Sondaże Przedwyborcze A Wyniki Wyborów Parlamentarnych W Mołdawii W 2014 Roku

1
_______________________________________________________________________________
PRZEGLD
NAUKOWO-METODYCZNY
EDUKACJA
DLA
BEZPIECZESTWA
ROK IX NUMER 4/2015 (29)
Pozna 2015
2
_______________________________________________________________________________
Recenzenci dziaw
prof. dr hab. Grayna BARTKOWIAK psychologia
prof. dr hab. in. Jzef BUCZYSKI bezpieczestwo narodowe
prof. zw. dr hab. Magorzata DAREWICZ bezpieczestwo zdrowotne
prof. dr hab. Daniel FIC zarzdzanie
prof. zw. dr hab. Marceli KOSMAN bezpieczestwo narodowe, bezpieczestwo wewntrzne
prof. zw. dr hab. Micha PACHTA bezpieczestwo wewntrzne
prof. dr hab. Magorzata SUWIO pedagogika
Stali recenzenci zewntrzni

prof. zw. dr hab. in. Piotr Sienkiewicz
prof. zw. dr hab. in. Jarosaw Woejszo
prof. zw. dr hab. Irina Surina
prof. zw. dr hab. in. Bogdan Szulc
ks. prof. dr hab. Mirosaw Michalski
prof. dr Romualdas Povilaitis
prof. dr Tamara Tkacz
doc. dr Alena Doukov
dr Zlatica Hul`ov
dr Natalia Lymar
dr Juraj Madej
Redakcja naukowa
Ewa Misterska
Skad komputerowy
Marta Walachowska
Korekta jzykowa
Marta Ratajczak
Redakcja owiadcza, e wersj podstawow czasopisma jest wydanie papierowe.
Copyright 2015 by Edition

ydawnictwo Wyszej Szkoy Bezpieczestwa
All rights reserved
ISSN: 1899-3524
ydawnictwo Wyszej Szkoy Bezpieczestwa

ul. Orzeszkowej 1, 60-778 Pozna
tel. 61 851 05 18
e-mail: kierownik.wydawnictwa@wsb.net.pl
www.wsb.net.pl
Druk i oprawa
ESUS Agencja Reklamowo-Wydawnicza
ul. Wierzbicice 35, 61-855 Pozna
tel./fax. 61 835 35 36
www.esus.pl
3
_______________________________________________________________________________
SPIS TRECI
Wstp...................................................................................................................... 11
BEZPIECZESTWO NARODOWE ........................................................................ 19
Zagroenie przestpczoci cudzoziemcw w Polsce
(Anita ADAMCZYK) ............................................................................................... 21
Kierunki doskonalenia onierzy si zbrojnych RP z wychowania fizycznego
(Iwona DUDZIUK) .................................................................................................. 31
Cyberterroryzm mikki (cz. 1). Internet jako rdo informacji i funduszy
(Radosaw HENNIG ) ............................................................................................. 45
Reprezentacja interesw zwizkowych w systemie instytucjonalnym Unii
Europejskiej
(Bogusaw JAGUSIAK) ......................................................................................... 63
Wsppraca si zbrojnych RP z organami administracji lokalnej w zakresie
reagowania kryzysowego
(Marian KOPCZEWSKI, Tomasz SMAL) .............................................................. 77
rda informacji w obszarze bhp ujcie midzynarodowe
(Elbieta ROSZKO-WJTOWICZ) ........................................................................ 89
BEZPIECZESTWO WEWNTRZNE ................................................................. 113
Aktywno na rzecz bezpieczestwa i motywacje pro obronne modziey
na przykadzie dziaa legii akademickiej KUL
(Wojciech GIZICKI) .............................................................................................. 115
Strategic management of oil resources
(Marek . MICHALSKI ) ....................................................................................... 127
Nowe technologie w procedurach wyborczych. Uwagi na temat bezpieczestwa
elektronicznego gosowania
(Magdalena MUSIA-KARG)............................................................................... 139
ZARZDZANIE ..................................................................................................... 155
Genocyd 1915-1917 a jego wspczesna recepcja
(Piotr KWIATKIEWICZ)........................................................................................ 157
Zarzdzanie rnorodnoci w przedsibiorstwach. Przykad grupy Raben
(Elbieta LESIEWICZ).......................................................................................... 165
Sondae przedwyborcze a wyniki wyborw parlamentarnych w Modawii
w 2014 roku
(Magorzata SIKORA-GACA) .............................................................................. 175
Analiza sektora mikro, maych i rednich przedsibiorstw w Polsce na tle sektora
mikro, maych i rednich przedsibiorstw w wybranych krajach Unii Europejskiej
(Magda WOJDYA-BEDNARCZYK) ................................................................... 187
4
_______________________________________________________________________________
PEDAGOGIKA ...................................................................................................... 205

Zarzdzanie relacjami w szkoach wyszych elementem zarzdzania jakoci
ksztacenia
(Piotr GRUDOWSKI, Ilona ZIEMKIEWICZ-GAWLIK)......................................... 207
Analiza obszarowych i kierunkowych efektw ksztacenia na kierunku
ratownictwo medyczne w Polsce
(Piotr LESZCZYSKI, Joanna GOTLIB, Robert GAZKOWSKI,
Stanisaw WIEEWSKI, Arkadiusz WEJNARSKI) .......................................... 215
Nowe podejcie do budowania programw ksztacenia - stan wiedzy studentw
o efektach ksztacenia w wietle wynikw bada
(Joanna MICHALAK-DAWIDZIUK) ..................................................................... 227
Efekty ksztacenia studentw wyszej szkoy bezpieczestwa w aspekcie
zarzdzania w sytuacjach kryzysowych wyniki bada kocowych, cz. II
(Agnieszka NAPIERALSKA, Marian KOPCZEWSKI) ........................................ 243
PSYCHOLOGIA .................................................................................................... 263
Seniorzy wobec wspczesnych wyzwa technologii informacyjnych
i komunikacyjnych
(Olga Maria GRABOWSKA-CHENCZKE, Paulina Agnieszka MATYSIAK) ..... 265
Trema muzyczna jako czynnik psychologiczny zagraajcy w karierze artystycznej
koncepcje teoretyczne i przegld bada
(Micha KIERZKOWSKI, Rafa LAWENDOWSKI) .............................................. 279
Motywacja studentw do wyboru kierunku studiw
(Izabella KUST) .................................................................................................... 295
Ksztacenie kompetencji spoecznych w opinii studentw
(Izabella KUST) .................................................................................................... 317
Potrzeba poszukiwania dozna u modziey niedostosowanej spoecznie
(Marcin SZULC, Patrycja PAWLEWICZ) ............................................................ 335
BEZPIECZESTWO ZDROWOTNE .................................................................... 349
Przeywany stres przez rodzicw wychowujcych dzieci z nadpobudliwoci
psychoruchow
(Lucyna BOBKOWICZ-LEWARTOWSKA, Magdalena GIERS) ........................ 351
Ocena jakoci ycia skal MGI kobiet po porodzie fizjologicznym i ciciu cesarskim
(Grayna GEBUZA, Marzena KAMIERCZAK, Estera MIECZKOWSKA,
Magorzata GIERSZEWSKA, Iwona KALKOWSKA,) ........................................ 365
Stres w yciu czowieka ujcie teoretyczne
(Gabriela KOWALSKA, Barbara GRZYB) .......................................................... 379
Uwarunkowania i konsekwencje stresu zawodowego wrd pracownikw
Suby Wiziennej
(Dominik OLEJNICZAK, Katarzyna DOGOWSKA) ...................................... 389
5
_______________________________________________________________________________
Wybrane metody badania skutecznoci kolagenu w odniesieniu do stanu

wosw i skry
(Violetta TOMASZEWICZ, Jacek J. KLAWE, Magorzata SZADY-GRAD,
Maria CHRZANOWSKA)...................................................................................... 411
RECENZJE, SPRAWOZDANIA ........................................................................... 417
Recenzja ksiki autorstwa Barryego Rubina i Wolfganga G. Schwanitza
pt. Hitlerowcy, islamici i narodziny nowoytnego Bliskiego Wschodu.
Krakw 2013, s. 400
Recenzja ksiki autorstwa Borysa Bieriezowskiego pt. Zapiski wisielca,
Warszawa 2015, s. 364
6
_______________________________________________________________________________
7
_______________________________________________________________________________
CONTENTS
Introduction ........................................................................................................... 11
NATIONAL SECURITY .......................................................................................... 19
Crime threat of foreigners in Poland
(Anita ADAMCZYK) ............................................................................................... 21
Areas for improvement of the armed forces soldiers RP with physical education
(Iwona DUDZIUK) .................................................................................................. 31
Soft Cyberterrorism (Part. 1). Internet as a source of information and funds
(Radosaw HENNIG ) ............................................................................................. 45
The representation of the trade unions interests in the institutional system
of the European Union
(Bogusaw JAGUSIAK) ......................................................................................... 63
Polish armed forces cooperation with local government authorities in terms
of crisis response operations
(Marian KOPCZEWSKI, Tomasz SMAL) .............................................................. 77
The source of information in the field of OHS the international context
(Elbieta ROSZKO-WJTOWICZ) ........................................................................ 89
INTERNAL SECURITY ......................................................................................... 113
Activity for security and pro defensive motivation of youth at example of academic
legion actions KUL
(Wojciech GIZICKI) .............................................................................................. 115
Strategic management of oil resources
(Marek . MICHALSKI ) ....................................................................................... 127
New technologies in electoral procedures. Comments on the security topic
(Magdalena MUSIA-KARG)............................................................................... 139
MANAGEMENT .................................................................................................... 155
Genocide 1915-1917 and its contemporary perceptron
Diversity management in companies. Raben group example
(Elbieta LESIEWICZ).......................................................................................... 165
Pre-election polls and the results of parliamentary elections in Moldova in 2014
(Magorzata SIKORA-GACA) .............................................................................. 175
Analysis of the micro, small and medium-sized enterprises in Poland in comparison
with the micro, small and medium-sized enterprises in selected countries
of the European Union
(Magda WOJDYA-BEDNARCZYK) ................................................................... 187
8
_______________________________________________________________________________
PEDAGODY .......................................................................................................... 205

Relationship management in higher education element of quality management
education
(Piotr GRUDOWSKI, Ilona ZIEMKIEWICZ-GAWLIK)......................................... 207
Analysis of education effects on direction of emergency medical services in Poland
(Piotr LESZCZYSKI, Joanna GOTLIB, Robert GAZKOWSKI,
Stanisaw WIEEWSKI, Arkadiusz WEJNARSKI) .......................................... 215
New approach to study programme development results of surveys on students
knowledge of learning outcomes
(Joanna MICHALAK-DAWIDZIUK) ..................................................................... 227
Student learning outcomes of higher school safety in terms of crisis
management final results, part II
(Agnieszka NAPIERALSKA, Marian KOPCZEWSKI) ........................................ 243
PSYCHOLOGY ..................................................................................................... 263
Seniors against modern challenges of information technologies and
communications
(Olga Maria GRABOWSKA-CHENCZKE, Paulina Agnieszka MATYSIAK) ..... 265
Music stage fright as a psychological factor threatening in artistic career
theoretical concepts and research review
(Micha KIERZKOWSKI, Rafa LAWENDOWSKI) .............................................. 279
Students motivation for selecting a given field of study
(Izabella KUST) .................................................................................................... 295
Social competence training in students opinion
(Izabella KUST) .................................................................................................... 317
Need of sensation seeking in socially maladjusted youth
(Marcin SZULC, Patrycja PAWLEWICZ) ............................................................ 335
HEALTH SECURITY ............................................................................................ 349
Experienced stress by parents bringing up children with psychomotor hyperactivity
(Lucyna BOBKOWICZ-LEWARTOWSKA, Magdalena GIERS) ........................ 351
Quality of life assessment as a MGI scale of women after physiological childbirth
and cesarean section
(Grayna GEBUZA, Marzena KAMIERCZAK, Estera MIECZKOWSKA,
Magorzata GIERSZEWSKA, Iwona KALKOWSKA) ......................................... 365
Stress in human life theoretical approach
(Gabriela KOWALSKA, Barbara GRZYB) .......................................................... 379
Determinants and consequences of occupational stress among preason officers
and guards
(Dominik OLEJNICZAK, Katarzyna DOGOWSKA) ...................................... 389
9
_______________________________________________________________________________
Selected methods of research the efficacy of collagen in reference to the

condition of hair and skin
(Violetta TOMASZEWICZ, Jacek J. KLAWE, Magorzata SZADY-GRAD,
Maria CHRZANOWSKA)...................................................................................... 411
REVIEWS, REPORTS .......................................................................................... 417
Nazis, Islamists, and the Making of the Modern Middle East, Krakow 2013,
p. 400. Reviewed by Piotr Kwiatkiewicz
Boris Berezovsky, Autobiagraphical sketches.Warsaw 2015, p. 364.
Reviewed by Piotr Kwiatkiewicz
10
_______________________________________________________________________________
11
_______________________________________________________________________________
Wstp
Szanowni Pastwo, oddajemy do Pastwa rk kolejny numer kwartalnika

Przegld Naukowo-Metodyczny Edukacja dla Bezpieczestwa.
Poszczeglne prace o charakterze badawczym (osiem) i teoretycznym
(dziewitnacie), ujte zostay w 7 dziaw: bezpieczestwo narodowe,
bezpieczestwo wewntrzne, zarzdzanie, pedagogika, psychologia,
bezpieczestwo zdrowotne, oraz raporty, recenzje, sprawozdania.
W dziale bezpieczestwo narodowe przedstawiamy sze artykuw.
W pierwszym opracowaniu, Anita Adamczyk podejmuje zagadnienia zagroenia
przestpczoci cudzoziemcw w Polsce. Autorka zwraca uwag na fakt,
e w dobie zagroe asymetrycznych wzrasta potrzeba szybkiej i adekwatnej
reakcji do zaistniaego niebezpieczestwa. W takich sytuacjach, w celu szybkiego
zapobieenia skutkom klsk ywioowych lub katastrof, powoywane s Siy
Zbrojne, ktrych zadaniem jest rwnie ochrona bezpieczestwa wewntrznego
pastwa. Ich zdolnoci bojowe znacznie przewyszaj moliwoci innych
sub. Poyteczno wojska wyraa sie poprzez ich dyspozycyjno, lokalizacj,
zdyscyplinowanie oraz sta gotowo bojow, ktra wraz z caym sprztem
umacnia pozycj Si Zbrojnych w zarzdzaniu kryzysowym. Jednake
za moliwociami technicznymi i sprztowymi powinna poda take jako
onierza odporno psychiczna na trudne warunki w sytuacjach zagroenia wraz
z wytrzymaoci fizyczn na dugotrway i zmienny wysiek podczas niesienia
pomocy poszkodowanym. Autorka pokazuje, e naley zwrci uwag, e
zmienno warunkw dziaa onierza nie moe odby si kosztem zmniejszenia
bezpieczestwa w sferze zewntrznym pastwa. Wymogi stawiane onierzom
odnonie ich sprawnoci i warunkw dziaa maj uzasadnienie w funkcjonowaniu
Si Zbrojnych RP i wykonywaniu przez nich zada nie tylko w kraju, lecz rwnie
poza jego granicami
W kolejnym opracowaniu Radosaw Hennig przedstawia kwestie zwizane
z wykorzystaniem Internetu przez organizacje terrorystyczne do zdobywania
informacji oraz finansowania swojej dziaalnoci. Podano liczne przykady
aktywnoci terrorystw w omawianym obszarze oraz zidentyfikowano trzy
zasadnicze rda pozyskiwania rodkw finansowych z wykorzystaniem Internetu.
Zaproponowano ujcie omawianych zagadnie jako oddzielnej kategorii tzw.
cyberterroryzmu mikkiego a wic dziaalnoci organizacji terrorystycznych nie
w celu przeprowadzenia bezporednich, ofensywnych cyberatakw, lecz raczej
w celu organizacji i zabezpieczenia swojej codziennej dziaalnoci.
Nastpnie, Bogusaw Jagusiak analizuje zagadnienia reprezentacji interesw
zwizkowych w systemie instytucjonalnym Unii Europejskiej. Reprezentacja
interesw zwizkowych w Unii Europejskiej jest istotnym i kontrowersyjnym
przedmiotem bada, zarwno z perspektywy teoretycznej, jak i praktycznej.
W systemie instytucjonalnym UE, tak w sensie horyzontalnym, jak i wertykalnym
wystpuj nie tylko pastwa, instytucje unijne czy partie polityczne, ale take grupy
interesu (nacisku) o zasigu ponadnarodowym, w tym zwizki zawodowe, ktre
podlegaj procesom europeizacji. Dziaaj one zazwyczaj poprzez prowadzenie
lobbingu, ktry czsto przybiera charakter nieformalny o szerokim zakresie
oddziaywania, dialog spoeczny oraz poprzez instytucje, ktrych s czonkami.
Rozwj rynku europejskiego i pogbianie procesw integracyjnych stworzyy
12
_______________________________________________________________________________
zapotrzebowanie na partnerw socjalnych i doprowadziy do przenoszenia szeregu

kompetencji z poziomu krajowego na aren europejsk. W procesach tych
uczestnicz take polskie zwizki zawodowe, a ich skuteczno odnosi si do
umiejtnoci wywierania wpywu na instytucjonalnych partnerw zorganizowanych
w sieci wzajemnych powiza. W ten sposb s w stanie uzyska dostp do
procesu decyzyjnego w wielopoziomowym systemie politycznym Unii Europejskiej.
Z kolei Marian Kopczewski oraz Tomasz Smal podejmuj tematyk Si
Zbrojnych RP jako kluczowego elementu Systemu Bezpieczestwa Narodowego,
dla ktrych zadaniem strategicznym jest utrzymywanie zdolnoci do skutecznego
reagowania przeciwko militarnym zagroeniom zewntrznym. Do gwnych zada
wojska, w sferze niemilitarnej, naley wspieranie administracji cywilnej
w dziaaniach przeciwko zagroeniom wewntrznym. Armia posiada potencja,
ktry moe by skutecznie wykorzystywany do pomocy spoeczestwu polskiemu.
W celu podjcia efektywnych dziaa z zakresu reagowania kryzysowego, musz
by okrelone struktury, procedury dziaania oraz zasady wsppracy pomidzy
Siami Zbrojnymi i administracj cywiln.
Celem artykuu Elbiety Roszko-Wjtowicz byo omwienie najwaniejszych
rde informacji na temat bezpieczestwa i higieny pracy pracownikw w Unii
Europejskiej. Szczeglny nacisk autorka kada na prezentacj wybranych
organizacji midzynarodowych silnie zaangaowanych w dziaania zmierzajce do
poprawy warunkw pracy mieszkacw UE. W artykule zostay rwnie omwione
paneuropejskie badania ankietowe, dostarczajce unikatowych danych w obszarze
warunkw pracy obywateli Europy. Autorka wykazaa, e zaangaowanie instytucji
midzynarodowych w problematyk BHP jest cay czas bardzo due, a nowe
i pojawiajce si zagroenia w miejscu pracy wymagaj cigego gromadzenia
danych statystycznych i prowadzenia bada ankietowych.
W dziale bezpieczestwo wewntrzne, liczcym cztery opracowania,
Wojciech Gizicki analizuje zagadnienia polskich organizacji paramilitarnych. Ich
struktura organizacyjna, szkolenia i funkcje s porwnywalne z tymi, ktre cechuj
profesjonalne wojsko, ale formalnie nie s czci polskich si zbrojnych. Od marca
2015 roku Ministerstwo Obrony Narodowej zamierza wkomponowa te grupy
w strategi bezpieczestwa, szczeglnie z powodu niepokojcych wydarze
na Ukrainie. Jedn z takich organizacji jest Legia Akademicka KUL. Celem artykuu
jest przyblienie celw, form dziaalnoci, motywacji i percepcji bezpieczestwa
narodowego i midzynarodowego czonkw tej organizacji.
Marek . Michalski podejmuje tematyk zarzdzania strategicznego zasobami
ropy naftowej. Zwraca uwag na fakt, e pomimo znacznego postpu
technologicznego i inwestycji na caym wiecie dla wykorzystania alternatywnych,
szczeglnie odnawialnych, rde energii, ropa naftowa pozostaje najwikszym
rdem energii obecnie stanowi okoo jedn trzeci wiatowego zuycia energii
pierwotnej. Produkcja ropy naftowej nadal wzrasta, ale jej udzia w zuyciu energii
pierwotnej maleje. Ropa nadal utrzymuje siln dominacj w transporcie, ktra
prawdopodobnie utrzyma si do czasu opracowania i wprowadzenia ekonomicznie
konkurencyjnego, alternatywnego rda energii w napdzaniu znaczcej czci
pojazdw drogowych. W opracowaniu przedstawiono analiz struktury i trendw
w poday ropy naftowej z konwencjonalnych i niekonwencjonalnych rde, popytu,
handlu i cen oraz czynnikw geopolitycznych. Podobnie jak w przypadku gazu
13
_______________________________________________________________________________
ziemnego, zarzdzanie strategiczne zasobami ropy naftowej powinno uwzgldnia

zmieniajce si warunki rynkowe, szczeglnie postpujce wyczerpywanie
si konwencjonalnych zasobw i wzrost produkcji z niekonwencjonalnych z.
Z kolei tekst Magdaleny Musia-Karg stanowi prb odpowiedzi na pytanie
o kwestie bezpieczestwa w zakresie wdraania gosowania elektronicznego
jako dodatkowej formy gosowania w wyborach czy referendach. Oprcz rozwaa
teoretycznych dotyczcych samego e-gosowania w tekcie zawarto
odniesienia zwizane z najwaniejszymi motywami towarzyszcymi wdraaniu
e-voting. Baz teoretyczn w niniejszym tekcie stanowi koncepcje:
elektronicznej demokracji (jako nowego paradygmatu demokratycznego rzdzenia
we wspczesnych pastwach), a take gosowania wspomaganego przez ICT
(jako najwaniejszego narzdzia e-demokracji).
W nastpnym dziale tematycznym, zarzdzanie, liczcym cztery prace, Piotr
Kwiatkiewicz analizuje zagadnienia dotyczce rzezi dokonanej w trakcie pierwszej
wojny wiatowej na chrzecijanach zamieszkujcych centralne i wschodnie
prowincje Imperium Osmaskiego. Rze znalaza swoje szerokie odzwierciedlenie
w kulturze i sztuce XX wieku. Staa si motywem wielu dzie i inspiracj
dla twrcw, take spoza krgu cywilizacyjnego spoeczestw dotknitych
nadmienion tragedi. Szczegln wraliwoci wyrniy si rodowiska
artystyczne w Europie Zachodniej oraz Stanach Zjednoczonych. To one
w znaczcej mierze uformoway rozpowszechniony wspczenie obraz tragedii,
jaka przed stu laty rozegraa si na obszarze Azji Zachodniej. Zawiera on daleko
idce uproszczenia. By te uyteczny politycznie, co zadecydowao o trwaoci
tego przekazu.
Przedmiotem artykuu Elbiety Lesiewicz jest realizowanie polityki
rnorodnoci i zarzdzania rnorodnoci na przykadzie Grupy Raben.
Uzasadnieniem podjcia niniejszego tematu jest fakt, i na rynku logistycznym
w Polsce i Europie, firma Raben stanowi znakomity przykad dobrych praktyk
w biznesie opartym na spoecznej odpowiedzialnoci. W tekcie, wykorzystujc
studium przypadku, odniesiono si do dowiadcze Grupy Raben, ukazujc
zasadno korzystania z narzdzi wdraania polityki rnorodnoci i wiadomego
rozwijania odpowiednich polityk i programw w tym obszarze. Zarysowano take
korzyci pynce ze stosowania dobrych praktyk w zarzdzaniu rnorodnoci,
co nierozerwalnie wie si ze wzrostem prestiu firmy, wiksz satysfakcj
klientw, wysz efektywnoci i motywacj pracownikw oraz redukcj kosztw
zwizanych z wykwalifikowanym personelem.
Z kolei w artykule Magorzaty Sikory-Gacy dokonano analizy dwch istotnych
zagadnie wynikw wyborw parlamentarnych z lat 2010 i 2014, a take
sonday przedwyborczych, dotyczcych poparcia wzgldem partii i poziomu
zaufania spoecznego wzgldem liderw politycznych. Niniejszy artyku jest
rwnie prb poszukiwania odpowiedzi na pytanie: dlaczego Partia Socjalistw
zwyciya w rywalizacji wyborczej w Modawii w roku 2014? Jest to szczeglnie
wane w kontekcie wyborw samorzdowych z roku 2015, w ktrych partia ta nie
powtrzya ju wczeniejszego wyniku.
Magda Wojdya-Bednarczyk dokonuje wnikliwej analizy sektora mikro, maych
i rednich przedsibiorstw w Polsce na tle sektora mikro, maych i rednich
przedsibiorstw w wybranych krajach Unii Europejskiej. Gospodarcze, ale
14
_______________________________________________________________________________
i spoeczne funkcje penione przez mikro, mae i rednie przedsibiorstwa

w poszczeglnych krajach s bardzo zrnicowane. Uzalenione s bowiem od
osignitego przez dany kraj poziomu rozwoju gospodarczego oraz panujcego
w nim ustroju spoeczno-politycznego. Wskaniki dynamiki liczby nowych
podmiotw zarejestrowanych w kolejnych latach traktowane s czsto jako
barometr charakteryzujcy stan koniunktury gospodarczej. Produkt krajowy brutto
jest powszechnie przyjtym miernikiem poziomu i wzrostu gospodarczego.
Wytwarzanie przez mikro, mae i rednie przedsibiorstwa prawie poowy produktu
krajowego brutto obrazuje kluczow rol tego sektora w gospodarce Polski.
W kolejnej czci, pedagogika, Piotr Grudowski oraz Ilona Ziemkiewicz-
Gawlik w pracy Zarzdzanie relacjami w szkoach wyszych elementem
zarzdzania jakoci ksztacenia, zwracaj uwag na fakt, e we wspczesnym
wiecie relacje stay si czynnikiem, ktry mona potraktowa, jako podstawow
determinant przetrwania i rozwoju oraz istotny czynnik tworzenia przewagi
konkurencyjnej. Na szczegln uwag zasuguj relacje z klientami, gdy sukces
na rynku osigaj wycznie te organizacje, ktre skutecznie odpowiadaj
na potrzeby i oczekiwania klientw. W artykule przedstawiono istot zarzdzania
relacjami w szkoach wyszych jako element jakoci ksztacenia ksztatujcy
przewag konkurencyjn. Przewag szkoy wyszej jest osignicie nadrzdnej
pozycji wobec wikszej liczby konkurentw. Przewaga ta wynika z posiadania
wyrniajcej si zdolnoci do zaoferowania klientowi usug odpowiadajcych
jego oczekiwaniom, w sposb lepszy ni konkurenci i o wyszej jakoci.
W obecnych czasach, w sytuacji zmiennoci rynku, rodkiem sucym
do umocnienia pozycji na rynku staje si przede wszystkim zdolno
do nawizania i utrzymania waciwych relacji, czyli zachowanie wsppracy
z klientami oraz oferta najwyszej jakoci usugi.
Piotr Leszczyski, Joanna Gotlib, Robert Gazkowski, Arkadiusz Wejnarski,
oraz Stanisaw wieewski dokonuj analizy obszarowych i kierunkowych efektw
ksztacenia na kierunku ratownictwo medyczne. Ratownicy medyczni stanowi
obecnie filar Pastwowego Ratownictwa Medycznego w Polsce. Ten stosunkowo
mody zawd wymaga od absolwentw wysokich kwalifikacji, ktre powinny
by uzyskiwane w toku ksztacenia ustawicznego. Aktualnie ratownicy ksztac
si wycznie w trybie studiw pierwszego stopnia w systemie nauczania
zorientowanym na efekty ksztacenia. Kada uczelnia, opierajc si na opisie
oglnych efektw ksztacenia okrelonych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyszego, tworzy autorski program nauczania zawarty w sylabusach. To pozwala
na du swobod w realizacji nauczania i niekiedy due rozbienoci midzy
programami poszczeglnych uczelni. Z uwagi na brak aktualnych standardw
ksztacenia poddano analizie dotychczasowe treci nauczania oraz obecne
katalogi efektw ksztacenia dla kierunku ratownictwa medycznego na wybranych
uniwersytetach medycznych. Porwnano take obszary efektw ksztacenia
do istniejcych obecnie treci nauczania w zakresie wiedzy, umiejtnoci
i kompetencji spoecznych przyszych ratownikw medycznych.
Joanna Michalak-Dawidziuk zwraca uwag na fakt, e zmiany w szkolnictwie
wyszym, wdraane od 1 padziernika 2011 r. w zakresie m. in. budowania
programw ksztacenia w oparciu o efekty ksztacenia, stanowi powane
wyzwanie zarwno dla kadry naukowo-dydaktycznej, jak i studentw. W 2013
15
_______________________________________________________________________________
roku ukoczyli studia studenci studiw drugiego stopnia, ktrzy realizowali

zreformowane programy. Bya to zatem okazja do przeprowadzenia bada, ktre
dostarczyy wiedzy na temat rozumienia przez badanych studentw znaczenia
pojcia efekty ksztacenia.
Z kolei Agnieszka Napieralska oraz Marian Kopczewski analizuj efekty
ksztacenia studentw Wyszej Szkoy Bezpieczestwa w aspekcie zarzdzania
w sytuacjach kryzysowych. Zwracaj uwag na fakt, e kataklizmy naturalne
oraz katastrofy wynikajce z dziaalnoci czowieka stanowi powane zagroenie
dla zdrowia, a nawet ycia ludzkiego. Trudno przewidzie, jakie zagroenia
pojawi si w przyszoci. Stworzono wic system zarzdzania kryzysowego,
bdcy najwaniejszym szczeblem systemu bezpieczestwa krajowego.
Kompetencje podmiotw odpowiedzialnych za bezpieczestwo naszego pastwa
s niezbdne zarwno w aspekcie zapobiegania potencjalnym zagroeniom,
jak rwnie w eliminowaniu skutkw niebezpiecznych sytuacji. Niezbdnie jest
zatem odpowiednie przygotowanie teoretyczne i praktyczne przyszych
pracownikw szczebli administracji pastwowej oraz instytucji odpowiedzialnych
za bezpieczestwo naszego kraju.
W dziale psychologia, liczcym pi prac, Olga Maria Grabowska-Chenczke,
oraz Paulina Agnieszka Matysiak zwracaj uwag na fakt, e osoby starsze staj
si coraz wiksz grup w spoeczestwie za spraw przesunicia wskanika
umieralnoci. Aby pomc im odnale si w spoeczestwie, promuje si
aktywno w obszarze spoecznym. W tym celu tworzy si specjalne oferty
aktywnoci kulturalnej i edukacyjnej, dostosowane do potrzeb seniorw.
Promowanie aktywnoci osb starszych jest niezbdne do utrzymania pozycji
w spoeczestwie, zwaywszy na rosncy postp technologiczny, z ktrym
seniorzy nigdy wczeniej nie mieli stycznoci. Mnogo nowoczesnych urzdze
technologicznych pojawiajcych si na rynku jest przyczyn powstawania barier
wrd osb starszych, jednake seniorzy nie pozostaj obojtni wobec
postpujcej technologii. Ich dziaalno dostrzega si w Internecie na portalach
informacyjnych i hobbystycznych, a wszystko po to, aby nie zosta cyfrowo
wykluczonymi. W artykule przedstawiono wyniki bada nad osobami starszymi
wobec wyzwa nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych.
Zbadane zostay takie czynniki, jak: cele seniorw podczas korzystania z nowych
technologii, rnice w poziomie umiejtnoci korzystania z mediw informacyjnych
i komunikacyjnych oraz trudnoci wystpujce podczas ich uytkowania.
Celem artykuu Michaa Kierzkowskiego oraz Rafaa Lawendowskiego jest
dokonanie przegldu pimiennictwa na temat psychologicznych mechanizmw
tremy. Zjawisko tremy, ze wzgldu na swoje konsekwencje, staje si coraz
bardziej popularne w literaturze psychologicznej. Artyku nie stanowi kompendium
wiedzy na temat tremy, natomiast zwraca uwag na jej wieloaspektowo
i rnorodno praktycznych konsekwencji. W pierwszej czci artykuu
przedstawiono wybrane koncepcje teoretyczne zjawiska tremy, jej korelaty, a take
mechanizmy jej powstawania. W czci drugiej podjto analiz problemu
skutecznoci poszczeglnych strategii radzenia sobie z lkiem towarzyszcym
wystpom przed publicznoci. W artykule omwione s take negatywne
konsekwencje psychologiczne tremy dla wykonywania zawodu muzyka.
16
_______________________________________________________________________________
Izabella Kust analizuje z kolei zagadnienia motywacji studentw do wyboru

kierunku studiw. Zwraca uwag na fakt, e wiadomo czenia teorii i praktyki,
najlepiej zgodnie ze studiowanym kierunkiem, stanowi podstaw odnoszenia
sukcesw zawodowych. Student potrafi oceni przydatno zdobytej wiedzy
do praktyki zawodowej. Modzi ludzie zdaj sobie spraw z koniecznoci
funkcjonowania w realiach rynkowych dla zdobywania nowych umiejtnoci,
a przede wszystkim wasnego miejsca na rynku pracy. Nabyte dowiadczenie
zwiksza szanse umiejtnoci radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Wiedza
i dowiadczenie zawodowe pracownika to nieoceniona pomoc dla pracodawcw.
Dla modych ludzi wyksztacenie stanowi istotn warto. Prezentowane wyniki
s wstpem do bada znaczenia wyksztacenia w planach zawodowych modziey
na przyszo. Studenci s wiadomi i zmotywowani do studiowania na wybranym
kierunku.
W kolejnym opracowaniu, Izabella Kust analizuje tematyk podnoszenia
jakoci ksztacenia oraz kompetencji studentw. Artyku jest kontynuacj
prezentacji przeprowadzonych bada wrd absolwentw studiw
niestacjonarnych drugiego stopnia w roku akademicznym 2013/2014, ktrzy byli
pierwszym rocznikiem realizujcym programy ksztacenia dostosowane do
Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyszego. Celem przeprowadzonych
bada byo poznanie opinii absolwentw studiw niestacjonarnych drugiego
stopnia roku akademickiego 2013/2014 niepublicznej uczelni na temat: W jakim
stopniu studenci uzyskali w trakcie studiw kompetencje spoeczne
(np. umiejtno pracy w zespole, postaw uczenia si przez cae ycie itp.)
przygotowujce do pracy? Wyksztacenie pewnych cech, nawykw wrd
studentw, np.: zamiowanie do uczenia si, stymulowanie i inspirowanie dziaa
jest zadaniem ksztacenia i wychowania. Kompetencje to szerokie rozumienie
procesu ksztacenia. Niezalenie od rnicy pogldw w zakresie rozwaa
o funkcjach uczelni i rynku pracy, wanym jest dostrzeganie przez adwersarzy
roli kompetencji. We wspczesnych organizacjach wiedza i kompetencje staj
si najwaniejszym zasobem organizacji.
Celem bada przeprowadzonych przez Marcina Szulca i Patrycj Pawlewicz
bya odpowied na pytanie, czy modzie niedostosowana spoecznie przejawia
wysz potrzeb poszukiwania dozna mierzon Skal poszukiwania dozna
M. Zuckermana ni modzie z grupy kontrolnej. Uzyskane wyniki bada
nie potwierdziy zaoonej hipotezy. Uzyskano zblione wysokie wyniki w zakresie
piciu skal oraz zbliony niski wynik w skali zapotrzebowania na stymulacj
intelektualn. Grupa kontrolna uzyskaa istotnie statystycznie wyszy wynik
w zakresie czynnika oglnego (czynnika G) zapotrzebowania na stymulacj.
Autorzy tumacz uzyskane wyniki bada specyfik doboru grupy kontrolnej oraz
uwarunkowaniami kulturowymi, jak rwnie rodowiskowymi uczestnictwem
modziey niedostosowanej spoecznie w procesie resocjalizacji. Warto
w nastpnych badaniach porwna modzie wywodzc si z rnych rodowisk
pod ktem potrzeby poszukiwania dozna.
W dziale bezpieczestwo zdrowotne, skadajcym si z szeciu opracowa,
praca Lucyny Bobkowicz-Lewartowska oraz Magdaleny Giers dotyczy wanego
aspektu ycia rodzin dzieci z nadpobudliwoci psychoruchow. Wystpowanie
objaww ADHD u dzieci powoduje szereg wyzwa i trudnoci, ktre dotycz jego
17
_______________________________________________________________________________
funkcjonowania w szkole, w grupie rwieniczej, jak rwnie sytuacji domowej.

Nadruchliwo, trudnoci z koncentracj uwagi i wypywajce z nich konsekwencje
(np. liczne uwagi od nauczycieli, problemy edukacyjne) powodowa mog
poczucie przecienia i stresu u rodzicw. Rodzice, zmagajc si z objawami
i konsekwencjami ADHD wystpujcego u ich dzieci, mog dowiadcza stresu.
Przeprowadzone badania na grupie 41 rodzicw dzieci z ADHD z wykorzystaniem
Kwestionariusza Poczucia Stresu autorstwa Plopy i Makarowskiego, miay na celu
ukazanie profilu przejawianego stresu przez rodzicw. Analizie zostay poddane
obszary stresu: dowiadczane napicie emocjonalne, stres intrapsychiczny oraz
stres zewntrzny. Przeprowadzone analizy dostarczaj informacji na temat
poziomu dowiadczanego stresu przez rodzicw dzieci z ADHD oraz rnic midzy
odczuwanym stresem przez matki i ojcw.
Grayna Gebuza, Iwona Kalkowska, Marzena Kamierczak, Estera
Mieczkowska oraz Magorzata Gierszewska podsumowuj badania nad jakoci
ycia kobiet w okresie okooporodowym. Przeprowadzone badania s interesujce
ze wzgldu na analiz innych aspektw z ycia kobiet oraz uyte narzdzie
badawcze. We wspczesnym poonictwie zwraca si szczegln uwag
na emocjonaln sprawno kobiet, poniewa staj one przed najwikszym
wyzwaniem yciowym, jakim jest macierzystwo. Przeprowadzenie takich bada,
pozwala zauway oraz skupi si na problemach kobiet, a take podj
adekwatne dziaania w celu ich rozwizania.
Gabriela Kowalska oraz Barbara Grzyb analizuj zagadnienia stresu w yciu
czowieka. Przedstawiona problematyka stresu stanowi bardzo obszern sfer nie
tylko opinii naukowych, ale te bada empirycznych. Najczciej podoem stresu
s sytuacje kryzysowe, problemy rodzinne, zawodowe i spoeczne. ycie
w cigym napiciu dotyka istotnych sfer funkcjonowania czowieka. Kumuluje si,
co wywouje niekwestionowane zmiany w organizmie, dezorganizujce przebieg
zachowania. Ujemnie wpywa na stan zdrowia, prowadzi do zaamania odpornoci,
dziaa dezorganizujco, zwiksza poczucie bezradnoci i pesymizmu.
Z kolei Dominik Olejniczak oraz Katarzyna Dogowska zwracaj uwag na
fakt, e stres zawodowy wystpuje we wszystkich zawodach, jednak w zalenoci
od wykonywanych czynnoci i zada, poziom jego jest rny Wrd profesji
szczeglnie naraonych na zjawisko stresu, znajduj si suby mundurowe,
do ktrych zaliczana jest Suba Wizienna. Ze wzgldu na specyfik pracy
w strukturach Zakadw Karnych i Aresztw ledczych, pracownicy SW
nieustannie s naraeni na stresory, ktre maj swoje rdo w strukturze
organizacyjnej, kontaktach z osadzonymi oraz wsppracownikami, trybem pracy,
niskim prestiem zawodu, a take brakiem zrozumienia ze strony spoeczestwa.
Sami pracownicy bardzo czsto negatywnie oceniaj swj zawd.
Violetta Tomaszewicz, Jacek J. Klawe, Magorzata Szady-Grad oraz Maria
Chrzanowska analizuj zagadnienia wybranych metod badania skutecznoci
kolagenu w odniesieniu do stanu wosw i skry. Kolagen ma wiele synonimw
bywa okrelany biakiem modoci, protein dugowiecznoci, eliksirem pikna.
Wszystkie te okrelenia s oparte na jego niezwykych waciwociach
i efektywnym wpywie nie tylko na skr twarzy i ciaa, wosy i paznokcie, ale take
na ukad immunologiczny, kostno-stawowy czy krwionony. Szerokie spektrum
dziaania kolagenu sprawio, e obecnie jest on szeroko wykorzystywany zarwno
18
_______________________________________________________________________________
w kosmetologii, jak i medycynie. Wspczesna kosmetologia dysponuje wieloma

nowoczesnymi i dokadnymi technikami pomiaru skutecznoci kolagenu. Dziki
takim metodom jak spektometria atomowa, ultrasonografia i korneometria, moliwe
jest precyzyjne okrelenie efektywnoci zarwno suplementacji, jak i stosowania
zewntrznego kolagenu.
W podsumowujcym dziale raporty, recenzje, sprawozdania, Piotr
Kwiatkiewicz recenzuje dwie ksiki pierwsza, autorstwa Barryego Rubina
i Wolfganga G. Schwanitza pt. Hitlerowcy, islamici i narodziny nowoytnego
Bliskiego Wschodu, wydanej przez Wydawnictwo Vis-a- vis Etiuda w 2013 roku
w Krakowie, druga autorstwa Borysa Bieriezowskiego zredagowanej przez Jurija
Felsztinskiego w przekadzie Ewy Skrskiej pt. Zapiski wisielca, wydanej przez
Wydawnictwo Prszyski i S-ka w 2015 roku w Warszawie.
Serdecznie zapraszamy do zapoznania si z najnowszym numerem
Przegldu. Liczymy, ze rnorodne treci bdce przedmiotem niniejszego
wydania spotkaj si z Pastwa szerokim zainteresowaniem.
Ewa Misterska
19
_______________________________________________________________________________
BEZPIECZESTWO
NARODOWE
20
_______________________________________________________________________________
21
_______________________________________________________________________________
Anita ADAMCZYK
Uniwersytet im. A. Mickiewicza
ZAGROENIE PRZESTPCZOCI CUDZOZIEMCW W POLSCE
Zjawisko migracji do Polski jest stosunkowo nowe. W zwizku

z uwarunkowaniami historycznymi i politycznymi do koca lat 80. XX wieku nie
mielimy adnych dowiadcze w tym zakresie, gdy Polska bya krajem niemale
zamknitym na napyw cudzoziemcw (z wyjtkiem obywateli pastw demokracji
ludowej gwnie z ZSRR, Wgier, Rumunii, Czechosowacji, Wietnamu). Sytuacja
zacza si zmienia wraz z upadkiem starego i narodzinami nowego systemu oraz
przeksztaceniami w sferze ekonomicznej. Ponadto wpyw na wzrost natenia
imigracji do Polski miay konflikty, kryzysy i klski ywioowe, zachodzce zarwno
na Starym Kontynencie, jak i poza nim. Nieodcznym elementem oywienia
migracji bya pogbiajca si globalizacja, przystpienie Polski do Konwencji
genewskiej, integracja naszego kraju ze strukturami unijnymi oraz pooenie na
szlaku tranzytowym czcym wschd z zachodem i pnoc z poudniem
kontynentu.
Wprowadzenie ruchu bezwizowego zachcao obcych do przyjazdu.
Cudzoziemcy przekraczali polskie granice nie tylko w celach turystycznych,
handlowych, matrymonialnych i naukowych. Cz z nich traktowaa nasz kraj jako
przystanek w dalszej drodze na zachd Europy oraz miejsce ochrony przed
przeladowaniem. Niektrzy z imigrantw podczas pobytu w Polsce weszli
w konflikt z prawem. Miao to zazwyczaj zwizek ze sprzeda nielegalnie
wwiezionego alkoholu czy papierosw, z przemytem przez granic kradzionych
samochodw, z podjciem pracy wbrew obowizujcym przepisom. Naruszenie
norm polskiego prawa wynikao rwnie z aktywnoci zwizanej z wymuszeniami,
kradzie, handlem ywym towarem, jak i faszowaniem dokumentw.
Rozwj przestpczoci wrd obcokrajowcw w Polsce nastpi na przeomie
lat 80. i 90. XX wieku. W zwizku z tym w statystykach policyjnych pojawia si
nowa kategoria, a mianowicie przestpczo cudzoziemcw. Na podstawie
zebranych danych mona wywnioskowa, i liczba podejrzanych spoza kraju,
na pocztku lat 80. XX wieku, nie bya zbyt wysoka. W 1982 roku odnotowano
216 obcokrajowcw podejrzanych o popenienie przestpstwa, a trzy lata pniej
1
386 osb. Przeom w tym zakresie zauwaalny by w 1989 roku. Wwczas
wskanik podejrzanych cudzoziemcw wzrs do 957 osb, co oznaczao 4-krotny
przyrost w stosunku do 1982 roku. Tendencja ta utrzymywaa si do koca 1997
roku, kiedy to liczba podejrzanych obcego pochodzenia osigna najwyszy dotd
puap, a mianowicie 8.306 osb (w cigu 12 miesicy 1997 roku liczebno
podejrzanych obcokrajowcw bya ponad 11-krotnie wiksza ni w 1990 roku).
Nastpnie grono podejrzanych cudzoziemcw zaczo male. W roku wejcia
Polski do UE liczba podejrzanych stopniaa ju do 3.870, a w 2007 roku
zmniejszya si ponownie o 1.577 osb. Kolejne lata nie przyniosy znacznych
zmian w strukturze przestpczoci imigrantw i liczba obcokrajowcw
podejrzanych o popenienie przestpstw wahaa si midzy 2000 a 2300 osb
rocznie (dotyczyo to lat 2008-2012).
1
I. Rzepliska, Przestpczo cudzoziemcw w Polsce. Warszawa 2000, s. 7
22
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 1: Cudzoziemcy podejrzani o popenienie przestpstw w latach 1989-2012
10000
8000
6000
4000
2000
0
1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
cudzoziemcy podejrzani o popelnienie
rdo: Na podstawie A. Siemaszko, B. Gruszczyska, M. Marczewski, Atlas

przestpczoci 2. Warszawa 1999, s. 45, 55; A. Siemaszko, B. Gruszczyska,
M. Marczewski, Atlas przestpczoci 4. Warszawa 2009, s. 61, Cudzoziemcy przestpczo
http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/przestepczosc-cudzozie/50867,Cudzoziem
cy-przestepczosc.html (pobrano 5.02.2015 r.)
Procentowy udzia podejrzanych cudzoziemcw w oglnej strukturze osb

wchodzcych w konflikt z prawem zmienia si. W latach 80. XX wieku nie
przekracza on 1%, ale ju w 1992 roku podnis si do 1,16%, aby w 1997 roku
osign najwyszy puap 2,02% (do koca 2012 roku). Wraz z nadejciem
nowego stulecia widoczny by permanentny spadek podejrzanych obcokrajowcw
w stosunku do oglnej liczby podejrzanych w Polsce. Do koca 2003 roku
oscylowa wok 1%, a pniej obniy si do 0,4% w latach 2007-2012 i w ten
sposb zbliy si do danych z lat 80. XX wieku.
Tabela nr 1: Cudzoziemcy podejrzani o popenienie przestpstwa na tle ogu
podejrzanych w latach 2000-2012
Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
W tym cudzo.Ogem podej.
405275
533943
552301
557224
578059
594088
587959
540604
516626
521699
516152
521942
500539
5106
7061
6815
5591
3870
3146
2478
2293
2141
2034
2319
2242
2152
rdo: A. Siemaszko, B. Gruszczyska, M. Marczewski, Atlas przestpczoci

2. Warszawa 1999, s. 45, 55; A. Siemaszko, B. Gruszczyska, M. Marczewski, Atlas
przestpczoci w Polsce 4. Warszawa 2009, s. 56, 61; Cudzoziemcy przestpczo
http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/przestepczosc-cudzozie/50867,Cudzoziem
cy-przestepczosc.html (pobrano 5.02.2015 r.)
23
_______________________________________________________________________________
Wrd kategorii przestpstw popenianych przez cudzoziemcw dominoway:

kradziee, przestpstwa rozbjnicze i drogowe. Poza nimi obcokrajowcy
dopuszczali si take nielegalnego wwozu do kraju towarw i osb, brali udzia
w zorganizowanych grupach przestpczych oraz uczestniczyli w bjkach
i pobiciach.
Najwyszy wskanik zagroenia przestpczoci w latach 2008-2012
odnotowano w zachodniej czci Polski, czyli w wojewdztwach pomorskim,
2
zachodniopomorskim, lubuskim, dolnolskim i lskim. Przestpstwa, ktre byy
udziaem cudzoziemcw, popeniano najczciej w aglomeracjach miejskich. Pod
tym wzgldem wyrniaa si Warszawa. W stolicy liczba podejrzanych
obcokrajowcw w stosunku do oglnego poziomu podejrzanych o popenienie
3
przestpstw wahaa si od 10 do 19% (w latach 2001-2007). Rzadziej do czynw
4
karanych dochodzio w rodowiskach wiejskich oraz na obszarach wojewdztw
pooonych we wschodniej czci kraju, jak np. podkarpackim i podlaskim.
Skad narodowociowy osb podejrzanych o popenienie czynw niezgodnych
z prawem na terenie Polski ulega zmianom. W latach 80. XX wieku zaliczali si do
nich obywatele: Jugosawii, Wgier i obu pastw niemieckich. Pierwsi z nich
w 1988 roku stanowili 24% oglnej liczby podejrzanych cudzoziemcw, a drudzy
5
22%. Od pocztku lat 90. XX wieku zastpili ich obywatele naszych wschodnich
ssiadw. Wrd nich najliczniejsze grono miao obywatelstwo ukraiskie (od 1990
do 1999 roku podejrzanych byo 12.166 osb, z czego 64,5% przypada na lata
1996-1999). Inni byli obywatelami: Rosji (7.897 podejrzanych), Biaorusi (7.525)
i Litwy (3.043). Poza nimi problemy z prawem mieli take obywatele: Rumunii
(2.430), Bugarii, Gruzji, Kazachstanu, Turcji oraz pastw unijnych, z ktrych
6
najwicej byo Niemcw (3.871).
Pocztek nowego stulecia nie przynis istotnych zmian w tych danych. Nadal
podejrzani w przewaajcej czci byli obywatelami Ukrainy (w latach 2000-2012
cznie 16.613 osb, z ktrych 52% przypado na lata 2001-2003), Biaorusi
(7.415) i Rosji (2.720). Spord obywateli Unii Europejskiej niezmiennie na
7
pierwszym miejscu byli Niemcy (3.266), a pniej Litwini (2.486). Wysoki poziom
uczestnictwa naszych ssiadw w strukturze podejrzanych o popenienie
przestpstw zwizany by niewtpliwie z bliskoci naszego kraju i atwoci
przekraczania granicy, czemu towarzyszy wzrost ich liczebnoci w RP. Wpyw
na to miay take rnice ekonomiczne midzy Polsk a pastwami pochodzenia
podejrzanych.
2
Raport o stanie bezpieczestwa w Polsce w 2008 roku. Warszawa 2009, s. 4; Raport o stanie
bezpieczestwa w Polsce w 2009 roku. Warszawa 2010, s. 19; Raport o stanie bezpieczestwa
w Polsce w 2013 roku. Warszawa 2014, s. 12
3
Na podstawie Sprawozda z dziaalnoci Wojewody Mazowieckiego za rok 2001, 2002, 2003,
2004, 2005, 2006, 2007, http://bip.mazowieckie.pl/wojewoda/sprawozdania (pobrano 17.05.2008 r.).
W sprawozdaniu za rok 2008 nie odniesiono si do kategorii przestpczoci cudzoziemcw
w Warszawie, a sprawozdania za kolejne lata nie zamieszczono na stronie biuletynu informacji
publicznej Mazowieckiego Urzdu Wojewdzkiego w Warszawie.
4
Atlas..., op. cit. (2), s. 12, Atlas..., op. cit., (3), s. 15
5
I. Rzepliska, Przestpczo..., op. cit., s. 26-27
6
A. Adamczyk, Spoeczno-polityczne implikacje imigracji do Polski w latach 1989-2007. Pozna 2012,
Tabela 23 i 24, s. 496-497
7
Obliczenia wasne na podstawie danych Cudzoziemcy przestpczo, http://statystyka.policja.pl/st/w
ybrane-statystyki/przestepczosc-cudzozie/50867,Cudzoziemcy-przestepczosc.html (pobrano 5.02.2015 r.)
24
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 2: Cudzoziemcy podejrzani o popenienie przestpstwa wedug wybranych

pastw pochodzenia w latach 2000-2012
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Ukraina Rosja Bialoru

Niemcy Litwa
rdo: Wg danych Cudzoziemcy przestpczo http://statystyka.policja.pl/st/wybran

e-statystyki/przestepczosc-cudzozie/50867,Cudzoziemcy-przestepczosc.html (pobrano
5.02.2015 r.)
W latach 90. XX wieku istotne znaczenie w ukadzie przestpczoci

obcokrajowcw w Polsce zajmoway przestpstwa drogowe. Udzia cudzoziemcw
podejrzanych o popenienie tego czynu w stosunku do ich oglnej liczby
8
podejrzanych waha si wwczas midzy 43% a 7% (w latach 1990-1999),
9
a w nowym stuleciu midzy 34% a 8% (w latach 2000-2007). Wrd obcych
podejrzanych o ten rodzaj przestpstwa prym wiedli obywatele Niemiec, Ukrainy,
Rosji i Biaorusi. Cudzoziemcy dopuszczali si take przestpstw celnych
i akcyzowych. O popenienie pierwszego z nich podejrzanych byo 3.286
obcokrajowcw (1989-2007). Okoo 49% z nich, w latach 2000-2007, stanowili
10
obywatele Ukrainy (356 osb). Poza nimi podejrzanymi o naruszenie kodeksu
karnego skarbowego byli rwnie Biaorusini, Niemcy i Rosjanie. Przedstawiciele
wyej wymienionych pastw (poza Niemcami) podejrzani byli ponadto o zamanie
11
przepisw ustawy o oznaczeniu wyrobw znakami skarbowymi akcyzy. Wedug
Ireny Rzepliskiej, do koca 1996 roku podejrzany o to by co drugi cudzoziemiec,
12
a w latach 1997-1998 poziom ich odsetek zmniejszy si do 42% i 43,7%.
W okresie od 2000 do 2007 roku w gronie podejrzanych znalazo si 4.871
cudzoziemcw, z ktrych a 73% przypado na okres poprzedzajcy wejcie Polski
do Unii Europejskiej (lata 2001-2003 tabela nr 2). Pniej nastpia wyrana
tendencja spadkowa.
8
A. Adamczyk, Spoeczno-polityczne, op. cit., Tabela 99, s. 379, Tabela 28, s. 498-499
9
Ibidem, Tabela 100, s. 383
10
Ibidem, Tabela 41, s. 508
11
Cudzoziemcy podejrzewani byli za naruszenie art. 20-24 ustawy z 2 grudnia 1993 roku
o oznaczeniu wyrobw znakami skarbowymi akcyzy, Dz. U. 1993, Nr 127, poz. 584. Ustawa ta
utracia moc z dniem 1 maja 2004 roku, po wejciu w ycie ustawy z 23 stycznia 2004 roku
o podatku akcyzowym, Dz. U. 2004, Nr 29, poz. 257
12
I. Rzepliska, Przestpczo..., op. cit., s. 18
25
_______________________________________________________________________________
Innym rodzajem czynw zabronionych, o ktrych dokonanie podejrzewano

cudzoziemcw, byy przestpstwa przeciwko mieniu. Wrd tej kategorii
przewaay:
kradzie cudzej rzeczy. W opinii Policji mogo dopuci si tego 5.466
obcokrajowcw (w latach 1989-2007). Ich udzia w stosunku do ogu
podejrzanych cudzoziemcw w Polsce waha si midzy 4% a 6,7%.
Osoby podejrzane o ten czyn byy przede wszystkim obywatelami Ukrainy,
13
Rosji, Biaorusi i Rumunii;
rozbj, kradzie rozbjnicza i wymuszenia rozbjnicze. cznie w grupie
tej znalazo si 4.426 podejrzanych obcokrajowcw (w latach 1989-2007).
Reprezentowali oni najczciej narodowoci ssiadujce z nami. Do nich
14
zaliczano: Ukraicw, Biaorusinw, Rosjan;
paserstwo. O czyn ten podejrzanych byo 3.348 osb nieposiadajcych
polskiego obywatelstwa (w latach 1989-2007). Wikszo z nich
15
pochodzia z: Biaorusi, Ukrainy, Litwy, Rosji i Armenii;
kradzie z wamaniem. Wedug danych policyjnych podejrzanych o to byo
2.433 obcokrajowcw (w latach 1989-2007). Wspczynnik podejrzanych
o kradzie z wamaniem w stosunku do oglnej liczby podejrzanych
cudzoziemcw waha si w tym okresie midzy 2% a 3,5%. W czowce
obywateli podejrzanych o kradzie z wamaniem byli obywatele: Ukrainy,
16
Rosji i Biaorusi.
Cudzoziemcy przebywajcy w granicach naszego kraju podejrzani byli
rwnie o udzia w przestpstwach najciszych, tj. wymierzonych przeciwko yciu
i zdrowiu. W tej kategorii wikszo obcych podejrzana zostaa o udzia w bjce lub
pobiciu. W latach 1997-2007 dotyczyo to 616 obcokrajowcw, ktrzy posiadali
17
najczciej obywatelstwo Ukrainy, Biaorusi, Armenii i Niemiec. Cudzoziemcy
znaleli si take w gronie podejrzanych o dokonanie morderstw. Nie stanowili
licznej zbiorowoci. Od 1989 do 2007 roku tworzyo j 306 obcokrajowcw.
Z porwnania skali podejrzanych o zabjstwo osb z zagranicy do danych
oglnokrajowych wynika, e w latach 1989-2007 stanowili oni 1,7% wszystkich
podejrzanych o ten czyn i 0,36% wszystkich podejrzanych obcokrajowcw w tym
18
okresie. Wrd nich dominowali Europejczycy obywatele Ukrainy (125 osb),
Rosji (35 osoby), Biaorusi (29 osb) i Niemiec (16 osb) stanowicy cznie 67%
19
podejrzanych cudzoziemcw o morderstwo.
13
A. Adamczyk, Spoeczno-polityczne, op. cit., Tabela 99, s. 379, Tabela 100, s. 382, Tabela 28,
s. 498
14
Ibidem, Tabela 28, s. 498, Tabela 37, s. 504
15
Ibidem, Tabela 29, s. 506-507
16
Ibidem, Tabela 35 i 36, s. 503-504
17
Ibidem, Tabela 31 i 32, s. 500-501
18
19
26
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 2: Podejrzani cudzoziemcy o popenienie przestpstwa wedug wybranych

kategorii przestpstw w latach 2000-2007
Przestpstwa Razem 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Ogem
4349453 405275 533943 552301 557224 578059 594088 587959 540604
podejrzani
Ogem
podejrzani 36360 5106 7061 6815 5591 3870 3146 2478 2293
cudzoziemcy
Odsetek w % 0,83 1,25 1,3 1,2 1 0,66 0,5 0,4 0,4
Zabjstwa 128 33 27 23 22 14 4 3 2
Udzia w bjce
438 96 56 69 53 57 46 28 33
lub pobyciu
Kradzie
1738 264 358 267 210 140 181 165 153
cudzej rzeczy
Kradzie z
744 209 153 115 113 68 41 24 21
wamaniem
Rozbj,
kradzie
rozbjnicza, 1261 371 314 216 140 93 57 44 26
wymuszenie
rozbjnicze
Faszerstwa
(kryminalne 2680 354 379 362 359 279 335 342 270
i gospodarcze)
Przestpstwa
akcyzowe z 4871 584 1094 1234 1218 459 135 74 73
k.k.s.
Przestpstwa
725 144 173 213 96 57 27 8 7
celne z k.k.s.
Przestpstwa
7983 400 1495 1497 1291 914 867 739 780
drogowe
Paserstwo 1576 194 248 297 228 240 171 99 99
Inne 14216 2457 2764 2522 1861 1090 1282 952 829
rdo: Na podstawie materiaw nadesanych z Komendy Gwnej Policji
(w posiadaniu autora) k.k.s. Kodeks Karny Skarbowy
Do innej kategorii czynw, o ktrych popenienie podejrzewano obcych,

naleao nielegalne przekraczanie granicy. Zjawisko to wrd czynnoci
dochodzeniowo-ledczych i operacyjno-rozpoznawczych Sub Granicznych
zajmowao czoowe miejsce. Funkcjonariusze tej jednostki, w latach 2000-2007,
podejrzewali o popenienie ww. czynu 33.800 osb, z ktrych 54% nie miaa
20
polskiego obywatelstwa. Najczciej podstaw prawn zatrzymania
cudzoziemcw by art. 264 1 k.k. (dotyczy on przekraczania granicy wbrew
21
przepisom). Na jego mocy w krgu podejrzanych znalazo si 8.419 obcych,
ktrzy od 2000 roku a do czasu jego uchylenia (czyli do poowy 2005 roku)
stanowili 45% wszystkich podejrzanych z tego artykuu. Rwnie liczne grono
20
Jest to suma podejrzanych o popenienie przestpstw z art. 264 ust. 1-3, art. 264 a, art. 18 ust. 3
w zwizku z art. 264 k.k. Obliczenia na podstawie danych z A. Adamczyk, Spoeczno-polityczne,
op. cit., Tabela 58, s. 518-519
21
Ustawa z 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny, Dz. U. 1997, Nr 88, poz. 553
27
_______________________________________________________________________________
cudzoziemcw zostao zatrzymanych w zwizku z art. 264 2 k.k. (przekraczanie

granicy wbrew przepisom przy uyciu przemocy, groby, podstpu lub we
wsppracy z innymi). Na czn liczb 10.957 podejrzanych, a 8.989 byo
22
obcokrajowcami, co stanowio 82% w latach 2000-2007.
Poza wyej wymienionymi czynami obcokrajowcy podejrzani byli take
o: dokonanie faszerstw (kryminalnych i gospodarczych), skimming, handel ludmi,
niezgodne z prawem podejmowanie pracy czy fikcyjne branie lubw z polskimi
obywatelami. Wobec podejrzanych stosowano rne rodki detencyjne (czyli
ograniczajce wolno). Wrd nich byy na przykad: tymczasowe aresztowania,
porczenia, dozory policji, zakaz opuszczania terytorium RP. Ponadto
funkcjonariusze Sub Granicznych mogli nakada kary w postaci mandatu
pieninego. Cz cudzoziemcw, ktra naruszya normy polskiego prawa
umieszczona zostaa w aresztach ledczych i zakadach karnych. Z danych
statystycznych wynika, i w latach 1990-2014 osadzono w nich cznie 22.071
obcokrajowcw. Byli oni w przewaajcej czci Europejczykami, pochodzcymi
z Ukrainy, Biaorusi, Rosji i Rumunii.
Tabela nr 3: Cudzoziemcy przebywajcy w aresztach ledczych i zakadach karnych
w latach 1990-2014
Rok Ogem Tymczasowo aresztowani Skazani Ukarani
1990 56 50 6 0
1991 209 191 18 0
1992 742 697 39 6
1993 1109 993 113 3
1994 1161 903 255 3
1995 1496 1043 447 6
1996 1307 871 434 2
1997 1296 836 449 11
1998 1058 660 394 4
1999 1065 680 385 0
2000 1565 1157 404 4
2001 1550 1108 436 6
2002 1349 886 458 5
2003 1173 734 436 3
2004 1041 645 395 1
2005 655 336 316 3
2006 659 363 295 1
2007 646 368 278 0
2008 566 289 277 0
2009 570 290 279 1
2010 593 310 280 3
2011 574 289 282 2
2012 564 264 299 2
2013 549 232 315 2
2014 518 220 293 5
rdo: Opracowanie wasne na podstawie A. Siemaszko, B. Gruszczyska,
M. Marczewski, Atlas przestpczoci 3. Warszawa 2003, s. 160 i danych Centralnego
Zarzdu Suby Wiziennej; D. Gajdus, B. Gronowska, Midzynarodowe standardy
postpowania z cudzoziemcami pozbawionymi wolnoci, ,Przegld Wiziennictwa
Polskiego 1998, nr 19, s. 117
22
A. Adamczyk, Spoeczno-polityczne, op. cit., Tabela 58, s. 518-519
28
_______________________________________________________________________________
Wobec osb podejrzanych lub oskaronych w celu zabezpieczenia

prawidowego przebiegu postpowania karnego stosowano tymczasowy areszt.
Mona byo go wykorzysta rwnie w wyjtkowych sytuacjach, gdy zachodzia
uzasadniona obawa, e oskarony, ktremu zarzucono popenienie zbrodni lub
umylnego wystpku, popeni przestpstwo przeciwko yciu, zdrowiu lub
bezpieczestwu powszechnemu, a zwaszcza, gdy popenieniem takiego
23
przestpstwa grozi (art. 258 3 k.p.k.). Tymczasowe aresztowanie mogo trwa
do 3 miesicy lub w wyjtkowych sytuacjach sd I instancji okres ten mg
przeduy do 12 miesicy. czny czas stosowania tymczasowego aresztowania
do chwili wydania pierwszego wyroku przez sd I instancji nie mg jednak
przekracza 24 miesicy (art. 263 1-3 k.p.k.). Z danych Centralnego Zarzdu
Suby Wiziennej wynika, i w latach 1990-2014, 14.415 obcokrajowcw byo
tymczasowo aresztowanych na 340.920 oglnie tymczasowo aresztowanych
w Polsce. Stanowili oni 4% wszystkich tymczasowo aresztowanych (najwikszy ich
udzia odnotowano w 1993 roku, kiedy wspczynnik ten wynis 7%, a najmniejszy
24
w 2005 i 2006 roku 2,5%). rodek ten stosowano najczciej wobec obywateli
pastw ssiedzkich, do ktrych naleeli Ukraicy, Biaorusini, Litwini, Niemcy
25
i Rosjanie.
Od 1990 do 2014 roku 34% uwizionych cudzoziemcw byo skazanymi
(cznie 7.583 osoby). W oglnej liczbie skazanych w Polsce nie stanowili oni
znaczcej grupy. Ich udzia w caej zbiorowoci skazanych, w ww. okresie, wynis
26
0,5%. Najwikszy skok skazanych obcokrajowcw widoczny by od 1990 do 1995
roku, kiedy ich liczebno wzrosa ponad 70-krotnie. W pniejszym okresie nie
odnotowano ju tak diametralnych zmian. Zaobserwowano natomiast tendencj
wrcz odwrotn, polegajc na obnianiu stanu ilociowego skazanych
cudzoziemcw (na przykad w 2014 roku ich liczba wyniosa 293 osoby i bya
porwnywalna z 2006 rokiem). Podobnie jak w przypadku tymczasowo
aresztowanych, wikszo skazanych pochodzia z pastw ociennych (Ukrainy,
Biaorusi, Rosji).
Poza skazanymi, cudzoziemcy naleeli ponadto do grona osb, na ktre sd
naoy kary za popenienie wykroczenia. Zgodnie z Kodeksem wykrocze sankcj
moga by kara: aresztu, ograniczenia wolnoci (do 1 miesica), grzywny
27
i nagany. Poza nimi Kodeks wymienia take rodki karne, czyli: zakaz
prowadzenia pojazdw, przepadek przedmiotw, nawizka, obowizek
naprawienia szkody, podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomoci
w szczeglny sposb oraz inne rodki okrelone przez ustaw (art. 28 1 k.w.).
cznie w latach 1990-2014 grupa ukaranych obcokrajowcw liczya 73 osoby.
Stanowili oni 0,6% ogu ukaranych w Polsce. Najwicej ukaranych przypado na
1997 roku (11 osb), a w latach 1990-1991 oraz w 1999, 2007 i 2008 roku nie
28
odnotowano adnego przypadku. Ukaranymi byli najczciej Biaorusini,
Ukraicy, Modawianie, Litwini i Rosjanie.
23
Ustawa z 6 czerwca 1997 roku Kodeks postpowania karnego, Dz. U. 1997, Nr 89, poz. 555
24
Obliczenia wasne na podstawie danych z Centralnego Zarzdu Sub Wiziennych
25
A. Adamczyk, Spoeczno-polityczne op. cit., Tabela 17, s. 489-491
26
27
Ustawa z 20 maja 1971 roku Kodeks wykrocze, Dz. U. 2013, poz. 482 z pniejszymi zmianami
(rozdzia II)
28
29
_______________________________________________________________________________
Podsumowujc powysze rozwaania mona stwierdzi, i obiegowa opinia

o wzrocie przestpczoci wrd cudzoziemcw w Polsce nie znajduje
uzasadnienia. Przecz temu dane statystyczne prezentowane przez rne
instytucje publiczne. Naley jednak mie na uwadze fakt, i wiele z przestpstw
popenionych na terenie pastwa polskiego przez obcokrajowcw nigdy nie zostao
ujtych w statystykach.
Na podstawie zgromadzonego materiau mona wysnu kilka wnioskw:
udzia cudzoziemcw w oglnej liczbie osb podejrzanych w Polsce
o popenienie przestpstw by znikomy. Od 2001 roku permanentnie mala
i w roku 2012 osign poziom 0,4%;
wejcie Polski do UE i do strefy Schengen nie wpyno na wzrost
przestpczoci cudzoziemcw;
wrd kategorii zarzucanych czynw dominoway kradziee oraz
przestpstwa rozbjnicze, drogowe, akcyzowe i graniczne. Tylko nieliczni
podejrzani byli o czyny skierowane przeciwko yciu i zdrowiu;
w gronie podejrzanych dominowali nasi wschodni ssiedzi;
obecno cudzoziemcw w polskich jednostkach penitencjarnych naleaa
do rzadkoci. W latach 1990-2014, w aresztach ledczych i zakadach
karnych, stanowili oni jedynie 1,2% wszystkich uwizionych. Osadzeni
reprezentowali okoo 100 pastw. Wikszo z nich bya obywatelami
Ukrainy, Biaorusi i Rosji.
Streszczenie
Przedmiotem niniejszego artykuu s rozwaania na temat rozwoju
przestpczoci cudzoziemcw w Polsce. Problemu, ktry od pocztku lat 90. XX
wieku budzi wiele emocji, poniewa dla czci polskiego spoeczestwa obecno
imigrantw wywoywaa niepokj, a w opinii innych bya podana.
Na wstpie zostaa dokonana analiza ilociowa zjawiska przestpczoci
cudzoziemcw w Polsce. Nastpnie wskazano przestpstwa, o ktrych popenienie
najczciej byli podejrzani obcokrajowcy w kontekcie ich pochodzenia. W dalszej
czci artykuu odwoano si do zagadnienia umieszczania cudzoziemcw
w aresztach ledczych i zakadach karnych.
Summary
The considerations in this article are devoted to the development of crimes
committed by foreigners living in Poland. This problem aroused much excitement
since early the 90s of the twentieth century, because for some parts of the Polish
society, the presence of immigrants caused public concern, and for others it was
desirable.
In the introduction quantitative analysis of crime foreigners in Poland was
made. Then author focused on offenses committed by the foreigners and the
analysis was made in the context of the foreigners origins. Subsequently the
considerations concentrate on placing foreigners in detention centers and prisons.
30
_______________________________________________________________________________
Bibliografia
1. Adamczyk A., Spoeczno-polityczne implikacje imigracji do Polski w latach
1989-2007. Pozna 2012
2. Cudzoziemcy przestpczo http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-
statystyki/przestepczosc-cudzozie/50867,Cudzoziemcy-przestepczosc.html
(pobrano 5.02.2015 r.)
3. Dane Centralnego Zarzdu Sub Wiziennych
4. Gajdus D., Gronowska B., Midzynarodowe standardy postpowania
z cudzoziemcami pozbawionymi wolnoci, Przegld Wiziennictwa
Polskiego 1998, nr 19
5. Raport o stanie bezpieczestwa w Polsce w 2008 roku. Warszawa 2009
8. Rzepliska I., Przestpczo cudzoziemcw w Polsce. Warszawa 2000
9. Siemaszko A., Gruszczyska B., Marczewski M., Atlas przestpczoci 2.
Warszawa 1999
Warszawa 2003
Warszawa 2009
12. Sprawozdania z dziaalnoci Wojewody Mazowieckiego za rok 2001, 2002,
2003, 2004, 2005, 2006, 2007, http://bip.mazowieckie.pl/wojewoda/sprawo
zdania (pobrano 17.05.2008 r.)
13. Ustawa z 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny, Dz. U. 1997, Nr 88, poz. 553
14. Ustawa z 6 czerwca 1997 roku Kodeks postpowania karnego, Dz.U.
1997, Nr 89, poz. 555
15. Ustawa z 20 maja 1971 roku Kodeks wykrocze, Dz. U. 2013, poz. 482
z pniejszymi zmianami
16. Ustawa z 2 grudnia 1993 roku o oznaczeniu wyrobw znakami skarbowymi
akcyzy, Dz. U. 1993, Nr 127, poz. 584
17. Ustawa z 23 stycznia 2004 roku o podatku akcyzowym, Dz. U. 2004,
Nr 29, poz. 257
31
_______________________________________________________________________________
Iwona DUDZIUK
Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni
KIERUNKI DOSKONALENIA ONIERZY SI ZBROJNYCH RP

Z WYCHOWANIA FIZYCZNEGO
Wstp
Sprawno fizyczna jest czynnikiem istotnym w prawidowym funkcjonowaniu
czowieka. Od najdawniejszych czasw by to element wiadczcy o sile jednostki
w walce o przeycie i dostosowanie si do nieprzyjaznych warunkw rodowiska.
Z czasem sprawno fizyczna zyskaa dodatkowe znaczenie. Staa si
podstawowym elementem prowadzonych walk w dziaaniach zbrojnych. Denie
czowieka do osignicia jak najwikszej sprawnoci fizycznej, ktra czsto
decydowaa o wyniku walki, byo coraz bardziej istotne. Historia dokumentuje, jaki
by cel programw szkole oraz w jaki sposb miay one wyksztaci pierwszych
onierzy. Przez wieki systemy szkole poddawane byy zmianom, ktre miay
wpyn na wzrost skutecznoci armii. Nie zawsze byy to zmiany pozytywne i nie
zawsze przynosiy oczekiwany rezultat. W historii polskich si zbrojnych, zmiany
w programach szkole czsto byy spowodowane czynnikami zewntrznymi oraz
aktualnymi potrzebami w sposobie ich dziaania. Niniejszy artyku czy dwa
obszary bezpieczestwa oraz elementy zwizane z wychowaniem fizycznym,
z ktrymi autor ma do czynienia od kilkunastu lat. Osobiste dowiadczenia autora,
poparte wieloletnimi treningami rnych dyscyplin sportowych oraz uczestnictwo
w wielu zawodach sportowych na szczeblu tak krajowym, jak rwnie europejskim,
pozwalaj na biege poruszanie si w omawianych zagadnieniach zwizanych
z wychowaniem fizycznym.
Sprawno fizyczna a bezpieczestwo

Od najstarszych dziejw aktywno fizyczna jest nieodcznym elementem
ycia czowieka. Otoczenie czowieka pierwotnego wymusio na nim uksztatowanie
pewnych cech motorycznych oraz cech fizycznych, umoliwiajcych mu przeycie.
Cechy takie jak: sia, szybko i zwinno miay uchroni go przed bezporednim
1
zagroeniem. W okresie staroytnym liczyy si przede wszystkim umiejtnoci
fizyczne i sia wojownikw. Decydoway one o zwycistwie caej armii. Nie budzi
wtpliwoci nacisk na rozwj fizyczny i psychofizyczny onierzy, ktrzy od
najmodszych lat byli przygotowywani na trudy walki i cikie warunki na polu
bitwy. W konsekwencji umiejtnoci sportowe zaczy odgrywa wiksz rol
w yciu codziennym, budujc now warto. Rozpoczto uprawianie sportu dla
przyjemnoci i pielgnowania wasnego ciaa w celu podtrzymania sprawnoci jego
funkcjonowania [organizmu]. Myl ta przerodzia si w szeroko pojt kultur
fizyczn.
W Siach Zbrojnych RP kultura fizyczna ujta zostaa nastpujco: kultura
fizyczna jest wiedz, wartoci, zwyczajem i dziaaniem podejmowanym dla
zapewnienia rozwoju psychofizycznego, wychowania, doskonalenia uzdolnie
i sprawnoci fizycznych czowieka, a take dla zachowania oraz przywracania jego
1
W.K. Osterloff, Historia sportu. Warszawa 1976, s. 9-10
32
_______________________________________________________________________________
zdrowia. Podstawowymi celami kultury fizycznej w Siach Zbrojnych RP jest

2
dbao o prawidowy rozwj psychofizyczny i zdrowie wszystkich onierzy.
Celem wychowania fizycznego w Siach Zbrojnych RP jest oddziaywanie
w kierunku:
wiadomoci (poznawanie sposobw dbaoci o wasn sprawno
fizyczn i zdrowie);
potrzeb i nawykw (rozbudzenie potrzeb aktywnoci ruchowej,
przyswajanie nawykw dbaoci o higien i zdrowie);
umiejtnoci i sprawnoci (opanowanie wadania wasnym ciaem,
ksztatowanie zdolnoci motorycznych, poszerzanie granic tolerancji
3
ustroju na bodce wysikowe i rodowiskowe).
Sprawno fizyczna to gotowo czowieka do podejmowania i rozwizywania
trudnych zada ruchowych, w rnych sytuacjach yciowych wymagajcych siy,
szybkoci, zrcznoci, gibkoci, zwinnoci i wytrzymaoci, jak rwnie nabytych
i uksztatowanych umiejtnoci i nawykw ruchowych opartych o odpowiednie
uzdolnienia ruchowe i stan zdrowia. Sprawno fizyczna zaley od wielu
czynnikw, tj. pe, wiek, stan zdrowia, uzdolnienia i umiejtnoci ruchowe,
budowa ciaa, sprawno aparatu ruchu, wydolno narzdw, poziom rozwoju
zdolnoci motorycznych, tryb ycia, stan psychiczny, sia woli itp. Od tych
czynnikw w duym stopniu zale moliwoci szkoleniowe onierza
4
w wykonywaniu zada subowych. Szkolenie bojowe to zasadniczy dzia
szkolenia wojsk. Stanowi planow dziaalno szkoleniow w zakresie wybranych
przedmiotw, prowadzon w pododdziaach i szkolnictwie wojskowym w celu
przygotowania onierzy do wykonywania indywidualnych i zespoowych zada na
polu walki lub operacji. Zakres przedmiotowy szkolenia bojowego pododdziaw
5
okrelaj programy szkolenia.
Zdolno operacyjna rozumiana jest jako potencjalna sprawno, moliwo
podmiotu wynikajca z jego cech i waciwoci, pozwalajca na podjcie dziaa
zmierzajcych do osignicia podanych efektw. Komponentem zdolnoci
6
operacyjnej s m.in. zasoby osobowe i szkoleniowe. Istotnym elementem
podejmowania aktywnoci fizycznej jest doskonalenie mechanizmw
przystosowawczych ukierunkowanych na ich uniwersalno, zwikszenie tolerancji
wysikowej oraz uodpornienia si na dziaanie bodcw mechanicznych,
termicznych i ruchowych. Przystosowanie si do zmiennych warunkw otoczenia,
sytuacji stresogennych jest kluczowym elementem odpornoci psychofizycznej
7
w gotowoci bojowej wojsk.
Coraz bardziej precyzyjne uzbrojenie, szybkie tempo dziaa przy
odpowiedzialnoci za onierzy i sprzt stawiaj czowieka pod dziaaniem silnego
stresu. Rozwj zachowa w takich warunkach, analogicznie tak jak w przypadku
rozwoju fizycznego, podlega treningom. Poddawanie si trudniejszym i bardziej
ukierunkowanym wiczeniom ma na celu osignicie wyszej sprawnoci fizycznej.
2
Dowdztwo Generalne Rodzajw Si Zbrojnych Wychowanie Fizyczne. Warszawa 2014, s. 5
3
Ibidem, s. 5
4
http://polska-zbrojna.pl/home/articleshow/12618?t=Zolnierz-musi-byc-sprawny (pobrano 23.01.2015 r.)
5
Ibidem
6
Decyzja nr 56/Org.P5 Ministra Obrony Narodowej z 24 grudnia 2013 r. w sprawie Organizatorw
Systemw Funkcjonalnych SZ RP
7
M. Marcinkowski, Wartoci Kultury Fizycznej w rodowisku wojskowym. Pozna 2001, s. 38
33
_______________________________________________________________________________
Suby mundurowe, w tym take wojsko, zapewniajce bezpieczestwo pastwa

i jego obywateli, powinny przygotowywa modych ludzi w przemylany
i zaplanowany sposb do trudnych warunkw. W trakcie szkolenia z wychowania
fizycznego rozwijaj i ksztatuj si charakteru oraz odporno na czynniki
8
niebezpieczne podczas pracy.
Najlepszym sposobem na udoskonalenie cech fizycznych oraz sprawdzenie
umiejtnoci zawodnikw s organizowane od wiekw zawody sportowe, rwnie
w rodowisku sub mundurowych. Przeszo i analiza wojen potwierdzaj relacje
wystpujce pomidzy wartoci bojow armii a sprawnoci fizyczn jej onierzy.
Pierwszy udokumentowany system wychowania fizycznego powsta w staroytnej
Grecji. Nie zmienia to faktu, e w cigu kilkunastu wiekw cigle doskonali
si techniki prowadzenia szkole. Pobudzenie wiadomoci znaczenia i roli
aktywnoci fizycznej jest cay czas aktualna. Pomimo nowoczesnych technologii na
polu walki oraz rozwoju i wyposaenia w dziedzinie sprztu dla sub
zapewniajcych bezpieczestwo pastwa, najistotniejszym elementem jest
9
czowiek i jego umiejtnoci. W celu zaspokojenia potrzeby bezpieczestwa ju od
najdawniejszych czasw podejmowano rnorodne formy aktywnoci tak
poszczeglnych jednostek, jak i caych grup spoecznych. Czowiek pierwotny mia
podstawowy, stay cel do osignicia przey. Na przestrzeni lat poszczeglne
umiejtnoci zostay sklasyfikowane pod wzgldem ich przydatnoci w rodowisku
naturalnym. Za kolebk uksztatowania si zorganizowanej siy zbrojnej oraz sztuki
wojennej uwaa si Bliski i Daleki Wschd. Powstae tam sztuki prowadzenia
wojen, organizacji i kierowania wojskiem stay si fundamentem tworzenia
10
si zbrojnych w innych pastwach. Przygotowane oddziay dyy do ochrony
swojego terytorium, a niekiedy take do zdobycia nowych ziem i zajcia nowych
11
miast . Uwiadomiono sobie, e sprawno fizyczna jest kluczowym czynnikiem
decydujcym o przyszej wygranej. Dla ucilenia, mwimy o czasach, w ktrych w
czasie walki liczyy si umiejtnoci wojownika, a nie sprzt, ktrym dysponowa.
Jego sia, zwinno oraz wytrzymao na trudy wojny oraz umiejtnoci
decydoway o wyniku walki. Wieloletnia nauka pozwalaa naby utylitarne
umiejtnoci, ktre opieray si gwnie na trenowaniu swojego ciaa i psychiki.
W pniejszych wiekach, kiedy to nastpi rozwj sfery wojskowej i tworzenie
staych oddziaw wojskowych, opracowano programy ksztacenia przygotowujce
modzie do penienia suby wojskowej.
W okresie redniowiecza kultura fizyczna spada do rangi przygotowa
do powoania w stan rycerski. W systemie tym zwracano szczegln uwag
na zdolnoci do walki i si fizyczn. W przesankach ideologii wychowania
rycerskiego wane znaczenie miao posiadanie takich umiejtnoci fizycznych,
12
ktre zapewniayby ukazanie zrcznoci w walce zbrojnej z wrogiem.
W Polsce, aktywno fizyczn traktowano, jako nieodczn cz
wychowania obywatelskiego dopiero w okresie Owiecenia. Rozwj ycia
spoeczno-ekonomicznego postawi wychowanie fizyczne wrd innych
8
Z. Rydzyski, Psychiatria wojskowa. Warszawa 1987, s. 309-310
9
Z. Moszumaski, Trening militarny onierza w aspekcie historycznym (w:) A. Chodaa, J. Klimczak,
A. Rakowski, (red.), Trening militarny onierzy. Szczytno 2006, s. 9
10
Ibidem, s. 8
11
M. Marcinkowski, Wartoci, op. cit., s. 41
12
Ibidem, s. 47
34
_______________________________________________________________________________
przedmiotw nauczanych w szkoach. rodowisko wojskowe rwnie dowiadczyo

przeobrae. Wzrost znaczenia roli piechoty i artylerii kosztem osabienia roli jazdy
rycerskiej i pospolitego ruszenia wymogy zmiany w prowadzeniu szkole
13
wojskowych oraz stworzenie korpusu onierzy zawodowych. wiadomo
denia do zbudowania jak najlepszej armii nie bya adekwatna do rzeczywistej
sytuacji, jaka miaa miejsce w wojsku. Brak systematycznych szkole zmobilizowa
do potrzeby spisania tzw. obowizkw dowdczych, w ktrych ujto wychowanie
14
fizyczne podwadnych.
Pierwsze regulaminy wojskowe zostay wydane dopiero w 1557 r. pt. Krla
Zygmunta Augusta porzdek praw rycerskich wojennych. Przepisy okrelay
obowizki dowdcw w elementach szkolenia wojska oraz w sprawach
dyscyplinarnych. Dalszym rozwiniciem regulaminw byy artykuy hetmaskie,
15
a nastpnie podsumowujce cao Artykuy wojenne hetmaskie. Upadek
spoeczno-gospodarczy pastwa pogbi trwajc degradacj armii. Po powoaniu
1764 r. Komisji Wojskowej nastpia widoczna, cho spniona reforma systemu
wojskowego. Wzorowanie si na armii pruskiej nie odzwierciedlao faktycznych
zalet onierza, do ktrych naleay przede wszystkim umiejtno dostosowania
si do warunkw panujcych w trakcie walki. Sprawno ruchowa onierzy
widoczna bya natomiast w wymusztrowanych i jednolitych dziaaniach,
16
wykonujcych wiczenia polowe oraz marsze. Uksztatowane idee umocniy
przekonanie w okresie zaborw o wychowywaniu dzieci i modziey w duchu
17
aktywnoci fizycznej.
Odrodzenie Wojska Polskiego miao miejsce po objciu tronu przez
Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Zmiany wprowadzone w tym czasie dotyczyy
kontroli wojska, sdownictwa, spraw dyscyplinarnych i wyszkolenia. W trakcie
wprowadzania dalszych reform, w drugiej poowie XVIII wieku zaoono szlacheck
Szko Rycersk, utworzono Departament Wojskowy oraz Krlewsk Kancelari
Wojskow, jako nowe organa zarzdzajce, pozbawiajce hetmanw
dotychczasowej wadzy nad wojskiem. Utworzono krlewsk szko artylerii
i inynierii. Na podstawie wprowadzonych reform wydano nowe regulaminy
18
musztry, dotyczce usystematyzowania wyszkolenia wojska.
Po odzyskaniu niepodlegoci przez pastwo Polskie uwiadomiono sobie, jak
wiele pracy wymaga odbudowa Rzeczpospolitej Polskiej pod wzgldem
przygotowania moralnego modego pokolenia. Istota obrony ojczyzny przez
spoeczestwo obywatelskie wynikaa rwnie z niepokojcego faktu dotyczcego
sprawnoci fizycznej modziey. W okresie powoywania do wojska sprawno
19
fizyczna modziey polskiej bya na bardzo niskim poziomie. Inicjatywy
podejmowane w ksztaceniu obywateli dyy do poszerzenia idei wychowania
fizycznego wrd dzieci i modziey. Po przewrocie majowym w 1926 r., gdy do
wadzy doszy krgi typowo wojskowe zaznaczy si silny nacisk na szerzenie
kultury fizycznej w rodowisku zarwno cywilnym, jak i wojskowym. Dla potrzeb
13
Ibidem, s. 51
14
Ibidem, s. 53
15
Z. Moszumaski, Trening, op. cit., s. 17
16
17
Ibidem, s. 57
18
Z. Moszumaski, Trening, op. cit., s. 21
19
M. Marcinkowski i M. Sokoowski, op. cit., s. 30
35
_______________________________________________________________________________
rozwoju dziedziny wychowania fizycznego utworzono Pastwowy Urzd

Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, ktry dziaa w ramach
20
Ministerstwa Spraw Wojskowych. Wychowanie fizyczne zmierzao w tym okresie
do wypracowania w onierzach wartoci duchowych i umiejtnoci wadania
swoim ciaem. Niezbdnym elementem wychowawczym w stosunku do onierza
czynnego byy:
wychowanie fizyczne polegajce na realizacji systemu wicze, ktre
rozwijay organizm onierza;
wyszkolenie techniczne, ktre dyo do wypracowania w onierzu
umiejtnoci posugiwania si bia broni i walki wrcz, ktra miaa by
kluczowa w przypadku bezporedniego ataku przeciwnika;
musztra majca zadanie uodporni onierza na szkodliwe wpywy walki
i lk przed przeciwnikiem. Uczya take jednoczesnoci wszystkich ruchw
onierza;
suba rozumiana jako suma zakresw obowizkw okrelonych
w regulaminach. Dotyczya rygoru wykonania obowizkw subowych pod
grob sankcji;
wyszkolenie bojowe sprowadzao si w gwnej mierze do odbywania
wicze taktycznych. Warunki wicze byy zblione do tych na polu
21
walki.
Po odzyskaniu niepodlegoci polskie spoeczestwo znalazo si w nowej
rzeczywistoci. Kada dziedzina ycia spoecznego wymagaa dostosowania si
do realiw politycznych i spoecznych. Istotnym elementem funkcjonowania
pastwa byo zapewnienie bezpieczestwa wewntrznego wrd obywateli oraz
bezpieczestwa narodowego. Niestabilna sytuacja midzynarodowa wymusia
w pierwszej kolejnoci systematyczny proces szkolenia jednostek i instytucji
wojskowych, jako uzupenienie i doskonalenie kadry. Wychowanie fizyczne stao
22
si jednym z elementw wychowania pastwowego. Zajcia prowadzone byy
w szkoach rednich, a nauczanie dotyczyo wicze porzdkowych,
ksztatujcych, rwnowanych i stosowanych, tj. marsze, biegi, rzuty.
Uzupenieniem aktywnoci byy gry, zabawy, pywanie, wiolarstwo, narciarstwo i
23
kolarstwo. Zamys niezbdnej potrzeby wychowania fizycznego modziey
dostrzeg Jzef Pisudski. Sprawno fizyczna modziey poborowej bya
niepokojca. Dziaania podjte w tym celu stanowiy podstaw do budowy
spoeczestwa sprawnego fizycznie, gotowego i zdolnego broni ojczyzny.
W praktyce ze wzgldu na brak wykwalifikowanej kadry oraz przeznaczonego
na aktywno fizyczn czasu szkoleniowego, ruch nie odgrywa wikszej roli
24
w wiadomoci onierzy .
System francuski wprowadzony w dwudziestoleciu midzywojennym
w ostatecznym ksztacie nie sprawdzi si w polskich realiach. Oglny system
wicze opiera si na wybranych wiczeniach z poszczeglnych zagranicznych
systemw. Podchorowie zaczynali dzie od porannej gimnastyki, a nastpnie
programowych zaj gimnastyczno-sportowych. Teoria wychowania fizycznego,
20
M. Marcinkowski, Wartoci, op. cit. s. 30
21
Z. Moszumaski, Trening, op. cit., s. 23-27
22
23
Ibidem, s. 65
24
Ibidem, s. 69
36
_______________________________________________________________________________
jako przedmiot zostaa wprowadzona do szk wojskowych w 1923 r. i powicono

25
jej 60 godzin. Zwikszone zainteresowanie sportem w rodowisku wojskowym
w naturalny sposb zwikszyo ilo uprawianych dyscyplin. Od 1927 roku
26
popularn dyscyplin bya hippika i sport strzelecki, z zainteresowaniem
uprawiano rugby, pik rczn i koszykwk. W dalszym cigu denia dotyczyy
wyszkolenia fizycznego onierza pod ktem szybkoci, siy i wytrzymaoci mimo
27
cigego wyszkolenia formalnego i bojowego.
Pewien przeom nastpi w 1935, w ktrym program wychowania fizycznego
zakada: 65 godzin gimnastyki, 60 szermierki, 31 boksu, 22 pywania, 12
narciarstwa, 12 lekkoatletyki, 10 gier sportowych i 12 ruchowych. Liczba godzin
wychowania fizycznego wzrosa pond czterokrotnie w porwnaniu do roku 1933.
Oprcz wyej wymienionych dyscyplin aktywno fizyczna nie ograniczaa si
jedynie do realizacji programw zaj. Zawody sportowe znaczco urozmaiciy
wychowanie fizyczne w wojsku.
Naleay do nich nastpujce konkurencje:
wielobj oddziaowy;
gry sportowe (siatkwka, koszykwka, pika nona);
prba Pastwowej Odznaki Sportowej (obowizkowa dla wszystkich
28
podchorych);
narciarstwo.
29
Dalsze zmiany w programach wychowania fizycznego odbyway si na

zasadzie wprowadzenia nowych Instrukcji. Instrukcja o szkoleniu fizycznym
onierzy Si Zbrojnych PRL z roku 1981 opisywaa nie tylko zestawy wicze, ale
rwnie sposoby ich wykonywania i oceniania wyszkolenia onierzy. W instrukcji
czytamy: celem wyszkolenia jest:
zapewnienie onierzom wszechstronnego rozwoju organizmu, dobrego
zdrowia i naleytej prezencji;
opanowanie przez onierzy umiejtnoci fizycznych i nawykw ruchowych
doskonalcych sprawno bojow;
rozwijanie u onierzy cech motorycznych, a take umiejtnoci
przystosowawczych;
ksztatowanie u onierzy wysokich walorw ideowych i moralnych.
30
25
M. Marcinkowski, Wartoci, s. 70
26
Tu: jazda konna, jako sport
27
28
http://www.dobroni.pl/rekonstrukcje,panstwowa-odznaka-sportowa,13385 (pobrano 16.03.2015 r.)
Odznaka ta zostaa ustanowiona 27 czerwca 1930 roku rozporzdzeniem Rady Ministrw. Odznak
mg otrzyma kady obywatel polski w wieku 14 lat (pci mskiej) i 16 lat (pci eskiej), ktry podda
si wynikiem pozytywnym okresowej prbie sprawnoci fizycznej. Odznaka POS bya III klasowa:
brzowa, srebrna, zota. Prba na POS skadaa si z szeciu grup sprawnoci fizycznych:
I gimnastyka i pywanie do 100m; II skoki; III biegi do 800m, pywanie do 100m, jazda na
ywach do 500m; IV rzut dyskiem, oszczepem, pik, granatem, pchnicie kul, boks, szermierka,
gry sportowe, strzelanie (dla kobiet); V- marsze do 20 km, biegi do 5 km, wycieczki piesze do 3 dni,
biegi narciarskie do 18 km, biegi ywiarskie do 10 km, jazda na rowerze do 20 km, rajd konny
do 2 dni, pywanie do 1000m, wiolarstwo i wycieczki wiolarskie do 1 dnia, gry sportowe;
VI strzelanie (dla mczyzn), gry sportowe (dla kobiet). W niektrych szkoach jak np. Szkole
Podchorych Marynarki Wojennej posiadanie odznaki POS byo wskazane.
29
M. Marcinkowski, Wartoci, op. cit. s. 71
30
Instrukcja o szkoleniu onierzy Si Zbrojnych PRL. 1981, s. 9-10
37
_______________________________________________________________________________
Spenienie powyszych celw przyczynia si do lepszego operowania

wasnym ciaem, broni i sprztem technicznym.
W Marynarce Wojennej og spraw powizanych z wychowaniem fizycznym
spoczywa na Szefie Kierownictwa Marynarki Wojennej (KMW) w Warszawie.
Programy wicze w Marynarce Wojennej oddzielnie opracowywano dla
poszczeglnych jednostek ldowych i okrtw. Wprowadzane na przestrzeni lat
Instrukcje wychowania fizycznego w coraz wikszym stopniu zwikszay ilo
godzin aktywnoci ruchowej.
Do gimnastyki zaliczano:
wiczenia zabawowe;
wiczenia lekkoatletyczne;
wiczenia stosowane (walka na bagnety, rzut granatem, pezanie,
wspinanie, dwiganie);
skoki (w dal, wzwy, wieloskoki);
boks, Jiu-Jiutsu;
wiczenia dokadnoci, precyzji, siy ramion i ng;
wiczenia reakcji gosowej, wzrokowej i pamiciowej.
31
Istotn rzecz jest fakt, e podchorowie mieli obowizek uczestnictwa

32
w regatach, trjboju lekkoatletycznym i w pice koszykowej. Programy szkolenia
Marynarki Wojennej miay swj indywidualny charakter ze wzgldu na warunki
szkolenia, ktre realizowano take na okrtach podczas przebywania na morzu.
W Regulaminie Suby na Okrtach RP z 1947 roku opisano sposb prowadzenia
zaj z wychowania fizycznego na okrtach. Oprcz porannej gimnastyki
propagowano boks i lekk atletyk w stopniu pozwalajcym na przeprowadzenie
zaj. W przypadku sprzyjajcej pogody przeprowadzano regaty wiosowe
i aglowe oraz nauk pywania. Za sport na okrcie odpowiedzialny by dowdca
okrtu, lecz czsto wyznaczano oficera sportowego, do ktrego obowizkw
naleao prowadzenia i organizowanie zaj. Wskazane byo take przy kadej
moliwej okazji postoju w porcie przeprowadzi mecze piki nonej. Tworzono
w tym celu druyny okrtowe, podczas ktrych przeoeni grali z podwadnymi.
Istota wychowania fizycznego na okrtach bya bardzo wysoka. wiadczy moe
o tym zapis w RSO z 1947 r., pierwszym i podstawowym warunkiem dla
rozwinicia zamiowania do sportw wrd zaogi jest szczere zainteresowanie si
t gazi suby przez oficerw. Dowdca okrtu winien poucza podwadnych
oficerw o znaczeniu wychowania fizycznego i sportw dla suby i wymaga od
nich ()czynnego udziau. Oficerowie winni uprzytamnia zaodze, e nie ma
lepszego pola dla wzajemnego zblienia si przeoonych z podwadnymi, jak
boisko sportowe. Jest wysoce podane, eby oficerowie naleeli do okrtowych
druyn sportowych i brali osobicie udzia w treningu i zawodach. Aktywno
fizyczna na okrcie bya wysoce podana w celu zminimalizowania negatywnych
33
skutkw suby. W Regulaminie Suby na Okrtach Marynarki Wojennej PRL
31
A. Kula, Kultura fizyczna w Polskiej Marynarce Wojennej w latach 1918-1989. AMW Wewn. 984/99,
Gdynia 1999 r., s. 70-74
32
Ibidem, s. 85
33
Regulamin Suby na Okrtach Rzeczypospolitej Polskiej, Dowdztwo Marynarki Wojennej, wyd.
Marynarka Wojenna nr 1423. Gdynia 1947, s. 24, 25, 31, 32, 94, 95, 144, 145
38
_______________________________________________________________________________
z 1989 r. znajdujemy jedynie zapis dotyczcy uczestnictwa marynarzy w porannej

zaprawie fizycznej tuz po przebudzeniu, czasu wydzielonego na zajcia sportowe
w cigu dnia oraz organizowane regaty wiosowe i aglowe. Dowdca okrtu
odpowiedzialny by za przyzwyczajenie zaogi do trudw suby na morzu.
Aktywno fizyczna na okrtach miaa suy podtrzymaniu odpornoci fizycznej
34
marynarzy i przeciwdziaa problemom zdrowotnym. Regulamin Suby na
Okrcie z 2011 roku w rozdziale 6, nadmienia o celach szkolenia, ktrymi s
nabycie praktyki morskiej i wykonywaniu zada w kadych warunkach oraz
ksztatowaniu odpornoci psychofizycznej zaogi na trudy suby w morzu.
Wszelkie poziomy wyszkolenia reguluj odpowiednie programy szkolenia
i dokumenty normatywne. Brakuje jednak jakiejkolwiek wzmianki o aktywnoci
fizycznej marynarzy na okrcie nawet w porzdku dnia. W godzinach 18.00-19.50
jest czas dla zaogi, ktry mona ewentualnie wykorzysta na aktywno
35
fizyczn.
Rnorodno zaj fizycznych bya w Marynarce Wojennej najwiksza wrd
si zbrojnych. W poowie XX wieku doskonalono systemy szkolenia, ktre skaday
si z programowego wychowania fizycznego, sportu masowego i sportu
wyczynowego.
Program Mistrzostw Wojska Polskiego w pierwszych latach po wojnie
obejmowa:
trjbj wojskowy (100 m, skok w dal, rzut grantem);
pywanie i skoki do wody;
szermierk (bagnet i szabl);
gimnastyk;
gry zespoowe;
boks;
marsz na 10 km ze strzelaniem;
bieg przeajowy na 1000 m;
lekkoatletyk (100 m, 400 m, 1500 m, 5000 m, 4 x 100 m, sztafeta
36
olimpijska, dysk, kula, skok w dal i wzwy).
Organizowane zawody czyy w sobie dwa istotne elementy: upowszechniay
sport w siach zbrojnych oraz byy podsumowaniem procesu szkoleniowego
37
pododdziaw i oddziaw.
Caoksztatem wsppracy w dziedzinie kultury fizycznej i w nawizywaniu
wsplnego dziaania midzy siami zbrojnymi caego wiata zajmuje si CISM czyli
Midzynarodowa Rada Sportu Wojskowego powoana 18 lutego 1948 r. w Nicei.
Wojsko Polskie zostao przyjte do CISM w 1948 roku, lecz status czonka
38
rzeczywistego posiada od 1991 roku.
34
Regulamin Suby na Okrtach Marynarki Wojennej PRL, (projekt). Gdynia 1989, s. 116, 117, 195,
196, 197
35
Regulamin Suby na Okrtach Marynarki Wojennej. Mar. Woj. 1354/2011, Gdynia 2011, s. 21-23,
194
36
A. Kula, Kultura, op. cit., s. 114-115
37
Ibidem, s. 118-122
38
http://archiwalny.mon.gov.pl/pl/artykul/2792 (pobrano 18.03.2015 r.)
39
_______________________________________________________________________________
Wojsko Polskie posiadao sformalizowane instrukcje oraz programy

ze szkolenia fizycznego onierzy. Wczeniej wspomniana Instrukcja o Szkoleniu
Fizycznym onierzy Si Zbrojnych PRL z 1981 roku oraz Program wicze ze
Szkolenia Fizycznego onierzy Si Zbrojnych PRL z roku 1981 stanowi podstaw
prowadzenia zaj z wychowania fizycznego w jednostkach wojskowych.
Instrukcja o szkoleniu opisywaa w pierwszej czci cele i zadania szkolenia
fizycznego. Obowizki dowdcy oddziau, pododdziau, kadry szkolenia fizycznego.
W czci drugiej ujto zakres szkolenia fizycznego cznie z zajciami
programowymi ujtymi w 11 grupach. Zaliczay si do nich: teoria szkolenia
fizycznego, atletyka terenowa i wiczenia w orodku sprawnoci fizycznej,
gimnastyka, walka wrcz, pywanie, sportowe gry zespoowe (pika rczna, pika
siatkowa, pika koszykowa, pika nona), marsze, narciarstwo, wspinaczka
wysokogrska, wiosowanie i jazda konna. Instrukcja okrelaa sposb
prowadzenia treningw w szczeglnych warunkach oraz w trakcie wykonywania
39
zada subowych. Dokument ukazywa szczegowo sposb prowadzenia zaj,
formalizowa wszelkie zagadnienia zwizane ze sportem i kontrol oceny
szkolenia. Okrela rwnie normy waciwego ciaru ciaa onierzy w zalenoci
40
od grup i wysokoci ciaa.
Program wicze ze szkolenia fizycznego onierzy w kadej z dyscyplin
sportu dzieli si na trzy zakresy. Oceniane byy one trjstopniowo: dostatecznie,
dobrze, bardzo dobrze. Pierwszy zakres by najatwiejszy do wykonania. Drugi
zakres wicze by trudniejszy od poprzedniego. Trzeci zakres by najbardziej
wymagajcym fizycznie i sprawnociowo zestawem wicze na tych samych
przyrzdach, co w poprzednich zakresach, jak np. drek, skrzynia, porcze, lecz
o znacznie skomplikowanym zaawansowaniu wykonywanych wicze. Ocena we
wszystkich trzech zakresach bya identyczna. Tabela wicze i norm dla onierzy
zasadniczej suby wojskowej, onierzy rezerwy, podchorowie, kadeci
kandydaci na pilotw posiadaa rozbudowany zestaw wicze oraz przyjte normy
zaliczenia.
Program wychowania fizycznego w wojsku z roku 1981 przedstawia szeroko
rozbudowany zakres prowadzonych zaj cznie z ich metodyk i ocen. Ilo
wicze, ich zakres i poziom trudnoci w zalenoci od stanowiska onierza bya
bardzo widoczna. W latach dziewidziesitych XX wieku, obranym kierunkiem
w Siach Zbrojnych RP bya ich profesjonalizacja. Potrzeba zrwnania poziomu ze
standardami natowskimi pod wzgldem wyszkolenia onierzy bya i jest dziaaniem
priorytetowym. Jednak tak ogromne dziaanie w skali caego pastwa wymagay
wielu lat pracy. Naleao dokona penej weryfikacji programw szkolenia,
uzbrojenia armii oraz przygotowa udzia Si Zbrojnych do misji w ramach nowych
paktw sojuszniczych. Dokumentami normatywnymi wewntrznymi w dziedzinie
kultury fizycznej Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej byy Regulaminy Kultury
Fizycznej SZ RP pod nadzorem Ministerstwa Obrony Narodowej oraz obecnie
Dowdztwa Generalnego Rodzajw Si Zbrojnych. Zmiany dotyczyy take
rekrutacji do wojska. Od onierza poborowego dziaajc na podstawie ustawy
41
o Powszechnym Obowizku Obrony RP z 1967 r., a do onierza
39
Instrukcja o szkoleniu fizycznym onierzy Si Zbrojnych PRL. 1981, Gwny Zarzd Szkolenia
Bojowego, szkol. 612/80, s. 3-4
40
Instrukcja, op. cit., s. 139
41
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19670440220 (pobrano 22.03.2015 r.)
40
_______________________________________________________________________________
42
zawodowego. Zmianie podlega nie tylko prawo ustalajce wytyczne do szkolenia
43
onierzy, ale take rodowisko, w jakim maj oni dziaa. Od zagroe
symetrycznych i wojny powszechnej nastpi zwrot ku zagroeniom
asymetrycznym na poziomie bezpieczestwa wewntrznego i narodowego.
Niezmienna powinna by sprawno fizyczna onierzy. W razie zagroe
przeciwdziaa moe nim jedynie sprawny fizycznie, zdrowy somatycznie
44
i psychicznie, odpowiednio wyszkolony onierz. Na podstawie wieloletnich
dowiadcze w zakresie przeszkolenia onierzy, wymagania wzgldem onierzy
byy wielokrotnie modyfikowane uwzgldniajc pe, wiek oraz zajmowane
stanowisko. W okresie ponad dwudziestu piciu lat budowy Si Zbrojnych
konieczne s zmiany odpowiadajce aktualnym potrzebom i wymogom otoczenia
zewntrznego. Proces modernizacji Si Zbrojnych nie jest zakoczony, dlatego te
mona jedynie wskaza kierunki rozwoju i podsumowa dotychczasowe zmiany.
Zauwaalny jest proces specjalizacji onierza. Jego indywidualne wyszkolenie
oraz dziaanie w rnych warunkach z najnowoczeniejszym uzbrojeniem.
Do dobrze widoczne rnice przede wszystkim w sposobie kontroli
i wymogw sprawnoci fizycznej, ktra w programie z roku 1981 bya bardzo
wysoka, obecnie zostaa zminimalizowana, a procedury uproszczono. Nie ma
rygorw np. okrelania waciwego ciaru ciaa onierza, poniewa jest to
kwesti po czci indywidualn onierza, a take dowdcy jednostki, ktry w rny
sposb podchodzi do kultury fizycznej w jednostce. Decydujcym czynnikiem
realizacji wszelkich zada z wychowania fizycznego s kadry instruktorskie,
poniewa od ich specjalistycznego wyksztacenia, poziomu zaangaowania
uzalenione s efekty w wymiarze sprawnoci fizycznej i rozpowszechniania
45
kultury fizycznej. Obecnie ilo wicze w procesie ksztacenia ulega
zmniejszeniu, wiele wicze stosowane s fakultatywnie. O ile wczeniej
wymagane byo w trakcie walki wrcz posiadanie umiejtnoci zadania ciosu
46
opatk czy kolb lub bagnetem, tak teraz zakres walki wrcz jest na wyszym
poziomie, stworzono podrczniki do walki wrcz. Proces szkolenia onierza
zmierza w kierunku jego specjalizacji. Dopasowanie do najnowoczeniejszego
sprztu, zada i sytuacji powoduje powstawanie szeregu specjalistycznych szkole
zalenych od stanowiska docelowego. W kwestiach norm i wicze, aktualne
wymagania zostay uproszczone. Moemy jednak porwna je pod wzgldem
iloci wydzielonych testw.
Bezpieczestwo czowieka a zagroenia

Bezpieczestwo z punktu widzenia czowieka jest stanem podanym. Celem
jest osignicie minimalnego poziomu bezpieczestwa, ktry gwarantowaby
optymalne funkcjonowanie czowieka czy okrelonego systemu oraz w dalszej
kolejnoci take jego utrzymanie. Bezpieczestwo moemy scharakteryzowa jako
42
Ustawa o subie wojskowej onierzy zawodowych z 11 wrzenia 2003 r. http://isip.sejm.gov.pl/
Download?id=WDU20031791750&type=3 (pobrano 22.03.2015 r.)
43
Dowdztwo Generalne Rodzajw Si Zbrojnych Wychowanie Fizyczne. Warszawa 2014, s. 4
44
Regulamin Kultury Fizycznej Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2011, Szkol.
842/2011, s. 4
45
A. Kula, Kultura, op. cit., s. 99
46
Program wicze ze szkolenia onierzy Si Zbrojnych PRL. 1981, Gwny Zarzd Szkolenia
Bojowego, Szkol. 613/80 s. 34-37
41
_______________________________________________________________________________
sytuacj odznaczajc si brakiem ryzyka utraty czego cennego dla czowieka,

47
np. zdrowia, pracy, dbr materialnych. Ucilajc, bezpieczestwo to stan
niezagroenia w obszarze bytu czowieka i jego otoczenia. Zajmuje ono
48
w hierarchii potrzeb bardzo wysokie miejsce, tu po potrzebach fizjologicznych.
Dbao o bezpieczestwo nie miaoby wikszego znaczenia, gdyby nie cige
zagroenia, ktre powoduj zachwianie poczucia pewnoci i spokoju. Zagroenia
moemy podzieli na zdarzenia posiadajce swe rdo w przyczynach losowych,
jak rwnie nielosowych, a wrcz celowych. Wywieraj one ujemny wpyw na
rodowisko wewntrzne i zewntrzne czsto prowadzc do sytuacji kryzysowych,
49
jeeli nie zostay rozwizane odpowiednio szybko. Podzia zagroe w ujciu
bezpieczestwa pastwa moemy podzieli na zagroenia militarne oraz
niemilitarne. Ze wzgldu na temat pracy omwiona zostanie sfera zwizana
z zagroeniami niemilitarnymi i dziaaniami onierzy Si Zbrojnych RP w tym
obszarze.
Pastwo w celu zapewnienia bezpieczestwa obywateli utrzymuje suby
przygotowane do staego i szybkiego reagowania na sytuacje kryzysowe. Nie
wszystkie zagroenia mona przewidzie i odpowiednio przygotowa si do nich.
Szczeglnie niebezpiecznymi s klski ywioowe. Ich zasig, gwatowno oraz
rozmiar zniszcze czsto oceni mona dopiero po ich wystpieniu. Take dopiero
wtedy wiemy, jakie siy i rodki s potrzebne do szybkiego usunicia zagroe.
Wprowadzenie jednostek Si Zbrojnych w sytuacji kryzysowej moe nastpi
w trzech wariantach:
podstawowy;
alarmowy;
nakazowy.
50
W kadym z przypadkw mobilizacja onierzy wymaga od nich penej

sprawnoci fizycznej i gotowoci do dziaania (operacyjnej) ze wzgldu na szybki
czas reakcji, jaki jest wymagany w sytuacji kryzysowej. Ze wzgldu na
przeznaczenie oddziaw i pododdziaw SZ RP w stanach nadzwyczajnych
zwykle jest to pomoc polegajca na fizycznym wykonaniu danej czynnoci. Pomoc
przy ewakuacji ludnoci, odbudowa mostw, umocnienie waw
przeciwpowodziowych. Pomoc ze strony wojska odbywa si przy wykorzystaniu
potencjau sprztowego oraz ludzkiego, jakim dysponuj jednostki.
W sytuacji niestabilnoci bezpieczestwa, pastwo posiada wydzielone siy
i rodki przeznaczone do likwidacji i usuwania zagroe. Jeeli s one
niewystarczajce, moliwe jest wprowadzenie stanu nadzwyczajnego. Szereg
ustaw reguluje uycie Si Zbrojnych jako jednostek zwartych i gotowych, ktrych
zdolno operacyjna przewysza moliwoci pozostaych sub.
Jednym z przykadw najlepiej opisujcych uycie Si Zbrojnych s powodzie
wystpujce na terenie kraju do czsto, w ktrych najlepiej sprawdza si ciki
sprzt wojskowy np. transporter pywajcy PTS-M, ktrego adowno w wodzie
47
J. Kaczmarek, W. epkowski, B. Zdrozdowski (red.), Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa
narodowego. Warszawa 2008, http://mkuliczkowski.pl/static/pdf/slownik.pdf, (pobrano 14.02.2015 r.)
48
Piramida potrzeb wg modelu A. Maslow.
49
K. Fico, Inynieria zarzdzania kryzysowego. Podejcie systemowe. Warszawa 2007, s. 76
50
T. Ciszewski, Udzia Si Zbrojnych Rzeczypospolitej w zapobieganiu oraz usuwaniu skutkw zagroe
niemilitarnych. Zeszyty Naukowe WSOWL Nr 2, (160) 2011, s. 371-372
42
_______________________________________________________________________________
51
wynosi do 10 ton. Mimo wszechstronnego sprztu w dyspozycji wojska, to
onierz wykonuje czynnoci ratunkowe i zabezpieczajce. Dziaania onierzy
i pozostaych czonkw ekip ratunkowych polegaj na dugotrwaej walce
z ywioem. Ratowanie ycia i zdrowia ludzkiego odbywa si w niesprzyjajcych
warunkach. Szeroki wachlarz umiejtnoci sprzyja sprawnemu przeprowadzeniu
akcji. Odporno fizyczna na dugotrway wysiek przy obcieniu psychicznym
powinna cechowa suby zmobilizowane do dziaa ratunkowych. Sprawno
fizyczna onierza, ktry jest wywiczony/wytrenowany w warunkach nietypowych
dla zwykego czowieka tzn. poligony, zajcia praktyczne w terenie,
przeprowadzanie akcji symulacyjnych w sytuacji zagroenia, pozwala na
skuteczniejsze dziaanie w sytuacjach kryzysowych zwizanych z ochron ycia
i zdrowia ludnoci poszkodowanej.
Podsumowanie
W dobie zagroe asymetrycznych wzrasta potrzeba szybkiej i adekwatnej
reakcji do zaistniaego niebezpieczestwa. Walka zwykego czowieka z natur
moe okaza si z gry przegrana, poniewa nie bdzie on posiada si i rodkw,
aby zlikwidowa zagroenie. W takich sytuacjach, w celu szybkiego zapobieenia
skutkom klsk ywioowych lub katastrof, powoywane s Siy Zbrojne, ktrych
zadaniem jest rwnie ochrona bezpieczestwa wewntrznego pastwa. Ich
zdolnoci bojowe znacznie przewyszaj moliwoci innych sub. Poyteczno
wojska wyraa sie poprzez ich dyspozycyjno, lokalizacj, zdyscyplinowanie oraz
sta gotowo bojow, ktra wraz z caym sprztem umacnia pozycj Si
Zbrojnych w zarzdzaniu kryzysowym. Jednake z moliwociami technicznymi
52
i sprztowymi powinna poda take jako onierza. Odporno psychiczna
na trudne warunki w sytuacjach zagroenia wraz z wytrzymaoci fizyczn na
dugotrway i zmienny wysiek podczas niesienia pomocy poszkodowanym.
Pododdzia Si Zbrojnych RP przeznaczony do dziaa w sytuacjach kryzysowych
jest tak mocny, jak jego najsabsze ogniwo czyli onierz. Naley zwrci uwag,
e zmienno warunkw dziaa onierza nie moe odby si kosztem
zmniejszenia bezpieczestwa w sferze zewntrznym pastwa. Wymogi stawiane
onierzom odnonie ich sprawnoci i warunkw dziaa maj uzasadnienie
w funkcjonowaniu Si Zbrojnych RP i wykonywaniu przez nich zada nie tylko
w kraju, lecz rwnie poza jego granicami
Streszczenie
W artykule przedstawiono zagadnienia dotyczce szkolenia z wychowania
fizycznego onierzy Si Zbrojnych RP oraz znaczenia sprawnoci fizycznej
w wykonywaniu zada bojowych i ksztatowaniu bezpieczestwa pastwa.
Dokonano oglnego porwnania programw wychowania fizycznego do obecnie
obowizujcych, w celu okrelenia kierunkw rozwoju sprawnoci fizycznej
onierzy.
51
http://www.wzinz.com.pl/index.php?id=oferta&sprzet=transporter-plywajacy-pts (pobrano 16.02.2015 r.)
52
K. Gsiorek, Udzia Si Zbrojnych w ochronie ludnoci (w:) Bezpieczestwo i zarzdzanie kryzysowe-
uwarunkowania XXI wieku. Wspczesne aspekty zarzdzania kryzysowego. M. Wodarczyk,
A. Marjaski (red.), Przedsibiorczo i Zarzdzanie, tom XII, Zeszyt 2, d 2011, s. 123
43
_______________________________________________________________________________
Summary
This article presents the issues concerning the Polish Armed Forces soldiers'
training on physical education as well as the importance of the physical fitness in
performing combat tasks and the shaping of national security. General comparison
between the physical education programs and current ones was done in order to
determine the directions of soldiers' development of physical fitness.
Bibliografia
1. Ciszewski T., Udzia Si Zbrojnych Rzeczypospolitej w zapobieganiu
oraz usuwaniu skutkw zagroe niemilitarnych. Zeszyty Naukowe
WSOWL Nr 2, (160) 2011
2. Decyzja nr 56/Org.P5 Ministra Obrony Narodowej z 24 grudnia 2013 roku
w sprawie Organizatorw Systemw Funkcjonalnych SZ RP
3. Dowdztwo Generalne Rodzajw Si Zbrojnych Wychowanie Fizyczne.
Warszawa 2014
4. Fico K., Inynieria zarzdzania kryzysowego. Podejcie systemowe.
Warszawa 2007
5. Gsiorek K., Udzia Si Zbrojnych w ochronie ludnoci.
(w:) Bezpieczestwo i zarzdzanie kryzysowe-uwarunkowania XXI wieku.
Wspczesne aspekty zarzdzania kryzysowego. Wodarczyk
M., Marjaski A. (red.), Przedsibiorczo i Zarzdzanie, tom XII, Zeszyt 2.
d 2011
6. http://archiwalny.mon.gov.pl/pl/artykul/2792
7. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19670440220
8. http://polska-zbrojna.pl/home/articleshow/12618?t=Zolnierz-musi-byc-spra
wny
9. http://www.dobroni.pl/rekonstrukcje,panstwowa-odznaka-sportowa,13385
10. http://www.wzinz.com.pl/index.php?id=oferta&sprzet=transporter-plywajacy
-pts
11. Instrukcja o szkoleniu fizycznym onierzy Si Zbrojnych PRL. 1981
12. Kaczmarek J., epkowski W., Zdrozdowski B. (red.), Sownik terminw
z zakresu bezpieczestwa narodowego. Warszawa 2008
13. Kula A., Kultura fizyczna w Polskiej Marynarce Wojennej w latach 1918-
1989. Gdynia 1999
14. Marcinkowski M., Sokoowski M., Utylitarne (militarne) tradycje kultury
fizycznej. (w:) Aksjologiczne i funkcjonalne aspekty kultury fizycznej
w wojsku, Tom 7. Warszawa
15. Marcinkowski M., Wartoci Kultury Fizycznej w rodowisku wojskowym.
Pozna 2001
16. Moszumaski Z., Trening militarny onierza w aspekcie historycznym.
(w:) Chodaa A., Klimczak J., Rakowski A., (red.), Trening militarny
onierzy. Szczytno 2006
17. Osterloff W.K., Historia sportu. Warszawa 1976
18. Program wicze ze szkolenia onierzy Si Zbrojnych PRL. 1981
44
_______________________________________________________________________________
19. Regulamin Kultury Fizycznej Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.

Warszawa 2011
20. Regulamin Suby na Okrtach Marynarki Wojennej PRL. (projekt).Gdynia
1989
21. Regulamin Suby na Okrtach Marynarki Wojennej. Gdynia 2011
22. Regulamin Suby na Okrtach Rzeczypospolitej Polskiej, Dowdztwo
Marynarki Wojennej. Gdynia 1947
23. Rydzyski Z., Psychiatria wojskowa. Warszawa 1987
24. Ustawa o subie wojskowej onierzy zawodowych z 11 wrzenia
2003 r. Dz.U. 2003 Nr 179 poz. 1750
45
_______________________________________________________________________________
Radosaw HENNIG
Siy Zbrojne RP
CYBERTERRORYZM MIKKI (CZ. 1).

INTERNET JAKO RDO INFORMACJI I FUNDUSZY
(Al-Kaida) posuguje si Internetem przynajmniej do wstpnego

rozpoznania elementw infrastruktury amerykaskiej.
Jeeli razem zoycie wszystkie jawne informacje,
moecie czasem otrzyma co, co powinno by tajne.
- Richard Clarke1
Pienidze s tlenem dla terroryzmu.

- Colin Powell2
Wstp mikki wymiar cyberterroryzmu.

Fakt wykorzystywania Internetu przez wspczesne organizacje terrorystyczne
do rozmaitych celw nie ulega obecnie wtpliwoci. Dopiero jednak zamachy
terrorystyczne z 11 wrzenia 2001 r. zmieniy punkt cikoci w naukowej debacie
dotyczcej eksploatacji komputerw i sieci teleinformatycznych przez terrorystw.
Jeszcze w latach 90 ubiegego wieku, specjalici koncentrowali si gwnie na
zagadnieniach korzystania z technologii informacyjnych podczas konfliktw
zbrojnych (walka informacyjna) oraz na moliwoci przeprowadzenia atakw
3
sieciowych na elementy infrastruktury krytycznej. W rozmaitych publikacjach
zwykle alarmistycznych w swej naturze eksperci skupiali si na potencjalnie
katastroficznych konsekwencjach udanego zamachu cyberterrorystycznego,
niemale cakowicie pomijajc solidnie udokumentowan rol Internetu w innych
4
rodzajach terrorystycznej aktywnoci.
Atak na World Trade Center stanowi punkt zwrotny w podejciu badaczy
terroryzmu do kwestii wykorzystania Internetu. W wyniku przeprowadzonego
ledztwa stwierdzono, ze Internet odgrywa znaczc rol w przygotowaniu
zamachu z 11 wrzenia 2001 r., zarwno w sferze planistycznej, jak
5
i komunikacyjnej. Odkrycie to byo impulsem do intensywnych bada na polu
1
Przewodniczcy Prezydenckiej Rady ds. Ochrony Infrastruktury Krytycznej USA. Owiadczenie przed
Senack Komisj Prawn ds. Niedocigni Administracyjnych i Sdownictwa (U.S. Senate Judiciary
Subcommittee on Administrative Oversights and The Courts). za: D. Verton, Black Ice. Niewidzialna
groba cyberterroryzmu. Helion 2003, s. 133
2
Byy Sekretarz Stanu USA. U.S. Departament of Justice, Department of Justice Shuts Down Several
Financial Networks Exploited by Terrorist Groups. Speeches of Attorney General John Ashcroft
(11-07-01), www.justice.gov
3
M. Gercke, Understanding Cybercrime: Phenomena, Challenges and Legal Response. ITU
Telecommunication Development Sector, 2012, s. 34
4
M. Conway, Terrorist Web Sites: Their Contents, Functioning, and Effectiveness. (w:) P. Seib (red.),
Media and Conflict in the Twenty-First Century. New York 2005, s. 185
5
Terroryci wykorzystywali Internet do przesyania wiadomoci e-mail, za pomoc, ktrych planowali
szczegy zamachu. J. Adamski, Nowe technologie w subie terrorystw. Warszawa 2007, s. 141;
T.L. Thomas, Al Qaeda and the Internet: The Danger of Cyberplanning. Parameters, Vol. 23, Is. 1,
Spring 2003, s. 112-123; M. Kopczewski, Elementy infrastruktury krytycznej pastwa /organizacji/
jako obiekty naraone na ataki cyberterrorystyczne. Artyku z Konferencji KZZ. Zakopane 2011,
s. 577; G. Weimann, www.terror.net. How Modern Terrorism Uses the Internet. USIP, Special Report
116, Washington, march 2004, s. 10
46
_______________________________________________________________________________
wykorzystania systemw teleinformatycznych przez organizacje terrorystyczne nie

w celu przeprowadzenia cyberatakw, lecz w celu organizacji i zabezpieczenia
6
swojej dziaalnoci. Jak zauwaa Marco Gercke, powysza zmiana kierunku
dyskusji miaa pozytywny wpyw na badania dotyczce cyberterroryzmu, poniewa
nawietlia obszar dziaalnoci terrorystycznej, ktry by wczeniej raczej
7
nieznany. Po 11 wrzenia 2001 r. stao si jasne, e wykorzystanie Internetu
przez terrorystw jest zagadnieniem znacznie bardziej zoonym, ni sdzono do
tej pory, a do gbszego zrozumienia zjawiska cyberterroryzmu naley rwnie
stosowa badania nad wszystkimi formami wykorzystania przez terrorystw
komputerw i globalnej sieci nie tylko jako narzdzi ofensywnych cyberatakw.
Innymi sowy, studiujc zjawisko cyberterroryzmu nie mona abstrahowa od jego
mikkich objaww, a wic wszelkiego rodzaju codziennej aktywnoci terrorystw
w Internecie.
1. Pozyskiwanie informacji
8
Cyberprzestrze postrzegana jest jako olbrzymia cyfrowa biblioteka.
Uytkownicy Internetu maj bezprecedensowy w historii ludzkoci dostp do
ogromnej iloci informacji, ktrych uzyskanie byo wczeniej niezwykle utrudnione,
choby ze wzgldu na ich rozproszenie geograficzne, jak i rnorodno form
9
wystpowania. Niezliczona liczba stron internetowych zapewnia dostp do
wiedzy, ktra moe by wykorzystana zarwno w legalnych, jak i bezprawnych
zamiarach. Marco Gercke wskazuje na dwa gwne obszary wykorzystania
10
Internetu, jako rda pozyskiwania przez terrorystw informacji.
Pierwszym obszarem s wszelkie legalnie dostpne w Internecie dane, ktre
mog posuy do rozpoznania potencjalnych obiektw ataku oraz pozwalaj
zapozna si z ich otoczeniem, a take informacje, ktre mog uatwi planowanie
i przygotowanie zamachu terrorystycznego. rda tych informacji mog by
11
rozmaite, np. wysokiej jakoci zdjcia lotnicze i satelitarne czy technologie on-line
pozwalajce obserwowa rne miejsca na ziemi, takie jak Google Earth czy
6
Np.: U. Sieber, P. Brunst, Cyberterrorism and Other Use of the Internet for Terrorist Purposes Threat
Analysis and Evaluation of International Conventions. (w:) Council of Europe (red.), Cyberterrorism
the use of the Internet for terrorist purposes. Strasbourg 2007; J.A. Lewis, Cyber-terrorism and
Cybersecurity. CSIS -Center for Strategic and International Studies, January 2002, http://csis.org;
S. Gordon, R. Ford, Cyberterrorism? Symantec Security Response, White Paper 2002; CS&TB,
Information Technology for Counterterrorism: Immediate Actions and Future Possibilities. The
National Academic Press, Washington 2003; OSCE, Comments on Legislative Treatment
of Cyberterror in Domestic Law of Individual States. Warsaw 2007; J.A. Lewis, Internet and
Terrorism. CSIS -Center for Strategic and International Studies, 2005, http://csis.org
7
M. Gercke, Understanding Cybercrime: Phenomena, op. cit.
8
M. Ranstorp, The Virtual Sanctuary of Al-Qaeda and Terrorism in an Age of Globalisation.
(w:) J. Eriksson, G. Giacomello (red.), International Relations and Security in the Digital Age.
Routledge. London 2007, s. 40; G. Weimann, www.terror.net..., op. cit, s. 9; Z. Poszyski,
Przestpczo internetowa, Przegld Naukowo-Metodyczny Edukacja dla Bezpieczestwa,
rok V, Numer 3/2012 (16). Pozna, 2012, s. 31
9
M. Conway,Terrorist Use of the Internet and Fighting Back, Information & Security. An International
Journal, vol.19, 2006, s. 16
10
D. Thelesklaf, M. Gercke, Terrorist Use of the Internet and Legal Response. F3 Freedom From
Fear Magazine, Issue 7, July 2010, s. 18
11
B.W. Don et al., Network Technologies for Networked Terrorists. Assessing the Value of Information
and Communication Technologies to Modern Terrorist Organizations. RAND Technical Report, 2007,
s. 25
47
_______________________________________________________________________________
12
Street View. Tego rodzaju usugi byy jeszcze do niedawna osigalne jedynie
13
w nielicznych instytucjach wojskowych, natomiast obecnie s one dostpne dla
szerokiej rzeszy uytkownikw Internetw. Dziki nim mona zapozna si
z architektur i umiejscowieniem wiele istotnych obiektw lub lokalizacji oraz
niejednokrotnie obserwowa je w czasie rzeczywistym. Dla przykadu warto poda,
e poprzez wykorzystanie tego typu komercyjnych usug (Google Earth) ju w 2007
roku internauci odkryli tajn jednostk chiskiej nuklearnej odzi podwodnej
14
zacumowan w jednym z portw wojskowych.
Rwnie terroryci atakujcy brytyjskie bazy wojskowe w Iraku,
wykorzystywali zdjcia lotnicze i satelitarne dostpne na Google Earth. Na
wydrukach fotografii przechwyconych przez siy koalicyjne bez trudu mona byo
zlokalizowa poszczeglne budynki wewntrz baz wojskowych wraz z wraliwymi
obszarami, takimi jak zgrupowania namiotw, urzdzenia sanitarne czy parkingi
15
lekko opancerzonych pojazdw. Czsto zdarza si, e architekci zaangaowani
w budow obiektw uytecznoci publicznej publikuj na swoich stronach
16
internetowych szczegowe plany skonstruowanych budynkw. Marian
Kopczewski zauwaa, e oprcz planw architektonicznych obiektw
budowlanych, istotne znacznie dla terrorystw mog mie np. prywatne zdjcia
przedstawiajce wizerunki osb, przypadkowo skadrowane budynki, grafiki pracy
17
suby ochrony czy wykazy telefonw instytucji. Ponadto, jak wielu innych
uytkownikw Internetu, terroryci maj dostp nie tylko do map i diagramw
potencjalnych celw, ale rwnie do danych ujawniajcych aktywno
18
antyterrorystyczn w obrbie interesujcych ich obszarw lub obiektw.
Dowodem na to, e terroryci aktywnie poszukuj i zbieraj tego rodzaju
materiay jest np. aresztowanie w 2004 r. w Pakistanie eksperta komputerowego
Al-Kaidy, Muhammada Naeem Noor Khana. Na jego komputerze znaleziono
zdjcia i plany amerykaskich budynkw bdcych najprawdopodobniej
19
potencjalnymi obiektami atakw. W jednym z internetowych poradnikw Al-Kaidy
wskazano, jakiego typu informacje s szczeglnie cenne dla terrorystw: Po
12
I. Awan, Cyber Threats and Cyber Terrorism: The Internet as a tool for Extremism, (w:) idem,
B. Blakemore, Policing Cyber Hate, Cyber Threats and Cyber Terrorism. Ashgate, Farnham 2012,
s. 35
13
D. Thelesklaf, M. Gercke, Terrorist Use, op. cit., s. 18; P.W. Brunst, Terrorism and the Internet:
New Threats Posed by Cyberterrorism and Terrorist Use of the Internet. (w:) M. Wade, A. Maljevi
(red.), A War on Terror?: The European Stance on a New Threat, Changing Laws and Human Rights
Implications. Springer Science+ Business Media, LLC, 2010, s. 74
14
H.M. Kristensen, New Chinese Ballistic Missile Submarine Spotted. FAS Strategic Security Blog,
July 5, 2007, http://blogs.fas.org; S. Shankland, Google Earth shows Chinese nuclear sub. CNET,
July 5, 2007, http://news.cnet.com; K. Noyes, Google Earth Spills Secret Chinese Submarine Beans.
TechNewsWorld, 07/09/07, www.technewsworld.com
15
T. Harding, Terrorists 'use Google maps to hit UK troops', The Telegraph, 13 Jan 2007; J. Rollins,
C. Wilson, Terrorist Capabilities for Cyberattack: Overview and Policy Issues. Congressional
Research Service, CRS Report for Congress, RL33123, January 22, 2007, s. 13; M. Wright,
Technology and Terrorism: How the Internet Facilitates Radicalization. The Forensic Examiner.
Winter 2008
16
M. Gercke, Understanding Cybercrime: Phenomena, op. cit., s. 35
17
M. Kopczewski, Elementy, op. cit., s. 577
18
R. Hennig, Internet rdo informacji i funduszy. Przegld Wojsk Ldowych, nr 2, 2008, s. 51; P.S.
Tibbetts, Terrorist Use of the Internet and Related Information Technologies. US Army Command and
General Staff College, Fort Leavenworth. Kansas 2002, s. 13
19
D. Verton, L. Mearian, Online Data a Gold Mine for Terrorists. ComputerWorld, August 9, 2004
48
_______________________________________________________________________________
pierwsze: Informacje o personelu rzdowym, oficerach i wanych osobistociach

oraz o wszystkich sprawach z nimi zwizanymi (miejsce zamieszkania, miejsce
pracy, godziny wyjazdu i powrotu z pracy, ich ony i dzieci, odwiedzane miejsca
itp.) Po drugie: Informacje o strategicznych budynkach, wanych instalacjach
i bazach wojskowych. Przekadowo mog to by wane ministerstwa, takie jak
Ministerstwo Obrony czy Ministerstwo Bezpieczestwa Wewntrznego, lotniska,
porty morskie, punkty kontrolne stray granicznej, ambasady czy stacje telewizyjne
20
i radiowe.
21
Jeden z najbardziej znanych cyberterrorystw Yunis Tsouli, znany
w Internecie pod pseudonimem Ihrabi007 (Terrorysta 007), przeszukiwa portale
spoecznociowe i blogi amerykaskich onierzy stacjonujcych w Iraku,
na ktrych umieszczali oni swoje zdjcia na tle instalacji wojskowych, czsto
opatrzone stosownymi komentarzami. W marcu 2004 r., niedugo przed
aresztowaniem, Tsouli pisa na forum: Poszukuj zdj onierzy z amerykaskich
22
baz wojskowych () To s rybki, ktre chciabym zapa.
W 2008 r. suby bezpieczestwa Kanady, Wielkiej Brytanii oraz Stanw
Zjednoczonych zaleciy swoim onierzom usunicie zdj oraz osobistych danych
ze stron internetowych portali spoecznociowych ze wzgldu na fakt przegldania
23
tego typu witryn przez czonkw Al-Kaidy w poszukiwaniu wraliwych informacji.
Rwnie izraelskie agencje bezpieczestwa s przekonane, e Hezbollah
monitoruje portal Facebook pod ktem pozyskania potencjalnie przydatnych
informacji, jakie przypadkowo mog umieci na swoich profilach izraelscy
24
onierze. Jak stwierdzi jeden z oficerw izraelskiego wywiadu Facebook
to gwne rdo dla terrorystw zbierajcych dane o naszych onierzach
i jednostkach wojskowych. Mamy obawy, e onierze, chociaby niewiadomie,
mog umwi si na spotkanie z internetowym przyjacielem, ktry
25
w rzeczywistoci okae si by terroryst.
Tak zdobyte informacje i zaaranowane spotkania mog zosta wykorzystane
26
np. do zaplanowania porwania lub morderstwa onierza lub jego rodziny . Jak
wskazuj przytoczone przykady, zakres oraz charakter informacji, ktre mona
w sposb zgodny z prawem uzyska poprzez Internet, a nastpnie wykorzysta
20
G. Weimann, Online Training Camps for Terrorists. inSITE, Vol. 2, No. 9, November 2009, s. 16
21
Zobacz wicej: S. Contenta, Web Used to Lure Terror Suspects: Notorious Hacker Inspired
Extremists. Toronto Star, 17 June, 2006; A. Rusinek, Zrozumie terroryst Dlaczego niektrzy
muzumanie w Europie radykalizuj si? (w:) I. Koczak, M. Woniak (red.), Zachd a wiat islamu
Zrozumie Innego. d 2012, s. 74; K. Kciek, Al Kaida i nowe media, Przegld, 4/2008
22
N. Labi, Jihad 2.0. The Atlantic, Jul 1 2006 lub przetumaczona wersja tego artykuu w polskiej
prasie: N. Labi, Dihad w sieci, Rzeczpospolita, 22.07.2006
23
G. Weimann, Al Qaeda Has Sent You A Friend Request: Terrorists Using Online Social Networking.
A paper submitted to the Israeli Communication Association (2011), s. 8
24
Ibidem
25
N. Carlson, Israeli army says Hezbollah uses Facebook to kidnap soldiers. Gawker, 9/09/08;
M. Burns, Virtual Extremism: How Social Media Gave Terrorist Groups a Second Wind. Pixels and
Policy, 4/12/2010
26
Jeden z takich przypadkw mia miejsce w 2001 r. w Izraelu: R. Weisman, Palestinian Woman
Confesses to Internet Romance Murder. Exposing Online Predators & Cyberpaths, February
26, 2001, http://cyberpaths.org; T. Hershman, Israel's 'First Internet Murder'. Wired, 01.19.01,
www.wired.com. Kolejny zdarzy si w 2012 r. w Irlandii: A. Kelly, Police foil Dissident IRA Facebook
murder plot - plan to kill British soldier in Limerick, Irish Central, December 19, 2012; Charlemagne,
Dissident Republicans use Facebook to plan Attack, IMSL Insights, December 19, 2012,
http://intelmsl.com
49
_______________________________________________________________________________
w dziaalnoci terrorystycznej jest bardzo szeroki i wymyka si prbom

enumeratywnej klasyfikacji.
Drugim obszarem wykorzystania Internetu do zdobycia wiedzy jest
pozyskiwanie wraliwych i niejawnych informacji, ktre z rnych przyczyn nie s
dostatecznie chronione, a przez to dostpne poprzez wykorzystanie powszechnie
27
stosowanych wyszukiwarek internetowych. Przykadowo w 2006 r. amerykaskie
media doniosy, e na stronach rzdowych USA opublikowano poufne informacje
mogce zosta wykorzystane do budowy broni nuklearnej. Byy to kopie
dokumentw dotyczcych irackiego programu nuklearnego, skonfiskowane w Iraku
28
przez inspektorw ONZ podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej. Podobny
przypadek mia miejsce w Australii, gdzie szczegowe informacje
o prawdopodobnych obiektach atakw terrorystycznych, takie jak mapy czy zdjcia
29
satelitarne zostay umieszczone na rzdowych stronach internetowych. Ju
w styczniu 2003 r. Sekretarz Obrony USA Donald Rumsfeld ostrzega amerykaski
personel wojskowy, e zgodnie z poradnikiem szkoleniowym Al-Kaidy zdobytym
w 2003 r. na terytorium Afganistanu, poprzez legalne wykorzystanie publicznych
rde informacji, moliwe jest zebranie przynajmniej osiemdziesiciu procent
30
informacji o przeciwniku oraz e strony internetowe Departamentu Obrony
stanowi olbrzymi, powszechnie dostpn baz danych o planach strategicznych,
realizowanych programach wojskowych i aktywnoci operacyjnej amerykaskich si
31
zbrojnych.
Wspczesne organizacje terrorystyczne wydaj si by wiadome
moliwoci, jakie oferuje im Internet w zakresie pozyskiwania poufnych informacji
i coraz czciej podejmuj dziaania majce na celu zwikszenie swojej
efektywnoci w dziedzinie eksploracji cyberprzestrzeni. Na przykad w 2006 roku,
grupa powizana z irack Al-Kaid, zwana The Jihad Media Batalion, opublikowaa
26 stronicowy poradnik adresowany przede wszystkim do muzumaskich braci,
a do mudahedinw w szczeglnoci, omawiajcy sposoby wykorzystania
32
przegldarki Google do wyszukiwania wraliwych informacji. W marcu 2008 roku
amerykaski sd skaza na 10 lat wizienia Hassan Abu-Jihada (ur. jako Paul R.
Hall), byego onierza U.S. Navy Seal, za materialne wsparcie terroryzmu
i ujawnienie poufnych danych. Abu-Jihad wykorzysta Internet do przesania Al-
Kaidzie (poprzez stron internetow wydawnictwa Azzam Publication) niejawnych
33
informacji dotyczcych lokalizacji okrtw wojennych marynarki amerykaskiej.
27
M. Gercke, Understanding Cybercrime: Phenomena, op. cit., s. 35. Wicej na temat wykorzystania
przegldarek internetowych do wyszukiwania wraliwych informacji, zobacz: J. Long, Google Haking
for Penetration Testers. Volume 2. Syngress. Burlington 2008
28
M. Gercke, Understanding Cybercrime: Phenomena, op. cit., s. 35 w oparciu o: W.J. Broad, U.S.
Analysts Had Flagged Atomic Data on Web Site, The New York Times, November 4, 2006
29
ABC News, NSW considers limits on govt website. April 28, 2004, www.abc.net.au; M. Gercke,
Understanding Cybercrime: Phenomena, op. cit., s. 35
30
M. Conway, Terrorist Use, op. cit., s. 17
31
D. McCullagh, Military worried about Web leaks. CNET, January 16, 2003, http://news.cnet.com; za:
ibidem
32
R. Shackleford, Terrorists Launch Google Guide, The Jawa Report, November 27, 2006,
http://mypetjawa.mu.nu
33
J. Lieberman, S. Collins, Violent Islamic Extremism, the Internet, and the Homegrown Terrorist
Threat. Majority & Minority Staff Report, U.S. Senate, Committee on Homeland Security, and
Governmental Affairs, May 2008, s. 13
50
_______________________________________________________________________________
2. Finansowanie dziaalnoci
Finansowanie swojej dziaalnoci ma doniose znaczenie w dugotrwaym
funkcjonowaniu kadej grupy. Loretta Napoleoni zauwaa, e to ekonomia, a nie
polityka czy ideologia jest motorem napdzajcym walk zbrojn organizacji
34
terrorystycznych. W literaturze fachowej, jak i w doniesieniach medialnych czsto
zwraca si uwag na niezwykle niski koszt przeprowadzania aktw
terrorystycznych. Informacje te s z reguy poparte rnorodnymi wyliczeniami,
wedug ktrych szacuje si, e np. ataki z 11 wrzenia 2001 r. kosztoway okoo
35
500 tysicy dolarw, a koszt samobjczego ataku bombowego na amerykaski
okrt wojenny USS Cole z padziernika 2000 r. wynis zaledwie 10 tysicy
36
dolarw.
Jak trafnie zauwaa Sean Ashley, powysze szacunki s jedynie czubkiem
finansowej gry lodowej, zwykle bowiem sprowadzaj si do prostego zliczenia
kosztw zwizanych z nabyciem materiaw i urzdze wykorzystywanych
bezporednio w ataku. Takie ujcie kwestii finansowego zabezpieczenia
terroryzmu nie uwzgldnia nakadw strukturalnych zwizanych z utrzymaniem
organizacji terrorystycznej. Sam akt fizycznej przemocy jest ostatecznym
produktem skrytego i kosztownego funkcjonowania zoonej infrastruktury
terrorystycznej. Terroryzm wymaga nieustannego zasilania finansowego do takich
dziaa, jak planowanie atakw terrorystycznych, rekrutacja i szkolenie nowych
czonkw, rozpowszechniane propagandy, utrzymania kanaw przekazywania
informacji, zabezpieczenia transportu, wsparcie sojuszniczych organizacji czy
w kocu pokrywanie wydatkw na ycie najbardziej aktywnych terrorystw lub ich
37
rodzin. Wedug midzynarodowej organizacji FATF-GAFI (Financial Action Task
Force on Money Laundering Groupe d'action financire) zajmujcej si
zwalczaniem zjawiska prania brudnych pienidzy oraz wspierania finansowego
terrorystw, naley odrnia bezporednie koszty operacyjne indywidualnych
aktw terrorystycznych od znacznie szerszego pojcia wydatkw organizacyjnych
34
L. Napoleoni, Money and Terrorism. Strategic Insights, vol. 3, is. 4, 2004, s. 1
35
M. Kopczewski, Elementy, op. cit. s. 579; . Dalyan, Combating the Financing of Terrorism:
Rethinking Strategies for Success. Defense Against Terrorism Review, Vol. 1, No. 1, Spring 2008,
s. 137
36
S.P. Ashley, The Future of Terrorist Financing: Fighting Terrorist Financing in the Digital Age.
Penn State Journal of International Affairs, Issue 2, Vol. 1, Fall 2012, s. 10. Zamach w Stambule
z 2003 r. kosztowa mniej ni 40 000$, koszt zamachw bombowych na ambasady amerykaskie
w Afryce w 1998 r. oszacowano na okoo 50 000$ a atakw bombowych w Madrycie z 2004 r. na
od 10 000 do 60 000$. . Dalyan, Combating the Financing, op. cit., s. 137-138; oraz wicej: FATF,
Terrorist Financing, Paris 29 February 2008, s. 7, www.fatf-gafi.org
37
Ibidem, . Dalyan, Combating the Financing, op. cit., s. 138. Ashley powouje si na szacunki,
wedug ktrych zaledwie 10% dochodu Al-Kaidy przeznaczane jest na dziaalno operacyjn,
natomiast pozostae 90% pochaniaj koszty administracyjne i zapewnienia cigoci funkcjonowania
organizacji. Wicej na ten temat zobacz: T.J. Biersteker, S.E. Eckert (red.), Countering the Financing
of Terrorism. Routledge, New York, 2008. Do czasu zamachu na WTC w 2001 r., CIA szacowaa
roczny budet Al-Kaidy na okoo 30 milionw dolarw, pozyskiwanych przede wszystkich poprzez
darowizny. Za: G. Bruno, Al-Qaeda's Financial Pressures, Council of Foreign Relations, February
1, 2010. Natomiast roczny budet tak zwanego Pastwa Islamskiego szacowany jest na
horrendaln kwot 2 miliardw dolarw. D. Sharkov, ISIS Releases 2015 Budget Projections of $2bn
with $250m Surplus, Newsweek, 1/5/15, http://www.newsweek.com; J. Moore, Isis news: Caliphate
unveils first annual budget of $2bn with $250m surplus war chest. International Business Times,
January 5, 2015, http://www.ibtimes.co.uk
51
_______________________________________________________________________________
zwizanych z utrzymaniem i rozwojem zaplecza logistycznego ugrupowa

38
terrorystycznych.
Podobnie jak wiele organizacji politycznych czy spoecznych, grupy
terrorystyczne coraz czciej eksploatuj Internet do pozyskiwania funduszy na
dziaalno administracyjn i operacyjn. Takie ugrupowania jak Al-Kaida,
Laszkar-i-Toiba, Hamas czy Hezbollah w szerokim zakresie korzystaj z Internetu
do zdobycia i transferw funduszy napdzajcych ich dziaalno. W tym obszarze
aktywnoci globalna sie internetowa posiada wiele zalet, zapewniajc midzy
innymi nieograniczony zasig, natychmiastowy dostp, jak i wysoki poziom
anonimowoci i bezpieczestwa, zarwno dla nadawcw jak i odbiorcw rodkw
39
finansowych.
Wykorzystanie nowoczesnych technologii teleinformatycznych przez
terrorystw opiera si z reguy na uyciu stron WWW, poczty e-mail, rnego typu
komunikatorw, chat-roomw czy tablic ogosze. Transfer rodkw finansowych
realizowany jest zazwyczaj przez elektroniczne polecenia przelewu, karty
40
kredytowe lub alternatywne metody patnoci, takie jak serwis PayPal czy Skype,
natomiast wykorzystanie cyfrowych walut, jak np. E-gold pozwala terrorystom na
41
wyprowadzanie rodkw pieninych poza sektor finansowy. Transakcje
przeleww mog by rwnie dokonywane za pomoc telefonw komrkowych,
czyli tzw. M-payments. W krajach o znikomej infrastrukturze brany walutowej, jak
na przykad w wielu pastwach afrykaskich to wanie wykorzystanie Internetu lub
telefonw komrkowych jest najatwiejszym sposobem dokonywania operacji
42
pieninych. Do prania brudnych pienidzy organizacje terrorystyczne coraz
43
czciej wykorzystuj usugi internetowe hazardu on-line.
W literaturze fachowej zidentyfikowano trzy zasadnicze rda pozyskiwania
rodkw finansowych z wykorzystaniem Internetu:
bezporednie nakanianie do datkw (direct solicitation);
e-handel i cyberprzestpczo (exploitation of e-Commerce and online
payment tools);
dziaalno organizacji charytatywnych i firm fasadowych.
44
Wyjtkowo niepokojcym zjawiskiem w wietle omawianych zagadnie jest

transformacja ugrupowa terrorystycznych w efemeryczne byty zoone
z samodzielnie utrzymujcych si komrek, niepowizanych strukturalnie,
a jedynie ideowo. Sukces amerykaskiej wojny z terroryzmem, w wyniku ktrej
struktura Al-Kaidy poniosa ogromne straty (liczba czonkw zmalaa z czterech
tysicy do kilkuset, ponad 80% najbardziej znanych i wpywowych czonkw
38
FATF, Terrorist, op. cit.
39
M. Jacobson, Terrorist Financing and the Internet. Studies in Conflict & Terrorism, Vol. 33,
Is. 4, 2010, s. 353
40
UN ODC, The use of the Internet for terrorist purposes. New York 2012, s. 7
41
R.N. Charette, Financing Terrorism. A Q&A with Tom Kellermann on how terrorists are using the
Internet for money laundering, fundraising, and identify theft. IEEE Spectrum, 1 Nov 2007,
http://spectrum.ieee.org
42
M. Jacobson, Terrorist Financing for, op. cit., s. 357; S.P. Ashley, The Future, op. cit., s. 19;
J. Villasenor et al., Shadowy Figures: Tracking Illicit Financial Transactions in the Murky World
of Digital Currencies, Peer-to-Peer Networks, and Mobile Device Payments. The Brookings Institution
and the James A. Baker III Institute for Public Policy, August 29, 2011, s. 11-12
43
M. Jacobson, Terrorist Financing for, op. cit., s. 357
44
Za : UN ODC, The use, op. cit., s. 7
52
_______________________________________________________________________________
dowdztwa zostao zabitych bd zapanych, a bazy operacyjne w Afganistanie

45
zneutralizowane), mia jednak nieprzewidziane konsekwencje. Al-Kaida, ktrej
dotychczasowe funkcjonowanie opierao si na obozach szkoleniowych, doranych
sojuszach politycznych i lokalnej sieci finansowania porzucia klasyczn struktur
hierarchiczn i ewoluowaa w stron sieci niezalenie dziaajcych komrek
46
organizacyjnych rozproszonych po caym wiecie. Jak stwierdzi Rohan
Gunaratna, terroryzm Al-Kaidy wszed w kolejn faz swojego cyklu yciowego:
47
faz globalnego dihadu. Jednym z przejaww owej transformacji jest ewolucja
sposobw finansowania atakw terrorystycznych np. zamachy Al-Kaidy z 1998,
2000 i 2001 r. opacone zostay w sposb bezporedni przez central organizacji
48
w Afganistanie, natomiast ju zamachy bombowe w Madrycie z 2004 r. czy
w Londynie z 2005 r., zostay sfinansowane cakowicie samodzielnie i to
z wykorzystaniem metod, ktre bardzo trudno powiza z dziaalnoci
49
terrorystyczn lub posiadajcych cechy powanych przestpstw. Eksperci
oceniaj, e wykorzystanie przez terrorystw Internetu do gromadzenia i transferu
rodkw pieninych jest po prostu odzwierciedleniem powszechnej i globalnej
zmiany w midzynarodowym rynku finansowym, ktry coraz czciej opiera si na
50
wykorzystaniu nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych. Dowiadczenia
instytucji aktywnie zwalczajcych terroryzm wskazuj, e ograniczenie
ekstremistom dostpu do rde finansowania jest jednym z najefektywniejszych
sposobw tumienia zjawiska terroryzmu, jednak istota tych dziaa opiera si na
umiejtnym ograniczaniu im funduszy, a nie ich cakowitym odciciu. Nadal
bowiem, lad przepywu pienidzy jest jednym z najwaniejszych tropw
wywiadowczych i stanowi bardzo skuteczne narzdzie lokalizacji terrorystw i ich
51
zwolennikw.
2.1. Bezporednie nakanianie do datkw

Bezporednie nakanianie do datkw polega na umieszczaniu na stronach
internetowych ugrupowa terrorystycznych proby o finansowe wsparcie
organizacji, wraz z zaczonym numerem rachunku bankowego lub opcj wyboru
internetowej formy patnoci. Dla przykadu, strona gwna IRA umoliwiaa
odwiedzajcym przelewy rodkw finansowych z wykorzystaniem kart
kredytowych. Inna strona ulsterskich lojalistw akceptowaa patnoci poprzez
usug PayPal, jednoczenie namawiajc wszystkich tych, ktrzy nie czuj si
komfortowo podczas skadania datkw pieninych do ofiarowywania rozmaitych
45
R. Gunaratna, The evolution of al Qaeda. (w:) T.J. Biersteker, S.E. Eckert (red.), Countering,
op. cit., s. 55-56
46
S.P. Ashley, The Future, op. cit., s. 14
47
Ibidem, s. 15
48
M. Jacobson, Terrorist Financing and, op. cit., s. 357
49
M. Levitt, M. Jacobson, The Money Trail: Finding, Following, and Freezing Terrorist Finances. Policy
Focus#89, The Washington Institute for Near East Policy, November 2008, s. 9. Jeden z londyskich
zamachowcw w celu sfinansowania ataku powzi poyczk bankow w wysokoci 10 000. Wicej
szczegw dotyczcych ledztwa w sprawie zabezpieczenia finansowego londyskiego zamachu,
zobacz: S. Mandal, Financial Investigation and Counter Terrorism. Case Study: 7 July 2005 London
Bombings, Presentation, ICPVTR, RSIS, Singapore, 2008, www.pipvtr.com
50
51
. Dalyan, Combating the Financing, op. cit., s. 150; B.W. Don et al., Network Technologies,
op. cit., s. 16
53
_______________________________________________________________________________
52
przedmiotw, takich jak np. kamizelki kuloodporne. Wan rol w nakanianiu
do datkw odgrywaj informacje statystyczne i demograficzne zbierane za pomoc
Internetu (czerpane w czasie rejestracji uytkownika na niektrych forach
lub stronach internetowych). Su one do identyfikacji osb o okrelonym
(pozytywnym) nastawieniu do idei propagowanych przez terrorystw, ktre s
nastpnie proszone o zoenie dotacji, gwnie za pomoc wiadomoci e-mail
wysyanych przez grupy dziaajce publicznie i legalnie, pozbawione oficjalnych
53
powiza z organizacjami stricte terrorystycznymi.
W styczniu 2004 r. przed amerykaskim sdem stan Sami Omar al-
Hussayen, saudyjski doktorant Uniwersytetu w Idaho, oskarony o konspiracyjn
pomoc organizacjom terrorystycznym. Prowadzi on internetow zbirk pienidzy,
rekrutowa ochotnikw oraz lokalizowa potencjalne cele cywilne i wojskowe na
Bliskim Wschodzie. Zarzucono mu rwnie m.in. tworzenie stron internetowych,
ktre suyy do rozpowszechniania wiadomoci pomidzy nim a osobami
54
wspierajcymi islamski dihad. W okresie piciu lat swojej dziaalnoci
al-Hussayen zgromadzi ponad 300 000 dolarw, na szerok skal wykorzystujc
sze rachunkw bankowych oraz przesyanie wiadomoci poprzez skrzynk
55
pocztow e-mail.
Innym przykadem nakaniania do datkw finansowych oraz rzeczowych
poprzez Internet jest sprawa Babara Ahmada, modego Brytyjczyka, ktry ju
w 1997 r. wykorzystywa swoj biego w posugiwaniu si komputerami do
56
wspierania dziaalnoci islamistycznych dihady stw. Aby przekona do
ofiarowywania pienidzy osoby odwiedzajce jego stron internetow, Babar
argumentowa, e dihad jest yciowym zobowizaniem kadego dobrego
muzumanina i nawet, jeeli nie kady moe osobicie uczestniczy w witej
57
wojnie, to jednak jego religijnym obowizkiem jest wspieranie walczcych:
Pierwsz i najwaniejsz rzecz, jak moe zrobi muzumanin mieszkajcy na
Zachodzie jest darowanie pienidzy i zbieranie ich wrd rodziny, przyjaci i nie
tylko () Kady, kto w danej chwili, z wanych powodw, nie moe osobicie
walczy w witej wojnie, powinien zbiera i przekazywa na ten cel jak najwicej
58
pienidzy. Babar podkrela, e kada forma pomocy moe wspiera wiatowy
dihad: Dihad to nie tylko bojownicy strzelajcy z karabinw. Dihad to olbrzymia
i skomplikowana konstrukcja. Dihad to ci, ktrzy organizuj bro i amunicj, to ci,
ktrzy przygotowuj jedzenie, to ci, ktrzy czyszcz ubikacje, to ci, ktrzy opiekuj
si rannymi, to ci, ktrzy czuwaj przy odbiorniku radiowym, to ci, ktrzy
naprawiaj samochody, to ci, ktrzy zbieraj pienidze oraz ci, ktrzy te pienidze
52
M. Conway, Terrorist Use, op. cit., s. 12. Obecnie oficjalna strona IRA nie funkcjonuje.
53
P.S. Tibbetts, Terrorist Use, op. cit., s. 20; R. Hennig, Internet rdo, op. cit., s. 52
54
G. Weimann, www.terror.net..., op. cit., s. 7; M. Jacobson, Terrorist Financing and, op. cit., s. 354
55
T. Egan, Computer Student on Trial Over Muslim Web Site Work. The New York Times, 2004, April
27; United States of America v. Sami Omar al-Hussayen, Superseding Indictment. U.S. District Court
for the District of Idaho, January 9, 2004; Discover the Networks. A Guide to the Political Left, Sami
Omar al-Hussayen, www.discoverthenetworks.org
56
C. Whitlock, Briton Used Internet As His Bully Pulpit. The Washington Post, August 8, 2005
57
58
K.J. OConnor, Affidavit in Support of Request for Extradition of Babar Ahmad. USA v Babar Ahmad,
No. 3:04M240(WIG), September 2004, s. 5
54
_______________________________________________________________________________
przesyaj przez cay wiat. Dihad to rwnie ci, ktrzy mieszkajc w krajach
59
zachodu kupuj nam zaawansowane wyposaenie.
2.2. E-handel i cyberprzestpczo

Kolejnym sposobem pozyskiwania funduszy przez terrorystw jest handel
elektroniczny i cyberprzestpczo. E-handel realizowany jest zazwyczaj w formie
sklepw internetowych, za ktrych porednictwem sprzedawane s ksiki, pyty
60
audio i wideo, flagi, emblematy, koszulki itp. Przykadowo, witryna internetowa
powizana z organizacj 32 County Sovereignty Movement (uznawana za
61
polityczne skrzydo Real IRA), zawieraa link do firmy specjalizujcej si w handlu
internetowym Amazon, z prob o wsparcie naszych winiw poprzez zakupy
naszych produktw. Poprzez realizacj zakupw z wykorzystaniem tego linku,
62
waciciele strony otrzymywali od trzech do piciu procent zysku ze sprzeday.
Znane s rwnie przypadki zakadania faszywych sklepw internetowych, ktrych
ogromn zalet jest to, e dostp do nich jest moliwy z dowolnego miejsca na
wiecie. Udowodnienie, e wybrana transakcja finansowa nie pochodzia z umowy
kupna sprzeday, lecz bya ukryt form darowizny nie jest wcale kwesti prost,
gdy wymaga rejestracji i zbadania kadej z nich. W praktyce dochodzeniowo-
ledczej podjcie takich dziaa stanowi due wyzwanie, gdy sklepy on-line mog
funkcjonowa w wielu jurysdykcjach prawnych, a do przeleww czsto stosowane
63
s anonimowe metody patnoci.
W odniesieniu do kwestii powiza cyberprzestpcw z terrorystami (na
podstawie dostpnych spoecznoci naukowej materiaw) mona jednoznacznie
stwierdzi, e zdobywanie rodkw finansowych poprzez cyberprzestpczo ma
ju wrd organizacji terrorystycznych wieloletni tradycj, a najczciej
popenianymi przez ekstremistw przestpstwami komputerowymi s kradziee
kart kredytowych oraz rne oszustwa finansowe, np. szwindle nigeryjskie
64
(advance fee fraud). Ju w 2002 r., wiele islamistycznych organizacji
przestpczych dziaajcych w Europie i Ameryce Pnocnej zasilao swoje konta
65
pienidzmi pochodzcymi z internetowych kradziey kart kredytowych. Zacht
do tego typu nielegalnej dziaalnoci s m.in. dekrety religijne (fatwy), wydawane
przez ekstremistycznych liderw zwizanych z organizacjami terrorystycznymi,
w ktrych interpretuj oni kradziee internetowe jako dziaalno usankcjonowan
66
zapisami Koranu i zachcaj do nich dihadystw na caym wiecie.
59
Ibidem
60
61
RIRA (Real Irish Republican Army) Prawdziwa Irlandzka Armia Republikaska, radykalny,
terrorystyczny odam IRA zaoony w 1997 r. przez Michaela McKevitta i jego on Bernadette
Sands-McKevitt
62
M. Conway, Terrorism and the Internet: New Media New Threat. Parliamentary Affairs, volume 59,
issue 2, April 2006, s. 288
63
M. Gercke, Understanding Cybercrime: Phenomena, op. cit., s. 36
64
J. Libbenga, Terrorists grow fat on e-mail scams, The Register, 28th September 2004
65
Owiadczenie Jean Francois Ricarda, jednego z czoowych francuskich ledczych zajmujcego
si tematyk antyterrorystyczn. T.L. Thomas, Al Qaeda and the Internet: The Danger
of Cyberplanning. Parameters, Vol. 23, Is. 1, Spring 2003, s. 117; M. Conway, Terrorist Use,
op. cit., s. 13
66
Zobacz np. fatw Anwara al-Awlakiego ze stycznia 2011 r. opublikowan w czwartym numerze
magazynu Inspire. E. Erez et al., Jihad, Crime and The Internet. Content Analysis of Jihadist Forum
Discussions. Report to National Institute of Justice, U.S. Department of Justice, October 31, 2011,
55
_______________________________________________________________________________
Obecnie rodowisko eksperckie dysponuje wieloma potwierdzonymi

przykadami popeniania cyberprzestpstw w celu finansowania dziaalnoci
67
terrorystycznej. Aresztowany we Francji w 2001 r. algierski terrorysta
przeszkolony przez Al-Kaid, Kamel Daoudi, posiada w swoim samochodzie
68
ponad sto faszywych kart kredytowych. Terroryci odpowiedzialni za zamachy na
londyski system transportowy z 7 lipca 2005 r., cz funduszy na organizacje
atakw uzyskali poprzez oszustwa z wykorzystaniem kart kredytowych.
Marokaczyk Yunis Tsouli (Ihrabii 007) wykorzystywa swoje umiejtnoci
informatyczne do zbierania pienidzy na opacanie terrorystycznych stron
propagandowych gwnie irackiej Al-Kaidy (Al Qaeda in Iraq AQI). Wraz ze
swoim przyjacielem, Tarik al Dour, rozpoczli skupowanie skradzionych numerw
kart kredytowych, nabywajc je w Internecie na rnorodnych forach on-line, takich
69
jak m.in. Cardplanet. W momencie aresztowania zgromadzili oni ju okoo 37
70
tysicy numerw, dziki ktrym wypacono ponad 3,5 miliona dolarw.
Mechanizm prania tych pienidzy polega na przesyaniu ich poprzez konta
71
cyfrowej waluty E-gold oraz na wykorzystaniu rnorodnych stron hazardowych
on-line, takich jak absolutepoker.com czy paradisepoker.com. Wszystkie
wygrane byy natychmiast spieniane i przelewane elektronicznie na rachunki
bankowe utworzone wycznie do tego celu, dziki czemu pienidze wydaway si
72
pochodzi z legalnego rda.
Indonezyjski terrorysta Imam Samudra, skazany na doywocie za
zorganizowanie zamachu bombowego w Bali w 2002 r., w ktrym ycie stracio
73
202 osoby, cz pienidzy na zorganizowanie ataku (ponad 150 000 dolarw)
74
zdoby wamujc si na amerykaskie konta bankowe. Ponadto, ju przybywajc
w wizieniu, opublikowa pamitnik, w ktrym jeden z rozdziaw zatytuowany
zosta Hakerstwo, czemu nie?. Myl przewodni tego rozdziau, byo nakanianie
innych muzumanw do przeniesienia witej wojny w obszar cyberprzestrzeni,
75
gwnie poprzez atakowanie amerykaskich komputerw. Samudra szczegln
uwag powica internetowym przestpstwom z wykorzystaniem kart patniczych,
76
zwanym carding. Cho pod wzgldem merytorycznym porady zawarte
s. 18; G. Weimann, Cyber Fatwas and Terrorism. Studies in Conflict and Terrorism, Vol. 34, Is. 10,
2011, s. 761-785
67
J. Rollins, C. Wilson, Terrorist Capabilities, op. cit., s. 2; C.A. Theohary, J. Rollins, Terrorist Use
of the Internet: Information Operations in Cyberspace. Congressional Research Service. CRS Report
for Congress, R41674, March 8, 2011, s. 4
68
Kamel Daoudi zosta oskarony o przygotowywanie zamachu bombowego na amerykask
ambasad w Paryu. W 2005 roku skazano go na 9 lat wizienia. M. Elliot, Reeling Them In, Time,
2002, 23 September
69
M. Jacobson, Terrorist Financing and, op. cit.
70
Ibidem
71
UN ODC, The use of the Internet, op. cit., 7
72
Ibidem, FATF, Terrorist, op. cit., s. 9
73
Inne rda podaj, ze zamachowcy zebrali przed atakiem ok. 30 000 dolarw, z czego tylko 17 000
zostao przeznaczone na bezporednie wydatki zwizane z zamachem. Zobacz: S. Mandal, October
2002 Bali Bombings. A Case Study in Terrorist Financing. Presentation, ICPVTR, RSIS, Singapore,
2008, www.pipvtr.com
74
R.N. Charette, Financing, op. cit.
75
A. Sipress, An Indonesian's Prison Memoir Takes Holy War Into Cyberspace. In Sign of New Threat,
Militant Offers Tips on Credit Card Fraud. The Washington Post, December 14, 2004, s. A19
76
Carding to jedno z wielu przestpstw zwizanych z kartami patniczymi takimi jak podrabianie,
przerabianie kart patniczych czy ich kradzie. Jest to przestpstwo polegajce na wykorzystywaniu
56
_______________________________________________________________________________
w pamitniku eksperci uznali za elementarne i szcztkowe, stanowi one symbol

przeomowej zmiany w mentalnoci terrorystw, ktrzy w celu finansowania
dziaalnoci operacyjnej skierowali swoj uwag w stron nowoczesnych
77
technologii teleinformatycznych. Jeszcze w 2004 r. brak byo niepodwaalnych
dowodw na wspieranie dziaalnoci grup terrorystycznych poprzez internetowe
78
oszustwa finansowe na szerok skal, natomiast ju seria krwawych atakw
terrorystycznych w Mumbaju w 2008 r. w duej mierze sfinansowana zostaa ze
79
rodkw pochodzcych z cyberprzestpczoci.
2.3. Dziaalno firm fasadowych i organizacji charytatywnych

Niektre z ugrupowa terrorystycznych zakadaj fikcyjne firmy fasadowe,
funkcjonujce z reguy jako organizacje charytatywne lub pozarzdowe (Non
Governmental Organization NGO), poprzez ktre organizowane s zbirki
pienidzy on-line. Prezentujc na swych stronach internetowych treci
humanitarne, przekazuj cz zdobytych w ten sposb funduszy dla
80
zaoycielskiej organizacji terrorystycznej. Zjawisko to jest szczeglnie popularne
wrd islamistycznych ugrupowa terrorystycznych, najprawdopodobniej z powodu
81
nakazu skadania jamuny, jakiemu podlegaj praktykujcy muzumanie.
Dla przykadu, wsparcie finansowe ugrupowania ekstremistycznego Hamas
realizowane byo za pomoc strony internetowej organizacji charytatywnej Holy
Land Foundation for Relief and Development (HLF), z siedzib w stanie Teksas,
USA. Rzd Stanw Zjednoczonych zlikwidowa HLF w grudniu 2001 r., a jej twrcy
82
zostali skazani na dugoletnie wizienia, z wyrokiem doywocia wcznie.
Zlikwidowane zostay rwnie cztery inne, pozornie charytatywne organizacje
83
zajmujce si zbieraniem pienidzy za pomoc Internetu. Przyczyn likwidacji
przez przestpcw numerw cudzych kart patniczych. W praktyce najczciej polega to na

zamwieniu usug lub towarw na koszt osoby, ktrej numery karty zostay pozyskane. Za:
R. Szymczykiewicz, Czym jest carding?, WieszJak.pl, 2011-12-20, http://prawo-karne.wieszjak.pl;
K. wiruk, Carding przestpcze wykorzystanie numerw kart patniczych, 2004-05-19,
www.kartyonline.pl
77
A. Sipress, An Indonesian's Prison, op. cit.
78
J. Libbenga, Terrorists grow fat on e-mail scams. Black helicopters scrambled. The Register, 28
September 2004
79
R. Strayer, Terrorists Embrace Internet Fraud To Fund Operations. Security Debrief, November
29th, 2011, http://securitydebrief.com
80
Np. Mercy International, Wafa al-Igatha al-Islamiya, Rabita Trust, Al Rasheed Trust czy Help the
Needy. Za: M. Conway, Terrorist Use, op. cit., s. 13. Wicej na temat dziaalnoci charytatywnej
grup terrorystycznych, zobacz: P.-E. Ly, The Charitable Activities of Terrorist Organizations, Public
Choice 2007, 131 (1), s. 171-195
81
82
HLF zaoono w 1992 r., w oparciu o Occupied Land Foundation najwiksz islamsk organizacj
charytatywn w USA. Na stronie internetowej HLF zamieszczono tak informacj: Nasz ide jest
wypracowanie i wdroenie praktycznych rozwiza, ktre poprzez dziaania humanitarne, nie bd
pomoc wszystkim poszkodowanym przez natur i czowieka. Twrcy tej organizacji zostali oskareni
o przekazanie organizacji Hamas ponad 12 milionw dolarw. Dwch zaoycieli, Shukri Abu Baker
(50 l.) i Ghassan Elashi (55 l.) skazano na 65 lat wizienia, trzech pozostaych na 15 do 20 lat.
R. Kampeas, Holy Land founders get life sentences. Jewish Telegraphic Agency, May 28, 2009,
www.jta.org
83
Nazwy tych grup to: The Benevolence International Foundation, The Global Relief Foundation, The
al-Haramain Foundation oraz Islamic African Relief Agency. Organizacje te miay swoje siedziby na
terytorium USA i zostay wskazane przez Departament Skarbu USA jako jedne z 41 islamskich
organizacji charytatywnych aktywnie wspierajcych terroryzm. U.S. Department of the Treasury,
57
_______________________________________________________________________________
byy bezporednie dowody wskazujce na wspieranie finansowe dziaa

84
Al-Kaidy.
Omawiane firmy i organizacje wspierajce terrorystw reklamuj swoj
dziaalno w Internecie, a oprcz udzielania informacji i zachcania do wpacania
datkw, umoliwiaj rwnie szybkie i sprawne dokonywanie wpat on-line na
przygotowane wczeniej rachunki. Ich mechanizm funkcjonowania pozornie nie
rni si niczym od wielu innych ugrupowa charytatywnych, dla ktrych
podstawowym celem jest dziaalno polegajca na wspieraniu biednych
i potrzebujcych pomocy, edukacji analfabetw, zapewnianiu poywienia
i schronienia bezdomnym czy pomocy medycznej chorym. Niektre z dziaajcych
organizacji charytatywnych zostay zaoone wycznie w celu wspierania
terroryzmu, natomiast inne s jedynie infiltrowane przez sympatykw okrelonego
ugrupowania terrorystycznego lub sprawy politycznej, a ich wpyw na dziaalno
organizacji nie zawsze jest widoczny. W takich przypadkach, szczeglnym
wyzwaniem, nie tylko dla organw porzdkowych, ale i dla personelu tych
organizacji, jest sprawne i skuteczne monitorowanie sposobu dystrybucji funduszy
w strefach wojennych, gdzie mog one zosta z atwoci rozprowadzane
w innych celach, ni planowane przez organizacj. Kolejn trudnoci, przed jak
staj rzdy pastw zwalczajcych terroryzm jest to, e zlikwidowane lub
rozwizane organizacje charytatywne w bardzo krtkim czasie powstaj na nowo,
85
jedynie zmieniajc swoj nazw.
Dziaalno organizacji charytatywnych i NGO stanowi powany problem
w obszarze zwalczania rde finansowania terroryzmu, a coraz powszechniejsze
wykorzystanie przez nie Internetu t sytuacj komplikuje. Wedug paryskiej
organizacji FATF naduycia popeniane w organizacjach typu non-profit,
polegajce na skrytym przeksigowywaniu funduszy ugrupowaniom
terrorystycznym, wydaj si by najsabszym ogniwem globalnej walki
86
z finansowaniem terroryzmu.
Zakoczenie
Podsumowujc, Internet stanowi doskonae rdo informacji dla wszystkich
uytkownikw, nie wyczajc z tego terrorystw. Coraz czciej jest on take
wykorzystywany jako narzdzie pozyskiwania funduszy. Zdaniem autora nie s to
zjawiska w jaki sposb niezwyke naley je traktowa jako epifenomen
gwatownego rozwoju technologii teleinformatycznych i upowszechnienia dostpu
do globalnej sieci. Przewiduje si, e w najbliszej przyszoci stopie
pozyskiwania informacji oraz funduszy przez organizacje terrorystyczne za pomoc
Internetu bdzie narasta, wraz z rozpowszechnianiem nowoczesnych rozwiza
i usug teleinformatycznych.
Treasury Designates Benevolence International Foundation and Related Entities as Financiers

of Terrorism, Press Release, November 19, 2002; T. Pope, Islamic Charities Struggle From
Terrorism Fallout, The NonProfit Times, 2006, 1 August, www.thenonprofittimes.com; G. Weimann,
www.terror.net..., op. cit., s. 8, J. Luecke, Islamic group faces charges. IARA -USA accused
of violating Iraq sanctions, Columbia Daily Tribune 2007, 9 March
84
G. Weimann, www.terror.net..., op. cit.
85
M. Jacobson, Terrorist Financing on the Internet. CTS Sentinel, vol. 2, is. 6, June 2009, s. 18
86
M. Jacobson, Terrorist Financing for, op. cit., s. 355; FATF, Terrorist, op. cit., s. 11
58
_______________________________________________________________________________
Streszczenie
W artykule przedstawiono kwestie zwizane z wykorzystaniem Internetu
przez organizacje terrorystyczne do zdobywania informacji oraz finansowania
swojej dziaalnoci. Podano liczne przykady aktywnoci terrorystw w omawianym
obszarze oraz zidentyfikowano trzy zasadnicze rda pozyskiwania rodkw
finansowych z wykorzystaniem Internetu. Zaproponowano ujcie omawianych
zagadnie jako oddzielnej kategorii tzw. cyberterroryzmu mikkiego
a wic dziaalnoci organizacji terrorystycznych nie w celu przeprowadzenia
bezporednich, ofensywnych cyberatakw, lecz raczej w celu organizacji
i zabezpieczenia swojej codziennej dziaalnoci.
Summary
The article presents the issues related to the use of the Internet by terrorist
organizations to acquire information and to finance their activities. The paper
provides numerous examples of terrorist activity and identified three main sources
of terrorist financing on the Internet. The author proposed to approach the issues
discussed as to the separate category called soft cyberterrorism the activities
of terrorist organizations not to carry out direct cyber attacks but rather in order
to organize and supply their routine activities.
Bibliografia
1. ABC News, NSW considers limits on govt website. April 28, 2004
www.abc.net.au
2. Adamski J., Nowe technologie w subie terrorystw. Warszawa 2007
3. Ashley S.P., The Future of Terrorist Financing: Fighting Terrorist Financing
in the Digital Age. Penn State Journal of International Affairs, Issue 2,
Vol. 1, Fall 2012
4. Awan I., Cyber Threats and Cyber Terrorism: The Internet as a tool for
Extremism, (w:) idem, B. Blakemore, Policing Cyber Hate, Cyber Threats
and Cyber Terrorism. Ashgate. Farnham 2012
5. Biersteker T.J., S.E. Eckert (red.), Countering the Financing of Terrorism.
Routledge, New York 2008
6. Broad W.J., U.S. Analysts Had Flagged Atomic Data on Web Site. The
New York Times, November 4, 2006
7. Bruno G., Al-Qaeda's Financial Pressures. Council of Foreign Relations,
February 1, 2010
8. Brunst P.W., Terrorism and the Internet: New Threats Posed by
Cyberterrorism and Terrorist Use of the Internet, (w:) M. Wade, A. Maljevi
(red.), A War on Terror?: The European Stance on a New Threat,
Changing Laws and Human Rights Implications. Springer Science+
Business Media, LLC, 2010
9. Burns M., Virtual Extremism: How Social Media Gave Terrorist Groups
a Second Wind. Pixels and Policy, 04/12/2010
10. Carlson N., Israeli army says Hezbollah uses Facebook to kidnap soldiers.
Gawker, 9/09/08
11. Charette R.N., Financing Terrorism. A Q&A with Tom Kellermann on how
terrorists are using the Internet for money laundering, fundraising, and
identify theft. IEEE Spectrum, 1 Nov 2007, http://spectrum.ieee.org
59
_______________________________________________________________________________
12. Charlemagne, Dissident Republicans use Facebook to plan Attack. IMSL

Insights, December 19, 2012, http://intelmsl.com
13. Contenta S., Web Used to Lure Terror Suspects: Notorious Hacker
Inspired Extremists, Toronto Star, 17 June, 2006
14. Conway M., Terrorism and the Internet: New Media New Threat.
Parliamentary Affairs, volume 59, issue 2, April 2006
15. Conway M., Terrorist Use of the Internet and Fighting Back. Information
& Security. An International Journal, vol.19, 2006
16. Conway M., Terrorist Web Sites: Their Contents, Functioning, and
Effectiveness, (w:) P. Seib (red.), Media and Conflict in the Twenty-First
Century. New York 2005
17. CS&TB, Information Technology for Counterterrorism: Immediate Actions
and Future Possibilities. The National Academic Press, Washington 2003
18. Dalyan ., Combating the Financing of Terrorism: Rethinking Strategies for
Success. Defense Against Terrorism Review, Vol. 1, No. 1, Spring 2008
19. Discover the Networks. A Guide to the Political Left, Sami Omar al
Hussayen, www.discoverthenetworks.org
20. Don B.W. et al., Network Technologies for Networked Terrorists. Assessing
the Value of Information and Communication Technologies to Modern
Terrorist Organizations. RAND Technical Report, 2007
21. Egan T., Computer Student on Trial Over Muslim Web Site Work. The
New York Times, 2004, April 27
22. Erez E. et al., Jihad, Crime and The Internet. Content Analysis of Jihadist
Forum Discussions. Report to National Institute of Justice, U.S.
Department of Justice, October 31, 2011
23. FATF, Terrorist Financing. Paris 29 February 2008, s. 7, www.fatf-gafi.org
24. Gercke M., Understanding Cybercrime: Phenomena, Challenges and Legal
Response. ITU Telecommunication Development Sector, 2012
25. Gordon S., Ford R., Cyberterrorism? Symantec Security Response, White
Paper 2002
26. Gunaratna R., The evolution of al Qaeda. (w:) T.J. Biersteker, S.E. Eckert
(red.), Countering the Financing of Terrorism. Routledge, New York, 2008
27. Harding T., Terrorists 'use Google maps to hit UK troops'. The Telegraph,
13 Jan 2007
28. Hennig R., Internet rdo informacji i funduszy, Przegld Wojsk
Ldowych, nr 2, 2008
29. Hershman T., Israel's 'First Internet Murder', Wired, 01.19.01,
www.wired.com
30. Jacobson M., Terrorist Financing and the Internet, Studies in Conflict
& Terrorism, Vol. 33, Is. 4, 2010
31. Jacobson M., Terrorist Financing on the Internet. CTS Sentinel, vol. 2, is.
6, June 2009
32. Kampeas R., Holy Land founders get life sentences. Jewish Telegraphic
Agency, May 28, 2009, www.jta.org
33. Kelly A., Police foil Dissident IRA Facebook murder plot - plan to kill British
soldier in Limerick, Irish Central, December 19, 2012
34. Kciek K., Al Kaida i nowe media, Przegld, 4/2008
60
_______________________________________________________________________________
35. Kopczewski M., Elementy infrastruktury krytycznej pastwa /organizacji/

jako obiekty naraone na ataki cyberterrorystyczne. Artyku z Konferencji
KZZ. Zakopane 2011
36. Kristensen H.M., New Chinese Ballistic Missile Submarine Spotted, FAS
Strategic Security Blog, July 5, 2007, http://blogs.fas.org
37. Labi N., Dihad w sieci, Rzeczpospolita, 22.07.2006
38. Labi N., Jihad 2.0, The Atlantic, Jul 1 2006
39. Levitt M., Jacobson M., The Money Trail: Finding, Following, and Freezing
Terrorist Finances. Policy Focus#89, The Washington Institute for Near
East Policy. November 2008
40. Lewis J.A., Cyber-terrorism and Cybersecurity. CSIS -Center for Strategic
and International Studies, January 2002, http://csis.org
41. Lewis J.A., Internet and Terrorism. CSIS -Center for Strategic and
International Studies, 2005, http://csis.org
th
42. Libbenga J., Terrorists grow fat on e-mail scams. The Register, 28
September 2004
43. Libbenga J., Terrorists grow fat on e-mail scams. Black helicopters
scrambled. The Register, 28 September 2004
44. Lieberman J., Collins S., Violent Islamic Extremism, the Internet, and the
Homegrown Terrorist Threat. Majority & Minority Staff Report, U.S. Senate,
Committee on Homeland Security, and Governmental Affairs, May 2008
45. Long J., Google Haking for Penetration Testers. Volume 2. Syngress.
Burlington 2008
46. Luecke J., Islamic group faces charges. IARA -USA accused of violating
Iraq sanctions. Columbia Daily Tribune 2007, 9 March
47. Mandal S., Financial Investigation and Counter Terrorism. Case Study:
7 July 2005 London Bombings, Presentation, ICPVTR, RSIS, Singapore,
2008, www.pipvtr.com
48. Mandal S., October 2002 Bali Bombings. A Case Study in Terrorist
Financing. Presentation, ICPVTR, RSIS, Singapore, 2008, www.pipvtr.com
49. McCullagh D., Military worried about Web leaks, CNET, January 16, 2003
http://news.cnet.com
50. Moore J., Isis news: Caliphate unveils first annual budget of $2bn with
$250m surplus war chest. International Business Times, January 5, 2015,
http://www.ibtimes.co.uk
51. Napoleoni L., Money and Terrorism. Strategic Insights, vol. 3, is. 4, 2004
52. Noyes K., Google Earth Spills Secret Chinese Submarine Beans.
TechNewsWorld, 07/09/07, www.technewsworld.com
53. OConnor K.J., Affidavit in Support of Request for Extradition of Babar
Ahmad. USA v Babar Ahmad, No. 3:04M240(WIG), September 2004
54. OSCE, Comments on Legislative Treatment of Cyberterror in Domestic
Law of Individual States. Warsaw 2007
55. P.-E. Ly, The Charitable Activities of Terrorist Organizations, Public
Choice 2007, 131 (1)
56. Poszyski Z., Przestpczo internetowa. Przegld Naukowo-Metodyczny.
Edukacja dla Bezpieczestwa, rok V, Numer 3/2012 (16). Pozna 2012
57. Pope T., Islamic Charities Struggle From Terrorism Fallout. The NonProfit
Times, 2006, 1 August, www.thenonprofittimes.com
61
_______________________________________________________________________________
58. Ranstorp M., The Virtual Sanctuary of Al-Qaeda and Terrorism in an Age
of Globalisation, (w:) J. Eriksson, G. Giacomello (red.), International
Relations and Security in the Digital Age. Routledge. London 2007
59. Rollins J., Wilson C., Terrorist Capabilities for Cyberattack: Overview and
Policy Issues. Congressional Research Service, CRS Report for Congress,
RL33123, January 22, 2007
60. Rusinek A., Zrozumie terroryst Dlaczego niektrzy muzumanie
w Europie radykalizuj si? (w:) I. Koczak, M. Woniak (red.), Zachd
a wiat islamu Zrozumie Innego. Uniwersytet dzki. d 2012
61. Shackleford R., Terrorists Launch Google Guide. The Jawa Report,
November 27, 2006, http://mypetjawa.mu.nu
62. Shankland S., Google Earth shows Chinese nuclear sub, CNET, July
5, 2007, http://news.cnet.com
63. Sharkov D., ISIS Releases 2015 Budget Projections of $2bn with $250m
Surplus. Newsweek, 1/5/15, http://www.newsweek.com
64. Sieber U., Brunst P., Cyberterrorism and Other Use of the Internet
for Terrorist Purposes Threat Analysis and Evaluation of International
Conventions, (w:) Council of Europe (red.), Cyberterrorism the use of the
Internet for terrorist purposes. Strasbourg 2007
65. Sipress A., An Indonesian's Prison Memoir Takes Holy War Into
Cyberspace. In Sign of New Threat, Militant Offers Tips on Credit Card
Fraud. The Washington Post, December 14, 2004
66. Strayer R., Terrorists Embrace Internet Fraud To Fund Operations.
Security Debrief, November 29th, 2011, http://securitydebrief.com
67. Szymczykiewicz R., Czym jest carding? WieszJak.pl, 2011-12-20,
http://prawo-karne.wieszjak.pl
68. Thelesklaf D., Gercke M., Terrorist Use of the Internet and Legal
Response. F3 Freedom From Fear Magazine, Issue 7, July 2010
69. Theohary C.A., Rollins J., Terrorist Use of the Internet: Information
Operations in Cyberspace. Congressional Research Service. CRS Report
for Congress, R41674, March 8, 2011
70. Thomas T.L., Al Qaeda and the Internet: The Danger of Cyberplanning.
Parameters, Vol. 23, Is. 1, Spring 2003
71. Thomas T.L., Al Qaeda and the Internet: The Danger of Cyberplanning.
Parameters, Vol. 23, Is. 1, Spring 2003
72. Tibbetts P.S., Terrorist Use of the Internet and Related Information
Technologies. US Army Command and General Staff College, Fort
Leavenworth. Kansas 2002
73. U.S. Departament of Justice, Department of Justice Shuts Down Several
Financial Networks Exploited by Terrorist Groups. Speeches of Attorney
General John Ashcroft (11-07-01), www.justice.gov
74. U.S. Department of the Treasury, Treasury Designates Benevolence
International Foundation and Related Entities as Financiers of Terrorism.
Press Release, November 19, 2002
75. UN ODC, The use of the Internet for terrorist purposes. New York 2012
76. United States of America v. Sami Omar al-Hussayen, Superseding
Indictment, U.S. District Court for the District of Idaho, January 9, 2004
77. Verton D., Black Ice. Niewidzialna groba cyberterroryzmu. Helion 2003
62
_______________________________________________________________________________
78. Verton D., Mearian L., Online Data a Gold Mine for Terrorists,
ComputerWorld, August 9, 2004
79. Villasenor J. et al., Shadowy Figures: Tracking Illicit Financial Transactions
in the Murky World of Digital Currencies, Peer-to-Peer Networks, and
Mobile Device Payments. The Brookings Institution and the James
A. Baker III Institute for Public Policy, August 29, 2011
80. Weimann G., Al Qaeda Has Sent You A Friend Request: Terrorists Using
Online Social Networking. A paper submitted to the Israeli Communication
Association 2011
81. Weimann G., Cyber Fatwas and Terrorism. Studies in Conflict and
Terrorism, Vol. 34, Is. 10, 2011
82. Weimann G., Online Training Camps for Terrorists, inSITE, Vol. 2, No. 9,
November 2009
83. Weimann G., www.terror.net. How Modern Terrorism Uses the Internet.
USIP, Special Report 116, Washington, march 2004
84. Weisman R., Palestinian Woman Confesses to Internet Romance
Murder. Exposing Online Predators & Cyberpaths, February 26, 2001,
http://cyberpaths.org
85. Whitlock C., Briton Used Internet As His Bully Pulpit, The Washington
Post, August 8, 2005
86. Wright M., Technology and Terrorism: How the Internet Facilitates
Radicalization. The Forensic Examiner. Winter 2008
87. wiruk K., Carding przestpcze wykorzystanie numerw kart patniczych.
2004-05-19, www.kartyonline.pl
63
_______________________________________________________________________________
Bogusaw JAGUSIAK
Wojskowa Akademia Techniczna
Zakad Bezpieczestwa Narodowego
REPREZENTACJA INTERESW ZWIZKOWYCH W SYSTEMIE

INSTYTUCJONALNYM UNII EUROPEJSKIEJ
Problematyka aktywnoci i reprezentacji interesw zwizkowych

w wielopoziomowym systemie politycznym Unii Europejskiej to niezwykle szeroki
temat, wymagajcy nie tylko podstaw teoretycznych, ale przede wszystkim nabycia
umiejtnoci praktycznych zwizanych z analiz poszczeglnych przypadkw.
Zachodzce procesy globalizacji i integracji stanowi dla ruchu zwizkowego nowe
wyzwanie, w ktrym nastpuje przemiana ich form aktywnoci spoeczno-
ekonomicznej. Wsplne dziaania zwizkowe przyczyniaj si do rozwoju
spoeczestwa opartego na wartociach spoecznych, w ktrych istotna staje si
obrona ich praw podstawowych i usug socjalnych. Ich aktualny status
uksztatowany zosta w drodze ewolucji, zarwno w ramach midzynarodowych,
jak i krajowych polityk. Zwizki zawodowe su ochronie interesw pracownikw
najemnych wobec pracodawcw, co wynika z klasycznej ich definicji ukazujcej je
jako trwae stowarzyszenia pracownikw najemnych, ktrych celem jest utrzymanie
lub poprawa warunkw zatrudnienia. Okreli je mona rwnie jako organizacje
1
spoeczne zrzeszajce ludzi pracy o charakterze korporacyjnym. Jako
samodzielne organizacje powoane s do reprezentowania i obrony praw,
interesw zawodowych i socjalnych ludzi pracy, w tym czonkw zwizku. S one
najstarszym zakorzenionym w stosunkach przemysowych przedstawicielstwem
wiata pracy. Rozwj organizacji robotniczych rozwija si od momentu tworzenia
struktur elitarnych zrzeszajcych najwyej kwalifikowanych rzemielnikw, poprzez
stopniowe upowszechnianie tych organizacji na pozostae grupy pracownikw.
W rezultacie dziaania te doprowadziy do powstania masowych trade unions.
Zwieczeniem procesu legitymizacji zwizkw zawodowych na paszczynie
midzynarodowej uznaje si uchwalenie konwencji Midzynarodowej Organizacji
Pracy, proklamujcej wolno zwizkow jako jeden z trzech podstawowych
elementw ukazujcych prawa czowieka w aspekcie spoeczno-ekonomicznym.
Midzynarodowy standard w dziedzinie swobd zwizkowych okrelaj take inne
dokumenty o fundamentalnym znaczeniu wydawane pod auspicjami Organizacji
2
Narodw Zjednoczonych, Rady Europy oraz Wsplnoty Europejskiej.
Rwnie spoeczno-polityczne cele zwizkw zawodowych wymagaj
pewnych zmian organizacyjnych. Trzeba tworzy ponadzakadowe struktury
zwizkowe i poprawi wspprac poszczeglnych zwizkw zawodowych na
paszczynie ponadnarodowej. We wspczesnym pastwie demokratycznym
wykazuj due zrnicowanie modeli organizacyjnych, zasad zrzeszania si
stricte zawodowego, branowego czy terytorialnego. Zwizane jest to rwnie
z postpujcym systematycznie procesem europeizacji i zdecydowanie
1
K.W. Baran, Zbiorowe prawo pracy. Komentarz. Warszawa 2009, s. 125-126
2
J. Wratny, M. Bednarski (red.), Zwizki zawodowe a nie zwizkowe przedstawicielstwa pracownicze
w gospodarce posttransformacyjnej. Warszawa 2010, s. 28
64
_______________________________________________________________________________
przyspiesza to w momencie przystpienia pastwa do Unii Europejskiej. Oznacza

to, e instytucje gospodarcze i polityczne s wystarczajco dojrzae i speniaj
standardy tej organizacji. Przedstawione procesy, w ktrych uczestnicz
organizacje zwizkowe nie kocz pewnego procesu ich rzeczywistych zmian.
Pojawiaj si nowe problemy zwizane ze wspdziaaniem pracy i kapitau,
choby na tle kryzysu gospodarczego. W wyniku koniecznoci dostosowania si
do wymaga prawa unijnego wydawane s akty prawne ustalajce coraz to nowe
formy partycypacji przedstawicielskiej, zarwno w przedsibiorstwach krajowych
(rady pracownikw), jak i korporacjach transnarodowych (europejskie rady
3
zakadowe, instytucje zaangaowania pracownikw w spce europejskiej itp.).
Ruch zwizkowych w procesach tych przybiera wiele rnych form, wrd
ktrych zasadniczym elementem pozostaje uczestnictwo reprezentacji
w midzynarodowych instytucjach dialogu spoecznego i obywatelskiego. Proces
akcesji do UE stanowi wyzwanie dla zwizkw zawodowych, poniewa wchodz
one w now rzeczywisto, gdzie rozwija si autonomiczny dialog i nowe
mechanizmy ksztatujce socjalne oblicze UE. Wejcie pastwa do UE otwiera
przed zwizkami zawodowymi dodatkowe narzdzia i cieki oddziaywania, dajc
tym samym moliwoci penego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji przez
organy UE. Dotyczy to szczeglnie problematyki socjalnej, ktra staje si
obszarem o rosncym znaczeniu zwizanej z procesami integracyjnymi, jak
rwnie tymi, ktre zachodz w ramach Unii Europejskiej. Coraz wicej faktw
potwierdza dzisiaj tez, e osignite wyniki integracji gospodarczej ju nie daj
si odizolowa od innych sfer ycia i dziedzin, do ktrych mona zaliczy np.
polityk spoeczn. Wsplny dorobek w tej dziedzinie jest ju bardzo znaczcy.
Obejmuje on zarwno wiele regulacji prawnych, deklaracji, programw socjalnych,
jak i zaawansowan koordynacj dziaa pastw czonkowskich i organizacji
zwizkowych w rozwizywaniu kwestii spoecznych. Polityka spoeczna staje si
coraz bardziej rozleg dziedzin obok klasycznych zagadnie socjalnych
zwizanych z warunkami ycia, prac czy zabezpieczeniem spoecznym
koncentrujc si nie tylko wok spraw zatrudnienia, ochrony pracy, ubezpiecze
spoecznych, ale take ubstwa, wykluczenia spoecznego czy dyskryminacji.
W dorobku wsplnej polityki spoecznej zaczynaj dominowa tradycyjne kwestie
pracownicze i socjalne, ktre wi si z coraz silniejszym wpywem
kontynentalnego (korporacyjnego) modelu polityki spoecznej. Postpujcy proces
integracji europejskiej zwiksza wspzaleno organizacji zwizkowych w tym
zakresie i wymusza wzrost formalnych uzgodnie na paszczynie unijnej,
4
prowadzc do ksztatowania si zalkw wsplnej (common) polityki. Anio
ocenia, e formy wspdziaania w tej paszczynie nie s bowiem tak
zaawansowane, jak w innych politykach UE, ale dokonuje si tutaj ich znaczcy
postp. Wymaga to koniecznoci i nowych form zaangaowania si zaplecza
eksperckiego. Losy zwizkw zawodowych zwizane s bowiem z presj wci
rosncych aspiracji i de rewindykacyjnych. Nowoczesne spoeczestwa
ukierunkowane na przyszociowe formy wsppracy, a take edukacja, rozwj
przestrzeni komunikacyjnej, rosnca intensywno kontaktw to tylko niektre
wyzwania, przed ktrymi staj organizacje pracownicze. Aktywno i udzia
3
Ibidem, s. 23
4
W. Anio, Polityka socjalna Unii Europejskie. Warszawa 2003
65
_______________________________________________________________________________
w systemie politycznym UE powoduje, e zwizki zawodowe staj si

reprezentantem interesw ekonomicznych i spoecznych, widocznym gwnie
w procesie decyzyjnym. Rola jak wypeniaj zwraca ich uwag na kwestie
spoeczne, zaniedbywane czy niedostrzegane na poziomie narodowym
przez instytucje pastwowe. Z drugiej strony stanowi one rdo informacji
dla instytucji unijnych i znajduj swoje odzwierciedlenie w koncepcji
wielopoziomowego systemu instytucjonalnego UE (Multi level governments).
Teoria wielopoziomowego sprawowania rzdw (zarzdzania) w UE przecina
tradycyjnie oddzielone dziedziny polityki wewntrznej i midzynarodowej
i podkrela, e rnice te s bardzo mae w kontekcie integracji europejskiej.
Zmiana sytuacji geopolitycznej, jaka zasza w Europie rodkowej i Wschodniej
na pocztku lat dziewidziesitych dostarczya nowych moliwoci w rozwoju
bada nad ruchem zwizkowym. W krajach kandydujcych do UE (zwaszcza na
Bakanach Zachodnich) niezbdne stay si celowe inicjatywy wspierajce zarwno
dialog spoeczny, jak i poziom zatrudnienia zgaszane w ramach Europejskiego
Funduszu Spoecznego (EFS). Aby je wykorzysta potrzebne byy konkretne
5
inicjatywy wsppracy partnerw spoecznych oraz rzdw. Jagusiak twierdzi,
e transformacje systemw pastw dawnego bloku wschodniego zbiegy si
z nasileniem procesu integracji pastw Europy Zachodniej w ramach politycznych
6
i gospodarczych struktur Unii Europejskiej. Czonkostwo w UE powoduje, e na
wiele kwestii spoecznych nie mona ju patrze tylko z perspektywy krajowej.
Zwizki zawodowe powinny dy do urzeczywistnienia europejskiego modelu
spoecznego, co wymaga staego denia do poczenia dynamiki gospodarczej
z rwnowag spoeczn. Ta ostatnia skada si przede wszystkim
z odpowiedniego udziau we wsplnie osignitym zysku gospodarczym.
Postpujcy proces politycznej i ekonomicznej unifikacji starego kontynentu
sprawi, e przystpujc do analizy wspczesnych procesw przemian
zachodzcych w Europie nie sposb pomin dziaalnoci ruchu zwizkowego.
Dziaalno zwizkw zawodowych z jednej strony jest potencjalnym nonikiem
zmian spoecznych, z drugiej ze wzgldu na wkomponowany w jego struktur
legalizm i ekonomizm pozostaje czynnikiem stabilizujcym system ekonomiczno-
7
spoeczny pastwa Pracownicze zwizki zawodowe rozwijay si wraz z postpem
industrializacji i masowej produkcji przemysowej. Upowszechnieniu tamy
produkcyjnej towarzyszyo zwikszenie si liczby czonkw zwizkw zawodowych.
Oczywicie rozwj ten by niejednakowy w poszczeglnych krajach, ale
towarzyszy mu jednoczenie wzrost nie tylko liczby czonkw zwizkw
zawodowych, ale przede wszystkim ich uprawnie, zwaszcza w negocjowaniu
warunkw pracy i pacy, zawieraniu ukadw zbiorowych oraz partycypacji
w podejmowaniu decyzji ekonomicznych. W kolejnych dekadach proces ten ulega
istotnemu zahamowaniu, mwi si nawet o kryzysie zwizkw zawodowych, cho
5
B. Jagusiak, Reprezentacja polskich zwizkw zawodowych w systemie instytucjonalnym UE.
(w:) K.A. Wojtaszczyk (red.), Efektywno reprezentacji interesw Polski w Unii Europejskiej.
Warszawa 2011
6
K.A. Wojtaszczyk, Skuteczno reprezentacji interesw w systemie politycznym Unii Europejskiej.
(w:) K.A. Wojtaszczyk (red.), Efektywno reprezentacji interesw Polski w Unii Europejskiej.
Warszawa 2011, s.129-141
7
W.M. Gralski (red.), Zwizki zawodowe na zachodzie. Programy struktura dziaalno. Warszawa
1988, s. 14-15
66
_______________________________________________________________________________
w dalszym cigu pozostaj one istotnym aktorem zbiorowych stosunkw pracy.

Im wyszy poziom zorganizowania si, tym wiksze pola dziaa aktorskich, a tym
samym znaczniejszy zakres autentycznej wadzy.
W wikszoci krajw postkomunistycznych bdcych czonkami Unii
Europejskiej zwizki zawodowe przeszy ewolucj. Zmieniay one nie tylko
strategi dziaania, ale rwnie taktyk na rewindykacyjn i konfrontacyjn,
uywajc nie tylko zwizkowych, lecz take politycznych rodkw walki. Zmiana
celw i metod dziaania zwizkw zawodowych zwizana bya rwnie z procesami
integracji, jaka zachodzia w Europie. Nowe pastwa czonkowskie, zwaszcza
z Europy rodkowo-Wschodniej przechodziy proces transformacji ustrojowo-
systemowej, w ktrym zwizki zawodowe zmuszone byy odpowiedzie na pytanie
wasnej tosamoci. Stare zwizki zawodowe musiay dokona zasadniczych
przewartociowa i odrzuci negatywny baga dowiadcze z okresu
komunistycznego. Tworzce si nowe organizacje zwizkowe zorganizowane
na zasadach wolnoci zwizkowej musiay wypracowa wasne dowiadczenia
i dopiero wtedy mogy uczestniczy w budowie podstaw demokratycznego ustroju
politycznego. W krajach tych rozpocz si proces budowy gospodarki
wolnorynkowej. Zwizki zawodowe ksztatoway wic swoje struktury i strategie na
drodze od demokracji do kapitalizmu, jak to byo w XIX wieku w krajach
zachodnich. Uczestniczc w procesach reform politycznych i gospodarczych
okreliy swoj pozycj w duszym okresie czasu. Przemiany gospodarcze
zapocztkowane przez postpujce procesy integracyjne zachodzce w Europie
zmierzay do ustanowienia modelu wolnorynkowego, podobnego do istniejcego
w wysoko rozwinitych krajach zachodnich. Pomimo odmiennoci warunkw
ewolucji w porwnaniu z Zachodem zwizki zawodowe w krajach
postkomunistycznych mog w duszej perspektywie czasu doj do rozwinitej
demokracji i wolnorynkowej gospodarki. Oznacza to bdzie, e:
bd one zrnicowane ideologicznie;
skoncentruj swoj dziaalno na rewindykacyjnych rodkach obrony
pracowniczych interesw;
bd zrzesza stosunkowo niewielki procent zatrudnionych (kurczenie
i ograniczenie cikich gazi przemysu);
stan si wanym partnerem spoecznym ksztatujcym stosunki pracy
8
i polityk spoeczn w negocjacjach z pracodawcami i pastwem.
Zwizki zawodowe na Zachodzie przeszy drog od swych korzeni jako
branowych zwizkw pracownikw wykwalifikowanych w stron promowania
interesw szerokiej klasy spoecznej. Z drugiej strony odywiajce zwizki
zawodowe Europy Wschodniej przez dugi okres czasu koncentroway si na
zabezpieczeniu interesw jedynie wykwalifikowanych pracownikw. Wan rol
odegraa tutaj Unia Europejska. O ile bowiem reformatorzy i zwizkowcy mogli
yczy sobie zaniku zwizkw, o tyle integracja z Uni zagwarantowaa to, e
upadek ten nie nastpi. UE w sposb oczywisty i otwarty okrela zwizki
zawodowe jako kluczowy element europejskiej ekonomii politycznej i zarazem
zasadniczy czynnik ustroju partnerstwa spoecznego, do ktrego zobowizuj
8
M. Seweryski, Dylematy i perspektywy zwizkw zawodowych w krajach poskomunistycznych.
Przegld Socjologiczny. d 1994, T. 43, s. 119-131
67
_______________________________________________________________________________
9
europejskie reguy. Unijny program pomocowy PHARE sfinansowa np. projekt
Dialog spoeczny instruujcy o zasadach zachodnioeuropejskiego partnerstwa
spoecznego w krajach postkomunistycznych szkolc zwizkowcw do
10
spoecznego uczestnictwa. Reprezentacja wic interesw zwizkowych w Unii
Europejskiej jest istotnym i kontrowersyjnym przedmiotem, zarwno z perspektywy
teoretycznej, jak i praktycznej. Wynika to rwnie z form i moliwoci, poprzez
ktre zwizki zawodowe osigaj wsplne porozumienia. W kadym bowiem
pastwie czonkowskim modele wsppracy organizacji zwizkowych ksztatowane
byy poprzez uwarunkowania historyczne, gospodarcze, spoeczne, polityczne czy
kulturowe. Istotna pozostaje take kwestia gstoci organizacyjnej w pastwach
czonkowskich UE, ktra zmalaa we wszystkich pastwach europejskich i wydaje
si to by tendencj dugookresow. Spadek liczby czonkw zwizkw
zawodowych w Europie zwizany jest z kilkoma istotnymi kwestiami, do ktrych
mona zaliczy to, e:
rozwj zwizkw i ich schyek wynikaj przede wszystkim ze zmian
struktury sektorowej systemu gospodarczego (np. spadku znaczenia
przemysu i wzrastajcej roli prywatnych podmiotw wiadczcych usugi);
zmian struktury siy roboczej;
postpujca globalizacja gospodarcza sprawia, e zwizki zawodowe maj
mniejsze moliwoci wywierania nacisku przy negocjowaniu porozumie,
11
a tym samym s mniej atrakcyjne dla pracownikw;
poziom uzwizkowienia wykazuje zalenoci od faz cyklu koniunktury;
w wikszoci pastw UE zagroenia dla zwizkw zawodowych stwarzaj
zmiany demograficzne oraz trudny proces zatrudniania osb modych.
Stosunki midzy organizacjami zwizkowymi a instytucjami UE maj wymiar
instytucjonalny poprzez regulacje prawne i zwyczajowe oraz strukturalne, a take
wyodrbnienie grupowych interesw i ich zorganizowane reprezentacje. Wpyw na
przyspieszenie tych zmian ma rozwijajca si integracja w ramach UE,
postpujca globalizacja oraz kryzys gospodarczy. Kulminacja tych elementw
wpywa bdzie na zmiany w stopniu i skali wykorzystania alternatywnych metod
rozwizywania sporw. Jednoczenie wzrasta bdzie instytucjonalizacja
12
alternatywnych metod rozwizywania sporw. Wprowadzenie demokracji
i gospodarki kapitalistycznej w istotny sposb wpyno na konieczno
przedefiniowania swojej roli przez zwizki zawodowe w nowym systemie. Zmienio
si bowiem ich otoczenie, reguy gry, a take zaplecze spoeczne, czyli grupy,
spord ktrych rekrutowali si czonkowie oraz spoeczne oczekiwania i postawy.
Szczeglnie trudny jest proces osignicia konwergencji pac i warunkw pracy na
9
D. Ost, Koniec komunizmu: Dziedzictwo i przyszo zwizkw zawodowych w Europie Wschodniej.
Krytyka Polityczna nr 14 (2007/2008), (tum. Micha Sutowski), s.157-166
10
M. Pliszkiewicz, Trjstronno w krajach Europy rodkowej i Wschodniej. (w:) Syndykalizm
wspczesny i jego przyszo. d 1996
11
Pozytywn korzyci globalizacji moe by to, e dziki niej dziaaj mechanizmy zapewniajce
ubezpieczenie od gwatownych zmian si rynkowych.
12
K. Kloc, Rozwizywanie sporw zbiorowych w Unii Europejskiej ze szczeglnym uwzgldnieniem
roli alternatywnych metod rozwizywania konfliktw (koncyliacji, mediacji i arbitrau). Pracodawcy RP.
Warszawa 2012, s.3
68
_______________________________________________________________________________
obszarze caej Europy oraz element walki z trwaym dumpingiem socjalnym

13
w starych krajach UE.
Na szczeblu europejskim zwizki zawodowe reprezentowane s przez
Europejsk Konfederacj Zwizkw Zawodowych (ETUC European Trade
Unions Confederation). Powstaa ona w 1973 roku i zrzesza obecnie okoo 60
milionw czonkw, skupionych w 85 krajowych centralach zwizkowych
zrzeszonych w EKZZ, pochodzcych z 36 krajw Europy. Europejska
Konfederacja Zwizkw Zawodowych jest partnerem spoecznym ze strony
pracownikw na poziomie europejskim. Naczelnym jej celem jest promowanie
europejskiego modelu spoecznego oraz praca nad rozwojem pokoju i stabilizacji
zjednoczonej Europy, prowadzc konsultacje pracownicze, negocjacje zbiorowe
oraz dialog spoeczny. EKZZ w swoich zamierzeniach ukierunkowana jest na
dziaania i wyzwania zwizane z rozwojem ekonomicznym, wydajnoci i jakoci
pracy, tak aby osign peny stopie zatrudnienia oraz postp spoeczny. W tym
kontekcie zwizki zawodowe bd musiay stawi czoa wyzwaniom zarwno
w skali makro, jak i mikro, ktre bezporednio dotycz polityki rynku pracy.
Dziaania takie prowadzi bd do stabilizacji ekonomii oraz osignicia rozwoju
bezpiecznego dla rodowiska, a take wysokiego stopnia zatrudnienia. Widoczne
jest to w programie pracy Europejskich Partnerw Spoecznych, ktry zakada
pewn liczb nowych inicjatyw np.:
wspln debat nad strategi lizbosk po roku 2010; rwnie
w kontekcie obecnego kryzysu ekonomicznego i finansowego;
rozwj wsplnego podejcia do aspektu spoecznego oraz aspektu
zatrudnienia i konsekwencji polityki zmiany sytuacji z zamiarem
zmaksymalizowania moliwoci oraz zminimalizowania negatywnych
efektw, a take z zamiarem identyfikacji moliwoci wsplnych dziaa;
wsplne monitorowanie wdroenia powszechnych zasad modelu
elastycznego rynku pracy i bezpieczestwa spoecznego, szczeglnie
w celu oszacowania roli oraz zaangaowania partnerw spoecznych
w rozwj i w celu nakrelenia wsplnych lekcji;
wsplne rozwizywanie zagadnie mobilnoci, migracji ekonomicznej oraz
przyczynianie si do integracji pracownikw sezonowych na rynku pracy
oraz w miejscu pracy celem identyfikacji moliwych dziaa wsplnych.
Zaoenia programu oparte bd na pracach, ktre zmierza bd do analizy
wyzwa na ryku pracy, w ktrych paszczyzny ekonomiczna i spoeczna bd
sprzyja budowie dialogu spoecznego w pastwach czonkowskich Unii
14
Europejskiej oraz krajach kandydujcych. Dziaania te uosabiaj ide
spoeczestwa czcego zrwnowaony wzrost gospodarczy z nieustannie
podnoszonymi standardami ycia i pracy, wczajc w to pene zatrudnienie,
ochron spoeczn, rwno szans, dobr jako pracy, wczenie spoeczne oraz
otwarty i demokratyczny proces podejmowania decyzji w celu promowania
innowacyjnoci, produktywnoci, konkurencyjnoci i wzrostu w Europie. Trzeba
rwnie stwierdzi, e EKZZ walczy o jednoznaczne nadanie wyszoci prawom
13
H. Kohl, Wolno zwizkowa, prawa pracownikw i dialog spoeczny w Europie rodkowo-
Wschodniej i na Bakanach Zachodnich. Berlin 2009, s. 4-19
14
Program Pracy Europejskich Partnerw Spoecznych na lata 2009-2010; resourcecentre.etuc.org//
Joint_Social_Dialogue_Work_Programme_2009-2010
69
_______________________________________________________________________________
pracowniczym nad swobodami wsplnego rynku poprzez zakotwiczenie ich

w uzupeniajcym Protokole Postpu Spoecznego w Traktacie lizboskim.
Europejskie zwizki zawodowe musz mie w tym zasadniczy udzia poprzez
penienie funkcji gwaranta i filaru zagroonej w czasach kryzysu sprawiedliwoci
spoecznej, jak i wymaga spoecznej gospodarki rynkowej. Moliwo ich
skutecznego dziaania bywa jednak w praktyce zbyt czsto ograniczana,
szczeglnie w postsocjalistycznych krajach Europy rodkowo- i Poudniowo-
Wschodniej. W ostatnim czasie wida wyraniej, e midzy zwizkami
zawodowymi z krajw czonkowskich UE pojawiaj si obszary konfliktowe, ktre
wymagaj dyskusji. Niektre z tych obszarw, a w szczeglnoci te, ktre dotycz
wpywu na sytuacje pracownikw w UE zostay okrelone w stanowiskach EKZZ.
Spadek liczby czonkw zwizkw zawodowych obserwowany w przy-
taczajcej wikszoci pastw UE rozpocz si w latach osiemdziesitych XX
wieku i cigle postpuje, podobnie jak rozdrobnienie ruchu zwizkowego.
Zasadnicz cz przyczyn tego stanu rzeczy posiada charakter
oglnocywilizacyjny. Procesy te s zwizane z przeksztaceniami stosunkw
zatrudnienia polegajcymi m.in. na coraz szerszym zastpowaniu klasycznej
umowy o prac umowami nietypowymi (np. telepraca, prac tymczasow, formy
leasingu pracownikw, zatrudnienie w niepenym wymiarze czasu pracy). Z drugiej
strony analizujc struktury zatrudnienia we wszystkich krajach UE mona
stwierdzi, e rozwizania w postaci elastycznych form zatrudnienia mog
stanowi rdo dobrych praktyk i pozytywnie wpyn na aktywizacj
15
zatrudnienia. Z obserwacji wynika jednak, e stopie uzwizkowienia
ustabilizowa si na poziomie ok. 24% i w wikszoci pastw czonkowskich UE
16
pozostaje znacznie niszy w sektorze prywatnym ni w publicznym.
Tabela nr 1: Poziom uzwizkowienia w 28 krajach czonkowskich UE
100%
80%
60%
40%
20%
0%
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Sedlak & Sedlak na podstawie danych

z worker-participation.eu. J.Visser, ICTWSS: Database on Institiutionalc Characteristics of
Trade Unions, Wage Setting, State Intervention and Social Pacts in 34 countries between
1960/2007, wersja 4 kwiecie 2013: http://www.uva-aias.net/208
15
A. Berezka, Nietypowe formy zatrudnienia w Polsce na tle wybranych krajw Unii Europejskiej. Studia
i Prace Wydziau Nauk Ekonomicznych i Zarzdzania. Szczecin 2012 nr 28, s.102
16
Zob. Stosunki pracy w Europie w 2012 r. Urzd publikacji Unii Europejskiej. Luksemburg 2013, s. 5
70
_______________________________________________________________________________
Przeniesienie dziaalnoci na poziom unijny zwizane jest z kilkoma

elementami. Zaliczy mona do niej proces staego pogbiania si procesw
integracji europejskiej, ktra powoduje przenoszenie szeregu kompetencji
zwizkowych z poziomu krajowego na aren europejsk. Proces europeizacji
dziaalnoci zwizkowej wzmacnia zainteresowanie krajowych organizacji
zwizkowych, szczeglnie w zakresie dotyczcym procesw decyzyjnych
w systemie instytucjonalnym w UE. Pozycja zwizkw zawodowych i ich prawne
usankcjonowanie w europejskich procesach politycznych spowodowane jest
swoistym sceptycyzmem wobec moliwoci zdefiniowania pojcia dobra
wsplnego na tle interesw jednostkowych. Istotnym elementem pozostaje take
rozwj rynku europejskiego, ktry by jedn z gwnych si napdowych wzrostu
gospodarczego w Unii Europejskiej i wsplnotowych polityk regulacyjnych, ktry
stwarza zapotrzebowanie na partnerw socjalnych. Zwizane jest to take
z mechanizmami decyzyjnymi zwizanymi zwaszcza z Komisj Europejsk, ktra
sprzyja formowaniu si reprezentacji na poziomie europejskim. Szczeglnie istotn
form wsppracy midzy Komisj Europejsk a przedstawicielami grup interesu
17
pozostaj formy dialogu spoecznego o zasigu wsplnotowym (unijnym).
Unia Europejska pozostaje bardzo zrnicowana pod wzgldem form i moliwoci,
w ktrych pracodawcy i pracownicy osigaj wsplne porozumienie. Relacje te s
jednym z kluczowych fundamentw funkcjonowania europejskiego rynku pracy.
Schemat nr 1: Organizacja i dziaalno grup interesu na poziomie europejskim
System polityczny Unii Europejskiej
(oglne i specyficzne pole polityk)
Logika wpywu
Organizacja reprezentacji
Interesw na poziomie
europejskim
Krajowe organizacje Krajowe organizacje

interesw Europejska logika interesw
czonkostwa
w specyficznym
obszarze polityki
bran itd.
Krajowa Krajowa Krajowa Krajowa

logika logika logika logika
wpywu czonkostwa czonkostwa wpywu
System Spoeczne Interesy System

polityczny interesy spoeczne polityczny
Kraj A Kraj B
rdo: Na podstawie: B. Kohler-Koch, T. Conelmann, M. Knodt, Europische

Integration Europisches Regieren. Wiesbaden 2004, s.238, (w:) K.A. Wojtaszczyk (red.),
Efektywno reprezentacji interesw Polski w Unii Europejskiej. Katedra Europeistyki.
Warszawa 2011, s. 28; K.A. Wojtaszczyk, Skuteczno reprezentacji interesw w systemie
politycznym Unii Europejskiej. (w:) K.A. Wojtaszczyk, (red.), Efektywno reprezentacji
interesw Polski w Unii Europejskiej. Warszawa 2011, s. 9
17
(w:) Wojtaszczyk K.A., (red.), Efektywno reprezentacji interesw Polski w Unii Europejskiej.
Warszawa 2011, s. 7-14
71
_______________________________________________________________________________
Mwic o ruchu zwizkowym trzeba bra pod uwag rwnie kontekst

midzynarodowy. Dzisiaj nabiera on szczeglnego znaczenia ze wzgldu na
postpujce procesy integracyjne zachodzce zwaszcza w Europie. Rola
i znaczenie zwizkw zawodowych w systemie instytucjonalnym UE nie od razu
staa si faktem. Rne byy drogi dochodzenia do tego, co mamy obecnie.
Pierwsza to ewolucja pogldw na temat skutecznoci funkcjonowania organizacji,
a zwaszcza roli pracownikw i motyww ich zachowania. Druga to ewolucja
stosunkw spoecznych wynikajca z presji wywieranej przez pracownikw i ich
organizacje, gwnie zwizki zawodowe. Presja ta zyskaa szczeglnego
znaczenia wraz ze zmianami w procesach wytwarzania, rozwojem nowoczesnej
techniki i technologii i zwikszaniem si liczby pracownikw o wysokich
kwalifikacjach zawodowych. Trzecia to dziaania midzynarodowe, czyli tworzenie
nowego adu spoeczno-ekonomicznego, w ktrym wane miejsce zajmuj wanie
18
standardy midzynarodowe Jednym z najwikszych form zjednoczonego
kontynentu pod auspicjami UE pozostaje Europejski Model Socjalny (ESM
European Social Model), ktry jest gwarancj bezpieczestwa socjalnego, ktry
odnosi si do idei pastwa opiekuczego. ESM nie jest jednolit koncepcj, ale
zespoem wartoci, dokona i aspiracji, ktre s rne w poszczeglnych
pastwach Europy pod wzgldem formy i stopnia realizacji. Kluczow rol
odgrywaj w nim partnerzy spoeczni, a wic zwizki zawodowe i inne
19
organizacje promujce prawa pracownikw. Wyrany problem, jaki jawi si
w zakresie przyjtych rozwiza dotyczy odpowiedniego poziomu zabezpieczenia
spoecznego, a take prby i ujednolicenia standardw socjalnych polityki
20
spoecznej w poszczeglnych krajach czonkowskich.
Kolejnym osigniciem jest Europejski Model Spoeczny (EMS), ktry
u podstaw swojej dziaalnoci posiada silne przekonanie, e obywatele, poza
obowizkami i prawami cywilno-politycznymi, maj te prawa pracownicze
i socjalne. EMS wyraa podstawowe wartoci, do ktrych naley zaliczy:
solidarno i wolno, a w wymiarze instrumentalnym zrwnowaon polityk
spoeczno-gospodarcz. W tym celu potrzebny jest wic dialog oraz wypracowanie
programu wsppracy midzy zwizkami zawodowymi i socjalnymi organizacjami
obywatelskimi, aby w sposb skoordynowany zajmowa wyrane stanowiska
w sprawach biecej polityki spoecznej i odnonie jej szerzej zakrojonych reform.
Realizacja tych celw powinna si odbywa zarwno na poziomie krajowym, jak
i europejskim.
Due znaczenie i wpyw na proces podejmowania decyzji w UE, w ktrym
uczestnicz zwizki zawodowe ma lobbing. Unia Europejska, jako organizacja
o wielonarodowym charakterze oraz o otwartym procesie tworzenia polityki,
w ktrym wielk rol odgrywaj narodowe elity polityczno-administracyjne, zdaje
si by idealnym obszarem dla rozwijania lobbingu. Partnerzy spoeczni na
poziomie UE stosuj zintensyfikowany lobbing w ramach instytucji powoanych
przez KE. Wan instytucj, w ktrej pozycja zwizkw zawodowych jest prawnie
18
L. Gilejko, R. Towalski, Partnerzy spoeczni. Konflikty, kompromisy, kooperacja. Warszawa 2002,
s. 15
19
A. Giddens, Europa w epoce globalnej. Warszawa 2009, s. 16
20
J. Pachecki, Europejski model socjalny i poziomu dochodw ludnoci jako determinanty rozwoju
regionalnego w Unii Europejskiej: Irlandia, Polska, Mazowsze. Rocznik yrardowski, Tom IX/2011,
s. 55
72
_______________________________________________________________________________
usankcjonowana pozostaje Europejski Komitet Ekonomiczno-Spoeczny (EKES).

Mimo, e opinie nie s wice dla Rady UE w procesie legislacyjnym, to jednak
musz by wysuchane. Stwarza to dla lobbysty moliwo zaprezentowania
21
okrelonego stanowiska.
Z aktywnoci grup interesu mona si spotka na kadym poziomie
hierarchii struktur instytucji unijnych. Jest to formua tzw. lobbingu
zinstytucjonalizowanego, ktry ukierunkowany jest na przekazywanie informacji
oraz wyraanie wasnych opinii na poziomie redniego szczebla decyzyjnego
w strukturach KE.
Schemat nr 2: Lobbing w Unii Europejskiej
rdo: Na podstawie: M. Kurtyka, Lobbing w Komisji Europejskiej. Materiay

przygotowane w ramach Programu Studiw Europejskich. Warszawa 1997, (w:) M. Menes,
Reprezentacja interesw branowych na szczeblu Unii Europejskiej rola partnerw
spoecznych. Warszawa, luty 2012; M. Menes, Reprezentacja interesw branowych na
szczeblu Unii Europejskiej rola partnerw spoecznych. Warszawa, luty 2012, s. 14
Innymi formuami stosowanymi przez partnerw spoecznych jest lobbing

pozainstytucjonalny, okrelany czsto mianem kampanii lobbingowej. Partnerzy
spoeczni w swoich dziaaniach lobbingowych nauczyli si korzysta
z dobrodziejstw funduszy europejskich. W gszczu organizacji oraz instytucji
pamita naley rwnie o szczeglnej roli, jak daje partnerom spoecznym ich
status zapisany w traktacie Amsterdamskim oraz Traktacie o Funkcjonowaniu UE
(art. 154). Stay i prawnie umocowany dostp do instytucji decyzyjnych KE to
najlepsze wyjcie do dziaania dla poszczeglnych bran w celu obrony sowich
22
interesw.
21
U. Kurczewska, M. Molda-Zdziech, Lobbing w Unii Europejskiej zarys problematyki. Studia
Europejskie, nr 2/1999, s. 65
22
M. Menes, Reprezentacja interesw branowych na szczeblu Unii Europejskiej rola partnerw
spoecznych. Warszawa, luty 2012, s. 14-19
73
_______________________________________________________________________________
Wnioski
Na paszczynie europejskiej dziaalno zwizkw zawodowych poszukuje
nowych, bardziej efektywnych rozwiza, chocia ich podstawowa idea pozostaje
niezmieniona. Procesy europeizacji zwizkw zawodowych dokonujce si
w systemie instytucjonalnym UE charakteryzuj si zakresem okrelonych celw,
pewn autonomi dziaania i kategorii czonkostwa. Cho posiadaj one
pluralistyczny charakter i reprezentuj wszystkich ludzi pracy na poziomie
europejskim, to jednak istnieje powana debata nad zbienoci podejmowanych
przez nie decyzji. Sposb funkcjonowania reprezentacji interesw zwizkowych
w systemie instytucjonalnym UE jest zrnicowany zarwno ze wzgldu na
podmiot decyzyjny, jak i stawiane cele. Wyrni mona tutaj dwa modele
uczestnictwa, ktre sprowadzi mona tylko do konsultacji, albo do daleko idcego
uprzedmiotowienia w procesach podejmowania rozstrzygni. Pierwszy wie si
z udziaem selektywnym i ad hoc. Bywa zaleny od posiadanych przez
reprezentacj zwizkow jakoci informacji (np. ekspertyz) i wie si z wpywem
na jakociowe poprawienie polityk unijnych. Drugi model uczestnictwa wie si
z prawn reglamentacj, zinstytucjonalizowanym dostpem i wpywem na unijne
procesy decyzyjne. Ocena skuteczno reprezentacji interesw zwizkowych
w systemie instytucjonalnym UE nie moe by ani prosta, ani jednoznaczna. Musi
by ona dokonywana z uwzgldnieniem celw strategicznych mieszczcych si
w ramach wyznaczanych logika czonkostwa oraz wpywu. Logika czonkostwa
wie si z zaspokajaniem potrzeb czonkowskich organizacji zwizkowych,
pozostajc niejednokrotnie w naturalnym konflikcie z logik wpywu, ktrej celem
jest denie do kontaktw z poszczeglnymi unijnymi instytucjami. Skuteczno
powinna wic odnosi si do umiejtnoci wywierania wpywu na instytucjonalnych
parterw poprzez gwarancj legitymizacji dziaa zarwno wasnych struktur
czonkowskich, jak i innych partnerw obecnych w sieci powiza. Moliwo
uzyskania dostpu do procesu decyzyjnego w wielopoziomowym systemie
politycznym Unii Europejskiej staje si efektywna wwczas, jeeli reprezentacje
23
zwizkowe bd posiaday odpowiedni wspierajca je infrastruktur. Zwizki
zawodowe musz by postrzegane jako penoprawny partner i musz uczestniczy
w procedurach podejmowania decyzji na paszczynie unijnej. Obowizujca
w Unii Nowa Europejska Karta Socjalna, ktra zostaa przyjta w 1996 roku
(wesza w ycie 1 lipca 1999) reguluje prawa pracownicze i spoeczne. Zwizki
zawodowe s wic kluczowymi uczestnikami budowy Europy opartej na pokoju
i solidarnoci. Musz by postrzegane jako penoprawni partnerzy, poniewa
integracja europejska podnosi poziom konwergencji wsplnych problemw, na
ktre zwizki zawodowe musz zareagowa nowym sposobem koordynowania
24
zarwno centralnych, jak i niecentralnych metod realizacji.
W obliczu dokonujcych si procesw integracyjnych, szczeglnie
gospodarczych, bdzie dokonywa si zapewne konsolidacja ruchu zwizkowego.
Wymaga tego polityka rewindykacyjna zwizkw, ktra tym bardziej jest skuteczna,
im wicej ma zwolennikw w rnych nurtach zwizkowych. Zapewnienie silnego
23
(w:) K.A. Wojtaszczyk (red.), Efektywno reprezentacji interesw Polski w Unii Europejskie.
Warszawa 2011, s.15-16
24
B. Jagusiak, Stanowisko zwizkw zawodowych w procesie integracji europejskiej. (w:) B. Jagusiak
(red.), Polityczno-gospodarczy rozwj Polski w strukturach Unii Europejskiej. Warszawa 2007, s. 148
74
_______________________________________________________________________________
poparcia dla zwizkowych rewindykacji bdzie wymaga zmian w stosunkach

wewntrz zwizkw. Powinny one polega na czeniu si zwizkw drobnych
w wiksze oraz na przekazywaniu szerszych uprawnie negocjacyjnych wyszym
25
organom zwizkw i centralom midzyzwizkowych. Aby zatrzyma aktualny pd
do wzajemnego obniania standardw pracy w Europie, a take zrwnoway jego
skutki, potrzeba jest wikszej solidarnoci midzypastwowej w kierunku ochrony
wolnoci zwizkowej. Naley to do priorytetowych zada zrzesze zwizkowych
na poziomie europejskim. Zalicza si do tego take wspln obron przed
restrykcyjn integracj Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci w krajowe prawo
pracy oraz prawo do strajku na niekorzy zatrudnionych (sprawy Laval,
Viking, Rffert, Luxemburg). Dziaania te powinny zmierza take w kierunku
ustalenia niezbdnej wykadni prawa przyznajcej socjalnym prawom
podstawowym priorytet przed prawem nieograniczonej wolnoci przedsibiorcw
26
w prawie wsplnotowym.
Streszczenie
Reprezentacja interesw zwizkowych w Unii Europejskiej jest istotnym
i kontrowersyjnym przedmiotem bada, zarwno z perspektywy teoretycznej, jak
i praktycznej. W systemie instytucjonalnym UE, tak w sensie horyzontalnym, jak
i wertykalnym wystpuj nie tylko pastwa, instytucje unijne czy partie polityczne,
ale take grupy interesu (nacisku) o zasigu ponadnarodowym, w tym zwizki
zawodowe, ktre podlegaj procesom europeizacji. Dziaaj one zazwyczaj
poprzez prowadzenie lobbingu, ktry czsto przybiera charakter nieformalny
o szerokim zakresie oddziaywania, dialog spoeczny oraz poprzez instytucje,
ktrych s czonkami. Rozwj rynku europejskiego i pogbianie procesw
integracyjnych stworzyo zapotrzebowanie na partnerw socjalnych i doprowadzio
do przenoszenia szeregu kompetencji z poziomu krajowego na aren europejsk.
W procesach tych uczestnicz take polskie zwizki zawodowe, a ich skuteczno
odnosi si do umiejtnoci wywierania wpywu na instytucjonalnych partnerw
zorganizowanych w sieci wzajemnych powiza. W ten sposb s w stanie
uzyska dostp do procesu decyzyjnego w wielopoziomowym systemie
politycznym Unii Europejskiej.
Summary
The representation of the trade unions interests in the European Union is an
essential, yet controversial research area because of its theoretical and practical
issues. In the institutional system of the EU, both in its horizontal and vertical
dimensions, there are not only the state and EU institutions or political parties, but
also other varied actors like interest groups (lobbies) of the international range,
including the trade unions in a process of internationalization. They usually act
through lobbying, quite often informal and of the wide scope social dialog, as well
as through the institutions they are the part of. Development of the European
market and deepening of the integration processes created a need for the new
social partners and lead to moving of the array of competencies from the state
25
M. Seweryski, Dylematy i perspektywy zwizkw zawodowych w krajach poskomunistycznych.
Przegld Socjologiczny. d 1994, T. 43, s. 129
26
H. Kohl, Wolno zwizkowa, prawa pracownikw i dialog spoeczny w Europie rodkowo-
Wschodniej i na Bakanach Zachodnich. Berlin 2009, s. 22
75
_______________________________________________________________________________
level to the European level. In those process Polish trade unions are also taking
part and its influence must be based on the ability of influencing its institutional
partners organized in the net of common interests. Through this, they are able to
get an access to the decision process in this multilevel political system of the
European Union.
Bibliografia
1. Anio W., Polityka socjalna Unii Europejskiej. Warszawa 2003
2. Baran K.W., Zbiorowe prawo pracy. Komentarz. Warszawa 2009
3. Berezka A., Nietypowe formy zatrudnienia w Polsce na tle wybranych
krajw Unii Europejskiej. Szczecin 2012
4. Giddens A., Europa w epoce globalnej. Warszawa 2009
5. Gilejko L. Towalski R., Partnerzy spoeczni. Konflikty, kompromisy,
kooperacja. Warszawa 2002
6. Gralski W.M., (red.), Zwizki zawodowe na zachodzie. Programy
struktura dziaalno. Warszawa 1988
7. Kurtyka M., Lobbing w Komisji Europejskiej. Materiay przygotowane
w ramach Programu Studiw Europejskich. Warszawa 1997, (w:)
M. Menes, Reprezentacja interesw branowych na szczeblu Unii
Europejskiej rola partnerw spoecznych. Warszawa 2012
8. Jagusiak B., Reprezentacja polskich zwizkw zawodowych w systemie
instytucjonalnym UE. (w:) K.A. Wojtaszczyk, (red.), Efektywno
reprezentacji interesw Polski w Unii Europejskiej. Warszawa 2011
9. Jagusiak B., Stanowisko zwizkw zawodowych w procesie integracji
europejskiej. (w:) B. Jagusiak, (red.), Polityczno-gospodarczy rozwj Polski
w strukturach Unii Europejskiej. Warszawa 2007
10. Kloc K., Rozwizywanie sporw zbiorowych w Unii Europejskiej ze
szczeglnym uwzgldnieniem roli alternatywnych metod rozwizywania
konfliktw (koncyliacji, mediacji i arbitrau). Warszawa 2012
11. Kohl H., Wolno zwizkowa, prawa pracownikw i dialog spoeczny
w Europie rodkowo-Wschodniej i na Bakanach Zachodnich. Berlin 2009
12. Kohler-Koch B., Conelmann T., Knodt M., Europische Integration
Europisches Regieren. Wiesbaden 2004, (w:) K.A. Wojtaszczyk, (red.),
Efektywno reprezentacji interesw Polski w Unii Europejskiej. Warszawa
2011
13. Kurczewska U., Molda-Zdziech M., Lobbing w Unii Europejskiej zarys
problematyki. Studia Europejskie. Warszawa 1999
14. Menes M., Reprezentacja interesw branowych na szczeblu Unii
Europejskiej rola partnerw spoecznych. Warszawa 2012
15. Ost D., Koniec komunizmu: Dziedzictwo i przyszo zwizkw
zawodowych w Europie Wschodniej. Krytyka Polityczna, nr 14
(2007/2008)
16. Pliszkiewicz M., Trjstronno w krajach Europy rodkowej i Wschodniej.
(w:) Syndykalizm wspczesny i jego przyszo. d 1996
76
_______________________________________________________________________________
17. Pachecki J., Europejski model socjalny i poziomu dochodw ludnoci jako
determinanty rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej: Irlandia, Polska,
Mazowsze. Rocznik yrardowski, Tom IX, 2011
18. Seweryski M., Dylematy i perspektywy zwizkw zawodowych w krajach
poskomunistycznych, Przegld Socjologiczny. d (1994). T. 43
19. Sroka J., Europejskie stosunki przemysowe w perspektywie
porwnawczej. Wrocaw 2000
20. Wojtaszczyk K.A., Skuteczno reprezentacji interesw w systemie
politycznym Unii Europejskiej. (w:) K.A. Wojtaszczyk, (red.), Efektywno
reprezentacji interesw Polski w Unii Europejskiej. Warszawa 2011
21. Wratny J., Bednarski M. (red.), Zwizki zawodowe a nie zwizkowe
przedstawicielstwa pracownicze w gospodarce posttransformacyjnej.
Warszawa 2010
77
_______________________________________________________________________________
Marian KOPCZEWSKI, Tomasz SMAL

Wysza Szkoa Oficerska Wojsk Ldowych im. gen. Tadeusza Kociuszki
Katedra Bezpieczestwa narodowego
WSPPRACA SI ZBROJNYCH RP Z ORGANAMI ADMINISTRACJI

LOKALNEJ W ZAKRESIE REAGOWANIA KRYZYSOWEGO
Wstp
Aktualne zagroenia powodowane przez zjawiska naturalne oraz wywoywane
przez celowe dziaanie czowieka, a take bdce rezultatem bdu ludzkiego
wymagaj podejmowania dziaa w ramach szeroko pojtego systemu reagowania
kryzysowego. Dlatego te, w celu waciwego przygotowania pastwa oraz jego
struktur do funkcjonowania w sytuacji wystpienia zagroe, niezbdnym jest
podejmowanie przez administracj publiczn waciwych decyzji w zakresie
przygotowania i koordynowania si i rodkw przeznaczonych do reagowania
kryzysowego. Nawet najbogatsze pastwa nie posiadaj moliwoci do
utrzymywania wystarczajcej iloci wyspecjalizowanych podmiotw ratowniczych
w celu zapobiegania i przeciwdziaania sytuacjom kryzysowym. W przypadku
wystpienia zagroe na du skal, podjcie skutecznej akcji ratowniczej
wymaga zaangaowania wszystkich uczestnikw systemu zarzdzania
kryzysowego, w tym take Si Zbrojnych RP. Wojsko jest elementem potencjau
bezpieczestwa narodowego, dla ktrego doskonalenie i rozwj krajowego
systemu zarzdzania kryzysowego jest jednym z celw strategicznych.
System zarzdzania kryzysowego w resorcie obrony narodowej

Siy Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej s jednym z kluczowych podsystemw
wykonawczych bdcych w dyspozycji pastwa i przeznaczonych do wykonywania
zada w celu zapewnienia bezpieczestwa narodowego. Zarzdzanie kryzysowe
jest istotnym zadaniem wykonywanym przez Siy Zbrojne w celu udzielenia
pomocy wadzom pastwowym oraz administracji publicznej przeciwko
zagroeniom, a take likwidacji ich ewentualnych skutkw. Siy Zbrojne, realizujc
zadania z zakresu zarzdzania kryzysowego, maj bezporedni wpyw na poziom
1
bezpieczestwa narodowego.
System Zarzdzania Kryzysowego Resortu Obrony Narodowej (RON) stanowi
integraln cz Krajowego Systemu Zarzdzania Kryzysowego. W obszarze
zarzdzania kryzysowego, Siy Zbrojne RP speniaj rol pomocnicz oraz
wspierajc struktury cywilne w sytuacjach, gdy ich siy i rodki zostay
wyczerpane. Rola ta polega na utrzymywaniu zdolnoci oraz wydzieleniu
odpowiednich si w celu pomocy spoeczestwu, wadzom pastwowym
i administracji publicznej na wypadek wystpienia sytuacji kryzysowych.
Pododdziay i oddziay Si Zbrojnych RP podczas realizacji zada z zakresu
zarzdzania kryzysowego powinny uczestniczy stosownie do ich przygotowania
specjalistycznego.
1
Strategia Bezpieczestwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2014, s. 13
78
_______________________________________________________________________________
2
Do zada Si Zbrojnych RP w zakresie reagowania kryzysowego naley:
wspudzia w monitorowaniu zagroe;
wykonywanie zada zwizanych z ocen skutkw zjawisk zaistniaych na
obszarze wystpowania zagroe;
wykonywanie zada poszukiwawczo-ratowniczych;
ewakuowanie poszkodowanej ludnoci i mienia;
wykonywanie zada majcych na celu przygotowanie warunkw do
czasowego przebywania ewakuowanej ludnoci w wyznaczonych
miejscach;
wspudzia w ochronie mienia pozostawionego na obszarze wystpowania
zagroe;
izolowanie obszaru wystpowania zagroe lub miejsca prowadzenia akcji
ratowniczej;
wykonywanie prac zabezpieczajcych, ratowniczych i ewakuacyjnych przy
zagroonych obiektach budowlanych i zabytkach;
prowadzenie prac wymagajcych uycia specjalistycznego sprztu
technicznego lub materiaw wybuchowych bdcych w zasobach Si
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
usuwanie materiaw niebezpiecznych i ich unieszkodliwianie,
z wykorzystaniem si i rodkw bdcych na wyposaeniu Si Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej;
likwidowanie skae chemicznych oraz skae i zakae biologicznych;
usuwanie skae promieniotwrczych;
wykonywanie zada zwizanych z napraw i odbudow infrastruktury
technicznej;
wspudzia w zapewnieniu przejezdnoci szlakw komunikacyjnych;
udzielanie pomocy medycznej i wykonywanie zada sanitarno-
higienicznych i przeciwepidemicznych.
W zwizku z reform systemu dowodzenia i kierowania siami zbrojnymi oraz
obowizywaniem nowych i znowelizowanych aktw prawnych okrelajcych
miejsce, rol, organizacj oraz zadania systemw resortowych, od 1 stycznia
2014r. w Systemie Zarzdzania Kryzysowego RON zostay wprowadzone zmiany.
Now struktur organizacyjn, zadania i zasady funkcjonowania Systemu
Zarzdzania Kryzysowego w resorcie obrony narodowej, okrela Decyzja Ministra
Obrony Narodowej z 16 stycznia 2014 r. w sprawie Systemu Zarzdzania
Kryzysowego resortu obrony narodowej. Na podstawie ustawy z 26 kwietnia 2007
r. o zarzdzaniu kryzysowym, w decyzji zostay usankcjonowane powoane
i funkcjonujce organy: Zesp Zarzdzania Kryzysowego MON, Centrum
Zarzdzania Kryzysowego MON oraz centra zarzdzania kryzysowego Suby
Wywiadu Wojskowego i Suby Kontrwywiadu Wojskowego. Rol resortowego
centrum zarzdzania kryzysowego przejo Dowdztwo Operacyjne Rodzajw Si
Zbrojnych (DO RSZ), w zwizku z czym utrzymywanie w systemie elementu, jakim
by Sztab Kryzysowy MON okazao si niezasadne. Zrezygnowano rwnie
z utrzymywania, aktywowanych doranie Grup Reagowania Kryzysowego
i Zespow Operacyjnych, a ich kompetencje przekazano waciwym organom
2
Ustawa z 26 kwietnia 2007r. o zarzdzaniu kryzysowym. art. 25
79
_______________________________________________________________________________
dowodzenia szczebla strategicznego, operacyjnego i taktycznego. Projektujc

now struktur systemu, uwzgldniono rwnie dotychczasowe dowiadczenia
i wnioski z dziaa Systemu Zarzdzania Kryzysowego RON w czasie reagowania
kryzysowego na terenie kraju oraz dowiadczenia z krajowych
i midzynarodowych wicze.
Obecnie w skad Systemu Zarzdzania Kryzysowego RON wchodz:
Zesp Zarzdzania Kryzysowego Ministra Obrony Narodowej;
Zesp cznikowy Ministerstwa Obrony Narodowej;
Dowdztwo Operacyjne Rodzajw Si Zbrojnych (penice funkcje Centrum
Zarzdzania Kryzysowego MON);
Centrum Zarzdzania Kryzysowego Suby Kontrwywiadu Wojskowego;
Centrum Zarzdzania Kryzysowego Suby Wywiadu Wojskowego;
organy dowodzenia dowdztw, komend, sztabw, inspektoratw,
zwizkw taktycznych, baz oraz jednostek wojskowych, wydzielajce siy
i rodki na potrzeby realizacji zada zarzdzania kryzysowego;
siy i rodki resortu obrony narodowej wydzielane do realizacji zada
3
zarzdzania kryzysowego.
Systemem Zarzdzania Kryzysowego RON kieruje Minister Obrony
Narodowej, a jego organem opiniodawczo-doradczym jest Zesp Zarzdzania
Kryzysowego MON (ZZK MON). W celu przeciwdziaania zagroeniom
kryzysowym, decyzj o uyciu si i rodkw Systemu podejmuje Minister Obrony
Narodowej posikujc si opini ZZK MON i DO RSZ. Do podjcia decyzji o uyciu
si i rodkw ujtych w resortowym planie zarzdzania kryzysowego w celu
udzielenia wsparcia administracji publicznej w sytuacjach kryzysowych, Ministra
Obrony Narodowej moe upowani Dowdc Operacyjnego Rodzajw Si
Zbrojnych.
4
W skad Zespou Zarzdzania Kryzysowego MON wchodz:
1. Przewodniczcy Minister Obrony Narodowej,
2. Zastpcy Sekretarz Stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej, Dowdca
Operacyjny Rodzajw Si Zbrojnych,
3. Sekretarz Zastpca Szefa Sztabu do Spraw Operacyjnych Dowdztwa
Operacyjnego Rodzajw Si Zbrojnych,
4. Czonkowie:
Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego;
Podsekretarze stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej;
Dyrektor Generalny Ministerstwa Obrony Narodowej;
Dowdca Generalny Rodzajw Si Zbrojnych;
Komendant Gwny andarmerii Wojskowej;
Szef Suby Kontrwywiadu Wojskowego;
Szef Suby Wywiadu Wojskowego;
Dowdca Garnizonu Warszawa.
Organizacj, skad, miejsce i tryb pracy zespou, zostay okrelone przez
Ministra Obrony Narodowej w zarzdzeniu nr. 1/MON z 16 stycznia 2014 roku.
3
Decyzja Ministra Obrony Narodowej w sprawie Systemu Zarzdzania Kryzysowego resortu obrony
narodowej z 3 stycznia 2014 r.
4
Zarzdzenie Nr 1/MON Ministra Obrony Narodowej z 16 stycznia 2014 r. w sprawie organizacji, skadu
oraz miejsca i trybu pracy Zespou Zarzdzania Kryzysowego Ministra Obrony Narodowej
80
_______________________________________________________________________________
Obsug zespou pod wzgldem merytorycznym zapewnia Dowdztwo

Operacyjne Rodzajw Si Zbrojnych, ktre od 01 stycznia 2014r. peni funkcj
Centrum Zarzdzania Kryzysowego MON. DO RSZ jest gwnym organem
dowodzenia odpowiedzialnym za kierowanie Siami Zbrojnymi, przekazanymi
w jego podporzdkowanie zgodnie z decyzj Ministra Obrony Narodowej.
Odpowiada za planowanie i dowodzenie wojskami i przydzielonymi elementami
pozamilitarnymi w operacjach poczonych, pokojowych, ratowniczych,
humanitarnych oraz dziaaniach prowadzonych w celu zapobiegania aktom terroru
lub usuwania ich skutkw, a take dowodzenie siami wydzielonymi do wsparcia
administracji rzdowej i samorzdowej w przypadku wystpienia niemilitarnych
5
sytuacji kryzysowych.
Do zada Dowdcy Generalnego Rodzajw Si Zbrojnych naley:
planowanie, koordynowanie i realizacja w resorcie obrony narodowej
przedsiwzi realizowanych przez Siy Zbrojne w ramach zarzdzania
kryzysowego;
opracowanie i aktualizowanie resortowego planu zarzdzania
kryzysowego;
organizowanie oraz utrzymywanie w gotowoci do dziaania podlegych
elementw systemu;
przedkadanie Ministrowi Obrony Narodowej rekomendacji w sprawie
uycia si i rodkw Systemu do przeciwdziaania zagroeniom
kryzysowym lub usuwania ich skutkw;
po uzyskaniu akceptacji Ministra Obrony Narodowej dla
rekomendowanego wariantu dziaania, aktywowanie si i rodkw resortu
obrony narodowej, wydzielonych zgodnie z resortowym planem
zarzdzania kryzysowego do realizacji zada zarzdzania kryzysowego;
monitorowanie oraz koordynowanie dziaa si i rodkw resortu obrony
narodowej wydzielonych do realizacji zarzdzania kryzysowego;
dowodzenie w sytuacjach kryzysowych: podlegymi siami i rodkami Si
Zbrojnych, przejtymi w podporzdkowanie siami i rodkami resortu
obrony narodowej, wydzielonymi do realizacji zada zarzdzania
kryzysowego, WZZ;
uruchamianie i koordynowanie wdraania w resorcie obrony narodowej
przedsiwzi i procedur wynikajcych z krajowego systemu zarzdzania
kryzysowego i Systemu Reagowania Kryzysowego NATO (NATO Crisis
Response System);
wspdziaanie w ramach zarzdzania kryzysowego z:
elementami Systemu;
krajowymi Organami, do ktrych zakresu dziaania nale sprawy
zwizane z zarzdzaniem kryzysowym i zapewnieniem bezpieczestwa
narodowego;
cywilnymi i wojskowymi strukturami NATO i Unii Europejskiej;
5
http://do.wp.mil.pl/info/zadania/ (pobrano 3.05.2015 r.)
81
_______________________________________________________________________________
identyfikowanie i zgaszanie potrzeb operacyjnych w celu pozyskiwania

i rozwijania zdolnoci Si Zbrojnych RP do realizacji zada zarzdzania
6
kryzysowego.
Kolejnymi elementami Systemu Zarzdzania Kryzysowego RON s szefowie
wojewdzkich sztabw wojskowych oraz wojskowi komendanci uzupenie, czyli
terenowe organy wykonawcze Ministra Obrony Narodowej. Decyzja Ministra
Obrony Narodowej nr. 426/MON z 29 padziernika 2014 r. wprowadzia zmian
bezporedniego podporzdkowania wojewdzkich sztabw wojskowych
i podlegych im w ramach terytorialnego zasigu dziaania wojskowych komend
uzupenie. Od 1 stycznia 2015r. terenowe organy administracji wojskowej
podlegaj Szefowi Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, wchodzcego
w skad urzdu MON. Decyzja dostosowuje podporzdkowanie tych organw
do oglnych zasad funkcjonowania administracji publicznej w pastwie, ktre
s podporzdkowane waciwemu ministrowi, umoliwia rwnie zachowanie
spjnoci systemu zarzdzania kryzysowego resortu obrony narodowej
7
z systemem krajowym oraz skraca proces decyzyjny.
Do zada szefw wojewdzkich sztabw wojskowych naley m.in.:
koordynacja rozwijania i uycia oddziaw i pododdziaw wojskowych na potrzeby
zwalczania klsk ywioowych i likwidacji ich skutkw, ochrony mienia, akcji
poszukiwawczych oraz ratowania lub ochrony zdrowia i ycia ludzkiego, a take
udzia w realizacji zada z zakresu zarzdzania kryzysowego w wojewdztwie.
Z kolei jednym z zada wojskowych komendantw uzupenie jest udzia
w realizacji zada z zakresu zarzdzania kryzysowego w ramach terytorialnego
8
zasigu dziaania wojskowych komend uzupenie.
Szefowie wojewdzkich sztabw wojskowych s odpowiedzialni rwnie
za wspdziaanie z wojewod w zakresie zarzdzania kryzysowego i spraw
zwizanych z bezpieczestwem narodowym, a w szczeglnoci informowanie DO
RSZ o zgoszonych przez wojewod potrzebach dotyczcych uycia si i rodkw
resortu obrony narodowej do realizacji zada zarzdzania kryzysowego na terenie
wojewdztwa.
Pod koniec kadego roku w Dowdztwie Operacyjnym Rodzajw Si
Zbrojnych DO RSZ (wczeniej w Sztabie Generalnym) jest opracowywany Plan
Zarzdzania Kryzysowego Resortu Obrony Narodowej, ktry jest zasadniczym
dokumentem wykorzystywanym przez wojsko podczas niemilitarnych sytuacji
kryzysowych. Plan okrela m.in.: podstawy prawne funkcjonowania systemu,
rejestr zagroe, sposb realizacji zada, a take zaczniki zawierajce ilociowe
zestawienia si i rodkw przewidzianych do uycia w trakcie reagowania
kryzysowego. Plan Zarzdzania Kryzysowego Resortu Obrony Narodowej zawiera
570 stron i jest dokumentem uzgadnianym z Rzdowym Centrum Bezpieczestwa.
Ostatnia edycja planu odbya si 6 listopada 2014r.
Aktywacja Systemu Zarzdzania Kryzysowego RON nastpuje w momencie
narastania kryzysu, jeeli w sytuacji kryzysowej uycie innych si i rodkw jest
niemoliwe lub moe okaza si niewystarczajce. Na podstawie przepisw
ustawy o zarzdzaniu kryzysowym, Minister Obrony Narodowej moe przekaza
6
Decyzja Ministra Obrony Narodowej w sprawie Systemu Zarzdzania Kryzysowego resortu obrony
narodowej z 3 stycznia 2014 r.
7
http://www.sgwp.wp.mil.pl/pl/1_1205.html (pobrano 3.05.2015 r.)
8
Ustawa z 21 listopada 1967r. o powszechnym obowizku obrony RP. art. 14
82
_______________________________________________________________________________
(na wniosek wojewody) do dyspozycji wojewody pododdziay lub oddziay Si

Zbrojnych RP, wraz ze skierowaniem ich do wykonywania zada z zakresu
zarzdzania kryzysowego, zgodnie z wojewdzkim planem zarzdzania
kryzysowego. Wniosek wojewody jest przekazywany poprzez Szefa
Wojewdzkiego Sztabu Wojskowego. Jednake w przypadku powstania sytuacji
kryzysowej zagraajcej yciu i mieniu, dowdca (szef, komendant) na podstawie
decyzji ministra Obrony Narodowej moe podj dziaania zmierzajce do
uruchomienia si i rodkw do dziaania.
Po uruchomieniu Systemu Zarzdzania RON, w celu przeciwdziaania
zaistniaym zagroeniom, Dowdca Operacyjny Si Zbrojnych zgodnie z Planem
Zarzdzania Kryzysowego RON, podejmuje decyzj o utworzeniu Wojskowych
Zgrupowa Zadaniowych. Skad i zadania dla zespow zadaniowych okrela
Dowdca Operacyjny Si Zbrojnych. W celu minimalizacji skutkw atakw
terrorystycznych lub sabotaowych, Prezes Rady Ministrw, ministrowie
i kierownicy urzdw centralnych oraz wojewodowie mog wprowadzi odpowiedni
stopie alarmowy. Stopnie alarmowe s wprowadzane w drodze zarzdzenia
i maj na celu skoordynowanie dziaa zarwno instytucji i organw krajowych, jak
i pastw-czonkw Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego (NATO).
Stopnie alarmowe s wprowadzane w nastpujcych sytuacjach:
Pierwszy stopie alarmowy (stopie ALFA wedug terminologii NATO) ma
zastosowanie w przypadku uzyskania informacji o moliwoci wystpienia
zdarzenia o charakterze terrorystycznym lub sabotaowym, ktrego rodzaj
i zakres jest trudny do przewidzenia. Jego wprowadzenie ma charakter
oglnego ostrzeenia, a okolicznoci nie usprawiedliwiaj uruchomienia
przedsiwzi zawartych w wyszych stopniach alarmowych. Wszystkie
organy administracji publicznej i suby odpowiedzialne za bezpieczestwo
powinny by w stanie wprowadzi i utrzymywa przedsiwzicia tego
stanu alarmowego na czas nieograniczony.
Drugi stopie alarmowy (stopie BRAVO wedug terminologii NATO) ma
zastosowanie w przypadku uzyskania informacji o moliwoci wystpienia
zdarzenia o charakterze terrorystycznym lub sabotaowym. Stopie
ten jest wprowadzany w przypadku zaistnienia zwikszonego
i przewidywalnego zagroenia dziaalnoci terrorystyczn lub aktem
sabotau, jednake konkretny cel ataku nie zosta zidentyfikowany.
Wszystkie organy administracji publicznej i suby odpowiedzialne
za bezpieczestwo powinny posiada moliwo utrzymania tego stopnia
do chwili ustpienia zagroenia, nie naruszajc swoich zdolnoci
do biecego dziaania.
Trzeci stopie alarmowy (stopie CHARLIE wedug terminologii NATO) ma
zastosowanie w przypadku, jeeli zaistniao konkretne zdarzenie,
potwierdzajce cel potencjalnego ataku terrorystycznego lub w przypadku
uzyskania informacji o osobach (grupach) przygotowujcych dziaania
terrorystyczne lub sabotaowe, albo te wystpiy zdarzenia o charakterze
terrorystycznym lub sabotaowym godzce w bezpieczestwo innych
pastw i stwarzajce potencjalne zagroenie dla Polski. Wprowadzenie
przedsiwzi tego stopnia na duszy czas moe spowodowa
utrudnienia i bdzie miao wpyw na funkcjonowanie sub
odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczestwa.
83
_______________________________________________________________________________
Czwarty stopie alarmowy (stopie DELTA wedug terminologii NATO)

ma zastosowanie w przypadku wystpienia zdarzenia o charakterze
terrorystycznym lub sabotaowym, powodujcego zagroenie
bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej lub bezpieczestwa innych
pastw i stwarzajcego zagroenie dla Polski, albo te wysokiego
9
prawdopodobiestwa wystpienia takich dziaa na terytorium RP.
Analiza technicznego i osobowe zaangaowania Si Zbrojnych RP

w usuwanie skutkw zagroe kryzysowych
Obecna rzeczywisto, ktra nas otacza obfituje w liczne sytuacje, ktre
wpywaj na poziom bezpieczestwa obywateli oraz zaburzaj ich codzienne
ycie. Sytuacje te kadorazowo wymagaj podjcia stosownych dziaa w celu
usunicia zagroe i przywrcenia podanego stanu bezpieczestwa. Bez
wtpienia zarzdzanie kryzysowe jest odpowiedzi na tego typu zdarzenia.
Wyraa si ono w realizowaniu przez liczne suby, strae, inspekcje, agencje
i organy administracji publicznej szeregu zada naoonych na te suby, jako na
podmioty bdce podmiotami wykonawczymi krajowego systemu zarzdzania
kryzysowego. Wieloaspektowo oraz dynamika zachodzcych w rodowisku
zmian, wpywajcych na poziom bezpieczestwa, wymuszaj niejako, aby
realizowane w ramach zarzdzania kryzysowego zadania byy wykonywane
poprzez wczanie, w miar rozwoju i nasilania si sytuacji kryzysowej kolejnych
podmiotw systemu, w tym take oddziaw i pododdziaw Si Zbrojnych.
Tabela nr 1: Typowe okresy wystpowania zagroe naturalnych
rdo: Rzdowe Centrum Bezpieczestwa, Zagroenia okresowe wystpujce

w Polsce, Warszawa 2010, s. 39
W celu uzyskania odpowiedzi na jedno z pyta problemowych postawionych

w niemniejszym materiale, a mianowicie: Czy Siy Zbrojne dysponuj odpowiednimi
siami i rodkami, aby skutecznie wspomaga administracj lokaln we wszystkich
9
http://www.antyterroryzm.gov.pl/CAT/poziom-zagrozenia/858,Poziom-zagrozenia-terrorystycznego-w-
RP.html (pobrano 3.05.2015 r.)
84
_______________________________________________________________________________
rodzajach zagroe, dokonano analizy si i rodkw technicznych, jakimi dysponuje

wojsko na wypadek wystpienia sytuacji kryzysowej.
Wedug Planu Zarzdzania Kryzysowego MON, wadze cywilne w sytuacjach
kryzysowych mog liczy na wsparcie ze strony wojska przy udziale: 9513
onierzy, 1279 pojazdw, 307 jednostek sprztu specjalistycznego, w tym: 86
odzi, 38 migowcw, 4 samoloty, 4 PTS.
Siy i rodki SZ RP wydzielone do wsparcia organw administracji publicznej
w niemilitarnych sytuacjach kryzysowych wydzielone s z: Wojsk Ldowych,
Marynarki Wojennej, Si Powietrznych, Wojsk Specjalnych, Dowdztwa Garnizonu
Warszawa, Inspektoratu Wojskowej Suby Zdrowia, Inspektoratu Wsparcia SZ,
andarmerii Wojskowej. Obecnie do zwalczania sytuacji kryzysowych
przeznaczono nastpujce rodki techniczne, ktre wyszczeglniono w tabeli 2.
Tabela nr 2: Zestawienie sprztu technicznego SZ RP do wsparcia organw
administracji w sytuacjach kryzysowych
Wsparcia SZ
andarmerii
Siy Zbrojne
Dowdztwo
Inspektorat
Inspektorat
Powietrzne
Wojskowej
Wojskowej
Marynarka
Garnizonu
Warszawa
Specjalne
Komenda
Wojenna
Siy
Zdrowia
Gwna
Wojska
Suby
Ldowe
Wojska
RP
RP
PTS 40 16 - 3 - 21 - - -
Koparka 64 50 3 1 - 9 - - -
Spycharka 77 56 6 3 - 12 - - -
Cysterna na
2 - - - - 2 - - -
wod
Kuchnia
5 - - - - 5 - - -
polowa
Elektrownia
18 11 - - - 7 - - -
pol.
d 86 48 - 7 3 32 - - -
Zestaw
78 48 1 1 - 28 - - -
n-p
Samochd
748 511 29 37 - 135 - - 25
c-t
Samochd
294 192 9 13 27 52 - - -
o-t
Sanitarka 27 16 - 3 4 5 7 - 1
Autobus 27 - 7 2 2 6 - 10
migowce/s
38/4 29/0 5/1 4/3 - - - - -
amoloty
Okrty 4 - - 4 - - - - -
rdo: Uycie Si Zbrojnych RP dla wsparcia administracji publicznej w sytuacjach
kryzysowych. Warszawa 2013
85
_______________________________________________________________________________
Siy Zbrojne RP, oprcz wsparcia technicznego i osobowego, wiadcz take

innego rodzaju pomoc w ramach reagowania kryzysowego. Pomoc ta polega
na dostarczaniu poszkodowanym ywnoci, rodkw higieny, lekw, wody pitnej,
itp. W ramach tej pomocy, ktrej czna suma wydatkw wyniosa 15 116 088 z SZ
RP przekazay powodzianom: produkty do przygotowania posikw 525,508 ton,
ywno przeznaczona do bezporedniego spoycia 277,297 ton, przedmioty
zaopatrzenia mundurowego 280 455 szt. rodki higieny 10, 90 ton, pralki
automatyczne 300 szt.
Podsumowujc powysze rozwaania, stwierdzi naley, dla przykadu, e

w roku 2012 w ramach wykonywania zada zarzdzania kryzysowego, Siy
Zbrojne RP utrzymyway w gotowoci okoo 10tys. onierzy, ktrzy mieli do
dyspozycji odpowiedni sprzt ratowniczy i jednostki sprztu specjalistycznego.
Zaangaowanie SZ RP w wykonywanie dziaa z zakresu zarzdzania
kryzysowego widoczne jest w uzyskanych efektach.
Podsumowanie
Podsumowujc przeprowadzone w artykule analizy aktw prawnych i literatury
przedmiotu oraz studium przypadkw, mona sformuowa nastpujce wnioski:
Istniejcy system dokumentw normatywnych, regulujcy zasady udziau
wojska w sytuacjach kryzysowych, umoliwia Siom Zbrojnym skuteczne
reagowanie w przypadku wystpienia szerokiego spektrum zagroe.
Dokumenty normatywne bardzo wyranie stanowi, i w trakcie
reagowania kryzysowego wojsko spenia funkcj pomocnicz, a wiodc
rol peni jednostka administracji cywilnej.
86
_______________________________________________________________________________
Siy Zbrojne powinny by angaowane w momencie wyczerpania si

i rodkw bdcych w dyspozycji administracji cywilnej. Niedomaganiem
istniejcego systemu prawnego jest to, i nie pozwala on w peni
wykorzysta potencjau Wojsk Specjalnych na wypadek wystpienia
zagroe terrorystycznych. Bardzo dobrze wyszkolone oraz posiadajce
olbrzymie dowiadczenie wojskowe jednostki specjalne, zobligowane s
dziaa na zasadach przepisw dotyczcych Policji oraz nie mog by
w peni samodzielne w trakcie planowania oraz przyprowadzania operacji
na terenie kraju.
W trakcie przeprowadzania operacji reagowania kryzysowego w ostatnich
latach, Siy Zbrojne RP niejednokrotnie udowodniy, e wykonujc
skomplikowane dziaania wspierajce operacje kryzysowe, skutecznie
przyczyniaj si do pomocy spoeczestwu polskiemu w przypadku
wystpienia rnych zagroe. Podczas wspierania administracji cywilnej,
wojsko utrzymywao pen sprawno bojow wszystkich systemw
dowodzenia i kierowania oraz realizowao biece zadania szkoleniowe
w wymiarze sojuszniczym i krajowym, a take utrzymywao w odwodzie
10
znaczn rezerw si w gotowoci do natychmiastowego uycia.
W latach 2010-2014 w systemie caodobowym sprawnie funkcjonoway
grupy oraz sztaby kryzysowe, od szczebla Ministerstwa Obrony i Sztabu
Generalnego WP, poprzez rodzaje si zbrojnych, w tym zwaszcza Wojska
Ldowe i Inspektorat Wsparcia SZ RP, a zakoczywszy na poziomie
Wojewdzkich Sztabw Wojskowych, dywizji i brygad. Ponadto, onierze
dysponowali i w profesjonalny sposb posugiwali si sprztem
specjalistycznym, w wielu przypadkach niedostpnym dla cywilnych
podmiotw ratowniczych. Niejednokrotnie to wanie uycie wojskowych
pododdziaw oraz bdcego w ich dyspozycji wyposaenia przesdzao
o skutecznym przeprowadzeniu operacji kryzysowej.
Po przeprowadzeniu analizy studium przypadkw mona stwierdzi, e
podczas wsppracy pomidzy administracj lokaln a wydzielonymi
elementami z Si Zbrojnych RP wynikay pewne niedomagania.
Sporadycznie wystpoway sytuacje polegajce na niezrozumieniu przez
urzdnikw specyfiki dziaania oraz zakresu przygotowania pododdziaw
do wykonywania zada. Skutkiem tych nieporozumie byo kierowanie
onierzy w miejsca, gdzie okazywali si nieprzydatni lub do dziaa,
w ktrych nie mogli w peni wykorzysta posiadanego potencjau.
Zmiany wprowadzone w Systemie Zarzdzania Kryzysowego resortu
obrony narodowej wprowadzone z dniem 01.01.2014r., powinny przyczyni si do
jeszcze sprawniejszego wykorzystania si i rodkw wydzielonych do reagowania
przeciwko szerokiemu spektrum sytuacji kryzysowych, poprzez zcentralizowanie
orodka dowodzenia oraz zwikszon kompatybilno z systemem cywilnym.
Projektujc now struktur uwzgldniono konieczno dostosowania systemu
zarzdzania kryzysowego resortu obrony narodowej do uwarunkowa okrelonych
w ustawie z 26 kwietnia 2007 r. o zarzdzaniu kryzysowym oraz dowiadczenia
i wnioski wynikajce z dziaa na terenie kraju. W wyniku przeprowadzonych
10
http://finanse.wp.pl/kat,1033743,title,SG-WP-podsumowanie-udzialu-wojska-w-walce-z-powodzia-ko
munikat,wid,12382876,wiadomosc.html?ticaid=115025&_ticrsn=3 (pobrano 8.06. 2015 r.)
87
_______________________________________________________________________________
zmian, Dowdztwo Operacyjne Rodzajw Si Zbrojnych peni wiodc rol

w Systemie Zarzdzania Kryzysowego Resortu Obrony Narodowej. Wydarzenia
najbliszych lat ostatecznie zweryfikuj przygotowanie nowej wojskowej struktury
zarzdzania kryzysowego, wraz z jej elementami do przeciwdziaania
zagroeniom.
Streszczenie
Siy Zbrojne RP s kluczowym elementem Systemu Bezpieczestwa
Narodowego, dla ktrych zadaniem strategicznym jest utrzymywanie zdolnoci do
skutecznego reagowania przeciwko militarnym zagroeniom zewntrznym.
W sferze niemilitarnej do gwnych zada wojska naley wspieranie administracji
cywilnej w dziaaniach przeciwko zagroeniom wewntrznym. Armia posiada
potencja, ktry moe by skutecznie wykorzystywany do pomocy spoeczestwu
polskiemu. W celu podjcia efektywnych dziaa z zakresu reagowania
kryzysowego, musz by okrelone struktury, procedury dziaania oraz zasady
wsppracy pomidzy Siami Zbrojnymi i Administracj cywiln.
Summary
Polish Armed Forces are key element of National Defence System for
sustaining the ability to respond effectively reaction against external military
threats. In the non-military area the main tasks of forces include supporting the civil
administration in activities against internal threats. The army has a potential which
can be effectively used to help Polish society. In order to take effective action in the
field of crisis response must be specified structures, procedures and the rules
of cooperation between the Armed Forces and the Civil Administration must
be established.
Bibliografia
1. Decyzja Ministra Obrony Narodowej w sprawie Systemu Zarzdzania
Kryzysowego resortu obrony narodowej z 3 stycznia 2014 r.
2. Grocki R., Vademecum zagroe. 2003
3. Grocki R., Zarzdzanie kryzysowe. Dobre praktyki. Warszawa 2012
4. Grocki R., Zarzdzanie kryzysowe. Zarzdzanie w sytuacjach
nadzwyczajnych. Ochrona ludnoci. Wrocaw 2013
5. Materia opracowano na podstawie danych z Raportu Uycie Si Zbrojnych
RP dla wsparcia administracji publicznej w sytuacjach kryzysowych.
Warszawa 2013
6. Pietrek G., Wspdziaanie terenowych organw administracji wojskowej
z organami administracji rzdowej i samorzdowej w sytuacjach
kryzysowych. Supsk 2011
7. Rozporzdzenie Ministra Obrony Narodowej z 24 sierpnia 1992 roku
w sprawie zasad i trybu wykonywania zada przez Wojskow Ochron
Przeciwpoarow
8. Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego. Warszawa 2002
9. Strategia Bezpieczestwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej.
Warszawa 2014
10. Strategia rozwoju systemu bezpieczestwa narodowego RP 2022.
Warszawa 2013
88
_______________________________________________________________________________
11. Tyraa P., Zarzdzanie kryzysowe Ryzyko Bezpieczestwo

Obronno. Toru 2003
12. Ustawa z 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja RP
13. Ustawa z 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjtkowym
14. Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowizku obrony RP
15. Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarzdzaniu kryzysowym
16. Winiewski A., Sytuacje kryzysowe i systemy reagowania (w:)
A. Winiewski (red.), Systemy wspomagania dowodzenia operacjami
policyjnymi w sytuacjach kryzysowych. Szczytno 2001
17. Wolanin J., Zarys teorii bezpieczestwa obywateli. Warszawa 2005
18. Zarzdzenie Nr 1/MON Ministra Obrony Narodowej z 16 stycznia 2014
roku w sprawie organizacji, skadu oraz miejsca i trybu pracy Zespou
Zarzdzania Kryzysowego Ministra Obrony Narodowej
89
_______________________________________________________________________________
Elbieta ROSZKO-WJTOWICZ
Uniwersytet dzki
Wydzia Ekonomiczno-Socjologiczny
Katedra Statystyki Ekonomicznej i Spoecznej
RDA INFORMACJI W OBSZARZE BHP UJCIE

MIDZYNARODOWE
Wstp
Praca jest nieodczn czci ycia dorosego czowieka. W pracy przecitny
1
Europejczyk spdza rocznie 1904 godziny (dane Eurostat 2012). Tygodniowy
czas pracy obywateli UE jest do zrnicowany i wynosi odpowiednio od 31,6
2
godziny (Niderlandy) do 40,6 godziny (Grecja). rednio mieszkacy UE spdzaj
w pracy 36,5 godziny. Wobec tak zarysowanej rzeczywistoci nie dziwi fakt, e
gwnym celem polityki UE w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy, jest
poprawa warunkw pracy mieszkacw UE poprzez zmniejszenie liczby
wypadkw przy pracy i chorb zawodowych. O koniecznoci zapewnienia
bezpiecznych warunkw pracy stanowi Artyku 153 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
3
Europejskiej (poprzednio Artyku 137 Traktatu Wsplnoty Europejskiej), bdcy
jednoczenie podstaw prawn dla dyrektyw UE w obszarze bezpieczestwa
4
i ochrony zdrowia w miejscu pracy. Natomiast, zgodnie z treci Artykuu
5
151 Traktatu o Unii Europejskiej, pastwa czonkowskie zobowizane s do
aktywnego dziaania na rzecz promowania zatrudnienia oraz poprawy warunkw
ycia i pracy, tak aby umoliwi ich wyrwnanie z jednoczesnym zachowaniem
postpu.
Bezpieczestwo i higiena pracy to stan, w ktrym pracownik jest w peni
chroniony przed zagroeniami, ktre wystpuj na danym stanowisku pracy. To
pracodawca zobowizany jest do zapewnienia pracownikowi bezpiecznych
i higienicznych warunkw pracy, o czym stanowi artyku 66 Konstytucji RP: Kady
ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy. Sposb realizacji tego
prawa oraz obowizki pracodawcy okrela ustawa. Ustaw, ktra wdraa
obowizek zapewnienia pracownikom bezpiecznych warunkw pracy jest Kodeks
Pracy. Bezpieczestwo i higiena pracy zostay zdefiniowane w Systemie
Zarzdzania Bezpieczestwem i Higien Pracy. Wymagania. Zgodnie z zapisem
1
Eurostat, Number of hours actually worked and paid per employee NACE Rev. 2 [lc_nnum2_r2], rok
2012 Naley wzi pod uwag, e rzeczywisty czas pracy moe rni si od ustawowego (o ktrym
mowa w treci artykuu). W krajach czonkowskich Unii Europejskiej tygodniowy, standardowy czas
pracy wynika z przepisw prawa bd z porozumie midzy pracodawcami a zwizkami
zawodowymi.
2
Eurostat, Average number of actual weekly hours of work in main job, by sex, professional status, full-
time/part-time and occupation (hours) [lfsa_ewhais], rok 2014
3
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE 2012 C326/47, Art. 153, (dawny art. 137
Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk (TWE) opublikowany w Dz. Urz. UE 2006 C 321 E)
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12012E/TXT&from=PL
4
Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy, https://osha.europa.eu/pl/legislation/direc
tives/directives-intro
5
Traktat o Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE 2010 C83/3, Art. 151, (dawny art. 136 Traktatu
ustanawiajcego Wsplnot Europejsk (TWE) opublikowany w Dz. Urz. UE 2006 C 321 E),
http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:FULL:PL:PDF
90
_______________________________________________________________________________
6
w punkcie 3.2 niniejszej normy, bezpieczestwo i higien pracy definiujemy jako
stan warunkw i organizacji pracy oraz zachowa pracownikw zapewniajcy
wymagany poziom ochrony zdrowia i ycia przed zagroeniami wystpujcymi
w rodowisku pracy. Natomiast zagroeniem wystpujcym w rodowisku pracy
7
wedug literatury jest potencjalne rdo obrae lub uszczerbku na zdrowiu.
Wspomniana ju wyej norma PN-N-18001:2004 definiuje zagroenie nieco
dokadniej, a mianowicie w punkcie 3.3 odnajdujemy zapis: stan rodowiska pracy
mogcy spowodowa wypadek lub chorob.
W klasycznym podejciu do BHP przyjmuje si, e system regulacji prawnych
sprawuje jedyn kontrol nad wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi.
Natomiast nowe podejcie jest znacznie bardziej holistyczne i zintegrowane.
Podkrela si, e prawodawstwo, chocia jest istotne i znaczce, powinno by
8
wsparte nastpujcymi dziaaniami:
poprawa warunkw zdrowia i bezpieczestwa;
ocena ryzyka;
polityka prewencyjna;
zapewnienie systemu informacji i szkole dla pracownikw;
konsultacje z pracownikami (dialog pracowniczy), bezporednie wczenie
pracownikw w dziaania z zakresu BHP;
wsppraca rnych pracodawcw w tym samym miejscu pracy.
Dane statystyczne jednoznacznie wskazuj, e kraje czonkowskie Unii
Europejskiej powinny lepiej egzekwowa przepisy w zakresie BHP oraz wzmocni
wspprac w celu zapewnienia pracownikom waciwych warunkw pracy. Na
konferencji prasowej komisarz ds. zatrudnienia Laszlo Andor stwierdzi, e Ludzie
maj prawo do wykonywania pracy, nie ryzykujc przy tym swojego zdrowia
i bezpieczestwa. W UE co roku dochodzi do ponad trzech milionw powanych
9
wypadkw przy pracy. 4 tys. pracownikw traci w nich ycie.
6 czerwca 2014 roku Komisja Europejska przedstawia nowe ramy
strategiczne Unii Europejskiej w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy na lata
2014-2020. Okrelaj one najwaniejsze wyzwania i cele strategiczne w zakresie
bezpieczestwa i higieny pracy, wskazuj dziaania i instrumenty do ich
10
wykonania. W nowych ramach strategicznych dotyczcych bezpieczestwa
i higieny pracy na lata 2014-2020 Komisja Europejska skupia si przede wszystkim
11
na trzech gwnych dziaaniach:
poprawie stanu wdraania w poszczeglnych krajach czonkowskich
istniejcych zasad bezpieczestwa i higieny pracy, w szczeglnoci
w sektorze MP;
6
PN-N 18001 Systemy Zarzdzania Bezpieczestwem i Higien Pracy. Wymagania, PKN, 2004, s 5-7
7
E. Bladocha, A. Skaba, Identyfikacja zagroe i ocena ryzyka na stanowisku pracy: magazynier
tektury falistej. (w:) Bezpieczestwo. Aspekty polskie i midzynarodowe. H. Lisiak (red.). Pozna
2013, s. 277-285
8
S. Ovacilli, OHS In the World, Ankara, May 2010 www.oicvet.org/files/pilot-OHS_in_the_World.ppt
9
Gazeta Wyborcza, 06.06.2014, http://wyborcza.biz/biznes/1,100969,16109216,KE__kraje_czlonkowsk
ie_powinny_lepiej_egzekwowac_przepisy.html
10
Fundacja Rozwoju Przedsibiorczoci, http://www.frp.lodz.pl/osha/info/osha0077
11
Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu
Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw w sprawie strategicznych ram UE dotyczcych
bezpieczestwa i higieny pracy na lata 20142020, COM(2014) 332 final, Bruksela 6 sierpnia 2014;
http://ec.europa.eu/social/home.jsp?langId=pl
91
_______________________________________________________________________________
skuteczniejszemu zapobieganiu chorobom zwizanym z prac, eliminujc

istniejce i nowe zagroenia;
nadaniu wikszej rangi procesowi starzenia si europejskiej siy roboczej.
Uzyskanie wymiernych rezultatw w odniesieniu do przedstawionych powyej
postulatw odbywa si bdzie poprzez realizacj siedmiu podstawowych celw
12
strategicznych, tj.:
wsparcie procesu dalszego ujednolicenia krajowych strategii na rzecz
bezpieczestwa i higieny pracy;
zapewnienie praktycznego wsparcia mikro i maym przedsibiorstwom,
majcego na celu pomoc w lepszym przestrzeganiu przepisw BHP;
poprawa w zakresie egzekwowania przepisw BHP przez pastwa
czonkowskie;
uproszczenie istniejcych przepisw;
odniesienie si do problemu starzenia si europejskiej siy roboczej;
usprawnienie procesu gromadzenia danych statystycznych i opracowania
baz danych;
wzmocnienie wsppracy z organizacjami midzynarodowymi, lepsza
koordynacja dziaa o zasigu ponadnarodowym.
Realizacja w/w dziaa ma zosta osignita za pomoc nastpujcych
instrumentw:
dialog spoeczny;
zwikszenie wiadomoci;
egzekwowanie przepisw UE;
synergia z innymi obszarami polityki;
fundusze UE, m.in. Europejski Fundusz Spoeczny (EFS) oraz program
na rzecz zatrudnienia i innowacji spoecznych (EaSI).
Jednym z takich instrumentw jest, powoana w komunikacie Komisji
Europejskiej, internetowa, interaktywna aplikacja Europejskiej Agencji
Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy OiRA (ang. Online Interactive Risk
Assessment), pozwalajca na ocen ryzyka na stanowisku pracy. OiRA to jedno
z kluczowych narzdzi we wdraaniu ram strategicznych BHP.
Inspiracj do podjcia omawianej
w niniejszym artykule tematyki stanowiy dla Autorki dwa, spord siedmiu
podnoszonych na poziomie Komisji Europejskiej, celw strategicznych, tj. kwestia
zwizana z gromadzeniem danych statystycznych oraz wsppraca
midzynarodow w zakresie BHP. W zwizku z tym, celem niniejszego
opracowania jest omwienie najwaniejszych rde informacji na temat
bezpieczestwa i higieny pracy pracownikw w Unii Europejskiej. Szczeglny
nacisk Autorka kadzie na prezentacj wybranych organizacji midzynarodowych
silnie zaangaowanych w dziaania zmierzajce do poprawy warunkw pracy
mieszkacw UE. W artykule zostan rwnie omwione paneuropejskie badania
12
Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu
Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw w sprawie strategicznych ram UE dotyczcych
bezpieczestwa i higieny pracy na lata 20142020. COM(2014) 332 final, Bruksela 6 sierpnia 2014;
http://ec.europa.eu/social/home.jsp?langId=pl
92
_______________________________________________________________________________
ankietowe dostarczajce unikatowych danych w obszarze warunkw pracy

obywateli Europy.
Artyku skada si z czterech czci gwnych: wprowadzenia, informacji
na temat BHP instytucje i badania, BHP w liczbach oraz zakoczenia.
Najbardziej rozbudowany jest rozdzia 2 zoony z nastpujcych elementw
skadowych: rda danych na temat BHP, w kolejnym podrozdziale
zaprezentowane s badania empiryczne o zasigu oglnoeuropejskim, a ostatni
element stanowi omwienie organizacji zaangaowanych w problematyk BHP.
Informacje na temat BHP instytucje i badania

rda danych w obszarze BHP
Dane liczbowe nie daj caociowego spojrzenia na omawiany problem, ale
niewtpliwie s niezbdnym, istotnym elementem kadej analizy z zakresu
bezpieczestwa i zdrowia. Ponadto naley mie na uwadze, e Europejski Urzd
Statystyczny (EUROSTAT) dokada wszelkich stara, aby zapewni dostp do jak
najpeniejszych danych z zakresu BHP w poszczeglnych krajach. Nie jest
to proste zadanie, gdy system bezpieczestwa i higieny pracy bardzo rni si
pomidzy poszczeglnymi krajami czonkowskim UE.
Urzd Statystyczny Unii Europejskiej (Eurostat) oraz Dyrekcja Generalna ds.
Zatrudnienia i Spraw Socjalnych Komisji Europejskiej koordynuj wsplnie prace
nad projektem ESAW (ang. European Statistics on Accidents at Work). Gwnym
zadaniem projektu jest ujednolicenie na poziomie krajw czonkowskich UE zasad
rejestrowania wypadkw przy pracy oraz zbierania i przechowywania danych na
ich temat. Urzd Statystyczny Unii Europejskiej zbiera, opracowuje i publikuje dane
dotyczce najbardziej zagroonych grup pracujcych oraz przyczyn i kosztw
wypadkw przy pracy. Ujednolicony system pozyskiwania danych i pniejszej ich
prezentacji pozwala na prowadzenie analiz porwnawczych pomidzy pastwami
czonkowskimi.
Dziaania organizacji midzynarodowych w obszarze zdrowia psychicznego
pracownika, w tym wpywu, jakie na nie wywiera miejsce pracy, s
odzwierciedleniem sytuacji zdrowotnej spoeczestw na wiecie. I tak, szacunki
wiatowej Organizacji Zdrowia wskazuj, e liczba osb z problemami
psychicznymi i neurologicznymi znaczco wzronie, do roku 2020 14,6%
wszystkich chorych na wiecie, bd to osoby cierpice na choroby psychiczne lub
neurologiczne. WHO podaje, e a 400 milionw ludzi na wiecie cierpi na choroby
psychiczne lub z powodu zaburze psychospoecznych. W samej Unii Europejskiej
problem ten dotyczy 50 milionw obywateli (11% ogu spoeczestwa).
Kontynuujc, WHO ocenia, e do roku 2020 obcienia z tytuu utraconych lat
pracy z powodu chorb psychicznych i neurologicznych wyraone za pomoc
13
miary DALY (utracone lata skorygowane o niepenosprawno ang. Disability
13
Miara DALY pozwala na oszacowanie liczby utraconych lat z powodu choroby, niepenosprawnoci
lub zgonu, przy uwzgldnieniu zarwno dugoci ycia, jak i jego jakoci. Miara ta umoliwia
oszacowanie caoci obcienia, jakie ponosi chory, nie pozwala jednak na wyznaczenie wielkoci
kosztw porednich rozumianych jako strata produkcji. (na podstawie Metodyka pomiaru kosztw
porednich w polskim systemie ochrony zdrowia, EY, Warszawa 2013, s. 30) http://www.ey.com/
Publication/vwLUAssets/Raport_Metodyka_pomiaru_kosztow_posrednich_17.09/$FILE/Raport_Meto
dyka%20pomiaru%20kosztow %20posrednich_17.09.pdf
93
_______________________________________________________________________________
14
Adjusted Life Years) osign poziom 15%. Oszacowano, e w rozwinitym
wiecie do roku 2020 depresja stanie si najbardziej powszechn chorob oraz
drug najczstsz przyczyn niepenosprawnoci, ustpujc jedynie miejsca
15
niedokrwiennej chorobie serca. W zwizku z powyszym ronie zainteresowanie
organizacji midzynarodowych zdrowiem psychicznym pracownikw i jego
wpywem na efektywno i jako wykonywanej pracy. Dawno min czas,
w ktrym obowizki pracodawcy w zakresie BHP ograniczay si do technicznego
bezpieczestwa w miejscu pracy. Ju w latach 70 XX wieku zaczto zwraca
uwag, e pracownikowi naley zapewni odpowiedni komfort pracy.
Konsekwencj zmieniajcych si trendw byy m.in. konwencja nr 155 z zakresu
bezpieczestwa, zdrowia pracownika i rodowiska pracy oraz zalecenie nr 164
z 1981 roku Midzynarodowej Organizacji Pracy. Z Artykuu 5 w/w konwencji
wynika, e pracodawca zobowizany jest do prowadzenia dziaa prewencyjnych,
tak w odniesieniu do zapobiegania wypadkom przy pracy. jak i zapewnienia
ochrony zdrowia pracownikw oraz dostosowania procesw pracy do fizycznych
16
i psychicznych moliwoci pracownikw.
Majc na wzgldzie ujcie ilociowe BHP, naley zwrci uwag na
17
nastpujce fakty:
Eurostat podaje, e kadego roku umiera na terenie UE 5720 osb
w wyniku wypadkw przy pracy;
ponadto Midzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) wskazuje, e 159,500
pracownikw umiera rocznie w UE z powodu chorb zawodowych;
odwoujc si do podanych powyej wartoci naley przyj, e w UE co
3,5 minuty umiera kto z przyczyn wynikajcych z wykonywanej pracy.
Wymiar oglnowiatowy danych statystycznych jest jeszcze bardziej
zatrwaajcy. Wedug szacunkw MOP, kadego roku na wiecie ma miejsce 337
milionw wypadkw przy pracy, z czego 358,000 to wypadki miertelne. Ponadto
18
a 1,95 miliona osb umiera z tytuu chorb zawodowych.
Zestawienie rde danych statystycznych w obszarze BHP zostao
przedstawione na rys. nr 1.
14
Ministerial Round Tables 2001, 54th World Health Assembly, Mental Health. A Call for Action
by World Health Ministers, World Health Organization, Geneva, 2001, s. 16 http://www.who.int/
mental_health/advocacy/en/Call_for_Action_MoH_Intro.pdf
15
C.J.L. Murray, A.D. Lopez, The Global Burden of Disease: A Comprehensive Assessment of Mortality
and Disability from Diseases, Injuries and Risk Factors in 1990 and Projected to 2020. Geneva,
Switzerland;World Health Organization, 1996
16
http://www.bhp.abc.com.pl/czytaj/-/artykul/osiem-na-dziesiec-osob-uwaza-ze-poziom-stresu-w-pracy-
ciagle-wzrasta
17
S. Ovacilli, OHS In the World, Ankara, May 2010, www.oicvet.org/files/pilot-OHS_in_the_World.ppt
18
Ibidem
94
_______________________________________________________________________________
Rysunek nr 1: rda danych statystycznych w obszarze BHP
Warunki pracy -
Statystyki krajowe wartoci absolutne
oraz wskaniki
rda danych Urzd Statystyczny

statystycznych w Unii Europejskiej
zakresie BHP Eurostat
Midzynarodowa
Statystyki Organizacja Pracy
midzynarodwe
ILO
wiatowa Organizacja
Zdrowia
WHO
rdo: Opracowanie wasne na podstawie www.stat.gov.pl/bdl, http://epp.eurostat.ec.

europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/, http://www.ilo.org/ilostat/faces/home/statistical
data?_afrLoop=219669369794698#%40%3F_afrLoop%3D219669369794698%26_adf.ctrl-
state%3D1avkch2e93_89
W literaturze przedmiotu w odniesieniu do ilociowego ujcia wypadkw przy

pracy wyrnia si podzia na dwie podstawowe grupy wskanikw:
wskaniki czstoci;
wskaniki cikoci.
19
Podstaw oblicze dla wskanikw czstoci zawsze stanowi liczba

wypadkw lub poszkodowanych. Najprostszym wskanikiem jest liczba wypadkw
lub poszkodowanych w wypadkach, ktre miay miejsce w okrelonym odcinku
czasu (rok, kwarta, miesic). Nie zawsze jednak sama liczba wypadkw w peni
odzwierciedla stan bezpieczestwa w badanym obszarze. Dlatego w zalenoci od
20
przedmiotu analizy stosuje si:
19
Centralny Instytut Ochrony Pracy Pastwowy Instytut Badawczy, Metodyka statystycznych analiz
wypadkw przy pracy. Warszawa 2007, s. 9
20
Centralny Instytut Ochrony Pracy, http://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=
true&_pageLabel=P1300014891342873732332&html_tresc_root_id=1197&html_tresc_id=1199&htm_
klucz=1197&html_klucz_spis=103
95
_______________________________________________________________________________
wskaniki czstoci wypadkw (wskanik wypadkowoci);

wskanik cikoci wypadkw;
wskanik absencji wypadkowej.
Wskanik czstoci wypadkw okrela, jaka liczba wypadkw
(poszkodowanych) przypada na dan jednostk. Jednostka dobierana jest
w zalenoci od czynnika, ktry rnicuje populacje, w ktrych wypadkowo jest
porwnywana. Najczciej stosowany jest wskanik wypadkowoci, ktry podaje
jaka liczba wypadkw przypada na wskazan liczb pracujcych (np. na 1000
osb pracujcych). Liczy si go wedug wzoru:
Wskanik ten jest uywany m.in. w opracowaniach GUS i nazywany jest

wskanikiem wypadkowoci.
Wrd innych stosowanych wskanikw czstoci wypadkw mona
wymieni, np. liczb wypadkw przypadajcych na 1 milion przepracowanych
roboczogodzin, czy te liczb wypadkw miertelnych przypadajcych na 1 milion
ton wydobytych (w grnictwie). Wskaniki te podaj stosunek wypadkw lub osb
poszkodowanych w wypadkach przy pracy do np. liczby przepracowanych
roboczogodzin, liczby przepracowanych dni, wielkoci produkcji itp.
21
Wskanik cikoci wypadkw opisuje rone skutki wypadkw, zarwno
zdrowotne, jak i ekonomiczne. Absencja w pracy, okrelona przez liczb dni
niezdolnoci do wykonywania pracy, okrela jak powane skutki mia wypadek dla
zdrowia poszkodowanego.
Dla oceny cikoci wypadkw naley wyznaczy redni absencj
wypadkow, ktra okreli redni liczb dni niezdolnoci do pracy jaka przypada
na jeden wypadek. Wskanik ten pokazuje z jak powanymi wypadki przy pracy
mamy do czynienia. Jednoczenie pozwala na wyodrbnienie populacji, w ktrych
zdarza si wicej wypadkw, ale o mniejszych konsekwencjach dla zdrowia od
takich, w ktrych zdarza si mniej wypadkw, ale skutkujcych dusz absencj.
Z oczywistych powodw nie bierze si pod uwag wypadkw miertelnych.

Na wyrnienie zasuguje rwnie jeszcze jeden wskanik cikoci,
tj. wskanik umieralnoci w wyniku wypadkw przy pracy, ktry podaje jaka liczba
wypadkw miertelnych przypada na 1000 wypadkw ogem.
Zestawienie wskanikw stosowanych w analizach krajowych oraz

midzynarodowych zawiera rys. nr 2.
21
K. Nowacki, T. Lis, K. akomy, T. Maysa, Bezpieczestwo pracy kobiet w zakadach przemysowych.
Polskie Towarzystwo Zarzdzania Produkcj, s. 489-490
96
_______________________________________________________________________________
Rysunek nr 2: Wskaniki w obszarze BHP
Statystyki krajowe - wybrane wskaniki

poszkodowani w wypadkach przy pracy wg sektorw wasnoci, pci, sekcji PKD 2004 oraz 2007,
skutkw wypadkw;
przyczyny wypadkw przy pracy wg PKD 2004 oraz 2007;
stwierdzone choroby zawodowe;
wydarzenia bdce odchyleniem od stanu normalnego powodujce wypadki przy pracy wg PKD
2004 oraz 2007;
wydarzenia powodujce urazy;
wydarzenia powodujce wypadki przy pracy wg miejsca, rodzaju i PKD 2004;
zagroenia zwizane z czynnikami mechanicznymi;
zagroenia zwizane z uciliwoci pracy;
zagroenia zwizane ze rodowiskiem pracy;
zatrudnieni w warunkach zagroenia wg grup i nasilenia;
wskaniki kosztowe.
Statystyki midzynarodowe - Eurostat i ILO (wsplnie)
wypadki przy pracy wedug pci i wieku, czasu absencji, wielkoci przedsibiorstwa;
wypadki przy pracy wedug ISCO (International Standard Classification of Occupations) i statusu
zatrudnienia;
wypadki przy pracy wedug czci ciaa i cikoci odniesionych obrae;
wypadki przy pracy w zalenoci od rodzaju urazu i jego cikoci;
osoby zgaszajce wypadki przy pracy w cigu ostatnich 12 miesicy wedug pci, wieku
i wyksztacenia [%];
osoby zgaszajce, e ich przypadkowe urazy w pracy lub w trakcie pracy skutkoway
zwolnieniem lekarskim w cigu ostatnich 12 miesicy, wedug pci, wieku i wyksztacenia [%];
zwolnieniem lekarskim duszym ni jeden miesic, w cigu ostatnich 12 miesicy w UE
i poszczeglnych krajach [%];
osoby zgaszajce wypadek przy pracy w cigu ostatnich 12 miesicy wedug pci, wieku
i sektorw dziaalnoci [%];
zwolnieniem lekarskim w cigu ostatnich 12 miesicy wedug pci, wieku i sektorw dziaalnoci
[%];
osoby zgaszajce wypadek przy pracy w cigu ostatnich 12 miesicy wedug pci, wieku,
zawodu, wieku, statusu zawodowego, wielkoci przedsibiorstwa, czasu pracy [%].
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Gwny Urzd Statystyczny oraz Eurostat
i ILO
Opisane na rysunku wskaniki mona oblicza dla wszystkich wypadkw

cznie albo tylko dla wypadkw cikich (wskaniki czstoci mona wyznaczy
rwnie dla wypadkw miertelnych). Wskaniki obliczane dla rnych populacji
(np. sekcje gospodarki narodowej, grupy wiekowe, zawody itp.) pozwalaj
zidentyfikowa grupy, dla ktrych wypadki zdarzaj si najczciej lub s
najgroniejsze. Dziki temu moliwe jest bardziej efektywne dostosowanie
instrumentw wsparcia, majce odzwierciedlenie w realnych potrzebach
poszczeglnych grup. Kontynuujc, dziaania profilaktyczne mog zosta
ukierunkowane na grupy najwyszego ryzyka.
Badania o zasigu paneuropejskim

Jak ju byo wspomniane powyej, dane statystyczne nie s w stanie
dostarczy penego obrazu sytuacji na temat warunkw pracy mieszkacw UE.
Std istnieje potrzeba prowadzenia dalszych analiz w tym zakresie. Wanym
97
_______________________________________________________________________________
rdem informacji s w tym zakresie paneuropejskie badania ankietowe. (zob.

rys. nr 3)
Rysunek nr 3: Badania ankietowe o zasigu oglnoeuropejskim
Europejskie Badanie Warunkw Pracy

EWCS (ang. European Working Conditions
Survey)
Europejskie Badanie Przedsibiorstw na Temat

Badania ankietowe o zasigu Nowych i Pojawiajcych si Zagroe
oglnoeuropejskim ESENER (ang. Enterprise survey on new and
emerging risks)
Badanie Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci

(BAEL)
Ad hoc modu: Wypadki przy pracy i problemy
zdrowotne zwizane z prac
EU LFS - ad hoc module (ang. Labour Force
Survey)
Ad hoc module: Accidents at work and work-
related health problems
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Parlament Europejski, Komisja Budetowa,

Projekt Opinii Komisji Budetowej dla Komisji Zatrudnienia i Spraw Socjalnych w sprawie
wniosku dotyczcego rozporzdzenia Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniajcego
rozporzdzenie Rady (WE) nr 577/98 w sprawie organizacji badania reprezentacyjnego
dotyczcego siy roboczej we Wsplnocie, (COM(2013)0155 C7-0086/2013
2013/0084(COD)) http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=COMPARL&refere
nce=PE-513.063&format=PDF&language=PL&secondRef=01
Badanie aktywnoci ekonomicznej ludnoci (BAEL) stanowi punkt odniesienia

dla gromadzenia danych statystycznych odnoszcych si do rynku pracy
w Europie.
Gwn cz BAEL uzupenia modu ad hoc powicony tematowi, ktry jest
co roku inny; wypadkom przy pracy i innym problemom zdrowotnym zwizanym
z prac by powicony modu w roku 2007 oraz 2013. Wedug Komisji
Europejskiej (Eurostat) o ile zasadnicza cz badania jest w rwnym stopniu
interesujca na poziomie krajowym, jak i europejskim, zmieniajce si co roku
moduy ad hoc su przede wszystkim uzyskaniu wskanikw niezbdnych do
realizacji inicjatyw politycznych o specyficznym charakterze europejskim, takich jak
europejska strategia zatrudnienia czy Europa 2020.
98
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 1: Najwaniejsze informacje dotyczce Badania Aktywnoci Ekonomicznej

Ludnoci ad hoc modu Wypadki przy pracy i problemy zdrowotne zwizane z prac
edycja 2007
Oryginalny tytu EU LFS (ang. Labour Force Survey) ad hoc module

badania Ad hoc module: Accidents at work and work-related
health problems
Przedmiot badania warunki pracy i problemy zdrowotne zwizane z prac
Zakres zbieranych wypadki przy pracy
informacji problemy zdrowotne zwizane z prac
naraenie na czynniki szkodliwe
Prba badawcza 492 000-654 000 (w zalenoci od wybranej czci moduu)
Metoda badania wywiady bezporednie lub telefoniczne w zalenoci od kraju
rdo: Opracowanie wasne na podstawie A. Venema, S. van den Heuvel,
G. Geuskens, Health and safety at work Results of the Labour Force Survey 2007 ad hoc
module on accidents at work and work-related health problems, TNO-report, 2009
Europejskie Badanie Warunkw Pracy (EWCS) zwizane jest z pozyskaniem

porwnywanych danych z zakresu warunkw pracy w krajach europejskich.
22
Europejska Fundacja na Rzecz Poprawy Warunkw ycia i Pracy poczwszy od
roku 1990, co 5 lat przeprowadza badania warunkw pracy, ktre dostarczaj
szczegowych informacji w obszarach tematycznych powizanych z prac. Do tej
pory odbyo si pi edycji tego badania, dziki temu moliwe jest zaobserwowanie
i przeanalizowanie dugofalowych trendw. Prace terenowe w ramach pitego
EWCS byy prowadzone od stycznia do czerwca 2010 r. W 27 pastwach
czonkowskich UE, Norwegii, Chorwacji, Byej Jugosowiaskiej Republice
Macedonii, Turcji, Albanii, Czarnogrze i Kosowie przeprowadzono wywiady
z blisko 44 000 pracownikw.
Cele badania:
ocena i ilociowa prezentacja w sposb ujednolicony warunkw pracy,
zarwno pracownikw, jak i osb pracujcych na wasny rachunek w caej
Europie;
analiza zalenoci midzy rnymi aspektami warunkw pracy;
okrelenie obaw i grup ryzyka, a take postpw i zmian;
monitorowanie tendencji poprzez zapewnienie jednolitych wskanikw
oceny wybranych zagadnie;
wsparcie rozwoju polityki europejskiej.
Obszary tematyczne 5-tej edycji EWCS
Kontekst pracy;
Czas pracy;
Natenie pracy;
Czynniki fizyczne;
Czynniki kognitywne;
Czynniki psychospoeczne;
Zdrowie i dobre samopoczucie;
Umiejtno szkolenia i perspektywy rozwoju zawodowego;
Organizacja pracy;
22
Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunkw ycia i Pracy, www.eurofund.europa.eu
99
_______________________________________________________________________________
Relacje spoeczne;
Satysfakcja z pracy;
Rwnowaga midzy yciem zawodowym a osobistym oraz
bezpieczestwo zawodowe;
Przemoc, napastowanie, dyskryminacja.
Tabela nr 2: Najwaniejsze informacje zwizane z Europejskim Badaniem Warunkw
Pracy edycja 2010
Oryginalny tytu European Working Conditions Survey

badania
Przedmiot badania warunki pracy
Zakres zbieranych organizacja pracy;
informacji fizyczne i psychospoeczne czynniki rodowiska pracy;
zdrowie i dobre samopoczucie oraz satysfakcja z pracy;
umiejtnoci, szkolenia i perspektywy rozwoju zawodowego;
relacje spoeczne, przemoc i dyskryminacja.
Prba badawcza 43816
Metoda badania wywiady bezporednie
rdo: Opracowanie wasne na podstawie 5th European Working Conditions Survey,
2010. Technical Report, Gallup Europe, European Foundation for the Improvement of Living
and Working Conditions, 2010
Europejskie badanie przedsibiorstw na temat nowych i pojawiajcych si

zagroe pomaga uzupeni istotn luk w informacjach na temat bezpieczestwa
i higieny pracy. Przeprowadzone przez Agencj Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy
oglnoeuropejskie badanie przedsibiorstw (ESENER) miao na celu wsparcie
przedsibiorstw w bardziej efektywnym dziaaniu na rzecz ochrony zdrowia,
23
bezpieczestwa oraz dobrostanu pracownikw.
W ramach ESENER bada si praktyczne aspekty odnoszce si do
zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy w Europie. Przedmiotem tego
badania jest przede wszystkim zarzdzanie zagroeniami psychospoecznymi,
przyczyny i przeszkody dotyczce dziaania oraz zaangaowanie pracownikw
w zarzdzanie bezpieczestwem i higien pracy. Badanie ESENER zrealizowane
przez EU-OSHA (Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia Pracy) dostarcza
cennych informacji na temat skutecznoci polityki dotyczcej zdrowia
i bezpieczestwa oraz stanowi przydatny przewodnik dla decydentw.
Obszary analizy:
Zarzdzanie zdrowiem i bezpieczestwem;
Zarzdzanie nowymi zagroeniami psychospoecznymi;
Przyczyny i przeszkody czynniki motywujce kadr kierownicz do
podejmowania dziaa oraz gwne przeszkody;
Udzia pracownikw wdroenie rozwiza oraz skutki podjtego
dziaania.
Spord wielu zagroe w miejscu pracy, badanie koncentruje si szczeglnie
na rosncym i stosunkowo nowym obszarze zagroe psychospoecznych.
Zagroenia te, zwizane ze sposobem planowania, organizacji pracy i zarzdzania
23
A. Modzka-Stybel, ESENER Europejskie badanie przedsibiorstw na temat nowych zagroe
w miejscu pracy. Bezpieczestwo Pracy. BP 12/2010, s. 5, http://archiwum.ciop.pl/44829
100
_______________________________________________________________________________
ni oraz ekonomicznym i spoecznym kontekstem pracy, mog prowadzi do

podwyszonego poziomu stresu i do powanego pogorszenia zdrowia
psychicznego i fizycznego.
Tabela nr 3: Najwaniejsze informacje zwizane z Europejskim Badaniem
Przedsibiorstw na Temat Nowych i Pojawiajcych si Zagroe edycja 2009
Oryginalny tytu Europejskie badanie przedsibiorstw na temat nowych

badania i pojawiajcych si zagroe
Przedmiot badania wspczesna problematyka bezpieczestwa pracy
Zakres zbieranych zarzdzanie bezpieczestwem pracy (oglne zagadnienia
informacji zwizane z zarzdzaniem bhp, ocen ryzyka zawodowego,
kontrol stanowisk pracy)
zarzdzanie w aspekcie zagroe psychospoecznych
w rodowisku pracy
przyczyny i przeszkody zwizanych z podejmowaniem
w przedsibiorstwie kwestii zwizanych z zarzdzaniem bhp
i ryzykiem psychospoecznym
partycypacja pracownikw (konsultacje, formalne
przedstawicielstwo)
Prba badawcza 28 649 przedstawicieli kadry kierowniczej
7226 przedstawicieli sub BHP
Metoda badania wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo (CATI)
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Europejskie badanie przedsibiorstw na
temat nowych i pojawiajcych si zagroe (ESENER) Streszczenie wynikw, European
Agency for Safety and Health at Work, Luxembourg: Office for Official Publications of the
European Communities, 2010, http://osha.europa.eu/pl/publications/reports/en_esener1-
summary.pdf
24
Organizacje midzynarodowe
Wrd najwaniejszych organizacji o zasigu midzynarodowym
zaangaowanych w problematyk bezpieczestwa i zdrowia w miejscu pracy
wymieni naley:
wiatowa Organizacja Zdrowia WHO World Health Organisation;
Panamerykaska Organizacja Zdrowia Pan-American Health
Organisation (PAHO);
Organizacja Pastw Amerykaskich Organisation of American States
(OAS);
Midzynarodowa Organizacja Pracy ILO International Labour Office;
Iberoamerykaska Organizacja Bezpieczestwa Spoecznego
Organizacin Iberoamericana de Seguridad Social (OISS); Organizacin
Iberoamericana de Seguridad Social (OISS);
Stowarzyszenie Ameryki aciskiej ds. Bezpieczestwa i Higieny Pracy
La Asociacin Latinoamericana de Seguridad e Higiene en el Trabajo
(ALASEHT) The Latin America Association for Safety and Health at
Work.
24
Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy, https://www.osha.europa.eu/pl/organisations
/key _actors/list_eu_institutions#International Organisations
101
_______________________________________________________________________________
Ze wzgldu na kontekst europejski promowany w niniejszym artykule oraz dla

potrzeb realizacji postawionych we wstpnie opracowania celw, autorka
zdecydowaa si przybliy czytelnikowi dwie organizacje midzynarodowe,
tj. WHO oraz ILO. Natomiast prezentacja gwnych graczy na arenie
midzynarodowej zaangaowanych w problematyk bezpieczestwa i higieny
pracy zostaa rozszerzona o Europejsk Agencj Bezpieczestwa i Zdrowia
w Pracy (EU-OSHA). Szerzej zostay omwione kompetencje wybranych
organizacji z punktu widzenia ich zaangaowania w problematyk bezpieczestwa
i warunkw pracy.
Rysunek nr 4: Organizacje midzynarodowe zaangaowane w problematyk BHP
Midzynarodowa Organizacja Pracy,

MOP MOP (ang. International Labour
Organization ILO)
Organizacje
midzynarodowe wiatowa Organizacja Zdrowia,
zaangaowane WHO WHO (ang. World Health Organization)
w problematyk
BHP
Europejska Agencja Bezpieczestwa

EU- i Zdrowia w Pracy, EU-OSHA (ang.
OSHA European Agency for Health and Safety at
Work)
rdo: Opracowanie wasne

25
Midzynarodowa Organizacja Pracy, MOP (ang. International Labour
Organization ILO) zostaa zaoona 28 czerwca 1919 roku jako autonomiczna
26
organizacja stowarzyszona z Lig Narodw. Miaa za zadanie doprowadzi
rzdy, przedsibiorcw i zwizki zawodowe do wsplnego dziaania na rzecz
27
sprawiedliwoci spoecznej i lepszych warunkw ycia na caym wiecie.
MOP jest to trjstronna organizacja Narodw Zjednoczonych (ang. United
Nations), ktra zajmuje si problemami pracowniczymi. Chocia MOP jest
organizacj midzyrzdow, to w pracach wszystkich jej organw, w tym take
w procesie podejmowania decyzji, obok przedstawicieli rzdw, uczestnicz
28
przedstawiciele pracodawcw i pracownikw. Podejmuje midzynarodowe
inicjatywy na zasadzie wsplnego dziaania przedstawicieli rzdw, organizacji
25
Zakad Ubezpiecze Spoecznych, http://www.zus.pl/default.asp?p=2&id=657
26
Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Midzynarodowa Organizacja Pracy. 90 lat istnienia.
Informator, Warszawa 2009, s. 7, http://www.dialog.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public /Broszury/Mied
zynarodowa%20Organizacja%20Pracy%20-%2090%20lat%20istnienia.pdf
27
Midzynarodowa Organizacja Pracy, http://www.mop.pl/html/index1.html#info_o_mop/historia
_mop.html
28
Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Midzynarodowa Organizacja Pracy. 90 lat istnienia.
Informator, Warszawa 2009, s. 8, http://www.dialog.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public/Broszury/
Miedzynarodowa%20Organizacja%20Pracy%20-%2090%20lat%20istnienia.pdf
102
_______________________________________________________________________________
pracodawcw i pracownikw w celu polepszenia warunkw pracy i ycia

pracujcych, zmniejszenia bezrobocia, zagwarantowania pracujcym
odpowiednich zarobkw, likwidacji dyskryminacji w dziedzinie zatrudnienia
i szkolenia, ochrony pracy dzieci, modziey i kobiet, ochrony pracownikw
w przypadku ich chorb i schorze zawodowych, uznania zasady swobodnego
29
stowarzyszania si, organizowania ksztacenia zawodowego i technicznego.
Midzynarodowa Organizacja Pracy powstaa jako odpowied na wyzwania,
ktre stany przed spoecznoci midzynarodow w zakresie pracy. Praca dla
kadego, warunki pracy, bezpieczestwo w pracy, edukacja powszechna,
ubezpieczenia spoeczne, wolno zrzeszania si oraz likwidacja wszelkich
30
patologii w pracy to gwne obszary aktywnoci MOP.
MOP koncentruje swoj dziaalno na ustanawianiu standardw pracy
w formie konwencji i zalece, ktrych celem jest poprawa i ochrona warunkw
pracy i ycia mas pracujcych oraz kontrolowanie ich realizacji przez pastwa,
ktre je ratyfikoway. Dostarcza rwnie na szerok skal pomocy technicznej
w rnych dziedzinach. Programy MOP skupione s na wspieraniu realizacji
4 celw strategicznych MOP:
promocji Fundamentalnych Zasad i Praw w Pracy;
zwikszaniu szans na zatrudnienie;
zwikszaniu efektywnoci zabezpieczenia spoecznego;
wzmocnienia dialogu spoecznego.
31
wiatowa Organizacja Zdrowia, WHO (ang. World Health Organization)
z siedzib w Genewie, jest to organizacja dziaajca w ramach ONZ, zajmujca si
ochron zdrowia. W 1946 r. ONZ zwoaa Midzynarodow Konferencj Zdrowia
w Nowym Jorku, gdzie 61 krajw ratyfikowao konwencj WHO. W roku 1948
32
powstanie WHO zostao ratyfikowane przez 88 czonkw.
Do gwnych zada WHO naley:
podejmowanie dziaa na rzecz zwikszenia wsppracy midzy
pastwami w dziedzinie ochrony zdrowia i zwalczania epidemii chorb
zakanych;
ustalanie norm dotyczcych skadu lekarstw i jakoci ywnoci;
zapewnienie opieki medycznej ludnoci wiata;
zmniejszenie umieralnoci niemowlt.
WHO jest zaangaowana rwnie w dziaania na rzecz zdrowia pracownika.
WHO, wsplnie z 60. wiatowym zgromadzeniem zdrowia, przygotowao wiatowy
plan dziaania na rzecz zdrowia pracownika. Cele okrelone w dokumencie
dotycz ochrony i promocji zdrowia w miejscu pracy, poprawy realizacji
i dostpnoci usug medycyny pracy, wczenia zagadnienia zdrowia pracownika
do innych gwnych zasad.
WHO kadzie nacisk na starania uwaajc, e zarwno pomidzy, jak
i w obrbie krajw istniej ogromne luki w obszarze niebezpieczestw, na jakie
naraony jest pracownik w zwizku z wykonywan prac. Jak podaje wiatowa
Organizacja Zdrowia, mniejsza cz kadry pracowniczej ma dostp do usug
29
http://www.zus.pl/default.asp?p=2&id=657
30
Midzynarodowa Organizacja Pracy, http://www.mop.pl/html/index1.html
31
wiatowa Organizacja Zdrowia, http://www.who.int/about/en/
32
Biuro wiatowej Organizacja Zdrowia w Polsce, http://www.who.un.org.pl/
103
_______________________________________________________________________________
medycyny pracy. Plan dziaania WHO skupia si na aspektach odnoszcych si do

zdrowia pracownika, tym samym podejmuje nastpujce zagadnienia:
zapobieganie niebezpieczestwom zwizanym z prac;
obrona i promocja zdrowia w pracy oraz warunkw zatrudnienia;
lepsza reakcja ze strony systemu zdrowia wzgldem zdrowia pracownika.
33
34
Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy, EU-OSHA (ang.
European Agency for Safety and Health at Work) zostaa powoana przez Uni
Europejsk w 1996 roku. Celem Europejskiej Agencji Bezpieczestwa i Zdrowia
w Pracy jest uczynienie Europy bezpieczniejszym, zdrowszym i bardziej wydajnym
miejscem pracy. EU-OSHA dy do poprawy warunkw pracy w Europie poprzez
promocj kultury zapobiegania ryzyka.
Do gwnych zada EU-OSHA naley:
zwikszenie poziomu wiadomoci na temat zdrowia i bezpieczestwa
pracownikw, m.in. poprzez kampani Zdrowe i Bezpieczne Miejsce
35
Pracy;
rozpowszechnianie informacji na temat znaczenia zdrowia
i bezpieczestwa pracownikw dla stabilnoci spoecznej oraz wzrostu
gospodarczego w Europie;
projektowanie i opracowywanie praktycznych instrumentw dla sektora
MP pozwalajcych na oceny ryzyka w miejscu pracy;
umoliwienie MP dzielenia si wiedz i dobrymi praktykami w zakresie
BHP;
wsppraca z rzdami, organizacjami pracodawcw i pracownikw,
organami i sieciami UE oraz prywatnymi przedsibiorstwami;
identyfikacja i ocena nowych i pojawiajcych si zagroe w miejscu pracy;
podejmowanie dziaa sucych promowaniu kwestii zwizanych
z bezpieczestwem i higien pracy w innych obszarach polityki, takich jak
edukacja, zdrowie publiczne i badania.
EU-OSHA stoi na stanowisku, e dobry poziom ochrony zdrowia
i bezpieczestwa suy przedsibiorstwu.
BHP w liczbach statystyki midzynarodowe

Do tradycyjnych miar bezpieczestwa i higieny pracy nale wskaniki
wypadkw przy pracy i wskaniki chorb zawodowych. Obliczane s najczciej
jako liczba tych zdarze przypadajca na okrelon liczb osb pracujcych albo
przepracowanych roboczogodzin. Wskaniki te s powszechnie wykorzystywane
w ocenie dziaa w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy, stanowic czsto
jedyne jej kryterium. Ich wspln cech jest to, e sygnalizuj wystpowanie
36
problemw poprzez ich skutki, nie identyfikujc jednak ich przyczyn.
W roku 2012 na terenie UE miao miejsce 2,49 mln powanych wypadkw
przy pracy ze skutkiem absencji przekraczajcej 3 dni. Chocia to nadal
33
The Sixtieth World Health Assembly Workers health: global plan of action. WHA60.26, 23 maja 2007,
http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA60/A60_R26-en.pdf
34
Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy, https://osha.europa.eu/pl
35
https://osha.europa.eu/pl/campaigns/index_html
36
Z. Pawowska, Jak ocenia funkcjonowanie przedsibiorstwa w obszarze bezpieczestwa i higieny
pracy, Bezpieczestwo Pracy nauka i praktyka, 2/2006, s. 5-7, Centralny Instytut Ochrony Pracy
Pastwowy Instytut Badawczy
104
_______________________________________________________________________________
zatrwaajca liczba, to jednak liczba osb poszkodowanych w wyniku wypadkw

przy pracy zmniejszya si o 8,7% w roku 2012 w stosunku do roku 2011 (dane dla
UE-28 odnotowano jedynie dla dwch ostatnich lat). Niemniej jednak patrzc na
wartoci dla UE-15, trend malejcy utrzymuje si od roku 2008. Generalnie
w pastwach czonkowskich maleje liczba powanych wypadkw przy pracy,
wyjtek stanowi Wgry, otwa, Litwa, Malta, Rumunia oraz Bugaria zatem
37
kraje, ktrych akces do UE nastpi nie wczeniej jak w roku 2004. (tabela nr 4)
38
Zgodnie z definicj, jak podaje Eurostat (na potrzeby ESAW) wypadek przy
pracy to jednoznaczne i nieprzewidziane zdarzenie prowadzce do urazu
fizycznego, nawet jeli w jego wyniku poszkodowany nie przebywa na zwolnieniu.
Przy czym, naley pamita, e rejestrowaniu podlegaj wypadki, ktrych skutkiem
jest absencja w pracy dusza ni 3 dni.
Tabela nr 4: Powane wypadki przy pracy w UE w latach 2008-2012
Obszar 2008 2011 2012 i2012/2011 i2012/2008 ir

UE-28 b/d 2 724 546 2 487 794 0,913 b/d b/d
UE-15 2 875 027 2 556 047 2 322 907 0,909 0,808 0,948
Austria 66 528 58 253 56 299 0,966 0,846 0,959
Belgia 64 752 55 315 49 546 0,896 0,765 0,935
Bugaria 2 437 1 748 1 768 1,011 0,725 0,923
Chorwacja b/d 10 875 8 844 0,813 b/d b/d
Cypr 2 127 1 747 1 511 0,865 0,710 0,918
Czechy 89 549 37 036 36 013 0,972 0,402 0,796
Dania 47 876 34 333 34 245 0,997 0,715 0,920
Estonia 6 567 5 145 4 993 0,970 0,760 0,934
Finlandia 44 737 40 302 34 821 0,864 0,778 0,939
Francja 523 230 483 476 461 376 0,954 0,882 0,969
Grecja b/d 12 617 11 926 0,945 b/d b/d
Hiszpania 590 989 363 510 281 045 0,773 0,476 0,830
Irlandia 12 967 11 101 9 794 0,882 0,755 0,932
Litwa 2 650 2 155 2 303 1,069 0,869 0,966
Luksemburg 7 056 6 320 6 299 0,997 0,893 0,972
otwa 1 352 1 050 1 213 1,155 0,897 0,973
Malta 2 791 2 121 2 190 1,033 0,785 0,941
Niderlandy 127 200 119 941 116 029 0,967 0,912 0,977
Niemcy 781 673 747 560 709 940 0,950 0,908 0,976
Polska 78 816 69 352 67 472 0,973 0,856 0,962
Portugalia 145 666 121 730 109 511 0,900 0,752 0,931
Rumunia 4 040 2 810 2 889 1,028 0,715 0,920
Sowacja 10 598 7 734 7 469 0,966 0,705 0,916
Sowenia 17 314 12 449 11 505 0,924 0,664 0,903
37
Health and safety at work statistics http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained
/index.php/Health_and_safety_at_work_statistics
38
Definicja jak odnajdujemy w Eurostat na potrzeby badania EU-LFS ad-hoc modu jest zbiena z t
stosowan w Europejskiej Statystyce Wypadkw przy Pracy. (wypadek przy pracy to jednoznaczne
zdarzenie prowadzce do urazu fizycznego lub psychicznego w wyniku wykonywanej pracy).
105
_______________________________________________________________________________
Obszar 2008 2011 2012 i2012/2011 i2012/2008 ir

Szwecja 24 732 24 089 24 864 1,032 1,005 1,001
Wgry 19 291 14 277 16 717 1,171 0,867 0,965
Wielka Brytania 183 598 156 416 143 171 0,915 0,780 0,940
Wochy 399 689 321 084 274 040 0,853 0,686 0,910
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Accidents at work by sex and age (NACE
Rev. 2, A, C-N) [hsw_mi01]
Podobnie zmniejszeniu ulega liczba wypadkw miertelnych, jakie

zarejestrowano na terenie UE odpowiednio 3515 ofiar wypadkw przy pracy
w roku 2012 wobec 3691 w roku 2011. W przypadku tego wskanika trend
spadkowy nie jest a tak wyrany w poszczeglnych krajach czonkowskich. Na 28
pastw, w 14 odnotowano wzrost osb, ktre straciy ycie w wyniku wypadkw
przy pracy. W niektrych Krakach wzrosty byy znaczce, na Malcie 40%,
w Chorwacji 35,1%, na Sowacji 32,4%, w Austrii 29,2%, na otwie i Litwie
odpowiednio 13,8% oraz 12,2%. W Polsce liczba wypadkw miertelnych spada
o 11,9% w roku 2012 w stosunku do roku 2011 i o 33% w porwnaniu z danymi dla
roku 2008. (tabela nr 5)
Wypadek miertelny, jak podaje Eurostat, to wypadek przy pracy, w wyniku
ktrego nastpia mier poszkodowanego w okresie roku czasu od dnia wypadku.
Tabela nr 5: Wypadki miertelne w pracy w UE w latach 2008-2012
Obszar 2008 2011 2012 i2012/2011 i2012/2008 ir

UE-28 b/d 3 691 3 515 95,2% b/d b/d
UE-15 2 742 2 588 2 468 95,4% 90,0% 97,4%
Austria 167 106 137 129,2% 82,0% 95,2%
Belgia 90 66 46 69,7% 51,1% 84,6%
Bugaria 137 84 90 107,1% 65,7% 90,0%
Chorwacja b/d 37 50 135,1% b/d b/d
Cypr 12 5 7 140,0% 58,3% 87,4%
Czechy 162 134 104 77,6% 64,2% 89,5%
Dania 38 41 43 104,9% 113,2% 103,1%
Estonia 16 16 11 68,8% 68,8% 91,1%
Finlandia 25 29 32 110,3% 128,0% 106,4%
Francja 259 501 524 104,6% 202,3% 119,3%
Grecja b/d 34 37 108,8% b/d b/d
Hiszpania 496 336 273 81,3% 55,0% 86,1%
Irlandia 47 47 42 89,4% 89,4% 97,2%
Litwa 71 49 55 112,2% 77,5% 93,8%
Luksemburg 9 10 13 130,0% 144,4% 109,6%
otwa 40 29 33 113,8% 82,5% 95,3%
Malta 2 1 7 700,0% 350,0% 136,8%
Niderlandy 95 37 31 83,8% 32,6% 75,6%
Niemcy 578 469 473 100,9% 81,8% 95,1%
Polska 452 344 303 88,1% 67,0% 90,5%
Portugalia 208 180 162 90,0% 77,9% 93,9%
Ruminia 450 273 257 94,1% 57,1% 86,9%
106
_______________________________________________________________________________
Obszar 2008 2011 2012 i2012/2011 i2012/2008 ir

Sowacja 74 37 49 132,4% 66,2% 90,2%
Sowenia 27 19 21 110,5% 77,8% 93,9%
Szwecja 59 50 37 74,0% 62,7% 89,0%
Wgry 110 75 60 80,0% 54,5% 85,9%
Wielka Brytania 139 172 149 86,6% 107,2% 101,8%
Wochy 740 510 469 92,0% 63,4% 89,2%
rdo: Oopracowanie wasne na podstawie Accidents at work by sex and age (NACE
Rev. 2, A, C-N) [hsw_mi01]
Prezentowane statystyki pokazuj znaczc popraw w obszarze warunkw

pracy na terenie UE. W stosunku do roku 2011 liczba powanych wypadkw przy
pracy spada o blisko 8,7%, a liczba wypadkw miertelnych ulega zmniejszeniu
o niespena 5% (dane dla UE-28). Wnioski pynce z analizy s jeszcze bardziej
optymistyczne, jeli spojrzymy na dane dla UE-27. W roku 2008 w porwnaniu
do roku 2011 na terenie UE miao miejsce okoo 550.000 wicej wypadkw
przy pracy, natomiast liczba wypadkw miertelnych bya wysza o blisko 850
zdarze.
Eurostat, w swoich opracowaniach, dostarcza informacji o wypadkach przy
pracy za pomoc dwch wskanikw, tj.: liczba wypadkw i wskanik
wypadkowoci definiowany jako liczba wypadkw przypadajca na 100 000
pracujcych. Pierwszy z nich zosta omwiony i zaprezentowany w ukadzie
tabelarycznym powyej.
Do oceny wypadkowoci w poszczeglnych krajach czonkowskich
UE naley podchodzi z du ostronoci. Naley mie na uwadze,
e wskaniki liczone dla rnych pastw nie mog by ze sob bezporednio
porwnywane. Wynika to przede wszystkim z tego, e rny jest procent
zgaszania wypadkw przy pracy, co jest konsekwencj obowizujcego w danym
kraju systemu zgaszania wypadkw przy pracy. W zwizku z tym Eurostat
koryguje otrzymywane dane, midzy innymi uwzgldniajc udzia poszczeglnych
sekcji gospodarki w caej gospodarce narodowej, poddajc uzyskane dane
standaryzacji.
Konsekwentnie s gazie przemysu, w ktrych czsto wypadkw jest
wiksza ni w innych. Zatem gospodarki, w ktrych wystpuje znaczcy udzia
gazi szczeglnie naraonych na wystpienie wypadkw przy pracy maj
znacznie wyszy wskanik wypadkowoci liczony dla caego kraju. Aby
unikn tego typu przekama przy porwnywaniu wskanikw dla rnych pastw
stosuje si standaryzacj wskanika wypadkowoci, ktra polega na nadaniu
kadej sekcji na poziomie krajowym tej samej wagi, jak ma ona w caej Unii
Europejskiej.
Rysunek nr 5 ilustruje wartoci wskanika wypadkowoci dla poszczeglnych
pastw czonkowskich w latach 2011 oraz 2012. Z przedstawionych danych
wynika, e najwyszy w UE standaryzowany wskanik wypadkowoci wystpuje
w Portugalii, a nastpnie w Hiszpanii, Francji oraz Niemczech. Z drugiej strony
najniszym wskanikiem wypadkowoci mog si poszczyci Rumunia i Bugaria.
Gdzie ley fenomen tych najlepszych? W sprawnie funkcjonujcym systemie
BHP, czy moe w uomnoci administracyjnej i sabej rejestracji zdarze
wypadkowych w miejscu pracy? To pytanie autorka pozostawia czytelnikowi
do wasnej refleksji.
107
_______________________________________________________________________________
Rysunek nr 5: Standaryzowany wskanik wypadkw przy pracy w UE w latach 2011-

2012 (na podstawie Eurostat)
Wochy 1 717,22
Wielka Brytania 920,87
Wgry 537,79
Szwecja 895,78
Sowenia 1 792,6
Sowacja 368,63
Rumunia 58,69
Portugalia 3 701,21
Polska 602,43
Niemcy 2 630,27
Niderlandy 2 275,34
Malta 2 071,13
otwa 101,29
Luksemburg 2 426,5
Litwa 247,92
Irlandia 817,82
Hiszpania 2 952,64
Grecja 546,11
Francja 2 694,72
Finlandia 2 145,85
Estonia 1 016,61
Dania 1 977,86
Czechy 895,24
Cypr 627,5
Chorwacja 806,26
Bugaria 76,22 2012
Belgia 1 825,72
2011
Austria 1 886,3
UE-15 2 014,7
UE-28 1 626,86
0,00 500,00 1 000,00 1 500,00 2 000,00 2 500,00 3 000,00 3 500,00 4 000,00

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Eurostat Accidents at work by sex and age
(NACE Rev. 2, A, C-N) [hsw_mi01]
Men are considerably more likely than women to have an accident or to die
at work. Almost four out of every five (79.0%) serious accidents at work and 19 out
of every 20 (95.9%) fatal accidents at work in the EU-28 in 2011 involved men.
Zakoczenie
Bezpieczestwo i higiena pracy to z jednej strony zbir przepisw, jak i zasad
dotyczcych bezpiecznego i higienicznego wykonywania pracy, a z drugiej osobna
dziedzina wiedzy zajmujca si ksztatowaniem waciwych warunkw pracy. BHP
odnosi si do zbioru zasad dotyczcych bezpiecznego wiadczenia pracy
w higienicznych warunkach.
108
_______________________________________________________________________________
Polityka w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy to nie tylko akty prawne,

w postaci ustaw i rozporzdze oczywicie s one wane i musz mie
zastosowanie w miejscu pracy. Niemniej jednak z punktu widzenia osignicia
satysfakcjonujcej poprawy warunkw pracy, w tym zmniejszenia wypadkw przy
pracy i zachorowa na choroby zawodowe, wane jest, aby system prawny zosta
wzmocniony dodatkowymi instrumentami, tj. dialog spoeczny, katalog dobrych
praktyk, podnoszenie wiadomoci, odpowiedzialno spoeczna przedsibiorstw,
zachty o charakterze ekonomicznym, integracja problematyki BHP z innymi
39
obszarami.
W roku 2012 na terenie Unii Europejskiej (UE-28) miay miejsce 2.487.794
powane wypadki przy pracy, czyli takie, ktre skutkoway absencj w pracy
przekraczajc 3 dni. Ponadto, w tym samym czasie doszo do 3515 wypadkw
miertelnych.
Bez wzgldu na kompetencje poszczeglnych organizacji w zakresie
gromadzenia i przetwarzania danych statystycznych, w tym danych dotyczcych
BHP, wane jest usprawnienie procesu rejestracji wypadkw przy pracy na
poziomie krajowym. Naley pamita, e porwnywanie danych z rnych krajw
jest nadal mao efektywne. To w gwnej mierze konsekwencja rnic w zakresie
informacji, jakie w poszczeglnych krajach s rejestrowane w odniesieniu do
40
wypadkw przy pracy.
Dziaania organizacji midzynarodowych, zorientowane na popraw
warunkw pracy i promocj bezpiecznego oraz higienicznego miejsca pracy,
musz by wsparte skutecznym systemem zbierania i przechowywania danych na
temat wypadkw przy pracy. Dziki temu kontrola skutecznoci w poszczeglnych
krajach czonkowskich obowizujcych i nowowprowadzanych przepisw
w zakresie BHP bdzie efektywna, a opracowywane instrumenty dadz realne
rezultaty w postaci zmniejszajcego si poziomu wypadkowoci w miejscach
pracy.
Streszczenie
Celem artykuu jest omwienie najwaniejszych rde informacji na temat
bezpieczestwa i higieny pracy pracownikw w Unii Europejskiej. Szczeglny
nacisk Autorka kadzie na prezentacj wybranych organizacji midzynarodowych
silnie zaangaowanych w dziaania zmierzajce do poprawy warunkw pracy
mieszkacw UE. W artykule zostan rwnie omwione paneuropejskie badania
ankietowe dostarczajce unikatowych danych w obszarze warunkw pracy
obywateli Europy.
Artyku skada si z czterech czci gwnych: tj. wprowadzenia, informacji na
temat BHP instytucje i badania, BHP w liczbach oraz zakoczenia.
Autorka wykazaa, e zaangaowanie instytucji midzynarodowych
w problematyk BHP jest cay czas bardzo due, a nowe i pojawiajce si
zagroenia w miejscu pracy wymagaj cigego gromadzenia danych
statystycznych i prowadzenia bada ankietowych.
39
https://osha.europa.eu/pl/organisations/osh_strategies
40
http://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P13000148913428
73732332&html_tresc_root_id=1197&html_tresc_id=1199&html_klucz=1197&html_klucz_spis=103
109
_______________________________________________________________________________
Summery
The aim of the paper is to elaborate the main sources of information in the
field of occupational health and safety of workers in the EU. The emphasis is
placed on the presentation of selected international organizations with a strong
involvement in the activities aimed at improvement of working conditions of EU
citizens. In the article European surveys that provide unique information and fill
a very important gap in the field of health and safety at work are discussed.
The article consists of 4 main parts: introduction, information in the field
of OHS institutions and surveys, OHS in numbers and conclusions.
The Author has proven that international institutions contribution to the OHS
problems is still very strong, and new and emerging risks in the working places
require continuous statistical data gathering and conducting empirical surveys.
Bibliografia
1. 7. Modzka-Stybel A., ESENER Europejskie badanie przedsibiorstw na
temat nowych zagroe w miejscu pracy. Bezpieczestwo Pracy. BP
12/2010 http://archiwum.ciop.pl/44829
2. Biuro wiatowej Organizacja Zdrowia w Polsce, http://www.who.un.org.pl/
3. Bladocha E., Skaba A., Identyfikacja zagroe i ocena ryzyka na
stanowisku pracy: magazynier tektury falistej. (w:) Bezpieczestwo.
Aspekty polskie i midzynarodowe. Lisiak H. (red.). Pozna 2013
4. Centralny Instytut Ochrony Pracy Pastwowy Instytut Badawczy,
Metodyka statystycznych analiz wypadkw przy pracy. Warszawa 2007
5. Centralny Instytutu Ochrony Pracy, http://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/
appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P130001489134287373233
2&html_tresc_root_id=1197&html_tresc_id=1199&html_klucz=1197&html_
klucz_spis=103
6. Centralny Instytutu Ochrony Pracy, www.ciop.pl
7. Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy, https://osha.
europa.eu/pl
europa.eu/pl/legislation/directives/directives-intro
europa.eu/pl/campaigns/index_html
europa.eu/pl/organisations/osh_strategies
11. Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy, https://www.
osha.europa.eu/pl/organisations/key_actors/list_eu_institutions#Internation
al Organisations
12. Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunkw ycia i Pracy,
www.eurofund.europa.eu
13. Eurostat, Average number of actual weekly hours of work in main job, by
sex, professional status, full-time/part-time and occupation (hours)
[lfsa_ewhais], rok 2014
14. Eurostat, Health and safety at work statistics, http://epp.eurostat.ec.europa.
eu/statistics_explained/index.php/Health_and_safety_at_work_statistics
110
_______________________________________________________________________________
15. Eurostat, Number of hours actually worked and paid per employee NACE
Rev. 2 [lc_nnum2_r2], rok 2012
16. Fundacja Rozwoju Przedsibiorczoci, http://www.frp.lodz.pl/osha/info/
osha0077
17. Gazeta Wyborcza, 06.06.2014 http://wyborcza.biz/biznes/1,100969,16109
216,KE__kraje_czlonkowskie_powinny_lepiej_egzekwowac_przepisy.html
18. http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA60/A60_R26-en.pdf
19. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12012E/
TXT&from=PL
20. http://www.dialog.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public/Broszury/Miedzynarod
owa%20Organizacja%20Pracy%20-%2090%20lat%20istnienia.pdf
21. http://www.ey.com/Publication/vwLUAssets/Raport_Metodyka_pomiaru_ko
sztow_posrednich_17.09/$FILE/Raport_Metodyka%20pomiaru%20koszto
w %20posrednich_17.09.pdf
22. http://www.mop.pl/html/index1.html#info_o_mop/historia_mop.html
23. Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego,
Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu
Regionw w sprawie strategicznych ram UE dotyczcych bezpieczestwa
i higieny pracy na lata 20142020, COM(2014) 332 final, Bruksela
6 sierpnia 2014, http://ec.europa.eu/social/home.jsp?langId=pl
24. Metodyka pomiaru kosztw porednich w polskim systemie ochrony
zdrowia. Warszawa 2013
25. Midzynarodowa Organizacja Pracy, http://www.mop.pl/html/index1.html
26. Ministerial Round Tables 2001, 54th World Health Assembly, Mental
Health. A Call for Action by World Health Ministers, World Health
Organization, Geneva 2001 http://www.who.int/mental_health /advocacy
/en/Call_for_Action_MoH_Intro.pdf
27. Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Midzynarodowa Organizacja
Pracy. 90 lat istnienia. Informator. Warszawa 2009
28. Murray C.J.L., Lopez A.D., The Global Burden of Disease:
A Comprehensive Assessment of Mortality and Disability from Diseases,
Injuries and Risk Factors in 1990 and Projected to 2020. Geneva,
Switzerland; World Health Organization, 1996.
29. Nowacki K., Lis T., akomy K., Maysa T., Bezpieczestwo pracy kobiet
w zakadach przemysowych. Polskie Towarzystwo Zarzdzania Produkcj
30. Ovacilli S., OHS In the World, Ankara, May 2010, www.oicvet.org/files/
pilot-OHS_in_the_World.ppt
31. Pawowska Z., Jak ocenia funkcjonowanie przedsibiorstwa w obszarze
bezpieczestwa i higieny pracy. Bezpieczestwo Pracy nauka
i praktyka, 2/2006, s. 5-7, Centralny Instytut Ochrony Pracy Pastwowy
Instytut Badawczy
32. PN-N 18001 Systemy Zarzdzania Bezpieczestwem i Higien Pracy.
Wymagania. 2004
33. Portal internetowy asystent bhp, http://asystentbhp.pl/art/definicja-bhp/1
#.UjdazX9Cmhp
34. Portal internetowy bhp abc http://www.bhp.abc.com.pl/czytaj/-/artykul/osie
m-na-dziesiec-osob-uwaza-ze-poziom-stresu-w-pracy-ciagle-wzrasta
111
_______________________________________________________________________________
35. wiatowa Organizacja Zdrowia, http://www.who.int/about/en/

36. The Sixtieth World Health Assembly Workers health: global plan of action.
WHA60.26, 23 maja 2007
37. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE 2012 C326/47,
Art. 153, (dawny art. 137 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk
(TWE) opublikowany w Dz. Urz. UE 2006 C 321 E)
38. Traktat o Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE 2010 C83/3, Art. 151, (dawny art.
136 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk (TWE) opublikowany
w Dz. Urz. UE 2006 C 321 E), http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUri
Serv.do?uri=OJ:C:2010:083:FULL:PL:PDF
39. Zakad Ubezpiecze Spoecznych, http://www.zus.pl/default.asp?p=2&i
d=657
112
_______________________________________________________________________________
113
_______________________________________________________________________________
BEZPIECZESTWO
WEWNTRZNE
114
_______________________________________________________________________________
115
_______________________________________________________________________________
Wojciech GIZICKI
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II
AKTYWNO NA RZECZ BEZPIECZESTWA I MOTYWACJE PROOBRONNE

MODZIEY NA PRZYKADZIE DZIAA LEGII AKADEMICKIEJ KUL
Takie bd Rzeczypospolite
jakie ich modziey chowanie
Wprowadzenie
Od kilku lat wzrasta zainteresowanie modziey formacjami mundurowymi.
Jest to z pewnoci wynikiem atrakcyjnoci pracy w tego rodzaju subach,
stabilizacj zatrudnienia i wynagrodzenia oraz przywilejami z tym zwizanymi.
Jakkolwiek jednak wydaje si, e u znacznej czci modych ludzi istniej
motywacje pozamaterialne. Postawy patriotyczne, proobronne, budowanie
tosamoci i duma narodowa s czstymi argumentami podawanymi w przypadku
dyskusji przy okazji wyjaniania fenomenu zainteresowania bezpieczestwem
i sub dla Ojczyzny. witowanie rocznic narodowych, wydarzenia z udziaem
wojska, pami o wanych datach z dziejw Polski gromadz szerok rzesz
dzieci i modziey. Daje to nadziej na ksztatowanie waciwych postaw
obywatelskich w dorosym yciu. Nie jest to ju z pewnoci jedynie moda, ale
coraz czciej rzeczywista potrzeba.
Celem artykuu jest przyblienie istoty dziaa formacji proobronnych oraz
analiza postrzegania i motywacji proobronnych modziey. Zasadnicza cze
bada oparta jest na opiniach zebranych wrd modziey zaangaowanej
w dziaalno Legii Akademickiej KUL. W kontekcie problemu badawczego
pojawia si kilka zasadniczych pyta: jakie cele przywiecaj organizacjom
proobronnym? Jakie motywacje towarzysz aktywnej dziaalnoci w analizowanych
formacjach? Jaki jest odbir zasadniczych problemw dotyczcych
bezpieczestwa narodowego i midzynarodowego?
Legia Akademicka KUL jako przykad ochotniczej formacji proobronnej

Ochotnicze formacje proobronne maj w Polsce dug tradycj. Zaczy si
dynamicznie rozwija zwaszcza po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci
w 1918 r. Wzrost postaw patriotycznych, obronnych i zwizanych z odbudow siy
pastwa, ugruntowania jego pozycji, szerokie wsparcie instytucji wojskowych oraz
1
edukacja dla bezpieczestwa stanowiy najwaniejsze cele tego typu organizacji.
Ich aktywno w okresie midzywojennym bya stosunkowo dua, a w czasie
wojny cz z nich stanowio wan cz walki wyzwoleczej. Powane
zaamanie dziaalnoci tego rodzaju by okres PRL. Pozorna aktywno
obywatelska, w tym proobronna bya podporzdkowana ideologii sukcesu
1
Zob. m.in. A. Cwer, Wychowanie proobronne modziey szk rednich w Polsce w okresie
dwudziestolecia midzywojennego. PO-OC w szkole, nr 2/1998; J. Ksik, Nard pod broni.
Spoeczestwa w programie polskiej polityki wojskowej 1918-1939. Wrocaw 1998; J.S. Kardas,
Edukacja obronna w Polsce. Warszawa 1999; A. Skrabacz, Istota funkcjonowania organizacji
proobronnych w aspekcie historycznym. Zeszyt Problemowy, nr 4/2000
116
_______________________________________________________________________________
socjalistycznego pastwa i musiaa wspgra z formacjami w innych pastwach

bloku wschodniego.
Dynamiczne odrodzenie idei dziaalnoci obywatelskiej, w tym w ramach
formacji proobronnych, ma miejsce od 1989 r. Dziki zmianom systemowym,
uzyskaniu podmiotowoci i realnego wpywu na podejmowane decyzje,
spoeczestwo zaczo organizowa rne formy aktywnoci. Organizacje
pozarzdowe coraz wyraniej wkraczay w przestrze publiczn i stanowi
wspczenie trway element pastwa. Nie jest to wci poziom zadowalajcy,
zwaszcza w kontekcie systematycznego dziaania, jakkolwiek jednak trudno
lekceway i nie docenia ich wpywu na wiele przestrzeni spoeczno-
2
politycznych.
Pocztki dziaalnoci Legii Akademickiej datowane s na 1918 rok. Formacja
zostaa powoana niemal jednoczenie w najwikszych orodkach akademickich
rodzcej si II RP, w tym w Lublinie. Odegraa ona istotn rol w ksztatowaniu si
wiadomoci narodowej w pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci.
W okresie midzywojennym dziaalno LA bya kilkukrotnie zawieszana
i wznawiana. II wojna wiatowa i okres PRL spowodowa faktyczne zaprzestanie
dziaalnoci. Moliwo odrodzenia si aktywnoci proobronnej wrd studentw
sta si faktem w III RP. Proces ten by jednak dugi. Legia Akademicka KUL
3
zostaa utworzona w KUL 26 marca 2004 roku. W cigu dekady swojej
dziaalnoci wpisaa si na trwae w aktywno studenck Uniwersytetu. Legionici
peni asyst przy wszystkich najwaniejszych uroczystociach Uczelni, angauj
si w projekty naukowe, promocyjne i organizacyjne. Zasadnicza dziaalno
zwizana jest jednak z zaoeniami zawartymi w statucie stowarzyszenia.
Najwaniejsze z nich skupione s wok:
aktywnoci na rzecz wsparcia niepodlegoci RP;
wychowania obywatelskiego w duchu wartoci chrzecijaskich
i patriotycznych;
przygotowania wojskowego i proobronnego, w tym wzmacniania
sprawnoci fizycznej;
wsppracy z instytucjami mundurowymi i paramilitarnymi.
Gwna dziaalno praktyczna skupia si na organizowaniu szeregu szkole.
4
Znaczna ich cz odbywa si w wanych jednostkach wojskowych. Kadr
szkoleniow stanowi oficerowie wojska polskiego, czynni i byli onierze, w tym
jednostek specjalnych i uczestnicy misji zagranicznych. W 2014 roku Legia
Akademicka KUL wraz z innymi podmiotami dziaajcymi na rzecz obrony
terytorialnej i cywilnej rozpocza projekt pod nazw Obrona Terytorialna
2
J. Marczak (red.), Za Samoorganizacj spoeczestwa na rzecz bezpieczestwa powszechnego.
Samoobrona powszechna III Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2000; P. Frczak, Trzeci sektor
w III Rzeczypospolitej. Warszawa 2002; W. Kitler, Obrona cywilna (niemilitarna) w Polsce. Warszawa
2002; A. Skrabacz, K. Teresiak, Udzia organizacji pozarzdowych w realizacji misji i celw obrony
narodowej Polski. Warszawa 2005; A. Skrabacz, Organizacje pozarzdowe wobec wyzwa
i zagroe bezpieczestwa narodowego Polski w XXI wieku. Inowrocaw 2006
3
Cennym opracowaniem ilustrujcym aktywno organizacji proobronnych na Lubelszczynie jest
praca U. Lulkiewicz, Tosamo modzieowych organizacji proobronnych (na przykadzie
wojewdztwa lubelskiego). Lublin 2007, (niepublikowana praca doktorska)
4
S to m.in. Centrum Szkolenia Si Powietrznych w Koszalinie, Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni,
Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych w Dblinie, Wysza Szkoa Ofierska Wojsk Ldowych we
Wrocawiu.
117
_______________________________________________________________________________
Wojewdztwa Lubelskiego (OTWL). Celem tej aktywnoci jest udzielanie wsparcia

jednostkom samorzdu terytorialnego w przypadku wystpienia sytuacji kryzysowej
lub zagroenia konfliktem zbrojnym. Cz szkole w ramach tego projektu jest
wzorowana na Gwardii Narodowej funkcjonujcej w USA, a patronat nad
poszczeglnymi wydarzeniami sprawuje take Biuro Bezpieczestwa Narodowego.
Legia Akademicka KUL z uwagi na swoj aktywno i powane podejcie do
zaoonych celw zostaa jednym z filarw projektu MON i Ministra Tomasza
5
Siemoniaka, zwizanego z prb utworzenia systemu obrony terytorialnej Polski.
Potrzeba efektywnego funkcjonowania takiego systemu jest bezporednio
zwizana z wyzwaniami, jakie przynosi rzeczywisto midzynarodowa, w tym
szczeglnie konflikt na Ukrainie. W tym kontekcie analizowana jednostka
w styczniu 2015 roku bya wizytowana przez penomocnika MON gen. prof.
Bogusawa Packa. Jej celem byo stwierdzenie poziomu przygotowania formacji do
wyzwa zwizanych z przygotowywanym projektem.
Praktyczne formy aktywnoci szkoleniowej LA KUL koncentruj si na
4 szczegowych obszarach. S to:
medycyna pola walki;
systemy dowodzenia i cznoci;
sztuki walki;
strzelectwo i wiedza o broni.
Propozycje te s bezporednio zwizane z przygotowaniem legionistw do
zada w czasie dziaa w sytuacji kryzysowej lub wystpienia konfliktu zbrojnego.
Znajomo zagadnie w kadym w wymienionych obszarw moe decydowa
o przewadze i sukcesie na polu walki.
Motywacje do dziaania i percepcja bezpieczestwa czonkw Legii

Akademickiej KUL
Kluczowym zagadnieniem przy dokonywaniu analizy dziaalnoci organizacji
pozarzdowych jest poznanie motywacji osb zaangaowanych. W perspektywie
przedmiotu dziaa badanych w niniejszym tekcie formacji proobronnych jest
to zagadnienie szczeglnie ciekawe i wane. Suba wojskowa bya jeszcze do
niedawna traktowana przez modzie jako nieatrakcyjna i niepotrzebnie zajmujca
czas. Std te istotne jest poznanie opinii modych osb zaangaowanych
w zupenie dobrowoln form aktywnoci paramilitarnej.
Analiza materiau wasnego oparta jest o dane pochodzce z badania
ankietowego 86 uczestnikw szkolenia unitarnego LA KUL, przeprowadzonego
i opracowanego na przeomie 2013 i 2014 r. Ankieta skadaa si z 15 pyta
dotyczcych motywacji do dziaania w formacji proobronnej oraz opinii
6
o bezpieczestwie narodowym i midzynarodowym.
Na struktur demograficzn badanej grupy skaday si takie cechy, jak pe,
wiek, profil edukacji oraz miejsce pochodzenia. Zdecydowan cz czonkw
5
Stowarzyszenie Instruktorw Legii Akademickiej zostao czonkiem Federacji Organizacji
Proobronnych, stowarzyszenia ktre zostao zawizane 21 marca 2015 r. w Warszawie. Celem
Federacji bdzie integracja formacji proobronnych w Polsce i moliwie szerokie wczenie ich
w system bezpieczestwa pastwa. Szereg biecych informacji na temat aktywnoci LA KUL mona
znale na stronie internetowej stowarzyszenia: www.legiaakademicka.pl
6
Jest to cz przygotowa do szerszego opracowania bada czonkw organizacji proobronnych,
ktre autor podejmuje w ramach dziaalnoci naukowej.
118
_______________________________________________________________________________
dziaa LA KUL stanowi mczyni (74.1%, przy 25.9% badanych kobiet). Biorc
jednak pod uwag informacje zebrane podczas spotka z kadr kierownicz
formacji mona stwierdzi, e systematyczne wzrasta liczba kobiet
zaangaowanych w dziaalno proobronn, w tym LA KUL. Wrd zbadanych
czonkw szkolenia dominowaa modzie do 18 roku ycia (57%) oraz studenci
(33.7%). Pozostaa cz uczestnikw to modzie powyej 24 roku ycia, tj. 8.1%.
Osoby te stanowiy trzon kadry kierowniczej i szkoleniowej. W przypadku profilu
edukacyjnego dominowali uczniowie i studenci kierunkw spoeczno-
humanistycznych 41.7%. Uczestnicy szkolenia pochodzili w wikszoci (41.9%)
z terenw wiejskich i maomiasteczkowych (miasta do 20 ty mieszkacw).
Pierwsze i zasadnicze pytanie zadane uczestnikom szkolenia dotyczyo
powodw zaangaowania w dziaalno Legii Akademickiej KUL. Spord szeciu
propozycji najczciej pojawiaa si odpowied wskazujca na zasadno realizacji
idei patriotycznych i niepodlegociowych (51.6%). Drug istotn statystycznie
motywacj bya osobista ch wsparcia procesw zwizanych z bezpieczestwem
pastwa (46.8%). Warty podkrelenia jest fakt, e badani sporadycznie wskazywali
na motywacje towarzysko-zabawowe. Analizujc to pytanie mona stwierdzi
z du odpowiedzialnoci, e wskazywane powody wasnego zaangaowania
pokrywaj si w zasadniczym stopniu z celami zawartymi w statucie LA KUL.
Wykres nr 1: Motywacje zaangaowania w dziaalno pro obronn
realizacja idei niepodlegociowych i

51,6%
patriotycznych
osobiste wsparcie procesw na rzecz
46,8%
pastwa
podnoszenie sprawnoci fizycznej 37,1%
zaangaowanie w powan dziaalno

32,3%
spoeczn
przeycie przygody 16,1%
nawizywanie nowych znajomoci 11,3%
inne 4,8%
0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0%

rdo: Opracowanie wasne (procenty nie sumuj si do 100, gdy ankietowani mogli
wskaza 2 opcje)
Dokonujc analizy pytania dotyczcego motywacji do dziaania

w organizacjach paramilitarnych mona wskaza, e modzie do 18 roku ycia
czciej podkrela swoje przywizanie do idei patriotycznych
119
_______________________________________________________________________________
7
i niepodlegociowych. Wraz z wiekiem ronie przekonanie o koniecznoci
pragmatycznego podejcia do bezpieczestwa, zwizanego z bezporednim,
osobistym udziaem w rnorakich dziaaniach na rzecz bezpieczestwa pastwa
(tab. 1). Jak si wydaje nie musi to wynika tylko z pobudek patriotycznych, cho
oczywicie obecnych we wskazaniach, ale take np. z uwarunkowa
geopolitycznych i sytuacji midzynarodowej.
Tabela nr 1: Powody zaangaowania w dziaalno proobronn a wiek respondentw
Jakie s najwaniejsze powody Pani/Pana wiek

zaangaowania w dziaalno Legii Akademickiej? do 18 lat powyej 18 lat
osobiste wsparcie procesw na rzecz bezpieczestwa
38,8% 52,8%
pastwa
realizacja idei niepodlegociowych i patriotycznych 51,0% 38,9%
zaangaowanie w powan dziaalno spoeczn 24,5% 33,3%
podnoszenie sprawnoci fizycznej 32,7% 19,4%
nawizywanie nowych znajomoci 8,2% 11,1%
przeycie przygody 16,3% 11,1%
inne 2,0% 5,6%
wskaza 2 opcje)
Kolejne pytanie dotyczyo opinii na temat zasadnoci zaj w zakresie

szkolenia z podstaw obronnoci w programie studiw wyszych. Uzyskane
odpowiedzi wskazuj na zasadno takiego zaoenia (90.7% odpowiedzi
twierdzcych). Koresponduje to z zaoeniami zawartymi w strategicznych
dokumentach dotyczcych bezpieczestwa Polski. Bardzo wyranie przewija si
tam kwestia upowszechniania problematyki bezpieczestwa oraz wczania w t
problematyk szerokiego grona obywateli, w tym od najmodszych lat. Kwesta
umiejtnego zachowania si w sytuacji zagroenia jest kluczowa dla jego
zaegnania oraz zapewnienia sobie bezpieczestwa.
Jak wskazano na pocztku artykuu, jedn z gwnych motywacji aktywnego
dziaania w organizacjach proobronnych moe by ch zwizania swojej
zawodowej przyszoci z wojskiem lub subami mundurowymi. Na zadane pytanie
o tak ewentualno twierdzco odpowiedziao 82.5% respondentw. Wida wic
wyranie, e teza wskazujca na atrakcyjno instytucji zajmujcych si
bezpieczestwem jest zasadna. Ponadto wanym argumentem wskazywanym
w wielu badaniach jest wci duy presti spoeczny tych formacji, zwaszcza
8
wojska i policji. Przekonanie to jest czciej podzielane zwaszcza
w rodowiskach wiejskich i maomiasteczkowych. Suby mundurowe s tam
czsto jedn z niewielu instytucji dajcych gwarancj stabilnego zatrudnienia
i prowadzenia spokojnego ycia zawodowego, stanowicego podstawy finansowej
niezalenoci (tab. 2).
7
M. Piejko, Wielka moda na strzelanie. Gazeta Polska, 22 wrzenia 2014, s. 11; G. Szymanik,
Obywatelu powoaj si sam: Szymanik chwyta za bro. Gazeta Wyborcza, 11 grudnia 2014 r., s. 6-8
8
Zob. komunikat z bada CBOS z 25 wrzenia 2014 r. pt. Oceny instytucji publicznych. Dobrze prac
wojska ocenia 67%, a policji 66% badanych Polakw.
120
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 2: Plany zwizania pracy zawodowej ze subami mundurowymi a wielko

miejscowoci pochodzenia
Czy wie Pani/Pan swoj Miejsce pochodzenia

przyszo z prac miejscowo
miejscowo powyej Ogem
w ramach sub do 20 tys.
20 tys. mieszkacw
mundurowych? mieszkacw
tak 88,9% 71,1% 79,7%
nie 2,8% 15,8% 9,5%
trudno powiedzie 8,3% 13,2% 10,8%
Ogem 100,0% 100,0% 100,0%
Mao optymistyczne s wskazania dotyczce oceny Polski jako pastwa

bezpiecznego. Wikszo badanych osb wskazaa (53.5%), e Polska nie jest
obecnie pastwem bezpiecznym. Jak si wydaje wpyw na tak ocen miay
zarwno uwarunkowania zewntrzne, jak i wewntrzne. W okresie prowadzenia
bada coraz wyraniej niepokojco rozwijaa si sytuacja na Ukrainie. Ponadto
bardzo negatywny przebieg przybray zdarzenia na Bliskim Wschodzie, zwaszcza
w Syrii i Afryce Pnocnej. W wymiarze wewntrznym stosunkowo wolno
przebiegaa modernizacja wojska polskiego, zarwno w aspekcie kadrowym, jak
i sprztowym. Znacznie bardziej krytyczni w kwestii oceny bezpieczestwa Polski
byli mczyni (57.1% negatywnych opinii). Znamienne jest jednak to, e poowa
z badanych kobiet i jedna pita ankietowanych mczyzn nie potrafia
jednoznacznie odpowiedzie na to pytanie. By moe wynika to ze stosunkowo
modego wieku badanych i braku precyzyjnej oceny m.in. uwarunkowa
zewntrznych oraz duej dynamiki zjawisk w najbliszym i dalszym otoczeniu
Polski.
Bardzo ciekawe, inspirujce badawczo i organizacyjnie, okazay si
odpowiedzi na pytanie dotyczce wskaza na podstaw dziaa obronnych, jakie
powinny obwizywa w Polsce. Wrd uczestnikw szkolenia LA KUL panowao
zdecydowane przekonanie o koniecznoci wzmacniania wasnego potencjau
obronnego (53.5% odpowiedzi). Na drugim miejscu wskazywano zasadno
udziau w sojuszach militarnych (24.4% odpowiedzi). Analiza tego pytania rwnie
potwierdza ostatnie deklaracje i decyzje podejmowane na poziomie wykonawczym.
Rzd w 2014 roku podj decyzj o podniesieniu do 2% PKB wydatki na
obronno. W przypadku zagroenia zewntrznego zasadnicze znaczenie bd
miay wasne moliwoci przeciwstawienia si agresorowi, odparcia ataku i dania
szansy na wsparcie sojusznicze, ktre wymaga przecie czasu na zorganizowanie
i skuteczne uycie.
121
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 2: Podstawa dziaa obronnych Polski
rozwijanie wasnego potencjau obronnego 53,5%
udzia w euroatlantyckich sojuszach wojskowych 24,4%
cisa wsppraca z pastwami ssiadujcymi 15,1%
udzia w sojuszu wojskowym z udziaem Rosji 5,8%
inne
0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0%
Z pytaniem o podstawy dziaa obronnych koresponduje kolejne, dotyczce

struktury si zbrojnych. W przypadku wskazania na ich specyfik wewntrzn
dominuje pogld o zasadnoci poczenia armii zawodowej z formacjami
ochotniczymi (46.5%). Mimo to, istotn liczb zwolennikw ma armia oparta
o obowizkowy pobr. Na tak koniczno wskazaa ponad 1/3 badanych.
Zwolennikiem armii w peni zawodowej by jedynie co pity badany. Std te
zasadne wydaje si pytanie o wspczesny ksztat wojska polskiego. Wyzwania
stojce przed pastwem w kontekcie zwaszcza konfliktu na Ukrainie uzasadniaj
potrzeb konstruktywnej dyskusji o powrocie do czciowej/czasowej powszechnej
mobilizacji lub stworzenia wikszej moliwoci przeszkolenia wojskowego dla duej
9
rzeszy ochotnikw. Zwolennikami armii pochodzcej z obowizkowego poboru s
znacznie czciej osoby pochodzce z maych miejscowoci (tab.3).
Wykres nr 3: Struktura si zbrojnych w Polsce
9
M. Domagalski, Bdzie zacig do armii terytorialnej? Rzeczpospolita, 13 marca 2014, s. A6;
M. Kozubal, Karabin dla ochotnika i rezerwisty. Rzeczpospolita, 2 grudnia 2014, s. A7; Zaczniemy
szkoli ochotnikw: z Tomaszem Siemoniakiem, wicepremierem i ministrem obrony, rozmawia
ukasz Warzecha. w Sieci, 6 listopada 2014, s. 22-24
122
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 3: Struktura si zbrojnych w Polsce a miejscowo pochodzenia
Jaki ksztat wedug Miejsce pochodzenia

Pani/Pana powinny miejscowo miejscowo Ogem
przybra siy zbrojne do 20 tys. powyej 20 tys.
w Polsce? mieszkacw mieszkacw
armia w peni zawodowa 19,4% 15,8% 17,6%
armia zawodowa z
ochotniczymi siami rezerwy 36,1% 57,9% 47,3%
(np. NSR)
armia z obowizkowego
44,4% 26,3% 35,1%
poboru
Ogem 100,0% 100,0% 100,0%
Jednym z argumentw na rzecz profesjonalizacji i podniesienia jakoci armii

jest udzia onierzy w wojskowych misjach zagranicznych. Pytanie o zasadno
takiego wykorzystania wojska zostao rwnie zadane legionistom. Ponad 2/3
z nich uznao, e wysyanie onierzy poza granice Polski jest uzasadnione. Naley
jednak podkreli, e prawie 20% badanych nie potrafio jednoznacznie
sprecyzowa swojej opinii.
Niezmiennie dyskusyjnym problemem w Polsce jest kwestia priorytetw
w obszarze strategicznego partnerstwa. Niestety pojawiaj si opozycyjne wobec
siebie opcje: europejska (UE) i transatlantycka (NATO/USA). Naley jednak
stwierdzi, e bezpieczestwo midzynarodowe wymaga zgodnej wsppracy
partnerw po obu stronach Atlantyku. W przypadku Polski jest to rwnie
konieczne. Cho tradycyjnie ju, nie bez istotnych argumentw potwierdzajcych
taki wybr, bazujemy na silnym wsparciu Stanw Zjednoczonych. Nie wyklucza to
jednak wsppracy w ramach UE. Std te nie mog dziwi wskazania badanej
modziey w kolejnym pytaniu, dotyczcym gwnego partnera Polski w obszarze
bezpieczestwa. Zwolennikw partnerstwa z USA (34.9%) i UE (33.7%) jest niemal
tyle samo.
Wykres nr 4: Podstawowe podmioty partnerstwa strategicznego Polski

123
_______________________________________________________________________________
Nie sposb jednak obroni tezy, e Europa dysponuje wspczenie duymi

moliwociami wsplnotowymi w zakresie obrony. Coraz wyraniej wida, e jako
wsplnota polityczna w zasadzie nie istnieje. Ciar dziaa w imieniu Europy
podejmuj wci najwiksze pastwa: Niemcy, Francja, Wielka Brytania.
Uwidaczniaj to zarwno konflikt na Ukrainie, jak i dziaania wobec Pastwa
Islamskiego (ISIS). Std te nie ma na dzisiaj alternatywy dla cisej wsppracy
ze Stanami Zjednoczonymi.
Istotne statystycznie w przypadku tego pytania jest wskazanie na oparcie
bezpieczestwa na sojuszu z Rosj (11.6% badanych). Wydaje si, e cz
z respondentw prbuje wkomponowa to pastwo w system bezpieczestwa
midzynarodowego. Byaby to oczywicie podana perspektywa, jakkolwiek
biorc pod uwag biece wydarzenia na Ukrainie, bardzo odlega i trudna do
sfinalizowania.
Ostatnie zadane pytanie dotyczyo wskazania na gwne zagroenia dla
bezpieczestwa Polski. Spord szeciu moliwoci, zarwno o militarnym, jak
i niemilitarnym charakterze, najczciej wskazywano konflikty z pastwami
ssiedzkimi (44.6%). Z du doz prawdopodobiestwa naley zaoy, e
chodzio o moliwo otwartej konfrontacji z Rosj. Z pewnoci niekorzystne s
take trudne relacje z Biaorusi oraz kryzys w relacjach z Litw, zwizany
z mniejszoci polsk. Ponadto znaczn ilo wskaza miay zagroenia zwizane
z atakami terrorystycznymi (43.1%). Jest to uzasadnione w kontekcie wzrastajcej
aktywnoci organizacji terrorystycznych w Europie, zwaszcza w pastwach
zaangaowanych w ich zwalczanie.
Wykres nr 5: Gwne zagroenia dla bezpieczestwa Polski
kryzysy/konflikty z pastwami ssziedzkimi 44,6%
ataki terrorystyczne 43,1%
powszechny konflikt zbrojny 35,4%
kryzysy ekonomiczne 30,8%
kryzysy spoeczne 27,7%
klski i katastrofy naturalne 15,4%
0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0% 45,0% 50,0%
wskaza 2 opcje)
124
_______________________________________________________________________________
Biorc pod uwag pe ankietowanych mona wskaza na ciekaw zaleno.

Wrd mczyzn dominuje wyranie pogld o zagroeniu wynikajcym ze strony
pastw ssiedzkich. Jednak na uwag zasuguje przewaga wskaza w wikszoci
podanych alternatyw wrd kobiet. W trzech przypadkach s one znaczce. By
moe naley to wiza z naturaln, wrodzon u kobiet trosk o funkcjonowanie
w warunkach zwikszonego poczucia bezpieczestwa. Std te wskazania te maj
uwraliwi na skuteczne eliminowanie lub minimalizowanie tych zagroe.
Tabela nr 4: Gwne zagroenia dla bezpieczestwa Polski a pe respondentw
Jakie s wedug Pani/Pana Pe

gwne zagroenia dla
bezpieczestwa Polski? kobieta mczyzna Ogem
powszechny konflikt zbrojny 40,9% 31,7% 34,1%
ataki terrorystyczne 40,9% 33,3% 35,3%
kryzysy/konflikty z pastwami
36,4% 49,2% 45,9%
ssiedzkimi
kryzysy spoeczne 18,2% 20,6% 20,0%
kryzysy ekonomiczne 31,8% 22,2% 24,7%
klski i katastrofy naturalne 13,6% 12,7% 12,9%
inne 0,0% 3,2% 2,4%
wskaza 2 opcje)
Wnioski
Przedstawiona analiza dziaa na rzecz bezpieczestwa podejmowana
w ramach Legii Akademickiej KUL pozwala stwierdzi, e zaoone cele statutowe
s konsekwentnie realizowane w praktyce. Wielo i dynamika szkole,
podnoszenia wasnych umiejtnoci modziey zaangaowanej w dziaalno LA
KUL, umiejtno wspdziaania w zespole oraz wspieranie dziaa proobronnych
na poziomie lokalnym i oglnopolskim wiadczy o dobrym przygotowaniu do
podejmowanie odpowiedzialnych zada, zwaszcza w kontekcie przygotowywanej
koncepcji systemu obrony terytorialnej w Polski.
Deklarowane odpowiedzi na zadane pytania badawcze rwnie pozwalaj na
podkrelenie daleko idcego i trwaego zainteresowania problematyk proobronn
i bezpieczestwa. Wykorzystanie potencjau tkwicego w zaangaowanej
modziey, z jej jednoznacznie patriotycznymi motywacjami, bdzie z pewnoci
suyo bezpieczestwu pastwa.
Streszczenie
Polskie organizacje paramilitarne s bardzo popularne i szczeglnie aktywne
od 1990 roku. Ich struktura organizacyjna, szkolenia i funkcje s porwnywalne
z tymi, ktre cechuj profesjonalne wojsko, ale formalnie nie s czci polskich si
zbrojnych. Od marca 2015 roku Ministerstwo Obrony Narodowej zamierza
wkomponowa te grupy w strategi bezpieczestwa, szczeglnie z powodu
niepokojcych wydarze na Ukrainie. Jedn z takich organizacji jest Legia
Akademicka KUL. Celem tego artykuu jest przyblienie celw, form dziaalnoci,
motywacji i percepcji bezpieczestwa narodowego i midzynarodowego czonkw
tej organizacji.
125
_______________________________________________________________________________
Summary
Polish paramilitary organizations are very popular and particularly active since
1990. Their organizational structure, training and functioning are similar to those
of a professional military, but they are not included as part of Poland's formal
armed forces. As of March 2015, the Ministry of National Defence intends to
involve paramilitary groups in its defense strategy, especially due to anxiety over
events in Ukraine. One such active paramilitary group is Legia Akademicka KUL.
The purpose of this article is to provide an overview of the goals, forms of activity,
and people's motivation and perceptions of national and international security
in this formation.
Bibliografia
1. Cwer A., Wychowanie proobronne modziey szk rednich w Polsce
w okresie dwudziestolecia midzywojennego. PO-OC w szkole, nr 2/1998
2. Domagalski M., Bdzie zacig do armii terytorialnej? Rzeczpospolita, 13
marca 2014 r.
3. Frczak P.,Trzeci sektor w III Rzeczypospolitej. Warszawa 2002
4. Kardas J. S., Edukacja obronna w Polsce. Warszawa 1999
5. Ksik J., Nard pod broni. Spoeczestwo w programie polskiej polityki
wojskowej 1918-1939. Wrocaw 1998
6. Kitler W., Obrona cywilna (niemilitarna) w Polsce. Warszawa 2002
7. Komunikat z bada CBOS z 25 wrzenia 2014 r. pt. Oceny instytucji
publicznych
8. Kozubal M., Karabin dla ochotnika i rezerwisty. Rzeczpospolita, 2 grudnia
2014 r.
9. Lulkiewicz U., Tosamo modzieowych organizacji proobronnych,
(na przykadzie wojewdztwa lubelskiego). Lublin 2007
10. Marczak J. (red.), Za Samoorganizacj spoeczestwa na rzecz
bezpieczestwa powszechnego. Samoobrona powszechna III
Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2000
11. Piejko M., Wielka moda na strzelanie, Gazeta Polska, 22 wrzenia 2014 r.
12. Skrabacz A., Istota funkcjonowania organizacji proobronnych w aspekcie
historycznym. Zeszyt Problemowy
13. Skrabacz A., Teresiak K., Udzia organizacji pozarzdowych w realizacji
misji i celw obrony narodowej Polski. Warszawa 2005
14. Skrabacz A., Organizacje pozarzdowe wobec wyzwa i zagroe
bezpieczestwa narodowego Polski w XXI wieku. Inowrocaw 2006
15. Szymanik G., Obywatelu powoaj si sam: Szymanik chwyta za bro.
Gazeta Wyborcza, 11 grudnia 2014 r.
16. www.legiaakademicka.pl
17. Zaczniemy szkoli ochotnikw: z Tomaszem Siemoniakiem,
wicepremierem i ministrem obrony, rozmawia ukasz Warzecha. WSieci,
6 listopada 2014 r.
126
_______________________________________________________________________________
127
_______________________________________________________________________________
Marek . MICHALSKI
AGH University of Science and Technology
STRATEGIC MANAGEMENT OF OIL RESOURCES
Introduction
The topic of this article is the strategic management of oil resources given
trends in supply and demand, conventional and unconventional resource
development and reserves, prices and other factors such as the geopolitical
situation.
Crude oil, commonly called oil, refers to naturally occurring mineral oil made
up of a mixture of hydrocarbons and impurities. It is the portion of naturally
occurring hydrocarbons that is liquid at normal temperature and pressure, and
usually includes condensate recovered from natural gas intermixed with the
extracted oil. Natural gas liquids (NGLs), i.e. ethane, propane, (normal and iso-)
butane, pentane and heavier hydrocarbons as well as condensates from natural
1
gas production, are usually listed separately but the portion that is liquid at normal
2
temperature and pressure may also be categorized as oil production. Petroleum
3
refers to crude oil and its refined products, such as motor gasoline and diesel oil.
Figure 1 shows the most important trends in the oil industry. Oil production
continues to increase but its share of primary energy consumption is decreasing.
Figure 1: Oils share of primary energy consumption, GDP and various sectors of the
economy in 1965-2030
Source: BP, Energy Outlook 2030, BP. London 2013, p. 28
1
International Energy Agency (IEA), Oil Information 2014. Paris 2014, p. I.7
2
BGR, Energy Study 2014 Reserves, Resources and Availability of Energy Resources. BGR.
Hannover 2014, p. 120
3
Ibidem, p. 122
128
_______________________________________________________________________________
Oils share of GDP fluctuates and depends mostly on global oil prices. The
share of oil in the power sector is diminishing as it is usually uneconomical as
a fuel in power generation, save for remote locations and places with low prices
that are not tied to global oil markets usually as a result of government protection
4
or subsidies. Oils share in transport, industry and other sectors is also declining
but oil still maintains a strong dominance in the transport sector that is expected to
stand until an economic, alternative energy source is implemented on a wide scale
for the over 1 billion vehicles (and growing) fueled by oil in use worldwide.
Despite significant technological progress and worldwide investment
in tapping alternative energy sources, especially renewables, crude oil remains the
worlds largest source of primary energy supply, accounting for about a third
of primary energy consumption in the world.
World Conventional and Unconventional Oil Resources

Oil is explored by itself or in association with natural gas. Exploration
is a capital intensive and risky process that usually involves various geological
work, starting with gravity, magnetic, passive and seismic surveys. When
geological areas that may contain oil and natural gas are identified, exploration
wells confirm the existence, location, quantity and quality of deposits. Several such
wells are usually required at a cost of millions of dollars each. The costs vary
widely depending on the location, depth and geological structure.
Oil may be easily transported by pipelines, ships, trains and road vehicles.
The geographical distribution of estimated cumulative world oil production as well
as remaining reserves and resources are shown in Figure 2.
Figure 2: World cumulative oil production, reserves and resources
Source: BGR, Energy Study 2014 Reserves, Resources and Availability of Energy
Resources, op. cit., p. 32
4
An analysis of the negative effects of such intervention is presented in The Economist, Energy prices.
Pump aligning, http://www.economist.com/news/finance-and-economics/21639589-few-countries-are-
taking-advantage-lower-oil-prices-cut-subsidies-pump (access 30.03.2015)
129
_______________________________________________________________________________
The largest share of reserves, i.e. the portion of resources that can be
economically recovered at current prices, are in the Middle East (108 Gt) followed
by North America (35 Gt) and South America (31 Gt). Europes reserves are very
small (i.e. 2 Gt, which is equivalent to only about 6 months of global production of
4.2 Gt/year) so that Europe is not expected to play a large role in global supply.
The largest conventional oil resources, excluding reserves, are also in the Middle
East (30 Gt), closely followed by Russia, North America, Asia and South America
(all in the range of 23-28 Gt). The total amount of unconventional resources (173
Gt), also excluding reserves, is similar to conventional resources (161 Gt) but the
former are located mostly in South America (69 Gt) and North America (64 Gt).
Similarly to reserves, Europes conventional and unconventional resources are
also relatively small at 5 Gt and 2 Gt respectively. Worldwide conventional and
non-conventional total oil reserves and resources are estimated at 553 Gt at the
end of 2013.
Conventional oil is found in underground pools in which wells can be drilled.
Once this is done, oil flows naturally or can be pumped to the surface. These
deposits usually also contain natural gas so that both are often extracted from the
same geological formations. Unlike conventional oil, unconventional oil is trapped
in poorly connected pores in low permeability rock, in oil sands or as extra heavy
oil from which it does not flow naturally and cannot be easily pumped to the surface
in significant amounts. The difference between conventional and unconventional
oil, especially with respect to enhanced recovery techniques used in conventional
reservoirs, is debatable and may change over time as new technologies
become more economical. Currently, oil sands, extra heavy oil and tight oil
5
are usually categorised as unconventional gas resources. As shown in table
1, unconventional oil is almost evenly distributed between oil sands, extra heavy
oil and thigh oil. However, at this point in time tight oil extraction remains
mostly uneconomical, thus its reserves are small (0.3 Gt), compared to significant
oil reserves in the form of oil sands (26.6 Gt) and extra heavy oil (21.2 Gt).
Table 1: Conventional and unconventional oil reserves and resources
Reserves Total Remaining

Type Resources [Gt]
[Gt] [Gt]
Conventional 170.5 161.4 331,9
Unconventional: 48.1 172.5 220.5
- Oil sands 26.6 62.5 89.1
- Extra heavy oil 21.2 60.8 82.0
- Tight oil 0.3 49.3 49.6
Total 218.6 333.9 552,5
Source: Based on BGR, Energy Study 2014 Reserves, Resources and Availability of
Energy Resources, op. cit., p. 73-74.
5
Currently most of the unconventional oil is extracted in the USA, the following study contains
information on such resources in other parts of the world: Energy Information Administration (EIA),
Technically Recoverable Shale Oil and Shale Gas Resources: An Assessment of 137 Shale
Formations in 41 Countries Outside the United States. EIA. Washington 2013
130
_______________________________________________________________________________
Estimates of unconventional resources are still largely speculative due

to incomplete information. Nevertheless, as shown in Figure 3, as following
decades of intensive exploitation, conventional reserves become increasingly
depleted, unconventional oil production is expected to increase. OPECs share
fluctuates in response to price changes, i.e. its production from conventional
sources is price elastic as OPEC countries attempt to maintain high oil prices as oil
production usually accounts for a significant share of their GDP much larger than
oil consumption so that high oil prices are beneficial to their economies.
Figure 3: Oil supply by type and region forecast for 1990-2030
Source: BP, Energy Outlook 2030, op. cit., p. 34
The concept of peak oil is often mentioned with respect to oil production.
It predicts a point in time when the maximum possible rate of oil production
6
is reached followed by terminal decline. In this context, it is beneficial to introduce
the concept of static reach defined as the ratio of reserves to current annual
production. Figure 4 shows the significant growth in oil production over the last
70 years. As mentioned previously, this is mostly due to oils great popularity as
a fuel in transport. If reserves stayed at the same level, static reach would rapidly
tend to zero. This is not the case.
Given a long term rise in prices and significant technological advances in oil
exploration, reserves keep on increasing, the static reach fluctuates between about
20-50 years and is, as expected, inversely correlated with price since more
resources become economical, i.e. are classified as reserves, as the price
7
increases. It also appears that peak oil has not yet been reached and there are no
6
Side note: Stipulations about this point having been reached or being reached in the near future
abound in popular media but this has little scientific significance.
7
Conversely, when the price falls many, especially unconventional, oil resources become uneconomical
and companies shut down or divest assets as discussed in: The Economist, Unsustainable energy.
Oil companies, http://www.economist.com/news/business/21623694-price-oil-has-been-tumbling-cost-
finding-it-has-not-unsustainable-energy (access 28.03.2015)
131
_______________________________________________________________________________
8
indications of it being reached in the near future. Nevertheless, the static reach for
oil and gas is significantly lower than for coal and the difference becomes greater
9
by more than an order of magnitude if resources are included.
Figure 4: Oil production, reserves and static reach in 1945-2012
Source: BGR, Energy Study 2012 Reserves, Resources and Availability of Energy
Resources, op. cit., p. 33
Figure 5 shows that by 2030, tight oil as one of the unconventional sources,
may reach 9% of global supply with North America continuing to account for the
largest share of production.
Figure 5: World tight oil supply forecast 2000-2030
Source: BP, Energy Outlook 2030, op. cit., p. 34
8
The author would expect peak oil to follow a significant and sharp increase in price, not related to other
factors, such as cartel or political decisions or wars, just prior to reaching peak oil as total demand
would get close to surpassing worldwide supply, given that the demand for oil is price inelastic.
9
Estimates of static reach based on both reserves and resources for crude oil, natural gas, hard coal,
lignite and uranium are available in: BGR, Energy Study 2012 Reserves, Resources and Availability
of Energy Resources. BGR. Hannover 2013, p. 34
132
_______________________________________________________________________________
As shown in Table 1, tight oils share in oil reserves is relatively small. This
is mainly due to significant technical difficulties and cost of extracting oil from
low permeability rock formations, usually situated at greater depth than other
resources. Nevertheless technological advances, especially directional drilling
technology, have made it possible to extract a significant portion of tight oil
resources.
However, the economics and management of tapping unconventional
resources require new approaches to deal with greater financial and environmental
risks associated with much larger capital investments and new exploration
techniques that may have a significant and long-term impact on the natural
environment.
Oil Supply and Trade

Based BP, U.S. Energy Information Administration (EIA) and International
Energy Agency (IEA) forecasts, world demand will grow for all fossil fuels until
2035 but only natural gas will increase its share in total primary energy demand
(TPED) while the share of other fossil fuels will diminish mainly due to a rapid
10
increase in renewable energy, especially bioenergy, use. The share of oil has
shown the largest decline over the last 40 years declining from 46.1% in 1973 to
31.4% of total primary energy supply in 2012 as shown in Figure 6. Nevertheless,
given a 119% increase in total energy supply of all fuels from 6 106 Mtoe (million
tonnes oil equivalent) in 1973 to 13 371, despite the decreased share in TPES,
crude oil supply still increased 49% from 2 868 Mtoe in 1973 to 4 279 Mtoe in
2012.
Figure 6: World total primary energy supply fuel shares
Source: International Energy Agency (IEA), Key World Energy Statistics 2014, Paris
2014, p. 6
As shown in Figure 7, the shares of world oil production have been

remarkable stable. The only noteworthy changes are Middle Easts decline from
36.7% to 31.8% of production in 1973 and 2013 respectively and Chinas increase
10
BP, BP Energy Outlook 2035, BP, London 2015; Energy Information Administration (EIA),
International Energy Outlook 2013, EIA, Washington 2013; International Energy Agency (IEA), World
Energy Outlook (WEO) 2014. Paris 2014
133
_______________________________________________________________________________
from 1.9% to 5.0% of production over the same period. All other changes were
within 1%. Nevertheless, these categories mask changes within regions, such as,
for example, the development of shale oil in North America and significant changes
11
in the economics and volume of North Sea oil production over these years.
Figure 7: World oil* production
Notes: * Includes crude oil, natural gas liquids (NGLs), feedstock, additives and other
liquid hydrocarbons; ** excluding China
Source: IEA, 2014, Key World Energy Statistics, op. cit. p. 10
The changes in world oil demand, as shown in Figure 8, are very different
from the ones in supply from Figure 7. Demand in OECD countries is falling mainly
due to vehicle efficiency gains made over the last few years in response to rising
oil prices and concerns about greenhouse gas emissions (mainly in Europe).
Figure 8: World oil demand by region and sector in 1965-2035
Note: Mb/d = million barrels per day, where 1 b = 158,968 liters

Source: BP, Energy Outlook 2035, op. cit. p. 32
11
The recent fall in oil prices has made a significant portion of the North Sea oil deposits uneconomical
as shown in: The Economist, North Sea oil and gas. Crude realities, http://www.economist.com/
news/britain/21640344-tumbling-oil-price-piles-more-pressure-sinking-industry-crude-realities (access
14.03.2015)
134
_______________________________________________________________________________
Yet, this decline is more than compensated by strong demand growth in non-
OECD countries, especially in the transport sector as the number of vehicles and
kilometers travelled increases rapidly in developing countries.
Major global oil trade data is shown in Figure 9. The largest flow of oil (295 Mt)
occurred from Russia to Europe. Imports from other sources are significantly
smaller which highlights Europes dependence on Russian oil. There is some
diversification of world supply since the largest exporter, Saudi Arabia, accounts for
18.7% of total world exports. Nevertheless, the two largest exporters, Saudi Arabia
and Russia, account for 30.7% of exports, which is significant, especially
12
considering that the next largest exporter, Nigeria, provides only 6.2% of exports.
Furthermore, many other countries are already producing and exporting at close to
peak capacity so that Saudi Arabias and Russias market power is significant,
given their relatively low cost and ability to markedly increase production. Thus oil
prices are set as much by politics as by market forces.
Figure 9: Major global oil trade (Mt) in 2013
Source: BP, BP Statistical Review of World Energy 2014, BP. London 2014, p. 19
Overall, the relatively small number of large oil deposits and companies with
the resources and expertise to explore them is the main obstacle to a more
diversified supply of oil.
Strategic Management of Oil Resources

The well-developed worldwide trade in oil has resulted in closely aligned
prices, save for differences arising from transport costs, tariffs and taxes as well
as local government market protection or subsidies. Figure 10 shows historic oil
import prices from 1980 and a forecast until 2040 developed by the International
12
IEA, Key World Energy Statistics 2014. op. cit., p. 11
135
_______________________________________________________________________________
Energy Agency (IEA). The forecast provides three different scenarios that differ
primarily in assumptions about financial incentives to cut greenhouse gas
emissions and develop renewable energy sources.
The data and forecast show how difficult it is to forecast prices since the
aforementioned forecast produced in 2014 using sophisticated modelling with input
data from most oil producing and consuming countries has resulted in a highly
inaccurate prediction even for the first quarter of 2015, when prices slid to under
$60 dollars per barrel and continued to decrease to just over $50 USD/b at the
13
beginning of April 2015.
Figure 10: Historic and forecasted oil import prices for 1980-2040
Source: IEA, WEO 2014, op. cit., p. 49
The difficulties in extrapolating oil prices has led to new approaches such as
14
a stochastic model of the frequency of future oil field discoveries as well as
innovative approaches to price forecasting such as a compressed sensing, artificial
intelligence (AI) based model based on a learning paradigm for crude oil price
15
forecasting. The efficacy of these new methods to deal with relatively high-profile,
16
hard-to-predict, and rare events remains unproven.
Strategic management of oil resources will need to account for changing
market conditions as conventional oil resources become increasingly depleted and
unconventional production increases, with the USA maintaining the majority
of shale oil production in the foreseeable future due to its large, technologically
advanced and mature oil services industry that will take a long time to develop
in other countries.
Technological progress is leading to discoveries and exploration of hitherto
undiscovered or uneconomical, especially unconventional, oil deposits. As
13
Authors note: prices for the beginning of April 2015 are the most current at the time of writing.
14
L. Fievet, Z. Forro, P. Cauwels, D. Sornette, A general improved methodology to forecasting future oil
production: Application to the UK and Norway. Energy 79 (2015), Elsevier, p. 288-297
15
L. Yu, Y. Zhao, L. Tang, A compressed sensing based AI learning paradigm for crude oil price
forecasting. Energy Economics 46 (2014), Elsevier, p. 236-245
16
Here the terms are applied somewhat more loosely than in Talebs Black swan theory that deals with
events beyond the realm of normal expectations in history, but the principle is the same. Compare:
N. N. Taleb, The Black Swan: the impact of the highly improbable (2nd ed.). Penguin. London 2010
136
_______________________________________________________________________________
exploration costs keep rising and there is potential for greater environmental
damage, social costs should be used by governments and corporations to assess
17
and rank alternative oil exploration projects . As national and international laws,
such as EU regulations of the energy sector, push for internalization of external
costs, minimizing social costs per unit of energy will also lead to long-term profit
maximization.
Streszczenie
Pomimo znacznego postpu technologicznego i inwestycji na caym wiecie
dla wykorzystania alternatywnych, szczeglnie odnawialnych, rde energii, ropa
naftowa pozostaje najwikszym rdem energii obecnie stanowi okoo jedn
trzeci wiatowego zuycia energii pierwotnej. Produkcja ropy naftowej nadal
wzrasta, ale jej udzia w zuyciu energii pierwotnej maleje. Ropa nadal utrzymuje
siln dominacj w transporcie, ktra prawdopodobnie utrzyma si do czasu
opracowania i wprowadzenia ekonomicznie konkurencyjnego, alternatywnego
rda energii w napdzaniu znaczcej czci pojazdw drogowych.
W opracowaniu przedstawiono analiz struktury i trendw w poday ropy naftowej
z konwencjonalnych i niekonwencjonalnych rde, popytu, handlu i cen oraz
czynnikw geopolitycznych. Podobnie jak w przypadku gazu ziemnego,
zarzdzanie strategiczne zasobami ropy naftowej powinno uwzgldnia
zmieniajce si warunki rynkowe, szczeglnie postpujce wyczerpywanie si
konwencjonalnych zasobw i wzrost produkcji z niekonwencjonalnych z.
Summary
Despite significant technological progress and worldwide investment
in tapping alternative energy sources, especially renewables, crude oil remains
the worlds largest source of primary energy supply, accounting for about a third
of worldwide primary energy consumption. Oil production continues to increase but
its share of primary energy consumption is decreasing. Oil still maintains a strong
dominance in the transport sector that is expected to stand until an economic,
alternative energy source is implemented for a significant portion of vehicles. This
paper analyses trends in both conventional and unconventional oil supply,
demand, trade, prices and geopolitical factors. Similarly to natural gas exploration,
strategic management of oil resources should account for changing market
conditions as conventional oil resources become increasingly depleted and
production from unconventional sources increases.
Bibliography
1. BP, BP Energy Outlook 2030. London 2013
2. BP, BP Energy Outlook 2035. London 2015
3. BP, BP Statistical Review of World Energy 2014. London 2014
4. Bundesanstalt fr Geowissenschaften und Rohstoffe (BGR), Energy Study
2012 Reserves, Resources and Availability of Energy Resources.
Hannover 2013
17
The author provides a comprehensive proposal on how such costs should be calculated based on the
example of the electric power industry (in:) M.. Michalski, Optymalizacja decyzji inwestycyjnych
w elektroenergetyce. Krakow 2012
137
_______________________________________________________________________________
5. Bundesanstalt fr Geowissenschaften und Rohstoffe (BGR), Energy Study

2014 Reserves, Resources and Availability of Energy Resources.
Hannover 2014
6. Energy Information Administration (EIA), International Energy Outlook
2013. Washington 2013
7. Energy Information Administration (EIA), Technically Recoverable Shale
Oil and Shale Gas Resources: An Assessment of 137 Shale Formations in
41 Countries Outside the United States. EIA. Washington 2013
8. Fievet L., Forro Z., Cauwels P., Sornette D., A general improved
methodology to forecasting future oil production: Application to the UK and
Norway. Energy 79 (2015), Elsevier
9. International Energy Agency (IEA), Key World Energy Statistics 2014.
Paris 2014
10. International Energy Agency (IEA), Oil Information 2014. Paris 2014.
11. International Energy Agency (IEA), World Energy Outlook (WEO) 2014.
Paris 2014
12. Michalski M.., Optymalizacja decyzji inwestycyjnych w elektroenergetyce.
Krakow 2012
13. Taleb N. N., The Black Swan: the impact of the highly improbable (2nd
ed.). London 2010
14. The Economist, Energy prices. Pump aligning; http://www.economist.
com/news/finance-and-economics/21639589-few-countries-are-taking-
advantage-lower-oil-prices-cut-subsidies-pump (access 2015.03.30)
15. The Economist, North Sea oil and gas. Crude realities. http://www.
economist.com/news/britain/21640344-tumbling-oil-price-piles-more-press
ure-sinking-industry-crude-realities (access 14.03.2015)
16. The Economist, Unsustainable energy. Oil companies, http://www.eco
nomist.com/news/business/21623694-price-oil-has-been-tumbling-cost-fi
nding-it-has-not-unsustainable-energy (access 28.03.2015)
17. Yu L., Zhao Y., Tang L., A compressed sensing based AI learning
paradigm for crude oil price forecasting. Energy Economics 46 (2014).
Elsevier
138
_______________________________________________________________________________
139
_______________________________________________________________________________
Magdalena MUSIA-KARG
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
NOWE TECHNOLOGIE W PROCEDURACH WYBORCZYCH.

UWAGI NA TEMAT BEZPIECZESTWA ELEKTRONICZNEGO GOSOWANIA
Technologie informacyjne odgrywaj we wspczesnym wiecie bardzo istotn

rol, przenikajc niemale kady aspekt ycia spoeczestw wikszoci pastw.
Co wicej, nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne tak bardzo
si rozwiny i nadal rozwijaj, e absorbujc du uwag badaczy stay si
popularnym tematem docieka akademickich. Coraz czciej spoeczne
konsekwencje rewolucji informacyjnej zwizane z rozwojem tzw. spoeczestwa
informacyjnego rozwaane i dyskutowane s przez wielu naukowcw.
Dostp do informacji (ktry wspczenie dziki ICT jest zdecydowanie
wikszy i szybszy ni kilkadziesit czy nawet kilkanacie lat wczeniej) nabiera
coraz wikszego znaczenia zarwno w yciu spoecznym, gospodarczym, jak
i w samej polityce. Dowodem tego stanu rzeczy jest m.in. fakt pojawienia si
i uywania takich poj jak: e-society (e-spoeczestwo), e-banking (e-bankowo),
e-services (e-usugi), e-government (e-rzdzenie), e-administration
1
(e-administracja) czy wreszcie e-democracy (e-demokracja).
Rewolucja informacyjna moliwa dziki technologiom informatycznym
umoliwia powielanie i przesyanie wiedzy z atwoci (przy relatywnie mniejszych
kosztach) niewyobraaln dla spoecznoci ludzkich wychowanych w kulturze,
w ktrej informacja bya nierozerwalnie zwizana z nonikiem, na ktrym bya
2
zamieszczona (np. papierem czy tama filmow). Co wicej, wykorzystanie
nowych narzdzi w komunikacji (po zastosowaniu ICT komunikacji
elektronicznej), a take w innych dziedzinach ycia spoecznego jest coraz czciej
poruszane przez naukowcw, publicystw, politykw czy obserwatorw. Jedn
z tych dyskutowanych sfer jest niewtpliwie polityka, czego potwierdzeniem jest
analizowanie np. demokracji w odniesieniu do nowej rzeczywistoci rodowiska
elektronicznych mediw. Std te wykorzystanie pojcia np. e-demokracja, ktra
3
uznawana jest za jeden z nowych sposobw komunikowania si z obywatelami.
Naley zwrci uwag, i w kontekcie szeroko ostatnio dyskutowanego
kryzysu demokracji przedstawicielskiej, zwizanego midzy innymi ze
zmniejszajcym si zaangaowaniem obywateli przede wszystkim w procesy
podejmowania decyzji pastwowych, obserwatorzy ycia spoecznego
i polityczynego zadaj sobie pytanie o rozwizanie tego problemu i polepszenie
stanu wspczesnej demokracji. W obliczu rozwoju nowych technologii, coraz cz-
ciej obserwowa mona tendencje do czenia sfery polityki z dziedzin rozwoju
1
I. Horrocks, L. Pratchett, Democracy and New Technology, Electronic Democracy: Central Themes
and Issues; http://www.clubofamsterdam.com/contentarticles/Democracy%20and%20New %20Techn
ology.pdf (pobrano 12.05.2012 r.); M. Musia-Karg, Elektroniczne referendum w Szwajcarii. Wybrane
kierunki zmian helweckiej demokracji bezporedniej. Pozna 2012
2
P. Gawrysiak, Cyfrowa rewolucja. Rozwj cywilizacji informacyjnej. Warszawa 2008, s. 8-9
3
S. London, Teledemocracy vs. Deliberative Democracy? A Comparative Look at Two Models of Public
Talk, Journal of Interpersonal Computing and Technology. 1995, vol. 3, nr 2, s. 33-34, http://www.
scottlondon.com/reports/tele.html (pobrano 14.03.2015 r.)
140
_______________________________________________________________________________
ICT. Coraz czciej, w coraz wikszej liczbie pastw nie tylko europejskich, ale i na
caym wiecie, pojawiaj si informacje o inicjatywach wprowadzenia
powszechnych elektronicznych form gosowania.
Niniejszy tekst stanowi prb odpowiedzi na pytanie o kwestie bezpieczestwa
w zakresie wdraania systemw gosowania elektronicznego jako dodatkowej
formy gosowania w wyborach czy referendach. Oprcz rozwaa teoretycznych
dotyczcych samego e-gosowania w tekcie zawarto odniesienia zwizane
z najwaniejszymi motywami towarzyszcymi wdraaniu e-voting. Baz
teoretyczn w niniejszym tekcie stanowi koncepcje: elektronicznej demokracji
(jako nowego paradygmatu demokratycznego rzdzenia we wspczesnych
pastwach), a take gosowania wspomaganego przez ICT (jako najwaniejszego
narzdzia e-demokracji).
Wykorzystanie ICT w procesach na rynku politycznym

Wykorzystanie nowoczesnych technologii w sprawowaniu demokratycznej
wadzy stanowi niewtpliwe swoiste novum nie tylko z perspektywy instytucji
politycznych, partii politycznych, politykw czy nawet samych mediw spoecznego
przekazu, ale take z perspektywy elektoratu. Zdawa sobie naley spraw,
i mimo wielu trudnoci technicznych pojawiajcych si w procesie wdraania ICT
w rne dziedziny ycia (w tym i w polityk), ta zmiana jest nieodwracalna, cho
pewnie wspomniane ograniczenia wanie natury technicznej, czy nawet zwizane
4
z mentalnoci czowieka, rozcign prawdopodobnie t rewolucj na dugie lata.
Elektroniczne gosowanie (okrelane jako e-voting) jest jednym z tzw.
alternatywnych sposobw gosowania i stanowi jedno z narzdzi demokracji
5
elektronicznej. E-voting w najprostszym ujciu oznacza gosowanie za pomoc
6
rodkw elektronicznych. Technologiami elektronicznymi wykorzystywanymi
w procesach gosowania s przede wszystkim Internet, telefonia, telewizja,
platformy cyfrowe.
W przyjtym 10 stycznia 2007 r. Stanowisku Stowarzyszenia Internet Society
7
Poland (ISOC) w sprawie gosowania elektronicznego w wyborach powszechnych
zaznaczono, e gosowanie oparte o metody elektroniczne jest pojciem
4
M. Musia-Karg, Elektroniczne referendum w Szwajcarii, op. cit.; M. Musia-Karg, Cisza wyborcza
w dobie Internetu, Przegld Sejmowy, 2013, nr 3, s. 25-42
5
R. Krimmer, E-voting as a New Form of Voting, (w:) A. Balci, C. Can Actan, O. Dalbay (red.),
Explorations in eGovernment & eGovernance. Volume 2: Selected proceedings of the Second
International Conference on eGovernment and eGovernance. Antalya 2010, s. 148; M. Musia-Karg,
E-voting (as a form of E-democracy) in the European Countries (w:) A. Balci, C. Can Actan,
O. Dalbay (red.), Explorations in eGovernment & eGovernance. Volume 2: Selected proceedings of
the Second International Conference on eGovernment and eGovernance. Antalya 2010, s. 156-157
6
A. Kaczmarczyk, R. Czajkowski, E-Gosowanie niezbdny element elektronicznej platformy
do obsugi procedur w demokracji w spoeczestwie informacyjnym. E-vote an essential element
of electronic platform for services for democratic procedures in the Information Society. referat
prezentowany na konferencji Tworzenie mechanizmw i struktur rozwoju elektronicznej gospodarki
w Polsce, Warszawa, 12.06.2001, s. 50. http://www.logistyka.net.pl/images/articles/1375/Ref-Czajko
wski.doc, (pobrano 13.12.2009 r.)
7
Stanowisko Stowarzyszenia Internet Society Poland w sprawie gosowania elektronicznego
w wyborach powszechnych przyjte przez Zarzd Stowarzyszenia 10 stycznia 2007 roku (uchwaa
Zarzdu ISOC Polska nr 2/2007). 11.01.2007, Internet Society Poland, http://www.isoc.org.pl/
200701/wybory (pobrano 12.03.2015 r.)
141
_______________________________________________________________________________
o szerokim znaczeniu, a techniki teleinformatyczne s wykorzystywane w systemie

wyborczym w nastpujcy sposb:
w procesie zbierania, opracowania i wizualizacji wynikw przesyanych
z komisji wyborczych, w ktrych gosy oddaje si tradycyjnie za pomoc
kart do gosowania;
w procesie przyjmowania i zliczania gosw;
w zdalnym gosowaniu przez Internet.
Wykorzystanie narzdzi teleinformatycznych w procedurze przyjmowania czy
liczenia gosw i w zdalnym gosowaniu internetowym okrelane s mianem
e-gosowania.
Schemat nr 1: Formy elektronicznego gosowania
Zgodnie z Zaleceniami Komitetu Ministrw Rady Europy dla pastw

czonkowskich dotyczcymi prawnych, praktycznych standardw gosowania
elektronicznego (Recommendation Rec (2004)11 of the Committee of Ministers to
member states on legal, operational and technical standards for e-voting, adopted
by the Committee of Ministers on 30 September 2004 at the 898th meeting of the
MinistersDeputies), gosowanie elektroniczne moe by podzielone na dwie
gwne kategorie: gosowanie zdalne oraz gosowanie w tzw. kiosku.
Zdalne gosowanie elektroniczne (Remote Electronic Voting) jest gosowaniem
z wykorzystaniem mediw elektronicznych, przy czym akt gosownia moe by
dokonany z dowolnego miejsca. Takie gosowanie polega moe na gosowaniu
przez Internet, wiadomoci tekstowe, interaktywn telewizj cyfrow czy telefony
dotykowe.
142
_______________________________________________________________________________
Gosowanie z kiosku polega na tym, e wyborca w celu zarejestrowania

swojego gosu musi uda si do lokalu wyborczego lub innej wskazanej przez
8
organy wyborcze lokalizacji. Wyborcy oddaj gos elektronicznie czsto
za pomoc ekranw dotykowych. Gosy s zliczane na odrbnych urzdzeniach
znanych jako DRE machines (Direct Recording Electronic machines
elektroniczne maszyny bezporednio rejestrujce/zapisujce), a nastpnie
przekazywane do centralnego rejestru oddanych gosw.
W literaturze specjalistycznej najczciej wskazywane s dwa rodzaje
e-gosowania: gosowanie elektroniczne (e-voting, tzw. e-gosowanie) oraz
gosowanie internetowe (i-voting, tzw. i-gosowanie). E-gosowanie to pojcie
szersze znaczeniowo i zawiera w sobie form gosowania internetowego.
Gosowanie elektroniczne odnosi si take jak ju zostao wczeniej
nadmienione do wykorzystywania w procesie techniki wyborczej m.in.:
9
telewizyjnych platform cyfrowych, telefonii, Internetu.
Gosowanie internetowe natomiast dzieli si na dwie kategorie: gosowanie
w lokalu wyborczym (Internet Voting at the Polling Place) lub gosowanie zdalne
(Remote Internet Voting). W tym pierwszym wyborcy oddaj gos w specjalym
kiosku wyborczym z wykorzystaniem kanau jakim jest Internet. Natomiast Remote
Internet Voting jest zdalnym sposobem oddawania gosu, dziki ktremu wyborca
gosuje bd to z kiosku wyborczego (tyle e znajdujcego si poza lokalem
wyborczym), bd z domowego komputera podczonego do Internetu. Internetem
przesyane s dane do centralnej bazy danych z kadego z wymienionych typw
stanowisk.
Rysunek nr 1: Sposoby gosowania internetowego
rdo: A Comparative Assessment of Electronic Voting; http://www.elections.ca/conte

nt.aspx?section=res&dir=rec/tech/ivote/comp&document=description&lang=e#fg1 (pobrano
11.10.2012 r.)
8
Kiosk Voting, Electronic voting in Ireland. http://evoting.cs.may.ie/Report/node15.html (pobrano
15.09.2012 r.)
9
M. Nowina-Konopka, Elektroniczna urna. http://www.rpo.gov.pl/pliki/12066058070.pdf (pobrano
15.03.2015 r.)
143
_______________________________________________________________________________
Na rysunku przedstawiono wybrane cechy (mocne i sabe strony) trzech

sposobw gosowania przez Internet: gosowania internetowego za pomoc
maszyn do gosowania umiejscowionych w lokalu wyborczym, za pomoc kiosku
wyborczego znajdujcego si poza lokalem wyborczym oraz za pomoc zdalnego
gosowania online (z komputera lub telefonu komrkowego).
Pierwszy sposb gosowania internetowego w lokalu wyborczym
gwarantuje wysoki poziom kontroli, zapewnia duy stopie bezpieczestwa, ale
jednoczenie w porwnaniu do dwch pozostaych gosowa internetowych jest
mniej dostpn metod dla elektoratu (tzn. wyborca, eby zagosowa, musi pj
do konkretnego miejsca przeznaczonego do gosowania). W przypadku zdalnego
gosowania z kiosku wyborczego zapewniony jest umiarkowany poziom kontroli
(mniejszy ni w lokalu wyborczym), wysoki poziom bezpieczestwa, a dodatkowo
kiosk wyborczy jest nieco bardziej dostpny dla przecitnego wyborcy. Zaznaczy
przy tym naley, e sposb ten moe generowa wicej problemw technicznych
w porwnaniu do pierwszego sposobu gosowania internetowego.
Zdalne gosowanie internetowe przeprowadzone za pomoc komputera czy
telefonu komrkowego wydaje si by sposobem mniej naraonym na rnego
rodzaju problemy techniczne (choby z powodu maej liczby uytkownikw
gosowanie z porednictwem komputera czy telefonu przeprowadza zwykle jego
waciciel). Takie gosowanie z perspektywy wyborcy moe by dokonane
o dowolnej porze z dowolnego miejsca (jest zatem o wiele bardziej dostpne dla
wyborcy ni dwa poprzednie sposoby gosowania). Doda warto, e Remote
Internet Voting gwarantuje o wiele niszy poziom kontroli i w tym sposobie nie
mona zapewni bardzo wysokiego poziomu bezpieczestwa to wystpuje na
10
poziomie pomidzy niskim i umiarkowanym.
Rozrniajc midzy formami demokracji przedstawicielskiej i bezporedniej
wymieni mona dwa rodzaje gosowania elektronicznego: elektroniczne
wybory (e-wybory) i elektroniczne referendum (e-referendum). Pod wzgldem
technologicznym ten drugi rodzaj gosowania wydaje si by mniej
skomplikowanym do wprowadzenia gwnie ze wzgldu na zwykle dwie moliwe
odpowiedzi w gosowaniu (Tak lub Nie). W przypadku bowiem wyborw karta
do gosowania jest zwykle bardziej skomplikowana i obszerniejsza co do treci ni
karta referendalna.
Elektroniczne wybory mona zdefiniowa jako wybieranie przedstawicieli na
stanowiska i urzdy publiczne w oparciu o wykorzystanie nowoczesnych
technologii komunikacyjnych i informacyjnych. Referendum elektroniczne
(e-referendum) jest gosowaniem powszechnym w okrelonej sprawie, w ktrym to
gosowaniu obywatele oddaj gosy nie w sposb tradycyjny przy urnach
wyborczych, ale przy uyciu nowoczesnych technologii teleinformatycznych np.
Internetu czy telefonii cyfrowej, a take maszyn do gosowania. Elektroniczne
referendum jest zwykle alternatywn metod gosowania w referendach
tradycyjnych.
W zalenoci od zastosowanych technologii w procedurze gosowania,
referendum moe mie charakter szerszy e-referendum (gosowanie za
porednictwem maszyn do gosowania, telewizji interaktywnej, krtkiej wiadomoci
10
A Comparative Assessment of Electronic Voting. http://www.elections.ca/content.aspx?section=res&
dir=rec/tech/ivote/comp&document=description&lang=e#fg1 (pobrano 11.10.2012 r.)
144
_______________________________________________________________________________
tekstowej SMS czy internetowego serwisu wyborczego). Natomiast gdy mowa

o referendum wspomaganym Internetem wwczas takie gosowanie ma
charakter wszy i nazywane jest i-referendum. I-referendum, jak wynika ze
schematu, moe by zdalne oparte na tzw. Remote Internet Voting lub te
przeprowadzane w lokalu wyborczym, gdzie maszyny do gosowania podczone
s do Internetu (co pomaga zlicza gosy i przesya je do centralnej komisji
wyborczej).
Odnoszc si do kwestii bezpieczestwa e-gosowania, naley poruszy
temat jego organizacji. Proces gosowania elektronicznego mona podzieli na
sze kluczowych faz.
Pierwsza rejestracja wyborcw polega na okreleniu wyborcw, ktrzy
maj prawo zadecydowania za pomoc systemu gosowania elektronicznego
i przekazania wskazanym wyborcom danych uwierzytelniajcych potrzebnych do
zalogowania si do systemu e-voting.
Druga faza ma na celu zweryfikowanie, czy osoba logujca si posiada prawo
dostpu do systemu oraz czy ma prawo gosowa. W trzeciej fazie uprawniony
wyborca oddaje gos, a system e-voting ten gos zapisuje.
Schemat nr 2: Fazy e-gosowania
rdo: T. Mgi, Practical Security Analysis of E-voting Systems, Master Thesis,

Tallin 2007,.
rdo: T. Mgi, Practical Security Analysis of E-voting Systems. Master Thesis. Tallin
2007, s. 16
W kolejnym etapie wszystkie gosy s odpowiednio posortowane

i przygotowywane do procesu liczenia. W fazie liczenia oddanych gosw s one
odszyfrowywane, a nastpnie ostatecznie przeliczane i zestawiane. Audyt ma
suy sprawdzeniu, czy oddane gosy s uwzgldniane w ostatecznych
11
zestawieniach wynikw i wskanikw gosowania.
Oczywicie, na schemacie tylko w skrcie i w duym uoglnieniu
przedstawiono wybrane wydaje si najwaniejsze fazy e-gosowania.
Zaznaczy jednak naley, i wyrnia si inne, porednie fazy, ktre ze wzgldu
na fakt, i praca nie ma charakteru analizy systemw e-voting pod ktem
technicznym, nie zostay uwzgldnione. Warto przynajmniej wymieni kilka
przykadowych etapw e-voting takich, jak: rejestracja list kandydatw,
przygotowanie rejestru uprawnionych do e-gosowania, zapisywanie danych
i archiwizacja systemu.
Znaczenie kadej ze wskazanych faz elektronicznego gosowania jest bardzo
istotne z punktu widzenia wiarygodnoci caego systemu. Dlatego te na kadym
etapie e-gosowania zagwarantowane powinno by bezpieczestwo
12
i prawidowe dziaanie caego systemu e-voting.
11
T. Mgi, Practical Security Analysis of E-voting Systems. Master Thesis. Tallin 2007, s. 16
12
Ibidem
145
_______________________________________________________________________________
E-gosowanie a kwestie bezpieczestwa argumenty za i przeciw

e-voting
Rozwaania nad zagadnieniem wdraania e-gosowania prowadz do analizy
motyww i potencjalnych korzyci, ktrymi kieruj si trzy wedug Roberta
Krimmera najwaniejsze grupy beneficjentw tego narzdzia: wyborcy,
13
administracja i politycy.
Ze strony wyborcw najkorzystniejsz zmian, jak moe przynie
gosowanie elektroniczne jest zwikszenie ich mobilnoci. Elektroniczny system
gosowania umoliwia bowiem oddanie gosu w dowolnym miejscu i w dowolnym
czasie (w granicach okrelonych prawem) nawet pozostajc poza miejscem
swojego zamieszkania. Ponadto dziki nowym technologiom zwiksza si komfort
oddawania gosw wyborca ju nie musi wychodzi z domu do lokalu
wyborczego. Gosowanie elektroniczne (szczeglnie internetowe) przynosi take
korzyci osobom niepenosprawnym, ktre czsto maj trudnoci z dotarciem do
lokali wyborczych. Dziki e-gosowaniu osoby z orzeczonym stopniem
niepenosprawnoci nie musz ju wkada wysiku, by np. zorganizowa sobie
transport do lokalu wyborczego, a majc dostp do komputera z Internetem bez
opuszczania miejsca swojego zamieszkania mog uczestniczy w gosowaniu.
Z punktu widzenia administracji gosowanie elektroniczne ma potencja
przyspieszy oraz zwikszy dokadno przeliczania oddanych w wyborach czy
referendach gosw. W tym kontekcie zwraca si przede wszystkim uwag na
wyeliminowanie prawdopodobiestwa popenienia bdu przez urzdnikw
wyborczych. Ponadto wprowadzenie elektronicznego systemu rejestru wyborcw
mogoby wyeliminowa zdarzajce si czasami przypadki wielokrotnego
gosowania, a w pastwach, gdzie jeszcze nie wprowadzono e-gosowania
(np. RIV), elektroniczny centralny rejestr wyborcw mgby by zapewne
14
pierwszym etapem na drodze do wprowadzenia i-voting.
E-gosowanie oparte na elektronicznym centralnym rejestrze wyborcw moe
przyczyni si do redukcji kosztw zwizanych z organizacj wyborw czy
referendw. Argument ten jest uzasadniany tym, e przy okazji e-gosowania nie
ma potrzeby angaowania do pracy w lokalach wyborczych duej liczby
urzdnikw wyborczych, ktrzy s niezbdni, gdy wybory organizowane s
tradycyjnie (przy urnach wyborczych). Jeli chodzi o koszty zwizane
z wdroeniem e-voting, to jak ju wspomniano powyej, opracowanie,
przygotowanie i samo wdroenie systemu elektronicznego gosowania w krtkiej
perspektywie czasu wie si z wysokimi kosztami, ktre jak jednak argumentuj
zwolennicy e-gosowania bd znacznie mniejsze w dugim okresie czasu.
Rwnie politycy upatruj wielu korzyci we droeniu systemw e-voting.
Chodzi tu np. o zmian w percepcji konkretnych politykw czy ugrupowa:
ci bowiem, ktrzy popieraj rozwj technologiczny i wprowadzanie nowinek
technologicznych by udogodni wiele procedur obywatelom postrzegani s jako
bardziej otwarci, przyjani i innowacyjni. W ten sposb partie polityczne mog
kierowa swoje dziaania na pozyskanie szerszego elektoratu np. wyborcw
z najmodszych grup wiekowych. Prcz tego, politycy zdaj sobie wietnie spraw,
13
R. Krimmer, E-Voting in Austria. Current Status in and around Austria. 11 marca 2010 r., IECEG
Conference, Belek. Turcja
14
A. Rakowska, M. Rulka, Centralny elektroniczny rejestr wyborcw podstaw reform prawa
wyborczego. Warszawa 2011, s. 14
146
_______________________________________________________________________________
e elektroniczne systemy gosowania przykadaj si na szybszy dostp

do informacji na temat zwycizcy wyborw, a przez to i stwarzaj szans
na szybsze tworzenie koalicji itd. Dodatkowo, klasa polityczna jest wiadoma tego,
e e-gosowanie ma potencja przyczynienia si do wzrostu frekwencji wyborczej,
od ktrej zalee moe podzia mandatw w parlamencie. Wiksza frekwencja
poprawi moe wynik wyborczy jednej, a jednoczenie moe by niekorzystna
15
dla innych ugrupowa.
Podsumowujc, warto zauway, e wykorzystanie ICT w procedurach
gosowania niesie za sob przede wszystkim eliminacj barier zwizanych
z rzeczywistym oddaleniem wyborcw od lokali wyborczych, a take wiele uatwie
zarwno dla administracji, jak i politykw, ktrzy wydaj si mie wiadomo, e
e-voting moe przynie im dodatkowy kapita wyborczy. Dlatego te przyjo si
stwierdzenie, e wykorzystanie nowych metod w sprawowaniu demokratycznej
wadzy szczeglnie w procesie gosowania stanowi swoist rewolucj.
Wprowadzenie nowych form demokratycznych procedur wywouje dyskusj
na temat sabych stron e-gosowania. Cho powszechnie stosuje si nowoczesne
technologie w biznesie, handlu, administracji czy nauce, niektrzy politycy,
eksperci i naukowcy s nadal powcigliwi jeli chodzi o wykorzystanie technologii
informacyjnych i komunikacyjnych w procedurach gosowania. Potwierdzeniem
tego stanu rzeczy jest m.in. fakt, e wiele pastw wyrazio zaniepokojenie, i
gosowanie elektroniczne moe doprowadzi do masowych oszustw wyborczych.
Takie wtpliwoci byy wynikiem m.in. analiz tzw. Raportu Zettera (Kim Zetter jest
dziennikarzem czasopisma Wired), ktry po wyborach 2006 r. zoy
w amerykaskiej komisji wyborczej wniosek z prob o informacje o konkretnych
problemach, jakie wystpiy w trakcie wyborw. Zetter zebra ponad 150
przypadkw zgoszenia konkretnych problemw w tylko jednym hrabstwie
Sarasota na Florydzie. Raport Zettera zawiera bardzo szczegowe informacje
m.in. o numerach seryjnych konkretnych komputerw wyborczych, nazwiska
czonkw komisji, opis problemu oraz co istotne liczb gosw straconych
w wyniku awarii Z zestawienia wynika, e awarie komputerw wyborczych byy
nagminne i prowadziy do gubienia gosw bd rejestrowania gosw niewanych
[co wpywao w oczywisty sposb na wyniki wyborw M. M.-K.] () Poza tymi
typowo komputerowymi problemami wyborcy zgosili szereg problemw
budzcych wtpliwoci co do uczciwoci gosowania: wyborca gosowa na
kandydata A, na ekranie podsumowujcym wyskakuje kandydat B; niezalenie od
oddanego gosu na ekranie cigle wyskakuje tylko kandydat A; na ekranie
podsumowujcym gos widnieje jako niewany (nie wybrano adnego
.16
kandydata), pomimo e wyborca twierdzi e wybra kandydata A lub B
17
Kolejny problem zwizany jest z przejrzystoci procesu wyborczego.
Elektroniczny system gosowania jest czasem nazywany czarn skrzynk
ze wzgldu na to, e wyborcy, kandydaci, a nawet urzdnicy nie wiedz, jak
naprawd funkcjonuj maszyny do gosowania, a jedynie niewielka grupa
specjalistw (administrator systemw) i inni eksperci maj pojcie o tym, jak
15
R. Krimmer: E-Voting in Austria, op. cit.
16
P. Krawczyk, E-voting: omwienie raportu Zettera. IPsec.pl, http://ipsec.pl/e-voting%3A-om%C3%
B3wienie-raportu-zettera.html (pobrano 7.10.2012 r.)
17
J. Gerlach, U. Gasser, Three Case Studies from Switzerland: E-Voting, Berkman Center Research
Publication. 2009, nr 03.1/, s. 5
147
_______________________________________________________________________________
technicznie odbywa si gosowanie oraz jak prowadzone jest liczenie gosw.

W tym miejscu nadmieni warto, e wtpliwoci te s w duej mierze oparte na
dowiadczeniach np. Wielkiej Brytanii, gdzie 29 stycznia 2007 r. opublikowano
raport dotyczcy brytyjskich pilotaowych gosowa elektronicznych prowadzonych
18
w Anglii, Walii i Szkocji od roku 2000. W raporcie komisji wyborczej okrelono
19
ryzyka zwizane z e-gosowaniem jako znaczne i nieakceptowane,
rekomendujc rwnoczenie zatrzymanie projektw pilotaowych dopki nie
zostanie wypracowana spjna strategia okrelajca co waciwie takie gosowanie
20
ma da.
Dodatkowo, bardzo wanym argumentem przeciwko e-gosowaniu jest obawa,
e e-voting moe podzieli spoeczestwo na dwie czci: tych, ktrzy maj dostp
do Internetu oraz tych, ktrzy z niego nie korzystaj gwnie ze wzgldu na brak
dostpu. To z kolei moe spowodowa powstanie cyfrowej przepaci (cyfrowy
21
podzia digital divide) i stanowi moe wany problem, ktry przeoy si na
zwikszenie dysproporcji spoecznych w wielu regionach geograficznych.
Innym wanym wskazywanym problemem jest identyfikacja wyborcw.
Z jednej strony naley przyzna, e haso i podpis elektroniczny mog by
pomocne na etapie gosowania, ale z drugiej strony naley by wiadomym,
i dane te mog by niekoniecznie wykorzystane przez wyborc, ktremu zostay
przypisane. Elektroniczne systemy gosowania naraone s ponadto na wiele
problemw technicznych. Gosowania oparte na ICT mog by przedmiotem
atakw (np. z komputerw prywatnych), ktre z kolei mog doprowadzi do
istotnych zakce procesu gosowania. Dlatego te serwery, systemy, komputery
czy kioski do gosowania powinny by zabezpieczone na tyle, aby nie mogy by
naruszone lub zainfekowane wirusami.
O cechach bezpieczestwa systemw gosowania elektronicznego pisze
Micha Rajkowski, ktry zwraca uwag na kilkanacie, wanych jego zdaniem,
elementw:
prywatno (privacy) oddany gos musi pozosta tajemnic, tak
by wyborcy mogli wyraa swoj wol bez obawy o bycie zastraszonym;
dokadno (accuracy) wyniki wyborw musz dokadnie odzwierciedla
wybr dokonany przez gosujcych;
brak pokwitowania (receipt-freeness) oznacza brak moliwoci,
by gosujcy by w stanie uzyska/stworzy potwierdzenie, wskazujce
w jaki sposb gos zosta oddany; cecha ta ma na celu zapobieganie
sprzeday/kupowaniu gosw;
18
cznie takich gosowa pilotaowych byo 158 w ramach szeciu procedur wyborczych, poczwszy
od wyborw samorzdowych w 2000 r., przez wybory do parlamentu i Europarlamentu i skoczywszy
na wyborach samorzdowych w 2007 r.; P. Krawczyk, Brytyjski raport o e-votingu. IPsec.pl,
http://ipsec.pl/brytyjski-raport-o-e-votingu.html (pobrano 10.10.2012 r.)
19
May 2007 pilot scheme. The Electoral Commission, http://www.electoralcommission.org.uk/ele
ctions/modernising_elections/May2007 (pobrano 9.10.2012 r.)
20
S.J. Murdoch, Electoral Commission releases e-voting and e-counting reports, 2.08.2007, Light Blue
Touchpaper, http://www.lightbluetouchpaper.org/2007/08/02/electoral-commission-releases-e-voting-a
nd-e-counting-reports/ (pobrano 15.03.2015 r.); P. Krawczyk, Brytyjski raport, op. cit.
21
O zjawisku digital divide pisze Pippa Morris w pracy: Digital Divide. Civic Engagement, Information
Poverty, and the Internet Worldwide. Cambridge 2001
148
_______________________________________________________________________________
kwalifikowalno (eligibility) tylko gosujcy posiadajcy prawa wyborcze

mog gosowa, wszystkie gosy oddane przez osoby nieuprawnione nie
s brane pod uwag;
brak reutylizacji (un-reusability) kada uprawniona do gosowania osoba
moe odda tylko jeden poprawny gos, tak by kady wyborca posiada
jednakowy (czstkowy) wpyw na kocowy wynik wyborw;
uczciwo (fairness) adne czciowe wyniki nie s prezentowane przed
oficjalnym zakoczeniem wyborw;
rzetelno (robustness) system pozostaje bezpieczny nawet wtedy, gdy
wystpuj pewne zakcenia/awarie (oczywicie tylko do pewnego
stopnia), niezalenie od ich rda (gosujcy, administracja czy czynniki
zewntrzne);
cakowito (completeness) wszystkie poprawnie oddane gosy musz
zosta poprawnie zliczone;
solidno (soudness) odporno na bdy/zakcenia przykadem moe
by zabezpieczenie systemu, by nieuczciwy gosujcy nie mg przerwa
procesu gosowania;
nienaruszalno (inalterability) po oddaniu gosu przez gosujcego nie
ma moliwo jego zmiany ani przez gosujcego, ani przez nikogo innego
(zarwno z, jak i spoza systemu);
osobista weryfikowalno (personal verifiability) musi istnie moliwo
sprawdzenia, czy wynik gosowania jest poprawny i czy kto niepowoany
nie wpyn na niego podczas trwania wyborw; wyborca musi mie
moliwo sprawdzenia, czy jego gos zosta poprawnie oddany;
powszechna weryfikowalno (universal verifiability) podobnie jak
w przypadku wyej, z t rnic, e kady ma moliwo sprawdzenia
poprawnoci wyborw;
bezsporno (dispute-freeness) fakt, e uczestnicy gosowania
(gosujcy/administracja) postpuj zgodnie z protokoem gosowania
moe by publicznie potwierdzony (w dowolnej fazie wyborw) przez
dowoln osob (z i spoza systemu);
nieprzymuszalno (incoercibilty) nie moe istnie moliwo zmuszenia
do oddawania gosu wbrew woli czy przekonaniu osoby uprawnionej do
22
gosowania.
W kontekcie sabych stron e-gosowania i rnych urzdze
wykorzystywanych w gosowaniu, zauway naley, e w praktyce stosowania
maszyn do gosowania (komputerw wyborczych) pojawi si mog nastpujce
trudnoci:
po pierwsze, niezdefiniowany poziom bezpieczestwa komputerw
wyborczych () opartych przewanie o systemy operacyjne oglnego
przeznaczenia (np. Microsoft Windows) i specjalizowane oprogramowanie,
niepoddawane jednak niezalenej certyfikacji bezpieczestwa
wedug uznanych norm (Common Criteria), co nie daje gwarancji
23
uczciwoci gosowania;
22
M. Rajkowski, System gosowania elektronicznego. http://cygnus.tele.pw.edu.pl/~zkotulsk/seminarium
/System_glosowania.pdf (pobrano 15.03.2015 r.)
23
P. Krawczyk, E-voting gosowanie, op. cit.
149
_______________________________________________________________________________
po drugie, problemy z uruchamianiem oraz stabilnoci komputerw

wyborczych, co przy cile okrelonym czasie prowadzenia wyborw moe
przeoy si na brak moliwoci zagosowania przez znaczn cz
wyborcw (takie problemy wystpoway m.in. w amerykaskich wyborach
roku 2006);
po trzecie, bardzo wysoki koszt zakupu maszyn do gosowania (co jest
szczeglnie istotnym argumentem w pocztkowym okresie wdraania
e-gosowania). W porwnaniu z tradycyjnym gosowaniem (na karcie
wyborczej w lokalu wyborczym) koszt takiego e-gosowania jest bardzo
duy. Jak zaznacza Piotr Krawczyk, ten koszt jest szczeglnie odczuwalny,
przy koniecznoci zakupu kilku komputerw na kad komisj i przy
niskiej amortyzacji (uywane co kilka lat, plus koszty skadowania
24
w tym czasie).
Natomiast w przypadku gosowania internetowego pojawiaj si problemy
innego rodzaju. Wymieni tu naley przede wszystkim:
potrzeb zagwarantowania silnego i jednoznacznego potwierdzenia
tosamoci, np. za pomoc podpisu kwalifikowanego. Z tym jednak wie
si zdecydowanie mniejsza dostpno takiej procedury wyborczej ze
wzgldu na mae rozpowszechnienie takiego sposobu potwierdzania
tosamoci, a take ze wzgldu na wysoki koszt wdroenia takiego
rozwizania;
brak gwarancji anonimowoci, ktra stoi w sprzecznoci z wymaganiem
silnego uwierzytelnienia (anonymizacj gosw prowadzi jedynie system
centralny, pozostajcy w przeciwiestwie do niepodpisanej karty
25
wyborczej poza kontrol wyborcy).
Doda naley, i zarwno w przypadku gosowania za pomoc maszyn do
gosowania, jak i gosowania online zmniejsza si take transparentno
i audytowalno procedury wyborczej. Wynika to z faktu, e czonkowie komisji
wyborczej i mowie zaufania nie maj bezporedniego wgldu w proces zliczania
gosw, ktry odbywa si w systemie stanowicym z ich punktu widzenia czarn
skrzynk. Aby zminimalizowa te problemy proponowane s rne systemy
e-votingu, czcego komputerowe zliczanie gosw z papierowym potwierdzeniem
26
oddania gosu (np. Punchscan) oraz wykorzystujce zaawansowane techniki
27
kryptograficzne, nie rozwizuj one jednak wszystkich wymienionych problemw.
24
P. Krawczyk, E-voting: omwienie, op. cit.
25
Ibidem
26
System Punchscan to zdaniem P. Krawczyka wygodny i bezpieczny system gosowania
wspomaganego elektronicznie (nie jest to gosowanie internetowe), ktry ma wyeliminowa znane
saboci i luki w komputerach do gosowania stosowanych dotychczas w niektrych pastwach
zachodnich. W systemie Punchscan wyborca otrzymuje zoon z dwch sklejonych stron kart do
gosowania, na ktrej flamastrem zaznacza nazwiska swoich kandydatw. Poniewa w grnej kartce
s dziurki, wic zaznaczone kropki przebijaj na drug kartk. Po oddaniu gosu wyborca rozdziela
kartki i doln wkada do skanera, ktry zapisuje jego preferencje. Grna kartka jest niszczona.
Poniewa na symbole na dolnej kartce nie s powizane z adnymi nazwiskami, chroniona jest
tajno gosowania oraz nie ma moliwoci sprzeday gosw, P. Krawczyk, Nowoci w e-votingu.
30.07.2007, SecurityStandard.pl. Kravietz. Blog Pawa Krawczyka o bezpieczestwie IT, http://blog.
securitystandard.pl/news/118832.html (pobrano 9.08.2012 r.)
27
P. Krawczyk, E-voting: omwienie, op. cit.
150
_______________________________________________________________________________
Analizujc literatur powicon elektronicznemu gosowaniu mona wskaza

najczciej pojawiajce si sabe strony e-voting. Wikszo ze wskazywanych
cech zostaa ujta w tabeli nr 1.
Tabela nr 1: Sabe strony elektronicznego gosowania
sabe strony elektronicznego gosowania

brak przejrzystoci;
ograniczona otwarto i zrozumienie systemu dla niespecjalistw;
brak uzgodnionych standardw dla systemw e-gosowania;
moliwo naruszenia tajnoci gosowania, zwaszcza w systemach, w ktrych
odbywa si zarwno uwierzytelnianie wyborcw i gosowanie;
ryzyko manipulacji przez tzw. insiderw (administratorw, obsug systemw) z
szerszym dostpem do systemu lub przez hakerw z zewntrz;
zwikszone koszty zarwno w przypadku zakupu, jak i utrzymania systemu e-
gosowania;
zwikszone wymogi bezpieczestwa jeli chodzi o ochron systemu gosowania
w czasie i midzy wyborami, w tym podczas transportu, skadowania i konserwacji;
zmniejszony poziom kontroli przez administracj wyborcz;
ograniczone moliwoci ponownego liczenia gosw;
potrzebne dodatkowe kampanie edukujce wyborw;
moliwy konflikt z istniejcymi przepisami prawnymi;
moliwy brak zaufania wyborcw wobec wyborw elektronicznych, co jest skutkiem
wskazanych powyej sabych stron.
rdo: Introducing Electronic Voting: Essential Considerations, Policy Paper,
International Institute for Democracy and Electoral Assistance. December 2011, s. 8-9
Analizujc motywy wprowadzenia elektronicznego gosowania w wielu

pastwach Europy i wiata wida, e znaczna cze argumentw powtarza si
w dyskusjach nad tym zagadnieniem. Do najczciej podawanych motyww
zaliczane s: zwikszenie mobilnoci wyborcw, umoliwienie uczestnictwa
w wyborach wyborcom przebywajcym poza granicami kraju, zwikszenie
frekwencji wyborczej poprzez dostarczenie dodatkowej platformy do gosowania,
poszerzenie dostpu do procedur demokratycznych obywatelom starszym, chorym
i niepenosprawnym, zmniejszenie kosztw wyborw, dostarczenie wynikw
28
wyborw w sposb niezaleny i o wiele szybszy.
Uwzgldniajc wycznie niektre argumenty przeciwnikw e-gosowania,
w wielu pastwach (mimo duego zainteresowania t form uczestnictwa
wyborczego) zrezygnowano z wdraania systemw e-voting, utrzymujc m.in., e
jest ono zbyt ryzykowne dla przebiegu wyborw. Inne pastwa z kolei wydaj si
nie uznawa zalet gosowania elektronicznego w porwnaniu do tradycyjnej formy
oddawania gosw lub te utrzymuj, e stan zasigu infrastruktury internetowej
uniemoliwia im wdraania takiego typu rozwiza.
Podsumowanie
W kontekcie wpywu nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych
na ycie polityczne naley pamita, i wykorzystanie ICT niesie za sob jedn
28
M. Remmert, Towards European Standards on Electronic Voting. (w:) A. Prossner, R. Krimmer (red.),
Proceedings of the 1st ESF TED Workshop on Electronic Voting. GI LNI P-47. Bregenz 2004, s. 13-16
151
_______________________________________________________________________________
z najbardziej docenianych zalet: zniesienie barier zwizanych z rzeczywistym

oddaleniem wyborcw od tych, ktrzy rzdz lub reprezentuj rzdzcych. Dlatego
te przyjo si stwierdzenie, e wykorzystanie nowych metod w sprawowaniu
demokratycznej wadzy szczeglnie w procesie gosowania stanowi bez
wtpienia istotn jakociow zmian.
E-gosowanie, ktre w ostatnich latach jest coraz bardziej popularne
29 30
w rnych pastwach (np. Estonia, Szwajcaria i in.), co te znajduje
potwierdzenie w coraz wikszej liczbie projektw pilotaowych czy inicjatyw
zwizanych z e-voting. Mimo stale istniejcych problemw technicznych
zwizanych na przykad z zapewnieniem bezpieczestwa wyborw wielorakie
korzyci (dla rnych grup: wyborcw, politykw, administracji), a take pozytywne
dowiadczenia wielu pastw mog okaza si powanym bodcem
do wprowadzanie e-voting nie tylko w Europie, ale i w innych pastwach wiata.
Pamita jednak naley o tym, by przy rozwaaniu wdroenia e-gosowanie
rzdzcy i urzdnicy brali pod uwag sabe strony e-voting, zwizane przede
wszystkim z bezpieczestwem zarwno procedury oddawania, jak i liczenia gosw
w wyborach i referendach. Dlatego te za opini Internet Society Poland warto
zwrci uwag, i nienaruszalnymi, koniecznymi warunkami obowizujcymi przy
jakichkolwiek przyszych zmianach w procedurach wyborczych powinny by:
anonimowo, tajno, niemono sprzeday gosu, prawidowo wynikw oraz
31
weryfikowalno wynikw przez wyborc.
Mimo wspomnianych powyej trudnoci z e-gosowaniem, stale wzrasta liczba
pastw zainteresowanych implementacj tego rozwizania. Dobre praktyki np.
Estonii czy Szwajcarii (gdzie wdroono systemy e-votig) bd zapewne stanowi
wzorce dla pastw planujcych wprowadzi ten alternatywny sposb uczestnictwa
w wyborach. W procesie wprowadzanie systemw e-gosowania w ycie winno si
pamita o tym, by korzysta nie tylko z tych dobrych, ale i trudnych dowiadcze,
a take z aktualnego stanu wiedzy i zagroe sygnalizowanych przez naukowcw
w tym zakresie.
Streszczenie
Niniejszy tekst stanowi prb odpowiedzi na pytanie o kwestie
bezpieczestwa w zakresie wdraania gosowania elektronicznego jako
dodatkowej formy gosowania w wyborach czy referendach. Oprcz rozwaa
teoretycznych dotyczcych samego e-gosowania w tekcie zawarto
odniesienia zwizane z najwaniejszymi motywami towarzyszcymi wdraaniu
e-voting. Baz teoretyczn w niniejszym tekcie stanowi koncepcje:
elektronicznej demokracji (jako nowego paradygmatu demokratycznego rzdzenia
we wspczesnych pastwach), a take gosowania wspomaganego przez ICT
(jako najwaniejszego narzdzia e-demokracji).
29
M. Musia-Karg, The Theory and Practice of Online Voting. The Case of Estonia (selected issues).
Athenaeum. Polish Political Science Studies. 2011, nr 29, s. 180-198; M. Musia-Karg, Internetowe
gosowanie w E-stonii na przykadzie wyborw w latach 2005- 2009, Przegld Politologiczny. 2011,
nr 3, s. 99-118
30
M. Musia-Karg, Is Electronic Voting a Panacea for a Low Turnout? Examples of Estonian e-Elections
and Swiss e-Referendums, Polish Political Science Yearbook, 2012, s. 428-443; M. Musia-Karg,
Elektroniczne referendum w Szwajcarii, op. cit.
31
Stanowisko Stowarzyszenia Internet Society Poland w sprawie gosowania, op. cit.
152
_______________________________________________________________________________
Summary
This paper is an attempt of answering the question about safety of electronic
voting as an additional form of participation in elections or in referendums.
In addition to theoretical considerations concerning e-voting the author decided
to refer to most important motives of implementation of e-voting. A theoretical basis
for the considerations are the concepts of electronic democracy (as a new
paradigm of democratic governance in modern countries), and concepts of voting
assisted by the ICT (as the most important tool of e-democracy).
Bibliografia
1. A Comparative Assessment of Electronic Voting; http://www.electio
ns.ca/content.aspx?section=res&dir=rec/tech/ivote/comp&document=descr
iption&lang=e#fg1, (pobrano 11.10.2012 r.)
2. Horrocks I., Pratchett L., Democracy and New Technology, Electronic
Democracy: Central Themes and Issues; http://www.clubofamsterdam.
com/contentarticles/Democracy%20and%20New%20Technology.pdf
(pobrano 12.05.2012 r.)
3. Gawrysiak P., Cyfrowa rewolucja. Rozwj cywilizacji informacyjnej.
Warszawa 2008
4. London S., Teledemocracy vs. Deliberative Democracy? A Comparative
Look at Two Models of Public Talk, Journal of Interpersonal Computing
and Technology. 1995, vol. 3, nr 2; http://www.scottlondon.com/reports/
tele.html, (pobrano 14.03.2015 r.)
5. Gerlach J., Gasser U., Three Case Studies from Switzerland: E-Voting.
Berkman Center Research Publication. 2009, nr 03.1
6. Kaczmarczyk A., Czajkowski R., E-Gosowanie niezbdny element
elektronicznej platformy do obsugi procedur w demokracji
w spoeczestwie informacyjnym. E-vote an essential element
of electronic platform for services for democratic procedures in the
Information Society. Referat prezentowany na konferencji Tworzenie
mechanizmw i struktur rozwoju elektronicznej gospodarki w Polsce,
Warszawa, 12.06.2001, http://www.logistyka.net.pl/images/articles/1375/
Ref-Czajkowski.doc (pobrano 13.12.2009 r.)
7. Kiosk Voting, Electronic voting in Ireland. http://evoting.cs.may.ie/Re
port/node15.html (pobrano 15.09.2012 r.)
8. Krawczyk P., Brytyjski raport o e-votingu. IPsec.pl, http://ipsec.pl/brytyjski-
raport-o-e-votingu.html (pobrano 10.10.2012 r.)
9. Krawczyk P, E-voting: omwienie raportu Zettera. IPsec.pl, http://ipsec.pl/e
-voting%3A-om%C3%B3wienie-raportu-zettera.html (pobrano 7.10.2012 r.)
10. Krawczyk P., Nowoci w e-votingu. 30.07.2007, SecurityStandard.pl.
Kravietz. Blog Pawa Krawczyka o bezpieczestwie IT. http://blog.security
standard.pl/news/118832.html (pobrano 9.08.2012 r.)
11. Krimmer R., E-voting as a New Form of Voting. (w:) A. Balci, C. Can Actan,
O. Dalbay (red.), Explorations in eGovernment & eGovernance. Volume
2: Selected proceedings of the Second International Conference
on eGovernment and eGovernance. Antalya 2010
12. Krimmer R., E-Voting in Austria. Current Status in and around Austria.
11 marca 2010 r., IECEG Conference, Belek, Turcja
153
_______________________________________________________________________________
13. May 2007 pilot scheme. The Electoral Commission, http://www.electoral

commission.org.uk/elections/modernising_elections/May2007 (pobrano
9.10.2012 r.)
14. Mgi T., Practical Security Analysis of E-voting Systems. Master Thesis.
Tallin 2007
15. Murdoch S.J., Electoral Commission releases e-voting and e-counting
reports. 2.08.2007, Light Blue Touchpaper, http://www.lightbluetouchpaper.
org/2007/08/02/electoral-commission-releases-e-voting-and-e-counting-
reports/ (pobrano 15.03.2015 r.)
16. Musia-Karg M., Cisza wyborcza w dobie Internetu, Przegld Sejmowy.
2013, nr 3
17. Musia-Karg M., Elektroniczne referendum w Szwajcarii. Wybrane kierunki
zmian helweckiej demokracji bezporedniej. Pozna 2012
18. Musia-Karg M., E-voting (as a form of E-democracy) in the European
Countries. (w:) A. Balci, C. Can Actan, O. Dalbay (red.), Explorations in
eGovernment & eGovernance. Volume 2: Selected proceedings of the
Second International Conference on eGovernment and eGovernance.
Antalya 2010
19. Musia-Karg M., Is Electronic Voting a Panacea for a Low Turnout?
Examples of Estonian e-Elections and Swiss e-Referendums, Polish
Political Science Yearbook, 2012
20. Musia-Karg M., Internetowe gosowanie w E-stonii na przykadzie
wyborw w latach 2005- 2009, Przegld Politologiczny. 2011, nr 3
21. Musia-Karg M., The Theory and Practice of Online Voting. The Case
of Estonia (selected issues), Athenaeum. Polish Political Science
Studies. 2011, nr 29
22. Norris P., Digital Divide. Civic Engagement, Information Poverty, and the
Internet Worldwide. Cambridge 2001
23. Nowina-Konopka M., Elektroniczna urna, http://www.rpo.gov.pl/pliki/120
66058070.pdf (pobrano 15.03.2015 r.)
24. Rajkowski M., System gosowania elektronicznego, http://cygnus.tele.pw.e
du.pl/~zkotulsk/seminarium/System_glosowania.pdf (pobrano 15.03.2015 r.)
25. Rakowska A., Rulka M., Centralny elektroniczny rejestr wyborcw
podstaw reform prawa wyborczego. Warszawa 2011
26. Remmert M., Towards European Standards on Electronic Voting. (w:)
st
A. Prossner, R. Krimmer (red.), Proceedings of the 1 ESF TED Workshop
on Electronic Voting. GI LNI P-47. Bregenz 2004
27. Stanowisko Stowarzyszenia Internet Society Poland w sprawie gosowania
elektronicznego w wyborach powszechnych przyjte przez Zarzd
Stowarzyszenia 10 stycznia 2007 roku (uchwaa Zarzdu ISOC Polska
nr 2/2007). 11.01.2007, Internet Society Poland, http://www.isoc.org.pl/
200701/wybory (pobrano 12.03.2015 r.)
154
_______________________________________________________________________________
155
_______________________________________________________________________________
ZARZDZANIE
156
_______________________________________________________________________________
157
_______________________________________________________________________________
Piotr KWIATKIEWICZ
Wydzia Logistyki
GENOCYD 1915-1917 A JEGO WSPCZESNA RECEPCJA
Pierwsze doniesienia prasowe i wiadomoci podane do publicznej informacji

na temat losu zgotowanego swym chrzecijaskim poddanym przez rzd sutaski,
1
pojawiy si ju w marcu 1915 roku. Informacje o zaobserwowanych przez pilotw
samolotu ludzkich zwokach zalegajcych wok ttnicych do niedawna yciem
osadach na wschodnich rubieach Imperium Osmaskiego przybliay rozmiar
tragedii, jaka tam miaa miejsce. Wyranie, co warto bardzo dobitnie podkreli,
poprzedzay oznaczon jako symboliczny pocztek ludobjstwa dat 24 kwietnia
2
1915 roku, kiedy to wydano nakaz aresztowania 2345 politycznie
3
zaangaowanych przedstawicieli spoecznoci ormiaskiej. Rze, jakiej poddano
4
chrzecijan, trwaa ju w tym czasie w najlepsze.
Publikowane po obu stronach Atlantyku najbardziej opiniotwrcze gazety
informoway o kani dokonywanej na wiernych Kocioa chaldejskiego
5
i antiocheskiego, Asyryjczykach, Grekach pontyjskich, Ormianach, a nawet
6
w rzymsko-katolickich orodkach misyjnych. Wrd oprawcw wskazywano
Kurdw i Turkw, przy czym ci pierwsi wystpuj w charakterze oprawcw,
7
a ostatni gwnie jako sia sprawcza. Przekazy przybliajce t tragedi jawiy si
na tle wczesnej polityki informacyjnej jako nader precyzyjne. Uwiarygadniay je
8
relacje wiadkw: neutralnych obserwatorw, dyplomatw, osb ocalaych
1
Pierwsze artykuy informujce o zbrodni ukazay si w The New York Times 20 marca 1915 r., Whole
plain strewn by Armenian bodies; Turks and Kurds reported to have massacred men, women and
children. The New York Times z 20 marca 1915 r.
2
W The New York Times po niemal miesicznej przerwie od czasu opublikowania pierwszych
informacji dotyczcych masowych mordw, poczwszy od 26 kwietnia, kolejne wiadomoci na ten
temat znajdoway si w niemal kadym artykule tej opiniotwrczej gazety: Kurds massacre more
Armenians; all inhabitants in ten villages near Van said to have been killed. Appeal sent to Wilson by
head of church evidences of fearful outrages seen in deserted settlements. Story of great exodus
flight from Persia full of suffering for thousands who escaped the sword, 26 kwietnia 1915 r., Appeal
to Turkey to stop massacres; ambassador Morgenthau instructed to make representations on request
of Russia, 28 kwietnia 1915 r. etc. Tylko w 1915 r. The New York Times opublikowa 145 artykuw
na ten temat.
3
R. Panossian, The Armenians. From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York
2006, s. 237. Dzie ten, 9 kwietnia 1975 r., uznany w Stanach Zjednoczonych specjaln uchwa
senatu jako Narodowy Dzie Pamici Nieludzkich Postaw Czowieka wobec Czowieka (ang.
National Day of Remembrance of Man's Inhumanity to Man), dedykowany szczeglnie Ormianom
wymordowanym w 1915 r. http://thomas.loc.gov/cgi-bin/bdquery/z?d094:H.J.RES.148 (pobrano
20.11.2015 r.)
4
E.J. Erickson, Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. Greenwood
2001, s. 81
5
Mianem tym czsto okrelano praktycznie wszystkich przedstawicieli spoecznoci chrzecijaskiej na
obszarach Mezopotamii: Chaldejczykw, Nestorian, Jakobitw, Aramejczykw etc.
6
Kurds massacre more Armenians, op. cit.
7
Allies to punish Turks who murder; notify Porte that government heads must answer for Armenian
massacres. Times, 28 maja 1915 r.
8
Na szczeglne wyrnienie zasuguje relacja amerykaskiego dyplomaty, ambasadora Stanw
Zjednoczonych w Turcji Henryego Morgenthau, Sr. Przedstawiona zostaa w wydanej w 1919 roku
158
_______________________________________________________________________________
z pogromu, niemieckich doradcw wojskowych, szpiegw, onierzy i dezerterw

9
z tureckiej armii.
Zwraca uwag podoe samej zbrodni. Miaa przynie okrelone korzyci
polityczne, lecz do ich osignicia posuono si religi. Na takim te tle
dopuszczano si masowych mordw. Narodowo stanowia wtedy kryterium
doboru ofiar, wycznie dlatego, gdy uatwiaa identyfikacje przynalenoci
wyznaniowej. Rosjanie pocztkowo chcieli nawet okreli to ludobjstwo mianem
zbrodni przeciw chrzecijastwu i cywilizacji, nie wprowadzajc adnego cenzusu
10
etnicznego. Odpowiedzialno za ogrom nieszcz, ktre spady na wyznawcw
Chrystusa w Imperium Osmaskim, spoczywaa na wczesnym nacjonalistycznym
11
rzdzie, niemniej trudno abstrahowa, przybliajc kontekst wierzeniowy
ludobjstwa, od sutaskich apelw do dihadu przeciw niewiernym i koniecznoci
przywrcenia dawnej wietnoci instytucji kalifatu z jej integracyjn dla wiata
12
muzumaskiego funkcj.
Wkrtce te wiadomoci o dokonywanej rzezi znalazy si w kolportowanych
masowo ulotkach, ktre byy czci wojennej machiny propagandowej pastw
ententy. Zbrodnie wzbudzay groz nawet w spoeczestwie nawykym ju do
takich doniesie, za spraw toczcego si konfliktu i wynikajcych ze
okruciestw. Sytuacja wywoywaa ogromne emocje i zaciekawienie. Przyczyny
tego stanu rzeczy tkwiy tak w bestialskim charakterze tego czynu, jak i tosamoci
ofiar. atwo, z jak mieszkacy Starego Kontynentu czy te Stanw
Zjednoczonych mogli si z nimi identyfikowa jako wspwyznawcami, braa si
take z zawartego w treci idei chrzecijaskiej przesania o mczestwie jako
drodze do odkupienia i witoci. Zainteresowanie to byo okolicznoci
wymuszajc dbao o wiarygodno przekazu, a co z tym si czy i rzetelno
doboru rde, po ktre sigano. T. Roosevelt mg bez naraania si na
13
nieciso nazwa pogrom najwiksz zbrodni wojny. Sta si on tez bardzo
14
nonym motywem wykorzystywanym przez rodowiska artystyczne.
ksice jego autorstwa: Ambassador Morgenthau's Story, 1919. Pozycja ta dostpna jest w pliku pdf.
w Internecie, m.in. http://m.library.antibaro.gr/text/Mikra_Asia/Ambassador%20 Morgenthau's%20Stor
y%20-%20Armenia.pdf, s.109-148, (pobrano 24.11.2015 r.)
9
E.J. Erickson, op. cit., s. 99-100. W odniesieniu do ludobjstwa Asyryjczykw: H. Travis, Native
Christians Massacred: The Ottoman Genocide of the Assyrians during World War I, Genocide
Studies and Prevention, Vol 1/nr 3, Toronto 2006, s. 327371; D. Gaunt, Massacres, Resistance,
Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia during World War I, Gorgias Press 2006,
s. 65-90
10
W.A. Schabas, Genocide in International Law; The Crimes of Crimes. Cambridge 2009, s. 19-20.
W polskiej literaturze przedmiotu kontekst ten przypomina D. Drod. Patrz: D. Drod, Zbrodnia
ludobjstwa w midzynarodowym prawie karnym. Warszawa 2010, s. 18
11
Dalekosiny cel, jaki stawia przed sob, byo zjednoczenie wszystkich narodw tureckich, zgodnie
z koncepcj Turanu. T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923, Warszawa 1980, s. 80-
89. G. Kucharczyk, Pierwszy holocaust XX wieku. Warszawa 2004, s. 77-78, 83
12
R. Peters, Islam and Colonialism: The doctrine of Jihad in modern history. Haga 1979, s. 9091,
a take R. Peters, Jihad in Clasical and modern Islam. Princeton 2005, s. 55-57
13
Dokadnie the greatest crime of the war; T. Roosevelt, Letters and Speeches. New York 2004,
s. 736
14
Genocide sta si jednym z waniejszych motyww sztuki ormiaskiej. Obecny jest w plastyce,
muzyce i literaturze. Skala zjawiska wychodzi poza zakres wszelkich prb katalogowania. W Polsce
szeroko problem ten porusza w swych artykuach Zbigniew Szmuro. Patrz: Z. Szmuro, Wybrane
zagadnienia perspektyw przemian kultury ormiaskiej. (w:) J. Marszaek-Kawa, E. Kaja (red.),
W poszukiwaniu azjatyckiej tosamoci. Dylematy i wyzwania. Toru 2014, s. 319-321; Ludobjstwo
159
_______________________________________________________________________________
Uzewntrznionym w muzyce, plastyce i literaturze wyrazem sprzeciwu wobec

15
wojny i wicej si z ni dehumanizacji. Przekazem powszechnym nie tylko
w Zwizku Radzieckim, co byo zrozumiae, zwaywszy na istnienie w jego
granicach Armenii jako kraju zwizkowego. Sigano po niego take w Europie
16
Zachodniej i Stanach Zjednoczonych.
U schyku 20-lecia midzywojennego sprawa nie bya ju a tak oczywista.
Pogrom, jakiego dokonano na wiernych Kociow wschodnich, Asyryjczykach czy
17
nawet Grekach, poszed w zapomnienie. Przynajmniej czciowemu zatarciu
uleg te udzia Kurdw w ludobjstwie. Pozostali jedynie Turcy jako oprawcy
i w charakterze ciemionych i zabijanych Ormianie. I to zreszt nie byo
powszechne. Warto wspomnie fragment mowy wygoszonej przez Hitlera do
grupy niemieckich dowdcw kilka dni przed agresj na Polsk. Informacje
o rozkazie wydanym jednostkom SS Totenkpof dotyczcym nieugitego
i bezlitosnego zabijania wszystkich mczyzn, kobiet i dzieci polskiej rasy i jzyka,
wdz III Rzeszy koczy tzw. fragmentem armeskim, pytajc retorycznie: Kto
18
w naszych czasach jeszcze mwi o eksterminacji Ormian?.
Dramat II wojny wiatowej z caym tragizmem skadajcych si na wydarze
zepchn pami o omawianym ludobjstwie z drugiej dekady XX wieku na dalszy
plan. Zachowana zostaa w bardziej ni zredukowanej formie. Okolicznoci, ktre
przyczyniy si do ugruntowania tego stanu rzeczy, s niezwykle zoone. Warte
szczeglnego wyeksponowania pozostaj przynajmniej dwie z nich.
Ormian w Turcji tragedia i moralne zwycistwo po stu latach. Tygiel. Kwartalnik Kulturalny 2015,
nr 1-2/78-79/, s. 107-117
15
Doskonaym przykadem moe by tu choby powie Z. Nakowskiej pt. Choucas. Powstaa ona
w poowie lat dwudziestych ubiegego wieku.
16
Nadal stanowi wany element wykorzystywany w sztuce i niezmiennie budzi emocje. Patrz: W. Hbel,
A. Smoltczyk, Armenian Genocide at the Berlin Film Festival: The Lark Farm Wakens Turkish
Ghosts. Spigel Online International pod adresem http://www.spiegel.de/international/spiegel/ arme
nian-genocide-at-the-berlin-film-festival-the-lark-farm-wakens-turkish-ghosts-a-466427.html, (pobrano
15.10.2015 r. W prasie popularnej ludobjstwo to nierzadko eksponowane jest jako to, ktre byo
pierwsz w XX wieku prb eksterminacji caych narodw. Nadmieniano wprawdzie o wczeniejszych
pogromach, niemniej dotyczyy one poprzedniego stulecia. Por. R. Rosen, The hidden holocaust,
San Francisco Gate z 15 grudnia 2003 r. Wydarzenia z 1915 roku potraktowano jako te
o charakterze precedensowym, ktre stanowiy zapowied dalszych tragedii. Por. G. Kucharczyk,
Pierwszy holocaust XX wieku. Warszawa 2004, s. 8. Std te nadano im rang uniwersalnego
symbolu zbrodni, ktra wymierzona jest w istot czowieczestwa i to, co si z ni wie, a wic
i prawo do wyraenia emocji identyfikowanych ze sztuk. Nieprzypadkowe jest zatem ulokowanie
przed Muzeum Sztuki w Filadelfii pomnika ludobjstwa Ormian. F.C. Feinstein, Philadelphia
Armenian Genocide Monument witryna internetowa University of Minnesota pod adresem
http://chgs.umn.edu/museum/memorials/philadelphia/, 15.11.2015 r., czy te nadmienione ju
ustanowienie przez Kongres 26 kwietnia Narodowym Dniem Pamici Nieludzkich Postaw Czowieka
wobec Czowieka.
17
Literatura przedmiotu powicona zbrodni ludobjstwa dokonanej na Grekach pontyjskich oraz
Asyryjczykach jest znacznie ubosza, ni ta dotyczca Ormian. Kwestia pogromw, ktrych ofiar
padli, podejmowana jest nierzadko jedynie w kontekcie omwie dotyczcych ostatniej
z wymienionych nacji. S. de Courtois, The Forgotten Genocide: Eastern Christians, the Last
Arameans, Gorgias Press LLC 2004, s. 14-216, a take H. Travis, Genocide in the Middle East: The
Ottoman Empire, Iraq, and Sudan, Durham 2010, s. 237-77, 293-294. O rzezi Grekw pontyjskich
m.in. J. de Murat, The Great Extirpation of Hellenism and Christianity in Asia Minor: the historic and
systematic deception of world opinion concerning the hideous Christianitys uprooting of 1922. Miami
1999
18
W oryg. Wer redet heute noch von der Vernichtung der Armenier? Patrz: Okupacja i ruch oporu
w dzienniku Hansa Franka. tom I: 1939-1942. Warszawa 1972, s. 97-98
160
_______________________________________________________________________________
Pierwsza zawiera si w podejciu dajcym si okreli mianem politycznego

koniunkturalizmu. Przejawia si on w relatywizowaniu lub nawet usuniciu Kurdw
19
przez Ormian i Grekw z grona sprawcw ludobjstwa. Odpowiedzialno, jak
ponosili przedstawiciele tej narodowoci za mordy popeniane we Wschodniej
20
Anatolii, jest bezsporna, lecz aden rzd w Erywaniu oraz Atenach, i to bez
wzgldu na reprezentowan orientacj polityczn, nie podejmowa tego tematu.
Nie wydaje si, aby przyznanie do winy i przeprosiny, jakie skaday poszczeglne
21
spoecznoci kurdyjskie, miay tu a takie znaczenie.
Determinantem takiej postawy s bilateralne stosunki midzy Turcj
a Armeni, czy te Grecj. Stan tych relacji decyduje o recepcji Kurdw w polityce
zagranicznej jednej i drugiej. Ich rzeczywisty brak w przypadku pierwszej
z wymienionych, a w drugiej, co najwyej pozorna poprawno, nie sprzyjaj temu,
by publicznie akcentowa udzia przedstawicieli tego narodu w wydarzeniach
sprzed wieku. Wspomniana dotd wstrzemiliwo w kierowaniu zarzutw wobec
Kurdw implikowana jest zagroeniem, jakie stanowi oni dla samej Turcji i jej
integralnoci terytorialnej.
W przypadku Armenii wystpujcej take z daniami zadouczynienia
22
finansowego, adresatem roszcze nie moe by spoeczno bezpastwowa.
Drug z okolicznoci wartych wyeksponowania, a stojcych za konserwacj
okrojonej w zakresie sprawcw i ofiar upowszechnionej wiedzy na temat
omawianego ludobjstwa, pozostaje nierwny potencja w zakresie moliwoci
oddziaywania na opini publiczn przez spoecznoci, ktre zostay nim dotknite.
23
Klasycznym przykadem s tu Asyryjczycy. Brak wasnego pastwa czy
chociaby jego namiastki w postaci wydzielonego obszaru zachowujcego daleko
posunit autonomi wzorem irackich Kurdw, przyczyni si do marginalizacji ich
24
pozycji. Znaczce rozproszenie przedstawicieli tego narodu na obszarach
Bliskiego Wschodu oraz brak zwartej diaspory, takiej, jak szczyci mog si
Ormianie czy te ydzi, take trudno uzna za czynnik sprzyjajcy moliwoci
19
W materiaach dydaktycznych i informacyjnych Kurdowie przedstawiani s jako sprawcy zbrodni,
niemniej przekaz ten wolny jest od ocen i oskare, patrz: witryna genocide1915.org pod adresem
http://www.genocide1915.org/fragorochsvar_bakgrund.html (pobrano 28.09.2015 r.)
20
A.T. Akam, A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility.
New York 2007, s. 24. Odnajduje te pene odzwierciedlenie w publikowanych rdach. Armenia in
documents of the U.S. Department of State 1917-1920. G. Makhmourian (red.). Yerevan 2011
21
U. Bulut, Armenian genocide: Kurdish leaders set moral example to Turkey by facing their crimes,
International Business Time z 23 kwietnia 2015 r.
22
Pami o zbrodni jednoczy Ormian w Armenii i na emigracji Polskie Radio Jedynka. 25.04.2015 r.
Artyku i audycja publikowane w Internecie http://www.polskieradio.pl/7/2426/Artykul /1429169,Pamiec
-o-zbrodni-jednoczy-Ormian-w-Armenii-i-na-emigracji (pobrano 11.11.2015 r.)
23
Historiografia ludobjstwa dokonanego na Asyryjczykach jest, jak ju nadmieniono, bogata, ale
problem by znacznie czciej podejmowany przed laty. Wiele pozycji pochodzi z okresu
przypadajcego bezporednio po I wojnie lub z jeszcze z czasw jej trwania, np. A. Yohannan, The
Death of a Nation, New York 1916; A. Yohannan, The Ever Persecuted Nestorians or Assyrian
Christians. New York 1916; Y.H. Shahbaz, The Rage of Islam: An Account of the Massacre of
Christians by the Turks in Persia. Philadelphia 1918; E. Griselle, Syriens et Chaldens: Leur Martyre,
Leurs Esprances. Paris 1918, wspczenie porusza si go znacznie mniej intensywnie,
a powicone mu opracowania monograficzne traktowa mona jako odstpstwo. G. Yonan, Ein
vergassener Holocaust: Die Vernichtung der christlichen Assyrer in der Turkei. Gottingen 1989
24
Wydawane s wprawdzie gazety oraz redagowane asyryjskie portale internetowe, trudno jednake
uzna to za element wystarczajcy, by prowadzi na arenie midzynarodowej kampanie na rzecz tej
narodowoci i obrony jej praw i interesw. Za przykad posuy moe Assyrian International News
Agency, http://www.aina.org/, (pobrano 1.12.2015 r.)
161
_______________________________________________________________________________
upowszechnienia swoich racji. Nie inaczej ksztatowa si te sytuacja wiernych

Kociow wschodnich, z pewnymi zastrzeeniami waciwymi dla wsplnot
religijnych.
Podejmujc prb przyblienia mechanizmu zmian dotyczcych przekazu na
temat ludobjstwa dokonanego w czasach pierwszej wojny wiatowej na terenach
wczesnego Imperium Osmaskiego, mona dostrzec pewne niecisoci
w nadmienionych okolicznociach stojcych za upowszechnieniem
zmodyfikowanego przekazu na temat teje zbrodni. Jedn z nich, wart
przyblienia, pozostaje stosunek Ormian do Kurdw. O ile odnotowane
okolicznoci zajcia takiego, a nie innego stanowiska w sprawie udziau tej
ostatniej nacji oficjalnych czynnikw zdaj si bardzo transparentne, o tyle
przyczyny podtrzymywania ich przez pozostajce poza cisa kontrol pastwa
organizacje nie s ju tak jednoznaczne. Nadmieniony ju al za udzia swych
rodakw w zbrodni, ktry wyrazili poszczeglni przywdcy kurdyjscy w zwizku
z obchodami stulecia ludobjstwa, nie mg mie wpywu na postawy, jakie
i wczeniej prezentowano. Doskonaym przykadem odzwierciedlajcym te relacje
jest ASAL-a, ktra ideologicznie kwestie odpowiedzialnoci za genocide traktuje
25
cakowicie priorytetowo.
Istotne rnice midzy udokumentowanym rdami historycznymi
przebiegiem wydarze sprzed wieku a wspczesn recepcj tego ludobjstwa
nie sprowadzaj si do wskazanego procesu redukcji grona sprawcw i ofiar.
Dostrzec naley take zmiany zachodzce w przeciwnym kierunku. Casus
Azerbejdanu zdaje si trafnie oddawa ten stan rzeczy. Na obszarach waciwych
wspczesnym granicom pastwa Azerbejdan, tak jak zreszt na ziemiach
obejmujcych ca t znan pod tym mianem krain historyczn, miay wprawdzie
miejsce walki etniczne i pogromy, lecz ich charakter by zgoa odmienny i nie
sposb okreli ich mianem zorganizowanego ludobjstwa, takiego jak to ze
26
Wschodniej Anatolii. Niemniej w ostatniej dekadzie XX wieku na mieszkacw
niepodlegego ju Azerbejdanu spado odium spoecznoci midzynarodowej
bdce konsekwencj przypisania im wspodpowiedzialnoci za genocide
Ormian. Nastpstwa tego okazay si brzemienne w skutkach dla uwikanego
w konflikt wojenny pastwa. Zostao ono m.in. objte klauzul ograniczajc
moliwo wykorzystania pomocy sygnowanej dla obszarw postradzieckich, co
miao swoje konsekwencje gospodarcze i skutecznie utrudniao prowadzenie
handlu z Azerbejdanem przez podmioty amerykaskie oraz firmy powizane
27
z nimi kapitaowo.
25
B. Hoffman, Inside terrorism. Columbia University Press 2006, s. 21
26
Dochodzio wprawdzie do wzajemnych pogromw, lecz miay one kadorazowo charakter czysto
odwetowy i tak tez s traktowane. Ormianie take nie byli tu bez winy. Wspomnie naley chociaby
tzw. Dni Marcowe, R.G. Suny, The Baku Commune. Princeton 1972, s. 217-221
27
Rzecz dotyczy uchwalonej przez Kongres jeszcze w padzierniku 1992 roku poprawki 907, ktra staa
si czci skadow Ustawy o wspieraniu wolnoci; patrz: Freedom Support Act (Public Law 102-
511), Section 907. Ograniczenia miay obowizywa, dopki prezydent nie uzna i nie powiadomi
Kongresu, e rzd Azerbejdanu podejmuje widoczne kroki zmierzajce do zaprzestania wszystkich
blokad i innych naciskw z uyciem siy przeciw Armenii i Grskiemu Karabachowi powd ich
wprowadzenia nie mia w istocie nic wsplnego ze stanem rzeczywistym. P. Kwiatkiewicz, Przemiany
polityczne w Azerbejdanie. Od republiki radzieckiej po niepodlege pastwo. Toru 2013, s. 356-357.
Bardziej odzwierciedla powielane z przeszoci schematy dotyczce czystek z pocztku XX wieku, do
czego wydatnie przyczynia si miejscowa ludno, dajc si wcign w wir wydarze, jakie miay
miejsce w lutym 1988 roku w Sumgaicie ibidem, s. 88-103; a take por. Z. Szmuro, Pierestrojka
162
_______________________________________________________________________________
Opisany przypadek nie jest przykadem odosobnionym. Upolitycznienie tej

zbrodni stao si niemal jej cech wasn. Od wieku poprzedza i determinuje
recepcj faktw z ni zwizanych. Liczne lady tego znacz historiografi
problemu, przez co i same badania kwestii z nim zwizanych wymagaj
28
ponadstandardowej wraliwoci w stosowaniu caego aparatu krytycznego.
Streszczenie
Rze dokonana w trakcie pierwszej wojny wiatowej na chrzecijanach
zamieszkujcych centralne i wschodnie prowincje Imperium Osmaskiego znalaza
swoje szerokie odzwierciedlenie w kulturze i sztuce XX wieku. Staa si motywem
wielu dzie i inspiracj dla twrcw, take spoza krgu cywilizacyjnego
spoeczestw dotknitych nadmienion tragedi. Szczegln wraliwoci
wyrniy si rodowiska artystyczne w Europie Zachodniej oraz Stanach
Zjednoczonych. To one w znaczcej mierze uformoway rozpowszechniony
wspczenie obraz tragedii, jaka przed stu laty rozegraa si na obszarze Azji
Zachodniej. Zawiera on daleko idce uproszczenia. By te uyteczny politycznie,
co zadecydowao o trwaoci tego przekazu.
Summary
General slaughter commited during the First World War on the Christians
living in the central and eastern provinces of the Ottoman Empire, had been
extensively reflected in culture and art of the twentieth century. It became the
motives of many art works, and the inspiration for creative individuals living outside
the societies affected by the tragedy. Artistic circles in Western Europe and the
United States showed a specific susceptibility. These circles formed a widespread
contemporary image of the tragedy that took place a hundred years ago in the area
of Western Asia. The image in question contains a far-reaching simplifications. Its
political usefullness was a decisive factor of the image durability.
Bibliografia
1. Akam A.T., A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question
of Turkish Responsibility. New York 2007
2. Allies to punish Turks who murder; notify Porte that government heads
must answer for Armenian massacres. Times, 28 maja 1915 r.
3. Appeal to Turkey to stop massacres; ambassador Morgenthau instructed
to make representations on request of Russia. 28 kwietnia 1915 r.
4. Armenia in documents of the U.S. Department of State 1917-1920.
G. Makhmourian red., Yerevan 2011
5. Assyrian International News Agency, http://www.aina.org/ (pobrano
1.12.2015 r.)
i tragiczne wydarzenia w Sumgaicie, Studia Gdaskie. Wizje i rzeczywisto 2013. Gdask, t. X,

s. 267-284
28
Nie tylko w Turcji, lecz take w Azerbejdanie prowadzona jest polityka majca na celu
przedstawienie genocidu jako faszu historycznego. . , 1915
. 1990
163
_______________________________________________________________________________
6. Bulut U., Armenian genocide: Kurdish leaders set moral example to Turkey
by facing their crimes, International Business Time z 23 kwietnia 2015 r.
7. Courtois S. de, The Forgotten Genocide: Eastern Christians, the Last
Arameans. Gorgias Press LLC 2004
8. Drod D., Zbrodnia ludobjstwa w midzynarodowym prawie karnym.
Warszawa 2010
9. Erickson E.J., Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First
World War. Greenwood 2001
10. Feinstein F.C., Philadelphia Armenian Genocide Monument witryna
internetowa. University of Minnesota http://chgs.umn.edu/museum/
memorials/philadelphia/, (pobrano 15.11.2015 r.)
11. Freedom Support Act (Public Law 102-511), Section 907 Restriction On
Assistance To Azerbaijan http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/F?c102:1:./
temp/~c102WRooJR:e119984
12. Gaunt D., Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations
in Eastern Anatolia during World War I, Gorgias Press 2006.
13. genocide1915.org pod adresem http://www.genocide1915.org/fragoroch
svar_bakgrund.html (pobrano 28.09.2015 r.)
14. Griselle E., Syriens et Chaldens: Leur Martyre, Leurs Esprances. Paris
1918
15. Hbel W., Smoltczyk A., Armenian Genocide at the Berlin Film Festival:
The Lark Farm Wakens Turkish Ghosts. Spigel Online International pod
adresem http://www.spiegel.de/international/spiegel/armenian-genocide-at-
the-berlin-film-festival-the-lark-farm-wakens-turkish-ghosts-a-466427.html
(pobrano 15.10.2015 r.)
16. Hoffman B., Inside terrorism. Columbia University Press 2006,
17. Joint resolution to designate April 24, 1975, National Day of
Remembrance of Man's Inhumanity to Man., http://thomas.loc.gov/cgi-
bin/bdquery/z?d094:H.J.RES.148 (pobrano 20.11.2015 r.)
18. Kucharczyk G. Pierwszy holocaust XX wieku. Warszawa 2004
19. Kurds massacre more Armenians; all inhabitants in ten villages near Van
said to have been killed. Appeal sent to Wilson by head of church
evidences of fearful outrages seen in deserted settlements. Story of great
exodus flight from Persia full of suffering for thousands who escaped the
sword, 26 kwietnia 1915 r.
20. Kwiatkiewicz P., Przemiany polityczne w Azerbejdanie. Od republiki
radzieckiej po niepodlege pastwo. Toru 2013
21. Morgenthau H, Sr., Ambassador Morgenthau's Story, 1919
22. Murat J. de, The Great Extirpation of Hellenism and Christianity in Asia
Minor: the historic and systematic deception of world opinion concerning
the hideous Christianitys uprooting of 1922. Miami 1999
23. Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka. tom I: 1939-1942.
Warszawa 1972
24. Pami o zbrodni jednoczy Ormian w Armenii i na emigracji Polskie
Radio Jedynka. (dostp 25.04.2015 r.) http://www.polskieradio.pl/7/2426/
Artykul/1429169,Pamiec-o-zbrodni-jednoczy-Ormian-w-Armenii-i-na-
emigracji (pobrano 11.11.2015 r.)
164
_______________________________________________________________________________
25. Panossian R., The Armenians. From Kings and Priests to Merchants and
Commissars. New York 2006
26. Peters R., Islam and Colonialism: The doctrine of Jihad in modern history.
Haga 1979
27. Peters R., Jihad in Clasical and modern Islam. Princeton 2005
28. Roosevelt T., Letters and Speeches. New York 2004,
29. Rosen R., The hidden holocaust. San Francisco Gate z 15 grudnia
2003 r.
30. Schabas W.A., Genocide in International Law; The Crimes of Crimes.
Cambridge 2009
31. Shahbaz Y.H., The Rage of Islam: An Account of the Massacre
of Christians by the Turks in Persia. Philadelphia 1918
32. Suny R.G., The Baku Commune. Princeton 1972
33. Szmuro Z., Ludobjstwo Ormian w Turcji tragedia i moralne zwycistwo
po stu latach. Tygiel. Kwartalnik Kulturalny 2015, nr 1-2/78-79/
34. Szmuro Z., Pierestrojka i tragiczne wydarzenia w Sumgaicie, Studia
Gdaskie. Wizje i rzeczywisto 2013. Gdask, t. X
35. Szmuro Z., Wybrane zagadnienia perspektyw przemian kultury
ormiaskiej. (w:) J. Marszaek-Kawa, E. Kaja (red.), W poszukiwaniu
azjatyckiej tosamoci. Dylematy i wyzwania. Toru 2014
36. Travis H., Genocide in the Middle East: The Ottoman Empire, Iraq, and
Sudan. Durham 2010,
37. Travis H., Native Christians Massacred: The Ottoman Genocide
of the Assyrians during World War I, Genocide Studies and Prevention,
Vol 1/nr 3, Toronto 2006
38. Whole plain strewn by Armenian bodies; Turks and Kurds reported to have
massacred men, women and children. The New York Times z 20 marca
1915 r.
39. Wituch T., Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923. Warszawa 1980
40. Yohannan A., The Death of a Nation. New York 1916
41. Yohannan A., The Ever Persecuted Nestorians or Assyrian Christians.
New York 1916
42. Yonan G., Ein vergassener Holocaust: Die Vernichtung der christlichen
Assyrer in der Turkei. Gottingen 1989
43. . , 1915 . 1990
165
_______________________________________________________________________________
Elbieta LESIEWICZ
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
ZARZDZANIE RNORODNOCI W PRZEDSIEBIORSTWACH.

PRZYKAD GRUPY RABEN
Szybko zmian spoeczno-gospodarczych w otaczajcej rzeczywistoci

wymusza na przedsibiorcach konieczno dostosowania si do warunkw
otoczenia. Jednym z elementw, dziki ktremu przedsibiorstwa poprawiaj
swoj rynkow pozycj, zwikszaj elastyczno, staj si wydajniejsze i bardziej
innowacyjne jest polityka rnorodnoci. Coraz wicej pracodawcw ma
wiadomo, jak wiele moliwoci stwarza kompetentne zarzdzanie pracownikami
oraz ich potencjaem wynikajcym z rnorodnoci. Polityka rnorodnoci jest
istotnym elementem strategii spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw (CSR
Corporate Social Responsibility), realizowanym przez znaczce firmy logistyczne
takie jak Grupa Raben.
Przedmiotem moich rozwaa jest polityka rnorodnoci, a konkretnie
zarzdzanie rnorodnoci realizowane w ramach CSR. Zatem istotn kwesti
bdzie zwrcenie uwagi na kilka wanych problemw zwizanych z potrzeb
zdefiniowania takich poj, jak: spoeczna odpowiedzialno przedsibiorstw,
rnorodno i zarzdzanie rnorodnoci. Gwnym zamierzeniem badawczym
jest przyblienie zagadnienia polityki rnorodnoci, ukazanie korzyci jakie
niesie ze sob stosowanie dobrych praktyk w zarzdzaniu rnorodnoci,
co nierozerwalnie wie si to ze wzrostem prestiu firmy, wiksz satysfakcj
klientw, wysz efektywnoci i motywacj pracownikw oraz redukcj kosztw
zwizanych z wykwalifikowanym personelem. Autorka opara si na analizie
przypadku wspomnianej powyej Grupy Raben.
Spoeczn odpowiedzialno biznesu definiuje si jako koncepcj, dziki
ktrej przedsibiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzgldniaj
interesy spoeczne i ochron rodowiska, a take relacje z rnymi grupami
interesariuszy. Odpowiedzialny biznes to podejcie strategiczne, dugofalowe,
oparte na zasadach dialogu spoecznego i poszukiwaniu rozwiza korzystnych
tak dla przedsibiorstwa, jak i jego caego otoczenia, pracownikw, wszystkich
interesariuszy i spoecznoci, w ktrej dziaa firma. Odpowiedzialno
firmy oznacza zwikszone inwestycje w zasoby ludzkie, ochron rodowiska
1
i relacje z otoczeniem firmy. We wdraaniu systemu zarzdzania zgodnego
z ide CSR, zwraca si uwag na stwarzanie odpowiednich warunkw pracy
poprzez uwzgldnianie okrelonych potrzeb i oczekiwa rnorodnych
pracownikw, biorc pod uwag zarwno te o charakterze materialnym, jak
i niematerialnym. Jedn z istotnych spraw jest zatem identyfikowanie
i analizowanie warunkw pracy w przedsibiorstwach. Dlatego te podejmowane
s dziaania majce na celu wypracowanie najlepszych rozwiza
uwzgldniajcych rnorodno, coraz czciej wczane s one do programw
etycznych firm, przynoszc wymierne korzyci dla pracownikw oraz
1
Spoeczna odpowiedzialno biznesu, http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,bizne
su,464.html (pobrano 3.02.2015 r.)
166
_______________________________________________________________________________
przedsibiorstwa. Dziaania te obejmuj najczciej kluczowe elementy procesu

zarzdzania zasobami ludzkimi, tj.:
rekrutacj i selekcj,
adaptacj zawodowo-spoeczn,
system szkole,
motywowanie pracownikw,
oceny pracownicze,
awans pionowy i poziomy,
tworzenie zespow.
2
Jedn z pierwszych inicjatyw porzdkujcych w zakresie CSR bya inicjatywa

Global Compact powoana przez Sekretarza Generalnego ONZ Koffi Annana.
Tworzy ona sie firm i innych interesariuszy, ktrzy dobrowolnie podjli si
przestrzega w swojej dziaalnoci powszechnie uznawanych zasad. Global
Compact apeluje do biznesu, aby w swojej dziaalnoci kierowa si podstawowymi
zasadami z zakresu praw czowieka, praw pracowniczych, ochrony rodowiska
i przeciwdziaania korupcji oraz promowa spoeczn odpowiedzialno biznesu
(CSR). Innym standardem spoecznej odpowiedzialnoci biznesu jest norma
SA 8000. To zbir zasad i procedur chronicych podstawowe prawa pracownicze.
Ta uniwersalna norma powstaa w celu niezalenej weryfikacji wymogw
spoecznej odpowiedzialnoci, jakie powinno spenia przedsibiorstwo. Norm
t wprowadzia nowojorska organizacja Social Accountability International (SAI)
w styczniu 1998 roku, jako wsparcie dla organizacji pozarzdowych, zwizkw
zawodowych i przedsibiorstw. Opiera si ona na konwencjach i zaleceniach
Midzynarodowej Organizacji Pracy, Deklaracji Praw Czowieka oraz Konwencji
Praw Dziecka. Jest ona odpowiedzi na niezadowolenie klientw i pracownikw na
caym wiecie, wynikajce ze sprzecznoci midzy wartociami i zasadami
3
goszonymi przez firmy a codzienn praktyk. Z kolei w Europie zwieczeniem
polityki na rzecz odpowiedzialnego biznesu jest Zielona Ksiga Spoecznej
Odpowiedzialnoci Biznesu, opublikowana przez Komisj Europejsk w 2001 roku.
Uznano w niej spoeczn odpowiedzialno za jeden z elementw w polityce
gospodarczej Unii Europejskiej. Nastpnym wanym krokiem byo sformuowanie
Biaej Ksigi Spoecznej Odpowiedzialnoci, w ktrej okrelono obszary
dziaa midzynarodowej spoecznoci europejskiej. Wskazano w niej midzy
innymi konieczno podjcia dziaa edukacyjnych, polegajcych na wyminie
dowiadcze i dobrych praktyk, rozwoju instrumentw spoecznej
odpowiedzialnoci np. tworzenie kodeksw etycznych czy te standardw
zarzdzania, uruchomienia Europejskiego Forum Interesariuszy oraz wczenia
4
modelu CSR do polityki wszystkich krajw unijnych.
Rnorodno w niniejszym artykule rozumiana jest jako przyjcie postawy
akceptacji i szacunku. Oznacza to uwiadomienie sobie, e kady czowiek jest
wyjtkowy i zaakceptowanie rnic indywidualnych wynikajcych z przynalenoci
rasowej, pochodzenia etnicznego, pci, orientacji seksualnej, statusu spoeczno-
2
B. Kos, Przesanki spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw (w:) G. Polok (red.), Spoeczna
odpowiedzialno aspekty teoretyczne i praktyczne. Zeszyty naukowe. Katowice 2011, s. 76
3
B. Kwiatek, Spoeczna odpowiedzialno a rnorodno w organizacjach, http://www.ue.katowice.pl/
uploads/media/14_A.Kwiatek_Spoleczna_odpowiedzialnosc....pdf (pobrano 23.02.2015 r.)
4
E. Filipp, Spoeczna odpowiedzialno organizacji (w:) B. Glinka, M Kostera (red.), Nowe kierunki
w organizacji i zarzdzaniu. Organizacje, konteksty, procesy zarzdzania. Warszawa 2012, s. 99-100
167
_______________________________________________________________________________
ekonomicznego, wieku, umiejtnoci fizycznych, przekona religijnych,

5
politycznych lub innych przyjtych i wyznawanych ideologii. Kady z tych
wymiarw stanowi zawsze szans i wyzwanie dla zarzdzajcych, gdy kada
z tych grup wnosi ze sob do organizacji bogactwo odmiennych, nierzadko
6
unikalnych dowiadcze oraz wiedz.
Zarzdzanie rnorodnoci to wiadome rozwijanie polityk i programw,
ktre tworz klimat dla poszanowania i wykorzystania rnic pomidzy ludmi na
rzecz firmy. W ramach strategii zarzdzania rnorodnoci przyjmuje si
zaoenia o potrzebie wyrwnywania szans osb przynalecych do grup
mniejszociowych, wykluczonych lub pozbawionych moliwoci dostpu do
rnych sfer ycia spoecznego; edukacji, rynku pracy, wadzy. W praktyce
prowadzi do podejmowania rnego rodzaju akcji afirmatywnych, czy na przykad
wprowadzenia systemu kwotowego, zapewniajcego przedstawicielom tych grup
okrelon ilo miejsc w szkoach, na uczelniach, w firmach czy w parlamentach.
W zarzdzaniu rnorodnoci nie chodzi o dawanie preferencji, czy
wyrwnywanie szans indywidualnym czonkom jakiej grupy, lecz o uznanie, e
szeroko rozumiana rnorodno sama w sobie jest czynnikiem podnoszcym
jako funkcjonowania danej zbiorowoci. Zarzdzanie rnorodnoci to zatem
wykorzystywanie rnorodnych dowiadcze, rnorodnej wiedzy, umiejtnoci,
predyspozycji i wraliwoci w caej organizacji lub w firmie. Celem zarzdzania
rnorodnoci jest stworzenie takiego rodowiska pracy, w ktrym kada
zatrudniona osoba czuje si szanowana i doceniona i w ktrym moe ona w peni
7
realizowa swj potencja, co przyczynia si do sukcesu organizacji czy firmy.
Zarzdzanie rnorodnoci istota i adaptacja wybranych rozwiza

Koncepcja zarzdzania rnorodnoci rozwina si w Stanach
Zjednoczonych w II poowie XX wieku i pocztkowo suya jako instrument
integracji mniejszoci na rynku pracy, ktrego celem miao by wiadome
zwikszanie zrnicowania kadry pracowniczej i odpowiednie ni zarzdzanie,
gwarantujce dobr atmosfer w pracy i wysok produktywno. Uznaje si, e
pierwszym krokiem uczynionym w kierunku zarzdzania rnorodnoci by
uchwalony w 1964 roku w USA Akt Praw Cywilnych. Akt ten, powstay w wyniku
ruchu na rzecz praw czowieka, zapocztkowa fal zmian spoecznych trwajc do
dzisiaj. Wkrtce po jego uchwaleniu nastpia legislacja dziaa afirmatywnych
(Affirmative Actions), majcych zapewni podejmowanie przez przedsibiorcw
krokw, ktrych celem bya rekrutacja, promocja i utrzymanie w organizacjach
kobiet i przedstawicieli mniejszoci etnicznych, jeeli ich liczba nie bya w peni
reprezentatywna dla cakowitej liczby pracownikw danej organizacji. Nastpnym
krokiem na drodze ku zarzdzaniu rnorodnoci w amerykaskich organizacjach
bya legislacja zasad rwnych szans (Equal Employment Opportunity),
5
B. Mazur, Zarzdzanie rnorodnoci w warunkach europejskich. (w:) A. Arend (red.), Zarzdzanie
przedsibiorstwem i regionem w warunkach europejskich. Lublin 2010
6
C. Allemann-Ghionda, Rume und Stimmen der Vielfalt gestern und heute. ber die Geschichte und
die Karriere von einem modischen Konzept. in C. Allemann-Ghionda, W.D. Bukow (eds.) Orte der
Diversitt. Wiesbaden 2011; M. Durska, Zarzdzanie rnorodnoci: kluczowe pojcia. Kobieta
i biznes 2009, nr 1-4
7
P. Kaczmarek, A. Krajnik, A. Morawska-Witkowska, B. R. Remisko, M. Wolska, Firma = rnorodno.
Z. 2. Warszawa 2009
168
_______________________________________________________________________________
zakazujcych dyskryminacji na tle rasowym i religijnym oraz ze wzgldu na wiek,

pe i fizyczn niepenosprawno. Pracownicy mieli zagwarantowane rwne
szanse zarwno w dostpie do pracy, jak te w dostpie do szkole, awansw
oraz wyszych zarobkw. Jednake w poowie lat dziewidziesitych stwierdzono,
e legislacja ta nie spenia pokadanych w niej nadziei, poniewa
w niewystarczajcym stopniu przyczynia si do poprawy pooenia kobiet
i mniejszociowych grup etnicznych na rynku pracy. Nowy etap w relacji do
rnorodnoci zapocztkowany zosta przez R. Ross i R. Schneider, ktrzy
w wydanej w 1992 ksice From Equity to Diversity zaprezentowali nowe podejcie
8
do rnorodnoci nazwane zarzdzaniem rnorodnoci.
W Europie Zachodniej duy wpyw na popularno omawianej koncepcji
wywary regulacje prawne dotyczce rwnoci szans, ktre zostay przyjte
w Traktacie ustanawiajcym Wsplnot Europejsk oraz kilkunastu dyrektywach
rwnociowych wydanych na jego podstawie. Te dziaania wymusiy na pastwach
czonkowskich, aby dokonay transpozycji stosownych dyrektyw i wprowadziy
niezbdne zmiany prawa krajowego dotyczce implementacji zasad rwnego
traktowania w zatrudnieniu, a take zakazu wszelkiej dyskryminacji
bezporedniej i poredniej. Elementem wspierajcym te procesy bya m.in.
Inicjatywa Wsplnotowa EQUAL, majca na celu zwalczanie wszelkich form
i przejaww dyskryminacji oraz nierwnoci na rynku pracy (ze wzgldu na pe,
wiek, orientacj seksualn, pogldy polityczne, religijne itp.), zarwno wobec
9
zatrudnionych osb, jak i tych, ktrzy staraj si o podjcie pracy.
W Polsce dyskusja zwizana z rwnoci szans i zarzdzaniem
rnorodnoci w miejscu pracy zostaa na szersz skal zainicjowana dziki
projektowi Gender Index, finansowanemu ze rodkw Europejskiego Funduszu
Spoecznego w ramach Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL, ktry powsta jako
innowacyjna odpowied na problem dyskryminacji kobiet na rynku pracy w Polsce.
Dziki dziaaniom podejmowanym w ramach tego projektu, problematyka rwnoci
szans wesza do gwnego nurtu debaty o efektywnym zarzdzaniu kapitaem
ludzkim w dobie gospodarki opartej na wiedzy. Opracowany w ramach tej
koncepcji wskanik gender index to pierwsze w Polsce narzdzie, ktre bada
w skali mikro (z perspektywy miejsca pracy) obszary nierwnego traktowania ze
wzgldu na pe i suy monitorowaniu miejsca pracy w zakresie rwnoci szans.
Wskanik ten obejmuje siedem obszarw przedmiotowych: rekrutacj, dostp do
awansw, ochron przed zwolnieniami, dostp do szkole, wynagrodzenia,
ochron przed molestowaniem seksualnym i mobbingiem, moliwo czenia
10
obowizkw zawodowych i rodzinnych.
Kolejn odpowiedzi na rosnce zainteresowanie polskich firm tematyk
rnorodnoci jest inicjatywa Konfederacji Lewiatan, Barometr Rnorodnoci,
polegajca na przebadaniu firm wskanikiem Diversity Index, sucym do
8
B. Mazur, Zarzdzanie rnorodnoci, s. 303-304; R. Ross, R. Schneider, From Equity to Diversity
a Business case for Equal Opportunities, Pitman. Londyn 2010
9
W. Walczak, Zarzdzanie rnorodnoci dla wspczesnych organizacji Organizacja i Kierowanie
2011, nr 3, s.43-44. M. Gryszko, Raport z zarzdzania rnorodnoci w Polsce, Forum
Odpowiedzialnego Biznesu. Warszawa 2009, s. 5-8; J.A. Gilbert, B.A. Stead, J.M. Ivancevich,
Diversity Management: A New Organizational Paradig. Joural of Business Ethics, 1999 vol., 21,
p. 61-76
10
M. Gryszko, Raport z zarzdzania rnorodnoci w Polsce. Forum Odpowiedzialnego Biznesu.
Warszawa 2009
169
_______________________________________________________________________________
kompleksowej analizy zarzdzania rnorodnoci w przedsibiorstwie. W jego

ramach opracowane zostao przyjazne firmom narzdzie, umoliwiajce
samoocen dziaalnoci firmy z uwzgldnieniem perspektywy zarzdzania
rnorodnoci. W pierwszej edycji Barometru Rnorodnoci wzio udzia 51
przedsibiorstw i instytucji. Przecitna warto Diversity Index dla badanych
firm/instytucji wyniosa 45,66%, czyli nieca poow moliwej do uzyskania
punktacji (100%). W drugiej edycji Barometru Rnorodnoci wzio udzia 100
przedsibiorstw i instytucji. Przecitna warto Diversity Index dla badanych
firm/instytucji II edycji Barometru wyniosa 44,90%. Na podstawie wynikw
uzyskanych w I i II edycji Barometru mona wnioskowa, e polityka rnorodnoci
jest realizowana najlepiej w obszarze rozwoju zawodowego, a stosunkowo
najgorzej w obszarze rekrutacji. Zainteresowanie tematyk zarzdzania
rnorodnoci ma na og charakter deklaratywny. Potwierdzeniem takiego stanu
rzeczy s np. dane wiadczce, e mniej, ni 1/3 firm/instytucji posiada strategi
zarzdzania rnorodnoci, tylko 30% prowadzi monitoring wynagrodze ze
wzgldu na rne cechy demograficzno-spoeczne, za nieliczne organizacje
realizuj programy na rzecz okrelonych grup spoecznych (np. osb w wieku 50+
11
czy osb z niepenosprawnociami).
Nastpnym swego rodzaju narzdziem wdraania polityki zarzdzania
rnorodnoci jest Karta Rnorodnoci. Idea jej pojawia si we Francji
w styczniu 2004 roku w sprawozdaniu wydanym przez francuski think tank Instytut
Montaigne. Karta zostaa zainaugurowana 22 padziernika 2004 roku oraz
12
podpisana przez 33 firmy.
Przystpienie do Karty Rnorodnoci oznacza zobowizanie kierownictwa
i wszystkich pracownikw do dziaania na rzecz wykorzystania zjawiska
rnorodnoci w interesie rozwoju przedsibiorstwa. Karta Rnorodnoci odgrywa
w tym wzgldzie zasadnicz rol z uwagi na coraz wikszy nacisk na znaczenie
spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw i praw czowieka w stosunkach
gospodarczych. Sygnatariusze Kart wsplnie dokonuj przegldu najlepszych
praktyk oraz ucz si korzystania z narzdzi zarzdzania rnorodnoci, ktre
su do prowadzenia oceny ryzyka w obrbie organizacji zgodnie z zasadami due
diligence. Zarzdzanie rnorodnoci ma podstawowe znaczenie w osigniciu
celw spoecznej odpowiedzialnoci, ktre okreli mona jako wielowymiarowe,
oraz w znacznym stopniu polega na okazywaniu szacunku. Sygnatariusze Kart
Rnorodnoci wsppracuj z wieloma ronymi podmiotami w celu jak
najszerszego informowania o korzyciach dla przedsibiorstw. Istniej dowody na
to, e efektywne zarzdzanie rnorodnoci przynosi znaczce korzyci dla
13
organizacji w zakresie pozyskiwania i utrzymania personelu, innowacyjnoci.
W celu wspierania drobnych inicjatyw promujcych zarzdzanie
rnorodnoci, Komisja Europejska zainicjowaa platform wymiany. Czonkami
11
E. Lisowska, A. Sznajder, Zarzdzanie rnorodnoci w miejscu pracy. Raport z I edycji Barometru
Rnorodnoci. Warszawa 2013. Raport z II edycji Barometru Rnorodnoci. Warszawa 2014
12
M. Andrejczuk, Karta rnorodnoci narzdziem wdraania polityki zarzdzania rnorodnoci
w przedsibiorstwie. (w:) J.S. Kardas, (red.), Przeobraenia i wsparcie procesw zarzdzania.
Warszawa 2012
13
M.Hegarty, Efektywno zarzdzania rnorodnoci. (w:) E. Albiska, M. Andrejczuk, A. Gajek,
M. Grzybek, A. Sienkiewicz (red.), Raport 2012. Odpowiedzialny biznes w Polsce. http://www.mg.
gov.pl/files/upload/18027/2012.pdf, (pobrano 10.02.2015 r.)
170
_______________________________________________________________________________
platformy s przedstawiciele krajowych Kart Rnorodnoci. EU-level platforma

wymiany pozwala spotyka si regularnie, aby dzieli si swoimi dowiadczeniami
14
i rozwija wspprac.
Inicjatywa stworzenia polskiej wersji Karty Rnorodnoci powstaa podczas
spotkania przedstawicieli firm z francuskim kapitaem w maju 2011 roku. Proces
tworzenia Karty Rnorodnoci polega na wsplnych konsultacjach oraz dialogu
rodowiska biznesowego z administracj. 14 lutego 2012 roku podczas konferencji
w Kancelarii Prezesa Rady Ministrw w Warszawie, zorganizowanej przez Biuro
Penomocnik Rzdu ds. Rwnego Traktowania oraz Forum Odpowiedzialnego
Biznesu, zostaa uroczycie zainaugurowana Karta Rnorodnoci w Polsce.
Dokument zosta podpisany przez przedstawicieli i przedstawicielki 14 firm. Do 18
lutego 2015 roku Kart Rnorodnoci w Polsce podpisao 107 organizacji. Wrd
sygnatariuszy Karty poowa to due firmy, firmy z sektora maych i rednich
przedsibiorstw stanowi ponad 20% podpisujcych Kart, za organizacje
15
pozarzdowe prawie 15%, natomiast mikroprzedsibiorstwa ponad 10%.
Zarzdzanie rnorodnoci przynosi wiele korzyci dla przedsibiorstw, ktre
implementuj jej wzorce. Najwaniejsze z tych korzyci zaprezentowano w tabeli 1.
Tabela nr 1: Korzyci polityki rnorodnoci
Zewntrzne Wewntrzne
Konsumenci Zwikszony udzia Indywidualne Zwikszona
w rynki atwo produktywno
wchodzenia na Poprawa morale i
nowe rynki zaangaowanie
Akcjonariusze Podwyszenie Interpersonalne Polepszenie
notowa Lepsze efektywnoci zespou
przyciganie atwiejsza integracja
nowego personelu
Rynki pracy Szerszy dostp do Organizacyjne Wiksza otwarto
rynkw pracy na zmian
Polepszenie Zwikszenie
wizerunku efektywnoci caej
pracodawcy organizacji
Spoeczno Polepszenie
wizerunku
publicznego
rdo: Na podstawie Zarzdzanie firm rwnych szans. Materiay szkoleniowe
Fundacja Wsppracy UNDP, M. Branka (red.). Warszawa 2007, s. 13
Grupa Raben firm promujc rnorodno

Grupa Raben (GK Raben) funkcjonuje na europejskim rynku logistycznym od
ponad 80 lat. Jest firm rodzinn o pochodzeniu holenderskim. Obecnie dziaa na
terenie 10 pastw: Czech, Estonii, Holandii, Niemiec, Litwy, otwy, Polski,
Sowacji, Ukrainy i Wgier. Firma dziaa w Polsce od 1991 roku, a od 2010 roku
realizuje strategi spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstwa. Cele tej polityki
14
EU-Diversity Chatler Exchange Platform, http://eurohealth.ie/2010/08/03/eu-diversity-charter-exchang
e-platform/ (pobrano 28.01.2015 r.)
15
O projekcie, strona Karty Rnorodnoci, http://kartaroznorodnosci.pl/pl/karta-w-polsce/o-projekci
e.html, (pobrano 15.02.2015 r.)
171
_______________________________________________________________________________
to: troska o zdrowie oraz bezpieczestwo, partnerstwo, dialog oraz wsppraca

z interesariuszami; zapewnienie atrakcyjnych warunkw pracy oraz utrzymanie
najlepszych pracownikw; kompensowanie negatywnego wpywu na rodowisko;
promocja jakoci oraz roli transportu i usug logistycznych. Dziaalno spoeczna
jest realizowana nie tylko poprzez postpowanie zgodnie z kodeksem etycznym.
Przedsibiorstwo poprzez stawianie czoa wyzwaniom wynikajcym
z odpowiedzialnoci spoecznej, poprawia standardy postpowania z klientami,
pracownikami i kontrahentami.
Grupa Raben spoeczn odpowiedzialno biznesu definiuje jako dialog.
Dziaania podejmowane przez firm wynikaj z informacji zwrotnych uzyskanych
od jej interesariuszy take pracownikw. Jednym z gwnych celw strategii
Spoecznej Odpowiedzialnoci Biznesu (CSR) jest przyjazne i bezpieczne
rodowisko pracy. Przedsibiorstwo deklaruje, e kady z nas jest przedsibiorc
na swoim stanowisku pracy. Jestemy otwarci na zmiany. Dziaamy z pasj.
16
Rozwijamy si. Dymy do doskonaoci poprzez rnorodno. W ostatnich
latach firma podja kilka programw o charakterze CSR, ktre uznane zostay za
dobre praktyki i znalazy si w kolejnych raportach Odpowiedzialnego Biznesu
w Polsce.
Tabela nr 2: Dobre praktyki Grupy Raben w raportach Forum Odpowiedzialnego
Biznesu
Rok raportu Nazwa praktyki Obszar Kategoria

2010 Pomysodajnia Biznes a miejsce pracy Zdrowie pracownikw
Partycypacja
2012 Tydzie CSR Z zakresu pracy pracownikw w
zarzdzaniu
Ankieta z Zaangaowanie Marketing
2013 podwjn spoeczne i rozwj zaangaowany
satysfakcjspoecznoci lokalnej spoecznie
2013 E-faktura+ kultura rodowisko Ekobiuro
2013 Kalkulator CO 2 rodowisko Zrwnowaony transport
Zaangaowanie
Transport jest
2013 spoeczne i rozwj Kampania spoeczna
potrzebny
spoecznoci lokalnej
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Raport. Odpowiedzialny biznes w Polsce
2010, 2012, 2013. http://odpowiedzialnybiznes.pl/typ-publikacji/raporty-publikacje-fob/
(pobrano 22.02.1015 r.)
20 padziernika 2012 roku Grupa Raben podpisaa Kart Rnorodnoci,

ktra zobowizuje firm do przestrzegania zasad rwnoci i poszanowania
rnorodnoci osb w miejscu pracy. Zasady te odnosz si do wszystkich
zatrudnionych bez wzgldu na pe, wiek, niepenosprawno, pochodzenie
etniczne, wyznanie czy orientacj seksualn. Realizujc te zaoenia Firma podja
szereg inicjatyw w ramach polityki rnorodnoci, polegajcych na angaowaniu
grup wykluczonych na otwartym rynku pracy w ycie spoeczne i zawodowe,
rozpoczynajc 2012 roku wspprac ze Spdzielni Socjaln Otwarci z Konina
16
Strona domowa firmy http://polska.raben-group.com/nasza-odpowiedzialnosc/pracownicy/ (pobrano
20.02.2015_
172
_______________________________________________________________________________
zatrudniajc osoby z niepenosprawnociami. Spdzielnia realizuje dla Grupy

Raben zlecenie na szycie elementw odziey roboczej dla kierowcw
i pracownikw administracji. W 2014 roku przedsibiorstwo rozpoczo kooperacj
ze Spdzielni Socjaln KOSS z Kociana. Osoby zatrudnione w spdzielni s
niepenosprawne intelektualnie. Na otwartym rynku pracy miayby mae szanse na
zatrudnienie. Wyrnikiem Grupy Raben i jej pracownikw jest rnorodno.
W ramach propagowania tego atrybutu, Firma organizuje wiele projektw, a oto
niektre z nich: program Jubilat docenia dowiadczenie pracownikw
i dugoletni wspprac, projekt Brave Kids promuje wielokulturowoci
i zrnicowane postrzeganie wiata, projekt Wielkopolska musi wiedzie
przeciwdziaa wykluczeniu spoecznemu, projekt Pomocy dla Kambody, czy
Woda dla Haiti wspiera najuboszych i ofiary trzsienia ziemi. Grupa Raben
wsppracuje rwnie z Fundacj Mam Marzenie i Stowarzyszeniem Dom,
Rodzina, Czowiek, organizuje transporty ywnociowe, przekazywane przez
Kamiliask Misj Pomocy Spoecznej, wspiera inicjatywy familijne organizujc
17
festyny rodzinne i pikniki charytatywne i wspiera domy dziecka.
Reasumujc, rnorodno jest podstawow wartoci wspczesnego
spoeczestwa. Polityka rnorodnoci wie si z promowaniem akceptowania
rnic indywidualnych wynikajcych z przynalenoci rasowej, pochodzenia
etnicznego, pci, orientacji seksualnej, statusu spoeczno-ekonomicznego, wieku,
umiejtnoci fizycznych, przekona religijnych i politycznych. W ramach strategii
zarzdzania rnorodnoci przyjmuje si zaoenia o potrzebie wyrwnywania
szans osb przynalecych do grup mniejszociowych, wykluczonych lub
pozbawionych moliwoci dostpu do rnych sfer ycia spoecznego; edukacji,
rynku pracy, wadzy. W praktyce prowadzi do podejmowania rnego rodzaju
akcji afirmatywnych. Skuteczne zarzdzanie rnorodnoci moe przynie
firmie szereg korzyci, tj. popraw efektywnoci i wsppracy zespou, wzrost
produktywnoci, polepszenie zaufania klientw, szerszy dostp do rynkw,
upowszechnianie wizerunku firmy jako atrakcyjnego pracodawcy. Ronie
zainteresowanie polskich firm tematyk rnorodnoci. Przykadem firmy, ktra
skutecznie wykorzystuj polityk rnorodnoci jest Grupa Raben.
Streszczenie
Przedmiotem artykuu jest realizowanie polityki rnorodnoci i zarzdzania
rnorodnoci na przykadzie Grupy Raben. Uzasadnieniem podjcia niniejszego
tematu jest fakt, i na rynku logistycznym w Polsce i Europie, firma Raben stanowi
znakomity przykad dobrych praktyk w biznesie opartym na spoecznej
odpowiedzialnoci. W tekcie, wykorzystujc studium przypadku, odniesiono si do
dowiadcze Grupy Raben, ukazujc zasadno korzystania z narzdzi wdraania
polityki rnorodnoci i wiadomego rozwijania odpowiednich polityk i programw
w tym obszarze. Zarysowano take korzyci pynce ze stosowanie dobrych
praktyk w zarzdzaniu rnorodnoci, co nierozerwalnie wie si ze wzrostem
prestiu firmy, wiksz satysfakcj klientw, wysz efektywnoci i motywacj
pracownikw oraz redukcj kosztw zwizanych z wykwalifikowanym personelem.
17
CSR news http://www.freshlogistics.com.pl/pl/csr_news_fl.php (pobrano 23.03.2015 r.)
173
_______________________________________________________________________________
Summary
The main aim of this article is the analysis of the pursuing a policy of diversity
policy and diversity management using the example of Raben Group. The main
motivation for taking this case is the fact that at the logistics market in Poland and
Europe the Raben company is an excellent example of good business practices
based on social responsibility.
Basing on references made to the experiences of Raben Group, the author
|of this article tried to show the importance of using various tools of diversity
policies in logistic business. The article also outlines the benefits of good practice
in the diversity management, which result in the increase of the company's
prestige, in higher customer satisfaction, higher efficiency and motivation
of employees, and in reduction of costs associated with the professional staff.
Bibliografia
1. Allemann-Ghionda C, Rume und Stimmen der Vielfalt gestern und
heute. ber die Geschichte und die Karriere von einem modischen
Konzept, in Allemann-Ghionda C., Bukow W.D., (Eds.) Orte der Diversitt.
Wiesbaden 2011
2. Andrejczuk M., Karta rnorodnoci narzdziem wdraania polityki
zarzdzania rnorodnoci w przedsibiorstwie. (w:) Przeobraenia
i wsparcie procesw zarzdzania ludmi. Jarosaw S. Kardas (red.).
Warszawa 2012
3. Durska M., Zarzdzanie rnorodnoci: kluczowe pojcia, Kobieta
i biznes 2009, nr 1-4
4. EU-Diversity Charter Exchange Platform, http://eurohealth.ie/2010/08/03/
eu-diversity-charter-exchange-platform/
5. Filipp E., Spoeczna odpowiedzialno organizacji. (w:) B. Glinka,
M. Kostera (red.), Nowe kierunki w organizacji i zarzdzaniu. Organizacje,
konteksty, procesy zarzadzania. Warszawa 2012
6. Gryszko M., Projekt Gender Index. (w:) Gilbert J.A., Stead B.A.,
Ivancevich J.M. (red.), Podrcznik trenerski :Zarzdzanie firm rwnych
szans. Warszawa 2008; Diversity Management: A New Organizational
Paradig, Joural of Business Ethics, 1999, vol., 21
7. Grupa Raben, http://polska.raben-group.com/o-nas/grupa-raben/
8. Gryszko M., Raport z zarzdzania rnorodnoci w Polsce. Warszawa
2000
9. Hegarty M., Efektywno zarzdzania rnorodnoci. (w:) E. Albiska,
M. Andrejczuk, A. Grajek, M. Grzybek, A. Sienkiewicz, Raport 2012,
Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki. http://www.mg.gov.pl/
files/upload/18027/2012.pdf
10. Kaczmarek P., Krajnik A., Morawska-Witkowska A., Remisko B.R., Wolska
M., Firma = rnorodno, Z. 2. Warszawa 2009
11. Kos. B., Przesanki spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw. (w:)
G. Polok (red.), Spoeczna odpowiedzialno aspekty teoretyczne
i praktyczne, Zeszyty naukowe. Katowice 2011
12. Kwiatek A., Spoeczna odpowiedzialno a rnorodno w organizacjach,
http://www.ue.katowice.pl/uploads/media/14_A.Kwiatek_Spoleczna_odp
owiedzialnosc....pdf
174
_______________________________________________________________________________
13. Lisowska E., Sznajder A., Zarzdzanie rnorodnoci w miejscu pracy.

Raport z I edycji Barometru Rnorodnoci. Warszawa 2013; Raport
z II edycji Barometru Rnorodnoci. Warszawa 2014
14. Mazur B., Zarzdzanie rnorodnoci w warunkach europejskich. (w:)
A. Arend (red.) Zarzdzanie przedsibiorstwem i regionem w warunkach
europejskich. Lublin 2010
15. O projekcie, strona Karty Rnorodnoci. http://kartaroznorodnosci.pl/pl/
karta-w-polsce/o-projekcie.html
16. Ross R. Schneider R., From Equity to Diversity a Business case for
Equal Opportunities, Pitman. Londyn 2010
17. Walczak W., Zarzdzanie rnorodnoci dla wspczesnych organizacji,
Organizacja i Kierowanie 2011, nr 3
175
_______________________________________________________________________________
Magorzata SIKORA-GACA
Wydzia Humanistyczny
Politechnika Koszaliska
SONDAE PRZEDWYBORCZE A WYNIKI WYBORW PARLAMENTARNYCH

1
W MODAWII W 2014 ROKU
Wprowadzenie
30 listopada 2014 r. odbyy si w Modawii kolejne wybory parlamentarne
sme od momentu odzyskania niepodlegoci w 1991 r. Zwyciya Partia
Socjalistw. Obywatele gosowali w 1978 lokalach wyborczych na terenie kraju i 99
2
za granic. Wybory byy monitorowane przez ponad 3 tys. obserwatorw.
W wyborach wzio udzia 19 partii politycznych, 1 blok wyborczy i 4 kandydatw
niezalenych. Obowizywa 6% prg wyborczy dla partii politycznej, 9% dla bloku
wyborczego i 2% dla kandydatw niezalenych. Rywalizacja wyborcza, o ktrej
mowa bya niezwykle istotna. Jeszcze przed wyborami zapowiadano, e bdzie
to stracie pomidzy zwolennikami i przeciwnikami podpisania umowy
stowarzyszeniowej z Uni Europejsk i tak te si stao. Komunici, ktrzy od
samego pocztku prowadzili negatywn kampani wyborcz, podwaajc
geopolityczny zwrot Modawii w kierunku Wsplnoty, zyskali nowego partnera dla
koncepcji zjednoczeniowych z rosyjskim projektem Unii Euroazjatyckiej Parti
Socjalistw. Wrd piciu partii politycznych, ktre weszy do parlamentu, stosunek
koalicji rzdzcej do opozycji wynosi aktualnie 55 do 46 (na 101 miejsc
w parlamencie).
W niniejszym artykule dokonano analizy dwch istotnych zagadnie
wynikw wyborw parlamentarnych z lat 2010 i 2014, a take sonday
przedwyborczych dotyczcych poparcia wzgldem partii i poziomu zaufania
spoecznego wzgldem liderw politycznych. Zestawienie i porwnanie zmiennych,
o ktrych mowa, jest gwnym celem niniejszego artykuu. Z uwagi na fakt, e
wyniki sonday przedwyborczych wzgldem partii zawiody, postanowiono
pogbi analiz o liderw politycznych. Gwna hipoteza badawcza zakada, e
spoeczestwo modawskie silnie utosamia si z liderem politycznym, nie parti.
Tym samym poziom zaufania spoecznego wzgldem jednostki moe przesdzi
o wyniku caej rywalizacji wyborczej. Oznacza to, e idea wodzostwa jest nadal
powszechna w byych republikach radzieckich, co tumaczy m.in. utrzymujce si
przez ponad 14 lat zaufanie spoeczne dla ikony modawskiej polityki Vladimira
Voronina. Nadal ksztatujca si kultura polityczna narodu, deprawowana siln
demagogi, przekada si na fakt, e jedynie silny lider zapewnia wygran
w wyborach. Niniejszy artyku jest rwnie prb poszukiwania odpowiedzi na
pytanie: dlaczego Partia Socjalistw zwyciya w rywalizacji wyborczej w Modawii
w roku 2014? Co jest szczeglnie wane w kontekcie wyborw samorzdowych
z roku 2015, w ktrych nie powtrzya ju wczeniejszego wyniku.
1
Niniejszy materia stanowi wprowadzenie do szerszych bada powiconych przywdztwu partyjnemu
w byych republikach radzieckich, ktre zostay zainicjowane przez dr Macieja Hartliskiego
z Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie. Efektem wsppracy zebranego zespou
badawczego bdzie praca pod redakcj, ktrej wydanie zaplanowano w IV kwartale 2015 r.
2
Zob. Wybory parlamentarne w Modawii, www.polish.ruvr.ru (pobrano 4.12.2014 r.)
176
_______________________________________________________________________________
Wykorzystano wyniki wyborw parlamentarnych z 2010 r. po to, by dokona

charakterystyki sceny politycznej w kontekcie rywalizacji wyborczej z roku 2014.
Tym samym nakrelono pewien rys historyczny dla aktualnej sytuacji politycznej
w kraju.
Dane sondaowe zostay uyte, aby wykaza rozbieno midzy
deklarowanymi preferencjami wyborczymi wzgldem partii i ich liderw. W modej
modawskiej demokracji analiza przywdztwa osobowego jest bowiem zjawiskiem
zoonym i jak pokazuj wybory z listopada 2014 r. nie mona jej lekceway.
3
Pod uwag wzito dane za lata 2001-2014, dotyczce poziomu zaufania
spoecznego dla konkretnych osobowoci politycznych, reprezentujcych partie
polityczne, ktre weszy do parlamentu w 2014 r. Przeanalizowano take okres
funkcjonowania (istnienia) poszczeglnych liderw na modawskiej scenie
partyjnej. Pod uwag wzito nastpujcych politykw: Vladimira Voronina (Partia
Komunistw), Mariana Lupu (Demokratyczna Partia Modawii), Mihai Ghimpu
(Partia Liberalna), Vlada Filata (Partia Liberalno-Demokartatyczna) oraz Igora
Dodona (Partia Socjalistw). Naley rwnie doda, i dane Institutul de Politici
Publice za rok 2014 (kwiecie) wykazuj, e z 19 politykw ogem, ktrych
poziom zaufania spoecznego badano w sondau, tylko 3 funkcjonuje na
modawskiej scenie partyjnej duej ni 14 lat, 5 od 9 do 8 lat, pozostaych
11 pojawio si na scenie partyjnej w okresie krtszym ni 4 lata. Dane
szczegowe prezentuj wykresy od 1 do 8.
Modawska scena partyjna przed wyborami w 2014 r.

Obecny ksztat modawskiej sceny partyjnej ksztatowa si od 2009 r. 28
listopada 2010 r. w Modawii odbyy si przedterminowe wybory parlamentarne.
Prg wyborczy zosta zmniejszony z 5 do 4% (dla koalicji 2 partii 7%, dla koalicji
3 lub wicej partii 9%), a frekwencja wyborcza wyniosa 63,35%. W 2010 roku
zwyciya Partia Komunistw zdobywajc 39,32% i 42 miejsca w parlamencie.
Partia Liberalno-Demokratyczna zdobya 29,42% gosw, co przeoyo si na 32
mandaty poselskie. Pozostae ugrupowania odpowiednio: Demokratyczna Partia
Modawii 12,72% i 15 miejsc, Partia Liberalna 9,96% i 12 mandatw. Sojusz
Nasza Modawia zdoby zaledwie 2,05% gosw, tym samym nie przekroczy progu
wyborczego. Od wyborw w 2010 r. Sojusz na rzecz Integracji Europejskiej
tworzyy ju tylko 3 partie: Partia Liberalno-Demokratyczna, Demokratyczna Partia
Modawii i Partia Liberalna, majc cznie 59 mandatw, wobec 42 opozycyjnych
komunistw. Co ciekawe, tylko 49% spoeczestwa uznao te wybory za wolne
4
i uczciwe, 32% byo przeciwnego zdania, a a 19% nie zajo stanowiska w ogle.
W 2011 r. komunici prbowali doprowadzi do wyboru na prezydenta Zinaidy
Greceani, jednak 16 marca 2011 r., gosami Sojuszu, gow pastwa zosta
Nicolae Timofti, a Modawia unikna wczeniejszych wyborw.
3
Zob. Institutul de Politici Publice, www.ipp.md (pobrano 1-30.09.2014 r.)
4
International Republican Institute, Public Opinion Survey Residents of Moldova. June 7-27 2014,
www.eastbook.eu (pobrano 19.01.2015 r.)
177
_______________________________________________________________________________
Po wyborach w 2010 r. w parlamencie zasiaday cztery partie polityczne:

Demokratyczna Partia Modawii (programowo ideologia socjaldemokratyczna),
Partia Komunistw (programowo ideologia komunistyczna), Partia Liberalna
(programowo ideologia centroprawicowo-liberalna, aktywne skrzydo konserwa-
tywne), Partia Liberalno-Demokratyczna (programowo ideologia liberalna, aktywne
skrzydo centroprawicowe).
W 2013 r. w Modawii prbowano wprowadzi system mieszany (ustaw
bardzo szybko uniewaniono), kolejny raz podniesiono rwnie prg wyborczy
(z 4 do 6% dla partii politycznych, 9% dla koalicji 2 partii, 11% dla koalicji 3 lub
wicej partii), zezwolono obywatelom na gosowanie przy uyciu radzieckich
5 6
paszportw. W marcu 2013 r. z uwagi na trwajcy od lutego kryzys polityczny
odwoano rzd V. Filata. 22 kwietnia 2013 r. decyzj sdu Konstytucyjnego
uniemoliwiono mu dalszy udzia w yciu politycznym z uwagi na zarzuty
7
korupcyjne. Tym samym wyeliminowano z ycia politycznego jednego
z najwaniejszych opozycyjnych przywdcw politycznych. 22 kwietnia 2013 roku
powoano nowego premiera Iurie Leanc. 30 maja 2013 r. podpisano porozumienie
o utworzeniu nowej, wikszociowej koalicji pod nazw Koalicja na rzecz
Rzdw Proeuropejskich (Liberalno-Demokratyczna Partia Modawii, Partia
Demokratyczna i 7 byych czonkw Partii Liberalnej). Tego samego dnia
parlament gosami posw koalicyjnych (53 + 5 posw niezalenych) udzieli votum
zaufania nowemu gabinetowi. Przewodniczcym parlamentu zosta Igor Corman
(zastpujc Mariana Lupu). Nowy rzd zosta powoany w obawie przed
przedterminowymi wyborami. Zadaniem gabinetu byo podtrzymanie niemale
zakoczonych ju negocjacji umowy stowarzyszeniowej z UE oraz oczekiwanie na
jej podpisanie. Zakoczeniem procedury bya ratyfikacja (minimaln wikszoci
53 gosy) umowy 27 czerwca 2014 r. na specjalnym posiedzeniu parlamentu. Dla
Modawii podpisanie umowy stowarzyszeniowej stanowio ogromny krok w stron
dalszej demokratyzacji.
W kwietniu 2014 r. Institutul de Politici Publice (IPP) przeprowadzi sondae
przedwyborcze, ktrych wyniki prezentuje tabela 1. Zestawiono je dla porwnania
z wynikami sonday przeprowadzonych w lipcu 2014 r. przez International
Republican Institute (IRI). Wyniki obu sonday s do zblione, wahaj si
w granicach 1-2 punkw procentowych.
5
K. Caus, Nowy rzd w Modawii: chwiejny konsensus. www.osw.waw.pl (pobrano 14.09.2014 r.)
6
13 lutego premier Vlad Filat oznajmi, e funkcjonujce od listopada 2010 roku porozumienie
powoujce koalicj Sojusz na rzecz Integracji Europejskiej wymaga gruntownej rekonstrukcji i ogosi
wypowiedzenie dotychczasowej umowy przez kierowan przez niego Liberalno-Demokratyczn Parti
Modawii (LDPM). Zob. K. Caus, Kryzys koalicji rzdzcej w Modawii. www.osw.waw.pl (pobrano
2.10.2014 r.)
7
Przeciwko V. Filatowi nie toczyy si adne postpowania prokuratorskie. Jeden z gwnych liderw
opozycji zosta zablokowany. Jak si pniej okazao 4 z 6 sdziw, ktrzy wydali wyrok byo
mianowanych z klucza politycznego. Zob. K. Caus, Modawskie Sd Konstytucyjny zakaza Filatowi
objcia stanowiska premiera. www.osw.waw.pl (pobrano 14.09.2014 r.)
178
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 1: Poparcie przedwyborcze dla modawskich partii politycznych w % dane

z kwietnia i lipca 2014 r.
kwiecie lipiec
Partia Liberalna 8 7
Partia Liberalno-Demokratyczna 15 17
Demokratyczna Partia Modawii 9 8
Partia Komunistw Republiki Modawii 24 24
Partia Socjalistw 1 3
Wyborcy niezdecydowani 26 25
rdo: Institutul de Politici Publice, Barometer of Public Opinion in Moldova 04.2014
r., www.ipp.md (pobrano 28.09.2014 r.); International Republican Institute, Public Opinion
Survey Residents of Moldova. June 7-27 2014, www.eastbook.eu (pobrano 19.01.2015 r.)
Stracie polityczne, ktre przewidziano na 30 listopada 2014 r. rozegrao si

wanie midzy tymi ugrupowaniami. Zaskoczeniem by wynik uzyskany przez
Parti Socjalistw Igora Dodona, ktra w sondaach przedwyborczych uzyskiwaa
niewielkie wskaniki ok. 1-3% obywateli zadeklarowao oddanie na ni gosu, ok.
10% deklarowao zaufanie do partii, natomiast tylko 2% spoeczestwa okrelao
Igora Dodona, jako polityka, do ktrego ywi najwiksze zaufanie; rwnie 2%
spoeczestwa zadeklarowao oddanie gosu na socjalistw, gdyby nie mieli innego
wyboru. Jeszcze w kwietniu i lipcu 2014 r. wrd opozycji, niekwestionowanym
liderem byy dwa ugrupowania Partia Liberalno-Demokratyczna i Partia Liberalna
obie posiadajce swj stay elektorat. Pod znakiem zapytania pozostawao
wejcie do parlamentu Demokratycznej Partii Modawii, ktrej poparcie od 2009
roku znacznie spado (rok 2013 6%, 2014 8/9%). Zakadano, e do parlamentu
na pewno wejd komunici, ktrych poparcie szacowano na poziomie 24%.
Z uwagi na bardzo duy odsetek wyborcw niezdecydowanych 25/26%, wynik
wyborczy w kadej chwili mg zmieni si diametralnie, co te miao miejsce.
Wykres nr 1: Wyniki wyborw parlamentarnych w Modawii z 30.11.2014 r.
% liczba miejsc
Partia Socjalistw 20,51 25
Partia Liberalna 9,67 13
Demokartyczna Partia Modawii 15,8 19
Partia Liberalno-Demokartyczna 20,16 23
Partia Kounistw Republiki Modawii 17,48 21
rdo: Opracowanie wasne na podstawie www.e-democracy.md (pobrano

27.12.2014 r.)
179
_______________________________________________________________________________
W rywalizacji wyborczej z 2014 r. zwyciya Partia Socjalistw, zdobywajc

20,51% gosw i 25 miejsc w parlamencie. Drugi wynik wyborczy nalea do
przedstawicielki Koalicja na rzecz rzdw proeuropejskich Partii Liberalno-
Demokratycznej 20,16% i 23 mandaty. Kolejne wyniki wyborcze uzyskay: Partia
Komunistw 17,48% i 21 miejsc w parlamencie, Demokratyczna Partia Modawii
15,8% i 19, a Partia Liberalna 9,67% i 13 mandatw.
Wykres nr 2: Porwnanie danych sondaowych z lipca 2014 r. i wynikw wyborw
parlamentarnych z listopada 2014 r.
wybory XI 2014 r. sondae VII 2014 r.
Partia Liberalna 9,67 7
Partia Liberalno-Demokratyczna 20,16 17
Demokratyczna Partia Modawii 15,8 9
Partia Komunistw Republiki Modawii 17,48 24
Partia Socjalisw 20,51 3
rdo: Institutul de Politici Publice, Barometer of Public Opinion in Moldova 04.2014

r., www.ipp.md (pobrano 28.09.2014 r.); International Republican Institute, Public Opinion
Survey Residents of Moldova, June 7-27 2014, www.ori.org (pobrano 19.01.2015 r.)
Na wykresie 2 przeanalizowano wyniki wyborw parlamentarnych z listopada

i dane sondaowe z lipca 2014 r. Waciwie tylko faktyczne wynik Partii Liberalnej
i Partii Liberalno-Demokratycznej wydaj si zblione do sonday i posiadaj
najmniejsze odchylenia kolejno 2,67 i 3,16 punktw procentowych.
Wynik Demokratycznej Partii Modawii jest rwnie zaskoczeniem, poniewa
partia, uzyskaa najlepszy wynik z dotychczasowych (startujc samodzielnie)
w wyborach parlamentarnych z 1998 r., wraz z trzema innymi ugrupowaniami
uzyskaa 18,16% gosw i 24 miejsca w parlamencie. W 2001 r. 5,02% i nie
przekroczya 6% progu wyborczego, w 2005 r. 28,53%, w IV 2009 r. 2,97%,
w VII 2009 r. 12,54%, w 2010 r. 12,72%.
Wynik Partii Komunistw w wyborach z 2014 r. jest z kolei najgorszy w historii
tego ugrupowania: w 1998 r. 30,01%, 2001 r. 50,07%, 2005 r. 45,98%,
IV 2009 r. 49,48%, VII 2009 r. 44,69%, 2010 r. 39,34%.
Partia Liberalna otrzymaa praktycznie taki sam wynik wyborczy jak w roku
2010 (rnica 0,01%). Poparcie spoeczne w historii tego ugrupowania wahao si
180
_______________________________________________________________________________
do mocno i wynosio kolejno: 1994 r. 2,36%, 1998 r. 0,54%, 2001 r. 0,67%,

IV 2009 r. 13,13%, VII 2009 r. 14,68%, 2010 r. 9,69%.
Partia Liberalno-Demokratyczna uzyskaa sabszy wynik ni w roku 2010
(IV 2009 r. 12,43%, VII 2009 r. 16,57%, 2010 r. 29,42%).
Niekwestionowanym zwycizc wyborw parlamentarnych w 2014 roku
w Modawii bya Partia Socjalistw. Wczeniejsze wyniki wyborcze tego
ugrupowania przedkaday si nastpujco: w 1998 r. 0,59%, 2001 r. 0,46%,
2005 r. 4,97%, w wyborach w roku 2009 i 2010 nie startowao w ogle.
Z uwagi na fakt, i sondae przedwyborcze dotyczce poparcia dla partii
politycznych zawiody, w dalszej czci artykuu przeprowadzona zostanie
analiza poparcia dla poszczeglnych przywdcw partyjnych zwizanych
z ugrupowaniami, ktre weszy do parlamentu.
Poziom zaufania spoecznego wzgldem liderw politycznych w kwietniu

2014 r.
Charakterystyka przywdcw partyjnych
Pierwsi przywdcy polityczni modawskiej republiki wywodzili si z aparatu
komunistycznego podobnie jak ich wsppracownicy. Ju w latach 80. XX w. nie
brakowao idei reformatorskich, natomiast przegrupowaniu ulegay przede
wszystkim cele. Styl i metody dziaania czsto nawizyway do czasw radzieckich,
8
co sukcesywnie odbierao poparcie spoeczne dla planowanych inicjatyw.
Pierwszym przeomem byo powstanie Frontu Ludowego, ktry wprowadzi do
ycia politycznego ludzi rumuskich. Kolejny nastpi po 2000 r., gdy wrd
modawskich elit politycznych zaczli pojawia si zwolennicy prozachodniej
ideologii rzdzenia, tacy jak np. Vlad Filat czy Dorin Chortoac. Ich demokratyczne
poczynania, naday inny wymiar dziaaniom politycznym, zainicjoway proces
tworzenia kultury politycznej w spoeczestwie nakazowo-rozdzielczym. Wielu
komentatorw jest zdania, e dziaania m.in. Filata czy Vlada Plahotniuca
ukonstytuoway oligarchiczny system polityczny zainicjowany w duej mierze przez
okres rzdw Voronina.
Wykres nr 3: Poziom zaufania spoecznego dla V. Voronina w latach 2001-2014
w % na podstawie danych IPP.
47
73 39
63
50
70 63,5 39
59,5 34,5
45 41 48 34
36 36
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Institutul de Politici Publice, Barometr

of Public Opinion, www.ipp.md (pobrano 01-30.09.2014 r.)
8
M. Sikora-Gaca, Problematyka przywdztwa politycznego w Republice Modawii w latach 1989-2009.
(w:) Przywdztwo polityczne w Polsce i na wiecie, M. Hartliski (red.). Olsztyn 2013, s. 328-331
181
_______________________________________________________________________________
Vladimir Woronin jest jednym z politykw, ktrzy utrzymuj si na scenie

partyjnej najduej. W momencie dojcia komunistw do wadzy jego poparcie
wynosio 70%. Najwiksze wahania miay miejsce w 2005 r. midzy 63 a 47%
i w roku 2009 miedzy 48 a 39%. Wszystkie analizowane lata wykazuj tendencj
malejc, jednak nadal ponad 30% spoeczestwa modawskiego utosamia si
z przywdc komunistw. W tym miejscu naley rwnie przytoczy wyniki bada
9
przeprowadzonych przez Institutul de Politici Publice w roku 2011, z ktrych
wynika, e 35,20% obywateli za najlepszy system polityczny dla Modawii uwaa
sowiecki z lat 90. XX w., 19,40% prezydencki na wzr rosyjski, 13,10%
prezydencki, a 31,10% demokratyczny na wzr zachodni. Dane statystyczne
pokazuj, jak silne oddziaywanie spoeczne ma przywdztwo Voronina
i komunistw.
Vladimir Voronin urodzi si w 1941 r. Od 1989-1990 r. by ministrem spraw
wewntrznych Modawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, wczeniej
przewodniczy resortom siowym. Od 1994 r. I Sekretarz Modawskiej Partii
Komunistycznej. Od 1998 r. pose w modawskim parlamencie. Od 1-16 grudnia
1999 r. tymczasowy premier. W latach 2001-2009 prezydent Modawii, a ostatnim
10
roku rwnie przewodniczcy Parlamentu.
Wykres nr 4: Poziom zaufania spoecznego dla M. Lupu w latach 2005-2014 w % na
podstawie danych IPP.
51
40
28
26
35,5 37 39,5
37
33 34 34
30 30
22,5
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Marian Lupu urodzi si w 1966 r. W latach 2004-2009 przewodniczcy

Parlamentu. Do 2009 r. by czonkiem Partii Komunistw Republiki Modawii.
Od 2009 r. przewodniczcy Demokratycznej Partii Modawii. Od 2010 roku
Przewodniczcy Parlamentu, a w latach 2010-2012 peni obowizki prezydenta
Modawii. By wiceministrem i ministrem gospodarki (2001 r., 2003 r.). Gdy w roku
2008 Voronin traci kontrol nad pastwem, to wanie M. Lupu obawia si
najbardziej. Lupu we wsppracy z Diakovem i Rosc pomg odwoa
9
IPP, Barometr of Public Opinion 2011, a take Public presentation of the opinion public barometr
results 2011. www.ipp.md (pobrano 13.09.2014 r.)
10
Zob. Voronin elected Moldova's speaker. www.news.bbc.co.uk (pobrano 13.10.2014 r.); Voronin files
resignation, rwnie Ghimpu appointed Moldovas caretaker president, www.azi.md (pobrano
13.10.2014 r.); Vladimir Voronin reelected as the President of the Republic of Moldova, www.e-
democracy.md (pobrano 13.10.2014 r.)
182
_______________________________________________________________________________
przewodniczcego Komitetu Koordynacyjnego Radiofonii i Telewizji, jednego

11
z gwnych wsppracownikw Voronina. Marian Lupu tworzy wizj
zreformowanej Partii Komunistw Republiki Modawii, opowiadajc si
jednoczenie za dialogiem z opozycj. Zdystansowa si od Voronina, taktujc go
jako balast odbierajcy poparcie PKRM. Vladimir Voronin po wyborach
samorzdowych w 2007 roku zada od Mariana Lupu podania si do dymisji,
obwiniajc go za porak komunistw. Lupu nie podda si woli prezydenta
stwierdzajc, e naley szanowa wybr obywateli, a wadze centralne i lokalne
bez wzgldu na pochodzenie polityczne powinny wsppracowa dla dobra kraju.
Wystpienie Lupu byo pocztkiem podziau w PKRM na dwa obozy. Pierwszy
zreformowany, socjalistyczny i proeuropejski mia zamiar konkurowa z partiami
centrolewicowymi i centroprawicowymi. Drugi obz pozosta niezmienny i skada
si ze sztywnej nomenklatury wiernej Voroninowi. Marian Lupu znalaz sojusznika
w Dorinie Chirtoace merze Kiszyniowa, jednym z nielicznych modawskich
politykw wyksztaconych na Zachodzie, dla ktrego istotne s rwnie pozytywne
12
zmiany w modawskiej demokracji. Od 2009 r. zwizany z Demokratyczn Parti
Modawii. Wsptworzy Sojusz na rzecz Integracji Europejskiej.
Mihai Ghimpu urodzi si w 1951 r. W polityce modawskiej pojawi si w 1989
r., by jednym z zaoycieli Frontu Ludowego. W latach 1990-1998 by czonkiem
parlamentu. W latach 2007-2009 by radnym, a nastpnie przewodniczcym Rady
Miejskiej Kiszyniowa. W latach 2009-2010 Przewodniczcy Parlamentu Modawii,
w tym okresie rwnie penicy obowizki prezydenta. Od 1998 r. przewodniczcy
Partii Liberalnej. Powizany rodzinnie z Dorinem Chitroac.
Wykres nr 5: Poziom zaufania spoecznego dla M. Ghimpu w latach 2007-2014
w % na podstawie danych IPP
19
25
28
20,5
25,5 24
11,5
14,5 15,5
9
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Vlad Filat urodzi si w 1969 r. Ukoczy studia w Rumunii. W 1999 r. minister

w rzdzie Iona Sturzy. Uczestniczy w tworzeniu Demokratycznej Partii Modawii,
w ktrej funkcjonowa do 2007 r. W 2005 r. z ramienia tej partii dosta si do
Parlamentu. W 2007 r. utworzy Parti Liberalno-Demokratyczn aktualnie drug
si polityczn w kraju. Od 2009 r. ponownie w parlamencie. W dniach 28-30
11
M. Sikora-Gaca, System partyjny Modawii w latach 1989-2009. Toru 2013, s. 193
12
Ibidem, 194-195; Zob. N. Negru, Marian Lupu przeciwko Vladimirowi Voroninowi. Jurnal de Chisinau
2007; S. Jordan, Pomidzy Lupu i Pasatem. Ziarul de Garda 2007
183
_______________________________________________________________________________
grudnia 2010 r. tymczasowy prezydent Republiki. Od 25 wrzenia 2009 r. do 25

kwietnia 2013 r. premier Modawii. Zdymisjonowany 8 marca 2013 r. z uwagi na
zarzuty korupcyjne, ktrych nigdy nie udowodniono, a przeciwko Filatowi nie
toczyo si adne postpowanie prokuratorskie. To typowy przykad transferu z elit
13
biznesu do polityki.
Wykres nr 6: Poziom zaufania spoecznego dla V. Filata w latach 2007-2014 w % na
podstawie danych IPP
45
44
40
43
28
11,5 23,5
20
9
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Wykres nr 7: Poziom zaufania spoecznego dla I. Dodona w latach 2007-2014 w % na

podstawie danych IPP
27 14
16
9
2011 2012 2013 2014

Igor Dodon urodzi si w 1975 r. i jest przedstawicielem modej, modawskiej

elity politycznej. Ksztacony w kraju ukoczy Uniwersytet Rolniczy i Akademi
Nauk Ekonomicznych. Od 2005 r. do 2009 peni funkcj ministra. W 2011 roku.
startowa w wyborach na mera Kiszyniowa, w ktrych wygra Dorin Chortoac.
14
W 2011 r. opuci Parti Komunistw i wstpi do Partii Socjalistycznej.
Na potrzeby niniejszego artykuu wykorzystano rwnie dane sondaowe IRI
z lipca 2014 r., a waciwie odpowiedzi ankietowanych na pytanie: ktrego
13
M. Sikora-Gaca, Wpyw transformacji gospodarczej na proces formowania elit bznesu w pastwach
Kaukazu Poudniowego (wybrane aspekty). Studia Gdaskie. Wizje i rzeczywisto 2013,
t. 9, s. 259-284
14
Zob. www.dodon.md (pobrano 19.01.2015 r.)
184
_______________________________________________________________________________
z politykw darzysz najwikszym zaufaniem? Odpowiedzi byy nastpujce:

21% wskazao V. Voronina, 14% M. Lupu, 7% M. Gimpu, 17% V. Filata,
15
7% I. Dodona.
Wykres nr 8: Wyniki sonday IPP i IRI zaufanie spoeczne dane za 2014 rok,
a take wyniki wyborw parlamentarnych z 2014 r.
wybory XI 2014 r. sonda VII 2014 r. - poparcie dla przywdcy partyjnego
Partia Liberalna / Ghimpu 9,67 7
Partia Liberalno-Demokratyczna / Filat 20,16 17
Demokratyczna Partia Modawii / Lupu 15,8 14
Partia Komunistw Republiki Modawii / Voronin 17,48 21
Partia Socjalisw / Dodon 20,51 16

of Public Opinion, www.ipp.md (pobrano 1-30.09.2014 r.). International Republican Institute,
Public Opinion Survey Residents of Moldova, June 7-27 2014, www.ori.org (pobrano
19.01.2015 r.)
Podsumowanie
Wykres 8 przedstawia porwnanie sonday w zakresie zaufania spoecznego
z lipca 2014 r. i wyniki wyborw parlamentarnych z listopada 2014 r. S one
zdecydowanie bardziej zblione do wynikw wyborw, ni sondae przedwyborcze
prezentujce poparcie procentowe dla partii politycznych. Teza dotyczca
przywdztwa osobowego zostaje zatem potwierdzona, a cel niniejszego artykuu
osignity. Niemniej jednak dokadna odpowied na pytanie o sukces wyborczy
socjalistw, wykreowanych przez Rosj zastpcw dla Komunistw Voronina,
wymaga odrbnej analizy sytuacji politycznej w Modawii w ostatnich dwch
kwartaach 2014 r. i pierwszym proczu roku 2015, co zostanie objte osobnym
opracowaniem.
Sondae przedwyborcze a wyniki wyborw parlamentarnych w Modawii
w 2014 r.
15
International Republican Institute, Public Opinion Survey Residents of Moldova. June 7-27 2014,
www.ori.org (pobrano 19.01.2015 r.)
185
_______________________________________________________________________________
Streszczenie
W niniejszym artykule dokonano analizy dwch istotnych zagadnie
wynikw wyborw parlamentarnych z lat 2010 i 2014, a take sonday
przedwyborczych dotyczcych poparcia wzgldem partii i poziomu zaufania
spoecznego wzgldem liderw politycznych. Niniejszy artyku jest rwnie prb
poszukiwania odpowiedzi na pytanie: dlaczego Partia Socjalistw zwyciya
w rywalizacji wyborczej w Modawii w roku 2014? Jest to szczeglnie wane
w kontekcie wyborw samorzdowych z roku 2015, w ktrych nie powtrzya ju
wczeniejszego wyniku.
Summary
This article analyses two important issues the results of parliamentary
elections in the years 2010 and 2014, as well as pre-election polls on party support
and the level of social trust in relation to political leaders. This article is also
an attempt to seek answers to the question: why the Socialist Party won the
competition in election in Moldova in 2014? This is particularly important in the
context of the local elections of 2015, in which the Party has not repeated its earlier
result.
Bibliografia
1. Caus K., Kryzys koalicji rzdzcej w Modawii. www.osw.waw.pl (pobrano
2.10.2014 r.)
2. Caus K., Modawskie Sd Konstytucyjny zakaza Filatowi objcia
stanowiska premiera. www.osw.waw.pl (pobrano 14.09.2014 r.)
3. Caus K., Nowy rzd w Modawii: chwiejny konsensus. www.osw.waw.pl
(pobrano 14.09.2014 r.)
4. Institutul de Politici Publice, www.ipp.md (pobrano 1-30.09.2014 r.)
5. International Republican Institute, Public Opinion Survey Residents
of Moldova. June 7-27 2014, www.eastbook.eu (pobrano 19.01.2015 r.)
6. International Republican Institute, Public Opinion Survey Residents
of Moldova. June 7-27 2014, www.ori.org (pobrano 19.01.2015 r.)
7. IPP, Barometr of Public Opinion 2011, a take Public presentation of the
opinion public barometr results 2011, www.ipp.md (pobrano13.09.2014 r.)
8. Jordan S., Pomidzy Lupu i Pasatem. Ziarul de Garda 2007
9. Negru N., Marian Lupu przeciwko Vladimirowi Voroninowi, Jurnal de
Chisinau 2007
10. Sikora-Gaca M., Problematyka przywdztwa politycznego w Republice
Modawii w latach 1989-2009. (w:) Przywdztwo polityczne w Polsce i na
wiecie. M. Hartliski (red.). Olsztyn 2013
11. Sikora-Gaca M., System partyjny Modawii w latach 1989-2009. Toru
2013
12. Sikora-Gaca M., Wpyw transformacji gospodarczej na proces formowania
elit bznesu w pastwach Kaukazu Poudniowego (wybrane aspekty).
Studia Gdaskie. Wizje i rzeczywisto 2013, t. 9
186
_______________________________________________________________________________
13. Voronin elected Moldova's speaker, www.news.bbc.co.uk (pobrano

13.10.2014 r.)Voronin files resignation, rwnie Ghimpu appointed
Moldovas caretaker president, www.azi.md (pobrano 13.10.2014 r.).
Vladimir Voronin reelected as the President of the Republic of Moldova,
www.e-democracy.md (pobrano 13.10.2014 r.)
15. www.dodon.md (pobrano 19.01.2015 r.)
16. Wybory parlamentarne w Modawii, www.polish.ruvr.ru (pobrano 4.12.
2014 r.)
187
_______________________________________________________________________________
Magda WOJDYA-BEDNARCZYK
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Doktorantka Wydziau Ekonomii
ANALIZA SEKTORA MIKRO, MAYCH I REDNICH PRZEDSIBIORSTW

W POLSCE NA TLE SEKTORA MIKRO, MAYCH I REDNICH
PRZEDSIBIORSTW W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
Wprowadzenie
Sektor mikro, maych i rednich przedsibiorstw peni bardzo wane funkcje
w gospodarce kadego kraju czy regionu. Przedsibiorstwa te uwaane s za
stymulatora rozwoju gospodarki, a ich funkcjonowanie stanowi przejaw zdrowej
konkurencji oraz odzwierciedla przedsibiorczo spoeczestwa. MSP wytwarzaj
wikszo produktu krajowego, decydujc o sile gospodarek wiata. Rozwj
i konkurencyjno MSP decyduje o rozwoju i konkurencyjnoci gospodarczej
poszczeglnych krajw oraz ich pozycji na rynkach midzynarodowych. Niezwykle
interesujcym zagadnieniem jest poznanie stanu i sytuacji mikro, maych i rednich
przedsibiorstw w wojewdztwie wielkopolskim oraz porwnanie pozycji tego
sektora w Polsce, jak rwnie w wybranych krajach Unii Europejskiej. Analiza
obejmuje okrelenie liczby MSP, liczby osb pracujcych w tym sektorze, jak
rwnie udziau tych przedsibiorstw w wytwarzaniu produktu krajowego brutto
w latach 2007-2013. Badanie stanowi punkt wyjcia do okrelenia roli mikro,
maych i rednich przedsibiorstw w gospodarce poszczeglnych krajw.
I. Liczba mikro, maych i rednich przedsibiorstw w Polsce oraz

wybranych krajach Unii Europejskiej
Badanie rozpoczn od wojewdztwa wielkopolskiego, gdy znaczne
zrnicowanie regionalne widoczne jest w zakresie liczby aktywnie dziaajcych
przedsibiorstw, a take w wielkoci osiganych przychodw, ktre przypadaj
na jeden podmiot. Dziaalno przedsibiorstw aktywnych koncentruje si
gwnie w nastpujcych wojewdztwach: mazowieckim, lskim oraz
wielkopolskim. W wojewdztwach opolskim, podlaskim i lubuskim zlokalizowanych
jest najmniej przedsibiorstw aktywnych. Poziom przecitnych przychodw
przypadajcych na jeden podmiot nie jest ju tak znaczco zrnicowany, chocia
wida w tym zakresie dominacj podmiotw z wojewdztwa mazowieckiego.
Te wysokie wartoci mog wynika z faktu, i wiele przedsibiorstw ma
zarejestrowan firm w Warszawie, a dziaalno moe prowadzi w innym
wojewdztwie.
Ponisza tabela przedstawia dane na temat liczby przedsibiorstw aktywnych,
udziau wojewdztwa w liczbie podmiotw aktywnych, jak i przychodw na podmiot
w poszczeglnych wojewdztwach Polski w roku 2013.
188
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 1: Przedsibiorstwa aktywne w 2013 r.

Wojewdztwo Liczba Udzia regionu w Przychody
przedsibiorstw liczbie podmiotw na podmiot
aktywnych (w tys. aktywnych ogem (mln z)
jednostek) (%)
Dolnolskie 141,6 7,99 1,9
Kujawsko-pomorskie 85,2 4,81 1,7
Lubelskie 73,9 4,17 1,4
Lubuskie 44,3 2,50 1,3
dzkie 115,8 6,55 1,6
Maopolskie 163,9 9,25 1,7
Mazowieckie 304,0 17,17 3,8
Opolskie 37,6 2,12 1,5
Podkarpackie 70,6 3,98 1,7
Podlaskie 44,0 2,49 1,5
Pomorskie 113,5 6,41 2,1
lskie 208,3 11,76 2,2
witokrzyskie 48,1 2,71 1,4
Warmisko-mazurskie 51,8 2,92 1,2
Wielkopolskie 180,0 10,16 2,4
Zachodniopomorskie 88,8 5,01 1,1
Ogem 1771,4 100,00% 2,1
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Dziaalno przedsibiorstw
niefinansowych w 2013 r. Warszawa 2014
Spord ogu podmiotw gospodarczych wojewdztwa wielkopolskiego

zarejestrowanych w rejestrze REGON w 2013 roku, 97,5% naleao do sektora
prywatnego, ktrego udzia w przecigu ostatniego roku nie uleg zmianom. Sektor
ten charakteryzuje si wysz skutecznoci, jak i efektywnoci, dlatego te
istnieje denie do zwikszania jego udziau w gospodarce. Do sektora
publicznego naleao 2,4% podmiotw Wielkopolski. W latach 2007-2013 udzia
podmiotw prywatnych w oglnej liczbie zarejestrowanych podmiotw
w wojewdztwie wielkopolskim by wikszy ni w kraju, co jest przejawem duej
przedsibiorczoci regionu. Naley take zwrci uwag na korzystne zjawisko
polegajce na szybszym wzrocie sektora prywatnego w porwnaniu z sektorem
publicznym. Wyszczeglnienie udziau sektora prywatnego i publicznego
w zakresie podmiotw gospodarki narodowej w rejestrze REGON przedstawia
tabela nr 2, a udzia tych podmiotw wedug wybranych form prawnych tabela nr 3.
Tabela nr 2: Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON
wedug sektorw wasnoci
Wyszczeglnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Udzia sektora prywatnego w %
Wojewdztwo
97,1 97,3 97,3 97,4 97,4 97,5 97,5
wielkopolskie
Polska 96,2 96,7 96,8 96,9 96,8 96,9 97,0
189
_______________________________________________________________________________
Wyszczeglnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Udzia sektora publicznego w %
Wojewdztwo
2,9 2,7 2,7 2,6 2,6 2,5 2,4
wielkopolskie
Polska 3,8 3,3 3,2 3,1 3,1 3,1 3,0
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Zmiany strukturalne grup podmiotw
gospodarki narodowej w rejestrze REGON w wojewdztwie wielkopolskim w 2013 r., Urzd
Statystyczny w Poznaniu, 2014 r., s.37; Zmiany strukturalne grup podmiotw gospodarki
narodowej w rejestrze REGON 2013 r., Gwny Urzd Statystyczny. Warszawa 2014, s. 37
Zmiany struktury sektora wedug form prawno-organizacyjnych podmiotw s

elementem rozwoju mikro, maych i rednich przedsibiorstw. wiadcz one
o stopniu koncentracji kapitau czy zasigu i sile oddziaywania MSP.
W wojewdztwie wielkopolskim, jak i w caej Polsce dominuj osoby prowadzce
dziaalno gospodarcz stanowice w 2013 roku 75,4% wszystkich podmiotw.
Jednake udzia firm prowadzonych przez osoby fizyczne jest wyszy o 2,6 pkt
proc. od redniej krajowej.
W wojewdztwie wielkopolskim w latach 2007-2013 zanotowano wzrost liczby
spek prawa handlowego oraz pozostaych form prawnych, w tym fundacji
i stowarzysze. Fakt wzrostu liczby spek prawa handlowego z punktu widzenia
rozwoju mikro, maych i rednich przedsibiorstw jest korzystny. Ich stan
organizacyjno-prawny pozwala bowiem na bardziej stabilny i szerszy zasig
dziaania, czsto przekraczajcy granice wojewdztwa.
Tabela nr 3: Udzia podmiotw gospodarki narodowej wedug wybranych form
prawnych w oglnej liczbie podmiotw
Wojewdztwo wielkopolskie 2007 Wojewdztwo wielkopolskie 2013 Polska 2007 Polska 2013
72,8%
Osoby fizyczne prowadzce 75,6%

dziaalno gospodarcz 75,4%
78,1%
7,0%
7,6%
Spki cywilne 6,4%
7,2%
9,4%
7,0%
Spki prawa handlowego 9,2%
6,6%
0,4%
0,5%
Spdzielnie 0,5%
0,5%
10,4%
9,3%
Pozostae 8,5%
7,6%
0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% 90,0%
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Zmiany strukturalne grup podmiotw

gospodarki narodowej w rejestrze REGON w wojewdztwie wielkopolskim w 2013 r., Urzd
Statystyczny w Poznaniu, 2014 r.
190
_______________________________________________________________________________
Ponisza analiza obejmuje 8 europejskich krajw, ktre reprezentuj

nastpujce modele: Szwecja naleca do modelu skandynawskiego (obok Danii,
Finlandii, Holandii oraz Norwegii), Niemcy, Francja oraz Wochy reprezentujce
model kontynentalny (wraz z Belgi i Austri), Wielka Brytania jako europejski
model anglosaski (obok Irlandii), a take Grecja i Hiszpania nalece wraz
z Portugali do modelu rdziemnomorskiego. Polska nie zostaa zaliczona do
adnego z tych modeli.
Tabela 4 zawiera informacje na temat skali liczby przedsibiorstw,
szczeglnie silnie reprezentowanej w grupie przedsibiorstw mikro w 6 badanych
krajach poza Szwecj oraz Grecj.
Tabela nr 4: rednia liczba mikro, maych, rednich i duych przedsibiorstw
w wybranych gospodarkach europejskich w latach 2007-2013
Przedsibiorstwa
Kraje
mikro mae rednie due
Szwecja 557 768 28 250 4 838 1 014
Niemcy 1 689 486 291 318 51 433 9 874
Francja 2 314 420 138 351 21 374 4 650
Wochy 3 553 244 184 523 19 237 3 117
Wielka Brytania 1 481 004 151 612 25 920 6 006
Grecja 645 793 19 799 2 614 447
Hiszpania 2 224 090 132 419 16 642 2 852
Polska 1 415 159 45 142 15 480 3 270
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych The Small Business Act
Tabela 5 przedstawia struktur liczby przedsibiorstw w badanych krajach.

Wrd ogu przedsibiorstw, odsetek przedsibiorstw mikro najwyszy jest
w Grecji oraz Polsce. Powyej redniej UE znalazy si takie kraje, jak Wochy,
Szwecja, Hiszpania czy Francja. Natomiast najniszy odsetek przedsibiorstw
mikro wykazay Niemcy oraz Wielka Brytania. Biorc pod uwag struktur liczby
przedsibiorstw maych, powyej redniej UE27 plasuj si Niemcy osigajc
ponad 14% ogu przedsibiorstw. Niski odsetek przedsibiorstw maych wykazaa
Grecja oraz Polska. Najbliej redniej unijnej byy Francja, Wochy oraz Szwecja.
Odsetek przedsibiorstw rednich w badanych krajach waha si w przedziale 0,39
do a 2,5% w Niemczech. Najniszy wynik wykazaa Grecja, zaraz po niej Wochy.
Powyej redniej UE27 znalaza si Wielka Brytania. Wrd ogu przedsibiorstw,
odsetek przedsibiorstw duych najwyszy jest w Wielkiej Brytanii. Najniszy za
w Grecji, Hiszpanii i we Woszech. Szwecja, Francja oraz Polska plasuj si na tej
samej pozycji, co rednia UE27 osigajc wynik 0,2%.
191
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 5: Struktura liczby mikro, maych, rednich i duych przedsibiorstw

Przedsibiorstwa procenty
Kraje
mikro mae rednie due suma
UE27 92,2% 6,5% 1,1% 0,2% 100%
Szwecja 94,2% 4,8% 0,8% 0,2% 100%
Niemcy 82,7% 14,3% 2,5% 0,5% 100%
Francja 93,4% 5,5% 0,9% 0,2% 100%
Wochy 94,5% 4,9% 0,5% 0,1% 100%
Wielka Brytania 89,0% 9,1% 1,5% 0,4% 100%
Grecja 96,6% 2,96% 0,39% 0,07% 100%
Hiszpania 93,6% 5,6% 0,7% 0,1% 100%
Polska 95,7% 3,1% 1,0% 0,2% 100%
Wykres nr 1: Udzia liczby mikro, maych, rednich i duych przedsibiorstw w oglnej

liczbie przedsibiorstw w wybranych gospodarkach europejskich w latach 2007-2013
100,00%
99,90% 99,90% 99,90% 99,90%
99,80% 99,80% 99,80% 99,80% 99,80%
99,70%
99,60% 99,60%
99,50% 99,50%
99,40%
99,30%
UE Szwecja Niemcy Francja Wochy Wielka Grecja Hiszpania Polska
Brytania
II. Liczba pracujcych w mikro, maych i rednich przedsibiorstwach

w Polsce oraz w wybranych krajach Unii Europejskiej
Mikro, mae i rednie przedsibiorstwa wojewdztwa wielkopolskiego
odgrywaj kluczow rol w generowaniu miejsc pracy w Wielkopolsce. Od
2007 roku przedsibiorstwa te zatrudniay okoo 70% osb pracujcych
w przedsibiorstwach. Udzia zatrudnionych w MSP w sektorze przedsibiorstw
ogem w wojewdztwie wielkopolskim wynosi w 2008 roku 71,6% i przewysza
o 1,9 pkt proc. redni krajow. Tendencja ta utrzymywaa si do roku 2012,
natomiast w roku 2013 udzia zatrudnionych przedsibiorstw ogem wynis
w Wielkopolsce 68,9% i by niszy o 0,6 pkt proc. od redniej krajowej. Pokazuje
to, jak ogromne znaczenie maj mikro, mae i rednie przedsibiorstwa dla
wielkopolskiego rynku pracy. Dane, o ktrych mowa powyej zostay zawarte
w tabelach nr 6 i 7.
192
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 6: Liczba pracujcych w przedsibiorstwach wojewdztwa wielkopolskiego

wedug klas wielkoci przedsibiorstw przekrojowo w latach 2008, 2010, 2012, 2013
2008 2010 2012 2013

Przedsibiorstwa ogem 940112 910188 950804 953188
MSP ogem 672930 645863 671764 656386
Mikro (0-9) 373393 351879 370869 356011
Mae (10-49) 119604 115100 127332 126046
rednie (50-249) 179933 178884 173563 174329
Due (powyej 249) 267182 264325 279040 296802
Pracujcy w MSP w ogem (w %) 71,6% 71,0%
68,9% 70,6%
Polska Pracujcy w MSP w ogem
69,7% 69,9% 70,1% 69,5%
(w %)
niefinansowych w 2008, 2010, 2012, 2013. Warszawa 2010, 2012, 2014
Tabela nr 7: Struktura pracujcych w wojewdztwie wielkopolskim wedug klas

wielkoci przedsibiorstw przekrojowo w latach 2008, 2010, 2012, 2013
2008 2010 2012 2013

Mikro (0-9) 39,7% 38,7% 39,0% 37,3%
Mae (10-49) 12,7% 12,6% 13,4% 13,2%
rednie (50-249) 19,1% 19,6% 18,2% 18,3%
MSP ogem 71,6% 71,0% 70,6% 68,9%
Due (powyej 249) 28,4% 29,0% 29,4% 31,1%
niefinansowych w 2008, 2010, 2012, 2013. GUS, Warszawa 2010, 2012, 2014
Dokonujc porwnania struktury zatrudnienia w sektorze przedsibiorstw

w wojewdztwie wielkopolskim oraz w Polsce naley stwierdzi, i jest ona
podobna. Rnice oscyluj w granicach 0,6% w ramach przedsibiorstw mikro
oraz duych, 0,5 maych oraz 0,4 rednich.
Rysunek nr 1 przedstawia struktur zatrudnienia w sektorze MSP oraz
przedsibiorstwach duych wedug ich klas wielkoci.
Rysunek nr 1: Porwnanie struktury zatrudnienia w sektorze przedsibiorstw wedug
klas wielkoci wojewdztwo wielkopolskie Polska w 2013 r.
Wojewdztwo wielkopolskie
Due (powyej
249)
Mikro (0-9)
31,1%
37,3%
rednie (50-249) Mae (10-49)

18,3% 13,2%
193
_______________________________________________________________________________
Polska
Due (powyej
249)
30,5% Mikro (0-9)
37,9%
rednie (50-249)
Mae (10-49)
17,9%
13,7%

niefinansowych w 2013. GUS. Warszawa 2014
Potencja rozwojowy przedsibiorstw wynika z wielkoci ponoszonych przez

nie nakadw inwestycyjnych. Dziki rosncym nakadom inwestycyjnym dochodzi
do wzrostu zatrudnienia, dziki czemu poprawia si sytuacja spoeczno-
gospodarcza regionu. W 2010 roku inwestycje sektora MSP stanowiy 61,2%
caoci nakadw inwestycyjnych przedsibiorstw, natomiast w Polsce 50,2%.
Mikro, mae i rednie przedsibiorstwa odgrywaj znacznie wiksz rol
w wielkoci ponoszonych nakadw inwestycyjnych ni w Polsce. W pozostaym
badanym okresie nakady inwestycyjne byy zblione (rok 2008) lub nieco wysze
w skali kraju (lata 2012 i 2013). Wedug danych GUS w 2012 roku wikszo
nakadw inwestycyjnych dotyczya sektora prywatnego, w tym 8,5 mld z (40,4%)
przedsibiorstw o liczbie pracujcych do 9 osb. A 60,3% nakadw
inwestycyjnych w przedsibiorstwach poniesiono w przemyle i budownictwie,
36,2% w usugach, za w rolnictwie 3,5%. Ponisza tabela przedstawia dane na
temat nakadw inwestycyjnych MSP i duych przedsibiorstw w wojewdztwie
wielkopolskim w poszczeglnych latach.
Tabela nr 8: Nakady inwestycyjne przedsibiorstw wojewdztwa wielkopolskiego
wedug klas wielkoci przedsibiorstw przekrojowo w latach 2008, 2010, 2012, 2013
2008 2010 2012 2013

Przedsibiorstwa ogem 14448232 15110768 15241096 13937409
MSP ogem 6726669 9256161 7129768 6324493
Mikro (0-9) 1651203 4807732 2262069 1911916
Mae (10-49) 1872483 1678447 1696820 1458072
rednie (50-249) 3202983 2769982 3170879 2954505
Due (powyej 249) 7721563 5854607 8111328 7612916
Pracujcy w MSP w ogem
46,5% 61,2% 46,8% 45,4%
(w %)
Polska Pracujcy w MSP
46,3% 50,2% 48,1% 48,6%
w ogem (w %)
niefinansowych w 2008, 2010, 2012, 2013 Warszawa 2010, 2012, 2014
194
_______________________________________________________________________________
Struktur nakadw inwestycyjnych w sektorze mikro, maych, rednich

i duych przedsibiorstw w wojewdztwie wielkopolskim oraz Polsce w roku 2013
przedstawia poniszy rysunek.
Rysunek nr 2: Porwnanie struktury nakadw inwestycyjnych w sektorze
przedsibiorstw wedug klas wielkoci wojewdztwo wielkopolskie Polska w 2013 r.
Wojewdz two wielkopolskie
Mikro (0-9)
13,7%
Mae (10-49)
10,5%
Due (powyej
249)
54,6% rednie (50-249)
21,2%
Polska
Mikro (0-9)
16,3%
Mae (10-49)
Due (powyej
11,2%
249)
51,4%
rednie (50-249)
21,1%

niefinansowych w 2013. Warszawa 2014
Wedug danych GUS w 2013 r., warto polskiego eksportu ogem wyniosa
152,78 mld EUR. Wrd gwnych partnerw eksportowych Polski w Unii
Europejskiej znalazy si Niemcy (wzrost o 5,9%), Czechy (wzrost o 4%), Szwecja
(wzrost o 8,9%), Sowacja (wzrost o 7,9%), Wgry (wzrost o 11,6%), Hiszpania
(wzrost o 19,2%) oraz Belgia (wzrost o 12,4%).
Dane przedstawione w tabelach 9 oraz 10, a take na wykresie 2 dotycz
redniej liczby zatrudnionych w omiu europejskich gospodarkach w latach 2007-
2013. Due zrnicowanie wystpuje midzy krajami biorc pod uwag gwnie
liczb zatrudnionych w przedsibiorstwach mikro. W Grecji struktura zatrudnienia
w tych przedsibiorstwach jest prawie dwukrotnie wysza od redniej w krajach
UE27.
Liczba zatrudnionych we Woszech wynosi ponad 46%, a w Hiszpanii i Polsce
siga prawie 40%. Najniszy wskanik wykazay Niemcy oraz Wielka Brytania.
Biorc pod uwag struktur osb zatrudnionych w maych przedsibiorstwach,
rednia UE27 wyniosa 20,6%. Powyej tego wskanika znalazy si takie kraje,
195
_______________________________________________________________________________
jak Niemcy, Hiszpania czy Wochy. Najnisze zatrudnienie w badanych latach

wykazaa Polska osigajc 12%. Odsetek osb zatrudnionych w rednich
przedsibiorstwach waha si w przedziale od 11,5% w Grecji do 20,3%
w Niemczech. W Wielkiej Brytanii ponad 46% zatrudnienia absorboway due
przedsibiorstwa. Powyej redniej unijnej wynoszcej 35,2% znalazy si takie
kraje, jak Niemcy, Francja czy Szwecja. Najniszy wskanik zatrudnienia w duych
przedsibiorstwach w badanym okresie wykazaa Grecja nieco poniej 15% oraz
Wochy 19,5%.
Tabela nr 9: rednia liczba osb zatrudnionych w mikro, maych, rednich i duych
przedsibiorstwach w wybranych gospodarkach europejskich w latach 2007-2013
Zatrudnienie
Kraje
Szwecja 734 152 617 232 517 703 1 032 275
Niemcy 4 640 116 5 557 446 4 965 183 9 291 034
Francja 3 811 012 2 793 111 2 200 142 5 338 619
Wochy 7 050 874 3 254 307 1 863 656 2 938 339
Wielka Brytania 3 617 232 3 215 940 2 752 006 8 318 885
Grecja 1 233 988 375 297 249 292 321 223
Hiszpania 4 648 907 2 555 118 1 631 877 2 851 105
Polska 3 158 859 1 020 427 1 617 232 2 734 147
Tabela nr 10: Struktura zatrudnienia mikro, maych, rednich i duych przedsibiorstw

Zatrudnienie procenty
Kraje
UE27 29,7% 20,6% 17,2% 35,2% 100%
Szwecja 25,3% 21,3% 17,8% 35,6% 100%
Niemcy 19,0% 22,7% 20,3% 38,0% 100%
Francja 26,9% 19,7% 15,7% 37,7% 100%
Wochy 46,7% 21,5% 12,3% 19,5% 100%
Wielka
20,2% 18,0% 15,4% 46,4% 100%
Brytania
Grecja 56,6% 17,2% 11,5% 14,7% 100%
Hiszpania 39,8% 21,9% 14,0% 24,3% 100%
Polska 37,0% 12,0% 19,0% 32,0% 100%
196
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 2: Udzia zatrudnienia MSP w oglnej liczbie zatrudnionych w wybranych

gospodarkach europejskich w latach 2007-2013
90,0%
85,3%
80,0% 80,5%
75,7%
70,0% 68,0%
64,4% 62,0% 62,3%
60,0%
53,6%
50,0%
40,0%
30,0%
20,0%
10,0%
0,0%
Szwecja Niemcy Francja Wochy Wielka Grecja Hiszpania Polska
Brytania
Przecitne zatrudnienie w poszczeglnych grupach przedsibiorstw informuje

o ich ekonomicznej sile. Dane te zostay zawarte w tabeli 11. W badanym okresie
rednie zatrudnienie w przedsibiorstwach mikro miecio si w przedziale 1,3-2,7
nie przekraczao wic przecitnie zatrudnienia 3 osb. Najwyszy wskanik
wykazay Niemcy wraz z Wielk Brytani, najniszy Szwecja z Francj. W grupie
maych przedsibiorstw przecitne zatrudnienie wahao si w przedziale 17,6 we
Woszech do 22,6 w Polsce. Przedsibiorstwa rednie charakteryzoway si
w badanym okresie zatrudnieniem okoo 100 osb. Due przedsibiorstwa
w Szwecji czy Wielkiej Brytanii zatrudniaj relatywnie wiksz liczb osb ni
w innych krajach. Najnisza liczba osb dotyczy Grecji oraz Polski, w ktrych
w latach 2007-2013 przecitne zatrudnienie w duych przedsibiorstwach byo
znacznie nisze.
Tabela nr 11: Przecitna liczba osb zatrudnionych w mikro, maych, rednich
i duych przedsibiorstwach w wybranych gospodarkach europejskich w latach 2007-2013
rednie zatrudnienie przedsibiorstwa

Kraje
Szwecja 1,3 21,8 107,0 1 018,1
Niemcy 2,7 19,1 96,5 940,9
Francja 1,6 20,2 102,9 1 148
Wochy 2,0 17,6 96,9 942,7
Wielka Brytania 2,4 21,2 106,2 1385,1
Grecja 1,9 18,9 95,4 718,6
Hiszpania 2,1 19,3 98,1 999,7
Polska 2,2 22,6 104,5 836,1
W przedsibiorstwach mikro w badanym okresie rednie zatrudnienie miecio

si w przedziale 1,3 w Szwecji do 2,7 w Niemczech. W grupie przedsibiorstw
maych rednie zatrudnienie w badanym okresie nie przekroczyo przecitnego
197
_______________________________________________________________________________
zatrudnienia 23 osb. W Szwecji, Wielkiej Brytanii, Polsce oraz Francji

przedsibiorstwa rednie charakteryzoway si zatrudnieniem ponad 100 osb.
Due przedsibiorstwa w Grecji oraz Polsce zatrudniaj relatywnie mniejsz liczb
osb ni w pozostaych badanych krajach. Najwysze zatrudnienie w tych
przedsibiorstwach wykazay Wielka Brytania zatrudniajc ponad 1380 osb oraz
Szwecja z zatrudnieniem powyej 1000 osb.
III. Udzia mikro, maych i rednich przedsibiorstw w wytwarzaniu

produktu krajowego brutto w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej
W gospodarce regionu si, a take pozycj przedsibiorstw okrela udzia
przedsibiorstw w wytwarzaniu produktu krajowego brutto (PKB) oraz wartoci
dodanej brutto (WDB). Tabela nr 12 zawiera dane na temat udziau MSP
w wytwarzaniu PKB w wojewdztwie wielkopolskim oraz w Polsce w latach 2007-
2013.
Tabela nr 12: Udzia przedsibiorstw w wytwarzaniu PKB
Wojewdztwo wielkopolskie
Wyszczeglnienie
2007 2008 2009 2010 2011 2012
Produkt Krajowy
109028 118478 127361 135124 146386 154153
Brutto
w tym Warto
95381 103712 113171 119006 128676 136597
Dodana Brutto
w tym sektor
46118 51340 58192 60087 64845 69341
przedsibiorstw
Udzia
przedsibiorstw 42,3% 43,3% 45,7% 44,5% 44,3% 45,0%
w tworzeniu PKB
Udzia
przedsibiorstw 48,45% 49,5% 51,4% 50,5% 50,4% 50,8%
w tworzeniu WDB
Polska
2007 2008 2009 2010 2011 2012
Produkt Krajowy
1176737 1275432 1343366 1437357 1553582 1615894
Brutto
w tym Warto
1029442 1116476 1193691 1265904 1365622 1431872
Dodana Brutto
w tym sektor
489923 535607 590609 629173 684318 721351
przedsibiorstw
Udzia
przedsibiorstw 41,6% 42,0% 44,0% 43,8% 44,0% 44,6%
w tworzeniu PKB
Udzia
przedsibiorstw 47,6% 48,0% 49,5% 49,7% 50,1% 50,4%
w tworzeniu WDB
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Rocznik statystyczny wojewdztwa
wielkopolskiego. US w Poznaniu 2009 r. s. 319-331; 2013 r., s. 362-378, 2014 r. s. 348-364
198
_______________________________________________________________________________
W wojewdztwie wielkopolskim przedsibiorstwa wytworzyy w 2012 roku

45,0% PKB wojewdztwa, natomiast udzia sektora przedsibiorstw w krajowym
PKB wynosi 44,6%.Nieco wyszy by take udzia przedsibiorstw wojewdztwa
wielkopolskiego w tworzeniu wartoci dodanej brutto, ktry wynis w roku 2012
50,8% (kraj 50,4%). Przedsibiorstwa wojewdztwa wielkopolskiego wytworzyy
w 2012 roku 9,6% krajowej WDB. Wojewdztwo wielkopolskie znalazo si cznie
z wojewdztwem dolnolskim na trzecim miejscu pod wzgldem udziau
przedsibiorstw w tworzeniu krajowego WDB. Liderem z prawie 24% zostao
wojewdztwo mazowieckie, a na ostatnim szesnastym miejscu wojewdztwo
podlaskie. Udzia sektora MSP w tworzeniu wartoci dodanej brutto
w poszczeglnych wojewdztwach przedstawia poniszy wykres.
Wykres nr 3: Udzia sektora przedsibiorstw w tworzeniu WDB wedug wojewdztw
w 2012 r.
25,0% 23,7%
20,0%
14,1%
15,0%
9,6% 9,6%
10,0% 7,3%
5,8% 5,8%
4,2% 3,6%
5,0% 3,0% 3,0% 2,2% 2,2% 2,1%
2,0% 1,7%
0,0%
kie
ie
e
ie
ie
e
ie
ie
ie
e
kie
kie
e
ie
ie
kie
ki
ki
ki
ki
sk
sk
sk
sk
lsk
lsk
sk
ck
rs
c
dz
ls
s
s
s
as
or
or
ie
bu
zy
l
pa
or
ol
po
u
be
po

l
dl
ow
om
az
op
om
m
kr
Lu
ar
lko
O
Lu
Po
Po
to
m
n
a
az
dk
p
op
ol
ie
i
o-
M
o-
M
Po
D
ni
w
W
sk
sk
od
i
w
ch
m
ja
Ku
ar
Za
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Produkt krajowy brutto Rachunki regionalne

w 2012r., Gwny Urzd Statystyczny, Urzd Statystyczny w Katowicach. Katowice 2014
Szczegowe dane, ktre dotycz sytuacji finansowej przedsibiorstw

wojewdztwa wielkopolskiego dostpne s jedynie dla podmiotw, w ktrych liczba
pracujcych przekracza 9 osb. Dla ogu przedsibiorstw wskanik poziomu
kosztw z caoksztatu dziaalnoci wynis w roku 2007 94,7 proc. (93,9 dla kraju),
a w roku 2013 wskanik ten wzrs do 95,4% (95,6 dla kraju). Od 2007 do 2012
roku rentowno brutto spada z 5,3% do 4,0%, rentowno netto spada natomiast
z 4,6% do 3,3%. W 2007 roku omawiana grupa przedsibiorstw wojewdztwa
wielkopolskiego posiadaa nieznacznie nisz rentowno obrotu brutto i netto od
redniej krajowej. W 2013 roku wskaniki rentownoci byy jednak wysze od
1
redniej krajowej. Wskaniki pynnoci finansowej I, II, III stopnia byy nisze
rednio o kilkanacie%. Najwyszy wskanik pynnoci finansowej I stopnia wynis
prawie 40% w roku 2010, a wobec przyjtej bezpiecznej normy dla tego wskanika
wynoszcej 10-20% mona stwierdzi, e wszystkie przedsibiorstwa wykazyway
1
Wskanik pynnoci finansowej I stopnia stanowi relacj inwestycji krtkoterminowych (gwnie
rodkw pieninych i krtkoterminowych papierw wartociowych) do zobowiza krtkotermi-
nowych; II stopnia relacj inwestycji krtkoterminowych oraz krtkoterminowych nalenoci
i roszcze do zobowiza krtkoterminowych, III stopnia to relacja aktyww obrotowych (zapasw,
krtkoterminowych nalenoci i roszcze, inwestycji krtkoterminowych, krtkoterminowych rozlicze
midzyokresowych czynnych) do zobowiza krtkoterminowych.
199
_______________________________________________________________________________
si nadpynnoci finansow. Wskanik pynnoci finansowej II by

w latach 2007-2013 nieznacznie niszy od redniej krajowej. Nie zostay jednak
przekroczone normy dla tego wskanika, dlatego nie moemy mwi w tym
przypadku o nadpynnoci finansowej i utrzymywaniu si przez przedsibiorstwa
wysokiego poziomu pynnych aktyww, zwaszcza gotwki zabezpieczajcej
pynno. W latach 2007-2009 oraz 2011-2013 wskanik pynnoci finansowej III
w wojewdztwie wielkopolskim by niszy od redniej krajowej, a w roku 2010 by
jednakowy dla wojewdztwa wielkopolskiego i Polski. Dane opisane powyej
przedstawia tabela nr 13.
Tabela nr 13: Wybrane wskaniki finansowe przedsibiorstw wojewdztwa
wielkopolskiego na tle kraju w latach 2007-2013 w %
Tempo wzrostu PKB

Kraje
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Wskanik Wielkopolsk
94,7 95,8 95,3 94,7 95,5 96,0 95,4
poziomu a
kosztw z
caoksztatu Polska 93,9 95,9 95,1 94,8 95,2 95,7 95,6
dziaalnoci
Wskanik Wielkopolsk
5,3 4,2 4,8 5,2 4,5 4,0 4,6
rentownoci a
obrotu brutto Polska 6,1 4,1 4,9 5,2 4,8 4,3 4,4
Wskanik Wielkopolsk
4,6 3,4 3,7 4,3 3,7 3,3 3,9
rentownoci a
obrotu netto Polska 5,1 3,3 4,1 4,4 3,9 3,6 3,7
Wskanik Wielkopolsk
32,2 34,8 35,1 39,8 34,2 31,7 30,1
pynnoci a
finansowej I
Polska 35,0 33,8 39,7 42,4 39,7 38,6 39,1
stopnia
Wskanik Wielkopolsk
96,2 94,5 98,2 103,3 96,1 90,2 83,3
pynnoci a
finansowej II
Polska 97,9 98,8 98,1 104,5 103,6 97,3 100,4
stopnia
Wskanik Wielkopolsk
148,2 143,0 142,4 147,7 142,1 136,9 126,7
pynnoci a
finansowej
Polska 141,3 142,6 142,3 147,4 148,4 143,3 146,2
III stopnia
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Rocznik statystyczny wojewdztwa
wielkopolskiego. US w Poznaniu 2009 r. s. 319-331; 2013 r., s. 362-378, 2014 r. s. 348-364
By dokona makroekonomicznej oceny sytuacji wybranych krajw

europejskich, wzito pod uwag cztery wskaniki, tj. realne tempo wzrostu PKB,
tempo zmian produktywnoci pracy, deflator PKB oraz zharmonizowan stop
zatrudnienia. Tempo wzrostu PKB we wszystkich badanych krajach byo dodatnie
jedynie w roku 2007, natomiast ujemne poza Polsk w roku 2009. Polska jest
przykadem kraju, ktry przy niszym poziomie rozwoju gospodarczego wykazuje
wysze tempo wzrostu. Najwyszy wskanik wzrostu odnotowaa Polska w roku
2007, najniszy Grecja w roku 2011. Dane zaprezentowane zostay w tabeli nr 14.
200
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 14: Tempo wzrostu PKB w wybranych gospodarkach europejskich w latach

2007-2013
Tempo wzrostu PKB

Kraje
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Szwecja 3,5 -0,7 -5,1 5,7 2,7 0,0 1,5
Niemcy 3,4 0,8 -5,6 3,9 3,7 0,6 0,2
Francja 2,3 0,1 -2,9 1,9 2,1 0,4 0,4
Wochy 1,5 -1,0 -5,5 1,7 0,6 -2,3 -1,9
Wielka
2,6 -0,3 -4,3 1,9 1,6 0,7 1,7
Brytania
Grecja 3,4 -0,4 -4,4 -5,3 -8,9 -6,6 -4,0
Hiszpania 3,8 1,1 -3,6 0,0 -0,6 -2,1 -1,2
Polska 7,2 3,9 2,6 3,7 4,8 1,8 1,7
rdo: Opracowanie wasne na podstawie OECD, 2014, Economic Outlook Annex
Tables, tab. 1
Tempo wzrostu produktywnoci pracy jest zrnicowane we wszystkich

badanych krajach, co opisuje ponisza tabela. Charakterystyczny jest tu
negatywny przykad Grecji, Woch czy Szwecji. Hiszpania i Polska utrzymyway
przez cay okres wysokie tempo wzrostu produktywnoci pracy. Najwyszy wzrost
produktywnoci odnotowano w 2010 roku w Szwecji, najniszy za w 2009 roku
w Niemczech. Wzrost bd spadek produktywnoci pozostaje w pewnym zwizku
ze wzrostem lub spadkiem PKB. Najlepszym tego przykadem jest Szwecja,
w ktrej w latach 2008 i 2009 odnotowano spadek produktywnoci, tempo wzrostu
PKB w tych latach byo take ujemne.
Tabela nr 15: Tempo wzrostu produktywnoci pracy w wybranych gospodarkach
europejskich w latach 2007-2013
Tempo wzrostu produktywnoci pracy

Kraje
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Szwecja 1,2 -1,6 -2,8 4,7 0,6 -0,7 0,5
Niemcy 1,6 -0,5 -5,7 3,6 2,3 -0,5 -0,4
Francja 0,9 -0,4 -1,7 1,8 1,4 0,3 0,6
Wochy 0,2 -1,3 -3,9 2,4 0,3 -2,1 0,0
Wielka
1,7 -1,2 -2,8 1,7 1,1 -0,4 0,6
Brytania
Grecja 1,9 -1,6 -3,8 -2,8 -3,4 1,9 0,1
Hiszpania 0,7 1,2 3,1 2,3 1,3 2,2 1,8
Polska 2,7 0,1 2,3 3,2 4,2 1,6 1,7
Tables, tab. 12
Dane dotyczce produktywnoci wskazuj na postp technologiczny,

okrelajc przy tym relacje komplementarnoci w zakresie kapitau i pracy.
Statystyczn miar zmian poziomu cen umoliwiajc porwnanie PKB w rnych
okresach w warunkach inflacji jest deflator PKB, ktrego wartoci dla
poszczeglnych krajw przedstawia tabela 16.
201
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 16: Deflator PKB w wybranych gospodarkach europejskich w latach 2007-

2013
Deflator PKB
Kraje
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Szwecja 2,8 3,4 2,4 1,1 1,2 1,0 1,0
Niemcy 1,7 0,8 1,8 0,7 1,1 1,5 2,1
Francja 2,6 2,4 0,1 1,1 0,9 1,2 0,8
Wochy 2,4 2,5 2,0 0,3 1,5 1,6 1,4
Wielka
2,9 2,9 2,0 3,2 2,1 1,7 1,7
Brytania
Grecja 3,4 4,3 2,6 0,9 0,6 0,0 -2,3
Hiszpania 3,3 2,1 0,3 0,2 0,1 0,2 0,7
Polska 3,9 3,6 3,9 1,8 3,2 2,2 1,2
Tables, tab. 16
Ponisza tabela uwzgldnia stopy bezrobocia w omiu europejskich krajach

na przeomie lat 2007-2013. Najnisze bezrobocie w caym badanym okresie
zaobserwowa mona w Niemczech i Wielkiej Brytanii. Najwyszy stopie
bezrobocia na przeomie lat 2007-2013 wystpi w Hiszpanii i Grecji. Stosunkowo
wysokie stopy bezrobocia w Grecji i Hiszpanii w kocowym okresie analizy mona
powiza z niskimi stopami wzrostu produktywnoci pracy w tych krajach. Polska
znalaza si na szstym miejscu tu za Francj.
Tabela nr 17: Zharmonizowana stopa bezrobocia w wybranych gospodarkach
europejskich w latach 2007-2013
Zharmonizowana stopa bezrobocia

Kraje
2007 2008 2009 2010 2011 2012
2013
Szwecja 6,1 6,2 8,3 8,6 7,8 8,0
8,0
Niemcy 8,7 7,5 7,8 7,1 6,0 5,5
5,3
Francja 8,0 7,5 9,1 9,3 9,2 9,8
10,3
Wochy 6,1 6,7 7,8 8,4 8,4 10,7
12,2
Wielka
5,3 5,6 7,6 7,8 8,1 7,9 7,6
Brytania
Grecja 8,4 7,8 9,6 12,8 17,9 24,5 27,5
Hiszpania 8,2 11,3 17,9 19,9 21,4 24,8 26,1
Polska 9,6 7,0 8,1 9,7 9,7 10,1 10,3
Tables, tab. 14
Otoczenie makroekonomiczne w badanych krajach w latach 2007-2013 byo

w znacznym stopniu stabilne w zakresie inflacji i zatrudnienia. Inaczej sytuacja
wyglda biorc pod uwag wskaniki tempa wzrostu PKB oraz zmian
produktywnoci pracy. Warto dodana, zaraz po zatrudnieniu, jest drugim
kluczowym parametrem, dziki ktremu mona dokona oceny ekonomicznego
znaczenia sektora MSP w gospodarce. rednia jej warto w podziale na mikro,
mae, rednie i due przedsibiorstwa zostaa przedstawiona w tabeli 18.
202
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 18: rednia warto dodana w mikro, maych, rednich i duych

Warto dodana brutto przedsibiorstwa w bln EUR

Kraje
Szwecja 39 34 33 78
Niemcy 206 241 269 613
Francja 211 152 127 358
Wochy 193 143 100 193
Wielka Brytania 173 144 151 467
Grecja 22 13 10 19
Hiszpania 139 108 85 169
Polska 31 22 37 83
Udzia mikro przedsibiorstw w tworzeniu wartoci dodanej brutto wynis

w krajach UE27 ponad 20%. Najniszy wskanik wykazay w badanym okresie
Niemcy osigajc nieco poniej 16% oraz Polska prawie 8%. Najbliej redniej
UE27 znalazy si takie kraje, jak Szwecja czy Francja. Najwysze wskaniki
osigny Grecja oraz Wochy ponad 30%.
W grupie przedsibiorstw maych wskanik wartoci dodanej waha si
w przedziale od 12,7% w Polsce do 22,7% we Woszech. Warto dodana dla
przedsibiorstw rednich wyniosa w UE27 ponad 18%. Podobn warto
w badanym okresie osigny Szwecja oraz Hiszpania. Najnisze wskaniki
wykazaa Francja 15% oraz Grecja 15,6%. W wikszoci krajw poza Grecj,
Wochami oraz Hiszpani udzia duych przedsibiorstw w tworzeniu wartoci
dodanej wynis ponad 40%. Najwyszy wskanik osigna Wielka Brytania
prawie 50%, zaraz po niej Polska oraz Niemcy.
Tabela nr 19: Struktura wartoci dodanej w mikro, maych, rednich i duych
Warto dodana procenty

Kraje
UE27 21,5% 18,6% 18,3% 41,6% 100%
Szwecja 21,2% 18,5% 17,9% 42,4% 100%
Niemcy 15,5% 18,2% 20,2% 46,1% 100%
Francja 24,9% 17,9% 15,0% 42,2% 100%
Wochy 30,7% 22,7% 15,9% 30,7% 100%
Wielka
18,5% 15,5% 16,1% 49,9% 100%
Brytania
Grecja 34,4% 20,3% 15,6% 29,7% 100%
Hiszpania 27,7% 21,6% 17,0% 33,7% 100%
Polska 17,9% 12,7% 21,4% 48,0% 100%
203
_______________________________________________________________________________
Podsumowanie
Wspczesn gospodark mona postrzega przez pryzmat przedsibiorstw
w niej funkcjonujcych. Ze wzgldu ma liczb zarejestrowanych i aktywnie
dziaajcych mikro, maych i rednich przedsibiorstw, a take penion rol
w tworzeniu produktu krajowego brutto, MSP stoj w teje gospodarce na
pierwszym miejscu. S bowiem najwikszym pracodawc w unijnej gospodarce
i w najwikszym stopniu przyczyniaj si do jej rozwoju. W Polsce sektor mikro,
maych i rednich przedsibiorstw w wikszym stopniu, ni w Unii Europejskiej
zdominowany by w latach 2007-2015 przez mikro firmy. Udzia MSP w caoci
dziaajcych podmiotw w wybranych krajach UE nie zmienia si w caym
analizowanym okresie i wynosi okoo 99,7%. W krajach UE27 udzia
mikroprzedsibiorstw w tworzeniu wartoci dodanej brutto wynis ponad 20%,
w grupie przedsibiorstw maych wskanik ten waha si w przedziale od 12,7%
w Polsce do 22,7% we Woszech. Warto dodana dla przedsibiorstw rednich
wyniosa w UE27 ponad 18%.
Streszczenie
Gospodarcze, ale i spoeczne funkcje penione przez mikro, mae i rednie
przedsibiorstwa w poszczeglnych krajach s bardzo zrnicowane. Uzalenione
s bowiem od osignitego przez dany kraj poziomu rozwoju gospodarczego oraz
panujcego w nim ustroju spoeczno-politycznego. Wskaniki dynamiki liczby
nowych podmiotw zarejestrowanych w kolejnych latach traktowane s czsto
jako barometr charakteryzujcy stan koniunktury gospodarczej. Produkt
krajowy brutto jest powszechnie przyjtym miernikiem poziomu i wzrostu
gospodarczego. Wytwarzanie przez mikro, mae i rednie przedsibiorstwa prawie
poowy produktu krajowego brutto obrazuje kluczow rol tego sektora
w gospodarce Polski.
Summary
The economic and social functions of micro, small and medium-
sized enterprises are very diverse in different countries. In fact they depend
on the achieved level of the economic development by the country and the
currently prevailing socio-political system. The dynamics indicators of the number
of new companies registered in the following years are often regarded
as a barometer of characterizing the condition of the economy. The gross
domestic product is a widely accepted measure of the level and growth.
The production of almost half of the gross domestic product for micro,
small and medium-sized enterprises reflects the key role of this sector in the Polish
economy.
Bibliografia
1. Dziaalno przedsibiorstw niefinansowych w 2008, 2010, 2012, 2013.
Warszawa 2010, 2012, 2014
2. OECD, 2014, Economic Outlook Annex Tables, tab. 1, 12, 14, 16
204
_______________________________________________________________________________
3. Produkt krajowy brutto Rachunki regionalne w 2012 r., Gwny Urzd

Statystyczny, Urzd Statystyczny w Katowicach. Katowice 2014
4. Rocznik statystyczny wojewdztwa wielkopolskiego, US w Poznaniu.
Pozna 2009
5. The Small Business Act
6. Zmiany strukturalne grup podmiotw gospodarki narodowej w rejestrze
REGON w wojewdztwie wielkopolskim w 2013 r., Urzd Statystyczny
w Poznaniu. Pozna 2014
7. Zmiany strukturalne grup podmiotw gospodarki narodowej w rejestrze
REGON 2013 r., Gwny Urzd Statystyczny. Warszawa 2014
205
_______________________________________________________________________________
PEDAGOGIKA
206
_______________________________________________________________________________
207
_______________________________________________________________________________
Piotr GRUDOWSKI, Ilona E. ZIEMKIEWICZ-GAWLIK

Politechnika Gdaska
Wydzia Zarzdzania i Ekonomii
ZARZDZANIE RELACJAMI W SZKOACH WYSZYCH ELEMENTEM

ZARZDZANIA JAKOCI KSZTACENIA
Wprowadzenie
Przed wspczesn szko wysz staj nowe, coraz bardziej zoone
zadania. Ulegaj zmianom programy nauczania, treci i cele ksztacenia,
a dotychczasowe metody pracy ze studentami nie zawsze przynosz
zadowalajce efekty. Od szk wyszych wymaga si, by stwarzay klimat
bezpieczestwa, daway swoim studentom poczucie godnoci oraz umoliwiay im
wszechstronny rozwj, przede wszystkim sprzyjajcy twrczemu myleniu. Kada
organizacja, ktra chce dobrze funkcjonowa i rozwija si, musi w sposb twrczy
reagowa na zmienno otoczenia. Wprowadza zmiany w organizacjach mog
tylko ludzie, ktrzy sami potrafi si zmienia. Mona zatem przyj, e nie tylko
zmiany zachodzce maj decydujcy wpyw na jako i trwao dokonanych
zmian.
Ostatnie lata to czas znaczcych zmian w sytuacji rynkowej, ktrych siami
sprawczymi staa si narastajca konkurencja, globalizacja gospodarki,
wzrastajce oczekiwania klienta wynikajce z coraz wikszej wiadomoci oraz
1
nowe technologie. Zmiany te powoduj, e tematyka zachowa konsumenckich
jest obecnie jednym z bardziej interesujcych zagadnie. W zmieniajcym si
otoczeniu jednym z najcenniejszych kapitaw kadego przedsibiorstwa staje si
2
klient i wiedza o nim.
Szkoy wysze funkcjonuj w okrelonym otoczeniu, w zwizku z tym proces
ksztacenia powinien uwzgldnia przede wszystkim potrzeby studentw, ale take
potrzeby rynku, zwaszcza, e w duej mierze s one zbiene. Zarwno dla
studentw, jak i pracodawcw istotne jest posiadanie niezbdnej wiedzy
teoretycznej, umiejtnoci praktycznych, umiejtnoci wykorzystania wiedzy
teoretycznej w praktyce, a take umiejtnoci szybkiego dostosowywania si do
3
zmiennej sytuacji oraz kreatywnoci.
Celem tego opracowania jest okrelenie oglnej roli zarzdzania relacjami
w systemowym zarzdzaniu jakoci w niepublicznych szkoach wyszych,
szczeglnie w odniesieniu do jakoci ksztacenia.
W nawizaniu do tak sformuowanego celu opracowania, przewidziano
nastpujc struktur tego opracowania.
1
D. Buchnowska, CRM strategia i technologia. Gdask 2006, s. 13-14
2
P. Orzelska, System CRM podstaw sukcesu zarzdzania relacjami z klientem (w:) E. Skrzypek (red),
Materiay Oglnopolskiej Konferencji Naukowej: Klient jako wyznacznik sukcesu organizacji,
6-7.V.2010. Lublin, s. 229
3
J. Bakonyi, Doskonalenie jakoci ksztacenia szkoy wyszej jako organizacji uczcej si w wietle
wymogw krajowych ram kwalifikacji. Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Humanitas, Zarzdzanie
2012, nr 2, s. 199
208
_______________________________________________________________________________
Obok ta wskazujcego na istotno problematyki zarzdzania opartego na

kryterium jakoci, przedstawiono przykady rozwiza nawizujce do roli
zarzdzania relacjami, szczeglnie w odniesieniu do niepublicznych szk
wyszych w Polsce.
Relacje a jako ksztacenia specyfika wyszego szkolnictwa

niepublicznego w Polsce
Podstawow i najwaniejsz form dziaalnoci usugowej uczelni jest
ksztacenie. Zakadajc, e personelem liniowym, ktry decyduje o realizacji tej
funkcji, s pracownicy dydaktyczni i naukowo-dydaktyczni, jako procesu
ksztacenia studentw, a w konsekwencji wizerunek uczelni jako organizacji, jest
przede wszystkim uwarunkowany poprzez relacje wewntrzuczelniane. Proces
ksztacenia jest podstawowym elementem dziaalnoci uczelni. Na jako tego
procesu wpywa szereg elementw, a do najwaniejszych zaliczy mona
wejciowy poziom umiejtnoci, wiedzy i kompetencji studentw rozpoczynajcych
nauk oraz ich aktywno w procesie ksztacenia. Innymi, ale rwnie istotnymi
czynnikami wpywajcymi na jako procesu ksztacenia s:
- dostosowane do potrzeb programy studiw;
- aktywna kadra naukowo-dydaktyczna z dowiadczeniem praktycznym;
- opracowany i wdroony kompleksowy system oceny jakoci ksztacenia;
4
- nowoczesna infrastruktura dydaktyczna.
System jakoci, aby spenia swoje zadanie, musi by prawidowo
zaprojektowany, obejmowa kady proces zachodzcy w organizacji. W jego skad
5
wchodzi powinny m.in. :
- cile okrelona polityka kierownictwa;
- jasna i przejrzysta organizacja pracy i kompetencji;
- dobr metod kontroli;
- przygotowanie i nadzr nad procesami;
- kontrola wyjciowa.
Jako ksztacenia zdefiniowana zostaa m.in. przez P. Grudowskiego
i K. Lewandowskiego jako stopie spenienia wymaga dotyczcych procesu
ksztacenia i jego efektw, formuowanych przez interesariuszy przy uwzgldnieniu
6
uwarunkowa wewntrznych i zewntrznych. Jako czynniki wewntrzne okreli
mona: denie do zapewnienia lepszej koordynacji procesw i nadzoru nad nimi,
zwikszenie zaangaowania pracownikw, popraw nadzoru nad dokumentami
i zapisami, popraw jakoci wyrobw lub usug, redukcj kosztw wewntrznych
oraz zwikszenie zysku, natomiast czynnikami zewntrznymi s m.in. spenienie
7
wymaga klientw i poprawa pozycji rynkowej.
Rozwj szk wyszych zaley od tworzenia klimatu sprzyjajcego
rozwizywaniu problemw atmosferze zaufania wrd pracownikw, poprawie
4
T. Wawak, S. Wawak, Polemiczny gos w sprawie jakoci ksztacenia w Polsce na przykadzie nauk
ekonomicznych, Problemy Jakoci 2001, nr 10
5
M. Jedliski, Jako w nowoczesnym zarzdzaniu. Zachodniopomorska Szkoa Biznesu w Szczecinie.
Szczecin 2000, s. 179
6
P. Grudowski, K. Lewandowski, Pojcie jakoci ksztacenia i uwarunkowania jej kwantyfikacji
w uczelniach wyszych.,Zarzdzanie i Finanse 3/1. Gdask 2012, s. 400
7
P. Grudowski, Podejcie procesowe w systemach zarzdzania jakoci w maych i rednich
przedsibiorstwach. Gdask 2007, s. 40
209
_______________________________________________________________________________
i wzrostowi efektywnoci pracy szkoy oraz ksztatowaniu postawy gotowoci do

wprowadzania zmian.
Rozwj uczelni uwarunkowany jest wieloma czynnikami, do ktrych mona
zaliczy m.in.:
- okrelenie aktualnych problemw;
- wytworzenie motywacji do wprowadzania zmian;
- poszukiwanie sposobw rozwizywania tych problemw;
- zaplanowanie dziaa;
- dokonywanie obserwacji zmian;
8
- ocen wprowadzonej zmiany i dalszych prognoz.
Orientacja na klienta powinna by kluczow zasad funkcjonowania uczelni
w sektorze usug dziaajcej, w ktrym silna konkurencja wypiera sabsz ofert.
Okrelenie grupy odbiorcw, ich preferencji, oczekiwa daje moliwo
projakociowego zaprojektowania i udoskonalania oferowanych usug
edukacyjnych. Oferujc usug na wysokim poziomie zdobywa si zaufanie klienta,
ktre jest gwarantem trwaych relacji midzy uczelni a studentem. Poziom
zadowolenia studenta musi sta si priorytetem systemu jakoci funkcjonujcego
w uczelni.
Elementem majcym wpyw na relacje w szkole wyszej jest styl zarzdzania
dan organizacj. Zgodnie z teori organizacji i zarzdzania wyrnia si
demokratyczny i autokratyczny styl kierowania zasobami ludzkimi. W przypadku
szkoy wyszej najlepiej sprawdza si styl demokratyczny. Stanowi on lepsz
podstaw dla procesu komunikacji i negocjowania, sprzyja twrczoci, wyzwala
postawy indywidualizmu i zaangaowania. Natomiast styl autokratyczny wie si
z tumieniem wszelkich inicjatyw oraz kreatywnoci czonkw danej organizacji, co
potwierdzaj wyniki bada empirycznych, przeprowadzonych przez
K. Waligrskiego. W szkoach, w ktrych obecny jest styl autokratyczny, dominuj
9
odtwrcze formy pracy.
W zrozumieniu relacji szkoy wyszej z podmiotami znajdujcymi si w jej
otoczeniu najbardziej przydatnym nurtem bada relacji s koncepcje
marketingowe. Wrd badaczy marketingowych zajmujcych si relacjami mona
10
wyodrbni grupy zajmujce si zarzdzaniem relacjami, relacjami na rynku dbr
przemysowych, zarzdzaniem relacjami z klientami, marketingiem usug oraz
marketingiem relacji. Wraz z pocztkiem XXI wieku relacjami zainteresowali si
11
rwnie specjalici public relations. Relacje w usugach odgrywaj szczegln rol.
Wynika to z charakteru usug, ktre s procesem i ktre skadaj si z wielu rnych
12
interakcji skadajcych si na relacje.
Wbrew pozorom zdefiniowanie pojcia relacji nie jest zadaniem atwym.
Pojcie to uywane jest w literaturze z zakresu ekonomii i zarzdzania w bardzo
rnych kontekstach i znaczeniach. W jzyku polskim pojcie relacja jest
8
J. Kuma, Nauczyciele przyszej szkoy. Krakw 2000, s. 125
9
K. Waligrski, Style kierowania zespoami nauczycielskimi, Nauczyciel i Wychowanie 1979,
nr 3, s. 95-102
10
J. Rowley, Retention: Rhetoric or Realistic Agendas for the Future of Higher Education, The International
Journal of Educational Management", 17/6 2003, s. 248
11
M. Welch, Rethinking Relationship Management. Exploring the dimension of trust, Journal
of Communication Management", vol. 10, no 2, 2002, s. 138
12
Interakcje s w usugach nazywane take momentami prawdy (moments of truth), punktami styku,
aktami, a rozumiane s jako pojedyncze kontakty partnerw rynkowych.
210
_______________________________________________________________________________
rozumiane jako zaleno midzy dwoma bd wiksz liczb elementw

13
(podmiotw, przedmiotw, cech, obiektw matematycznych, itp.), zaleno
14
midzy czym a czym lub jako stosunek zachodzcy midzy przedmiotami,
15
pojciami, wielkociami itp.. K. Marks odkry stosunek midzy ludmi,
natomiast zdaniem M. Mitrgi termin relacja ma szersze znaczenie od wizi
i partnerstwa, ktre s specyficznym rodzajem relacji. W jego opinii termin
zwizek wskazuje na wspzaleno istniejc midzy stronami, podczas gdy
relacja odnosi si do sposobu, w jaki strony si postrzegaj i zachowuj wobec
16
siebie.
Jednym z kluczowych poj jest zarzdzanie relacjami z klientami (CRM
Customer Relationship Management), ktre zarwno w literaturze i praktyce
biznesowej stanowi fundament dobrego funkcjonowania.
Uczelni tworz klienci-studenci, jej kondycja zaley od zachowa klientw,
17
std wszystko zaczyna si i koczy wraz z klientem-studentem. Orientacja na
klienta jest decydentem funkcjonowania uczelni w sektorze usug edukacyjnych,
w ktrym silna konkurencja wypiera sabsz ofert kierowan do specyficznego
odbiorcy jakim jest student. Jednak odgrna znajomo klienta-studenta
natychmiast wymaga sprecyzowania produktu w postaci oferty edukacyjnej.
Szkoy wysze s poddawane coraz silniejszej presji ze strony otoczenia
biznesowego i rzdowo-samorzdowego, aby lepiej ni dotychczas tworzy,
przekazywa i wykorzystywa wiedz. Wyranej redundancji wiedzy i kompetencji
w uczelni nie towarzyszy ich optymalne wykorzystanie. Wie si to z silniejsz
identyfikacj uczonych z reprezentowanymi dyscyplinami naukowymi, a sabsz
18
z uczelni.
Zarzdzanie relacjami to m.in. podstawowa forma dziaalnoci, a jednoczenie
kluczowy aspekt strategii szk wyszych, ktre musz coraz skuteczniej
konkurowa orodkami szkolnictwa wyszego w realizacji usug na rynku
edukacyjnym. Na to, jak s postrzegane i jak realizuj swoj misj, ma wpyw
waciwe zarzdzanie.
Zarzdzanie relacjami jest strategi biznesow polegajc na budowaniu
lojalnoci klientw wobec przedsibiorstwa/marki poprzez rozwijanie
dugoterminowych, korzystnych dla obu stron zwizkw, z zastosowaniem
19
najnowszych osigni technologii przetwarzania informacji.
Przystosowane do funkcjonowania na wspczesnym, konkurencyjnym rynku
s te organizacje zorientowane na rynek, ktre koncentruj si na gromadzeniu
informacji o otoczeniu, przetwarzaniu zgromadzonych informacji w wiedz
o potrzebach i oczekiwaniach klientw oraz wykorzystaniu zdobytej wiedzy w celu
realizacji celw przedsibiorstwa.
13
www.wikipedia.pl (pobrano 13.04.2014 r.)
14
Sownik wyrazw obcych. Wydawnictwo Europa. Wrocaw 2002, s. 506
15
Encyklopedia Popularna PWN. Warszawa 1982, s. 656
16
M. Mitrga, Marketing relacji. Teoria i praktyka. Warszawa 2005, s. 68
17
K. Lisiecka, W kierunku zrozumienia klient. (w:) T. Sikora (red.), Klient w organizacji zarzdzanej
przez jako. Krakw 2006, s. 46-55
18
J. Jabecka, Uniwersytet jako organizacja uczca si (w:) A. Szuwarzyski (red.), Zarzdzanie wiedz
w szkolnictwie wyszym. Gdask 2004
19
B. Deszczyski, P. Deszczyski, Customer Relationship Management konsekwencj globalizacji.
211
_______________________________________________________________________________
Kolejnym etapem w ewolucji przedsibiorstw, po podmiotach o orientacji

rynkowej, jest organizacja adaptacyjna, czyli przedsibiorstw czasu rzeczywistego
20
(RTE Real time enterprise). Skuteczne wdroenie i realizacja strategii
zarzdzania relacjami z klientem wymaga tego poziomu rozwoju organizacji.
Relacje midzy organizacj i jej partnerami na rynku nie s jednolite.
Tworzenie relacji jest dla organizacji rdem korzyci i jednym z najwaniejszych
zasobw pozwalajcych na osignicie przewagi konkurencyjnej. W przypadku
szkoy wyszej inny charakter bd miay np. relacje z pracodawcami, podmiotami
rzdowymi czy te ze studentami. Nie zawsze budowanie relacji na najwyszym
poziomie jest wysoce opacalne. Kada szkoa wysza, zgodnie z obran
strategi, powinna sama zdecydowa, ktre relacje w jej przypadku warte s
inwestowania posiadanych przez ni zasobw i do jakiego poziomu warto w nie
inwestowa. Istot tego jest fakt wspzalenoci istniejcej midzy szko wysz
a jej studentami. Z jednej strony bez studentw szkoa wysza traci sens istnienia,
z drugiej strony studenci, jako klienci usugi profesjonalnej, s zaleni
od kompetencji, wiedzy i dowiadczenia uczelni m.in. jej pracownikw. Relacje
midzy szko wysz a studentami mona zdefiniowa rwnie jako wi
stanowic proces, podczas ktrego na podstawie wielu rnych czynnikw
oboplnie kreowana jest warto, z ktrej obie strony czerpi korzyci.
To dziki wysokiemu poziomowi jakoci ksztacenia, indywidualnie dobranej
oferty i odpowiednich warunkach dodatkowych, student moe sta si nie tylko
nabywc, ale w duszym horyzoncie czasowym rwnie partnerem. Naley
podkreli, e relacje istniejce midzy tymi stronami nie s i nie mog by kwesti
przypadku (kolejne interakcje, sytuacje, kontakty nie s przypadkowe). Relacje
powinny by z pen wiadomoci tworzone i zarzdzane. Kada interakcja,
najmniejszy akt i epizod powinien by wiadomie kreowany dziki przyjtej strategii
organizacji. Niestety tworzenie relacji nie jest uzalenione wycznie od szkoy
wyszej.
adne dziaania podejmowane przez uczelni nie przynios efektu, jeli
partnerzy w jej otoczeniu nie bd chcieli by uczestnikami relacji. To klient (i inne
podmioty) decyduj, czy chce wczy si w relacj z organizacj. Dwie strony
musz by uczestnikiem budowania tych relacji.
Wana jest wola, zaangaowanie i ponoszenie nakadw (nie tylko
finansowych, ale take innych np. czasowych), zarwno przez usugodawc, jak
i usugobiorc. Niestety bardzo rzadko wystpuje jednakowe zaangaowanie z obu
stron. Zaley ono przede wszystkim od sytuacji panujcej na rynku. W przypadku
wysokiej konkurencji odpowiedzialno za tworzenie relacji jest po stronie
organizacji. Rozpoznanie i zaspokajanie potrzeb klientw, ale take wpywanie
na te potrzeby, ich postrzeganie oraz ksztatowanie. Naley take podkreli,
e na rynku usug edukacyjnych szk wyszych odpowiedzialna za kreowanie
i doskonalenie relacji jest uczelnia. Tworzenia relacji i powiza zarwno
formalnych, jak i nieformalnych z innymi organizacjami jest niezbdne do tego, aby
21
radzi sobie ze zjawiskiem niepewnoci. Tworzenie przez organizacj relacji jest
20
D. Buchnowska, CRM, op. cit., s. 23-24
21
J. Pfeffer, Organizations on Organization Theory. Pitman. London, 1982, za: D.O. Faulkner, M. De
Rond, Perspectives on Cooperative Strategy.(w:) D.O. Faulkner, M. De Rond, Cooperative Strategy.
Economic, Business and Organizational Issues. Oxford, 2000, (w:) M. Starnawska, Sieci MSP jako opcja
212
_______________________________________________________________________________
uzalenione od liczby postrzeganych potencjalnych rde zdobycia zasobw oraz

wymiany zasobw midzy organizacjami.
22
Mona z ca pewnoci stwierdzi, e usugi maj posta struktury relacyjnej.
Cech charakterystyczn relacji jest dugi czas jej trwania i to, e jest procesem
zoonym z dugoterminowych, powtarzajcych si zalenoci. Podkrelane jest to
szczeglnie przez naukowcw zajmujcych si marketingiem usug, twierdzc, e
relacja usugowa skada si z wielu interakcji, jakie zachodz midzy usugodawc
23
i usugobiorc.
Podsumowanie
Obecnie wikszo uczelni musi posiada zdolno szybkiego rozpoznawania
zachowa swoich klientw, jakimi s studenci, dostosowywania swojej oferty do
zmieniajcych si wymaga i elastycznego podejcia. Zrozumienie klienta oraz
wiedza dotyczca jego zachowa i preferencji determinuje wymierne korzyci.
Strategia zarzdzania relacjami z klientami daje moliwo pozyskania lojalnych
klientw, gwarantujcych zbyt satysfakcjonujce obroty, a w dalszym horyzoncie
czasowym przyczyniaj si do rozwoju, m.in. poprzez ugruntowanie swojej marki.
Przeobraenia we wspczesnej gospodarce, wywoane globalizacj i postpem
technicznym, determinuj jedn z najwaniejszych obecnie strategii, czyli
budowanie relacji z klientami i ich pielgnowanie. Z drugiej strony wszechobecny
postp umoliwia wykorzystywanie nowych systemw, wspierajcych dziaania
wadz nakierowane na kontakt z klientem, lecz nie obejmuj one wizi pomidzy
organizacj-uczelni a jej klientami-studentami. W tym przypadku bardziej pomocny
jest dorobek z zakresu bada nad relacjami, marketing relacji, zarzdzanie relacjami
z klientami. Obejmuj one zarwno relacje wystpujce pomidzy organizacjami, jak
i midzy organizacjami a klientami.
Na rynku edukacyjnym niezbdne jest spenienie kryteriw takich jak:
odpowiednia jako ksztacenia oraz jasno okrelony profil ksztacenia, gdy
wycznie takie szkoy wysze koncentruj uwag potencjalnych kandydatw na
studia w danej uczelni. Poziom nauczania i jako uczelni (jej presti) przeoy si
na efektywne wykorzystanie jej absolwentw (zatrudnienie), a co za tym idzie
zwikszy zainteresowanie dan uczelni w regionie. Wpyw na jako ksztacenia
w szkoach wyszych maj stosunki interpersonalne grup pracownikw i studentw
oraz interakcje midzy tymi grupami, a take zawodowe i pozazawodowe
rodowisko uczelni niepublicznej zwizane z grupami pracownikw i studentw
uczelni.
Elementem jakoci ksztacenia uczelni jest struktura i sposb zarzdzania
t organizacj, rodowisko pracy: fizyczne i psychologiczne, w odniesieniu do
pracownikw i studentw oraz kultura i klimat organizacji. Wprowadzenie zasad
zarzdzania jakoci ksztacenia, w prosty i zwizy sposb okrelone zostaj cele
i zadania polityki jakoci ustalonej i realizowanej przez kierownictwo, s pomocne
alternatywna dla dziaalnoci autonomicznej maego przedsibiorstwa. rozprawa doktorska. Gdask 2006,
s. 79
22
K. Rogoziski (red.), Zarzdzanie relacjami w usugach. Warszawa 2006, s. 14
23
Ch. Lovelock, Classifying Services to Gain Strategie Marketing Insights, Journal of Marketing",
no 47,1983; R.A. Coulter, M. Ligas, A Typology of Customer Service Provider Relationships: The
Role of Relational Factors in lassifying Customers, Journal of Service Marketing", vol. 18, no 6, 2004,
s. 483
213
_______________________________________________________________________________
przy wdraaniu systemu zarzdzania jakoci oraz peni funkcj motywujc

pracownikw do dziaania na rzecz poprawy i doskonalenia jakoci danej
organizacji.
Streszczenie
We wspczesnym wiecie relacje stay si czynnikiem, ktry mona
potraktowa, jako podstawow determinant przetrwania i rozwoju oraz istotny
czynnik tworzenia przewagi konkurencyjnej. Na szczegln uwag zasuguj
relacje z klientami, gdy sukces na rynku osigaj wycznie te organizacje, ktre
skutecznie odpowiadaj na potrzeby i oczekiwania klientw. W artykule
przedstawiono istot zarzdzania relacjami w szkoach wyszych jako element
jakoci ksztacenia ksztatujcy przewag konkurencyjn. Przewag szkoy
wyszej jest osignicie nadrzdnej pozycji wobec wikszej liczby konkurentw.
Przewaga ta wynika z posiadania wyrniajcej si zdolnoci do zaoferowania
klientowi usug odpowiadajcych jego oczekiwaniom, w sposb lepszy ni
konkurenci i o wyszej jakoci. W obecnych czasach, w sytuacji zmiennoci rynku,
rodkiem sucym do umocnienia pozycji na rynku staje si przede wszystkim
zdolno do nawizania i utrzymania waciwych relacji, czyli zachowanie
wsppracy z klientami oraz oferta najwyszej jakoci usugi.
Summary
In the modern world the relations have become a factor, which can be seen
as a fundamental determinant of survival and development, and an important issue
in creating a competitive advantage. Particularly noteworthy are the relationships
with customers, since the success in the market is reached only by organizations
that effectively respond to the needs and expectations of the clients. This article
presents the essence of relationship management in higher education as an
element of quality education create competitive advantage. The competitive
advantage of higher education is to achieve a superior position to a greater number
of competitors. This advantage stems from the distinctive ability to offer
customers a service corresponding to their needs, in a better way than the
competitors. At the present time, in a situation of market fluctuations, an approach
to strengthen ones position in the market is primarily the ability to establish and
maintain the appropriate relationships, that is, the behaviour of co-operation with
the clients and the offer services of the highest quality.
Bibliografia
1. Bakonyi J., Doskonalenie jakoci ksztacenia szkoy wyszej jako
organizacji uczcej si w wietle wymogw krajowych ram kwalifikacji,
Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Humanitas, Zarzdzanie 2012, nr 2
2. Buchnowska D., CRM strategia i technologia. Gdask 2006
3. Coulter R. A., Ligas M., A Typology of Customer Service Provider
Relationships: The Role of Relational Factors in lassifying Customers,
Journal of Service Marketing, vol. 18, no 6, 2004
4. Deszczyski B., Deszczyski P., Customer Relationship Management
konsekwencj globalizacji. Warszawa 2011
5. Encyklopedia Popularna PWN. Warszawa 1982
214
_______________________________________________________________________________
6. Grudowski P., Lewandowski K., Pojcie jakoci ksztacenia

i uwarunkowania jej kwantyfikacji w uczelniach wyszych, Zarzdzanie
i Finanse 3/1,UG. Gdask 2012
7. Grudowski P., Podejcie procesowe w systemach zarzdzania jakoci
w maych i rednich przedsibiorstwach. Gdask 2007
8. Jabecka J., Uniwersytet jako organizacja uczca si. (w:) A. Szuwarzyski
(red.), Zarzdzanie wiedz w szkolnictwie wyszym. Gdask 2004
9. Jedliski M., Jako w nowoczesnym zarzdzaniu. Szczecin 2000
10. Kuma J., Nauczyciele przyszej szkoy. Krakw 2000
11. Lisiecka K., W kierunku zrozumienia klienta. (w:) T. Sikora (red), Klient
w organizacji zarzdzanej przez jako. Krakw 2006
12. Lovelock Ch., Classifying Services to Gain Strategie Marketing Insights,
Journal of Marketing, no 47,1983
13. Mitrga M., Marketing relacji. Teoria i praktyka. Warszawa 2005
14. Orzelska P., System CRM podstaw sukcesu zarzdzania relacjami
z klientem. (w:) Skrzypek E. (red.) Materiay Oglnopolskiej Konferencji
Naukowej: Klient jako wyznacznik sukcesu organizacji. Lublin 2010
15. Pfeffer J., Organizations on Organization Theory, Pitman, London 1982,
za: Faulkner D.O., De Rond M., Perspectives on Cooperative Strategy. (w:)
Faulkner D.O., De Rond M., Cooperative Strategy. Economic. Business
and Organizational Issues. Oxford 2000
16. Rogoziski K. (red.), Zarzdzanie relacjami w usugach. Warszawa 2006
17. Rowley J., Retention: Rhetoric or Realistic Agendas for the Future of Higher
Education. The International Journal of Educational Management,
17/6 2003
18. Sownik wyrazw obcych. Wrocaw 2002
19. Waligrski K., Style kierowania zespoami nauczycielskimi, Nauczyciel
i Wychowanie 1979, nr 3
20. Wawak T., Wawak S., Polemiczny gos w sprawie jakoci ksztacenia
w Polsce na przykadzie nauk ekonomicznych, Problemy Jakoci 2001
21. Welch M., Rethinking Relationship Management. Exploring the dimension
of trust, Journal of Communication Management, vol. 10, no 2, 2002
22. www.wikipedia.pl (pobrano 13.04.2014 r.)
215
_______________________________________________________________________________
Piotr LESZCZYSKI
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
Wydzia Przyrodniczy
Collegium Masoviense
Wysza Szkoa Nauk o Zdrowiu w yrardowie
Joanna GOTLIB
Warszawski Uniwersytet Medyczny
Zakad Dydaktyki i Efektw Ksztacenia
Robert GAZKOWSKI, Stanisaw WIEEWSKI
Zakad Ratownictwa Medycznego
Arkadiusz WEJNARSKI
SP ZOZ Lotnicze Pogotowie Ratunkowe
ANALIZA OBSZAROWYCH I KIERUNKOWYCH EFEKTW KSZTACENIA

NA KIERUNKU RATOWNICTWO MEDYCZNE W POLSCE
Wprowadzenie
Edukacja ratownikw medycznych w Polsce ma swj pocztek w Poznaniu,
gdzie w latach dziewidziesitych profesor dr hab. n. med. Witold Jurczyk
doprowadzi do powstania autorskiego programu nauczania w tym zawodzie.
W tym czasie ratownicy stanowili ju filar systemu ratownictwa m.in. w Stanach
1 2
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Wzorujc si na krajach anglosaskich
i analizujc wysokie koszty wyksztacenia lekarzy, a take ich braki personalne
stworzono podstaw programow dla zawodu ratownika. Zastaa ona ukoczona
22 maja 1992 roku i zawieraa m.in. cele ksztacenia oraz umiejtnoci jakie
powinien naby ratownik medyczny w toku nauczania. Decyzj Ministra Zdrowia
i Opieki Spoecznej oraz Ministra Edukacji Narodowej przygotowany dokument
zosta zatwierdzony do prbnego wdroenia. 1 wrzenia 1992 r. w Medycznym
Studium Zawodowym im. PCK w Poznaniu zosta przeprowadzony pierwszy nabr
kandydatw na ratownikw medycznych, ktrzy 21 czerwca 1994, po dwuletniej
nauce, zdobyli jako pierwsi w kraju tytu zawodowy w dziedzinie ratownictwa
3
medycznego.
W 2000 roku, niedugo przed uchwaleniem Ustawy o Pastwowym
Ratownictwie Medycznym (PRM), lska Akademia Medyczna jako pierwsza
4
w kraju otworzya studia licencjackie o specjalnoci ratownictwo medyczne.
Wedug oglnodostpnych zestawie pochodzcych ze Zintegrowanego Systemu
Informacji o Nauce i Szkolnictwie Wyszym POL-ON, ratownictwo medyczne jako
docelowy kierunek studiw licencjackich utworzono kolejno w Warszawie (2001
rok), Szczecinie (2005 rok), Gdasku (2006 rok), Lublinie (2006 rok), Poznaniu
1
J. Smereka, Systemy ratownictwa medycznego Stany Zjednoczone: historia, teraniejszo,
przyszo, Med. Intens. Rat. 2008, nr 11(2), s. 131-133
2
J. Black, G. Davies, International EMS Systems: United Kingdom, Resuscitation 2005, nr 64(1),
s. 21- 29
3
http://www.mszpck.edu.pl/msz-wczoraj-i-dzi (pobrano 1.04.2015 r.)
4
R. Gazkowski, P. Paciorek, Ratownik medyczny w Polsce aktualna sytuacja prawna.
(w:) J. Konieczny (red.), Ratownik medyczny problemy edukacyjne i organizacyjno-prawne.
Inowrocaw-Pozna 2006
216
_______________________________________________________________________________
(2006 rok), Biaymstoku (2007 rok), odzi (2007 rok), Katowicach (2007 rok),
5
Bydgoszczy (2007), Krakowie(2007) i Wrocawiu (2007 rok).
W aktualnym stanie prawnym ratownikiem medycznym moe by osoba, ktra
6
ukoczya studia wysze na kierunku (specjalnoci) ratownictwo medyczne,
a take szko policealn uzyskujc dyplom z tytuem zawodowym ratownik
7
medyczny. Wynika z tego, i absolwenci medycznych szk policealnych oraz
studiw medycznych licencjackich posiadaj identyczne uprawnienia zawodowe,
8
co do dzi budzi liczne kontrowersje. Ratownicy medyczni z wyszym
wyksztaceniem zawodowym maj jedynie przywileje wynikajce z uzyskania tytuu
licencjata. W praktyce umoliwia to kontynuowanie nauki na studiach drugiego
stopnia. Polski system edukacji nie przewiduje w obecnej chwili magisterskich
9
studiw uzupeniajcych na kierunku ratownictwo medyczne. Licencjaci chtni do
uzyskania kwalifikacji zwizanych z ukoczeniem studiw magisterskich mog
wybra kierunki pokrewne, np. zdrowie publiczne.
Celem pracy jest analiza kierunkowych efektw ksztacenia na studiach
pierwszego stopnia ratownictwa medycznego wdroonych w Uniwersytetach
Medycznych. Dotychczasowe treci ksztacenia, wynikajce z obowizujcych do
niedawna standardw ksztacenia na kierunku ratownictwa medycznego, zostay
wyparte przez opisy efektw ksztacenia w zakresie nauk medycznych, nauk
o zdrowiu oraz nauk o kulturze fizycznej. Oglne opisy efektw ksztacenia,
zalecane przez Parlament Europejski i Rady Europy, mog by rnorodnie
interpretowane i adaptowane przez poszczeglne uczelnie przygotowujce
absolwentw ratownictwa medycznego. Stosowne zatem wydaje si podjcie
prby oceny powiza obszarowych efektw ksztacenia z efektami kierunkowymi
w autorskich programach dla studiw I stopnia ratownictwa medycznego.
Treci ksztacenia
Moliwo uzyskania wyksztacenia ratownika medycznego na poziomie
10
szkoy policealnej zostaa zamknita w roku 2012/2013. Obecnie edukacja
odbywa si wycznie na poziomie studiw pierwszego stopnia na kierunku
(wczeniej specjalnoci) ratownictwo medyczne i trwa nie krcej ni 6 semestrw,
za liczba godzin zaj nie powinna by mniejsza ni 3800, a liczba punktw
11
ECTS (European Credit Transfer System) nie powinna by mniejsza ni 180.
W zaczniku nr 88 do Rozporzdzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego
z 12 lipca 2007 roku w sprawie standardw ksztacenia dla poszczeglnych
5
https://polon.nauka.gov.pl (pobrano 1.04.2015 r.)
6
Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 13 czerwca 2006 roku w sprawie nazw
kierunkw studiw (Dz. U. 2006 nr 121 poz. 838)
7
Ustawa z 8 wrzenia 2006 r. o Pastwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. 2006 nr 191 poz. 1410)
8
D. Rbak, Ratownik medyczny kontrowersje na temat przygotowania zawodowego Studia
Medyczne, nr 21, 2011, s. 79-83
9
http://www2.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=b2&ms=0&ml=pl&mi=0&mx=0&mt&my=459&ma=6016
(pobrano 1.04.2015 r.)
10
http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=3D2A1C15 (pobrano 1.04.2015 r.); http:/
/www.mz.gov.pl/system-ochrony-zdrowia/panstwowe-ratownictwo-medyczne/personel-medyczny/rato
wnik-medyczny (pobrano 1.04.2015 r.)
11
Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 12 lipca 2007 r. w sprawie
standardwksztacenia dla poszczeglnych kierunkw oraz poziomw ksztacenia, a take trybu
tworzenia i warunkw, jakie musi spenia uczelnia, by prowadzi studia midzykierunkowe oraz
makrokierunki, (Dz. U. 2007 nr 164 poz.1166), Zacznik nr 88
217
_______________________________________________________________________________
kierunkw oraz poziomw ksztacenia, a take trybu tworzenia i warunkw, jakie

musi spenia uczelnia, by prowadzi studia midzykierunkowe oraz makrokierunki,
sprecyzowano kwalifikacje absolwenta, ramowe treci ksztacenia, praktyki
zawodowe i inne wymagania. Do roku 2011 obowizyway elementy treci
ksztacenia przyporzdkowane do dwch grup: podstawowych i kierunkowych.
Zaznaczono take wymiar godzinowy kadego bloku tematycznego przedstawiony
w tabelach nr 1 i 2.
Tabela nr 1: Elementy treci podstawowych ksztacenia, minimalna liczba godzin zaj
zorganizowanych oraz minimalna liczba punktw ECTS
Grupa Treci Podstawowych Godziny ECTS
Propedeutyka Prawa 15 22
Socjologia 15
Psychologia 15
Biofizyka 15
Biochemia 15
Zdrowie Publiczne 30
Higiena i Epidemiologia 30
Anatomia 90
Fizjologia 30
Patofizjologia 30
Biologia i Mikrobiologia 45
Pierwsza pomoc 30
Farmakologia 15
Toksykologia 45
Dydaktyka 15
Metodologia bada 15
RAZEM 450 22
rdo: Dz. U. 2007 nr 164 poz. 1166
Tabela nr 2: Elementy treci kierunkowych ksztacenia, minimalna liczba godzin zaj
zorganizowanych oraz minimalna liczba punktw ECTS
Grupa Treci Kierunkowych Godziny ECTS
Kwalifikowana pierwsza pomoc 60 80
Medycyna ratunkowa 330
Medyczne czynnoci ratunkowe 510
Metodyka nauczania pierwszej pomocy i kwalifikowanej pierwszej
45
pomocy
Medycyna katastrof 60
Choroby wewntrzne 120
Chirurgia 120
Pediatria 75
Neurologia 30
Traumatologia narzdw ruchu 90
Intensywna terapia 75
Medycyna sdowa 30
Psychiatria 30
Poonictwo i ginekologia 30
RAZEM 1605 80
rdo: Dz. U. 2007 nr 164 poz. 1166
218
_______________________________________________________________________________
Wyszczeglniono take liczb godzin przeznaczonych na praktyki zawodowe:

Szpitalny Oddzia Ratunkowy (160 godzin);
Zespoy Ratownictwa Medycznego (80 godzin);
Pastwowa Stra Poarna (80 godzin);
Obz sprawnociowy, w tym ratownictwo wodne i wysokociowe
(80 godzin).
Inne wymagania dla absolwentw kierunku ratownictwa medycznego
obejmoway: wychowanie fizyczne, technologie informacyjne, treci
humanistyczne, jzyki obce, ochron wasnoci intelektualnej, BHP, ergonomi,
ekonomi, organizacj i zarzdzanie, demografi, biostatyk, promocj zdrowia,
edukacj zdrowotn, polityk spoeczn i zdrowotn oraz midzynarodowe aspekty
zdrowia publicznego.
Efekty ksztacenia
W amerykaskim systemie ksztacenia kadzie si duy nacisk na ocen
12
osigni teoretycznych i praktycznych efektw ksztacenia wrd studentw.
Ramowe treci ksztacenia cile narzucaj zakres tematyczny oraz czas edukacji,
za projektowanie programw studiw w oparciu o efekty ksztacenia zdefiniowane
dla obszarw ksztacenia, koncentruje si przede wszystkim na kompetencjach
jakie absolwent powinien uzyska.
To pozostawia uczelniom, jako twrcom programu, na du swobod przy
13
doborze sposobu wdroenia oglnie opisanych efektw ksztacenia. Aktualne
ksztacenie na kierunku ratownictwa medycznego opiera si wycznie na opisie
efektw ksztacenia w Obszarze ksztacenia w zakresie nauk medycznych, nauk
o zdrowiu oraz nauk o kulturze fizycznej (zwanym dalej M1) zawartym
w Rozporzdzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego (MNiSW)
z 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa
14
Wyszego (Dz. U. 2011 nr 253 poz. 1520), Zacznik nr 6. We wspomnianym
dokumencie efekty ksztacenia na studiach pierwszego stopnia podzielono na
12 punktw kategorii wiedzy W, 14 punktw kategorii umiejtnoci U oraz
9 punktw kategorii kompetencji spoecznych K (Tabela nr 3). Konkretne akty
normatywne wdraajce przepisy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady
w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych okrelono w 2012 roku jedynie dla
kierunkw studiw: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielgniarstwa
15
i poonictwa. Aktualnie brak jest jednolitych standardw okrelajcych
ksztacenie ratownikw medycznych.
12
S.R. Swing, The ACGME outcome project: retrospective and prospective, Med Teach, 2007, 29(7),
s. 648-54
13
M. Duszyski, Efekty ksztacenia w Polsce: perspektywa brytyjska, Nauka, 2011, 1, s. 137-144
14
Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych
Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyszego (Dz. U. 2011 nr 253 poz. 1520)
15
Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 9 maja 2012 r. w sprawie standardw
ksztacenia dla kierunkw studiw: lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielgniarstwa
i poonictwa (Dz. U. 2012 poz. 631)
219
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 3: Opis efektw ksztacenia w zakresie nauk medycznych, nauk o zdrowiu

oraz nauk o kulturze fizycznej
WIEDZA
M1_W01 posiada wiedz w zakresie fizykochemicznych i biologicznych podstaw nauk
o zdrowiu oraz nauk o kulturze fizycznej w zakresie dziedzin nauki i dyscyplin
naukowych, waciwych dla studiowanego kierunku studiw
M1_W02 posiada ogln znajomo budowy i funkcji organizmu czowieka
M1_W03 zna metody oceny stanu zdrowia oraz objawy i przyczyny wybranych zaburze
i zmian chorobowych w zakresie niezbdnym dla dziedzin nauki i dyscyplin
M1_W04 zna podstawowe pojcia i mechanizmy psychospoeczne zwizane ze zdrowiem
i jego ochron w zakresie niezbdnym dla dziedzin nauki i dyscyplin
M1_W05 zna teoretyczne podstawy dziaa interwencyjnych wobec jednostek oraz grup
spoecznych
M1_W06 zna zasady promocji zdrowia i zdrowego trybu ycia
M1_W07 zna mechanizm dziaania i skutki uboczne zabiegw fizycznych i aktywnoci
ruchowych stosowanych w zakresie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych,
waciwych dla studiowanego kierunku studiw
M1_W08 zna prawne, organizacyjne i etyczne uwarunkowania wykonywania dziaalnoci
zawodowej w ramach studiowanego kierunku studiw
M1_W09 zna miejsce dziedzin nauki i dyscyplin naukowych, waciwych dla
studiowanego kierunku studiw, w ramach organizacji systemu ochrony zdrowia
na poziomie krajowym
M1_W10 ma podstawow wiedz i zna terminologi nauk o zdrowiu oraz nauk o kulturze
fizycznej w zakresie niezbdnym dla dziedzin nauki i dyscyplin naukowych,
M1_W11 zna i rozumie podstawowe pojcia i zasady z zakresu ochrony wasnoci
przemysowej i prawa autorskiego
M1_W12 zna oglne zasady tworzenia i rozwoju form indywidualnej przedsibiorczoci,
wykorzystujcej wiedz z zakresu dziedzin nauki i dyscyplin naukowych,
UMIEJTNOCI
M1_U01 posiada umiejtnoci techniczne, manualne i ruchowe zwizane ze
studiowanym kierunkiem studiw
M1_U02 potrafi posugiwa si podstawowym sprztem i aparatur stosowanymi w
zakresie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych, waciwych dla studiowanego
kierunku studiw
M1_U03 potrafi komunikowa si z jednostk oraz grup spoeczn w zakresie
zwizanym ze studiowanym kierunkiem studiw
M1_U04 potrafi identyfikowa problemy pacjenta, klienta oraz grupy spoecznej
M1_U05 potrafi podj dziaania diagnostyczne, profilaktyczne, pielgnacyjne,
terapeutyczne i edukacyjne odpowiadajce potrzebom jednostki oraz grupy
spoecznej, waciwe dla studiowanego kierunku studiw
M1_U06 potrafi korzysta z technik informacyjnych w celu pozyskiwania i
przechowywania danych
M1_U07 potrafi identyfikowa bdy i zaniedbania w praktyce
M1_U08 potrafi interpretowa dane liczbowe zwizane z zawodem waciwym dla
studiowanego kierunku studiw
220
_______________________________________________________________________________
UMIEJTNOCI
M1_U09 potrafi prowadzi dokumentacj dotyczc jednostek, instytucji oraz
podejmowanych dziaa
M1_U10 potrafi planowa, projektowa i realizowa dziaania z zakresu dziedzin nauki
i dyscyplin naukowych, waciwych dla studiowanego kierunku studiw, z
uwzgldnieniem obowizujcych norm oraz dostpnych warunkw
M1_U11 posiada specjalistyczne umiejtnoci ruchowe z zakresu wybranych form
aktywnoci fizycznej (rekreacyjnych, zdrowotnych, sportowych i estetycznych)
w zakresie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych, waciwych dla studiowanego
kierunku studiw
M1_U12 posiada umiejtno przygotowania pisemnego raportu w oparciu o wasne
dziaania lub dane rdowe
M1_U13 posiada umiejtno prezentowania w formie ustnej wynikw wasnych dziaa
i przemyle
M1_U14 ma umiejtnoci jzykowe w zakresie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych,
waciwych dla studiowanego kierunku studiw, zgodne z wymaganiami
okrelonymi dla poziomu B2 Europejskiego Systemu Opisu Ksztacenia
Jzykowego
KOMPETENCJE SPOECZNE
M1_K01 rozumie potrzeb uczenia si przez cae ycie
M1_K02 jest wiadoma wasnych ogranicze i wie, kiedy zwrci si do ekspertw
M1_K03 okazuje szacunek wobec pacjenta, klienta, grup spoecznych oraz trosk o ich
dobro
M1_K04 potrafi wspdziaa i pracowa w grupie, przyjmujc w niej rne role
M1_K05 potrafi odpowiednio okreli priorytety suce realizacji okrelonego przez
siebie lub innych zadania
M1_K06 potrafi rozwizywa najczstsze problemy zwizane z wykonywaniem zawodu
M1_K07 realizuje zadania w sposb zapewniajcy bezpieczestwo wasne i otoczenia,
w tym przestrzega zasad bezpieczestwa pracy
M1_K08 potrafi formuowa opinie dotyczce pacjentw, klientw, grup spoecznych
w kontekcie zwizanym z wykonywaniem zawodu
M1_K09 dba o poziom sprawnoci fizycznej niezbdnej dla wykonywania zada
waciwych dla dziaalnoci zawodowej zwizanej z kierunkiem studiw
rdo: Dz. U. 2011 nr 253 poz. 1520
Zawd ratownika medycznego mona obecnie zdoby na 42 uczelniach

w Polsce. Wrd nich jest 11 Uniwersytetw Medycznych podlegajcych Ministrowi
Zdrowia oraz 9 Pastwowych Wyszych Szk Zawodowych podlegajcych
Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyszego (MNiSW). Autorskie programy kadej
uczelni oparte s o katalog efektw ksztacenia M1, stanowicy jedynie oglny
wzorzec, ktry kada szkoa wysza indywidualnie formatuje, precyzujc
poszczeglne efekty ksztacenia ratownikw wedle wasnego uznania.
Powizania efektw ksztacenia

Analizie poddano katalogi efektw ksztacenia opracowane przez
Uniwersytety Medyczne. Nie w kadym przypadku opisy s publikowane na
stronach internetowych uczelni, std dostp do wszystkich danych jest utrudniony.
Wyselekcjonowano 8 placwek, z ktrych uzyskano czytelne opisy kierunkowych
efektw ksztacenia na studiach I stopnia dla kierunku ratownictwo medyczne. S
to uniwersytety w Bydgoszczy, Katowicach, Krakowie, Lublinie, odzi, Szczecinie,
Warszawie i Wrocawiu.
221
_______________________________________________________________________________
Uczelnie posiadaj wasny katalog symboli i opisw zakadanych efektw

ksztacenia, ktre s odnoszone do ustawowych efektw dla obszaru M1. To
stwarza moliwo zrnicowania iloci efektw kierunkowych proponowanych
przez uczelnie w kategoriach wiedzy, umiejtnoci oraz kompetencji spoecznych
(Wykres nr 1).
Wykres nr 1: Liczba kierunkowych efektw ksztacenia na studiach I stopnia
ratownictwa medycznego
100 94
89
80 73 70
62
60 49 46
38
40 30 30 29
23 26 24
18 16 15
20 10 12 12 10 11 10
7
0
Bydgoszcz Katowice Krakw Lublin d Szczecin Warszawa Wrocaw
Wiedza Umiejtnoci Kompetencje spoeczne
Wszystkie analizowane programy zawieraj najwicej kodw efektw

ksztacenia w zakresie umiejtnoci, a najmniej w zakresie kompetencji
spoecznych absolwentw ratownictwa. Dla wszystkich trzech kategorii efektw
ksztacenia s widoczne znaczce rnice midzy uczelniami w liczbie
wymienionych kierunkowych efektw ksztacenia. W poszczeglnych grupach
liczba efektw ksztacenia waha si w zakresie:
dla wiedzy: od 12 do 89 (rednia 34,5 +/- SD 23,6);
dla umiejtnoci: od 16 do 94 (rednia 51,9 +/- SD 25,6);
dla kompetencji spoecznych: od 7 do 30 (rednia 14,1 +/- SD 7,5).
Analizowane uniwersytety przewanie rozszerzaj list efektw kierunkowych
w stosunku do obszarw M1, rednio o 287,5% w kategorii wiedzy, 370,7%
w kategorii umiejtnoci oraz 156,7% w kategorii kompetencji spoecznych.
W pojedynczym przypadku liczba kodw efektw kierunkowych wiedzy jest taka
sama w stosunku do obszaru M1 i wynosi 12, a w kategorii kompetencji
spoecznych jest mniejsza w stosunku do obszaru M1 i wynosi 7. Kady kod
efektu kierunkowego okrelonego przez uczelni odnosi si co najmniej do
jednego, a maksymalnie do szeciu kodw efektw obszarowych. Liczba odniesie
do poszczeglnych obszarw ksztacenia jest wysoce zrnicowana (Wykres nr 2).
222
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 2: Liczba powiza efektw obszarowych M i kierunkowych na studiach

I stopnia ratownictwa medycznego
50
40
30
20
10
M1_U01
M1_U02
M1_U03
M1_U04
M1_U05
M1_U06
M1_U07
M1_U08
M1_U09
M1_U10
M1_U11
M1_U12
M1_U13
M1_U14
M1_K01
M1_K02
M1_K03
M1_K04
M1_K05
M1_K06
M1_K07
M1_K08
M1_K09
M1_W01
M1_W02
M1_W03
M1_W04
M1_W05
M1_W06
M1_W07
M1_W08
M1_W09
M1_W10
M1_W11
-10 M1_W12
Bydgoszcz Katowice Krakw Lublin
d Szczecin Warszawa Wrocaw
Autorskie programy uczelni medycznych najczciej (rednio 23,6 +/- SD

14,1) odnosz si do obszaru umiejtnoci M1_U05, a w pojedynczym przypadku
liczba powiza siga nawet 46. Przyczyn moe by szeroki zakres tego efektu
ksztacenia, gdy zawiera w sobie kilka umiejtnoci, tj. profilaktyk, diagnostyk,
pielgnacj, terapi oraz edukacj. Wysoki wskanik odniesie wykazano take
dla obszarw: M1_U01 (rednio 17,1+/- SD 15,6) i M1_U02 (rednio 17,1+/- SD
12,5) opisujcych umiejtnoci techniczne, manualne, ruchowe oraz posugiwanie
si sprztem i aparatur. Efekty kierunkowe wrd analizowanych uniwersytetw
najrzadziej odnosz si do kompetencji spoecznych M1_K09 (rednio 1,25 +/-
SD 0,4) okrelajcych sprawno fizyczn absolwenta. S take kody obszarw,
do ktrych poszczeglne uczelnie nie odniosy si ani razu, a nale do nich:
M1_W10 podstawowa wiedza i terminologia nauk o zdrowiu i kulturze
fizycznej;
M1_U12 przygotowanie pisemnego raportu;
M1_U14 umiejtnoci jzykowe na poziomie B2.
Opisy efektw ksztacenia

Studia na kierunku ratownictwa medycznego maj charakter praktyczny,
poniewa praca ratownika polega przede wszystkim na wykonywaniu medycznych
czynnoci ratunkowych okrelonych na drodze Rozporzdzenia do Ustawy
z 8 wrzenia 2006 roku o Pastwowym Ratownictwie Medycznym. (Dz. U. 2006
223
_______________________________________________________________________________
16
nr 191 poz. 1410). Nale do nich m.in.: podejmowanie decyzji o przystpieniu
lub odstpieniu od medycznych czynnoci ratunkowych, ukadanie pacjenta
w odpowiedniej pozycji, resuscytacja kreniowo-oddechowa, drono drg
oddechowych, tlenoterapia, elektrokardiografia, defibrylacja, kaniulacja y
obwodowych, dojcia doszpikowe, odbarczanie odmy, oznaczanie parametrw
krytycznych, postpowanie przy ranach i krwotokach, unieruchamianie urazw,
odebranie porodu, segregacja medyczne w wypadkach masowych i katastrofach,
transport medyczny, farmakoterapia.
Analizujc dostpne opisy efektw ksztacenia w kategorii U zwraca uwag
fakt, e niektre uczelnie niejednokrotnie posuguj si bardzo oglnymi opisami
efektw ksztacenia, pozwalajcymi na ich wieloznaczn interpretacj, np.:
Opiekuje si pacjentem w przypadku rnych stanw zagroenia
zdrowotnego;
Umie wykona podstawowe zabiegi medyczne;
Posuguje si zestawami ratunkowymi.
Niektre opisy efektw ksztacenia szczegowo precyzuj wybrane procedury
medyczne, a niekiedy wykraczaj one poza zakres medycznych czynnoci
ratunkowych:
Umiejtnie postpuje w przypadku przestpstwa na tle seksualnym;
Postpuje w sposb odpowiedni ze zwokami na miejscu zdarzenia;
Potrafi postpowa z osob agresywn;
Potrafi monitorowa czynno ukadu oddechowego z uwzgldnieniem
pulsoksymetrii i kapnometrii/kapnografii;
Potrafi wykona cewnikowanie y centralnych;
Potrafi zastosowa gesty sygnalizacyjne dla zespow LPR w trakcie
ldowania i startowania;
Posiada umiejtno badania z uyciem wziernika okulistycznego
i w lampie szczelinowej;
Umie przewidzie skutki postpowania pacjenta z okrelonymi
zaburzeniami psychicznymi oraz zastosowa przymus bezporedni.
Uniwersytety medyczne, pomimo znacznego zrnicowania liczby i treci
efektw ksztacenia, przedstawiaj w autorskich programach minimalne
wymagania umiejtnoci ratowniczych dla swoich absolwentw. Efekt jest
uzyskany dziki szczegowym opisom poszczeglnych medycznych czynnoci
ratunkowych lub zastosowaniu bardzo oglnych okrele:
Stosuje medyczne czynnoci ratunkowe podejmowane w przypadku
wystpienia rnych stanw zagroenia zdrowotnego;
Wdraa zaplanowane medyczne czynnoci ratunkowe, ktre mog by
samodzielnie podejmowane przez ratownika medycznego.
Rada Gwna Nauki i Szkolnictwa Wyszego (RGNiSW) zaproponowaa
17
w 2013 roku wzr efektw ksztacenia dla kierunku ratownictwa medycznego.
16
Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z 29 grudnia 2006 r. w sprawie szczegowego zakresu
medycznych czynnoci ratunkowych, ktre mog by podejmowane przez ratownika medycznego
(Dz. U. 2007 nr 4 poz. 33)
17
Uchwaa nr 461/2013 RGNiSW z 14.03.2013 r. Zacznik Wzorcowe efekty ksztacenia dla kierunku
ratownictwo medyczne studia pierwszego stopnia profil praktyczny, Rada Gwna Nauki
i Szkolnictwa Wyszego
224
_______________________________________________________________________________
Spis zawiera 23 pozycje w kategorii W, 57 pozycji w kategorii U oraz 10 pozycji

w kategorii K. Opisy poszczeglnych efektw ksztacenia odnosz si do
wszystkich wymaganych ustawowo punktw obszaru, a take precyzuj
najwaniejsze umiejtnoci w zakresie medycznych czynnoci ratunkowych.
Przygotowany wzr stanowicy Zacznik do Uchway RGNiSW nr 461/2013
z 14 marca 2013 r. jest dostpny w Internecie i stanowi przykad, ktry moe
zosta zaadaptowany na potrzeby poszczeglnych uczelni.
Podsumowanie
Studia pierwszego stopnia na kierunku ratownictwa medycznego nale do
praktycznego profilu ksztacenia. Obecne programy ksztacenia, w przeciwiestwie
do stosowanych kilka lat temu treci edukacyjnych objtych standardami,
wymagaj od autorw rzetelnej wiedzy i twrczego podejcia, co stanowi
najwyszy poziom umiejtnoci intelektualnych wedug Taksonomii Blooma.
Powoduje to jednak wysokie zrnicowanie katalogw kierunkowych efektw
ksztacenia ratownikw medycznych w Polskich Uczelniach. Szeroka interpretacja
oglnych opisw w Obszarze ksztacenia w zakresie nauk medycznych, nauk
o zdrowiu oraz nauk o kulturze fizycznej prowadzi do powstawania rnej liczby
autorskich, czsto wieloznacznych efektw ksztacenia.
Istnieje potrzeba dalszych bada nad efektami ksztacenia na studiach
I stopnia ratownictwa medycznego z uwagi na brak standaryzacji programu
ksztacenia. Naley pamita, e przygotowane przez uczelnie wysze oglne
katalogi kierunkowych efektw ksztacenia s jedynie wyznacznikiem do tworzenia
sylabusw z konkretnymi przedmiotami, stanowicymi szczegowy opis programu
18
studiw. Niniejsza praca nie wyczerpuje tematu, dlatego w dalszych badaniach
wskazana jest analiza przedmiotw realizowanych w programach nauczania na
kierunku ratownictwa medycznego. Naley take rozway stworzenie
mechanizmw sprawdzania rzeczywistych osigni realizowanych efektw
ksztacenia.
Streszczenie
Ratownicy medyczni stanowi obecnie filar Pastwowego Ratownictwa
Medycznego w Polsce. Ten stosunkowo mody zawd wymaga od absolwentw
wysokich kwalifikacji, ktre powinny by uzyskiwane w toku ksztacenia
ustawicznego. Aktualnie ratownicy ksztac si wycznie w trybie studiw
pierwszego stopnia w systemie nauczania zorientowanym na efekty ksztacenia.
Kada uczelnia, opierajc si na opisie oglnych efektw ksztacenia okrelonych
przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego, tworzy autorski program nauczania
zawarty w sylabusach. To pozwala na du swobod w realizacji nauczania
i niekiedy due rozbienoci midzy programami poszczeglnych uczelni. Z uwagi
na brak aktualnych standardw ksztacenia poddano analizie dotychczasowe treci
nauczania oraz obecne katalogi efektw ksztacenia dla kierunku ratownictwa
medycznego na wybranych Uniwersytetach Medycznych. Porwnano take
obszary efektw ksztacenia do istniejcych obecnie treci nauczania w zakresie
18
Uchwaa nr 18/2012 Senatu UMB z 28.03.2012 r.. Zacznik nr 1, Uniwersytet Medyczny
w Biaymstoku
225
_______________________________________________________________________________
wiedzy, umiejtnoci i kompetencji spoecznych przyszych ratownikw

medycznych.
Summary
Currently paramedics are a key pillar of System of Emergency Medical
Service in Poland. This relatively young profession requires graduates to be highly
qualified, which should be attained in course of continuous study. At present the
education of paramedics consists of only first level degree studies in education
system focused on learning outcomes. Every university creates their own teaching
program, included in syllabus, based on the specification of general learning
outcomes determined by the Ministry of Science and Higher Education. It allows a
great flexibility in the implementation of the curriculum and sometimes a huge
divergence of the university programs. In view of lack of current education
standards the existing learning contents has been analyzed, as well as existing
catalogs of learning outcomes for medical emergency faculties at selected Medical
Univerities. Furthermore the areas of learning outcomes has been compared
to existing learning contents in the scope of knowledge, skills and social
competences of the future paramedics.
Bibliografia
1. Black J, Davies G., International EMS Systems: United Kingdom,
Resuscitation 2005
2. Duszyski M., Efekty ksztacenia w Polsce: perspektywa brytyjska,
Nauka 2011
3. Gazkowski G, Paciorek P., Ratownik medyczny w Polsce aktualna
sytuacja prawna. (w:) Konieczny J. (red.), Ratownik medyczny problemy
edukacyjne i organizacyjno-prawne. Inowrocaw-Pozna 2006
4. Rbak D., Ratownik medyczny kontrowersje na temat przygotowania
zawodowego, Studia Medyczne 2011
5. Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 13 czerwca
2006 roku w sprawie nazw kierunkw studiw. (Dz. U. 2006 nr 121
poz. 838)
6. Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 12 lipca
2007 r. w sprawie standardw ksztacenia dla poszczeglnych kierunkw
oraz poziomw ksztacenia, a take trybu tworzenia i warunkw, jakie
musi spenia uczelnia, by prowadzi studia midzykierunkowe oraz
makrokierunki. (Dz. U. 2007 nr 164 poz.1166), Zacznik nr 88
7. Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 2 listopada
2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyszego
(Dz. U. 2011 nr 253 poz. 1520)
8. Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 9 maja
2012 r. w sprawie standardw ksztacenia dla kierunkw studiw:
lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, farmacji, pielgniarstwa
i poonictwa. (Dz. U. 2012 poz. 631)
9. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z 29 grudnia 2006 r. w sprawie
szczegowego zakresu medycznych czynnoci ratunkowych, ktre
mog by podejmowane przez ratownika medycznego. (Dz. U. 2007
nr 4 poz. 33)
226
_______________________________________________________________________________
10. Smereka J., Systemy ratownictwa medycznego Stany Zjednoczone:

historia, teraniejszo, przyszo, Med. Intens. Rat. 2008
11. Swing S.R., The ACGME outcome project: retrospective and prospective,
Med Teach 2007
12. Uchwaa nr 18/2012 Senatu UMB z 28.03.2012 r. Zacznik nr 1,
Uniwersytet Medyczny w Biaymstoku
13. Uchwaa nr 461/2013 RGNiSW z 14.03.2013 r. Zacznik Wzorcowe
efekty ksztacenia dla kierunku ratownictwo medyczne studia pierwszego
stopnia profil praktyczny. Rada Gwna Nauki i Szkolnictwa Wyszego
14. Ustawa z 8 wrzenia 2006 r. o Pastwowym Ratownictwie Medycznym
(Dz. U. 2006 nr 191 poz.1410)
15. www.mszpck.edu.pl/msz-wczoraj-i-dzi (pobrano 1.04.2015 r.)
16. http://www.mz.gov.pl/system-ochrony-zdrowia/panstwowe-ratownictwo-me
dyczne/personel-medyczny/ratownik-medyczny (pobrano 1.04.2015 r.)
17. www2.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=b2&ms=0&ml=pl&mi=0&mx=0&mt&my
=459&ma=6016 (pobrano 1.04.2015 r.)
18. www.polon.nauka.gov.pl (pobrano 1.04.2015 r.)
19. www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=3D2A1C15
(pobrano 1.04.2015 r.)
227
_______________________________________________________________________________
Joanna MICHALAK-DAWIDZIUK
Wysza Szkoa Menederska w Warszawie
NOWE PODEJCIE DO BUDOWANIA PROGRAMW KSZTACENIA

STAN WIEDZY STUDENTW O EFEKTACH KSZTACENIA W WIETLE
WYNIKW BADA
Wstp
W spoeczestwach, ktre traktuj edukacj jako istotny czynnik wzrostu
gospodarczego i orientuj j ku rynkowi pracy, efekty ksztacenia maj swoj
rang. Eksperci wiatowego Banku wskazuj, e udzia kapitau, zasobw
naturalnych i wykwalifikowanej pracy (human resources) w rozwoju gospodarczym
1
wynosi odpowiednio 16%, 20% i 64%. Przytoczone dane pokazuj znaczenie
edukacji, ktra stanowi gwne rdo dostarczajce na rynek pracy
wykwalifikowan kadr.
Procesy nastpujce na wiecie, w tym globalizacja oraz wiatowy kryzys
finansowy z 2007 roku, powoduj gbokie zmiany na rynku pracy, wyraajce si
m.in. zwikszajc si skal bezrobocia. Firmy poszukuj pracownikw, ktrzy
poza wiedz posiadaj umiejtnoci kreatywnego mylenia i odwag inicjowania
oraz realizowania innowacyjnych rozwiza.
Procesy nastpujce na rynku pracy powoduj konieczno zmian w sposobie
mylenia o edukacji, w tym edukacji na poziomie wyszym. Uczelnie s zdolne
adoptowa () nowe metody nauczania i uczenia, rozwija nowe umiejtnoci
i kompetencje ().Dlatego, obowizki i oczekiwania wobec systemu szkolnictwa
wyszego s bardzo wysokie. Uniwersytety musz przygotowywa absolwentw
posiadajcych wiedz, umiejtnoci i kompetencje po to, eby otwiera im dostp
do rynku pracy. To poczenie roli i funkcji systemu szkolnictwa wyszego do
2
oglnych celw spoecznych i spoecznego dobrobytu w Europie.
Nowy sposb mylenia o edukacji otworzy Proces Boloski. Powanym
impulsem zmian w edukacji by proces boloski, ktry zainicjowa nowy sposb
3
mylenia o wspczesnym ksztaceniu, a tym samym o jego jakoci. Programy
budowane w oparciu o efekty uczenia stanowi powane przeorientowanie
procesu dydaktycznego.
Efekty uczenia si/efekty ksztacenia definiowane s jako zasb wiedzy,
4
umiejtnoci i kompetencji spoecznych nabytych w procesie uczenia si.
Definicja stanowi wypadkow definicji zawartej w Zaleceniu Parlamentu
Europejskiego i Rady z 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich
ram kwalifikacji.
1
K. Denek, Uniwersytety w subie spoeczestwa wiedzy. (w:)E. Kul, M. Pekowska (red.), Szkolnictwo
wysze w Europie i w Polsce w wietle zaoe i realizacji procesu boloskiego. Kielce 2004, s. 22-23
2
I. Gvaramadze, Matching higher education and labour markets in the European Higher Education
area. tum wasne (w:) R. M. Teixeira, Higher Education in a State of Crisis, Nova Science Publishers.
Inc., New York 2011, p. 246
3
J. Michalak-Dawidziuk, Jako w edukacji a rynek pracy. (w:) B. Kurowska, K. apot - Dzierwa,
Kultura- Sztuka-Edukacja. Tom I. Krakw 2015, s. 368
4
St. Sawiski, H. Dbowski, H. Michaowicz, J. Urbanik (red.), Sowniki podstawowych poj
dotyczcych krajowych ram kwalifikacji. Kwalifikacje po europejsku. Warszawa 2014, s. 57
228
_______________________________________________________________________________
Nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyszym z 18 marca 2011

roku efekty ksztacenia zdefiniowaa jako zasb wiedzy, umiejtnoci
i kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez osob
5
uczc si.
E. Chmielecka wyjaniajc pojcie efekty ksztacenia, zwraca uwag na
subteln rnic wystpujc midzy rwnolegle stosowanymi pojciami. Terminy
efekty ksztacenia i efekty uczenia si s czsto traktowane jako synonimy. ()
Warto jednak zauway, e istot i nadrzdnym celem nowoczenie pojmowanego
procesu ksztacenia jest spowodowanie, aby w wyniku zastosowania waciwych
metod dydaktycznych student nauczy si, a nie eby zosta nauczony. W tym
sensie sformuowanie termin efekty uczenia si oddaje istot sprawy nieco lepiej,
6
ni bardziej powszechnie uywany i przyjty termin efekty ksztacenia.
Ten wydawaoby si niuans, w kontekcie przywoanego wyjanienia, ma
znaczenie kluczowe dla sposobu mylenia obu stron procesu dydaktycznego
tj. wykadowcy akademickiego i studenta. Tak pojmowany proces dydaktyczny
wymaga wysokiej wiadomoci i aktywnoci studenta.
Warto zwrci uwag na fakt, e wprowadzone pojcie efekt uczenia si
akcentuje podmiotowo uczcego si. Chodzi bowiem o efekt samodzielnej
7
pracy, o dochodzenie do kompetencji wasn drog.
M. Czerepaniak-Walczak odnoszc si do kwestii toczcych si zmian
w szkolnictwie wyszym porusza take ten problem: () zmiana podejcia do
edukacji, to znaczy skupienie si na efektach (ktre osiga uczcy si), a nie na
celach (ktre formuuje i do ktrych dy nauczyciel), przenosi te
odpowiedzialno za proces edukacji z nauczyciela na uczcego si. To przekada
si na zmian koncepcji edukacji, zwaszcza edukacji uniwersyteckiej.
Przeniesienie punktu cikoci z nauczania na uczenie si wymaga wzrostu
podmiotowej autonomii i odpowiedzialnoci studentw (zakada ich wiksz
aktywnoci). Stawia to uczelnie i nauczycieli akademickich wobec nowych wyzwa
i zobowiza, w tym koniecznoci wprowadzania nowych form, metod i rodkw
8
edukacji.
Wane miejsce w nowym modelu ksztacenia zajmuje student, std
szczeglnego znaczenia nabiera jego wiadomo nastpujcych zmian
w ksztaceniu na poziomie studiw wyszych. Wymagane od uczcego si wiksze
zaangaowanie w trakcie procesu ksztacenia moe nastpi jedynie w przypadku
rozumienia toczcego si procesu zmiany w szkolnictwie wyszym, w tym take
w obszarze procesu ksztacenia opartego na efektach ksztacenia, ktre suy
maj m.in. () uelastycznieniu i usprawnieniu ksztacenia, w tym rwnie
5
Art. 1 pkt 18c ustawy z 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyszym, ustawy
o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz
o zmianie niektrych innych ustaw. (Dz. U. Nr 84, poz. 455 z pn. zm.)
6
A. Kraniewski, Krajowe Ramy kwalifikacji. (w:) Chmielecka E. (red.) Autonomia programowa uczelni.
Ramy kwalifikacji dla szkolnictwa wyszego. Warszawa 2010, s. 12
7
St. M. Kwiatkowski, Edukacja dla rynku pracy, (w:), I. Kust, J. Michalak-Dawidziuk (red.) Ksztacenie
i wychowanie dla pracy i rozwoju. Warszawa 2013, s. 85
8
M. Czerepaniak-Walczak, Autonomia w kolorze sepii w inkrustowanej ramie KRK.O procedurach
i treciach zmiany edukacji akademickiej. (w:) M. Czerepaniak-Walczak (red.), Fabryki dyplomw czy
universitas? Krakw 2013, s. 42-43
229
_______________________________________________________________________________
przechodzeniu do innych sektorw ksztacenia i szkolenia. Celem jest zapewnienie

zwikszenia otwartoci uczenia si pozaformalnego i nieformalnego oraz
9
zwikszenia przejrzystoci i uznawania efektw uczenia si.
Holistyczny i permanentny charakter trwajcego procesu zmian w edukacji,
powoduje konieczno podejmowania dziaa na rzecz podnoszenia wiadomoci
10
spoecznej.
Std konieczno prowadzenia bada monitorujcych wdraane zmiany. Ich
wyniki posuy mog zarwno doskonaleniu pracy nauczycieli akademickich, jak
i studentw.
1. Badania
1.1. Cel bada, pytania badawcze
Celem bada byo m.in. zdiagnozowanie znajomoci studentw uczelni
nowego pojcia, wprowadzonego nowelizacj ustawy z 18 marca 2011 roku
o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyszym, ustawy o stopniach
naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz
o zmianie niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455 z pn.zm.) tj.: efekty
ksztacenia.
Sformuowano nastpujce pytanie badawcze: co badani rozumiej pod
pojciem efekty ksztacenia?
1.2. Badana grupa

W okresie od 2 lipca 30 wrzenia 2014 r. zostay przeprowadzone badania
w niepublicznej uczelni w Warszawie na kierunkach: Administracja, Pedagogika,
11
Stosunki Midzynarodowe oraz Zarzdzanie. Badania zostay przeprowadzone
wrd studentw drugiego roku studiw drugiego stopnia.
Liczba studentw po czwartym semestrze studiw wynosia 592 osb, w tym
12
468 kobiet i 124 mczyzn. redni wiek badanych wynosi 29 lat.
Poniszy wykres prezentuje struktur terenu bada w podziale na kierunki
ksztacenia.
9
I. Kust, Doradca zawodowy w kontekcie wdraania podstawy programowej ksztacenia oglnego oraz
zawodowego (w:) I. Kust, J. Michalak-Dawidziuk, Ksztacenie i wychowanie dla pracy i rozwoju.
10
J. Michalak-Dawidziuk, Jak przygotowa studentw do twrczej realizacji podstawy programowej?,
(w:) I. Kust, J. Michalak-Dawidziuk, Ksztacenia i wychowanie dla pracy i rozwoju. Warszawa 2014,
s. 189
11
Kierunki prowadzone w WSM w Warszawie na poziomie drugiego stopnia, z wyczeniem kierunku
Prawo, realizowanego jako jednolite studia magisterskie.
12
Stan na 30 wrzenia 2014 r. studentw ostatniego roku Wyszej Szkoy Menederskiej w Warszawie
w roku akademickim 2013-2014
230
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 1: Struktura terenu bada w podziale na kierunki ksztacenia
Struktura terenu bada w podziale na kierunki ksztacenia

300
243
250
195
200
141
150
100
50 13
0
Administracja Pedagogika Stosunki Zarzdzanie
midzynarodowe
Kierunek
Wykres nr 2: Struktura terenu bada na kierunku Administracja w podziale na pe
Struktura terenu bada na kierunku Administracja w podziel na pe

200
151
150
100
44
50
0
Administracja
Kobieta Mczyzna
Wykres nr 3: Struktura terenu bada na kierunku Pedagogika w podziale na pe
Struktura tereny bada na kierunku Pedagogika w podziale na pe

114
120
100
80
60
40 27
20
0
Pedagogika
Kobieta Mczyzna
231
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 4: Struktura terenu bada na kierunku Stosunki midzynarodowe

w podziale na pe
Struktura terenu bada na kierunku Stosunki Midzynarodowe

w podziale na pe
12 10
10
8
6
4 3
2
0
Stosunki midzynarodowe
Kobiety Mczyni
Wykres nr 5: Struktura terenu bada na kierunku Zarzdzanie w podziale na pe
Struktura terenu bada na kierunku Zarzdzanie w podziele na pe

250
193
200
150
100
50
50
0
Zarzdzanie
Kobiety Mczyni
Powysze dane prezentuj stan oglnej liczby studentw na dzie 30.09.

2014 r.
W badaniach uczestniczyo 448 studentw, co stanowio 75.67% oglnej
liczby studentw ostatniego roku uczelni w roku akademickim 2013/14, w tym 375
kobiet, co stanowio 80.12% oglnej liczby studentek ostatniego roku uczelni w ww.
roku akademickim oraz 73 mczyzn, co stanowio 58.87% oglnej liczby
studentw ostatniego roku uczelni w roku akademickim 2013/14.
Ponisze zestawienie przedstawia struktur grupy badawczej w podziale na
kierunki ksztacenia.
232
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 1: Zestawienie grupy badawczej w podziale na kierunki ksztacenia
Kierunek Liczba badanych w podziale

na kierunki
Administracja 159 respondentw, co stanowi 35.49% oglnej liczby
badanych
Pedagogika 135 respondentw, co stanowi 30.13% oglnej liczby
badanych
Stosunki midzynarodowe 13 respondentw, co stanowi 2.90% oglnej liczby
badanych
Zarzdzanie 141 respondentw, co stanowi 31.47% oglnej liczby
badanych
RAZEM 448
Do przeprowadzenia bada wykorzystano kwestionariusz ankiety badawczej,

ktry zosta przekazany studentom po ich egzaminie dyplomowym w ww. okresie.
1.3. Wyniki bada

Wykres nr 6: Rozumienie znaczenia pojcia efekty ksztacenia w podziale na kierunki
ksztacenia
Rozumienie znaczenia pojcia efekty ksztacenia

w podziale na kierunki ksztacenia
120 104
95
100 81
80
60
36 32
40 23 28
19 17
20 7 5 1
0
Administracja Pedagogika Stosunki Zarzdzanie
Midzynarodowe
Zasb wiedzy,umiejtnoci i kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia

przez osob uczc si
Zasb wiedzy uzyskanej w procesie ksztacenia przez osob uczc si
Zasb kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez osob uczc

si
W podziale na pe wybr odpowiedzi przedstawia si nastpujco:

Najliczniejsz grup stanowi respondenci, ktrzy wskazali odpowied Zasb
wiedzy, umiejtnoci i kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia
przez osob uczc si 239 kobiet, co stanowi 40.37% ogu badanych i 48
mczyzn, co stanowi 8.10% ogu badanych. Odpowied Zasb wiedzy
uzyskane w procesie ksztacenia przez osob uczc si wskazao 80 kobiet,
co stanowi 13.51% ogu badanych kobiet i 16 mczyzn, co stanowi 2.70% ogu
badanych mczyzn.
233
_______________________________________________________________________________
Odpowied Zasb kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie

ksztacenia przez osob uczc si wskazao 56 kobiet, co stanowi 9.45% ogu
badanych kobiet i 9 mczyzn, co stanowi 7.52% ogu badanych mczyzn.
Wykres nr 7: Znajomo respondentw pojcia efekty ksztacenia w podziale na pe
Znajomo respondentw pojcia efekty ksztacenia

w podziale na pe
300 239
200
80
100 56 48
16 9
0
Kobieta Mczyzna
Zasb wiedzy,umiejtnoci i kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie
ksztacenia przez osob uczc si
Zasb wiedzy uzyskane w procesie ksztacenia przez osob uczc si
Zasb kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez osob

uczc si
Ponisze tabele prezentuj wyniki bada, dotyczce rozumienia pojcia efekty

ksztacenia przez respondentw na badanych kierunkach ksztacenia w podziale
na pe
Wykres nr 8: Rozumienie na kierunku Administracja pojcia efekty ksztacenia
w podziale na pe

na kierunku Administracja
w podziale na pe
76
80
60
40 28 28
15
20 8 4
0
Kobiety Mczyni
Zasb wiedzy,umiejtnoci i kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez osob
uczc si
Zasb kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez osob uczc si

234
_______________________________________________________________________________
Kobiety
Zasb wiedzy, umiejtnoci i kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie
ksztacenia przez osob uczc si 76, co stanowi 38.97% liczby badanych na
kierunku Administracja
Zasb wiedzy uzyskane w procesie ksztacenia przez osob uczc si 28,
co stanowi 14.35% liczby badanych na kierunku Administracja
Zasb kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez
osob uczc si 15, co stanowi 7.69% liczby badanych na kierunku
Administracja
Mczyni
kierunku Administracja
8, co stanowi 4.10% liczby badanych na kierunku Administracja
osob uczc si 4, co stanowi 2.05% liczby badanych na kierunku
Administracja.
Wykres nr 9: Rozumienie na kierunku Pedagogika pojcia efekty ksztacenia
w podziale na pe

na kierunku Pedagogika
w podziale na pe
100 89
80
60
40
22 17
20 6 1 0
0
Kobiety Mczyni
Zasb wiedzy,umiejtnoci i kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez
osob uczc si
Zasb kompetencji spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez osob uczc si
Kobiety
kierunku Pedagogika
co stanowi 15.60% liczby badanych na kierunku Pedagogika
235
_______________________________________________________________________________

osob uczc si 17, co stanowi 12.05% liczby badanych kobiet na kierunku
Pedagogika
Mczyni
ksztacenia przez osob uczc si 6, co stanowi 4.25% liczby badanych
mczyzn na kierunku Pedagogika
1, co stanowi 0.70% liczby badanych mczyzn na kierunku Pedagogika
osob uczc si 0.
Wykres nr 10: Rozumienie na kierunku Stosunki Midzynarodowe pojcia efekty
ksztacenia w podziale na pe

na kierunku Stosunki Midzynarodowe
w podzi
6 5
4
4
2
2 1 1
0
0
Kobiety Mczyni

przez osob uczc si

si
Kobiety
kierunku Stosunki Midzynarodowe
4, co stanowi 30.76% liczby badanych na kierunku Stosunki Midzynarodowe
osob uczc si 0
Mczyni
ksztacenia przez osob uczc si 2, co stanowi 15.38% liczby badanych
mczyzn na kierunku Stosunki Midzynarodowe
1, co stanowi 7.69% liczby badanych mczyzn na kierunku Stosunki
Midzynarodowe
236
_______________________________________________________________________________

osob uczc si 1, co stanowi 7.69% liczby badanych mczyzn na kierunku
Stosunki Midzynarodowe
Wykres nr 11: Rozumienie na kierunku Zarzdzanie pojcia efekty ksztacenia
w podziale na pe

na kierunku Zarzdzanie
w podziale na pe
50 43
40
30 26
20
12
10 5
1 1
0
Kobiety Mczyni

przez osob uczc si

si
Kobiety
ksztacenia przez osob uczc si 43, co stanowi 17.69% oglnej liczby
badanych kobiet na kierunku Zarzdzanie
co stanowi 10.69% oglnej liczby badanych kobiet na kierunku Zarzdzanie
osob uczc si 1, co stanowi 0.41% oglnej liczby badanych kobiet na
kierunku Zarzdzanie.
Mczyni
ksztacenia przez osob uczc si 5, co stanowi 2.05% oglnej liczby badanych
mczyzn na kierunku Zarzdzanie
co stanowi 4.93% oglnej liczby badanych mczyzn na kierunku Zarzdzanie
osob uczc si 1, co stanowi 0.41% oglnej liczby badanych mczyzn na
kierunku Zarzdzanie.
Na pytanie czy respondenci spotkali si z pojciem kompetencje spoeczne?
dominujca cz badanych udzielia odpowiedzi tak (284 osoby); 164 wskazaa
odpowied nie.
237
_______________________________________________________________________________
Podsumowanie
Przeprowadzone badania stanowiy prb zdiagnozowania stanu wiedzy
studentw uzupeniajcych studiw magisterskich, ktrzy w okresie od czerwca do
wrzenia 2014 r. finalizowali ksztacenie na ww. etapie, w zakresie ich rozumienia
znaczenia pojcia efekty ksztacenia.
Wyniki bada w zakresie rozumienia pojcia efekty ksztacenia wykazay,
i na wszystkich badanych kierunkach najliczniej respondenci wskazywali
odpowied w brzmieniu Zasb wiedzy, umiejtnoci i kompetencji spoecznych
uzyskanych w procesie ksztacenia przez osob uczc si:
104 na kierunku Administracja;
95 na kierunku Pedagogika;
7 na kierunku Stosunki Midzynarodowe;
81 na kierunku Zarzdzanie.
Oznacza to, e badani wskazali odpowied odzwierciedlajc definicj
podawan w nowelizacji z 18 marca 2011 r. ustawy Prawo o szkolnictwie
wyszym tj.:
18c) efekty ksztacenia zasb wiedzy, umiejtnoci i kompetencji
13
spoecznych uzyskanych w procesie ksztacenia przez osob uczc si;
Pozostali badani wskazali odpowiedzi:
Zasb wiedzy uzyskany w procesie ksztacenia przez osob uczc si
(36 osb (Administracja), 23 (Pedagogika), 5 (Stosunki Midzynarodowe),
32 (Zarzdzanie))
oraz
osob uczc si (19 na kierunku Administracja, 17 (Pedagogika),
1 (Stosunki Midzynarodowe), 28 (Zarzdzanie)).
Uzyskane wyniki bada stanowi potwierdzenie wiadomoci badanych
studentw znaczenia efekty ksztacenia w procesie ksztacenia.
Fakt ten jest niezwykle wany biorc pod uwag, i jednym z wanych przyczyn
budowania programw w oparciu o efekty ksztacenia jest m.in. przygotowywanie
modych ludzi do rynku pracy, ktry staje si coraz bardziej trudny, a wielokrotnie
wrcz niedostpny.
Obecnie przed rynkiem pracy staj kolejne wyzwania wynikajce ze zmian
dokonujcych si we wspczesnym wiecie, takich jak: globalizacja, starzenie si
spoeczestw, zastosowanie nowych technologii. Inne wyzwania to migracja
ludnoci, przygotowanie oraz przystosowanie do ycia i pracy w nowym otoczeniu
spoecznym i kulturowy. Jeszcze innym problemem, ktry wystpuje w obliczu
zjawisk regresu w gospodarce krajowej i wiatowej, zagroenie bezrobociem,
a w szczeglnoci bezrobocie ludzi modych, koczcych nauk i szukajcych
14
swego miejsca na rynku pracy.
Jest to bardzo powany niestety narastajcy problem. Biorc pod uwag
fakt, i praca () jest jedn z najwaniejszych aktywnoci czowieka. () Praca
przyczynia si do ksztatowania osobowoci i podmiotowoci czowieka. ()
13
Ustawa z 18 marca 2011 roku o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyszym, ustawy
o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie
niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455 z pn. zm.)
14
I. Kust, Wyzwania dla edukacji permanentnej wobec zmieniajcego si rynku pracy. (w:) I. Janicka,
M. Znajmiecka-Sikora, Rodzina i kariera. Rwnowaenie czy konflikt rl? d 2014, s. 310
238
_______________________________________________________________________________
Wszyscy ludzie maj podobne potrzeby, w tym potrzeby aktywnoci edukacyjnej

i zawodowej. Wszyscy zatem powinni mie rwne prawa w dostpie do edukacji
15
i pracy.
Jednake procesy nastpujce na rynku pracy skutkuj pojawianiem si
nowych procesw i zjawisk m.in. powstawaniem prekariatu () nowej grupy
16
o wiatowym zasigu, klasy w procesie tworzenia. Pojcie prekariatu () moe
by opisane jako neologizm czcy przymiotnik niepewny (precarious)
17
z rzeczownikiem proletariat. Opisowy termin prekariat zosta po raz pierwszy
uyty przez francuskich socjologw w latach osiemdziesitych w celu
18
scharakteryzowania pracownikw tymczasowych i sezonowych. Pojcie to
z biegiem lat uzyskiwao w rnych krajach rne znaczenia. We Woszech sowo
precario zostao uyte nie tylko do oznaczenia osb z niskim dochodem bd
wykonujcych prace dorywcze, lecz take w celu zasugerowania, i prekarna
19
egzystencja jest normalnym stanem ycia (Bologna, Grimm, Ronneberger 2007).
W Niemczech opisywano nim nie tylko pracownikw tymczasowych, lecz take
bezrobotnych niemajcych nadziei na spoeczn integracj. () W Japonii pojcie
20
to uyte jako synonim pracujcych biednych (working poor)
Zjawisko prekariatu nie jest obce Polakom. W Polsce, tak jak wszdzie na
wiecie, w takiej sytuacji znajduj si miliony. Modych i wyksztaconych dotyka
21
ona w najwikszym stopniu, nie jest to jednak tylko problem modzieowy.
Polacy zajmuj poczesne miejsce w szeregach prekariatu migrujcego po caej
Unii Europejskiej szczeglnie od 2004 roku, kiedy to kraje takie jak Wielka
Brytania, Irlandia i Szwecja otworzyy swoje granice dla obywateli Polski () cho
wszystkie kraje UE przyznay obywatelom nowo przyjtych pastw prawa wjazdu
22
i pobytu, tylko niektre day im moliwo podjcia legalnej pracy.
Przywoane zjawisko uwiadamia znaczenie ksztacenia na poziomie
wyszym, przygotowywania studenta do zmierzenia si z realnymi zjawiskami
i problemami rynku pracy. Budowanie programw ksztacenia w oparciu o efekty
ksztacenia m.in. w przywoanym kontekcie nadaje temu dziaaniu szczeglnego
znaczenia, a osobom przygotowujcym taki program przypisuje si powan
odpowiedzialno. Dlatego te toczcy si proces zmian w szkolnictwie wyszym,
m.in. dotyczcy kwestii przygotowywania programw ksztacenia w oparciu
o efekty ksztacenia to nowa filozofia podejcia do ksztacenia w ogle, a take
wany element kreowania jakoci ksztacenia.
Mylenie i dziaanie w kategoriach efektw uczenia si ma swoje
konsekwencje na kadym z etapw procesu ksztacenia od formuowania celw
do oceny poziomu ich realizacji. Podporzdkowanie tego procesu jego rezultatom
nie jest zabiegiem czysto formalnym zmusza do przewartociowa
15
J. Michalak-Dawidziuk, Edukacja i rynek pracy dla osoby niepenosprawnej. (w:) H. uraw, Osoba
niepenosprawna w procesie rehabilitacji. Warszawa 2014, s. 115
16
G. Standing, Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa. Tum. K. Czarnecki, P. Kaczmarski, M. Karolak.
17
Ibidem, G. Standing, Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, op. cit., s.43
18
Ibidem, s. 47
19
Ibidem
20
Ibidem
21
Ibidem, s. 21
22
Ibidem, s. 21
239
_______________________________________________________________________________
dotychczasowego podejcia do edukacji na poziomie wyszym, do szerszego, ni

23
dotd uwzgldniania oczekiwa rynku pracy.
Mona zatem stwierdzi, i przygotowywanie programw ksztacenia w jzyku
efektw uczenia si stanowi w koncepcji zarwno w Europejskich, jak
24
i Krajowych Ram Kwalifikacji swoiste kryterium jakoci ksztacenia.
25
Regulacje prawne stanowice wypenienie delegacji ustawowej dookrelaj
efekty ksztacenia w trzech obszarach, tj. wiedzy, umiejtnoci i kompetencji
spoecznych.
Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 2 listopada 2011
26
roku w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyszego wymienia
oczekiwane efekty ksztacenia w podziale na wymienion wyej triad.
Jako przykad mog posuy wybrane zapisy efektw dla obszaru nauk
spoecznych profil oglnoakademicki okrelonych w wymienionym wyej
rozporzdzeniu.
Tabela nr 2: Wybrane efekty ksztacenia w zakresie wiedzy, umiejtnoci
i kompetencji spoecznych wymienione w rozporzdzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa
27
Wyszego:
Osoba posiadajca kwalifikacje Osoba posiadajca kwalifikacje drugiego

pierwszego stopnia powinna: stopnia powinna:
Wiedza
ma podstawow wiedz o charakterze nauk ma rozszerzon wiedz o charakterze nauk
spoecznych, ich miejscu w systemie nauk spoecznych, ich miejscu w systemie nauk
i relacjach do innych nauk i relacjach do innych nauk
ma podstawowa wiedz o rnych rodzajach ma rozszerzon wiedz o rnych rodzajach
struktur i instytucji spoecznych (kulturowych, struktur i instytucji spoecznych (kulturowych,
politycznych, prawnych, ekonomicznych), w politycznych, prawnych,ekonomicznych),
szczeglnoci ich istotnych elementach w szczeglnoci ich istotnych elementach
Umiejtnoci
potrafi prawidowo interpretowa zjawiska
potrafi prawidowo interpretowa
spoeczne (kulturowe, polityczne, prawne,
i wyjania zjawiska spoeczne oraz
ekonomiczne) w zakresie dziedzin nauki
wzajemne relacje miedzy zjawiskami
i dyscyplin naukowych waciwych dla
spoecznymi
studiowanego kierunku studiw
potrafi wykorzysta podstawow wiedz potrafi wykorzysta wiedz teoretyczn do
teoretyczn do opisu i analizowania przyczyn opisu i analizowania przyczyn i przebiegu
i przebiegu procesw i zjawisk spoecznych procesw i zjawisk spoecznych oraz potrafi
oraz potrafi formuowa wasne opinie i formuowa wasne opinie i dobiera
dobiera krytycznie dane i metody analiz krytycznie dane i metody analiz
23
St. M. Kwiatkowski, Ramy Kwalifikacji Zawodowych. (w:) Krajowy rynek pracy wyzwania dla
szkolnictwa zawodowego i ksztacenia ustawicznego. I debata z cyklu Edukacja bez barier.
Warszawa 2007, s. 40-47
24
St. M. Kwiatkowski, Jako ksztacenia a krajowe ramy kwalifikacji. (w:) R. Bera, K. Klimkowska,
A. Dudek, Jako ksztacenia w szkole wyszej. Obszar nauk pedagogicznych. Lublin 2014, s. 18
25
Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 4 listopada 2011 r. w sprawie wzorcowych
efektw ksztacenia (Dz. U. Nr 253, poz. 1521)
26
Ibidem
27
Tabela opracowana na podstawie Rozporzdzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego
z 4 listopada 2011 r. w sprawie wzorcowych efektw ksztacenia (Dz. U. Nr 253, poz. 1521)
240
_______________________________________________________________________________
Kompetencje spoeczne
rozumie potrzeb uczenia si przez cae
rozumie potrzeb uczenia si przez cae
ycie, potrafi inspirowa i organizowa
ycie
proces uczenia si innych
potrafi wspdziaa i pracowa w grupie potrafi wspdziaa i pracowa

przyjmujc w niej rne role w grupie przyjmujc w niej rne role
Nowy sposb budowania programw ksztacenia w oparciu o efekty

ksztacenia budzi rnorodne niepokoje Zapisane w rozporzdzeniu ministra staj
si zobowizaniem, ale i usprawiedliwieniem dla osigania elementarnych
efektw. Uwalniaj od troski o rozwijanie krytycznego mylenia i wspomagania
28
wychodzenia poza standardy.
Myl ta przywouje pogldy przedstawiciela Szkoy Lwowsko-Warszawskiej
Kazimierza Twardowskiego, ktry () podkrela prac wychowawcz
nauczyciela, ktr postrzega jako ksztatowanie u ucznia umiejtnoci mylenia
29
oraz kreowania potrzeby empirycznego dochodzenie do prawdy naukowej.
Warto podkreli, i czas studiw to czas denia do osigania efektw
koniecznych nie tylko dla potrzeb rynku pracy, ale take tych, ktre pozwol
jednostce rozumie i funkcjonowa w coraz bardziej skomplikowanym otoczeniu.
Studia to czas ksztatowania m.in. kompetencji transgresyjnej oraz kompetencji
refleksji i autorefleksji czowieka.
Denie czowieka do odkrywania nowego od zarania dziejw byo si
napdow postpu. Pokonywanie wasnej niewiedzy, saboci i braku umiejtnoci
pozwolio czowiekowi na przestrzeni wiekw dokona transgresji zarwno w sferze
otaczajcego wiata (odkrywanie nowych ldw, planet, Internetu, tworzenie
nowych systemw politycznych), jak i nauki, kultury i sztuki (kreowanie nowych idei
czy pogldw). W procesie tym dokonywaa si take transgresja samego
30
czowieka, ktry podlega cigemu samodoskonaleniu i autokreacji.
Niewtpliwie rodzi si pytanie, czy sformuowane w rozporzdzeniu Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyszego efekty ksztacenia stanowi enumeratywny katalog
gwarantujcy studentowi komfortowe funkcjonowanie we wspczesnym
spoeczestwie. Moe zatem warto szanujc zapisy prawne uwzgldni
wielowiekow tradycj stanu akademickiego, hodujcego wolnoci naukowej oraz
niepowtarzalnej atmosferze twrczej pracy, w ktrej wykadowca akademicki jest
mentorem, pod opiek ktrego ksztaci si student.
28
Ibidem, M. Czerepaniak-Walczak, Autonomia w kolorze sepii w inkrustowanej ramie KRK.O
procedurach i Treciach zmiany edukacji akademickiej. (w:) M. Czerepaniak-Walczak (red.), Fabryki
dyplomw czy universitas?, s. 44
29
J. Michalak-Dawidziuk, Autorytet nauczyciela jako warunek dobrej edukacji w wietle wybranych
tekstw Kazimierza Twardowskiego. (w:) .. i in. (red.),
, 1 . 5, I (52), -
. . . 2014, s. 480
30
J. Michalak-Dawidziuk, Lifelong learning potrzeba wspczesnego rynku pracy czy caoyciowa
autokreacja czowieka. (w:) I. Paszenda, R. Wodarczyk, Transgresje w edukacji. Tom II. Krakw
2014, s. 213-14
241
_______________________________________________________________________________
Wdraane zmiany s procesem dugotrwaym i wymagajcym zmiany

31
mylenia zarwno studentw, jak i kadry naukowo-dydaktycznej. Potrzeba
32
permanentnej pracy nad sob staje si wyzwaniem.
Zaprezentowane wyniki bada potwierdzaj, i badani studenci s wiadomi
zmian, jakie nastpuj w szkolnictwie wyszym. Mimo, i wyniki bada pokazuj
jedynie rozumienie przez badanych studentw znaczenia pojcia efektw
ksztacenia, jednake to pojcie jest kluczowe dla rozumienia procesu budowania
programw ksztacenia. Dlatego te stanowi powany krok do dalszego zgbiania
przez studentw zoonego procesu ksztacenia na poziomie studiw wyszych.
Streszczenie
Zmiany w szkolnictwie wyszym, wdraane od 1 padziernika 2011 roku
w zakresie m. in. budowania programw ksztacenia w oparciu o efekty ksztacenia
stanowi powane wyzwanie zarwno dla kadry naukowo-dydaktycznej, jak
i studentw. W 2013 r. ukoczyli studia studenci studiw drugiego stopnia, ktrzy
realizowali zreformowane programy. Bya to zatem okazja do przeprowadzenia
bada, ktre dostarczyy wiedzy na temat rozumienia przez badanych studentw
znaczenia pojcia efekty ksztacenia.
Summary
Changes in higher education relating to developing study programmes based
on learning outcomes implemented from 1 October 2011 have posed
a great challenge both for research and teaching staff and students. In 2013, first
students graduated from second cycle studies modified as a result of the reform.
This has served as an opportunity to stage a survey, which would provide
information on the understanding of the term learning outcomes by the students.
Bibliografia
1. Chmielecka E. (red.) Autonomia programowa uczelni. Ramy kwalifikacji dla
szkolnictwa wyszego. Warszawa 2010
2. Czerepaniak-Walczak M., Autonomia w kolorze sepii w inkrustowanej
ramie KRK.O procedurach i treciach zmiany edukacji akademickiej. (w:)
M. Czerepaniak-Walczak (red.), Fabryki dyplomw czy universitas?
Krakw 2013
3. Denek K., Uniwersytety w subie spoeczestwa wiedzy. (w:) E. Kul,
M. Pekowska (red.), Szkolnictwo wysze w Europie i w Polsce w wietle
zaoe i realizacji procesu boloskiego. Kielce 2004
4. Gvaramadze I., Matching higher education and labour markets in the
European Higher Education area. (w:) R. M. Teixeira, Higher Education
in a State of Crisis. New York 2011
5. Kraniewski A., Krajowe Ramy kwalifikacji. (w:) Chmielecka E. (red.),
Autonomia programowa uczelni. Ramy kwalifikacji dla szkolnictwa
wyszego. Warszawa 2010
31
I. Kust., Proces Boloski w polskim szkolnictwie wyszym. (w:) . . i in. (red.),
, 1
. 31, I (43), - . . . 2013, s. 179
32
I. Kust, Midzykulturowe aspekty pracy doradczej dziaania wieloaspektowe. (w:) B. Kurowska,
K. apot-Dzierwa, Kultura-Sztuka-Edukacja. Tom I. Krakw 2015, s. 302
242
_______________________________________________________________________________
6. Kust I., Doradca zawodowy w kontekcie wdraania podstawy

programowej ksztacenia oglnego oraz Zawodowego. (w:) I. Kust,
J. Michalak-Dawidziuk, Ksztacenie i wychowanie dla pracy i rozwoju.
Warszawa 2013
7. Kust I., Midzykulturowe aspekty pracy doradczej dziaania
wieloaspektowe. (w:) B. Kurowska, K. apot-Dzierwa, Kultura Sztuka
Edukacja. Tom I. Krakw 2015
8. Kust I., Proces Boloski w polskim szkolnictwie wyszym. (w:) ..
i in. (red.),
, 1 . 31, I (43),
- . . . 2013
9. Kust I., Wyzwania dla edukacji permanetnej wobec zmieniajcego si
rynku pracy. (w:) I. Janicka, M. Znajmiecka-Sikora, Rodzina i kariera.
Rwnowaenie czy konflikt rl? d 2014
10. Kwiatkowski St. M., Edukacja dla rynku pracy. (w:), I. Kust, J. Michalak-
Dawidziuk (red.) Ksztacenie i wychowanie dla pracy i rozwoju. Warszawa
2013
11. Kwiatkowski St.M., Jako ksztacenia a krajowe ramy kwalifikacji.
(w:) R. Bera, K. Klimkowska, Dudek, Jako ksztacenia w szkole wyszej.
Obszar nauk pedagogicznych. Lublin 2014
12. Kwiatkowski St.M., Ramy Kwalifikacji Zawodowych. (w:) Krajowy rynek
pracy wyzwania dla szkolnictwa zawodowego i ksztacenia ustawicznego,
I debata z cyklu Edukacja bez barier. Warszawa 2007
13. Michalak-Dawidziuk J., Autorytet nauczyciela jako warunek dobrej edukacji
w wietle wybranych tekstw Kazimierza Twardowskiego. (w:) ..
i in. (red.),
, 1 . 5, I (52),
- . . . 2014
14. Michalak-Dawidziuk J., Edukacja i rynek pracy dla osoby
niepenosprawnej. (w:) H. uraw, Osoba niepenosprawna w procesie
rehabilitacji. Warszawa 2014
15. Michalak-Dawidziuk J., Jako w edukacji a rynek pracy. (w:) B. Kurowska,
K. apot - Dzierwa, Kultura-Sztuka-Edukacja. Tom I. Krakw 2015
16. Michalak-Dawidziuk J., Lifelong Learning potrzeba wspczesnego rynku
pracy czy caoyciowa autokreacja czowieka. (w:) I. Paszenda,
R. Wodarczyk, Transgresje w edukacji. Tom II. Krakw 2014
17. Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 4 listopada 2011
r. w sprawie wzorcowych efektw ksztacenia (Dz. U. Nr 253, poz. 1521)
18. Sawiski St., H. Dbowski, H. Michaowicz, J. Urbanik (red.), Sowniki
podstawowych poj dotyczcych krajowych ram kwalifikacji. Kwalifikacje
po europejsku. Warszawa 2014
19. Standing G., Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa. Tum. K. Czarnecki,
P. Kaczmarski, M. Karolak. Warszawa 2014
20. Ustawa z 18 marca 2011 roku o zmianie ustawy Prawo
o szkolnictwie wyszym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym
oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektrych innych
ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455 z pn. zm.)
243
_______________________________________________________________________________
Agnieszka NAPIERALSKA
Wysza Szkoa Bezpieczestwa w Poznaniu
Marian KOPCZEWSKI
Wysza Szkoa Oficerska Wojsk Ldowych im. gen. Tadeusza Kociuszki
Katedra Bezpieczestwa Narodowego
EFEKTY KSZTACENIA STUDENTW WYSZEJ SZKOY

BEZPIECZESTWA W ASPEKCIE ZARZDZANIA W SYTUACJACH
KRYZYSOWYCH WYNIKI BADA KOCOWYCH, cz. II
Wstp
Problem ksztatowania bezpieczestwa wyznacza jedno z najwaniejszych
zada stojcych przed wspczesnym pastwem. Kluczow rol w konstytuowaniu
i utrzymaniu waciwego poziomu bezpieczestwa pastwa odgrywa strategia
i polityka narodowa w zakresie przywdztwa, organizacji sprawnie dziaajcego
systemu zarzdzania kryzysowego czy te eliminacji wewntrznych i zewntrznych
zagroe. Wiedza, to szczeglnie edukacja, ktr realizuj rwnie uczelnie
wysze, dotyczca istoty wspczesnego bezpieczestwa pastwa wyznacza take
zakres samookrelenia si czowieka-obywatela i odniesienia do podstawowych
potrzeb egzystencjalnych i materialnych, a take wartoci narodowych. Realizacja
tych potrzeb rozumiana jest najoglniej jako ochrona ycia i zdrowia oraz
ponadczasowych wartoci etycznych, mienia i rodowiska, a take instytucji
pastwowych przed zagroeniami ze strony si przyrody i dziaalnoci czowieka.
Neutralizacja tych zagroe stanowi musi priorytetowy cel pastwa, gdy od
waciwego zarzdzania bezpieczestwem, szczeglnie w sytuacjach
kryzysowych, zaley przetrwanie oraz zapewnienie waciwych warunkw ycia
i rozwoju obecnego i przyszego pokolenia Polakw. Wielkiego znaczenia dla
tworzenia bezpieczestwa w skali caego kraju nabiera stworzenie nadrzdnych
i integralnych planw obrony ycia i zdrowia ludzkiego oraz ochrony infrastruktury
pastwowej. Wartoci nabiera rwnie ukierunkowanie dziaa na moliwie pene
wykorzystanie potencjau tkwicego zarwno w organizacjach pastwowych
i samorzdowych, jak i komercyjnych instytucjach ochronnych oraz uczelniach
wyszych. Koczca si pierwsza dekada XXI wieku to czas, w ktrym
perspektywa zmiany paradygmatu mylenia o bezpieczestwie zyskuje
odpowiedniego dystansu historycznego, pozwalajcego w sposb obiektywny
dokona analizy stosunkowo nowego rozumienia zagroe i metod ich
zapobiegania. Jakociowo nowy rodzaj zagroe powsta w wyniku zmian
ilociowych, zwielokrotnienia znanych dotd si i niebezpieczestw wystpujcych
niegdy na znacznie mniejsz skal. Nale do nich zapewne wszelkie odmiany
dziaa terrorystycznych, proliferacja broni masowego raenia, ale take
zagroenia wynikajce z dziaalnoci czowieka, katastrof technicznych oraz klsk
ywioowych wywoanych zmianami klimatycznymi.
W obliczu nowych wyzwa i zagroe ogromnego znaczenia nabieraj plany
strategiczne pastwa w zakresie neutralizacji ilociowo i jakociowo odmiennych
niebezpieczestw. Realizacja podstawowej funkcji pastwa i innych
zorganizowanych podmiotw, wymaga wnikliwej analizy istniejcych zagroe oraz
oszacowania dostpnych si i rodkw mogcych zosta uytych w celu
244
_______________________________________________________________________________
zapewnienia skutecznej ochrony podstawowych wartoci egzystencjalnych

i materialnych obywateli, a wic skutecznego zarzdzania kryzysowego na rnych
szczeblach, organizacji pastwa i obywateli.
Tworzenie i doskonalenie strategicznych rozwiza aktywujcych cao
posiadanego asortymentu ochrony ludnoci oraz infrastruktury krytycznej pastwa,
zyskuje nowego znaczenia poprzez zmian uwarunkowa wspczesnego
rodowiska bezpieczestwa. wiat wchodzi w nastpny, jakociowo inny etap
rozwoju, charakteryzujcy si rewolucyjnymi zmianami w zakresie przekazu
i gromadzenia informacji, niespotykanego dotd w historii postpu techniczno-
technologicznego oraz galopujcej globalizacji. Nic wic dziwnego, e nowy
sposb mylenia o bezpieczestwie wyznaczany jest poprzez ilo i jako
posiadanej wiedzy i informacji, stanowicej stay element zarwno w obronnoci,
gospodarce, jak i stosunkach midzyludzkich. Na tym tle, radykalnej zmianie
ulegaj rwnie warunki, potrzeby oraz moliwoci zabezpieczenia pastwa.
Jeli bezpieczestwo narodowe jest najwysz, egzystencjaln wartoci
i potrzeb narodu oraz priorytetowym celem dziaa jego organizacji pastwowej to
oczywiste jest, e wiedza i mdro z zakresu bezpieczestwa narodowego
stanowi szczeglnie wany, podany i poszukiwany zasb i narzdzie tworzenia
oraz zapewniania bezpieczestwa.
Wiedza, zatem stanowi podstaw, na ktrej osadza si musi proces
konstytuowania i generowania bezpieczestwa. Stanowi ona warunek konieczny
ksztatowania podstaw strategicznych zarwno bezpieczestwa wewntrznego
pastwa, jak i jego miejsca w strukturach europejskich, w ktrych wystpuje
zarzdzanie kryzysowe.
Podstawowym celem niniejszego artykuu jest prba analizy aktualnie
istniejcych zagroe i wyzwa bezpieczestwa wewntrznego pastwa,
zawartych w pytaniach ankietowych, a szczeglnie ocena stanu wiedzy
z zarzdzania kryzysowego, po zrealizowaniu nauczania z tego przedmiotu
i innych pokrewnych zawartych w programach nauczania WSB w Poznaniu.
Analiza roli i zada pastwa wymaga, na wstpnym etapie bada, konceptualizacji
podstawowych poj zwizanych z aktualnym rozumieniem bezpieczestwa.
Konsekwencj zrozumienia poruszanych kwestii jest konieczno
usystematyzowania zagroe bezpieczestwa wewntrznego pastwa oraz
wycignicia syntetycznych wnioskw dotyczcych ich neutralizacji. Pene
aktywowanie si i rodkw komercyjnych instytucji ochronnych, biorc pod uwag
ich liczebnoci, posiadane wyposaenie i uzbrojenie, wydaje si kwesti
bezsporn. A jednak pomimo ponad dwunastoletniego obowizywania ustawy
o ochronie osb i mienia, a take ogromnej rzeszy funkcjonujcych w Polsce
koncesjonowanych agencji ochrony, zabezpieczajcych kluczowe dla sprawnego
funkcjonowania pastwa obszary, obiekty i urzdzenia, nie zostay one
ujte w koherentnym systemie zarzdzania strategicznego bezpieczestwem
narodowym.
Zaoenia programowe z przedmiotu zarzdzanie kryzysowe

Wymagania wstpne dotyczce wiedzy studentw przed rozpoczciem zaj
z przedmiotu zarzdzanie kryzysowe, a zawarte w sylabusach z innych
przedmiotw realizowanych w WSB, wynikajce z programu studiw s
nastpujce:
245
_______________________________________________________________________________
Znajomo podstawowych definicji z zakresu bezpieczestwa, rozumienie

jego kategorii. Umiejtno analizy i oceny przyczynowo-skutkowej
procesw zachodzcych w obszarze bezpieczestwa, szczeglnie
spoecznego;
Umiejtno oceny i analizy zagroe bezpieczestwa regionalnego,
w aspekcie pierwotne wtrne;
Umiejtno analizowania i interpretowania problemw organizacji
i zarzdzania do sytuacji zarzdzania kryzysowego, a szczeglnie
w zakresie sporzdzania dokumentw normatywnych.
Adekwatnie do wymaga wstpnych, sylabus przedmiotu okrela cele
nauczania, z ktrych wynika, e po zrealizowaniu programu nauczania, wykady
i wiczenia, w tym praktyczne, student winien:
Umie:
opisywa i definiowa podstawowe zagadnienia wchodzce w zakres
zarzdzania kryzysowego;
opracowa Plan reagowania kryzysowego na szczeblu gminy;
kierowa akcj kryzysow na szczeblu gminy.
Zna:
teoretyczne aspekty zarzdzania kryzysowego;
prawne aspekty zarzdzania kryzysowego;
metodyk pracy gminnego zespou reagowania kryzysowego;
dokumentacj dziaa i prac gminnego zespou zarzdzania oraz
powiatowego i wojewdzkiego zespou zarzdzania kryzysowego.
Zapozna si:
sposobem tworzenia gminnego zespou zarzdzania oraz powiatowych
i wojewdzkich zespow zarzdzania kryzysowego;
udziaem sub zespolonych, inspekcji i stray oraz organw administracji
niezespolonej w zarzdzaniu kryzysowym;
organizacj i zadaniami centrum zarzdzania w gminie oraz centrum
zarzdzania kryzysowego w powiecie i wojewdztwie;
podstawow literatur przedmiotu bada.
Z zaoe wstpnych i celw okrelone s treci programowe przedmiotu,
wynikajce rwnie ze standardw ksztacenia, ktre s nastpujce:
Zakres, zadania i podstawowe kategorie zarzdzania kryzysowego;
Teoretyczne i prawne aspekty zarzdzania kryzysowego;
Klski ywioowe i ich skutki dla ludnoci, mienia, infrastruktury
i rodowiska;
Zadania i kompetencje organw wadzy publicznej oraz instytucji
i organizacji pastwowych w sytuacjach kryzysowych;
Organizacja i zadania centrum reagowania w gminie oraz centrum
zarzdzania kryzysowego w powiecie i wojewdztwie;
Sposb tworzenia gminnego zespou zarzdzania oraz powiatowych
i wojewdzkich zespow zarzdzania kryzysowego;
Siy i rodki gminnego zespou reagowania;
Metodyka pracy gminnego zespou reagowania w czasie klski ywioowej;
Planowanie i kierowanie akcj przez gminny zesp zarzdzania w sytuacji
kryzysowej.
246
_______________________________________________________________________________
Powysze zaoenia programowe, zawarte w standardach ksztacenia oraz

w sylabusie przedmiotu, stanowiy podstaw, do opracowania ankiet badawczych
oraz oceny efektw ksztacenia po zrealizowaniu przedmiotu, ktrych wyniki
przedstawia niniejszy artyku.
Znaczenie zarzdzania kryzysowego

Definicji kryzysu jest wiele, przytaczajc je jednak, warto odnie si
do etymologii pojcia kryzys. Pochodzi ono od greckiego sowa krisis. Oznacza
punkt przeomowy, zmaganie si, walk, moment rozstrzygajcy. Cechuj go
tendencyjne implikacje urazu w postaci negatywnych dozna oraz nago. Kryzys
interpretujemy jako:
way epizod emocjonalny w yciu czowieka;
punkt zwrotny warunkujcy pewien przeom;
stan udrczenia wystpujcy rwnolegle z poczuciem niepokoju i braku
bezpieczestwa;
moment decyzyjny w konkretnych okolicznociach.
1
Czym wobec tego jest kryzys?

Cytujc ustawodawc, zarzadzanie kryzysowe to: dziaalno organw
administracji publicznej bdca elementem kierowania bezpieczestwem
narodowym, ktra polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu
do podejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych dziaa, reagowaniu
w przypadku wystpienia sytuacji kryzysowych oraz na odtwarzaniu infrastruktury
lub przywrceniu jej pierwotnego charakteru. Inna definicja kryzysu mwi, e
kryzys jest nastpstwem zagroenia, prowadzcym w efekcie kocowym do
powanego osabienia wizw spoecznych. Autorzy artykuu na temat
zarzdzania w sytuacjach kryzysowych, M. Kopczewski i L. Pawelec okrelaj go
jako wzrost destabilizacji, niepewnoci oraz napicia spoecznego objawiajcy si
zaburzeniem wizi spoecznych, prawdopodobiestwem utraty kontroli istniejcych
wydarze oraz wzrostu zagroenia, szczeglnie dla ycia, zdrowia, mienia,
dziedzictwa kulturowego czy infrastruktury krytycznej. Reasumujc, sytuacja
kryzysowa ma miejsce wwczas, kiedy zostaje zaburzona rwnowaga
funkcjonowania pastwa (na skutek czynnikw wewntrznych lub zewntrznych)
lub kiedy dochodzi do zaniku kontroli nad rozwojem pewnych okolicznoci,
w efekcie czego zagroone zostaj fundamentalne wartoci lub interesy danego
podmiotu, warunkujc podjcie nadzwyczajnych dziaa zmierzajcych do
przywrcenia stanu rwnowagi. Czasy obecne pitrz incydenty
wewntrzpastwowe o fundamencie konfliktowym dotyczce rnych obszarw.
Dotycz one zarwno stosunkw politycznych, jak rwnie spoecznych,
religijnych, kulturowych oraz gospodarczych. Negatywne skutki rozwoju
cywilizacyjnego, wpywu czowieka na przyrod oraz wynik dziaania natury
w coraz wikszym stopniu wpywaj na spoeczestwo, a take na jego
bezpieczestwo. Kryzys wystpuje w kadej dziedzinie ycia czowieka, zatem
2
dotyczy moe nas wszystkich.
1
Sownik wyrazw obcych. Warszawa 1980, s.401
2
A. Gbicz, Moliwo realizacji zada z zakresu zarzdzania kryzysowego przez morski oddzia stray
granicznej. (w:) Paradygmaty bada nad bezpieczestwem. Zarzadzanie kryzysowe w teorii
i w praktyce. Pozna 2013, s.150
247
_______________________________________________________________________________
Rozwaajc na temat zarzdzania kryzysowego, warto rwnie przybliy

znaczenie sowa zarzadzanie.
W ujciu leksykalnym oznacza ono zbir dziaa zmierzajcych do
osignicia okrelonego celu zwizanego z interesem danego przedmiotu
zarzdzania, realizowanych w nastpujcej sekwencji:
planowanie;
organizowanie;
przewodzenie;
kontrolowanie.
3
Zdaniem L.Gociskiego, cao procesu zarzdzania to wieloetapowy

4
proces podejmowania decyzji, natomiast autorzy ksiki Podstawy organizacji
i zarzadzania, A.Czermiski, M.Grzybowski i K.Fico wnosz, i zarzdzanie
naley rozpatrywa dwuaspektowo, mianowicie z punktw widzenia
instytucjonalnego i funkcjonalnego. Zarzdzanie instytucjonalne okrelaj jako
dziaanie przeoonego, zmierzajce do zachowania si podwadnego w sposb
wczeniej zamierzony, natomiast zarzdzanie funkcjonalne definiuj jako
wykonywanie okrelonych czynnoci, niezbdnych do zrealizowania zaoonych
5
wczeniej celw i zada.
Przygotowanie studentw do zarzdzania w sytuacjach kryzysowych

Nieodzowna wiedza oraz predyspozycje do podejmowania decyzji podczas
zarzdzania w sytuacjach kryzysowych, waciwe kompetencje psychiczne oraz
szczeglne uprawnienia zawodowe s podstawowym elementem waciwego
reagowania podczas zagroenia. Obecna sytuacja na wiecie, okrela
powstawanie nowych niebezpieczestw, wynikajcych z wpywu poszczeglnych
nurtw globalizacji. Zagroenie stanowi kataklizmy naturalne, jak rwnie
katastrofy bdce skutkiem dziaalnoci czowieka oraz choroby cywilizacyjne
(stanowice zagroenie dla zdrowia lub ycia czowieka).Tworzc nowe wsplnoty,
ludzie demonstruj swj sprzeciw przeciwko spoecznym efektom globalizacji,
6
czstokro przybierajc form skrajnych ugrupowa przestpczych. Przedmiotem
ich dziaa jest pastwo dobrobytu oraz spoeczno, ktra ogranicza im dostp do
spodziewanego poziomu konsumpcji. Sytuacja ta tworzy argumenty do sytuacji
kryzysowej, a form oddziaywania jest program ukierunkowany na wzbudzanie
wiadomoci ewentualnego zagroenia (napady, rozboje, dziaalno przestpcza
czy terrorystyczna). Do utrzymania waciwego poziomu bezpieczestwa w kraju,
zobowizane jest pastwo wraz z innymi podmiotami zajmujcymi si
bezpieczestwem. Zasadnym wydaje si zatem stwierdzenie, i niezwykle istotne
w kwestii zapewnienia bezpieczestwa jest odpowiednie przygotowanie go do
kompetentnego reagowania w przypadku zagroenia oraz do umiejtnego
zarzdzania w sytuacjach kryzysowych, za co odpowiedzialne s w szczeglnoci
szkoy i uczelnie oferujce edukacj na kierunkach zwizanych
z bezpieczestwem. Szkoy te powinny dooy wszelkich stara, by ich
absolwenci wykazywali najwyszy poziom kompetencji oraz racjonalnoci
3
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/zarzadzanie;4000464.html (pobrano 7.07.2015 r.)
4
http://www.wkuwanko.pl/ekonomia/ekonomia-zarzAdzanie-%E2%80%93-postawowe-pojecia-i- definic
je_16_444.html (pobrano 10.07.2015 r.)
5
A. Czermiski, M. Grzybowski, K. Fico, Podstawy organizacji i zarzadzania. Gdynia 1999, s. 31
6
G. Sobolewski, D. Majchrzak, Wybrane zagadnienia zarzdzania kryzysowego. Warszawa 2012, s. 7
248
_______________________________________________________________________________
w skrajnych sytuacjach. Ponadto powinni te wykazywa umiejtnoci

i predyspozycje do przeciwdziaania oraz zapobiegania wszelkim zagroeniom,
a take do zarzdzania w sytuacji kryzysowej.
Istota przeprowadzonych bada

Jedn z uczelni zajmujc si problematyk bezpieczestwa jest Wysza
Szkoa Bezpieczestwa. Uczelnia ta charakteryzuje si spoeczn wiadomoci
oaz odpowiedzialnoci za jako i efekty ksztacenia oraz przygotowanie
absolwentw do zawodw zwizanych z bezpieczestwem. Odpowiedzialna jest
zarwno za promocj bezpieczestwa, jak rwnie za kreowanie jego modelu,
ktry realizuje wsppracujc ze rodowiskiem, dla ktrego bezpieczestwo jest
czynnikiem majcym due znaczenie. Dziaania Wyszej Szkoy Bezpieczestwa,
podjte w ramach realizacji zada edukacyjnych zmierzaj do:
podejmowania wsppracy z podmiotami zajmujcymi si
bezpieczestwem czowieka;
realizowania w praktyce edukacyjnej modelowych procedur oraz metod
i technik ksztatowania postaw bezpieczestwa;
ksztacenia w zakresie bezpieczestwa czowieka;
przygotowania czowieka do dziaalnoci zmierzajcej do zapobiegania
zagroe;
przystosowywania propozycji edukacyjnej do wzorcowych rozwiza
w aspekcie ksztatowania bezpiecznych warunkw ycia;
zapewniania najwyszego poziomu jakoci ksztacenia kadr
pedagogicznych, wszechstronnie przygotowanych do promocji
szerokorozumianego bezpieczestwa;
podejmowania nowych inicjatyw i dziaa zmierzajcych do zmian
w praktyce edukacyjnej pastwa w obszarze bezpieczestwa, poprzez
wdroenie nowych rozwiza.
Misj Wyszej Szkoy Bezpieczestwa jest m.in. upowszechnianie
bezpieczestwa publicznego i bezpieczestwa czowieka oraz edukacja
i wychowanie dla bezpieczestwa. Realizowana jest ona poprzez poszerzanie
umiejtnoci praktycznych oraz wiedzy w zakresie spoecznego, edukacyjnego
i ekonomicznego ycia zawodowego absolwentw, jak rwnie poszerzanie
modelu ksztacenia czcego zarwno wiedz, jak rwnie postawy i umiejtnoci
w jednolit jednostk uczelni. Wysza Szkoa Bezpieczestwa, jako uczelnia
ksztacca studentw w aspekcie bezpieczestwa, powinna zadba o ich
najwyszy poziom przygotowania do pracy w instytucjach i przedsibiorstwach
zwizanych z bezpieczestwem, jak rwnie do pracy w administracji publicznej.
Uwzgldniajc zagroenia wystpujce w naszym kraju, naturalne oraz
antropogeniczne, powinnimy wykazywa zdolno radzenia sobie z nimi,
7
powinnimy rwnie zagroeniom tym przeciwdziaa. Szczeglnymi
umiejtnociami w aspekcie prewencji powinny odznacza si osoby funkcyjne
odpowiedzialne za bezpieczestwo na najniszych poziomach administracji
publicznej, w szczeglnoci absolwenci Wyszej Szkoy Bezpieczestwa. Majc na
celu ustalenie, czy na polskich uczelniach programy edukacyjne s adekwatne do
7
N. Moch, Niemilitarna sytuacja kryzysowa- pojcie, istota, identyfikacja. (w:) Paradygmaty bada nad
bezpieczestwem. Zarzdzanie kryzysowe w teorii i praktyce. Pozna 2013, s. 399
249
_______________________________________________________________________________
wyzwa, zagroe i umiejtnoci zapobiegania im, podjto przeprowadzenie

bada zoonych z trzech etapw:
Zbadanie umiejtnoci oraz poziomu wiedzy w zakresie oceny
i przeciwdziaania zagroeniom na poziomie indywidualnym oraz
zespoowym, studenta rozpoczynajcego edukacj w Wyszej Szkole
Bezpieczestwa;
Sprawdzenie poziomu kwalifikacji oraz kompetencji w zakresie oceny
i zapobiegania zagroeniom na poziomie indywidualnym i zespoowym,
studenta koczcego nauk w Wyszej Szkole Bezpieczestwa;
Ocena absolwentw WSB oraz nauczycieli akademickich w miejscu pracy.
W niniejszym artykule przedstawione zostan wyniki pierwszego i drugiego
etapu bada.
Technika przeprowadzonych bada

Metodyka przeprowadzonych bada zmierzaa do uzyskania odpowiedzi na
pytania:
Jaki obszar edukacji oraz jaki system prowadzenia zaj zapewni
waciwy poziom przygotowania Absolwenta WSB do zarzdzania
w sytuacjach kryzysowych?
Jaki poziom gabinetowy moe zagwarantowa jego przeprowadzenie?
Intencj przeprowadzonych bada byo ustalenie poziomu wiedzy (w zakresie
bezpieczestwa oraz zarzdzania kryzysowego) absolwentw Wyszej Szkoy
Bezpieczestwa, jak rwnie zastanowienie si nad moliwoci wprowadzenia
ewentualnych zmian w procesie ksztacenia studentw, zapewniajcych jego
podwyszenie. Badania zrealizowano za pomoc ankiet przeprowadzonych wrd
studentw ostatniego semestru studiw pierwszego stopnia w Wyszej Szkoy
Bezpieczestwa oraz wrd jej absolwentw kontynuujcych edukacj na studiach
drugiego stopnia. Wikszo zagadnie w zasigu blokw badawczych wyraono
w odpowiedzi na pytania:
Jak rozpoznawa?
Jak zapobiega?
Jak reagowa, zarzdza?
Jak przywraca?
Przeprowadzona ankieta odnosia si do zagadnie powizanych zarwno
z zarzdzaniem w sytuacjach kryzysowych, jak rwnie z reagowaniem
w przypadku pojawienia si potencjalnych zagroe. Respondentami byo 555
osb (I etap bada 439 osb, II etap bada 116 osb).
Ankieta
CZ I. Pytania wyboru.
Ankietowanym zadawano nastpujce pytania:
Czy potrafisz wyjani pojcie zarzdzanie?
Czy spotkae/a si kiedy z pojciem kryzys?
Z czym kojarzy Ci si sowo kryzys?
Do jakiej grupy zagroe zaliczyby zagroenia antropogeniczne?
Czy orientujesz si, czym jest zarzdzanie w sytuacjach kryzysowych?
250
_______________________________________________________________________________
Czy masz do czynienia na co dzie z zarzdzaniem w sytuacjach

kryzysowych?
Zaznacz etapy zarzdzania kryzysowego.
Czy wiesz jaki akt prawny reguluje problematyk zarzdzania
kryzysowego?
Czy potrafisz wymieni instytucje zarzdzania kryzysowego?
Czy wiesz kto moe ogosi stan klski ywioowej na terenie kraju?
Ktra z tych instytucji spenia funkcj organu pomocniczego starosty?
Czy wiesz co to jest Centrum Zarzdzania Kryzysowego?
Czy masz wiedz na temat moliwych zagroe w Twoim rodowisku
i otoczeniu?
Czy wiesz kto zajmuje si zarzdzaniem kryzysowym w twoim
miecie/wsi?
Czy uwaasz, e dziaania podejmowane przez wadze miasta/wsi
zapewniaj jego mieszkacom bezpieczestwo?
Kto wedug Ciebie odpowiada za bezpieczestwo mieszkacw?
Czy uwaasz, e podnoszenie samowiadomoci spoeczestwa
lokalnego, sprawna realizacja funkcji informacyjnej ma wpyw na
zwikszone poczucie bezpieczestwa mieszkacw?
Czy bye kiedykolwiek osob poszkodowan w sytuacji zagroenia?
Czy potrafisz odpowiednio zareagowa w sytuacji kryzysowej? (poar,
powd, wypadek drogowy itp.)
Jaki sposb informowania o zagroeniach uwaasz za najskuteczniejszy?
Czy uwaasz, e polskie systemy zarzdzania kryzysowego s
odpowiednio przygotowane?
Co to jest ewakuacja?
Kto jest uprawniony do przeprowadzenia ewakuacji?
Jakie zadania wykonuje PSP oprcz gaszenia poarw?
Czy wiesz jak postpowa w czasie alarmu chemicznego?
Co zrobisz gdyby zauway poar budynku mieszkalnego?
Jedziesz samochodem i nagle zauwaasz, e w przydronym rowie ley
motocykl, a obok niego ley czowiek co robisz?
Stoisz na podwrku i nagle widzisz jak z klatki schodowej wybiega
zakrwawiony czowiek i wzywa pomocy co robisz?
Idziesz przez park i widzisz, e na aweczce ley nieprzytomny czowiek
co robisz?
Czy potrafisz wykona masa serca?
Ile wedug Ciebie naley wykona u dorosego uciskw klatki piersiowej
w czasie masau serca?
Czy potrafisz unieruchomi koczyn grn?
CZE II. Pytania opisowe.
Respondentom zadano nastpujce pytania:
Co to jest Plan zarzdzania kryzysowego?
W jakich instytucjach wykonuje si Plan zarzdzania kryzysowego?
Co to jest infrastruktura krytyczna?
Podaj znane Ci przyczyny sytuacji kryzysowej.
251
_______________________________________________________________________________
Wymie najwaniejsze elementy scenariuszy walki z kryzysem.

Wymie czynnoci postpowania w miejscu zdarzenia:
Na otwartej przestrzeni;
W pomieszczeniu zamknitym;
Podczas wypadku drogowego.
Co powinna zawiera tre meldunku dla sub ratunkowych?
Czynnoci postpowania przy zagroeniach:
Omdlenia;
Zadawienia;
Krwotok.
Jak zachowasz si podczas tych wydarze:
W czasie burzy z wyadowaniami;
Podczas wypadku w grach;
Podczas wypadku nad wod;
Zamania koczyny;
Poraenia prdem.
Co kryje si z pojciem zote cztery minuty?
Co kryje si z pojciem zota godzina?
Jakie czynnoci naley wykonywa podczas dziaa antyterrorystycznych
czy policyjnych?
Co oznaczaj midzynarodowe symbole stosowane podczas zagroe
malowane/rysowane/uoone na dachach, materiale itp. ukadane w duy
wzr, tak by byy dostrzeone ze np. migowca:
I;
II;
F;
Wymie sze ogniw acucha ratunkowego:
Do jakich sub dodzwonisz si wybierajc ten numer telefonu
ratunkowego?
999;
998;
997;
112;
Co wedug Ciebie ma wiksze znaczenie w sytuacjach kryzysowych
teoria czy praktyka?
Czy uwaasz, e na studiach powinno zajmowa si teoretycznymi
i praktycznymi umiejtnociami w celu odpowiedniego reagowania na
sytuacje kryzysowe?
Czego oczekujesz po przygotowaniu do zarzdzania w sytuacjach
kryzysowych w Wyszej Szkole Bezpieczestwa ?
Czy wedug Ciebie Wysza Szkoa Bezpieczestwa przygotowuje
w sposb waciwy do zarzdzania w sytuacjach kryzysowych?
252
_______________________________________________________________________________
Wyniki bada
Tabela nr 1: Pytania Wyboru
I ETAP BADA II ETAP BADA

1.Czy potrafisz wyjani pojcie zarzdzanie?
TAK 57% TAK 81%
NIE 43% NIE 19%
2.Czy spotkae/a si kiedy z pojciem kryzys?
TAK 88% TAK 96%
NIE 12% NIE 4%
3.Z czym kojarzy Ci si sowo kryzys?
x z brakiem dostpu do
x z brakiem dostpu do wody 37% 58%
wody
z wybuchem bomby
z wybuchem bomby atomowej 8% 32%
atomowej
z terroryzmem 10% z terroryzmem 35%
x z naruszeniem stanu
x z naruszeniem stanu rwnowagi 44% 69%
rwnowagi
ze mierci najbliszego czonka ze mierci najbliszego
10% 20%
rodziny czonka rodziny
nie wiem 3% nie wiem 1%
4.Do jakiej grupy zagroe zaliczyby zagroenia antropogeniczne?
militarne 16% militarne 23%
x niemilitarne 33% x niemilitarne 52%
5.Czy orientujesz si, czym jest zarzdzanie w sytuacjach kryzysowych?
tak, wietnie si orientuj 4% tak, wietnie si orientuj 34%
tak, ale posiadam tylko oglne tak, ale posiadam tylko
45% 53%
informacje oglne informacje
nie, ale chciabym posiada tak nie, ale chciabym
26% 10%
wiedz posiada tak wiedz
nie, nie interesuje mnie to 25% nie, nie interesuje mnie to 2%
6.Czy masz do czynienia na co dzie z zarzdzaniem w sytuacjach kryzysowych?
x tak, mam 24% x tak, mam 28%
nie mam 47% nie mam 43%
sporadycznie 29% sporadycznie 28%
7.Zaznacz etapy zarzdzania kryzysowego:
sytuacja kryzysowa
sytuacja kryzysowa kryzys
19% kryzys usuwanie 10%
usuwanie skutkw kryzysu,
skutkw kryzysu,
x zapobieganie sytuacji
x zapobieganie sytuacji
kryzysowej sytuacja
kryzysowej sytuacja kryzysowa
60% kryzysowa kryzys 84%
kryzys usuwanie skutkw
usuwanie skutkw
kryzysu
kryzysu
sytuacja kryzysowa
sytuacja kryzysowa usuwanie
21% usuwanie skutkw 5%
skutkw kryzysu
kryzysu
253
_______________________________________________________________________________
8.Czy wiesz jaki akt prawny reguluje problematyk zarzdzania kryzysowego?

tak 9% tak 58%
nie 91% nie 42%
9.Czy potrafisz wymieni instytucje zarzdzania kryzysowego?
tak, potrafi 27% tak, potrafi 72%
nie potrafi 73% nie potrafi 27%
10.Czy wiesz kto moe ogosi stan klski ywioowej na terenie kraju?
tak 76% tak 87%
nie 24% nie 13%
11.Ktra z tych instytucji spenia funkcj organu pomocniczego starosty?
X Zesp Zarzdzania X Zesp Zarzdzania
45% 79%
Kryzysowego Kryzysowego
Departament
Departament Zarzdzania Zarzdzania
19% 4%
Kryzysowego i Spraw Obronnych Kryzysowego i Spraw
Obronnych
Wydzia Bezpieczestwa i Wydzia Bezpieczestwa i
36% 16%
Zarzdzania Kryzysowego, Zarzdzania Kryzysowego
12.Czy wiesz co to jest Centrum Zarzdzania Kryzysowego?
tak 71% tak 89%
13.Czy masz wiedz na temat moliwych zagroe w Twoim rodowisku i otoczeniu?
tak, posiadam pen, fachow tak, posiadam pen,
10% 17%
wiedz fachow wiedz
tak, ale jest to wiedza
tak, ale jest to wiedza oglna 56% 77%
oglna
nie, poniewa nikt mi ich nie nie, poniewa nikt mi ich
9% 5%
wskaza nie wskaza
nie, poniewa nie interesuje mnie nie, poniewa nie
25% 0%
to interesuje mnie to
14.Czy wiesz kto zajmuje si zarzdzaniem kryzysowym w twoim miecie/wsi?
tak 44% tak 61%
nie 56% nie 39%
15.Czy uwaasz, e dziaania podejmowane przez wadze miasta/wsi zapewniaj jego
mieszkacom bezpieczestwo?
tak 40% tak 31%
nie 24% nie 16%
trudno powiedzie 36% trudno powiedzie 53%
16.Kto wedug Ciebie odpowiada z bezpieczestwo mieszkacw?
pastwo 26% pastwo 45%
x rzd 17% x rzd 40%
wadze lokalne 26% wadze lokalne 71%
burmistrz/wjt 17% burmistrz/wjt 47%
Pastwowa Stra Poarna 18% Pastwowa Stra Poarna 57%
Policja 23% Policja 67%
Miejskie Centrum Zarzdzania Miejskie Centrum
12% 47%
Kryzysowego Zarzdzania Kryzysowego
inne
inne (jakie?).. 0% 1 wjt
(jakie?).
254
_______________________________________________________________________________
17.Czy uwaasz, e podnoszenie samowiadomoci spoeczestwa lokalnego,

sprawna realizacja funkcji informacyjnej ma wpyw na zwikszone poczucie
bezpieczestwa mieszkacw?
tak 70% tak 80%
nie 7% nie 2%
18.Czy bye kiedykolwiek osob poszkodowan w sytuacji zagroenia?
tak 5% tak 21%
nie 63% nie 67%
19.Czy potrafisz odpowiednio zareagowa w sytuacji kryzysowej? (poar, powd,
wypadek drogowy itp.)
tak, jestem przygotowany do tak, jestem przygotowany
zareagowania w tego typu sytuacji 50% do zareagowania w tego 54%
kryzysowej typu sytuacji kryzysowej
tak, ale obawiam si
tak, ale obawiam si podj
21% podj jakkolwiek 39%
jakkolwiek reakcj
reakcj
nie, gdy nie zostaem do
nie, gdy nie zostaem do tego tego odpowiednio
29% 7%
odpowiednio przygotowany przygotowany
20.Jaki sposb informowania o zagroeniach uwaasz za najskuteczniejszy?

lokalna telewizja 51% lokalna telewizja 69%
prasa 12% prasa 25%
urzdzenia naganiajce na urzdzenia naganiajce
10% 26%
samochodach na samochodach
telefonia stacjonarna i
telefonia stacjonarna i komrkowa 21% 67%
komrkowa
21.Czy uwaasz, e polskie systemy zarzdzania kryzysowego s odpowiednio
przygotowane?
tak 32% tak 16%
nie 21% nie 29%
22.Co to jest ewakuacja?
siowe usunicie obywatela z siowe usunicie
2% 8%
obiektu obywatela z obiektu
X przemieszczanie ludzi,
X przemieszczanie ludzi, zwierzt,
zwierzt, mienia z
mienia z rejonw zagroonych do 90% 100%
rejonw zagroonych do
miejsc bezpiecznych
miejsc bezpiecznych
nie wiem 8% nie wiem 0
23.Kto jest uprawniony do przeprowadzenia ewakuacji
kady, kto zauway
kady, kto zauway zagroenie 24% 67%
zagroenie
X kierujcy dziaem
X kierujcy dziaem ratowniczym 59% 49%
ratowniczym
pracownik ochrony 11% pracownik ochrony 8%
255
_______________________________________________________________________________
24.Jakie zadania wykonuje PSP oprcz gaszenia poarw?

X ratownictwo techniczne 26% X ratownictwo techniczne 85%
X ratownictwo chemiczne 31% X ratownictwo chemiczne 87%
X ratownictwo
X ratownictwo ekologiczne 24% 82%
ekologiczne
X ratownictwo wodne 30% X ratownictwo wodne 92%
ratownictwo
ratownictwo wysokociowe 23% 81%
wysokociowe
25.Czy wiesz jak postpowa w czasie alarmu chemicznego?
tak 22% tak 54%
nie 78% nie 46%
26.Co zrobisz gdyby zauway poar budynku mieszkalnego?
x powiadamiam stra
x powiadamiam stra poarn 80% 37%
poarn
przystpuj do gaszenia
przystpuj do gaszenia ognia 10% 30%
ognia
sprawdzam czy nie ma
sprawdzam czy nie ma tam ludzi 18% 32%
tam ludzi
27.Jedziesz samochodem i nagle zauwaasz, e w przydronym rowie ley motocykl,
a obok niego ley czowiek co robisz?
jad dalej 1% jad dalej 0,8%
zwalniam i przygldam si zwalniam i przygldam
2% 4%
zdarzeniu si zdarzeniu
zatrzymuje si i udzielam
zatrzymuje si i udzielam pomocy 40% 37%
pomocy
x zatrzymuje si i
x zatrzymuje si i wzywam pomoc 76% 57%
wzywam pomoc
28.Stoisz na podwrku i nagle widzisz jak z klatki schodowej wybiega zakrwawiony
czowiek i wzywa pomocy co robisz?
oddalam si z miejsca
oddalam si z miejsca zdarzenia 4% 0
zdarzenia
x udzielam pomocy 69% x udzielam pomocy 54%
x wzywam fachow
x wzywam fachow pomoc 27% 46%
pomoc
29.Idziesz przez park i widzisz, e na aweczce ley nieprzytomny czowiek co
robisz?
nie zwracam uwagi i id
nie zwracam uwagi i id dalej 6% 1%
dalej
x podchodz i sprawdzam czy x podchodz i
60% 45%
oddycha sprawdzam czy oddycha
x wykonuj masa serca 26% x wykonuj masa serca 16%
x wzywam fachow
x wzywam fachow pomoc 8% 38%
pomoc
30.Czy potrafisz wykona masa serca?
tak 82% tak 88%
nie 18% nie 12%
256
_______________________________________________________________________________
31.Ile wedug Ciebie naley wykona u dorosego uciskw klatki piersiowej w czasie
masau serca?
15-25 uciskw klatki piersiowej 15 25 uciskw klatki
6% 4%
i 2 wdechy piersiowej i 2 wdechy
x 30 uciskw klatki piersiowej x 30 uciskw klatki
81% 96%
i 2 wdechy piersiowej i 2 wdechy
nie wiem 13% nie wiem
32.Czy potrafisz unieruchomi koczyn grn?
tak 80% tak 83%
nie 20% nie 17%
Tabela nr 2: Pytania opisowe

1.Co to jest Plan zarzdzania kryzysowego?
Prawidowe odpowiedzi: 18% Prawidowe odpowiedzi: 77%
2.W jakich instytucjach wykonuje si Plan zarzdzania kryzysowego?
3.Co to jest infrastruktura krytyczna?
4.Podaj znane Ci przyczyny sytuacji kryzysowej
5.Wymie najwaniejsze elementy scenariuszy walki z kryzysem
6.Wymie czynnoci postpowania w miejscu zdarzenia: Na otwartej przestrzeni
Wymie czynnoci postpowania w miejscu zdarzenia: W pomieszczeniu zamknitym
Wymie czynnoci postpowania w miejscu zdarzenia: Podczas wypadku
drogowego
7.Co powinna zawiera tre meldunku dla sub ratunkowych?
8.Czynnoci postpowania przy zagroeniach: Omdlenia
Typowe objawy 47% Typowe objawy 71%
Jak reagowa? 41% Jak reagowa? 71%
Czynnoci postpowania przy zagroeniach: Zadawienia
Czynnoci postpowania przy zagroeniach: Krwotok
9.Jak zachowasz si podczas tych wydarze?: W czasie burzy z wyadowaniami
Jak zachowasz si podczas tych wydarze?: Podczas wypadku w grach
257
_______________________________________________________________________________
Jak zachowasz si podczas tych wydarze?: Podczas wypadku nad wod

Jak zachowasz si podczas tych wydarze?: Zamania koczyny
Jak zachowasz si podczas tych wydarze?: Poraenia prdem
10.Co kryje si z pojciem zote cztery minuty?
11.Co kryje si z pojciem zota godzina?
12.Jakie czynnoci naley wykonywa podczas dziaa antyterrorystycznych czy
policyjnych?
13.Co oznaczaj midzynarodowe symbole stosowane podczas zagroe
malowane/rysowane/uoone na dachach, materiale itp. (ukadane w duy wzr, tak
by byy dostrzeone z np. migowca:
14.Wymie sze ogniw acucha ratunkowego:
15.Do jakich sub dodzwonisz si wybierajc ten numer telefonu ratunkowego?
999 100% 999 100%
998 100% 998 100%
997 100% 997 100%
112 71% 112 94%
16.Co wedug Ciebie ma wiksze znaczenie w sytuacjach kryzysowych teoria czy
praktyka?
przede wszystkim teoria 4% przede wszystkim teoria 1%
przede wszystkim
przede wszystkim praktyka 29% 21%
praktyka
zarwno teoria, jak i
zarwno teoria, jak i praktyka 40% 78%
praktyka
17.Czy uwaasz, e na studiach powinno zajmowa si teoretycznymi i praktycznymi
umiejtnociami w celu odpowiedniego reagowania na sytuacje kryzysowe?
Tak 32% Tak 88%
nie 1% nie 9%
Brak odpowiedzi 67% Brak odpowiedzi 3%
18.Czego oczekujesz po przygotowaniu do zarzdzania w sytuacjach kryzysowych
w Wyszej Szkole Bezpieczestwa ?
umiejtnoci praktycznych umiejtnoci
w przypadku wojny lub sytuacji 7% praktycznych podczas 34%
kryzysowej sytuacji kryzysowej
wiedzy na temat zagroe oglnej wiedzy podczas
8% 32%
i przeciwdziaania im sytuacji kryzysowej
odpowiedniego
lepszej kondycji fizycznej 1% reagowania w sytuacji 17%
kryzysowej
pracy w subach
pracy w subach mundurowych 5% mundurowych 3%
258
_______________________________________________________________________________
zaznajomienia z prawem 1%
niczego 2%
przygotowania
2%
merytorycznego
brak odpowiedzi 9%
19.Czy wedug Ciebie Wysza Szkoa Bezpieczestwa przygotowuje w sposb
waciwy do zarzdzania w sytuacjach kryzysowych?
tak 19% tak 40%
raczej tak 2% raczej tak 1%
Brak odpowiedzi 73% nie zupenie 1%
nie 0% nie 28%
zbyt mao praktyki 10%
Tabela nr 3: Metryczka

1.Twj wiek :
18 lat 10% 21 lat 4%
20 lat 10% 22 lata 6%
21 lat 5% 23 lata 24%
22 lata 4% 24 lata 10%
23 lata 16% 25 lat 7%
24 lata 13% 26 lat 20%
25 lat 9% 27 lat 3%
26 lat 8% 28 lat 4%
27 lat 3% 30 lat 2%
28 lat 1% 34 lata 1%
30 lat 1% 32 lata 3%
34 lata 1% 37 lat 1%
32 lata 2% 38 lat 1%
37 lat 1% 39 lat 3%
38 lat 2% 40 lat 3%
39 lat 3% 41 lat 1%
40 lat 2% 42 lata 1%
41 lat 1% 43 lata 1%
42 lata 1% 47 lat 1%
43 lata 1% 49 lat 1%
47 lat 1% 53 lata 1%
2.Rok studiw:
pierwszy (studia
pierwszy 100% 78%
magisterskie)
drugi 0% drugi 5%
trzeci 0% trzeci 17%
259
_______________________________________________________________________________
3.Kierunek studiw:
Bezpieczestwo
Bezpieczestwo Narodowe 100% 100%
Narodowe
Bezpieczestwo
Bezpieczestwo Wewntrzne 0% 0%
Wewntrzne
Pedagogika 0% Pedagogika 0%
Zarzdzanie 0% Zarzdzanie 0%
4.Forma studiw:
stacjonarne 50% stacjonarne 9%
niestacjonarne 50% niestacjonarne 91%
5.Pe:
mczyzna 65% mczyzna 44%
kobieta 35% kobieta 56%
6.Miejsce zamieszkania:
miasto 74% miasto 69%
wie 26% wie 31%
Wnioski
Z uzyskanych wynikw bada wywnioskowano, e podejmujca edukacj
w Wyszej Szkole Bezpieczestwa modzie, nie posiada dostatecznej wiedzy
zarwno w zakresie bezpieczestwa, jak rwnie w aspekcie potencjalnych
zagroe. Drugi etap bada przeprowadzono w wrd studentw ostatniego
semestru studiw pierwszego stopnia oraz wrd absolwentw tej samej Uczelni
i zauwaono tu znaczny progres. Odnotowano zdecydowanie wyszy stan
wiadomoci w aspekcie hipotetycznych zagroe oraz wzrost predyspozycji do
zarzdzania w sytuacjach kryzysowych.
Nasuwaj si zatem wnioski, i dziaania Wyszej Szkoy Bezpieczestwa,
podjte w ramach realizacji zada edukacyjnych, dcych do przygotowania
modziey do dziaa zapobiegajcych zagroeniom, s zgodne z wizj Uczelni.
Otwarto Wyszej Szkoy Bezpieczestwa na podjcie nowych inicjatyw oraz
dziaa dcych do ewolucji w praktyce edukacyjnej pastwa, realizowanych
poprzez wprowadzenie nowatorskich rozwiza, w znaczny sposb przyczyni si
do podwyszenia poziomu wiedzy teoretycznej absolwentw, ich umiejtnoci
praktycznych w zapobieganiu potencjalnym zagroeniom oraz kompetencji do
zarzdzania w sytuacjach kryzysowych.
Szczegln rol w edukacji studentw winni odegra, dobrze przygotowani do
realizacji procesu dydaktycznego nauczyciele teoretycy i praktycy z zakresu
szeroko rozumianego bezpieczestwa narodowego, a szczeglnie z bogat
wiedz o zarzdzaniu kryzysowym, a czy takimi s? Dlatego moe, a uwaamy e
jest taka konieczno, przed zatrudnieniem, a szczeglnie przydziaem przedmiotu
do realizacji, sprawdzi wiedz danego nauczyciela, dotyczy to winno szczeglnie
prowadzcych wiczenia. Kolejne pytanie otwarte pozostajce bez odpowiedzi: kto
winien za to odpowiada i robi?
260
_______________________________________________________________________________
Streszczenie
Kataklizmy naturalne oraz katastrofy wynikajce z dziaalnoci czowieka
stanowi powane zagroenie dla zdrowia, a nawet ycia ludzkiego. Trudno
przewidzie, jakie zagroenia pojawi si w przyszoci. Stworzono wic system
zarzdzania kryzysowego, bdcy najwaniejszym szczeblem systemu
bezpieczestwa krajowego. Kompetencje podmiotw odpowiedzialnych za
bezpieczestwo naszego pastwa s niezbdne zarwno w aspekcie
zapobiegania potencjalnym zagroeniom, jak rwnie w eliminowaniu skutkw
niebezpiecznych sytuacji. Niezbdnie jest zatem odpowiednie przygotowanie
teoretyczne i praktyczne przyszych pracownikw szczebli administracji
pastwowej oraz instytucji odpowiedzialnych za bezpieczestwo naszego kraju.
Summary
Natural disasters and disasters, caused by humans activities, pose a serious
threat to health and even life of the human race. It is difficult to predict what risks
arise in future, have therefore been developed crisis management system, which
the most important levels of the national security system. The competence of those
responsible for the safety of our State, they are essential both in terms
of preventing potential threats as well as in eliminating the effects of hazardous
situation. Theresfore, it is essential the appropriate theoretical knowledge and
Practical future workforce levels of government and institutions responsible for the
security of our country.
Bibliografia
1. Adamek M., Wybrane obszary wystpienia sytuacji kryzysowej w sektorze
gospodarki komunalnej. (w:) Paradygmaty bada nad bezpieczestwem.
Zarzdzanie kryzysowe w teorii i praktyce. Pozna 2013
2. Borowicz L., Rokiciski K., Rola komunikacji strategicznej w procesie
zarzdzania kryzysowego. (w:) Paradygmaty bada nad bezpie-
czestwem. Zarzdzanie kryzysowe w teorii i praktyce. Pozna 2013
3. Gbicz A., Moliwo realizacji zada z zakresu zarzdzania kryzysowego
przez morski oddzia stray granicznej. (w:) Paradygmaty bada nad
bezpieczestwem, Zarzadzanie kryzysowe w teorii i w praktyce. Pozna
2013
4. Gromek P., Logistyka w sytuacjach kryzysowych-wybrane aspekty
masowej ewakuacji ludnoci. (w:) Paradygmaty bada nad
bezpieczestwem. Zarzdzanie kryzysowe w teorii i praktyce. Pozna
2013
5. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/zarzadzanie;4000464.html
6. http://www.wkuwanko.pl/ekonomia/ekonomia-zarzAdzanie-%E2%80%93-
postawowe-pojecia-i-definicje_16_444.html
7. Jendraszczak E., Kozowski W., Zarzdzanie w sytuacjach kryzysowych.
opracowanie na podstawie podrcznika Generic Crisis Management
Hondbook (GCMH) wydanego przy Radzie ds. Operacji i Komitecie
ds. wicze NATO (17.05.1997 r.), MON-DSO. Warszawa 1997
8. Kitler W., Obrona narodowa III RP. Pojcie. Organizacja. System,
rozprawa habilitacyjna. Warszawa 2002
261
_______________________________________________________________________________
9. Konieczny J., Bezpieczestwo publiczne w nagych i nadzwyczajnych

zagroeniach rodowiska. Pozna 1995
10. Kopczewski M., Bezpieczestwo infrastruktury krytycznej w Rzeczy-
pospolitej-geneza problemu. (w:) Paradygmaty bada nad bezpie-
czestwem. Zarzdzanie kryzysowe w teorii i praktyce. Pozna 2013
11. Kopczewski M., Pawelec L., Zarzdzanie w sytuacjach kryzysowych.
(w:) Paradygmaty bada nad bezpieczestwem. Zarzdzanie kryzysowe
w teorii i praktyce. Pozna 2013
12. Limaski A., Grzywna Z., Drabik I., Zarzdzanie przez dowodzenie
w sytuacji kryzysowej ze szczeglnym uwzgldnieniem zagroenia
terroryzmem. (w:) Paradygmaty bada nad bezpieczestwem.
Infrastruktura krytyczna w procesie zarzdzania w sytuacjach
kryzysowych. Pozna 2014
13. opatka A., Encyklopedia prawa, cz pierwsza. Warszawa 1995
14. Majchrzak D., Teoretyczno-praktyczne aspekty opracowywania planu
zarzdzania kryzysowego. (w:) Wybrane zagadnienia zarzdzanie
kryzysowego. Warszawa 2012
15. Makowski W., Nauka o pastwie. Warszawa 1939
16. Moch N., Niemilitarna sytuacja kryzysowa- pojcie, istota, identyfikacja.
(w:) Paradygmaty bada nad bezpieczestwem, Zarzdzanie kryzysowe
w teorii i praktyce. Pozna 2013
17. Osiatyski W., Twoja Konstytucja. Warszawa 1197
18. Sienkiewicz P., Grny P., Analiza systemowa sytuacji kryzysowych.
Zeszyty Naukowe AON. Warszawa 2001
19. Tuleja P., Stosowanie Konstytucji RP w wietle zasady jej nadrzdnoci.
Krakw 2003
20. Tyraa P., Zarzdzanie kryzysowe. Toru 2003
21. Zalewski S., Polityka bezpieczestwa pastwa a edukacja obronna.
Warszawa 2001
22. Ziba R., Instytucjonalizacja Bezpieczestwa Europejskiego, koncepcje-
struktury-funkcjonowanie. Warszawa 2001
262
_______________________________________________________________________________
263
_______________________________________________________________________________
PSYCHOLOGIA
264
_______________________________________________________________________________
265
_______________________________________________________________________________
Olga Maria GRABOWSKA-CHENCZKE, Paulina Agnieszka MATYSIAK

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
SENIORZY WOBEC WSPCZESNYCH WYZWA

TECHNOLOGII INFORMACYJNYCH I KOMUNIKACYJNYCH
Wprowadzenie
Wkroczenie w XXI wiek utosamiane jest z licznymi przeobraeniami
zachodzcymi w spoeczestwie. Jest to czas, w ktrym obserwujemy dynamiczny
rozwj technologii, zwizany z konstruowaniem lub udoskonalaniem urzdze
poprawiajcych jako ycia ludzi. Obecnie najbardziej popularn form postpu
technologicznego jest informatyzacja. Przejawia si ona m.in. w popularyzacji
nowoczesnych urzdze techniki, takich jak komputer, tablet czy smartfon, ktre
stay si nieodcznym elementem funkcjonowania ludzi w yciu codziennym.
Najwikszych zwolennikw uytkowania nowoczesnych technologii informacyjnych
i komunikacyjnych mona doszukiwa si wrd osb modych, ktrym
przyswajanie umiejtnoci obsugi powyszych urzdze z reguy przychodzi
z atwoci. Jednake istnieje grupa osb, ktra wci napotyka na problemy
podczas stycznoci z now technologi. Osobami tymi s ludzie starsi. To wanie
seniorzy potrzebuj pomocy i zainteresowania ze strony innych przy radzeniu
sobie z postpem technologicznym. Przy opracowywaniu coraz doskonalszych
form wsparcia dla osb starszych warto diagnozowa aktualne przyczyny trudnoci
zwizanych z obsug urzdze elektronicznych przez seniorw. Przypuszczalnie
problemy te nie s zwizane jedynie z czynnikami zewntrznymi, takimi jak brak
odpowiedniej iloci funduszy na zakup sprztu, ale tkwi rwnie w mentalnoci
osb starszych.
Organizacja Narodw Zjednoczonych (ONZ) za doln granic staroci uznaje
1
65 r. ., natomiast Polska stosuje rozdzielno wieku starczego ze wzgldu na
pe. Dla kobiet mieci si ona w przedziale 60-79 lat, a dla mczyzn 65-79 lat,
2
natomiast pna staro liczona jest dla obydwu pci i wynosi 80 lat i wicej.
Wedug bada realizowanych przez Centrum Bada Opinii Spoecznej (CBOS)
wynika, e wiek starczy zaczyna si od 63 roku ycia i dokadnie wynosi on 63 lata
i 3 miesice. W ostatnich piciu latach moment ten uleg przesuniciu o rok
3
i siedem miesicy. Diagnoza spoeczna Janusza Czapiskiego wprowadza do
wieku staroci, ktry rozpoczyna si wraz z 60 rokiem ycia, dwa etapy, tzw. III i IV
wiek. Do III wieku zaliczane s przedziay: 60-64 lata, 65-69 lat, 70-74 lata i 75-79
4
lat. Natomiast wiek IV to osoby majce 80 lat i wicej. W ujciu psychologicznym
starzenie si postrzegane jest jako zmiany intelektualne i osobowociowe
jednostki. Jeszcze niedawno utosamiane byo ono z utrat sprawnoci
1
A. Leszczyska-Rejchert, Czowiek starszy i jego wspomaganie w stron pedagogiki staroci.
Olsztyn 2007, s. 41
2
E. Trafiaek, Polska staro w dobie przemian. Katowice 2003, s. 93
3
Polacy wobec wasnej staroci. Komunikat z bada CBOS BS/94/2012, http://cbos.pl/SPISKOM.
POL/2012/K_094_12.PDF (pobrano 22.11.2014 r.)
4
Aktywno spoeczna osb starszych w kontekcie percepcji Polakw. Raport tematyczny. Diagnoza
spoeczna 2013, http://www.diagnoza.com/pliki/raporty_tematyczne/Aktywnosc_spoleczna_ osob_sta
rszych.pdf (pobrano 22.11.2014 r.)
266
_______________________________________________________________________________
psychofizycznych, licznymi chorobami, niemoc, osabieniem czy wyniszczeniem,

a dochodzi miao do tego zaraz po ukoczeniu 30. roku ycia. Aktualnie
koncepcja ta jest kwestionowana przez teorie psychologiczne, goszce, e
w kadej fazie rozwoju czowieka dochodzi do wzbogacania jego osobowoci
5
i samodoskonalenia. Jedn z najbardziej znanych teorii jest teoria Szkoy
Boskiej, ukazujca staro jako obraz samego siebie, ksztatowany poprzez
6
zdrowie, cechy osobowoci i aktywno yciow. Gerontopsychologia eksponuje
dwie koncepcje: odpowiednikw i przypadkw. Pierwsza z nich antycypuje,
i cechy pojawiajce si w pnym okresie ycia to cechy nabyte za czasw
modoci. Czowiek nie zdobywa nowych umiejtnoci, jednake te z przeszoci
ulegaj potgowaniu. Ta ostatnia zakada, e funkcjonowanie psychiki osoby
7
starszej jest konsekwencj dziaania licznych wydarze yciowych.
Nie zawsze staro, okrelana pojciem jesie ycia, jest okresem
zasuonego odpoczynku i momentem, kiedy osoby starsze maj czas na
realizacj swoich pasji. Czstym problemem staje si lk przed przedwczesnym
starzeniem si, co w rezultacie wywouje uczucie frustracji. Osoby takie chc za
wszelk cen jeszcze raz przej przez wszystkie okresy swojego ycia w jak
najlepszy sposb, poniewa uwaaj je za nieprzeyte waciwie. W cisym tego
zjawiska znaczeniu, chc w wieku senioralnym nadrobi to, czego nie zdoali
przey w latach poprzednich. Brak akceptacji procesu starzenia si wywiera
wyraniejszy wpyw na osoby, ktre z tym procesem walcz, ni na te, ktre go
w peni zaakceptoway. Modsi wygldem i zachowaniem wydaj si by ci,
8
traktujcy swoj staro jako naturaln kolej rzeczy. Czowiek wchodzcy w rol
emeryta musi odnale swoje nowe miejsce w przestrzeni yciowej. Pene
zaakceptowanie siebie jako seniora, uwaa si za pogodzenie z losem. Jest to
zwizane z umiejtnoci akceptacji siebie i zachodzcych zmian w poziomie
sprawnoci fizycznej, psychicznej i intelektualnej. Akceptacja siebie wrd
seniorw wie si rwnie z budowaniem nowego modelu samooceny poprzez
podejmowanie nowych form aktywnoci yciowej. W procesie tym bardzo wan
rol odgrywaj instytucje wspierajce ludzi starszych. Spord nich najwysz
pozycj zajmuje rodzina. Jest to najblisze seniorowi rodowisko, w ktrym
kontakty nie polegaj wycznie na wymianie usug lub wiadcze pieninych.
Najwaniejsze s tu wizi emocjonalne czce czonkw rodziny. To one w duej
9
mierze wpywaj na jako adaptacji seniora do staroci.
Warto podkreli, e okres staroci w krajach wysoko rozwinitych nie jest
kojarzony wycznie z okresem cierpienia i osamotnienia. Przejcie na emerytur,
otwiera seniorom wiele moliwoci speniania swoich pasji i marze, na ktre
wczeniej nie mieli czasu. Zdarza si, e ludzie starsi nie oczekuj pomocy ze
strony najbliszych i chc radzi sobie sami. Czsto bior udzia w yciu
spoecznym i czerpi satysfakcj z urokw ycia. Seniorzy nierzadko korzystaj
z ofert biur podry oraz uczestnicz w wydarzeniach kulturalnych i rekreacyjnych.
5
A. Leszczyska-Rejchert, Czowiek starszy i jego, op. cit., s. 48
6
Ibidem, s. 48
7
Ibidem, s. 48
8
G. j, Miejsce czowieka starego w rodzinie i spoeczestwie. (w:) Fabi (red.), Seniorzy w rodzinie,
instytucji i spoeczestwie. Sosnowiec 2005, s. 51
9
A. Tokaj, Rodzina w yciu seniora a przebieg jego adaptacji do staroci (w:) Fabi (red.), Seniorzy
w rodzinie, op. cit., s. 43
267
_______________________________________________________________________________
Cho powyszy obraz czowieka starszego w krajach wysoko rozwinitych rni si

od obrazu przecitnego polskiego emeryta, to poprawy miejsca osb starszych
w spoeczestwie mona by szuka zarwno w polepszeniu warunkw
materialnych ich ycia, jak i w prbach wczania seniorw w aktywno
10
spoeczn, edukacyjn i kulturaln.
Senior w dobie Internetu

Umiejtno obsugi programw komputerowych i korzystania z Internetu
w celu nawizywania i utrzymywania kontaktw towarzyskich, autoedukacji
i rozrywki lub podejmowania si dziaalnoci spoecznej i publicznej, mona uzna
za najbardziej podan form podtrzymywania wysokiej aktywnoci intelektualnej,
spoecznej i kulturalnej wspczesnych seniorw. Cho dla wielu osb starszych
odkrywanie wszystkich moliwoci uytkowania Internetu wci stanowi powane
wyzwanie, to samo zdobywanie umiejtnoci informatycznych zwykle sprawia
seniorom satysfakcj. Dziki tym umiejtnociom uatwione zostaje utrzymywanie
kontaktw towarzyskich ze spoeczestwem i podejmowanie aktywnoci w rnych
11
dziedzinach ycia publicznego i rodzinnego. Obserwowane w ostatnich dwch
dekadach zmiany w polskich realiach spoeczno-kulturowych dotykaj rwnie
osb starszych. Wymaga si od nich cigego zaangaowania i wspuczestnictwa
w zachodzcych procesach i zjawiskach spoecznych. Ta dynamika zmian
oczekuje permanentnej i wysokiej sprawnoci intelektualnej, ktra u seniorw
z racji wieku jest mocno zaniona, przez co nie s oni dobrze zorientowani
w aktualnych wydarzeniach. Co wicej, brak czynnego udziau w zmianach
12
spoeczno-kulturowych, uniemoliwia osobom starszym kreowanie tych zmian.
Seniorzy przejawiajcy ch doskonalenia umiejtnoci informatyczno-
komunikacyjnych wykazuj poczucie satysfakcji z racji uczestnictwa w nowej
formie kontaktw midzyludzkich, nauki oraz relaksu. Wie si to z podnoszeniem
13
samooceny jednostki w dwch aspektach: psychologicznym i spoecznym.
Aspekt psychologiczny zwizany jest z uczuciem szczcia nastpujcym po
przezwycieniu trudnoci oraz uwierzeniu we wasne siy, pomimo dysfunkcji
i ogranicze zwizanych bezporednio z wiekiem. Umiejtno posugiwania si
technologi informacyjn sprzyja mobilnoci podczas wykonywania zada
wymagajcych duego wysiku i czasu. Drugi z wymienionych aspektw odnosi si
do tego, i senior potraficy korzysta z Internetu, w pozytywnym znaczeniu
wyrnia si spord znajomych. Staje si on przykadem przeamywania
stereotypw osb w starszym wieku. Korzystajcy z Internetu seniorzy uznawani
s za osoby nowoczesne, akceptujce zmiany zachodzce w spoeczestwie,
czsto te wyznaczani s na liderw grup. Dziki zajmowaniu tak wysokiej pozycji,
pozostali seniorzy mog bra przykad z lidera i tak jak on mog podj si nauki
14
korzystania z nowoczesnych technologii.
10
K. Wgrzyn, Jaka bdzie polska staro? (w:) Steuden, Marczuk (red.), Starzenie si a satysfakcja
z ycia. Lublin 2006, s. 118-119
11
A. Fabi, A. Wsiski, Aktywno seniorw w Internecie. (w:) Fabi (red.), Aktywno spoeczna,
kulturalna i owiatowa seniorw. Bielsko-Biaa 2008, s. 62
12
Ibidem, s. 62
13
Ibidem, s. 66-67
14
Ibidem, s. 66-67
268
_______________________________________________________________________________
Kada osoba starsza potrafica posugiwa si komputerem i Internetem

doskonale wie, jak t umiejtno mona spoytkowa w yciu codziennym.
Wzrastajca ciekawo, w miar zagbiania si w t tematyk, umoliwia
poszerzanie zdolnoci komunikowania si w przestrzeni wirtualnej. W dziaaniach
tych moemy dostrzec gbsze znaczenie. Seniorzy staraj si zrozumie
przyczyny zachodzcych zmian spoeczno-kulturalnych. Maj oni nadziej, e
15
poprzez swj udzia, s w stanie wnie jak cenn ide do ycia innych ludzi.
Aby osoba starsza bya gotowa wej do zinformatyzowanego wiata, musi
posiada wewntrzn motywacj i ch edukowania si. Z bada
przeprowadzonych przez PBI/Gemius mona wywnioskowa, i umiejtno
16
wirtualnej wymiany informacji jest dla seniorw bardzo wan czynnoci.
Pokazuj to dane otrzymane z bada, gdzie 41% internautw powyej 55. roku
ycia przyznaje si do prowadzenia korespondencji za pomoc Internetu,
17
a najwiksze powodzenie zyska komunikator Skype. Wykorzystywanie sieci
internetowej w celu komunikowania si, jest najczstsz czynnoci wykonywan
przez osoby starsze, poniewa jest to darmowa forma wymiany informacji
i zarazem najszybsza. Seniorzy wykorzystuj sie, aby utrzymywa kontakt
z rodzin mieszkajc w innym miecie lub kraju lub aby poszerzy grono
znajomych. Maj oni moliwo wyboru sposobu komunikacji, a take podniesienia
poczucia wasnej wartoci i wzbogacenia dotychczasowej wiedzy o nowociach
18
technologicznych. Osoby mode w sieci najczciej wyszukuj informacji
odnonie interesujcej ich muzyki i gier komputerowych, natomiast wrd seniorw
dominuj informacje o zdrowiu i finansach. Wielu seniorw poszukuje w Internecie
wiadomoci dotyczcych ich zainteresowa i hobby, ale take porad zwizanych
19
z produktami codziennego uytku.
Umiejtnoci obsugi Internetu osoby starsze mog nauczy si, m.in. biorc
udzia w zajciach prowadzonych przez Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW),
w ktrych organizowanie zaj z tego zakresu jest gwnym elementem programu
20
zajciowego. Istnieje znaczna rnica pomidzy kompetencj w zakresie obsugi
Internetu u osb uczszczajcych na lektoraty UTW i seniorw niebiorcych w nich
udziau. Rnic t zbadaa E. Frckiewicz na grupie 604 osb uczszczajcych
21
na lektoraty UTW i grupie seniorw niebiorcych w nich udziau. Bardziej
aktywne okazay si by jednostki, ktre nale do UTW (62%), z kolei 53%
wynosi odsetek osb, ktre zarwno nie uczszczaj na zajcia, jak i nie
posuguj si Internetem. Wrd seniorw korzystajcych z Internetu mona
zauway, e najczstszym ich zajciem w sieci jest obsuga poczty elektronicznej,
a nastpnie korzystanie ze stron www i wyszukiwarki. W dobie rozwijajcej si
15
Ibidem, s. 69
16
. Tomczyk, Wykorzystanie komunikacji cyfrowej przez seniorw. (w:) Wawrzak-Chodaczek, ysak,
Kondracka-Szala (red.), Edukacja, wychowanie, poradnictwo w mediach. Toru 2010, s. 72-73
17
Ibidem, s. 72-73
18
Ibidem, s. 73
19
G. Paul, Ch. Stegbauer, Is the digital divide between young and elderly people increasing?
(w:) http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/1286/1206#p1 (pobrano 6.01.2015 r.)
20
. Tomczyk, Wykorzystanie komunikacji, op. cit. (w:) Wawrzak-Chodaczek, ysak, Kondracka-
Szala (red.), Edukacja, wychowanie, op. cit., s. 76-78
21
E. Frckiewicz, Wpyw Internetu na aktywno seniorw z punktu widzenia strategii budowania
spoeczestwa informacyjnego i2010, http://www.natolin.edu.pl/pdf/zeszyty/Natolin_Zeszty_32.pdf
(pobrano 5.01.2015 r.)
269
_______________________________________________________________________________
technologii informacyjnej nie zapomina si o osobach starszych. Dowodem na to

s liczne kursy przeznaczone wycznie dla pokolenia seniorw, na ktrych mona
nauczy si obsugi komputera i Internetu. Natomiast dla tych bardziej
kompetentnych powstaj specjalne strony internetowe zawierajce porady, wane
informacje i ogoszenia oraz czaty odpowiadajce ich wymaganiom. Strony te
posiadaj wiksze litery oraz s bardziej przejrzyste, by osoba starsza moga
22
komfortowo z nich korzysta. Przykadem takiego przedsiwzicia jest strona
(www.senior.pl) o tematyce stricte dla seniorw, na ktrej mog odnale porady
23 24
dotyczce zdrowia, edukacyjnych form spdzania wolnego czasu, a take
zakadk Klub Senior Cafe, gdzie uytkownicy dziel si spostrzeeniami,
udzielaj porad, trenuj swj umys poprzez wsplne gry i zabawy oraz
25
udostpniaj informacje o wydarzeniach z kraju i ze wiata. Z kolei strona
www.seniorzy.pl posiada stonowane kolory, ktre nadaj jej przejrzystoci, a dua
26
czcionka pozwala na bezproblemowy odczyt zamieszczonych na niej treci.
Edukacja seniorw odgrywa bardzo wan rol. Nie tylko ma ona na celu
poszerzanie horyzontw mylowych, rozwijanie pasji czy te zapobieganie
samotnoci, ale rwnie niweluje ona zjawisko wykluczenia cyfrowego. Pojcie to
oznacza niemono uywania technologii informacyjnej z rnych wzgldw, np.:
ekonomicznych (jednostka nie posiada wystarczajcej iloci funduszy na zakup
urzdze elektronicznych oraz w celu opacenia abonamentw, aby mc oglda
telewizj lub skorzysta z Internetu czy telefonu komrkowego), kompetencyjnych
(jednostka nie posiada umiejtnoci i wiedzy, aby poprawnie korzysta ze sprztu,
czego skutkiem jest nieuywanie go), mentalnych (osoby nie wykazuj chci
27
i potrzeby korzystania z nowoczesnych technik i technologii informacyjnych).
Wykluczenie cyfrowe moe obejmowa zarwno osoby mode, jak i seniorw.
Pomimo, i w Polsce zjawisko to pojawio si stosunkowo niedawno, mona miao
28
stwierdzi, e osoby starsze to najwiksza grupa bdca cyfrowo wykluczona.
Wykluczonych jest a 38,7% osb powyej 65 roku ycia. Lepiej ksztatuje si
29
wynik osb pomidzy 60 a 64 rokiem ycia i wynosi on 12,7%.
Przecitny polski senior wykazuje chci zaznajamiania si z tematyk
nowoczesnych technologii, jednake z rnych powodw nie potrafi nady za
modszymi osobami. Aby pomc osobom starszym przyczy si do grupy osb
wykorzystujcych technik i technologi informacyjn jako zasadnicze narzdzie
pracy i rozrywki, naleaoby stworzy odpowiednie warunki, umoliwiajce
seniorom dostp do informacji cyfrowej, a take promowa kultur informacyjn
i budowa wiadomo jednostek w ramach zachodzcych zmian spoeczno-
30
technicznych. Jeszcze par lat temu seniorzy na pomoc w nauce obsugi
urzdze elektronicznych mogli liczy wycznie wrd najbliszych. Zazwyczaj
22
Ibidem
23
http://www.zdrowie.senior.pl/ (pobrano 5.01.2015 r.)
24
http://www.edukacja.senior.pl/ (pobrano 5.01.2015 r.)
25
http://www.klub.senior.pl/ (pobrano 5.01.2015 r.)
26
http://www.seniorzy.pl/ (pobrano 5.01.2015 r.)
27
. Tomczyk, Polski senior a spoeczestwo informacyjne, Poradnik Bibliotekarza. 2008, Nr 1
28
Ibidem, s. 15
29
Warunki i jako ycia Polakw. Raport tematyczny. Diagnoza spoeczna 2011, http://www.diagnoza.
com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2011.pdf (pobrano 6.01.2015 r.)
30
. Tomczyk, Wykorzystanie komunikacji, op. cit. (w:) Wawrzak-Chodaczek, ysak, Kondracka-
Szala (red.), Edukacja, wychowanie, op. cit., s. 79-80
270
_______________________________________________________________________________
jednak ci najblisi nie mieli czasu czy te cierpliwoci, aby wytumaczy i nauczy
starszego czonka rodziny obsugi komputera lub telewizji cyfrowej. Obecnie
problem ten ulega zmianie dziki rosncemu zainteresowaniu problemami osb
starszych przez instytucje i organizacje odpowiedzialne za polityk spoeczn
pastwa. Organizowanych jest wiele kampanii promujcych walk z cyfrowym
wykluczeniem seniorw. Jednym z programw jest Akademia e-Seniora
realizowany przez Akademi Rozwoju Filantropii w Polsce we wsppracy z firm
31
UPC Polska. Powsta on w odpowiedzi na potrzeby seniorw wykazujcych coraz
wiksze zainteresowanie Internetem. Dowodem na wysoki poziom
zainteresowania osb starszych tego typu szkoleniami jest dua liczba chtnych,
32
ktra w 2006 i 2007 roku wynosia 8-10 osb na jedno miejsce.
W 2013 roku Minister Administracji i Cyfryzacji ogosi konkurs skierowany
do osb wykluczonych cyfrowo. Utworzone zostay dwa projekty przeznaczone
dla osb powyej pidziesitego roku ycia. Jeden z nich nosi nazw Zapro
33
seniora do monitora. Do projektu zaproszone byy w szczeglnoci osoby
posiadajce umiejtnoci obsugi Internetu, w tym przypadku osoby mode, ktre
miay za zadanie wczenie osb starszych do wsplnego montowania
konkursowego wideo. Akcja ta miaa na celu zaprezentowanie osb modych,
pochodzcych z najbliszego otoczenia seniorw, jako najlepszych nauczycieli
w zakresie edukacji cyfrowej dla osb starszych. Kampania miaa rwnie
za zadanie zainspirowa mode osoby do zainteresowania si kwesti wczenia
34
cyfrowego osb starszych.
Majc na celu redukcj liczby seniorw zagroonych wykluczeniem cyfrowym,
powsta Projekt systemowy dziaania na rzecz szerokopasmowego dostpu do
Internetu, ktry realizuj Latarnicy Polski Cyfrowej wraz ze Stowarzyszeniem
35
Miasta w Internecie. Latarnikami s osoby, ktre peni rol lokalnego
animatora, a ich zadanie polega na zachcaniu osb w wieku powyej
pidziesiciu lat do zrobienia pierwszego kroku w Internecie. Dziaaj oni
w bibliotekach, remizach Ochotniczej Stray Poarnej (OSP) i telecentrach, czyli
w miejscach, ktre posiadaj publiczny dostp do Internetu. Zaoeniem projektu
jest dotarcie z edukacj cyfrow do wszystkich gmin znajdujcych si w Polsce.
Obecnie udao si zrealizowa ok. 25 tys. zaj, w ramach ktrych przeszkolono
ponad 187 tys. osb starszych. Wykluczenie cyfrowe seniorw ulega stopniowemu
zmniejszeniu. Wszystko za spraw licznych akcji i kampanii spoecznych
organizowanych na rzecz osb wykluczonych spoecznie, w tym take cyfrowo,
36
w ktrych brany pod uwag jest wiek beneficjentw tego typu inicjatyw.
Stereotyp osoby starszej nie jest kojarzony z jego aktywnoci zarwno
kulturaln, edukacyjn, jak i podaniem za nowoczesnymi osigniciami
technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Przedstawia on raczej czowieka
biernego pod wzgldem aktywnoci yciowej, borykajcego si z licznymi
31
http://aplikacje.upc.pl/upc-esenior/ (pobrano 5.01.2015 r.)
32
D. Piechowicz-Wito, Cyfrowe wykluczenie osb starszych czym jest, jak z nim walczy? http://ocwi
p.pl/images/files/Wykluczeni.pdf (pobrano 2.01.2015 r.)
33
http://cafesenior.pl/konkurs-zapros-seniora-do-monitora/ (pobrano 5.01.2015 r.)
34
https://mac.gov.pl/files/wykluczenie_seniorow_dzialania_mac_-_material_dla_mediow_z.pdf (pobrano
3.01.2015 r.)
35
http://www.mwi.pl/ (pobrano 5.01.2015 r.)
36
https://mac.gov.pl/files/wykluczenie_seniorow_dzialania_mac_-_material_dla_mediow_z.pdf (pobrano
3.01.2015 r.)
271
_______________________________________________________________________________
chorobami i udzielajcego rad modszym pokoleniom, niekiedy sprawujcego

opiek nad wnucztami. Stereotyp ten potwierdzaj badania oparte na
odpowiedziach osb pracujcych jako opiekunowie osb starszych, z ktrych
wynika, e wpyw na otrzymany wynik mg mie brak odpowiedniej wiedzy
opiekunw na temat funkcjonowania osb starszych poza domami opieki. W grupie
tej przewaay dwie kategorie wiekowe respondentw, osoby od 36 do 40 roku
37
ycia oraz kobiety w wieku 51-60 lat. Za wzr wspczesnego seniora, uwaa si
tak osob, ktra majc wsparcie rodziny i licznych organizacji spoecznych, stara
si nady za postpem technologicznym i wyraa ch przyswajania
umiejtnoci obsugi urzdze elektronicznych. Wspczenie jednostka
nieposiadajca kompetencji uytkowania owego sprztu zalicza si do osb
wykluczonych cyfrowo, przez co nie uczestniczy ona w peni w rodowisku
spoecznym. Weryfikujc obecne stereotypy warto wic podj prb zbadania
aktualnych uwarunkowa radzenia sobie w praktyce ze wspczesnymi
technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi przez seniorw. Warto take
przyjrze si szczegowym aspektom funkcjonowania seniorw w rodowisku
cyfrowym, takim jak motywacja do korzystania z osigni technik i technologii
oraz bariery, na ktre seniorzy napotykaj w cyfrowym wiecie.
Sposoby radzenia sobie seniorw ze wspczesn technologi

informacyjn i komunikacyjn
Podstawowym celem bada zaprezentowanych w niniejszym artykule byo
okrelenie, w jaki sposb seniorzy radz sobie ze wspczesnymi wyzwaniami
technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Przeprowadzone badania miay
umoliwi ustalenie czynnikw, ktre u osb starszych mog wiza si
z niechci bd skonnoci do uytkowania urzdze elektronicznych. Ponadto
zbadana zostaa zaleno midzy takimi cechami jak pe, wiek, miejsce
zamieszkania, wyksztacenie, status ekonomiczny i stan zdrowia a poziomem
umiejtnoci korzystania z nowych technologii. Pod uwag wzito rwnie
charakterystyk wsparcia spoecznego, jakie moe sprzyja przyswajaniu
wiadomoci o technologiach informacyjnych i komunikacyjnych przez osoby
starsze. Badania przeprowadzono metod sondau diagnostycznego za pomoc
kwestionariusza ankiety. W badaniu wzio udzia 85 osb powyej 60. roku ycia,
w tym 46 kobiet i 39 mczyzn. Badania ankietowe przeprowadzone zostay na
terenie Poznania i okolic, wczajc w to gminy, powiaty i wsie. W artykule
przedstawiono najwaniejsze wyniki i wnioski pynce z przeprowadzonych bada.
Przed przystpieniem do bada zakadano, e seniorzy w obliczu wyzwa
wspczesnej techniki i technologii bd przejawia zazwyczaj postaw pozytywn
i ch do dziaania. Przypuszczano jednak, e rwnie czst postaw bdzie
postawa nieufna i zachowawcza. Zgodnie z ni seniorzy stopniowo i wybirczo
wykorzystuj nowoczesne techniki i technologie do radzenia sobie z problemami
ycia codziennego. Zakadano rwnie, e w sytuacji braku moliwoci
skorzystania ze wsparcia innych osb w zakresie korzystania z nowoczesnych
usug i urzdze, seniorzy najczciej bd unika korzystania z rozwiza, jakie
daje technologia informacyjna i komunikacyjna.
37
S. Wjcik, A. I. Brzeziska, J.A. Wilowska-Sienkiewicz, Wizerunek ycia osb starszych w oczach ich
opiekunw, Studia Edukacyjne. 2012, Nr 19
272
_______________________________________________________________________________
W wyniku bada ustalono, e osoby starsze w przewaajcej czci chtnie

korzystaj z nowoczesnych technologii (69,4% odpowiedzi). Niechtni wobec
korzystania z technologii informacyjnych i komunikacyjnych stanowili mniej liczn
grup (29,4% odpowiedzi). Tylko jedna osoba nie udzielia odpowiedzi na pytanie
o ch korzystania z technologii. Na podstawie uzyskanego wyniku mona
stwierdzi, e pomimo licznych barier i rnic w uytkowaniu urzdze nowej
technologii, ktre zostan opisane w dalszej czci artykuu, osoby starsze
w wikszoci chtnie sigaj po nowoczesn elektronik, aby mc posugiwa si
ni w yciu codziennym. Z drugiej jednak strony s te seniorzy obawiajcy si
konsekwencji wynikajcych z cigle rosncego postpu technologicznego.
Charakteryzuj si oni postaw nieufn i zachowawcz, wykorzystujc w praktyce
jedynie nieliczne urzdzenia.
Badania ujawniy jednak zaskakujcy obraz umiejtnoci seniorw. Osoby
mieszkajce samotnie lub ze wspmaonkiem w porwnaniu z osobami
zamieszkujcymi wraz z dziemi lub wnukami stanowiy niemal taki sam odsetek
osb korzystajcych z nowoczesnej technologii (Tabela nr 1). Rnice procentowe
dla poszczeglnych grup seniorw nie byy istotne statystycznie (p>0,05), a dane
tabelaryczne wskazywa mog jedynie na biece preferencje uytkownikw
poszczeglnych urzdze.
Tabela nr 1: Odsetek seniorw korzystajcych z urzdze w podziale na formy
zamieszkania
forma
zamieszkania
z dzieckiem/
z mem/on z wnukami sam/sama
dziemi
urzdzenie
komputer/ laptop 49,1% 47,8% 43,7% 33,2%
Telewizor 91,5% 100% 93,7% 100%
Radio 62,3% 91,3% 81,2% 94,4%
telefon stacjonarny 81,3% 69,6% 75% 83,3%
telefon komrkowy 54,1% 78,3% 75% 83,3%
Skaner 10,6% 8,7% 6,2% 16,7%
Kopiarka 15,3% 13% 6,2% 22,2%
Drukarka 33,9% 34,8% 37,5% 22,2%
odtwarzacz CD 52,5% 47,8% 50% 61,1%
Tablet 18,6% 21,7% 12,5% 16,7%
redni odsetek osb
korzystajcych
46,9% 51,3% 48,1% 53,3%
z wymienionych typw
urzdze
Wynik ten zmusza do rewizji pogldu, e wyszym umiejtnociom sprzyja

fakt zamieszkania z osobami modszymi (dziemi, wnukami), ktre pomagaj
seniorom w nadaniu za postpem technologicznym. Prawdopodobnie seniorzy
mieszkajcy samotnie lub jedynie ze wspmaonkiem, po zakoczeniu kariery
zawodowej rwnie mog wykorzysta swj wolny czas na zapoznawanie si
z nowoczesnymi technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi. Ponadto nie
273
_______________________________________________________________________________
majc tego typu wsparcia wrd najbliszych, zaczynaj poszukiwa form wsparcia
w ofertach placwek typu Klub Seniora, UTW i podejmuj aktywno zwizan
z samoksztaceniem. W porwnaniu z wymienionymi wyej grupami seniorw,
osoby starsze mieszkajce ze swoimi dziemi maj moliwo uczenia si obsugi
urzdze nowoczesnej techniki korzystajc na bieco ze wsparcia modszego
pokolenia. Naley jednak podkreli, e zamieszkanie z dziemi lub wnukami
czsto wie si u seniorw z nadal du iloci obowizkw domowych. Osoby
starsze, powicajc wikszo czasu na opiek nad wnukami i przygotowywanie
posikw, nie maj czasu na nauk obsugi takich urzdze, jak komputer czy
tablet. Ogromn rol odgrywa w tej sytuacji wiadome motywowanie i umoliwianie
seniorom samodzielne zapoznawanie si z nowoczesn technologi. Naley
zwrci uwag na to, aby osoby starsze mieszkajc wraz z rodzin nie korzystay
z urzdze elektronicznych w sposb jedynie zaporedniczony, np. proszc dzieci
lub wnuki o wyszukanie niezbdnych informacji w Internecie bez koniecznoci
obsugi komputera samodzielnie.
Istotnych rnic w uytkowaniu nowoczesnej technologii spodziewano si
rwnie w odniesieniu do miejsca zamieszkania seniorw (Tabela nr 2). Pomimo,
i najwyszy procent osb korzystajcych z rnego rodzaju urzdze stanowili
seniorzy zamieszkujcy wojewdzkie miasto Pozna, w porwnaniu z seniorami
mieszkajcymi na wsi lub w mniejszych miastach rnice te nie byy istotne
statystycznie (p>0,05).
Tabela nr 2: Odsetek seniorw korzystajcych z urzdze w podziale na miejsce
zamieszkania
miejsce
zamieszkania miasto- miasto miasto
wie
gmina powiatowe wojewdzkie
urzdzenie
komputer/ laptop 15,4% 55,5% 50% 59,5%
telewizor 96,1% 88,9% 87,5% 100%
radio 73,1% 100% 87,5% 100%
telefon stacjonarny 88,5% 77,8% 87,5% 76,2%
telefon komrkowy 53,8% 77,8% 87,5% 95,2%
skaner 0% 11,1% 25% 21,4%
kopiarka 7,7% 22,2% 25% 28,6%
drukarka 7,7% 22,2% 25% 45,2%
odtwarzacz CD 23,1% 55,5% 50% 69%
tablet 3,8% 22,2% 22,2% 26,2%
redni odsetek
osb korzystajcych
36,9% 53,3% 52,5% 62,1%
z wymienionych typw
urzdze
Poziom umiejtnoci korzystania z nowoczesnych technologii z pewnoci ma

zwizek z dostpem do kulturalnych i edukacyjnych form aktywnoci. Osoby
starsze chtniej korzystaj z nich majc je w pobliu miejsca zamieszkania, co
zdarza si zwaszcza w duych metropoliach. Dziki korzystaniu z rnych form
edukacji oferowanej przez Uniwersytety Trzeciego Wieku i Kluby Seniora,
274
_______________________________________________________________________________
uczestniczc w spektaklach teatralnych, projekcjach filmowych i koncertach,

seniorzy oswajaj si z nowoczesn technik i technologi, a swoje dowiadczenia
czciej konfrontuj z dowiadczeniami innych czonkw lokalnej spoecznoci.
Uzyskany wynik nie pomniejsza wagi aktywizacji seniorw zamieszkujcych z dala
od wielkomiejskich orodkw edukacyjnych i kulturalnych. Wskazuje raczej na
pozytywne efekty dotychczasowego udostpniania i staego poszerzania oferty
edukacyjnej i kulturalnej dla osb z maych gmin i obszarw wiejskich. Korzystanie
przez seniorw z tego typu ofert w istotny sposb przeciwdziaa wykluczeniu
spoecznemu, w tym wykluczeniu cyfrowemu tych osb.
Biorc pod uwag pe respondentw, nie zaobserwowano istotnych rnic
midzy kobietami i mczyznami w zakresie korzystania z urzdze nowoczesnej
technologii (p>0,05). Mczyni nieco czciej, ni kobiety deklarowali,
e korzystaj z takich urzdze, jak komputer/laptop, skaner, kopiarka i drukarka.
Wybr kobiet zazwyczaj pada na bardziej spopularyzowane urzdzenia,
np. telewizor, radio, telefon stacjonarny czy odtwarzacz pyt CD. Kobiety
deklaroway nieco czciej ni mczyni, e uytkuj takie urzdzenia
nowoczesnej technologii, jak telefon komrkowy i tablet.
Kolejnym czynnikiem, jaki wzito pod uwag przy okrelaniu poziomu
radzenia sobie z now technologi by stan zdrowia osoby starszej. Okazuje si,
e najczciej z cyfrowych mediw korzystaj osoby, okrelajce swj stan
zdrowia jako bardzo dobry (73%) lub dobry (60,5%). Mniej liczn grup
uytkownikw tego typu mediw s osoby cechujce si raczej zym stanem
zdrowia (43%). Istotne statystycznie rnice w uytkowaniu urzdze
zaobserwowano jednak tylko dla rnicy midzy grup seniorw o raczej zym
stanie zdrowia a grup seniorw, okrelajc swj stan zdrowia jako bardzo
dobry (p<0,05).
Czynnikiem istotnie rnicujcym poziom umiejtnoci obsugi urzdze
teleinformatycznych okazuje si by rwnie wyksztacenie (Tabela nr 3). Grup
osb o najwyszym poziomie umiejtnoci obsugi nowoczesnej technologii s
seniorzy posiadajcy wyksztacenie wysze (83,8%). Niszy poziom umiejtnoci
obsugi nowoczesnych urzdze technik i technologii informacyjnej posiadaj
respondenci o wyksztaceniu rednim (59,8%). W obu tych grupach
przypuszczalnie wiele osb uytkowao komputer lub drukark ju w czasie
studiw lub podczas pracy zawodowej. Natomiast najniszy poziom umiejtnoci
charakteryzuje osoby o wyksztaceniu zawodowym (42,7%) i podstawowym
(0,3%). Te dwie grupy w istotny sposb rni si w zakresie uytkowania
urzdze w porwnaniu z seniorami o wyksztaceniu wyszym (p>0,05). Warto
jednak zwrci uwag, e w badaniach nad seniorami wskazuje si na istotn
38
korelacj pomidzy poziomem wyksztacenia a zamonoci (r=0,36, p<0,001).
Korelacja ta z duym prawdopodobiestwem decyduje o zaobserwowanej rnicy
midzy seniorami, gdy seniorzy gorzej wyksztaceni, a tym samym mniej zamoni,
maj mniejsze moliwoci zakupu i utrzymania sprztu.
38
Aktywno spoeczna osb starszych w kontekcie percepcji Polakw. Raport tematyczny. Diagnoza
spoeczna 2013, http://www.diagnoza.com/pliki/raporty_tematyczne/Aktywnosc_spoleczna_osob_star
szych.pdf (pobrano 22.11.2014 r.)
275
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 3: Odsetek seniorw korzystajcych z urzdze w podziale na poziom

wyksztacenia
wyksztacenie
podstawowe zawodowe rednie wysze
urzdzenie
komputer/ laptop 0% 27,3% 62,5% 87,5%
telewizor 100% 90,9% 100% 100%
radio 73,3% 86,7% 97,5% 100%
telefon stacjonarny 80% 77,3% 77,5% 100%
telefon komrkowy 46,7% 77,3% 90% 100%
skaner 0% 0% 17,5% 62,5%
kopiarka 0% 0% 32,5% 62,5%
drukarka 0% 9,1% 37,5% 100%
odtwarzacz CD 13,3% 45,4% 60% 87,5%
tablet 0% 13,6% 22,5% 37,5%
redni odsetek
osb korzystajcych
0,3% 42,7% 59,8% 83,8%
z wymienionych typw
urzdze
Ustalono take cele, dla ktrych seniorzy korzystaj z techniki i nowoczesnej

technologii. Wyniki bada wskazuj, e osoby starsze pozyskuj informacje przede
wszystkim w celu zapoznania si z biecymi wydarzeniami zarwno z kraju, jak
i zza granicy (92,9%) oraz z danymi dotyczcymi rodowiska lokalnego (82,3%).
65,8% respondentw przyznao, e pozyskuje informacje w celu komunikowania
si z rodzin.
W ostatnim czasie podjto dziaania majce na celu rewitalizacj telewizji
wprowadzajc nowoczesne pasma odbioru programw, czyli cyfryzacj. Szereg
kampanii majcych na celu pomoc osobom starszym w przeprogramowywaniu
kanaw telewizyjnych na lepsze pod wzgldem jakoci obrazu, pomg seniorom
dostosowa si do postpujcych zmian w spoeczestwie. Kampanie te
prawdopodobnie przyniosy zamierzony skutek, co obrazuj ponisze wyniki.
Telewizja uzyskujc 92,9% gosw staa si najczciej wybieranym rdem,
z ktrego seniorzy pozyskuj informacje. Kolejnym popularnym wrd seniorw
rdem pozyskiwania informacji jest tradycyjna prasa (84,7%), radio (77,6%),
ksiki (45,9%) i kontakty midzyludzkie (43,5%). Jednakowy wynik uzyskay
odpowiedzi dotyczce pozyskiwania informacji z Internetu (40%) i telegazety
(40%). Okazuje si zatem, e mniej ni poowa ankietowanych seniorw korzysta
z Internetu. Najprawdopodobniej jest to spowodowane przewaajc iloci
39
respondentw w wieku 66-75 lat, ktrzy nale do tak zwanego pokolenia BC,
niemajcego nigdy wczeniej kontaktu z now technologi informacyjn
i komunikacyjn. Telegazeta za niejednokrotnie zastpuje osobom starszym
Internet, cho zawarte tam informacje s jedynie maym procentem tego, co mona
znale w sieci. Z tego wzgldu, i uywana jest przede wszystkim przez osoby
39
B. Szmigielska, A. Bk, M. Hoda, Seniorzy jako uytkownicy Internetu.; http://www.pan.poznan.pl/
nauki/N_212_11_Szmigielska.pdf (pobrano 4.07.2015 r.)
276
_______________________________________________________________________________
starsze, jej nieoficjalna nazwa to Internet dla seniorw bd Internet dla

40
ubogich. Nikt spord respondentw nie zaznaczy audiobookw i ebookw jako
rde informacji. Wynik ten moe oznacza, e osoby starsze nie potrafi lub
z jakich przyczyn nie chc korzysta z tego typu formatw ksiek. Jest to
zarazem nisza usugowa, ktr warto zagospodarowa w najbliszym czasie
z myl zwaszcza o osobach starszych.
Fragment bada odnoszcy si do barier, na jakie seniorzy napotykaj
podczas funkcjonowania wrd nowoczesnych technologii informacyjnych
i komunikacyjnych przynosi rwnie ciekawe spostrzeenia. Przypuszczano, e
najwaniejszymi barierami s: brak wiedzy na temat potencjalnych moliwoci,
jakie daje nowoczesna technika i technologia, brak umiejtnoci korzystania
z usug oferowanych przez technik i technologi oraz brak adekwatnego wsparcia
ze strony rodziny. Wyniki bada wskazuj, e podstawow barier wyznaczan
przez osoby starsze s wysokie koszty urzdze (37,65%). Jest to koszt, ktry
senior musi ponosi regularnie w zwizku z koniecznoci opacania abonamentu.
Umowy abonenckie obejmujce czsto okres wielu miesicy lub nawet kilku lat
wywouj lk przed nagym pogorszeniem si warunkw materialnych, co skutkuje
wycofaniem si z decyzji o zakupie danego urzdzenia lub usugi. Czsto seniorw
nie sta na wymian zepsutego sprztu, poniewa swoje emerytury w caoci
przeznaczaj na utrzymanie domu i na lekarstwa. Cz seniorw wskazywaa na
barier zwizan z brakiem znajomoci przydatnoci danych sprztw
elektronicznych (36,47%). Oprcz wysokich kosztw i braku znajomoci urzdze,
osoby starsze wskazyway rwnie na takie bariery, jak: niech wobec nauki
posugiwania si nowoczesnymi gadetami (23,53%), brak czasu na nauk obsugi
urzdze (18,82%), obaw przed uzalenieniem od technologii (7,06%), a take
nieuytkowanie sprztu ze wzgldw zdrowotnych (3,53%). Seniorzy, ktrzy
wskazali na brak barier w uytkowaniu nowoczesnej technologii stanowili 22,3%,
lecz paradoksalnie wynik ten dotyczy seniorw, ktrzy w ogle nie korzystaj
z nowoczesnej techniki i technologii.
Podsumowanie
Przystpujc do oglnego podsumowania, mona stwierdzi, e osoby
starsze dziel si na dwie grupy ludzi o rozbienym stosunku wobec uytkowania
nowoczesnej technologii. Osoby reprezentujce wiksz grup respondentw
raczej chtnie sigaj po komputer, laptop czy telefon komrkowy, by korzysta
z nich w yciu codziennym. Pozostali natomiast przejawiaj niech w stosunku do
wspczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Czynnikiem
decydujcym o tego typu postawie moe by w pierwszej kolejnoci postpujcy
wiek. W wyniku bada stwierdzono bowiem, e wraz z wiekiem u osb starszych
zanika ch dziaania, a w jej miejsce wkrada si apatia i obojtno na otoczenie.
Due znaczenie, jeli chodzi o poziom umiejtnoci seniorw w zakresie
korzystania z urzdze, ma take edukacja w okresie przedprodukcyjnym,
warunkujca poziom wyksztacenia. Osoby starsze o wyksztaceniu wyszym
cechuj si wiksz znajomoci posugiwania si nowoczesnymi gadetami,
ni seniorzy, ktrzy swj proces edukacji zakoczyli na etapie zawodowym lub
podstawowym.
40
http://tech.wp.pl/kat,130040,title,Co-sie-stalo-z-Telegazeta-To-koniec-internetu-dla-ubogich,wid,15334
372,wiadomosc.html (pobrano 1.07.2015 r.)
277
_______________________________________________________________________________
Wynik badania wskazuje na stosunkowo wysoki poziom umiejtnoci obsugi

nowoczesnych urzdze wrd osb starszych, mieszkajcych samotnie. Poziom
ten jest porwnywalny z poziomem umiejtnoci seniorw zamieszkujcych
z dziemi lub z wnukami, ktrzy s potencjalnym rdem wsparcia w zakresie
wprowadzania w tajniki nowoczesnych technologii. W tym przypadku ciekawa
moe okaza si perspektywa osb modych, ich opinie na temat poziomu
umiejtnoci obsugi nowoczesnych urzdze przez osoby starsze oraz percepcja
sposobw radzenia sobie przez seniorw ze wspczesn technologi. Piszc
o umiejtnociach obsugi nowoczesnych urzdze przez osoby starsze, naley
uwzgldni rwnie cele, dla ktrych seniorzy korzystaj ze wspczesnych technik
i technologii informacyjnych oraz komunikacyjnych. Cel wizany najczciej
z uytkowaniem komputera i tabletu to pozyskiwanie wiadomoci z Internetu.
Telewizja wykorzystywana jest przez seniorw najczciej w celu ogldania
wiadomoci, a telefon komrkowy w celu rozmowy z rodzin i znajomymi.
Znajomo obsugi nowoczesnej techniki i technologii czy si z licznymi
trudnociami, na ktre seniorzy napotykaj majc z nimi kontakt. Pomimo,
i wysokie koszty technologii wskazywane s przez seniorw jako bariera
podstawowa, w programach majcych na celu przeciwdziaanie wykluczeniu
cyfrowemu osb starszych naley uwzgldni rwnie szereg barier mentalnych,
ktre czsto towarzysz seniorom, utrudniajc peny udzia w yciu spoecznym.
Niech do uytkowania nowego sprztu oraz brak znajomoci obsugi sprztu
i oferowanych przez nich funkcji to bariery, ktre mona i naley przeamywa
konsekwentnym wsparciem edukacyjnym osb starszych w ramach projektw
lokalnych i oglnopolskich.
Streszczenie
Osoby starsze staj si coraz wiksz grup w spoeczestwie za spraw
przesunicia wskanika umieralnoci. Aby pomc im odnale si
w spoeczestwie promuje si aktywno w obszarze spoecznym. W tym celu
tworzy si specjalne oferty aktywnoci kulturalnej i edukacyjnej dostosowane do
potrzeb seniorw. Promowanie aktywnoci osb starszych jest niezbdne do
utrzymania pozycji w spoeczestwie, zwaywszy na rosncy postp
technologiczny, z ktrym seniorzy nigdy wczeniej nie mieli stycznoci. Mnogo
nowoczesnych urzdze technologicznych pojawiajcych si na rynku jest
przyczyn powstawania barier wrd osb starszych. Jednake seniorzy nie
pozostaj obojtni wobec postpujcej technologii. Ich dziaalno dostrzega si
w Internecie na portalach informacyjnych i hobbystycznych, a wszystko po to, aby
nie zosta cyfrowo wykluczonymi. W artykule przedstawiono wyniki bada nad
osobami starszymi wobec wyzwa nowoczesnych technologii informacyjnych
i komunikacyjnych. Zbadane zostay takie czynniki, jak: cele seniorw podczas
korzystania z nowych technologii, rnice w poziomie umiejtnoci korzystania
z mediw informacyjnych i komunikacyjnych oraz trudnoci wystpujce podczas
ich uytkowania.
Summary
Older people are becoming a larger and larger group in society because
of displacement of mortality ratio. To help seniors find their place in society,
we should promote activity in the social field. The promotion of activity of seniors
278
_______________________________________________________________________________
is necessary to keep their position in society, given the growing technological

progress, which seniors never before had contact with. A multitude of modern
technological devices appearing on the market, is the cause of barriers among the
elderly. However, seniors do not remain indifferent in the face of progressive
information and communication technology. Their activity can be saw online on
information portals and hobbies ones, and all this in order not to be digitally
divided. The paper presents the results of studies on the elderly and the challenges
of modern information and communication technologies. Several factors have been
examined such as: the objectives of seniors while using new technologies,
differences in the level of ability to deal with ICT equipment and difficulties that
appear during their use.
Bibliografia
1. Aktywno spoeczna osb starszych w kontekcie percepcji Polakw.
Raport tematyczny. Diagnoza spoeczna 2013; http://www.diagnoza.com/
pliki/raporty_tematyczne/Aktywnosc_spoleczna_osob_starszych.pdf
(pobrano 22.11.2014 r.)
2. Fabi A., Wsiski A., Aktywno seniorw w Internecie. (w:) Fabi (red.),
Aktywno spoeczna, kulturalna i owiatowa seniorw. Bielsko-Biaa 2008
3. Frckiewicz E., Wpyw Internetu na aktywno seniorw z punktu widzenia
strategii budowania spoeczestwa informacyjnego i 2010; http://www.
natolin.edu.pl/pdf/zeszyty/Natolin_Zeszty_32.pdf (pobrano 5.01.2015 r.)
4. http://aplikacje.upc.pl/upc-esenior/ (pobrano 5.01.2015 r.)
5. http://cafesenior.pl/konkurs-zapros-seniora-do-monitora/ (pobrano
5.01.2015 r.)
6. http://tech.wp.pl/kat,130040,title,Co-sie-stalo-z-Telegazeta-To-koniec-inte
rnetu-dla-ubogich,wid,15334372,wiadomosc.html (pobrano 1.07.2015 r.)
7. http://www.edukacja.senior.pl/ (pobrano 5.01.2015 r.)
8. http://www.klub.senior.pl/ (pobrano 5.01.2015 r.)
9. http://www.mwi.pl/ (pobrano 5.01.2015. r.)
10. http://www.seniorzy.pl/ (pobrano 5.01.2015 r.)
11. https://mac.gov.pl/files/wykluczenie_seniorow_dzialania_mac_-_material_
dla_mediow_z.pdf (pobrano 3.01.2015 r.)
12. Leszczyska-Rejchert A., Czowiek starszy i jego wspomaganie w stron
pedagogiki staroci. Olsztyn 2007
13. j G., Miejsce czowieka starego w rodzinie i spoeczestwie (w:) Fabi
(red.), Seniorzy w rodzinie, instytucji i spoeczestwie. Sosnowiec 2005
14. Paul G., Stegbauer Ch., Is the digital divide between young and elderly
people increasing? http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/128
6/1206#p1 (pobrano 6.01.2015 r.)
15. Piechowicz-Wito D., Cyfrowe wykluczenie osb starszych czym jest,
jak z nim walczy? http://ocwip.pl/images/files/Wykluczeni.pdf (pobrano
2.01.2015 r.)
16. Polacy wobec wasnej staroci. Komunikat z bada CBOS BS/94/2012
http://cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_094_12.PDF (pobrano 22.11.2014 r.)
17. Szmigielska B., Bk A., Hoda M., Seniorzy jako uytkownicy Internetu
http://www.pan.poznan.pl/nauki/N_212_11_Szmigielska.pdf (pobrano
4.07.2015 r.)
279
_______________________________________________________________________________
Micha KIERZKOWSKI
Akademia Muzyczna im. S. Moniuszki w Gdasku
Rafa LAWENDOWSKI
TREMA MUZYCZNA JAKO CZYNNIK PSYCHOLOGICZNY ZAGRAAJCY

W KARIERZE ARTYSTYCZNEJ KONCEPCJE TEORETYCZNE
I PRZEGLD BADA
Wprowadzenie
O tym, jak istotnym problemem jest trema sceniczna wiadczy ogromna ilo
poradnikw i publikacji popularnonaukowych z ni zwizanych. Rwnie w samym
rodowisku muzycznym funkcjonuje niezliczona liczba sprawdzonych sposobw
na pokonanie lku przed publicznymi wystpami. Towarzyszce tremie poczucie
winy i bezsilnoci powoduje czsto desperackie prby poszukiwa rozwiza,
ktre nie zawsze przynosz oczekiwany skutek. Potguje to jedynie lk i stawia
pod znakiem zapytania zasadno kontynuowania kariery muzycznej. Ponadto,
budowanie faszywych przekona na temat tremy ma nie tylko negatywny wpyw
1
na dobrostan jednostki, ale moe by take przyczyn stanw depresyjnych. Taki
stan rzeczy po czci wynika z bagatelizowania problemu przez samo rodowisko
muzyczne, braku systematycznego, psychologicznego wsparcia ju w pocztkach
kariery muzycznej, ale te i z niewielkiej liczby rzetelnych opracowa na ten temat.
Trema i lk sceniczny definicje

Trema (performing anxiety) to najoglniej zesp napi towarzyszcy
jednostce w obliczu publicznego wystpienia. Definiowana moe by jako grupa
zaburze wspwystpujca w trakcie podejmowanych przez ni rnych
aktywnoci. Jest obecna podczas rozwizywania testw matematycznych,
2
w sporcie, w trakcie przemwie czy w dziaaniach artystycznych. Opisuje si
3
j rwnie jako wyolbrzymiony i paraliujcy strach przed widowni, majcy
bezporedni i negatywny wpyw na zdolnoci percepcyjne i faszyw ocen
4
sytuacji, w ktrej znajduje si osoba wystpujca. Z punktu widzenia
fizjologicznego objawia si m.in.: zaburzeniem oddychania, ostroci widzenia,
suchoci w ustach, nadmiern potliwoci, zmianami w pracy ukadu sercowo-
5
naczyniowego czy przejciowymi dysfunkcjami ukadu pokarmowego. Wrd
artystw muzykw wie si te dodatkowo z przykrymi i utrudniajcymi gr
1
J. Nagel, Treatment of music performance anxiety via psycho-logical approaches, Medical Problems
of Performing Artists, nr 25, 2010, s. 141-148
2
D. Kenny, Music performance anxiety: Origins, Phenomenology, Assessment and Treatment,
Context: Journal of Music Research, nr 31, 2006, s. 51-64
3
G. Wilson, D. Roland, Performance anxiety. (w:) R. Parncutt, G.E. McPherson (red.), The science and
psychology of music performance. Oxford 2002, s. 47-61
4
D. Kokotsaki, J. Davidson, Investigating musical performance anxiety among music college singing
students: a quantitative analysis, Music Education Research, nr 5/1, 2003, s. 45-59
5
C. Spahn, M. Echternach, M. Zander, E. Voltmer, B. Richter, Music performance anxiety in opera
singers, Logopedics Phoniatrics Vocology, nr 35, 2010, s. 175-182
280
_______________________________________________________________________________
6
doznaniami zwikszonego napicia miniowego (np. dreniem rk), czy te
7
brakiem satysfakcji z wystpu, ktremu towarzyszy poczucie winy i wstydu.
8
Bezustanne procesy samooceny, nieracjonalne przekonania i negatywny dialog
9
wewntrzny kieruj uwag na myli katastroficzne, co negatywnie wpywa na
10
poziom koncentracji podczas wykonania utworu. Bardzo czsto dochodzi te do
11
tymczasowego i wybirczego zaburzenia procesw pamiciowych. Spielberger
wprowadzi rozrnienie na lk jako stan (state anxiety A-State) oraz lk jako
cech (trait anxiety A-Trait), ktr mona scharakteryzowa jako ogln
predyspozycj do odczuwania stanw lkowych, w odrnieniu od naturalnej
12
reakcji na sytuacje stresujce (state ankiety). Wykonawcy, u ktrych
zaobserwowano wysoki poziom lkliwoci nie tylko reagowali nieadekwatnie do
sytuacji (np. przejawiali wikszy poziom lku w zadaniach prostych), ale taki
13
schemat postpowania by rwnie obecny w ich codziennym yciu.
W literaturze przedmiotu istnieje rozrnienie na trem szeroko rozumian
jako wystpienie publiczne (performance anxiety) i specyficzn trem w kontekcie
wykonawstwa muzyki (music performance anxiety MPA), ktr definiuj na
potrzeby tego opracowania jako trem sceniczn, wiadomy jej szerszego zakresu
pojciowego w jzyku polskim. Ponadto pojcie tremy scenicznej (music
performance anxiety MPA) i lku scenicznego (stage fright) zazwyczaj uywane
jest w literaturze przedmiotu zamiennie.
Wybrane korelaty lku scenicznego

14
Trema sceniczna jest zjawiskiem bardzo powszechnym. A 70% muzykw
orkiestrowych przyznao, e ma ona istotnie wpyw na pogorszenie jakoci ich gry,
z czego a 16% dowiadczao powanych stanw lkowych czciej ni raz
15
w tygodniu. Dowiadczanie przykrych dozna w obliczu publicznych wystpw
6
P. Davis, L. Merritt, A. Richards, Performance anxiety: loss of spoken edge, Journal of Voice,
nr 15/2, 2001, s. 257-269
7
S. Lee, Musicians performance anxiety and coping strategies, The American Music Teacher,
nr 52/1, 2002, s. 36-91
8
J. Tobacky, A. Downs, Personal construct threat and irrational beliefs as cognitive predictors
of increases in musical performance anxiety, Journal of Personality and Social Psychology, nr 51/4,
1986, s. 779-782
9
R. Davis, Performance anxiety, The American Music Teacher, nr 44/1, 1994, s. 24-30; L. Fehm,
K. Schmidt, Performance anxiety in gifted adolescent musicians, Journal of Anxiety Disorders,
nr 20/1, 2006, s. 98-109; M. Osborne, J. Franklin, Cognitive processes in music performance anxiety,
Australian Journal of Psychology, nr 54/2, 2002, s. 86-93; T. Rodebaugh, D. Chambless, Cognitive
therapy for performance anxiety, Journal of Clinical Psychology, nr 60/8, 2004, s. 809-820
10
D. Kenny, A systematic review of treatments for music performance anxiety, Anxiety, Stress, and
Coping, nr 18/3, 2005, s. 183-208
11
Z. Yondem, Performance anxiety, dysfunctional attitudes and gender in university music students.
Social Behavior and Personality, nr 35/10, 2007, s. 1415-1426
12
D. Roland, The development and evaluation of a modified cognitive-behavioral treatment for musical
performance anxiety, Doctor of Philosophy thesis, Department of Psychology, University of
Wollongong, 1992, http://ro.uow.edu.au/theses/1687 (pobrano 3.12.2014 r.)
13
P. Lehrer, N. Goldman, E. Strommen, A principal components assessment of performance anxiety
among musicians, Medical Problems of Performing Artists, nr 5, 1990, s. 12-18
14
A. Steptoe, H. Fidler, Stage fright in orchestral musicians: A study of cognitive and behavioral
strategies in performance anxiety, British Journal of Psychology, nr 78/2, 1987 s. 241249
15
D. Kenny, A systematic review of treatments for music performance anxiety Anxiety, Stress, and
Coping, nr 18/3, 2005, s. 183-208
281
_______________________________________________________________________________
16 17 18
maj nie tylko instrumentalici, ale i czonkowie chrw, profesjonalni
19 20
piewacy operowi , czy trzy i cztero letnie dzieci uczce si gry na instrumencie.
21
Naley jednak podkreli, e osoby pobierajce regularne lekcje muzyki od
najwczeniejszych lat charakteryzuje wysza podatno na lk, ni ma to miejsce
22
w pozostaej czci populacji.
Istotnym elementem wpywajcym na poziom lku scenicznego jest rwnie
23
rodzaj wykonywanej muzyki. I tak wykonawcy muzyki klasycznej (71,2%
badanych) deklarowali istotnie wicej negatywnych emocji zwizanych z wystpem
ni wykonawcy innych gatunkw i stylistyk muzycznych. Zdecydowanie gorzej
charakteryzowali te relacje midzy swoim codziennym yciem, wiczeniem na
instrumencie i koncertami. Co wicej, gdy poproszono ich o opisanie ostatniego
udanego koncertu byli zdecydowanie bardziej zorientowani na siebie i jako
wasnego wykonania, ni na reakcj suchaczy. To w istotnym stopniu odrnia ich
od wykonawcw innej muzyki (9,1% jazz, 9% pop, 7,3% muzyka folkowa, 2%
rock i metal), u ktrych reakcja publicznoci bya waniejsza ni czsto zbyt
krytyczna samoocena.
Nie tylko rodzaj wykonywanej muzyki odgrywa rol w odczuwaniu tremy.
Badania jednoznacznie wykazay, e czynnikiem, ktry ma istotny wpyw na
poziom lku jest pe. Wysoki poziom tremy wystpuje od dwch do trzech razy
24
czciej u kobiet ni u mczyzn. Najwyszy poziom stresu towarzyszy rwnie
prawykonaniom i sytuacjom, w ktrej wykonawcy s oceniani przez komisje
25
eksperckie.
Czy trema ma zawsze negatywny wpyw na wykonanie? Ot niekoniecznie,
bowiem zgodnie z prawem Yerkesa-Dodsona nie tylko zbyt wysoki poziom tremy
26
jest niekorzystny dla wykonawcy, ale te i zbyt niski. Najodpowiedniejsze wydaje
si wic pobudzenie optymalne, lecz naley te pamita, e poziom wykonania
16
A. Sinico, L. Winter, Music performance anxiety: use of coping strategies by tertiary flute players.
(w:) G. Luck, O. Brabant (red.), Proceedings of the 3rd International Conference on Music & Emotion
(ICME3), Jyvskyl, Finland, 11th-15th June 2013. University of Jyvskyl, Department of Music,
2013, https://jyx.jyu.fi/dspace/handle/123456789/41582 (pobrano 15.01.2015 r.)
17
D. Kenny, P. Davis, J. Oates, Music performance anxiety and occupational stress amongst opera
chorus artists and their relationship with state and trait anxiety and perfectionism, Journal of Anxiety
Disorders, nr 18/6, 2004, s. 757-777
18
W. Stothert, Music performance anxiety in choral singers, Canadian Music Educator / Musicien
Educateur au Canada, nr 54/1, 2012, s. 21-23
19
20
H. Boucher, C. Ryan, Performance stress and the very young musician, Journal of Research in
Music Education, nr 58/4, 2011, s. 329-345
21
C. Ryan, A study of the differential responses of male and female children to musical performance
anxiety, Dissertation Abstracts International, nr 63/07, 2003, s. 24-87
22
A. Kemp, The personality structure of the musician: identifying a profile of traits for the performer.
Psychology of Music, nr 9, 1981, s. 3-14
23
E. Perdomo-Guevara, Is music performance anxiety just an individual problem? Exploring the impact
of musical environments on performers approaches to performance and emotions.
Psychomusicology: Music, Mind, and Brain, nr 24/1, 2014, s. 66-74
24
G. Rae, K. McCambridge, Correlates of performance anxiety in practical music exams.
Psychology of Music, nr 32/4, 2004, s. 432-439
25
26
G. Wilson, D. Roland, Performance anxiety. (w:) R. Parncutt, G. E. McPherson (red.), The science
and psychology of music performance. Oxford 2002, s. 47-61
282
_______________________________________________________________________________
zada trudnych pogarsza si pod wpywem stresu znacznie atwiej ni zada

atwych.
Istniej rwnie potwierdzone empirycznie korelacje pomidzy poziomem
odczuwalnej tremy oraz perfekcjonizmem, rozumianym jako nadmierna obawa
przed popenianiem bdw, stawianie sobie wysokich wymaga, wtpienie
27
w jako dziaa innych oraz preferowanie zorganizowania i porzdku. Mor wraz
28
ze wsppracownikami przebadali 49 profesjonalnych muzykw. Okazao si, e
osoby stawiajce sobie wysokie oczekiwania (cay czas musz pracowa na
maksimum) oraz odczuwajcych je od strony innych (osoby wok mnie oczekuj,
e bd osiga sukces we wszystkim tym, co robi) bardziej naraone byy na
wyniszczajce skutki tremy, ni ich mniej wymagajcy rwienicy. Naley doda,
29
e powyszy wynik ujawni si take w innych badaniach innych autorw.
Mechanizmy powstawania tremy

30
Jakie s przyczyny tremy scenicznej? Lehrer, Goldman i Strommen za
najbardziej istotne czynniki podaj uoglniony i przewleky stres zwizany
z podwyszonym poziomem adrenaliny, lkiem, zmczeniem, presj spoeczn
oraz niestabilnoci finansow, co czyni zawd profesjonalnego muzyka jednym
31
z najbardziej stresujcych. Wielu nauczycieli deklaruje, e trema jest rezultatem
niewystarczajcego przygotowania do wystpu i jako pomoc sugeruje dusze
i bardziej intensywne wiczenia. Skuteczno takiej strategii budzi jednak
wtpliwoci sprawdza si jedynie w przypadku, gdy ucze przejawia niski bd
32
umiarkowany poziom lku scenicznego. W literaturze napotykamy rwnie
33
stanowisko mwice, e trema jest szczeglnym przejawem lku spoecznego,
ktrego istotnym komponentem w tym wypadku byaby obawa przed byciem
34
ocenianym przez innych (evaluation anxiety), co w konsekwencji moe
35
powodowa strach przed odrzuceniem spoecznym.
Szczeglnie pomocnym w zrozumieniu mechanizmu tremy jest model
36
Barlowa. Proponuje on hierarchiczn, trjczynnikow struktur powstawania
tremy:
27
D. Kenny, A systematic review of treatments for music performance anxiety Anxiety, Stress, and
Coping, nr 18/3, 2005, s. 183-208
28
S. Mor, H. Day, G. Flett, P. Hewitt, Perfectionism, control, and components of performance anxiety in
professional artists, Cognitive Therapy and Research, nr 19, 1995, s. 207-225
29
D. Kenny, Music performance anxiety: origins, phenomenology, assessment and treatment, Context:
Journal of Music Research, nr 31, 2006, s. 51-64
30
P. Lehrer, N. Goldman, E. Strommen, A principal components assessment of performance anxiety
among musicians, Medical Problems of Performing Artists, nr 5, 1990, s. 12-18
31
D. Sternbach, Musicians: a neglected working population in crisis. (w:) S. Sauter, L. Murphy (red.)
Organizational risk factors for job stress. American Psychological Association. Washington 1995
s. 283-302
32
Z. Yondem, Performance anxiety, dysfunctional attitudes and gender in university music students,
Social Behavior and Personality, nr 35/10, 2007, s. 1415-1426
33
M. Szulc, A. Olszak, Wybrane psychologiczne wyznaczniki tremy koncertujcych muzykw
profesjonalistw i amatorw, Estetyka i Krytyka, nr 25/2, 2012, s. 201-230
34
A. Beck, G. Emery, Anxiety disorders and phobias: a cognitive perspective. Basic Books. New York
2005
35
B. Teachman, J. Allen, Development of social anxiety: Social interaction predictors of implicit and
explicit fear of negative evaluation, Abnormal Child Psychology, nr 35, 2007, s. 63-78
36
H. Barlow, Unraveling the mysteries of anxiety and its disorders from the perspective of emotion
theory, American Psychologist, nr 55/11, 2000, s. 1247-1263
283
_______________________________________________________________________________
1. zgeneralizowana biologiczna i dziedziczna podatno na trem

(generalized biological (heritable) vulnerability);
2. zgeneralizowana psychiczna podatno bazujca na wczesnych
dowiadczeniach w rozwoju poczucia kontroli sprawczej nad wanymi
w yciu wydarzeniami (generalized psychological vulnerability based on
early experiences in developing a sense of control over salient events);
3. specyficzna psychologiczna podatno, ktra ksztatuje si na podstawie
konkretnych bodcw rodowiskowych, gwnie w ramach mechanizmw
warunkowania (more specific psychological vulnerability whereby anxiety
comes to be associated with certain environmental stimuli through learning
processes such as respondent or vicarious conditioning).
Barlow uwaa, e predyspozycje temperamentalne oraz wczesne
dowiadczenia jednostki mog by wystarczajce do wytworzenia oglnej
podatnoci na trem i zaburzenia nastroju. Co wicej, specyficzna podatno
zbudowania na bazie mechanizmw uczenia si wydaje si mie decydujcy
37
udzia w takich zaburzeniach, jak fobie spoeczne czy napady paniki. Cytowana
Kenny jest zdania, e osoby o wysokiej neurotycznoci (niskiej odpornoci na
stres, skonne do czstego popadania w stany lkowe), dorastajce
w rodowiskach stawiajcych wysokie wymagania, przy braku odpowiedniego
wsparcia mog ju bardzo wczenie wytworzy fizjologiczne, behawioralne
i poznawcze reakcje typowe dla tremy.
W literaturze napotykamy rwnie nieinterakcyjny model zawierajcy trzy inne
ni w modelu Barlowa komponenty: poznawczy (cognitions), pobudzenia
autonomicznego ukadu nerwowego (autonomic arousal) i jawnych reakcji
38
zachowania (overt behavioral responses). Craske i Craig w badaniu
eksperymentalnym wskazali na odmienne funkcjonowanie dwch grup pianistw:
do pierwszej naleeli muzycy charakteryzujcy si niskim poziomem tremy, do
drugiej za ci, ktrzy dowiadczali silnych, negatywnych przey podczas
39
koncertowania. U wszystkich pianistw, niezalenie od grupy, w trakcie
wykonania bez udziau publicznoci mona byo zaobserwowa wzmoon akcj
serca, co spowodowane byo samym wysokim wymaganiem wykonawczym.
W warunku ekspozycji spoecznej wszystkie parametry osb z grupy o niskim
poziomie tremy scenicznej pozostay na podobnym poziomie. Natomiast w drugiej
grupie doszo do silnych interferencji w obrbie procesw poznawczych, a take
zachowania si na scenie, ktre to objawy towarzyszyy wysokiemu pobudzeniu
fizjologicznemu.
40
Inn perspektyw badawcz zaproponowa Wilson. Bazuje ona na modelu
optymalnego pobudzenia Yerkesa-Dodsona, rda tremy grupujc w trzy
niezalene kategorie:
37
Coping, nr 18/3, 2005, s. 183-208
38
M. Craske, K. Craig, Musical-performance anxiety: The three-systems model and self-efficacy theory.
Behavior Research and Therapy, nr 22, 1984, s. 267-280; R. Lederman, Medical treatment
of performance anxiety: a statement in favor. Medical Problems of Performing Artists, nr 14, 1999,
s. 117-121
39
M. Craske, K. Craig, Musical-performance anxiety: The three-systems model and self-efficacy theory.
Behavior Research and Therapy, nr 22, 1984, s. 267-280
40
G. Wilson, Psychology for performing artists. Whurr. London 2002
284
_______________________________________________________________________________
- lk jako cecha: atrybut osobowoci, wrodzona lub nabyta (wyuczona)

waciwo jednostki okrelajca podatno na stres;
- stres sytuacyjny: presja rodowiska wywierana podczas publicznych
wystpie, przesucha czy konkursw;
- poziom mistrzostwa: poczwszy od wykonywania atwych, dobrze
przygotowanych utworw, poprzez bardziej zoone i nie do koca
przygotowane materiay.
O ile poszczeglne komponenty charakteryzuj si du zmiennoci
i niezalenoci, o tyle poziom lku wykonawcy zaley ju od interakcji
poszczeglnych elementw. Ten model, w przeciwiestwie do wczeniejszych,
uwzgldnia stan przygotowania oraz poziom trudnoci utworw. Osoby o duej
podatnoci na trem grajc przed wymagajc publicznoci, o ile to moliwe,
powinny wybiera dziea mniej wymagajce i dobrze przygotowane.
Techniki terapii lku scenicznego

Spord ogromnej liczby nurtw psychoterapeutycznych w udoku-
mentowanym leczeniu tremy scenicznej dominuj podejcia: behawioralne oraz
41
behawioralno-poznawcze, cho w literaturze mona napotka rwnie kontekst
42
psychodynamiczny, czy te oparty na terapii hipnoz.
Techniki behawioralne maj za zadanie zredukowa niepodane
zachowania, ktre powstaj w obliczu stresogennych bodcw. Skoncentrowane
s analogicznie jak w leczeniu fobii na technikach ekspozycyjnych poczonych
z gbok relaksacj. Ekspozycja ta polega na stopniowanej konfrontacji pacjenta
z wasn wizualizacj sytuacji stresujcej, poczwszy od sytuacji komfortowej (np.
wykonanie utworu dla bliskich z okazji rodzinnego spotkania), poprzez mniej
komfortow (na spotkaniu pojawiaj si obce osoby), a po wydarzenie docelowe
43
(publiczny koncert). Niekiedy w pracy z pacjentami stosowano tylko trening uwagi
i wiczenia oddechowe, zmodyfikowany trening progresywny Jacobsona, czy te
44
techniki relaksacyjne poczone z ekspozycj sown. Jednak pomimo
rnorodnych planw treningowych nie mona obecnie przesdzi o skutecznoci
adnego z nich, jak i caej koncepcji behawioralnej w leczeniu tremy scenicznej.
45
Przyczyn jest zbyt maa ilo bada empirycznych na ten temat.
O ile terapia behawioralna ma za zadanie zmieni zachowanie jednostki,
o tyle terapia poznawcza jej mylenie. Okazuje si bowiem, e myli
katastroficzne, negatywny dialog wewntrzny czy nieracjonalne przekonania mog
w znacznym stopniu przyczynia si do nieadekwatnie wysokiego poczucia lku
ujawniajcego si w trakcie wystpu. Restrukturyzacja poznawcza, czyli proces,
w ktrym negatywne i bezproduktywne mylenie zastpione jest racjonalnym,
46
uytecznym sposobem rozumienia sytuacji problemowych w poczeniu
41
42
43
Ibidem
44
Coping, nr 18/3, 2005, s. 183-208
45
Ibidem, s. 183-208
46
285
_______________________________________________________________________________
47
z technikami relaksacyjnymi terapii behawioralnej mona uzna za skuteczne. Co
wicej, w terapii poznawczej kluczowe moe okaza si nakierowanie
i koncentracja uwagi. W badaniu Kendricka i wsppracownikw w grupie
48
53 pianistw zastosowano 2 strategie eksperymentalne. Pierwsza polegaa na
identyfikacji negatywnych i nieistotnych dla wykonania myli, ktre ujawniay si
podczas gry, zastpujc je optymistycznym, nastawionym na zadanie dialogiem.
Druga strategia, behawioralna, polegaa na wykonywaniu utworw przed
przyjazn, wspierajc publicznoci. Obie strategie przyniosy pozytywny rezultat
w stosunku do grupy kontrolnej, w ktrej nie zastosowano adnych dodatkowych
manipulacji eksperymentalnych, jednak zdaniem autorw, to nakierowanie uwagi
na pozytywny dialog wewntrzny jest kluczowym elementem efektywnego
oddziaywania terapeutycznego. Skuteczno restrukturyzacji poznawczej
49 50
potwierdzaj rwnie inne badania.
Wrd muzykw jedn z najpopularniejszych technik wspierajcych aparat gry
jest Technika Alexandra (TA). Mimo, e jej celem nie jest redukcja dyskomfortu
psychicznego zwizanego z trem, jednak przez wielu postrzegana jest wanie
w ten sposb. Badania wskazuj, e stosuje j a 43% brytyjskich
instrumentalistw orkiestrowych spord wszystkich badanych, ktrzy przyjmowali
51
jakiekolwiek wsparcie fizjoterapeutyczne. TA to bowiem psychofizjologiczny
52
proces nabywania umiejtnoci redukcji napicia miniowego. W trakcie serii
spotka pracuje si nad m.in. naturalnym pooeniem gowy, szyi i krgosupa, co
53
sprzyja poczuciu rwnowagi, siy i koordynacji. Konsekwentnie stosowane
wiczenia zwikszaj wiadomo kinestetyczn ciaa i niewiadomego
hamowania ruchu by wyeliminowa w konsekwencji zbdne i utrudniajce gr
nawyki motoryczne. Ta wiadoma reedukacja kinestetyczna sprzyja rwnie
54
pynnoci i naturalnoci ruchu i ma niebagatelny wpyw na rytm oddechowy. Czy
TA mona uzna za skuteczn w terapii lku? Badanie Valentina
55
i wsppracownikw dowiodo, e tak. Dwudziestu piciu muzykw zostao
47
S. Harris, Brief cognitive-behavioral group counseling for musical performance anxiety, Journal
of The International Society for the Study of Tension in Performance, nr 4, 1987, s. 3-10; D. Roland,
How professional performers manage performance anxiety, Research Studies in Music Education,
nr 2/1, 1994, s. 25-35; G. Wilson, D. Roland, Performance anxiety. (w:) R. Parncutt, G. E. McPherson
(red.), The science and psychology of music performance. Oxford 2002, s. 47-61
48
M. Kendrick, K. Craig, D. Lawson, P. Davidson, Cognitive and behavioral therapy for musical-
performance anxiety, Journal of Consulting & Clinical Psychology, nr 50, 1982, s. 353-362
49
D. Clark, W. Agras, The assessment and treatment of performance anxiety in musicians, American
Journal of Psychiatry, nr 148, 1991, s. 598-605
50
G. Sweeney, J. Horan, Separate and combined effects of cue-controlled relaxation and cognitive
restructuring in the treatment of musical performance anxiety, Journal of Counseling Psychology,
nr 29, 1982, nr 486-497
51
T. Egner, J. Gruzelier, Ecological validity of neurofeedback: modulation of slow wave EEG enhances
musical performance, Neuroreport, nr 14/9, 2003, s. 1221-1224
52
S. Klein, C. Bayard, U. Wolf, The Alexander Technique and musicians: a systematic review
of controlled trials, Complementary and Alternative Medicine, nr 14, s. 414
53
Coping, nr 18/3, 2005, s. 183-208
54
55
E. Valentine, D. Fitzgerald, T. Gorton, J. Hudson, E. Symonds, The effect of lessons in the Alexander
Technique on music performance in high and low stress situations, Psychology of Music, nr 23/2,
1995, s. 129-141
286
_______________________________________________________________________________
przydzielonych do dwch grup: grup kryterialn poddano 15 sesjom treningowym

TA, podczas gdy w grupie kontrolnej nie wprowadzono adnych modyfikacji.
Poziom tremy monitorowany by zarwno na gruncie fizjologicznym, jak
i psychologicznym za pomoc baterii kwestionariuszowych. Wyrwnany poziom
gry obu grup na pocztku badania zmieni si na korzy grupy eksperymentalnej
pod koniec badania. Ot grup kryterialn po zastosowaniu treningu TA
charakteryzowao lepsze wykonanie utworw, bardziej pozytywne nastawienie do
wykonania oraz niszy poziom tremy scenicznej. Co ciekawe, te zmiany nie
koreloway bezporednio z moliw do zaobserwowania zmian postawy i techniki
gry, lecz by moe spowodowane byy bardziej pozytywnym nastawieniem
grajcych. Sama konstrukcja badania niewielka liczba osb badanych oraz
wystpowanie przed znajom publicznoci w klasach budzi due obiekcje natury
metodologicznej. Co wicej, uzyskane w badaniu wyniki nie przekaday si na
56
sytuacj prawdziwego recitalu. Podobne problemy proceduralne mona
zaobserwowa w wielu innych badaniach nad skutecznoci TA, ktre zostay
57
zawarte w przegldzie dokonanym przez Klein, Bayarda i Wolf. Na 12
udokumentowanych bada, tylko w 7 zastosowano procedur losowego przydziau
do grup, z czego tylko w dwch przypadkach bya ona poprawna. W piciu
przypadkach prowadzcym program TA by sam badacz, a w dwch przypadkach
prowadzcy nie mia adnych kwalifikacji w tym zakresie. Biorc jednak pod uwag
te ograniczenia, TA wydaje si w umiarkowanym stopniu wpywa na redukcj
stresu, a jej skuteczno porwnywalna jest z wiczeniami fizycznymi czy jog.
58
W duej czci bada, cho nie we wszystkich, udao si rwnie zaobserwowa
popraw jakoci gry. Kluczowym czynnikiem zdaje si wic dugo uczestnictwa
w programie, co ze wzgldu na charakter bada zwykle ograniczone jest
maksymalnie do kilku miesicy. Co interesujce, nie zaobserwowano poprawy
wydolnoci oddechowej, a poprawa w zakresie postawy podczas gry okazaa si
najtrudniejsza do uchwycenia poprzez mao spjne skale obserwacji ruchu oraz
59
rozbienoci w ocenie sdziw niezalenych. Pomimo tych wtpliwoci TA
wydaje si by obiecujcym narzdziem w terapii tremy, co w poczeniu z innymi
strategiami moe przynosi bardzo wymierne rezultaty. Podobne podejcie
60
propaguj inni badacze, stajc na stanowisku, e wielomodalne oddziaywanie
czce techniki behawioralne, poznawcze, wiczenia fizyczne czy te
61 62
biofeedback s najbardziej skuteczne w terapii lku scenicznego.
56
and psychology of music performance, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 47-61
57
58
T. Egner, J. Gruzelier, Ecological validity of neurofeedback: modulation of slow wave EEG enhances
musical performance, Neuroreport, nr 14/9, 2003, s. 1221-1224
59
60
Coping, nr 18/3, 2005, s. 183-208
61
M. Thurber, E. Bodenhamer-Davis, M. Johnson, K. Chesky, C. Chandler, Effects of heart rate
variability coherence biofeedback training and emotional management techniques to decrease music
performance anxiety, Biofeedback, nr 38/1, 2010, s. 28-40; T. Egner, J. Gruzelier, Ecological validity
of neurofeedback: modulation of slow wave EEG enhances musical performance, Neuroreport,
nr 14/9, 2003, s. 1221-1224
287
_______________________________________________________________________________
Techniki i sposoby radzenia sobie z trem

Istnieje ogromna ilo sposobw radzenia sobie z lkiem scenicznym.
Nie wszystkie jednak powoduj spadek napicia w duszej perspektywie. Dorane
rodki: alkohol, narkotyki czy rodki farmakologiczne, w konsekwencji
doprowadzaj do wyniszczenia organizmu i mog prowadzi do uzalenie. Co
warto podkreli, badania wykazay nie tylko szkodliwo rodkw uspokajajcych
63
z grupy benzodiazepinowych , lecz rwnie wysok nieskuteczno preparatw
64
zawierajcych buspiron. Preferowane przez wielu wykonawcw leki z grupy beta-
adrenolitycznych odznaczaj si wprawdzie wysok skutecznoci w leczeniu
65
objaww somatycznych, lecz s nieskuteczne w agodzeniu uoglnionego lku,
66
czy przejaww fobii spoecznej.
Techniki relaksacyjne to grupa najbardziej popularnych metod na agodzenie
tremy. Rozpowszechnione s nie tylko wrd muzykw, czy u osb wystpujcych
67 68
publicznie , ale te i wyczynowych sportowcw. 71% muzykw badanych
przez Rolanda korzysta z technik relaksacji bezporednio przed wystpem, za
69
najbardziej uyteczne uznajc te, ktre bezporednio dotycz regulacji oddechu.
Odpowiednia proporcja midzy faz wdechow i wydechow ma kluczowe
znaczenie w zajciach jogi, a sam ten program oparty na medytacji i wiczeniach
70
fizycznych przyczynia si nie tylko do redukcji stresu, ale i poprawy nastroju.
Efekty odnotowywane s ju po 2 miesicach regularnych, cotygodniowych zaj.
Co ciekawe, dugofalowe efekty treningu byy moliwe do zaobserwowania nawet
rok po skoczeniu sesji. Aby skuteczno technik relaksacyjnych byy odczuwalne
podczas wystpu, naley je najpierw stosowa w sytuacjach minimalizujcych lk,
71
dopiero pniej za bezporednio przed koncertem.
W badaniach nad skutecznoci strategii radzenia sobie z trem wane
miejsce zajmuj te, ktre koncentruj si na pozytywnym dialogu wewntrznym
oraz postrzeganiem tremy jako zjawiska pozytywnego. Wymienione strategie
czerpi z dorobku psychoterapii poznawczej i staraj si wpyn na postrzeganie
sytuacji subiektywnie jednoznacznie negatywnych. Postrzeganie tremy jako
62
W. Brodsky, J. Sloboda, Clinical trial of a music generated vibrotactile therapeutic environment for
musicians: main effects and outcome differences between therapy subgroups, Journal of Music
Therapy, nr 34, 1997, s. 2-32
63
I. James, I. Savage, Beneficial effect of nadolol on anxiety-induced disturbances of performance
in musicians: a comparison with diazepam and placebo, American Heart Journal, nr 108/4,2, 1984,
s. 1150-1155
64
D. Clark, W. Agras, The assessment and treatment of performance anxiety in musicians, American
Journal of Psychiatry, nr 148, 1991, s. 598-605
65
G. Gates, J. Saegert, M. Wilson, L. Johnson, A. Shepherd, E. Hearne, Effect of beta blockade on
singing performance, Annals of Otolaryngology, Rhinology and Laryngology, nr 94, 1985, s. 570-574
66
P. Lehrer, A review of the approaches to the management of the management of tension and stage
fright in music performance, Journal of Research in Music Education, nr 35, 1987, s. 143-153
67
E. Bourne, The anxiety and phobia workbook. New Harbinger. Oakland 1995
68
S. Hanton, J. Graham, The effects of a multimodal intervention program on performers: II. Training
the butterflies to fly in formation, The Sport Psychologist, nr 13/1, 1999, s. 22-41
69
D. Roland, How professional performers manage performance anxiety, Research Studies in Music
Education, nr 2/1, 1994, s. 25-35
70
S. Khalsa, S. Shorter, S. Cope, G. Wyshak, E. Sklar, Yoga ameliorates performance anxiety and
mood disturbance in young professional musicians, Applied Psychophysiology Biofeedback, nr 34,
2009, s. 279-289
71
Education, nr 2/1, 1994, s. 25-35
288
_______________________________________________________________________________
pozytywnego zjawiska nie jest jednak atwe i wymaga dowiadczenia, ktre np.
72
sportowcy zwykle uzyskuj dopiero na bazie szeregu nieudanych wystpw.
Pozytywny dialog wewntrzny jest natomiast obecny a u 69% badanych
73
muzykw, ktrzy odnosz sukcesy. Istnieje silna pozytywna korelacja pomidzy
takimi stwierdzeniami jak np.:
myl, e zemdlej podczas koncertu;
myl, e nie jestem w stanie dokoczy utworu bez pomyki;
jestem pewien, e pomyl si w taki sposb, e popsuje tym cay wystp;
nie kontroluj caej tej sytuacji wszystko moe si wydarzy;
myl, e zachoruj;
a wysokim poziomem odczuwalnej tremy. Przeciwnie, muzycy (w tym
74
konkretnym badaniu studenci Guildhall School of Music and Dramma)

o niskim odczuwalnym poziomie lku scenicznego zwykle starali si
myle w ten sposb:
wiem, e jestem dobrze na to przygotowany, sprawi, e bd siedzie
prosto i mnie sucha;
koncert zapowiada si ekscytujco;
przygotowaem si waciwie, wic nawet jeli przez moment
75
zdekoncentruj si, to moje palce zagraj ten fragment automatycznie.
Zaobserwowano rwnie niezbyt siln, lecz statystycznie istotn korelacj
u profesjonalnych muzykw, ktra wystpuje pomidzy wysokim poziomem tremy
a takimi stwierdzeniami jak:
koncentruj si na muzyce i ignoruj reszt;
koncentruj si na byciu zrelaksowanym;
nie chodzi wcale o suchaczy, tylko o moich kolegw jeli si pomyl,
jestem pewien, e od razu to zauwa;
czy te:
to tylko kolejny koncert, za rok nikt nie bdzie pamita, czy graem dobrze,
czy le;
suchacze i tak nie zauwa rnicy, bez wzgldu jak to zagram.
76
Jak wspomniano wczeniej, wypracowanie umiejtnoci prowadzenia

wewntrznego dialogu wpywa pozytywnie na obnienie poziomu tremy, co
77
potwierdzaj rwnie najnowsze badania na tym gruncie.
W literaturze przedmiotu napotykamy rwnie na potwierdzenie skutecznoci
78
strategii wizualizacyjnych, ktre z powodzeniem stosuje si w przygotowaniu
72
S. Hanton, J. Graham, The effects of a multimodal intervention program on performers: II. Training
the butterflies to fly in formation, The Sport Psychologist, nr 13/1, 1999, s. 22-41
73
Education, nr 2/1, 1994, s. 25-35
74
strategies in performance anxiety, British Journal of Psychology, nr 78, 1987, s. 241-249
75
Ibidem
76
strategies in performance anxiety, British Journal of Psychology, nr 78, 1987, s. 241-249
77
S. Hoffman, S. Hanrahan, Mental skills for musicians: managing music performance anxiety and
enhancing performance, Sport, Exercise and Performance Psychology, nr 1/1, 2012, s. 17-28
78
289
_______________________________________________________________________________
79 80
mentalnym zawodowych sportowcw czy tancerzy. Jak najdokadniejsze
odwzorowanie w wyobrani sytuacji, w ktrej przyjdzie wykonywa utwr (np.
bardzo wielu muzykw zaskoczonych jest zbyt silnym ich zdaniem owietleniem
sceny) oraz prba spojrzenia na siebie z perspektywy publicznoci moe sprawi,
e podczas waciwego wystpu wykonawca zachowa si w bardziej naturalny
i preferowany przez siebie sposb.
Zakoczenie
Niniejszy artyku o charakterze przegldowym jest wynikiem krytycznej analizy
przestrzeni edukacyjnej szkolnictwa muzycznego. Na wstpie naley zauway, e
o ile zjawisko tremy moe by przedmiotem dziaa terapeutycznych w uczelniach
muzycznych wyszych poziomw, o tyle w charakterystyk, konsekwencje tremy,
a take tajniki strategii radzenia sobie z ni nie s prezentowane debiutantom, czyli
dzieciom, czynic z nich tym samym zaniedban profilaktycznie grup edukacyjn.
Nie jest zatem zaskoczeniem, e wielu z nich zaprzestaje edukacji muzycznej,
gdy nie rozumie skomplikowanych, subiektywnie negatywnie nacechowanych
mechanizmw psychologicznych zwizanych z wystpami publicznymi. Niska
wiadomo mechanizmw zwizanych z trem nie jest jednak jedynym powodem
jej inicjowania. Na polskich uczelniach artystycznych jest marginalizowana
praktyka koncertw klasowych przed kolegami i koleankami, ktra to aktywno
jest absolutnym standardem za granicami naszego kraju. Pozytywnym wymiarem
takich koncertw jest optymalne dla walki z lkiem przekroczenie granic komfortu
w kontrolowanych i znajomych warunkach. Ponadto towarzyszca takim sytuacjom
otwarta rozmowa o bdach, ale take sukcesach, moe si przyczynia do
redukcji stresu. Tym samym, poprzez uwiadomienie sobie treci, ktre byy
wczeniej by moe niewiadome, poziom wykonania przestaje by tematem tabu.
Wane jest take to, e muzycy zamykajc si w repertuarze klasycznym, nie graj
szeroko pojtej muzyki rozrywkowej. Nie s tym samym wiadomi, o ile szeroko
pojta trema jest mniejsza w przypadku grania dla ludzi. Tym sposobem nabyte
schematy zachowa (np. postawa, kontakt z publicznoci, pobudzenie
emocjonalne) mog zosta poddane transferowi w przestrze muzyki klasycznej.
Psychologicznie zagraajcy jest rwnie mit ludzi w 100% odpornych na trem,
co buduje mylne przewiadczenie o sobie, jako uczniu, studencie
nieprzystosowanym do pracy scenicznej. Kolejnym dystraktorem kariery
artystycznej moe by bdna wiedza na temat samych technik terapeutycznych.
Dla przykadu, Technika Alexandra potocznie interpretowana jest jako technika
relaksacyjna, a nie (jak prbowano przedstawi w prezentowanym artykule),
strategia, ktrej waciwym celem jest redukcja napicia miniowego,
co ostatecznie pozwala gra w bardziej naturalny sposb. Nie wie si jednak
ona bezporednio z redukcj stresu. W obiegowej opinii jest to jednak najbardziej
skuteczna technika relaksacyjna.
W tym miejscu warto zwrci uwag na rnice indywidualne w grupie
muzykw. Powszechny wydaje si brak wiedzy zwizany z faktem, e nie kada
technika moe by dla ucznia odpowiednia. Niska wiadomo poruszanego
79
T. Orlick, In pursuit of excellence: How to win in sport and life through mental training. Leisure.
Champaign, IL 1990
80
J. Taylor, C. Taylor, Psychology of dance. Human Kinetic. Champaign, IL 1995
290
_______________________________________________________________________________
problemu niesie ze sob powane konsekwencje dla codziennej praktyki uczniw

i studentw. Z drugiej strony cytowane w artykule badania nie bior pod uwag
indywidualnych preferencji zwizanych z technikami terapii lku scenicznego
badacze wprowadzaj wybran przez siebie strategi, dobieraj w nie zawsze
czytelny sposb grup kontroln i na tej podstawie dowodz skutecznoci techniki.
Bada w prezentowanym obszarze jest niewiele, prowadzone s na maych
grupach osb badanych. Trema parametryzowana jest w znaczcej iloci
przypadkw poprzez metody kwestionariuszowe, a byoby wskazane wykorzysta
do analizy prezentowanego problemu dostpn technologi np. coraz bardziej
popularne opaski do biofeedbacku lub monitorowanie fizjologiczne. Postulowane
jest zatem, aby w przyszoci zaj si profilowaniem pewnych interwencji
psychologicznych tak, aby osoby, ktre s spite (miniowo) poddawane byy
treningom relaksacyjnym, a studenci, ktrzy nie wierz w siebie mogli uzyska
pomoc psychologiczn. Na razie wszyscy traktowani s w kontekcie poradnictwa
muzycznego jako grupa o charakterze homogenicznym. W przeciwiestwie do
sportowcw, muzycy s cay czas pozostawieni sami sobie.
Streszczenie
Celem niniejszego tekstu jest dokonanie przegldu pimiennictwa na temat
psychologicznych mechanizmw tremy. Zjawisko tremy ze wzgldu na swoje
konsekwencje staje si coraz bardziej popularne w literaturze psychologicznej.
Artyku nie stanowi kompendium wiedzy na temat tremy, natomiast zwraca uwag
na jej wieloaspektowo i rnorodno praktycznych konsekwencji. W pierwszej
czci artykuu przedstawiono wybrane koncepcje teoretyczne zjawiska tremy, jej
korelaty, a take mechanizmy powstawania. W czci drugiej podjto analiz
problemu skutecznoci poszczeglnych strategii radzenia sobie z lkiem
towarzyszcym wystpom przed publicznoci. W artykule omwione s take
negatywne konsekwencje psychologiczne tremy dla wykonywania zawodu
muzyka.
Summary
The aim of the current study is to present a review of literature
on psychological mechanisms of performance anxiety. Due to its consequences,
stage fright is attracting increasing attention in psychological writings. The article
is not a complete compendium of knowledge about performance anxiety, however,
it emphasises its complexity and the variety of practical implications of the problem.
The first part of the paper discusses selected theoretical concepts of performance
anxiety, its correlates and underlying mechanisms. The second part analyses
the effectiveness of different strategies of coping with stage fright. The paper also
examines detrimental psychological effects of performance anxiety for pursuing
a professional career of a musician.
Bibliografia
1. Barlow H., Unraveling the mysteries of anxiety and its disorders from the
perspective of emotion theory, American Psychologist, nr 55/11, 2000
2. Beck A., Emery G., Anxiety disorders and phobias: a cognitive perspective.
Basic Books. New York 2005
291
_______________________________________________________________________________
3. Boucher H., Ryan C., Performance stress and the very young musician,
Journal of Research in Music Education, nr 58/4, 2011
4. Bourne E., The anxiety and phobia workbook. New Harbinger. Oakland
1995
5. Brodsky W., Sloboda J., Clinical trial of a music generated vibrotactile
therapeutic environment for musicians: main effects and outcome
differences between therapy subgroups, Journal of Music Therapy, nr 34,
1997
6. Clark D., Agras W., The assessment and treatment of performance anxiety
in musicians, American Journal of Psychiatry, nr 148, 1991
7. Craske M., Craig K., Musical-performance anxiety: The three-systems
model and self-efficacy theory, Behavior Research and Therapy, nr 22,
1984
8. Davis P., Merritt L., Richards A., Performance anxiety: loss of spoken
edge, Journal of Voice, nr 15/2, 2001
9. Davis R., Performance anxiety, The American Music Teacher, nr 44/1,
1994
10. Egner T., Gruzelier J., Ecological validity of neurofeedback: modulation of
slow wave EEG enhances musical performance, Neuroreport, nr 14/9,
2003
11. Fehm L., Schmidt K., Performance anxiety in gifted adolescent musicians,
Journal of Anxiety Disorders, nr 20/1, 2006
12. Gates G., Saegert J., Wilson M., Johnson L., Shepherd A., Hearne
E., Effect of beta blockade on singing performance, Annals of
Otolaryngology, Rhinology and Laryngology, nr 94, 1985
13. Hanton S., Graham J., The effects of a multimodal intervention program on
performers: II. Training the butterflies to fly in formation, The Sport
Psychologist, nr 13/1, 1999
14. Harris S., Brief cognitive-behavioral group counseling for musical
performance anxiety, Journal of The International Society for the Study of
Tension in Performance, nr 4, 1987
15. Hoffman S., Hanrahan S., Mental skills for musicians: managing music
performance anxiety and enhancing performance, Sport, Exercise and
Performance Psychology, nr 1/1, 2012
16. James I., Savage I., Beneficial effect of nadolol on anxiety-induced
disturbances of performance in musicians: a comparison with diazepam
and placebo, American Heart Journal, nr 108/4,2, 1984
17. Kemp A., The personality structure of the musician: identifying a profile of
traits for the performer, Psychology of Music, nr 9, 1981
18. Kendrick M., Craig K., Lawson D., Davidson P., Cognitive and behavioral
therapy for musical-performance anxiety, Journal of Consulting & Clinical
Psychology, nr 50, 1982
19. Kenny D., A systematic review of treatments for music performance
anxiety, Anxiety, Stress, and Coping, nr 18/3, 2005
20. Kenny D., Music performance anxiety: Origins, Phenomenology,
Assessment and Treatment, Context: Journal of Music Research, nr 31,
2006
292
_______________________________________________________________________________
21. Kenny D., Davis P., Oates J., Music performance anxiety and occupational
stress amongst opera chorus artists and their relationship with state and
trait anxiety and perfectionism, Journal of Anxiety Disorders,nr 18/6, 2004
22. Khalsa S., Shorter S., Cope S., Wyshak G., Sklar E., Yoga ameliorates
performance anxiety and mood disturbance in young professional
musicians, Applied Psychophysiology Biofeedback, nr 34, 2009
23. Klein S., Bayard C., Wolf U., The Alexander Technique and musicians:
a systematic review of controlled trials, Complementary and Alternative
Medicine, nr 14
24. Kokotsaki D., Davidson J., Investigating musical performance anxiety
among music college singing students: a quantitative analysis, Music
Education Research, nr 5/1, 2003
25. Lederman R., Medical treatment of performance anxiety: a statement in
favor, Medical Problems of Performing Artists, nr 14, 1999
26. Lee S., Musicians performance anxiety and coping strategies, The
American Music Teacher, nr 52/1, 2002
27. Lehrer P., A review of the approaches to the management of the
management of tension and stage fright in music performance, Journal
of Research in Music Education, nr 35, 1987
28. Lehrer P., Goldman N., Strommen E., A principal components assessment
of performance anxiety among musicians, Medical Problems of
Performing Artists, nr 5, 1990
29. Mor S., Day H., Flett G., Hewitt P., Perfectionism, control, and components
of performance anxiety in professional artists, Cognitive Therapy and
Research, nr 19, 1995
30. Nagel J., Treatment of music performance anxiety via psychological
approaches, Medical Problems of Performing Artists, nr 25, 2010
31. Orlick T., In pursuit of excellence: How to win in sport and life through
mental training. Leisure. Champaign 1990
32. Osborne M., Franklin J., Cognitive processes in music performance
anxiety, Australian Journal of Psychology, nr 54/2, 2002
33. Perdomo-Guevara E., Is music performance anxiety just an individual
problem? Exploring the impact of musical environments on performers
approaches to performance and emotions, Psychomusicology: Music,
Mind, and Brain, nr 24/1, 2014
34. Rae G., McCambridge K., Correlates of performance anxiety in practical
music exams, Psychology of Music, nr 32/4, 2004
35. Rodebaugh T., Chambless D., Cognitive therapy for performance anxiety,
Journal of Clinical Psychology, nr 60/8, 2004
36. Roland D., How professional performers manage performance anxiety,
Research Studies in Music Education, nr 2/1, 1994
37. Roland D., The development and evaluation of a modified cognitive-
behavioral treatment for musical performance anxiety, Doctor of
Philosophy thesis, Department of Psychology, University of Wollongong,
1992, http://ro.uow.edu.au/theses/1687 (pobrano 3.12.2014 r.)
38. Ryan C., A study of the differential responses of male and female children
to musical performance anxiety, Dissertation Abstracts International,
nr 63/07, 2003
293
_______________________________________________________________________________
39. Sinico A., Winter L., Music performance anxiety: use of coping strategies
by tertiary flute players. (w:) G. Luck, O. Brabant (red.), Proceedings of the
3rd International Conference on Music & Emotion (ICME3), Jyvskyl,
Finland, 11th-15th June 2013. University of Jyvskyl, Department
of Music, 2013, https://jyx.jyu.fi/dspace/handle/123456789/41582 (pobrano
15.01.2015 r.)
40. Spahn C., Echternach M., Zander M., Voltmer E., Richter B., Music
performance anxiety in opera singers, Logopedics Phoniatrics Vocology,
nr 35, 2010
41. Steptoe A., Fidler H., Stage fright in orchestral musicians: A study of
cognitive and behavioral strategies in performance anxiety, British Journal
of Psychology, nr 78/2, 1987
42. Sternbach D., Musicians: a neglected working population in crisis. (w:)
S. Sauter, L. Murphy (red.) Organizational risk factors for job stress.
American Psychological Association. Washington, DC 1995
43. Stothert W., Music performance anxiety in choral singers. (w:) Canadian
Music Educator / Musicien Educateur au Canada, nr 54/1, 2012, s. 21-23
44. Sweeney G., Horan J., Separate and combined effects of cue-controlled
relaxation and cognitive restructuring in the treatment of musical
performance anxiety Journal of Counseling Psychology, nr 29, 1982,
nr 486-497
45. Szulc M., Olszak A., Wybrane psychologiczne wyznaczniki tremy
koncertujcych muzykw profesjonalistw i amatorw, Estetyka i Krytyka,
nr 25/2, 2012
46. Taylor J., Taylor C., Psychology of dance, Human Kinetic, Champaign, IL
1995
47. Teachman B., Allen J., Development of social anxiety: Social interaction
predictors of implicit and explicit fear of negative evaluation.
Abnormal Child Psychology, nr 35, 2007
48. Thurber M., Bodenhamer-Davis E., Johnson M., Chesky K., Chandler
C., Effects of heart rate variability coherence biofeedback training and
emotional management techniques to decrease music performance
anxiety, Biofeedback, nr 38/1, 2010
49. Tobacky J., Downs A,, Personal construct threat and irrational beliefs as
cognitive predictors of increases in musical performance anxiety.
Journal of Personality and Social Psychology, nr 51/4, 1986
50. Valentine E., Fitzgerald D., Gorton T., Hudson J., Symonds E., The effect
of lessons in the Alexander Technique on music performance in high and
low stress situations, Psychology of Music, nr 23/2, 1995
51. Wilson G., Roland D., Performance anxiety. (w:) R. Parncutt, G.E.
McPherson (red.), The science and psychology of music performance,
Oxford University Press, Oxford 2002
52. Wilson G., Psychology for performing artists. Whurr. London 2002
53. Yondem Z., Performance anxiety, dysfunctional attitudes and gender in
university music students, Social Behavior and Personality, nr 35/10,
2007
294
_______________________________________________________________________________
295
_______________________________________________________________________________
Izabella KUST
MOTYWACJA STUDENTW DO WYBORU KIERUNKU STUDIW
Wstp
Zmiany legislacyjne, jakie nastpiy w 1995 r. umoliwiy tworzenie uczelni
niepublicznych, ktre w miar powstawania sukcesywnie stanowiy wane
uzupenienie systemu publicznego szkolnictwa wyszego w Polsce. Sytuacja ta
umoliwiaa nadal umoliwia modziey dokonywanie wyboru kierunku studiw
zgodnie z ich zainteresowaniami.
Wydarzenia ostatnich lat skaniaj do gbokiej refleksji nad procesem
wspczesnego ksztacenia. wiatowy kryzys 2008 r. spowodowa powane
zmiany w dotychczasowym adzie:
a) w sferze spoecznej totalny upadek autorytetu,
b) w sferze polityczno-gospodarczej poszukiwania przez pastwa nowych
ukadw polityczno-gospodarczych, gwarantujcych potencjalne wiksze
1
bezpieczestwo ekonomiczne.
Nie ma jednej drogi prowadzcej skutecznie do zatrudnienia i modzi ludzie
zdaj sobie spraw, e scenariusze mog stale ulega zmianie. To, co jest
potrzebne wikszoci z nich, to informacja pomagajca dokonywa trafnych
wyborw edukacyjnych i zawodowych oraz szerokie moliwoci zdobywania
2
dowiadcze zawodowych jeszcze w trakcie nauki.
Mimo trudnej sytuacji na rynku pracy, wysokiej stopy bezrobocia
wyksztacenie wysze nadal stanowi istotn warto. Jednake pracodawcy
oczekuj od pracownika, oprcz zdobywanej w uczelniach wiedzy, take
dowiadczenia praktycznego, ktre nie zawsze w sposb wystarczajcy studenci
mog uzyska w trakcie odbywanych praktyk. Nabyte dowiadczenie zwiksza
szanse umiejtnoci radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Zatem warto jest
pozna opini w sprawie uwarunkowa podejmowania przez studentw, zarwno
studiw, jak i kierunkw studiw, stopie satysfakcji ze studiw, stopie
przygotowania do wykonywania zawodu.
Funkcjonowanie w realnych warunkach rynkowych daje studentom
moliwo rozumienia rnicy pomidzy teori a praktyk. Pozwala na wiczenie
nowych umiejtnoci, a przede wszystkim poszukiwanie wasnego miejsca na
rynku pracy. Im bogatsze dowiadczenia jeszcze w trakcie nauki, tym mniejsza
frustracja po jej zakoczeniu, ze wzgldu na umiejtno radzenia sobie w rnych
3
sytuacjach.
1
J. Michalak-Dawidziuk, Jako ksztacenia w szkolnictwie wyszym a globalne bariery, Wysze
Szkolnictwo na Ukrainie w kontekcie integracji do Europejskiego Obszaru Edukacyjnego,
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego Ukrainy, Wschodnioeuropejski Instytut Psychologii
DWNZ Perejeslaw, Chmielnicki Uniwersytet im. Grygoryja Skoworody, Gnozy. Kijw 2013, s. 218-
219
2
E. Giermakowska, Modzie w poszukiwaniu zatrudnienia (w:) Studia BAS Biuro Analiz Sejmowych
Kancelarii Sejmu, Rynek Pracy. Warszawa 2007, s. 113
3
M. Kruk, Wstp, (w:) Studia i co dalej Sytuacja studentw na rynku pracy. (red.) M. Kruk. Biaystok
2007, s. 7
296
_______________________________________________________________________________
Wybory, motywacja i stopie satysfakcji studentw/dyplomantw

z wybranego kierunku studiw
Na przeomie czerwca i lipca 2014 r. w niepublicznej uczelni byy
przeprowadzone badania, ktrych celem byo poznanie opinii dyplomantw
o motywacji i satysfakcji z dokonanego wyboru kierunkw studiw i przygotowania
do wykonywania zawodu.
W badaniach uczestniczyo 417 studentw I i II stopnia kierunku
Administracja, Pedagogika, Prawo i Zarzdzanie. rednia wieku studentw
wynosia 29 lat.
Liczebno prby w podziale na kierunki ksztacenia.
Wykres nr 1: Oglna liczebno prby w podziale na kierunki ksztacenia
214
250
200 148
150
100 42
50 13
0
Administracja Prawo Pedagogika Zarzdzanie
Wrd badanych zdecydowan wikszo 51,3% (214 z 417) stanowili

studenci kierunku Administracja, nastpnie Zarzdzania 35,5% (148 z 417),
Pedagogiki 10,07% (42 z 417) i Prawa 3,11% (13 z 417).
Kobiety stanowiy grup przewaajc wrd badanych respondentw.
Wykres nr 2: Pe badanych studentw
Badani wg pci
400 305, 73,15%
300
200 112, 26,85%
100
0
Kobiety Mczyni

297
_______________________________________________________________________________
Zdecydowana wikszo (73,15%) respondentw to kobiety. Mczyni

stanowi zdecydowanie mniejsz grup (26,85%).
Struktur studentw w podziale na pe na poszczeglnych kierunkach
studiw ilustruje poniszy wykres.
Na poszczeglnych kierunkach ksztacenia studiujce kobiety dominoway.
Jedynym kierunkiem, na ktrym bya porwnywalno kobiet i mczyzn byo
Prawo.
Wykres nr 3: Kierunki w podziale na pe
Kierunki ksztacenia wg pci
200 171
150
95
100
43 53
33
50 6 7 9
0
Kobiety Mczyni
Wszystkie kierunki zdominowane byy przez kobiety. Jedynym wyjtkiem by

kierunek Prawa, na ktrym mona mwi o porwnywalnoci stanu 46,24%
kobiet(6 z 13) i 53,84% (7 z 13) mczyzn.
Na kierunku Administracja kobiet byo 79,9% (171 z 214) kobiet, na
Zarzdzaniu 64,19% (95 z 148), za na Pedagogice 78,57% (33 z 42).
Mczyni na poszczeglnych kierunkach: Zarzdzanie 35,81% (53 z 148),
Administracja 20,1% (43 z 214), Pedagogika 21,43% (9 z 42), Prawo 53,84%
(7 z 13).
rednia wieku studentw w podziale na kierunki ksztacenia jest niska. Zatem
s to modzi ludzie zmotywowani do ksztacenia si.
298
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 4: rednia wieku studentw w podziale na kierunki

redni wiek badanych
31
31
30 29
29 28 28
28
27
26
rednia wieku studentw z kierunku wynosi odpowiednio dla Administracji

31 lat, Prawa i Pedagogiki 28 lat, Zarzdzania 29 lat. Potwierdza to, i s to modzi
ludzie, ktrzy zmotywowani s do zdobywania wyszego wyksztacenia.
Wykres nr 5: Poziom studiw badanych
Badani wg poziomu studiw
304
400
300
113
200
100
0
Studia licencjackie studia magisterskie
Spord badanych 27,1% (113 z 417) stanowili studenci studiw I stopnia

(licencjat niestacjonarne) i 72,9% (304 z 417) studenci studiw II stopnia (studia
magisterskie niestacjonarne).
Udzia studentw w badaniu w podziale na kierunki ksztacenia i poziom
studiw ilustruje poniszy wykres.
299
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 6: Studenci w podziale na kierunki ksztacenia i poziom studiw

Badani na kierunkach wg poziomu studiw
200 152
97
100 62 42 51
13 0
0
0
Studia licencjackie Studia magisterskie
Struktura badanej grupy w podziale na studia II stopnia (magisterskie) na

poszczeglnych kierunkach prezentuje si nastpujco: Administracja 50% (152
z 304), Prawo 4,3% (13 z 304), Pedagogika 13,81%(42 z 304) i Zarzdzanie
31,9% (97 z 304).
Na studiach I stopnia (licencjackich) udzia studentw z poszczeglnych
kierunkw ksztatowa si nastpujco: Administracja 54,86% (62 z 113),
Zarzdzanie 45,13% (51 z 113), Prawo to kierunek o ksztaceniu 5-letnim
jednolitym zatem nie wystpuje ksztacenie dwustopniowe.
Ponisze wykresy dotycz uzasadnienia wyboru studiw przez studentw
w odniesieniu do ogu badanych i poszczeglnych kierunkw studiw. Studenci
mieli moliwo dokonania odpowiedzi wielokrotnego wyboru.
Wykres nr 7: Przyczyny podjcia studiw przez studentw (ogem)
Badani studenci
90,0%
78,4%
80,0%
70,0%
60,0%
50,0% 45,8%
40,0%
30,0%
16,3%
20,0%
6,0% 6,2%
10,0%
0,0%
wasne aspiracje wymagania pragmatyczne presja rodowiska presja rodowiska
instytucji mylenie o w zawodowego w rodzinnego w
zatrudniajcej asnej przyszoci ktrym pracuj ktrym pracuj

300
_______________________________________________________________________________
Najczstszym powodem podjcia decyzji o studiowaniu byy wasne aspiracje

(78,4%), pragmatyczne mylenie o wasnej przyszoci (45,8%), wymagania
instytucji, w ktrej student jest zatrudniony (16,3%), jak rwnie presja rodowiska
zawodowego, w ktrym osoba studiuje oraz presja rodowiska rodzinnego,
w ktrym student funkcjonuje (po 6,2%).
Uzasadnienie podjcia studiw przez absolwentw kierunku Administracja,
Prawo, Pedagogika, Zarzdzanie ilustruj ponisze wykresy i opisy.
Wykres nr 8: Przyczyny podjcia studiw przez studentw na kierunku Administracja
Badani studenci administracji
presja rodowiska rodzinnego w ktrym pracuj 6,5%
presja rodowiska zawodowego w ktrym pracuj 7,0%
pragmatyczne mylenie o wasnej przyszoci 42,5%
wymagania instytucji w ktrej jestem zatrudniony 20,1%
wasne aspiracje 76,6%
0,0% 10,0%20,0%30,0%40,0%50,0%60,0%70,0%80,0%90,0%
Studenci kierunku Administracja najczciej podejmowali studia z powodu

wasnych aspiracji (76,6%), z powodu pragmatycznego mylenia o wasnej
przyszoci (42,5%), z powodu wymaga instytucji, w ktrej student by zatrudniony
(20,1%). Ponadto w wyniku presji rodowiska (7%), w ktrym pracowa oraz presji
rodowiska rodzinnego, w ktrym student funkcjonowa (6,5%).
Wykres nr 9: Przyczyny podjcia studiw przez studentw na kierunku Prawo
Badani studenci Prawa

84,6%
90,0%
80,0%
70,0% 53,8%
60,0%
50,0%
40,0%
30,0% 15,4% 15,4%
20,0%
10,0% 0,0%
0,0%
wasne aspiracje wymagania instytucji pragmatyczne presja rodowiska presja rodowiska
w ktrej jestem mylenie o wasnej zawodowego w rodzinnego w ktrym
zatrudniony przyszoci ktrym pracuj funkcjonuj

301
_______________________________________________________________________________
Dla kierunku Prawo dominujcym powodem podjcia studiw przez studentw

okazay si wasne aspiracje (84,6%), pragmatyczne mylenie o wasnej
przyszoci (53,8%). Wymagania instytucji, w ktrej student jest zatrudniony
i presja rodowiska zawodowego (15,4%). Nikt ze studentw nie potwierdzi presji
rodziny.
Wykres nr 10: Przyczyny podjcia studiw przez studentw na kierunku Pedagogika
Badani studenci Pedagogiki
presja rodowiska rodzinnego w

4,8%
ktrym funkcjonuj
presja rodowiska w ktrym pracuj 2,4%
pragmatyczne mylenie o wasnej

38,1%
przyszoci
wymaganie instytucji w ktrej jestem
9,5%
zatrudniony
wasne aspiracje 61,9%
0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0%
W wikszoci (61,9%) studentw Pedagogiki podjli studia z wasnych

aspiracji, podobnie jak ich koledzy z innych kierunkw w duym stopniu (38,1%)
z pragmatycznego mylenia o wasnej przyszoci. Niewiele osb (9,5%)
potwierdzio, i powodem podjcia studiw byy wymagania instytucji, w ktrej
pracuje, presja rodowiska rodzinnego (4,8%) i zawodowego (2,4%).
Wykres nr 11: Przyczyny podjcia studiw przez studentw kierunku Zarzdzanie
Badani studenci Zarzdzania

100,0% 85,1%
80,0%
52,0%
60,0%
40,0%
12,8% 4,7% 6,7%
20,0%
0,0%
wasne aspiracje wymagania pragmatyczne presja rodowiska presja rodowiska
instytucji w ktrej mylenie o zawodowego w rodzinnego w
jestem wasnej ktrym pracuj ktrym
zatrudniony przyszoci funkcjonuj

302
_______________________________________________________________________________
Przyczynami podjcia studiw przez studentw kierunku Zarzdzanie byy

wasne aspiracje (85,1%), pragmatyczne mylenie o wasnej przyszoci (52,0%),
wymagania instytucji, w ktrej student jest zatrudniony (12,8%). Ponadto w wyniku
presji rodowiska rodzinnego, w ktrym student funkcjonowa (6,7%), oraz presji
rodowiska, w ktrym student pracuje (4,7%).
Dyplomanci uzasadnili przyczyny wyboru kierunku studiw. W tym
przypadku studenci rwnie dokonywali wielokrotnych wyborw.
Wykres nr 12: Przyczyny wyboru kierunku studiw (og badanych)
Badani studenci
45%
37% 35%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
wasne praca ktr ju plany na przyszo
zainteresowania wykonuj
Badani studenci najczciej (45%) podejmowali studia z wasnej inicjatywy,

wskazuj rwnie na zgodno wyboru kierunku studiw z prac, ktr ju
wykonuj (37%) oraz z planami na przyszo (35%).
Wykres nr 13: Przyczyny wyboru kierunku studiw przez studentw kierunku
Administracja

41,1%
42,0% 37,4%
40,0% 35,0%
38,0%
36,0%
34,0%
32,0%
30,0%
wasne zainteresowania praca ktr ju plany na przyszo
wykonuj
Wybory studentw kierunku Administracja byy proporcjonalne: (41,1%)

wskazao, i jest to kierunek zgodny z wykonywan prac, (37,4%) czy z tym
kierunkiem plany na przyszo i s to ich wasne zainteresowania (35,0%).
303
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 14: Przyczyny podjcia studiw przez studentw na kierunku Prawo

76,9%
80,0%
60,0% 38,5% 30,8%
40,0%
20,0%
0,0%
wasne praca, ktr ju plany na przyszo
rdo: Oopracowanie wasne
Wikszo (76,9%) studentw Prawa wybierajc ten kierunek studiw

kierowao si wasnymi zainteresowaniami, (30,8%), cz z nich czy
z kierunkiem plany na przyszo, natomiast (38,5%) studentw stwierdzio, e jest
to praca, ktr ju wykonuj.
Wykres nr 15: Przyczyny wyboru kierunku studiw Pedagogika
Badani studenci pedagogiki
57,1%
60,0%
42,9%
50,0%
40,0%
30,0%
20,0%
0,0%
10,0%
0,0%
Wrd studentw Pedagogiki wikszo (57,1%) kierowao si wasnymi

zainteresowaniami oraz (42,9%) wykonuje ju zawd.
304
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 16: Przyczyny wyboru kierunku studiw Zarzdzanie
53,4%
60,0% 40,6%
50,0%
30,4%
40,0%
30,0%
20,0%
10,0%
0,0%
Studenci Zarzdzania w wikszoci (53,4%) wybierajc ten kierunek studiw

kierowali si wasnymi zainteresowaniami, w (40,6%) planami na przyszo oraz
(30,4%) wykonywan prac.
Bardzo istotna, w szczeglnoci dla uczelni niepublicznej, jest opinia
o poziomie satysfakcji ze studiw.
Wykres nr 17: Stopie satysfakcji ze studiw (og badanych)
60
51%
50
40
30%
30
17%
20
10 2%
0%
0
bardzo wysoki redni niski bardzo niski
wysoki
Og badanych studentw ocenia stopie satysfakcji ze studiw w stopniu

wysokim i bardzo wysokim (68%), w stopniu rednim (30%), w niskim (2%).
Stopnia satysfakcji na bardzo niskim poziomie nikt nie oceni.
305
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 18: Stopie satysfakcji studentw ze studiw na kierunku Administracja
0%
bardzo niski
1%
niski
redni 33%
wysoki 52%
bardzo wysoki 14%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
W wikszoci (66%) studenci kierunku Administracja okrelili swj stopie

satysfakcji na poziomie wysokim i bardzo wysokim. W stopniu rednim (33%),
w stopniu niskim (1%) natomiast stopnia bardzo niskiego nikt wskaza.
Wykres nr 19: Stopie satysfakcji studentw ze studiw na kierunku Prawo

46%
50%
40%
23%
30%
15%
20% 8% 8%
10%
0%
bardzo wysoki redni niski bardzo
wysoki niski
W wikszoci (61%) studenci okrelili swj stopie satysfakcji ze studiw na

kierunku Prawo jako wysoki i bardzo wysoki, w stopniu rednim (23%), w stopniu
niskim i bardzo niskim (16%).
306
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 20: Stopie satysfakcji studentw ze studiw na kierunku Pedagogika

50% 43%
33% 24%
40%
30%
20%
10% 0% 0%
0%
wysoki
Studenci Pedagogiki bardzo wysoko i wysoko (76%) oceniaj stopie

satysfakcji ze studiw, w stopniu rednim (24%). aden ze studentw nie wskaza
stopnia niskiego lub bardzo niskiego.
Wykres nr 21: Stopie satysfakcji studentw ze studiw na kierunku Zarzdzanie

60% 57%
50%
40%
28%
30%
20% 12%
10% 2% 1%
0%
bardzo wysoki wysoki redni niski bardzo niski
Na Zarzdzaniu studenci w wikszoci (69%) w stopniu wysokim i bardzo

wysokim ocenili swj stopie satysfakcji ze studiw, w stopniu rednim (28%),
w stopniu niskim i bardzo niskim (3%) studentw.
Zatem jak dyplomanci oceniaj przygotowanie do wykonywania zawodu
na poszczeglnych kierunkach ilustruj ponisze wykresy.
307
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 22: Ocena przygotowania do wykonywania zawodu przez studentw
Og badanych studentw
15%
85%
TAK
NIE
Zdecydowana wikszo (85%) ogu badanych studentw stwierdza, e s

przygotowani do wykonywania zawodu. Naley jednak stwierdzi, e wrd ogu
badanych studentw 15% nie potwierdza przygotowania do wykonywania zawodu.
Wykres nr 23: Przygotowanie do wykonywania zawodu w ocenie studentw kierunku

Prawo
50% 50%
TAK NIE
Studenci z kierunku Prawa w (50%) ocenili swoje przygotowanie do

wykonywania zawodu.
Pedagogika

10%
TAK NIE
90%
308
_______________________________________________________________________________
Studenci kierunku Pedagogiki w zdecydowanej wikszoci (90%) stwierdzili,

e s przygotowani do wykonywania zawodu. Nieliczna grupa (10%)
respondentw zaprzecza.
Administracja
Badani studenci Administracji
16%
TAK NIE
84%
Na kierunku Administracja zdecydowana wikszo (84%) osb potwierdza

przygotowanie do zawodu, ale (16%) zaprzecza.
Zarzdzanie
100%
89%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20% 11%
10%
0%
TAK NIE

309
_______________________________________________________________________________
Podobnie na kierunku Zarzdzanie zdecydowana wikszo (89%) osb

potwierdza przygotowanie do zawodu ale (11%) zaprzecza.
Absolwenci kierunkw Pedagogiki, Administracji i Zarzdzania
w zdecydowanej wikszoci potwierdzili przygotowanie do wykonywania zawodu
natomiast znacznie mniej (50%) ocenili przygotowanie dyplomanci kierunku
Prawa.
Odpowiedzi na pytanie dotyczce oceny stopnia przygotowania do
wykonywania zawodu udzieli dyplomanci, ktrzy pozytywnie ocenili swoje
przygotowanie.
Wykres nr 27: Stopie przygotowania do wykonywania zawodu w ocenie ogu
badanych studentw
Og badanych studentw
58%
60%
50% 28%
40%
30%
20% 13%
10% 1% 0%
0%
Bardzo wysoki redni niski bardzo
wysoki niski
W wikszoci (71%) og badanych studentw potwierdza przygotowanie

do wykonywania zawodu w stopniu wysokim i bardzo wysokim, w stopniu rednim
28% i 1% w stopniu niskim. aden z badanych dyplomantw nie oceni swego
przygotowania do zawodu jako bardzo niskiego.
badanych studentw kierunku Administracja
Badani studenci Administracji
70%
58%
60%
50%
40% 31%
30%
20%
9%
10% 2% 0%
0%

310
_______________________________________________________________________________
Na kierunku Administracja stopie przygotowania do wykonywania zawodu

jest w wikszoci opinii studentw wysoki i bardzo wysoki (67%), w rednim
stopniu ocenia (31%) studentw,natomiast w stopniu niskim (2%).Nikt nie oceni
w stopniu bardzo niskim.
badanych studentw kierunku Prawo
100% 83%
80%
60%
40% 17%
20% 0% 0% 0%
0%
Wszyscy studenci kierunku Prawo w stopniu wysokim i bardzo wysokim

ocenili stopie przygotowania do wykonywania zawodu. Podkrelenia wymaga
fakt, i studenci nie wskazali pozostaych stopni, a zatem pominli stopie redni,
niski i bardzo niski, co oznacza bardzo dobr opini o przygotowaniu do zawodu.
badanych studentw kierunku Pedagogika
60% 50%
50% 45%
40%
30%
20%
10% 5%
0% 0%
0%
Prawie wszyscy (95%) badani studenci Pedagogiki w stopniu wysokim

i bardzo wysokim ocenili stopie przygotowania do wykonywania zawodu.
Zaledwie 5% respondentw ocenio w stopniu rednim, natomiast nikt nie oceni
w stopniu niskim i bardzo niskim.
311
_______________________________________________________________________________

badanych studentw kierunku Zarzdzania
80% 60%
60% 30%
40%
10% 0% 0%
20%
0%
wysoki
Stopie przygotowania do wykonywania zawodu w ocenie ogu badanych

studentw kierunku Zarzdzania (70%) jest w wikszoci wysoki i bardzo wysoki,
w (30%) oceniony jest jako redni. Nikt nie oceni w stopniu niskim i bardzo niskim.
Wrd ogu nieliczni badani studenci uzasadniali nieprzygotowanie do
wykonywania zawodu w sposb nastpujcy:
ADMINISTRACJA: mao zaj praktycznych 13 osb, brak praktycznego
przygotowania do zawodu 4 osoby, zbyt maa liczba przedmiotw, ktre s
potrzebne 2 osoby, Okrojona wiedza na studiach niestacjonarnych, studia
magisterskie uzupeniajce s niewystarczajce, mam tylko orientacj na temat
dziaania organw administracji publicznej, za mao zaj tematycznie zwizanych
z kierunkiem, zbyt mao przedmiotw specjalistycznych, zbyt wski zakres
ksztacenia, uwaam, e wiedza nie jest jeszcze wystarczajca.
PRAWO: mao zaj praktycznych 8 osb, tryb studiw niestacjonarnych nie
daje moliwoci uzyskania naleytego poziomu wiedzy, uczelnia nie zapewnia
studentom moliwoci rozwinicia umiejtnoci zdobytych na studiach w trakcie
nauki 2osoby, wykonywanie zawodu prawniczego wymaga jeszcze wielu lat
nauki i przede wszystkim szybkiego zdobycia dowiadczenia praktycznego,
dopiero praktyka i dowiadczenie czyni gotowym do pracy w zawodzie
prawniczym 4 osoby.
PEDAGOGIKA: za mao zaj praktycznych 3 osoby, za duo teorii
nieprzydatnej w pracy 5 osb.
ZARZDZANIE: mao praktyki na studiach 8 osb, mao przedmiotw, ktre
s potrzebne 2 osoby, zbyt duo niepotrzebnych zaj 3 osoby, mao zaj
kadrowo-pacowych 10 osb, brak wiedzy w zakresie marketingu finansw
publicznych 8 osb, dowiadczenie jest najwaniejsze 5 osb.
Zakoczenie
Przesanie Unii Europejskiej dotyczce tworzenia gospodarki opartej na
wiedzy oraz zaoenia reformy szkolnictwa wyszego, wdraanej od 2012 r. przez
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego odnoszce si do pogbiania
wsppracy nauki z biznesem, jako podstawy innowacyjnej gospodarki stanowi
312
_______________________________________________________________________________
4
powane wyzwanie dla caego systemu szkolnictwa w Polsce. Wdraane zmiany
s procesem dugotrwaym i wymagajcym zmiany mylenia zarwno studentw,
5
jak i kadry naukowo-dydaktycznej.
wiadomo czenia teorii i praktyki, najlepiej zgodnie ze studiowanym
kierunkiem, stanowi podstaw odnoszenia sukcesw zawodowych. Student potrafi
oceni przydatno zdobywanej wiedzy do praktyki zawodowej. Potwierdzaj to
przeprowadzone wyniki bada. Niewtpliwie jest to nieoceniona pomoc dla
pracodawcw.
Zaprezentowane wyniki bada potwierdzaj, e wyksztacenie dla studentw
stanowi istotn warto w yciu zawodowym. Zapewne w swoim yciu zawodowym
i prywatnym dy bd do ustawicznego podnoszenia kwalifikacji i doskonalenia
zawodowego. Celem edukacji permanentnej jest denie czowieka
do doskonaoci, ktrej nigdy nie osignie, ale przez to denie staje si lepszy,
mdrzejszy, wiadomy procesw, jakie nastpuj w otaczajcym wiecie.
Edukacja umoliwia jednostce pokonywanie siebie, wasnej niewiedzy
6
i niedoskonaoci.
Odpowiedzi na pytania potwierdzaj, e jest to temat istotny w rodowisku
zarwno zawodowym, jak i rodzinnym. Studenci wybierajc zarwno studia, jak
i kierunek studiw w wikszoci przypadkw kierowali si wasnymi
zainteresowaniami.
W zdecydowanej wikszoci ogu badanych studentw najczstszym
powodem podjcia studiw byy wasne aspiracje (78,4%), pragmatyczne mylenie
o wasnej przyszoci 45,8%. Wikszo badanych studentw ocenia stopie
satysfakcji ze studiw w stopniu wysokim i bardzo wysokim (68%). Zdecydowana
wikszo (84%) ogu badanych studentw potwierdza przygotowanie do
wykonywania zawodu. Og badanych studentw w wikszoci (71%) potwierdza
przygotowanie do wykonywania zawodu w stopniu wysokim i bardzo wysokim.
Aktualnie uwaga odpowiednich Komisji i Zespow Unijnych jest gwnie skupiona
nad problemem Europejskich i Krajowych Ram Kwalifikacji, ktre w koncepcji
i ustaleniach unijnych zapewniaj dochodzenie do wysokiej jakoci ksztacenia
7
w caym Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyszego. Niewtpliwym atutem
w podnoszeniu jakoci ksztacenia jest promowanie i prowadzenie zaj
w jzykach obcych (najczciej w angielskim) przez utworzenie stanowiska
profesora wizytujcego. Deklaracja Boloska obliguje rwnie do promowania
i prowadzenia zaj w jzykach obcych. Std w wielu polskich uczelniach cz
4
I. Kust, Oczekiwania pracodawcw wobec zmieniajcego si rynku pracy, (w:) Sociln pedagogika ve
slub lovku a spolenosti (red.), Silvia Nesluanov, Ingrid Emmerov, Ewa Jarosz (ed.). Brno
2014, s. 462
5
I. Kust, Proces Boloski w polskim szkolnictwie wyszym, Wysze Szkolnictwo na Ukrainie
w kontekcie integracji do Europejskiego Obszaru Edukacyjnego, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa
Wyszego Ukrainy, Wschodnioeuropejski Instytut Psychologii DWNZ Perejeslaw, Chmielnicki
Uniwersytet im. Grygoryja Skoworody, Gnozy. Kijw 2013, s. 179
6
J. Michalak Dawidziak, Lifelong learning potrzeba wspczesnego rynku pracy czy caoyciowa
autokreacja czowieka? (w:) Transgresje w edukacji (red.) I. Paszenda, R. Wodarczyk. Krakw 2014,
s. 222
7
Z. Wiatrowski, Dominujce wyznaczniki wspczesnego funkcjonowania szkoy wyszej (w:) Jako
ksztacenia w szkole wyszej. Obszar nauk pedagogicznych (red.) R. Bera, K. Klimkowska, A. Dudak.
Lublin 2014, s. 33
313
_______________________________________________________________________________
wykadw jest realizowana w innych jzykach ni rodzimy (najczciej w jzyku

8
angielskim).
Wsplny europejski rynek pracy okrela m.in. zadania szk wyszych
w europejskim obszarze bada i ksztacenia. Wanym efektem procesu ksztacenia
na studiach s suplementy do dyplomw, ktre oprcz charakterystyki studiw
okrelaj konkretne umiejtnoci uzyskane przez absolwenta. Uatwia
to poruszanie si absolwentw w instytucjach rynku pracy i wspln paszczyzn
porozumienia z pracodawcami. Jedn z form przygotowywania studentw
do aktywnoci na rynku pracy jest powstawanie i rozwj akademickich biur karier
(ABK). Pierwsze ABK w Polsce powstao w 1993 roku, aktualnie jest ich okoo 200.
9
Biura funkcjonuj we wszystkich rodzajach szk wyszych.
() oczekiwania formuowane wobec wspczesnej szkoy wyszej zostay
przynajmniej znacznie poszerzone i skonkretyzowane. Godzi si podkreli
i wyrazi daleko idce zadowolenie, i w dostrzeganiu i podkrelaniu takich wanie
wyznacznikw istotna rola przypada te pedagogice pracy i innym naukom
10
o pracy.
W ustawicznej zmianie w procesie ksztacenia na kadym etapie
edukacyjnym, w tym rwnie na poziomie wyszym, naley podkreli za
pedagogiem E. Trempa rol nauczyciela: Chciabym, aby nauczyciel mia
wiadomo, e edukacja wspczesnego czowieka dokonuje si nie tylko
w szkole formalnej, w toku intencjonalnego procesu ksztacenia organizowanego
przez nauczycieli profesjonalnych, ale take pod wpywem i oddziaywa caego
11
rodowiska, w ktrym czowiek yje i dziaa.
Streszczenie
wiadomo czenia teorii i praktyki, najlepiej zgodnie ze studiowanym
kierunkiem, stanowi podstaw odnoszenia sukcesw zawodowych. Student potrafi
oceni przydatno zdobytej wiedzy do praktyki zawodowej.
Modzi ludzie zdaj sobie spraw z koniecznoci funkcjonowania w realiach
rynkowych dla zdobywania nowych umiejtnoci, a przede wszystkim wasnego
miejsca na rynku pracy. Nabyte dowiadczenie zwiksza szanse umiejtnoci
radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Wiedza i dowiadczenie zawodowe
pracownika to nieoceniona pomoc dla pracodawcw. Dla modych ludzi
wyksztacenie stanowi istotn warto. Prezentowane wyniki s wstpem do bada
znaczenia wyksztacenia w planach zawodowych modziey na przyszo.
Studenci s wiadomi i zmotywowani do studiowania na wybranym kierunku.
Od 1995 r. w szkolnictwie wyszym zaczy funkcjonowa szkoy
niepubliczne, co umoliwio wikszoci modych ludzi podejmowa studia na
8
F. Szlosek Aktywizacja zawodowa w szkole wyszej (w:) Aktywizacja zawodowa studentw
w Akademickich Biurach Karier, S.M. Kwiatkowski, M. urek (red.), IBE ITE PIB. Warszawa-Radom
2008, s.18
9
S.M. Kwiatkowski, H. Bednarczyk, Akademickie biura karier w aktywizacji zawodowej studentw -
wprowadzenie, (w:) Aktywizacja zawodowa studentw w Akademickich Biurach Karier, (red.) Stefan
M. Kwiatkowski, M. urek [red. nauk.], IBE ITE PIB, WSPZNP, Warszawa- Radom 2008, s. 9
10
Z. Wiatrowski Dominujce wyznaczniki wspczesnego funkcjonowania szkoy wyszej (w:) Jako
ksztacenia w szkole wyszej. Obszar nauk pedagogicznych (red.) R. Bera, K. Klimkowska, A. Dudak,
Wydawnictwo UMCS Lublin 2014, s. 40
11
A. Bogaj, Stefan M. Kwiatkowski, Myl przewodnia wychowanie zintegrowane, (w:) Pedagodzy
o sobie i pedagogice. A. Bogaj, Stefan M. Kwiatkowski (red.). Warszawa 2003, s. 222
314
_______________________________________________________________________________
wybranych kierunkach i rnych specjalnociach. Rozpocz si konkurencyjny

rynek edukacyjny. Zmieniajcy si rynek pracy stawia przed uczelniami nowe
wyzwania. Europejskie i Krajowe Ramy Kwalifikacji zmieniaj sposb mylenia
o procesie ksztacenia nie tylko na uczelniach. Wane miejsce w tym procesie
zajmuj pracodawcy.
Udzia pracodawcw w konsorcjach uczelnianych jest wanym czynnikiem
zapewniania udziau w kreowaniu programw ksztacenia. Konkurencyjno
dotyczy dostosowania ofert uczelni do potrzeb rynku pracy. Modzi ludzie na
drodze do osigania zamierzonych celw yciowych ju na etapie wyboru szkoy
wyszej napotykaj na rnorodne przeszkody.
Za E. Trempa naley podkreli rol nauczyciela w organizacji procesu
nauczania i wychowania, jak rwnie inspirowaniu dziaa w celu samoksztacenia.
Summary
Awareness of the need to combine theory and practice, preferably
in accordance with the selected field of study, forms the basis for professional
success. Education is an important value for young people and students can
assess the usefulness of knowledge gained during studies for their professional
practice. The results presented here form an introduction for research into the role
of education in professional choices of the young people. Students make
conscious choices and are motivated to study in selected fields of study.
Young people are aware of the labour market requirements. Mastering new
skills is a prerequisite for finding a place in the labour market. Acquisition
of knowledge and experience boosts their capabilities to cope in difficult situations.
Knowledge and professional experience of employees are invaluable to employers
and a form an initial condition for gaining employment.
In 1995, first non-public higher education institutions appeared in the system
of education in Poland, which rendered it possible for majority of young people
to take up studies in selected fields of studies and specialisations. Competition has
appeared in the education market. Rivalry also relates to adapting schools offers
to the needs of the labour market. The ever changing labour market poses new
challenges to higher education institutions. European and National Qualifications
Frameworks change the way of thinking about the education process not only
at HEIs, as employers also play an important role here. The participation
of employers in consortia of HEIs is an important factor allowing their contribution
to the development of study programmes.
Already at the stage of selecting a higher education institution, young people
encounter various problems related to the acquisition of life goals.
Therefore it is imperative to agree with E. Trempaa that the role of the
teachers in the organisation of the education process and in inspiring self-learning
is invaluable.
Bibliografia
1. Bogaj A., Kwiatkowski Stefan M., Myl przewodnia wychowanie
zintegrowane, (w:) Pedagodzy o sobie i pedagogice. A. Bogaj, S.M.
Kwiatkowski (red.). Warszawa 2003
2. Giermakowska E., Modzie w poszukiwaniu zatrudnienia (w:) Studia BAS
Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, Rynek Pracy. Warszawa 2007
315
_______________________________________________________________________________
3. Kruk M., Wstp, (w:) Studia i co dalej Sytuacja studentw na rynku

pracy.(red.) M. Kruk. Biaystok 2007
4. Kust I., Oczekiwania pracodawcw wobec zmieniajcego si rynku pracy,
(w:) Sociln pedagogika ve slub lovku a spolenosti (red.) Silvia
Nesluanov, Ingrid Emmerov, Ewa Jarosz (ed.). Brno 2014
5. Kust I., Proces Boloski w polskim szkolnictwie wyszym, Wysze
Szkolnictwo na Ukrainie w kontekcie integracji do Europejskiego Obszaru
Edukacyjnego, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego Ukrainy,
Wschodnioeuropejski Instytut Psychologii DWNZ Perejeslaw, Chmielnicki
Uniwersytet im. Grygoryja Skoworody, Gnozy. Kijw 2013
6. Kwiatkowski S.M., Bednarczyk H., Akademickie biura karier w aktywizacji
zawodowej studentw wprowadzenie (w:) Aktywizacja zawodowa
studentw w Akademickich Biurach Karier, (red.) S. M. Kwiatkowski,
M., urek (red.) IBE ITE PIB. Warszawa-Radom 2008
7. Michalak-Dawidziuk J., Lifelong learning potrzeba wspczesnego rynku
pracy czy caoyciowa autokreacja czowieka? (w:) Transgresje w edukacji
(red.) I. Paszenda, R. Wodarczyk. Krakw 2014
pracy czy caoyciowa autokreacja czowieka? (w:) Transgresje w edukacji
9. Michalak-Dawidziak J., Jako ksztacenia w szkolnictwie wyszym
a globalne bariery, Wysze Szkolnictwo na Ukrainie w kontekcie
integracji do Europejskiego Obszaru Edukacyjnego, Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyszego Ukrainy, Wschodnioeuropejski Instytut Psychologii
DWNZ Perejeslaw, Chmielnicki Uniwersytet im. Grygoryja Skoworody,
Gnozy. Kijw 2013
10. Szlosek F. Aktywizacja zawodowa w szkole wyszej, (w:) Aktywizacja
zawodowa studentw w Akademickich Biurach Karier, S.M. Kwiatkowski,
M. urek [red. nauk.], IBE ITE PIB. Warszawa-Radom 2008
11. Wiatrowski Z., Dominujce wyznaczniki wspczesnego funkcjonowania
szkoy wyszej (w:) Jako ksztacenia w szkole wyszej. Obszar nauk
pedagogicznych (red.) R. Bera, K. Klimkowska, A. Dudak. Lublin 2014
316
_______________________________________________________________________________
317
_______________________________________________________________________________
Izabella KUST
KSZTACENIE KOMPETENCJI SPOECZNYCH W OPINII STUDENTW
Wstp
Aktualnym priorytetem w dziedzinie zapewniania jakoci jest praca nad
zawartoci i profilem kwalifikacji zawodowych. Gwne narzdzie z tym zwizane
to krajowe standardy kwalifikacji zawodowych. Ogromna cz pastw
sygnatariuszy Procesu Boloskiego rozpocza proces definiowania
i wprowadzania ram kwalifikacji zawodowych na poziomie krajowym, a wikszo
1
nie przewidywaa zakoczenia prac w tym zakresie przed 2012 r.
Kompetencje funkcjonuj w wielu obszarach nauk, gwnie humanistycznych
2
i spoecznych, w tym w wielu dyscyplinach naukowych, tj. nauki o zarzdzaniu,
socjologia, psychologia czy pedagogika.
Kompetencje spoeczne zostay okrelone w rozporzdzeniu MNiSW
3
z 4 listopada 2011 r. w sprawie wzorcowych efektw ksztacenia dla studiw
pierwszego i drugiego stopnia dla kierunkw studiw tj.: pedagogika, filozofia,
matematyka instrumentalistyka, elektronika oraz dla jednolitych studiw
magisterskich na kierunku analityka medyczna oraz dla studiw pierwszego
stopnia elektroradiologia.
4
W Zaleceniu Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 kwietnia 2008 roku
zdefiniowano m.in. efekty uczenia si, wiedz, umiejtnoci, kompetencje
oraz zdefiniowano oglny opis poziomw Europejskich Ram Kwalifikacji. Efekty
uczenia si oznaczaj rezultat procesu uczenia si w kontekcie, co uczcy si
wie, rozumie i potrafi. Wiedza okrelona jest jako efekt przyswajania informacji
poprzez uczenie si (), czyli zbir faktw zasad, teorii i praktyk powizanych
z dziedzin pracy lub nauki. W kontekcie Europejskich Ram Kwalifikacji wiedz
opisuje si jako teoretyczn lub faktograficzn. Kompetencje oznaczaj
udowodnion zdolno stosowania wiedzy, umiejtnoci i zdolnoci osobistych,
spoecznych lub metodologicznych okazywan w pracy lub nauce oraz karierze
zawodowej i osobistej; w europejskich ramach kwalifikacji, kompetencje okrelane
5
s w kategoriach odpowiedzialnoci i autonomii. Nowy sownik jzyka polskiego
6
definiuje kompetencje jako posiadanie wiedzy i dowiadczenia w jakiej
dziedzinie, umoliwiajce prawidowe wypenianie obowizkw i podejmowanie
1
E. Potulicka, Neoliberalny program edukacji na polskich uniwersytetach. Przypadek studiw
pedagogicznych. (w:) Jako ksztacenia w szkole wyszej. Obszar nauk pedagogicznych
(red.) R. Bery, K. Klimkowska, A. Dudak. Lublin 2014, s.67
2
Rozporzdzenie MNiSW z 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarw wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz
dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz. U. nr 179 poz. 1065)
3
Zacznik do obwieszczenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z 17 lipca 2013 r. (Dz. U. 2013
poz. 1273)
4
W Zaleceniu Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 kwietnia 2008 r w sprawie ustanowienia
Europejskich Ram Kwalifikacji dla uczenia si przez cae ycie PARLAMENT EUROPEJSKI I RADA
UNII EUROPEJSKIEJ (Zacznik I i II), Chmielecka E. (red.), Od Europejskich do Krajowych Ram
Kwalifikacji, Fundacja Fundusz Wsppracy, Warszawa 2009, s. 18 (oficjalne tumaczenie Zalece
na j. polski)
5
Ibidem, s. 18
6
Nowy sownik jzyka polskiego, E. Sobol (red.). Warszawa 2003
318
_______________________________________________________________________________
7
waciwych decyzji. A. Rakowska powoujc si na amerykaskie prace McBera
i Boyatzisa wskazuje na szerokie rozumienie znaczenia kompetencji, ktre
utosamiano z cechami menedera, bardzo dobrze wykonujcego swoj prac.
Autorka podkrela i, s to motywy, cechy osobiste, umiejtnoci, wyobraenie
o sobie, postrzeganie roli spoecznej, zakresu wiedzy. Poniej przedstawiono
opracowanie wasne A. Rakowskiej rozumienia pojcia kompetencji w ujciu
brytyjskim i amerykaskim.
Rysunek nr 1: Rozumienie pojcia kompetencji (podejcie brytyjskie i amerykaskie)
stanowisko pracy meneder
role dziaania zadania wiedza zrozumienie umiejtnoci
kompetencje
standardy dobre wyniki w pracy

8
rdo A. Rakowska (...) s. 49
Wzrasta znaczenie kompetencji rozumianych wieloaspektowo. W literaturze

przedmiotu wyrniane s Kompetencje midzykulturowe takie, ktre staramy
si stworzy w naszych dziaaniach naukowych, edukacyjnych i konsultingowych,
takie, ktre coraz wicej ludzi rozbudowuje w trakcie niezliczonych interakcji oraz
takie, ktre ledzimy za pomoc nowych struktur konceptualnych i modeli
teoretycznych s nowo powstajc dyscyplin w naukach o zarzdzaniu. Jest
ona umiejscowiona midzy obszarami teorii organizacji, rozwoju organizacji,
zarzdzania zasobami ludzkimi i studiw komunikacji utrzymuje cise zwizki
z socjologi, antropologi kulturow, psychologi spoeczn, ekonomi kulturow
9
i innymi dziedzinami nauk spoecznych i humanistycznych.
Zdobywanie zatem przez studentw nowych dowiadcze w rnych formach
aktywnoci z uwzgldnieniem procesu dydaktycznego jest koniecznoci.
Zdobywanie rnych form uczestnictwa w yciu publicznym, zdobywanie
dowiadczenia w zakresie nieformalnym jest wanym czynnikiem w procesie
rekrutacji, w zatrudnianiu przez pracodawcw oraz w procesach integracji
spoecznej.
Kompetencje s zatem cech charakterystyczn rzeczywistych kwalifikacji
zawodowych, jakie posiada i rozwija pracownik w dziaalnoci zawodowej.
Dla bycia kompetentnym nie wystarczy formalne zawiadczenie, jak jest
to przy potwierdzaniu kwalifikacji zawodowych, poniewa wana jest tutaj
zdolno przystosowywania si do zmieniajcych si warunkw, prowadzca do
10
ponadprzecitnego dziaania. Zatem warto ma wiedza praktyczna, uyteczna.
7
Por. A. Rakowska, Kompetencje menederskie kadry kierowniczej we wspczesnych organizacjach.
Lublin 2007, s. 48-49
8
rdo A. Rakowska, Kompetencje menederskie kadry kierowniczej we wspczesnych
organizacjach. Lublin 2007, s. 49
9
S.J. Magala, Kompetencje midzykulturowe. Warszawa 2011, s. 259-260
10
. Sienkiewicz, M. Gruza, Badanie kwalifikacji i kompetencji oczekiwanych przez pracodawcw od
absolwentw ksztacenia zawodowego. Warszawa 2009, s. 75
319
_______________________________________________________________________________
Ksztatowanie kompetencji potrzebnych w wielu zawodach i dziedzinach

ycia, wspdziaanie z rynkiem pracy, z instytucjami pozarzdowymi i dziaajcymi
non profit, ksztatowanie postawy uczenia si przez cae ycie, ksztatowanie
wraliwoci spoecznej poprzez udzia w wolontariacie to konieczno w procesie
ksztacenia i wychowania na kadym etapie edukacyjnym, w tym rwnie
w ksztaceniu na poziomie wyszym.
O ile wiedza i umiejtnoci posiadaj charakter poznawczy
i efektywnociowy, o tyle postawa, stanowica skadnik kompetencji, jest wyrazem
ustosunkowania jednostki wobec rnego rodzaju typw obiektw (take
spoecznych). Oprcz komponentu poznawczego, zawiera take emocjonalny
i behawioralny. Wanie dziki postawie wiedzy i umiejtnoci mog by
11
wykorzystywane w dziaaniu.
12
U. Pauli na podstawie przeprowadzanych bada przedstawi 20 najczciej
powtarzajcych si kompetencji wraz z czstotliwoci ich wystpowania w grupie
102 stanowisk. (Tabela 1)
Tabela nr 1: Najczciej poszukiwane przez pracodawcw kompetencje
Lp. Nazwa kompetencji Liczebno

Udzia
[%]
1. Umiejtno komunikowania si 78 76
2. Umiejtnoci komputerowe (poziom uytkownika) 59 58
3. Dokadno, sumienno w wykonywaniu obowizkw 58 57
4. Umiejtno organizacji pracy wasnej 57 56
5. Znajomo jzykw obcych 56 55
6. Analityczne mylenie 54 53
7. Wiedza o specyfice pracy 40 39
8. Wsppraca zespoowa 37 36
9. Kreatywno 33 32
10. Ukierunkowanie na wasny rozwj 31 30
11. Odporno na stres 26 25
12. Umiejtno nawizywania i budowania relacji 25 25
13. Zorientowanie na klienta wewntrznego i zewntrznego 24 24
14. Ukierunkowanie na cel 23 23
15. Samodzielno, podejmowanie decyzji 20 20
16. Inicjatywa 19 19
17. Umiejtno pracy pod presj czasu 19 19
18. Umiejtnoci handlowe 19 19
19. Terminowo realizacji zada 14 14
20. Umiejtno pracy w wielozadaniowym rodowisku 14 14
rdo: U. Pauli, Oczekiwania pracodawcw wzgldem kompetencji absolwentw
13
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie
11
D. Turek, A. Wojtczuk-Turek, Kompetencje transferowalne. Przegld definicji, modeli i stanowisk
teoretycznych. (w:) Kompetencje transferowalne. Diagnoza. Ksztatowanie. Zarzdzanie (red.)
S. Konarski, D. Turek. Warszawa 2010, s. 20
12
Por. U. Pauli, Oczekiwania pracodawcw wzgldem kompetencji absolwentw Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie. (w:) Kompetencje pracownika a funkcjonowanie wspczesnej
organizacji. (red.) T. Leczykiewicz, A. Springer. Pozna 2011, s. 118-119
13
Ibidem, s. 119
320
_______________________________________________________________________________
Powysze dane wyranie wskazuj na du rol rnorodnych kompetencji.

Potwierdza to Analiza danych statystycznych, ktra wskazuje, i na warszawskim
rynku pracy obszar poday i popytu jest bardzo zrnicowany. Na uwag zasuguje
fakt wzrostu koncentracji pracodawcy na umiejtnociach i posiadanych
kompetencjach spoecznych pracownika. Okres trwania nauki sta si kwesti
14
drugorzdn.
wiadomo nabywania i doskonalenia wci nowych kompetencji
spoecznych jest aktualnym problemem nie tylko ksztacenia na poziomie
wyszym, ale rwnie w kontekcie zatrudniania na rynku pracy.
Wydaje si jednak, e wikszo studentw i absolwentw nie ma
wiadomoci oczekiwa pracodawcw w zakresie podanych kompetencji oraz
ich rozumienia. Powoduje to niewykorzystanie pojawiajcych si okazji do
wasnego rozwoju, a tym samym lepszego przygotowania si do wejcia na rynek
15
pracy.
Istotnym jest wypracowanie w zakresie ksztacenia kompetencji korelacji
i spjnoci na poziomie szkoy ponadgimnazjalnej, jak i szkoy wyszej. Na
absolwenta, modego czowieka naley patrze caociowo, a nie przez pryzmat
kolejnych etapw edukacyjnych. Ju od najmodszych lat ksztatowa naley
osobowo oraz postawy poprzez oddziaywanie wychowawcze i () rozwj
dziecka przez jego aktywno, samodzielne pokonywanie trudnoci oraz
korygowanie wasnych bdw. Ksztatuje si dziki temu umiejtno samooceny,
krytyczne mylenie, analiz, co stanowi przygotowanie do dokonywania
16
autorefleksji w yciu dorosym. Na poziomie studiw pierwszego i drugiego
stopnia mona zauway brak kontynuacji ksztatowania postaw uwzgldnionych
na III i IV etapie edukacyjnym. Do nich nale: uczciwo, wiarygodno,
odpowiedzialno, wytrwao, poczucie wasnej wartoci, szacunek do innych
ludzi ciekawo poznawcza, kreatywno, kultura osobista, ksztatowanie postawy
obywatelskiej, poszanowanie dla innych kultur i tradycji, zapobieganie wszelkiej
dyskryminacji (). Proces wychowawczy, w ramach ktrego ksztatowane s
kompetencje spoeczne, wymaga cigoci, konsekwencji i staej obserwacji na
kadym etapie edukacyjnym ze strony wychowawcy (nauczyciela), wykadowcy
akademickiego. Niedoskonao w zakresie realizacji jednego z elementw tego
procesu skutkuje niepowodzeniem. Dlatego te konieczna jest spjno
priorytetw wychowawczych na wszystkich etapach edukacyjnych zapewniajcych
odpowiedzialne przygotowanie jednostki do funkcjonowania w dynamicznie
17
zmieniajcym si wiecie.
14
I. Kust, Oczekiwania pracodawcw wobec zmieniajcego si rynku pracy. (w:) S. Nesluanov,
I. Emmerov, E. Jarosz (red.), Sociln pedagogika ve slub lovku a spolenosti. Institut
Mezioborovch Studi, s.r.o. Brno 2014, s. 478
15
U. Pauli, Oczekiwania pracodawcw wzgldem kompetencji absolwentw Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie. (w:) Kompetencje pracownika a funkcjonowanie wspczesnej
organizacji. (red.) T. Leczykiewicz, A. Springer. Pozna 2011, s. 124
16
I. Kust, Dziecko motywacj do pracy nauczyciela w metodzie Marii Montessori. (w:) Autokreacja
innowacyjna w procesie wychowawczym.(red.) I. Kust, J. Michalak-Dawidziuk. Warszawa 2014,
s. 223
17
J. Michalak-Dawidziuk, Ksztatowanie kompetencji spoecznych jako przygotowanie do
funkcjonowania w spoeczestwie transgresyjnym. (w:) Dzisiejsze znaczenie ideaw (red.)
A. Kryniecka. Biaystok 2015, s. 57-58
321
_______________________________________________________________________________
Jako ksztacenia jest procesem permanentnego doskonalenia systemu

ksztacenia, wymagajcego staego monitorowania. Jest to denie do perfekcji,
18
poprzez cige usuwanie niedoskonaoci, wychwytywanych w wyniku kontroli.
Kompetencje spoeczne w opinii absolwentw uczelni

Badania przeprowadzono w uczelni niepublicznej na przeomie czerwca i lipca
2014 r. wrd 417 dyplomowanych absolwentw studiw niestacjonarnych. Oglna
liczba studentw na zakoczenie studiw wynosia 579 osb, w tym 458 kobiet
19
i 121 mczyzn. redni wiek badanych wynosi 29 lat.
Tabela nr 2: Struktura terenu bada w podziale na kierunki ksztacenia
Oglna liczba
Kierunek w tym kobiet w tym mczyzn
studentw
Administracja II stopie 195 151 44
Pedagogika II stopie 141 114 27
Zarzdzanie II stopie 243 193 50
RAZEM 579 458 121
Oglna liczba studentw badanych kierunkw stan na dzie 30.09.2014 r.
Struktur badanych wydziaw w podziale na pe studentw ilustruje

poniszy wykres.
Wykres nr 1: Struktura badanych wydziaw ze wzgldu na pe studentw
Struktura badanych wydziaw ze wzgldu na pe studentw

800
579 osb, 100%
600 458 osb,79%
400
200 121 osb, 21%
Ogem Kobiety Mczyni
W strukturze badanych wydziaw dominoway kobiety (458 z 579 ogu)

pozostaa grupa to mczyni (121 z 579 absolwentw).
W badaniu uczestniczyo 72,02% (417 z 579) absolwentw studiw II stopnia
z trzech kierunkw studiw: Administracja, Pedagogika, Zarzdzanie.
18
I. Kust, Proces Boloski w polskim szkolnictwie wyszym. (w:) Maoa . . (red.) Wysze
Szkolnictwo na Ukrainie w kontekcie integracji do Europejskiego Obszaru Edukacyjnego.
T. 1, s. 2013, s. 177
19
Stan na 30 wrzenia 2014 r. studentw badanych kierunkw r. ak. 2013-14
322
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 2: Liczebno prby w podziale na kierunki funkcjonujce w r. akademickim

2013/2014
Administracja; 192;
Zarzdzanie; 183; 46%
44%
Pedagogika; 42;
10%
W podziale na kierunki najwicej badanych absolwentw byo z kierunku

Administracja 46% (192 spord 417), nastpnie z kierunku Zarzdzanie 44% (183
spord 417) oraz z kierunku Pedagogika 10% (42 spord 417).
Wykres nr 3: Badani absolwenci ogem i wg pci
500
417osb, 100%
400
305 osb, 73%
300
200 112 osb, 27%
100
0
Ogem
Kobiety
Mczyni
W badaniu wzio udzia 417 absolwentw w tym 305 (73%) kobiet i 112
(27%) mczyzn.
323
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 4: Pe badanych absolwentw w podziale na kierunki studiw
Badani wg pci i kierunku studiw

250
192
200 183
154 - 80%
150
118 - 64%
100
65 - 36%
38 - 20% 42 33 - 80%
50
9 - 20%
0
Administracja Pedagogika Zarzdzanie
Ogem Kobiety Mczyni
W podziale na poszczeglne kierunki studiw wyniki prezentuj si

nastpujco: najwicej 80% (154 z 192) kobiet byo na kierunku Administracja,
nastpnie na kierunku Zarzdzanie 64% (118 z 183) i na kierunku Pedagogika
80% (33 z 42).
Wykres nr 5: rednia wieku absolwentw w podziale na kierunki studiw
redni wiek absolwentw

35 31
29 28 29
30
25
20
15
10
5
0
redni wiek absolwenta redni wiek absolwenta redni wiek absolwenta redni wiek absolwenta
uczelni Administracji Pedagogiki Zarzdzania
Warto podkreli fakt, i absolwentami studiw drugiego stopnia bez wzgldu

na kierunek s modzi ludzie. rednia wieku absolwenta uczelni to 29 lat.
W podziale na kierunki ukoczonych studiw rednia nie ulega duym zmianom
i wynosi odpowiednio na kierunkach: 31 lat na Administracji, 28 lat na Pedagogice
i 29 lat na Zarzdzaniu.
324
_______________________________________________________________________________
Do absolwentw skierowano ankiet dotyczc uzyskania przez nich

wiedzy, umiejtnoci i kompetencji wynikajcych z toku studiw. Oczywicie jest
to subiektywna ocena studentw, ktrzy zdali egzamin dyplomowy. Zapewne jako
absolwenci maj wikszy dystans do studiw. Z uwagi na to, e w wikszoci s to
studenci studiw niestacjonarnych, z wiksz uwag odnosz si do uzyskanego
dyplomu. Dua cz z nich ma wasne rodziny i w zdecydowanej wikszoci
utrzymuje si samodzielnie. Cz osb korzystaa z przysugujcego stypendium
socjalnego, niektrzy otrzymali stypendia za osignicia naukowe. Zdecydowana
wikszo modych ludzi czy prac z obowizkami studenta i rol ojca lub matki
w rodzinie. Zwykle s to due wyrzeczenia kosztem wypoczynku, rezygnacji
z czasu wolnego.
Absolwenci kierunkw: Administracja, Pedagogika, Zarzdzanie wypowiadali
si w zakresie nabytych kompetencji spoecznych uzyskanych w czasie studiw.
Ponisze wykresy ilustruj udzielone odpowiedzi na pytanie W jakim stopniu
uzyskaa Pani/Pan w trakcie studiw kompetencje spoeczne (np. umiejtno
pracy w zespole, postawa uczenia si przez cae ycie itp.) przygotowujce do
pracy?
Wykres nr 6: Stopie nabycia przez absolwenta w trakcie studiw na kierunku
Administracja kompetencji spoecznych (np. umiejtno pracy w zespole, postawa uczenia
si przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy
Administracja 192 osoby

100 90
90
80 69
70
60
50
40
30 20
20 11
10 1 1
0
bardzo wysoki wysoki redni niski bardzo niski brak odpowiedzi
Wikszo 57,3% (110 z 192) absolwentw kierunku Administracja ocenia

stopie nabycia w trakcie studiw kompetencji spoecznych (np. umiejtno pracy
w zespole, postawa uczenia si przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy
jako wysokie i bardzo wysokie. Kompetencje w stopniu rednim ocenio 35,9%
(69 z 192) absolwentw, natomiast 5,7% (11 z 192) osb jako niskie. Bardzo nisko
ocenia 1 (0,5%) osoba i 1 osoba (0,5%) nie udzielia odpowiedzi na pytanie.
Odpowiedzi respondentw w podziale na pe, z kierunku Administracja,
odnoszce si do kompetencji ilustruje poniszy wykres.
325
_______________________________________________________________________________

Administracja kompetencji spoecznych (np. umiejtno pracy w zespole, postawa uczenia
si przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy podzia wg pci
Administracja 192 osoby wg pci

80 73
60 54
40
16 17 15
20 10
4 1 1 0 0 1
0
bardzo wysoki wysoki redni niski bardzo niski brak
odpowiedzi
Kobiety Mczyni
Na kierunku Administracja absolwenci potwierdzaj nabycie kompetencji

spoecznych (np. umiejtno pracy w zespole, postawa uczenia si przez cae
ycie itp.) przygotowujcych do pracy. Wikszo 57,8% (89 z 154) kobiet i 55,3%
(21 z 38) mczyzn ocenili nabyte w trakcie studiw kompetencje spoeczne
w stopniu wysokim i bardzo wysokim.
W rednim stopniu nabycie kompetencji ocenia 35,1% (54 z 154) kobiet
i 39,5% (15 z 38) mczyzn. W stopniu niskim nabyte kompetencje ocenia 6,5%
(10 z 154) kobiet i 2,6% (1 z 38) mczyzn. Bardzo nisko nabyte kompetencje
ocenia 0,6% (1 z 154) kobiet, natomiast aden mczyzna nie wskaza
tej odpowiedzi. Wszystkie kobiety udzieliy na pytanie odpowiedzi natomiast
1 mczyzna (1z 38) nie udzieli odpowiedzi.
Stopie nabycia kompetencji spoecznych przygotowujcych do pracy,
absolwenci kierunku pedagogika ocenili w sposb nastpujcy.
Pedagogika kompetencji spoecznych (np. umiejtno pracy w zespole, postawa uczenia
si przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy.
Pedagogika 42 osoby
28
30
20
8
10
4
1
0 0
1
bardzo wysoki wysoki redni niski bardzp niski brak odpowiedzi

326
_______________________________________________________________________________
Odpowiedzi potwierdzaj stopie nabycia przez absolwenta w trakcie studiw

na kierunku Pedagogika kompetencji spoecznych (np. umiejtno pracy
w zespole, postawa uczenia si przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy.
Zdecydowana wikszo 85,7% (36 z 42) potwierdza nabycie kompetencji
w stopniu wysokim lub bardzo wysokim, 9,5% (4 z 42) potwierdza w stopniu
rednim, jedna (1 z 42 czyli 2,4%)wskazuje stopie niski. adna z badanych osb
nie wskazaa uzyskania bardzo niskiego stopnia w zakresie kompetencji. Jedna
(1 z 42 czyli 2,4%) z osb nie udzielia odpowiedzi.
Poniej dokonano analizy w podziale na pe i stopie nabycia przez
absolwenta kierunku Pedagogika w trakcie studiw kompetencji spoecznych
(np. umiejtno pracy w zespole, postawa uczenia si przez cae ycie itp.)
przygotowujcych do pracy.
Wykres nr 9: Stopie nabycia przez absolwenta kierunku Pedagogika w trakcie
studiw kompetencji spoecznych (np. umiejtno pracy w zespole, postawa uczenia si
przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy podzia wg pci
Pedagogika 42 osoby wg pci

22
25
20
15 7 6
10 3
1 1 0 0 1
1 0 0
5
0
bardzo wysoki redni niski bardzo niski brak
wysoki odpowiedzi
Kobiety Mczyni
Na kierunku Pedagogika absolwenci potwierdzaj nabycie kompetencji

ycie itp.) przygotowujcych do pracy. Zdecydowana wikszo 87,9% (29 z 33)
kobiet i 77,8% (7 z 9) mczyzn ocenia nabyte w trakcie studiw kompetencje
w stopniu wysokim i bardzo wysokim. W stopniu rednim ocenia 9,1% (3 z 33)
kobiet i 1,1% (1 z 9) mczyzn. W stopniu niskim nabyte kompetencje ocenia 3%
(1 z 33) kobiet natomiast aden z mczyzn nie wskaza tej odpowiedzi. Podobnie
nikt nie wskaza stopnia bardzo niskiego. Na powysze pytanie odpowiedzi
udzieliy wszystkie kobiety, natomiast 1 mczyzna nie udzieli odpowiedzi.
Stopie nabycia przez absolwenta na kierunku Zarzdzanie w trakcie studiw
kompetencji spoecznych (np. umiejtno pracy w zespole, postawa uczenia si
przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy przedstawia poniszy wykres.
327
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 10: Stopie nabycia przez absolwenta na kierunku Zarzdzanie w trakcie

przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy
Zarzdzanie 183 osoby

120 102
100
80
62
60 15
40
3
20 1
0
Wikszo 63,9% (117 z 183) absolwentw kierunku Zarzdzanie ocenia

stopie nabycia w trakcie studiw kompetencji spoecznych (np. umiejtno pracy
w zespole, postawa uczenia si przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy
jako wysokie i bardzo wysokie. W stopniu rednim ocenia kompetencje 33,9%
(62 z 183) absolwentw, jako niskie kompetencje ocenia 1,6% (3 z 183) osoby
i 1 osoba (1 z 183 czyli 0,5%) nabyte kompetencje ocenia jako bardzo niskie.
Wszyscy respondenci udzielili odpowiedzi na ww. pytanie.
Poniszy wykres ilustruje stopie uzyskania przez absolwentw (w podziale
na pe badanych) w trakcie studiw na kierunku Zarzdzanie kompetencji
ycie itp.) przygotowujcych do pracy.
Wykres nr 11: Stopie nabycia przez absolwenta na kierunku Zarzdzanie w trakcie
przez cae ycie itp.) przygotowujcych do pracy podzia wg pci
Zarzdzanie 183 osoby wg pci

70
70
60 32 35
50
27
40
10
30 5
2 1 1 0
20
10
0
Kobiety Mczyni

328
_______________________________________________________________________________
Na kierunku Zarzdzanie absolwenci potwierdzaj nabycie kompetencji

ycie itp.) przygotowujcych do pracy. Wikszo 67,8% (80 z 118) kobiet i 56,9%
(37 z 65) mczyzn oceniaj nabyte w trakcie studiw kompetencje w stopniu
wysokim i bardzo wysokim. W stopniu rednim ocenio 32,2% (35 z 118) kobiet
i 41,5% (27 z 65) mczyzn. W stopniu niskim nabyte kompetencje ocenio 1,7%
(2 z 118) kobiet i 1,5% (1 z 65) mczyzn. Bardzo nisko nabyte kompetencje
ocenio 0,8% (1 z 118) kobiet. aden mczyzna nie wskaza tej odpowiedzi.
Wszyscy respondenci udzielili odpowiedzi na pytanie.
Zakoczenie
Badani absolwenci byli pierwszym rocznikiem realizujcym programy
ksztacenia dostosowane do Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa
Wyszego. Absolwenci studiw niestacjonarnych drugiego stopnia niepublicznej
uczelni w roku akademickim 2013/2014 odpowiadali na pytanie W jakim stopniu
studenci uzyskali w trakcie studiw kompetencje spoeczne (np. umiejtno pracy
w zespole, postawa uczenia si przez cae ycie itp.). W wyniku przeprowadzonych
bada naley stwierdzi, i dyplomanci wysoko ceni sobie uzyskane w czasie
studiw kompetencje spoeczne. Stopie uzyskania kompetencji absolwenci ocenili
jako wysoki i bardzo wysoki. Wysokie wskaniki otrzymano w podziale na pe
zarwno wrd kobiet, jak i mczyzn, ktrzy w wikszoci ocenili nabycie
kompetencji spoecznych w stopniu wysokim i bardzo wysokim. Na uwag
zasuguje fakt, i badani respondenci to modzi ludzie, ktrych rednia wieku
wynosi 29 lat.
Kompetencje spoeczne s wanym czynnikiem poszukiwanym przez
pracodawcw, ale rwnie istotnym elementem procesu ksztacenia. Przygotowuj
do ycia spoecznego, komunikacji spoecznej, do ycia w grupie, ksztatuj
umiejtnoci funkcjonowania i poznawania otaczajcej rzeczywistoci, ksztatuj
nawyk uczenia si Wykreowanie postawy zamiowania do uczenia si pozwala nie
tylko funkcjonowa na rynku pracy i rozumie otaczajcy wiat oraz zjawiska
w nim wystpujce, ale take umoliwia autokreacj czowieka i twrcze dziaania
20
majce na celu pokonywanie siebie. Postawy aktywne i twrcze modych ludzi
naley ksztatowa i wspiera. Temu celowi suy m.in. oferta uczelni sprzyjajca
samorealizacji studentw, ich samodoskonaleniu i zdobywaniu dowiadcze
przydatnych w pracy zgodnej z kierunkiem. Konkludujc, w zatrudnianiu
studentw chodzi o to, aby student pracujcy zawodowo nie tylko zdobywa rodki
do ycia, ale take, aby stawa si bogatszy wewntrznie, aby wzbogaca
nieustannie swoj osobowo i swoje kompetencje, stawa si podmiotem pracy,
aby poszerza swoj szans samorealizacji i wchodzenia na rynek pracy
21
konkurencyjnej. Studenci uczestniczc w rnego rodzaju formach aktywnoci
proponowanej przez uczelni, np. udzia w wolontariacie, dziaaniach pro publico
bono, akcjach charytatywnych, udziale w koach naukowych, publikowaniu
20
J. Michalak-Dawidziuk, Lifelong learning potrzeba wspczesnego rynku pracy czy caoyciowa
autokreacja czowieka? (w:) Transgresje w edukacji (red.) I. Paszenda, R. Wodarczyk. Krakw 2014,
s. 223
21
U. Jeruszka, Czy i jakie korzyci odnosz studenci z zatrudnienia? (w:) Rynek pracy i wykorzystanie
potencjau pracy w Polsce. Ksiga jubileuszowa z okazji 80 lecia profesora Mieczysawa Kubaja
(red.) A. Rajkiewicz, J. Orczyk. Warszawa 2014, s. 205
329
_______________________________________________________________________________
w czasopismach uczelnianych, udziale w samorzdzie studenckim, w projektach,

programie Erasmus i innych nabywaj kompetencje cenione przez pracodawcw,
ale rwnie przydatne w yciu spoecznym, w bezporednich kontaktach
midzyludzkich. Warto podkreli, i suplementy ukazuj dodatkow aktywnoci
studenta, ktra stwarza pracodawcy moliwo pozyskiwania ciekawych
pracownikw z wieloma kompetencjami.
Zmiany zachodzce na rynku pracy generuj kolejne, ktre powinny
korelowa z systemami edukacyjnymi, gdy te nie mog by nierzeczywiste,
abstrakcyjne, oderwane od rzeczywistoci.
Naley podkreli, i Szkoa wysza, jakkolwiek uwarunkowana jest wieloma
czynnikami zewntrznymi, w tym w duym stopniu jej funkcjonowanie zaley od
przyjtej w kraju polityki owiatowej wyznaczajcej unormowania prawno-
organizacyjne, to jednak opiera swoje dziaania na dydaktyce w szczeglnoci na
22
dydaktyce szkoy wyszej odnoszcej si do procesu ksztacenia. S. Palka
zwraca uwag na dwa czynniki wzajemnie oddziaujce na siebie nauczanie
(studiowanie) i wychowanie intelektualne. Nauczanie (studiowanie) odnosi si do
zdobywania wiadomoci i umiejtnoci w toku samoksztacenia i samodzielnego
studiowania pod kierunkiem wykadowcw. Natomiast wychowanie intelektualne
dotyczy rozwijania w szczeglnoci zdolnoci poznawczych (krytycznego
i twrczego mylenia), rozwijania zainteresowa poznawczych, ksztatowania
postaw poznawczych.
M. Czerepaniak-Walczak w trosce o jako ksztacenia podkrela fakt, i,
W odniesieniu do oceny jakoci edukacji akademickiej mona wskaza zarwno
rne cele, jak i uytkownikw. Zawenie celw do podniesienia jakoci
przygotowania studentw do funkcjonowania na rynku pracy (inaczej mwic:
radzenia sobie w gospodarce rynkowej) i uznanie potencjalnych pracodawcw za
uytkownikw efektw ksztacenia sprawia, e dominujc racjonalnoci
wyznaczaj kryteria oceny jakoci edukacji jest racjonalno techniczna
(w znaczeniu J. Habermasa). () W rezultacie mamy do czynienia z sytuacj,
ktr J. Habermas przedstawi nastpujco: Stara sprzeczno do dzi przejawia
si w sporze o ksztacenie osobowoci z jednej i wyksztacenie warunkujce
23
zwyke sprawnoci z drugiej strony.
S. Palka podkrela, i w deniu do jakoci ksztacenia wanym aspektem
jest odniesienie do wartoci naukowych, dydaktyczno-wychowawczych oraz
24
obywatelskich. Czynniki te s bardzo istotne gdy odnosz si do procesu
umiejtnoci pozyskiwania wiedzy i jej zastosowania, ale rwnie do rozwoju
intelektualnego, ksztatujcego wiadomo i rozwj osobowoci czowieka.
Pomimo wielu rnic w zdaniach tych, dla ktrych wane s fundamentalne
funkcje uczelni wyszych i tych, dla ktrych liczy si tylko rynek pracy, pozytywnym
jest fakt dostrzegania funkcji kompetencji przez obie strony. Problem z pewnoci
stanowi ocena oraz ewaluacja poziomu kompetencji studentw. Uczestnictwo
22
S. Palka, Trwae i zmienne skadniki w procesie ksztacenia w szkole wyszej (gos w dyskusji),
(w:) Kostkiewicz J., Domagaa-Krcioch A., Szymaski J.M. (red.), Szkoa wysza w toku zmian.
Diagnozy i konstatacje. Krakw 2011, s. 89
23
M. Czerepaniak-Walczak, Utopia. Iluzja. Realno. O jakoci edukacji akademickiej w kontekcie
ksztacenia na kierunku pedagogika. (w:) Jako ksztacenia w szkole wyszej. Obszar nauk
pedagogicznych (red.) R. Bery, K. Klimkowska, A. Dudak. Lublin 2014, s. 93-94
24
S. Palka, Trwae i zmienne, op. cit., s. 89-92
330
_______________________________________________________________________________
studentw w rnych programach unijnych na przykad Erasmus, jak wskazuj

badania, przyczynia si do ich sukcesw zwizanych z przysz prac
25
zawodow.
Istotnym jest rwnie fakt, i nastpuj zmiany mentalnoci studentw: Boom
edukacyjny lat 90. spowodowa masowo ksztacenia na poziomie wyszym.
Proces ten nie sprzyja wysokiej jakoci ksztacenia, jednake w powanym stopniu
podnis wiadomo spoeczn znaczenia wyksztacenia na wspczesnym rynku
26
pracy.
Zatem nieustannie naley podkrela i przypomina, i w dobie cigych
zmian, reform i przeobrae w procesie ksztacenia, w dydaktyce,
ponadczasow rol odgrywa nauczyciel/wykadowca, ktry swoj wiedz, kultur
osobist, sposobem przekazywania wiedzy ksztatuje osobowo przyszego
absolwenta, ale rwnie inspiruje do dziaa i ksztatuje kompetencje spoeczne.
Pedagog nie ma profesjonalnych moliwoci wpywania na ksztatujce si
aktualnie i w przyszoci, profile dziaalnoci zawodowej. Moe jednak swoim
pedagogicznym oddziaywaniem, wpywa na jakociowe oblicze rynku pracy.
Jest to istotna moliwo i szansa na uzyskiwanie wysokiej jakoci i efektywnoci
27
pracy oraz szlachetnych postaw ludzi i ich zachowa na rynku pracy. To wanie
nauczyciel wykadowca ksztatuje wzory zachowa i postaw studentw.
Wspczesny rynek pracy wymaga rozszerzenia w szkolnictwie nowych treci
edukacyjnych.
J. Niemiec w oglnych tendencjach w systemie edukacyjnym, w treciach
i w praktyce, jakie powinny obowizywa, definiuje m.in. prac rozumian
i ksztatowan w procesie edukacyjnym, jako t cz celw i treci ksztacenia,
ktra poddawana by winna stale szczeglnej uwadze uczcych si, ze wzgldu
na jej spoeczny etos, ekonomiczne walory, a take indywidualne
28
urzeczywistnianie si w niej poprzez kadego czowieka.
W kontekcie rozwaa o jakoci ksztacenia wyszego zakocz refleksj
point J. Piekarskiego: W myleniu o jakoci wiedzy i edukacji warto wci
29
troszczy si take o jako wsplnego, naukowego wtpienia.
Streszczenie
W deniu do podnoszenia jakoci ksztacenia konieczna jest dbao
o wzbogacanie osobowoci, jak i kompetencji studentw. wiadomo studentw
w zakresie pozyskiwania podczas studiw kompetencji przydatnych nie tylko
w pracy, ale take w yciu codziennym jest wci niewystarczajca. Suplementy
do dyplomw staj si dla pracodawcw cenn wizytwk o nabytych przez
25
I. Ocetkiewicz, Ksztatowanie kompetencji studentw na tle europejskich/krajowych
ram kwalifikacji (E/KRK) dla szkolnictwa wyszego w kontekcie programu Erasmus (w:) Szkoa
wysza w toku zmian. Debata wok ustawy z 18 marca 2011 roku (red.) J. Kostkiewicz,
A. Domagaa-Krcioch, M.J. Szymaski. Krakw 2011, s. 136-137
26
J. Michalak-Dawidziuk, Jak przygotowa studentw do twrczej realizacji podstawy programowej.
(w:) Ksztacenie i wychowanie dla pracy i rozwoju. (red.) I. Kust, J. Michalak-Dawidziuk. Warszawa
2013, s. 190
27
J. Niemiec, Rynek pracy a edukacja (w:) Edukacja wobec rynku pracy. Realia-moliwoci-
perspektywy, (red.) R. Gerlach. Bydgoszcz 2003, s. 52
28
J. Niemiec, Rynek pracy a edukacja (.), op. cit., s. 54
29
J. Piekarski, Jako wiedzy, jako szkoy podstawa programowa a rynek pracy. (w:) I. Kust,
J. Michalak-Dawidziuk, Ksztacenie i wychowanie dla pracy i rozwoju. Warszawa 2013, s. 53
331
_______________________________________________________________________________
studentw w czasie studiw kompetencjach. Zainteresowanie pracodawcw

rodzajem nabytych w czasie studiw kompetencji zapewne zachci studentw
do zwikszenia swej aktywnoci. Obecnie studenci nie wykorzystuj w peni
rnorodnych aktywnoci oferowanych przez uczelni. Zmiana wiadomoci
modych ludzi, w tym studentw studiw niestacjonarnych, jest wsplnym
zadaniem uczelni i pracodawcw.
Artyku jest kontynuacj prezentacji przeprowadzonych bada wrd
absolwentw studiw niestacjonarnych drugiego stopnia w roku akademicznym
2013/2014, ktrzy byli pierwszym rocznikiem realizujcym programy ksztacenia
dostosowane do Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyszego.
Celem przeprowadzonych bada byo poznanie opinii absolwentw studiw
niestacjonarnych drugiego stopnia r. akademickiego 2013/2014 niepublicznej
uczelni na temat: W jakim stopniu studenci uzyskali w trakcie studiw kompetencje
spoeczne (np. umiejtno pracy w zespole, postawa uczenia si przez cae ycie
itp.) przygotowujce do pracy?
Wyksztacenie pewnych cech, nawykw wrd studentw, np.: zamiowanie
do uczenia si, stymulowanie i inspirowanie dziaa jest zadaniem ksztacenia
i wychowania. Kompetencje to szerokie rozumienie procesu ksztacenia.
Niezalenie od rnicy pogldw w zakresie rozwaa o funkcjach uczelni i rynku
pracy, wanym jest dostrzeganie przez adwersarzy roli kompetencji. We
wspczesnych organizacjach wiedza i kompetencje staj si najwaniejszym
zasobem organizacji.
Summary
This article is a continuation of the presentation of a survey conducted among
2013/2014 graduates of second cycle part time degree programmes, who were the
first group implementing study programmes adapted to the Framework for Higher
Education Qualifications.
The survey aimed at becoming acquainted with the responses of 2013/2014
graduates of part time degree programmes at a non-public HEI to the question:
To what extent students acquired in the course of their studies social competencies
(such as team work skills, lifelong learning attitude) that prepare them for
professional life?
Education processes should involve the development of specific features and
habits in students, to mention passion for learning, and stimulate and inspire
particular actions. Competencies stand for broad understanding of the learning
process. Regardless of differing opinions on the role of higher education
institutions and the labour market, it is important that adversaries appreciate the
importance of competencies. Knowledge and competencies are key resources
of contemporary organisations.
Bibliografia
1. Chmielecka E. (red.), Od europejskich do Krajowych Ram Kwalifikacji.
Warszawa 2009
2. Czerepaniak-Walczak M., Utopia. Iluzja. Realno. O jakoci edukacji
akademickiej w kontekcie ksztacenia na kierunku pedagogika. (w:)
Jako ksztacenia w szkole wyszej. Obszar nauk pedagogicznych. (red.)
R. Bery, K. Klimkowska, A. Dudak. Lublin 2014
332
_______________________________________________________________________________
3. Jeruszka U., Czy i jakie korzyci odnosz studenci z zatrudnienia? (w:)

Rynek pracy i wykorzystanie potencjau pracy w Polsce. Ksiga
jubileuszowa z okazji 80-lecia profesora Mieczysawa Kubaja. (red.)
A. Rajkiewicz, J. Orczyk. Warszawa 2014
4. Kust I., Oczekiwania pracodawcw wobec zmieniajcego si rynku pracy.
(w:) S. Nesluanov, I. Emmerov, E. Jarosz (red.), Sociln pedagogika
ve slub lovku a spolenosti, Institut Mezioborovch Studi, s.r.o. Brno
2014
5. Kust I., Dziecko motywacj do pracy nauczyciela w metodzie Marii
Montessori. (w:) Autokreacja innowacyjna w procesie wychowawczym.
(red.) I. Kust, J. Michalak-Dawidziuk. Warszawa 2014
6. Kust I., Proces Boloski w polskim szkolnictwie wyszym. (w:) Maoa
.. (red.) Wysze Szkolnictwo na Ukrainie w kontekcie integracji do
Europejskiego Obszaru Edukacyjnego. T. 1. Gnozys 2013
7. Magala S.J., Kompetencje midzykulturowe. Warszawa 2011
8. Michalak-Dawidziuk J., Jak przygotowa studentw do twrczej realizacji
podstawy programowej. (w:) Ksztacenie i wychowanie dla pracy i rozwoju.
(red.) I.Kust, J. Michalak-Dawidziuk. Warszawa 2013
pracy czy caoyciowa autokreacja czowieka? (w:) Transgresje w edukacji.
10. Michalak-Dawidziuk J., Ksztatowanie kompetencji spoecznych jako
przygotowanie do funkcjonowania w spoeczestwie transgresyjnym. (w:)
Dzisiejsze znaczenie ideaw. (red.) A. Kryniecka. Warszawa 2015
11. Nowacki T., Pedagogika pracy a badania rynkowe. (w:) Edukacja wobec
rynku pracy. Realia-moliwoci-perspektywy. (red.) R. Gerlach. Bydgoszcz
2003
12. Ocetkiewicz I., Ksztatowanie kompetencji studentw na tle
europejskich/krajowych ram kwalifikacji (E/KRK) dla szkolnictwa wyszego
w kontekcie programu Erasmus. (w:) Szkoa wysza w toku zmian.
Debata wok ustawy z 18 marca 2011 roku (red.) Kostkiewicz
J., Domagaa-Krcioch A., Szymaski M.J. Krakw 2011
13. Palka S., Trwae i zmienne skadniki w procesie ksztacenia w szkole
wyszej (gos w dyskusji). (w:) Kostkiewicz J., Domagaa-Krcioch
A., Szymaski J. M. (red.) Szkoa wysza w toku zmian. Diagnozy
i konstatacje. Krakw 2011
14. Pauli U., Oczekiwania pracodawcw wzgldem kompetencji absolwentw
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (w:) Kompetencje pracownika
a funkcjonowanie wspczesnej organizacji. (red.) T. Leczykiewicz,
A. Springer. Pozna 2011
15. Piekarski J., Jako wiedzy, jako szkoy podstawa programowa
a rynek pracy. (w:) I. Kust, J. Michalak-Dawidziuk, Ksztacenie
i wychowanie dla pracy i rozwoju. Warszawa 2013
16. Potulicka E., Neoliberalny program edukacji na polskich uniwersytetach.
Przypadek studiw pedagogicznych. (w:) Jako ksztacenia w szkole
wyszej. Obszar nauk pedagogicznych. (red.) R. Bery, K. Klimkowska,
A. Dudak. Lublin 2014
333
_______________________________________________________________________________
17. Sienkiewicz ., Gruza M., Badanie kwalifikacji i kompetencji oczekiwanych

przez pracodawcw od absolwentw ksztacenia zawodowego. Warszawa
2009
18. Turek D., Wojtczuk-Turek A., Kompetencje transferowalne. Przegld
definicji, modeli i stanowisk teoretycznych. (w:) Kompetencje
transferowalne. Diagnoza. Ksztatowanie. Zarzdzanie. (red.) S. Konarski,
D. Turek. Warszawa 2010
19. Zacznik do obwieszczenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego
z 17 lipca 2013 r. (Dz. U. 2013 poz. 1273)
20. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 kwietnia 2008 roku
w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia si przez
cae ycie (2008/C 111/01) (Zacznik I i II)
334
_______________________________________________________________________________
335
_______________________________________________________________________________
Marcin SZULC
Uniwersytet Gdaski
Instytut Psychologii
Zakad Psychologii Osobowoci i Psychologii Sdowej
Patrycja PAWLEWICZ
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Szczecinku
POTRZEBA POSZUKIWANIA DOZNA U MODZIEY

NIEDOSTOSOWANEJ SPOECZNIE
Koncepcja potrzeby poszukiwania dozna M. Zuckermana

Wedug Zuckermana: poszukiwanie dozna jest cech definiowan przez
poszukiwanie zrnicowanych, nowych, zoonych oraz intensywnych wrae
i dowiadcze oraz gotowo do podejmowania fizycznego, spoecznego,
1
prawnego i finansowego ryzyka na rzecz takich dowiadcze. Wpyw na
powstanie teorii poszukiwania dozna miay wyniki bada prowadzonych przez
D. Hebba, mwice o istniejcych rnicach indywidualnych w optymalnym
poziomie stymulacji. Zuckerman ustali, i wpywaj na nie czynniki sytuacyjne
i konstytucjonalne. Do tych ostatnich naley reaktywno orodkowego
i autonomicznego ukadu nerwowego, ktra jest przyczyn rnic
2
w zapotrzebowaniu na stymulacj. Si wpywajc na organizacj i utrzymywanie
kierunku zachowania jest denie do utrzymania optymalnego poziomu
pobudzenia. Cecha, ktra wyraa tendencj do poszukiwania lub unikania
stymulacji nazwana zostaa przez Zuckermana poszukiwaniem dozna. W sytuacji
gdy poziom pobudzenia si obnia, jednostka dy do jego podwyszenia,
natomiast gdy pobudzenie jest zbyt silne, pojawiaj si zachowania unikajce.
W sytuacji gdy prby unikania pobudzenia okazuj si nieskuteczne, zachowanie
ulega zaburzeniu.
Zuckerman wyrni cztery podczynniki (podskale) wchodzce w skad
czynnika gwnego G: TAS (thrill and adventure) poszukiwanie grozy i przygd,
Es (experience) poszukiwanie przey, Dis (disinhibition) rozhamowanie, BS
3
(boredom susceptbility) podatno na nud. Wysokie wyniki uzyskiwane
w czynniku TAS charakteryzuj osoby wykazujce zamiowanie do uprawiania
sporw ekstremalnych, ryzykownej aktywnoci fizycznej, zwaszcza na wolnej
przestrzeni oraz dziaa dostarczajcych niezapomnianych wrae. Mona tu
wymieni takie formy aktywnoci, jak: skoki spadochronowe, loty szybowcowe,
nurkowanie na duych gbokociach, bungee jumping oraz szybka jazda
samochodem. Czynnik ES obejmuje doznawanie przey umysem, jak rwnie
1
M. Zuckerman, Behavioral expressions and biosocial bases of sensation seeking. Press Syndicate
of the University of Cambridge. Cambridge 1994, s. 27
2
J. Strelau, Temperament. (w:) Strelau J. (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki. Tom 2. Gdask
2007, s. 705-707
3
M. Zuckerman, S.B.J. Eysenck, H.J. Eysenck,. Sensation seeking in England and America: Cross-
cultural, age, and sex comparisons, Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46(1), 1978,
s.139-149
336
_______________________________________________________________________________
zmysami. Wyraa si w badaniu coraz to nowszych waciwoci otoczenia.

Przejawia si w nonkonformistycznym stylu ycia, poszukiwaniu dozna
estetycznych w muzyce i sztuce, a take w szukaniu niezwykego towarzystwa,
nierzadko z krgu tzw. marginesu spoecznego. Osoby osigajce wysokie wyniki
w tej skali maj tendencje do nawizywania relacji z grupami nieakceptowanymi
przez spoeczestwo. Do takich grup mog nalee niektre podkultury
modzieowe, a take grupy przestpcze. Wysokie wyniki uzyskiwane w czynniku
Dis (rozhamowanie) egzemplifikuj takie zachowania, jak: spoywanie alkoholu,
eksperymentowanie z narkotykami, spotkania towarzyskie, zamiowanie do gonej
muzyki i imprez masowych, tendencje do przygodnych kontaktw seksualnych
i czste zmiany partnerw oraz nieprzestrzeganie norm spoecznych. Jest to cecha
najsilniej zdeterminowana biologicznie. Czynnik BS mierzy podatno na nud.
Odnosi si do niskiej tolerancji na zachowania czy dowiadczenia powtarzajce
4
si, monotonne, na ktre jednostka reaguje frustracj.
Wedug Zuckermana poszukiwacze dozna preferuj sytuacje nowe,
nieznane, silnie stymulujce, z reguy zwizane z podwyszonym ryzykiem.
Charakteryzuj si zaspokajaniem potrzeb hedonistycznych nie zwaajc na
normy spoeczne. Badania potwierdzaj, e osoby o wysokim poziomie potrzeby
poszukiwania dozna czciej ami prawo, a take czciej, ni reszta populacji
5
sigaj po alkohol i narkotyki. W teorii poszukiwania dozna zauwaa si
odniesienie do rozwaa Eysencka dotyczcych podoa ekstrawersji
umiejscowionego w ptli kora ukad siatkowaty, traktowanego przez Zuckermana
jako biologiczny komponent poszukiwania dozna. Uwaa si, i dla osb
charakteryzujcych si poszukiwaniem dozna typowy jest niski poziom aktywacji
tych orodkw. Z tego powodu, aby osign optymalny poziom aktywacji
potrzebna jest bardzo silna ich stymulacja. Natomiast osoby unikajce dozna
6
charakteryzuj si wysokim poziomem aktywacji ukadu korowo-siatkowatego.
Poszukiwanie dozna jest konstruktem podobnym do modelu impulsywnoci
7
w teoriach Eysencka i Clonigera. Zuckerman ustali zwizek wysokiego poziomu
potrzeby poszukiwania dozna z aktywnoci hormonw pciowych, gwnie
4
M. Zuckerman, S.B.J. Eysenck, H.J. Eysenck, Sensation seeking in England and America: Cross-
cultural, age, and sex comparisons, Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46(1), 1978,
s.139-149; K. Pospiszyl, Psychopatia. Warszawa 1985
5
M. Andrew, C. Cronin, Two measures of sensation seeking as predictors of alcohol use among high
school males. Personality and Individual Differences, Volume 22, Issue 3, 1997, s. 393-401; D.R.
Miles, M. B. Van Den Bree, A. E. Gupman, D. B. Newlin, M. D. Glantz, R. W. Pickens, A twin study on
sensation seeking, risk taking behavior and marijuana use. Drug and Alcohol Dependence, 62 (1),
2001, s. 57-68; S. Knust, A.L. Stewart, Risk-taking behaviour and criminal offending: an investigation
of sensation seeking and the Eysenck personality questionnaire, International Journal of Offender
Therapy and Comparative Criminology Volume: 46 Issue:5, 2002, s.586-602; J. Strelau,
Temperament (w:) Strelau J. (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki. Tom 2. Gdask 2007,
s. 705-707; M. Zuckerman, Sensation Seeking and Risky Behavior, American Psychological
Association (APA), 2006; 1 edition (January 1, 2007)
6
J. Strelau, Temperament (w:) Strelau J. (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki. Tom 2. Gdask
2007, s. 705-707
7
M. Zuckerman, Sensation seeking: A comparative approach to a human trait. Behavioral and Brain
Science 7, issue 3, 1984, s. 413-471
337
_______________________________________________________________________________
wysokim poziomem testosteronu. Poszukiwanie dozna jest oglnie rzecz biorc

8
silniejsze u mczyzn ni u kobiet. Badania wskazuj take, i najwyszy
wskanik odziedziczalnoci dotyczy skali rozhamowania (Dis). Wskazuje si te,
e niski poziom oksydazy monoaminowej (MAO) wzmaga poszukiwanie wrae.
9
Szczeglnie uwidacznia si to w podskali Dis.
Jak wynika z analizy literatury przedmiotu, osoby poszukujce dozna nie
szukaj ryzyka jako takiego, lecz godz si na nie w wikszym stopniu, gdy maj
wiadomo, e jest to skutek uboczny denia do celu. Celem tym z reguy s
doznawane wraenia i dowiadczenia czego nowego. Wiele z tych osb jest
w stanie zaakceptowa te ryzyko, a nawet podj dziaania majce na celu jego
10
obnienie np. osoby preferujce szybk jazd samochodem zapinaj pasy.
Analiza wynikw bada i obserwacji doprowadzia Zuckermana do przekonania,
e istniej rnice indywidualne w poziomie pobudzenia (OLA optimal level
of arousal) oraz w optymalnym poziomie stymulacji (OLS optimal level
of stimulation). rde wymienionych rnic upatrywano w:
czynnikach wrodzonych (constitutional), mianowicie w sile pobudzania
i hamowania centralnego ukadu nerwowego;
wieku: potrzeba poszukiwania dozna wzrasta od dziecistwa do okresu
dorastania.
W adolescencji osiga najwysz warto, a nastpnie obnia si:
dowiadczeniu: w sytuacji przeduajcego si braku stymulacji lub
nadmiernej stymulacji poziom OLS oraz OLA moe si podnie lub
obniy. Zwizane jest to z mechanizmami adaptacji;
ostatnich dowiadczeniach: okresowe niedostymulowanie lub nadmierna
stymulacja mog wywiera wpyw na poziom potrzeby poszukiwania
dozna w dalszych okresach ycia;
wymaganiach sytuacji: ustalono, i poziom stymulacji i pobudzenia zaleny
jest od wymaga danej sytuacji czy zadania jakie trzeba wykona. Wedug
ustale zadania trudne, wymagajce uwagi, koncentracji, wysiku
poznawczego potrzebuj niszego poziomu pobudzenia. Analogicznie
zadania niewymagajce wysiku poznawczego, atwiejsze, oparte na
powtrkach potrzebuj wysokiego poziomu pobudzenia;
cyklu dobowym.
11
W myl ustale Zuckermana spoeczne uczenie si te moe by przyczyn

ujawnienia si cechy poszukiwania dozna. Prawdopodobnie wpyw na pojawienie
si tej cechy mog mie dowiadczenia zdobywane w domu, a take w szkole
i rodowisku rwieniczym. Dzieci poszukujce ryzyka, z reguy bawi si
z podobnymi do siebie. Podobnie kwestia ta wyglda w yciu dorosym. Dobr
partnera yciowego moe si opiera na poszukiwaniu podobiestw, mianowicie
8
M.D. Newcomb, L. McGee, Influence of Sensation Seeking on General Deviance and Specific
Problem Behaviors From Adolescence to Young Adulthood. Journal of Personality & Social
Psychology, 61 (4), 1991, s. 614-628; J.W. Roberti,. A review of behavioral and biological correlates
of sensation seeking, Journal of Research in Personality 38 (3), 2004, s. 256
9
E. Longato-Stadler, B. af Klinteberg, H. Garpenstrand, L. Oreland, J. Hallman, Personality Traits
and Platelet Monoamine Oxidase Activity in a Swedish Male Criminal Population, Journal of
Neuropsychobiology, 46 (4), 2002, s. 202-208
10
M. Zuckerman, Behavioral expressions and biosocial bases of sensation seeking. Cambridge 1994
11
Ibidem, s.247
338
_______________________________________________________________________________
osoba z omawian powyej cech bdzie preferowaa partnera, ktry rwnie

12
poszukuje wrae. Ustalono rwnie, e osoby o wysokiej potrzebie
poszukiwania dozna, przyjmuj rodki odurzajce o dziaaniu stymulujcym jak
13
amfetamina i kokaina, zamiast substancji, ktre obniayby poziom pobudzenia.
Zjawisko niedostosowania spoecznego

Termin niedostosowanie spoeczne, podobnie jak termin przystosowanie
spoeczne nastrcza sporo trudnoci w definiowaniu, gdy zachowanie ludzkie
cechuje dua zoono i rozpito, za bogactwo hierarchii wartoci to samo
zachowanie uwaa za przystosowane w jednej kulturze, w innej za
14
zgoa odmiennie. Pojcie zostao upowszechnione przez behawiorystw
amerykaskich nawizujcych do koncepcji Darwina, sprowadzajc zachowanie
czowieka do prostych reakcji zwierzt. Hilgard uwaa, e osoby niedostosowane
spoecznie, podobnie jak przystosowane przeywaj konflikty, ale ci pierwsi nie
15
potrafi sobie z nimi poradzi. Do polskiej literatury pedagogicznej termin
niedostosowanie spoeczne wprowadzia Maria Grzegorzewska w 1959 roku
definiujc jako: zesp wszystkich nieletnich wymagajcych specjalnych metod
wychowawczych medyczno-psychologicznych i medycznych; tych wszystkich,
wobec ktrych z jednej strony pracodawca i urzdy publiczne musz zastosowa
metody specjalne, z drugiej za strony wychowawcy musz si ucieka do
sposobw specjalnych; tych wszystkich, dla ktrych trzeba czego innego ni dla
16
zespou innych. Literatura psychologiczna utosamia niedostosowanie
17
spoeczne jako zaburzenie osobowoci. Wielu badaczy upatruje zakce
w relacjach spoecznych midzy jednostk a otoczeniem w wyniku uszkodzenia
sfery emocjonalno-wolicjonalnej oraz zaburze charakterologicznych lub
18
osobowociowych. Niedostosowanie mona te definiowa jako negatywny
19
wpyw wywierany przez wadliwy stosunek jednostki do wszelkich norm.
Rozpoznajc niedostosowanie spoeczne J. Konopnicki zwraca uwag na kryteria
20
psychologiczne, a take spoeczne konsekwencje zachowa. Jeszcze inn
12
Ibidem, s.125
13
Ibidem, s. 118
14
B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie spoeczne w wietle wspczesnych wynikw
bada. Resocjalizacja tom 1. (w:) W. Urban, J.M. Stanik (red). Warszawa, 2008; I. Pospiszyl,
Patologie spoeczne. Warszawa 2008
15
E.R. Hilgard, Wprowadzenie do psychologii. Warszawa, 1967
16
M. Grzegorzewska, Wybr pism. Warszawa 1964, s. 317 i 318; K. Pospiszyl, E. abczyska,
Niedostosowanie spoeczne przejawy, przyczyny, sposoby terapii. Warszawa, 1978; D. Wjcik,
Nieprzystosowanie spoeczne modziey. Analiza psychologiczno-kryminologiczna. Warszawa, 1984;
A. Makowski, Niedostosowanie spoeczne modziey i jej resocjalizacja. Warszawa 1994; B. Urban,
Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie spoeczne w wietle wspczesnych wynikw bada.
Resocjalizacja tom 1, (w:) W. Urban, J.M. Stanik (red). Warszawa 2008
17
K. Pospiszyl, E. abczyska, Psychologia dziecka niedostosowanego spoecznie. Warszawa 1980
18
bada. Resocjalizacja tom 1, (w:) W. Urban, J.M. Stanik (red). Warszawa 2008
19
T. Wolan, Resocjalizacja: uwarunkowania, dowiadczenia, projekty zmian. (Modzieowy Orodek
Wychowawczy korektywn, uczc si organizacj). Chorzw 2005
20
J. Konopnicki, Niedostosowanie spoeczne. Warszawa 1971; D. Wjcik, Nieprzystosowanie
spoeczne modziey. Analiza psychologiczno-kryminologiczna. Warszawa 1984; M. Ciosek, Czowiek
w obliczu izolacji wiziennej. Gdask, 1996; J.M. Stanik, Diagnozowanie niedostosowania
spoecznego i asocjalnoci. (w:) W. Urban, J.M. Stanik (red.), Resocjalizacja. Teoria i praktyka
pedagogiczna. Warszawa 2008; B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie spoeczne
339
_______________________________________________________________________________
definicj niedostosowania podaj A. Lewicki, L. Paryzek i B. Waligra:

nieprzystosowanie spoeczne jest socjologicznym faktem niezgodnoci midzy
systemem norm i wartoci konkretnego czowieka a normami i wartociami tych
21
grup, ktrych jest czonkiem, i spoeczestwa jako caoci. Wielu autorw
podkrela wanie aspekt wadliwych relacji spoecznych i niechci do penienia rl
spoecznych zgodnie z oczekiwaniami. S. Grski tego typu zachowania nazywa
wykolejeniem spoecznym, ktrego przejawami s zachowania antagonistyczno-
22
destrukcyjne. L. Pytka dzieli definicje niedostosowania spoecznego na
23
cztery grupy. Autor wymienia definicje objawowe, teoretyczne, operacyjne
oraz utylitarne. Definicje objawowe charakteryzuj kategorie zachowa
nieprzystosowanych, definicje teoretyczne skupiaj si na charakterystyce
symptomatologicznej oraz pojciach teoretycznych, definicje operacyjne mwi
o symptomach zjawiska oraz sposobach jego pomiaru, natomiast definicje
utylitarne ujmuj niedostosowanie od strony bezradnoci rodowiska
24
wychowawczego wobec jednostki. Jak wyranie wida z przytoczonych powyej
wybranych definicji niedostosowania spoecznego, omawiana kategoria jest
niejednorodna, niejednoznaczna i cay czas ulega redefiniowaniu. Ze wzgldu na
praktyczny, wymiar aplikacyjny, autorzy przyjli stanowisko zblione do badaczy
podkrelajcych wadliwo relacji spoecznych osb niedostosowanych
spoecznie, co wpywa na proces wykluczania z tak zwanego zdrowego
spoeczestwa, a co za tym idzie decyduje o kierunek aktywnoci celowej, ktrej
25
celem jest zaspokajanie potrzeb.
Metodologia bada
Celem bada byo ustalenie, czy osoby niedostosowane spoecznie rni si
pod wzgldem potrzeby poszukiwania dozna od ich rwienikw z grupy
kontrolnej. Pewien problem nastrczyo autorom ustalenie zmiennych. Z definicji
zmienna zalena to (...) zmienna lub czynnik bdcy pod wpywem innej zmiennej
26
(zmiennej niezalenej). Zmienna zalena okrela to, co planujemy zbada, to na
ni wpywamy zmienn niezalen, aby okreli korelacje. Zatem w takim
rozumieniu zmienn zalen jest poszukiwanie dozna, za zmienn niezalen
niedostosowanie spoeczne, ktre jest warunkiem kwalifikacji do grupy kryterialnej.
Mona jednak rozumie zmienn zalen i niezalen odwrotnie. Obecno
w orodku nie jest przyczyn (nie wpyna) na poziom potrzeby poszukiwania
dozna. Jako komponent biologiczny podlegajcy sabej fluktuacji utrzymywaa
ju okrelon warto wczeniej, przed pobytem w orodku. Uznano,
e zapotrzebowanie na stymulacj moe by warunkiem sprzyjajcym
niedostosowaniu spoecznemu. Obecno w orodku nie jest jednak przyczyn
w wietle wspczesnych wynikw bada. Resocjalizacja tom 1. (w:) W. Urban, J.M. Stanik (red).
Warszawa, 2008
21
M. Ciosek, Czowiek w obliczu izolacji wiziennej. Gdask 1996, s. 75-76
22
S. Grski, Metodyka resocjalizacji. Warszawa 1985
23
L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne
i metodyczne. Warszawa 2000
24
Ibidem, s. 28
25
bada. Resocjalizacja tom 1. (w:) W. Urban, J.M. Stanik (red). Warszawa 2008; M. Ciosek, Czowiek
w obliczu izolacji wiziennej. Gdask 1996
26
A. Giddens, Socjologia. Warszawa 2004, s. 739
340
_______________________________________________________________________________
biologicznej determinanty, jak jest zapotrzebowanie na stymulacj (raczej jej

skutkiem). Warunkiem kwalifikacji do grupy kryterialnej nie byo te wysokie lub
niskie zapotrzebowanie na stymulacj badanych. Problem czciowo rozwizano
stawiajc hipotez kierunkow: osoby niedostosowane spoecznie charakteryzuje
wyszy poziom poszukiwania dozna ni osoby z grupy kontrolnej. Autorzy nie
wykluczaj wpywu rodowiska (pobytu w orodku i procesu resocjalizacji), ktry
moe nasila np. deprywacj potrzeby poszukiwania dozna, tym bardziej, e
istniej przesanki, i oglne zapotrzebowanie na stymulacje moe wzrasta
wtrnie na przykad w wyniku obronnoci percepcyjnej, jak i bardziej zoonych
27
mechanizmw natury fizjologicznej. Nie kontrolowano jednak konsekwencji tego
zjawiska. Problem wydaje si interesujcy z perspektywy resocjalizacji. Wane
wydaje si uzyskanie odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu mona wykorzysta
rodowisko, by pomc osobom niedostosowanym spoecznie realizowa wysokie
zapotrzebowanie na stymulacj w sposb akceptowany spoecznie.
Charakterystyka badanej grupy

W badaniu udzia wzio 78 chopcw w przedziale wiekowym od 13 do 20
roku ycia. Grup kryterialn stanowio 38 osb w wieku od 13 do 20 lat,
przebywajcych w Zakadzie Poprawczym w Gdasku-Oliwie (15 osb) oraz
Schronisku dla Nieletnich w Chojnicach (23 osoby). Osoby badane byy w normie
intelektualnej, uczszczay do szk gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych.
W orodkach umieszczone zostay na mocy wyrokw Sdw Rodzinnych
i Opiekuczych, z powodu konfliktw z prawem i oglnej demoralizacji. Dla 12
z nich by to kolejny pobyt w placwce. W stosunku do 7 osb nadal prowadzone
jest postpowanie sdowe. Wrd popenionych przez badanych przestpstw
wyrniono 6 kategorii: kradziee, kradziee z wamaniem, rozboje, pobicia,
zabjstwa, wymuszenia. Rozkad liczebnoci popenionych przestpstw
w wyodrbnionych kategoriach obrazuje wykres1.
Wykres nr 1: Liczba i rodzaj popenionych przestpstw
14 13
12
10
8 7 7 7
4 3
2 1
0
Rozboje Kradziee Kradziee z Pobicia Wymuszenia Zabjstwa
wamaniem
27
W. Kostowski, Podstawowe teorie i mechanizmy uzalenie. Alkoholizm i narkomania,
t. 19. 2. Warszawa 2006
341
_______________________________________________________________________________
W grupie kontrolnej znalazo si 40 osb w przedziale wiekowym 16-20 lat.

Byli to uczniowie I, II i III klasy Zasadniczej Szkoy Zawodowej w Szczecinku.
rednia wieku w grupie kryterialnej wynosia 16,47 lat, w grupie kontrolnej 17,4 lat.
Osoby z obu grup wypeniy ankiet socjometryczn oraz kwestionariusz SSS
Zucktermana w okoo godzin. Grupa kontrolna wykazaa si mniejszym
zaangaowaniem. Niechtnie wypeniaa formularze, oczekiwaa w zamian
nagrody w postaci lepszej oceny z matematyki, bd jzyka polskiego. Analiza
danych demograficznych wskazuje, i 97,37% badanych osb niedostosowanych
spoecznie pochodzi z rodzin zdezintegrowanych (po rozwodach lub w separacji).
Okoo 2,63% pochodzi z rodzin, w ktrych jeden lub oboje rodzicw nie yje.
W grupie kontrolnej 25% osb pochodzi z rodziny niepenej, z czego 7,5%
z powodu mierci jednego lub obojga rodzicw oraz 17,5% rodzin po rozwodzie,
75% stanowiy osoby z rodzin penych.
Metody badawcze
W przeprowadzonym badaniu zastosowano nastpujce metody badawcze:
ankieta socjodemograficzna sporzdzona na potrzeby niniejszych bada;
skala poszukiwania dozna (SSS) Marvina Zuckermana (Pospiszyl,
28
1985).
Ankieta socjodemograficzna stworzona zostaa na potrzeby niniejszej
pracy w dwch rnicych si od siebie formach. Pierwsza skierowana bya
do wychowankw Zakadu Poprawczego w Gdasku-Oliwie oraz Schroniska dla
Nieletnich w Chojnicach. Druga wersja zostaa wypeniona przez grup kontroln.
Badanie zostao przeprowadzone anonimowo. Ankieta adresowana do modziey
spoecznie niedostosowanej zawieraa pytania o: wiek, miejsce zamieszkania,
wyksztacenie rodzicw, status maeski rodzicw, rodzaj popenionego
przestpstwa, a take czas pobytu w zakadzie. W ankiecie skierowanej do grupy
kontrolnej znalazy si analogiczne pytania jak w pierwszej ankiecie, z pominiciem
pyta dotyczcych popenionych przestpstw oraz czasu spdzonego w placwce.
Pierwotna wersja Skali Poszukiwania Dozna (SSS Sensation Seeking
Scale) wraz z podstaw teoretyczn opracowana zostaa na pocztku lat 60. przez
Marvina Zuckermana. Od tego czasu sama teoria, jak i skala SSS ulegay
modyfikacjom teoria zostaa rozszerzona, a sam test bardziej rozbudowany
dziki licznym badaniom prowadzonym na caym wiecie. Na potrzeby niniejszej
pracy zastosowana zostaa wersja zaadaptowana i znormalizowana przez Zofi
Oleszkiewicz-Zsurzs z 1982 roku. Test skada si z 68 par twierdze. Badany
wybiera te, ktre jego zdaniem najlepiej go opisuje. Oceniaj one sze skal:
wyniku oglnego G oraz piciu podskal: TAS, ES, Dis, BS oraz I. Przy czym
podskala I wystpuje tylko w tecie polskim. Wymienione pierwsze cztery czynniki
zostay omwione szerzej w czci teoretycznej artykuu. Czynnik I opisuje
29
zapotrzebowanie na stymulacj intelektualn (Pospiszyl, 1985).
4. Analiza wynikw bada wasnych
Autorzy zakadali, e modzie niedostosowana uzyska wysokie wyniki we
wszystkich skalach zastosowanej metody (SSS) Zuckermana, poza skal
I. Zakadano, skdind susznie, e wyniki w skali poszukiwania stymulacji
28
K. Pospiszyl, Psychopatia. Warszawa 1985
29
Ibidem, s. 261
342
_______________________________________________________________________________
intelektualnej I bd w obydwu grupach porwnywalnie niskie. Przypuszczano,

i istotne rnice wystpi w podskali G (oglny poziom poszukiwania dozna),
jak rwnie w podskali Dis (rozhamowanie) oraz BS (podatno na nud). W celu
zweryfikowania przekona posuono si testem t-Studenta. Otrzymane wyniki
zawarte zostay w poniszej tabeli.
Tabela nr 1: Skala poszukiwania wrae
Rodzaj grupy G
rednia SD T Df P
Grupa kryterialna 9,29 2,08 -2,56 60,505 0,013
Grupa kontrolna 11,08 3,86
TAS
Grupa kryterialna 8,2 2,40 -1,69 76 0,094
ES
Dis
BS
Grupa kryterialna 4,21 1,60 0,756 76 0,452

Wykres nr 2: Skala poszukiwania wrae
12 11,08
10 9,29 9,18 9,23 9,1

8,68
8,2 8,18 8,32 8,24
8
6 grupa
kryterialna
4,213,93
4
0
G TAS Es Dis BS I
Analiza wynikw osignitych w Skali Poszukiwania Dozna wskazuje na

istotn rnic w oglnej tendencji do poszukiwania dozna. Jak wynika
z powyszej tabeli i wykresu, grupa kryterialna uzyskaa niszy wynik (m= 9,29;
343
_______________________________________________________________________________
SD= 2,08) w porwnaniu z grup kontroln (m=11,08; SD=3,86). Nieznacznie

podwyszonymi wynikami w prawie wszystkich podskalach charakteryzuj si
osoby z grupy kontrolnej (z pominiciem czynnika I). Wbrew wczeniejszym
przypuszczeniom, opartym o wyniki bada Zuckermana, to grupa kontrolna
osigna wysze wyniki w zapotrzebowaniu na stymulacj. Obydwie grupy
charakteryzuj si wysokim zapotrzebowaniem na stymulacj, co cechuje osoby
z neurobehawioralnym rozhamowaniem. Pojcie to definiuje si jako cech
indywidualn obejmujc skorelowane ze sob deficyty w zakresie regulacji
procesw emocjonalnych, zachowa i poznawczych funkcji wykonawczych,
30
posiadajca wyrane to biologiczne. Kwestia ta powinna jednak zosta
potwierdzona w bardziej szczegowych badaniach. Osignite wyniki mog by
rwnie skorelowane z wiekiem, w jakim znajduj si badani. Jak podaje
Zuckerman, u osb w wieku od 9 do 14 lat oraz od 19 do 20 zauwaa si
zdecydowanie silniejsz ch poszukiwania wrae ni u jednostek w innym
31
wieku.
Uzyskane wyniki s szczeglnie interesujce w przypadku grupy kontrolnej.
Badania prowadzone przez Zuckermana ujawniaj, e procent osb
uzalenionych, osb z zaburzeniami osobowoci i osb amicych prawo jest
wyszy wrd osb, ktre zajmuj wysokie pozycje na wymiarze poszukiwania
32
dozna ni osb, ktre zajmuj niskie pozycje na tym wymiarze. Badana przez
autorw modzie dostosowana spoecznie uzyskaa wysokie wyniki w wikszoci
skal testu SSS. Szczeglnie zaskakujce jest uzyskanie istotnie statystycznie
wyszego wyniku w skali oglnej poszukiwania dozna G i nieistotnie statystycznie
wyszych wynikw w pozostaych podskalach. Uzyskany rezultat mona
interpretowa w nastpujcy sposb. Badana modzie z grupy kontrolnej
rekrutowana bya ze szk zawodowych, a jak donosi raport z badania
zainteresowania modziey ksztaceniem zawodowym oraz sytuacji szkolnictwa
zawodowego w wojewdztwie mazowieckim dla Mazowieckiej Izby Rzemiosa
i Przedsibiorczoci: szkoa zawodowa jest szans dla uczniw, ktrych
charakteryzuje nisza motywacja do nauki i niszy potencja w zakresie nauki
33
przedmiotw oglnych. J.E. Nurmi oglnie stwierdzi, e osoby bardziej
inteligentne czciej interesuj si przysz edukacj, za mniej inteligentne
34
przyszym zawodem. Osoby o wysokim wskaniku BS (podatnoci na nud)
cechuje mniejsza zdolno do skupienia si na zadaniach monotonnych, za
powtarzanie materiau by go opanowa jest cech nieodzown w procesie uczenia
si. O wyborze szkoy zawodowej przez badanych z grupy kontrolnej mogy
decydowa zmienne biologiczne, jak wanie poszukiwanie stymulacji i niech do
30
P. Kwiatkowski, Neurobehawioralne rozhamowanie a postawy modziey wobec uywania substancji
psychoaktywnych w kontekcie postaw wychowawczych rodzicw. (w:) D. Borecka-Biernat (red.),
Zaburzenia w zachowaniu dzieci i modziey w kontekcie trudnych sytuacji szkolnych
i pozaszkolnych. Krakw 2011, s. 124
31
M. Zuckerman, Behavioral expressions and biosocial bases of sensation seeking. Cambridge 1994
32
Ibidem, s. 97
33
Raport z badania zainteresowania mazowieckiej modziey ksztaceniem zawodowym, oraz sytuacji
szkolnictwa zawodowego w wojewdztwie mazowieckim dla Mazowieckiej Izby Rzemiosa
i Przedsibiorczoci, 2009, http://www.mirip.org.pl/plik,783,raport-badan-mirip-zainteresowania-szkol
nictwem-zawodowym.pdf, s.16
34
J.E. Nurmi, How do adolescents see their future? A review of the development of future-orientation
and planning, Developmental Review 11, 1991, s. 1-59
344
_______________________________________________________________________________
monotonni nauki zarazem. Wysokie wskaniki w poszukiwaniu dozna moe

stanowi cech charakterystyczn wspczesnej kultury, nazwanej przez
Z. Melosika kultur instant czy kultur skoku adrenaliny i ryzyka, ktr
charakteryzuje natychmiastowo i konieczno uzyskiwania maksymalnej
35
przyjemnoci, szczcia i stymulacji. Std uzyskany wynik mona interpretowa
jako obraz czasw wspczesnych, w ktrych pod wzgldem poszukiwania
stymulacji zdrowa modzie nie rni si od rwnolatkw niedostosowanych
spoecznie.
Z drugiej strony wysze poszukiwanie stymulacji u badanej modziey z grupy
kontrolnej nie musi oznacza, e jest niedostosowana, lecz jeszcze
niezdiagnozowana lub stanie si niedostosowana poprzez amanie regu
spoecznych by zaspokoi gd stymulacji. Hansen i Breivik (2001) sugeruj
istnienie dwch drg zaspokajania potrzeb poprzez pozytywne i negatywne
zachowania ryzykowne. Do pozytywnych zachowa ryzykownych zaliczaj sporty
ekstremalne, jak wspinaczka, kajakarstwo, rafting, za do negatywnych zachowa
ryzykownych kwalifikuj przestpczo i spoecznie nieakceptowane dziaania, jak
36
kradziee czy uywanie narkotykw.
Podsumowanie
Celem przeprowadzonych bada bya odpowied na pytanie, czy modzie
niedostosowana spoecznie przejawia wysz potrzeb poszukiwania dozna
mierzon Skal poszukiwania dozna M. Zuckermana ni modzie z grupy
kontrolnej. Uzyskane wyniki bada nie potwierdziy zaoonej hipotezy. Uzyskano
zblione wysokie wyniki w zakresie piciu skal oraz zbliony niski wynik
w skali zapotrzebowania na stymulacj intelektualn. Grupa kontrolna uzyskaa
istotnie statystycznie wyszy wynik w zakresie czynnika oglnego (czynnika
G) zapotrzebowania na stymulacj. Autorzy tumacz uzyskane wyniki bada
specyfik doboru grupy kontrolnej oraz uwarunkowaniami kulturowymi, jak rwnie
rodowiskowymi uczestnictwem modziey niedostosowanej spoecznie
w procesie resocjalizacji. Warto w nastpnych badaniach porwna modzie
wywodzc si z rnych rodowisk pod ktem potrzeby poszukiwania dozna.
Streszczenie
Wielu badaczy zwraca uwag na zwizki jakie wystpuj pomidzy
poszukiwaniem dozna a zachowaniami ryzykownymi, impulsywnymi, spoecznie
37
destrukcyjnymi oraz samodestrukcyjnymi. Problem ten jest szczeglnie widoczny
35
Z. Melosik, Modzie w spoeczestwie wspczesnym. Konteksty, kontrowersje i paradoksy.
(w:) B. Bykowska, M. Szulc (red.), Zagroenia wspczesnej modziey polskiej w poszukiwaniu
tosamoci... Gdask 2006, s. 243-264
36
E.B. Hansen, G. Breivik, Sensation seeking as a predictor of positive and negative risk behaviour
among adolescents, Personality and Individual Differences 30/2001, s. 627-640
37
P. Horvat, M Zuckerman, Sensation seeking, risk appraisal, and risky behavior. Personality and
Individual Differences. Volume 14, Issue 1, January 1993, s. 41-52; S.A. Ball, K.M. Carroll, B.J.
Rounsaville, Sensation seeking, substance abuse, and psychopathology in treatment-seeking and
community cocaine abusers, Journal of Consulting and Clinical Psychology, Vol 62(5), 1994, s.1053-
1057; L. Donohew, R. Zimmerman, P.S. Cupp, Novak S., S. Colon, R. Abell, Sensation seeking,
impulsive decision-making, and risky sex: implications for risk-taking and design of interventions.
Personality and Individual Differences. Volume 28, Issue 6, 1 June 2000, s. 1079-1091; A. Aluja,
R. Torrubia, Hostility-Aggressiveness, Sensation Seeking, and Sex Hormones in Men: Re-Exploring
Their Relationship, Neuropsychobiology 2004/50, s.102-107
345
_______________________________________________________________________________
38
wrd nastolatkw. Celem bada bya odpowied na pytanie, czy modzie
zdiagnozowana jako niedostosowana spoecznie, umieszczona w zakadzie
poprawczym oraz schronisku dla nieletnich rni si w zakresie potrzeby
poszukiwania dozna od modziey z grupy kontrolnej. Jak wskazuj wyniki bada
obydwie badane grupy uzyskay podobnie wysokie wyniki w Skali Poszukiwania
Dozna (SSS Sensation Seeking Scale) autorstwa Marvina Zuckermanna,
jednak istotnie wysze wyniki uzyskaa grupa kontrolna w zakresie czynnika
G (oglnego poziomu poszukiwania dozna). Autorzy interpretuj wyniki
w kontekcie otoczenia spoecznego, w jakim znalaza si grupa kryterialna
(warunki resocjalizacji) oraz doboru grupy kontrolnej (modzie ze szkoy
zawodowej).
Summary
Many researchers draws attention to the relationships that exist between
sensation seeking and risk behaviors, impulsive, socially destructive and self-
destructive even among young people (Horvat, Zuckerman, 1993; Ball, Carroll,
Rounsaville, 1994; Don (w:) ohew i in.2000; Aluja, Torrubia, 2004; Riobbins,
Bryan, 2004). The aim of research was to answer the question of whether socially
maladjusted adolescents differs in terms of the sensations seeking of youth in the
control group. The study used the Marvins Zuckerman Scale of Sensation Seeking
(SSS). Both groups have been similarly high results in the need for sensation
seeking. Significantly higher scores in the control group received the factor
G (general level of sensation seeking). The authors interpret the results in the
context of the social environment criterial group (conditions of rehabilitation) and
the selection of the control group (students from a vocational school).
Bibliografia
1. Aluja A., Torrubia R., Hostility-Aggressiveness, Sensation Seeking,
and Sex Hormones in Men: Re-Exploring Their Relationship.
Neuropsychobiology 2004/50
2. Andrew M, Cronin C., Two measures of sensation seeking as predictors
of alcohol use among high school males, Personality and Individual
Differences, Volume 22, Issue 3, 1997
3. Ball S.A., Carroll K.M., Rounsaville B.J., Sensation seeking, substance
abuse, and psychopathology in treatment-seeking and community cocaine
abusers. Journal of Consulting and Clinical Psychology, Vol 62(5), 1994
4. Ciosek M., Czowiek w obliczu izolacji wiziennej. Gdask 1996
5. Donohew L., Zimmerman R, Cupp P.S., Novak S., Colon S., Abell
R., Sensation seeking, impulsive decision-making, and risky sex:
implications for risk-taking and design of interventions. Personality and
Individual Differences. Volume 28, Issue 6, 1 June 2000
38
M. Zuckerman, The sensation seeking motive. In B. A. maher (ed.), Progress in experimental
personality research. Vol. 7: New York: Academic Press. Vol. 7, 1974, s. 79-148; M. Zuckerman
Behavioral expressions and biosocial bases of sensation seeking. Press Syndicate of the University
of Cambridge. Cambridge 1994; D.R. Miles, M.B. Van Den Bree, A.E. Gupman, D.B. Newlin, M.D.
Glantz, R.W. Pickens, A twin study on sensation seeking, risk taking behavior and marijuana use.
Drug and Alcohol Dependence, 62 (1), 2001, s. 57-68; R.N. Robbins, A. Bryan, Relationships
Between Future Orientation, Impulsive Sensation Seeking, and Risk Behavior Among Adjudicated
Adolescents, Journal of Adolescent Research, vol. 19 nr. 4, 2004, s. 428-445
346
_______________________________________________________________________________
6. Giddens, A. Socjologia. Warszawa 2004

7. Grski, S. Metodyka resocjalizacji. Warszawa 1985
8. Grzegorzewska, M., Wybr pism. Warszawa 1964
9. Hansen E.B., Breivik G., Sensation seeking as a predictor of positive and
negative risk behaviour among adolescents, Personality and Individual
Differences 30/2001
10. Hilgard E.R., Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1967
11. Horvat P. Zuckerman M., Sensation seeking, risk appraisal, and risky
behavior. Personality and Individual Differences. Volume 14, Issue
1, January 1993
12. Konopnicki J., Niedostosowanie spoeczne. Warszawa 1971
13. Kwiatkowski P., Neurobehawioralne rozhamowanie a postawy modziey
wobec uywania substancji psychoaktywnych w kontekcie postaw
wychowawczych rodzicw. (w:) Borecka-Biernat D. (red.), Zaburzenia
w zachowaniu dzieci i modziey w kontekcie trudnych sytuacji szkolnych
i pozaszkolnych. Krakw 2011
14. Knust S, Stewart A.L., Risk-taking behaviour and criminal offending: an
investigation of sensation seeking and the Eysenck personality
questionnaire. International Journal of Offender Therapy and Comparative
Criminology Volume:46, Issue:5, 2002
15. Kostowski W., Podstawowe teorie i mechanizmy uzalenie. Alkoholizm
i narkomania, t. 19, 2. Warszawa 2006
16. Longato-Stadler E., af Klinteberg B., Garpenstrand H., Oreland,
L., Hallman J., Personality Traits and Platelet Monoamine Oxidase Activity
in a Swedish Male Criminal Population, Journal of Neuropsychobiology,
46 (4), 2002
17. Makowski A., Niedostosowanie spoeczne modziey i jej resocjalizacja.
Warszawa 1994
18. Melosik Z., Modzie w spoeczestwie wspczesnym. Konteksty,
kontrowersje i paradoksy. (w:) B. Bykowska, M. Szulc (red.), Zagroenia
wspczesnej modziey polskiej w poszukiwaniu tosamoci... Gdask
2006
19. Miles D.R., Van Den Bree M.B., Gupman A.E., Newlin D.B., Glantz M.D.,
Pickens R.W., A twin study on sensation seeking, risk taking behavior and
marijuana use. Drug and Alcohol Dependence, 62 (1), 2001
20. Newcomb M.D., McGee L., Influence of Sensation Seeking on General
Deviance and Specific Problem Behaviors From Adolescence to Young
Adulthood, Journal of Personality & Social Psychology, 61 (4), 1991
21. Nurmi J.E., How do adolescents see their future? A review of the
development of future-orientation and planning. Developmental Review
11, 1991
22. Pospiszyl K., Psychopatia. Warszawa 1985
23. Pospiszyl I., Patologie spoeczne. Warszawa 2008
24. Pospiszyl K., abczyska E., Niedostosowanie spoeczne przejawy,
przyczyny, sposoby terapii. Warszawa 1978
25. Pospiszyl K., abczyska E., Psychologia dziecka niedostosowanego
spoecznie. Warszawa 1980
347
_______________________________________________________________________________
26. Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne,

diagnostyczne i metodyczne. Warszawa 2000
27. Raport z badania zainteresowania mazowieckiej modziey ksztaceniem
zawodowym, oraz sytuacji szkolnictwa zawodowego w wojewdztwie
mazowieckim dla Mazowieckiej Izby Rzemiosa i Przedsibiorczoci, 2009,
http://www.mirip.org.pl/plik,783,raport-badan-mirip-zainteresowania-szkolni
ctwem-zawodowym.pdf
28. Roberti J.W., A review of behavioral and biological correlates of sensation
seeking, Journal of Research in Personality 38 (3), 2004
29. Robbins R.N., Bryan A., Relationships Between Future Orientation,
Impulsive Sensation Seeking, and Risk Behavior Among Adjudicated
Adolescents. Journal of Adolescent Research, vol. 19 nr. 4, 2004
30. Stanik J.M., Diagnozowanie niedostosowania spoecznego i asocjalnoci.
(w:) W. Urban, J.M. Stanik (red.), Resocjalizacja. Teoria i praktyka
pedagogiczna. Warszawa 2008
31. Strelau J., Temperament. (w:) Strelau J. (red.), Psychologia. Podrcznik
akademicki. Tom 2. Gdask 2007
32. Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie spoeczne
w wietle wspczesnych wynikw bada. Resocjalizacja tom 1.
(w:) W. Urban, J.M. Stanik (red), Warszawa, 2008
33. Wolan T. Resocjalizacja: uwarunkowania, dowiadczenia, projekty zmian.
(Modzieowy Orodek Wychowawczy korektywn, uczc si
organizacj). Chorzw 2005
34. Wjcik D., Nieprzystosowanie spoeczne modziey. Analiza
psychologiczno-kryminologiczna. Warszawa 1984
35. Zuckerman M., Eysenck S.B.J., Eysenck H.J., Sensation seeking in
England and America: Cross-cultural, age, and sex comparisons. Journal
of Consulting and Clinical Psychology, 46(1), 1978
36. Zuckerman M., The sensation seeking motive. In B. A. maher (Ed.),
Progress in experimental personality research. Vol. 7: New York:
Academic Press. pp. Vol. 7, 1974
37. Zuckerman M., Sensation seeking: A comparative approach to a human
trait. Behavioral and Brain Science 7, issue 3, 1984
38. Zuckerman M., Behavioral expressions and biosocial bases of sensation
seeking. Cambridge 1994
39. Zuckerman M., Sensation Seeking and Risky Behavior. American
Psychological Association (APA), 2006, 1 edition (January 1, 2007)
348
_______________________________________________________________________________
349
_______________________________________________________________________________
BEZPIECZESTWO
ZDROWOTNE
350
_______________________________________________________________________________
351
_______________________________________________________________________________
Lucyna BOBKOWICZ-LEWARTOWSKA
Magdalena GIERS
Wysza Szkoa Bankowa
PRZEYWANY STRES PRZEZ RODZICW WYCHOWUJCYCH DZIECI

Z NADPOBUDLIWOCI PSYCHORUCHOW
Rodowodu pojcia stres moemy szuka w XVII wieku w pracach Roberta

1
Hooka, ktry uy pojcia stres jako siy wywoujcej naprenie lub
znieksztacenie danej struktury. Z obszaru fizyki pojcie to zostao przeniesione na
grunt nauk humanistycznych, pocztkowo gwnie dziki pracom Cannona
2
i Selyego. Szczeglnie znana jest koncepcja kanadyjskiego fizjologa Hansa
Selyego wprowadzi pojcie Oglnego Zespou Adaptacyjnego (General
3
Adaptation Syndrom, GAS). Okrelenie stres w ujciu Selyego oznaczao
niespecyficzn reakcj organizmu na dziaanie szkodliwych czynnikw (stresorw).
Reakcja ta przebiegaa w trzech kolejnych stadiach: stadium reakcji alarmowej
(organizm mobilizuje siy obronne), stadium odpornoci (nastpuje pene
przystosowanie do stresora) i stadium wyczerpania. Ta biologiczna koncepcja
stresu nie uwzgldniaa jednak czynnikw psychologicznych, ktre jako zmienne
4
mediujce zostay uwzgldnione przez Lazarusa w latach 60. XX wieku.
5
Wedug definicji Lazarusa i Folkman stresem jest okrelona relacja pomidzy
osob a otoczeniem, ktra oceniana jest przez osob jako obciajca lub
6
przekraczajca jej zasoby i zagraajca jej dobrostanowi. Lazarus dla
podkrelenia interakcji pomidzy podmiotem a otoczeniem, wprowadzi pojcie
transakcja stresowa, w ktrej wyrni trzy aspekty:
stres jest dynamicznym poznawczo-emocjonalnym stanem,
przejawia si przerwaniem homeostazy,
wzbudza potrzeb przywrcenia rwnowagi.
Transakcja stresowa moe zosta ujta w ocenie pierwotnej jako krzywda,
zagroenia, ale tez jako wyzwanie. Ukad emocji w przypadku wyzwania jest
szczeglnie zoony i oprcz uczu negatywnych moe zawiera take uczucia
pozytywne, takie jak: nadzieja, zapa, podniecenie, a nawet rozweselenie. Po
dokonaniu oceny pierwotnej i uznaniu relacji za stresow dochodzi do oceny
wtrnej. Ocena ta umoliwia podjcie konkretnych dziaa w celu podjcia dziaa
7
niwelujcych rda stresu. Naley pamita jednak, e uporanie si z sytuacj
trudn moe prowadzi do adaptacji w jednym obszarze funkcjonowania, ale
z drugiej strony moe powodowa pogorszenie w innym obszarze. Do zaamania
moe doj w innym wymiarze ni ten, w ktrym powstao pierwotne zagroenie.
1
M. Plopa, R.Makarowski, Kwestionariusz Poczucia Stresu. Podrcznik. Warszawa 2010, s. 5
2
Ibidem, s.5
3
I. Heszen-Niejodek, Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie (w:) Strelau (red.), Psychologia.
Gdask 2000, t. 3, s. 465
4
R. Lazarus, Theory-based stress measurement, Psychological Inquiry.1990,1
5
R. Lazarus, S. Folkman, Stress, appraisal and coping. New York 1984, s. 19
6
M. Plopa, R. Makarowski, Kwestionariusz Poczucia, op. cit., s. 12
7
I. Heszen-Niejodek, Teoria stresu psychologicznego, op. cit., s. 470
352
_______________________________________________________________________________
Dotyczy to szczeglnie osb, ktre duej przebywaj w sytuacjach obiektywnie

8
okrelanych jako stresowe (Plopa, Terelak, Truszczyski).
9
rda stresu s bardzo zrnicowane. Lazarus i Folkman rozrniaj takie
stresory, jak:
dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof, obejmujcych cae grupy,
powane wyzwania i zagroenia, dotyczce jednostek lub kilku osb,
drobne, codzienne utrapienia.
10
Hobfoll charakteryzujc bliej pierwsz grup stresorw akcentuje, e
atakuj one najbardziej podstawowe wartoci czowieka, jak ycie, schronienie.
Stawiaj take niezwykle wysokie wymagania i czsto przychodz bez
ostrzeenia. Pozostawiaj take po sobie znaczcy lad, ktry czsto jest
reaktywowany, kiedy pojawiaj si bodce skojarzone z danym wydarzeniem.
Szczeglnie istotn sfer oddziaywa o charakterze stresu jest rodzina,
w ktrej dochodzi do wielu oddziaywa o charakterze interpersonalnym. Do
rodziny mog przenika te napicia z zewntrz za porednictwem jej czonkw,
ale take w rodzinie jednostka moe odnale wsparcie w trudnych sytuacjach
yciowych. Wydarzenia yciowe w cyklu ycia rodziny, takie jak macierzystwo,
ojcostwo, opuszczenie rodziny mog mie rnorodny, zrelatywizowany wpyw na
poszczeglnych czonkw rodziny. Na samopoczucie jednostki w kontekcie
funkcjonowania rodzinnego wpywaj rwnie wydarzenia codzienne, rozumiane
jako problemy wynikajce z penionych rl rodzinnych i maeskich, z organizacji
ycia rodzinnego. Moe to prowadzi do konfliktw interpersonalnych, stanw
11
depresyjnych, lkw czy depresji.
W sferze rodziny wartym podkrelenia stresorem jest konflikt maeski. Moe
on przejawia si brakiem wzajemnoci, brakiem afektywnej wymiany, brakiem
akceptacji osobowoci partnera. Konflikty w jednej sferze mog przenie si
na inne obszary, wywoujc dyssatysfakcj, poczucie winy bd osamotnienia. Te
negatywne stany wykazuj istotny zwizek z procesem wychowania dzieci brak
spjnoci maeskiej moe obnia wydolno wychowawcz rodzicw. Z drugiej
za strony rdem bodcw stresowych mog by dzieci z rnymi problemami
(zdrowotnymi, niepenosprawnoci lub zaburzeniami zachowania). Dzieci nawet
po opuszczeniu gniazda rodzinnego mog przysparza niepokoju swoim rodzicom,
12
ktrzy troszcz si o ich status materialny czy ycie osobiste.
13
Jak ukazuj badania Dohrenwed i Dohrenwed oraz Kessler kobiety
dowiadczaj stresw silniej ni mczyni. S bardziej wraliwe na sprawy
rodzinne oraz bardziej angauj si na transmisj emocji w strukturach rodzinnych.
W szczeglnej sytuacji s kobiety, ktre z jednej strony s odpowiedzialne za
funkcjonowanie rodziny, z drugiej za maj wyraziste aspiracje zawodowe
i potrzeb samorealizacji w innych obszarach ni ycie rodzinne. Ch
8
M. Plopa, Osobowociowe predykatory emocjonalnego funkcjonowania marynarzy w warunkach
rejsu dalekomorskiego, Przegld Psychologiczny.1992, s. 3; J. Terelak, O. Truszczyski, Stres
w dugotrwaym locie kosmicznym, Przegld Psychologiczny. 1992, s. 1
9
I. Heszen-Niejodek, Teoria stresu psychologicznego, op. cit., s. 474
10
S. Hobfoll, Traumatic stress: Atheory basedonrapid lossof resources. E: Anxiety Research 1991,
s. 4
11
12
Ibidem, s. 26-27
13
Ibidem, s. 27
353
_______________________________________________________________________________
poszerzania granic swojej autonomii moe by blokowana na przykad przez

14
autorytaryzm ma. Jak ukazuj badania, midzy innymi Kaplan oraz Jupp
15
i Mayne, czsta nieobecno ma i ojca moe powodowa stany przecienia u
16
kobiet, a u dzieci poczucie psieroctwa spoecznego. Jak podkrela Plopa ,
rodzina obfituje w stresory pierwotne, jak i wtrne, moe by miejscem, gdzie
dobrostan jednostki moe by powanie zagroony. Jednoczenie rodzina
dostarcza swoim czonkom si ochronnych w przezwycianiu stresu
wewntrznego, jak i zewntrznego.
W rozwaania o stresie naley rwnie wczy pojcie stresu
socjokulturowego, bowiem wymiar specyficznoci kulturowej moe odnosi si do
okrelonych stresorw. Mog by to stresory spoeczne, stresory zwizane
z geograficzn ruchliwoci, spoeczn dezorganizacj, poczuciem osamotnienia.
Naley spodziewa si, e pomidzy poszczeglnymi kulturami istniej rnice
w poziomie stresu, promowania wzorw reakcji na stres i stosowania sposobw
17 18
radzenia sobie z nim. Plopa przywoujc porwnanie kultury europejskiej
i indyjskiej zaznacza, e w tej drugiej stres i zwizane z nim choroby s mao
rozpowszechnione. Dzieje si to dziki akceptacji przez kultur indyjsk
indeterministycznej orientacji, ktra zabezpiecza czowieka przed pen
odpowiedzialnoci za swoje decyzje i dziaania. Podstaw takiego mylenia jest
przewiadczenie o yciu przez wieki, o uwarunkowaniu teraniejszoci przez
przeszo, co zwalnia od brania penej odpowiedzialnoci za swoje czyny.
Natomiast w racjonalnej kulturze zachodniej, ktra akceptuje determinizm,
kontrol, odpowiedzialno, ale take wysoki poziom anonimowoci ycia, poziom
zapadalnoci na choroby zwizane ze stresem jest coraz wikszy. Dzieje si to
take dziki coraz wikszej urbanizacji, depersonalizacji i brakiem moliwoci
autentycznej ekspresji siebie w bezpiecznych relacjach interpersonalnych (Kessler,
19
Seeman i in., Barley, Knight, Laungani).
Naleaoby zada pytania, jak to si dzieje, e niektre osoby przyjmuj
konstruktywna strategie obronn wobec stresu, inne za maj zaburzenia
zachowania. Naley tutaj podkreli rol zasobw, takich jak: osobowo,
zdolnoci, poziom edukacyjny, dowiadczenia w kontakcie z sytuacj stresow
20
w toku ycia, wsparcie spoeczne. Do zasobw osobowociowych mona
zaliczy twardo, poczucie koherencji, poczucie kontroli, kompetencje spoeczne,
si ego.
14
L. Kaplan, Mesurement problems in istimating theoretically informed models of stress: A sociological
perspective, Stress Medicine.1990, s. 6
15
J. Jupp, P. Mayne, Flying apart: separation distress in female flight attendants, Australian
Psychologist. 1992, s. 27
16
17
Ibidem, s. 35
18
Ibidem, s. 37-38
19
M. Seeman, T. Seeman, M. Sayles, Social networks and health status, Social Psychology
Quarterly.1985, s. 48; R. Kessler, R. Price, C. Wortman, Social factors in psychopothology:
stres, social suport and coping process, Annual Review Psychological.1985, 36; S. Barley,
D. Knight, Toward a cultural theory of stress complains, Research Organizational Behavior.1992,
s. 14; P. Laungani, Cultural differences in stress and ots management, Stress Medicine. 1993, s. 9
20
354
_______________________________________________________________________________
Twardo jest to konstrukt teoretyczny, ktry okrela poziom odpornoci

jednostki na stres. czy si on z pozytywn wiar jednostki w kontrolowalno
sytuacji, konstruktywnym zaangaowaniem si w rozwizywanie problemw,
21
optymizmem i wiar w moliwo radzenia sobie z trudnociami. Zdaniem
22
Lazarusa osoby twarde maj skonno do wybierania strategii aktywnych,
najbardziej podanych w danych warunkach i elastycznie je realizuj. Allred
23
i Smith zwracaj rwnie uwag, e osoby twarde s mniej somatycznie
zorientowane i wystpuje u nich mniejsze wzbudzenie fizjologiczne.
Kolejnym mediatorem reakcji stresowej o charakterze osobowociowym jest
24
poczucie koherencji. Antonovsky dc do znalezienia rozwizania tajemnicy
zdrowia postawi hipotez, e istnieje jaki wewntrzny czynnik, ktry sprawia, e
ludzie sobie radz ze stresem i nie choruj, albo szybko zdrowiej. Ten centralny
czynnik nazwa poczuciem koherencji (sense of coherence). Od poczucia
koherencji zaley, czy zasoby, ktre posiada czowiek bd odpowiednio
wykorzystane, poniewa w sytuacji stresowej uruchamiaj si i mobilizuj
25
adekwatne do obcienia zasoby odpornociowe. Wedug Antonovskyego na
poczucie koherencji skadaj si poczucie zrozumiaoci, zaradnoci
i sensownoci. Poczucie zrozumiaoci odnosi si do tego, czy czowiek
spostrzega docierajce do niego bodce jako uporzdkowane, spjne i jasne, czy
te jako chaotyczne, nieuporzdkowane, losowe, przypadkowe, niewytumaczalne.
Natomiast poczucie zaradnoci dotyczy spostrzegania dostpnych zasobw jako
wystarczajcych do sprostania wymaganiom. Poczucie sensownoci to z kolei
umiejtno dostrzegania przez jednostk sensu ycia i oceniania przynajmniej
czci problemw jako wartych wysiku i zaangaowania Poziom poczucia
koherencji charakteryzujcy ludzi wie si nieodcznie z jakoci ich ycia
w rnych obszarach funkcjonowania osobistego, spoecznego, zawodowego.
Z wysokim poczuciem koherencji wie si wiara, e ycie jest dla nas sensowne,
uporzdkowane, w jakim stopniu przewidywalne i kontrolowalne. Wiara
ta wchodzi w zakres fundamentalnych cech podmiotu, pozwalajcych mu na
psychologicznie dojrzae funkcjonowanie w stosunkach interpersonalnych.
26
W podejciu salutogenetycznym A. Antonovsky nawizuje do transakcyjnej teorii
stresu. Zakada on, e pierwotn cech istot ywych jest heterostaza, chaos, pd
ku entropii. Normalne funkcjonowanie czowieka zwizane jest wic z dynamiczn
rwnowag. Ludzie wci maj do czynienia ze stresorami, na ktre reaguj i do
ktrych staraj si dostroi. O poziomie zdrowia decyduje wwczas umiejtno do
ograniczania entropii oraz zachowanie lub przywracania dynamicznej rwnowagi
zewntrznej i wewntrznej systemu.
Do zasobw osobowociowych zaliczamy rwnie poczucie kontroli. Osoby
z zewntrznym poczuciem kontroli gorzej radz sobie z sytuacjami stresowymi,
21
Ibidem, s. 40
22
R. Lazarus, From psychological stress to the emotions: A history of changing outlooks, Annual
Reviev Psychological. 1993, s.44
23
K. Allred, T. Smith, The hardy personality: Cognitive and physiological responses to evaluative threat,
Journal of Personality and Social Psychology, 1989, s. 56
24
L. Bobkowicz-Lewartowska, Wybrane uwarunkowania jakoci ycia rodzicw dzieci i modziey
z zespoem Downa. Warszawa 2013, s. 1
25
A. Antonovsky, Rozwikanie tajemnicy zdrowia. Jak radzi sobie ze stresem i nie zachorowa.
Warszawa 1995, s. 32-33
26
L. Bobkowicz-Lewartowska, Wybrane uwarunkowania, op. cit., s. 167
355
_______________________________________________________________________________
gdy maj one czsto przekonanie o niemonoci wpywu na zmian sytuacji

stresowej i dlatego nie koncentruj si na rdle problemw, ale na wasnych
emocjach. Wpywa to negatywnie na efektywno funkcjonowania oraz satysfakcj
z wykonywanych zada. W przypadku wewntrznego poczucia kontroli istnieje
u jednostki przekonanie o moliwoci wpywu na bieg wydarze. U osb
z wewntrznym poczuciem kontroli wystpuje nastawienie na rozumienie sytuacji
27 28
trudnej i poszukiwanie efektywnego rozwizania. Walsh i in. uwaa, e osoby
z wewntrznym poczuciem kontroli s nie tylko bardziej efektywne w zwalczaniu
dowiadczanego stresu (na poziomie poznawczym, emocjonalnym czy
somatycznym), ale rwnie rzadziej dopuszczaj do pojawiania si reakcji
stresowej (prewencyjne znaczenie wewntrznego poczucia kontroli).
Do zmiennych osobowociowych, ktre zabezpieczaj jednostce kompetencje
interpersonalne, zaliczamy takie cechy jak: otwarto, empatyczno, optymizm,
zdolno rozumienia innych oraz pozytywny stosunek do ludzi. Cechy te
umoliwiaj ekspresj emocji, korzystanie ze wsparcia spoecznego, redukuj
poczucie osamotnienia i lku. W percepcji osb obdarzonych takimi cechami,
w sytuacji trudnej nie obnia si stan dobrego samopoczucia, satysfakcja z ycia
lub zachodzi to jako zjawisko czasowe i o mniejszym nateniu. Osoby
przejawiajce takie cechy swoj obecnoci wpywaj na klimat emocjonalny
w grupie, przyczyniaj si do obnienia czstotliwoci konfliktw, wprowadzaj
29
spokj i optymizm. Niektrzy badacze zwracaj uwag na uwarunkowane
rozwojowo aspekty takiego zachowania. Uwaaj, e we wczesnych
dowiadczeniach socjalizacyjnych we wczesnym przywizaniu, tkwi przyczyna
stylu funkcjonowania spoecznego w sytuacjach stresowych. Podkrela si tutaj
pozytywn rol bezpiecznego stylu przywizania, ktry cechuje produktywno
w relacjach interpersonalnych, poczucie wizi, wiary, zdolno do redukowania
lku, przyjmowanie konstruktywnych strategii opartych na wsparciu spoecznym
30
(por.Mikulincer).
31
Plopa oprcz powyej opisanych zmiennych osobowociowych, istotnych
w radzeniu sobie ze stresem, wymienia jeszcze si ego. Przejawia si ona
rnymi poziomami samowiadomoci, jako czynnikami mediujcymi wpyw
rnych traumatycznych wydarze yciowych. Wysoka samowiadomo agodzi
wpyw niespodziewanych wydarze poprzez wiksz koncentracj osoby na
reakcjach na stres. Umoliwia to wczeniejsze uruchomienie odpowiednio
dobranych strategii radzenia sobie ze stresem. Podejcie do zaistniaych trudnoci
jest wwczas bardziej efektywne i twrcze kompetencje jednostki s faktycznie
wykorzystane. W przypadku niskiej samowiadomoci poziom funkcjonowania
w obliczu reakcji stresowej moe by zbyt schematyczny i nieefektywny. Blokuje
si wwczas dostp do potencjalnych zasobw i czstsze jest korzystanie ze
27
28
J. Walsh, J. Wilding, M. Eysenck, Stress resposibility: The role of individual differences, Personal
Individual Differences, 1994, s. 3
29
30
M. Mikulincer, V. Florian, A Weller, Attachment styles, coping strategies and posttraumatic
psychological distress: The impact of the Gulf War in Israel, Journalof Personality and Social
Psychology, 1993, s. 5
31
356
_______________________________________________________________________________
strategii obronnych opartych na niedojrzaych formach zachowania, ktre redukuj

32
napicie (agresja, alkohol, narkotyki, ucieczka, regresja).
Oprcz czynnikw osobowociowych istotne w zmaganiu si ze stresem jest
rwnie wsparcie spoeczne. W tym obszarze szczegln rol wydaje si
odgrywa rodowisko rodzinne z jego jakoci atmosfery psychologicznej
wytworzonej poprzez interakcje czonkw rodziny midzy sob. Rodzina bardzo
istotnie moe si przyczynia do ochrony stanu psychicznego swych czonkw
poprzez zaspokajanie wielu potrzeb. Nale do nich: potrzeba bezpieczestwa,
stabilizacji zwizku emocjonalnego, poczucie przynalenoci, moliwoci wymiany
33
uczu. Bardzo du rol odgrywaj w ukadzie rodzinnym maonkowie, ktrzy
kreuj pewien klimat emocjonalny poprzez relacje midzy sob i wobec
pozostaych domownikw. Wane jest take to, co dzieje si na zewntrz rodziny.
Do rodzin bardziej odpornych na stres zalicza si takie, ktre utrzymuj kontakty
ze strukturami pozarodzinnymi, s otwarte na rne wpywy i wartoci, dajc
34
autonomi w tym zakresie swoim czonkom.
W szeroko rozumianym wsparciu spoecznym moemy wyrni takie jego
aspekty, jak: wsparcie emocjonalne, instrumentalne i informacyjne. Najbardziej
donios rol odgrywa wsparcie emocjonalne, do ktrego przejaww zaliczamy:
obdarzanie kogo uczuciem, demonstracj przywizania, empati, koncentracj na
jednostce, wyraanie wspczucia, intymno. Wrd przejaww wsparcia
instrumentalnego moemy wyrni dostarczanie konkretnej pomocy w postaci
pienidzy, przedmiotw czy lekw, ale take asystowanie w rnych dziaaniach.
W obszarze wsparcia informacyjnego mog wystpi takie aktywnoci, jak
dostarczanie porady, informacji, rnych opinii. Ten ostatni rodzaj wsparcia ma za
35
zadanie zaktywizowanie jednostki na rzecz podjcia wysikw prozdrowotnych.
36
Plopa akcentuje, e jednym z najwaniejszych elementw procesu
37
stresowego jest radzenie sobie ze stresem (coping). Neufeld twierdzi, e proces
radzenia sobie ze stresem stanowi odpowiedni, specyficzn dla jednostki
interpretacj zagroenia, ktra prewencyjnie moe nie dopuszcza do zaistnienia
stanu stresu. Jednym z narzdzi do badania stylw radzenia sobie ze stresem jest
Kwestionariusz CISS (Coping Inventory for Stressful Situations) Endlera i Parkera,
ktry zosta opracowany w 1990 roku. Styl radzenia sobie ze stresem nie jest
utosamiany przez autorw jako mechanizmy obronne, ale jako wiadome
radzenie sobie ze stresem. Autorzy rozumiej styl radzenia sobie jako typowy dla
38
danej jednostki sposb zachowania si w rnych sytuacjach stresowych.
39
Autorzy tego narzdzia nawizuj do teorii Lazarusa i Folkman, w ktrej
stres by definiowany jako okrelona relacja pomidzy osob a otoczeniem, ktra
oceniana jest przez jednostk jako obciajca jej zasoby i naraajca jej dobre
32
J. Suls, B. Fletcher, The relative efficacy of avoidant and nonavoidant coping strategies, Health
Psychology.1985, s. 4
33
34
Ibidem, s. 52
35
Ibidem, s. 53-54
36
Ibidem, s. 57
37
R. Neufield, Coping with stress, coping without stress, and stress with coping: on inter-construct
redundancies, Stress Medicine.1990, s. 6
38
J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrzeniewski, P. Szczepaniak, Kwestionariusz Radzenia Sobie
w Sytuacjach Stresowych(CISS). Warszawa 2005, s. 1-80
39
Ibidem, s. 5-11
357
_______________________________________________________________________________
samopoczucie. W ujciu tej relacyjnej koncepcji stresu, radzenie sobie ze stresem

oznaczao by stale zmieniajce si poznawcze i behawioralne wysiki jednostki,
majce na celu opanowanie okrelonych zewntrznych i wewntrznych wymaga,
ocenianych przez osob jako obciajce lub przekraczajce jej zasoby.
W wyniku przeprowadzonej analizy czynnikowej badacze wyrnili 3 style
radzenia sobie ze stresem:
styl skoncentrowany na zadaniu;
styl skoncentrowany na emocjach;
styl skoncentrowany na unikaniu.
Skala Styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ) okrela styl radzenia sobie ze
stresem polegajcy na podejmowaniu zada. Osoby uzyskujce wysokie wyniki
w tej skali, maj w sytuacjach stresowych tendencj do podejmowania wysikw
zmierzajcych do rozwizania problemu poprzez poznawcze przeksztacenie lub
prby zmiany sytuacji. Gwny nacisk pooony jest na zadanie lub planowanie
rozwizania problemu.
Skala Styl skoncentrowany na emocjach (SSE) charakteryzuje styl osb, ktre
w sytuacjach stresowych wykazuj tendencj do koncentrowania si na sobie, na
wasnych przeyciach emocjonalnych, takich jak zo, poczucie winy, napicie.
Osoby te ujawniaj rwnie tendencj do mylenia yczeniowego i fantazjowania.
Dziaania te maja na celu zmniejszenie napicia emocjonalnego zwizanego
z sytuacj stresow. Jednake mog one prowadzi take do powikszania
poczucia stresu, powodujc wzrost napicia lub przygnbienia.
Skala Styl skoncentrowany na unikaniu (SSU) dotyczy stylu radzenia sobie ze
stresem osb, ktre w sytuacjach stresowych przejawiaj tendencj do
wystrzegania si mylenia, przeywania i dowiadczania tej sytuacji. Styl ten moe
przyjmowa dwie formy: angaowanie si w czynnoci zastpcze (ACZ),
np. ogldanie telewizji, objadanie si, mylenie o sprawach przyjemnych, sen albo
poszukiwanie kontaktw towarzyskich (PKT).
Wychowywanie dziecka z zaburzeniami w rozwoju jest czsto przyczyn
stykania si z wieloma stresujcymi sytuacjami, ktre charakteryzuj si nowoci,
stanowi rdo niepewnoci, s nieprzewidywalne i niejednoznaczne oraz
40
wywouj poczucie przecienia i zagroenia (por. Pisula ). Pisula zwraca uwag
na wyodrbnienie stresu rodzicielskiego u osb wychowujcych dzieci
z zaburzeniami w rozwoju, ktry stanowi kompleks nietypowych, bardzo
duych obcie naoonych na rodzicw w zwizku z penieniem jednej
z najwaniejszych rl w yciu. Wedug tej badaczki charakterystycznymi cechami
stresu rodzicielskiego jest:
permanentny charakter;
ograniczone moliwo zmiany sytuacji;
wieloletnia zaleno innej osoby od opieki;
bezporedni zwizek z istotnym obszarem tosamoci jednostki;
silny wpyw na poczucie wasnej wartoci;
poczucie braku kompetencji niezbdnych do sprostania wymaganiom;
obcienia zwizane z kontaktem z profesjonalistami.
Jednym z najczstszych zaburze zachowania u dzieci jest nadpobudliwo
psychoruchowa (ADHD), z ktr zmaga si ok. 5% dzieci w wieku szkolnym.
40
E. Pisula, Rodzice i rodzestwo dzieci z zaburzeniami rozwoju. Warszawa 2007, s. 42-43
358
_______________________________________________________________________________
Badania wykazuj duy poziom stabilnoci tego zaburzenia nawet ponad 50%
dzieci z tym zaburzeniem bdzie miao objawy w okresie adolescencji. Interesujce
s rwnie doniesienia mwice o tym, e dwie trzecie dzieci z ADHD ma rodzicw
z histori obcion tym zaburzeniem. Nadruchliwo, czyli nadmierna aktywno
ruchowa dziecka (w porwnaniu z dziemi na tym samym poziomie rozwoju), jest
pierwszym dostrzegalnym objawem ADHD w rozwoju dziecka. W pniejszych
stadiach rozwoju psychoruchowego widoczne s takie objawy, jak: niemono
usiedzenia, nerwowe ruchy koczyn, nadmierne rozbieganie lub wtrcanie si,
41
przesadna haaliwo, niemono odpoczynku. Zdaniem Lipowskiej w okresie
przedszkolnym i wczesnoszkolnym zauwaane s przez otoczenie zachowania
impulsywne, ktre wynikaj z deficytw hamowania reakcji. Dzieci z ADHD reaguj
czsto w sposb natychmiastowy, automatyczny i nieadekwatny. Dzieci te
udzielaj odpowiedzi zanim pytanie zostanie dokoczone, nie potrafi czeka
w kolejce, wtrcaj si do rozmw, przeszkadzaj innym, s nadmiernie gadatliwe.
Impulsywno zwizana jest z konfliktowoci dzieci z ADHD, ktre atwo si
obraaj, s draliwe i trudno przystosowuj si do nowych sytuacji. Wystpuje
u nich natychmiastowa reakcja motoryczna i emocjonalna na bodce, pod
wpywem ktrych si znajduj, nawet jeeli nie jest to stosowne w danej chwili.
42
Badania przedszkolakw przeprowadzone przez Hinshaw i Melnick dowiody, e
ADHD u dzieci cztero- i szecioletnich najbardziej zaburzony nie jest ich rozwj
poznawczy, ale ich relacje z rwienikami. Dzieci z ADHD nie ucz si negocjacji
w grupie, ustpstw, przestrzegania regu zabawy, zasady wzajemnoci
w kontaktach. Skutkuje to faktem, e okoo poowa nadpobudliwych dzieci z ADHD
w wieku szkolnym ma ze relacje z rwienikami lub jest odrzucana przez grup
43 44
rwienicz. Omawiajc objawy ADHD w wieku przedszkolnym, Koakowski i in.
przytacza badania, ktre mwi o tym, e objawy nadpobudliwoci
u przedszkolakw mog stanowi niespecyficzne objawy poprzedzajce inne
zaburzenia charakterystyczne dla dzieci w starszym wieku i dorosych. Nale do
nich: choroba afektywna dwubiegunowa, schizofrenia, zesp tikw ruchowych
i gosowych, zaburzenia lkowe.
Kiedy dziecko z ADHD rozpoczyna nauk szkoln, pierwszoplanowe staj si
jego deficyty zwizane z koncentracj uwagi. U tych dzieci trwao uwagi jest
niewielka, a przerzutno nadmierna, co powoduje obnienie zdolnoci do
koncentracji uwagi na jednym zjawisku przez duszy czas. W szkole i podczas
odrabiania zaj, dziecko nie zwraca uwagi na szczegy (popenia gupie bdy),
unika wytrwaego wysiku umysowego, czsto gubi przedmioty, zapomina, nie
stosuje si do instrukcji. Te problemy powoduj, e nadpobudliwy ucze nie
korzysta w peni z lekcji, ma coraz wiksze zalegoci w nauce co moe prowadzi
do wycofywania si z aktywnoci szkolnej i pojawienia si zachowa opozycyjno-
45
buntowniczych. Trudn sytuacj w szkole tych dzieci wzmacnia fakt
41
M. Lipowska, D. Dykalska- Bieck, Czy impulsywno w ADHD ma komponenty temperamentalne?
Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 2010, 10(3)
42
S. Hinshaw, S. Melnick, Peer relationships in boys with attention-deficit hyperactivity disorder with
and without comorbid aggression, Development and psychopathology. 1995, s. 7
43
A. Koakowski, T. Wolaczyk, A. Pisula, ADHD zesp nadpobudliwoci psychoruchowej.
Przewodnik dla rodzicw i wychowawcw. Gdask 2007, s. 53
44
Ibidem, s. 51
45
Ibidem, s. 54
359
_______________________________________________________________________________
wspwystpowania z ADHD trudnoci w uczeniu si (dysleksji, dysortografii,

dysgrafii i dyskalkulii). Szacuje si, e rozpowszechnienie wystpowania
specyficznych trudnoci w uczeniu si u dzieci nadpobudliwych jest wiksze ni
u ich rwienikw i wynosi 8-39% (dysleksja) i 12-26% (dysgrafia). Badacze
akcentuj te, e pisanie jak kura pazurem i oglna niech do pisania s
46
cechami charakterystycznymi dla wikszoci dzieci z ADHD. W sferze spoecznej
zauwaalna jest u dzieci z ADHD maa liczba ich serdecznych przyjaci lub ich
47
brak. Zwizane jest to prawdopodobnie z mimowolnym sprawianiem przykroci
innym przez te dzieci, ich chci do cigego kierowania grup, przeszkadzaniem,
niemonoci zaczekania na swoja kolej.
Nastpstwem wychowywania dziecka z ADHD jest czsto zwikszony poziom
stresu rodzicielskiego, rozumianego jako negatywna psychologiczna reakcja na
wymagania zwizane z byciem rodzicem. Chocia pewne natenie stresu
rodzicielskiego mona uwaa za normalne, to zwikszony jego poziom moe
dziaa uraajco na relacj rodzic dziecko i negatywnie wpywa na
48
oddziaywania rodzicielskie. Istniej rwnie doniesienia na temat czstszego
wystpowania depresji wrd rodzicw dzieci z ADHD ni rodzicw w populacji
49
normalnej. Smith upatruje przyczyn tego zjawiska miedzy innymi w nadmiernym
obcieniu rodzicw, ktrzy rwnie czciej mog siga po alkohol w obliczu
zwikszonego poczucia stresu oraz przeywania braku kompetencji. U rodzicw
tych dzieci zaznacza si rwnie wypalenie, gdy ycie w cigym stresie
zaskakuje ich cigle rnorodnymi zachowaniami dziecka, a ponadto musz si
oni boryka z niezrozumieniem ze strony bliszego i dalszego otoczenia.
Podjte przez nas badania miay za zadanie oszacowanie poziomu stresu
wrd rodzicw dzieci z ADHD. Chciaymy rwnie pozna jego struktur
w odniesieniu do matek i ojcw oraz uchwyci rnice pomidzy nimi.
Metoda bada i badana grupa

W badaniu posuono si Kwestionariuszem Poczucia Stresu (KPS) Plopy
i Makarowskiego, ktry zakada zasadno badania wielowymiarowej struktury
dozna stresowych. Autorzy wyrnili trzy zasadnicze obszary stresu:
dowiadczanie napicia emocjonalnego, stresu intrapsychicznego (wynikajcego
z konfrontacji z samym sob) i stresu zewntrznego (wynikajcego z konfrontacji
50
jednostki z obcieniami dostrzeganymi w wiecie spoecznym zewntrznym).
Napicie emocjonalne przejawia si:
Poczuciem niepokoju, nadmiern nerwowoci;
Czsto wystpujcymi trudnociami w odpraniu si w rnych
codziennych sytuacjach;
46
Ibidem, s. 54
47
C. Cunningham, Family functioning, time allocation and parental depression in the families of normal
and ADDH children, Journal of Clinical Child Psychology.1988, s. 17
48
J. Theule, J. Wiener, M. Rogers, Predicting Parenting Stress in Families of Children with ADHD:
Parent and Contextual Factors, Journal Child Family Studies.2011, s. 20
49
S. Smith, What do parents of children with learning disabilities, ADHD and related disorders deal
with? Pediatric Nursing. 2002, s. 28
50
360
_______________________________________________________________________________
Brakiem energii do dziaania poczonym z tendencj do rezygnacji

z podejmowanych rnych zada, realizacji planw;
Wystpowaniem tendencji do nadmiernej draliwoci w rnych relacjach
interpersonalnych;
Czsto odczuwanym zmczeniem bez wyranej przyczyny.
Symptomami stresu zewntrznego s:
Poczucie bycia niesprawiedliwie ocenianym przez inne osoby w rnych
kontekstach spoecznych (w domu, w pracy).
Poczucie bezradnoci, narastajcego wyczerpania w obronie swojego
punktu widzenia (swoich racji) w patrzeniu na rne sprawy.
Dowiadczanie niepokoju wynikajcego z poczucia bycia
wykorzystywanym przez innych.
Poczucie frustracji, mczliwoci, poczucie, e stawiane przez innych
wymagania, zadania przewyszaj posiadane zasoby, zdolnoci,
moliwoci do ich speniania.
Do przejaww stresu intrapsychicznego nale:
Obawy, zamartwianie si, obnione poczucie sensu ycia z powodu
odczuwania trudnoci w realizacji celw, zada, wyzwa dnia codziennego
wynikajce z poczucia bycia sabym psychicznie, mao zdolnym,
posiadajcym mae zasoby.
Poczucie, e ma si problemy ze sob, cigle ywe dowiadczenia
z przeszoci dajce objawy osamotnienia, niepokoju.
Poczucie utraty czego (kogo) wanego, wzbudzajce niepokj,
niemono pogodzenia si z tym trudnym subiektywnie dowiadczeniem.
Mylenie o przyszoci wzbudza niepokj, tendencje rezygnacyjne,
pesymizm w ocenie siebie i wiata.
Oprcz trzech powyej opisanych skal w tecie KPS jest take Skala
Kamstwa.
Badan grup stanowio 41 rodzicw dzieci z ADHD. rednia wieku kobiet
wynosia 38,3 lat. W grupie kobiet dominoway osoby z wyksztaceniem wyszym
(16 osb). rednia wieku mczyzn to 40,6 lat. Podobnie jak w grupie kobiet,
rwnie wrd mczyzn dominowao wyksztacenie wysze (14 osb). Badane
osoby byy rodzicami dzieci ze zdiagnozowanym ADHD. W momencie badania ich
dzieci znajdoway si w przedziale wieku od 6 do 14 lat.
Wyniki bada
Wyniki bada przy uyciu Kwestionariusza Poczucia Stresu autorstwa Plopy
i Makarowskiego dostarczyy interesujcych wnioskw. Pierwsza analiza dotyczya
dowiadczanych przez rodzicw obszarw stresu (napicia emocjonalnego, stresu
intrapsychicznego oraz stresu zewntrznego). Ponisza tabela nr 1 prezentuje
zbiorcze wyniki przeliczone badanej grupy wyraone w stenach.
361
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 1: Wyniki uzyskane przez kobiety i mczyzn w Kwestionariuszu Poczucia

Stresu
Bd
Odchylenie standardowy
rednia standardowe redniej
Para 1 Napicie emocjonalne mczyni 3,5000 1,46898 ,32847
Napicie emocjonalne kobiety 4,9000 2,31471 ,51759
Para 2 Stres zewntrzny mczyni 3,3333 1,59164 ,34733
Stres zewntrzny kobiety 4,2381 1,60950 ,35122
Para 3 Stres wewntrzny mczyni 2,6190 1,24403 ,27147
Stres wewntrzny kobiety 2,7619 2,18872 ,47762
Para 4 Skala Kamstwa mczyni 5,2500 2,91773 ,65242
Skala Kamstwa kobiety 6,0000 2,95581 ,66094
Para 5 Wynik oglny mczyni 2,9048 1,44585 ,31551
Wynik oglny kobiety 3,6190 2,08509 ,45500
Uzyskane wyniki wskazuj, e badani rodzice nie dowiadczaj silnego

napicia emocjonalnego, nie dowiadczaj rwnie stresorw wynikajcych
z relacji ze wiatem zewntrznym oraz brakuje im dowiadczania stresorw
wynikajcych z relacji z samym sob. Wynik uzyskany w skali kamstwa wskazuje
na przecitne nasilenie skonnoci do tendencyjnego przedstawiania siebie
w kwestionariuszu bada.
Nastpnym etapem prowadzonych bada byo porwnanie wynikw
uzyskanych przez kobiety i przez mczyzn. Wyniki przeprowadzonej analizy
przedstawia tabela nr 2.
Tabela nr 2: Porwnanie wynikw matek i ojcw w tecie KPS
t df istotno
Para 1 Napicie emocjonalne:
-2,222 19 ,039
mczyni kobiety
Para 2 Stres zewntrzny:
-1,708 20 ,103
Mczyni kobiety
Para 3 Stres wewntrzny:
-,264 20 ,794
Mczyni kobiety
Para 4 Skala Kamstwa:
-,900 19 ,379
mczyni kobiety
Para 5 Wynik oglny:
-1,194 20 ,246
Mczyni kobiety
Dokadna analiza statystyczna, przy pomocy testu t-Studenta wykazaa, e

brakuje istotnych rnic w poziomie poszczeglnych subskadnikw stresu
pomidzy ojcami a matkami dzieci z ADHD. Aczkolwiek we wszystkich skalach
Kwestionariusza Poczucia Stresu mona zauway w podgrupie kobiet tendencj
do uzyskiwania wyszych wynikw (wiadczcych o wyszym poziomie stresu) ni
u mczyzn.
362
_______________________________________________________________________________
Podsumowanie
W badanej grupie rodzicw dzieci z ADHD nie stwierdzono podwyszonego
poziomu stresu, w takich jego przejawach, jak: napicie emocjonalne, przeywanie
stresu zewntrznego i intrapsychicznego. Odnotowany zosta nieco niepokojcy
fakt przeywania wyszego poziomu stresu przez matki ni ojcw, chocia wyniki
u matek ksztatoway si na niskim poziomie.
Wydaje si, e przyczyn uzyskania przez rodzicw wynikw wiadczcych
o dobrym przystosowaniu si do sytuacji trudnej, jak jest wychowywanie dziecka
z ADHD, naley szuka w dwch obszarach. Po pierwsze naley zaznaczy, e
wszyscy badani rodzice byli osobami pozostajcymi w zwizku maeskim lub
partnerskim. Jest to istotny fakt w zmaganiu si z sytuacj stresow, ktry mona
zaliczy do szeroko rozumianego wsparcia spoecznego. Szczegln rol wydaje
si odgrywa tutaj rodowisko rodzinne z jego jakoci atmosfery psychologicznej
wytworzonej poprzez interakcje czonkw rodziny midzy sob. Rodzina bardzo
istotnie moe si przyczynia do ochrony stanu psychicznego swych czonkw
poprzez zaspokajanie wielu potrzeb. Nale do nich: potrzeba bezpieczestwa,
stabilizacji zwizku emocjonalnego, poczucia przynalenoci, moliwoci wymiany
51
uczu. Bardzo du rol odgrywaj w ukadzie rodzinnym maonkowie, ktrzy
kreuj pewien klimat emocjonalny poprzez relacje midzy sob i wobec
pozostaych domownikw.
Drugim czynnikiem majcym wpyw na ksztat poziomu wynikw uzyskanych
przez rodzicw wydaje si by fakt, e 70% ich dzieci uczestniczyo w zajciach
socjoterapeutycznych (gwnie poza terenem szkoy). Wypracowane na nich formy
prawidowych zachowa mogy powodowa, e rodzice w mniejszym stopniu
odczuwali bezradno, mniej czuli si wyczerpani oraz mylenie o przyszoci nie
wzbudzao w nich niepokoju, tendencji rezygnacyjnych i pesymizmu.
Streszczenie
Przedstawiona praca dotyczy wanego aspektu ycia rodzin dzieci
z nadpobudliwoci psychoruchow. Wystpowanie objaww ADHD u dzieci
powoduje szereg wyzwa i trudnoci, ktre dotycz jego funkcjonowania w szkole,
w grupie rwieniczej, jak rwnie sytuacji domowej. Nadruchliwo, trudnoci
z koncentracj uwagi i wypywajce z nich konsekwencje (np. liczne uwagi od
nauczycieli, problemy edukacyjne) powodowa mog poczucie przecienia
i stresu u rodzicw. Rodzice zmagajc si z objawami i konsekwencjami ADHD
wystpujcego u ich dzieci mog dowiadcza stresu. Przeprowadzone badania
na grupie 41 rodzicw dzieci z ADHD z wykorzystaniem Kwestionariusza Poczucia
Stresu autorstwa Plopy i Makarowskiego miay na celu ukazanie profilu
przejawianego stresu przez rodzicw. Analizie zostay poddane obszary stresu:
dowiadczane napicie emocjonalne, stres intrapsychiczny oraz stresu
zewntrznego. Przeprowadzone analizy dostarczaj informacji na temat poziomu
dowiadczanego stresu przez rodzicw dzieci z ADHD oraz rnic midzy
odczuwanym stresem przez matki i ojcw.
51
363
_______________________________________________________________________________
Summary
The presented work addresses a major aspect of life families of children with
hyperactivity. Symptoms of ADHD in children causes a number of challenges and
difficulties that affect thei functioning in school, peer group, as well as the domestic
situation. Hyperactivity, difficulty concentrating and out of these consequences (eg.
a number of negative comments from teachers, educational problems) can cause
a feeling of overload and stress in parents. Parents struggling with ADHD
symptoms and consequences occurring in their children may be experiencing
stress.
The study on a group of 41 parents of children with ADHD using Sense Stress
Questionnaire by Plopa and Makarowski have to show the profile of the stress
exerted by the parents. Were subjected to analysis of main areas of stress:
experienced emotional tension, internal stress and external stress. The analyzes
carried out to provide information about the level of stress experienced by parents
of children with ADHD and the differences between the stress felt by mothers and
fathers.
Bibliografia
1. Allred K., Smith T., The hardy personality: Cognitive and physiological
responses to evaluative threat, Journal of Personality and Social
Psychology, 1989
2. Antonovsky A., Rozwikanie tajemnicy zdrowia. Jak radzi sobie ze
stresem i nie zachorowa. Warszawa 1995
3. Barley, Knight D., Toward a cultural theory of stress complains.
Research Organizational Behavior. 1992
4. Bobkowicz-Lewartowska L., Wybrane uwarunkowania jakoci ycia
rodzicw dzieci i modziey z zespoem Downa. Warszawa 2013
5. Cunningham C., Family functioning, time allocation and parental
depression in the families of normal and ADDH children, Journal
of Clinical Child Psychology, 1988
6. Heszen- Niejodek I., Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie.
(w:) Strelau (red.), Psychologia. Gdask 2000
7. Hinshaw S., Melnick S., Peer relationships in boys with attention-deficit
hyperactivity disorder with and without comorbid aggression.
Development and psychopathology.1995
8. Hobfoll S., Traumatic stress: Atheory basedonrapid lossof resources.
E: Anxiety Research, 1991
9. Jupp J., Mayne P., Flying apart: separation distress in female flight
attendants, Australian Psychologist, 1992
10. Kaplan L., Mesurement problems in istimating theoretically informed
models of stress: A sociologicalperspective, Stress Medicine, 1990
11. Kessler R., Price R., Wortman C., Social factors in psychopothology: stres,
social suport and coping process, Annual Review Psychological, 1985
12. Koakowski A., Wolaczyk T., Pisula A., ADHD- zesp nadpobudliwoci
psychoruchowej. Przewodnik dla rodzicw i wychowawcw. Gdask 2007
13. Laungani P., Cultural differences in stress and ots management. Stress
Medicine, 1993
14. Lazarus R., Folkman S., Stress, appraisal and coping. New York 1984
364
_______________________________________________________________________________
15. Lazarus R., Theory-based stress measurement, Psychological Inquiry,

1990,1
16. Lazarus R, From psychological stress to the emotions: A history of
changing outlooks, Annual Reviev Psychological, 1993
17. Lipowska M., Dykalska-Bieck D., Czy impulsywno w ADHD ma
komponenty temperamentalne? Psychiatria i Psychologia Kliniczna.
2010,10(3)
18. Mikulincer M., Florian V., Weller A., Attachment styles, coping strategies
and posttraumatic psychological distress: The impact of the Gulf War in
Israel, Journal of Personality and Social Psychology, 1993
19. Neufield R., Coping with stress, coping without stress, and stress with
coping: on inter-construct redundancies, Stress Medicine, 1990
20. Pisula E., Rodzice i rodzestwo dzieci z zaburzeniami rozwoju. Warszawa
2007
21. Plopa M., Osobowociowe predykatory emocjonalnego funkcjonowania
marynarzy w warunkach rejsu dalekomorskiego, Przegld Psycholo-
giczny, 1992
22. Plopa M., Makarowski R., Kwestionariusz Poczucia Stresu. Podrcznik.
Warszawa 2010
23. Seeman M., Seeman T., Sayles M., Social networks and health status.
Social Psychology Quarterly, 1985
24. Smith S., What do parents of children with learning disabilities, ADHD and
related disorders deal with? Pediatric Nursing, 2002
25. Strelau J., Jaworowska A., Wrzeniewski K., Szczepaniak, P., Kwestiona-
riusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS). Warszawa 2005
26. Suls J., Fletcher B., The relative efficacy of avoidant and nonavoidant
coping strategies, Health Psychology, 1985
27. Terelak J., Truszczyski O., Stres w dugotrwaym locie kosmicznym,
Przegld Psychologiczny, 1992,1
28. Theule J., Wiener J., Rogers M., Predicting Parenting Stress in Families
of Children with ADHD: Parent and Contextual Factors, Journal Child
Family Studies.2011,20
29. Walsh J., Wilding J., Eysenck M., Stress resposibility: The role of individual
differences, Personal Individual Differences, 1994
365
_______________________________________________________________________________
Grayna GEBUZA, Marzena KAMIERCZAK, Estera MIECZKOWSKA,

Magorzata GIERSZEWSKA
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
Wydzia Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum w Bydgoszczy
Iwona KALKOWSKA
NZOZ Centrum Medyczne Ikar w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
OCENA JAKOCI YCIA SKAL MGI KOBIET PO PORODZIE

FIZJOLOGICZNYM I CICIU CESARSKIM
Wprowadzenie
W literaturze istnieje wiele definicji jakoci ycia (z ang. Quality of life),
co umoliwia rozpatrzenie problemu w wielu aspektach. Rnorodno pojcia
spowodowana jest wielowymiarowoci, dlatego mona j mierzy w wielu
1
zakresach: psychologicznym, socjologicznym oraz medycznym. W zwizku
z takimi okolicznociami, jednoznaczne okrelenie definicji jako ycia jest trudne
2
ze wzgldu na odmienne aparaty pojciowe, a take rne aspekty poznawcze.
Pomimo tego, e istnieje wiele publikacji na temat QL, badacze nie osignli
3
zgody co do powszechnej definicji i jej komponentw. W socjologii jako ycia
okrelana jest jako stopie zaspokojenia potrzeb czowieka i postrzeganiu
4
osignitego standardu ycia przez przedstawicieli rnych grup zawodowych,
psychologowie za skupiaj si nad jakoci ycia w kontekcie szczcia,
5
zadowolenia, jak i dobrostanu.
6
Szewczyk, Stachowska oraz Stolarska stwierdziy, e badania nad jakoci
ycia powinny by podstaw wiedzy wpywajc na ocen sytuacji yciowej
chorego. Podkrelaj, e istotnym i wanym elementem jest uwzgldnianie
rnych aspektw zwizanych ze zdrowiem i samopoczuciem fizycznym,
psychicznym oraz wykadnikami spoecznego funkcjonowania. Wiadomym jest, e
ze wzgldu na rne stanowiska, mona jako ycia ujmowa odmiennie dla
kadej grupy spoecznej i jednostki. W innym wymiarze funkcjonuje osoba zdrowa,
chora, w innej zdrowa kobieta w okresie prokreacji oraz w ciy wysokiego ryzyka.
Funkcjonowanie kobiet w okresie narodzin dziecka zaley od wielu czynnikw,
ktre wpywaj na jako ycia kobiet, a co za tym idzie, dowiadczanie
macierzystwa.
Jako ycia kobiet po porodzie fizjologicznym oraz ciciu cesarskim jest
zjawiskiem rzadko badanym w Polsce. Najczciej bada si depresj poporodow,
inne aspekty ycia kobiet okresu narodzin dziecka rzadziej s problemem
1
E. Papu, Jako ycia definicje i sposoby jej ujmowania w Curr Probl Psychiatry 2011. 12(2):
Medical University. Lublin 2011, s. 142-143
2
T. Rostowska, Jako ycia rodzinnego; wybrane zagadnienia. d 2006, s.11
3
A. Zawilak, Pomiar jakoci ycia osb z niepenosprawnoci intelektualn, Kwartalnik
Pedagogiczno-Terapeutyczny Nasze Forum 2007, 1-2(25-26), s. 3-57
4
R. Bera, Aksjologiczny sens pracy a poczucie jakoci ycia modych emigrantw polskich. Lublin 2008,
s. 55, 62
5
Ibidem
6
M. Szewczyk, M. Stachowska, D. Talarska, Ocena jakoci ycia osb w wieku podeszym przegld
pimiennictwa, Nowiny Lekarskie 2012, 81, s. 99
366
_______________________________________________________________________________
badawczym. Dlatego wanie niniejsza praca zostaa powicona jakoci ycia

poonic. Okres poporodowy jest dla kobiet wyjtkowo trudnym czasem, gdy
7
stawia przed nimi nowe wymagania. U wikszoci kobiet dochodzi do szeregu
zmian w sferze fizycznej i emocjonalnej, a take zmian w caym yciu osobistym
i rodzinnym. Pojawienie si nowego czonka rodziny wymaga przeobrae,
8
zwaszcza w yciu kobiet. Z powodu tak istotnych przemian w yciu kobiet, nawet
prawidowo przebiegajca cia jest sytuacj trudn, ktra wymaga zmiany
i stawia wymagania. Kobiety w tym okresie ze wzgldu na znaczce zmiany,
dowiadczanie nieznanych emocji, przeywaj wiele stresujcych sytuacji, ktre
wymagaj podejmowania decyzji dotyczcych wasnego zdrowia i dziecka. Oprcz
tego kobiety zmagaj si z problemami codziennego ycia, dowiadczaj emocji
zwizanych z akceptacj poczcia dziecka, zmian wygldu ciaa, zbliajcym si
porodem, zmian relacji z rodzin i partnerem, sytuacj w pracy zawodowej.
Czsto musz zmieni tryb ycia na prozdrowotny, stosowa diet i zrezygnowa
z uywek. Stresujcymi sytuacjami mog okaza si rwnie nowe kontakty
z lekarzem, poon, sposb rozwizania ciy i stan zdrowia dziecka, jak te
sytuacja materialna rodziny.
Celem pracy bya ocena jakoci ycia w okresie okooporodowym.
Analizowano w jaki sposb kobiety po porodzie fizjologicznym i ciciu cesarskim
oceniaj zmiany zachodzce w ich yciu. Praca miaa na celu zwrcenie uwagi na
badanie jakoci ycia w okresie okooporodowym oraz zainteresowanie personelu
pooniczego wiedz na temat zmian zachodzcych w yciu kobiet w okresie
narodzin dziecka.
Cel bada
Gwnym celem podjtych bada bya ocena jakoci ycia kobiet po porodzie
fizjologicznym oraz ciciu cesarskim.
Materia i metody
Na przeprowadzenie bada uzyskano zgod Komisji Bioetycznej Uniwersytetu
Mikoaja Kopernika w Toruniu przy Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera
w Bydgoszczy (nr KB 58/2014). Badanie zostao przeprowadzone w 2014 roku
w czterech orodkach, z ktrych wczeniej otrzymano zgody: Zespole Opieki
Zdrowotnej w Chemnie, Wojskowym Szpitalu Klinicznym z Poliklinik SP ZOZ
w Bydgoszczy, Samodzielnym Publicznym Zakadzie Opieki Zdrowotnej w Kijewie
Krlewskim oraz Gminnym Orodku Zdrowia w Unisawiu. Badanie
przeprowadzone zostao przy wsppracy poonych, podczas wizyt
patronaowych oraz w oddziale pooniczym. Respondentki zostay wczeniej
poinformowane o przebiegu badania, sposobie wypeniania kwestionariusza,
a take moliwoci rezygnacji z uczestnictwa w badaniu na kadym etapie oraz
moliwoci zadawania pyta zespoowi badawczemu.
Grupa badawcza stanowia 50 poonic po porodzie fizjologicznym oraz ciciu
cesarskim. Kobiety z grupy docelowej wybierane zostay losowo, a okres po
porodzie nie mg przekracza p roku.
7
K. Sygulla, A. Smdowski, A. Szatan, A. Michalak, Potrzeby i oczekiwania kobiet ciarnych
dotyczce opieki okooporodowej czy trudno je speni? Probl Med Rodz 2009,4, s. 30-36
8
H. Baston, J. Hall (red.), Podstawy poonictwa. Po porodzie. Wrocaw 2011
367
_______________________________________________________________________________
Kwestionariusz MGI (Questionnaire Mother-Generated Index) jest jednym

z kilku istniejcych kwestionariuszy mierzcych jako ycia kobiet po porodzie.
W kwestionariuszu kobiety MGI, kobiety wybieraj i oceniaj maksymalnie
8 aspektw, ktre zmieniy ich ycie. Uywajc MGI jako narzdzie badawcze
moliwe jest ocenienie oraz sklasyfikowanie jakoci ycia matek po porodzie.
Mother-Generated Index jest kwestionariuszem skadajcym si z trzech
czci. W pierwszej czci kobiety zostay poproszone o zastanowienie si, na
jakie wane sfery ich ycia wpyna cia oraz pord. Nastpnie poonice miay
wypisa 8 najwaniejszych aspektw oraz podkreli, czy cia oraz pord
wpyny na dany obszar pozytywnie, negatywnie czy neutralne. W kolejnej czci
poonice poproszone zostay o rozmieszczenie punktw w skali od 0 do 10
oceniajc wczeniej wybrany aspekt, ktry wpyn na jako ycia po narodzinach
dziecka (0 najgorzej, 10 najlepiej).
Ostatnia cz polega na rozplanowaniu 20 punktw pomidzy wczeniej
wymienionymi aspektami. Naley przyznawa punkty w taki sposb, aby obszar
o wikszym znaczeniu otrzyma wiksz ilo punktw. Istotne jest, aby pamita,
e po zsumowaniu rozdysponowanych punktw wynik musi da liczb 20.
9
Dopuszcza si rwnie nieprzyznanie adnych punktw danemu obszarowi.
Analiza bada zostaa przeprowadzona z wykorzystaniem moliwoci
programu Microsoft Office Excel 2000 oraz pakietu programw do oblicze
statystycznych STATISTICA v.10.
Wyniki bada
Przedmiotem niniejszej analizy bya analiza oceny jakoci ycia kobiet po
porodzie fizjologicznym oraz ciciu cesarskim. W prbie badawczej wziy udzia
kobiety, ktrych pord odby si siami natury 36 (72%) oraz drog cicia
cesarskiego 14 (28%).
Tabela nr 1: Rozkad badanej populacji z uwzgldnieniem metody porodu
Procent Procent
Czsto Procent
wanych skumulowany
Wane Cicie cesarskie 14 28,0 28,0 28,0
Pord fizjologiczny 36 72,0 72,0 100,0
Ogem 50 100,0 100,0
rdo: Badanie wasne
rednio, pord odbywa si w 40 tygodniu ciy, przy czym najniszy wiek

ciowy wynosi 37 tygodni, a najwyszy 42. Najmodsza z respondentek miaa 17
lat, a najstarsza 39, przy czym redni wiek to 27 lat. Okoo 75% kobiet byo
w wieku poniej 32 lat. Dla 32 respondentek (64% badanych) by to pierwszy
pord, a dla 13 drugi (51%). Jedynie dla 5 kobiet by to trzeci i kolejny pord.
Wikszo respondentek zamieszkuje na wsi (66%).
9
R. Khabiri, A. Rashidian, A. Montazeri, A. Symon, R.A. Foroushani, M. Arab, H.B. Rashidi Validation
of the Mother-Generated Index in Iran: A Specific Postnatal Quality-of-Life Instrument, Int J Prev
Med. 2013, 4 s. 1371-1379, www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3898442 (pobrano 27.02.2015 r.)
368
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 2: Statystyki opisowe badanej populacji z uwzgldnieniem wieku oraz

tygodnia ciy
Wiek Tydzie ciy

N Wane 49 50
Braki danych 1 0
rednia 27,1837 40,0000
Minimum 17,00 37,00
Maksimum 39,00 42,00
Percentyle 25 21,5000 39,0000
50 27,0000 40,0000
75 32,0000 41,0000
rdo: Badanie wasne
Tabela nr 3: Rozkad badanej populacji z uwzgldnieniem iloci ciy
Czsto Procent Procent Procent

wanych skumulowany
Wane 1,00 32 64,0 64,0 64,0
2,00 13 26,0 26,0 90,0
3,00 5 10,0 10,0 100,0
Ogem 50 100,0 100,0
rdo: Badanie wasne
Tabela nr 4: Rozkad badanej populacji z uwzgldnieniem miejsca zamieszkania
Czsto Procent Procent Procent

wanych skumulowany
Wane Wie 33 66,0 66,0 66,0
Miasto 15 30,0 30,0 96,0
99,00 2 4,0 4,0 100,0
Ogem 50 100,0 100,0
rdo: Badanie wasne
W pracy analizowano odczucia kobiet dotyczce ciy. W celu jej weryfikacji

postawiono nastpujce hipotezy. Wyniki testu t-Studenta wskazuj, e kobiety
posiadaj pozytywne odczucia dotyczce ciy.
Tabela nr 5: Wyniki testu t-Studenta dla jednej prby, weryfikujcego pozytywne
odczucia kobiet
Warto testowana = 1
t Df Istotno Rnica 95% przedzia ufnoci
(dwustronna) rednich dla rnicy rednich
Dolna Grna
granica granica
Uczucia
-3,078 45 ,004 -,17391 -,2877 -,0601
odnonie ciy
rdo: Badanie wasne
369
_______________________________________________________________________________
Analizujc poszczeglne skadowe pytania, mona powiedzie, e

dominujcym pozytywnym odczuciem jest rado z pojawienia si dziecka, ktr
wyraaj praktycznie wszystkie kobiety. adna z kobiet nie wyraaa niechci do
dziecka. Okoo poowa kobiet odczuwaa rwnie strach o stan zdrowia dziecka,
jak i strach przed porodem oraz opiek nad dzieckiem.
Tabela nr 6: Statystyki opisowe cech wpywajcych na odczucia kobiet dotyczce ciy
Obawy
Rado z Obawy, Strach
zwizane Niech
pojawienia strach o przed
z opiek do
si zdrowie przebiegiem
nad dziecka
dziecka dziecka porodu
dzieckiem
N Wane 37 15 10 3 0
Braki
13 35 40 47 50
danych
rednia 8,4324 5,6667 5,6000 5,3333
Mediana 10,0000 6,0000 5,0000 5,0000
Dominanta 10,00 6,00 5,00 2,00a
Minimum 3,00 1,00 ,00 2,00
Maksimum 10,00 10,00 10,00 9,00
Percentyle 25 7,0000 4,0000 3,0000 2,0000
50 10,0000 6,0000 5,0000 5,0000
75 10,0000 7,0000 9,0000 9,0000
rdo: Badanie wasne
Bardzo podobne wyniki uzyskujemy analizujc badan prb w podziale na

kobiety po ciciu cesarskim oraz rodzce fizjologicznie. Stwierdzono brak rnic.
Tabela nr 7: Statystyki opisowe cech wpywajcych na odczucia kobiet dotyczce
ciy dla grupy respondentek rodzcych poprzez cicie cesarskie
Obawy
Metoda porodu = zwizane Niech
cicie cesarskie z opiek do
nad dziecka
dzieckiem
N Wane 10 4 2 0 0
Braki
4 10 12 14 14
danych
rednia 8,8000 5,0000 4,0000
Mediana 10,0000 5,5000 4,0000
Dominanta 10,00 6,00 3,00a
Minimum 3,00 3,00 3,00
Maksimum 10,00 6,00 5,00
Percentyle 25 8,2500 3,5000 3,0000
50 10,0000 5,5000 4,0000
75 10,0000 6,0000 5,0000
rdo: Badanie wasne
370
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 8: Statystyki opisowe cech wpywajcych na odczucia kobiet dotyczce

ciy dla grupy respondentek rodzcych naturalnie
Obawy
Metoda porodu / zwizane Niech
pord fizjologiczny z opiek do
nad dziecka
dzieckiem
N Wane 27 11 8 3 0
Braki
9 25 28 33 36
danych
rednia 8,2963 5,9091 6,0000 5,3333
Mediana 10,0000 6,0000 6,0000 5,0000
Dominanta 10,00 5,00a 5,00a 2,00a
Minimum 3,00 1,00 ,00 2,00
Maksimum 10,00 10,00 10,00 9,00
Percentyle 25 7,0000 4,0000 3,5000 2,0000
50 10,0000 6,0000 6,0000 5,0000
75 10,0000 9,0000 9,0000 9,0000
rdo: Badanie wasne
W pracy analizowano rwnie, czy istnieje korelacja pomidzy

poszczeglnymi skadowymi w kwestionariuszu MGI a wiekiem, rodnoci oraz
metod porodu. Wyniki testu Pearsona jednoznacznie wskazuj na brak istotnych
korelacji pomidzy skadowymi a zmiennymi niezalenymi. Mona tak stwierdzi,
mimo i jedna z korelacji jest istotna, lecz dotyczy si ona grupy, w ktrej kobiety
z porodem przez cicie cesarskie nie udzieliy adnej odpowiedzi, wic relacja ta
jest pewna dla grupy rodzcej tradycyjnie.
Tabela nr 9: Korelacja Pearsona odczu kobiet dotyczce ciy w odniesieniu do
wieku, rodnoci oraz metody porodu
Obawy, Obawy
Rado z Strach
strach zwizane Niech
pojawienia przed
o z opiek do
si przebiegiem
zdrowie nad dziecka
dziecka porodu
dziecka dzieckiem
Wiek Korelacja
,041 -,233 -,076 -,281 .a
Pearsona
Istotno
,811 ,403 ,834 ,818 .
(dwustronna)
N 37 15 10 3 0
Rodno Korelacja
-,114 -,470 ,367 .a .a
Pearsona
Istotno
,503 ,077 ,297 ,000 .
(dwustronna)
N 37 15 10 3 0
Metod Korelacja a
-,098 ,171 ,266 . .a
porodu Pearsona
Istotno
,562 ,543 ,457 ,000 .
(dwustronna)
N 37 15 10 3 0
rdo: Badanie wasne
371
_______________________________________________________________________________
Kolejny problem badawczy dotyczy odczu emocjonalnych wpywajcych na

przebieg poogu i jako ycia. W celu weryfikacji tego problemu postawiono
hipotezy. Wyniki testu t-Studenta wskazuj, e odczucia emocjonalne kobiet
wpywaj na przebieg poogu oraz zmieniaj jako ycia.
Tabela nr 10: Wyniki testu t-Studenta dla jednej prby, weryfikujcego odczucia
emocjonalne kobiet
Warto testowana = 0
T Df Istotno Rnica 95% przedzia ufnoci
(dwustronna) rednich dla rnicy rednich
Dolna Grna
granica granica
Odczucia
1,856 38 ,071 ,23077 -,0210 ,4825
emocjonalne
rdo: Badanie wasne
W zwizku z tym, e test by dwustronny, warto zwrci uwag na czstkowe

wyniki. Cztery aspekty zostay ocenione pozytywnie, a trzy negatywnie.
Dominujcym, pozytywnym odczuciem emocjonalnym jest napyw uczu
opiekuczych. Prawie kada z kobiet, ktra uznaa, e czynnik ten mia jakikolwiek
wpyw na ich ycie, uznaa, e by to czynnik pozytywny. Podobna sytuacja ma
miejsce ze zwikszeniem odczucia odpowiedzialnoci. Interesujce jest, e cz
kobiet wskazaa rozdranienie, jak i roztargnienie, jako pozytywne aspekty. Kobiety
jako negatywne aspekty oceniy paczliwo oraz odczucia odnonie wasnej
atrakcyjnoci fizycznej. Podobne wyniki uzyskano w podziale na metod porodu.
Tabela nr 11: Statystyki opisowe cech wpywajcych na odczucia emocjonalne kobiet
Zwiksze-
Zwiksze- nie odczu- Zmniejsze-
Napyw nie cia nie odczu-
uczu odczucia wasnej cia wasnej
Paczli- opieku- odpowie- atrakcyj- atrakcyj-
Rozdranienie wo Roztargnienie czych dzialnoci noci fiz noci fiz
N Wane 13 6 6 18 19 4 2
Braki
37 44 44 32 31 46 48
danych
rednia 5,9231 3,6667 5,5000 7,5556 6,6842 3,2500 1,5000
Mediana 6,0000 3,0000 5,5000 8,0000 7,0000 3,5000 1,5000
Dominanta 3,00a 3,00 5,00a 10,00 5,00a 1,00a ,00a
Minimum 2,00 2,00 3,00 3,00 2,00 1,00 ,00
Maksimum 9,00 6,00 8,00 10,00 10,00 5,00 3,00
Perce- 25 3,0000 2,7500 4,5000 6,0000 5,0000 1,5000 ,0000
ntyle 50 6,0000 3,0000 5,5000 8,0000 7,0000 3,5000 1,5000
75 8,5000 5,2500 6,5000 10,0000 9,0000 4,7500 3,0000
rdo: Badanie wasne
372
_______________________________________________________________________________

dla grupy rodzcych poprzez cesarskie cicie
wasnej atrakcyjnoi fiz

Metoda porodu / cicie
Zmniejszenie odczucia
Zwikszenie odczucia
Zwikszenie odczucia
wasnej atrakcyjnoci
odpowiedzialnoci
Rozdranienie
opiekuczych
Roztargnienie
Napyw uczu
Paczliwo
cesarskie
N Wane 5 2 1 8 3 1 2
Braki
9 12 13 6 11 13 12
danych
rednia 5,0000 3,0000 8,0000 8,2500 8,3333 4,0000 1,5000
Mediana 5,0000 3,0000 8,0000 8,5000 8,0000 4,0000 1,5000
Dominanta 3,00 3,00 8,00 10,00 7,00a 4,00 ,00a
Minimum 3,00 3,00 8,00 4,00 7,00 4,00 ,00
Maksimum 8,00 3,00 8,00 10,00 10,00 4,00 3,00
Percentyle 25 3,0000 3,0000 8,0000 7,2500 7,0000 4,0000 ,0000
50 5,0000 3,0000 8,0000 8,5000 8,0000 4,0000 1,5000
75 7,0000 3,0000 8,0000 10,0000 10,0000 4,0000 3,0000
rdo: Badanie wasne

dla grupy respondentek rodzcych naturalnie
pord fizjologiczny
odpowiedzialnoci
odczucia wasnej
odczucia wasnej
atrakcyjnoci fiz.
Metoda porodu /
atrakcyjnoi fiz.
Rozdranienie
opiekuczych
Roztargnienie
Napyw uczu
Zmniejszenie
Zwikszenie
Zwikszenie
Paczliwo
odczucia
Wane N 8 4 5 10 16 3 0
Braki
28 32 31 26 20 33 36
danych
rednia 6,5000 4,0000 5,0000 7,0000 6,3750 3,0000
Mediana 7,0000 4,0000 5,0000 7,0000 6,0000 3,0000
Dominanta 9,00 2,00a 5,00a 6,00a 5,00 1,00a
Minimum 2,00 2,00 3,00 3,00 2,00 1,00
Maksimum 9,00 6,00 6,00 10,00 10,00 5,00
Percentyle 25 3,7500 2,2500 4,0000 5,7500 5,0000 1,0000
50 7,0000 4,0000 5,0000 7,0000 6,0000 3,0000
75 9,0000 5,7500 6,0000 8,5000 9,0000 5,0000
rdo: Badanie wasne
Dokonujc oceny korelacji odczu emocjonalnych a poszczeglnych

skadowych, zauwaono kilka istotnych korelacji. I tak zauwaono siln zaleno
pomidzy wiekiem a paczliwoci, cho wyniki mog by nieadekwatne dla caej
badanej grupy, gdy jedynie 6 kobiet udzielio odpowiedzi na to pytanie.
373
_______________________________________________________________________________
Interesujce s korelacje dotyczce rodnoci. Istnieje istotna korelacja pomidzy

rozdranieniem oraz odczuciem wasnej atrakcyjnoci, co moe sugerowa, e
odpowiaday na to pytanie kobiety w kolejnej ciy. Nie zaobserwowano adnych
korelacji w zwizku z metod porodu.
Tabela nr 14: Korelacje Pearsona cech wpywajcych na odczucia emocjonalne kobiet
z wiekiem, metod porodu oraz rodnoci
odczucia wasnej
odczucia wasnej
atrakcyjnoci fiz.
atrakcyjnoci fiz.
Rozdranienie
odpowiedzial-
Roztargnienie
opiekuczych
Napyw uczu
Zmniejszenie
Zwikszenie
Zwikszenie
Paczliwo
odczucia
noci
Wiek Korelacja
-,459 -,976** -,316 ,466 -,316 -,511 -1,000**
Pearsona
Istotno
,133 ,001 ,542 ,052 ,187 ,489 .
(dwustronna)
N 12 6 6 18 19 4 2
Rodno Korelacja
-,621* -,735 -,745 ,206 ,185 -,956* 1,000**
Pearsona
Istotno
,023 ,096 ,089 ,412 ,449 ,044 .
(dwustronna)
N 13 6 6 18 19 4 2
Metod Korelacja
,300 ,343 -,745 -,298 -,286 -,293 .a
porodu Pearsona
Istotno
,319 ,506 ,089 ,230 ,235 ,707 .
(dwustronna)
N 13 6 6 18 19 4 2
rdo: Badanie wasne
Podsumowanie
Zagadnienia dotyczce jakoci ycia kobiet po porodzie fizjologicznym oraz
ciciu cesarskim rzadko s tematami poruszanymi w polskiej literaturze
pooniczej. W badaniach zostaa podjta analiza dwch grup: kobiet po porodzie
naturalnym oraz po ciciu cesarskim. Poonice po porodzie fizjologicznym
stanowi 72% badanej prby, za kobiety po ciciu cesarskim 28%. rednio pord
odbywa si w 40 tygodniu ciy.
W przeprowadzonych badaniach najczciej wskazujcym aspektem na
zmiany w yciu kobiet jest dowiadczanie wikszej wraliwoci, empatii oraz uczu
opiekuczych. Badane kobiety uznay ten czynnik za aspekt pozytywny. Niektre
kobiety wskazay jako pozytywny czynnik take rozdranienie oraz roztargnienie.
Jak wiemy istotne znaczenie w zachowaniach i dowiadczeniach kobiet w okresie
narodzin dziecka moe odgrywa hormon oksytocyna, ktra jest wydzielana
podczas porodu oraz w procesie laktacji. Badania wykazuj, e oksytocyna
odgrywa rwnie pozytywn rol w wzmacnianiu wizi spoecznych i w tej sytuacji
ma wyjtkowe znaczenie. Przegld najnowszych bada wykazuje, e oksytocyna
oraz stres zwizany z okresem poogu oddziauje nie tylko na sfer fizyczn, ale
najwiksze znaczenie ma w sferze psychicznej, zmniejszajc napicie
374
_______________________________________________________________________________
10
emocjonalne. Okres narodzin przepeniony jest pozytywnymi i negatywnymi
emocjami, na ich ocen skadaj si rwnie okolicznoci zwizane ze stanem
zdrowia dziecka i matki. Emocje stanowi wynik wiadomej oraz niewiadomej
oceny zdarzenia, ktre istotnie mog wpyn na cel bd interesy kobiet. Do
czsto odbierane s jako pozytywne, jeli zdarzenie jest zgodne z celem oraz
11
interesami, a negatywnie, jeli zdarzenie jest niezgodne z celem i interesami.
Dlatego pewne zdarzenia mog by przez kobiety odbierane bardzo rnie.
Rodzce nie spodziewaj si tak silnego blu podczas porodu, a stan zdrowia
dziecka niesie niepokj. Problemy z funkcjonowaniem fizycznym, bl i karmienie
naturalnie mog wpywa na obraz macierzystwa niezgodny z oczekiwaniami.
Czsto zdarza si i wystpuje wicej problemw, ni kobiety sobie wyobraay,
dotyczy to szczeglnie kobiet modych i w pierwszej ciy. W przeprowadzonych
badaniach zaobserwowano siln korelacj pomidzy wiekiem a paczliwoci.
Okazao si, e w badanej grupie 12% kobiet wskazao paczliwo, z czego
33% ocenio czynnik jako neutralny, za 77% negatywny. Niektrzy badacze
wskazuj, e obniony nastrj, paczliwo i labilno emocjonalna to specyficzne,
12
towarzyszce ciy objawy, ktre mog by istotnymi zwiastunami depresji.
Obniony nastrj, opisywaa w badaniach Gebuza i wsp. W badanej grupie
13
zaobserwowano u 28% kobiet po porodzie problem z obnionym nastrojem.
Natomiast w badaniach Hartley obnienie nastroju zanotowano u 39% poonic,
ktre koreloway z brakiem wsparcia emocjonalnego ze strony partnerw,
przemocy w rodzinie, zbyt maymi dochodami finansowymi oraz modym wiekiem
14
rodzicw. Wedug innych badaczy objawy depresji w czasie ciy czciej
wystpuj u kobiet w pierwszej ciy ni w kolejnej, u kobiet le przystosowanych
15
do okresu ciy, czy w przypadku ciy nieplanowanej.
Uzyskane dane wykazay rwnie, e kobiety po porodzie fizjologicznym, jak
i ciciu cesarskim wskazyway na pozytywne odczucia dotyczce ciy. Dla kobiet
najwaniejszym i najczciej wymienianym aspektem bya rado z pojawienia si
dziecka prawie 100% wskazao ten aspekt. Okoo 50% respondentek wskazuje
rwnie na aspekt zwizany ze strachem o zdrowie dziecka, strachem przed
porodem oraz opiek nad dzieckiem. W badaniach Rero i wsp.
przeprowadzonych w grupie kobiet hospitalizowanych, lk podczas ciy
odczuwao 178 (92.2%) kobiet, u 167 (94.4%), lk by spowodowany obaw o stan
16
zdrowia dziecka, a u 104 (58.8%) obaw o donoszenie ciy. Obawy kobiet
10
C. Boutet, L.Vercueil, C.Schelstraete, A. Buffin, J.J. Legros, Oxytocin and maternal stress during the
post-partum period, Ann Endocrinol. 2006, 67 s.214-23 (pobrano 2.03.2015 r.)
11
J. Strelau, Psychologia. Gdask 2000
12
M. Lewicka, A. Wdowiak, M. Sulima, M. Wjcik, M. Makara-Studziska, Ocena nasilenia negatywnych
emocji przy uyciu Skali DASS w grupie ciarnych hospitalizowanych w oddziale patologii ciy.
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3), s. 459-464; M. Makara-Studziska, J. Morylowska, K. Sidor,
Zaburzenia depresyjne i lkowe w ciy, Prz Ginekol Poo, 2009,2, s. 63-66
13
G. Gebuza, M. Kamierczak, M. Gierszewska, E. Michalska, Problemy kobiet poogu i ich przyczyny.
Perinatol Neonatol Ginekol 2010, s. 290
14
M. Hartley, M. Tomlinson, E. Greco, W. Comulada Scott, J. Stewart, I. le Roux, M. Nokwanele,
M.J. Rotherdam- Borus, Depressed mood in pregnancy: Prevalence and correlates in two Cape
Town peri-urban settlements. Reproductive Health 2011, 8, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articl
es/PMC3113332/ (pobrano 3.03.2015 r.)
15
B. Bartosz, Dowiadczenie macierzystwa, Analiza narracji autobiograficznych. Wrocaw 2002
16
A. Rero, P. Ossowski, K. Kumierska, H. Huras, K. Popiech-Gsior, K. Rytlewski, Opieka
medyczna, psychologiczna oraz wsparcie kobiety ciarnej, Prz Ginekol Po 2009, 9(2), s. 39-44
375
_______________________________________________________________________________
dotyczce narodzin czsto zwizane s z sytuacj osobist. W badaniach Sjgren,

a 65% kobiet odczuwao lk przed wasn niekompetencj podczas porodu, 55%
kobiet lk przed mierci swoj, dziecka lub obu, 44% kobiet obawiao si silnego
17
i trudnego do zniesienia blu, a 43% kobiet lku przed utrat kontroli. Zblione
wyniki do prezentowanych, zaobserwowaa Sygulla i wsp., gdzie 71,9%
ankietowanych wykazuje due zaangaowanie w przeywanie ciy oraz
18
oczekiwanie narodzin dziecka. Wedug innych badaczy kobiety najczciej
niepokoj si porodem, zagroeniem ciy, komplikacjami, mierci dziecka,
19
zagroeniem dla ycia i zdrowia dziecka. Kobiety maj te zaniony obraz siebie.
Po przeanalizowaniu literatury mona stwierdzi, e dla poonic
macierzystwo jest uwaane za jedn z najwaniejszych rl, jakie odgrywaj
w swoim yciu, a take za podstawowy element kobiecoci. Z powyszych bada
wynika, e cia oraz pord wpywaj negatywnie na odczucia fizyczne kobiet. A
75% badanej prby wskazuje na negatywne aspekty: zmczenie oraz niemono
wykonywania konkretnych czynnoci po porodzie. W badaniach Gebuzy i wsp.
u 9% respondentek bl po porodzie powodowa zaburzenia w codziennym
20
funkcjonowaniu. W analizowanych obecnie badaniach 12% kobiet wskazywao
rwnie na zmniejszenie poczucia wasnej atrakcyjnoci i oceniay dany aspekt,
jako negatywny. Natomiast 28% kobiet uwaao, e cia zwiksza ich poczucie
atrakcyjnoci i wskazuje ten aspekt, jako pozytywny. Dla 8% kobiet ten aspekty by
mniej wany i wskazay go jako neutralny. Wedug badaczy poczucie satysfakcji ze
swojego wygldu powizane jest z samoocen, pewnoci siebie oraz poczuciem
21
atrakcyjnoci. Badania von Sydow wskazyway, e subiektywne odczuwanie
atrakcyjnoci w ciy jest zrnicowane i dla jednych kobiet ono wzrasta, a dla
22
innych maleje. Wiele kobiet bardzo zania swj wizerunek, postrzega si jako
mniej atrakcyjne szczeglnie po okresie poogu i karmieniu naturalnym.
W badaniach przeprowadzonych przez Gjerdingen zaobserwowano znaczny
wzrost niezadowolenia z wasnego ciaa poonic, ktry mia zwizek
z niezadowoleniem z przyrostu masy ciaa podczas trwania ciy. Badania
Gjerdingena potwierdziy, e relacje spoeczne wpywaj pozytywnie na obraz
wasnego ciaa kobiet, jednoczenie podkrela, e przyczynowo pozostaje
23
nieznana.
Podsumowujc badania nad jakoci ycia kobiet w okresie okooporodowym
naley wskaza, e rzadko s przedmiotem rozwaa. Przeprowadzone badania
s interesujce ze wzgldu na analiz innych aspektw z ycia kobiet oraz uyte
17
B. Sjgren, Reasons for ankiety about childbirth i 100 pregnat women, J Psychosom Obstet
Gynecology 1997, 18(4), s. 226-72
18
K. Sygulla, A. Smdowski, A. Szatan, A. Michalak, Potrzeby i oczekiwania kobiet ciarnych
dotyczce opieki okooporodowej czy trudno je speni? Probl Med Rodz 2009.4, s. 30-36
19
S. Steuden, K. Szymona, Psychologiczne aspekty macierzystwa i ojcostwa w sytuacji
ciy wysokiego ryzyka. (w:) J. Meder (red.), Problemy zdrowia psychicznego kobiet. Krakw 2003,
s. 109-120
20
G. Gebuza, M. Kamierczak, M. Gierszewska, E. Michalska, Problemy kobiet poogu i ich przyczyny,
Perinatol Neonatol Ginekol 2010, s. 290
21
A. Zarek, Obraz ciaa w ujciu procesu lub obiektu a satysfakcja z wasnego ciaa. Szczecin 2009,
s. 100
22
K. Von Sydow, Sexuality during pregnancy and after childbirth: a metacontent analysis of 59 studies,
Journal of Psychosomatic Research 1999, 47(1), s. 27-49
23
D. Gjerdingen, P. Fontaine, S. Crow, P. McGovern, B. Center, M. Miner, Predictors of Mothers
Postpartum Body Dissatisfaction, Women Health 2009, 49(6) s. 491-504
376
_______________________________________________________________________________
narzdzie badawcze. We wspczesnym poonictwie zwraca si szczegln

uwag na emocjonaln sprawno kobiet, poniewa staj one przed najwikszym
wyzwaniem yciowym, jakim jest macierzystwo. Przeprowadzenie takich bada,
pozwala zauway oraz skupi si na problemach kobiet, a take podj
adekwatne dziaania w celu ich rozwizania.
Wnioski
1. Odczucia dotyczce ciy byy pozytywnym aspektem jakoci ycia kobiet.
2. Odczucia fizyczne dotyczce okresu poporodowego byy negatywnym
aspektem jakoci ycia kobiet.
3. Odczucia emocjonalne byy pozytywnym aspektem jakoci ycia kobiet.
Streszczenie
Wstp: Jako ycia po porodzie fizjologicznym oraz ciciu cesarskim jest
zjawiskiem rzadko badanym w Polsce. Wykorzystany w pracy Kwestionariusz MGI
(Mother-Generated Index), pozwala zbada w sposb nienarzucajcy odpowiedzi,
opini kobiet na temat aspektw ycia po porodzie oraz dokonujcych si zmian
w jakoci ycia kobiet.
Cel pracy: Celem pracy bya ocena jakoci ycia kobiet po porodzie
fizjologicznym i ciciu cesarskim.
Materia i metody: Badaniem objto 50 kobiet, 36 po porodzie fizjologicznym
oraz 14 po ciciu cesarskim. Narzdziem badawczym by kwestionariusz MGI
(Mother-Generated Index).
Wyniki: Pord wnosi pozytywne aspekty do ycia kobiet i pozytywnie wpywa
na jako ich ycia. Najwaniejszym pozytywnym aspektem jakoci ycia kobiet
jest wpyw uczu dotyczcych ciy. Zdecydowanie najmniej wane s objawy
fizyczne oraz praca zawodowa.
Wnioski: Na jako ycia po porodzie fizjologicznym i ciciu cesarskim wpywa
wiele aspektw, a kada z kobiet inaczej je odbiera. Wrd aspektw majcych
wpyw na jako ycia najczciej poonice wymieniay odczucia odnonie
dziecka, ciy oraz porodu.
Summary
Introduction: The quality of life after physiological labour and Caesarean birth
are rarely studied in Poland. In this thesis the MGI Questionnaire is applied. It
allows to explore, in the way that does not give any suggestions, womens opinion
concerning various of living after labour and what changes in womens lives took
place.
Papers objective: Conducting a study concerning womens lives after
physiological labour and Caesarean birth was the aim of this thesis.
Material and methods: The study included 50 women, 36 after physiological
labour and 14 after Caesarean birth. The MGI Questionnaire was the research tool.
Results: Childbirth brings positive aspects into womens lives and has a
positive influence on the quality of life. The most important of the positive aspects
is the influence of feelings concerning pregnancy. The physical symptoms are less
important.
377
_______________________________________________________________________________
Conclusions: The quality of life after physiological labour and Caesarean birth
are impacted by many aspects that are differently perceived by women. Among the
aspects that have an influence on the quality of life women indicate: feelings
concerning the baby, pregnancy and labour.
Bibliografia
1. Bartosz B., Dowiadczenie macierzystwa, Analiza narracji
autobiograficznych. Wrocaw 2002
2. Baston H., Hall J., Podstawy poonictwa. Po porodzie. Wrocaw 2011
3. Bera R., Aksjologiczny sens pracy a poczucie jakoci ycia modych
emigrantw polskich. Lublin 2008
4. Boutet C.,Vercueil L., Schelstraete C., Buffin A., Legros J.J., Oxytocin and
maternal stress during the post-partum period. 2006
5. Gebuza G., Kamierczak M., Gierszewska M., Michalska E., Problemy
kobiet poogu i ich przyczyny. 2010
6. Gjerdingen D., Fontaine P., Crow S., McGovern P., Center B., Miner
M., Predictors of Mothers Postpartum Body Dissatisfaction. 2009
7. Hartley M., Tomlinson M., Greco E., Comulada Scott W., Stewart J., Roux
le I., Mbewu N., Rotherdam-Borus M.J., Depressed mood in pregnancy:
Prevalence and correlates in two Cape Town peri-urban settlements. 2011
8. Khabiri R., Rashidian A., Montazeri A., Symon A., Foroushani R.A., Arab
M., Rashidi H.B., Validation of the Mother-Generated Index in Iran:
A Specific Postnatal Quality-of-Life Instrument. 2013
9. Lewicka M., Wdowiak A., Sulima M., Wjcik M., Makara -Studziska M.,
Ocena nasilenia negatywnych emocji przy uyciu Skali DASS w grupie
ciarnych hospitalizowanych w oddziale patologii ciy. 2013
10. Makara-Studziska M., Morylowska J., Sidor K., Zaburzenia depresyjne
i lkowe w ciy. 2009
11. Rero A., Ossowski P., Kumierska K., Huras H., Popiech-Gsior
K., Rytlewski K., Opieka medyczna, psychologiczna oraz wsparcie kobiety
ciarnej. 2009
12. Rostowska T., Jako ycia rodzinnego; wybrane zagadnienia. d, 2006
13. Sjgren B., Reasons for ankiety about childbirth i 100 pregnat women.
1997
14. Sygulla K., Smdowski A., Szatan A., Michalak A., Potrzeby i oczekiwania
kobiet ciarnych dotyczce opieki okooporodowej czy trudno je
speni? 2009
15. Steuden S., Szymona K., Psychologiczne aspekty macierzystwa
i ojcostwa w sytuacji ciy wysokiego ryzyka. Krakw 2003
16. Szewczyk M., Stachowska M., Talarska D., Ocena jakoci ycia osb
w wieku podeszym przegld pimiennictwa. Pozna, 2012
17. Zarek A., Obraz ciaa w ujciu procesu lub obiektu a satysfakcja
z wasnego ciaa. Szczecin 2009
18. Zawilak A., Pomiar jakoci ycia osb z niepenosprawnoci
intelektualn. 2007
19. Von Sydow K. Sexuality during pregnancy and after childbirth:
a metacontent analysis of 59 studies.1999
378
_______________________________________________________________________________
379
_______________________________________________________________________________
Gabriela KOWALSKA, Barbara GRZYB

Kolegium Pedagogiczne Politechniki lskiej w Gliwicach
STRES W YCIU CZOWIEKA UJCIE TEORETYCZNE
Tylko nieznane przeraa czowieka.

Ale dla tego, kto stawia mu czoo,
ono ju nie jest nieznane.
1
Antoine de Saint-Exupry
Refleksje nad stresem cywilizacji XXI wieku staj si coraz bardziej aktualnym
tematem i to z wielu powodw. Najczciej podoem stresu s sytuacje
kryzysowe, problemy rodzinne, zawodowe i spoeczne jednostki tak czste
w dzisiejszym wiecie.
Kadego dnia podlegamy rnym naciskom, wymaganiom, ograniczeniom.
Nie zawsze potrafimy im sprosta, a cena, jak pacimy jest stan naszego zdrowia.
Przemczenie, popiech, haas, wspzawodnictwo to czynniki najczciej
2
powodujce stres w dzisiejszym yciu. Warto jednak podkreli, i modzie
i dzieci s szczeglnie naraone na destrukcyjne dziaanie stresu. Mona rwnie
powiedzie, i w warunkach wspczesnego ycia, stres sta si wszechobecnym
i czym naturalnym; w wikszym lub mniejszym stopniu wszyscy go dowiadczaj
niemal kadego dnia. Nie da si go unikn, ale mona nauczy si z nim y
3
i sprawowa nad nim kontrol.
Odnoszc si do literatury przedmiotu zauwaamy, i omawiana
4
problematyka jest czsto poruszana przez wielu autorw. Std te warto
przybliy form definicyjn stresu.
Pojcie stresu w 1926 roku po raz pierwszy wprowadzi do nauk o zdrowiu
H. Selye. Zdefiniowa on stres jako nieswoist reakcj organizmu na wszelkie
stawiane mu dania i nazwa go zespoem oglnego przystosowania lub
5
zespoem stresu biologicznego. W innym ujciu stres definiowany jest jako proces,
za pomoc ktrego czynniki rodowiskowe zagraaj rwnowadze organizmu lub
6
j naruszaj i za pomoc ktrego organizm reaguje na zagroenie. Z kolei wedug
sownika jzyka polskiego, stres definiowany jest jako stan mobilizacji si
organizmu bdcy reakcj na negatywne bodce fizyczne i psychiczne, mogcy
7
doprowadzi do zaburze czynnociowych.
1
Cyt. za: W. Oniszczenko, Stres to brzmi gronie. Warszawa 1998, s. 5
2
Stres wrd dzieci i modziey skala zjawiska w wojewdztwie podlaskim. Biaystok 2011, s. 3
3
S. Korczyski, Odporno na stres i sposoby radzenia sobie ze stresem w sytuacjach trudnych.
(w:) A. acina-anowski, J. Stanek, Edukacja-wychowanie-owiata w perspektywie temporalnej
(midzy przeszoci a wspczesnoci). d 2014, s. 287
4
I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Czowiek w sytuacji stresu: problemy teoretyczne
i metodologiczne. Wyd. 2. Katowice 2000; E. Boenish, C.M. Haney, Twj stres. Gdask 2002; H. Sk,
R. Cielak (red.), Wsparcie spoeczne, stres i zdrowie. Warszawa 2013; M. Moneta-Malewska, Jak
sobie radzi ze stresem w szkole i w domu? Warszawa 2009; I. Heszen, Psychologia stresu.
Warszawa 2014 i inni
5
H. Selye, Stres ycia. Warszawa 1963, s. 240-290; Stres Okieznany. Warszawa 1977, s. 25. (por.
G. S. Everly Jr, R. Rosenfeld, Stres, przyczyny, terapia, autoterapia. Warszawa 1992, s. 13)
6
R.J. Gatchel, A. Baum, D.S. Krantz, An introduction to health psychology. New York 1989
7
Sownik jzyka polskiego. oprac. E. Sobol. Warszawa 2001, s. 966
380
_______________________________________________________________________________
W tych okolicznociach zasadne jest podejcie racjonalistyczne, bowiem

A. Grygorczuk zauwaa do istotn kwesti, i rodowisko naukowe, mimo
powszechnoci zjawiska, nie wypracowao jak dotd jednolitej definicji.
Nowoczesna psychologia skania si jednak do relacyjnego ujmowania stresu jako
zachwiania rwnowagi pomidzy zasobami lub moliwociami jednostki
a wymaganiami otoczenia. Najczciej cytowan definicj jest koncepcja Lazarusa
8
i Folkmana. Wedug nich efekt dziaania stresora na jednostk bdzie w duej
mierze zalea od podjcia przez ni aktywnoci ukierunkowanej na odzyskanie
9
stanu rwnowagi, czyli okrelone sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych.
Na podstawie przytoczonych definicji moemy wyodrbni zrnicowane
uwarunkowania stresu, jednak warto zwrci uwag na jego form, gdy posiada
on dwa bieguny pozytywny i negatywny. Wedug S. Korczyskiego stres
w wikszoci przypadkw podlega ocenie, ale najczciej negatywnej, gdy jest
nieprzyjemny i paraliujcy. Stresowe wydarzenia maj tendencje do kumulowania
si, co wywouje niekwestionowane zmiany w organizmie, dezorganizujce
przebieg zachowania. Ujemnie wpywa na stan zdrowia, prowadzi do zaamania
odpornoci, dziaa dezorganizujco, zwiksza poczucie bezradnoci
10
i pesymizmu. Z kolei M. K. Grzegorzewska powoujc si na prace Hansa
Selye`a zwraca uwag, i sowo stres nie powinno by automatycznie uwaane
za pojcie negatywne, poniewa moe ono rwnie oznacza dodatni bodziec,
11
czyli czynnik pobudzajcy. Autorka odnoszc si do spostrzee H. Seley
wskazuje cztery typy stresu, ktrych moe dowiadczy jednostka:
hiperstres czyli stres nadmierny;
hypostres czyli stadium przedstresowe;
distres czyli stres negatywny;
eustres czyli stres pozytywny.
12
Mimo, i wyrniamy zrnicowane kategorie stresu, to jednak najczciej

kojarzony jest on z sytuacj niekorzystn dla organizmu czowieka. R. Zawadzki
podkrela, i stres to sowo-klucz, sowo-symbol, sowo-haso, sowo-wymwka,
sowo-uniwersalny argument, powszechnie stosowany zamiennik kadego niemal
terminu okrelajcego negatywny stan ducha, ciaa i umysu. Moe oznacza
przyczyn jakiego za, dyskomfortu, dysfunkcji czy wrcz choroby, moe by
postrzegany jako jaki skutek zazwyczaj fatalne nastpstwo pewnego cigu
13
zdarze.
Biorc pod uwag wymienione powyej determinanty stresu, naley
zastanowi si, jak w okolicznociach tak zrnicowanych dynamik emocjonaln
(pozytywn, negatywn) moliwe jest funkcjonowanie czowieka. Std te
wyodrbnienie najczstszych powodw stresu, ale te czstoci jego odczuwania
oraz objawy, pozwol ukaza faktyczne oddziaywanie stresu na jednostk. W tej
8
R.S. Lazarus, S. Folkman, Stress, appraisal and coping. New York, 1984, p. 141
9
A. Grygorczuk, Pojcie stresu w medycynie i psychologii, Psychiatria, 2008, T. 5, Nr 3, s. 114,
(111-115)
10
S. Korczyski, Odporno na stres i sposoby radzenia sobie ze stresem w sytuacjach trudnych.
(w:) A. acina-anowski, J. Stanek, Edukacja-wychowanie-owiata w perspektywie temporalnej
(midzy przeszoci a wspczesnoci). d 2014
11
M.K. Grzegorzewska, Rnorodno w interpretacji problematyki stresu. Studia Humanistyczne,
T. 5, 2007, s. 125, s. 123-129
12
M.K. Grzegorzewska, op. cit., s. 125, za: H. Seley, Stres okieznany. Warszawa 1977, s. 25
13
R. Zawadzki, Stres sztuka ycia. Warszawa 2007, s. 5
381
_______________________________________________________________________________
14
kwestii warto wic przytoczy spostrzeenia A. Baranowskiej-Skimina, ktra
powoujc si na raport przeprowadzony przez TNS Polska, wskazuje jego
uwarunkowania. Naley podkreli, i badania przeprowadzono na populacji 1000
osb w grupie wiekowej 30-39 lat i ich rodzin o dochodach 1500 z.
Jednym z obszarw bada bya czstotliwo wystpowania stresu, ktr
przedstawia poniszy wykres.
Czsto odczuwania stresu
1. Codziennie
2. Kilka razy w tygodniu

8,9
34,3 12,1 3. Kilka razy w miesicu
4. Rzadziej ni kilka razy na

20,4 miesic
5. Nie wiem trudno
19,9 powiedzie
4,4
6. Nigdy
Legenda:
Dane w %
Podstawa wszyscy badani n=1000
rdo: A. Baranowska-Skimina, Stres a sen oczami Polakw. http://www.
egospodarka.pl/ 87742,Stres-a-sen-oczami-Polakow,1,39,1.html, (pobrano 23.08.2014 r.),
za: raport Melisany Klosterfrau Stres a sen, przeprowadzony przez TNS Polska
Respondenci wskazali zrnicowane uwarunkowania wystpienia stresu, ale

34,3% badanych nie dowiadcza go nigdy. Jest to fakt do zastanawiajcy,
bowiem w dobie wspczesnych wymaga spoeczno-ekonomicznych
i kulturowych, coraz trudniej czowiekowi pokonywa trudnoci dnia codziennego.
Mona jedynie wysun wniosek, i ta cz populacji badanej prowadzi stabilne
ycie, co w zasadniczym stopniu miao wpyw na odpowied negatywn w tej
czci pytania. Z kolei 20,4% osb odczuwa go kilka razy w miesicu, 12,1% par
razy w tygodniu, a 19,9% rzadziej ni kilka razy na miesic. Niestety wrd osb
badanych, a 8,9% respondentw dowiadcza sytuacji stresujcych codziennie.
S to okolicznoci do niekorzystne, poniewa maj one wpyw na caociowe
egzystowanie czowieka. Jest to szczeglnie istotne, bowiem A. Borkowska uwaa
stres za stymulatora zaburze na wielu poziomach funkcjonowania jednostki.
Autorka podkrela, i na poziomie funkcji psychicznych nadmierny lub przewleky
stres moe powodowa lk i depresj. Na poziomie fizjologicznym wpywa na stan
psychomotoryczny i problemy zdrowotne. Z kolei na poziomie organizacyjnym,
14
A. Baranowska-Skimina, Stres a sen oczami Polakw. http://www.egospodarka.pl/87742,Stres-a-sen-
oczami-Polakow,1,39,1.html (pobrano 23.08.2014 r.)
382
_______________________________________________________________________________
stres przenika na komunikacj interpersonaln, efekty pracy, motywacj czy te

15
wypalenie zawodowe. Std te A. Borowska uznaa, i ycie w cigym napiciu
musi dotyka istotnych sfer funkcjonowania czowieka i dokonaa szczegowego
podziau stresu na:
fizyczny reakcje stresowe s automatycznymi, przewidywalnymi,
wbudowanymi reakcjami, nad ktrymi jednostka nie ma wiadomej
kontroli np. blado, przyspieszone bicie serca, napicie mini, dyszenie,
zmiany cinienia krwi, sucho w ustach i gardle, bezsenno, ble gowy
itp.;
psychologiczny jest stanem organizmu, wywoanym raczej cigiem
zdarze ni zdarzeniem jednostkowym, jego sia zaley od zdolnoci
jednostki do radzenia sobie ze stresem, reakcje psychiczne s wyuczone;
organizacyjny sieci wsparcia, styl radzenia sobie w yciu, pojcie wasnej
16
osoby, samoocena.
Podobnego zdania jest A. Titkow, bowiem wskazuje, i stres to zakcenie
17
rwnowagi pomidzy wymaganiami rodowiska a cechami i reakcjami jednostki.
Mona zatem uzna, e stres w kompleksowym ujciu dziaa we wszystkich
obszarach ycia czowieka.
Nie bez znaczenia s rwnie czynniki wywoujce stan napicia
emocjonalnego, ale te sytuacje pobudzajce wystpowanie stresu. Warto wic
zwrci uwag na spostrzeenia R. Kretschmanna, ktry podkrela, i stres
powstaje, gdy dany czowiek, oceniajc sytuacj, dochodzi do wniosku, e
nadchodzce lub zaistniae wydarzenie:
jest dla niego osobicie bardzo istotne;
stanowi zagroenie lub wyzwanie;
on sam absolutnie nie widzi moliwoci odparcia lub uniknicia
18
potencjalnego zagroenia, wzgldnie jego skutecznego zwalczania, co
w konsekwencji moe prowadzi do permanentnego stresu jednostki.
Dlatego te istotne jest poznanie uwarunkowa wywoujcych sytuacje
stresowe u czowieka. W tych okolicznociach chcemy przybliy kolejny obszar
przywoanych powyej bada, bowiem kwestia ich wspczesnych wskaza jest
niezmiernie istotna dla egzystencjonalnego wymiaru funkcjonowania jednostki
(wykres 2).
15
A. Borowska, Ksztacenie dla przyszoci. Warszawa 2004, s. 117
16
A. Borowska, op. cit., s.116
17
A. Titkow, Stres i ycie spoeczne, Polskie dowiadczenia. PIW, Warszawa 1993, s. 104
18
R. Kretschmann, Stres w zawodzie nauczyciela. Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask
2003
383
_______________________________________________________________________________
Powody odczuwania stresu
Przyszo 15
Problemy rodzinne 15
Sytuacja yciowa 17
Szybkie tempo ycia 20
Problemy finansowe 22
Praca 34
0 5 10 15 20 25 30 35 40
Legenda:
Dane w %
Podstawa: osoby, ktre odczuwaj stres/zdenerwowanie n=613
rdo: A. Baranowska-Skimina, Stres a sen oczami Polakw. http://www.
egospodarka.pl/ 87742,Stres-a-sen-oczami-Polakow,1,39,1.html (pobrano 23.08.2014 r.),
za: Raport Melisany Klosterfrau Stres a sen, przeprowadzony przez TNS Polska 2012
Sytuacje doprowadzajce do wystpienia stresu maj dla badanych pewn

struktur hierarchiczn, ale gwnym wyznacznikiem wywoujcym stan napicia
emocjonalnego jest praca zawodowa (34%). Mona zatem wysun wniosek,
i brak stabilizacji zatrudnienia, umowy na czas okrelony lub nawet podejmowanie
pracy niezgodnej z kwalifikacjami czy wysoka wewntrznie konkurencyjno
personalna, to gwne indykatory wystpowania stresu u jednostki. Najczciej
okolicznociami towarzyszcymi jest zagroenie utraty zatrudnienia, co
w znacznym stopniu ma wpyw na problemy finansowe (22%) i niepewn
przyszo (15%) czowieka. Ponadto szybkie tempo ycia (20%), wspdecydujce
o jakoci sytuacji egzystencjalnej (17%), moe prowadzi do problemw
rodzinnych (15%), co w konsekwencji zaburza funkcjonaln stron ycia.
Warto jednak zwrci uwag, i praca zawodowa stanowi istotny dla
czowieka wyznacznik poziomu jego egzystencji. Std te stres, jako czynnik
niepodany dla jednostki tworzy klimat niekorzystny spoecznie. A do
najczstszych stresorw pracy wedug Z. Ratajczak nale:
przecienie fizyczne;
oglne obcienie umysowe;
jakociowe przecienie prac;
presja czasu;
monotonia;
brak wsparcia spoecznego;
niesprawiedliwe traktowanie;
brak wyranych osigni w pracy zawodowej;
384
_______________________________________________________________________________
brak okazji do wspdecydowania w wanych sprawach;brak uznania

19
spoecznego w rodowisku pracy.
Ujawnione przez badanych czynniki powodujce wystpienie stresu, ale te
wskazanie stresorw pracy jest zrnicowane dla kadej jednostki. Ponadto
w odniesieniu do reakcji organizmu zauwaamy do istotn zaleno, bowiem
stres to zjawisko biologiczne powodujce mobilizacj organizmu do radzenia
20
sobie w okrelonej sytuacji.
Ze wzgldu na charakter i uwarunkowania stresu warto zastanowi si, jakie
jednostki dowiadczaj go najczciej. Bardziej podatne na stres s osoby
niecierpliwe, wrogo nastawione do otoczenia, agresywne, yjce w popiechu,
nadmiernie rywalizujce, dce do celu za wszelk cen. Natomiast u osb
o przeciwnych cechach (cierpliwy, pokojowo nastawiony do ycia, yjcy bez
pospiechu, skonny do wsppracy, zmierzajcy do celu bez walki) rzadziej
21
dochodzi do nasilenia reakcji stresowych.
Std te na pierwszy plan wysuwa si kwestia objaww towarzyszcych
wystpowaniu zjawiska stresu. Poruszon problematyk uwzgldniono rwnie
w badaniu TNS Polska, a poniszy wykres obrazuje uzyskane odpowiedzi
respondentw.
Objawy stresu
Uczucie zmczenia 23
Draliwo, nadpobudliwo 23
Zo, agresja 22
Niepokj wewntrzny, stany lkowe 21
Problemy z zasypianiem, bezsenno 17
Ble gowy, migreny 16
Obnienie nastroju, depresja 15
Obnienie motywacji, zniechcenie 14
Nie wiem, trudno powiedzie 10
Problemy z koncentracj 10
Brak apetytu 8
Dolegliwoci odkowe 7
Inne 1
0 5 10 15 20 25
Legenda:
Dane w %
Podstawa osoby, ktre odczuwaj stres/zdenerwowanie n=613
rdo: A. Baranowska-Skimina, Stres a sen oczami Polakw, http://www.
egospodarka.pl/ 87742,Stres-a-sen-oczami-Polakow,1,39,1.html (pobrano 23.08.2014 r.),
za: raport Melisany Klosterfrau Stres a sen, przeprowadzony przez TNS Polska
19
Z. Ratajczak, Wsparcie spoeczne w rodowisku pracy a stres i jego skutki zdrowotne.
(w:) Z. Ratajczak (red.), Psychologiczna problematyka wsparcia spoecznego i pomocy 11 (20).
Katowice 1994, s. 59
20
A. Mastalerz-Migas, D. Pokora-Kawak, A. Steciwko, Definicja stresu oraz wpyw przewlekych
sytuacji stresowych na stan zdrowia. (w:) A. Steciwko, A. Mastalerz-Migas, Stres oraz wypalenie
zawodowe. Jak rozpoznawa, zapobiega i leczy. Wrocaw 2012, s. 5
21
Ibidem, s. 7-8
385
_______________________________________________________________________________
Wskazane przez badanych najczstsze objawy stresu dotycz odczuwania

zmczenia (23%), ale te nadpobudliwoci i draliwoci (23%). Z kolei zo
i agresj zaobserwowao u siebie 22% badanych, a niepokj wewntrzny oraz
stany lkowe dotyczyy 21% osb. Ponadto ujawniono rwnie problemy
z zasypianiem i bezsenno (17%), gdzie konsekwencj tego stanu mog by ble
gowy i migreny (16%), jak rwnie obnienie nastroju i depresja (15%). Istotnymi
wskanikami jest take obnienie motywacji, zniechcenie (14%), co do czsto
skutkuje problemami z koncentracja (10%).
Niektre kwestie zwizane z waciwociami stresorw byy przedmiotem
bada empirycznych. Przede wszystkim badacze prbowali okreli kryterium, ze
wzgldu na ktre mona byoby rozstrzygn, czy okrelony bodziec albo
wydarzenie naley uzna za genez stresu. Istniej dwa stanowiska w tej sprawie:
wedle jednego decydowa powinny o tym obiektywne waciwoci bodca, drugie
przyjmuje jako kryterium ocen poznawcz podmiotu i nie ma tutaj zgody midzy
22
badaczami.
Odnoszc si jednak do gwnego czynnika wywoujcego stres, a mianowicie
pracy zawodowej, naley w tym miejscu wskaza, jakie sytuacje znamionuj fakt
jego wystpienia:
mylenie o pracy w domu;
oglne napicie utrzymujce si po opuszczeniu miejsca pracy;
oglne niezadowolenie z ycia;
absencja;
spostrzeganie wasnego statusu jako niskiego;
zaburzenia snu;
trudnoci w dostrzeganiu i formuowaniu wasnych problemw;
stany depresyjne;
oglne poczucie wyczerpania.
23
Mona zatem sdzi, i praca zawodowa jest istotnym wyznacznikiem

funkcjonowania czowieka. Jej utrata w dzisiejszych czasach jest obciajca
psychicznie, ale te zagraa dobrostanowi jednostki. Nie moe zatem dziwi fakt,
i wspczeni modzi ludzie stawiaj czynnik ekonomiczny swojego egzystowania
jako najwaniejszy. Bowiem bez gwarancji zatrudnienia, czowiek nie ma
stabilizacji yciowej, a co dopiero rodzinnej. Mimo, i wrd nas funkcjonuj ludzie
o duej odpornoci psychicznej, to wytrzymao czowieka wykonujcego prac
w warunkach stresujcych skada si z cech, ktre wystpuj w rnym nasileniu.
Osoby odporne na stres uzyskay wysokie wskaniki w skalach: osigni,
spjnoci roli, odpornoci, ciekawych dowiadcze, a niskie wskaniki na skali:
nihilizmu, zewntrznego poczucia kontroli, bezsilnoci, dominacji i przewodzenia,
alienacji, ywotnoci, poczucia bezpieczestwa oraz chonnoci wrae
24
(adventuresness). Std te wyania si specyficzny ukad wspzalenoci
ujawnionych stresorw z praca zawodow, ktre dla osb o duej odpornoci
psychicznej wykazuj rwnie tendencje dominujce. Warto wic zwrci uwag,
22
I. Heszen, Psychologia stresu. Warszawa 2013, s. 160
23
Z. Ratajczak, Wsparcie spoeczne w rodowisku pracy a stres i jego skutki zdrowotne. (w:)
Z. Ratajczak (red.), Psychologiczna problematyka wsparcia spoecznego i pomocy 11 (20). Katowice
1994, s. 59
24
Ibidem, s. 62
386
_______________________________________________________________________________
i w obliczu narastania rde zagroe tak w rodowisku pracy, jak

i zamieszkania, zadaniem niezwykle wanym oraz aktualnym, nie tylko dla lekarzy
i psychoterapeutw, lecz wszystkich, ktrzy odpowiadaj w jakim stopniu za
25
zdrowie i ycie innych ludzi, za ich rozwj i poczucie jakoci ycia stao si
rozumienie potrzeb czowieka.
Zamiast zakoczenia
Przedstawiona problematyka stresu stanowi bardzo obszern sfer nie tylko
opinii naukowych, ale te bada empirycznych. Mimo, i jest to tylko
zasygnalizowanie wspczesnej dynamiki tego zagadnienia, to nie mona oprze
si stwierdzeniu, i sytuacje stresowe s obecnie nieodcznym atrybutem ycia
26
czowieka, a pojcie stres na stae zagocio ju w jzyku potocznym.
Mona zatem powiedzie, i nie musimy z rezygnacj poddawa si stresowi.
Moemy nauczy si sobie z nim radzi, moemy nauczy si skutecznie uwalnia
od jego skutkw i nie dopuszcza do kumulowania si efektw dugotrwaego
dziaania stresu. Jednak aby tego dokona, potrzebujemy praktycznej,
sprawdzonej wiedzy, ktr jestemy w stanie skutecznie zastosowa w naszym
27
codziennym yciu.
Streszczenie
Przedstawiona problematyka stresu stanowi bardzo obszern sfer nie tylko
opinii naukowych, ale te bada empirycznych. Najczciej podoem stresu s
sytuacje kryzysowe, problemy rodzinne, zawodowe i spoeczne. ycie w cigym
napiciu dotyka istotnych sfer funkcjonowania czowieka. Kumuluje si, co
wywouje niekwestionowane zmiany w organizmie, dezorganizujce przebieg
zachowania. Ujemnie wpywa na stan zdrowia, prowadzi do zaamania odpornoci,
dziaa dezorganizujco, zwiksza poczucie bezradnoci i pesymizmu. Artyku
przedstawia, i na poziomie fizjologicznym stres wpywa na stan
psychomotoryczny i problemy zdrowotne. Z kolei na poziomie organizacyjnym,
przenika na komunikacj interpersonaln, efekty pracy, motywacj czy te
wypalenie zawodowe.
Summary
The problems of stress is a very extensive sphere of not only the scientific
opinions, but also empirical research. The most common substrate of stress are
crisis situations and family, professional and social problems. Living in constant
tension affects important areas of human functioning. Accumulates, resulting in
unquestionable changes in the body, disorganizing process behavior. Negatively
affects health, leading to the collapse resistance, operates disorganizing, increases
the sense of helplessness and pessimism. The article shows that, at the level of
physiological stress affects the state of psychomotor and health problems. On the
other hand, at the organizational level, penetrates on interpersonal communication,
effects of work, motivation or burnout.
25
Ibidem, s. 77
26
A. Grygorczuk, Pojcie stresu w medycynie i psychologii, Psychiatria 2008, tom 5, nr 3, s. 111-115
27
Porad sobie ze stresem, Wojewdzki Urzd Pracy w Warszawie Centrum Informacji i Planowania
Kariery Zawodowej Warszawa 2007, s. 22; http://www.wup.mazowsze.pl/proart/images/stories/ciz
/teczki/stres.pdf
387
_______________________________________________________________________________
Bibliografia
1. Baranowska-Skimina A., Stres a sen oczami Polakw, http://www.egospod
arka.pl/87742,Stres-a-sen-oczamiPolakow,1,39,1.html (pobrano 23.08.
2014 r.)
2. Boenish E., Haney C. M., Twj stres. Gdask 2002
3. Borowska A., Ksztacenie dla przyszoci. Warszawa 2004
4. Everly G. S. Jr, Rosenfeld R., Stres, przyczyny, terapia, autoterapia.
Warszawa 1992
5. Gatchel R.J., Baum A., Krantz D.S., An introduction to health psychology.
New York 1989
6. Grygorczuk A., Pojcie stresu w medycynie i psychologii, Psychiatria
2008, T. 5, Nr 3
7. Grzegorzewska M.K., Rnorodno w interpretacji problematyki stresu.
Studia Humanistyczne T. 5, 2007
8. Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z., (red.), Czowiek w sytuacji stresu:
problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice 2000
9. Heszen I., Psychologia stresu. Warszawa 2013
10. Heszen I., Psychologia stresu. Warszawa 2014
11. Korczyski S., Odporno na stres i sposoby radzenia sobie ze stresem
w sytuacjach trudnych. (w:) A. acina-anowski, J. Stanek, Edukacja-
wychowanie-owiata w perspektywie temporalnej (midzy przeszoci
a wspczesnoci). d 2014
12. Kretschmann R., Stres w zawodzie nauczyciela. Gdask 2003
13. Lazarus R. S., Folkman S., Stress, appraisal and coping. Springer-Verlag,
New York, 1984, Moneta-Malewska M., Jak sobie radzi ze stresem
w szkole i w domu? Warszawa 2009
14. Mastalerz-Migas A., Pokora-Kawak D., Steciwko A., Definicja stresu oraz
wpyw przewlekych sytuacji stresowych na stan zdrowia. (w:) A. Steciwko,
A. Mastalerz-Migas, Stres oraz wypalenie zawodowe. Jak rozpoznawa,
zapobiega i leczy. Wrocaw 2012
15. Oniszczenko W., Stres to brzmi gronie. Warszawa 1998
16. Ratajczak Z., Wsparcie spoeczne w rodowisku pracy a stres i jego skutki
zdrowotne. (w:) Z. Ratajczak (red.), Psychologiczna problematyka
wsparcia spoecznego i pomocy 11 (20). Katowice 1994
17. Sownik jzyka polskiego. oprac. E. Sobol, Warszawa 2001
18. Selye H., Stres ycia. Warszawa 1963
19. Seley H., Stres okieznany. Warszawa 1977
20. Sk H., Cielak R. (red.), Wsparcie spoeczne, stres i zdrowie. Warszawa
2013
21. Stres wrd dzieci i modziey - skala zjawiska w wojewdztwie podlaskim.
Biaystok 2011
22. Titkow A., Stres i ycie spoeczne. Polskie dowiadczenia. Warszawa 1993
23. Zawadzki R., Stres sztuka ycia. cop. 2004
388
_______________________________________________________________________________
389
_______________________________________________________________________________
Dominik OLEJNICZAK, Katarzyna DOGOWSKA

Katedra i Zakad Zdrowia Publicznego
UWARUNKOWANIA I KONSEKWENCJE STRESU ZAWODOWEGO WRD

PRACOWNIKW SUBY WIZIENNEJ
Wprowadzenie
Problematyka zwizana ze stresem powstajcym w zwizku z wykonywaniem
obowizkw zawodowych budzi coraz wiksze zainteresowanie. Powyszy trend
jest zwizany z coraz wiksz liczb wymaga stawianych osobom pracujcym.
Stres zawodowy wystpuje we wszystkich zawodach, jednak w zalenoci od
1
wykonywanych czynnoci i zada poziom jego jest rny. Wrd profesji
szczeglnie naraonych na zjawisko stresu znajduj si suby mundurowe, do
2
ktrych zaliczana jest Suba Wizienna (SW). Grupa pracownikw wiziennych
pod ktem stresu zawodowego, czynnikw stresogennych i konsekwencji nie
zostaa dokadnie przebadana. Zatrudnieni w Subie Wiziennej swoje obowizki
peni w rodowisku odizolowanym od otoczenia. Z uwagi na takie warunki
3
s grup trudno dostpn.
Ze wzgldu na specyfik pracy w strukturach Zakadw Karnych i Aresztw
ledczych pracownicy SW nieustannie s naraeni na stresory, ktre maj
swoje rdo w strukturze organizacyjnej, kontaktach z osadzonymi oraz
wsppracownikami, trybem pracy, niskim prestiem zawodu, a take brakiem
zrozumienia ze strony spoeczestwa. Sami pracownicy bardzo czsto negatywnie
4
oceniaj swj zawd. Taka postawa wynika z konfliktu penionych rl w pracy
zawodowej. Z jednej strony rol pracownikw Suby Wiziennej jest
5
egzekwowanie wymierzonych kar, a z drugiej udzia w resocjalizacji skazanych.
Praca w Subie Wiziennej wie si z wystpowaniem sytuacji trudnych
6
i obciajcych psychik czowieka, ktre prowadz do zjawiska jakim jest stres.
Zazwyczaj jest to dystres dziaa destrukcyjnie zaburzajc funkcjonowanie
jednostki w jej rodowisku ycia. Odczuwane napicie utrudnia waciwe
wykonywanie obowizkw zawodowych, penienia rl rodzinnych oraz prowadzi do
1
J. Pomiankiewicz, Stres i wypalenie zawodowe pracownikw Suby Wiziennej uwarunkowania,
przejawy, konsekwencje- zarys problemu, Przegld Wiziennictwa Polskiego, 2010, nr 67-68,
s. 47-60
2
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/3118/POKLEK_Occupational_stress_of_prison_offic
ers_working_in_a_direct_contact_with_prisoners.pdf?sequence=1 (pobrano 22.05.2014 r.)
3
H. Machel, Niektre problemy etyki zawodowej funkcjonariuszy suby wiziennej, Przegld
penitencjarny i Kryminologiczny, 1990-1991, nr 18, s. 55-75
4
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/3118/POKLEK_Occupational_stress_of_prison_offic
cers_working_in_a_direct_contact_with_prisoners.pdf?sequence=1 (pobrano 22.05.2014 r.)
5
J. Szaaski, D. M. Wta-Bechaj, Wskaniki syndromu agresji u osadzonych za przestpstwa
przeciwko yciu i zdrowi oraz przeciwko mieniu. Szaaski J. (red.), Wina Kara Nadzieja
Przemiana. 1998
6
A. Basiski, B. Basiska, Sytuacje traumatyczne w pracy funkcjonariuszy Suby Wiziennej.
O. Truszczyski, L. Konopka, K. Sikora, (red.), Suba onierzy i funkcjonariuszy sub pastwowych
wykonujcych zadania w warunkach ekstremalnych. Departament Wychowania i Promocji
Obronnoci MON, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej w Wojsku, tom 8, 2004,
s. 135-142
390
_______________________________________________________________________________
7
wystpowania chorb i zaburze, a take wpywa na organizacj pracy. Poziom
odczuwanego stresu w duym stopniu warunkowany jest cechami osobniczymi
jednostki. Dugotrwae naraenie na czynniki stresogenne moe take prowadzi
8
do wypalenia zawodowego.
Zawd pracownika suby wiziennej jest zaliczany do jednych z najbardziej
obcionych stresem i nacechowanym wydarzeniami traumatycznymi. Zgodnie ze
stworzon w Wielkiej Brytanii list zawierajc okoo 60 zawodw najbardziej
obcionych, profesja pracownikw penitencjarnych znalaza si w pierwszej
dziesitce. Pilecki uwaa, e zawd wiziennika charakteryzuje si du iloci
trudnych sytuacji, ktre wywouj stres, a mao jest okazji do odczuwania radoci
9
i przeywania yciowych sukcesw.
Specyfika zawodu funkcjonariusza wiziennego oraz otoczenie, w ktrym
peni on obowizki stanowi same w sobie rdo stresu. Suba Wizienna
z uwagi na swoj struktur i organizacj dzieli pracownikw na podgrupy,
realizujce okrelone zadania, co wie si z rnym kontaktem z osobami
osadzonymi bd jego brakiem. Cigy dostp do winiw maj pracownicy
penitencjarni, opieki zdrowotnej oraz ochrony. Taki charakter pracy wie si
z wystpowaniem stresu powodowanego agresywnymi, roszczeniowymi
postawami, rozgoryczeniem winiw oraz obserwacjami niemoralnych norm
podkultury zakadu. Czsto pracownicy czuj si bardziej zagroeni w miejscu
pracy, ni osoby odbywajce kary. Obawiaj si napaci, pobi oraz chorb
zakanych. Strach o wasne ycie jest powodowany przeludnieniem zakadw oraz
bardzo sab kondycj techniczn budynkw i ich wyposaenia, ktre s
niezbdne do waciwej realizacji kary. Winiowie kieruj pogrki nie tylko
w kierunku funkcjonariuszy, ale rwnie w stron rodzin, tak wic stres jest take
wynikiem obawy o bezpieczestwo najbliszych. Grupa znajdujca si
w najtrudniejszej sytuacji to funkcjonariusze penitencjarni, ktrzy pracuj
w bezporedniej stycznoci ze skazanymi, jak rwnie s nadzorowani przez
administracj Suby Wiziennej. Pracownikom bardzo trudno jest pogodzi
realizacj zada izolacyjnych oraz resocjalizacyjnych utrzymujc ad i porzdek
poprzez stosowanie humanitarnych zasady wobec osadzonych narzuconych przez
ustaw. Winiowie bardzo czsto swoim nagannym zachowaniem utrudniaj
penienie obowizkw zawodowych pracownikom zakadw, ktre wynikaj
z nieodpowiedniej dyscypliny rodzcej poczucia bezkarnoci i baraku szacunku.
Funkcjonariusze mog ocenia dziaania zmierzajce do resocjalizacji jako mao
skuteczne. Takie wartociowanie moe prowadzi do stresu nawet u osb
10
utosamiajcych si z wykonywanym zawodem.
Charakter paramilitarny Suby Wiziennej powoduje, e system zarzdzania
bardzo czsto opiera si na zasadach autorytarnych, ktre dla wielu pracownikw
s rdem stresu. Specyfik zawodu jest cige wykonywanie polece i rozkazw
7
C. Maslach, Wypalenie w perspektywie wielowymiarowej. Sk H, (red.), Wypalenie zawodowe
przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. 2010, s. 13-31
8
R. Kalimo, Stress in work. Conceptual analysis and study on prision personnel Scandinavia, Journal
of Work Environment and Health, 6, Supplement 3, 1980, s. 124
9
G. Pilecki, Wybrane problemy etyki zawodowej funkcjonariuszy suby wiziennej, Wybrane
zagadnienia psychospoeczne instytucji penitencjarnych, H. Chmielewska (red.), 1996, s. 185
10
T. Bulenda, R. Musiadowski, Regulaminy organizacyjno- porzdkowe kary pozbawienia wolnoci,
tymczasowego aresztowania i kary aresztu wojskowego. Przegld Wiziennictwa Polskiego, 2004,
nr 44-45, s. 7-29
391
_______________________________________________________________________________
przeoonych, gotowo oraz twarde zasady i regulaminy, ktre nie daj

moliwoci realizacji zada w inny sposb, ni wskazany w wytycznych.
Pracownicy oraz osadzeni traktowani s w sposb podmiotowy, co wywiera wpyw
na budowanie kultury caego podmiotu penitencjarnego. Kolejnym rdem stresu
organizacyjnego moe by tworzenie si nieformalnych grup w strukturach
zakadu, ktre rywalizujc ze sob prowadz do star i nieporozumie. Duym
obcieniem s konflikty z przeoonymi, wsppracownikami oraz brak wsparcia
11
w rodowisku pracy.
Pracownicy Suby Wiziennej pracuj w trybie wielozmianowym z uwagi, i
dozr nad skazanymi musi by sprawowany cay czas. Taki system wpywa na
zachwianie rwnowagi biologicznej funkcjonowania czowieka oraz wpywa na
12 13
jako wiadczonej pracy. Z bada przeprowadzonych przez Samonek-Miazg
w placwkach zlokalizowanych w obszarze centralnym Polski wynika, e 17,7%
respondentw ocenia swoj prac jako niebezpieczn i bardzo trudn, za 54,6%
raczej trudn. Jako czynniki stresogenne pracownicy zakadw karnych wskazali
zbyt niskie wynagrodzenie nieadekwatne do wykonywanych zada, bardzo niski
presti zawodu, obwarowanie regulaminami oraz ze warunki pracy.
Stres odczuwany przez personel wizienny wpywa na funkcjonowanie
samych pracownikw, ich rodzin oraz organizacji jako caoci. Nawj w swoich
badaniach wskazuje, e reakcje nerwicowe i psychosomatyczne dotyczyy 90%
przebadanych pracownikw. Wedug autora zatrudnieni w strukturach Suby
Wiziennej staraj si przeciwdziaa napiciu poprzez rne modele
postpowania. Wskazuje na postaw ucieczki unikania, w ktrej omija si rda
stresogenne poprzez wykonywanie innych czynnoci bd stosowanie uywek tj.
nikotyna, alkohol, rodki przeciw blowe, ktre w przewiadczeniu niweluj stres.
Skutki stresu dotycz nie tylko zdrowia psychicznego i fizycznego jednostki, ale
14
rwnie obszarw spoecznych, organizacyjnych i finansowych.
Cel bada
Celem gwnym pracy bya analiza rde powstawania stresu i jego
konsekwencji u pracownikw zatrudnionych w Strukturach Suby Wiziennej na
terenie Warszawy. Ponadto zostay okrelone cele szczegowe, ktre
uwzgldniay:
analiz odpornoci na stres pracownikw Suby Wiziennej;
analiz opinii pracownikw Suby Wiziennej na temat obecnoci stresu
w tym zawodzie.
Materia i metody
W badaniu wzio udzia 70 pracownikw Suby Wiziennej. Zostao ono
przeprowadzone w okresie od grudnia 2013 roku do stycznia 2014 roku na terenie
Aresztu ledczego w Warszawie-Biaoce oraz Aresztu ledczego w Warszawie-
Mokotowie. Kryterium wczenia stanowio zatrudnienie w strukturach Suby
Wiziennej. Dobr do grupy badanej zosta dokonany w sposb celowy wygodny.
Udzia w badaniu by dobrowolny i anonimowy. Wszyscy biorcy udzia w badaniu
11
Ibidem
12
J.F. Terelak, Psychologia stresu, 2001, s. 171-172
13
J. Nawj, Osobowociowe uwarunkowania wypalenia zawodowego funkcjonariuszy wiziennych,
Przegld Wiziennictwa Polskiego, nr 28-29, 2000, s. 4-10
14
Ibidem
392
_______________________________________________________________________________
wyrazili pisemn zgod na uczestnictwo. Badanie byo kadorazowo

przeprowadzane z zaczon instrukcj dotyczc sposobu wypenienia oraz
informacj o celu badania. Pracownicy Suby Wiziennej wypeniali
kwestionariusz indywidualnie. Narzdziem badawczym wykorzystanym w badaniu
by autorski kwestionariusz ankiety. Arkusz skada si z 31 pyta odnoszcych si
do wystpowania stresu w rodowisku pracy, czynnikw stresogennych, a take
jego skutkw odczuwanych przez pracownikw ww. aresztw ledczych.
Respondenci udzielali odpowiedzi m.in. na pytania dotyczce natania i czstoci
odczuwanego stresu w rodowisku pracy, stresorw, symptomw i dolegliwoci
spowodowanych odczuwanym stresem, wpywu stresu w pracy na ycie osobiste
oraz wiadomoci wystpowania stresu. W badaniach zostay wyodrbnione
nastpujce zmienne i wskaniki: pe, wiek funkcjonariuszy, sta pracy, poziom
wyksztacenia, dzia penienia suby. Dane zostay opracowane w programie
Microsoft Excel 2010. Wyniki zostay przedstawione w postaci wartoci rednich.
Wyniki
W przebadanej grupie pracownikw Suby Wiziennej przewaali mczyni.
W Polsce mczyni stanowi prawie 97% wszytkach przebywajcych
15
w jednostkach penitencjarnych, a ponad 3% to kobiety. Spord 70 osb
objtych badaniem ponad 74% (52) stanowili mczyni, a prawie 26% (18)
kobiety. Struktura osadzonych wedug pci odpowiada proporcjom zatrudnionych
w Subie Wiziennej kobiet i mczyzn. Szczegowy rozkad liczbowy
z podziaem na pe oraz udzia procentowy zosta zawarty w tabeli nr 1.
Tabela nr 1: Rozkad liczbowy osb badanych z podziaem na pe oraz udzia
procentowy
Pe Liczba pracownikw Udzia procentowy

Mczyni 52 74,29%
Kobiety 18 25,71%
rdo: Badanie wasne
Grupa badana zostaa podzielona na pi przedziaw wiekowych: poniej 20

lat, od 20 do 29 lat, od 30 do 39 lat, od 40 do 50 lat i powyej 50 lat. Zgodnie
z zamieszczon tabel nr. 2, ktra przedstawia podzia liczbowy i procentowy
wieku respondentw, w badaniu nie uczestniczyy osoby poniej 20 lat.
Najliczniejsz grup stanowili pracownicy w wieku od 30 do 39 lat ponad
47% (33).
Tabela nr 2: Rozkad liczbowy wieku osb badanych oraz udzia procentowy
Wiek w latach Liczba pracownikw Udzia procentowy

poniej 20 0 0,00%
od 20 do 29 15 21,43%
od 30 do 39 33 47,14%
od 40 do 50 17 24,29%
powyej 50 5 7,14%
rdo: Badanie wasne
15
http://sw.gov.pl/Data/Files/001c169lidz/2013_grudzien_statystyka_biezaca.pdf (pobrano 22.04.2014 r.)
393
_______________________________________________________________________________
Najliczniejsz grup osb byli pracownicy ze staem pracy w przedzialne od

6 do 10 lat, ktrzy stanowili prawie 33% (23) wszystkich respondentw. Zgdnie
z zapisami Ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji
Bezpieczestwa Wewntrznego, Agencji Wywiadu, Stray Granicznej, Biura
Ochrony Rzdu, Pastwowej Stray Poarnej i Suby Wiziennej oraz ich rodzin
16
pracownicy nabywaj uprawnienia emerytalne po 15 latach suby.
Z przebadanych osb tylko 12,86% (9) posiadao sta powyej 15 lat, co jest
zwizane z powyszym zapisem Ustawy. Cech charakterystyczn grupy
Pracownikw Suby Wiziennej jest krtki sta pracy. Z tabeli nr 3 obrazujcej
szczegowy rozkad stau pracy i udzia procentowy wynika, e pracownicy ze
staem do 10 lat stanowili ponad 68% (48) wszystkich ankietowanych. rednia
stau pracy w grupie badanej wynosia nieco ponad 9 lat.
Tabela nr 3: Rozkad liczbowy stau pracy i udzia procentowy
Sta pracy Liczba pracownikw Udzia procentowy

od 0 do 2 11 15,71%
od 3 do 5 14 20,00%
od 6 do 10 23 32,86%
od 11 do 15 13 18,57%
powyej 15 9 12,86%
rdo: Badanie wasne
Jednym z czynnikw mogch mie wpyw na stres odczuwany w rodowisku

pracy jest sytuacja rodzinna, dlatego pracownicy Suby Wiziennej zostali
zapytani o stan cywliny. Tabela nr 4 przestawia rozkad liczbowy stanu cywilnego
pracownikw. Z danych wynika, e najliczniejsz grup byy osoby pozostajce
w zwizku maeskim. Stanowiy one niewiele ponad 61% (43). Na drugim
miejscu plasowali si kawalerowie i panny prawie 23% (16), na trzecim
rozwiedzeni i rozwiedzone okoo 16% (11) wszystkich badanych. W grupie badanej
nie byo osb owdowiaych.
Tabela nr 4: Rozkad liczbowy stanu cywilnego pracownikw
Stan cywilny Liczba pracownikw Udzia procentowy

kawaler/panna 16 22,86%
onaty/matka 43 61,43%
rozwiedziony/rozwiedziona 11 15,71%
wdowiec/wdowa 0 0,00%
rdo: Badanie wasne
Poziom wyksztacenia przebadanych pracownikw Suby Wiziennej by

wysoki. rednie wyksztacenie posiadao ponad 54% (38) resondentw, a wysze
prawie 46% (32). W grupie badanej brak byo osb z kwalifikacjami podstawowymi
16
Ustawa z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji
Bezpieczestwa Wewntrznego, Agencji Wywiadu, Suby Kontrwywiadu Wojskowego, Suby
Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Stray Granicznej, Biura Ochrony
Rzdu, Pastwowej Stray Poarnej i Suby Wiziennej oraz ich rodzin, Dz. U. 2013 r. poz. 667,
art.12
394
_______________________________________________________________________________
i zawodowymi. Uzyskanie wyksztacenia wyszego przez osoby zatrudnione

w strukturach jednostek penitencjarnych wie si z wyszym wynagrodzeniem
oraz stopniem subowym. Niejednokrotnie jest to motywacj do dalszego
doszkalania si i studiowania. Nie zawsze wiedza nabyta w toku wybranych
studiw ma zastosowanie w pracy zawodowej np. ukoczenie politoligii.
Szczegowy rozkad danych przedstawia tabela nr 5.
Tabela nr 5: Liczbowy rozkad wyksztacenia i udzia procentowy
Wyksztacenie Liczba pracownikw Udzia procentowy

Podstawowe 0 0,00%
Zawodowe 0 0,00%
rednie 38 54,29%
Wysze 32 45,71%
rdo: Badanie wasne
Respondenci zostali podzieleni na trzy grupy ze wzgldu na dziay, w ktrych

s zatrudnieni. Najliczniejsz grup stanowiy osoby zatrudnione w dziale ochrony
(m.in. oddziaowi, stranicy, inspektorzy), ktre byy najbardziej widoczne
w caej strukturze Suby Wiziennej. W badaniu wzio udzia 49 pracownikw
ww. dziau, ktrzy stanowili 70% przebadanych osb. Ponad 21% (15) to osoby
z dziau ochrony zdrowia (m.in. pielgniarki), a 8% (6) to pracownicy dziau
penitencjarnego. Tabela nr 6 obrazuje opisany rozkad zatrudnionych w SW.
Tabela nr 6: Liczbowy rozkad ze wzgldu na dzia zatrudnienia oraz udzia
procentowy
Dzia Liczba osb Udzia procentowy

Ochrony 49 70,00%
Penitencjarny 6 8,57%
Ochrony zdrowia 15 21,43%
rdo: Badanie wasne
Najliczniejsz grup pracowniw stanowiy osoby, ktrych zarobki netto

mieciy si w przedziale 3000-4000 z i stanowiy prawie 46% (32). 37% (26)
respondentw otrzymywao wynagrodzenie 2000-3000 z netto. aden z badanych
pracownikw nie zarabia poniej 1000 z miesicznie, a prawie 6% (4) odmwio
opowiedzi na pytanie dotyczce wynagrodzenia miesicznego. Dokadny rozkad
zarobkw netto z uwzgldnieniem udziau procentowego przedstawia tabela nr 7.
Tabela nr 7: Liczbowy rozkad wynagrodzenia netto oraz udzia procentowy
Zarobki netto w z Liczba pracownikw Udzia procentowy

poniej 1000 0 0,00%
1000-2000 6 8,57%
2000-3000 26 37,14%
3000-4000 32 45,71%
powyej 4000 2 2,86%
odmowa odpowiedzi 4 5,71%
rdo: Badanie wasne
395
_______________________________________________________________________________
Tabela nr 8 przedstawia struktur miejsca zamieszkania z podziaem na

rozkad liczbowy procentowy. Prawie 43% (30) osb mieszkao w miecie powyej
500 tysicy mieszkacw, ponad 32% (23) w miecie poniej 500 tysicy
mieszkacw, a 24% (17) na wsi.
Tabela nr 8: Liczbowy rozkad miejsca zamieszkania i udzia procentowy
Miejsce zamieszkania Liczba pracownikw Udzia procentowy

Wie 17 24,29%
miasto poniej 500 tys. mieszkacw 23 32,86%
miasto powyej 500 tys. Mieszkacw 30 42,86%
rdo: Badanie wasne
Po zakoczonym badaniu trwajcym dwa miesice wyniki zostay przeliczone,

przedstawione w postaci wykresw, tabel oraz opisane. Zostay przedstawione
poniej, zgodnie z kolejnoci pyta zamieszczonych w kwestionariuszu
ankietowym.
Spord 70 respondentw, ktrzy wzili udzia w badaniu 98,57% (n=69)
miao bezporedni kontakt z osadzonymi, a 1,43% (n=1) nie miao z nimi
stycznoci. Bezporedni kontakt z osobami osadzonymi naraa pracownikw
Suby Wiziennej na agresywne, wulgarne i spoecznie nieakceptowane
zachowania ze strony winiw. Zjawisko to dotyczyo praktycznie wszystkich
pracownikw, ktrzy wzili udzia w badaniu. Ponad 40% (n=28) badanych
spotykao si z agresj osadzonych kilka razy w tygodniu, 24% (n=17) codziennie,
17% (n=12) kilka razy w miesicu, prawie 16% (n=11) rzadko, a ponad 1% (1)
nigdy. Szczegowy rozkad wynikw przedstawia wykres nr 1.
Wykres nr 1: Czsto spotykania si ze zjawiskiem agresji ze strony winiw
45,00%
40,00%
35,00%
30,00%
25,00%
20,00%
15,00%
10,00%
5,00%
0,00%
codziennie kilka razy w kilka razy w rzadko nigdy
tygodniu miesicu
396
_______________________________________________________________________________
Z wykresu 2 wynika, e prawie 36% (n=25) przebadanych pracownikw

Suby Wiziennej czsto odczuwao stres w rodowisku pracy, ponad 34% (n=24)
czasem, prawie 13% (n=9) zawsze, prawie 13% (n=9) rzadko, a tylko 4% (n=3)
udzielio odpowiedzi nigdy. Zjawisko odczuwanego stresu w miejscu pracy
w mniejszym bd wikszym stopniu dotyczyo cznie prawie 96% respondentw.
Czsto odczuwanego stresu zawodowego szczegowo przedstawia wykres 2.
Wykres nr 2: Czsto odczuwanego stresu w pracy
40,00%
35,00%
30,00%
25,00%
20,00%
15,00%
10,00%
5,00%
0,00%
zawsze czsto czasem rzadko nigdy
Przebadana grupa 70 pracownikw Suby Wiziennej bya zrnicowana pod

ktem wasnej oceny odpornoci na stres. Najwicej, bo prawie 43% (n=30)
pracownikw uwaao, e s osobami bardzo odpornymi na stres, ponad 41%
(n=29) to osoby rednio odporne, ponad 11% (n=8) zaliczyo siebie do grupy mao
odpornych na zjawisko stresu. Dwie osoby oceniy si jako bardzo mao odporne
na czynniki stresogenne (prawie 3%). Spord wszystkich respondentw jedna
osoba nie potrafia oceni swojej odpornoci na badane zjawisko (ponad 1%)
udzielajc odpowiedzi nie wiem.
Respondenci w kwestionariuszu ankietowym zostali poproszeni o porwnanie
swojej pracy z innymi znanymi im zawodami pod wzgldem stresogennoci.
Prawie 73% (n=51) uwaao, e praca w strukturach Suby Wiziennej jest
bardziej stresujca w stosunku do innych zawodw. Wedug 17% (n=12)
ankietowanych specyfika pracy w SW nie wie si z wyszym poziomem stresu.
10% (n=7) przebadanych odpowiedziao nie wiem. Wikszo osb, ktre wziy
udzia w badaniu uwaay, i stres jest nieodzownie wpisany w zawd
funkcjonariusza Suby Wiziennej. Takiej odpowiedzi udzielio ponad 78%
respondentw. Przeciwnego zdania byo ponad 11% (n=8), a 10% (n=7) nie
wiedziao, czy zjawisko stresu cile wie si z prac w Subie Wiziennej.
397
_______________________________________________________________________________
Wykres 3 przedstawia odpowiedzi respondentw dotyczce odczu, jakie

towarzysz im przed udaniem si do pracy. Najwicej pracownikw Suby
Wiziennej udawaa si do pracy z poczuciem obowizku i stanowili niewiele
ponad 67% (n=47). Prawie 23% (n=16) przebadanym towarzyszya obojtno,
a okoo 5% (n=4) odczuwaa strach. Niepokojce jest, e tylko ponad 4% (n=3)
ankietowanych odczuwaa przyjemno udajc si do pracy.
Wykres nr 3: Uczucia towarzyszce pracownikom SW przed udaniem si do pracy
Uczestnicy badania zostali poproszeni o wskazanie czynnikw najbardziej

stresujcych w pracy. Z pord 22 pozycji kady z respondentw mg udzieli
maksymalnie czterech odpowiedzi. cznie przebadani pracownicy Suby
Wiziennej udzielili 241 odpowiedzi. Najbardziej stresujcym czynnikiem dla ww.
grupy byy zbyt niskie zarobki. Takiej odpowiedzi udzielio ponad 11% (n=27)
badanych. Na drugim miejscu znajdowa si nierwny podzia obowizkw
i przywilejw ponad 10% (n=25). Jako trzeci respondenci wskazali brak wsparcia
i pomocy ze strony wsppracownikw i przeoonych ponad 9,5% (n=23). Brak
moliwoci awansu wskazao niewiele ponad 9% (n=22), a poczucie zagroenia
zdrowia i ycia ponad 8% (n=20) respondentw. Szczegowy rozkad wynikw
obrazuje wykres 4.
398
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 4: Czynniki najbardziej stresujce w miejscu pracy
12,00%
10,00%
8,00%
6,00%
4,00%
2,00%
0,00%
Ponad 47% (n=33) respondentom zdarzyy si niebezpieczne sytuacje

podczas wykonywania obowizkw zawodowych, a prawie 53% (n=37) osb nie
dotyczy ten problem. Nie mniej jednak wynik ponad 47% wskazuje, i praca
w Subie Wiziennej wie si z naraeniem ycia, zdrowia pracownikw i jest
niebezpieczna. Spord 33 ankietowanych, ktrzy znaleli si w warunkach
zagroenia prawie 55% (n=18) wskazao atak i napa przez osadzonego na
pracownika jako sytuacj szczeglnie niebezpieczn. Agresji ze strony
osadzonego dowiadczyo ponad 21% (n=7), za zakucie i agresj wskazao
niewiele ponad 12% respondentw. Kontakt z krwi osadzonego, w tym zakucie
si jego ig byo sytuacj zagroenia dla ponad 6% (n=2). Jedna osoba miaa
bezporedni kontakt z osadzonymi chorymi na AIDS, grulic i inne choroby
zakane i stanowia 3%, oraz jedna dowiadczya przemocy psychicznej ze strony
osadzonego 3% ogu. Rozkad niebezpiecznych sytuacji, w ktrych znaleli si
respondenci przedstawia wykres 5.
399
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 5: Sytuacje zagraajce zdrowiu i yciu, ktrych dowiadczyli pracownicy

SW
atak osadzonego, napa
3% 3%
6%
zakucia, agresja ze strony
osadzonego
agresja ze strony osadzonego
21%
kontakt z krwi osadzonego
55% chorego na HIV, w tym zakucie si
jego ig
bezporedni kontakt z osadzonymi
chorymi na AIDS, grulic i inne
12% choroby zakane
przemoc psychiczna
Z przeprowadzonego badania wynika, e ponad 44% (n=31) przebadanych

pracownikw Suby Wiziennej raczej nie czua si doceniona w pracy
zawodowej. 20% (n=14) bya przekonana, e nie byli doceniani. Ponad 28% (n=20)
udzielio odpowiedzi raczej tak, a zaledwie 7% (n=5) uwaao, i byli uznawani
i waciwie oceniani.
Ponad 44% (n=31) przebadanych swoje kontakty z przeoonymi ocenio jako
poprawne. 30% (n=21) pracownikw Suby Wiziennej relacje z kadr
zarzdzajc uwaaa za dobre, a ponad 14% (n=10) za ze, ponad 8% (n=6)
okrelio je jako bardzo dobre. Odpowied bardzo ze wskazao dwch
respondentw, ktrzy stanowili prawie 3% przebadanych. Wykres 6 przedstawia
szczegowe wyniki dotyczce oceny relacji z przeoonymi.
400
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 6: Ocena relacji respondentw z przeoonymi
Prawie 63% (n=44) badanych zadeklarowao, e widzi u siebie zachowania

bd dolegliwoci zwizane z prac zawodow. Ponad 28% (n=20) respondentw
nie dostrzegao u siebie negatywnych skutkw zwizanych z wykonywanym
zawodem, a ponad 8% (6) nie miao zdania na ten temat.
Przebadani pracownicy Suby Wiziennej, ktrzy na poprzednie pytanie
udzielili odpowiedzi tak i nie mam zdania zostali poproszeni o wskazanie
maksymalnie trzech dolegliwoci zwizanych z prac zawodow. Spord 50
respondentw, ponad 16% (n=20) wskazao, e widzi u siebie nerwowo
i nerwice. Drug najczciej wskazywan odpowiedzi byo oglne zmczenie,
ktre dotyczyo prawie 15% (n=18). Prawie 14% (n=17) odczuwao irytacj i ogln
draliwo, a 9% (n=11) zniechcenie. U ponad 8% (n=10) wystpoway ble
plecw oraz taki sam odsetek respondentw widzia u siebie spadek motywacji.
aden z ankietowanych nie wskaza innej dolegliwoci, ni umieszczone w pytaniu.
Szczegowy rozkad wynikw wszystkich odpowiedzi przedstawia wykres nr 7.
401
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 7: Odczuwane dolegliwoci przez pracownikw Suby Wiziennej
18,00%
16,00%
14,00%
12,00%
10,00%
8,00%
6,00%
4,00%
2,00%
0,00%
Za pomoc skali liczbowej od 1 do 5 respondenci mieli okreli poziom stresu

w miejscu pracy, gdzie 1 oznaczao rodowisko bezstresowe, a 5 o bardzo duym
nasileniu czynnikw stresogennych. Najwicej ankietowanych, bo prawie 36%
(n=25) ocenio natenie stresu w Subie Wiziennej na 3. 27% (n=19) wskazao
liczb cztery, ponad 17% (n=12) dwa. Za bardzo stresujce swoje miejsce pracy
uwaao ponad 14% (10), wystawiajc ocen 5, a niecae 6% (n=4) stwierdzio, e
jest to rodowisko bezstresowe.
Z przeprowadzonego badania wynika, e dowiadczany stres w pracy wpywa
na relacje z otoczeniem u 51% (n=36) ankietowanych. Ponad 37% (n=26) nie
odczuwao negatywnych skutkw stresu zawodowego w relacjach z innymi,
a prawie 11,5% (n=8) nie wiedziao, czy istnieje zwizek midzy odczuwanym
stresem w miejscu pracy a kontaktami midzyludzkimi. Osoby odczuwajce wpyw
stresu najczciej wskazyway, e w relacjach z innymi osobami bardzo czsto
reaguj nerwowo, s draliwe i podirytowane. Takiej odpowiedzi udzielio prawie
39% (n=14) respondentw. Powysze reakcje bardzo czsto powodowane byy
brakiem zrozumienia w zwizku z wykonywanym zawodem. Prawie 38% (n=10)
zachowywao si nieodpowiednio w stosunku do innych osb, w tym rwnie
agresywnie. 14%-om (n=5) przebadanych osb stres utrudnia komunikacj
interpersonaln, zdarzao si, e uchylali si od obowizkw. Ponad 8% (n=3)
wskazao na brak zaufania do innych osb, co przejawiao si w ograniczaniu
kontaktw. Dwch respondentw wskazao, i stres zawodowy wpywa na konflikty
402
_______________________________________________________________________________
w otoczeniu ponad 5,5%, a take utrudnia penienie roli w rodzinie ponad

5,5% (n=2).
Stres odczuwany w pracy zawodowej wpywa niekorzystnie na ycie
prywatne ponad 41% (n=29) respondentw. Brak powyszej zalenoci wskazao
ponad 34% (n=24) przebadanych pracownikw Suby Wiziennej. Niewiele ponad
17% (n=12) nie wiedziao, czy sytuacje stresowe dowiadczane w rodowisku
pracy maj wpyw na ich ycie prywatne, a ponad 7% (n=5) odmwio odpowiedzi
na zadane pytanie.
Z badania wynika, i ponad 55% (n=39) pracownikw stres zawodowy nigdy
nie motywowa do pracy. Prawie 28,5% (n=20) przebadanych wskazao, e
dowiadczyli sytuacji w pracy, w ktrych stresory motywoway ich do dziaania.
Prawie 16% (n=11) udzielio odpowiedzi nie wiem.
Wykres nr 8: Radzenie sobie ze stresem przez respondentw
Pracownicy Suby Wiziennej, ktrzy wzili udzia w badaniu potrafili radzi

sobie ze stresem rodowiska pracy. Ponad 41% (n=29) zawsze wiedziao jak
przezwyciy stres, prawie 36% (n=25) czsto, niewiele ponad 17% (n=12)
czasami, prawie 3% (n=2) nigdy nie radzio sobie z odczuwanym stresem, a ponad
1% (n=1) rzadko. Szczegowy obraz wynikw znajduje si na wykresie 8.
403
_______________________________________________________________________________
W kwestionariuszu ankietowym respondenci zostali poproszeni o wskazanie

metod radzenia sobie ze stresem, jakie stosuj w miejscu pracy oraz w domu.
Kady z nich mg zaznaczy dowoln liczb metod z wymienionych w pytaniu
oraz wskaza inn, ktra nie zostaa uwzgldniona w kafeterii odpowiedzi. Wykres
9 przedstawia szczegowy rozkad sposobw walki ze stresem w pracy. Spord
70 pracownikw Suby Wiziennej 10 nie wskazao adnej metody. cznie
ankietowani udzielili 104 odpowiedzi. Najczciej w miejscu pracy, aby si
odstresowa respondenci uywali niecenzuralnych sw prawie 28% (n=30).
Ponad 19% (n=20) rozmawiao z bliskimi, a 12,5% (n=13) palio papierosy. Z porad
specjalisty korzystao prawie 7% (n=7). Zdarzao si, e spoywali alkohol. Takiej
odpowiedzi udzielio prawie 5% badanych (n=5).
Wykres nr 9: Metody radzenia sobie ze stresem w miejscu pracy
35,00%
30,00%
25,00%
20,00%
15,00%
10,00%
5,00%
0,00%
Z wykresu 10, ktry przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem w domu

wynika, e przebadani pracownicy najczciej rozmawiali z bliskimi celem
niwelowania stresu odczuwanego w miejscu pracy ponad 19% (n=31). Drug
najczciej stosowan metod byy spotkania ze znajomymi. Tak odpowied
wskazao ponad 15% (n=25) osb. Ponad 16% (n=26) suchao muzyki, a 14%
(n=23) uprawiao sport. Prawie 4% (n=6) badanych zaywao leki uspokajajce.
Wszyscy respondenci udzielili 162 odpowiedzi.
404
_______________________________________________________________________________
Wykres nr 10: Metody radzenia sobie ze stresem w domu
25,00%
20,00%
15,00%
10,00%
5,00%
0,00%
Wedug ponad 54% (n=38) respondentw stres nie pomaga w wykonywaniu

obowizkw zawodowych. Przeciwnego zdania byo 30% (n=21) badanych. Prawie
16% (n=11) nie miao zdania na ten temat.
Pozytywnych skutkw wystpowania zjawiska stresu w miejscu pracy nie
dostrzego prawie 49% (n=34). Wedug 30% (n=21) ankietowanych stres moe
mobilizowa do dziaania, a ponad 14% (n=10) stwierdzio, e wpywa na szybkie
podejmowanie decyzji. Zwikszenie efektywnoci pracy wskazao niewiele ponad
7% (n=5) przebadanych pracownikw. Poza zaproponowanymi odpowiedziami
respondenci nie wskazali innych pozytywnych skutkw stresu.
Dyskusja
Grupa pracownikw Suby Wiziennej do chwili obecnej nie zostaa
dokadnie przebadana pod ktem stresu zawodowego. Najczciej badania
prowadzone w tematyce wiziennictwa pomijaj pracownikw zatrudnionych
17
w strukturach Suby Wiziennej. Z uwagi na powysze zezwala si na
17
T. Bulenda, R. Musiadowski, Regulaminy organizacyjno-porzdkowe kary pozbawienia wolnoci.
tymczasowego aresztowania i kary aresztu wojskowego, Przegld Wiziennictwa Polskiego, 2004,
nr 44-45, s. 7-29
405
_______________________________________________________________________________
wykorzystanie i powoanie si na badania dotyczce podobnej w swojej strukturze,

zadaniach i specyfice pracy formacji jak jest policja.
Na podstawie przeprowadzonych bada mona stwierdzi, e pracownicy
Suby Wiziennej nale do grupy naraonych na czynniki stresogenne
i jednoczenie odczuwaj stres zwizany z wykonywanym zawodem. Podobne
18
wyniki w swoim badaniu uzyskaa Ogiska-Bulik, ktra wykazaa, e 36,7%
pracownikw naleao do grupy o wyszym poziomie odczuwanego stresu
w pracy. Jednake odnoszc ten wynik do innych zawodw nie by to wysoki
19 20
odsetek. Poklek wykaza, e problem obcienia stresem dotyczy pracownikw
Suy Wiziennej. W przebadanej przez niego grupie wystpoway osoby
o wysokim poziomie stresu, jednak byo ich znacznie mniej i stanowiy 15,7%
ogu. Pracownicy policji charakteryzuj si rednim oraz wysokim poziomem
21
dowiadczania stresu w zwizku z penieniem obowizkw subowych. Poziom
odczuwanego stresu w miejscu pracy w skali od 1 do 5 najwicej pracownikw
ocenio na 3 i 4. Mona stwierdzi, e rodowisko Suby Wiziennej
charakteryzuje si duym poziomem czynnikw stresogennych. W badaniu Jung-
22
Wana i Hyun-Junga dowiedziono, e osoby pracujce w bezporednim kontakcie
ze skazanymi byy bardziej naraone na stres. Zbyt niskie zarobki, nierwny
podzia obowizkw i przywilejw oraz brak wsparcia ze strony przeoonych oraz
wsppracownikw byy czynnikami, ktre w najwikszym stopniu odpowiaday za
wystpowanie stresu. Zarwno ankietowani badania wasnego, jak i badania
23
Ogiskiej-Bulik wskazywali dodatkowo, i obcienie psychiczne, brak systemu
nagradzania oraz bezporednie zagroenie zdrowia i ycia byy determinantami
wystpowania stresu wrd pracownikw Suby Wiziennej. Z kolei z bada
Michalczyka, ktre zostao przeprowadzone w Areszcie ledczym wynikao, e
najbardziej stresogenne dla pracownikw byy spicia i konflikty z przeoonymi
oraz osadzonymi, autorytarna postawa kierownikw oraz bardzo niski presti
zawodu.
Zawd wykonywany przez pracownikw Suby Wiziennej zosta naukowo
zakwalifikowany jako stresujcy, jednak osoby te odznaczay dobr rwnowag
psychiczn. cznie ponad 80% respondentw badania wasnego okrelio swoj
odporno na stres jako bardzo wysok lub redni, co potwierdzaj rwnie
24
wyniki badania przeprowadzonego prze Ogisk-Bulik. Zatrudnieni w SW
posiadali bardzo due zasoby osobowociowe i spoeczne pomagajce w radzeniu
sobie ze zjawiskiem stresu zawodowego oraz wyzwaniami rodowiska pracy. Bya
18
N. Ogiska-Bulik, Stres zawodowy w zawodach usug spoecznych. rda konsekwencje
zapobieganie. 2006, s. 206-207
19
J. Nawj, Osobowociowe uwarunkowania wypalenia zawodowego funkcjonariuszy wiziennych.
20
https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/3118/POKLEK_Occupational_stress_of_prison _off
icers_working_in_a_direct_contact_with_prisoners.pdf?sequence=1 (pobrano 22.05.2014 r.)
21
N. Ogiska-Bulik, Stres w pracy a syndrom wypalenia zawodowego u funkcjonariuszy policji. ACTA
UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PSYCHOLOGICA, 7, 2003, s. 31; http://www.kujawskopomors
ka.policja.gov.pl/_portal/123987591449e7014aed206/Problemy_%C5%9Brodowiska_policyjnego_-_r
aport_z_bada%C5%84_ankietowych.html (pobrano 22.05.2014 r.)
22
K. Jung-Wan, K. Hyun-Jung, The factor affecting job stress and psychosocial well-being of prison
officers, International Congress Series, Volume 1294, 2006, s. 175-178
23
J. Nawj, Osobowociowe uwarunkowania wypalenia zawodowego funkcjonariuszy wiziennych.
24
Ibidem
406
_______________________________________________________________________________
25
to cecha, ktrej wymagaa praca w strukturach wiziennych. Pracownicy SW
w wikszoci zadeklarowali, i potrafi radzi sobie ze stresem. Bardzo wan rol
w redukcji stresu zawodowego odegrali najblisi. Zarwno w pracy, jak i w domu
pracownicy wskazywali jako metod radzenia sobie ze stresem spotkania
z rodzin i ze znajomymi. Grono najbliszych osb stanowio rdo wsparcia i byo
26
metod przeciwdziaania skutkom stresu. W badaniu Dudka i Koniarka
wykazano, e policjanci w najmniejszym stopniu mogli liczy na wsparcie ze strony
przeoonych. Taka postawa moe wiza si z relacjami pracownikw z kadr
kierownicz, ktre w autorskim kwestionariuszu ankietowym wiziennicy
w wikszoci ocenili na poprawne i dobre. Aby przeciwdziaa zjawisku jakim jest
stres, zatrudnieni w Subie Wiziennej szukali wsparcia emocjonalnego wrd
27
najbliszego otoczenia. Taki wynik uzyskaa rwnie Ogiska-Bulik. Kiely
28
i Hodgson swoimi badaniami potwierdzili pozytywny wpyw aktywnoci fizycznej
na stan zdrowia i samopoczucie pracownikw Suby Wiziennej. Znaczna cz
respondentw badania wasnego deklarowaa podejmowanie aktywnoci
sportowej. Dostpne badania wskazuj, i osoby podejmujce wzmoon
aktywno fizyczn odczuwaj znacznie mniejsze reakcje psychospoeczne
29
i fizjologiczne na stres w porwnaniu z grup osb niewiczcych. Jako metody
radzenia sobie ze stresem pracownicy SW wskazywali palenie papierosw i pice
30
alkoholu. Zgodnie z badaniami Piotrowskiego , co 12 zatrudniony w SW przyzna
si do spoywania alkoholu celem zminimalizowania skutkw stresu zwizanego
z prac. W badaniu autorskim wykazano, e ankietowani czciej spoywali
alkohol w domu ni w pracy.
W zwizku z wykonywanym zawodem najwiksz grup pracownikw
stanowiy osoby, u ktrych wystpowaa nerwowo oraz nerwica, nastpnie
31
irytacja i oglne zmczenie. Z pracy Nawj wynikao, e okoo 90% personelu
penitencjarnego cierpiao na nerwice o podou psychosomatycznym, takie jak:
ble gowy, zaburzenia odkowe. W analizie stanu zdrowia wiziennikw
odnotowano wzrost wystpowania zaburze wydzielania wewntrznego oraz
poziomu odywienia, chorb ukadu sercowo-naczyniowego, a take zaburze
32
psychicznych i zachowania. Podobne dane zostay przedstawione w raporcie
dotyczcym zdrowia polskich policjantw. Najczstszymi schorzeniami wrd tych
25
R. Poklek, Skuteczno warsztatu antystresowego w profilaktyce syndromu wypalenia zawodowego
funkcjonariuszy Suby Wiziennej. 2006, s. 17
26
B. Dudek, J. Koniarek, Wsparcie spoeczne jako modyfikator procesu stresu- wybrane problemy
teoretyczne i narzdzia pomiaru, Medycyna Pracy, 2003, 4 (5), s. 431
27
N. Ogiska-Bulik, Stres w pracy a syndrom wypalenia zawodowego u funkcjonariuszy policji. ACTA
UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PSYCHOLOGICA, 7, 2003, s. 31
28
J. Kiely, G. Hodgson, Stress in the prison service: The benefits of exercise programs. Human
Relations, Vol 43 (6), 1990, s. 551-572
29
A. Piotrowski, Stres w pracy zawodowej personelu penitencjarnego przegld bada.
(w:) A. Jaworska, . Wirkus, P. Kozowski (red.), Psychospoeczne determinanty niedostosowania
spoecznego oraz nowatorskie prdy dziaa zaradczych. Supsk 2007, s. 184-191
30
A. Piotrowski, Kwestionariusz stresu Suby Wiziennej. Podrcznik. 2011
31
J. Nawj, Osobowociowe uwarunkowania wypalenia zawodowego funkcjonariuszy wiziennych,
32
Ze sprawozdania zespou suby medycyny pracy SW za 2011 r. wg ICD-10
407
_______________________________________________________________________________
osb byy: choroby ukadu sercowo-naczyniowego, w tym nadcinienie ttnicze

33
oraz zaburzenia psychosomatyczne i nerwicowe .
Stres odczuwany w pracy zawodowej mia niekorzystny wpyw na relacje
z otoczeniem u ponad 51% oraz na ycie osobiste i rodzinne u ponad 41%
przebadanych pracownikw Suby Wiziennej. Policjanci posiadali wiadomo
i dostrzegali negatywny wpyw stresu na funkcjonowanie poza rodowiskiem pracy
(ponad 54% uczestnikw badania). Stres nasila konflikty w domu, prowadzio to do
rozpadw rodzin. Ponadto policjanci deklarowali, e bardzo trudno jest oddzieli
34
prac od ycia osobistego i w peni mc cieszy si z penienia rl rodzinnych.
35
Triplett wraz ze wsppracownikami przeprowadzi badanie w grupie straniczek
wiziennych, w ktrym okazao si, e poziom odczuwanego stresu w pracy silnie
wpywa na spory rodzinne.
Z analizy przedstawionych bada wynika, e rodowisko Suby Wiziennej
jest miejscem, w ktrym wystpuj czynniki stresogenne i w zalenoci od
osobowoci pracownikw w rny sposb oddziaywaj. rdem stresu jest same
rodowisko pracy, charakter wykonywanych czynnoci zawodowych, a take
wszelkie aktywnoci przypisane do danego stanowiska pracy. Stres w swoich
skutkach jest niebezpieczny nie tylko dla pracownika, ale rwnie najbliszego
otoczenia.
Wnioski
1. rodowisko pracy Suby Wiziennej nie jest wolne od wystpowania
czynnikw stresogennych i praktycznie nie ma moliwoci wyeliminowania
wszystkich stresorw. Niektre mona modyfikowa i stara si je
zminimalizowa.
2. W strukturach wiziennych pracuj osoby, ktre nale raczej do grupy
pracownikw odpornych na dziaanie stresu. Jednak mimo deklarowanej
odpornoci pracownicy ci odczuwaj stres. Mona wic stwierdzi, e
wybr tej profesji przez kadego z zatrudnionych nie by przypadkowy,
a sami kandydaci mieli wiadomo specyfiki zawodu.
3. Pracownicy Suby Wiziennej potrafi radzi sobie ze stresem poprzez
stosowanie rnych metod. W wikszoci s to konstruktywne sposoby
przeciwdziaania zjawiska odczuwanego stresu. Jednak niektrzy uciekaj
si do sposobw, ktre szkodz zarwno zdrowiu jednostki jak
i najbliszemu otoczeniu. Wobec powyszego istotne jest wprowadzenie
szkole dotyczcy prozdrowotnych zachowa pracownikw.
4. Pracodawcy maj wiadomo wystpowania stresu w rodowisku pracy,
dlatego te organizuj liczne szkolenia, aby pomc swoim pracownikom
minimalizowa wszelkie konsekwencje stresu.
5. Na poziom odczuwanego stresu wpywaj czynniki osobnicze jednostki.
6. Dugotrwae naraenie na stres wie si z wystpowaniem problemw
zdrowotnych, rodzinnych i spoecznych.
7. Dugotrway stres moe doprowadzi do wypalenia zawodowego.
33
N. Ogiska-Bulik, Wyznaczniki stanu zdrowia funkcjonariuszy policji. ACTA UNIVERSITATIS
LODZIENSIS FOLIA PSYCHOLOGICA, 8, 2004, s. 67
34
A. Dziedzic, Problemy funkcjonariusza Policji zwizane z codzienn sub badania ankietowe.
Bezpieczestwo pracy- nauka i praktyka. 7, 2013, s. 16-17
35
R. Triplett, J.L. Mullings, K.E. Scarborough, Examining the effect of work-home conflict on work-
rrelated stress among correctional officers. JUrnal of Criminal Justice, Vol 27 (4), 1999, s. 371-385
408
_______________________________________________________________________________
Streszczenie
Problematyka zwizana ze stresem powstajcym w zwizku z wykonywaniem
obowizkw zawodowych budzi coraz wiksze zainteresowanie. Stres zawodowy
wystpuje we wszystkich zawodach, jednak w zalenoci od wykonywanych
czynnoci i zada poziom jego jest rny Wrd profesji szczeglnie naraonych
na zjawisko stresu znajduj si suby mundurowe, do ktrych zaliczana jest
Suba Wizienna. Ze wzgldu na specyfik pracy w strukturach Zakadw
Karnych i Aresztw ledczych pracownicy SW nieustannie s naraeni na
stresory, ktre maj swoje rdo w strukturze organizacyjnej, kontaktach
z osadzonymi oraz wsppracownikami, trybem pracy, niskim prestiem zawodu,
a take brakiem zrozumienia ze strony spoeczestwa. Sami pracownicy bardzo
czsto negatywnie oceniaj swj zawd.
Summary
The problems associated with stress arising in connection with the
performance of professional duties is attracting attention. Occupational stress
occurs in all competitions, but depending on the activity and task it is varied.
Among the professions are particularly vulnerable to the stress are uniformed
services like Prison Service. Due to the nature of work in the jails and detention
centers PS employees are constantly exposed to stressors that have their source
in the organizational structure, dealing with inmates and co-workers, mode
of operation, the low prestige of the profession, as well as a lack of understanding
on the part of society. Employees often negatively evaluate their profession.
Bibliografia
1. Basiski A., Basiska B., Sytuacje traumatyczne w pracy funkcjonariuszy
Suby Wiziennej. O. Truszczyski, L. Konopka, K. Sikora, (red.), Suba
onierzy i funkcjonariuszy sub pastwowych
2. Bulenda T., Musiadowski R., Regulaminy organizacyjno- porzdkowe kary
pozbawienia wolnoci, tymczasowego aresztowania i kary aresztu
wojskowego, Przegld Wiziennictwa Polskiego, 2004, nr 44-45
3. Dudek B., Koniarek J., Wsparcie spoeczne jako modyfikator procesu
stresu wybrane problemy teoretyczne i narzdzia pomiaru, Medycyna
Pracy, 2003, 4 (5)
4. Dziedzic A., Problemy funkcjonariusza Policji zwizane z codzienn sub
badania ankietowe. Bezpieczestwo pracy nauka i praktyka, 7, 2013
5. http://sw.gov.pl/Data/Files/001c169lidz/2013_grudzien_statystyka_biezaca.
pdf (pobrano 22.04.2014 r.)
6. http://www.kujawskopomorska.policja.gov.pl/_portal/123987591449e7014a
ed206/Problemy_%C5%9Brodowiska_policyjnego_-_raport_z_bada%C5%
84_ankietowych.html (pobrano 22.05.2014 r.)
7. https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/3118/POKLEK_Occupati
onal_stress_of_prison_officers_working_in_a_direct_contact_with_prisoner
s.pdf?sequence=1 (pobrano 22.05.2014 r.)
409
_______________________________________________________________________________
8. Jung-Wan K., Hyun-Jung K., The factor affecting job stress and
psychosocial well-being of prison officers. International Congress Series,
Volume 1294, 2006
9. Kalimo R., Stress in work. Conceptual analysis and study on prision
personnel Scandinavia. Journal of Work Environment and Health,
6, Supplement 3, 1980
10. Kiely J., Hodgson G., Stress in the prison service: The benefits of exercise
programs. Human Relations, Vol 43 (6), 1990
11. Machel H., Niektre problemy etyki zawodowej funkcjonariuszy suby
wiziennej, Przegld penitencjarny i Kryminologiczny, 1990-1991, nr 18
12. Maslach C., Wypalenie w perspektywie wielowymiarowej. Sk H, (red.),
Wypalenie zawodowe przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. 2010
13. Nawj J., Osobowociowe uwarunkowania wypalenia zawodowego
funkcjonariuszy wiziennych, Przegld Wiziennictwa Polskiego, nr 28-
29, 2000
14. Ogiska-Bulik N., Stres w pracy a syndrom wypalenia zawodowego
u funkcjonariuszy policji. Acta Universitatis Lodziensis Folia Psychologica,
7, 2003
15. Ogiska-Bulik N., Stres zawodowy w zawodach usug spoecznych. rda
konsekwencje zapobieganie. 2006
16. Ogiska-Bulik N., Wyznaczniki stanu zdrowia funkcjonariuszy policji. Acta
Universitatis Lodziensis Folia Psychologica, 8, 2004
17. Pilecki G., Wybrane problemy etyki zawodowej funkcjonariuszy suby
wiziennej, Wybrane zagadnienia psychospoeczne instytucji
penitencjarnych, H. Chmielewska (red.), 1996
18. Piotrowski A., Kwestionariusz stresu Suby Wiziennej. Podrcznik. 2011
19. Piotrowski A., Stres w pracy zawodowej personelu penitencjarnego
przegld bada. (w:) Jaworska A., Wirkus ., Kozowski P. (red.),
Psychospoeczne determinanty niedostosowania spoecznego oraz
nowatorskie prdy dziaa zaradczych. Supsk 2007
20. Poklek R., Skuteczno warsztatu antystresowego w profilaktyce
syndromu wypalenia zawodowego funkcjonariuszy Suby Wiziennej.
Kalisz 2006
21. Pomiankiewicz J., Stres I wypalenie zawodowe pracownikw Suby
Wiziennej uwarunkowania, przejawy, konsekwencje zarys problemu.
2010
22. Szaaski J., Wta-Bechaj D.M, Wskaniki syndromu agresji
u osadzonych za przestpstwa przeciwko yciu i zdrowi oraz przeciwko
mieniu. (w:) Szaaski J. (red.), Wina Kara Nadzieja Przemiana 1998
wykonujcych zadania w warunkach ekstremalnych. Departament
Wychowania i Promocji Obronnoci MON, Polskie Towarzystwo Naukowe
Kultury Fizycznej w Wojsku, tom 8, 2004
23. Terelak J.F., Psychologia stresu. 2001
24. Nawj J., Osobowociowe uwarunkowania wypalenia zawodowego
funkcjonariuszy wiziennych, 2000
410
_______________________________________________________________________________
25. Triplett R., Mullings J.L., Scarborough K.E., Examining the effect of work-
home conflict on work-rrelated stress among correctional officers, Jurnal
of Criminal Justice, Vol 27 (4), 1999
26. Ustawa z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy
Policji, Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego, Agencji Wywiadu, Suby
Kontrwywiadu Wojskowego, Suby Wywiadu Wojskowego, Centralnego
Biura Antykorupcyjnego, Stray Granicznej, Biura Ochrony Rzdu,
Pastwowej Stray Poarnej i Suby Wiziennej oraz ich rodzin, Dz.U.
2013 r. poz. 667, art.12.
27. Ze sprawozdania zespou suby medycyny pracy SW za 2011 r. wg
ICD-10
411
_______________________________________________________________________________
Violetta TOMASZEWICZ, Jacek J. KLAWE, Magorzata SZADY-GRAD

Collegium Medicum UMK w Bydgoszczy
Katedra i Zakad Higieny i Epidemiologii
Maria CHRZANOWSKA
Absolwentka Collegium Medicum UMK w Bydgoszczy
Wydzia Nauk o Zdrowiu
WYBRANE METODY BADANIA SKUTECZNOCI KOLAGENU W ODNIESIENIU

DO STANU WOSW I SKRY
Kolagen i jego rola w organizmie

Kolagen to najbardziej rozpowszechnione biako zwierzce, speniajce dla
organizmw ywych ogromn rol. Znajduje si niemal w caym organizmie. Jest
podstaw tkanki cznej. Stanowi okoo 1/3 masy wszystkich biaek. Jedn
z najwaniejszych funkcji jakie spenia dla organizmu jest rola budulcowa
i podporowa. Kolagen to swoiste spryste rusztowanie dla narzdw
wewntrznych. Bierze rwnie udzia w proliferacji (namnaaniu) komrek np.
stymuluje tworzenie komrek nabonkowych, hamuje rozwj niektrych
nowotworw, a take bierze udzia w mechanizmach tumicych patologiczne
transformacje komrkowe. Nie mona pomin ogromnego wpywu kolagenu na
skr, gdy wanie to biako w gwnej mierze odpowiada za elastyczno,
1
napicie, czy te prawidowe nawilenie skry. Obecnie jest popularnym
i cenionym skadnikiem zarwno suplementw diety, jak i produktw
kosmetycznych, przyczyniajcych si do poprawy stanu skry, wosw i paznokci.
Badanie wpywu suplementacji kolagenem na nawilenie skry

Jedn z najwaniejszych funkcji kolagenu dla skry jest utrzymywanie jej
prawidowego nawilenia. Kolagen wraz z elastyn tworz w skrze waciwej
gsto utkan sie elastycznych wkienek, ktra zapewnia sprysto skrze, ale
take wie wod i substancje lipidowe. Dlatego te jednym z najbardziej
znamiennych objaww niedoboru kolagenu dla skry jest jej nadmierna sucho.
Przesuszenie wierzchnich warstw naskrka (a przede wszystkim warstwy rogowej),
skutkuje szarym, zmczonym wygldem skry. Klinicznie taki obraz skry
stwierdza si, kiedy poziom uwodnienia warstwy rogowej wynosi 10% i mniej.
Dobrze uwodniona warstwa rogowa sprawia, e komrki, ktre j tworz
(korneocyty) staj si bardziej plastyczne i lepiej przylegaj do siebie, co skutkuje
2
promiennym wygldem skry, jej gadkoci i mikkoci. Nowoczesna
kosmetologia daje moliwoci pomiaru stopnia uwodnienia warstwy rogowej.
Jednym z najdokadniejszych jest wykorzystanie urzdzenia nazywanego
1
S.A. Batieczko, Kolagen. Nowa strategia zachowania zdrowia i przeduenia modoci. 2013;
S. Doonan, Biaka i peptydy. Warszawa 2008; D. elaszczyk, A. Waszkielewicz, H. Marona, Kolagen
struktura oraz zastosowanie w kosmetologii i medycynie estetycznej, Estetol Med Kosmetol 2012;
2(1), s. 14-20
2
S.A. Batieczko, Kolagen. Nowa strategia, op. cit., J. Uitto,The role of elastin and collagen in
cutaneous aging: intrinsic aging versus photoexposure, J Drugs Dematol 2008, 7(2):6-12; J. Fluhr,
P. Elsner, E. Berardesca, H.I. Maibach, Bioengineering of the skin. Water and the stratum corneum.,
CRC press LCC. Florida 2005; P.J. Dykes, What are meters measuring? Inter J Cosmet Scien 2002,
24(4), s. 241-245
412
_______________________________________________________________________________
korneometrem. Korneometr okrela zaleno pomidzy pojemnoci elektryczn,

3
a zawartoci wody w naskrku. Wzrost lub zmniejszenie uwodnienia warstwy
rogowej powoduje proporcjonalne zmiany pojemnoci elektrycznej, ktre mierzy
korneometr. Powierzchnia gowicy sondy w kontakcie ze skr modyfikuje
pojemno elektryczn zgodnie z poziomem wilgotnoci skry. Zatem pomiar
dokonany za porednictwem tego urzdzenia daje wyran informacj o tym, jakie
jest aktualne nawilenie wierzchnich warstw skry oraz jak wydolna jest bariera
4
naskrkowa. Jest w stanie zbada uwodnienie naskrka do gbokoci 10-20 m.
Dziki takiemu urzdzeniu jestemy w stanie okreli jak zmienia si gospodarka
wodna skry dziki suplementacji kolagenem. Badanie przeprowadza si na grupie
osb przed rozpoczciem suplementacji, u ktrych wykonuje si pomiar w trzech
miejscach na ciele (np. na policzku, czole lub przedramieniu). Po zakoczeniu
kuracji (najczciej po 3 miesicach) badanie powtarza si u tych samych osb
i w tych samych miejscach, dziki czemu moemy porwna wyniki pocztkowe
5
z kocowymi.
Badanie wpywu kolagenu na stan wosw

Wosy to gitkie zrogowaciae wkna, powstajce z komrek naskrka.
6
Tworz je przede wszystkim biaka. Dlatego te, kiedy mamy do czynienia
z niedoborem protein kondycja wosw ulega znacznemu pogorszeniu. Kolagen
spenia dla wosw wiele wanych funkcji przede wszystkim dostarcza
niezbdnych aminokwasw odpowiedzialnych za odywienie cebulek wosowych,
jak rwnie wzmaga ich prawidowy wzrost. Suplementacja kolagenem jest
szczeglnie polecana dla osb, u ktrych wosy wypadaj nadmiernie, a take s
7
suche i amliwe. Efektywno takiej suplementacji bardzo precyzyjnie okrela
metoda tzw. analizy pierwiastkowej wosa wykonana metod spektometrii
atomowej. Okazuje si bowiem, e biako wosa ma zdolno do wizania
biopierwiastkw. Keratynowa otoczka wosa w peni zapobiega zarwno utracie
skadnikw wewntrznych, jak i przedostawaniu si do jej rodka zanieczyszcze
zewntrznych. Co wicej, wynik analizy pierwiastkowej wosw nie jest obciony
wpywem krtkoterminowych zmian ste (np. w przebiegu cyklu dobowego).
Dlatego wic badanie to daje niezwykle precyzyjn odpowied na pytanie, czy
3
J.W. Fluhr, M. Gloor, S. Lazzerini, P. Kleesz, i wsp., Comparative study of five instruments measuring
stratum corneum hydration (Corneometer CM 820 and CM 825, Skicon 200, Nova DPM 9003,
DermaLab). Part I. In vitro., Skin Research and Technology 1999, 5(3), s. 161-170; J. Fluhr, P. Elsner,
E. Berardesca, H.I. Maibach, Bioengineering of the skin. Water and the stratum corneum., CRC press
LCC, Florida 2005; B.M. Morrison, D.D. Scala, Comparison of Instrumental Measurements of Skin
Hydration, Cutaneous and Ocular Toxicology, 1996,15 (4), s. 305-314
4
J.W. Fluhr, M. Gloor, S. Lazzerini, P. Kleesz, i wsp., Comparative study of five instruments measuring
stratum corneum hydration (Corneometer CM 820 and CM 825, Skicon 200, Nova DPM 9003,
DermaLab). Part I. In vitro., Skin Research and Technology 1999, 5(3), s.161-170
5
Ibidem; D. Swatschek, W. Schatton, J. Kellermann, W.E.G. Mller, J. Kreuter, Marine sponge
collagen: isolation, characterization and effects on the skin parameters surface-pH, moisture and
sebum., Eur J Pharm Biopharm 2002, 53(1), s. 107-113
6
A. Bochenek, M. Reicher, Anatomia czowieka. Tom V. Warszawa 2008
7
L. Brzeziska-Wciso, A. Lis, G. Kamiska, D. Wciso-Dziadecka, Fizjologia i patologia wzrostu
i utraty wosw na gowie u czowieka, Postpy Dermatologii i Alergologii 2003, 5, s. 260-266;
R. Michaowski, Choroby wosw i skry owosionej. Warszawa 1985; J.K. Karczewski, Pierwiastki
chemiczne we wosach aspekty biochemiczne i diagnostyczne, Post. Hig. Med. Dow. 1998, 52
(3), s. 282-295
413
_______________________________________________________________________________
dany suplement rzeczywicie spenia swoje zadanie. Badanie przeprowadza si

pobierajc okoo 10 g wosw (ucina si je tu przy skrze) przed suplementacj.
Po zakoczeniu kuracji (np. po 3 miesicach) ponawia si pomiar i interpretuje
8
otrzymane wyniki.
Badanie skutecznoci kolagenu w odniesieniu do zmian cellulitowych

Dziki kolagenowi skra rozciga si do pewnych granic, dziki elastynie
wraca do poprzedniego ksztatu. Wkna kolagenowe i elastynowe ulegaj cigej
przebudowie i regeneracji, ich obecno gwarantuje skrze jdrno, co ma
9
niebagatelne znaczenie dla osb zagroonych wystpowaniem objaww cellulitu.
Wykorzystywanie ultradwikw w diagnostyce medycznej rozpoczo si od
lat 60. ubiegego stulecia. Metoda polega na obrazowaniu badanych struktur, przy
wykorzystaniu zjawiska odbicia fali ultradwikowej na granicy rnych orodkw
10
charakteryzujcych si rnym oporem akustycznym. Materiay wytwarzajce
ultradwiki to krysztay piezoelektryczne zbudowane np. z tytanu, baru lub
cyrkonianu oowiu. Jeli do takiego umieszczonego w specjalnej gowicy krysztau
przyoone zostanie zmienne napicie elektryczne, wwczas wprawiony zostanie
on w drgania mechaniczne. Pobudzaj one poddawan badaniu tkank (orodek)
i powoduj rozchodzenie si w niej fali. Ten sam kryszta odbiera echo odbitej od
orodka fali i rejestruje je jako napicie elektryczne. Zarejestrowane poziomy
napi poddawane s obrbce cyfrowej i wywietlone na monitorze aparatu jako
11
obraz ultrasonograficzny badanego narzdu czy tkanki. Do bada skry
wykorzystuje si zarwno ultrasonografy klasyczne, jak i wysokiej czstotliwoci
powyej 20 MHz. Kada z tych metod wnosi cenne informacje do caociowej
oceny badanej tkanki. Metoda wydaje si by szczeglnie przydatna jeli chodzi
o monitorowanie kuracji dermatologicznych, a w tym konkretnym przypadku terapii
antycellulitowej. Gwnym jej atutem jest jej bezinwazyjno, dostpno, niski
12
koszt badania, bezpieczestwo pacjenta i moliwo wielokrotnej powtarzalnoci.
Dziki zastosowaniu przystawki dopplerowskiej do aparatu USG, moliwe jest
take zmierzenie przepywu krwi przez naczynia, co ma ogromne znaczenie
13
w diagnozowaniu m.in. stanw niewydolnoci ylnej.
Badanie ultrasonograficzne skry wykonywane jest podobnie jak badanie
innych narzdw. W badaniu ultrasonograficznym skry w zalenoci od
stosowania czstotliwoci gowic, moliwa jest ocena naskrka, gruboci skry
8
M. Ratka, P.M. Ponka, Znaczenie wybranych odkry biologii molekularnej w fizjologii i patologii wosa.
Nowa Medycyna 2002, 3, s. 26-34; K. Srogi, Okrelenie zawartoci cynku i miedzi we wosach jako
prba oceny zanieczyszczenia rodowiska przyrodniczego miasta Gliwic, Rocz Pa Zak Hig 2005,
56(2),s. 189-198; M. Czora, M. Rajfur, A. Kos, M. Wacawek, Wykorzystanie ludzkich wosw
w bioanalityce, Chem Dida Eco Metro 2010, 15(2), s. 149-154
9
M. Nostrzyk, Kosmetologia pielgnacyjna i lecznicza. Warszawa 2010, s. 192-199
10
R. Sieradzan-Skrzetuska, Ultrasonografia wysokich czstotliwoci jako nowa metoda diagnostyczna
w schorzeniach i defektach skry, Polish Journal of Cosmetology 2005; 2, s. 93-100
11
R. Sieradzan-Skrzetuska, Nowoczesne metody obrazowania w diagnostyce tkanki podskrnej
ze szczeglnym uwzgldnieniem paniculopatii obrzkowo-zwknieniowo-stwardnieniowej (cellulite),
Polish Journal of Cosmetology 2005; 1, s. 10-17
12
R.K. Mlosek, B. Migda, W. Woniak, S. Malinowska, R. Sapa, Ultrasonograficzny obraz przebarwie
w przewlekej niewydolnoci ylnej. Ultrasonografia 2011;47, s. 28-35
13
w przewlekej niewydolnoci ylnej. Ultrasonografia 2011, 47, s. 28-35; R. Rossi, L. Andre
Vergnanini Cellulite: praca przegldowa (II), Dermat. Estetyczna 2002, 1 (18), s. 4-10
414
_______________________________________________________________________________
waciwej, grubo tkanki podskrnej. Dokadna analiza budowy skry waciwej

pozwala zaobserwowa ewentualne wystpowanie charakterystycznych dla obrazu
14
cellulitu obrzkw. Wysoka czstotliwo gowicy ultrasonograficznej uwidacznia
grn granic tkanki podskrnej i umoliwia jej szczegow ocen. Ma to due
znaczenie w diagnozie stopnia cellulitu i monitorowaniu przebiegu kuracji
15
antycellulitowych, poniewa ultrasonografia pozwala na wychwycenie
charakterystycznych dla obrazu cellulitu pasm tkanki podskrnej wrastajcych
16
w skr waciw w postaci tzw. zbw. Przy zastosowaniu ultrasonografii
moliwe jest take zobrazowanie naczy krwiononych, mieszkw wosowych oraz
17
gruczow potowych wystpujcych w skrze waciwej.
Dziki metodom takim jak korenometria, ultrasonografia czy spektometria,
moemy uzyska potwierdzenie skutecznoci preparatu w danej dziedzinie.
Jednak kolagen wci skrywa przed badaczami wiele tajemnic. Dynamiczny rozwj
metod badawczych z pewnoci pozwoli z czasem na poznanie wszystkich
dobroczynnych funkcji, jakie spenia dla organizmu.
Streszczenie
Kolagen ma wiele synonimw bywa okrelany biakiem modoci, protein
dugowiecznoci, eliksirem pikna. Wszystkie te okrelenia s oparte na jego
niezwykych waciwociach i efektywnym wpywie nie tylko na skr twarzy i ciaa,
18 19
wosy i paznokcie, ale take na ukad immunologiczny, kostno-stawowy czy
20
krwionony. Szerokie spektrum dziaania kolagenu sprawio, e obecnie jest on
szeroko wykorzystywany zarwno w kosmetologii, jak i medycynie. Wspczesna
kosmetologia dysponuje wieloma nowoczesnymi i dokadnymi technikami pomiaru
skutecznoci kolagenu. Dziki takim metodom jak spektometria atomowa,
ultrasonografia i korneometria moliwe jest precyzyjne okrelenie efektywnoci
zarwno suplementacji, jak i stosowania zewntrznego kolagenu.
Summary
Collagen has many synonyms sometimes termed protein of youth,
longevity protein, the elixir of beauty. All these terms are based on the unusual
properties and effective influence not only on the skin of the face and body, hair
14
R.K. Mlosek, Ultrasonografia klasyczna oraz wysokiej czstotliwoci w badaniu skry,
Ultrasonografia 2009; 39, s. 87-92
15
M. Rosenbaum, V. Prieto, J. Hellmer i in., An exploratory investigation of the morphology and
biochemistry of cellulite, Plast. Reconstr. Surg. 1998, 101, s. 1934-1939
16
w przewlekej niewydolnoci ylnej, Ultrasonografia 2011,47, s. 28-35
17
R.K. Mlosek, Ultrasonogaficzny obraz skry zdrowej. Ultrasonograficzne badanie skry,
Ultrasonografia 2011, 47, s. 58-65
18
S.A. Batieczko, Kolagen. Nowa strategia zachowania zdrowia i przeduenia modoci, 2013;
M. Brincat, S. Kabalan, J.W.W. Studd i wsp., A Study of the Decrease of Skin Collagen Content, Skin
Thickness, and Bone Mass in the Postmenopausal Woman, Obst & Gyn 1987, 70(6), s. 840-845
19
F. widerski, M.Czerwonka, B. Waszkiewicz-Robak, Hydrolizat kolagenu nowoczesny suplement
diety, Przem Spo. 2009, 63(4), s. 42-44
20
415
_______________________________________________________________________________
21 22 23
and nails, but also on the immune system, osteo arthritis and blood. A wide
spectrum of collagen that made it is now widely used both in cosmetology and
medicine. At present, cosmetology has many modern and accurate techniques for
measuring the effectiveness of collagen. Thanks to such methods as atomic
spectrometry, ultrasound and corneometer to accurately determine the
effectiveness of both supplements and topical collagen.
Bibliografia
1. Batieczko S.A., Kolagen. Nowa strategia zachowania zdrowia
i przeduenia modoci. 2013
2. Bochenek A., Reicher M., Anatomia czowieka. Tom V. Warszawa 2008
3. Brincat M., Kabalan S., Studd J.W.W,i wsp., A Study of the Decrease of
Skin Collagen Content, Skin Thickness, and Bone Mass in the
Postmenopausal Woman, Obst & Gyn 1987, 70(6)
4. Brzeziska-Wciso L., Lis A., Kamiska G., Wciso-Dziadecka D., Fizjologia
i patologia wzrostu i utraty wosw na gowie u czowieka, Postpy
Dermatologii i Alergologii 2003, 5
5. Czora, M., Rajfur, M., Kos, A.,Wacawek, M., Wykorzystanie ludzkich
wosw w bioanalityce, Chem Dida Eco Metro 2010, 15(2)
6. Doonan S., Biaka i peptydy. Warszawa 2008
7. Dykes P.J., What are meters measuring? Inter J Cosmet Scien 2002,
24(4)
8. Fluhr J., Elsner P., Berardesca E., Maibach H.I., Bioengineering of the
skin. Water and the stratum corneum. CRC press LCC. Florida 2005
9. Fluhr J.W., Gloor M., Lazzerini S., Kleesz P., i wsp., Comparative study
of five instruments measuring stratum corneum hydration (Corneometer
CM 820 and CM 825, Skicon 200, Nova DPM 9003, DermaLab). Part I. In
vitro, Skin Research and Technology 1999, 5(3)
10. Karczewski J.K., Pierwiastki chemiczne we wosach aspekty
biochemiczne i diagnostyczne, Post. Hig. Med. Dow. 1998, 52 (3)
11. Michaowski R., Choroby wosw i skry owosionej. Warszawa 1985
12. Mlosek R.K, Migda B, Woniak W, Malinowska S, Sapa R. Ultrasono-
graficzny obraz przebarwie w przewlekej niewydolnoci ylnej,
Ultrasonografia 2011
13. Mlosek R.K. Ultrasonogaficzny obraz skry zdrowej. Ultrasonograficzne
badanie skry, Ultrasonografia 2011; 47
14. Mlosek R.K. Ultrasonografia klasyczna oraz wysokiej czstotliwoci
w badaniu skry, Ultrasonografia 2009; 39
15. Morrison B.M., Scala D.D., Comparison of Instrumental Measurements of
Skin Hydration, Cutaneous and Ocular Toxicology, 1996,15 (4)
21
22
F. widerski, M. Czerwonka, B.Waszkiewicz-Robak, Hydrolizat kolagenu nowoczesny suplement
diety, Przem Spo 2009, 63(4), s. 42-44
23
416
_______________________________________________________________________________
16. Nostrzyk M., Kosmetologia pielgnacyjna i lecznicza. Warszawa 2010

17. Ratka M., Ponka P.M., Znaczenie wybranych odkry biologii molekularnej
w fizjologii i patologii wosa, Nowa Medycyna 2002, 3
18. Rosenbaum M, Prieto V, Hellmer J. i in. An exploratory investigation of the
morphology and biochemistry of cellulite, Plast. Reconstr. Surg. 1998;
101
19. Rossi R, Andre Vergnanini L., Cellulite: praca przegldowa (II), Dermat.
Estetyczna 2002; 1 (18)
20. Sieradzan-Skrzetuska R., Nowoczesne metody obrazowania
w diagnostyce tkanki podskrnej ze szczeglnym uwzgldnieniem
paniculopatii obrzkowo-zwknieniowo-stwardnieniowej (cellulite), Polish
Journal of Cosmetology 2005; 1
21. Sieradzan-Skrzetuska R., Ultrasonografia wysokich czstotliwoci jako
nowa metoda diagnostyczna w schorzeniach i defektach skry, Polish
Journal of Cosmetology 2005; 2
22. Srogi K., Okrelenie zawartoci cynku i miedzi we wosach jako prba
oceny zanieczyszczenia rodowiska przyrodniczego miasta Gliwic, Rocz
Pa Zak Hig 2005, 56(2)
23. Swatschek D., Schatton W., Kellermann J., Mller W.E.G., Kreuter
J., Marine sponge collagen: isolation, characterization and effects on the
skin parameters surface-pH, moisture and sebum, Eur J Pharm Biopharm
2002, 53(1)
24. widerski F., Czerwonka M., Waszkiewicz-Robak B., Hydrolizat kolagenu -
nowoczesny suplement diety, Przem Spo. 2009, 63(4)
25. Uitto J.,The role of elastin and collagen in cutaneous aging: intrinsic aging
versus photoexposure, J Drugs Dematol, 2008, 7(2)
26. elaszczyk D., Waszkielewicz A., Marona H., Kolagen struktura oraz
zastosowanie w kosmetologii i medycynie estetycznej, Estetol Med
Kosmetol 2012, 2(1)
417
_______________________________________________________________________________
RECENZJE,
SPRAWOZDANIA
418
_______________________________________________________________________________
419
_______________________________________________________________________________
Piotr KWIATKIEWICZ
Wydzia Logistyki
RECENZJA KSIKI AUTORSTWA BARRYEGO RUBINA I WOLFGANGA

G. SCHWANITZA PT. HITLEROWCY, ISLAMICI I NARODZINY
NOWOYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU. KRAKW 2013, S. 400
Szok i przeraenie
lub
Prawda rzadko jest czysta
Sugerowana tytuem recenzowanej ksiki tematyka to nie wydumana kwestia

stanowica przedmiot jaowych akademickich sporw, lecz jdro i esencja
najnowszych dziejw Bliskiego Wschodu. Rzecz prawdziwie niebanalna i, co nie
mniej istotne, wietnie oznaczona w polskiej historiografii. Wystarczy wspomnie tu
chociaby znamienite dzieo III Rzesza i Arabski Wschd pira pracujcego przez
lata w Polsce ydowskiego orientalisty i historyka ukasza Hirszowicza, czy te
ukazujce si take przed pwiekiem publikacje Marka Gdaskiego. Przez lata
stanowiy one kanon literatury fachowej i inspiroway kolejne pokolenia badaczy
zajmujcych si kwestiami przemian spoeczno-politycznych w tej czci wiata
oraz miejscem, jakie zajmowaa w nich ideologia narodowa.
Pojawienie si na rynku pozycji popularnonaukowej, podejmujcej
nadmienion kwesti, powita naleaoby z ogromna radoci i potraktowa jako
narzdzie pomocne przy propagowaniu wiedzy o dziejach najnowszych
nadmienionego w tytule regionu. Zakup licencji na polskojzyczn edycj ksiki
i przycignicie uwagi rodzimych Czytelnikw do arcyciekawych zagadnie
zwizanych z oddziaywaniem wielkich mocarstw na polityczn wiadomo oraz
postawy bliskowschodnich przywdcw mogyby uchodzi za ogromny sukces
krakowskiego wydawnictwa Etiuda. Niestety tak si nie stao.
Powodw tego stanu rzeczy jest kilka. Pierwszym i najdotkliwiej utrudniajcym
lektur elementem jest przekad. Osoba, ktra go dokonaa, wypaczya ju w tytule
gwne przesanie autorw i ide, ktr w nim zawarli. Angielski tytu ksiki to:
Nazis, Islamists, and the Making of the modern Middle East. Owe nazis
z oryginau to nazici, natomiast w polskiej edycji to hitlerowcy. Uycie w jzyku
angielskim nadmienionego terminu ju stanowio swoist prowokacj. Polegaa ona
na celowym wykorzystaniu pejoratywnie i jednoznacznie kojarzcego si
okrelenia. Zestawienie, w jakim si ono pojawio w podtekcie, skania do tego, by
przez pryzmat patrze na miejscowych nacjonalistw. Barry Rubin i Wolfgang
G. Schwanitz lansuj bowiem w swym tekcie tez, zgodnie z ktr propagowana
przez hitlerowskie pastwo nienawi do ydw zostaa przez Niemcw
zakorzeniona w spoeczestwach islamskich, lokujc si w doktrynach narodowych
i pogldach religijnych, co zdeterminowao dzisiejsze oblicze Bliskiego Wschodu.
W tym kontekcie nazis to znacznie szerszy krg ni zwolennicy Hitlera, III
Rzeszy i tego, co ona sob reprezentowaa. Mona, czy wrcz naley dostrzec
w nim rzecznikw panturkizmu, panarabizmu itd.
420
_______________________________________________________________________________
Rwnie znamiennym bdem przekadu jest przetumaczenie angielskiego

modern na nowoytny, a nie wspczesny. Uyty termin waciwy jest dla
wydarze z okresu piciuset lat, oznacza bowiem epok historyczn, ktra nastaa
wraz z kocem redniowiecza i trwa nadal. Dzieje najnowsze czy wspczesne to
natomiast przedzia czasowy, ktrego dolne ramy chronologiczne zgodnie
z definicj wytycza dugo ludzkiego ycia. Zwykle obejmuj cay XX wiek, a wic
sigaj wstecz tych epizodw z przeszoci, ktrych potencjalnych wiadkw
mona byoby gdzie jeszcze spotka. Tego te okresu, a nie czasw Sulejmana
Wspaniaego rzdzcego Imperium Osmaskim w latach 1520-1566, jak sugeruje
tytu w polskim tumaczeniu, dotyczy zawarto merytoryczna ksiki.
Niefrasobliwie te signito po sowo narodziny jako odpowiednik angielskiego
making, gdy w zamyle autorw zawiera si dugotrway proces natury
politycznej dajcy si w nomenklaturze nauk spoecznych okreli mianem
ksztatowania, formowania czy te tworzenia.
artobliwie ujmujc: przekad bywa wierny albo pikny. Gdy jednak nie spenia
adnego z wymienionych kryteriw, to co wtedy?
Najdelikatniej mwic, nie stawia to w korzystnym wietle Wydawcy. Im dalej
zagbiamy si w lektur, tym gorzej, kuriozalno niektrych stwierdze
wynikajca z niepoprawnego przekadu ma prawo zniechci kadego Czytelnika,
ktry ma jakiekolwiek pojcie na temat wspczesnej historii szeroko pojtego
Bliskiego Wschodu. Co wicej, jak wspomniano, tumaczenie rwnie nie ujmuje
swym urokiem. Proste, dokonane bez wgbiania si w sens schematyczne
przeniesienia znacze poszczeglnych fragmentw zda niejednokrotnie wraz ze
skadni odmienn, ni ta uywana w jzyku polskim i obowizujcymi zasadami
gramatycznymi, nie uatwia zapoznania si z treci. Zamiast chon informacje
i poda za przesaniem kierowanym przez autorw do odbiorcy, ci ostatni
zmuszeni s dokonywa co moment analizy logicznej zda, by domyli si
ukrytego w nich sensu. Jest to uciliwo, ktra ma prawo odstrczy niejednego.
Z pewnoci daoby si tego wszystkiego unikn, gdyby tekst zosta poddany
korekcie stylistycznej przed oddaniem go do druku. To ju nie jest niedbalstwo,
lecz dokonana z premedytacj zbrodnia, jakiej Wydawnictwo Etiuda dopucio si
na naszej mowie ojczystej.
Sprawa jest powana, gdy merytoryczna zawarto tekstu porusza bardzo
delikatn materi i kady wyraz czy sformuowanie ma swj wydwik i oznacza
co szczeglnego. Autorzy w bardzo subiektywny sposb potraktowali
problematyk, jak podjli na stronach swojej ksiki. Nominalnie naleao si
spodziewa wywodu, w ktrym podnoszona byaby kwestia wpywu, jaki na oblicze
Bliskiego Wschodu wywieraa III Rzesza, oraz omwienia siy tego oddziaywania
na miejscowe ruchy narodowe, roli, jak odegra w ksztatowaniu nastrojw
antykolonialnych, oznaczenia islamu jako elementu pozostajcego w opozycji
narzucanej dominacji zewntrznej i autorytarnych rzdw, a w rezultacie
i powizania w jedn cao ruchw religijnych i wolnociowych. Wreszcie naleao
te oczekiwa gruntownych wyjanie czy chociaby wskaza powodw, dla
ktrych mieszkacy Bliskiego Wschodu skonni byli kojarzy wasne interesy
polityczne z niemieckimi.
Zamiast tego mamy jednak tekst, ktrego zawarto mona miao uzna za
potn manipulacj. Selektywny dobr faktw, irracjonalna ich nadinterpretacja
sprowadza pokane fragmenty ksiki do roli materiau propagandowego. Czyni
421
_______________________________________________________________________________
ze przekaz, w ktrym wywodzcych si z grupy Wolnych Oficerw egipscy

prezydenci, iraccy premierzy i wielu innych przywdcw wiata arabskiego, nie
wspominajc ju o islamskich duchownych, zostali przedstawieni jako
pronazistowskich nacjonalistw. Charakteryzuje ich jako liderw, ktrzy za
spraw pyncej z Niemiec w pierwszej poowie XX wieku inspiracji uczynili
wypdzenie ydw z Bliskiego Wschodu jednym z przewodnich motyww swego
ycia. Przytaczajc sowa, jakie woy w usta jednemu z bohaterw swego
dramatu O. Wilde, w swej istocie prawda rzadko jest czysta i nigdy prosta,
a historia najnowsza tego zaktka Ziemi jest tego potwierdzeniem. Na
nieszczcie Czytelnika ksika wysza spod pira wybitnego historyka
i orientalisty Wolfganga G. Schwanitza, od lat zajmujcego si naukowo
problematyk niemieckiej obecnoci politycznej na Bliskim i rodkowym
Wschodzie oraz wymienitego publicysty i analityka Barryego Rubina znawcy
i eksperta tego regionu wiata. W rezultacie osoba, ktra nigdy nie prowadzia
bada w zakresie dziejw najnowszych Azji Zachodniej, nie jest obeznana
z literatur fachow o takiej tematyce, ma bardziej, ni ograniczone szanse na
uchwycenie manipulacji i tendencyjnoci, z jak przedstawione zostay karty
z dziejw tej czci wiata. W podobnych przypadkach, gdy ze wzgldw
komercyjnych tzw. nono tematyki determinuje pierwiastek edukacyjny, dobrym
obyczajem pozostaje dodanie przedmowy specjalisty do wydania.
W wyniku rezygnacji Wydawcy zamieszczenia z fachowego sowa wstpnego
do treci, korektora orientalisty-historyka oraz zatrudnienia dowiadczonego
tumacza obeznanego z podejmowan w treci problematyk, do ksigar
i bibliotek trafi pozycja, ktra nigdy nie powinna si tam znale, przynajmniej
w takiej formie. Do odpowiedzialnej za ten stan rzeczy krakowskiej Etiudy
zaapelowa naley o wycofanie ze sprzeday wydrukowanych ju egzemplarzy
i zastpienie ich drugim, poprawionym wydaniem, a do Czytelnikw o cierpliwo
i powstrzymanie si od brania do rki edycji z 2014 roku.
422
_______________________________________________________________________________
423
_______________________________________________________________________________
Piotr KWIATKIEWICZ
Wojskowa Akademia techniczna
Wydzia Logistyki
RECENZJA KSIKI AUTORSTWA BORYSA BIERIEZOWSKIEGO

PT. ZAPISKI WISIELCA. WARSZAWA 2015, S. 364
Borys Bieriezowski nie by postaci tuzinkow: partyjny aparatczyk,

naukowiec, miliarder, polityk. Ilo trafnych epitetw, ktrymi mgby zosta
obdarzony jest przeogromna. Dzieje jego ycia mogyby posuy do napisania
scenariusza dowolnej powieci: sensacyjnej, spoecznej, ekonomicznej, etc.
Kadej. wyjwszy biograficzn. Powd tego stanu rzeczy wydaje si nader
prozaiczny. W historii losw Borysa Bieriezowskiego nagromadzio si zbyt wiele
faktw, ktre zapewne nigdy nie wyjd na wiato dzienne. Zamierzonych
i przypadkowych zdarze, ktre nie zawsze przynosz chlub uczestnikom
i pozostaj w ich pamici jako wyrzut sumienia lub s z niej wypierane i ulegaj
zapomnieniu.
Tymczasem proponowana pozycja pretenduje do miana autobiografii i to
bardzo szczeglnej. Owa nadzwyczajno wynika z okolicznoci, jakie stoj za
publikacj. Pierwsza z nich, ktra niejako przesania wszystkie pozostae, rzutujc
na recepcj ksiki, to posmak intryg i niejasnoci towarzyszcy samemu zejciu
ze wiata wymienionego Borysa Bieriezowskiego. Zdaniem brytyjskiej policji by to
udany akt samobjczy bez udziau osb trzecich, natomiast przeciwnicy obecnej
wadzy na Kremlu dopatruj si w mierci Borysa Bieriezowskiego politycznej
zemsty. Przypisuj krgom rzdzcym w Rosji inspiracj do takiego dziaania,
a nierzadko i nie sam si sprawcz tego czynu. Zreszt lista potencjalnie
zainteresowanych takim rozwizaniem zdawaa si nie mie koca, a odnalezienie
ciaa przez byego agenta Mossadu czyni ten zgon jeszcze bardziej tajemniczym.
Recepcja tego tragicznego zdarzenia zdaje si determinowa zawarty w ksice
przekaz.
Nadmieniona specyfika nie sprowadza si jedynie do pomiertnego
charakteru wydania. Zwaywszy na zawarto przekazu, nietypowa jest take
forma jego przedstawienia. Moe uchodzi za uporzdkowany chronologicznie
zbir wspomnie zredagowanych tak, jak byby to dziennik, jednake do tego
miana ze wzgldu na swj retrospektywny wymiar i wprowadzany fragmentami
porzdek tematyczny nie moe pretendowa. Ksika zdaje si nie podlega tak
prostym, ale te zoonym prbom kategoryzacji.
Nawet jeli pisana zostaa jako powie biograficzna, to trudno j za tak
uzna, gdy to nie autor dokona selekcji materiau. Std rzeczywista weryfikacja
jego wartoci jest ju dzi niemoliwa. Co powiedziano, a co zostao przemilczane,
moemy niekiedy si domyla. Jest to sia, a zrazem sabo omawianej pozycji.
Pobudza fantazje, ale jednoczenie wzbudza najwysz nieufno. Wspaniaa
lektura dla wielbicieli i przeciwnikw Borysa Bieriezowskiego, kady z nich bowiem
znajdzie w niej to, na czym mu zaley.
Czytelnik spodziewajcy si odnale w treci sensacyjne informacje rodem

z pierwszych stron gazet, ktre nigdy i nigdzie wczeniej nie byy publikowane, ma
424
_______________________________________________________________________________
prawo czu si zawiedziony. Nic takiego bowiem w treci nie znajdzie. Jurij
Felsztinski wyranie hoduje tu antycznej zasadzie de mortuis aut bene, aut nihil,
czyli o zmarych albo dobrze, albo wcale. Przyjmujc zaoenie, zgodnie z ktrym
rzeczywicie czytamy zapiski sporzdzone przez Borysa Bieriezowskiego, uderza
zupeny brak rozwaa na temat rzeczywicie kontrowersyjnych posuni
i problematycznych decyzji. Ta luka zdaje si pozostawa w zupenej sprzecznoci
z kreowanym narracj rysem charakterologicznym bohatera. Niemal nie pasuje do
Borysa Bieriezowskiego. W sowie od redaktora, nadmieniajc o niechci, z jak
Rosjanie odnosili si do wspomnianego oligarchy Jurij Felsztinski tumaczy: nie
stao si tak za przyczyn wyjtkowej nieuczciwoci w biznesie czy zakamania
w polityce. Z transparentnoci t jednak nic nie idzie w parze. Ot, taka prosta
deklaracja w stylu samego Borysa Bieriezowskiego: wiem, a skd nie zdradz.
Nie dowiemy si te o tym z zapiskw autora, przynajmniej tych opublikowanych
w ksice. Jest to najpowaniejszy mankament. Od pocztku do koca czytelnik
nie ma cakowitej pewnoci, czy jego lektur s przelane na druk sowa
oryginalnego tekstu autorstwa Borysa Bieriezowskiego, czy te ich znieksztacony
wariant, fragment czy cao przekazu itd. W rezultacie nie opuszcza go uczucie
bycia manipulowanym, a tego przecie nikt z nas nie lubi.
Nie bdzie nam ono towarzyszyo, jeli zaniechamy prb odtworzenia ycia
autora na podstawie zamieszczonych w ksice treci i potraktujemy je jako wizj
czy pierwowzr wyobraenia na temat teje osoby. To opowiadania
o wyzwaniach, jakie podejmowano w czasach radzieckich, odradzaniu si
kapitalizmu, karierach i bajecznych fortunach zbijanych w czasach przemian
i potnego kryzysu. Dla pasjonatw dziejw najnowszych oraz osb
fascynujcych si naukami spoecznymi ze szczeglnym uwzgldnieniem
socjologii i psychologii bdzie to interesujce studium przypadku. Historia rozpadu
jednego pastwa i narodzin na jego gruzach innego. Niespjna i pena
sprzecznoci, a na domiar wszystkiego prezentowana przez zadeklarowanego
patriot, ktry to z godn odnotowania skrupulatnoci wynajduje saboci systemu
i czerpie z tego ogromne korzyci materialne. Niezamierzony opis procesu
metamorfozy aparatczyka i karierowicza w oligarch o arystokratycznych
inklinacjach, ktremu to nie udao si zupenie wyzby dawnych manier
i mentalnoci. Wreszcie opowie o pasji i zaspakajaniu ambicji we wszystkich
wymiarach ycia spoecznego. Pozycja dedykowana osobom interesujcym si
wspczesnym yciem politycznym w Federacji Rosyjskiej i zagadnieniami
midzynarodowymi, ktr trudno si wprawdzie zachwyca, lecz nie wypada jej nie
zna.
425
_______________________________________________________________________________

Sondaże Przedwyborcze A Wyniki Wyborów Parlamentarnych W Mołdawii W 2014 Roku

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sondaże Przedwyborcze A Wyniki Wyborów Parlamentarnych W Mołdawii W 2014 Roku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

ROK IX NUMER 4/2015 (29)

Stali recenzenci zewntrzni

Redakcja owiadcza, e wersj podstawow czasopisma jest wydanie papierowe.

Copyright 2015 by Edition

ydawnictwo Wyszej Szkoy Bezpieczestwa

PEDAGOGIKA ...................................................................................................... 205

Wybrane metody badania skutecznoci kolagenu w odniesieniu do stanu

PEDAGODY .......................................................................................................... 205

Selected methods of research the efficacy of collagen in reference to the

Szanowni Pastwo, oddajemy do Pastwa rk kolejny numer kwartalnika

zapotrzebowanie na partnerw socjalnych i doprowadziy do przenoszenia szeregu

ziemnego, zarzdzanie strategiczne zasobami ropy naftowej powinno uwzgldnia

i spoeczne funkcje penione przez mikro, mae i rednie przedsibiorstwa

roku ukoczyli studia studenci studiw drugiego stopnia, ktrzy realizowali

Izabella Kust analizuje z kolei zagadnienia motywacji studentw do wyboru

funkcjonowania w szkole, w grupie rwieniczej, jak rwnie sytuacji domowej.

w kosmetologii, jak i medycynie. Wspczesna kosmetologia dysponuje wieloma

ZAGROENIE PRZESTPCZOCI CUDZOZIEMCW W POLSCE

Zjawisko migracji do Polski jest stosunkowo nowe. W zwizku

Wykres nr 1: Cudzoziemcy podejrzani o popenienie przestpstw w latach 1989-2012

cudzoziemcy podejrzani o popelnienie

rdo: Na podstawie A. Siemaszko, B. Gruszczyska, M. Marczewski, Atlas

Procentowy udzia podejrzanych cudzoziemcw w oglnej strukturze osb

rdo: A. Siemaszko, B. Gruszczyska, M. Marczewski, Atlas przestpczoci

Wrd kategorii przestpstw popenianych przez cudzoziemcw dominoway:

Wykres nr 2: Cudzoziemcy podejrzani o popenienie przestpstwa wedug wybranych

Ukraina Rosja Bialoru

rdo: Wg danych Cudzoziemcy przestpczo http://statystyka.policja.pl/st/wybran

W latach 90. XX wieku istotne znaczenie w ukadzie przestpczoci

Innym rodzajem czynw zabronionych, o ktrych dokonanie podejrzewano

Tabela nr 2: Podejrzani cudzoziemcy o popenienie przestpstwa wedug wybranych

Do innej kategorii czynw, o ktrych popenienie podejrzewano obcych,

cudzoziemcw zostao zatrzymanych w zwizku z art. 264 2 k.k. (przekraczanie

Wobec osb podejrzanych lub oskaronych w celu zabezpieczenia

Podsumowujc powysze rozwaania mona stwierdzi, i obiegowa opinia

KIERUNKI DOSKONALENIA ONIERZY SI ZBROJNYCH RP

Sprawno fizyczna a bezpieczestwo

zdrowia. Podstawowymi celami kultury fizycznej w Siach Zbrojnych RP jest

Suby mundurowe, w tym take wojsko, zapewniajce bezpieczestwo pastwa

przedmiotw nauczanych w szkoach. rodowisko wojskowe rwnie dowiadczyo

rozwoju dziedziny wychowania fizycznego utworzono Pastwowy Urzd

jako przedmiot zostaa wprowadzona do szk wojskowych w 1923 r. i powicono

Dalsze zmiany w programach wychowania fizycznego odbyway si na

Spenienie powyszych celw przyczynia si do lepszego operowania

Istotn rzecz jest fakt, e podchorowie mieli obowizek uczestnictwa

z 1989 r. znajdujemy jedynie zapis dotyczcy uczestnictwa marynarzy w porannej

Wojsko Polskie posiadao sformalizowane instrukcje oraz programy

Bezpieczestwo czowieka a zagroenia

sytuacj odznaczajc si brakiem ryzyka utraty czego cennego dla czowieka,

W kadym z przypadkw mobilizacja onierzy wymaga od nich penej

19. Regulamin Kultury Fizycznej Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.

CYBERTERRORYZM MIKKI (CZ. 1).

(Al-Kaida) posuguje si Internetem przynajmniej do wstpnego

Pienidze s tlenem dla terroryzmu.

Wstp mikki wymiar cyberterroryzmu.

wykorzystania systemw teleinformatycznych przez organizacje terrorystyczne nie

pierwsze: Informacje o personelu rzdowym, oficerach i wanych osobistociach

w dziaalnoci terrorystycznej jest bardzo szeroki i wymyka si prbom

zwizanych z utrzymaniem i rozwojem zaplecza logistycznego ugrupowa

Wyjtkowo niepokojcym zjawiskiem w wietle omawianych zagadnie jest

dowdztwa zostao zabitych bd zapanych, a bazy operacyjne w Afganistanie

2.1. Bezporednie nakanianie do datkw