I.

TKANKI CZOWIEKA

Tkanki czowieka powstaj w czasie rozwoju zarodka w procesie nazywanym

histogenez. Tkanka to zesp komrek o podobnej budowie, okrelonych
czynnociach i identycznym pochodzeniu, przystosowanych
do wykonywania okrelonej funkcji na rzecz caego organizmu.
W organizmie czowieka wyrnia si cztery gwne rodzaje tkanek:

1) tkanka nabonkowa;
2) tkanka miniowa;
3) tkanka czna;
4) tkanka nerwowa.

Tkanki s elementami budowy narzdw. Narzdy poczone ze sob

funkcjonalnie i anatomicznie tworz ukady narzdw.

1. Tkanka nabonkowa
W organizmie czowieka tkanka nabonkowa peni wiele rnych funkcji:
okrywa ciao i narzdy chronic gbiej pooone tkanki przed uszkodzeniami
mechanicznymi, odbiera bodce ze rodowiska, bierze udzia w transporcie
substancji chemicznych oraz produkuje i wydziela wydzieliny. Ze wzgldu
na penione funkcje tkank nabonkow dzielimy na:

1) nabonek okrywajcy i wycieajcy;

2) nabonek gruczoowy;
3) nabonek zmysowy.
 23
Tkanki
Istnieje kilka cech budowy wsplnych dla wszystkich rodzajw tkanki
nabonkowej:

1) komrki cile do siebie przylegaj;

2) komrki le na zbudowanej z biaek bonie podstawnej, ktra oddziela je
od komrek gbiej pooonych tkanek;
3) midzy komrkami wystpuje niewielka ilo substancji
midzykomrkowej;
4) tkanka nabonkowa nie zawiera naczy krwiononych substancje
pokarmowe s transportowane do komrek przez bon podstawn z lecej
pod ni tkanki cznej;
5) komrki s zdolne do podziau (mitoza) i regeneracji.

1.1. Nabonek pokrywajcy

Nabonek pokrywajcy okrywa ciao, narzdy, bony luzowe oraz wyciela
jamy ciaa, naczynia krwionone i drogi moczowe. Chroni gbiej pooone
tkanki przed uszkodzeniami. Nabonek pokrywajcy, ktry wystpuje
w budowie jelita cienkiego, kanalikw nerkowych czy pcherzykw pucnych
bierze udzia w transporcie substancji chemicznych.

Nabonek pokrywajcy dzielimy ze wzgldu na:

A. ksztat komrek, z ktrych zbudowana jest tkanka:

1) paski (rys 1A);
2) szecienny (kostkowy, rys. 1B);
3) walcowaty (cylindryczny, rys. 1D);
4) orzsiony (migawkowy, rys. 1C).

Rys. 1. Rodzaje tkanki nabonkowej (podzia ze wzgldu na ksztat komrek): nabonek paski
(A); nabonek kostkowy (B); nabonek orzsiony (C); nabonek walcowaty (D). 1 bona
podstawna
 24
Tkanki
B. liczb warstw komrek:

1) jednowarstwowy (rys. 2A) jest zbudowany z jednej warstwy komrek

paskich, cylindrycznych lub szeciennych pooonych na bonie
podstawnej. Szczeglnym rodzajem nabonka jednowarstwowego jest
nabonek wielorzdowy (wieloszeregowy; rys. 2B). Jest zbudowany
z komrek rnej wielkoci pooonych na bonie podstawnej;

Rys. 2. Rodzaje tkanki nabonkowej (podzia ze wzgldu na liczb warstw komrek): nabonek
jednowarstwowy (A); nabonek wieloszeregowy (B); nabonek wielowarstwowy (C).
1 bona podstawna, 2 warstwa rozrodcza nabonka wielowarstwowego

2) wielowarstwowy (rys. 2C) na bonie podstawnej ley warstwa

rozrodcza nabonka zbudowana z komrek, ktre dziel si mitotycznie.
Powstaj z nich wyej pooone warstwy komrek. Nabonek
wielowarstwowy dzieli si na:
nabonek wielowarstwowy rogowaciejcy;
nabonek wielowarstwowy nierogowaciejcy.

1.2. Nabonek gruczoowy

Z nabonka gruczoowego (inaczej nazywanego nabonkiem wydzielniczym)
zbudowane s gruczoy.

Gruczoem nazywamy komrk, zesp komrek lub narzd, ktry

wytwarza i wydziela wydzieliny np. lin, hormony i enzymy trawienne.

Ze wzgldu na sposb, w jaki gruczoy wydzielaj wydzieliny, dzielimy je

na:
 25
Tkanki
1) gruczoy egzokrynowe (zewntrzwydzielnicze), ktre s zbudowane
z czci wydzielniczej i przewodu wydzielniczego. Wydzielina jest
produkowana w czci wydzielniczej gruczou, a nastpnie wyprowadzana
na zewntrz gruczou lub organizmu przez przewd wydzielniczy;

2) gruczoy endokrynowe (wewntrzwydzielnicze), ktre nie maj

przewodw wydzielniczych wyprowadzajcych wydzielin. Cz
wydzielnicza tych gruczow jest pokryta sieci naczy krwiononych,
a ich wydzielina nazywana hormonem jest wydzielana do krwi.

Tabela 1. Przykady gruczow i wydzielanych przez nie wydzielin

Typ gruczou Nazwa gruczou Nazwa wydzieliny

pot
gruczo potowy
mleko
Gruczoy gruczo mlekowy
lina
egzokrynowe gruczo linowy
sok trzustkowy
trzustka
tarczyca tyroksyna
Gruczoy trzustka insulina i glukagon
endokrynowe jdra testosteron

Wydzielanie wydzielin produkowanych przez gruczoy moe odbywa si

na trzy sposoby. S to:

1) wydzielanie merokrynowe, ktre polega na dyfuzji czstek wydzieliny

ze szczytowej czci komrki. Proces ten odbywa si bez uszkodzenia
komrki np. gruczo potowy;
2) wydzielanie apokrynowe, ktre polega na odrywaniu si szczytowej
czci komrki, wraz z wydzielin. Uszkodzona komrka regeneruje si
np.: gruczo mlekowy;
3) wydzielanie holokrynowe, ktre polega na zniszczeniu caej komrki
w celu uwolnienia wydzieliny np. gruczo ojowy.

1.3. Nabonek zmysowy

Nabonek zmysowy odbiera bodce ze rodowiska za pomoc wystpujcych
w nim zakocze nerwowych. Bodcami mog by np. wiato lub fale
akustyczne. Nabonek zmysowy wystpuje w narzdach zmysw takich jak
 26
Tkanki
oko, ucho, jzyk, nos. Narzdy zmysw umoliwiaj organizmom kontakt
ze rodowiskiem.

2. Tkanka miniowa
Ze wzgldu na rnice w budowie komrek i penionych funkcjach tkanka
miniowa dzieli si na:

1) tkank miniow gadk (rys. 3A);

2) tkank miniow poprzecznie prkowan szkieletow (rys. 3B);
3) tkank miniow poprzecznie prkowan minia sercowego (rys. 3C).

Rys. 3. Schemat przedstawiajcy rnice w budowie rnych rodzajw tkanki miniowej: tkanka
miniowa gadka (A); tkanka miniowa poprzecznie prkowana szkieletowa (B); tkanka
miniowa poprzecznie prkowana serca (C). 1 jdro komrkowe, 2 poprzeczne prkowanie
komrek, 3 wstawka

Pomimo rnic w budowie i funkcji wymienione rodzaje tkanki miniowej

posiadaj wsplne cechy charakterystyczne:
1) wyduone komrki tkanki miniowej nazywane s miocytami lub
wknami miniowymi;
2) komrki otacza bona komrkowa nazywana sarkolemm;
3) wntrze komrek wypenia cytoplazma nazywana sarkoplazm;
4) w sarkoplazmie wystpuj: liczne mitochondria oraz wkienka kurczliwe
zbudowane z biaek: aktyny, miozyny, tropomiozyny i troponiny;
5) komrki wykonuj prac, ktr nazywamy skurczem;
6) tkanka miniowa jest bardzo dobrze unaczyniona i unerwiona;
 27
Tkanki
7) ubytki w tkance miniowej najczciej s uzupeniane tkank czn.

Rnice w budowie i czynnociach wystpujce midzy poszczeglnymi

rodzajami tkanki miniowej przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Porwnanie cech poszczeglnych rodzajw tkanki miniowej

Cechy Tkanka miniowa Tanka miniowa Tkanka miniowa

charakterystyczne gadka poprzecznie poprzecznie
prkowana prkowana minia
szkieletowa sercowego

ciany narzdw minie szkieletowe ciany serca

Wystpowanie wewntrznych

komrki s komrki s komrki s

Ksztat komrki wrzecionowate, nie wyduone, maj wyduone,
maj widocznych ksztat walcowaty, rozgazione,
poprzecznych maj dobrze oddzielone od siebie
prkw widoczne poprzeczne grubymi bonami
prki nazywanymi
wstawkami, maj
ksztat walcowaty
i widoczne poprzeczne
prki

jedno jdro pooone liczne jdra pooone wystpuje jedno lub

Jdro komrkowe centralnie peryferycznie (blisko dwa jdra pooone
sarkolemmy) centralnie midzy
komrk nazywamy wstawkami
komrczakiem lub
syncytium

kurczy si kurczy si kurczy si i rozkurcza

Szybko skurczu i rozkurcza powoli i rozkurcza szybko rytmicznie, szybko
skurczu jest porednia
pomidzy tkank
gadk a szkieletow

kurczy si kurczy si dowolnie, kurczy si

Regulacja mimowolnie, wolno szybko si mczy mimowolnie
skurczu si mczy

wywieranie nacisku ruchy mini skurcze minia

Funkcja na otaczan szkieletowych sercowego
przestrze
 28
Tkanki
3. Tkanka czna
Tkank czn ze wzgldu na budow i penione w organizmie funkcje
dzielimy na rodzaje:

1) tkank czn waciw, do ktrej nale:

tkanka czna wknista wiotka,
tkanka czna wknista zbita,
tkanki czne o specjalnych waciwociach: tkanka zarodkowa,
tkanka siateczkowa, tkanka tuszczowa;
2) tkank czn szkieletow, do ktrej nale chrzstka i tkanka kostna;
3) tkank czna pynn, do ktrej nale krew i limfa.

Pomimo rnic w budowie i funkcji wymienione rodzaje tkanki cznej

posiadaj wsplne cechy charakterystyczne:

1) komrki s uoone luno (nie przylegaj do siebie cile);

2) przestrzenie midzy komrkami s wypenione substancj
midzykomrkow;
3) substancja midzykomrkowa jest zbudowana z substancji podstawowej
i wkien. Wyjtek od tej zasady stanowi: tkanka czna pynna,
tkanka tuszczowa, tkanka zarodkowa;

Tkanka czna = komrki + substancja podstawowa + wkna

substancja
midzykomrkowa

4) tkanka czna jest bardzo dobrze unaczyniona i unerwiona. Wyjtek od tej

zasady stanowi tkanka chrzstna;
5) tkanka czna ma due zdolnoci regeneracyjne.

3.1. Tkanka czna waciwa

Tkanka czna waciwa wystpuje w trzech odmianach rnicych si
budow oraz funkcj spenian w organizmie.

Tkanka czna wknista wiotka jest zbudowana substancji

midzykomrkowej oraz kilku rodzajw komrek. Substancja
 29
Tkanki
midzykomrkowa jest zbudowana z substancji podstawowej, ktra zawiera trzy
rodzaje wkien:
1) wkna kolagenowe (klejodajne) zbudowane s z kolagenu, s wytrzymae
i odporne na zrywanie;
2) wkna spryste zbudowane s z elastyny, s elastyczne i rozcigliwe;
3) wkna siateczkowe zbudowane s z retikuliny, tworz delikatne sieci,
ktre oplataj wkna miniowe, naczynia krwionone.

Komrki, ktre wystpuj w substancji midzykomrkowej, to:

1) fibroblasty sabo zrnicowane komrki, wytwarzaj wkna substancji

midzykomrkowej i substancj podstawow;
2) fibrocyty dojrzae komrki tkanki, ktre powstaj z fibroblastw;
3) makrofagi komrki, ktre fagocytuj ciaa obce;
4) komrki plazmatyczne, ktre wytwarzaj przeciwciaa;
5) komrki tuczne zawieraj heparyn, ktra hamuje proces krzepnicia krwi;
6) komrki tuszczowe gromadz tuszcz;
7) komrki barwnikowe zawieraj barwnik: melanin.

Rys. 4. Schemat budowy tkanki cznej wknistej wiotkiej. 1 fibrocyt, 2 wkna kolagenowe,
3 wkna spryste, 4 komrka plazmatyczna, 5 neutrofil, 6 leukocyt

Tkanka czna wknista wiotka wypenia wolne przestrzenie

w organizmie oraz buduje bony luzowe i torebki otaczajce narzdy. Funkcj
tej tkanki jest przenoszenie substancji odywczych i produktw przemiany
materii. Ze wzgldu na obecno komrek plazmatycznych i makrofagw
tkanka bierze te udzia w procesach tworzenia odpornoci.

Tkanka czna wknista zbita jest zbudowana podobnie jak tkanka czna
wknista wiotka. Ma jednak wicej wkien kolagenowych, ktre tworz wizki
 30
Tkanki
o ukadzie regularnym lub nieregularnym. To mocna, odporna na rozciganie
i zgniatanie tkanka. S z niej zbudowane np. skra waciwa, cigna, torebki
stawowe.

Tkanka zarodkowa (mezenchyma) wystpuje w organizmie tylko w okresie

zarodkowym. Mezenchyma jest zbudowana z komrek gwiadzistych, ktre
maj charakter totipotencjalny, to znaczy mog przeksztaca si w komrki
innych tkanek. Powstaj z niej wszystkie rodzaje tkanek cznych i tkanka
miniowa. Komrki gwiadziste cz si ze sob, tworzc syncytium.
W galaretowatej substancji podstawowej tkanki cznej zarodkowej nie ma
wkien.

Rys. 5. Schemat budowy tkanki zarodkowej.

1 komrki gwiadziste

Tkanka czna siateczkowa (limfatyczna). Do komrek tkanki limfatycznej

nale gwnie fibroblasty, a take limfocyty, retikulocyty, plazmocyty.

Rys. 6. Schemat budowy tkanki limfatycznej. 1 limfocyt, 2 retikulocyt, 3 komrka

plazmatyczna (plazmocyt), 4 wkna siateczkowe
 31
Tkanki
Komrki wystpuj w gbczastej substancji midzykomrkowej, ktra
zawiera wkna siateczkowe. Tkanka limfatyczna jest bardzo dobrze ukrwiona.
S z niej zbudowane narzdy limfatyczne, zrb szpiku kostnego, bona luzowa
waciwa jelita cienkiego i grubego. W tkance cznej siateczkowatej powstaj
elementy morfotyczne krwi.

Tkanka tuszczowa. Tkanka tuszczowa jest zbudowana z komrek

tuszczowych (lipocytw) i substancji midzykomrkowej. Wyrnia si tkank
tuszczow t i tkank tuszczowa brunatn. Gwn funkcj obu rodzajw
tkanki tuszczowej jest zapobieganie spadkowi temperatury ciaa poniej
wartoci 36.60C.
Tkanka tuszczowa ta zawiera niewielk ilo substancji
midzykomrkowej. Jej komrki maj zdolno do syntezy, magazynowania
i rozkadu tuszczw ( procesy lipogenezy i lipolizy). Zgromadzony w tkance
tuszcz chroni organizm przed urazami mechanicznymi, utrat ciepa oraz
dostarcza energii do prowadzenia procesw yciowych. Tkanka tuszczowa ta
gromadzi si w okrelonych miejscach organizmu gwnie pod skr (tkanka
tuszczowa podskrna).
Lipocyty tkanki tuszczowej brunatnej nie gromadz tuszczw. Ich funkcj
jest uzupenianie ciepa, ktre traci organizm. Komrki tkanki tuszczowej
brunatnej zawieraj liczne mitochondria aktywne w procesie spalania tuszczw.
U czowieka tkanka ta wystpuje gwnie u noworodkw, a nastpnie zanika.
U ludzi dorosych tkanka tuszczowa brunatna zostaje zachowana np.: midzy
opatkami, w okolicy szyi a take otacza narzdy takie jak serce, trzustka, nerki.

Rys. 7. Schemat budowy tkanki tuszczowej tej. 1 lipocyty, 2 krople tuszczu

 32
Tkanki

3.2. Tkanka czna szkieletowa (tkanka oporowa)

Tkanka czna szkieletowa dzieli si na dwa rodzaje:

1) tkank chrzstn s z niej zbudowane chrzstki;

2) tkank kostn s z niej zbudowane koci.

Tkanka chrzstna jest zbudowana z komrek chrzestnych chondrocytw,

umieszczonych po kilka w jamkach chrzstnych, ktre wystpuj w substancji
midzykomrkowej. Chondrocyty i substancja midzykomrkowa
s produkowane przez komrki twrcze chondroblasty. Inne komrki tkanki
chrzstnej, nazywane chondroklastami (komrkami chrzstkogubnymi), bior
udzia w jej rozkadzie. Ten proces ma due znaczenie podczas wzrostu
szkieletu, kiedy tkanka chrzstna zastpowana jest tkank kostn. Tkanka
chrzstna nie jest ukrwiona i unerwiona. Substancje pokarmowe
s dostarczane do komrek tkanki chrzstnej za porednictwem ochrzstnej
cznotkankowej bony, ktra pokrywa chrzstk.

Rys 8. Schemat budowy tkanki chrzstnej: chrzstka szklista (A); chrzstka sprysta (B);
chrzstka wknista (C). 1 substancja midzykomrkowa, 2 jamki chrzstne zawierajce
komrki chrzstne (chondrocyty)

Ze wzgldu na rodzaj wkien widocznych w substancji midzykomrkowej

w obrazie mikroskopowym wyrnia si trzy rodzaje tkanki chrzstnej
(rys. 8):
1) chrzstka szklista w obrazie mikroskopowym tkanki wkna s sabo
widoczne. Chrzstka szklista pokrywa powierzchnie stawowe, buduje
np.: chrzstki ebrowe; przegrod nosow, chrzstki tchawicze.
2) chrzstka sprysta w obrazie mikroskopowym tkanki widoczne
s gwnie wkna spryste uoone nieregularnie. Chrzstka sprysta
jest elastyczna i sprysta, buduje np. maowiny uszne, nagoni;
 33
Tkanki
3) chrzstka wknista w obrazie mikroskopowym tkanki widoczne
s gwnie wkna kolagenowe uoone w wizki. Chrzstka wknista jest
sprysta, mocna, buduje np. dyski midzykrgowe, spojenie onowe.

Tkanka kostna jest dobrze ukrwiona i unerwiona. Jest zbudowana

z substancji podstawowej, w ktrej wystpuj wycznie wkna kolagenowe
oraz trzech rodzajw komrek kostnych. S to:

1) osteoblasty komrki kociotwrcze, ktre wytwarzaj inne rodzaje

komrek kostnych, oraz substancj midzykomrkow;
2) osteocyty dojrzae komrki kostne, wystpuj w jamkach kostnych
w substancji midzykomrkowej;
3) osteoklasty komrki kociogubne, bior udzia w regeneracji koci,
rozpuszczaj martwe elementy koci.

Pod wzgldem chemicznym substancja midzykomrkowa tkanki kostnej

jest zbudowana z substancji organicznej nazywanej ossein (zwizek biakowo-
cukrowy), ktra stopniowo w trakcie rozwoju organizmu ulega mineralizacji.
Substancje nieorganiczne, ktre odkadaj si w tkance kostnej, to sole
mineralne gwnie wglan wapnia (CaCO3), fosforan wapnia Ca3(PO4)2,
fosforan magnezu Mg3(PO4)2 i woda.

Rys. 9. Schemat przedstawiajcy budow istoty zbitej koci oraz budow osteonu. 1 blaszki
kostne zewntrzne, 2 blaszki kostne wewntrzne, 3 naczynia krwionone 4 kana Haversa,
5 blaszki kostne, 6 osteocyty

W budowie koci wyrniamy dwa typy struktury. S to:

1) istota zbita, w ktrej komrki kostne i istota midzykomrkowa tworz

regularne ukady nazywane osteonami. Osteon to szereg z blaszek kostnych
w ksztacie rur wsunitych jedna w drug, zbudowanych z substancji
 34
Tkanki
midzykomrkowej. W blaszkach kostnych wystpuj jamki kostne,
a w nich osteocyty (po jednej komrce w jamce) poczone ze sob
wypustkami plazmatycznymi. W centrum osteonu znajduje si kana
Haversa, w ktrym biegn naczynia krwionone (rys. 9).

2) istota gbczasta ktra zbudowana jest z beleczek kostnych, pomidzy

ktrymi wystpuj wolne przestrzenie jamki wypenione czerwonym
szpikiem kostnym. Ten rodzaj szpiku peni funkcj krwiotwrcz
(powstaj w nim morfotyczne elementy krwi). Beleczki kostne uoone s
w koci w rnych kierunkach tak, aby zapewni koci jak najwiksz
odporno na odksztacenia: zgniatanie i rozciganie.

3.3. Tkanka czna pynna krew i limfa

3.3.1. Krew
Krew jest to przykad tkanki cznej, ktrej substancja midzykomrkowa
nazywana osoczem (plazm) ma posta pynn.

Tabela 3. Skadniki krwi

Osocze (plazma) Elementy morfotyczne krwi

1. Woda, okoo 90%, 1. Krwinki czerwone (erytrocyty)

2. Zwizki organiczne okoo 9%:
albuminy biaka, reguluj cinienie
osmotyczne krwi i utrzymuj stae pH krwi
globuliny biaka odpornociowe, s
nonikami czsteczek cukrw, tuszczw,
jonw elaza i miedzi, witamin
rozpuszczalnych w tuszczach
fibrynogen biako, uczestniczy w procesie
krzepnicia krwi
glukoza, aminokwasy, kwas moczowy,
mocznik, kreatynina, hormony, enzymy,
witaminy,
3. Zwizki nieorganiczne okoo 1%:
amoniak, jony Na+, Cl-, HCO3-, K+, Ca2+,
Mg2+, HPO42-, SO32-
2. Krwinki biae (leukocyty):
granulocyty:
- granulocyty obojtnochonne
- granulocyty zasadochonne
- granulocyty kwasochonne
agranulocyty:
- limfocyty
- monocyty
3. Pytki krwi (trombocyty)
 35
Tkanki
W osoczu, ktre stanowi okoo 55% objtoci krwi, s zawieszone komrki
nazywane elementami morfotycznymi krwi (41-46% penej krwi); rys.10.
Wszystkie elementy morfotyczne krwi powstaj w czerwonym szpiku
kostnym.
Krew wypenia naczynia zamknitego ukadu krwiononego. Krew
transportuje w organizmie substancje chemiczne takie jak tlen, substancje
pokarmowe, produkty metabolizmu, dwutlenek wgla czy hormony, utrzymujc
w ten sposb kontakt midzy komrkami ciaa.

3.3.1.1. Rodzaje komrek krwi

Czy wiesz e

Badania krwi to wany element oceny stanu zdrowia czowieka. Pozwalaj

wykry choroby, ktre dotycz wielu narzdw organizmu. Dlatego przed
postawieniem diagnozy lekarz czsto zleca badanie krwi.
Opis podstawowych parametrw krwi to morfologia krwi. W tym badaniu
okrela si liczb komrek nalecych do poszczeglnych grup elementw
morfotycznych krwi (erytrocytw, leukocytw, trombocytw) w jednostce
objtoci, a take zawarto hemoglobiny w erytrocycie (HGB) oraz
hematokryt (HCT) procentowy stosunek objtoci skoagulowanych
erytrocytw do cakowitej objtoci krwi. Materiaem do bada jest krew
ylna.
Innym czsto wykonywanym badaniem krwi jest opad krwinek (odczyn
Biernackiego, OB). Badanie to okrela szybko opadania erytrocytw
w niekrzepncej krwi w jednostce czasu.
Wartoci uzyskane w wyniku bada powinny by zgodne z przyjtym
w medycynie normami. Normy badanych parametrw s rne dla
osobnikw rnicych si pci i wiekiem np.: prawidowa liczba
erytrocytw wynosi odpowiednio u dzieci 4.1-5.6 mln/l , u kobiet 4.1-5.1
mln/l, u mczyzn 4.5-5.9 mln/l. Kada rnica pomidzy uzyskanym
w badaniu wynikiem a norm wiadczy o nieprawidowym funkcjonowaniu
organizmu np.: zbyt niski hematokryt moe wskazywa na anemi, zbyt
wysoki wynik OB wskazuje na wystpujce w organizmie stany zapalne,
nowotworowe lub ci.

Krwinki czerwone (erytrocyty, RBC) dojrzae erytrocyty nie maj jdra

komrkowego, maj ksztat dwuwklsych krkw, zawieraj czerwony
 36
Tkanki
barwnik hemoglobin. Hemoglobina uczestniczy w transporcie tlenu
i dwutlenku wgla w organizmie. U zdrowego czowieka liczba erytrocytw
wynosi od 4,8 mln (kobiety) do 5,4 mln (mczyni) w 1mm3 krwi. Obnienie
liczby krwinek czerwonych lub zawartoci hemoglobiny w krwinkach poniej
normy nazywamy anemi. U ludzi najczciej wystpuj anemie niedoborowe
wywoane brakiem elaza, kwasu foliowego lub witaminy B12 substancji
koniecznych do produkcji hemoglobiny. Ze wzgldu na brak jdra
komrkowego erytrocyty yj koo 120 dni, a nastpnie s niszczone gwnie
w ledzionie.

Krwinki biae (leukocyty, WBC) to najbardziej zrnicowana pod

wzgldem budowy i funkcji grupa elementw morfotycznych krwi.
S to komrki wiksze od erytrocytw, bezbarwne, posiadaj jdro komrkowe.
Maj ksztat pezakowaty. Wystpuj we krwi i w tkankach. Wikszo z nich
ma zdolno ruchu i fagocytozy. Bior udzia w reakcjach odpornociowych
organizmu. U zdrowego czowieka jest ich 4-11 ty. w 1mm3 krwi. Zmniejszenie
liczby leukocytw poniej 4 ty w 1mm3 krwi to leukopenia. Zwikszenie
liczby leukocytw powyej 11 ty. w 1mm3 krwi to leukocytoza. Leukocytoza
towarzyszy kadej chorobie organizmu i najczciej przemija sama po jej
ustaniu. Krwinki biae dzielimy na:

1) granulocyty zawieraj ziarnistoci w cytoplazmie, maj jdro komrkowe

podzielone na fragmenty:

granulocyty obojtnochonne (neutrofile) maj jdro podzielone

na 2-5 fragmentw, wykazuj zdolno do ruchu i fagocytozy, mog
przechodzi z krwi do tkanek (diapedeza), odpowiadaj za rozwj stanu
zapalnego w tkankach, stanowi do 60% leukocytw;
granulocyty kwasochonne (eozynofile) maj jdro podzielone
na 2-3 segmenty, fagocytuj ciaa obce, ich liczba ronie po zakaeniu
pasoytami i w reakcjach alergicznych, stanowi 1-5% leukocytw;
granulocyty zasadochonne (bazofile) maj jdro podzielone
na 2-3 fragmenty, nie maj zdolnoci do fagocytozy, wydzielaj heparyn
i histamin, ktra hamuje krzepnicie krwi, stanowi okoo 0.5%
leukocytw.

2) agranulocyty nie zawieraj ziarnistoci w cytoplazmie, ich jdro

komrkowe nie jest podzielone na fragmenty:

monocyty to najwiksze krwinki biae. Maj due jdro nerkowatego

ksztatu, yj 1-2 dni we krwi, a nastpnie przenikaj do tkanek i tam yj
 37
Tkanki
ponad 2 miesice. Wykazuj zdolno do ruchu i fagocytozy. Wydzielaj
interferon czynnik hamujcy namnaanie si wirusw; stanowi 6%
leukocytw. Dojrzae monocyty nazywane s makrofagami.
limfocyty maj due jdro, ktre wypenia prawie ca komrk.
Wyrniamy dwa rodzaje limfocytw: limfocyty B oraz limfocyty T. Proces
powstawania i dojrzewania limfocytw, a take ich rola w wytwarzaniu
odpornoci zostanie szczegowo omwiona w rozdziale pt. Ukad
odpornociowy.

Rys. 10. Schemat przedstawiajcy morfotyczne elementy krwi

Trombocyty (pytki krwi, PLT) s to najmniejsze upostaciowane

elementy krwi. Nie maj jdra komrkowego, powstaj w czerwonym szpiku
kostnym jako fragmenty komrek olbrzymich (megakariocytw). Bior udzia
w procesie krzepnicia krwi wydzielaj serotonin, ktra obkurcza naczynia
krwionone, oraz trombokinaz jeden z czynnikw krzepnicia krwi.
U zdrowego czowieka jest ich 140 - 400 ty. w 1 mm3 krwi.

3.3.1.2. Gwne etapy procesu krzepnicia krwi

Przerwanie cigoci naczynia krwiononego i wypyw krwi (wynaczynienie)
indukuje proces nazywany krzepniciem krwi. Trombocyty gromadz si
w miejscu zranienia i zlepiaj si, tworzc tzw. czop pytkowy, ktry hamuje
krwawienie. Waciwy skrzep powstaje przez aktywacj kaskady
krzepnicia procesu, w ktrym krce w osoczu krwi nieaktywne czynniki
 38
Tkanki
krzepnicia krwi wzajemnie si aktywuj. Proces rozpoczyna si
od aktywacji trombocytw, ktre ulegaj zmianom morfologicznym i uwalniaj
szereg substancji czynnych w tym serotonin (hormon) oraz trombokinaz
(enzym). Serotonina obkurcza uszkodzone naczynie krwionone, przez
co hamuje wypyw krwi z rany. Trombokinaza w obecnoci jonw wapnia
(Ca2+) dziaa na protrombin nieaktywny enzym rozpuszczony w osoczu
krwi. Protrombina przeksztaca si w aktywny enzym trombin. Trombina
przeksztaca fibrynogen rozpuszczony w osoczu krwi w fibryn biako, ktre
wytrca si z osocza w postaci wkien. Fibryna tworzy sie, ktra wyapuje
z krwi erytrocyty powstaje skrzep zamykajcy ran.
uszkodzone trombokinaza
trombocyty
Ca2+

protrombina trombina
w osoczu krwi

fibrynogen fibryna

Rys. 11. Schemat przedstawiajcy gwne etapy kaskady krzepnicia krwi

Osocze krwi, w ktrym nie ma fibrynogenu i innych substancji

powodujcych krzepnicie krwi, nazywamy surowic krwi.

Czy wiesz, e

U czowieka poznano dwanacie czynnikw krzepnicia krwi. Cztery

najwaniejsze to:
czynnik I fibrynogen; czynnik III trombokinaza;
czynnik II protrombina; czynnik IV jony wapnia.

3.3.1.3. Ukad grupowy AB0

Istnienie ukadu grupowego AB0 opiera si na istnieniu dwch
antygenw antygenu A i antygenu B nazywanych inaczej substancjami
grupowymi. Antygeny te s obecne w bonach komrkowych wikszoci
komrek organizmu czowieka, w tym w bonach komrkowych erytrocytw.
Na podstawie obecnoci tych antygenw na powierzchni erytrocytw
 39
Tkanki
wyrniono cztery gwne grupy krwi: A, B, AB, 0 (zero); tabela 4. Poniewa
antygen A moe wystpowa w kilku odmianach, w grupie krwi A wyrnia si
podgrupy. Najwaniejsze z nich to A1 i A2.

Antygen to kada substancja, ktra wywouje w organizmie reakcje

odpornociowe.

Przeciwciao to substancja, ktra powstaje w organizmie w odpowiedzi

na pojawienie si w nim antygenu

Przeciwciaa skierowane przeciwko antygenom A i B przeciwciao anty-A

oraz przeciwciao anty-B stanowi stae skadniki ludzkiego osocza. Zestawy
antygenw i towarzyszcych im przeciwcia dla poszczeglnych grup krwi
przedstawiono w tabeli 4.

Tabela 4. Rodzaje antygenw i przeciwcia w poszczeglnych grupach krwi.

Jest dawc krwi Jest biorc krwi
Grupa krwi Antygen Przeciwciao
dla grupy: grupy:

A A anty-B A, AB A, 0

B B anty-A B, AB B, 0

A, B, AB, 0
AB AiB brak AB Uniwersalny
biorca
A, B, AB, 0
anty-A Uniwersalny
0 brak antygenu 0
anty-B dawca

Regu jest, e w organizmie nigdy nie mog jednoczenie wystpowa

antygen i skierowane przeciwko niemu przeciwciao. Jeli antygen spotka si
z odpowiadajcym mu przeciwciaem, nastpuje aglutynacja, czyli zlepianie si
krwinek czerwonych. Ten proces jest dla organizmu szkodliwy, a nawet
miertelny.

antygen A + przeciwciao anty-A = aglutynacja

antygen B + przeciwciao anty-B = aglutynacja

 40
Tkanki
Znajomo grupy krwi jest konieczna, aby przeprowadzi proces transfuzji
(przetoczenia krwi). W czasie transfuzji krew dawcy jest przetaczana
do organizmu biorcy. Grupy krwi dawcy i biorcy musz by zgodne (tabela 4).
Oznacza to, e wprowadzenie krwi dawcy do organizmu biorcy nie moe
wywoywa u biorcy aglutynacji erytrocytw zagraajcej yciu (odczyn
hemolityczny).
Obecnie chorym przetacza si krew tej samej grupy, lub preparaty
krwiozastpcze (w krytycznych przypadkach dowolnemu biorcy mona
przetoczy krew 0, Rh minus). Przed kadym zabiegiem przetoczenia krwi
wykonuje si prb krzyow (prb zgodnoci), ktra polega na oznaczeniu
zgodnoci midzy dawc a biorc w zakresie ukadw grupowych AB0 oraz Rh.

3.3.1.4. Ukad grupowy Rh. Konflikt serologiczny

Rys. 12. Schemat przedstawiajcy moliwo wykonania transfuzji krwi, gdy midzy dawc
a biorc wystpuje rnica w ukadzie grupowym Rh

U 85% ludzi rasy biaej w bonie erytrocytw wystpuje antygen D. Krew

ludzi, ktrzy posiadaj ten antygen oznaczono symbolem Rh plus (Rh+). U tych
 41
Tkanki
osb w osoczu krwi nigdy nie pojawiaj si przeciwciaa skierowane
przeciwko antygenowi D. U 15% ludzi rasy biaej w bonie erytrocytw
nie wystpuje antygen D. Krew tych ludzi oznaczono symbolem Rh minus
(Rh). U tych osb w wyniku kontaktu z antygenem D (immunizacja) w osoczu
krwi pojawiaj si skierowane przeciwko niemu przeciwciaa anty-Rh
(przeciwciaa anty-D). Przetoczenie biorcy Rh minus krwi dawcy Rh plus
powoduje grony dla ycia odczyn hemolityczny wywoany obecnoci we
krwi biorcy przeciwcia anty-Rh (rys. 12). Krew dawcy Rh minus mona
przetoczy zarwno biorcy Rh minus jak i biorcy Rh plus (rys. 12).
W czasie ciy niezgodno w zakresie ukadu grupowego Rh pomidzy
matk a rozwijajcym si w macicy podem wywouje zjawisko nazywane
konfliktem serologicznym. Krew matki i podu nie mieszaj si ze sob, ale
pojedyncze krwinki podu mog dosta si do krwi matki przez uszkodzone
oysko lub podczas porodu. Kiedy do krwi Rh minus matki dostan si krwinki
Rh plus podu w organizmie matki produkowane s przeciwciaa anty-Rh. Jeeli
podczas kolejnej ciy pd ma krew Rh plus, przeciwciaa te przenikaj przez
oysko i powoduj niszczenie erytrocytw dziecka (choroba hemolityczna
noworodkw).

3.3.2. Limfa
Limfa powstaje z osocza krwi, ktre przenika z naczy krwiononych do
tkanek. Limfa kry w otwartym ukadzie naczy limfatycznych. Skadnikami
limfy s midzy innymi: sole mineralne, drobnoczsteczkowe zwizki
organiczne (glukoza, kwasy tuszczowe, witaminy, aminokwasy, przeciwciaa,
fibrynogen). Limfa bierze udzia tworzeniu odpornoci, poniewa zawiera
monocyty i limfocyty. Dokadny mechanizm powstawania limfy oraz jej funkcja
zostanie szczegowo omwiona w rozdziale pt. Ukad krenia.

4. Tkanka nerwowa
W budowie tkanki nerwowej wyrnia si:

1) wysoko wyspecjalizowane komrki nerwowe nazywane neuronami.

Neurony uczestnicz w wytwarzaniu, przekazywaniu i odbieraniu impulsw
nerwowych;
2) komrki glejowe budujcych tzw. tkank glejow, ktra dostarcza
neuronom substancji odywczych i bierze udzia w ich regeneracji. Wrd
 42
Tkanki
komrek glejowych wystpuj takie, ktre maj zdolno do ruchu
i fagocytozy (mezoglej). Po zniszczeniu tkanki nerwowej usuwaj
uszkodzone komrki nerwowe i wypeniaj powstae przestrzenie.

4.1. Budowa neuronu

Neuron to podstawowa jednostka strukturalna i funkcjonalna tkanki
nerwowej. Zbudowany jest z ciaa komrki (perikarionu), ktre zawiera
wikszo cytoplazmy i organella komrkowe oraz dwch rodzajw wypustek
cytoplazmatycznych: dendrytw i aksonu. Dendryty to liczne, krtkie wypustki,
ktre doprowadzaj impulsy nerwowe do ciaa komrki.

Rys. 13. Schemat przedstawiajcy budow neuronu. 1 perikarion, 2 dendryty, 3 przewenie

Ranviera, 4 osonka mielinowa, 5 osonka Schwanna, 6 akson

Akson (neuryt) to pojedyncza, duga wypustka, ktra przewodzi impulsy

nerwowe od ciaa komrki do innych neuronw lub komrek somatycznych.
Dugie neuryty nazywamy wknami nerwowymi. Wikszo z nich posiada na
swojej powierzchni osonk mielinow. Osonka mielinowa zbudowana jest
gwnie z tuszczw i biaek: cholesterolu i lecytyny. Wytwarzaj j komrki
Schwanna (lemocyty), ktre nale do tkanki glejowej (rys.13). Obecno
osonki mielinowej wpywa na szybko przewodzenia impulsw nerwowych.

Ze wzgldu na obecno osonki mielinowej wkna nerwowe dzielimy na:

1) rdzenne, biae maj osonk mielinowa, szybko przewodz impulsy

nerwowe;
2) bezrdzenne, szare nie maj osonki mielinowej, wolno przewodz
impulsy nerwowe.
 43
Tkanki
Wkna nerwowe mog by otoczone wycznie przez komrki Schwanna, ktre
tworz osonk komrkow. Pomidzy osonitymi fragmentami aksonu
znajduj si miejsca nieosonite nazywane przeweniami Ranviera.

Neurony s komrkami, ktre prawie cakowicie utraciy zdolno

do regeneracji. Odbudowa uszkodzonych komrek trwa czsto wiele lat.
Neurony, ktre buduj orodkowy ukad nerwowy, w ogle nie ulegaj
regeneracji.
Neurony mona klasyfikowa biorc pod uwag rne kryteria podziau.
Najczciej neurony klasyfikujemy ze wzgldu na:

1) liczb wypustek (rys.14):

neurony jednobiegunowe maj perikarion i jedn wypustk akson;

neurony pseudojednobiegunowe maj perikarion, od ktrego odchodzi
jedna wypustka, ktra dzieli si na dendryt i akson;
neurony dwubiegunowe dendryt i akson s umieszczone po przeciwnych
stronach perikarionu;
neurony wielobiegunowe od perikarionu odchodzi wiele dendrytw
i jeden akson.

Rys. 14. Podzia neuronw ze wzgldu na liczb wypustek: neuron jednobiegunowy (A); neuron
pseudojednobiegunowy (B); neuron dwubiegunowy (C),; neuron wielobiegunowy (D)

2) wykonywane czynnoci:

neurony czuciowe (sensoryczne) przenosz impulsy od receptorw

do orodkw nerwowych;
 44
Tkanki
ruchowe (motoryczne) przenosz impulsy od orodkw nerwowych
do efektorw;
neurony kojarzeniowe (asocjacyjne) znajduj si pomidzy neuronami
czuciowymi i ruchowymi.

4.2. Powstawanie i przewodzenie impulsw nerwowych

Impuls nerwowy ma charakter elektryczny. Powstawanie impulsu nerwowego
jest zwizane ze zmianami potencjau elektrycznego w bonie komrkowej
neuronu.
Bona komrkowa neuronu w stanie spoczynku jest spolaryzowana
(ma potencja spoczynkowy; rys. 15). Na zewntrznej powierzchni bony
komrki gromadzi si adunek dodatni, a na wewntrznej powierzchni bony
komrki gromadzi si adunek ujemny. Polaryzacja bony komrkowej zaley
od stenia jonw sodu (Na+), potasu (K+) i chloru (Cl-) po obu jej stronach.
2 jony Na+
Cl-
+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Cl-
1 jon K+

dyfuzja pompa sodowo potasowa

jonw Cl- (transport aktywny jonw
sodu i potasu)

Rys. 15. Schemat przedstawiajcy mechanizm polaryzacji bony neuronu

Stan polaryzacji bony neuronu jest wywoany przez:

1) dyfuzj jonw chloru oraz w ograniczonym zakresie jonw sodu i potasu

przez bon neuronu,
2) dziaanie pompy sodowo-potasowej, ktra transportuje jony Na+ i K+
wbrew gradientowi ste w ten sposb, e nadmiar jonw sodu gromadzi
si po zewntrznej stronie bony neuronu, a nadmiar jonw potasu gromadzi
si po wewntrznej stronie bony neuronu. Wyrwnanie stenia jonw Na+
i jonw K+ po obu stronach bony neuronu w procesie dyfuzji jest
niemoliwe. Bona komrkowa neuronu jest sabo przepuszczalna dla
kationw Na+ i K+ poniewa obecne w niej kanay sodowe i kanay
potasowe, przez ktre odbywa si transport bierny jonw Na+ i K+,
s zamknite.
 45
Tkanki

Dziaanie bodca na komrk nerwow powoduje depolaryzacj, czyli

zmian adunku po obu stronach bony neuronu (potencja czynnociowy;
rys. 16). Stan depolaryzacji bony neuronu jest wywoany przez wzrost
przepuszczalnoci bony neuronu dla jonw Na+ i K+, ktre s transportowane
w kierunku zgodnym z gradientem ste na zasadzie dyfuzji uatwionej:

Rys. 16. Schemat przedstawiajcy mechanizm powstawania impulsu nerwowego

1) otwarcie kanaw sodowych powoduje wzrost przepuszczalnoci bony

neuronu dla jonw sodu, ktre przepywaj do wntrza komrki;
2) otwarcie kanaw potasowych powoduje wzrost przepuszczalnoci bony dla
jonw potasu, ktre przepywaj na zewntrz komrki.

Impuls nerwowy jest to przesuwajca si fala depolaryzacji bony

komrkowej neuronu. Impuls nerwowy jest przekazywany zawsze w jednym
kierunku: dendryty ciao komrki akson. Po przejciu impulsu
nerwowego nastpuje proces repolaryzacji przywrcenia stanu polaryzacji
bony neuronu w wyniku dziaania pompy sodowo-potasowej. Komrka jest
gotowa do przyjcia kolejnego impulsu nerwowego.
Przekazywanie impulsw nerwowych z komrki nerwowej na inn komrk
(nerwow, gruczoow, miniow) odbywa si w synapsach. W ukadzie
nerwowym wyrniamy dwa rodzaje synaps: synaps chemiczn i synaps
elektryczn.

Budowa synapsy chemicznej (rys. 17). Ten typ synapsy jest zbudowany
z dwch kolbek, ktre s od siebie oddzielone szczelin synaptyczn.
S to: kolbka presynaptyczna, ktra naley do zakoczenia aksonu, i kolbka
postsynaptyczna, ktra naley do komrki odbierajcej impulsy nerwowe.
 46
Tkanki
Wewntrz kolbki presynaptycznej s liczne pcherzyki synaptyczne.
Pcherzyki te zawieraj przekaniki nerwowe neurotransmitery (mediatory)
np. acetylocholin, adrenalin, noradrenalin, dopamin, serotonin, histamin.

Rys. 17. Schemat budowy synapsy chemicznej.1 kolba presynaptyczna, 2 pcherzyki

synaptyczne, 3 szczelina synaptyczna, 4 kolba postsynaptyczna

Gdy impuls nerwowy dochodzi do kolbki presynaptycznej, do szczeliny

synaptycznej zostaje uwolniony mediator. Mediator czy si z receptorami,
ktre s obecne w bonie kolbki postsynaptycznej. Ten proces wywouje
zmian potencjau elektrycznego bony kolbki postsynaptycznej (depolaryzacj
bony kolbki postsynaptycznej), a tym samym przepyw impulsu nerwowego.
Przewodzenie impulsw nerwowych z udziaem neurotransmiterw odbywa
si wolno.

Budowa synapsy elektrycznej. Synapsa elektryczna jest zbudowana

z dwch kolbek oddzielonych od siebie szczelin synaptyczn. Szczelina
synaptyczna jest wsza ni ta w synapsie chemicznej. Kolbki synaptyczne
znajduj si bardzo blisko siebie, a ich bony miejscami cz si tworzc
kanay, przez ktre nastpuje transport jonw. Impuls nerwowy jest
przekazywany bardzo szybko bez udziau neurotransmiterw. W synapsach
elektrycznych impuls moe by przekazywany w obu kierunkach (transport
jonw midzy kolbkami presynaptyczn i postsynaptyczn moe odbywa si w
obu kierunkach). Liczba synaps elektrycznych w organizmie czowieka jest duo
mniejsza ni liczba synaps chemicznych.