczne
rnice w oddziaywaniach poszczeglnych elementw. Oddziaywania niekt-
rych elementw s nieukierunkowane i niezamierzone (np. normy midzyna-
rodowe warunkujce dziaania podmiotw), a innych celowe, ukierunkowane
i wiadomie realizowane. To wanie ukierunkowane oddziaywania s przeja-
wem dziaania podmiotw. Innymi sowy, tylko podmioty oddziauj w toku wa-
snych dziaa, czy te poprzez dziaania.
Formie przebiegu i rezultaty dziaania uczestnikw stosunkw midzynarodo-
wych maj zazwyczaj charakter poredni, tzn. nie ksztatuj bezporednio sfery
midzynarodowej i jej nie kontroluj. Realizowane s przez rozmaitych poredni-
kw (np. przedstawiciele pastw) za pomoc takich metod, jak wyraanie stano-
wisk, wymiana pogldw, negocjacje, perswazja czy wywieranie presji za pomoc
rodkw pokojowych. W stosunkach midzynarodowych obecne s rwnie dzia-
ania bezporednie lub do nich zblione.
Dziaania bezporednie to zazwyczaj:
stosowanie siy zbrojnej wobec innego podmiotu lub groenie si, w tym
m.in. interwencja zbrojna, okupacja caoci lub czci obcego terytorium,
demonstracje zbrojne, ostrza terytorium innego pastwa, ul matum, akty
terrorystyczne,
manipulowanie rodkami (dobrami materialnymi i niematerialnymi), ktre s
niezbdne dla innego podmiotu, w celu wywoania podanych zmian w jego
dziaaniach, postawach, koncepcjach, w tym m.in. zrywanie lub ograniczanie
stosunkw gospodarczych, politycznych, zamknicie granic, zawieszenie wy-
miany osobowej, wyraanie grb,
tajne akcje wywiadowcze, w tym szczeglnie inltracja aparatu pastwa,
kontrola dziaalnoci par i politycznych, oczernianie i przekupywanie polity-
kw, dziaalno wywrotowa, sabota, organizowanie zamachw stanu.
Poszczeglni uczestnicy stosunkw midzynarodowych w sposb zrnico-

wany oddziauj na rodowisko zewntrzne, co oznacza e odmiennie realizuj
swoje interesy i osigaj wyznaczone cele. Najbardziej wszechstronnymi uczest-
nikami stosunkw midzynarodowych s pastwa, bowiem posuguj si one
bardzo zrnicowanym zbiorem rodkw i metod dziaania. S to rodki i metody
polityczne, gospodarcze, wojskowe, psychospoeczne i wywiadowcze. Pastwa
wykorzystuj rwnie rodki normatywne (normy midzynarodowe) i posuguj
si instrumentalnie innymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych, w tym
m.in. organizacjami spoecznymi czy organizacjami i ruchami midzynarodowych.

Inaczej, pastwa dysponuj szerokim wachlarzem rodkw i maj du swobod
w wyborze sposobw posugiwania si nimi. Natomiast pozapastwowi uczest-
nicy stosunkw midzynarodowych dysponuj znacznie bardziej ograniczonymi
rodkami dziaania i posuguj si znacznie wszym zbiorem metod oddziaywa-
nia w rodowisku midzynarodowym [Popiuk-Rysiska 2006: 111112].
4.3. Uczestnicy pastwowi

Systemy pastw lub quasi-pastw istniay w rnych okresach i miejscach oraz
w rnych czciach wiata, np. w staroytnych Indiach, w staroytnej Grecji.
Przedmiotem bada stosunkw midzynarodowych jest jednak zwykle era no-
woytna w Europie, poczwszy od XVI i XVII wieku, kiedy to po raz pierwszy poja-
wiy si suwerenne pastwa zajmujce ssiadujce ze sob terytoria.
W nauce prawa midzynarodowego wskazuje si trzy elementy pojcia pa-
stwa: okrelone terytorium, ludno zamieszkujca to terytorium oraz wadza,
ktra ma charakter wadzy najwyszej, tzn. suwerennej. Pastwo powstaje ww-
czas, gdy nad okrelonym terytorium i zamieszkujc go ludnoci tworzy si wa-
dza suwerenna, sprawowana w granicach tego terytorium. Powstanie pastwa
oznacza, e pojawi si nowy uczestnik stosunkw midzynarodowych. Pastwo
z chwil powstania uzyskuje zdolno do aktywnoci midzynarodowej. Do atry-
butw midzynarodowych pastwa nale:
prawo legacji czynnej i biernej, obejmujce moliwo wysyania swoich
przedstawicieli za granic i przyjmowania obcych przedstawicieli u siebie,
prawo uczestniczenia we wszystkich przejawach stosunkw midzynarodo-
wych,
prawo wsptworzenia norm, instytucji i struktur w rodowisku midzynaro-
dowym.
Istotn i nieodczn waciwoci pastwa jest suwerenno, tj. samowad-

no i caowadno pastwa w polityce wewntrznej i zewntrznej. Suweren-
no oznacza formalny status pastwa w otoczeniu midzynarodowym. Wska-
zuje, e pastwo stanowi odrbn i niezalen jednostk geopolityczn, ponosi
wyczn odpowiedzialno za to, co si dzieje na jej terytorium oraz niezalenie
i samodzielnie deniuje, reprezentuje i realizuje swoje interesy na arenie midzy-
narodowej.
Pojcie suwerennoci w XXI wieku rni si znacznie od rozumienia go z okre-
su, kiedy powstawa system wes alski oparty na istnieniu suwerennych pastw,
tzn. cakowicie niezalenych od papiea i od cesarza pastw. Suwerenno ozna-
czaa wwczas, e wadca absolutny ma wadz najwysz, a wic woln od ja-
kiejkolwiek podlegoci od cesarza czy papiea oraz cakowit, a wic obejmujc
prawo regulowania wszystkich kwes i w obrbie jego terytorium, a take nie-
ograniczon i wyczn, niepodlegajc zatem adnym ograniczeniom wewntrz-

nym i zewntrznym.
Kwes dyskusyjn jest zakres ogranicze w wykonywaniu przez pastwo jego
suwerennych uprawnie, jak te relacje midzy suwerennoci wadzy pastwo-
wej a kompetencjami organizacji midzynarodowych, podmiotw ponadnarodo-
wych do decydowania/wspdecydowania o sprawach tradycyjnie uznawanych
za przynalene pastwu [o-Nowak 2006: 255].
W literaturze przedmiotu podkrela si, e obecnie nie moemy mwi ju
o caowadnoci, tj. o swobodnym regulowaniu przez pastwa wszystkich spraw
wewntrznych. Kompetencja wewntrzna ulega bowiem zaweniu. Jest to re-
zultat ewolucji systemu midzynarodowego, ktry stawia pastwo przed koniecz-
noci redenicji jego dotychczasowych funkcji. Aby realizowa swoje cele, pa-
stwo musi wsppracowa z innymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych.
Ograniczenia dla suwerennoci pastwa tworz m.in. sieci prawnie zinstytucjo-
nalizowanych relacji midzynarodowych, powstawanie rynku globalnego, inten-
sykacja rnych form transnarodowej wsppracy czy ochrona praw czowieka
[Zenderowski 2006: 261262].
Zmiany dokonuj si rwnie na paszczynie politycznej. W coraz wikszym
stopniu zmienia si charakter rzdzenia, ewoluujc w stron rzdzenia wielopo-
ziomowego, na kilku wzajemnie przenikajcych si arenach. W rzdzeniu uczest-
nicz nie tylko rzdy i tradycyjne organizacje midzynarodowe, lecz rwnie
organizacje pozarzdowe i inni pozapastwowi uczestnicy stosunkw midzy-
narodowych. Ponadto spoeczestwa znacznej czci pastw staj si coraz bar-
dziej wieloetniczne, tak jak w przypadku Wielkiej Brytanii czy Francji, co utrudnia
utrzymanie ich spoistoci wewntrznej i zasadniczo zmienia czy wrcz rozsadza
dotychczasowe pojmowanie pastwa w kategoriach narodowego pastwa tery-
torialnego [Kondrakiewicz 2006: 71]. Tworzy si pojcie obywatelstwa globalne-
go, opartego na szczeglnej wizi na przykad funkcjonariuszy z organizacj mi-
dzynarodow czy wynikajcej z poczucia globalnych wizi i zagroe w powsta-
waniu globalnej spoecznoci obywatelskiej [Haliak 2004: 135].
Mona si zgodzi z Iren Popiuk-Rysisk, e powysze zmiany nie oznaczaj
zanikaniu lub osabienia roli pastwa w systemie midzynarodowym, poniewa:
wiele niepastwowych podmiotw jest powizanych z pastwami i suy re-
alizacji ich polityk zagranicznych, np. rzdy pastw nansuj dziaalno orga-
nizacji pozarzdowych,
zdecydowana wikszo podmiotw niepastwowych nie podwaa istnienia
pastwa, nie dy do jego zastpienia, ale wsppracuje z pastwami i ich or-
ganizacjami,
uczestnicy niepastwowi dziaaj w warunkach prawnych i rzeczowych stwo-
rzonych przez pastwa [Popiuk-Rysiska 2006: 115116].
Wspczenie przeprowadza si podziay pastw na podstawie rnorodnych

wskanikw umoliwiajcych ich stratykacj. Przybieraj one posta rankingw,
ktre ustalaj kolejno pastw wedug przyjtego kryterium i na podstawie osi-
gnitych wynikw.
Najczciej przytaczanym wskanikiem jest wielko produktu krajowego

bru o (PKB), ktry uznawany jest za najlepszy miernik rozwoju gospodarczego,
mimo rnicy pogldw na temat tego, czy jest to wskanik rozwoju, czy bogac-
twa. Wskanik PKB pozwala na przybliony podzia pastw na bogate i biedne, nie
za na rozwijajce si i rozwinite.
Wskanik rozwoju spoecznego (Human Development Index HDI) zosta
opracowany w ramach Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju, ktrego
biuro od 1993 roku publikuje coroczne raporty. W ustaleniu tego syntetycznego
wskanika HDI brane s pod uwag nastpujce wskaniki czstkowe: oczekiwa-
na dugo ycia przy narodzeniu (rednia waona), stopie analfabetyzmu (red-
nia waona odsetka dorosych umiejcych czyta i pisa oraz odsetek skolaryzacji
na wszystkich poziomach edukacji), PKB per capita (PSN) i liczba ek szpitalnych
na 1 tys. mieszkacw. Pastwa podzielone s na trzy grupy: wysoko rozwinite
(<0,80), rednio rozwinite (0,500,80) oraz sabo rozwinite (>0,50).
Wskanik globalizacji (Globaliza on Index), opracowany od pocztku lat 90.
przez rm doradztwa strategicznego A. T. Kearneya oraz amerykaski miesicz-
nik Foreign Policy w celu wykazania stopnia powizania danego kraju ze wiatem
w czterech sferach: gospodarki, polityki, technologii i kontaktw indywidualnych.
Jest on efektem korelacji 13 wskanikw czstkowych zawartych w powyszych
czterech sferach.
W literaturze przedmiotu pastwa klasykuje si wedug rozmaitych kry-
teriw:
kryterium struktury pastwa dzieli si na jednolite i zoone.
Pastwa jednolite wystpuj na zewntrz jako jeden podmiot. Mimo istniej-
cego wewntrznego podziau administracyjnego na departamenty, wojewdztwa
czy obwody, nie powstaje w ich wypadku problem podziau suwerennoci midzy
cao i czci skadowe. Jednostki administracyjne nie maj adnej zdolnoci
prawnej ani zdolnoci do czynnoci w stosunkach midzynarodowych. W przy-
padku pastw zoonych istot jest podzia suwerennoci midzy cao i czci
skadowe. Pastwa zoone dzieli si na pastwa zwizkowe (federacje), w kt-
rych cao jest podmiotem prawa midzynarodowego, a czci skadowe mog
mie jedynie ograniczon zdolno do utrzymywania stosunkw zewntrznych
oraz na zwizki pastw (konfederacje). W takich zwizkach podmiotami prawa
midzynarodowego s czci skadowe, a caoci albo w ogle nie ma, albo ma
ograniczon zdolno do czynnoci w stopniu okrelanym odpowiednim aktem
lecym u podstaw poczenia. W przeszoci pastwami zoonymi byy unie re-
alne i personalne;
kryterium ograniczenia zdolnoci do czynnoci prawnych w stosunkach mi-
dzynarodowych wyodrbnia si pastwa zalene, minipastwa i pastwa
trwale neutralne.
Pastwo zalene to pastwo, ktrego zdolno do utrzymywania stosunkw
midzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz
innego podmiotu. Innymi sowy, zaleno prawnomidzynarodowa to przej-
cie reprezentacji zewntrznej jednego pastwa przez inne, wystpujce w jego
imieniu. Pastwami zalenymi s protektoraty (wspczesnym przykadem jest
Bhutan, reprezentowany w stosunkach midzynarodowych od 1949 roku przez

Indie) oraz pastwa wasalne (zobowizania wynikajce ze stosunku feudalnego
np. konieczno uiszczania daniny). W przypadku minipastwa malekie teryto-
rium i niewielka liczba ludnoci uniemoliwia mu niejako zyczne wystpowanie
w stosunkach midzynarodowych w penym wymiarze i dlatego te przekazanie
reprezentacji innemu pastwu ley w jego interesie (Monako, San Marino). Pa-
stwa trwale neutralne, w zamian za uzyskan w umowie midzynarodowej gwa-
rancj niepodlegoci i integralnoci terytorialnej, zobowizuj si nie uywa siy
zbrojnej przeciwko innemu pastwu ani nie przystpowa do toczcych si ju
dziaa wojennych, z wyjtkiem samoobrony. Pastwo trwale neutralne jest pa-
stwem w peni suwerennym, mimo pewnego ograniczenia zdolnoci do zawiera-
nia umw i uczestniczenia w organizacjach wojskowo-politycznych (Szwajcaria,
Austria);
kryterium roli w stosunkach midzynarodowych mocarstwa uniwersalne,
mocarstwa regionalne i sektorowe, pastwa redniej wielkoci i pastwa mae.
Mocarstwa uniwersalne s zdolne do dziaa midzynarodowych we wszyst-
kich dziedzinach i zakresach w skali globalnej (USA).
Mocarstwa regionalne i sektorowe s zdolne do oddziaywa w poszcze-
glnych duych regionach geogracznych (Indie, Chiny, Wielka Brytania, Bra-
zylia, RPA) lub te okrelonych sferach wsppracy midzynarodowej (Niemcy,
Japonia).
Pastwa redniej wielkoci s zdolne do dziaa transgranicznych i regional-
nych o ograniczonym zakresie (np. Polska, Finlandia, Dania, Austria).
Pastwa mae nie s zdolne do dziaa samodzielnych oraz czsto zmuszo-
ne s do cisej kooperacji z ssiadami lub innymi pastwami (np. Monako, San
Marino, Liechtenstein), czasami do tej kategorii zalicza si wiksze pastwa, kt-
re jednak, mimo e nie s suwerenne, nie odgrywaj wikszej roli w stosunkach
midzynarodowych (np. Albania, Modowa).
W stosunkach midzynarodowych pojawiy si rwnie nowe kategorie
pastw. Jedn z nich jest okrelenie pastwa zbjeckie (rouges states). Pastwa
te oskarone bywaj o to, e w sposb planowy naruszaj prawo midzynaro-
dowe, wspieraj midzynarodowy terroryzm, ami prawa czowieka, dokonuj
operacji prania brudnych pienidzy czy uczestnicz w produkcji i przemycie nar-
kotykw oraz proliferacji broni masowego raenia. USA na licie pastw zbjec-
kich umieciy m.in. Kore Pnocn, Syri, Jemen, Kub i Iran.
Kolejna kategoria to pastwa upade. Mona przyj, e pastwo upade
to takie, w ktrym rzd nie ma efektywnej kontroli nad terytorium, jego legi-
tymizacja kwes onowana jest przez znaczn cz ludnoci, nie jest on w sta-
nie zapewni swoim obywatelom bezpieczestwa publicznego lub wiadcze
publicznych oraz nie posiada monopolu na uycie siy. W tego typu pastwach
na og spore obszary s w wycznym wadaniu klanw lub struktur plemien-
nych, co stwarza dogodne warunki do dziaalnoci organizacji terrorystycznych,
struktur majnych, grup przestpczych, sekt wyznaniowych itd., prowadzcych
czsto niczym nieskrpowan i przez nikogo niekontrolowan dziaalno o za-
sigu transnarodowym.
W literaturze przedmiotu obecne jest rwnie pojcie pastwa wirtualnego,

ktre swoj potg czerpie z produkcji dbr umieszczonej poza jego granicami
i udziau w wymianie midzynarodowej. Takie pastwo specjalizuje si w nowo-
czesnych technologiach i dziedzinach, przynoszcych najwiksze zyski. Pastwo
wirtualne lokuje, co prawda, wikszo swojej produkcji przemysowej za granic,
czsto w odlegych rejonach wiata, jednak koncentruje u siebie wysoko wyspe-
cjalizowane usugi, badania naukowe, wzornictwo przemysowe, nanse, marke-
ng i transport. W zalenoci od poziomu zaawansowania w procesie wirtualiza-
cji wyrnia si trzy grupy pastw:
pierwsz grup stanowi prototypy pastw wirtualnych: Hong-Kong, Singa-
pur i Tajwan. Z pozostaych pastw przyblione parametry speniaj jedynie
Szwajcaria i Holandia,
druga grupa, porednia, obejmuje m.in. USA, Japoni, Niemcy, Francj
i Wielk Brytani. Pastwa te posiadaj nowoczesne technologie i rozwi-
nity sektor usug, przeniosy ju te pewn cz produkcji przemysowej
poza granice, ale w dalszym cigu utrzymuj znaczn ich cz wewntrz
wasnego terytorium,
trzecia grupa jest gwnie reprezentowana przez pastwa rozwijajce si,
ktrych gospodarka opiera si bdzie w dalszym cigu na tradycyjnych sek-
torach: grnictwie, rolnictwie i produkcji przemysowej. Spord wielu innych
do tej grupy nale: Chiny, Meksyk, Brazylia i Indie, ktre stawa si bd
wiatowymi potgami przemysowymi [Dumaa 2006: 8788].
Z perspektywy historycznej zauwaamy stae zmiany na mapie politycznej

wiata, bdce m.in. wynikiem rozwoju cywilizacyjnego spoeczestw i ich poli-
tycznej organizacji, ukadu si. Pod wpywem rnorodnych procesw i czynnikw
dochodzio do zaniku, rozpadu, rozbioru lub przeksztace jednych pastw i po-
wstawania nowych.
Pastwa mog powstawa przez:
oderwanie si czci terytorium pastwa i utworzenie nowego niezalenego
pastwa (secesja). Szczeglnym przypadkiem jest oderwanie si terytorium
zalenego w wyniku procesu dekolonizacji (Erytrea odczya si od E opii
w 1993 roku, proklamujc niepodlego, w 1971 r. doszo do secesji Paki-
stanu Wschodniego od Pakistanu Zachodniego i utworzenia pastwa Ban-
gladesz),
rozpad pastwa na kilka nowych pastw (np. rozpad Czechosowacji na pod-
stawie ustawy z 25 listopada 1992 r.; Senegal i Mali w 1960 r. na skutek rozpa-
du Federacji Mali [19591960]),
poczenie si kilku pastw i utworzenie nowego pastwa (Tanzania 27 kwiet-
nia 1964 roku z poczenia Tanganiki z Ludow Republik Zanzibaru i Pemby),
utworzenie nowego pastwa na terytorium niepodlegajcym suwerennoci
adnego pastwa (uzyskanie niepodlegoci przez tzw. obszary powiernicze
jest przykadem powstania pastw na obszarach, ktre nie podlegay suwe-
rennoci adnego pastwa. W ten sposb powstay np. w 1960 roku Kame-
run, Togo i Somalia).
Powstawanie i upadek pastw to zjawiska przeciwstawne, gdy powstanie no-

wych pastw jest czsto bezporednio zwizane z upadkiem innych.
Pastwa mog upa z powodu:
poczenia pastwa mog przesta istnie, kiedy dwa pastwa (lub wiksza
liczba pastw) cz si, tworzc nowe pastwo;
rozpadu rozpadnicie si na kilka czci skadowych;
przyczenia (inkorporacji) sytuacja tego rodzaju ma miejsce, gdy dane pa-
stwo lub pastwa zostaj wczone na co wyraaj zgod do innego orga-
nizmu pastwowego. Naley podkreli, e inkorporacja zawsze musi mie:
charakter dobrowolny, rwnoprawny oraz musi wynika z umowy midzyna-
rodowej (np. przyczenie landw NRD do RFN w 1990 r.);
zycznego znikniciecia caego terytorium pastwowego naley do naj-
mniej prawdopodobnych scenariuszy upadku wspczesnego pastwa (np.
Nauru, ktremu grozi zalanie przez morze);
przeksztacenia terytorium pastwowego w res nullius sytuacja ta jest mo-
liwa wwczas, gdy cakowicie zanika wadztwo danego rzdu nad terytorium
pastwowym, a jednoczenie w obrbie jego terytorium nie powstaj adne
inne pastwa. Jest to ewentualno bardzo mao prawdopodobna.
W literaturze przedmiotu podkrela si, e najczciej wystpujc przyczy-

n upadku pastw bya aneksja, czyli zbrojny podbj terytorium innego pastwa
i jednoczesna likwidacja jego suwerennoci. Przykady aneksji to wchonicie Au-
strii przez hitlerowskie Niemcy w 1938 roku czy te zajcie Litwy, otwy i Estonii
przez ZSRR w maju 1940 roku. Obecnie aneksja uznawana jest za cakowicie nie-
legaln i sprzeczn z prawem midzynarodowym.
Udzia pastwa w stosunkach midzynarodowych zwizany jest z jego uzna-
niem na arenie wiatowej. Zasady uznawania pastw s formuowane przez prak-
tyk midzynarodow. Uznanie moe by wyrane (np. przez owiadczenie not
lub podpisanie umowy bilateralnej), albo te milczce, tzn. per facta concluden a
(np. przez nawizanie stosunkw dyplomatycznych). Mwi si rwnie o uznaniu
indywidualnym i uznaniu zbiorowym (np. w wyniku gosowania za przyjciem do
ONZ). Wyrnia si te uznanie de iure i de facto. Uznanie de iure jest bezwarun-
kowe, pene i pociga za sob wszystkie prawne skutki uznania. Oznacza to wol
nawizania stosunkw dyplomatycznych, konsularnych, politycznych, ekono-
micznych, handlowych i kulturalnych. Natomiast uznania de facto ma charakter
warunkowy, jest odwoalne, niepewne i prowizoryczne. Wie si gwnie z na-
wizaniem przez uznawanego i uznajcego dwustronnych relacji ekonomicznych,
kulturalnych lub innych, ale w zasadzie nie powoduje nawizania stosunkw dy-
plomatycznych [Sobczyski 2006: 55].
Dziaalno pastwa jest, zgodnie z zasad suwerennoci, ograniczona tylko
suwerennoci innych pastw. Istotny jest problem odpowiedzialnoci midzy-
narodowej pastw. Zasada odpowiedzialnoci midzynarodowej oznacza, e
wszelkie naruszenie suwerennoci lub interesw pastwa powoduje obowizek
odpowiedniego naprawienia szkody. Wyrzdzenie szkody zwyczajowo nazywano
deliktem midzynarodowym.
Delikt midzynarodowy moe polega albo na dziaaniu niezgodnym z pra-

wem, albo na zaniechaniu. W pierwszy przypadku mamy do czynienia z sytuacj,
w ktrej pastwo dziaa sprzecznie ze swoimi zobowizaniami wynikajcymi
z normy traktatowej lub zwyczajowej. Drugi natomiast ma miejsce wwczas, gdy
pastwo nie dooyo naleytych stara, aby zapobiec naruszeniu prawa, np. wa-
dze porzdkowe nie przeszkadzaj w napaci na pomieszczenia misji dyploma-
tycznej obcego pastwa.
Wskazuje si na istnienie dwch rodzajw odpowiedzialnoci pastwa: bez-
poredniej i poredniej. W pierwszym wypadku chodzi o odpowiedzialno, jak
pastwo ponosi za swe wasne dziaanie, tj. swoich organw, w drugim za za
akty poszczeglnych osb prawnych. Podzia odpowiedzialnoci na bezpored-
ni i poredni wychodzi z zaoenia, e pastwo odpowiada nie tylko za wasne,
przynoszce szkod dziaania, lecz rwnie za dziaania obywateli, a nawet cudzo-
ziemcw chwilowo przebywajcych na jego terytorium. Przy odpowiedzialnoci
bezporedniej pastwo zobowizane jest do odszkodowania, podczas gdy odpo-
wiedzialno porednia wyczerpuje si, poza satysfakcj, na ukaraniu winnych lub
skonieniu ich do naprawienia szkd. Jeli jednak pastwo nie czyni tego, pope-
nia wwczas delikt midzynarodowy i odpowiedzialno porednia zmienia si
w bezporedni.
Wyrnia si rwnie odpowiedzialno obiektywn, wedug ktrej pastwo
ponosi absolutn odpowiedzialno niezalenie od tego, czy szkoda wyrzdzona
zostaa umylnie czy te przypadkowo oraz odpowiedzialno subiektywn, kt-
ra zakada, e do zaistnienia odpowiedzialnoci midzynarodowej konieczne jest:
stwierdzenie istnienia elementu umylnego lub te niedbalstwa danego organu
pastwowego.
Prawo midzynarodowe nakada na pastwo winne pogwacenia norm mi-
dzynarodowych obowizek naprawienia wyrzdzonych szkd. Realizacja odpo-
wiedzialnoci moe nastpi w formie:
przywrcenia stanu poprzedniego (restytucji);
wynagrodzenia szkody (reparacji), jeli restytucja obiektywnie nie jest mo-
liwa; wynagrodzenie szkody nastpuje zazwyczaj w formie odszkodowania
pieninego;
zadouczynienia (dania satysfakcji) za szkod o charakterze niematerialnym;
w praktyce stosowane jest wyraenie ubolewania, przeproszenie, zapewnie-
nie, e w przyszoci podobne fakty nie bd miay miejsca [Gralczyk, Sawicki
2006: 172].
Realizacja odpowiedzialnoci moe nastpi wskutek porozumienia zainte-

resowanych stron, w efekcie postpowania arbitraowego lub sdowego oraz
w wyniku zastosowania rodkw odwetowych i sankcji.
Zdolno do dziaa midzynarodowych jest wsplna dla wszystkich pastw,
stanowi ich stay i niezbywalny atrybut zewntrzny. Pastwa korzystaj z tego
atrybutu w zrnicowanym stopniu. Zakres efektywnej zdolnoci pastw do dzia-
a midzynarodowych jest przede wszystkim pochodn ich potencjau (siy), kt-
ry decyduje o midzynarodowej randze i ma wpyw na pozycj oraz rol. Aktyw-
no midzynarodowa pastwa jest zalena od poszanowania jego suwerennoci

przez inne pastwa, a take od zakresu nawizanych przez pastwo stosunkw
dyplomatycznych [Biele 2010: 3233].
Funkcj politycznej aktywnoci pastw s ich role midzynarodowe. Rola
midzynarodowa to sposb zachowania (dziaania) pastwa na arenie wiatowej,
ktre wykorzystuje pozostajcy w jego dyspozycji potencja. Pomidzy kategori
pozycji i roli wystpuje zaleno: pozycja wpywa na proces formuowania
i realizowania charakterystycznego dla pastwa systemu rl midzynarodowych,
ktre w konsekwencji sprowadzaj si do dziaa na rzecz utrzymania/umocnie-
nia jego pozycji w wiecie [Szymborski 2006: 84].
W klasykacji rl midzynarodowych uwzgldnia si kryteria hierarchicznoci
i efektywnoci, zasigu przestrzennego i stosunku do rzeczywistoci. W zalenoci
od tego wyodrbnia si nastpujce grupy rl:
lidera, przywdcy, opiekuna, patrona, donatora, protektora, interwenta, he-
gemona, sojusznika, partnera, klienta, odbiorcy, satelity, buforu, pomostu,
przedmurza, kordonu sanitarnego,
role globalne, kontynentalne, regionalne, subregionalne, lokalne, ssiedzkie,
role rewolucyjne, innowacyjne, konserwatywne i reakcyjne zwolennicy ra-
dykalnych zmian to rewizjonici, bojownicy, bas ony i przywdcy rewolucji,
obrocy wiary/ideologii, wyzwoliciele; zwolennicy reform to moderatorzy,
pojednawcy, mediatorzy, koncyliatorzy; zwolennicy utrzymania status quo to
stranicy tradycji, witych miejsc, balansjerzy, arbitrzy, neutraowie, nieza-
angaowani, izolacjonici; zwolennicy przywrcenia status quo ante to reak-
cjonici [Biele 2010: 35].
Wskanikiem rangi pastwa jest jego sia (potga). Mona j zdeniowa jako
faktyczn i potencjaln zdolno pastwa do wykorzystywania wszelkich rodkw
w celu zaspokojenia potrzeb i interesw w rodowisku midzynarodowym. Wy-
rnia si tzw. mikk si (so power) oraz tward si (hard power). Pojcie
tzw. mikkiej siy zwizane jest z zasobami niematerialnymi, takimi jak kultura,
ideologia i instytucje, a wic z umiejtnociami oddziaywania na wiadomo
ludzk, ksztatowania stylu ycia i wzorcw kulturowych, manipulowania innymi,
w tym technologicznymi i nansowymi komponentami siy. Natomiast twarda
sia jest identykowana z takimi skadnikami, jak liczba ludnoci, potencja woj-
skowy, potencja gospodarczy czy zasoby surowcowe. Stosowanie tych zasobw
w praktyce politycznej oznacza odwoywanie si do strategii presji, przemocy,
grb lub strategii zacht, swoistego midzynarodowego przekupstwa (strate-
gia kija i marchewki) [Pietra 2008: 18].
4.4. Uczestnicy niepastwowi

Narody
Termin nard jest wieloznaczny, trudno jest poda obowizujc bd przynaj-
mniej akceptowan przez wikszo badaczy denicj. W literaturze przedmiotu
spotykamy nastpujce koncepcje narodu: nard jako etnos i nard jako demos.
Pierwsza z tych koncepcji okrelana jest jako obiektywistyczna lub natu-
ralistyczna. Wedug tego ujcia nard jest czym w rodzaju wsplnoty krwi.
O czonkostwie w narodzie decyduj czynniki niezalene od woli jednostki. Tym,
co konstytuuje nard jest wsplne pochodzenie oraz bdca tego nastpstwem
i wyrazem kultura. W koncepcji etnosu zakada si, e nard istnia od zawsze.
Zmieniay si jedynie formy jego bytowania, przejawiania si w historii. Nard
etniczny zaistnia wczeniej anieli pastwa i moe istnie niezalenie od tego, czy
posiada swoje pastwo czy te nie. Nard etniczny nie jest wytworem pastwa,
lecz bytem od niego niezalenym. To nard stwarza, emancypujc si spord
innych narodw, swoje pastwo i w jego ramach organizuje swoje ycie.
Natomiast druga z koncepcji okrelona jest jako subiektywistyczna, kon-
struktywistyczna, woluntarystyczna lub historyczna. Zakada ona, e nard jest
wsplnot obywateli zamieszkujcych terytorium danego pastwa. Tym zatem,
co konstytuuje nard jest polityka oraz pojcie obywatelstwa przynalenoci do
okrelonej organizacji politycznej jak jest pastwo. Identykacje etniczne maj
znaczenie drugorzdne, nard polityczny powsta na podstawie struktury pa-
stwa. To pastwo i uczestnictwo w jego yciu politycznym zrodzio nard.
Wedug J. Kukuki w sensie najoglniejszym przez nard rozumiemy tak
wielk grup spoeczn, ktra zwizana jest wsplnot losw historycznych, kul-
tury, jzyka, terytorium i ycia ekonomicznego. Wyrazem tej wsplnoty jest wia-
domo narodowa, poczucie wasnej odrbnoci w stosunku do innych narodw,
denie do podnoszenia pres u narodowego, jak rwnie dziaanie majce na
celu tworzenie i umacnianie wasnego pastwa.
Wobec powyszego na model narodu powinny si skada nastpujce ele-
menty:
dziedzictwo kulturowe (historia),
wsplna bogata symbolika,
wsplny jzyk i system komunikacji wewntrz zbiorowoci,
wsplne pochodzenie etniczne,
istnienie terytorium narodowego, ktre znajduje si bd w posiadaniu naro-
du, bd pod okupacj,
znaczne poczucie wsplnoty midzy ludmi (identykacja wewntrzna),
poczucie odrbnoci narodowej (identykacja zewntrzna).
Udzia narodw w procesach dziaa i interakcji midzynarodowych ma cha-

rakter poredni lub bezporedni. W pierwszym przypadku wsplnoty narodowe
stanowi podstaw demograczn nowoczesnych pastw, decyduj o ich zwar-

toci wewntrznej oraz ich uczestnictwie w yciu midzynarodowym. Natomiast
w sposb bezporedni wsplnoty narodowe uczestnicz w stosunkach midzyna-
rodowych wtedy, kiedy organizuj si w formie ruchw narodowowyzwoleczych
lub jako wsplnoty, ktre w pozarzdowych kontaktach i organizacjach midzy-
narodowych wspieraj, czy te zwalczaj, polityk zagraniczn dominujcych nad
nimi pastw [Kukuka 1984: 109].
Nard, ktry w trakcie walki narodowowyzwoleczej tworzy zrby swej pa-
stwowoci, wyksztaca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania
go w paszczynie midzynarodowej, staje si podmiotem prawa midzynarodo-
wego, jest traktowany jako swego rodzaju pastwo in statu nascendi.
Narody w porwnaniu z pastwami maj ograniczony zakres zdolnoci do
dziaa midzynarodowych. Mog nawizywa i utrzymywa stosunki z innymi
uczestnikami oraz zawiera traktaty midzynarodowe. Maj one rwnie zdol-
no uczestnictwa w pracach organizacji midzynarodowych i mog wchodzi
w skad rnych zwizkw pastw, ale nie zawsze na zasadach penego czonko-
stwa (np. Organizacja Wyzwolenia Palestyny miaa status obserwatora w ONZ).
Organizacje midzynarodowe
Struktury przypominajce obecne organizacje midzynarodowe istniay ju
w staroytnoci. Byy nimi amk onie, bdce organizacjami religijno-polityczny-
mi. Ich czonkami byy greckie polis. Organizacje te pod wzgldem strukturalno-
-organizacyjnym zblione byy do wspczesnych organizacji midzynarodowych,
miay stae organy, posiaday stae siedziby, ktrymi bya jedna lub kilka wity.
Do najbardziej znanych naleaa amk onia delcko-termopilska. Symmachie,
bdce wieckimi organizacjami polityczno-wojskowymi, posiaday analogicz-
ne do amk onii organy, siedzib ich bya rwnie jedna z greckich wity. Do
najwaniejszych naleay: Liga Peloponeska, okrelana jako Zwizek Spartaski
i Liga Atesko-Delijska, okrelana jako Ateski Zwizek Morski [Morawiecki 1995:
31:32].
Powstanie i rozwj organizacji midzynarodowych zwizane s z rozwojem
stosunkw midzynarodowych i koniecznoci cisej wsppracy pastw w r-
nych dziedzinach. W rozwoju organizacji midzynarodowych moemy wyrni
kilka etapw. Etap pierwszy obejmuje okres od pocztku XVIII wieku do roku
1914, drugi lata midzywojenne, trzeci drug poow lat 40 i lata 50. XX wie-
ku, a czwarty rozpocz si w latach 60. XX wieku.
1. W pierwszym etapie tworzenie organizacji wynikao przede wszystkim z chci
ustalenia zasad wsppracy midzynarodowej, handlu czy komunikowania,
a pastwa chciay uzyska w ten sposb wymierne korzyci. Moliwo two-
rzenia organizacji midzynarodowych zwizana bya take z wyksztaceniem
si instytucji umw wielostronnych otwartych dla wszystkich pastw. Do
pierwszych organizacji zalicza si Komisj ds. eglugi na Renie (1815), Zwizek
Pocztowy (1878), Midzynarodowe Biuro Miar i Wag (1875).
2. I wojna wiatowa spowodowaa zasadnicz zmian w postrzeganiu celw, ja-
kim powinny suy organizacje midzynarodowe. Pojawia si potrzeba two-
rzenia politycznych mechanizmw sterowania adem midzynarodowym.

W zwizku z tym powstaa pierwsza organizacja o charakterze uniwersalnym
i kompetencjach oglnych Liga Narodw (1919). Celem, jaki przywieca tej
organizacji, byo utrzymanie pokoju i bezpieczestwa. Organizacje tworzone
w tej fazie zwykle nie miay rozbudowanej struktury, a decyzje podejmowano
w nich na zasadzie jednomylnoci.
3. W trzecim etapie nastpia zasadnicza przebudowa dotychczasowego porzd-
ku wiatowego. Wizaa si ona przede wszystkim z utworzeniem nowej orga-
nizacji uniwersalnej ONZ. Jedn z przyczyn wzrostu liczby organizacji w tym
okresie by rozpad systemu kolonialnego i zwikszenie si liczby suwerennych
pastw.
4. Ostatni etap charakteryzuje si powstawaniem duej liczby organizacji mi-
dzynarodowych. Obecnie funkcjonujce organizacje zajmuj si niemale
wszystkimi obszarami stosunkw midzynarodowych. Charakterystyczne jest
pojawienie si nowego typu organizacji organizacji transnarodowych.
W literaturze przedmiotu wystpuje wiele denicji oraz klasykacji organizacji

midzynarodowych. Przyjmijmy, e organizacja midzynarodowa to zrzeszenia
pastw, bd te innych osb prawnych (najczciej krajowych zwizkw lub sto-
warzysze) lub osb zycznych z rnych krajw, powoane do ycia w celu reali-
zowania zada okrelonych w statucie.
Wedug kryterium statusu prawnomidzynarodowego organizacje midzyna-
rodowe dziel si na: midzyrzdowe (IGOs), pozarzdowe (INGOs) i transnaro-
dowe.
Wrd elementw skadajcych si na denicj organizacji rzdowych wy-
mienia si: zrzeszenie si suwerennych pastw w liczbie co najmniej trzech, za-
warcie wielostronnej umowy midzynarodowej majcej charakter statutu, okre-
lenie w tej umowie celw i sposobw funkcjonowania organizacji, a w szczegl-
noci powoywanie organw o wyznaczonych kompetencjach. Przykadem takiej
wielostronnej umowy midzynarodowej, na podstawie ktrej powstaa i dziaa
ONZ jest Karta Narodw Zjednoczonych.
Organizacje midzyrzdowe s terenem, na ktrym cieraj si rne, czsto
przeciwstawne koncepcje i interesy, a jednoczenie instrumentem, za pomoc
ktrego realizowane s cele polityki zagranicznej poszczeglnych pastw oraz
ugrupowa midzypastwowych. S wykorzystywane dla uzyskania przez po-
szczeglne pastwa poparcia danej polityki przez innych aktorw na arenie mi-
dzynarodowej i pozbawienia tego poparcia swych przeciwnikw.
Midzynarodowe organizacje midzyrzdowe klasykuje si wedug nast-
pujcych kryteriw:
kryterium podmiotowe wyodrbnia si organizacje powszechne/uniwersal-
ne/otwarte (np. ONZ, wczeniej Liga Narodw) oraz organizacje partykularne:
o podwyszonym progu czonkostwa (np. Liga Pastw Arabskich, Organizacja
Pastw Amerykaskich, Unia Afrykaska dawniej OJA, Rada Europy) i za-
mknite (np. Unia Ekonomiczna Beneluksu),
kryterium przedmiotowe wyrnia si organizacje polityczne (np. ONZ, LPA,

OPA, Unia Afrykaska), wojskowe (np. NATO, Ukad Warszawski, SEATO, CEN-
TO, ANZUS), gospodarcze (np. NAFTA, OPEC), naukowe i kulturalne (np. UNE-
SCO), oraz ochrony zdrowia (np. WHO),
kryterium zasigu przestrzennego wyodrbnia si organizacje globalne (np.
ONZ), midzykontynentalne (np. OPA), kontynentalne (np. OJA), regionalne
(np. ASEAN) i lokalne (np. Rada Wsppracy Pastw Zatoki Perskiej),
kryterium stopnia oddziaywania na pastwa wyrnia si organizacje koor-
dynujce (np. ONZ, OJA, LPA, OPA) i organizacje ponadnarodowe (Unia Euro-
pejska),
kryterium przedmiotowego zakresu kompetencji wyodrbnia si organi-
zacje wszechstronne, majce szeroki zakres kompetencji, obejmujce rne
sfery i dziedziny ycia (np. ONZ, poprzednio Liga Narodw) oraz organizacje
wyspecjalizowane (funkcjonalne), majce ograniczony zakres kompetencji,
penice specyczne funkcje w okrelonym obszarze ycia spoecznego (np.
WTO, MFW, WHO, NATO).
W literaturze wyrnia si rwnie organizacje integracyjne i organizacje nie

majce takiego charakteru. Celem tych pierwszych jest inicjowanie i rozwijanie
procesu integracji w okrelonych dziedzinach, zazwyczaj lub tylko w sferze gospo-
darczej. Maj one z reguy zasig regionalny, a wikszo z nich realizuje poczt-
kowe fazy integracji (np. EFTA, NAFTA, Mercosur). Najwyszy poziom integracji
osigna Unia Europejska.
Organizacje midzyrzdowe funkcjonuj na podstawie wzgldnie staego
i spjnego zespou norm, ktre okrelaj ich cele i zadania, czonkostwo, prawa
i obowizki czonkw, struktur i kompetencje organw, sposoby podejmowania
i wprowadzania w ycie decyzji oraz nansowania wsplnej dziaalnoci.
Podstawow funkcj o charakterze oglnym kadej organizacji midzyrzdo-
wych jest rozwijanie wsppracy midzy pastwami czonkowskimi w dziedzi-
nach, ktre s przedmiotem jej dziaalnoci. W literaturze przedmiotu wyodrb-
nia si trzy nastpujce
Funkcje organizacji midzynarodowych:
funkcje regulacyjne, polegajce na ustanawianiu norm, zasad i wzorcw
o charakterze moralnym, politycznym bd prawnym, ktre maj odpowied-
nio ksztatowa postpowanie uczestnikw stosunkw midzynarodowych.
Dotyczy to dziaalnoci kodykacyjnej o charakterze wewntrznym (m.in. pro-
cedury wewntrzne, status organw i urzdnikw) i zewntrznym (m.in. ini-
cjowanie konwencji midzynarodowych, organizowanie konferencji, wsp-
tworzenie norm prawa midzynarodowego),
funkcje kontrolne, ktre polegaj na procesie ustalania przez odpowiednie jej
organy stanu faktycznego oraz konfrontowania go z treci norm i wzorcw
w celu przystosowania do nich postpowania uczestnikw stosunkw mi-
dzynarodowych. Funkcje kontrolne s wykonywane w wymiarze wewntrz-
nym (wobec pastw czonkowskich, np. w zakresie nadzoru administracyjne-
go) i zewntrznym (w stosunku do rodowiska, np. w zakresie przestrzegania

norm prawa midzynarodowego),
funkcje operacyjne, polegajce na bezporednim wiadczeniu przez organiza-
cj rnych usug zgodnie z jej wasnymi decyzjami oraz za pomoc posiada-
nych ludzi i zasobw materialnych (np. przeprowadzanie przez ONZ operacji
militarnych majcych na celu utrzymanie pokoju w wiecie).
Przyjmujc kryterium zakadanego skutku mona wyrni funkcje:

utrzymania status quo politycznego, terytorialnego, ekonomicznego itd.
(np. KBWE w poowie lat 70.),
legitymizacji nowych sytuacji faktycznych w stosunkach midzynarodowych
(np. Liga Narodw czy ONZ),
integracji uczestnikw wok realizacji wsplnych celw i interesw (np. Unia
Europejska) [Szymborski 2006: 100].
Innym kryterium klasykacji funkcji organizacji midzynarodowych moe by typ
zada i celw, jakie stawiaj przed nimi czonkowie:
strategiczne obejmuje cele i zadania zorientowane na przygotowywanie
i rozwizywanie najwaniejszych problemw w systemie midzynarodowym
lub jego podsystemach,
adaptacyjne obejmuj wzorce zachowa pastw, obowizujce normy i re-
gulacje prawnomidzynarodowe, traktowane jako warunek czonkostwa oraz
gwarancja ich autonomicznoci w dziaaniach midzynarodowych,
stymulujce dotycz rodzaju dziaalnoci organizacji midzynarodowej, kt-
ry ma pobudza i wspomaga dziaania pastw, zwaszcza w obszarach sym-
bolizujcych wsplne wartoci i wsplne zagroenia [o-Nowak 2010: 73].
Organizacje pozarzdowe s postrzegane jako wpywowi uczestnicy stosun-

kw midzynarodowych. Czonkami organizacji pozarzdowych s zwizki, insty-
tucje, osoby prawne i zyczne pochodzce z co najmniej trzech pastw. Organi-
zacje te nie dziaaj na podstawie umw midzynarodowych, lecz na podstawie
porozumie nieformalnych lub porozumie o charakterze wewntrznoprawnym.
Niektre organizacje pozarzdowe s cakowicie prywatne, co oznacza, e ich
fundusze pochodz wycznie ze rde prywatnych, podczas gdy inne czciowo
korzystaj z dotacji rzdowych.
Midzynarodowe organizacje pozarzdowe klasykuje si na podstawie na-
stpujcych kryteriw:
kryterium podmiotowego wyodrbnia si organizacje powszechne
(np. Amnesty Interna onal, Caritas Interna onal) i organizacje partykularne
(np. Europejskie Stowarzyszenie Fes wali Muzycznych),
kryterium przedmiotowego wyrnia si organizacje ekologiczne (np. Gre-
enpeace, Friends of Earth), organizacje pokojowe (np. wiatowa Rada Pokoju),
organizacje ochrony i promocji praw czowieka (np. Amnesty Interna onal,
Organizacje Midzynarodowego Czerwonego Krzya), organizacje wsppracy
kulturalnej (np. Midzynarodowa Akademia Ceramiki, Europejskie Stowarzy-
szenie Fes wali Muzycznych ) i organizacje naukowo-techniczne (np. Midzy-

narodowe Stowarzyszenie Nauk Politycznych).
Funkcje speniane przez organizacje pozarzdowe s bardzo rne. Dziaaj
one jako ordownicy konkretnych sposobw postpowania i oferuj alternatyw-
ne metody uczestnictwa w polityce, mobilizujc publiczno masow, jak np.
Greenpeace w kampanii na rzecz ratowania wielorybw, zapewniajc pomoc
oarom katastrof i uchodcom, jak np. Lekarze Bez Granic. S te gwnymi ob-
serwatorami przestrzegania praw czowieka i przepisw dotyczcych ochrony
rodowiska, a take ostrzegaj przed moliwoci ich naruszenia, jak np. Human
Rights Watch. Uczestnicz take w dyskusjach politycznych i procesach formuo-
wania strategii organizacji midzyrzdowych, a niekiedy i pastw. Drug grup
tworz tzw. organizacje usugowe, ktre zajmuj si konkretnymi operacyjnymi,
praktycznymi dziaaniami sucymi rozwizywaniu problemw bdcych przed-
miotem ich zainteresowania. Zajmuj si gromadzeniem i dostarczaniem infor-
macji, wiedzy, stymuluj badania naukowe czy te stymuluj pozyskiwanie rod-
kw nansowych na podejmowane dziaania [Pietra 2006: 159160].
W ostatnich latach znaczenie organizacji pozarzdowych stale wzrasta. Zbie-
raj informacje, prowadz badania, monitoruj i przygotowuj raporty na temat
zagroe rodowiska czy narusze praw czowieka, wpywaj na rzdy, konfe-
rencje i organy midzynarodowe, organizuj kampanie, a take mobilizuj spo-
eczestwa obywatelskie przeciwko naruszeniom prawa midzynarodowego [Sy-
monides 2009: 165].
W grupie organizacji pozarzdowych szczeglne miejsce zajmuj organiza-
cje transnarodowe. Organizacja transnarodowa jest tworzona przez podmioty
zyczne lub prawne z co najmniej dwch pastw, z ktrych przynajmniej jeden
nie moe by przedstawicielem pastwa, w organizacjach wielostronnych za
przynajmniej jeden z podmiotw nie moe by przedstawicielem pastwa. Or-
ganizacje transnarodowe rni od innych organizacji odmienna orientacja, cele
i sposoby dziaania. Nie s one zorientowane na bezporednie oddziaywanie na
zachowanie pastw oraz ich polityk; dysponuj bowiem porednimi instrumen-
tami wpywania (np. nansowymi) [o-Nowak 2004: 40].
Ruchy midzynarodowe
Ruchy midzynarodowe s zwizkami bd midzyspoecznymi (np. pokojowe),
bd midzyrzdowymi (np. ruch pastw niezaangaowanych). S one zazwyczaj
sabo zorganizowane, tworz zbiorowy podmiot dziki zabiegom nieformalnym,
takim jak: wzajemne uznawanie si, wymiana informacji, uzgadnianie celw i pro-
gramw dziaania. Mimo i powouj wasne organy czy tylko sekretariaty, to zwy-
kle ich aktywno daleko wykracza poza ich dziaalno. Organy te bowiem maj
bardzo ograniczone funkcje, tzn. uatwiaj porozumiewanie si czonkw ruchu,
harmonizuj ich dziaalno i przygotowuj midzynarodowe spotkania. Niekt-
re ruchy utrwalaj i formalizuj wizi midzynarodowe, powoujc pozarzdowe
organizacje midzynarodowe (np. Lekarze bez Granic), ktre mog przejmowa
funkcje kierowania ruchem. Ruchy pozarzdowe zazwyczaj wsppracuj z rzda-
mi i organizacjami midzyrzdowymi, wystpujc w roli grup nacisku propagu-

jcych okrelone wartoci, inicjujc nowe projekty i regulacje midzynarodowe,
podejmuj dziaalno informacyjn i edukacyjn, organizuj akcje midzynaro-
dowe (np. zbieranie podpisw pod apelami) [Popiuk-Rysiska 2006: 100101].
Zorganizowane grupy przestpcze

Dziaaj w skali midzynarodowej i maj midzynarodowe struktury, m.in.: sycylij-
ska maa, chiskie gangi czy rosyjska maa. Dc do zapewnienia sobie korzyst-
nych warunkw dziaania podejmuj rwnie aktywno w dziedzinie politycznej.
Wystpuj jako grupy nacisku wobec instytucji pastwowych, korumpuj polity-
kw, urzdnikw, czasami udzielaj wsparcia rebeliantom i terrorystom [Pietra
2006: 105]. Cech wspln dla tych organizacji stanowi lune siatki dziaajce
ponad granicami pastw, handlujce nielegalnymi towarami i usugami na skal
midzynarodow, np. midzynarodowy nielegalny handel narkotykami, broni
i ludmi, pranie brudnych pienidzy, a take podrabianie i sprzeda towarw. Pa-
stwom trudno jest je zwalcza, jako e luno powizane ze sob siatki, korzystajc
z nowych technologii, wymykaj si wadzom [Mingst 2006: 191].
Organizacje terrorystyczne
S tajnymi ugrupowaniami dcymi do realizacji celw przez stosowanie siy lub
przemocy oraz grob ich uycia, co ma wywoa strach w danej zbiorowoci i wy-
musi oczekiwane zmiany. S jednymi z najbardziej destrukcyjnych uczestnikw
stosunkw midzynarodowych. Dokonywane przez nich zamachy destabilizuj
ycie midzynarodowe, powoduj, zwykle przejciowo, ograniczenie wymiany
midzynarodowej, zmieniaj priorytety pastw oraz wpywaj na ich polityki
i decyzje.
Pod wzgldem organizacyjnym dzisiejsze zwizki terrorystyczne zbudowa-
ne s zgodnie z formu sieci. Cechuje je nieznaczny stopie instytucjonaliza-
cji, paska struktura, ograniczona rola orodka centralnego (gwnie wyznacza
cele, koordynuje dziaania, zapewnia rodki nansowe), decentralizacja i dua
samodzielno oddziaw, mogcych kontaktowa si i wsppracowa midzy
sob bez udziau centrali oraz podejmowa konkretne akcje, a take pynne
czonkostwo.
Cz midzynarodowych grup terrorystycznych pozyskuje rodki nanso-
we i zabezpiecza ich dopyw metodami kryminalnymi (np. handel narkotykami)
i utrzymuje kontakty z grupami przestpczoci zorganizowanej. Partnerami ter-
rorystw bywaj te pastwa, wspierajce ich dziaalno, w tym udzielajce im
schronienia i nansujce ich przedsiwzicia (w rnych okresach byy to m.in.
Libia, Iran, Syria, Sudan). Grupy terrorystyczne podejmuj legalne przedsiwzi-
cia gospodarcze oraz korzystaj z innych form dozwolonej dziaalnoci, w tym
z instytucji kulturalnych i charytatywnych czy diaspory muzumaskiej (np. sto-
warzysze emigrantw), stanowicych rda nansowania i wsparcia moralne-
go [Popiuk-Rysiska 2006: 103104]. Czst praktyk w dziaalnoci organizacji
terrorystycznych jest istnienie tzw. nadbudwek politycznych, ktre peni rol
cznika midzy terrorystami a sfer polityki. Ich zadaniem jest prba poszuki-
wania moliwoci realizacji celw grup terrorystycznych drog pokojow poprzez
np. prowadzenie negocjacji z rzdem zamiast terrorystw, z ktrymi rzd nie chce
rozmawia itp. Przykadami takich nadbudwek s: par a Sinn Fein dla IRA lub
par a Herri Batasuna dla ETA [Choronicki 2002: 59].
Uczestnicy transnarodowi
S to zbiorowe podmioty (organizacje) kierowane z jednego orodka, majce
skad midzynarodowy. S one scentralizowane i zhierarchizowane, zarzdzane
i kierowane przez centrum. Dysponuj ponadto duymi rodkami do osigania
celw, a ich organizacja i centralizacja sprzyja efektywnoci dziaania. Wyodrb-
nia si kocioy transnarodowe i fundacje transnarodowe. W przypadku fundacji
pastwowa przynaleno centrum odgrywa istotn rol w ich dziaalnoci (np.
musz si stosowa do prawa krajowego). W przypadku kociow nie ma ona
wikszego znaczenia, cho np. gowa Kocioa katolickiego (papie) jest rwno-
czenie gow pastwa watykaskiego [Popiuk-Rysiska 2006: 102].
Korporacje transnarodowe
Pierwowzory korporacji transnarodowych (KTN) funkcjonoway ju w staroytno-
ci i redniowieczu. W XVI i XVII wieku zaczy rozwija si kompanie handlowe,
czyli stowarzyszenia kupcw zamierzajcych prowadzi dziaalno transakcyj-
n. W sferze tworzenia/wspierania tego typu przedsiwzi przodowali Anglicy.
Za czasw Elbiety I powstaa Kompania Moskiewska, ktra uzyskaa monopol
na angielski handel z pastwem rosyjskim. W 1600 roku utworzono Kompani
Wschodnioindyjsk (monopol na obszarze Indii, Azji Poudniowo-Wschodniej
i Dalekiego Wschodu), a w 1670 roku Kompani Hudsosk (Ameryka Pnocna).
W podobnym celu powstay holenderska Kompania Wschodnioindyjska (1602)
i Kompania Zachodnioindyjska (1621) oraz dwie francuskie o tych samych na-
zwach, poczone w 1719 r. razem z Kompani Afrykask w jedn Kompani
Indyjsk, ktra kontrolowaa cay francuski handel zagraniczny.
Korporacja transnarodowa jest organizacj, ktra koordynuje dziaalno pro-
dukcyjno-handlow z jednego orodka podejmujcego strategiczne decyzje.
Wrd najwaniejszych cech korporacji transnarodowych wymienia si:
suwerenno dysponujc obecnie potencjaem ekonomicznym wikszym
ni wiele pastw wiata, KTN podejmuj strategiczne decyzje i dziaania
w pewnej mierze niezalenie od sytuacji i interesw pastw bdcych tere-
nem ich ekspansji. Niekiedy powstaje wraenie, e globalnie dziaajce KTN
s bezpastwowe;
zoono dziaalno produkcyjno-handlowa jest prowadzona przez KTN
w wielu rnych krajach, nie tylko w posiadanym przez nie majtku produk-
cyjnym (lie), lecz rwnie w niezalenych przedsibiorstwach, w wyniku
zawartych z nimi porozumie. Poza wasnoci i kontrol, rosnca zoono
dotyczy rwnie struktur produkcyjnych, organizacyjnych i przestrzennych;
rozproszenie jednostki organizacyjne najwikszych KTN istniej na kilku
kontynentach, na najbardziej znaczcych zagranicznych rynkach zaopatrze-
nia, w miejscach przetwrstwa oraz zbytu, a take w krajach bdcych tere-

nem ekspansji gwnych konkurentw;
specjalizacja niektre jednostki organizacyjne KTN otrzymuj tzw. globalny
mandat. W praktyce oznacza to podjcie przez wybran li cile okrelonej
dziaalnoci nie na potrzeby rynku kraju goszczcego, lecz rynku oglnowia-
towego. Zwykle jest to lia posiadajca najlepsze warunki (zasoby, zdolnoci,
lokalizacj) do wykonywania okrelonego zadania (np. wytwarzanie pewnego
produktu lub podzespou) [Zorska 2000: 50, 5657].
Ocenia si, e w oglnej liczbie KTN okoo 10% prowadzi globaln dziaalno,
s wrd nich prawie wszystkie najwiksze korporacje. Wrd 100 najwikszych
KTN znajduj si przedsibiorstwa z krajw Triady (USA i Kanada bdce czon-
kami NAFTA, Europa Zachodnia w tym gwnie pastwa nalece do UE oraz
Norwegia i Szwajcaria, Azja Wschodnia i Poudniowo-Wschodnia).
Korporacje transnarodowe w znacznym stopniu rni si od swych po-
przednikw, ktrych struktury organizacyjne przypominay hierarchicznie
zbudowan piramid. Obecnie s to zintegrowane sieci, splatajce wielo
rnorodnych jednostek wchodzcych ze sob w rnego rodzaju powizania
i zalenoci. Stanowi to efekt nawizywania wsppracy z rmami lokalnymi,
wzrastajcej liczby fuzji i przej, aliansw strategicznych, rozrastania si i za-
gszczania sieci korporacyjnych.
Typowa struktura organizacyjna korporacji obejmuje przedsibiorstwa macie-
rzyste, bdce siedzib i central caej organizacji oraz lie i oddziay zagraniczne,
zajmujce si produkcj i dystrybucj towarw i usug. Wrd lii posiadajcych
osobowo prawn moemy wyrni przedsibiorstwa zalene od rmy macie-
rzystej (posiada ona ponad poow udziaw w kapitale akcyjnym) oraz przedsi-
biorstwa powizane (inwestor posiada nie mniej ni 10 i nie wicej ni 50% udzia-
w). Jednostki te s najczciej podzielone wedug geogracznego kryterium
rynkw zbytu grup towarowych i obejmuj lie wytwarzajce ten sam produkt,
bez wzgldu na ich lokalizacj oraz struktur rmy macierzystej (utrzymujcej
podzia zarwno wedug geogracznego rozlokowania rynkw zbytu, jak i grup
towarowych) [Szymborski 2006: 124].
Dysponujc ogromnym potencjaem nansowym, technologicznym i ludz-
kim korporacje maj moliwo ksztatowania midzynarodowych stosunkw
gospodarczych oraz wpywania na gospodarki narodowe, zwaszcza pastw
biedniejszych (np. inwestujc, wycofujc lub ograniczajc inwestycje). Znane
s rwnie przypadki bezporedniej ingerencji przedsibiorstw w ycie politycz-
ne (np. BP by wczony w obalenie rzdu M. Mosaddeka w Iranie w 1953 r.,
przykad Shella w Nigerii w zamian za zgod na hamowanie praw miejscowej
ludnoci i zasad ochrony rodowiska, kompania ta popieraa antydemokratycz-
ny i autorytarny reim generaa Abodie i zostaa nawet oskarona o udzia w za-
bjstwie Ken Saro-Wiwy).
Korporacje s postrzegane jako tworzce zagroenie dla rodowiska natural-
nego. Wskazuje si, e prowadz rabunkow gospodark zasobami naturalnymi
oraz toleruj prac przymusow i prace dzieci w pastwach rozwijajcych si.
Zarzuty obejmuj take denie do osignicia maksymalnych zyskw poprzez

spekulacje nansowe, wywoywanie kryzysw walutowych i oszustw podatko-
wych. Wreszcie odnotowuje si ich korupcyjne praktyki, kupowanie urzdni-
kw i wspieranie skorumpowanych, totalitarnych i amicych prawa czowieka
reimw w krajach rozwijajcych si.
Par e polityczne
Par e polityczne najczciej uczestnicz w stosunkach midzynarodowych
w sposb poredni, to znaczy wywierajc nacisk na polityk zagraniczn rzdu
swojego pastwa. Wspczenie istotne znaczenie ma przede wszystkim bezpo-
redni udzia par i i ruchw politycznych w ksztatowaniu midzynarodowych
stosunkw politycznych. Przejawia si on w dziaalnoci programowej, gdy par e
zbieraj si na konferencje midzynarodowe i okrelaj swoje stanowisko wo-
bec wanych problemw midzynarodowych, gdy mobilizuj opini publiczn
w okrelonym kierunku oraz gdy np. par e wspieraj swoje pastwa w trakcie ro-
kowa. Midzynarodowe zrzeszenia par i staj si czasem samodzielnym i istot-
nym uczestnikiem midzynarodowych stosunkw politycznych.
Podmioty subpastwowe
Podmioty subpastwowe (regiony, gminy czy miasta) nawizuj i utrzymuj
wspprac gwnie z odpowiednikami zagranicznymi, ale te w wielu przypad-
kach z innymi podmiotami.
Region, rozumiany jako jednostka podziau terytorialnego pastwa, charak-
teryzuje si nastpujcymi cechami: ma cile okrelone granice, kompetencje
przyznane przez akty prawne (konstytucja lub ustawy) i orodek wadzy publicz-
nej, zajmujcy najwysze miejsce w strukturze organizacji terytorialnej pastwa.
Wyrnia si nastpujce rodzaje regionw:
regiony dysponujce wadz ustawodawcz, czyli regiony w pastwach fede-
racyjnych (np. kraje w RFN i Austrii, kantony w Szwajcarii),
regiony z duym zakresem samostanowienia i autonomiczn administracj,
czyli regiony w pastwach zregionalizowanych (wsplnoty autonomiczne
w Hiszpanii, regiony we Woszech),
regiony posiadajce samodzielno wykonawcz w pastwach zdecentralizo-
wanych (np. regiony we Francji, prowincje w Holandii),
regiony administracyjne wystpujce w pastwach unitarnych (np. regiony
w Danii, Szwecji).
Moliwoci samodzielnej dziaalnoci zagranicznej maj jedynie regiony nale-

ce do dwch pierwszych kategorii. W pozostaych przypadkach regiony mog
angaowa si w sprawy midzynarodowe za zgod i/lub pod kontrol wadz cen-
tralnych [Dumaa 2008: 305308].
Uczestnikami stosunkw midzynarodowych s nie tylko regiony, lecz rwnie
ich sieci. S one zorientowane na wspdziaanie, a nie na rywalizacj regionw.
Podstaw ksztatowania si i identykacji sieci s relacje midzy towarzyszcymi
im podmiotami. Przykadami sieci midzyregionalnych odgrywajcych wan
rol w stosunkach midzynarodowych w Europie s m.in. dwie sieci regionw,

posiadajcych kompetencje ustawodawcze: CALRE (Confrence des Assembles
lgisla ves dEurope; Konferencja Europejskich Regionalnych Zgromadze Usta-
wodawczych) i REGLEG (The Group of European Regions with Legisla ve Power;
Grupa Europejskich Regionw o Kompetencjach Ustawodawczych). Obie sieci
grupuj tzw. regiony konstytucyjne z pastw czonkowskich Unii Europejskiej,
maj charakter nieformalny, nie maj osobowoci prawnej, a podstaw ich dzia-
alnoci s deklaracje i rezolucje.
Poza subpastwowymi jednostkami terytorialnymi (regiony, gminy, miasta)
podmiotami sieci transnarodowych w stosunkach midzynarodowych s rwnie
instytucje publiczne i prywatne oraz organizacje pozarzdowe. Sieci przyjmuj
bardzo rne nazwy, jak forum, liga, wsplnota robocza, zwizek, rada, stowarzy-
szenie, konferencja czy pla orma.
Sieci transnarodwe klasykuje si na podstawie szeciu nastpujcych kry-
teriw:
liczba aktorw wyodrbnia si sieci dwustronne (np. tzw. miasta podzielo-
ne Subice/Franfurt nad Odr, Gubin/Guben, Zgorzelec/Grlitz) i sieci wielo-
stronne,
czas trwania wyrnia si sieci ad hoc, ktre powstaj w odpowiedzi na kon-
kretne zapotrzebowanie, maj czasowy i celowy charakter oraz sieci trwae
nieokrelajce horyzontu czasowego swojej dziaalnoci,
czonkostwo wydziela si sieci otwarte (moliwo przyczania si wszyst-
kich zainteresowanych celami dziaania sieci) oraz sieci ograniczone (z okre-
lonymi warunkami, jakie musz spenia kandydaci),
zakres przedmiotowy wyodrbnia si sieci wielotematyczne, ktre obejmu-
j szereg zagadnie interesujcych wsppracujce podmioty oraz sieci wy-
specjalizowane, ograniczone do wybranego tematu wsppracy (np. ochrona
rodowiska, kultura),
stopie zorganizowania wyrnia si sieci sformalizowane oparte na podsta-
wie prawnej, majce posta stowarzyszenia, a wic ich statut okrela nazw,
cele, warunki czonkostwa, struktur organw, siedzib itp., oraz sieci niefor-
malne, ktre powstaj na podstawie porozumie niemajcych charakteru
prawnego, sabo zorganizowane, czsto bez adnych staych organw,
stopie podobiestwa podmiotw tworzcych sie wydziela si sieci syner-
gii, ktre s sieciami homogenicznymi, a wic tworzonymi przez podmioty
podobne do siebie, majce podobne interesy i zasoby, oraz sieci komplemen-
tarne, a wic heterogeniczne, tworzone przez podmioty wyspecjalizowane,
ale nawzajem si uzupeniajce.
Cztery funkcje sieci transnarodowych obejmuj:

reprezentowanie wsplnych interesw wobec wasnych pastw lub instytucji
midzynarodowych, a take wywieranie nacisku na te instytucje,
zblianie jednostek i instytucji zorganizowanych wok wsplnych celw da-
nej sieci,
funkcje niematerialne zwizane z wymian dowiadcze, wiedzy, podejmo-

waniem wsppracy kulturalnej czy promocj. Dziaania polegaj na organizo-
waniu spotka, konferencji, seminariw, warsztatw, publikowaniu raportw
i opracowa, lobbowaniu,
funkcje materialne, ktre obejmuj gospodarowanie zycznymi zasobami
podmiotw sieci, np. infrastruktur [Dumaa 2006: 216219].
Rozdzia 5
Zasady iformy wsppracy
midzynarodowej
ad midzynarodowy jest wynikiem instytucjonalnych i normatywnych interakcji

midzy uczestnikami stosunkw midzynarodowych. Zakada zatem istnienie in-
stytucji i wspzalenoci, regu i zasad stabilizujcych stosunki midzynarodowe
oraz okrelonego systemu wartoci. Rozdzia pity koncentruje si na ukazaniu
z jednej strony prawno-politycznych aspektw regulacji stosunkw midzynaro-
dowych, z drugiej wskazuje na gwne zagadnienia zwizane z rozwojem dyplo-
macji i ewolucj form wsppracy midzynarodowej.
5.1. Polityczno-prawne regulacje stosunkw

midzynarodowych
Z reguy w historii stosunkw midzynarodowych ustanowieniu nowego adu
normatywnego suyy kongresy i konferencje midzynarodowe, na ktrych za-
wierano istotne porozumienia i regulacje prawnomidzynarodowe [Parzymies,
Symonides 2012: 71]. Przykadem moe tu by ad wersalski, uksztatowany po
Konferencji Pokojowej w Wersalu w 1919 r., ktrej rezultatem by Pakt Ligi Na-
rodw, tworzcy system bezpieczestwa zbiorowego. W artykule 10 pastwa
zobowizay si do szanowania i ochrony integralnoci terytorialnej i politycz-
nej wszystkich czonkw. Artyku 11 zobligowa Lig do przedsiwzicia wszel-
kich rodkw majcych skutecznie zabezpieczy pokj midzy narodami. W art.
12 i 15 pastwa zgodziy si rozwizywa swoje spory na drodze postpowania
rozjemczego, sdowego lub przez Rad oraz nie rozpoczyna dziaa wojennych
przed upywem trzech miesicy od momentu wydania decyzji rozjemczej. Klu-
czowy artyku 16 stanowi, i akt wojenny ze strony jednego z czonkw uwaany
90 5. Zasady iformy wsppracy midzynarodowej
bdzie za atak na wszystkich czonkw Ligi, zerw oni wszelkie stosunki z takim
pastwem, jak te wymusz na nim poszanowanie zobowiza.
Na konferencji 49. pastw w San Francisco w czerwcu 1945 r. podpisano Kar-
t Narodw Zjednoczonych, ustanawiajc organizacj bezpieczestwa zbiorowe-
go, majc wyeliminowa niedoskonaoci Ligi Narodw. Znalazy w niej wyraz
podstawowe zasady konstytuujce porzdek midzynarodowy: suwerennoci,
nieinterwencji oraz rwnoci pastw. Art. 2 ust. 1 opiera funkcjonowanie Orga-
nizacji Narodw Zjednoczonych na zasadzie suwerennej rwnoci wszystkich jej
czonkw.
Przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ 24 padziernika 1970 roku Dekla-
racja zasad prawa midzynarodowego okrela podstawowe zasady regulujce
relacje midzy pastwami:
(a) zasada, e pastwa w ich stosunkach midzynarodowych powinny po-
wstrzyma si od groby lub uycia siy przeciw integralnoci terytorialnej lub
niepodlegoci politycznej jakiegokolwiek pastwa, lub w inny, sposb niezgodny
z celami Narodw Zjednoczonych,
(b) zasada, e pastwa powinny regulowa ich spory midzynarodowe rod-
kami pokojowymi w taki sposb, by pokj midzynarodowy, bezpieczestwo
i sprawiedliwo nie zostay zagroone,
(c) obowizek niemieszania si w sprawy nalece do wewntrznej jurysdykcji
jakiegokolwiek pastwa, zgodnie z Kart,
(d) obowizek pastw wspdziaania ze sob zgodnie z Kart,
(e) zasad rwnouprawnienia i samostanowienia ludw,
(f) zasad suwerennej rwnoci pastw,
(g) zasad, e pastwa powinny wykonywa w dobrej wierze zobowizania za-
cignite przez nie zgodnie z Kart, i e takie zapewnienie ich bardziej skuteczne-
go stosowania w ramach wsplnoty midzynarodowej przyczyni si niechybnie
do realizacji celw Narodw Zjednoczonych.
Rozwaywszy zasady prawa midzynarodowego dotyczce przyjaznych sto-
sunkw i wspdziaania midzy narodami.
Powyszy katalog rozszerza Akt Kocowy Konferencji Bezpieczestwa
i Wsppracy w Europie z 1 sierpnia 1975 r. w Deklaracji zasad rzdzcych sto-
sunkami midzy pastwami uczestniczcymi, wczajc zasady nienaruszalnoci
granic, integralnoci terytorialnej oraz poszanowania praw czowieka i podstawo-
wych wolnoci, a take uchwalona na spotkaniu w Paryu w listopadzie 1990 r.
Paryska Karta Nowej Europy.
Rwnie na konferencji w Bandungu w 1955 r. pastwa Azji i Afryki, da-
jc pocztek wczeniu si do stosunkw midzynarodowych pastw Trzeciego
wiata, przyjy deklaracj 10 zasad wzajemnych stosunkw: 1) poszanowanie
podstawowych praw czowieka oraz celw i zasad Karty NZ; 2) poszanowanie su-
werennoci i integralnoci wszystkich narodw; 3) uznanie rwnoci wszystkich
ras i wszystkich narodw (); 4) wstrzymanie si od interwencji i mieszania si
w sprawy wewntrzne innego kraju; 5) poszanowanie prawa kadego kraju do
obrony indywidualnej lub zbiorowej zgodnie z Kart NZ; 6) wstrzymanie si od
wykorzystania ukadw o obronie zbiorowej w imi egoistycznych interesw kt-
5. Zasady iformy wsppracy midzynarodowej 91
rego z wielkich mocarstw oraz wstrzymanie si kadego kraju od wywierania

nacisku na inne kraje; 7) wstrzymanie si od aktw lub grb agresji oraz stoso-
wania siy przeciwko integralnoci terytorialnej lub niezalenoci politycznej kt-
regokolwiek kraju; 8) regulowanie wszystkich sporw pomidzy krajami rodkami
pokojowymi; 9) rozwijanie wsplnych interesw i wsppracy; 10) poszanowanie
sprawiedliwoci i zobowiza midzynarodowych.
Podobnie Traktat o Przyjani i Wsppracy w Azji Poudniowo-Wschodniej
(TAC) z 1976 r., okrela fundamentalne zasady wsppracy pastw czonkow-
skich ASEAN (Stowarzyszenie Krajw Azji Poudniowo-Wschodniej): 1) wzajem-
ne poszanowanie dla niepodlegoci, suwerennoci, rwnoci, integralnoci
terytorialnej i tosamoci narodowej, 2) prawo kadego pastwa do narodo-
wej egzystencji wolnej od zewntrznej ingerencji, dziaalnoci wywrotowej lub
przymusu, 3) wzajemna nieingerencja w sprawy wewntrzne, 4) rozwizywa-
nie rozbienoci i sporw rodkami pokojowymi, 5) wyrzeczenie si uycia siy
i groby uycia siy, 6) efektywna wsppraca midzy czonkami. Powysze zasady
potwierdza przyjta 20 listopada 2007 r. w Singapurze Karta ASEAN. Karta ta
zobowizuje pastwa regionu do promowania demokracji, poszanowania praw
czowieka i podstawowych wolnoci oraz powouje w tym celu Ciao do Spraw
Ochrony Praw Czowieka.
Z kolei Unia Europejska opiera swoje funkcjonowanie na zasadach budowa-
nia trwaego pokoju, jednoci, rwnoci, bezpieczestwa i solidarnoci. Jej funda-
ment stanowi poszanowanie zasad wolnoci, demokracji i praworzdnoci oraz
przestrzegania praw podstawowych i wolnoci czowieka.
Moemy mwi o zasadach, reguach i normach o charakterze moralnym,
etycznym, kurtuazyjnym, politycznym i prawnym. O ile normy moralne, etyczne,
kurtuazyjne, a take polityczne nie s prawnie wice, a zatem ich naruszenie
nie prowadzi do odpowiedzialnoci midzynarodowej, o tyle normy prawa mi-
dzynarodowego s wice, ich amanie podlega jurysdykcji sdw midzynaro-
dowych oraz pociga za sob konsekwencje w postaci sankcji.
Sankcje moemy podzieli na zorganizowane, wynikajce z umw midzyna-
rodowych, ktrych uczestnik jest sygnatariuszem (rodki przymusu poredniego:
ostrzeenie, zawieszenie w prawach czonka, wykluczenie, sankcje nansowe
i ekonomiczne, oraz rodki przymusu bezporedniego: podejmowanie dziaa mi-
litarnych, jak blokada, demonstracja, operacja wojskowa) oraz niezorganizowane,
a zatem nie przewidziane przez umowy midzynarodowe (sankcje socjologiczne
i psychologiczne: potpienie, negatywna reakcja opinii publicznej zarwno mi-
dzynarodowej, jak i krajowej, sankcje odwetowe: podjte przez pastwo A w od-
powiedzi na dziaania pastwa B: nieprzyjazne, ale legalne tzw. retorsje, lub akty
nielegalne tzw. represalia).
Rada Bezpieczestwa ONZ nakada sankcje midzynarodowe w razie zagro-
enia i naruszenia pokoju oraz aktw agresji na podstawie rozdziau VII Karty Na-
rodw Zjednoczonych, wszystkie pastwa s zobowizane do ich wykonywania.
Z kolei do najwaniejszych sankcji stosowanych przez UE mona zaliczy: sankcje
dyplomatyczne (np. wydalenie dyplomatw, zawieszenie wizyt dyplomatycz-
nych), zawieszenie wsppracy z danym pastwem, sankcje ekonomiczne (oglne
lub szczeglne sankcje gospodarcze, embargo na uzbrojenie), sankcje nansowe,

zawieszenie pocze lotniczych, bojkot imprez kulturalnych lub sportowych,
ograniczenia dotyczce ruchu osobowego.
Wrd podstawowych zasad, na ktrych opiera si wsppraca pastw, nale-
y wymieni wypenianie w dobrej wierze wzajemnych zobowiza (bona des)
oraz zasad pacta sunt servanda, ktra nakada na pastwa obowizek przestrze-
gania w dobrej wierze umw midzynarodowych, ktrych s stronami. Zasady
te znalazy swoje potwierdzenie w wielu porozumieniach midzynarodowych
(m.in. Karcie NZ). Z kolei zrodzona pod koniec redniowiecza zasada wzajemno-
ci, w myl ktrej pastwa przyznaj sobie nawzajem lub swym obywatelom takie
same prawa i przywileje, pozwala m.in. na efektywne regulowanie wsppracy
dyplomatycznej czy gospodarczej.
System wartoci obejmuje natomiast takie pojcia jak sprawiedliwo, de-
mokracja, prawa czowieka, prawo narodw do samostanowienia czy ochrona
rodowiska. Okrelaj one cele i kierunki, jakie stawiaj przed sob uczestnicy
stosunkw midzynarodowych oraz podlegaj ewolucji i zmianom na przestrze-
ni czasu.
Z jednej strony badacze stosunkw midzynarodowych podkrelaj norma-
tywny charakter zasad midzynarodowych, ktre okrelaj standardy waciwych
zachowa podmiotw, z drugiej normy postrzegane s jako rezultat racjonal-
nych kalkulacji opartych na preferencjach uczestnikw stosunkw midzynaro-
dowych. Pastwa, wedug realistw, postpuj wedug przyjtych zasad i regu,
tak dugo jak odpowiadaj one ich interesom, czy te wywierana jest na nie presja
w celu podporzdkowania si. Z kolei konstruktywici zwracaj uwag na regula-
cyjn funkcj norm midzynarodowych, koordynuj one zachowania i uatwiaj
wspprac na paszczynie rozbienych interesw. Tym samym nie tylko ogra-
niczaj one ramy dziaa uczestnikw stosunkw midzynarodowych, ale take
konstytuuj ich tosamoci i interesy, zatem nie s jedynie nastpstwem racjo-
nalnych kalkulacji.
Normy s instrumentami rozwizywania problemw w rodowisku midzy-
narodowym, podlegaj instytucjonalizacji oraz kodykacji w prawie midzynaro-
dowym i na og przyjmuj posta zinternacjonalizowanych standardw poda-
nych zachowa uczestnikw systemu midzynarodowego.
Biorc pod uwag problem rygorystycznoci regu w przestrzeni midzyna-
rodowej moemy odrni europejski i azjatycki model regionalnej integracji
ekonomicznej. Pierwszy okrela si jako aquis communautaire, ktry stanowi
obszerny katalog zasad i przepisw wicych pastwa (przykadem jest Unia
Europejska). Drugi, wyznaczaj deklaracje, intencje i dobrowolne zobowizania
uczestniczcych podmiotw (np. w ramach Asean).
Przez normy moralne/etyczne rozumiemy postulowane wzory zachowania
midzy pastwami i zwizane z nimi oczekiwania. Kwes e etyczne s wci
obecne w midzynarodowej polityce: wojna i pokj, suwerenno i prawo na-
rodw do samostanowienia, pluralizm wartoci, brak rwnowagi si, globalne
ubstwo, demokracja i prawa czowieka tworz nieodczne to zewntrznej
aktywnoci pastw.
Normatywny wymiar stosunkw midzynarodowych dugo pozostawa pod

wpywem realistycznego sceptycyzmu. W myl ktrego to nie moralno i prawo
konstytuuj stosunki midzynarodowe, lecz denie do potgi, troska o wasne
bezpieczestwo i narodowy egoizm. Dobrym przykadem bdzie tu stwierdzenie
Roberta Gilpina [A]narchia jest zasad, porzdek, sprawiedliwo i moralno
wyjtkami [Gilpin 1986: 304].
Wydarzenia midzynarodowe, szczeglnie zakoczenie zimnej wojny, jak
i bardziej krytyczne podejcie do dominujcego w teorii stosunkw midzynaro-
dowych pozytywizmu, wpyny od koca lat 80. XX w. na wzrost zainteresowania
badaczy problematyk norm. Po dzie dzisiejszy na styku lozocznych i nauko-
wych spekulacji pozostaj kwes e zwizane z globalnym kontekstem legitymizacji
i sprawiedliwoci w stosunkach midzynarodowych. W kontekcie postpujcych
procesw globalizacyjnych i integracji wskazuje si na zmiany w rozumieniu glo-
balnej sprawiedliwoci, determinowane wzrostem ekonomicznej wspzaleno-
ci, rozwojem transnarodowej spoecznoci obywatelskiej oraz instytucji mi-
dzynarodowych, jak i poszerzajcym si spektrum aktywnoci tych ostatnich.
Procesom tym towarzyszy znaczne nasilenie si intensywnoci i kompleksowoci
dylematw moralnych w wiatowej polityce.
W okresie zimnej wojny w centrum uwagi pozostaway kwes e wybuchu
koniktu zbrojnego, etyczno nuklearnego odstraszania. Nieuchronno zaan-
gaowania zbrojnego wzrosa znacznie po zakoczeniu zimnej wojny jako rezultat
m.in. czstotliwoci koniktw etnicznych i narodowociowych, tzw. nowego in-
terwencjonizmu, wzrostu aktywnoci ONZ, szczeglnie w obszarze praw czowie-
ka i interwencji humanitarnej.
Z punktu widzenia etyki kontrowersje we wspczesnych stosunkach midzy-
narodowych rodz:
rozprzestrzenianie si broni masowego raenia (Iran),
wojny asymetryczne (np. interwencja Izraela w Stree Gazy na przeomie lat
2008/2009),
prawo do secesji (Kosowo, wojna w Ose i Poudniowej),
problem dzieci onierzy (w krajach afrykaskich).
Pytania o dobro czy suszno okrelonych dziaa politycznych rozstrzy-

gane s w odniesieniu do przyjtych politycznych wartoci i standardw, jak: rw-
no, wolno, sprawiedliwo, demokracja, tolerancja, prawa czowieka, samo-
stanowienie.
Warto zwrci uwag na podzia w kwes i rozumienia pojcia globalnej
sprawiedliwoci pomidzy komunitaryzmem i kosmopolityzmem. W uproszcze-
niu komunitaryci twierdz, e powinnoci wynikajce ze sprawiedliwoci stosuj
si wobec suwerennych pastw, pastw narodowych lub ludw, natomiast ko-
smopolici uwaaj, e maj one zakres globalny i dotycz w tym samym stopniu
wszystkich jednostek niezalenie od narodowoci czy obywatelstwa [Hurrel, Mac-
donald 2013: 62].
Reprezentuj rwnie odmienne stanowiska w sprawie interwencjonizmu
i czynnikw usprawiedliwiajcych pogwacenie suwerennoci niedemokratycz-
nych pastw lub spoeczestw w celu ochrony praw jednostek przez liberalne
demokracje i instytucje. Badacze kosmopolityczni uwaaj, e indywidualna au-
tonomia jest wartoci podstawow i powinna by chroniona na paszczynie
globalnej, zatem dopuszczaj interwencj w razie koniecznoci. Natomiast zwo-
lennicy ujcia komunitarystycznego przypisuj wiksz warto tolerancji wobec
odmiennych kultur i systemw politycznych, w wikszym stopniu s przeciwni
liberalnemu interwencjonizmowi. Z jednej strony, daleki od ideau charakter mi-
dzynarodowej polityki ogranicza moliwo skutecznego moralnego dziaania.
Z drugiej konieczno uzyskania legitymacji wadzy stwarza margines dla argu-
mentw normatywnych i dyskusji.
Prawne, moralne i polityczne normy mog peni funkcje poznawcz i regu-
lacyjn, stwarzajc warunki, w ktrych roszczenia, wcznie z prawnymi, mog
zosta poddane debacie. System midzynarodowy nie moe by postrzegany
wycznie jako zdecentralizowana, anarchiczna struktura, w ktrej funkcjonalnie
niezrnicowane czci rni si jedynie w aspekcie dystrybucji siy. Podstaw
systemu midzynarodowego jest historycznie uksztatowana i ewoluujca struk-
tura wsplnego porozumienia, zasad, norm i wsplnych oczekiwa.
Zasady suwerennoci, prawa midzynarodowego, pokoju lub wojny jako
wynik procesw historycznych s podzielane przez uczestnikw stosunkw mi-
dzynarodowych i podlegaj zmianom oraz ewolucji. Istotni aktorzy z reguy potra-
wesprze odpowiednimi normami swoje partykularne wybory i dziaania na
arenie midzynarodowej. Normy z natury wi si z kontrowersjami w kwes i
ich hierarchii, wanoci oraz interpretacji. Czsto pozostaj ze sob w konikcie.
Prawo midzynarodowe zbudowane jest na paszczynie interpretacyjnej prawni-
kw, ktrych czy wsplna podstawa teoretyczna i praktyczna.
Prawo midzynarodowe naley rozumie jako zintegrowany i wewntrznie
powizany system normatywny, w ktrym kluczow rol przypisuje si rozwo-
jowi historycznemu i ewolucji doktryn na przestrzeni czasu. Integralno prawa
okrela granice wanoci i oddziaywa skodykowanych zasad oraz rang legity-
mizowanych interpretacji. Prawo midzynarodowe wyrnia szczeglna cecha,
ktra stawia je poza instytucj, praktyk czy politycznym porozumieniem jego
akceptacja jest dla pastw wica.
Prawo midzynarodowe publiczne skada si z katalogu wicych zasad po-
midzy pastwami. Moemy znale coraz wicej wyjtkw, w ktrych te zasa-
dy dotycz jednostek (midzynarodowe prawo karne i niektre aspekty prawa
wojny), ale tylko pastwa (i w niektrych przypadkach organizacje pastw) mog
zawrze midzynarodowe legalne porozumienia lub traktaty. Prawo midzynaro-
dowe oparte jest nie tylko na umowach midzynarodowych, ale rwnie na zwy-
czaju, ktry ksztatowa przez wieki relacje pomidzy pastwami. Zwyczajowo
prawa midzynarodowego opiera si na praktyce wypracowanej przez pastwa,
ktra staje si obligatoryjn norm. Jeli taka praktyka rozwija si pomidzy wy-
starczajc liczb pastw, ktre przyjmuj j jako prawnie obowizujc, zostaje
ona uznana jako wica zasada prawa midzynarodowego.
Normy bezwzgldnie obowizujce ius cogens zawieraj fundamentalne
zasady prawa midzynarodowego, od ktrych wyjtki nie s dozwolone. Przyka-
dem jest zakaz agresyjnej wojny czy zbrodni przeciwko ludzkoci, niemniej nie ist-
nieje powszechnie przyjta lista takich norm. Katalog podstawowych norm czsto
okrelany jest rwnie jako erga omnes skuteczny wobec wszystkich, zatem bez-
wzgldnie zobowizuje wszystkich uczestnikw stosunkw midzynarodowych.
Odnosi si to np. do zakazu niewolnictwa i tortur.
Prawo midzynarodowe ma swoje korzenie w zasadach uksztatowanych
w Imperium Rzymskim (Imperium Romanum). Przez wieki do czasw dziea
Hugo Grocjusza (15831645) Prawo wojny i pokoju (1962), byo ono postrze-
gane jako zakorzenione w prawie natury, dane od boga. Wikszo uj historii
prawa midzynarodowego interpretuje rozwj europejskich regulacji prawno-
-instytucjonalnych jako konsekwencj rozpadu Imperium Rzymskiego, niechci
do powtarzajcych si wojen, intensykacji stosunkw handlowych i transportu
morskiego [Hurrel, Macdonald 2013: 354].
Istota prawa opiera si zatem na zaoeniu, e kade pastwo, tak jak jednost-
ka, jest wyposaone w podstawowe prawa natury. Prawa te nie s konstrukcj
ludzk, istniej jako dane od boga, bd jako podyktowane si wysz wy-
szym dobrem. Uznawany za ojca prawa midzynarodowego Hugo Grocjusz,
opar prawo natury na przesankach uniwersalnych. Wprowadzi on trzy wane
zasady wspczesnego prawa midzynarodowego:
wymg restytucji szkody wyrzdzonej przez jedn stron drugiej;
pacta sunt servanda obowizek pastwa dotrzymania swoich zobowiza;
zasada wolnoci na morzach [Malone 2008: 2].
W okresie midzywojennym rola prawa midzynarodowego w stosunkach
midzynarodowych stanowia jeden z gwnych punktw spornych debaty po-
midzy przedstawicielami nurtu idealistycznego a realistami. Idealici, w przeci-
wiestwie do realistw, przypisywali prawu midzynarodowemu kluczow rol
w stabilizowaniu stosunkw midzy pastwami i zachowaniu porzdku mi-
dzynarodowego. Realici z kolei przekonywali o ograniczonym znaczeniu prawa
midzynarodowego, tylko w przypadku gdy system rwnowagi si powstrzymu-
je najbardziej agresywne ambicje pastw. Zmieniajca si rwnowaga si urze-
czywistnia ich zdaniem saboci prawa midzynarodowego [Hurrel, Macdonald
2013: 355].
Powstanie Midzynarodowego Trybunau Karnego, rosncy autorytet Euro-
pejskiego Trybunau Sprawiedliwoci, rozwj procedur rozwizywania sporw
w ramach wiatowej Organizacji Handlu WTO, postrzegane s jako sygnay sprzy-
jajce wzmocnieniu legalizacji stosunkw midzynarodowych w okresie pozim-
nowojennym. Ponadto, badacze zwracaj uwag na pewne trendy w polityce
wiatowej dot. prawa midzynarodowego. Jednym z nich jest jego geograczne
zrnicowanie, np. w Europie mamy wiele regulacji w przeciwiestwie do Azji
Wschodniej. Kolejn kwes jest wzrost regulacji midzynarodowych w obszarze
praw czowieka [Hurrel, Macdonald 2013: 359].
Specyka prawa midzynarodowego w odrnieniu od prawa wewntrzpa-
stwowego polega na braku odgrnego ustawodawcy, niesformalizowanym i zde-
centralizowanym procesie tworzenia, braku scentralizowanego aparatu przymu-
su oraz obowizkowego sdownictwa [o-Nowak 2010: 130].
Denicja prawa midzynarodowego zmieniaa si na przestrzeni czasu:

w ujciu historycznym: prawo midzynarodowe byo deniowane jako zesp
norm i zasad dziaa, obowizujcych cywilizowane pastwa w ich wzajem-
nych relacjach;
wspczenie: denicja obejmuje nie tylko relacje midzy pastwami, ale
rwnie pomidzy organizacjami midzynarodowymi i pastwami, pomidzy
samymi organizacjami midzynarodowymi, jak rwnie pomidzy pastwami
a osobami zycznymi i prawnymi;
publiczne prawo midzynarodowe jest odrniane od prywatnego prawa
midzynarodowego: prywatne ukierunkowane jest bowiem na postpowa-
nie wobec jednostek, korporacji i innych osb prywatnych, poza pastwami
i organizacjami midzynarodowymi. Trudno w odrnieniu obu obszarw
polega na tym, e pastwa wczaj do treci traktatw dziaania prywatnych
korporacji i osb, szczeglnie w obszarze handlu morskiego i inwestycji, np.
Konwencja Narodw Zjednoczonych o umowach midzynarodowej sprzeda-
y towarw z 1980 r. [Malone 2008: 1].
Prawo midzynarodowe jest wszechobecne i bezporednio lub porednio od-

dziauje na wiele fundamentalnych obszarw ludzkiej egzystencji. Prawo midzy-
narodowe:
deniuje istnienie pastwa;
wprowadza ramy dla stosunkw dyplomatycznych;
zarzdza midzynarodowymi porozumieniami;
rozwija zasady midzynarodowej wymiany handlowej;
zarzdza osobistymi prawami i wolnociami czowieka;
reguluje ochron rodowiska naturalnego, jak rwnie wykorzystanie tzw.
dbr powszechnych: powietrza, ziemi, wody i innych globalnych zasobw.
Naley podkreli rosnce stosowanie norm prawa midzynarodowego w pra-

wie wewntrznym, np. w ramach procesu integracji europejskiej [Sur 2012: 260].
Funkcje prawa midzynarodowego wynikaj z ywotnych potrzeb pastw,
takich jak bezpieczestwo i stabilno. Regulacje prawne stwarzaj ramy mi-
dzynarodowych zachowa pastw. Ukierunkowuj te zachowania, pozwalaj
je przewidywa, ocenia i korygowa.
Klasykacja rde prawa midzynarodowego opiera si na artykule 38 sta-
tutu MTS, s nim:
a) konwencje midzynarodowe, bd oglne, bd specjalne, ustalajce re-
guy, wyranie uznane przez pastwa spr wiodce;
b) zwyczaj midzynarodowy, jako dowd istnienia powszechnej praktyki,
przyjtej jako prawo;
c) zasady oglne prawa, uznane przez narody cywilizowane;
d) z zastrzeeniem postanowie art. 59 zwizanie wyrokiem, wyroki sdowe
tudzie zdania najznakomitszych znawcw prawa publicznego rnych narodw,
jako rodek pomocniczy do stwierdzania przepisw prawnych.
Zwyczaj midzynarodowy okrela jako dowd istnienia powszechnej prak-

tyki, przyjtej jako prawo. Denicja ta dopuszcza jednak wiele rnych inter-
pretacji.
Umowy midzynarodowe s to instrumenty pisane, formalizujce porozu-
mienie pomidzy kilkoma podmiotami prawa midzynarodowego i podlegajce
prawu midzynarodowemu. Problematyk umw midzynarodowych reguluje
Konwencja Wiedeska o prawie traktatw z 1969 r. Rejestr umw midzynaro-
dowych prowadzi Sekretariat NZ i publikuje w ocjalnym zbiorze (art. 102 Karty
NZ). Terminologia dotyczca umw midzynarodowych jest zrnicowana: moe-
my mwi o traktatach, konwencjach, ukadach, porozumieniach, deklaracjach,
kartach, paktach, protokoach, wymianie not, konkordacie w przypadku umw
Stolicy Apostolskiej, itd.
Moemy wyrni ukady normatywne, ktre reguluj stosunki midzy pa-
stwami, ale odpowiedzialno za stosowanie si do ich postanowie ley w ge-
s i pastw oraz ukady instytucjonalne, ustanawiajce midzynarodowe organy
odpowiedzialne za ich wcielanie w ycie. Przykadem moe tu by Karta NZ lub
Traktat Rzymski, ktre powouj nowe podmioty prawa midzynarodowego, mo-
gce same zawiera umowy lub stanowi forum wypracowywania nowych poro-
zumie [Sur 2012: 263].
Umowa midzynarodowa skada si zazwyczaj z czterech czci:
1) tytuu: opis typu porozumienia i jego przedmiotu, czsto zawiera nazwy pod-
miotw ustanawiajcych ukad;
2) preambuy: wstp, okrela powody zawarcia ukadu, nazw organw, w imie-
niu ktrych umowa jest zawierana;
3) czci merytorycznej (dyspozycji): okrela prawa i obowizki stron;
4) postanowie kocowych: warunki wejcia w ycie, okres obowizywania
umowy, warunki jej rewizji, akcesje, zastrzeenia, tryb publikacji, jzyki w ja-
kich umowa zostaa sporzdzona. Zawiera dat i miejsce podpisania oraz pod-
pisy i pieczcie umawiajcych si stron [Gralczyk, Sawicki 2006: 7172].
Umow uznaje si za niewan m.in. jeli:

podczas jej zawarcie doszo do pogwacenia norm prawa wewntrznego jed-
nej ze stron, istotnych w obszarze kompetencji do jej ustanowienia;
doszo do nieprawidowoci owiadczenia woli (przekupstwo, podstp, przy-
mus);
jest sprzeczna z norm ius cogens, czyli norm bezwzgldn o fundamental-
nym znaczeniu dla spoecznoci midzynarodowej, np. okrelon w Karcie NZ
[o-Nowak 2010: 133].
Proces zawierania umowy midzynarodowej obejmuje:

rokowania, parafowanie oraz podpisanie przez uprawomocnionych przedstawi-
cieli stron (tryb prosty). W trybie zoonym wymagana jest ratykacja (jako akt
wewntrznoprawny, przez prezydenta lub parlament) lub zatwierdzenie umowy
(przez rzdy lub szefw rzdw). W konsekwencji moc prawn umowa nabiera
po wymianie (umowy bilateralne) lub zoeniu (umowy wielostronne) dokumen-
tw ratykacyjnych.
Rola umw midzynarodowych nieustannie rosa i si rnicowaa. Tradycyj-

nie dotyczyy one handlu, sojuszy i warunkw przywracania pokoju po konikcie.
Obecnie rne ich rodzaje s podstawowym instrumentem midzynarodowych
stosunkw prawnych i rzdz wszystkimi ich aspektami.
Umowy midzynarodowe moemy klasykowa ze wzgldu na rodzaj czon-
kostwa, zasig geograczny i moliwoci akcesji, tematyk, form oraz postano-
wienia kocowe.
Majc na uwadze kryterium organu, ktry wystpuje w imieniu pastwa, m-
wimy o umowach pastwowych, rzdowych i resortowych.
Tryb zawierania pozwala wyrni umowy zawierane w trybie prostym (pod-
pisane) i zoonym (wymagajce ratykacji lub zatwierdzenia).
Liczba stron zawierajcych umow pozwala wyrni umowy bilateralne
i mul lateralne (ograniczone i powszechne).
Umowy dwustronne charakteryzuj si bogat rnorodnoci form, od
szczegowych porozumie zawartych na okrelony czas do porozumie wy-
znaczajcych oglne normy lub intencje w celu stworzenia sojuszu. Przykadem
moe by francusko-niemiecki Ukad Elizejski z 22 stycznia 1963 roku, ustana-
wiajcy ramy relacji politycznych opartych na przyjani i wsppracy pomidzy
tymi krajami.
Wrd traktatw wielostronnych moemy wyrni ograniczone i oglne.
Pierwsze z nich obejmuj blisk wspprac pomidzy ograniczon liczb pastw
w specycznych kwes ach, np. integracji gospodarczej (Wsplnoty Europejskie).
W zwizku z daleko idcymi wspzalenociami w zakresie praw i obowizkw,
zgoda wszystkich pastw jest czsto konieczna do przyjcia tekstu traktatu.
Z kolei oglne umowy wielostronne s otwarte dla wszystkich pastw lub
przynajmniej dla szerokiego regionu geogracznego (Europa). Inaczej ni w przy-
padku traktatw bilateralnych, ktre bardziej przypominaj kontrakty midzy
partnerami, majce bardziej normatywny charakter. W przeciwiestwie do ogra-
niczonych wielostronnych traktatw, oglne nie wymagaj jednomylnoci do ich
przyjcia lub wejcia w ycie.
Klasycznym przykadem umw wielostronnych jest Karta NZ. ONZ uatwia wy-
pracowywanie porozumie wielostronnych, organizuje konferencje na ktrych s
one negocjowane, m.in. Ukad o przestrzeni kosmicznej z 1967 roku, Konwencja
ONZ o Prawie Morza podpisana w Montego Bay, Ukad o nierozprzestrzenianiu
broni jdrowej z 1968 roku, Konwencja z 1993 roku o zakazie i zniszczeniu bro-
ni chemicznej itd. Art. 13 Karty mwi o popieraniu stopniowego rozwoju prawa
midzynarodowego i jego kodykacji, ktry to cel realizuje Komisja Prawa Mi-
dzynarodowego ONZ. Przykadem osigni tej Komisji jest wspomniana wyej
Konwencja Wiedeska o prawie traktatw z 1969 roku.
Kryterium zasigu geogracznego pozwala wyrni umowy otwarte dla
wszystkich pastw, niezalenie od ich pooenia oraz traktaty regionalne, ogra-
niczone do konkretnego obszaru. Problemy mog wystpi w przypadku, gdy nie
jest on jednoznacznie zdeniowany, np. kontrowersje wok przyjcia Turcji do
Unii Europejskiej.
Moliwo przystpienia do porozumienia wprowadza podzia na umowy za-

mknite, nie przewidujce przystpienia nowego czonka oraz otwarte, zakada-
jce tak moliwo (warunkowo lub bezwarunkowo).
Biorc pod uwag przedmiot/tre umw moemy je podzieli na polityczne,
gospodarcze, naukowo-techniczne, administracyjne lub proceduralne. Kategorie
s w duym stopniu kwes konwenansw i orientuj si na same traktaty i ich
skutki prawne.
Ze wzgldu na form (pisemna czy ustna) Konwencja Wiedeska stanowi, e
umowy midzynarodowe powinny by zawierane w formie pisemnej, by mona
si na nie powoa przed organami sdownictwa midzynarodowego.
Umowy midzynarodowe tworz coraz gstsz sie zobowiza, przyczynia-
j si do biurokratyzacji stosunkw midzynarodowych, ich wykonanie wymaga
wypracowania wewntrzkrajowych mechanizmw i procedur administracyjnych,
czsto rwnie powoania specjalnych organw midzynarodowych. Konsekwen-
cj jest wzajemne przenikanie si prawa midzynarodowego i wewntrznego.
Prawo midzynarodowe determinuje podstawowa zasada zobowizania
pastw, a stosuje si ona do formy, treci i mocy zwieranych umw, jak rwnie
do warunkw ich wykonywania oraz konsekwencji ewentualnego niewywizy-
wania si z nich. Brak jest z gry ustalonej hierarchii norm midzynarodowych,
jednake pastwa mog nadawa swym zobowizaniom zrnicowan moc.
5.2. Pojcie, istota ifunkcje dyplomacji

Dyplomacja jest podstawowym instrumentem uprawiania polityki zagranicznej
pastw. W szerszym pojciu przez dyplomacj rozumiemy cao stosunkw mi-
dzynarodowych. W wszym, dyplomacja jest podjciem midzynarodowych
stosunkw przez wysannikw lub przedstawicieli, rzemiosem lub sztuk dyplo-
matw [Oxford English Dic onary].
Ustanawianie stosunkw dyplomatycznych midzy pastwami jest wyra-
zem realizacji jednego z podstawowych atrybutw podmiotowoci w prawie
midzynarodowym zasady suwerennoci. Gwarantuje ona m.in. prawo do na-
wizywania i utrzymywania stosunkw dyplomatycznych, w tym do reprezentacji
dyplomatycznej. Z prawem legacji, czyli prawem suwerennych pastw do wysya-
nia wasnych i przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych, wie si
kwes a uznania pastwa.
Geneza dyplomacji siga czasw staroytnych. Termin dyplomacja wywodzi
si od greckiego diploma, nazwy dwch glinianych tabliczek, zawierajcych pe-
nomocnictwa i instrukcje dla posw. Pojcie dyplomacji uksztatowao si pod
koniec XVIII w., cho pierwsze wiadectwa dyplomatycznych relacji pochodz
z Egiptu i Bliskiego Wschodu z XIV w. przez Chrystusem [Woyke 2000: 58].
Nowoytna dyplomacja ksztatowaa si na przestrzeni XV i XVII wieku, po-
wstay wwczas stae misje dyplomatyczne, ministerstwa spraw zagranicznych
oraz dyplomacja konferencyjna. W pitnastowiecznych Woszech po raz pierwszy
ustanowiono stae ambasady. Procesowi instytucjonalizacji dyplomacji oraz pro-

fesjonalizacji zawodu dyplomaty towarzyszyo rozwijanie regu i zasad deniuj-
cych proces dyplomatyczny.
Wspczesna dyplomacja wie si z powstaniem pastw narodowych w Eu-
ropie XIX w. Midzynarodowy konsens co do obowizujcych procedur dyplo-
matycznych i prawa midzynarodowego siga Kongresu Wiedeskiego z 1815 r.,
uzupenionego w 1818 r. na Konferencji w Aachen. Okrela on rang przedsta-
wicieli dyplomatycznych (ambasadorw, nuncjuszw, legatw, wysannikw itp.),
wysyanych bd przyjmowanych przez monarchw. Niezmiennie kady taki wy-
sannik, jako przedstawiciel gowy pastwa wysyajcego, podlega jurysdykcji
swojego pastwa. W latach 20. XX w. podjto wysiki w celu dalszego umocnienia
pozycji prawnej dyplomatw, jednake nie doszo do zawarcia wicych decyzji.
Porozumieniem wyznaczajcym midzynarodowe standardy i ramy pracy dyplo-
matycznej jest Konwencja Wiedeska z 1961 r., uzupeniona w 1963 r. wiedesk
konwencj o stosunkach konsularnych [Woyke 2000: 5859].
Jedn z dwch istotnych przesanek powstania Konwencji Wiedeskiej byo
stworzenie jednolitych ram dla aktywnoci dyplomatycznej. Wysanie ambasa-
dora wymaga akceptacji pastwa przyjmujcego w drodze tzw. agreement; na
podstawie upowanienia do sprawowania funkcji dyplomatycznej od gowy pa-
stwa wysyajcego. Dla stosunkw konsularnych przewidziano prostsze procedu-
ry. Kade pastwo przyjmujce moe zakoczy prace i pobyt nieakceptowanego
dyplomaty i jego personelu, jeli uzna go za persona non grata. Ma to miejsce
w przypadku, gdy dyplomata uznany zostanie za szpiega. Drugim celem Konwen-
cji Wiedeskiej jest ochrona dziaalnoci dyplomatycznej. Su temu tzw. im-
munitety, gwarantujce nienaruszalno personelu, nieruchomoci i procesowi
komunikacji. W myl koncepcji ekstertytorialnoci teren ambasady za granic,
tzw. rezydencja ambasadora, traktowane s jako cz terytorium pastwa wy-
syajcego, podlegaj tylko prawu kraju wysyajcego i powinny by naruszane
tylko za zgod ambasadora. Czonkowie dyplomatycznego personelu ambasad
i ich najblisi nie podlegaj wymiarowi sprawiedliwoci kraju przyjmujcego i nie
mog zosta aresztowani. Pastwo goszczce jest odpowiedzialne za osobiste
bezpieczestwo zagranicznych dyplomatw (zobowizanie, ktre obecnie wobec
zagroenia midzynarodowym terroryzmem nabiera istotnego znaczenia). Prze-
pyw informacji i szczeglnie przepyw kurierski pomidzy ambasad a pastwem
wysyajcym/ojczystym nie moe by utrudniony lub kontrolowany [Woyke 2000:
59]. Ze wzgldu na formy moemy wyrni:
dyplomacj ad hoc, obejmujca misje specjalne;
dyplomacje dwustronn, np. misje stae;
dyplomacj gospodarcz, majca na celu rozwj relacji ekonomicznych;
dyplomacj konferencyjn, na paszczynie instytucji i organizacji midzyna-
rodowych;
dyplomacje kolektywn, grupy pastw dla osigniecia okrelonych celw;
dyplomacj kuluarow, podczas spotka nieformalnych w kuluarach [o-No-
wak 2010: 118].
Po II wojnie wiatowej wraz z nasileniem si procesw regionalizacji i globali-

zacji stosunkw midzynarodowych mona zaobserwowa wzrost znaczenia dy-
plomacji grupowej/wielostronnej, poczwszy od tematycznie lub geogracznie
ograniczonej wsppracy, do rozwoju uniwersalnej dyplomacji w ramach systemu
Narodw Zjednoczonych. Wobec wzrostu transgranicznych i globalnych wyzwa
stosunki dyplomatyczne pastw ukierunkowane s zarwno na regionalny, jak
i uniwersalny mul lateralizm. Przykadem jest tu sie wielostronnej wsppracy
dyplomatycznej w ramach Unii Europejskiej, poczwszy od ustanowienia Euro-
pejskiej Wsppracy Politycznej w 1970 r., poprzez Wspln Polityk Zagranicz-
n i Bezpieczestwa, do rozpoczcia dziaalnoci Europejskiej Suby Dziaa
Zewntrznych w 2010 r. Bd te zawizywanie lunych koalicji przez najwaniej-
szych aktorw: USA, UE, Rosj, Chiny, Japoni i ONZ [Barston 2006: 78].
Funkcje dyplomacji sprowadzaj si do szeciu zasadniczych obszarw zwi-
zanych z reprezentacj, zarzdzaniem, informacj/komunikacj, negocjacjami
midzynarodowymi, ochron i regulacj stosunkw midzynarodowych (funk-
cja normatywna). Normy prawa dyplomatycznego i konsularnego reguluj sta-
tus prawny oraz dziaalno pastwowych organw powoywanych do realiza-
cji polityki zagranicznej pastw, a take w przypadku dyplomacji wielostronnej
urzeczywistniania zada lecych w interesie spoecznoci midzynarodowej.
Tradycyjnie dyplomacja wie si z reprezentowaniem pastwa wysyajcego
w pastwie przyjmujcym lub na forum instytucji midzynarodowych. Istotn
paszczyzn jest rozwijanie wsppracy w ramach dwustronnych i wielostronnych
relacji (poprzez ich koordynacj, konsultacje, lobbying, porozumienie, ocjalne
lub prywatne wizyty). Obejmuj one promocj i zarzdzanie w kwes ach le-
cych w interesie danego pastwa, w sferze gospodarczej, nansowej, surowco-
wej czy turystycznej, wcznie z zarzdzaniem zagroeniami (dziaania na rzecz
pokoju i bezpieczestwa), ochron interesw pastwa wysyajcego i jego oby-
wateli, prowadzenie negocjacji i konsultacji z wadzami pastwa przyjmujcego,
przedstawicielami innych pastw i organizacji midzynarodowych, monitorowa-
nie sytuacji istniejcej w pastwie przyjmujcym [Barston 2006: 23].
Znamienn cech wspczesnej dyplomacji jest rosnce znaczenie gowy pa-
stwa w zakresie polityki zagranicznej i stosunkw midzynarodowych. Bezpored-
nie lub porednie zaangaowanie najwaniejszego podmiotu wadzy w pastwie
ogranicza rol i wpyw innych organw w obszarze stosunkw zewntrznych,
w szczeglnoci ministra spraw zagranicznych lub ambasadora. Do wewntrznych
organw zaangaowanych w proces stosunkw midzynarodowych pastwa
poza gow pastwa nale: rzd, premier, minister spraw zagranicznych, inni
ministrowie, parlament. Do organw zewntrznych zaliczamy: misje specjalne,
stae przedstawicielstwa dyplomatyczne, misje przy organizacjach midzynaro-
dowych, przedstawicielstwa handlowe, misje wojskowe, urzdy konsularne, in-
stytuty kultury i orodki informacji. Jednoczenie organami staymi s ambasady,
poselstwa, urzdy konsularne, stae misje przy organizacjach midzynarodowych
i inne stae przedstawicielstwa oraz misje. Natomiast misje ad hoc o charakterze
dyplomatycznym, jak np. delegacje biorce udzia w konferencjach midzynaro-
dowych, przedstawiciele pastwa w rnych komisjach midzynarodowych i inne
misje specjalne maj charakter tymczasowy [zob. Sutor 1996: 3965; o-Nowak
2008: 120129].
Kompetencje gowy pastwa w zakresie stosunkw zewntrznych wynikaj
z tradycji, zasad ustrojowych przyjtych w danym pastwie oraz prawa zwycza-
jowego. Katalog funkcji gowy pastwa w obszarze polityki zagranicznej i stosun-
kw midzynarodowych obejmuje m.in.: reprezentowanie pastwa w na pasz-
czynie midzynarodowej w ramach wizyt pastwowych, ocjalnych i roboczych;
strzeenie suwerennoci pastwa, powoywanie i odwoywanie przedstawicieli
dyplomatycznych, przyjmowanie listw uwierzytelniajcych i odwoywanie akre-
dytowanych przedstawicieli dyplomatycznych innych pastw, ratykowanie i wy-
powiadanie umw midzynarodowych, podejmowanie decyzji o stanie wojny.
Rzd, jako jeden z gwnych organw wadzy wykonawczej, jest instytucj
dziaajc na rzecz bezpieczestwa pastwa i kierowania jego polityk zagranicz-
n. Rwnie pozycja szefa rzdu w ksztatowaniu polityki zagranicznej pastwa
rni si odniesieniu do przyjtych rozwiza ustrojowych (np. w systemie prezy-
denckim czy kanclerskim, w monarchiach absolutnych). W przypadku Polski pre-
mier sprawuje oglne kierownictwo w dziedzinie stosunkw z innymi pastwami,
upowaniony jest do prowadzenia rokowa, oraz zawierania umw midzynaro-
dowych wymagajcych nastpnie ratykacji. Ponadto ma prawo, w porozumie-
niu z prezydentem, do mianowania i dymisjonowania ambasadorw i staych
przedstawicieli przy ONZ.
Minister spraw zagranicznych wraz z podlegym mu resortem odpowiada za
caoksztat polityki zagranicznej pastwa, jest zwierzchnikiem suby zagranicz-
nej. Do jego kompetencji nale przede wszystkim: opracowanie zaoe i gw-
nych kierunkw polityki zagranicznej pastwa, reprezentowanie pastwa na
paszczynie midzynarodowej, ochrona interesw pastwa i jego obywateli za
granic, rozwijanie wsppracy midzynarodowej z innymi pastwami i organiza-
cjami midzynarodowymi, koordynacja aktywnoci wszystkich organw pastwa
uczestniczcych we wsppracy midzynarodowej, utrzymywanie kontaktw
z przedstawicielami akredytowanymi w pastwie przyjmujcym. Do organw
uczestniczcych w procesie ksztatowania polityki zagranicznej pastwa nale
rwnie m.in. ministrowie obrony narodowej czy gospodarki, w obszarach ze-
wntrznych aspektw waciwych im resortom.
Parlamenty porednio i bezporednio wpywaj na polityk zagraniczn i ak-
tywno dyplomatyczn pastw. A czyni to szczeglnie poprzez: oglny nadzr
i ustalanie celw polityki zagranicznej, kompetencje budetowe, wyraanie zgody
na ratykowanie umw midzynarodowych, rozwijanie wsppracy dwustronnej
i wielostronnej z parlamentami innych pastw. W ramach de do wzmocnienia
demokratycznej legitymizacji dziaa UE parlamenty narodowe zyskay na mocy
Traktatu z Lizbony wpyw na unijny proces legislacyjny.
Wrd organw zewntrznych skadajcych si na sub zagraniczn pa-
stwa najstarsz form dyplomacji s misje specjalne (ad hoc). Maj one cza-
sowo ograniczony mandat, uzaleniony od realizacji okrelonych dziaa oraz na
drodze porozumienia miedzy zainteresowanymi pastwami. W skad misji ad hoc
moe wchodzi jedna osoba lub grupa osb. Charakter misji specjalnych mog
mie delegacje na konferencje midzynarodowe. Rola misji specjalnych systema-

tycznie wzrasta, nale do nich: wizyty pastwowe przywdcw pastw, spotka-
nia na szczycie, ocjalne i robocze wizyty na wysokim szczeblu, delegacje na o-
cjalne uroczystoci: koronacje, pogrzeby, czy luby, wizyty prywatne osobistoci
pastwowych.
Stae misje dyplomatyczne (ambasady, poselstwa) nazywane s rwnie
przedstawicielstwami czy placwkami dyplomatycznymi. Dziaaj one na tere-
nie pastwa przyjmujcego i kierowane s przez waciwego upenomocnione-
go przedstawiciela dyplomatycznego. Konwencja Wiedeska wyrnia trzy klasy
szefw misji. Ambasadorowie i nuncjusze papiescy (I) oraz posowie, ministrowie
i internuncjusze (II) s mianowani przez gowy pastw i akredytowani przy go-
wach pastw, natomiast chargs daaires (III) akredytowani s przez ministrw
spraw zagranicznych pastw wysyajcych przy ministrach spraw zagranicznych
pastw przyjmujcych.
Wszyscy szefowie misji dyplomatycznych akredytowani w pastwie przyjmu-
jcym tworz korpus dyplomatyczny, na ktrego czele stoi dziekan. Rola dziekana
sprowadza si do reprezentowania korpusu, a take ochrony immunitetw i przy-
wilejw dyplomatw.
Do funkcji staych misji dyplomatycznych naley m.in. reprezentacja pastwa
wysyajcego w pastwie pobytu; ochrona interesw pastwa wysyajcego
i jego obywateli w pastwie przyjmujcym; prowadzenie rokowa z rzdem pa-
stwa przyjmujcego; monitorowanie wydarze w pastwie pobytu za pomoc
wszelkich dozwolonych metod i informowanie o tym pastwa wysyajcego oraz
wspieranie i rozwijanie przyjaznych stosunkw midzy pastwami.
Geneza przedstawicielstw pastw przy organizacjach midzynarodowych
wie si z utworzeniem poselstw przy Lidze Narodw. Ich zadaniem jest ochro-
na interesw pastw wysyajcych na forum organizacji midzynarodowych (np.
przy ONZ czy NATO) oraz utrzymanie staej wsppracy i uzgadnianie wsplnych
stanowisk z innymi pastwami czonkowskimi. Mog mie charakter tymczasowy
lub stay. Organizacje midzynarodowe stanowi podstawow paszczyzn dyplo-
macji wielostronnej.
Wrd misji wojskowych moemy wyrni te, majce uprawnienia do ogl-
nej reprezentacji pastwa, oraz misje wysyane na podstawie umw o pomocy
i wsppracy wojskowej, ktrych zadania s ograniczone do wsppracy i repre-
zentacji pastwa w sferze militarnej. Przykadem staych misji wojskowych o cha-
rakterze oglnej reprezentacji pastw byy misje Stanw Zjednoczonych, Wielkiej
Brytanii, Francji i ZSRR akredytowane przy Sojuszniczej Radzie Kontroli Niemiec
w Berlinie, istniejce do chwili zjednoczenia Niemiec w 1990 r. [Bierzanek, Symo-
nides 1995: 163].
Urzdy konsularne peni funkcje zwizane przede wszystkim z ochron in-
teresw pastwa wysyajcego i jego obywateli, wspieraniem rozwoju stosun-
kw handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych, monitorowaniem
sytuacji w kraju przyjmujcym, wystawianiem paszportw, wiz i dokumentw
podry, udzielaniem pomocy swoim obywatelom w sprawach spadkowych
i sdowych, dziaaniami o charakterze notariusza i urzdnika stanu cywilnego.
Konwencja wiedeska o stosunkach konsularnych wyrnia cztery klasy urzdw

konsularnych: konsulat generalny, kierowany przez konsula generalnego; kon-
sulat, kierowany przez konsula; wicekonsulat kierowany przez wicekonsula oraz
agencja konsularna kierowana przez agenta konsularnego. Podstaw penienia
funkcji przez kierownika urzdu konsularnego s listy komisyjne, na ktre pa-
stwo przyjmujce udziela zgody w drodze tzw. exequatur. Okrelaj one jego ran-
g, siedzib i okrg konsularny. Obok instytucji konsula zawodowego wystpuje
rwnie instytucja konsula honorowego. Moe nim by obywatel pastwa wysy-
ajcego lub trzeciego, ale najczciej konsul honorowy jest obywatelem pastwa
przyjmujcego. W odrnieniu od zawodowych konsuli nie pobiera on uposae-
nia za swoj prac. Konsulaty RP, kierowane przez konsuli honorowych funkcjo-
nuj obecnie w Wielkiej Brytanii (m.in. w Bristolu i na Giblartarze), udzielaj one
jedynie informacji w zakresie wiz, paszportw, obywatelstwa i spraw prawnych.
5.3. Ewolucja form wsppracy midzynarodowej

Wsppraca midzynarodowa zakada, pomimo rozbienoci, przewag wspl-
nych interesw zaangaowanych w ni podmiotw. Powstaje ona wwczas, gdy
dostosowuj oni swoje zachowania do faktycznych bd przewidywalnych prefe-
rencji innych podmiotw. Wsppraca deniowana jest rwnie jako wielokrot-
no relacji pomidzy aktorami, nie opierajcych si na przymusie bd potrze-
bie, lecz legitymowanych w kontekcie midzynarodowych instytucji i organizacji.
Wrd rde i czynnikw warunkujcych wspprac pomidzy podmiotami
stosunkw midzynarodowych wymienia si m.in.:
1) absolutne korzyci, ktre motywuj aktorw do podjcia i realizacji wsppra-
cy;
2) im bardziej wzrasta liczba aktorw w systemie midzynarodowym, tym mniej-
sze s perspektywy wsppracy;
3) gotowo podjcia wsppracy uzaleniona jest od oczekiwa z ni zwiza-
nych, im wiksze jest prawdopodobiestwo i trwao przyszych kooperacyj-
nych dziaa aktorw, tym bardziej wzrasta rwnie szansa na biec wsp-
prac;
4) midzynarodowe reimy inicjuj i wspieraj wspprac; postpowanie zgod-
nie z przyjtymi normami wzmacnia zarwno wiedz uczestnikw stosunkw
midzynarodowych o swoich zachowaniach, jak rwnie wsplne szanse na
czerpanie z niej korzyci, w rezultacie wzrasta stopie przewidywalnoci ich
dziaa;
5) rozmiar i trwao wsppracy determinuje rwnie pozycja/sia, tzw. epi-
stemic communi es grup ekspertw, jak w procesie podejmowania decyzji
przypisuj im poszczeglni aktorzy;
6) asymetria w podziale wadzy i wpyww pomidzy podmiotami stosunkw
midzynarodowych jest czynnikiem uatwiajcym wspprac wwczas, gdy
towarzyszy jej wyksztacenie si hierarchicznych zalenoci midzy nimi, a sil-
niejsi aktorzy motywuj sabszych do kooperacji perspektyw korzyci i na-

grd [Woyke 2000: 451].
Wsppraca midzynarodowa moe by realizowana na paszczynie relacji bi-

lateralnych (dwustronnych) oraz mul lateralnych (wielostronnych). Jej przedmiot
stanowi kwes e polityczne, gospodarcze, wojskowe, spoeczne, kulturalne i in.
Na paszczynie bilateralnej pastwa realizuj dziaania wypywajce z ich
potrzeb i interesw, wynikajce z okrelonych celw realizowanej polityki zagra-
nicznej. Ich tre i forma obejmuje: sporadyczne bd systematyczne kontakty,
obejmujce okrelone dziedziny relacji dwustronnych, wizi sojusznicze lub in-
tegracyjne, oparte na wrogoci, neutralnoci bd partnerstwie. Stosunki dwu-
stronne realizowane s zarwno na paszczynie formalnej (przybierajc podsta-
w traktatow), jak i nieformalnej (bez odpowiednich regulacji prawnomidzyna-
rodowych). Zazwyczaj traktaty midzypastwowe reguluj caoksztat stosunkw
dwustronnych: aspekty wsppracy politycznej i gospodarczej, w obszarze kultury
i edukacji, kwes e prawne, wojskowe, sprawy dotyczce wsplnej granicy, itp.
Ponadto stanowi take podstaw dla konsultacji na rnych szczeblach w spra-
wach zwizanych z wzajemn wspprac. Rwnie kwes e szczegowe w zakre-
sie obustronnych relacji s przedmiotem wzajemnych umw [Kuniar 2006: 139].
Cech charakterystyczn stosunkw midzynarodowych XX w. by wzrost po-
wiza i traktatw midzyrzdowych. Wynikao to z nasilenia si kwes i, wyma-
gajcych kooperacji i wzajemnych uzgodnie, a zarazem bdcych przedmiotem
ywotnego zainteresowania pastw. Wielostronne koalicje, z punktu widzenia ich
uczestnikw, maj na celu optymalizacj dziaa oraz zwielokrotnienie narodo-
wych korzyci. Dynamiczny rozwj spoecznoci midzynarodowej, rozszerzenie
si dziedzin wsppracy pastw, wzrost wspzalenoci, przy gwatownym po-
stpie technologicznym, spotgowa przekonanie o wymykaniu si spod kontroli
pastw coraz wikszej iloci istotnych, z punktu widzenia interesw spoecznych
sfer i procesw.
Do klasycznych form wielostronnej wsppracy midzynarodowej nale
organizacje midzynarodowe oraz sojusze. Pastwa z reguy tworz sojusze dla
maksymalizacji swojej siy w sytuacji zagroenia, bd w celu zrwnowaenia
zagroenia stwarzanego przez inne pastwa. Podstaw wikszoci sojuszy jest
wsppraca wojskowa. Sojusz jest przymierzem pastw, w ktrym na gruncie
umowy midzynarodowej zobowizuj si one do kooperacji w okrelonych
dziedzinach oraz do obrony wsplnych interesw i udzielenia pomocy wzajem-
nej (NATO, Organizacja Ukadu Warszawskiego, SEATO, CENTO, ANZUS). Coraz
czciej ich funkcje wychodz poza klasyczne odstraszanie i powstrzymywanie,
zmiana natury zagroe bezpieczestwa determinuje realizowanie operacji sta-
bilizacyjnych poza obszarem traktatowym (out of area), a take nawizywanie
wsppracy midzyregionalnej.
Najbardziej trwaym rezultatem i przejawem stosunkw midzynarodowych
s organizacje midzynarodowe, szerzej omwione w rozdziale 4. S one przede
wszystkim narzdziem interesw i de swoich czonkw, a kierunek ich dzia-
ania zaley w duej mierze od siy oddziaywania poszczeglnych aktorw (co
widoczne jest na przykadzie organizacji midzyrzdowych takich jak UE, ONZ,

czy NATO). Organizacje midzynarodowe, oddziaujc na polityk wewntrzn
i zagraniczn pastw, s wspczenie niezbdnym elementem systemu midzy-
narodowego.
Wielostronny dialog na istotne tematy midzynarodowe odbywa si w ra-
mach zwoywanych przez rzdy i organizacje midzynarodowe konferencji, kt-
rych tradycje sigaj redniowiecznych soborw, czy dziewitnastowiecznych
kongresw [Sutor 1996: 260]. Rezultatem rokowa w toku konferencji s za-
zwyczaj jej uchway, ktre mog mie charakter niewicy lub wicy pastwo
bezporednio, bd po ratykacji.
Wyzwaniom midzynarodowym podporzdkowane s tzw. globalne kon-
ferencje, zwoywane pod egid ONZ. Ich tematyka wynika z roli Narodw Zjed-
noczonych w obszarze utrzymania pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego
oraz respektowania praw czowieka. Konferencje globalne powicone s kwe-
s om zwizanym z negatywnymi konsekwencjami procesw globalizacyjnych,
nowym adem w polityce wiatowej, su wyznaczaniu globalnych norm i ram
dla rozwizywania transnarodowych wyzwa i problemw, np. praw czowieka
(Wiede: 1993), zrwnowaonego rozwoju (Johannesburg: 2002, Rio+20: 2012).
Wraz z zacienianiem wsppracy midzynarodowej nastpowaa jej stopnio-
wa instytucjonalizacja, czego przykadem s procesy zachodzce w GATT i KBWE.
GATT jest Ukadem Oglnym w sprawie Taryf Celnych i Handlu wszed w ycie
w 1948 r. W 1994 r. w Marakeszu w ramach Rundy Urugwajskiej GATT powoano
wiatow Organizacj Handlu (WTO) jako now organizacj, zastpujc dawne
mechanizmy, a GATT sta si jednym z jej porozumie. WTO dy do liberalizacji
midzynarodowego handlu dobrami i usugami, prowadzi polityk inwestycyjn
wspierajc handel, rozstrzyga spory dotyczce wymiany handlowej i przestrze-
gania praw wasnoci intelektualnej. Na gruncie Konferencji Bezpieczestwa
i Wsppracy w Europie (KBWE) w 1994 r. powstaa Organizacja Bezpieczestwa
i Wsppracy w Europie (OBWE). OBWE dziaa zgodnie z zasadami i zaoeniami
zawartymi w Akcie Kocowym KBWE z 1975 r. i w karcie paryskiej z 1990 r. Do
zasad tych nale, oprcz promocji rodkw budowy zaufania midzy pastwami
europejskimi, rwnie ustanowienie siatki bezpieczestwa, ktra ma agodzi
konikty rodkami pokojowymi. OBWE skupia 30% czonkw ONZ, nalecych
do rnych kultur i religii trzech kontynentw, w tym wszystkie pastwa czon-
kowskie NATO, UE, Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbiorowym, WNP, pi-
ciu z szeciu czonkw Szanghajskiej Organizacji Wsppracy, jak i piciu staych
czonkw Rady Bezpieczestwa. Tym samym dysponuje ona istotnym potencja-
em, sucym midzynarodowej aktywnoci, zwaszcza w obszarze cywilnych in-
strumentw zarzdzania kryzysowego.
Reimy midzynarodowe s rodzajem instytucji, ktre su ksztatowaniu
si kooperacyjnych zachowa zarwno pastwowych, jak i pozapastwowych
uczestnikw stosunkw midzynarodowych. W myl denicji Stephena Krasnera
reimy midzynarodowe to zasady, normy i procedury decyzyjne, wedug ktrych
nastpuje zbieno oczekiwa podmiotw w okrelonym obszarze relacji mi-
dzynarodowych.
Reimy midzynarodowe tworz nieformalne ramy dla wielostronnej wsp-

pracy midzynarodowej. Powstaj w wyniku przewiadcze uczestnikw co do
potrzeby i rezultatw wsplnych dziaa w perspektywie czasu. Opieraj si na
okrelonych oczekiwaniach zaangaowanych stron co do wzajemnych reakcji,
polepszaj dialog pomidzy uczestnikami i jednoczenie obniaj koszty trans-
akcji. Punktem wyjcia dla powstania reimw jest interes aktorw w ksztato-
waniu rozwiza wobec wsplnych problemw (politycznych, ekonomicznych,
spoecznych i ekologicznych). Reimy stwarzaj moliwo ich przezwycienia
poprzez wypracowanie szerokiego wachlarza sposobw i regu dziaania, ktre
w okrelonych obszarach zostaj zinstytucjonalizowane. Pozwala to na uatwie-
nie porozumienia i pogodzenie sprzecznych interesw pomidzy uczestnikami.
Spory i konikty rozstrzygane s na poziomie formalno-administracyjnym. Rei-
my stanowi zatem proces zinstytucjonalizowanej regulacji koniktw pomidzy
uczestnikami stosunkw midzynarodowych, w ktrym dochodzi do zintensy-
kowania i powizania relacji midzyspoecznych i midzypastwowych. Prowadzi
on, zwaszcza w krajach wysoko uprzemysowionych do wielu porozumie i re-
gulacji, ktre umoliwiaj koordynacj midzynarodowej wsppracy i reguluj
dziaania w okrelonych obszarach, suce caoci.
Reimy umacniaj przewidywalno zachowa uczestnikw stosunkw mi-
dzynarodowych zarwno przez spoeczne praktyki, jak i prawo zwyczajowe. Przy-
kadem s tu wielostronne regulacje stosunkw gospodarczych (GATT, porozu-
mienia w sprawie surowcw, konwencja Narodw Zjednoczonych o prawie mo-
rza z 1982 r.), jak i ukad o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej czy wyksztacenie
kultury regulowania koniktw w ramach procesu KBWE.
Reimy midzynarodowe wypracowywane s w ramach konferencji lub orga-
nizacji midzynarodowych, na forum ktrych rozwija si dyplomacja wielostron-
na. Niektre z nich mog mie charakter stay, tak jak Konferencja Rozbrojenio-
wa obradujca w Genewie i mog negocjowa kilka kolejnych konwencji. Czsto
zgoda mocarstw jest niezbdnym warunkiem podpisania traktatu o charakterze
powszechnym, tak jak w przypadku na przykad Ukadu o przestrzeni kosmicznej
z 1967 r. czy Ukadu o nierozprzestrzenianiu si broni jdrowej z 1968 r. W nie-
ktrych przypadkach ustanowieniu powszechnego reimu nie towarzyszy zgoda
wikszoci czonkw spoecznoci midzynarodowej, jak np. Ukad Antarktyczny
z 1959 r. pierwotnie podpisany przez 12 pastw [Sur 2012: 326].
Wzrost znaczenia midzynarodowych forw mona zaobserwowa na przy-
kadzie tzw. spotka na szczycie. Spotkania na szczycie szefw pastw i rzdw
Wsplnot Europejskich z czasem przeksztaciy si w form zinstytucjonalizowa-
n Rad Europejsk [dalej RE]. RE jest najwaniejsz instytucj decyzyjn UE,
okrela wytyczne i kierunki rozwoju integracji pastw czonkowskich. Spotkania
na szczycie mog przybra posta niesformalizowanych ugrupowa w celu koor-
dynacji i konsultacji wanych biecych problemw, ktre pojawiaj si w syste-
mie midzynarodowym.
Do najbardziej aktywnych gremiw pastw wysoko uprzemysowionych w ob-
szarze midzynarodowych stosunkw walutowych i nansowych naley grupa
G7 (Kanada, Japonia, Francja, Niemcy, Wochy, Wielka, Brytania i USA). Tematyka
obrad organizowanych od 1975 r. regularnych spotka grupy G7 obejmuje nie

tylko zagadnienia zwizane z kondycj wiatowego systemu gospodarczego, ale
rwnie stanem bezpieczestwa midzynarodowego oraz pomoc rozwojow.
Czonkostwo opiera si na wsplnych wartociach demokratycznych i na ochro-
nie praw czowieka. W 1994 r. doczya Rosja przeksztacajc G7 w G8. Nastpnie
formua spotka ulega dalszemu poszerzeniu w grup G20. Punktem inicjujcym
poszerzenie dialogu sta si kryzys gospodarczy w Azji Wschodniej.
Grupa krajw G20 formalnie powstaa we wrzeniu 1999 r. podczas spotka-
nia ministrw nansw krajw grupy G7. Jej skadem objto 11 krajw: Argenty-
n, Australi, Brazyli, Chiny, Indie, Indonezj, Kore, Meksyk, Arabi Saudyjsk,
Republik Poudniowej Afryki, Turcj oraz ca Uni Europejsk. Do prac grupy
zaprasza si m.in. Szwajcari, Szwecj i Egipt oraz przedstawicieli EBC, MWF, B
i IMFC. W szczycie waszyngtoskim i londyskim G20 w 2008 i 2009 wziy udzia
rwnie Hiszpania i Holandia. Spotkania odbywaj si przy udziale ministrw -
nansw i szefw bankw centralnych, a od 2008 r. przywdcw pastw grupy
G20. G20 stanowi forum dialogu pomidzy gospodarkami wschodzcymi i wyso-
ko rozwinitymi. Pastwa zrzeszone w G20 tworz rodzaj klubu lobbystycznego.
Inicjatywy wypracowane na forum grupy s nastpnie forsowane na forum naj-
waniejszych instytucji midzynarodowych: Midzynarodowego Funduszu Walu-
towego, ONZ czy OECD. Pozycja G20 jako najwaniejszego forum rozwizywania
globalnych problemw umocniona zostaa w obliczu wyzwa kryzysu nansowe-
go z 2007 r.
W 1964 r. na Konferencji Narodw Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UN-
CTAD) utworzono grup G-77, stanowic luno powizany blok pastw rozwija-
jcych si, majcy na celu obron interesw Trzeciego wiata. Wyoniona z G77
grupa G24 reprezentuje kraje rozwijajce si Afryki, Europy, Azji oraz Ameryki
aciskiej na forum Midzynarodowego Funduszu Walutowego [Chrabonszczew-
ska 2004: 303304].
Nowsz form wsppracy wielostronnej jest grupa gospodarek wschodz-
cych BRICS (czyli Brazylia, Rosja, Indie, Chiny oraz od 2011 r. Republika Poudnio-
wej Afryki). Termin BRICS wprowadzi Jim ONeill w 2003 r. w raporcie banku
Goldman Sachs. Wraz ze wzrostem politycznego i gospodarczego znaczenia tych
krajw domagaj si one reformy struktury zarzdzania midzynarodowymi in-
stytucjami nansowymi oraz ONZ, w celu odzwierciedlenia zmian i odpowiedzi
na wyzwania w gospodarce wiatowej.
W obliczu zmian zachodzcych na forum midzynarodowym w wyniku in-
tensywnych procesw globalizacyjnych mowa jest o tzw. zarzdzaniu globalnym
(global governace). Pocztki global governance wi si z pracami komisji do
spraw zarzdzania globalnego (The Commission on Global Governance) powo-
anej w 1992 r. pod patronatem Sekretarza Generalnego ONZ, ktrej zadaniem
byo przygotowanie strategii, pozwalajcej na lepsz koordynacj wsppracy
midzynarodowej w globalizujcym si wiecie. W lad za ni powoano Komisj
ds. Global Governance. W opublikowanym w 1995 r. raporcie Nasze globalne s-
siedztwo mianem global governance okrelono cao wysikw nakierowanych
na rozwizywanie problemw globalnych, monitorowanie zachodzcych w sferze
ponadnarodowej procesw oraz konsolidowanie przedstawicieli rodowiska mi-

dzynarodowego. Global governance rozumie si najczciej jako reguy i zasady,
wedug ktrych ksztatowany jest pozimnowojenny porzdek midzynarodowy
oraz instytucje, ktre je wyznaczaj w celu przezwyciania globalnych proble-
mw. Gwn rol peni tu przede wszystkim wszechstronna wsppraca pastw
w ramach systemu bezpieczestwa zbiorowego Organizacji Narodw Zjednoczo-
nych. Karta NZ jest rdem wspczesnego porzdku midzynarodowego wyzna-
czajc zasady globalnego wspistnienia. Trzon zarzdzania globaln gospodark
stanowi instytucje powstae w ramach tzw. systemu z Bre on Woods Mi-
dzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank wiatowy i GATT/WTO. Ponadto, w zarz-
dzaniu globalnym wzrasta rola wspomnianej wyej wsppracy pastw w ramach
grupy G20, a take korporacji transnarodowych.
Rozdzia 6
Systemy midzynarodowe
iich ewolucja
W rozdziale szstym omwione zostan kolejno kwes e zwizane z pojciem

i typami systemw midzynarodowych oraz zagadnienia wice si z rozwojem
systemw midzynarodowych.
6.1. Pojcie systemu midzynarodowego

Koncepcja systemu stosowana jest w zasadzie we wszystkich dziedzinach nauki
oraz praktyki i odnoszona do zjawisk, obiektw oraz procesw wystpujcych
w naturze (np. system soneczny), jak i tworzonych przez ludzi (np. system spo-
eczny, ekonomiczny).
Pojcie systemu kojarzy si przede wszystkim z okrelon caoci, ktrej
elementy (skadniki) s odpowiednio zorganizowane (wspzalene). W szerokim
ujciu system to ukad jednostek, obiektw lub czci poczonych jak form
regularnych relacji. Jednostki reaguj ze sob, zmiana zachodzca w jednej z nich
powoduje zmiany we wszystkich pozostaych. Interakcje midzy czciami syste-
mu powoduj, e zachowuje si on zwykle w sposb regularny, istniej bowiem
pewne schematy jego dziaania [Mingst 2006: 85].
Na system skadaj si: elementy, struktura, granica, wejcia, wyjcia, konwer-
sja wewntrzsystemowa, sprzenie zwrotne i homeostaza, tj. zdolno systemu
do utrzymywania dynamicznej rwnowagi ze swym rodowiskiem.
Elementy systemu to najmniejsze czci skadowe zoonej caoci jak jest
system midzynarodowy. Wyrnia si nastpujce elementy systemu: systemy
uczestnikw, ktre skadaj si gwnie z pastw; system stosunkw lub oddziay-
wa, ktrych elementami s stosunki lub interakcje uczestnikw; systemy rl, na
ktre skadaj si role speniane przez uczestnikw, np. rola mocarstwa; systemy
6. Systemy midzynarodowe iich ewolucja 111
wyznacznikw powodujcych dziaanie uczestnikw, jak czci skadowe rzeczy-

wistoci wewntrzpolitycznej i midzynarodowej oraz systemy zjawisk i proce-
sw midzynarodowych.
Struktur systemu mona okreli jako rodzaj wspzalenoci i oddziaywa
midzy elementami systemu, koniecznymi, aby mg on naleycie funkcjonowa.
Sposb ich uporzdkowania, a take ilo i jako oddaj istot i charakter syste-
mu midzynarodowego. W przypadku pojedynczego uczestnika stosunkw mi-
dzynarodowych struktura ma bezporedni wpyw na jego miejsce w systemie,
odgrywane role oraz moliwoci dziaa i oddziaywa. Struktura okrela bowiem
dynamiczny model zachowa poszczeglnych podmiotw ich miejsce zmienia
si wraz ze zmian struktury systemu. Od usytuowania w strukturze systemu mi-
dzynarodowego zaley czsto skala niezalenoci podmiotu, rezultaty jego dzia-
a i oddziaywa [o-Nowak 2006: 140].
Granica systemu oddziela system od otoczenia. System to obszar funkcji
znajdujcy si wewntrz granicy. Otoczenie to wszystko to, co znajduje si na
zewntrz granicy, a wic poza systemem. rodowisko jest czci otoczenia sys-
temu, stanowi tak jego cz, ktra pozostaje w zwizkach przyczynowych z sys-
temem midzynarodowym.
Wejcia systemu to luki w jego granicy, przez ktre system ulega wpywom
otoczenia, za wyjcia systemu to luki w jego granicy, poprzez ktre system
dziaa na swoje otoczenie.
Konwersja wewntrzsystemowa to proces przetwarzania bodcw odbie-
ranych przez system midzynarodowy na jego reakcje. Konwersja czy wejcia
i wyjcia systemu.
Sprzenie zwrotne to relacja midzy wyjciami i wejciami systemu, a wic
proces przetwarzania przez rodowisko midzynarodowe bodca wysanego
przez system (rodowisko przetwarza bodziec wysany przez system i decyduje si
na jakie zachowanie wzgldem systemu). Sprzenia zwrotne mona podzieli
na ujemne i dodatnie. Dodatnie wystpuj wtedy, gdy kierunki wyjcia i wejcia
s zgodne, to znaczy, gdy rodowisko midzynarodowe udziela poparcia dziaaniu
podjtemu przez system. Ujemne wystpuj wwczas, gdy kierunki wejcia i wyj-
cia nie s zgodne co do swego kierunku.
Homeostaza stanowi funkcj konwersji i sprze zwrotnych. Jest to zdolno
systemu do utrzymania stanu rwnowagi, tj. do wytwarzania mechanizmw li-
kwidujcych zakcenia, ktre naruszyyby jego stabilno. Oglnie mona stwier-
dzi, e jeeli zakcenie rwnowagi systemu jest niewielkie, to system bez tru-
du upora si z zadaniem przywrcenia tej stabilnoci. Jeeli jednak rwnowaga
zostanie zakcona w sposb bardzo powany, to zdolnoci regulacyjne systemu
mog zosta przekroczone i ulegnie on zniszczeniu lub przeksztaceniu [Pietra
1986: 116121].
W literaturze przedmiotu nie istnieje oglna, powszechnie akceptowana de-
nicja systemu midzynarodowego.
Moemy przyj za Teres o-Nowak, e system midzynarodowy to okre-
lona cao, ktr tworz uczestnicy systemu, waciwe im interakcje oraz inte-
rakcje ze rodowiskiem zewntrznym [o-Nowak 2000: 59].
112 6. Systemy midzynarodowe iich ewolucja
System midzynarodowy jest zjawiskiem dynamicznym i zachowuje tosa-

mo dopki funkcjonuje kombinacja zmiennych go tworzcych. Z kolei rwno-
waga systemu trwa tak dugo, jak dugo uczestnicy go konstruujcy postrzegaj
istniejcy ad jako korzystny dla siebie.
System ogldany od wewntrz jest zespoem zintegrowanych elementw,
a ogldany od zewntrz stanowi spjn cao zdoln do utrzymywania rwno-
wagi ze rodowiskiem. Skada si on z rozrnialnych elementw powizanych
w struktur i oddzielonych granic od rodowiska. rodowisko zewntrzne sys-
temu to wszystko, co znajduje si poza granicami systemu i jest zwizane z syste-
mem. W rodowisku mona wyrni czynniki, ktre oddziauj na system, lecz
same nie podlegaj oddziaywaniu systemu (zmienne niezalene) i czynniki od-
dziaujce oraz same podlegajce oddziaywaniu ukadu (zmienne zalene).
J. Kukuka do zmiennych niezalenych zalicza: a) uczestnikw stosunkw mi-
dzynarodowych, b) struktury systemu o charakterze formalnym (np. sojusze)
i nieformalnym (np. ugrupowania nieformalne), c) czynniki rodowiska systemu
(naturalne, ekonomiczne, polityczne, wojskowe, ideologiczne i in.), ktre maj
wpyw na rodki i moliwoci dziaania uczestnikw na struktury systemu.
Z kolei do zmiennych zalenych zalicza: a) pozycj i rol midzynarodow
uczestnikw, b) stabilno lub niestabilno systemu, c) zdolno kontrolowania
rodowiska. Zmienne niezalene i zmienne zalene warunkuj charakter celw
i wartoci tyche systemw, decydujc o mechanizmach, ktre ksztatuj typy
i czstotliwo interakcji [Kukuka 1978: 166, 181].
Natomiast T. o-Nowak do zmiennych niezalenych zalicza: uczestnikw sto-
sunkw midzynarodowych, struktury systemu (np. sojusze, ukady) i cechy ro-
dowiskowe (naturalne, wojskowe, polityczne, technologiczne).
Do zmiennych zalenych natomiast: pozycje i role uczestnikw stosunkw
midzynarodowych, stabilno bd niestabilno systemu oraz zdolno kontro-
lowania rodowiska (wpywania na nie). Zmienne niezalene i zalene warunkuj
charakter celw i wartoci systemw, decyduj o mechanizmach ksztatujcych
ich rodzaje, czstotliwo interakcji i innych parametrach [o-Nowak 2006: 135].
Do uchwycenia zjawisk przenikania i wpywania wzajemnego midzy syste-
mem a rodowiskiem su pojcia wejcia i wyjcia systemu.
Schemat 6.1. Oznaczenie systemu
oddziaywanie oddziaywanie
wejciowe wyjciowe
system
rdo: opracowanie wasne.

Wpyw otoczenia na rozpatrywany system okrela si jako oddziaywanie wej-

ciowe, miejsce za, w ktrym dochodzi ono do systemu jako wejcie. Wpyw
systemu okrela si jako oddziaywanie wyjciowe, miejsce za, w ktrym wycho-
dzi ono z systemu jako wyjcie.
Oddziaywania rodowiska na system, przechodzce przez wejcie, mona po-
dzieli na dania i poparcia, ktre wskazuj kierunek tego wpywu. dania funk-
cjonalne przyczyniaj si do osigania celw systemu i jego stabilizacji. Z kolei
dania dysfunkcjonalne (nadmierne, sprzeczne) staj si rdem napi w sys-
temie i utrudniaj osiganie jego celw. Wyodrbnia si take dania materialne
i normatywne (regulacji zachowania), zaangaowania si i powstrzymywania si.
Natomiast poparcia dzieli si m.in. na: materialne, polityczne, moralne i dyskret-
ne [Kukuka 1978: 166].
Do przetrwania systemu midzynarodowego konieczne jest utrzymanie rw-
nowagi, za co odpowiedzialny jest jeden z elementw systemu homeostat. Sys-
tem midzynarodowy znajduje si w fazie rwnowagi wwczas, gdy jego uczest-
nicy (gwnie pastwa) postrzegaj istniejcy w nim ad jako korzystny dla sie-
bie pod wzgldem ekonomicznym, terytorialnym, politycznym i cywilizacyjnym.
Swym zachowaniem wobec systemu i regu w nim obowizujcych legitymizuj
jego ksztat, struktur i rodzaje interakcji wewntrzsystemowych.
System midzynarodowy podlega okrelonym prawom funkcjonowania oraz
prawom rozwoju wyraajcym interakcje transformacyjne i ewolucj systemu.
Prawa funkcjonowania wyraaj ruch bez istotnych zmian jakociowych,
a nioscy jedynie zmiany ilociowe, ktre nie naruszaj struktury systemw i ich
podstawowych cech. Zasady te wyraaj procesy regulacyjne, majce zapewni
systemowi trwao i efektywno. Prawa ewolucji (rozwoju) z kolei obejmuj
ruch systemw, prowadzcy do zmian jakociowych i strukturalnych. Ruch sys-
temu midzynarodowego odbywa si w toku procesu interakcji elementw oraz
systemu i rodowiska. Jest to proces celowy, poniewa suy utrwalaniu i zmienia-
niu struktury systemu. Zmiany interakcji wpywaj na zachowanie systemu, jego
ruchliwo w czasie i przestrzeni, tzn. na jego powstanie, rozwj, przeksztacenia
i zanik [Kukuka 1978: 183].
Ruch systemu midzynarodowego symbolizuje proces przechodzenia od sta-
nu stabilizacji i rwnowagi do jego destabilizacji i upadku. Wan rol odgrywaj
tutaj zdolnoci regulacyjne i modykacyjne systemu. Zdolnoci te wane s we
wszystkich systemach midzynarodowych, gdy zapewniaj im cigo i zdol-
no wykonywania ich podstawowych funkcji. Trwao i efektywno ich funkcjo-
nowania zaley od stanu stabilnoci struktur oraz jakoci procesw dokonujcych
si w granicach danego systemu i jego podsystemach [o-Nowak 2006: 143].
Realici przypisuj zmian systemu midzynarodowego m.in. zmianom doty-
czcym samych podmiotw i zwizanych z nimi przeobraeniom ukadu si. Zmia-
ny liczby gwnych podmiotw lub stosunku si midzy nimi mog bowiem przy-
nie fundamentaln transformacj systemu midzynarodowego. Za takie zmia-
ny odpowiedzialne s wojny. Przykadowo w wyniku II wojny wiatowej nastpiy
gbokie zmiany ukadu si midzy czoowymi pastwami kapitalistycznymi. Wiel-
ka Brytania i Francja wyszy z wojny osabione, a ich rola midzynarodowa zostaa

znacznie pomniejszona. Niemcy i Wochy z kolei przegray wojn i zostay pozba-
wione instrumentw siy wojskowej, a ich konkurencyjno gospodarcza zostaa
sprowadzona prawie do zera. Na tym tle zarysowaa si szczeglna pozycja dwch
najwikszych mocarstw ZSRR i USA. System midzynarodowy uleg fundamen-
talnej zmianie: wiat wielobiegunowy zosta zastpiony przez dwubiegunowy.
6.2. Typy systemw midzynarodowych

System midzynarodowy jest postrzegany jako podstawa interakcji wszystkich
lub wikszoci jego uczestnikw oraz podsystemw systemu globalnego. Dla jego
funkcjonowania istotne s subsystemy (podsystemy), tzn. wydzielone ze wzgldu
na zasig lub przedmiot zorganizowane caoci, o charakterze integracyjnym lub
dezintegracyjnym, wzgldem systemu globalnego.
System midzynarodowy mona podzieli na podsystemy wedug nastpu-
jcych kryteriw:
kryterium funkcjonalne: midzynarodowy system polityczny (subsystemy
polityczne np. system pastw demokratycznych, system pastw autokra-
tycznych), midzynarodowy system ekonomiczny (subsystemy ekonomiczne
np. system pastw wolnorynkowych, system pastw z gospodark central-
nie planowan) oraz midzynarodowy system kulturowy (subsystemy cywili-
zacyjne np. islamski, zachodni, chiski itd.),
kryterium zasigu przestrzennego: subsystemy lokalne, regionalne, konty-
nentalne, transregionalne i transkontynentalne,
kryterium podmiotowo-przedmiotowe: np. bezpieczestwa, gdzie wyodrb-
nia si subsystemy bezpieczestwa uniwersalnego, ponadregionalnego i re-
gionalnego (ONZ, NATO, Ukad Warszawski),
kryterium wyznacznikw cywilizacyjno-kulturowych: geoekonomiczne cen-
tra systemu (core), czyli miejsca akumulacji bogactwa, obszary peryferyjne
systemu (periphery), tj. dostawcy surowcw i taniej siy roboczej oraz ppe-
ryferia (semi-periphery), powizane gospodarczo z centrami, lecz sabiej roz-
winite i penice wobec nich funkcje usugowe,
kryterium koncentracji potencjaw: systemy jednobiegunowe, dwubie-
gunowe lub wielobiegunowe.
W systemie jednobiegunowym tylko jedno pastwo (majce status super-

mocarstwa) jest zdolne do okrelania i narzucania pozostaym uczestnikom kon-
kretnych regu zachowa. Struktura takiego systemu jest z reguy hierarchiczna.
Jeli chodzi o rodzaj relacji midzy pozostaymi uczestnikami s to zwykle relacje
podporzdkowania, cho wsppraca wedug okrelonych regu jest warunkiem
wysokiej sprawnoci takiego systemu.
Schemat 6.2. System jednobiegunowy
Pastwo
Pastwo Pastwo
pastwo
A CC
supermocarstw
supermocarstwo
o
Pastwo
Pastwo pastwo
Pastwo
BB DD
rdo: Zenderowski 2006: 440.
W systemie dwubiegunowym dwa pastwa supermocarstwa s zdolne

kontrolowa lub wpywa na zachowania i polityk pastw swojej strefy, a jed-
noczenie utrzymywa stan rwnowagi midzy sob i zdominowanymi przez
siebie blokami (gwnie stan rwnowagi militarnej). Supermocarstwa s zorien-
towane na zniszczenie jednego z nich. W ich zachowaniach dominuj reguy
gry o sumie zerowej, poniewa dysponujc potencjaem broni jdrowej nie
mog jej uy racjonalnie. Konikt midzy supermocarstwami ma zazwyczaj
charakter werbalny.
Schemat 6.3. System dwubiegunowy
supermocarstwo supermocarstwo
rdo: R. Zenderowski 2006: 440.
W systemie wielobiegunowym istnieje wiele niezalenych orodkw zdolnych

do okrelania regu zachowa i dystrybucji wadzy. W przypadku, gdy osi syste-
mu midzynarodowego s trzy mocarstwa, jego stabilno moliwa jest wtedy,
gdy potencja jednego z nich (A) jest wikszy ni potencjay pozostaych dwch
mocarstw (B i C). Pozwala on bowiem zapobiec prbom zdominowania go przez
pozostae dwa pastwa. Aby system sprawniej funkcjonowa, powinno go two-
rzy co najmniej pi mocarstw poczonych wsplnymi wartociami, okrelonym
rodzajem sprze, interesami i wol utrzymania istniejcego status quo [o-
-Nowak 2006: 177].
Schemat 6.4. System wielobiegunowy
Mocarstwo A Mocarstwo B
Mocarstwo C
rdo: R. Zenderowski 2006: 440.
kryterium stopnia polaryzacji systemu i wzajemnych zalenoci wyrnia

si system midzynarodowy zbudowany na sztywnej strukturze zalenoci
(system hegemoniczny) i system midzynarodowy o lunej strukturze zale-
noci.
W systemie hegemonicznym sia i stopie identykacji interesw poszcze-

glnych pastw z interesem hegemona i systemu jako caoci jest rezultatem
przymusu zastosowanego do skorygowania zachowania niepodanego z punk-
tu widzenia hegemona. Niemniej jednak podporzdkowanie si poszczeglnych
pastw hegemonowi wynika moe rwnie z oportunizmu, a wic przekonania,
e wybr taki daje wiksze poczucie bezpieczestwa pastwu. Przewaga hege-
mona powinna wyraa si w trzech podstawowych sferach: ekonomicznej,
militarnej i politycznej (np. staroytne Ateny, Rosja za panowania cara Piotra I,
Francja za czasw Ludwika XIV). W literaturze przedmiotu wyrnia si hegemo-
ni dobrotliw, zapewniajc pastwom zalenym ycie w pokoju, za ktrego
utrzymanie najwiksz cen paci hegemon oraz hegemoni zoliw, dokuczli-
w i uznawan przez uzalenione od niej pastwa za uciliw.
Pojcie hegemonii naley odrni od pojcia imperium (de imperial-
nych). Hegemon nie dy do narzucenia innym jednolitego porzdku, organizacji
spoecznej, politycznej i ekonomicznej. Jego celem jest sprawowanie kontroli nad
pozostaymi uczestnikami systemu midzynarodowego. Natomiast imperia cha-
rakteryzuje ekspansja na obszarach niekoniecznie ociennych i ustanawianie tam,
zwykle si, wasnego porzdku. Istot imperium jest panowanie nad poddanymi
obszarami i narodami bezporednio, drog inkorporacji lub faktycznego sprawo-
wania peni wadzy, czy te w formie daleko posunitej satelizacji (np. imperium
Aleksandra Wielkiego, imperium rzymskie, ad imperialny Jzefa Stalina) [Stefa-
nowicz 1996: 125].
System o lunej strukturze to system skonsolidowanego przywdztwa tzw.
hegemonia konsensualna, w ktrym brak jest si zdolnych do skutecznego na-
rzucania swej woli innym. Wszyscy uczestnicy dysponuj peni praw, niezalenie
od ogranicze, jakie narzuca im bycie w systemie. Decyzje podejmowane w ra-
mach subsystemu s najczciej wypadkow interesw wszystkich uczestnikw

(np. USA przed podjciem jakiejkolwiek akcji militarnej szukaj wsparcia, choby
politycznego, innych uczestnikw) [Zenderowski 2006: 442].
6.3. Funkcjonowanie irozwj systemw

midzynarodowych
a) System wes alski
Za pocztek nowoytnego systemu midzynarodowego uznawany jest koniec
wojny trzydziestoletniej (16181648) zwizany z zawarciem tzw. traktatw west-
falskich. Tworzyy one formalnoprawn podstaw funkcjonowania pastw opar-
t na zgodzie wszystkich europejskich wadcw do uznania prawa kadego z nich
do panowania nad wasnym terytorium, przy powstrzymaniu si od jakichkolwiek
form ingerencji ze strony pozostaych. System opiera si na nastpujcych dwch
zasadach:
rwnoci prawnej goszcej, e pastwa suwerenne s w sensie formalnym
rwne wobec prawa. Przejawiao si to m.in. poprzez implementacj zasady
wolnoci mrz, tj. rwnego prawa pastw do korzystania z obszarw mor-
skich w celu eglugi i rybowstwa w miejsce wczeniejszych tendencji do za-
waszczania sobie prawa wycznoci handlu i eglugi na okrelonych szlakach
morskich (np. Hiszpania i Portugalia pretendoway do wycznoci eglugi
i handlu z Indiami i Ameryk),
rwnowagi politycznej jej realizacja miaa zapobiec sytuacji, w ktrej wrd
formalnie rwnych pastw jedno nadmiernie wyrasta swoj potg nad po-
zostae (poprzez zwyciskie wojny lub powizania dynastyczne), co mogoby
doprowadzi do hegemonii politycznej, a w rezultacie zagrozi zasadzie rw-
noci prawnej [Bierzanek, Symonides 2001: 4546].
System wes alski legitymizowa formy rzdzenia w pastwach i wzmacnia

zasad cuius regio eius religio (czyj kraj tego wyznanie), a co za tym idzie pozy-
cj wadzy wieckiej, ktra moga decydowa o tym, jaka religia obowizywaa
na danym terytorium. Formalnie gwarantami porzdku midzynarodowego byli
wszyscy sygnatariusze traktatu wes alskiego jako przedstawiciele suwerennych
pastw. De facto o wszystkim decydoway mocarstwa pocztkowo Anglia, Au-
stria, Francja, a pniej rwnie Prusy i Rosja (tzw. Pentarchia).
b) System wiedeski
Porzdek midzynarodowy uksztatowany na mocy decyzji Kongresu Wiede-
skiego (padziernik 1814czerwiec 1815) zosta oparty na:
zasadzie legitymizmu, ktra bya prb stabilizacji rzdw monarchicznych
jako pochodzcych od Boga i stanowicych naturalny punkt odniesienia dla
adu wewntrznego i midzynarodowego,
zasadzie rwnowagi si, ktra miaa nie dopuci do sytuacji, gdy jedno z mo-
carstw dy do dominacji, zagraajc tym samym bezpieczestwu pozostaych
[Dobrzycki 2006: 66].
Stosunek pomidzy zasad rwnowagi si a wsplnym poczuciem legitymi-

zmu zosta wyraony w dwch nastpujcych porozumieniach:
o Czwrprzymierzu podpisany 20 listopada 1815 r. w Paryu sojuszniczy
traktat midzy Austri, Wielk Brytani, Rosj i Prusami. Zamiarem stron
umowy byo zapewnienie pokoju w Europie i niedopuszczenie do kolejnych
dziaa zbrojnych. Artyku szsty traktatu gosi, e pod auspicjami monar-
chw bd odbyway si w okrelonych terminach spotkania waciwych
ministrw dla oceny problemw pokoju i wsppracy midzynarodowej
[Dobrzycki 1996: 30],
o witym Przymierzu, ktrego sygnatariuszami byy Prusy, Austria i Rosja, za
inicjatorem car Aleksander I. wite Przymierze, do ktrego przystpoway
inne pastwa (Anglia nie podpisaa Aktu witego Przymierza, jednak braa
udzia w jego pracach. W 1818 r. przyjto Francj, w wyniku czego powstaa
tzw. Pentarchia czyli Picioprzymierze), miao sta na stray legitymizmu i ist-
niejcego porzdku polityczno-terytorialnego w Europie.
Zesp powiza, jaki zaakceptowali uczestnicy Kongresu Wiedeskiego okre-

lany jest w literaturze przedmiotu jako system kolektywno-paternalistyczny. Do
jego zasad zalicza si:
kolektywizm, tzn. utworzenie kooperujcego ze sob koncertu mocarstw
odpowiedzialnego za ad terytorialny, polityczny oraz globalne bezpiecze-
stwo,
rwnowag, tj. takie uoenie stosunkw midzy mocarstwami, aby adne
nie osigno strategicznej przewagi nad pozostaymi,
paternalizm, ktrego istota sprowadzaa si do zapewnienia przez mocarstwa
bezpieczestwa caej Europie, jak i pastwom rednim oraz maym (nierzadko
wbrew woli ich narodw i wadcw),
jedno aksjologiczn, tzn. eksponowanie i obron konserwatywnego syste-
mu wartoci, majcego odzwierciedlenie w pogldach na rda wadzy (Bg),
zasady jej sprawowania i tradycjonalizmu (np. rewolucja jako bunt przeciwko
naturze i Bogu),
europocentryzm, to system poprzez ktry, mimo wyranie europejskiego
charakteru, nie ukrywano zamiaru regulacji stosunkw midzynarodowych
w wymiarze powszechnym [Paruch, Trembicka 1996: 2527].
System utworzony na Kongresie Wiedeskim wykaza du trwao, istnia

przez czterdzieci lat (tj. do wojny krymskiej), a pewne jego elementy zachoway
si a do koca lat 60. XIX wieku.
Najwaniejszym dla europejskiego adu midzynarodowego rezultatem woj-
ny krymskiej (Rosja stara si z Turcj, Wielk Brytani i Francj 18541856; Prusy
byy neutralne w tej wojnie, Austria za braa udzia w wymiarze politycznym

jako uzgadniajca plan pokojowy) by ostateczny upadek sojuszu witego Przy-
mierza, gdy po przeciwnych stronach stary si w niej pastwa tworzce jego
podstaw.
Traktat paryski (30 marca 1856) prbowa jeszcze utrzyma zrby syste-
mu wiedeskiego, zastpujc ideologiczne cele witego Przymierza pojciem
Koncertu Europejskiego i europejskiego prawa narodw. Rozpocz si w ten
sposb proces prowadzcy w cigu najbliszych dwch dekad do rekonstrukcji
sojuszy i ksztatowania si nowego systemu w Europie. Ostateczny kres epo-
ki kongresu wiedeskiego stanowiy cztery wojny europejskie (wojna Sardynii
i Francji przeciw Austrii w 1859 r., wojny Prus i Austrii z Dani, Prus z Austri i Prus
z Francj), ktre doprowadziy do zjednoczenia Woch i Niemiec oraz wyonienia
nowego ukadu si na kontynencie. Powstanie 18 stycznia 1871 r. Cesarstwa Nie-
mieckiego miao podstawowe znaczenie dla europejskich i globalnych stosunkw
midzynarodowych [Dobrzycki 1996: 57, 138].
Pierwsz prba stworzenia nowego ukadu europejskiego byo zwizanie si
sojuszu trzech cesarzy: Niemiec, Rosji i Austro-Wgier w latach 18721873. Trzej
monarchowie deklarowali zachowanie, a jeli trzeba, narzucenie pokoju w Euro-
pie. W praktyce sojusz funkcjonowa w ograniczonym stopniu.
W stosunkowo krtkim czasie doszo do wyksztacenia si struktury bloko-
wej. Naprzeciw siebie stany dwie koalicje: powoane na przeomie lat 70. i 80.
XIX w. Trjprzymierze zoone z Niemiec, Austro-Wgier i Woch (zwizek Nie-
miec i Austro-Wgier zawizany w 1879 r., rozszerzony o Wochy traktat zosta
zawarty w Wiedniu 20 maja 1882 r. i mia charakter obronny) oraz sformowa-
ne ostatecznie w 1907 r. Trjporozumienie w skadzie: Francja, Wielka Brytania
i Rosja (pierwszym ogniwem sta si sojusz francusko-rosyjski zawizany w latach
18911894, sojusz francusko-angielski z 1904 r. i angielsko-rosyjski z 1907 r.).
W istot systemu blokowego wpisane byy nastpujce elementy:
zobowizanie do automatycznego udzielenia pomocy napadnitemu sojusz-
nikowi,
zobowizanie do zachowania koalicyjnej lojalnoci, tj. niezawieranie separaty-
stycznego pokoju,
denie do pozyskania pastw rednich i maych, co zwikszao potencja ko-
alicji i ograniczao moliwo wybuchu koniktu od drobnego incydentu,
pragnienie zmiany istniejcego status quo w przypadku Francji odzyskanie
utraconych w 1870 r. na rzecz Niemiec Alzacji i Lotaryngii ziem, opanowanie
przez Rosj portw czarnomorskich, rozszerzenie przez Austro-Wgry wpy-
ww na Bakanach.
Dekompozycji ukadu si w Europie towarzyszyy nowe zjawiska w systemie

midzynarodowym. Stosunki midzynarodowe zaczy si charakteryzowa
znacznie bogatsz siatk interakcji midzy pastwami i pojawieniem si rde
nowych koniktw. Rozwj ekonomiki i techniki, rewolucja przemysowa i pro-
dukcyjna na masow skal nasiliy poszukiwania rynkw zbytu, rywalizacj i nie-
ufno midzy mocarstwami, walk o strefy wpyww i zwizane z nimi zmienne

alianse i ukady [Dobrzycki 1996: 304].
c) system wersalski
W wyniku I wojny wiatowej doszo do rozpadu Austro-Wgier i osmaskiej Turcji
oraz upadku kaiserowskich Niemiec, co wpyno na zmian ukadu si w Europie.
Klska pastw centralnych w 1918 r. umoliwia zwyciskim mocarstwom kon-
struowanie nowego systemu stosunkw midzynarodowych, ktrego podstawy
zarysowano na konferencji pokojowej w Paryu (zwanej wersalsk, 18 stycznia28
czerwca 1919). Konferencja toczya si w gronie pastw zwyciskich z decydujc
rol czterech mocarstw (kwadrumwirat): USA, Anglii, Francji i Woch (w rozstrzy-
ganie pewnych kwes i bya rwnie zaangaowana Japonia). Pastwom pokona-
nym (Niemcom, Austrii, Bugarii, Wgrom i Turcji) przedstawiono gotowe teksty
traktatw [Szymborski 2006: 136].
System wersalski skada si zarwno z formalnych traktatw, organizacji i in-
stytucji, jak te idei i nowych zasad stosunkw midzynarodowych. Ustanowiono
now struktur terytorialn Europy i stworzono system bezpieczestwa zbioro-
wego, ograniczajcy prawo uciekania si do wojny i zobowizujcy do pokojo-
wego regulowania sporw midzynarodowych oraz stosowania sankcji wobec
pastwa dopuszczajcego si agresji. Pakt Ligi Narodw wczono do traktatw
pokojowych jako ich nierozdzieln cz (Pakt Ligi Narodw podpisany 28 czerw-
ca 1919 r., wszed w ycie wraz z traktatem wersalskim 20 stycznia 1920 r.). Miao
to podkrela, e nowy ad wiatowy oparty zostanie na trwaych zasadach pra-
wa midzynarodowego uznanych odtd za normy rzeczywistego postpowania
rzdw. Immanentn cech adu wersalskiego byy normy i idee dotyczce sa-
mostanowienia narodw, budowy pokojowych stosunkw midzynarodowych,
bezpieczestwa zbiorowego i rozbrojenia [Dobrzycki 1996: 521].
System wersalski nawizywa do podstawowych rozwiza przyjtych przez
Kongres Wiedeski, czyli systemu kolektywno-paternalistycznego. Kolektywizm
przejawia si w wiodcej roli koncertu mocarstw zoonego z pocztkowo ze
zwyciskich pastw (Francja, Wielka Brytania, Wochy, USA, Japonia), a pniej
poszerzonego o Niemcy i ZSRR. Istota paternalizmu sprowadzaa si do utrzymy-
wania przez wikszo pastw tworzcych koncert mocarstw stref wpyww,
np. w postaci imperiw kolonialnych (Wielka Brytania, Francja).
Nieskuteczno systemu opartego na zaoeniu utrzymania pokoju przez pra-
wo bya jedn z przyczyn zburzenia systemu wersalskiego. O saboci systemu
wersalskiego wiadczyo rwnie to, i:
nie obj USA (we wrzeniu 1919 r. Senat odrzuci traktat wersalski, co zdecy-
dowao o powrocie do izolacjonizmu),
pozostawia Rosj Radzieck na marginesie tworzonego systemu (ZSRR
wstpi do Ligi Narodw w 1934 r., zosta jednak wykluczony po ataku na
Finlandi),
do 1926 r. poza Lig Narodw pozostaway Niemcy (wystpiy z niej w 1933 r.),
nie uwzgldnia midzynarodowych aspiracji Japonii (z Ligi Narodw wyst-
pia w 1933 r.) i Woch (w 1937 r. opuciy Lig Narodw), co determinowao
te pastwa do podjcia dziaa majcych na celu zmian ukadu si na swoj

korzy.
Sabo przyjtych rozwiza w ramach systemu wersalskiego skutkowa-

a uksztatowaniem si w Europie labilnej rwnowagi si midzy pastwami osi
(Niemcy, Wochy, Japonia), Zwizkiem Radzieckim (przejawiajcym denia hege-
monistyczne), Wielk Brytani i Francj, a USA (prowadzcymi polityk izolacji).
Zdaniem W. Szymborskiego w przededniu wybuchu II wojny wiatowej moemy
mwi w Europie o rwnowadze jednobiegunowej z dominujc pozycj III Rze-
szy i rozproszeniem siowego potencjau pozostaych mocarstw europejskich
[Szymborski 2006: 139140].
d) system dwubiegunowy (okres zimnej wojny)

Cech systemu midzynarodowego po II wojnie wiatowej bya koncentracja siy
politycznej i militarnej wok dwch orodkw, ktre z uwagi na swj potencja
i moliwoci oddziaywania uzyskay status przywdczy (USA i ZSRR). W systemie
dwubiegunowym pozostae pastwa byy podporzdkowane swoim liderom bez-
porednio i porednio, a zalenoci midzy nimi miay charakter ideologiczny, po-
lityczny, ekonomiczny i militarny. Wzgldna rwnowaga si midzy blokami opie-
raa si na parytecie strategiczno-militarnym i polityce odstraszania. Obie strony
(tzn. Wschd i Zachd) mimo ostrych napi i kryzysw nie dopuciy do bezpo-
redniego starcia zbrojnego [Malendowski, Mojsiewicz 1996: 191].
System midzynarodowy w okresie zimnej wojny uksztatowa si na dwch
paszczyznach:
1) formalnoprawnej sformuowanej w przyjtej na konferencji w San Francisco
(26 czerwca1945) Karcie Narodw Zjednoczonych, ktra sankcjonowaa sys-
tem bezpieczestwa zbiorowego, a jego legitymizacj powierzaa Organizacji
Narodw Zjednoczonych. Za jego sprawne funkcjonowanie miay by odpo-
wiedzialne mocarstwa: USA, ZSRR, Wielka Brytania, Francja i Chiny,
2) politycznej sformuowanej na bazie decyzji podjtych w Jacie (411 lutego
1945) i Poczdamie (17 lipca 2 sierpnia 1945), ktre stay si podstaw utwo-
rzenia dwch rywalizujcych ze sob blokw polityczno-wojskowych i gospo-
darczych (Wschodu i Zachodu) na czele ze Zwizkiem Radzieckim i Stanami
Zjednoczonymi.
Do waciwoci systemu dwubiegunowego w ujciu W. Szymborskiego

naleay:
trwao i rozlego czynnikw, ktre spowodoway wyksztacenia si no-
wego ukadu, tkwicych w charakterze historycznego rozwoju obu mocarstw
przywdczych oraz ich narodowych interesach,
reprezentowanie przez nie przeciwstawnych struktur spoeczno-politycznych
i ekonomicznych Zachodu (pluralizm, demokracja przedstawicielska, gospo-
darka rynkowa) i Wschodu (totalitaryzm, kierownicza rola par i komunistycz-
nych, gospodarka planowa),
podporzdkowanie temu podziaowi i przywdztwu supermocarstw niemal

wszystkich pastw rozwinitych i sporej czci wiata rozwijajcego si, co
podkrelao globalny zasig interesw USA i ZSRR,
kierowanie przez supermocarstwa zrnicowanym, lecz w stosunku do dru-
giej strony wzgldnie spoistym zespoem pastw (NATO, Ukad Warszawski),
istnienie wzgldnej strategicznej rwnowagi si pomidzy USA i ZSRR, ktra
zmniejszaa szans zwycistwa w ewentualnym globalnym starciu jdrowym
i zmuszaa do zachowania powcigliwoci pod grob totalnej zagady,
zredukowanie modelu rwnowagi si do dwch rywalizujcych ze sob mo-
carstw przywdczych/blokw,
przeplatanie si elementw wspzawodnictwa i wsppracy, ktre zapewnia-
o podstawow stabilizacj wiatowego ukadu si,
zwikszanie wasnej siy w sensie absolutnym i relatywnym, ktre przybrao
posta wycigu zbroje,
pozyskiwanie sojusznikw w wiecie (w ramach sojuszy wielostronnych i uka-
dw dwustronnych) w celu zapewnienia sobie ich partnerskiego wspdzia-
ania (ewentualnie podporzdkowania) z uwagi na globalny zasig rywalizacji
i niemono opierania si wycznie na wasnych siach,
wyodrbnianie zagadnie i rejonw ywotnych do utrzymania rwnowagi.
Do obszarw o nadrzdnym znaczeniu dla obu stron naleaa Europa. ZSRR
zalicza do tej kategorii Azj rodkow, subkontynent indyjski i Chiny, nato-
miast USA Bliski Wschd, rejon Oceanu Indyjskiego, stref Pacyku i pkul
zachodni [Szymborski 2006: 141142]
Zimna wojna zakoczya si wraz z zaamaniem si systemu dwubiegunowe-

go. Poprzedzi je kryzys i destrukcja wiatowego komunizmu wywoujce reakcj
acuchow, w wyniku ktrej nastpi rozpad struktur systemu realnego socja-
lizmu, jesie ludw oraz zjednoczenie Niemiec. Swoj dziaalno zakoczyy
RWPG (28 czerwca 1991) i Ukad Warszawski (1 lipca 1991). Postpujca w latach
19901991 dezintegracja struktur pastwowych Zwizku Radzieckiego przyczy-
nia si do jego formalnego upadku (26 grudnia 1991). Przestao funkcjonowa
jedno z dwch ogniw systemu dwubiegunowego. Co znamienne, rozpad biegu-
na wschodniego dokona si w sposb pokojowy, nie za na drodze zbrojnego
koniktu oraz wieczcej go konferencji pokojowej, ktra nakreliaby podstawy
nowego porzdku. Spoeczno midzynarodowa po raz kolejny stana w obli-
czu koniecznoci budowy nowego systemu midzynarodowego [Malendowski,
Mojsiewicz 1996: 191].
Bibliografia cytowana
Balcerowicz B. (2010), Siy zbrojne w stanie pokoju, kryzysu, wojny, Warszawa.

Barston R.P. (2006), Modern Diplomacy, England.
Bezpieczestwo midzynarodowe. Teoria i praktyka, red. K. ukrowska, M. Grcik
(2006), Warszawa.
Biele S. (2010), Polityka w stosunkach midzynarodowych, Warszawa.
Bierzanek R., Symonides J. (1995), Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa.
Bryc A. (2008), Rosja w XXI wieku. Gracz wiatowy czy koniec gry, Warszawa.
Budnikowski A. (2003), Midzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa.
Cesarz Z., Stadtmller E. (1996), Problemy polityczne wspczesnego wiata, Wro-
caw.
Choronicki M. (2002), Terroryzm. Analizy i fakty, Krakw.
Chrabonszczewska E. (2004), Midzynarodowe organizacje nansowe, Warsza-
wa.
Cziomer E., Zyblikiewicz L.W. (2005), Zarys wspczesnych stosunkw midzyna-
rodowych, Warszawa.
Dobrzycki W. (1996), Historia stosunkw midzynarodowych w czasach nowoyt-
nych 18151945, Warszawa.
Dybczyski A. (2010), Stosunki midzynarodowe w perspektywie teoretycznej,
[w:] Wspczesne stosunki midzynarodowe, red. T. o-Nowak, Wrocaw.
Gilpin R. (1986), The Richness of the Tradi on of Poli cal Realism, [w:] Realism
and Its Cri cs, ed. R. Keohane, New York.
Gladis J.L. (1987), The long Peace: Inguires Into the History of the Cold War, Lon-
don.
Globalizacja a stosunki midzynarodowe, red. E. Haliak, R. Kuniar (2004), Byd-
goszczWarszawa.
Gralczyk W., Sawicki S. (2006), Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie,
Warszawa
Guzek M. (2001), Midzynarodowe stosunki gospodarcze. Zarys teorii i polityki
handlowej, Pozna.
Handwrterbuch Interna onale Poli k, hrsg. W. Woyke (2000), Opladen.
Hurrel A., Macdonald T. (2013), Ethics and Norms in Interna onal Rela ons, [w:]
Handbook of Interna onal Rela ons, ed. W. Carlsnaes, T. Risse, B.A. Simmons,
Los AngelesNew DehliSingaporeWashington.
124 Bibliografia cytowana
Jackson R., Srensen G. (2006), Wprowadzenie do stosunkw midzynarodo-

wych. Teorie i kierunki badawcze, Krakw.
Jean C. (2003), Geopolityka, Wrocaw.
Karda S. (2010), Aspekty transformacji systemowej w Rosji, [w:] Rosja. Reeksje
o transformacji, red. S. Biele, A. Skrzypek, Warszawa.
Kukuka J. (1978), Problemy teorii stosunkw midzynarodowych, Warszawa.
Kukuka J. (1984), Midzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa.
Kukuka J. (2000), Teoria stosunkw midzynarodowych, Warszawa.
Kukuka J. (2003), Wstp do nauki o stosunkach midzynarodowych, Warszawa.
Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut (2004), Wrocaw.
Leksykon wspczesnych midzynarodowych stosunkw politycznych, red. C. Moj-
siewicz (2000), Wrocaw.
o-Nowak T. (2006), Stosunki midzynarodowe. Teorie systemy uczestnicy,
Wrocaw.
o-Nowak T. (2010), Wspczesne stosunki midzynarodowe, Wrocaw.
Malone L.A. (2008), Interna onal Law, New York.
Midzynarodowe stosunki polityczne, red. M. Pietra (2006), Lublin.
Midzynarodowe stosunki polityczne, red. W. Malendowski, C. Mojsiewicz (1996),
Pozna.
Mingst K. (2006), Podstawy stosunkw midzynarodowych, Warszawa.
Organizacje w stosunkach midzynarodowych. Istota mechanizmy dziaania
zasig, red. T. o-Nowak (2004), Wrocaw.
Otok S. (2006), Geograa polityczna, Warszawa.
Pastwo we wspczesnych stosunkach midzynarodowych, red. E. Haliak, I. Po-
piuk-Rysiska (1995), Warszawa.
Parzymies S., Symonides J. (2012), Rola prawa midzynarodowego w rozwoju na-
uki o stosunkach midzynarodowych, Przegld Strategiczny, nr 1.
Pietra Z.J. (1986), Podstawy teorii stosunkw midzynarodowych, Lublin.
Przyborowska-Klimczak A. (1996), Prawo midzynarodowe publiczne. Wybr do-
kumentw, Lublin.
Rio+20, the United Na ons Conference on Sustainable Development, Rio de Ja-
neiro, Brazil 2012, [w:] h p://www.uncsd2012.org.
Rosja Pu na. Leksykon, red. A. Gowacki, A. Stpie-Kuczyska (2004), d.
Ruszkowski J. (2008), Ponadnarodowo jako postwes alski komponent sto-
sunkw midzynarodowych, [w:] Pnowes alski ad midzynarodowy, red.
M. Pietra, K. Marzda, Lublin.
Sobczyski M. (2006), Pastwa i terytoria zalene. Ujcie geograczno-politycz-
ne, Toru.
Staczyk J. (1996), Wspczesna pojmowanie bezpieczestwa, Warszawa.
Stefanowicz J. (1996), ad midzynarodowy. Dowiadczenie i przyszo, Warsza-
wa.
Stosunki midzynarodowe, red. W. Malendowski, C. Mojsiewicz (2004), Wrocaw.
Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, red. E. Haliak, R. Ku-
niar (2006), Warszawa.
Bibliografia cytowana 125
Suek M. (2004), Metody i techniki bada stosunkw midzynarodowych, War-

szawa.
Sur S. (2012), Stosunki midzynarodowe, Warszawa.
Sutor J. (1996), Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa.
Symonides J. (2009), Pastwa w procesie globalizacji, [w:] Pastwo w teorii i prak-
tyce stosunkw midzynarodowych, red. M. Suek, J. Symonides, Warszawa.
Szymborski W. (2006), Midzynarodowe stosunki polityczne, Bydgoszcz.
Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stoker (2006), Krakw.
Topolski I. (2013), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pastw Europy Wschodniej,
Lublin.
Wrblewski R. (2001), Pastwo w kryzysie, Warszawa.
Wspczesna gospodarka wiatowa. Gwne centra gospodarze, red. B. Much-
-Leszko (2005), Lublin.
Wspczesne stosunki midzynarodowe, red. T. o-Nowak (1995, 1997), Wro-
caw.
Wstp do teorii polityki zagranicznej pastwa, red. R. Ziba (2004), Toru.
Zenderowski R. (2006), Stosunki midzynarodowe. Vademecum, Wrocaw.
Zieliski E. (2006), Nauka o pastwie i polityce, Warszawa.
Zorska A. (2000), Ku globalizacji. Przemiany w korporacjach transnarodowych
i w gospodarce wiatowej, Warszawa.
Noty oautorach
Erhard Cziomer profesor zwyczajny od lat zwizany z krakowskim rodowiskiem

akademickim; kierownik Katedry Stosunkw Midzynarodowych w Krakowskiej
Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego (od 2005). Pracowa w Uniwer-
sytecie Ekonomicznym (19691983) i Uniwersytecie Jagielloskim (19832005)
w Krakowie. Swoje zainteresowania naukowe od ponad 40. lat koncentruje na
historii oraz wspczesnych aspektach stosunkw midzynarodowych ze szcze-
glnym uwzgldnieniem rozwoju wewntrznego oraz midzynarodowej roli
Niemiec (od koca pierwszej wojny wiatowej do czasw wspczesnych). Wie-
lokrotny stypendysta i profesor wizytujcy na uniwersytetach niemieckich (Bonn
i Jena); kierownik wielu zespow naukowo-badawczych i organizator szeregu
konferencji naukowych zarwno w kraju, jak i za granic. Jest autorem i wsp-
autorem ponad kilkuset pozycji naukowych oraz promotorem kilkunastu wypro-
mowanych doktorw w Uniwersytecie Jagielloskim i Krakowskiej Akademii. Do
najistotniejszych publikacji Profesora z ostatnich lat mona zaliczy m.in.:
Polityka zagraniczna Niemiec. Kontynuacja i zmiana po zjednoczeniu ze szcze-
glnym uwzgldnieniem polityki europejskiej i transatlantyckiej, Warszawa
2005,
Historia Niemiec wspczesnych 19452005, Warszawa 2006,
Polityka zagraniczna Niemiec w dobie nowych wyzwa globalizacji, bezpie-
czestwa midzynarodowego oraz integracji europejskiej po 2005 roku, War-
szawaKrakw 2010,
Rola Niemiec w kryzysie strefy euro po 2009 roku, Krakw 2013,
wspautorskie wraz z redakcja naukow:
Midzynarodowe bezpieczestwo energetyczne w XXI wieku, Krakw 2008,
Midzynarodowe stosunku polityczne podrcznik akademicki, Krakw 2008,
Bezpieczestwo midzynarodowe w XXI wieku. Wybrane problemy, Krakw
2010,
Kwartalnik Krakowskie Studia Midzynarodowe, Krakw 20062013.
W 2011 roku odznaczony zosta przez Prezydenta RP za osignicia naukowe
Krzyem Komandorskim z Gwiazd Orderu Odrodzenia Polski.
Bibliografia cytowana 127
Marcin Laso doktor habilitowany nauk humanistycznych w dyscyplinie nauk

o polityce. W roku 2002 ukoczy studia magisterskie w Instytucie Nauk Politycz-
nych i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie,
Studium Zarzdzania i Biznesu Katedry Ekonomii Stosowanej Uniwersytetu Ja-
gielloskiego. Jego zainteresowania naukowe, obejmujce zagadnienia sporw
i koniktw midzynarodowych, zaowocoway rozpraw doktorsk, obronion
w 2004 roku, pt.: Badania nad koniktem i pokojem midzynarodowym u pro-
gu XXI wieku, ze szczeglnym uwzgldnieniem Kosowa, napisan pod kierunkiem
prof. E. Cziomera.
Od 2005 roku wykada w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzew-
skiego; od omiu lat rozwija zainteresowania naukowe studentw jako opiekun
Koa Naukowego Studentw Stosunkw Midzynarodowych Krakowskiej Akade-
mii, w roku 2014 podj take obowizki prodziekana Wydziau Nauk o Bezpie-
czestwie Krakowskiej Akademii.
W prowadzonych badaniach koncentruje si na polityce zagranicznej i bez-
pieczestwa Polski, w szczeglnoci na udziale Polski w interwencji zbrojnej i pro-
cesie stabilizacji Iraku. Efektem tych prac byo przygotowanie licznych artykuw,
rozdziaw w monograach, udzia w konferencjach naukowych, jak i wydanie
ksiki pt.: Polska misja w Iraku. Uycie si zbrojnych jako rodka polityki zagra-
nicznej Rzeczpospolitej Polskiej na przykadzie interwencji w Iraku 20032008
(Krakw 2010), bdcej wraz ze zgromadzonym dorobkiem naukowym, dowiad-
czeniem dydaktycznym i organizacyjnym, podstaw procedury habilitacyjnej
przeprowadzonej w Uniwersytecie Jagielloskim w kwietniu 2012 roku. Publikac-
ja o wspomnianej wyej tematyce zostaa wydana take w Niemczech: Vorausset-
zungen und Folgen der Beteiligung Polens am Militreinsatz und Stabilisierungs-
prozess im Irak, Studien zur Interna onalen Poli k, Hamburg, He 2/2010.
Beata Molo doktor habilitowany nauk spoecznych w zakresie nauk o polityce,

profesor w Katedrze Stosunkw Midzynarodowych Krakowskiej Akademii im.
Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
Absolwentka kierunku Politologia Instytutu Nauk Politycznych i Stosunkw
Midzynarodowych Uniwersytetu Jagielloskiego. Stopie doktora nauk huma-
nistycznych w zakresie nauk o polityce uzyskaa w 2004 roku, a procedur habili-
tacyjn na Wydziale Stosunkw Midzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu
Jagielloskiego zakoczya w 2014 roku.
Prowadzi badania niemcoznawcze i midzynarodowe; koncentruje si na po-
lityce energetycznej Rosji i energetyczno-klimatycznej Unii Europejskiej, zajmuje
si rwnie polityk zagraniczn i energetyczno-klimatyczn wspczesnych Nie-
miec oraz uwarunkowaniami bezpieczestwa ekologicznego i klimatycznego.
Stypendystka DAAD (O o-Suhr-Ins tut fr Poli kwissenscha der Freien
Universitt, Berlin) i benecjentka grantu Narodowego Centrum Nauki. Wsp-
pracuje z Fundacj Friedricha Eberta w ramach Sieci Progresywnej (Progressives
Netzwerk Deutschland Polen 2020, Friedrich Ebert S ung). Autorka licznych
artykuw opublikowanych w Polsce i za granic, m.in.:
128 Bibliografia cytowana
Ressourcenkonikte, [w:] Handbuch Sicherheitsgefahren, T. Jger (Hrsg.),

Wiesbaden 2015,
Implica ons of the abandonment of nucler energy for the energy supply secu-
rity of Germany, Mul kulturlis Mhely Tanulmnyok 2, Hajdbrmny 2012,
Der deutsche Atom-Auss eg, EUROJournal pro management 2012, nr 1,
oraz monograi:
Polityka bezpieczestwa energetycznego Niemiec w XXI wieku, Krakw 2013,
Die Energiepoli k Deutschland im 21. Jahrhundert. Determinanten-Ziele-
-Massnahmen, Berlin 2014.
Anna Paterek doktor w zakresie nauk o polityce, adiunkt na Wydziale Prawa,

Administracji i Stosunkw Midzynarodowych oraz na Wydziale Nauk o Bezpie-
czestwie Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza-Modrzewskiego w Krakowie.
Absolwentka Instytutu Nauk Politycznych i Stosunkw Midzynarodowych Uni-
wersytetu Jagielloskiego. Stopie doktora nauk humanistycznych w zakresie
nauk o polityce, specjalno: stosunki midzynarodowe uzyskaa w 2006 roku na
Wydziale Stosunkw Midzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiello-
skiego na podstawie dysertacji pt.: Debata wok reformy Unii Europejskiej i jej
poszerzenia na wschd w Niemieckim Bundestagu XIV kadencji (19982002).
Specjalizuje si w badaniach nad uwarunkowaniami i wyzwaniami polityki
rozwojowej Niemiec oraz wspczesnymi aspektami procesu integracji europej-
skiej, jego pogbiania i poszerzania. W sferze jej zainteresowa badawczych znaj-
duje si rwnie midzynarodowa wsppraca rozwojowa oraz teoria stosunkw
midzynarodowych.
Stypendystka DAAD na Uniwersytecie w Dortmundzie oraz na Uniwersytecie
Georga-Augusta w Getyndze (Niemcy) w zakresie nauk politycznych, stosunkw
midzynarodowych i dziennikarstwa. Prowadzi wykady gocinne na Uniwersyte-
cie Kreteskim (Grecja), w Evangelische Hochschule Berlin (Niemcy) i Hochschule
fr entliche Verwaltung Bremen (Niemcy).

Współczesne Stosunki Międzynarodowe Wprowadzenie Cz. 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Współczesne Stosunki Międzynarodowe Wprowadzenie Cz. 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

WSPCZESNE

Recenzja: prof. zw. dr hab. Janusz Sawczuk

Rozdziay 1-4, 6: Beata Molo

Projekt okadki: Marcin Cziomer, realizacja: Oleg Aleksejczuk

Adiustacja: Halina Baszak-Jaro

Copyright by Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego

adna cz tej publikacji nie moe by powielana ani magazynowana

Skad: Oleg Aleksejczuk

Wstp (Erhard Cziomer) .............................................................................................7

Rozdzia 1. Pojcia i kategorie stosunkw midzynarodowych ..............................11

Rozdzia 2. Stosunki midzynarodowe jako dyscyplina naukowa ..........................30

Rozdzia 3. Czynniki ksztatujce stosunki midzynarodowe...................................48

Rozdzia 4. Uczestnicy stosunkw midzynarodowych ..........................................61

Rozdzia 5. Zasady i formy wsppracy midzynarodowej ......................................89

Rozdzia 6. Systemy midzynarodowe i ich ewolucja .......................................... 110

Bibliograa cytowana ........................................................................................... 123

Wspczesne stosunki midzynarodowe odzwierciedlaj caoksztat relacji mi-

Historia stosunkw midzynarodowych 19191991 (Cze II)

dzywojennego 19191939, jak te dyplomatyczny przebieg II wojny wiatowej

Midzynarodowe stosunki polityczne w XXI wieku (Cz III)

ANP Akademia Nauk Politycznych

W niniejszym rozdziale omwiona zostanie geneza i istota stosunkw midzyna-

1.1. Geneza, przedmiot iistota stosunkw

wych. Punkt zwrotny stanowio powstanie scentralizowanego pastwa narodo-

perialne, niezalene miasta-pastwa, faktorie handlowe, a w kocowym okresie

Wes alski system stosunkw midzynarodowych podlega procesowi trans-

darczych, handlowych i politycznych, wykorzystujcych nowe formy wsppracy,

Definicje stosunkw midzynarodowych

Przyjmuje si, e stosunki midzynarodowe to transgraniczne interakcje pod-

2) podmiotami mog by suwerenne pastwa i uczestnicy niesuwerenni,

Stosunki midzynarodowe to rzeczywisto, w ktrej funkcjonuj aktorzy

1.2. Funkcjonalne dziedziny stosunkw

midzynarodowe stosunki wojskowe (militarne),

Moemy przyj za Markiem Pietrasiem, e midzynarodowe stosunki po-

rozwiza moliwych do przyjcia dla kadej ze stron i kadej z nich przynosz-

owiatow i sportow, lecz take dynamizuj poda informacji, czsto stanowi

1.3. Podstawowe pojcia ikategorie wstosunkach

O treci polityki zagranicznej, jej celach i instrumentach oraz o sposobie,

wewntrzne odzwierciedlaj system wewntrzpastwowych interesw

Tabela 1.1. Wyznaczniki polityki zagranicznej pastwa

Interesy pastwa s podstaw jego polityki zagranicznej. W klasykacji inte-

Cele polityki zagranicznej klasykuje si na podstawie nastpujcych trzech

Podstawowe zadanie polityki zagranicznej polega na formuowaniu strategii

zagraniczny). rodki i metody gospodarcze staj si instrumentem polityki zagra-

Stosowanie rodkw psychospoecznych suy niekiedy dezinformacji, dywer-

Pastwa wykorzystuj rozmaite instrumenty w celu wywarcia wpywu w sto-

Kategori bezpieczestwa klasykuje si wedug kryteriw:

Kryzys w ujciu oglnym deniuje si jako faz funkcjonowania danego pod-

Natomiast pod pojciem kryzys midzynarodowy rozumie si stan destabi-

wojn domow lub wojn midzy pastwami ssiadujcymi z danym pa-

Nierozwizany kryzys moe przerodzi si w spr i konikt midzynarodowy.

ley wycznie w ges i wewntrznych organw pastwa (np. spory dotyczce

Spory midzynarodowe mog by rozwizywane na drodze dziaa wojen-

Spory midzynarodowe mog osign najostrzejsz form, tj. grob uycia

pleksu wojskowo-przemysowego; wystpowanie luki aspiracyjnej midzy pozio-

ny charakteru koniktw zbrojnych dominujc form koniktu zbrojnego stay

W literaturze przedmiotu mamy rwnie pojcie wojny asymetrycznej i in-

cel dziaania stron koniktu: wojna napastnicza (okrelon mianem wojny

Z kategori bezpieczestwa wie si pojcie pokoju. Pokj okrelany jest bar-

Pokj jest procesem w stosunkach midzynarodowych. Oznacza nie tylko

Stosunki midzynarodowe to rzeczywisto spoeczna, na ktr skadaj si

2.1. Instytucjonalizacja dyscypliny stosunki

Autonomiczna dyscyplina stosunkw midzynarodowych wyrosa na gruncie

Nauka o stosunkach midzynarodowych jako system bada, wiedzy nauko-