Przeglad Historyczny r2010 t101 n1 s53 88

Jerzy Grzybowski
Biaoruski ruch narodowy a III

Rzesza (wrzesie 1939-czerwiec
1941)
Przegld Historyczny 101/1, 53-88
2010
JERZY GRZYBOWSKI
Uniwersytet Warszawski
Katedra Studiw Interkulturowych
Europy rodkowoWschodniej
Biaoruski ruch narodowy aIII Rzesza

(wrzesie 1939czerwiec 1941)
W PRZEDEDNIU II WOJNY WIATOWEJ
W okresie midzywojennym problem Biaorusi by mao znany wrd polity

kw niemieckich. Kontakty niemieckobiaoruskie byy skromne inieliczne, acz
kolwiek do drugiej poowy lat dwudziestych wBerlinie dziaa konsul Biaoruskiej
Republiki Ludowej (BRL) Andrej Baroski. Dojcie do wadzy Hitlera w1933r.
nie zmienio tego. Jednake cz dziaaczy NSDAP prezentowaa odmienne spoj
rzenie na sprawy wschodnie. Do zwolennikw utrzymywania pewnych kontaktw
z Biaorusinami naleao otoczenie Alfreda Rosenberga, wczesnego szefa dzia
u polityki zagranicznej NSDAP. Rosenberg lansowa pogld o rozbiciu Zwizku
Radzieckiego na uzalenione od Niemiec pastwa narodowe. Zdajc sobie spraw,
e biaoruski iukraiski ruch narodowy mog by czynnikami uatwiajcymi III
Rzeszy zwycistwo nad Polsk iZSRR, Rosenberg zaproponowa Hitlerowi powo
anie pastwowej instytucji majcej zajmowa si problemami Wschodu. Jednak
wczerwcu 1938 r. Hitler odrzuci t propozycj.
Mimo niemonoci prowadzenia otwartej wsppracy politycznej, Niemcy po
trzebowali rozeznania wsprawach wschodnich. Rosenberg popiera wic wszelkie
inicjatywy prowadzenia bada naukowych wtym zakresie. Wdrugiej poowie lat
trzydziestych w Niemczech powstay orodki naukowobadawcze zajmujce si
m.in. Biaorusi. W1937 r. utworzono sekcj biaorusk wNiemieckim Instytucie
Bada nad Problemami Zagranicznymi przy Uniwersytecie Berliskim, kierowa
n przez prof. Gerharda von Mende. Kolejnym niekwestionowanym autorytetem
naukowym oraz znawc kultury ihistorii Biaorusi by dr Eugen von Engelhardt,
wwczas pracownik Berliskiego Instytutu Bada nad Granicami i Pastwami
Obcymi. Von Engelhardt zgromadzi materiay do swej ksiki Biaoru. Nard
PR ZEGL D HISTORYCZN Y, TOM CI, 2010, ZESZ . 1, ISSN 0 03 2186

54 JERZY GRZYBOWSKI
ikraj, ktra ukazaa si wBerlinie w1943 r. Von Mende zaproponowa mu posad

radcy od spraw biaoruskich winstytucji Rosenberga1.
W przededniu II wojny wiatowej istniao wiele organizacji i partii biaoru
skich o orientacji niepodlegociowej. Nawizyway one do Biaoruskiej Republiki
Ludowej proklamowanej 25 marca 1918 w Misku. Gwne skupiska ycia bia
oruskiego znajdoway si w Polsce, Czechosowacji, na Litwie i otwie. Cz
dziaaczy stawiaa na wspprac z Polsk, inni wierzyli w biaoruskolitewsk
wsplnot interesw, jeszcze inni liczyli na poparcie ZSRR. Tu przed wybuchem
II wojny wiatowej oraz zchwil jej rozpoczcia Niemcy stay si istotnym cen
trum biaoruskiej pracy niepodlegociowej. Czynnikiem decydujcym bya by
skawicznie zmieniajca si sytuacja midzynarodowa oraz wzrost potgi politycz
nej imilitarnej III Rzeszy. Niebagateln rol odgrywaa te propaganda niemiec
ka. Za spraw Rosenberga wprasie niemieckiej pojawiy si wzmianki o polskiej
polityce dyskryminacji Biaorusinw oraz o rzekomej przychylnej postawie wadz
IIIRzeszy wobec mniejszoci narodowych.
W miar zbliania si wojny, na amach prasy nazistowskiej coraz czciej
uprawiano otwart propagand antypolsk. Jednym z jej elementw byo po
tpienie polskiej polityki narodowociowej2. Krytyka ta odbierana bya przez
Biaorusinw jako sygna wiadczcy o gotowoci III Rzeszy do poparcia aspiracji
maych narodw do utworzenia wasnych pastw. Mimo, e hasa propagandowe
nie miay nic wsplnego zrzeczywistymi celami wadz niemieckich, do skutecz
nie oddziayway na elity biaoruskie wPolsce. Trudno przeceni wraenie, jakie
wywoao na niektrych dziaaczach biaoruskich uznanie przez Berlin niepodle
goci Sowacji3. Dodatkowym czynnikiem wpywajcym na wzrost sympatii pro
niemieckich wrd Biaorusinw byo stopniowo rosnce zainteresowanie wadz
III Rzeszy kwesti ukraisk, stajc si jednym zelementw akcji antypolskiej.
Wprzededniu wojny propaganda antypolska wIII Rzeszy prowadzona bya wspo
sb cakowicie oficjalny, co dodawao otuchy iodwagi nacjonalistom ukraiskim
ibiaoruskim4.
Mona wyodrbni kilka grup biaoruskich rywalizujcych pomidzy sob
owzgldy wadz III Rzeszy. Kada znich usiowaa przekona instytucje niemiec
kie, e to ona jest jedynym reprezentantem interesw narodu biaoruskiego. Fabian
Akinczyc jako pierwszy Biaorusin ju latem 1933 r. nawiza kontakty
1
U. S ak a o s k i, U. L ac h o s k i, Niamieczczyna j biearuski nacyjanalny ruch napiare
dadni j u pierszyja hady Druhoje Suwietnaje Wajny, Biaoruskie Zeszyty Historyczne 2000, z. 13,
s.67.
2
AAN, sygn.: 477, t. 388, Notatka konsua RP wBratysawie z19 stycznia 1939 wsprawie prasy
nazistowskiej; ibidem, Notatka konsua RP wWiedniu z16 lutego 1939.
3
J. T u r o n a k [J. Turonek], Biearu pad niamieckaj akupacyjaj, [w:] Madernaja historyja
Biearusi, Wilno 2006, s. 531.
4
AAN, sygn.: 477, t. 387, Notatka dot. dziaalnoci niemieckiej wsprawie ukraiskiej za okres
ostatnich kilka miesicy z24 stycznia 1939.
BIAORUSKI RUCH NARODOWY AIII RZESZA 55
z Niemcami. Na jego dziaania miay wpyw gorzkie dowiadczenia ze wsp

pracy z wadzami polskimi i ruchem komunistycznym. Po uzyskaniu pewnych
rodkw od Rosenberga, Akinczyc wraz zWadysawem Kozowskim przystpi
w listopadzie 1933 r. do wydawania w Wilnie czasopisma Nowy Szlach (Nowy
Szlak), ktrego nakad nie przekracza 500 egzemplarzy. Na jego amach biao
ruscy narodowi socjalici propagowali pogld, e konflikt pozwoli maym na
rodom wybi si na niepodlego5. Wczerwcu 1937 r. doczya do nich grupa
Konstantego Juchniewicza, byego posa na sejm II Rzeczypospolitej. W tym
e roku przystpiono do tworzenia Biaoruskiej Partii Narodowosocjalistycznej
(BPNS), opracowano projekt programu istatut. Prezesem partii zosta Akinczyc,
skarbnikiem Juchniewicz, sekretarzem Kozowski, a wskad zarzdu weszli m.in.
A.Pieciukiewicz iA. Sapko6. BPNS nie bya prostym odpowiednikiem NSDAP,
powielajcym iakceptujcym wszystkie hasa nazistowskie. Wjednym zartyku
w przywdca biaoruskich narodowych socjalistw zaznacza m.in.: Oczywicie
hitleryzm nie jest dla Biaorusinw towarem eksportowym, lecz narodowy socja
lizm posiada elementy niezbdne dla kadego narodu podbitego7. Liderzy BPNS
skoncentrowali swj wysiek na projekcie rozwizania problemw spoecznych
igospodarczych, lecz partia nie cieszya si wikszym uznaniem ipoparciem lud
noci biaoruskiej. Z inicjatywy Akinczyca wpoowie lat trzydziestych wBerlinie
powsta take Biaoruski Zwizek Studencki. Dziaa wnim Anatol Szkutka, stu
dent Politechniki Berliskiej8.
W miar zbliania si wojny coraz wicej dziaaczy biaoruskich w Polsce
zaczo pokada nadziej na pomoc III Rzeszy w odrodzeniu pastwa biao
ruskiego. W przeciwiestwie do Akinczyca, wikszo z nich zdecydowaa si
na wspprac z Niemcami nie z powodw ideologicznych, ale politycznych.
Postaw t przyja nawet dotd nastawiona antyniemiecko grupa skupiona wo
k ks. Wincentego Godlewskiego, ktry w 1936 r. utrzymywa, e Biaorusini
musz cigle ledzi biec polityk midzynarodow, by wodpowiednim mo
mencie dokona prawidowego wyboru sojusznika. Wwczas jednak nie wskaza
ewentualnego sprzymierzeca. Uwaa, e najlepszym rozwizaniem dla sprawy
biaoruskiej byaby wojna pomidzy ZSRR aJaponi. Dziki niej Biaorusini od
zyskaliby niepodlego bez wojny globalnej9. Zdecydowanie odrzucajc ideolo
gi nazistowsk, na amach Biearuskiego Frontu porwnywa faszyzm zkomu
5
Nowy Szlach, 1934, nr 3.
6
Ibidem, 15 czerwca1937.
7
Ibidem, 10 marca1935.
8
A. Win ic k i, Materyjay da historyi biearuskaj emihracyi Niamieczczynie 19391952
hadoch, insk 1994, s. 11.
9
A. W a s z k i e w i c z, Hrupa Biearuski Front i zmahannie z czuackimi frontami,
Biaoruskie Zeszyty Historyczne, nr 26, 2006, s. 77, 79.
56 JERZY GRZYBOWSKI
nizmem itraktowa go jako zo mogce przynie narodowi biaoruskiemu jedy

nie niewol10.
Wwietle powyszych faktw nie wydaje si wpeni suszny pogld Jerzego
T u r o n k a, e Godlewski od pocztku wierzy wzwycistwo IIIRzeszy11. Bliej
prawdy jest Andrej Was zk ie wic ztwierdzcy, e uznanie Niemiec za gwnego
sojusznika byo dla Godlewskiego wyborem mniejszego za. Przy tym nie akcepto
wa on bezwzgldnie ideologii nazistowskiej oraz wszystkich poczyna III Rzeszy.
Wedug tego historyka Godlewski zdecydowa si na wspprac zBerlinem do
piero na przeomie 1938 i1939 r. Wanie wtedy na amach Biearuskiego Frontu
mona zaobserwowa zanik artykuw o treci antyfaszystowskiej. Po przeana
lizowaniu wczesnej sytuacji midzynarodowej Godlewski doszed do wniosku,
e demokracje zachodnie nie przejawiaj zainteresowania kwesti biaorusk12.
1wrzenia 1939 pisa wgazecie Biearuski Front: Biaoru bdzie moga od
rodzi si tylko pod warunkiem wrogich stosunkw pomidzy Niemcami aRosj.
Spraw biaorusk jest wstanie postawi na porzdek dzienny tylko ten blok, kt
ry wystpi przeciwko Rosji i w interesie ktrego ley rozbir Rosji13. Wbrew
twierdzeniu niektrych badaczy, przystpienie ks. Godlewskiego do wsppracy
z III Rzesz nie oznaczao, e dosta si on pod wpywy niemieckie i uwierzy
w niemieckobiaorusk wsplnot interesw. Wymownie wiadczy o tym jego
udzia w podziemnej Organizacji Biaoruskich Nacjonalistw, o czym mowa b
dzie pniej.
W miar wzrostu napicia wEuropie do wsppracy zNiemcami zacza ska
nia si grupa dziaaczy biaoruskich wPradze, wktrej przebywa wwczas pre
zes Rady BRL Wasyl Zacharka. By on znany raczej zpogldw antyhitlerowskich
iprzez dugi czas wola unika zwizkw zNiemcami. Patrzy zdu rezerw na
poczynania III Rzeszy. By jednak zdania, e ruch biaoruski nie moe si bez
czynnie przyglda wydarzeniom midzynarodowym. W przeddzie wojny pisa
do swych towarzyszy: Wszyscy czekaj iszykuj si do nowych wydarze. Jedni
uzbrajaj si, inni hartuj siy do rewolucji narodowej, trzeba przygotowywa
si inam. Nasza sia tkwi wwiadomoci narodowej narodu biaoruskiego, ktr
trzeba za wszelk cen szerzy14. Zdaniem Zacharki najlepszym rozwizaniem
dla Biaorusinw byoby uzyskanie szerokiej autonomii w granicach Polski.
Sdzi, e niekorzystna sytuacja midzynarodowa zmusi Polakw do poszukiwa
10
Ibidem, s. 80.
11
J. T u r o n ak [J. Turonek], Da hienezy BNP, abo jak stwaralisia mify, Biearuski Histaryczny
Ahlad, t. VI, 1999, z. 12.
12
A. Was zk ie wic z, op. cit., s. 8788.
13
U. S ak a o s k i, Paczatak druhoj suswietnaj wajny ibiearuskaja emihracyja (19381941),
[w:] Biearu iHiermanija. Historyja isucyasnas, Misk 2004, s. 175.
14
Pastwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej (PAFR), f. 5875, op. 1, t. 11, k. 108, list W. Zacharki
do NN z18 kwietnia 1938.
nia porozumienia zmniejszociami narodowymi. Jednak zczasem wyzby si zu

dze co do moliwoci porozumienia zPolsk uwaajc, e jej wadze okazay si
niezdolne do bratniego wspycia15. W marcu 1939 r. z blem stwierdza, e
strona polska nigdy nie przystanie na warunki biaoruskie. Po latach zwtpienia
spowodowanego brakiem rozwizania problemu biaoruskiego przez demokracje
zachodnie Zacharka uzna, e ruch biaoruski musi popiera wszystkie siy dce
do unicestwienia znienawidzonego ukadu wersalskiego, wwyniku ktrego na
mapie Europy zabrako miejsca dla Biaoruskiej Republiki Ludowej. Wychodzc
zzaoenia, e gorzej by nie moe, prezes Rady BRL uzna III Rzesz za jedy
n si polityczn bdc wstanie doprowadzi do likwidacji wczesnego ukadu
si. wiadomy zbliajcej si wojny wEuropie, pisa wmarcu 1939 r.: Kademu
znas Biaorusinw iUkraicw winno by jasne, e gorzej ju nie bdzie.
Aby unicestwi istniejce status quo mona pj nawet za diabem. Co nas czeka
potem, nikt nie wie Gdy Niemcy zechc pj na wschd, to wszystko jedno,
pjd z nami lub bez nas, a wic bdziemy musieli bra udzia w tej inwazji16.
Wtym samym czasie ostrzega innych dziaaczy biaoruskich, by zbyt nie liczyli
na dobrodziejw zBerlina. Nikt nie wie, co jest priorytetem dla Niemiec: jedne
iniepodzielne Wielkie Niemcy, czy utworzenie na wschodzie Europy niepodlegych
pastw. Ostatnio podzieliem si swoj trosk zkoleg Akinczycem. Idzie o to, e
rozpad starego [ukadu si politycznych wwiecie J.G.] izastpienie go nieco
lepszym nowym moe zamkn oczy na wiele rzeczy iw ostatecznym rozrachunku
zepchn nas w boto. Oczywicie mona da si zepchn majc nadziej, e
historia pniej oczyci z tego bota. Jeli takiej nadziei brak, to w takim razie
moe lepiej siedzie suchym na tym brzegu, na ktrym siedzimy teraz17.
Rozwaania Zacharki wskazuj, e nawet wprzeddzie wojny zachowa zim
n krew, nadal nie darzy zaufaniem politykw III Rzeszy iz najwysz ostrono
ci podchodzi do moliwoci rozmw zNiemcami. Jednak zuwagi na podeszy
wiek Zacharka nie mg prowadzi aktywnej dziaalnoci politycznej. Inicjatyw
przej modszy od niego Jan Jermaczenko, wybitny dziaacz narodowy, m.in. byy
konsul BRL wKonstantynopolu. Korzystajc zfaktu, e wPradze miecia si sie
dziba Rady BRL, snu plany przejcia inicjatywy politycznej wruchu biaoruskim.
Aby to osign potrzebowa poparcia dla swych poczyna ze strony prezesa Rady
BRL. Legitymizowaoby to jego poczynania wobec pozostaych dziaaczy. Nie
wiadomo, jak Jermaczence udao si zaangaowa Zachark wprb nawizania
wsppracy zBerlinem. Faktem jest, e podpis prezesa Rady BRL bardzo czsto
widnieje pod dokumentami, ktrych faktycznym autorem by Jermaczenko.
Obaj uwaali, e w obliczu nadchodzcych przemian politycznych i mi
litarnych, niepodlegociowcy biaoruscy powinni wzmc swoj dziaalno
15
Ibidem, k. 12, list J. Najdziuka do W. Zacharki z19 wrzenia 1938.
16
Ibidem, k. 80, list W. Zacharki do NN z8 marca 1939.
17
Ibidem.
58 JERZY GRZYBOWSKI
i zjednoczy si wok idei walki o spraw narodow. 26 grudnia 1938 z pole

cenia Jermaczenki odbyo si w Pradze zebranie diaspory biaoruskiej, na kt
rym powsta komitet organizacyjny majcy za zadanie stara si u wadz niemiec
kich o utworzenie organizacji spoecznokulturalnej dla ludnoci biaoruskiej.
W odezwie inicjatorw komitetu do Biaorusinw w byej Czechosowacji czy
tamy m.in.: Biece wydarzenia dziejowe postawiy nasz spraw biaorusk na
porzdku dziennym. Wkrtce naley si spodziewa, e nadejdzie moment, kiedy
wydarzenia te zaczn zmierza w kierunku odrodzenia naszej Ojczyzny. Od nas
zaley, wjakim kierunku bd zmierzay. Wzwizku ztym musimy przygotowa
si do tych wydarze, anade wszystko zorganizowa si18.
Na pocztku 1939 r. odbya si w Pradze konferencja emigrantw biaoru
skich wCzechach. Postanowiono na niej, e najbliszym zadaniem Rady BRL ma
by nawizanie cisego kontaktu zorodkami biaoruskimi wPolsce, na Litwie,
otwie iw ZSRR by skoordynowa siy wobliczu nadchodzcego konfliktu mi
dzynarodowego wEuropie. Wtym celu zaoono fundusz biaoruski, majcy pozy
ska rodki finansowe dla zrealizowania tego planu. Wskad jego zarzdu wybrano
Zachark iJermaczenk. 18 lutego 1939 Zacharka wystosowa list do przebywaj
cego w USA Jzefa Woronki, byego ministra spraw zagranicznych BRL, zprob
o zasilenie funduszu. Jednoczenie Zacharka zaapelowa do przywdcw diaspory
biaoruskiej na Litwie iotwie o dostarczenie informacji na temat kadry kierowni
czej zdolnej do pracy narodowej iorganizacyjnej nieulegajcej nigdy wpywom
si obcych. Wapelu tym czytamy m.in.: Dobrze by byo wiedzie, kto u was mo
e by centraln figur. Prosz was bardzo ruszajcie si, ruszajcie ijeszcze raz ru
szajcie si tak, jak to czyni inne pognbione narody19. Jermaczenko uzna, e na
desza odpowiednia chwila, by Biaorusini definitywnie zaznaczyli swoje stanowi
sko wprzyszym konflikcie midzynarodowym.
Jego zdaniem w wczesnej sytuacji jedyn opcj moliw do przyjcia dla
Biaorusinw bya wsppraca z III Rzesz. To wanie Jermaczenko nakoni
Zachark do wyraenia wimieniu Rady BRL na uchodstwie poparcia dla wadz
niemieckich. 20kwietnia 1939 Zacharka wystosowa memoria do Hitlera zapew
niajc, e nard biaoruski w peni poprze kad si, ktra pomoe mu znisz
czy to wizienie, wktrym on uwiziony prowadzc walk znajbardziej
wciekymi wrogami, ktrymi s wstosunku do niego Rosja iPolska, on wcelu
najszybszego zwycistwa bdzie z radoci wita nawet najtrudniejsze przemia
ny na wschodzie Europy20. Wymieniajc gwnych wrogw narodu biaoruskie
go prezes Rady BRL podkreli, e Biaorusini zawsze bd przeciwni odbudo
18
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 27, k. 68, Apel komitetu organizacyjnego Biaorusinw wPradze do
spoeczestwa biaoruskiego Czechosowacji z21 grudnia 1938.
19
AAN, sygn.: 477, t. 5328, Raport Ambasady RP wRydze z12 lutego 1939 dotyczcy dziaalno
ci biaoruskiej na otwie.
20
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 21, k. 2029, Memorandum W. Zacharki do Hitlera, kwiecie 1939 r.
wie zarwno wielkiej Rosji, jak iwielkiej Polski. Wtym dokumencie Zacharka
wyrazi nadziej, e wadze IIIRzeszy zechc uwzgldni wczasie wojny prze
ciwko ZSRR interesy narodu biaoruskiego: Upatrujc w Pana osobie twarde
go obroc przygnbionych i skrzywdzonych kombinacjami Wersalu i terrorem
bolszewizmu narodw zwracam si do Pana, aby wzi pod swoj obron na
rd biaoruski i wspar jego prawo do samodzielnego pastwa21. W rezultacie
Zacharka i Jermaczenko zostali zaproszeni na przyjcie w Ministerstwie Spraw
Zagranicznych III Rzeszy, podczas ktrego strona biaoruska przedstawia wasne
propozycj dotyczce przyszej wsppracy niemieckobiaoruskiej.
W tym czasie pojawia si jeszcze jedna grupa uchodzca za biaorusk, sta
wiajca na wspdziaanie z III Rzesz. Ambasada RP w Berlinie informowa
a, e u schyku lat trzydziestych w Berlinie uaktywnia si organizacja o na
zwie Biaoruska Placwka Obrad w Porozumieniu z Waciwymi Urzdami
Rzeszy. 1stycznia 1939 zostaa przeksztacona wBiaorusk Placwk Zaufania.
Organizacja miaa za zadanie zblienie wszystkich zamieszkaych w III Rzeszy
Biaorusinw i uatwienie ich stosunkw z
wadzami
niemieckim
i
. Jej

k
ierow
nikiem by niejaki ksi Leon Sapieha, legitymujcy si tytuem inyniera
dyplomowanego i stopniem pukownika w stanie spoczynku. Jego zastpc
by ksi Stanisaw Jzef Sapieha, sucy wwczas w wojsku niemieckim22.
Organizacja ta

bya zupenie oderwana od obozu niepodlegociow
ego
. Jej

przy
wdcy nigdy wczeniej ani pniej nie uczestniczyli w yciu biaoruskim. Leon
Sapieha w okresie midzywojennym da si pozna jako oszust i poszukiwacz
przygd, ktry zasyn zlicznych afer finansowych wEuropie. Komitet Sapiehy
sta si sol w oku niepodlegocioww biaoruskich, ktrzy nie bez racji
zarzucali mu

samozwacz

y charakter oraz brak jakiegokolwiek zwizku zbiao
ruskim ruchem narodowym. Wjednym zlistw Jana Stankiewicza do Jermaczenki
ten pierwszy wzywa do obalenia ksicia Sapiehy23.
Kontakty niemieckobiaoruskie ulegy nasileniu w przededniu napaci
Niemiec na Polsk. Latem 1939 r. von Mende przyby do Wilna wcelu nawizania
cisej wsppracy ztamtejszymi liderami mniejszoci biaoruskiej24. ywe zain
teresowanie kontaktami zruchem biaoruskim wPolsce przejawiay nade wszyst
ko niemieckie krgi wojskowe, m.in. Abwehra. Wplanach tych nie zabrako miej
sca dla mniejszoci narodowych, wktrych upatrywano jeden zelementw desta
bilizujcych sytuacj wewntrzn II RP. Penetracja rodowisk biaoruskich przez
wywiad niemiecki odbywaa si przewanie porednio, poprzez rozmowy zdzia
21
Ibidem, k. 29.
22
AAN, sygn. MSZ, t. 5328, k. 20, zacznik do raportu Ministerstwa Spraw Wewntrznych do
Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 24 stycznia 1939 Biaoruska placwka zaufania w Berlinie
(tumaczenie zniemieckiego).
23
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 41, k. 100, list J. Stankiewicza do J. Jermaczenki (brak daty).
24
U. S ak a o s k i, U. L ac h o s k i, op. cit., s. 7.
60 JERZY GRZYBOWSKI
aczami pozostajcymi wkontakcie zBerlinem. Bezporedni charakter miay je

dynie liczne kontakty pomidzy przedstawicielami niemieckich instytucji nauko
wych zajmujcych si problemem wschodnim a Biaorusinami. Polski wywiad
usiowa ledzi ich przebieg, lecz nie udao mu si pozna treci rozmw25.
Z pocztkiem 1939 r. Ambasada RP wBerlinie informowaa o tworzeniu na
terytorium Niemiec biaoruskich komisariatw w celu rejestracji emigrantw
Biaorusinw i udzielenia im wszelkiej pomocy prawnej (wyrobienie dokumen
tw tosamoci, kart pobytu, zatrudnienia). Komisariaty miay rwnie prowa
dzi akcj werbunkow wrd modziey biaoruskiej zPolski. Wraporcie MSW
do departamentu politycznego MSZ z31 stycznia 1939 czytamy: W ramach tej
akcji komisariaty maj uatwia wyjazd zPolski modym nacjonalistom biaoru
skim, niemajcym widokw na ukoczenie studiw wyszych wPolsce, wzgld
nie zagroonych represjami. Biaorusinom tym komisariaty maj uatwia dostp
do wyszych uczelni zagranicznych26. Bardzo prawdopodobne, e chodzio o
dziaalno zwolennikw Akinczyca. Wiosn 1939 r. przywdca biaoruskich na
rodowych socjalistw uda si do Berlina, gdzie zaj si przygotowaniem spo
tkania pomidzy przedstawicielami NSDAP iBPNS27. Tu przed wojn Akinczyc
zwrci si do wadz niemieckich z memoriaem zawierajcym prob o zezwo
lenie na przyjmowanie do szk wojskowych ochotnikw biaoruskich z odpo
wiednim cenzusem, Niemcy jednak odmwili. Rwnoczenie za spraw prof. von
Mendego zwikszono z dwch do siedmiu limit stypendiw dla Biaorusinw
wTechnische Hochschule w berliskim Charlottenburgu. Jednoczenie powierzo
no Akinczycowi utworzenie biura biaoruskiego przy Ministerstwie Propagandy
III Rzeszy. Do zakresu obowizkw biura naleao m.in. organizowanie przeby
wajcych wNiemczech robotnikw biaoruskich. Przy biurze istnia wydzia wy
dawniczy idziaay kursy biaoruskie28. Wtrakcie przygotowania Niemiec do woj
ny zPolsk Akinczycowi postawiono zadanie werbunku itypowania kandydatw
doszk dywersyjnych, majcych prowadzi akcje dywersyjne iuprawia propa
gand antypolsk, w tym nawoywa onierzy WP narodowoci biaoruskiej do
dezercji29.
W przededniu wojny wywiad polski ujawni rwnie kontakty pomidzy li
derami diaspory biaoruskiej na otwie i Litwie z instytucjami niemieckimi. Na
Litwie kontakty zNiemcami zdominowali Ukraicy (zwolennicy hetmana Pawa
25
AAN, sygn.: 477, t. 387, Notatka Wydziau Bezpieczestwa MSW z25 stycznia 1939 dotyczca
dziaalnoci niemieckiej na terenie Polski wsprawach ukraiskich.
26
AAN, sygn.: 477, t. 5328, Raport MSW pt. Akcja biaoruska za granic do deportamentu
MSZ z31 stycznia 1939.
27
J. T u r o n e k, Dziaalno grupy Fabiana Akinczyca (19391943), [w:] Biaoru wXX stuleciu
wkrgu kultury ipolityki, red.: D. M ic h al u k, Toru 2007, s. 400.
28
AAN, sygn.: 477, t. 5328, Raport Ambasady RP wRydze z28 lipca 1939 dot. ruchu biaoruskiego.
29
Skoropadskiego), natomiast dziaacze biaoruscy zachowywali si raczej bier

nie. Nie wykluczao to jednak moliwoci podjcia prb nawizania wsppra
cy z Niemcami30. Nie pozostao bez wpywu na kontakty niemieckobiaoruskie
spotkanie Koschnidera, byego profesora Uniwersytetu Stefana Batorego
z przedstawicielami biaoruskimi w Wilnie. Jak mona wnosi z tych rozmw,
Koschnider poczyni aluzje do utworzenia wprzyszoci niepodlegej Biaorusi ze
stolic wWilnie31.
Duch zbliajcego si konfliktu midzynarodowego oywi te znaczco dzia
aczy biaoruskich na otwie i wzbudzi wrd nich sympatie proniemieckie32.
Wlutym 1939 r. zpolecenia Zacharki otewskich Biaorusinw odwiedzi dr Jan
Stankiewicz, dziaacz biaoruski zWilna. Celem tej wyprawy byo m.in. przekona
nie tamtejszych dziaaczy do wypracowania jednolitego stanowiska przez mniej
szo biaorusk na otwie wobec wydarze politycznych w Europie. Podczas
rozmw Stankiewicz lansowa postulat zjednoczenia wszystkich si biaoruskich
wpastwach europejskich zgodnie ze wspomnianym apelem prezesa Rady BRL33.
Z pewnoci zwywiadem niemieckim powizani byli Mikoaj Demidow iWiktor
Korci. 8 lipca 1939 ten pierwszy odwiedzi Berlin, gdzie Abwehra zalecia mu wy
sanie zotwy do Rzeszy 2 tys. modych Biaorusinw, formalnie jako robotnikw
udajcych si do Niemiec na niwa. Na podstawie dostpnych rde mona uzna,
e cz robotnikw rzeczywicie dotara do Niemiec34.
W czerwcu 1939 r. w prasie polskiej i biaoruskiej pojawia si informa
cja o spotkaniu w Gdasku przedstawicieli biaoruskich orodkw politycz
nych z Polski, ZSRR, USA, otwy i Estonii, na ktrym dyskutowano nad pro
blemem stosunku ruchu biaoruskiego do III Rzeszy. W obradach uczestniczy
prof. von Mende. Efektem spotkania byo powoanie komitetu wskadzie: Fabian
Akinczyc (prezes), Wasyl Zacharka (zastpca), Anatol Szkutka (drugi zastpca),
Sergiusz Gabarycki (szef wywiadu ipropagandy), Gerhard von Mende (szef dzia
u politycznego), Konstanty Jezowitow, Mikoaj Demidow, Szymon Jakowiuk, Jan
Omieljanowicz iinni. Wpoufnej rezolucji konferencji czytamy m.in.: Istnieje tyl
ko jedna moliwo uzyskania niepodlegoci Ojczyzny woparciu o wielki na
rd niemiecki. Tylko wbezlitosnej walce zzaborcz polityk prowadzon wzgl
dem Biaorusi przez rzdy Litwy, otwy, Polski oraz ZSRR zdoamy osign nie
30
AAN, sygn.: 477, t. 388, Notatka posa RP wKownie z10 stycznia 1939 pt. Organizacje ukra
iskie ibiaoruskie na Litwie.
31
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (IPMS), sygn.: A.10.3/12, Wycig zKomunikatu
nr 8 Sztabu naczelnego Oddzia II z15 lutego 1941.
32
AAN, sygn.: 477, t. 5328, Raport Ambasady RP wRydze z12 lutego 1939 dotyczcy dziaalno
ci biaoruskiej na otwie.
33
Ibidem, Raport Ambasady RP wRydze z2 kwietnia 1939 dotyczcy dziaalnoci biaoruskiej na
otwie.
34
62 JERZY GRZYBOWSKI
podlego iszczcie narodu Majc oficjalne gwarancje bratniego narodu

niemieckiego jestemy pewni, e zwyciymy wnaszej walce35.
Inicjatywa ta wywoaa due zaniepokojenie zarwno w Warszawie, jak
wMisku. Prasa polska pisaa o przejawie wojny biaej prowadzonej zPolsk
przez czynniki niemieckie. Widziano w tym spotkaniu prb montowania
Biaorusinw pod opiekuczymi skrzydami Niemiec. Podkrelano, e na zje
dzie nie byo zgody, gdy wikszo Biaorusinw z Europy zgosia sprzeciw
wobec wprzgania ludu biaoruskiego w rydwan imperialistycznej polityki nie
mieckiej idemonstracyjnie opucia miejsce obrad36. Na spotkaniu tym by obec
ny agent radziecki, ktry poinformowa onim szefa NKWD Biaoruskiej SRR37.
Bardzo prawdopodobne, e by nim Szymon Jakowiuk, ktry w latach dwudzie
stych da si pozna jako wsppracownik wywiadu ZSRR iby obecny na kon
ferencji w Gdasku. W sumie jednak niewiele wiemy o tym spotkaniu, a histo
rycy dochodz do odmiennych wnioskw na temat jego charakteru. Wedug jed
nych mamy do czynienia zkonferencj dziaaczy biaoruskich, zainicjowan przez
stron niemieck w celu wypracowania wsplnego, proniemieckiego stanowiska
w obozie biaoruskim. Natomiast Jerzy Turonek utrzymuje, e byo to spotkanie
przedstawiciela NSDAP wosobie prof. von Mendego zAkinczycem iby moe in
nymi biaoruskimi narodowymi socjalistami38.
W radzieckiej literaturze przedmiotu mona si spotka zpogldem, e dzia
acze biaoruscy wPolsce wprzeddzie II wojny wiatowej utrzymywali rwnie
kontakty zwywiadem wojskowym Japonii za porednictwem konsulatu tego pa
stwa wWilnie. Wobec braku stosownych dokumentw opinia ta pozostaje wsfe
rze hipotez.
Niektrzy dziaacze biaoruscy wspdziaajcy zNiemcami utrzymywali kon
takty zpolitykami ukraiskimi, na Litwie z hetmanem Pawem Skoropadskim, na
tomiast wNiemczech z OUN Stepana Bandery39. Strona ukraiska zapewnia
a, e bdzie wspomaga Biaorusinw wstaraniach o utworzenie niepodlegego
pastwa. Gdyby za nie udao si im wywalczy samodzielnoci, Ukraicy wyra
zili gotowo anektowania czci ich ziem po to, by wpywy rosyjskie nie sigay
Biaorusi. Wyranie te dawali do zrozumienia, e dziaacze biaoruscy powinni
si nastawi na walk o pen niepodlego i ustanowienie pastwa skadaj
cego si zterenw Biaoruskiej SRR itzw. Zachodniej Biaorusi40. Wydarzenia
35
U. S ak a o s k i, op. cit., s. 176.
36
H. G o g o ws k a, Biaorusini na Wybrzeu Gdaskim, Toru 2003, s. 42.
37
38
J. T u r o n e k, Dziaalno, s. 400.
39
AAN, sygn.: 477, t. 5328, Raport MSW pt. Akcja biaoruska zagranic do deportamentu MSZ
z31 stycznia 1939.
40
Ibidem, Raport MSW pt. Akcja biaoruska za granic do deportamentu MSZ z31 stycznia
1939.
w ruchu ukraiskim budziy ywe zainteresowanie Biaorusinw, np. Zacharka

zsatysfakcj wita utworzenie rzdu autonomicznego Rusi Zakarpackiej. Wte
legramie wysanym do ks. Auhustyna Wooszyna pisa m.in.: Jako ludowiec
odczuwam rado z powodu sukcesw bratniego narodu ukraiskiego Ukrainy
Karpackiej, ktry wkracza w nowy 1939 rok jako wolny nard z prawem nacji
suwerennej41.
Wrd biaoruskich dziaaczy niepodlegociowych nie brakowao rwnie
przeciwnikw zblienia zNiemcami. Nieliczni solidaryzowali si zpastwem pol
skim. Na zebraniu Biaoruskiego Towarzystwa Owiatowego (BTO) wWarszawie
6 maja 1939 potpiono agresywne gesty Hitlera wobec Polski owiadczajc m.in.:
wojna jest nieunikniona, lecz Biaorusini jako lojalni obywatele oddadz swe y
cie wobronie granic Polski, jako swej obecnej Ojczyzny42. Dyskusyjne s przy
czyny zoenia tej deklaracji. Ile wniej byo chci walki rami wrami zPolakami,
aile ulegoci wobec wadz? Istniej powane przesanki, by wtpi wszczere in
tencje dziaaczy BTO. Wrd ewentualnych motyww naley wymieni ch unik
nicia represji ze strony wadz polskich, ktre wdrugiej poowie lat trzydziestych
zdecydoway si na likwidacj instytucji biaoruskich. Mona wic sdzi, e dzia
acze biaoruscy przebywajcy wmomencie ataku niemieckiego wPolsce, znale
li si wsytuacji bez wyboru. Otwarte poparcie dla IIIRzeszy byoby odebrane ja
ko zdrada, dlatego diaspora biaoruska wWarszawie wystosowaa apel wobronie
pastwa polskiego przeciwko najedcy. Krytycznie usposobieni wobec Niemiec
byli dziaacze Biaoruskiego Zrzeszenia Ludowego (BZL). Nie bez racji uwaa
li, e prawdziwe zainteresowanie III Rzeszy kwesti wschodni uwarunkowane
jest moliwoci gospodarczego wykorzystania tych obszarw. Nie wolno byo za
tem Biaorusinom bezkrytycznie zachwyca si czy to Niemcami, czy te inny
mi dobrodziejami43. Wodrnieniu od zwolennikw wsppracy zIIIRzesz, li
derzy BZL uwaali, e Biaorusinom jest najbardziej po drodze z Litw. Po in
korporacji tego pastwa do ZSRR ugrupowanie to praktycznie znikno ze sce
ny politycznej44. Wtym miejscu wypada zgodzi si zautorami, ktrzy uwaaj,
e deklaracja poparcia dla Niemiec staa si dla narodowcw zem koniecznym.
Zaproponowanie wwczesnej sytuacji politycznej innego rozwizania spowodo
waoby zejcie partii na margines ycia politycznego.
41
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 21, k. 130, Telegram W. Zacharki do szefa autonomicznego rzdu Rusi
Zakarpackiej (brak daty).
42
Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), sygn.: I.301.11.59, Meldunek samodzielny DOK I
nr20 z15 maja 1939.
43
CAW, t. 5744, Opisy informacji prasowej dotyczce biaoruskiej gazety Chryciajanskaja
dumka za stycze 1939 r.
44
U. L ac h o s k i, U. S ak a o s k i, op. cit., s. 16.
64 JERZY GRZYBOWSKI
POSTAWY DZIAACZY BIAORUSKICH WOBEC AGRESJI NIEMIECKIEJ

NA POLSK. SYTUACJA POD OKUPACJ RADZIECK I LITEWSK
We wrzeniu 1939 r. wikszo dziaaczy biaoruskich bezczynnie przyglda

a wydarzeniom i nie ukrywaa swej radoci z powodu klski Polski. Organ
chadecji, najbardziej umiarkowanego ugrupowania biaoruskiego, wileska gaze
ta Krynica donosi: Oparta na szlacheckim elemencie Polska pka w szwach
pod
ciosami

niemieckimi

Oni

[Polacy

J
.
G
.
]
uwa

aj

si

za
jaki

panuj

cy nard, uwaaj spolonizowanych Biaorusinw iLitwinw za Polakw istaraj
si postpowa tak, jakby oni byli rzeczywistymi panami sytuacji Wszystkie
te
sny

o

mocarstwie

polskim

na

obcych

ziemiach

nie

maj

nic
wsp

lnego
z

rze
czywistoci45. Warto podkreli, e sowa te oznaczay nie tyle wrogo wobec
Polski lub sympati do najedcw, ile satysfakcj zfaktu, e nastpuje kres do
tychczasowego ukadu si wEuropie Wschodniej. Politycy biaoruscy zdawali so
bie spraw, e odzyskanie suwerennoci nie jest realne bez wojny pomidzy mo
carstwami, ktra przyniesie koniec adu wersalskiego. Wydarzenia z wrzenia
1939r. miay jeszcze jeden aspekt. Jednym zcelw ugrupowa biaoruskich by
o zjednoczenie ziem zamieszkanych przez Biaorusinw. Nie wykluczano moli
woci istnienia Biaorusi wramach ZSRR. Std aprobowano inkorporacj wschod
nich ziem II Rzeczypospolitej do tego pastwa uznajc, e w przyszoci uatwi
to odrodzenie pastwa biaoruskiego w granicach etnograficznych, cho nie za
niechano akcentowania wrogoci wobec ZSSR. Jego panowanie postrzegano ja
ko przejciowe. Dziaacze biaoruscy, co naley podkreli, liczyli na to, e sojusz
niemieckoradziecki nie potrwa dugo46.
Na odrbne potraktowanie zasuguje stanowisko Jana Stankiewicza iWacawa
Iwanowskiego, ktrzy szukali porozumienia ze stron polsk nawet po klsce
z 1939 r. Spogldajc niechtnym okiem na zwycistwa Niemiec, snuli plany
utworzenia cisego polskobiaoruskiego zwizku wojskowopolitycznego oraz
upatrywali wrzdzie RP na uchodstwie ordownika interesw biaoruskich wo
bec mocarstw zachodnich. Ci dziaacze dokadali wszelkich stara, by nawiza
kontakty zpolskim podziemiem niepodlegociowym47.
W odrnieniu od podziemia ukraiskiego, Biaorusini nie dysponowali si
zbrojn, wskutek czego nie doszo do aktw dywersji skierowanych przeciw
Polakom. Wwietle licznych raportw polskich iradzieckich nie brzmi przekonujco
teza niektrych autorw biaoruskich o dziaaniu biaoruskich oddziaw partyzanc
kich, majcych za zadanie proklamowanie w Pisku tzw. Zachodniobiaoruskiej
Republiki (ZBR). Partyzantami (ok. 5 tys.) szykujcymi si do ataku na Pisk
45
Krynica, 1939, nr 4.
46
E. M ir o n o wic z, Biaoru, Warszawa 2007, s. 147148.
47
J. T u r o n e k, Kwestia biaoruska wpolityce obozu londyskiego (19411944), Studia zdzie
jw ZSRR iEuropy rodkowej, t. XIX, 1983, s. 138140.
(do akcji miao doj 18 lub 19 wrzenia) mieli dowodzi Jan Tarasiuk i Jakub
Charewski (Chareski), ktrzy wczeniej utworzyli Gwny Sztab Powstacw48.
Wiadomoci te nie znajduj potwierdzenia ani wrdach polskich, ani wradziec
kich. Historycy podzielajcy opini o istnieniu partyzantki niepodlegociowej ko
rzystali z pamitnikw emigrantw biaoruskich. Faktem jest, e biaoruskie si
y polityczne, ktre nie popary Polski wjej walce o niepodlego, posiaday zni
komy wpyw na og ludnoci. Naley jednak podkreli, e zarwno ze rde
polskich, jak iradzieckich wynika, e ludno biaoruska wwikszoci przychyl
nie odniosa si do wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie II Rzeczypospolitej.
Postawa chopw biaoruskich nie bya jednak spowodowana dziaalnoci polity
kw niepodlegociowych. Narzuca si zatem pytanie, co lego u podstaw tego zja
wiska?
Przychylny stosunek spoeczestwa biaoruskiego do agresji radzieckiej tu
maczy si wzgldami gospodarczymi i spoecznymi. Naleao do nich zapnie
nie cywilizacyjne wojewdztw pnocnowschodnich II RP. Na tych ziemiach
nakaday si na siebie podziay narodowociowe i spoeczne. Polityka wadz
Rzeczypospolitej przebiegaa pod znakiem silnej polonizacji; wikszo stanowisk
wadministracji, policji iwojsku powierzono Polakom. Stanowili oni grup domi
nujc wrd ziemian iw warstwie urzdniczej. Ludno biaoruska bya reprezen
towana gwnie przez chopw maorolnych ibezrolnych. Wadze polskie nie po
trafiy przeprowadzi reformy rolnej, ktra byaby kluczem do rozwizania kwe
stii lojalnoci Biaorusinw wobec Rzeczypospolitej. Wrezultacie chopi biaoru
scy byli podatni na wpywy organizacji ipartii goszcych hasa ekstremistyczne.
Wkroczenie Armii Czerwonej wizao si znadziej na popraw warunkw gospo
darczych ispoecznych. Po 17 wrzenia wwielu regionach na Kresach Wschodnich
zapanowaa panika i anarchia. Pod wpywem dezorganizacji tu przed wkrocze
niem wojsk radzieckich biedota wiejska wrd ktrej przewaali Biaorusini rzuci
a si rabowa majtki bogatszych, tj. Polakw49.
Dziaacze biaoruscy w kraju i na emigracji byli w peni wiadomi nie
uchronnej tragedii, jak przyniesie inkorporacja tzw. Zachodniej Biaorusi do
ZSRR. Niektrzy nawet zastanawiali si, jak unikn wikszych strat iliczyli, e
Wehrmacht zajmie cz terytorium zamieszkanego przez Biaorusinw. 21 wrze
nia 1939 Stankiewicz pisa do Jermaczenki: Polska zblia si ku kresowi
teraz Biaorusini za granic musz si stara, aby uratowa przed bolszewikami
cho cz Zachodniej Biaorusi (ugustw, Sokk, Biaystok, Bielsk)
utworzy tam biaoruski Piemont50. Godne odnotowania s rozwaania biao
48
S. J o r s z, S. H o r b ik, Biearuski Supraci, Lwow 2006, s.1315.
49
M. Wie r zb ic k i, Polacy iBiaorusini wzaborze radzieckim. Stosunki polskobiaoruskie za
ziemiach pnocnowschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck 19391941, Warszawa
2000, s. 121122.
50
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 41, k. 102, list J. Stankiewicza do J. Jermaczenki z21 wrzenia 1939.
66 JERZY GRZYBOWSKI
ruskiej chadecji nad przysz polityk sowieck w stosunku do podbitych tere

nw. W rynicy czytamy: Wrzeniowa klska Polski umoliwia Zwizkowi
Radzieckiemu wystpi wroli obrocy Zachodniej Biaorusi iZachodniej Ukrainy
przed panowaniem panw, awic naprawi niesprawiedliwo rozbioru Biaorusi
i Ukrainy dokonan w latach dwudziestych przy udziale Zwizku Radzieckiego,
ktry odda Polsce te tereny . Nieoczekiwana wyprawa na Polsk uzasadniana
konieczno

ci
wyzwolenia

Zachodniej

Bia

orusi
i

Zachodniej
Ukrainy

spod

pano

wania panw oraz zjednoczenia ich zbratnimi republikami Biaorusi Radzieckiej
i Ukrainy Radzieckiej wywoaa wzrost nastrojw patriotycznych w caym
Zwi

zku
Radzieckim

. ZSRR

nie

tylko

deklaratywnie

, lecz

r

wnie

faktycz
nie stan na szlaku czynnej obrony szeregu narodw zamieszkaych na zewntrz
granic ZSRR. Wzwizku ztym wprasie radzieckiej pojawiy si nowe tony. Obok
internacjonalnosocjalistycznych zada polityki radzieckiej sycha gosy o losie
bratnich narodw, ktre zamieszkuj wssiednich pastwach is uciskane przez
te pastwa . Wzalenoci od tego, do jakiej praktyki narodowokulturowej
ipastwowej bdzie ucieka si ZSRR wstosunku do wieo zjednoczonych re
publik biaoruskiej i ukraiskiej, bdzie zaleao zaufanie i przychylno, ktrej
on poszukuje wrd pastw sowiaskich. Trzeba spodziewa si, e ZSRR nie
pozwoli sobie na praktyki wzrostu wielkorosyjskich szowinistycznych nastrojw
i jego polityka wzgldem Biaorusinw i Ukraicw nie bdzie przebiegaa pod
hasem mikoajewskich asymilatorw51.
Biaoruscy politycy niepodlegociowi zdawali sobie spraw ztego, e za zjed
noczenie wjednym pastwie przyjdzie narodowi biaoruskiemu zapaci represja
mi stalinowskimi. Zacharka nie ukrywajc troski, pisa: Wydarzenia wZachodniej
Biaorusi wita je czy si niepokoi? Zrobio si o jednego wroga mniej. By
moe to i lepiej. Gorzej, e Moskal swoimi metodami wybije wszystkich tych,
ktrzy nie zdyli uciec52. Obawy prezesa Rady BRL nie byy bezzasadne. Od
padziernika 1939 do czerwca 1941 r. przez Kresy Wschodnie przetoczya si fala
represji radzieckich. W pierwszej kolejnoci dotkna Polakw, lecz nie omina
rwnie ludnoci biaoruskiej, wtym przedstawicieli inteligencji. Bilans strat by
przeraajcy. Organy NKWD przystpiy do aresztowania dziaaczy politycznych,
zamieszkujcych na terenie przedwojennej Polski bez wzgldu na narodowo53.
W planach radzieckich zmierzajcych do uczynienia z podbitych terenw czci
Kraju Rad nie byo miejsca dla ludzi nieakceptujcych istniejcego ustroju po
litycznego ispoecznego. Tzw. biaoruscy buruazyjni nacjonalici, jako element
trudny do opanowania, podlegali wysiedleniu zKresw. Wedug rde radziec
kich wzachodnich obwodach Biaorusi iUkrainy wokresie od padziernika 1939
51
Krynica nr 5, 19 stycznia 1940.
52
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 11, k. 110, list W. Zacharki do NN z22 padziernika 1939.
53
Studium Polski Podziemnej [dalej: SPP], sygn.: 31111, k. 237246, Deportacja ludnoci ze
wschodnich ziem polskich wlatach 19391941.
do lutego 1941 r. aresztowano ogem 95 500 osb, w tym 7549 Biaorusinw

(8%)54. Z innych danych, prezentowanych przez wspczesnych badaczy rosyj
skich ipolskich wynika, e od wrzenia 1939 do czerwca 1941 r. wzachodnich ob
wodach Biaoruskiej SRR iUkraiskiej SRR aresztowano ogem 107140osb,
w tym 8091 Biaorusinw (7,4%)55. Wielu zostao skazanych na mier, cz
zgina w obozach stalinowskich. Wedug danych radzieckich tylko w kwietniu
imaju 1940 r. stracono 7305 osb spord 11 tys. skazanych. Wrd aresztowa
nych i uwizionych w radzieckich agrach znaleli si znani Biaorusini: Fabian
Jaremicz, Aleksy Nazarewski, Feliks Hoowacz, Wincenty ukHryszkiewicz,
Wodzimierz Somjo, Piotr Sycz, Antoni NekandaTrepka, Jerzy Sobolewski,
Natalia Arsieniewa i inni. W agrach i wizieniach radzieckich zagin lad po
m.in.: Wiaczesawie Bohdanowiczu, Antonim uckiewiczu, Makarym Kracowie,
Janie Poniaku, Sergiuszu Busieowie iwielu innych. Pierwszy redaktor pierwsze
go pisma biaoruskiego Nasza Dola Franciszek Umiastowski, oficer rezerwy WP,
zgin wlesie katyskim. Ponadto wlatach 19401941 wysiedlono zZachodniej
Biaorusi ok. 120 tys. obywateli polskich, wtym jak szacuje cz historykw
okoo 2025 tys. osb narodowoci biaoruskiej56.
Wydarzenia 1939 r. zniweczyy nadzieje nacjonalistw biaoruskich na przy
czenie Wileszczyzny do Biaorusi. 24 wrzenia 1939 wgimnazjum biaoruskim
wWilnie odbyo si spotkanie przedstawicieli inteligencji biaoruskiej zreprezen
tantami wadzy radzieckiej, wtym Iwanem Klimowem, szefem radzieckiej admini
stracji cywilnej na zajtych przez Armi Czerwon obszarach II Rzeczypospolitej.
Klimow wezwa wwczas Biaorusinw do wsppracy i zapewni, e ma upo
wanienie wadz centralnych, aby ogosi, e Wilno zostanie stolic Biaorusi
Zachodniej, anastpnie zostanie przyczone do Biaoruskiej SRR. Wtrakcie tego
spotkania wystpi m.in. Antoni uckiewicz, ktry wyrazi nadziej, e adne gra
nice wicej nie bd dzieliy ziemi biaoruskiej57. Wkrtce nastpio rozczarowa
nie. 10 padziernika 1939 wMoskwie zawarto umow radzieckolitewsk o prze
kazaniu czci Wileszczyzny (z Wilnem) Litwie. Ju 12padziernika prezes Rady
BRL zoy prezydentowi Republiki Litewskiej protest w tej sprawie. Czytamy
wnim m.in.: Nard Biaoruski nie moe si zgodzi ztym, by jego wasnoci tj.
jego miastami iziemiami handlowali najedcy Biaorusi Gwatowny pod
bj miasta Wilna iWileszczyzny zarwno przez Moskowszczyzn, jak iPolsk
lub Litw jest zamaniem prawa , jest habicym gwatem na Narodzie
54
A. G u r ia n o w, Polskije posielency wSSSR w19401941 gg., [w:] Riepriesii protiw polakow
ipolskich gradan, Moskwa 1997, s. 8889.
55
D. B o k o ws k i, Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej wZSRR iopieka nad
nimi placwek polskich wlatach 19401943, Warszawa 1999, s. 39.
56
Ibidem, s. 8990.
57
A. S id ar ie wic z, Anton uckiewicz, Nioman 1990, nr 7, s. 165.
68 JERZY GRZYBOWSKI
Biaoruskim58. Po przekazaniu tzw. Kraju Wileskiego Litwie tamtejsi dziaacze

biaoruscy znaleli si wsytuacji bez wyboru. Otwarty protest przeciwko Litwie
byby potraktowany jako zdrada pastwa, wgranicach ktrego si znaleli. Po fali
represji radzieckich woleli nie naraa si nowym wadzom. 28 padziernika 1939
grupa Biaorusinw wzia nawet udzia w powitaniu wkraczajcych do Wilna
wojsk litewskich.

Podczas tej uroczystoci Adolf Klimowicz zabra gos wimie
niu mieszkacw Wilna iWileszczyzny narodowoci biaoruskiej, i gorco po
wita Litwinw. Zdajc sobie spraw z powagi sytuacji dziaacze biaoruscy nie
podnosili kwestii przynalenoci pastwowej regionu, a
Krynica unikaa artyku
w o treci antylitewskiej .
59
POD PANOWANIEM NIEMIECKIM DO CZERWCA 1941 R.
Na pocztku wojny III Rzesza oraz ziemie przez ni okupowane stay si du

ym skupiskiem emigracji biaoruskiej. Latem 1940 r., gdy groba inkorporacji
Litwy do ZSRR staa si realna, grupa czoowych dziaaczy biaoruskich (m.in. ks.
Godlewski) przeniosa si do Niemiec60. Jednak gwnym rdem emigracji by
li jecy polscy. We wrzeniu 1939 r. do niewoli niemieckiej dostao si ok. 25tys.
onierzy WP narodowoci biaoruskiej. Powstaa konieczno zorganizowania
opieki nad nimi.
Jesieni 1939 r. Zacharka iJermaczenko wystosowali memoria do wadz nie
mieckich, wktrym wysunito propozycje dotyczce utworzenia organizacji bia
oruskich wIII Rzeszy ina ziemiach przez ni podbitych. Wdokumencie tym wy
mieniono Warszaw iPrag jako orodki ycia biaoruskiego. Autorzy memoriau
domagali si zezwolenia na dziaalno wPradze biaoruskich zwizkw zawodo
wych, bibliotek, klubw oraz biura prasowego. Zasygnalizowano rwnie potrze
b utworzenia wstolicy Czech Biaoruskiego Towarzystwa Naukowego, ktre by
prowadzio wrd emigrantw prac owiatow (m.in. prelekcje zbiaoruskiej his
torii ikultury). Sugerowano przeprowadzenie rejestracji wszystkich Biaorusinw
zamieszkujcych na ziemiach polskich zajtych przez Niemcw oraz wytypowa
nie spord nich osb zdolnych do pracy organizacyjnej, ktre naleao zaangao
wa wdziaania organizacji biaoruskich. Podkrelano konieczno utworzenia ra
dia iprasy biaoruskiej wGeneralnym Gubernatorstwie61. Poniewa najliczniejsz
grup Biaorusinw mieli stanowi polscy jecy wojenni, Zacharka zwrci si do
58
Pratest Zacharki prezidentu Letuwy, Spadczyna, 1994, nr 1, s. 74.
59
M. I wa n o w, Sprawa przynalenoci Wilna iproblemy narodowociowe na Biaorusi, [w:]
Spoeczestwo biaoruskie, litewskie ipolskie na ziemiach pnocnowschodnich II Rzeczypospolitej
wlatach 19391941, red.: M. G i e j e ws k a, T. S t r ze m b o s z, Warszawa 1995, s. 9091.
60
J. T u r o n ak [J. Turonek], Biearu pad niamieckaj akupacyjaj, s. 533.
61
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 21, k. 7684, Notatka W. Zacharki o pooeniu Biaorusinw wIIIRzeszy
iGeneralnym Gubernatorstwie.
wadz III Rzeszy zprob o udzielenie im pomocy. Wnotatce z20 lutego 1940,
adresowanej do referenta politycznego Protektoratu Czech iMoraw, Zacharka zaz
nacza, e przy odpowiedniej pracy edukacyjnowychowawczej ludzie ci mogliby
sta si podstaw wielokierunkowej dziaalnoci, wtym formowania przyszej na
rodowej armii biaoruskiej. Prezydent BRL przekonywa, e niezbdne jest prze
prowadzenie rejestracji i wmiar moliwoci skoncentrowanie Biaorusinw
wosobnych obozach. Postulowa potrzeb kolportowania wrd nich gazet biao
ruskich oraz utworzenie przy Przedstawicielstwie Biaoruskim wydziau do spraw
kontaktw zjecami, ktrego pracownicy prowadziliby prac owiatowonarodo
w62. Zdaniem emigrantw do niewoli niemieckiej dostao si ok. 70tys. onierzy
polskich narodowoci biaoruskiej63. Wrzeczywistoci byo ich, jak wspomniano,
ok. 25 tys. Niezalenie od poczyna dziaaczy biaoruskich, wadze niemieckie
usioway rozbi spoisto jecw iprowadziy polityk uprzywilejowywania nie
Polakw. Na przykad 8 marca 1940 jecy narodowoci biaoruskiej zostali zwol
nieni z obowizku noszenia na piersi odznaki P (Pole). Wkwietniu 1940r. rozpo
cza si akcja zwalniania jecw polskich ikierowania do przemysu IIIRzeszy,
ktra wpierwszej kolejnoci obja Biaorusinw64.
Niemcy tolerowali obecno dziaaczy, ktrym zaleao na oywieniu ycia
biaoruskiego. Wlistopadzie 1939 r. przy Ministerstwie Spraw Wewntrznych po
wstao Przedstawicielstwo Biaoruskie (Weissruthenische Vertauenstelle), ktre
miao za zadanie rejestrowanie Biaorusinw przebywajcych na terenie Rzeszy.
Jego prezesem zosta Anatol Szkutka. Miao ono ekspozytury wGdasku (Bole
saw Bortkiewicz), Gdyni (Jan Jayski), Wiedniu (ks. Micha Moskalik), Mo
nachium, odzi iPoznaniu (Aleksander Rusak). Przedstawicielstwo wistocie sta
nowio organizacj niemieck podlegajc IV Oddziaowi B2a Gwnego Zarzdu
Bezpieczestwa Rzeszy. Od 3 grudnia 1939 wBerlinie zacz ukazywa si tygo
dnik Ranica. Z uwagi na ograniczenia cenzuralne nie wypowiadano si na je
go amach na temat rzdw radzieckich na Biaorusi, ograniczajc si do krytycz
nych wypowiedzi na temat przedwojennego pastwa polskiego i rzadziej li
tewskiego. Zasuguj na uwag opinie wywiadu polskiego o tej gazecie: Denia
emigrantw

wyra

a

Ranica

redagowana

na

bardzo

niskim

poziomie

publicy
stycznym
. Naley

podkreli, e goszc haso niepodlegoci Ranica w prak
tyce ogranicza si tylko do uprawiania kampanii antypolskiej, z rzadkimi wypa
dami antylitewskimi emigranci d do wydzielenia jak najwikszej liczby
Biaorusinw ze rodowiska polskiego 65.
62
Narodowe Archiwum Republiki Biaoru (NARB), F.908. p.1, t. 5, k. 1315.
63
A. Win ic k i, op. cit., 11.
64
Wicej vide: J. G r zy b o ws k i, Biaorusini wpolskich regularnych formacjach wojskowych
wlatach 19181945, Warszawa 2007.
65
IPMS, sygn.: A.10.3/12, wycig zKomunikatu nr 8 Sztabu naczelnego Oddzia II z15 lutego
1941.
70 JERZY GRZYBOWSKI
W porozumieniu zwadzami niemieckimi dziaacze Przedstawicielstwa Bia

oruskiego i redakcji Ranicy wyjedali do obozw, w ktrych byli przetrzy
mywani jecyBiaorusini. Do poowy 1940 r. odwiedzili oni stalagi VIIA, VIIIB
iXIB, atake oflag IID66. Wedug danych Przedstawicielstwa, do poowy 1941r.
ok. 8 tys. jecw wstpio do Biaoruskiego Komitetu Samopomocy (zweryfiko
wanie tej informacji jest obecnie niemoliwe). Znaleli si wrd nich m.in. po
eta biaoruski Julian Siergijewicz67 oraz por. Stanisaw Grynkiewicz (Stanisa
Hrynkiewicz), pchor. Henryk Baranowicz, kanonier Bazyli Komorowski (Wasyl
Kamaroski), ktrzy dali si pozna jako dziaacze polityczni68. Cechowa ich wy
soki poziom wiadomoci narodowej. Widzieli wemigracji biaoruskiej moliwo
wykazania si na polu narodowego ycia politycznego i kulturalnego. Dla wielu
znich ideologia nazistowska bya obca, lecz wwczesnych warunkach nie mogli
da temu wyrazu.
Z czasem wadze niemieckie zezwoliy Biaorusinom na utworzenie organiza
cji spoecznych ikulturalnych. Wszystkie filie ikoa miay obowizek skadania co
miesic sprawozda ze swej dziaalnoci wGestapo, na ktrym spoczywa rwnie
obowizek rejestrowania nowych filii iczuwania nad ich pomyln dziaalno
ci69. Koncesje udzielane przez stron niemieck wsferze owiaty, kultury iopie
ki spoecznej emigranci odbierali jako dowd na to, e kwestia biaoruska zostaa
podniesiona do rangi midzynarodowej70.
Wiosn 1940 r. w Berlinie powsta, z inicjatywy Mikoaja Szkielonka,
Biaoruski Komitet Samopomocy (BKS) w Niemczech. Wadze niemieckie od
rzuciy zaproponowan przez Biaorusinw nazw Biaoruski Komitet Narodowy,
gdy przymiotnik Narodowy wskazywaby na polityczny charakter organiza
cji, podczas gdy Niemcy mogli przysta jedynie na organizacj o charakterze spo
ecznym. Na prezesa wybrano Andreja Baroskiego. Wskad zarzdu weszli m.in.
Wasyl Komorowski iAleksander Kryt uwolnieni zobozw jecy polscy. Latem
tego roku powoano nowy zarzd: prezes Mikoaj Abramczyk, zastpca Aleksander
Kaosza, sekretarz Stanisaw Grynkiewicz71.
BKS mia 18 filii (m.in. wBerlinie, Monachium, Hamburgu, Lipsku, Toruniu,
odzi, Bydgoszczy, Poznaniu, Gdasku, Krlewcu, Wiedniu iPradze72), lecz do
66
Ibidem, 20 czerwca 1941.
67
Ibidem, 24 marca 1940.
68
Archiwum Centralnego Muzeum Jecw Wojennych w ambinowicech (ACMJW), sygn.:
WASt Stalag XA, l. 80a; WASt Stalag XXA, l.. 213; Polski Czerwony Krzy (PCK), Biuro
Informacji iPoszukiwa.
69
Bundesarchiv BerlinLichterfelde (BArch.) R 58/459, k. 194198.
70
U. S ak a o s k i, op. cit., s. 176.
71
A. H a r d z i j e n k a, Berlin jak asiarodak biearuskaha ycia pierszaj paowy 40ch hh.
XXstahoddzia, Zapisy 2003, z. 26, s. 9394.
72
A. S o o wie w, Bieorusskaja centralnaja rada. Sozdanije. Diejatielnost. Krach, Misk 1995,
s. 99, 104.
stpne dokumenty pozwalaj przybliy histori iodtworzy obsad kierownicz

zaledwie kilku z nich. Filie dzieliy si na najmniejsze jednostki organizacyjne
koa, liczce od 10 do 40 ludzi. 13 wrzenia 1940 na wniosek grupy inicja
tywnej powsta w odzi oddzia Biaoruskiego Komitetu Samopomocy (prezes
Witold Tumasz). Faktyczna jego dziaalno rozpocza si 25 padziernika 1940.
Wedug danych biaoruskich jesieni tego roku oddzia w odzi skupia ponad
300osb73, wstyczniu 1941 r. 410 (w tym 310 katolikw i90 prawosawnych)74
awgrudniu ok. tysica. Od lata 1941 r. urzd prezesa sprawowa prof. Mikoaj
Gabrukowicz. W listopadzie tego roku wybrano jego zastpcw: Ciszewicza
iA.Klimantowicza oraz sekretarza A. Rakickiego75. Oddzia wodzi by najbar
dziej dynamiczny. wiadczy o tym utworzenie wpadzierniku 1941 r. sekcji kul
turalnoowiatowej, awlistopadzie kursu jzyka biaoruskiego. Oddzia posiada
rwnie bibliotek76.
W grudniu 1940 r. powsta oddzia BKS w Lichterfelde (obecnie dzielni
ca Berlina)77. W marcu 1941 r. dziaa oddzia wToruniu, liczcy ok. 150 osb.
Wiadomo, e 8 czerwca 1941 na prezesa wybrano Bolesawa Bortkiewicza, na se
kretarza A.Szudziejk78. Do lipca liczba czonkw spada do 9679. 28 sierpnia 1941
pod opiek toruskiego BKS powsta oddzia wBydgoszczy (prezes Archolski, se
kretarz Antonina Archolska). Na przeomie 1941 i1942 r. doszo do powstania od
dziau wSchansee (16 ludzi)80.
W lutym lub marcu 1941 r. powstay oddziay w Poznaniu, Sosnowcu
iGdasku81; wmarcukwietniu wStrasburgu (Brodnica)82. Przy tym oddziale 16
czerwca 1941 zaoona zostaa placwka wRypinie (prezes Kulesza)83. Poza tym
wiosn 1941 r. oddzia BKS istnia wMonachium (prezes ks. Micha Moskalik)84.
Oddzia wBerlinie oficjalnie zawiza si dopiero 45 maja 194185. 25 pa
dziernika przeprowadzono wybory zarzdu. Prezesem zosta Mikoaj Abramczyk,
jego zastpc Aleksander Kaosza, sekretarzem Bernard Bukatka. Wokresie tym
komitet liczy 468 czonkw, wlistopadzie nastpnego roku ju ok. 4 tys. By to
najliczniejszy oddzia BKS wRzeszy86.
73
Ranica, 15 padziernika 1940; ibidem, 30 padziernika 1940.
74
Ranica, 25 lutego 1941.
75
Ranica, 20 grudnia 1941.
76
Ranica, 10 listopada 1941.
77
Ranica, 30 kwietnia1941.
78
Ranica, 20 czerwca 1941.
79
Ranica, 10 lipca 1941.
80
Ranica, 18 stycznia 1942.
81
Ranica, 15 marca 1941.
82
Ranica, 10 kwietnia 1941.
83
Ranica, 10 lipca 1941.
84
85
Ranica, 10 maja 1941.
86
72 JERZY GRZYBOWSKI
30 marca 1941 grupa inicjatywna (Jermaczenko, Jan Gieniusz, Piotr Bokacz,

Aleksander Kaosza, Wasyl Rusak) wystosowaa apel do Biaorusinw zamiesz
kujcych Protektorat Czech i Moraw, aby wzorem rodakw z Generalnego
Gubernatorstwa zjednoczyli si w BKS. 1 maja w Pradze odbyo si zebranie
Biaorusinw z Protektoratu, na ktrym formalnie rozwizano dotychczasowe
organizacje biaoruskie i powoano tamtejszy BKS. Zacharka przekaza komi
tetowi archiwum87. Utworzono prezydium BKS, w skad ktrego weszli m.in.:
Jermaczenko, Zacharka, Igor Owczynnikow, Micha ZabejdaSumicki, arysa
i Jan Gieniuszowie. Prezesem zosta Jan Gieniusz, sekretarzem Piotr Bokacz.
22 czerwca 1941 w wydanej przez prezydium odezwie do rodakw zaznaczo
no, e emigracja biaoruska patrzy optymistycznie na przemiany zachodzce
wEuropie, gdy nadchodzi moment, kiedy nard biaoruski uwolni si od wadzy
komunistycznej iodzyska niepodlego wcisym zwizku zwielkim narodem
niemieckim88.
rda biaoruskie rni si w ocenie liczby czonkw BKS w Niemczech.
Jest ona szacowana na ok. 814 tys.89 Nie ulega wtpliwoci, e zdecydowan
wikszo stanowili dawni jecy polscy narodowoci biaoruskiej. Najczstsz
przyczyn wstpienia do komitetu nie byy pogldy polityczne, lecz ch ule
nia swej doli, gdy czonkostwo umoliwiao korzystanie zszeregu przywilejw90.
Rwnoczenie odbywaa si reorganizacja ycia biaoruskiego wGeneralnym
Gubernatorstwie. Do pierwszego zebrania grupy Biaorusinw w Warszawie
(10 osb), ktre miao na celu utworzy organizacj biaorusk, doszo w stycz
niu 1940 r. Ostatecznie Biaoruski Zwizek Samopomocy (BZS) w Warszawie
zosta zarejestrowany dopiero 9 czerwca 194091. W celu aktywizacji ycia bia
oruskiego w GG, na polecenie von Mendego z Berlina do Warszawy udali si
Akinczyc i Aleksy Siekiewicz, ktrzy nawizali kontakt z Sergiuszem Sorok
i Wodzimierzem azarewiczem92. Od kwietnia lub maja 1941 r. zmieniono na
zw BZS na Komitet Biaoruski wGeneralnym Gubernatorstwie (KB). Si rzeczy
gwnym orodkiem dziaalnoci biaoruskiej wGG staa si Warszawa. Siedziba
wspomnianej organizacji miecia si przy ul. Ksicej 4. Delegatura komite
tu moga powsta wszdzie, gdzie zamieszkiwao co najmniej 30 Biaorusinw.
Wiosn 1941 r. powstaa delegatura wCzstochowie93. Od 5 lutego 1941 KB wza
mieni si wcentrum wszystkich organizacji biaoruskich wGG94.
87
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 11, k. 83, Protok zebrania Biaorusinw Protektoratu Czech iMoraw
z1 maja 1941.
88
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 41, k. 83, Protok posiedzenia prezydium BKS z22 czerwca 1941.
89
A. S o o wie w, op. cit., s. 93.
90
J. G r zy b o ws k i, op. cit., s. 189190.
91
92
93
94
Delegatura komitetu w Biaej Podlaskiej siga swoimi korzeniami placw

ki wywiadowczej Abwehry. Delegaturze tej podporzdkowa si oddzia KB
wLublinie95.
W czerwcu 1940 r. wKrakowie powstaa kilkudziesicioosobowa grupa Bia
orusinw pragnca zaoy komitet biaoruski96. We wrzeniu tego roku liczya
ona ok. 60 osb dorosych i40 dzieci. Ze wzgldu na problemy natury materialnej
Biaorusini dziaali przy Ukraiskim Komitecie Samopomocy97. Wmarcu 1941 r.
przy delegaturze KB powstaa szkoa biaoruska98. Najwczeniej wgrudniu 1941r.
grupa ta usamodzielnia si iprzeksztacia wkrakowsk delegatur KB. Powsta
przy niej oddzia pracy99.
Zgodnie ze statutem organizacja miaa charakter spoecznokulturalny. Wzwiz
ku ztym jej praca sza wdwch kierunkach: charytatywnym ikulturalnoowia
towym. Samopomoc spoeczna zakadaa m.in. zbieranie darw od zamoniej
szych czonkw, staranie si o pomoc materialn u wadz niemieckich irozdzie
lanie tej pomocy pomidzy czonkw. Przydzia miesiczny na jednego czonka
komitetu wynosi: 2 kg chleba, 1 kg mki, 4 kg makaronu, pewn ilo margary
ny, smalcu, cukierkw imarmolady oraz kawaek myda toaletowego. Poza tym
od czasu do czasu wydawano rwnie po 1 kg misa i1 litrze wdki. Wrazie po
trzeby komitet udziela swoim czonkom pomocy prawnej (np. pisanie poda lub
skarg do wadz niemieckich). Zajmowa si take poszukiwaniem pracy dla swo
ich czonkw przez Arbeitsamt oraz udzielaniem poyczek pieninych. Za nie
wielk opat wiadczono rwnie usugi lekarskie (dr Antoni Kraskowski) 100.
KB prowadzi czynn prac kulturalnoowiatow, m.in. wpostaci tzw. wie
czorw sobotnich dla czonkw, na ktrych wygaszano referaty na temat historii
ikultury Biaorusi oraz jej aktualnego pooenia. Ponadto wWarszawie odbywa
y si wieczorowe kursy, tzw. biearusawiedy, obejmujce nauk jzyka biaoru
skiego, histori i geografi Biaorusi oraz kurs jzyka niemieckiego. W styczniu
1941 r. przy BZS powstaa sekcja modzieowa. Opiek nad ni obj Mikoaj
danowicz. Wtym czasie powstaa rwnie sekcja eska, wktrej prac prowa
dzi ks. Godlewski. Zorganizowano take bibliotek, chr (25 osb) i orkiestr.
Wadze komitetu poczyniy starania wkierunku uzyskania zgody wadz niemiec
kich na wydawanie gazety biaoruskiej wGG. Dziaacze niepodlegociowi korzy
stali zkadej nadarzajcej si okazji, by prowadzi wrd rodakw prac narodo
wopatriotyczn, wramach ktrej obchodzono biaoruskie wita narodowe. Np.
95
96
97
Ranica, 29 wrzenia 1940.
98
99
Ranica, 10 grudnia 1941.
100
IPMS, A.XII.7/12, notatka ppk. Banacha do MSW dotyczca Biaoruskiego Zwizku Samo
pomocy z25 maja 1941.
74 JERZY GRZYBOWSKI
23 marca 1941 wcerkwi prawosawnej ikociele katolickim wWarszawie odbyy

si uroczyste naboestwa zokazji rocznicy proklamowania BRL w1918 r.101
Przedstawiciele inteligencji stanowili znikomy odsetek czonkw komitetu.
Np. wmarcu 1941 r. na ponad 2 tys. czonkw, jedynie 36 osb legitymowao si
wyksztaceniem wyszym. Wocenie podziemia polskiego 80% czonkw stanowi
a bierna politycznie inarodowo masa ludzi, ktra wstpujc do komitetu kierowa
a si pobudkami materialnymi. Dziaacze biaoruscy musieli zada sobie trud, by
uczyni znich element narodowo uwiadomiony. Ale iwrd narodowo uwiado
mionych Biaorusinw nie byo jednomylnoci co do przyszoci kraju. Jedni sta
wiali wycznie na zwizek z III Rzesz, drudzy wizali nadzieje na odrodzenie
pastwa biaoruskiego zaliantami zachodnimi102.
Warto si zastanowi nad stanem liczebnym organizacji biaoruskiej w GG.
Na pocztku 1942 r. politycy niepodlegociowi szacowali liczb swych rodakw
w GG na ok. 10 tys.103, co budzi powane wtpliwoci. Dziaaczom biaoruskim
zaleao na zawyaniu tej liczby. Nierzadko zaliczano do niej wszystkich urodzo
nych na ziemiach uwaanych przez dziaaczy za biaoruskie bez wzgldu na naro
dowo. Wprzeddzie II wojny wiatowej wWarszawie mieszkao okoo tysica
Biaorusinw104. Gwne skupiska ludnoci biaoruskiej wII Rzeczypospolitej zna
lazy si poza granicami GG. Jeli nawet zaoy, e wspomniana liczba odpowia
daa prawdzie, nie oznaczao to, e wszyscy naleeli do organizacji biaoruskiej.
Pocztkowo do BZS zapisao si przeszo 700 osb. We wrzeniu 1940 r. liczeb
no organizacji wzrosa do 1300 ludzi105, ado listopada do 1850106. Wmarcu
1941 r. BZS zrzesza 2530 czonkw107. Rok pniej do komitetu biaoruskiego na
leao blisko 6 tys. osb. Po rozpoczciu zwolnie jecw wojennych zobozw
liczba ta wzrosa, lecz zpewnoci nie wynosia a 6 tys. Wzwizku ztym narzu
ca si pytanie, skd wzia si wspomniana liczba czonkw komitetu? U rde te
go zjawiska legy wzgldy natury praktycznej. Wedug danych wywiadu polskie
go Biaorusini stanowili ok. 75% czonkw komitetu, natomiast reszta skadaa si
zRosjan, ktrzy zrnych wzgldw nie chcieli nalee do organizacji rosyjskich
oraz z kresowych Polakw, ktrzy zdoali wykaza si dowodami wiadczcymi
otym, e pochodz zziem nalecych wmyl ideologii nacjonalistw biaoruskich
do tzw. biaoruskiego obszaru etnograficznego108. Jak wspomniano, czonkowie or
101
Ibidem.
102
Ibidem; J. T u r o n ak [J. Turonek], Biearu pad niamieckaj akupacyjaj, [w:] Madernaja hi
storyja Biearusi, Wilno 2006, s. 535.
103
104
J. T u r o n ak [J. Turonek], Biearu pad niamieckaj akupacyjaj, s. 534.
105
Ranica, 29 wrzenia 1940.
106
107
IPMS, A.XII.7/12, notatka ppk. Banacha do MSW dot. Biaoruskiego Zwizku Samopomocy
z25 maja 1941.
108
Ibidem.
ganizacji biaoruskiej cieszyli si pewnymi przywilejami wporwnaniu zludno

ci polsk, co spowodowao wstpowanie do Komitetu Biaoruskiego Polakw,
ktrzy podawali si za Biaorusinw. Z kolei dziaaczom biaoruskim zaleao na
zwikszeniu liczby czonkw komitetu, od niej zaleay moliwoci pozyskania
rodkw finansowych. Std nierzadko przymykano oczy na wstpowanie do KB
osb narodowoci polskiej.
To zjawisko umoliwiao przenikanie do organizacji biaoruskich czonkw
podziemia polskiego, zarwno niepodlegociowego, jak komunistycznego. Od
momentu powstania BZS w Warszawie, ZWZ posiada w nim swoje wtyczki,
m.in. Zofi Dobrzysk, wykadowczyni wszkole biaoruskiej. Natomiast dyrek
tor szkoy biaoruskiej wWarszawie Wasyl Litwiczyk ikierowniczka bursy dla
uczniw Kleopatra Pawowska powizani byli z PPR109. Dziki temu podziemie
polskie byo wtajemniczone wniemal wszystkie sprawy Biaorusinw110.
Z chwil zbliania si wojny niemieckoradzieckiej wHamburgu powstaa ra
diostacja Vineta, wskadzie ktrej istniaa sekcja biaoruska (Andrej Baroski,
Juliana Mencke, Mikoaj Bojkow, ks. Godlewski)111. Obz emigrantw biaoru
skich pod wzgldem politycznym nie by wwczas jednolity. Za spraw Jerzego
Turonka wliteraturze przedmiotu utrwali si pogld, e wokresie tym dzieli si
on na cztery gwne grupy. Byy to:
1) rodowisko kierowane przez Jermaczenk iZachark (Praga) opowiadajce si
za wspprac zNiemcami ze wzgldw politycznych;
2) Akinczyc ijego narodowi socjalici wduej mierze kierujcy si przy wsppra
cy zIII Rzesz pobudkami ideologicznymi iwiar we wsplnot interesw nie
mieckobiaoruskich112;
3) grupa Mikoaja Szczorsa i ks. Godlewskiego, ktra podja wspprac zAb
wehr iSD. Niejako na obrzeu tej grupy pozosta Radosaw Ostrowski. Na je
go postawie zaway fakt przedwojennej wsppracy zkomunistami, anastp
nie zwadzami polskimi, co pniej przysporzyo mu wiele kopotw;
4) grupa Jana Stankiewicza iprof. Wacawa Iwanowskiego, zaoycieli podziem
nej Partii Biaoruskich Nacjonalistw (PBN), ktra wizaa wiksze nadzieje
zaliantami zachodnimi. Do grupy tej nalea m.in. Stanisaw Grynkiewicz (ju
nior). Dziaacze ci wychodzili zzaoenia, e III Rzesza skazana jest na klsk
iliczyli na pomoc aliantw zachodnich przy odrodzeniu pastwa biaoruskiego.
Gorczkowo rozgldali si za sojusznikami, szukajc porozumienia z rzdem
RP na uchodstwie iliczc na to, e bdzie on reprezentowa biaorusk racj
109
J. T u r o n ak [J. Turonek], Szkoa na witajerskaj wulicy, [w:] Madernaja historyja Biearusi,
Wilno 2006, s. 804.
110
z25 maja 1941.
111
A. Win ic k i, op. cit., s. 1617.
112
J. T u r o n e k, Biearu pod niemieckaj okupacyjaj, s. 4143.
76 JERZY GRZYBOWSKI
stanu wobec aliantw zachodnich. Jednoczenie nie chcieli traci wpywu na

tworzenie biaoruskiej administracji isi zbrojnych u boku Niemiec.
W wietle znanych nam dokumentw pogld ten nie jest w peni suszny.
Istniej powane przesanki, by przypuszcza, e PBN nie bya dzieem jedy
nie Stankiewicza i Iwanowskiego. Turonek przypisujcy utworzenie PBN Stan
kiewiczowi uwaa, e partia ta powstaa latem 1940 r. wWarszawie113. Tymczasem
materia rdowy pozwala uzna, e prezesem partii by ks. Godlewski, za
stpcami Szkielonek i Szczors, sekretarzem Stankiewicz, skarbnikiem Czesaw
Choniawko114. Obfita korespondencja pomidzy Jermaczenk a Stankiewiczem
i Szkielonkiem upowania do twierdzenia, e na przeomie 1939 i 1940 r. Jer
maczenko cile wspdziaa zomawian grup. Z treci niektrych listw wyni
ka, e cieszy si on zaufaniem kierownictwa PBN. Widziano wnim nawet dowd
c przyszej armii biaoruskiej115. Wsierpniu 1940 r. Jermaczenko zosta przyjty
do PBN. Na rzecz tego twierdzenia przemawia list Stankiewicza z 18 sierpnia
1940116. PBN posiadaa swe komrki w Berlinie, Warszawie i Pradze. Jej dzia
acze wzbraniali si przed powizaniem z Zachark. Nastawienie konspiracji
do prezesa Rady BRL wymownie oddaj sowa Stankiewicza: cho Zacharka
ma zbiene pogldy z naszymi, lecz przeszkadza jemu nalee do naszej partii
idea o prezydenctwie117. Odrzucano rwnie wspprac z Michaem Zabejd
Sunickim, ktry okaza si demokrat, cho rozwaano jego kandydatur na
czonka partii118.
Program PBN budzi wiele kontrowersji. Do czowki dziaaczy naleeli po
litycy (przede wszystkim ks. Godlewski), ktrzy z zaoenia odrzucali moli
wo wsppracy z Polakami. Bez wzgldu na to, na przeomie 1940 i 1941 r.
Stankiewicz w imieniu PBN pragn nawiza kontakty z przedstawicielami
ZWZ. Wedug Turonka dziki Stankiewiczowi do partii wstpio co najmniej tro
je czonkw polskiej organizacji: Zofia Dobrzyska, Samuel Ostrowicki iWitold
Butkiewicz. Stankiewicz by wpeni wiadom przynalenoci wspomnianych osb
do podziemia polskiego. W lutym 1941 r. w Wilnie czonek sztabu okrgu wi
leskiego ZWZ ks. Kazimierz Kucharski zupowanienia dowdcy okrgu odby
113
Idem, Kwestia biaoruska wpolityce obozu londyskiego (19411944), [w:] Studia zdziejw
ZSRR iEuropy rodkowej, t. XIX, 1983, s. 138140.
114
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 41, k. 6263, list J. Stankiewicza do Jermaczenki z18 sierpnia 1940.
115
Wkrtce przed wybuchem wojny pomidzy III Rzesz a ZSRR Stankiewicz pisa do Jer
maczenki: Gdy rozpocznie si wojna na wschodzie, zajdzie potrzeba utworzenia wojska biaoruskiego
i ja nie widz innego czowieka oprcz ciebie ktry byby w stanie stan na jego czele. PAFR,
f.5875, op. 1, t. 41, k. 100, list J. Stankiewicza do Jermaczenki (brak daty).
116
Ibidem, k. 6263, list J. Stankiewicza do Jermaczenki z18 sierpnia 1940.
117
Ibidem, list J. Stankiewicza do Jermaczenki z18 sierpnia 1940.
118
Ibidem, List J. Stankiewicza do Jermaczenki z18 sierpnia 1940.
rozmow ze Stanisawem Grynkiewiczem119. Jak wida, w tej sprawie nadal jest

wiele pyta i niecisoci. Posiadany materia rdowy tylko nieznacznie przy
bliy nas do rozstrzygnicia problemu, czym w istocie bya Partia Biaoruskich
Nacjonalistw. Do jakiej organizacji Stankiewicz wprowadzi wspomnianych
czonkw ZWZ ijak na to zareagowali pozostali dziaacze, ktrzy nie akceptowali
wsppracy z Polakami? Czy i w jaki sposb z PBN powizany by Iwanowski,
ktry przebywa wwczas w Wilnie? Nie bya to z pewnoci forma podziemia
niepodlegociowego zprawdziwego zdarzenia. Naley podkreli, e PBN tylko
pozornie bya nielegalna. wiadczy o tym inny list Stankiewicza do Jermaczenki,
w ktrym czytamy: organizacja jest niejawna i nie wolno nikomu mwi o jej
istnieniu lecz Niemcy oczywicie wiedz o niej120. Sama nazwa PBN wska
zuje, e jej zaoyciele usiowali stworzy biaoruski odpowiednik Organizacji
Ukraiskich Nacjonalistw i e bya ona pomylana jako zalek centrum koor
dynacyjnego ruchu biaoruskiego majcy wodpowiednim momencie podj pra
c nad utworzeniem biaoruskiego rzdu. Wwietle znanych dokumentw mona
zaryzykowa twierdzenie, e PBN wistocie bya swoist paszczyzn do uprawia
nia nielegalnie (obowizujce prawo niemieckie zabraniao organizowania partii
politycznych) dziaalnoci dla czci politykw biaoruskich posiadajcych zbie
ne pogldy. Naley zdecydowanie odrzuci rwnie pogld niektrych wspcze
snych badaczy o tym, e czonkami partii zostali stawiajcy na wspprac zPolsk
dziaacze nastawieni opozycyjnie do Szczorsa iks. Godlewskiego. Wpraktyce wo
k PBN skupiali si reprezentanci niemal wszystkich opcji politycznych za
rwno prozachodniej, jak proniemieckiej zwyjtkiem stronnikw Akinczyca.
Wolno sdzi, e Stankiewicz, jako zwolennik federacji polskobiaoruskiej, na
wasn rk ibez wiedzy innych czonkw partii podj prb nawizania kontak
tw z podziemiem polskim. Aby doda sobie powagi posugiwa si nieistniej
cym w rzeczywistoci upowanieniem PBN, prezentujc si jako przedstawiciel
organizacji podziemnej. Udzia Iwanowskiego w partii w omawianym okresie
wydaje si wtpliwy. Dopiero po wybuchu wojny niemieckoradzieckiej grupa
IwanowskiegoStankiewicza symbolicznie przyja nazw PBN w trakcie per
traktacji z ZWZAK. Miao to suy uwiarygodnieniu tych dziaaczy w oczach
polskich negocjatorw. Ta symboliczna PBN poza nazw raczej nie miaa nic
wsplnego zwczeniejsz organizacj o tej nazwie.
W zrnicowanym politycznie rodowisku biaoruskim walka wewntrzna
(przede wszystkim: Akinczyc kontra wspomniana grupa PBN) bya nie do unik
nicia. Lata 19401941 miny pod znakiem cigej rywalizacji. Dziaacze nie
119
J. T u r o n ak [J. Turonek], Waca Iwanoski iadradenie Biearusi, [w:] Madernaja histo
ryja Biearusi, Wilno 2006, s. 228229; H. P is k u n o wic z, Polskie podziemie akwestia biaoruska
wlatach 19411944, [w:] Stosunki polskobiaoruskie wwojewdztwie biaostockim wlatach 1939
1956, red.: J. M il e ws k i, A. P y e ws k a, Warszawa 2005, s. 5253.
120
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 41, k. 6263, list J. Stankiewicza do Jermaczenki z18 sierpnia 1940.
78 JERZY GRZYBOWSKI
szczdzili rodkw iwysiku, aby wyeliminowa konkurentw zgry politycznej.

Bardzo czsto uciekano si do denuncjacji u Niemcw. Zachoway si liczne do
nosy pisane przez Akinczyca. Tytuem ilustracji mona przytoczy donos na ry
wali zoony przez niego 1 listopada 1940. Przywdca biaoruskich narodowych
socjalistw zwraca uwag na zbyt mody wiek Szczorsa iwynikajcy ztego brak
dowiadczenia politycznego i organizacyjnego. Nie szczdzi rwnie sw kry
tyki pod adresem ks. Godlewskiego. Zdaniem Akinczyca Godlewski nie nadawa
si na przywdc organizacji biaoruskich, gdy jako duchowny katolicki nie jest
w stanie wykonywa zada stojcych w sprzecznoci z jego zawodem wykony
wanym i moralnoci chrzecijask121. Witolda Tumasza Akinczyc oskara o
pogldy komunistyczne, na poparcie czego wspomina jego dziaalno antyfa
szystowsk na Wileszczynie w1937 r. Swoich rywali okrela mianem demo
kratw, przypisywa im sympati do ydw, nieufno do Niemiec i po
datno na ide pansowiask. Na zakoczenie usiowa przekona Rosenberga
do totalnej rewizji organizacji biaoruskich i przeprowadzenia czystki wrd
dziaaczy komitetw biaoruskich w III Rzeszy (Berlin, d) i Generalnym
Gubernatorstwie (Warszawa, Biaa Podlaska). Donos zawiera rwnie propozycj
powoania w Berlinie komisji do spraw biaoruskich zoonej z Niemcw i paru
zaufanych Biaorusinw o gosie doradczym, ktra broniaby praw biaoruskich122.
Chcc zdominowa biaorusk scen polityczn Akinczyc usiowa podporzd
kowa sobie komitety biaoruskie. Nakazywa swoim zwolennikom obejmowa
wnich stanowiska kierownicze. Z kolei dziaacze PBN rwnie za wszelk cen
dyli do przejcia wadzy worodkach spoecznych ikulturalnych wNiemczech
iGG123. Wiosn 1940 r. Akinczycowi udao si usun dotychczasowego prezesa
Komitetu Biaoruskiego w Generalnym Gubernatorstwie Szczorsa i zaj
jego miejsce. Na skutek interwencji SD wpoowie 1940 r. Szczors odzyska jednak
stanowisko. Do poowy 1940 r. funkcje kierownicze w komitetach biaoruskich
w Niemczech i GG zostay oczyszczone ze zwolennikw Akinczyca. Pewnym
pocieszeniem dla tego ostatniego byo pozyskanie kilku jecw polskich uwolnio
nych zobozw124.
Nie baczc na niemiecki zakaz uprawiania polityki dziaacze biaoruscy wy
powiadali si na temat biecej sytuacji midzynarodowej. Pocztkowo sytuacja
ta (przede wszystkim pakt HitlerStalin) uniemoliwiaa krytyczne wypowiadanie
si o ZSRR iwymagaa powstrzymywania si przed otwart krytyk polityki ra
dzieckiej wzgldem Biaorusinw. Wzwizku ztym zasuguje na uwag stanowi
sko prezesa Rady BRL wobec sojuszu niemieckoradzieckiego. Wlicie do wadz
121
122
Ibidem, s. 1819.
123
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 41, k. 5758, list M. Szkielonka do J. Jermaczenki z12 sierpnia 1940.
124
z25 maja 1941 r.; J. T u r o n ak [J. Turonek], Biearu pad niamieckaj okupacyjaj, s. 535.
niemieckich wCzechach Zacharka ze szczegln starannoci omija rafy wielkiej

polityki, jednak wyranie daje do zrozumienia, e Biaorusini nie maj powodw
do satysfakcji z ukadw politycznych pomidzy III Rzesz a ZSRR. Czytamy:
Mymy bardzo ucieszyli si zpowodu zadanej przez Niemcy klski Polski iy
limy nadziej na lepszy los naszej ojczyzny, pki na skutek paktu zawartego po
midzy Niemcami iZSRR pooenie na wschodzie Europy nie przyjo formy, kt
r widzimy obecnie Uwaamy za stosowne powiedzie, e o ile dziaacze
biaoruscy iuwiadomieni narodowo Biaorusini zradoci przyjli zagad pa
stwa polskiego, o tyle byli oni zawiedzeni zajciem Biaorusi Zachodniej przez
Rosj wadnym przypadku nie moemy poprze reimu [radzieckiego
J.G.] opartego na przemocy na narodzie biaoruskim Majc na uwadze tera
niejsze stosunki niemieckoradzieckie powstrzymamy si od wystpie przeciw
ZSRR mogcych zaszkodzi interesom Niemiec, pki nie ulegn one zmianie125.
Sytuacja midzynarodowa zaistniaa po wrzeniu 1939 r. umoliwiaa natomiast
ostry ton wwypowiadaniu si na temat Polski. Politycy biaoruscy wwczas nie
szczdzili sw krytyki wstosunku polityki narodowociowej II Rzeczypospolitej,
pod adresem ktrej paday rozmaite zarzuty ioskarenia. Autor dotar do wstrzsa
jcych tekstw autorstwa prawdopodobnie Jermaczenki iZacharki, ktrzy jesieni
1939 r. sformuowali swoje propozycje dotyczce postpowania wobec Polakw
wmemorandum zoonym na rce wadz Protektoratu Czech iMoraw126. Ile byo
wnim niechci do pastwa polskiego, ile obawy przed przywrceniem przedwo
jennego status quo, aile chci podkrelenia lojalnoci wobec wadz okupacyjnych?
Wybuch wojny niemieckoradzieckiej dziaacze biaoruscy zrzeszeni wkomi
tetach przyjli zulg. Wielokrotnie dali wyraz poparcia dla poczyna niemieckich
na Wschodzie. Np. 27 czerwca 1941 Biaorusini zProtektoratu Czech iMoraw wi
tajc atak Wehrmachtu na ZSRR wysali Hitlerowi telegram, wktrym gloryfiko
wano onierzy niemieckich wkraczajcych na Biaoru, by wyzwoli nard bia
oruski od czerwonych tyranw ikatw127. Biaorusini liczyli na to, e III Rzesza
uwzgldni interesy narodw zamieszkaych w granicach Zwizku Radzieckiego.
Jednak wkrtce stao si jasne, e marzenia dziaaczy biaoruskich mijaj si
zrzeczywistym celem nazistw. Zasuguje na uwag to, e ju 19 czerwca 1941
odbyo si zebranie szefw BKS wIII Rzeszy, Biaoruskiego Przedstawicielstwa
i Komitetu Biaoruskiego w Generalnym Gubernatorstwie, na ktrym powoa
no Biaoruskie Centrum Narodowe (Biearuski Nacyjanalny Centar BNC).
Organizacja ta miaa peni rol koordynatora i reprezentanta zjednoczonych si
biaoruskich. Na jego czele stan Mikoaj Szczors. W skad zarzdu weszli: ks.
125
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 21, k. 7684, notatka W. Zacharki o pooeniu Biaorusinw wIIIRze
szy iGeneralnym Gubernatorstwie (bez daty).
126
Ibidem.
127
PAFR, f. 5875, op. 1, t. 41, k. 119, protok oglnego zebrania Biaorusinw Protektoratu
Czech iMoraw z27 czerwca 1941.
80 JERZY GRZYBOWSKI
Godlewski, Mikoaj Szkielonek, Anatol Szkutka, Czesaw Choniawka i Witold

Tumasz128. BNC uchwalio memorandum do Hitlera, ktre zostao wrczone wa
dzom niemieckim 13 lipca129. Atmosfer panujc wrd dziaaczy biaoruskich
oddaje fakt, e doszo wwczas do podziau foteli ministerialnych wmajcym
niebawem powsta rzdzie biaoruskim. Premierem mia zosta Szczors, mini
strem obrony Choniawka, owiaty Stankiewicz itd.130
Oczekiwanie na niemieck zgod na utworzenie choby marionetkowego, lecz
biaoruskiego pastewka u boku III Rzeszy okazao si niczym nie popartym zu
dzeniem. Wporwnaniu zpolitykami ukraiskimi ilitewskimi dziaacze biaoruscy
byli zbyt sabi, by bez uzgodnienia zNiemcami odway si na ogoszenie niepod
legoci. Tymczasem 23 czerwca wKownie Front Litewskich Aktywistw ogosi
restytucj pastwowoci litewskiej, a30 czerwca we Lwowie OUN proklamowa
odnowienie niepodlegego pastwa ukraiskiego. Tymczasem wadze niemieckie
wyranie day do zrozumienia, e nie maj zamiaru pomaga Biaorusinom wod
zyskaniu suwerennego pastwa, co sprawio duy zawd emigrantom. Ich daleko
idce zamierzenia doznay ostatecznej poraki po otrzymaniu wieci o likwidacji
przez Niemcw rzdw narodowych na Litwie i Ukrainie. Ich ywot okaza si
krtki, gdy nazici nie zamierzali dzieli si z nikim wadz. Trudno odmwi
racji Grzegorzowi M o t y c e, ktry twierdzi, e dziaacze narodowi wygrali na
decyzji Hitlera o zakazie utworzenia pastewek narodowych na terytorium ZSRR.
Gdyby Niemcy zezwolili nacjonalistom, w tym biaoruskim, na ich stworzenie,
miayby one niewtpliwie charakter faszystowski, a ich rzdy byyby nie mniej
okrutne i krwawe ni chorwackich ustaszy131. Nie baczc na brak jakichkolwiek
obietnic ze strony Niemcw, wielu dziaaczy biaoruskich postanowio kontynu
owa wspprac z nimi po zajciu Biaorusi przez Wehrmacht. Nie chcieli oni
traci wpywu na tworzenie administracji cywilnej iformacji wojskowych.
WSPPRACA ZABWEHR
Mao dotd znan kart jest wsppraca dziaaczy biaoruskich zwywiadem nie
mieckim przed wybuchem wojny niemieckoradzieckiej. Kierownictwo III Rzeszy
zpowodw ideologicznych irasistowskich cakowicie zrezygnowao ze skorzysta
nia ze zbrojnej pomocy przedstawicieli narodw wschodnioeuropejskich w wal
ce przeciw ZSRR. Jednak kierownictwo Abwehry posiadao w tych sprawach o
wiele bardziej pragmatyczne podejcie. Brao pod uwag wielonarodowociowy
128
Za Dziaranuju Niezalena Biearusi, Londyn 1960, s. 7778.
129
J. N aj d ziu k, I. K as ia k, Biearu uczora j siania, Misk 1993, s. 257.
130
Wywiad J. Turonka zMikoajem danowiczem z12 lipca 1983, orygina wzbiorach J. Turonka.
131
G. M o t y k a, Kolaboracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 19411944, Pami
iSprawiedliwo 2008, nr 1, s. 185.
charakter Zwizku Radzieckiego. Std Abwehra nie rezygnowaa z moliwoci

wykorzystywania antysowiecko nastawionych emigrantw biaoruskich, ukrai
skich, estoskich, litewskich iinnych. Od wiosny 1940 r. wydzia OKH Aussland
VerbandOst (Zagranicznych Formacji Wschodnich) rozszerzy zadania tej suby
dotyczce ZSRR. W rezultacie, niedugo przed atakiem niemieckim na Zwizek
Radziecki, zainteresowanie biaorusk emigracj ze strony Abwehry znacznie
wzroso. Od padziernika 1939 r. rozmowy zprzedstawicielami biaoruskiej emi
gracji politycznej prowadzone byy ze strony Rzeszy przez mjr. Gerulisa, byego
rektora Uniwersytetu w Krlewcu, mjr. Deringa, profesora von Mendego i jego
doradc Eugena von Engelhardta132.
W lutym 1940 r. wywiad polski informowa, e Niemcy przejawiaj aktyw
no w kwestii biaoruskiej. Abwehra interesowaa si nie tylko emigrantami
biaoruskimi, lecz rwnie czynia starania, by pozyska aktywistw biaoruskich
wpastwach batyckich.
Wprzededniu inwazji niemieckiej na ZSRR wywiad pol
ski informowa m.in.: zarysowuje si pewne zainteresowanie Niemcw ruchem
bia

oruskim
, aczkolwiek

ze

zrozumia

ych
przyczyn

znacznie

s

absze
, ani

eli
za

interesowanie ich ruchem ukraiskim. Wyrazio si ono jeszcze przed upadkiem
Litwy smetonowskiej wpodry podjtej przez Niemca prof. Koschnidera, b. prof.
Uniwersytetu S. Batorego, do Wilna, gdzie prowadzi on rozmowy zmiejscowymi
dzia

aczami

bia

oruskimi
.
Jak

mo

na

wnosi

z

tych

rozmw
,
prof
.
Koschnider

lo
sowa [sic!] stworzenie niepodlegej Biaorusi za stolic wWilnie Paralel
do tej misji stanowi podjcie wBerlinie wydawania pisma biaoruskiego Ranica,
ktre otrzymao nawet w wikszym stopniu moliwo otwartego mwienia
o przyszej niepodlegej Biaorusi. Kadry tego pastwa ma w/g pisma stworzy
obecna emigracja biaoruska wNiemczech, zoona niemal wycznie zpolskich
jecw wojennych 133.
W przededniu konfliktu pomidzy III Rzesz a ZSRR emigranci si rzeczy
zostali uwikani w gr wywiadw tych pastw.
Do kontaktw z koami wojsko
wymi, zwaszcza Abwehr, skonni byli dziaacze skupieni wok Szczorsa i ks.
Godlewskiego, ktrzy uwaali e naley stworzy biaoruskie jednostki zbrojne,
ktre stayby si zalkiem narodowego wojska niezalenego pastwa biaoru
skiego. Wsppraca emigrantw biaoruskich zAbwehr polegaa gwnie na ty
powaniu agentw, specjalnie szkolonych do przerzutu na teren Biaorusi, zajty
przez ZSRR134. Do tej pracy wczono dziaaczy poszczeglnych komitetw bia
oruskich na terenie III Rzeszy i GG. Z du doz prawdopodobiestwa mona
zaryzykowa twierdzenie, e werbunek do niemieckich szk wywiadowczych
132
A. K. S o o wj o w, op. cit., s. 5.
133
IPMS, sygn. A.10.3/12, wycig zKomunikatu nr 8 Sztabu Naczelnego, Oddzia II z15 lutego
1941.
134
Organy gosudarstwiennoj biezopastnosti SSSR w Wielikoj Otiecziestwiennoj wojnie. Sbornik
dokumientow, t. II, kniga 1, Naczao. 22 ijunia31 awgusta 1941 goda, Moskwa 2000, s. 80.
82 JERZY GRZYBOWSKI
iszpiegowskich rozpoczto ju w1940 r. Na rzecz tej hipotezy przemawia fakt,

e w 19401941 r. w Biaej Podlaskiej dziaaa ekspozytura Abwehry zakonspi
rowana pod szyldem komitetu biaoruskiego. rdo rekrutacji stanowili gwnie
byli jecy polscy. Wedug niepotwierdzonych informacji wlutym 1941 r. agenci
Abwehry we wsppracy zBKS zwerbowali wodzi 32 jecw wojennych iskie
rowali na przeszkolenie na lsk, anastpnie wokolice Ostroki135. Ochotnikw
szkolono worodku Abwehry, anastpnie nielegalnie przerzucano do Biaoruskiej
SRR wcelu m.in. uruchomienia siatki antyradzieckiej opartej na przedwojennym
aktywie organizacji biaoruskich. Osobami odpowiedzialnymi za werbunek dy
wersantw wBiaej Podlaskiej byli Jerzy Wiean iAleksy Siekiewicz. Na cze
le gmin pooonych w tym powiecie w pasie granicznym (m.in. Konstantynw,
Janw Podlaski, Zalesie) Niemcy postawili Biaorusinw, ktrzy mieli za zada
nie uatwia przerzut dywersantw na stron sowieck. Potwierdzenie informa
cji odziaalnoci ekspozytury wBiaej Podlaskiej znajdujemy wdokumentach ra
dzieckich. Warto przytoczy fragment raportu naczelnika wojsk stray granicznej
BSRR z24stycznia 1941, wktrym czytamy: W Warszawie iBiaej Podlaskiej
stworzono nacjonalistyczne biaoruskie organizacje, przywdcy iczonkowie kt
rych zwizani s z gestapo i wywiadem wojskowym w sprawie typowania, wer
bunku iprzerzucania do ZSRR swojej agentury136.
Agenci mieli zadanie przekroczenia granicy inawizania kontaktw zdziaa
czami antyradzieckimi na terytorium BSRR. Wokresie od 1 stycznia po 10 czerw
ca 1941 na Biaorusi zatrzymano 2080 osb, ktre naruszyy granic, bdcych
agentami wywiadu niemieckiego137. Mona przyj, e byli wrd nich czonkowie
wspomnianych ekspozytur biaoruskich.
W 1940 r. radzieckiej bezpiece udao si przechwyci kilku biaoruskich ku
rierw Abwehry. W lipcu tego roku sowiecka stra graniczna zatrzymaa jedne
go zkurierw Szczorsa. NKWD zwerbowaa go pod pseudonimem Jastrzbow.
Agent otrzyma zadanie powrotu do Warszawy wcelu: a) ustalenia kanaw wpy
wu BKS na terenach BSRR; b) ustalenia zasad dziaalnoci propagandowej BKS.
Poprzez Jastrzbowa na celowniku NKGB znalaza si grupa Biaorusinw
(m.in. Wodzimierz Sieko, krewni Fabiana Akinczyca, Mikoaja Szczorsa,
Anatola Szkutki, Aleksego Siekiewicza). Rozpracowanie czonkw BKS okre
lono kryptonimem Swastyka. Poczyniono starania majce na celu zwerbowa
nie Aleksego Siekiewicza poprzez wywieranie naciskw na jego ojca mieszka
jcego w Nowym wierniu. W sposb analogiczny chciano skontaktowa si
zAkinczycem. Wrezultacie radzieckim subom specjalnym udao si przenikn
wotoczenie BKS dziki czemu posiaday dobre rozeznanie wdziaalnoci biao
135
J. N aj d ziu k, I. K as ia k, op. cit., s. 255.
136
Pogranicznyje wojska SSSR 1939ijul 1941. Sbornik dokumientow i matieriaow, Moskwa
1970, s. 344.
137
Ibidem, s. 390.
ruskiej, zwaszcza wGeneralnym Gubernatorstwie138. Wcelu rozpracowania BKS

zamierzano skierowa za granic agenta Brauna. Wsierpniu 1940 r., podczas po
bytu wwizieniu wBrzeciu zosta zwerbowany przez NKWD Grzegorz Zybao
ps. Jokin139. Wspprac podj rwnie Wiktor Czebotarewicz Student, kt
ry by powizany zprzedwojennym ruchem biaoruskim140. Wlistopadzie 1939 r.
zmuszony zosta do wsppracy take Franciszek Kuszel, dziaacz biaoruski, kt
ry jako oficer WP przebywa w obozie jenieckim w Starobielsku141. Zdajc so
bie spraw ztego, e Kuszel wczeniej utrzymywa kontakt ze rodowiskiem bia
oruskim (m.in. Adamem Stankiewiczem, Antonim uckiewiczem, Wadysawem
Kozowskim), Sowieci postanowili zaangaowa go w rozpracowanie tego ro
dowiska. Wmaju 1940 r. Kuszela przeniesiono ze Starobielska do Moskwy142. Za
spraw NKWD wmaju 1941 r. szef NKGB Mierkuow wyrazi zgod na zwolnie
nie zzesania wKazachstanie ipowrt na Biaoru ony Kuszela, poetki biaoru
skiej Natalii Arsieniewoj. Zamierzano wykorzysta j do rozpracowania nacjona
listw biaoruskich wrd literackopisarskich krgw wBSRR143.
Z punktu widzenia radzieckich sub bezpieczestwa najwaniejsze orod
ki nacjonalistw biaoruskich znajdoway si wWilnie (ks. Adam Stankiewicz,
Wadysaw Kozowski, Jan Szutowicz, Adolf Klimowicz, Fabian Jaremicz, Jan
Poniak, Wiaczesaw Bohdanowicz, Jzef Najdziuk iinni), Nowogrdku (Stanisaw
Stankiewicz, Wiktor Szach, Aleksander Orsa, Tatiana Czetyrko), Baranowiczach
(Piotr Drozdowski, Aleksander Bankiet, Aleksander Siekiewicz), Wilejce (Piotr
Maszara, Feliks Steckiewicz iinni) oraz Biaymstoku (Teodor Iljaszewicz, Ryhor
Szyrma). Tym Biaorusinom zarzucano wspprac zwywiadem niemieckim oraz
nastroje antyradzieckie. 30 maja 1941 zastpca komendanta NKGB ZSRR uchwa
li wytyczne dla NKGB Biaoruskiej SRR w sprawie aktywizacji przedsiwzi
zmierzajcych do ujawnienia irozpracowania biaoruskiego podziemia nacjona
listycznego144.
Po inkorporacji republik batyckich do ZSRR radzieckie suby bezpiecze
stwa objy rozpracowaniem tamtejszych dziaaczy biaoruskich. Taki los czeka
m.in. Konstantina Jezowitowa iMikoaja Demidowa. Pierwszy przebywa wkon
takcie zambasad ZSRR wRydze od 1925 do 1934 r. Wwczas da si pozyska
jako informator Ozo. Po zajciu otwy przez wojska radzieckie latem 1940 r.
138
NARB, f. 4p, wop. 21, t. 2080, 5559.
139
Buiro Udostpniania iArchiwizacji Instytutu Pamici Narodowej (BUiA IPN), sygn.: 00231/228,
t. 14.
140
NARB, 4p, wop. 1, t. 16871, k. 62, 63.
141
U. A d am u s zk a, A. B r o s k i, Dyk chto jon Franc Kuszal?, Respublika 1993, 5 sierp
nia, s. 5.
142
W. A n d e r s, Bez ostatniego rozdziau. Wspomnienia z lat 19391946, Londyn 1959, s. 1718.
143
A. B r o s k ij, W. P o d g aj e n s k ij, Tam li my iszcziem awtora gimna?, Sowietskaja
Bieorussija 1995, 13 maja, s. 2.
144
Organy gossudarstwiennoj biezopastnosti, kn. II, s. 166170.
84 JERZY GRZYBOWSKI
Jezowitowa przekazano do dyspozycji NKWD otewskiej SRR. Wmarcu 1941 r.

otrzyma on zadanie nawizania cisych kontaktw zbiaorusk emigracj poli
tyczn wNiemczech oraz objcia wmiar monoci wysokiego stanowiska wrd
emigrantw. Demidow podj wspprac z NKGB po aresztowaniu w 1940 r.
Pniej wykorzystywano go do rozpracowania winiw wwizieniu na ubiance
wMoskwie, gdzie pewien czas znajdowa si wjednej celi zgen.Wadysawem
Andersem145. Wotoczeniu biaoruskich narodowych socjalistw na Litwie znalaz
si agent NKGB Sybirak, ktry 1 padziernika 1940 donosi o wypowiedziach
Wadysawa Kozowskiego146.
W miar zbliania si wojny zZSRR dziaania Abwehry wpostaci akcji wy
wiadowczych i dywersyjnych ulegy nasileniu. W przededniu napadu Niemiec
oraz wpierwszych dniach po rozpoczciu agresji gwny ciar akcji dywersyjnej
na tyach wroga spocz na Abwehrze, aprzede wszystkim na specjalnym szkol
nym puku Brandenburg 800 (Lehrregiment Brandenburg z.b. V 800). onierze
z tej jednostki mieli za zadanie sparaliowa dziaania Armii Czerwonej na te
renach, ktre wkrtce miay by zajte przez Wehrmacht. Z instrukcji dowdz
twa Abwehry z 31 maja 1941 wynika, e spadochroniarze puku mieli przepro
wadzi liczne ataki dywersyjne na szosach oraz kolei. Na terytorium Biaoruskiej
SRR to miay by m.in.: szosa BrzeWlka, Wysokie LitewskiePruana,
BiaystokZambrw, KobryBereza Kartuska, Ostrw MazowieckaBiaystok,
BiaystokWokowysk oraz linie kolejowe (m.in. mosty przez Muchawiec wokoli
cach Brzecia iKobrynia, przez Len, Narew oraz Jasiod); wdrugiej kolejnoci:
szosa Bereza KartuskaSuck, BrzeBaranowicze oraz kolej (m.in. mosty przez
eglank iSzczar). Wtrakcie przygotowa do dziaa dywersyjnych brano pod
uwag wspprac z antyradzieckim ruchem narodowym m.in. biaoruskim. Na
przykad wskad wspomnianych grup dywersyjnych miao wchodzi od dwch do
czterech osb znajcych jzyk biaoruski. Poza tym planowano, e po zrzuceniu na
tyach Armii Czerwonej komandosi niemieccy bd wspdziaa zmiejscowymi
lenymi biaoruskimi ilitewskimi. Wzwizku ztym przewidywano stosowanie
hase oraz oznacze rozpoznawczych. Wstosunku do Biaorusinw miao by to
haso Misk, nakazywano te uywa czerwonych opasek zbiaym lub niebie
skim pasem porodku. Te wskazwki miay wej wycie wdniu poprzedzajcym
atak Wehrmachtu147.
W maju 1941 r. Abwehra przystpia do formowania oddziau specjalnego
zoonego z Biaorusinw. 5 maja utworzono pluton w miejscowoci Lamsdorf
145
Eryks J e k ab s o n s, Biearusy atwii czasy sawieckaj iniamieckafaszysckaj akupacyj
(19401945), Biearuski histaryczny ahlad 2006, z. 2(25), t. 13, s. 202203; K. J e zo wit o w,
Wospominanija, Niemion, 1993, nr 3, s. 132.
146
Organy gossudarstwiennoj biezopastnosti, s. 169.
147
BundesarchivMilitearchiv (BAMA), sygn. RH 19 II 409.
(obecnie ambinowice). 12 maja jednostce nadano nazw 1 biaoruski pluton

szturmowy148. onierze werbowani byli m.in. spord jecw Wojska Polskiego
wzitych do niewoli 1939 r.149 Wszczytowym okresie pluton liczy 54 onierzy
(w tym jeden oficer i dwch chorych WP). Dowdc mianowano byego cho
rego Wojska Polskiego Wodzimierza Koczana. Reszta obsady wygldaa na
stpujco (zgodnie zrozkazem dowdcy plutonu nr 1 z16maja 1941): zastpca
dowdcy Konstanty Gabiski (przed wojn inspektor Zwizku Strzeleckiego
wSokce), instruktor wojskowy Kazimierz Sowecki, praca wychowawcza
Edward Woanciej, magazynier iinstruktor do spraw min Mikoaj Byko, kro
nikarz Bronisaw Daniowicz150. Szkolenie miao trwa dwa miesice iobejmo
wao m.in. posugiwanie si wszystkimi rodzajami niemieckiej iradzieckiej broni
palnej, przeszkolenie saperskie, dywersj na kolei, topografi wojskow, pierwsz
pomoc medyczn iwalk na noe. 17 maja rozpoczo si nauczanie jzyka nie
mieckiego. Od 19 maja wplutonie obowizywaa komenda wjzyku biaoruskim.
Rozkazem dowdcy plutonu nr 6 z21 maja 1941 zabroniono posugiwa si ko
mendami wjzykach obcych. 8 czerwca 1941 onierze zoyli przysig na wier
no Biaorusi151.
Z dokumentacji wewntrznej plutonu wynika, e morale niektrych onie
rzy pozostawiao wiele do yczenia. O braku biaoruskiej wiadomoci narodowej
wiadcz regularnie prowadzone wrd onierzy lekcje zhistorii, geografii ilite
ratury Biaorusi. 18 czerwca 1941 odby si sd honorowy, podczas ktrego wy
mierzono kar trzem onierzom, ktrzy popenili wykroczenia. Istniay rwnie
pewne kopoty ze znajomoci jzyka biaoruskiego na poziomie fachowym152.
Ponadto wrd onierzy znaleli si zakonspirowani czonkowie podziemia pol
skiego153 oraz co najmniej jeden agent radziecki o pseudonimie Majewski154.
Niemniej za spraw powojennych emigrantw biaoruskich pluton obrs legen
d jednostki elitarnej. Nie bez wpywu na taki stan rzeczy pozosta fakt, e podod
148
Pod tak nazw jednostka funkcjonuje z biaoruskiej literaturze przedmiotu na emigracji.
Zachowa si rozkaz dcy plutonu nr 27 z12 czerwca 1941, na podstawie ktrego nadano t nazw.
Najpewniej jednak Biaorusini uczynili to wramach wzgldnej samodzielnoci, ktr posiadali wza
kresie swoich obowizkw. Wrdach niemieckich jednak nie naley szuka tej nazwy. Biaoruska
Biblioteka im. Franciszka Skaryny wLondynie (BBFS), Dzia rkopisw. Dziennik rozkazw dcy
1biaoruskiego plutonu szturmowego (majczerwiec 1941 r.).
149
PCK, sygn.: 06826; ACMJW, sygn.: WASt XA, l. 7; XXIA, l 255.
150
BBFS, Dzia rkopisw, Dziennik rozkazw dcy plutonu (majczerwiec 1941).
151
BBFS, Dzia rkopisw, Sprawozdanie W. Koczana z29 stycznia 1945 zdziaalnoci plutonu
spadachroniarzy wLamsdorf.
152
BBFS, Dzia rkopisw, Dziennik rozkazw dcy plutonu (majczerwiec 1941).
153
Znany jest przynajmniej jeden czonek konspiracji polskiej; nazywa si Bronisaw Waasewicz.
154
S. J o r s z, R. K l awie c, Nowyja fakty pra dziejna ilosy biearuskich kamandas, Biearuski
Rezystans 2008, nr 1(5), s. 146.
86 JERZY GRZYBOWSKI
dzia ten utworzono jako pierwsz jednostk biaorusk. Do historii przeszed rw

nie hymn plutonu155.
1 biaoruski pluton szturmowy sformowano zmyl o wykorzystaniu go pod
czas agresji na ZSRR. Jednostka podporzdkowana bya sztabowi Wali iwcho
dzia w skad wspomnianego puku Brandenburg 800. Przewidywano, e do za
da biaoruskich dywersantw nalee bdzie przede wszystkim niszczenie mo
stw i torw na gwnych magistralach kolejowych, zrywanie cznoci telegra
ficznej i telefonicznej, opanowywanie i niszczenie skadw materiaw wojsko
wych, ataki na drobne oddziay Armii Czerwonej, likwidacja ich kadry dowdczej
oraz prowadzenie rozpoznania na gbokoci od 50 do 150 kilometrw przed czo
em armii niemieckiej.
13 czerwca nagle przerwano kurs przygotowawczy, a grup przeniesio
no z okolic ambinowic bliej granicy niemieckoradzieckiej, do Pruszkowa.
Wwczas stan liczebny plutonu wynosi 41 ludzi. Rozpoczto przygotowania do
przerzutu na zaplecze Armii Czerwonej. 15 czerwca cz plutonu zostaa przerzu
cona na terytorium radzieckie wcelu przeprowadzenia aktw dywersji na liniach
kolejowych StopceBaranowicze, LidaMoodeczno iBrzeuniniec156. Jednak
ju wkrtce, nie zdywszy wykona zaoonych zada, grupa wpada wrce ra
dzieckie. 17czerwca pogranicznicy sowieccy z86 oddziau stray granicznej za
trzymali 6 biaoruskich onierzy. 18 czerwca pogranicznicy 87 oddziau stray
granicznej pojmali kolejnych dwch, ktrzy mieli za zadanie dokona zniszcze
na stacji uniniec. 20czerwca patrol 87 oddziau stray granicznej natrafi na gru
p 6 onierzy biaoruskich Po wymianie ognia Sowieci zabili jednego, pozosta
ychwzili do niewoli. Cz znich przetrzymywana bya wwizieniach womy
iMisku157. Dopiero nastpna akcja plutonu szturmowego okazaa si skuteczna.
Grupa wsile 20 ludzi zWodzimierzem Koczanem na czele, poprzednio podzielo
na na dwie grupy po 10 osb, wyruszya wnocy z21 na 22 czerwca izostaa zrzu
cona okoo 2540 km na zachd od Miska, gdzie przeprowadzia akcj dywersyj
n na obiektach kolejowych iwycofaa si wkierunku linii niemieckich158.
Biaoruski pluton spadochroniarzy do szybko przesta istnie, gdy bya to
jednostka nieliczna azadania, ktre przed nim postawiono, zostay wykonane do
155
Mowa o piosence To idzie nasz pluton szturmowy autorstwa Bronisawa Daniowicza, ktra
przesza do historii jako jedna z najbardziej znanych biaoruskich piosenek wojskowych czasw
IIwojny wiatowej.
156
S. J o r s z, R. K l awie c, op. cit., s. 144146.
157
Kilku onierzy plutonu znalazo si wtzw. kolumnie mierci winiw, ktrych wczerwcu
1941 r. rozstrzelao NKWD wokolicach Ihumenia (obecnie Czerwie). Wczasie tej masakry zgin co
najmniej jeden z nich, pozostaym udao si uratowa iwrci do domu. G. L ip i s k a, Jeli zapo
mn o nich, Warszawa 1990, s. 136137.
158
BBFS, Dzia rkopisw, Dziennik rozkazw dcy 1. biaoruskiego plutonu sztornowego (maj
czerwiec 1941 r.); ibidem, Sprawozdanie W. Koczana z29 stycznia 1945 zdziaalnoci plutonu spado
chroniarzy wLamsdorf.
koca pierwszego tygodnia wojny. Latem 1941 r. wczono go wskad biaoruskiej

policji pomocniczej miasta Miska. Wrezultacie znaczco upado morale oddzia
u, wobec czego nawet tamtejszy naczelnik biaoruskiej policji, Franciszek Kuszel,
ocenia niektrych czonkw plutonu jako pijakw159. Rnie potoczyy si dal
sze losy dawnych komandosw. Pod okupacj niemieck cz zaangaowaa si
w dziaalno administracji cywilnej i policji w Generalnym Okrgu Biaoru.
Inni (Edward Woonciej, Konstanty Gabiski) dziaali wBiaoruskim Zrzeszeniu
wOkrgu Biaostockim. Po zakoczeniu II wojny wiatowej dawni onierze for
macji biaoruskich yli wPolsce, USA, Wielkiej Brytanii, Francji iSzwecji.
Belarusian national movement and the Third Reich

(September 1939June 1941)
The article discusses relations between the Belarusian independence emigration

and Nazi administration. With the collapse of the Belarusian Peoples Republic in 1919
(proclaimed in 1918) a wave of political exiles appeared in the neighbouring countries
of Czechoslovakia, Poland, Germany, Lithuania and Latvia. This emigration was
deeply divided politically. Although most Belarusian politicians harboured critical
opinions of Nazism, in 1939, in the face of approaching war, counting on German
assistance in reconstructing the Belarusian state, they decided to enter into cooperation.
This cooperation was continued after September 1939, despite the fact that regions
considered by the migrs as belonging to the Belarusian state were divided between
the USSR and Lithuania. During the springtime of 1940 various migr milieus united
in the Belarusian Committee for Mutual Aid (in Germany and in the Protectorate of
Bohemia and Moravia) and in the Belarusian Union for Mutual Aid (since spring 1941
known as the Belarusian Committee in the General Government). These organizations
were active in the fields of material aid, assisting Belarusians in their contacts with the
German administration, and in cultural and educational activities, carried out both in
Belarusian territories and among the 25.000 prisoners of war, soldiers of the Polish
army of Belarusian extraction, who were detained in Germany. At the same time some
of the politicians entered into clandestine negotiations with the Polish underground
authorities concerning future Polish-Belarusian relationships. In June 1941, in the face
of no response from the Germans towards their overtures, Belarusian politicians
(contrary to the actions undertaken by the Lithuanians and Ukrainians) abstained from
declaring rebirth of their country, but decided to operate within the framework of the
German sponsored administration and social organizations
Belarusian migr politicians also endeavoured to form the nucleus of a national
army. These efforts found sympathetic response only from the Abwehr, which was
interested in recruiting saboteurs for actions against Poland and the USSR. Finally, in
May 1941 a platoon of Belarusian parachutist-sabotage fighters was created, which
159
F. K u s za l, Sproby stwarenia biearuskaha wojska, Misk 1999, s. 39; BUiA IPN, sygn.:
00231/228, t. 15.
88 JERZY GRZYBOWSKI
numbered up to 54 men and went into action during the first phase of the German-
Soviet war. Later on, the platoon was dissolved and the soldiers were transferred to the
auxiliary Belarusian police forces formed by the German authorities.
Grzybowski emphasizes that major reasons for the failure of Belarusian
independence efforts lay in the weakness of the migr milieus and in the fundamental
differences in German and Belarusian goals; little could be gained in terms of the
future Belarusian independence, when the Nazis had no intention of committing
themselves politically, and were only interested in economic exploitation of the
territories and the population.

Przeglad Historyczny r2010 t101 n1 s53 88

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Przeglad Historyczny r2010 t101 n1 s53 88

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jerzy Grzybowski

Biaoruski ruch narodowy a III

Biaoruski ruch narodowy aIII Rzesza

W PRZEDEDNIU II WOJNY WIATOWEJ

W okresie midzywojennym problem Biaorusi by mao znany wrd polity

PR ZEGL D HISTORYCZN Y, TOM CI, 2010, ZESZ . 1, ISSN 0 03 2186

ikraj, ktra ukazaa si wBerlinie w1943 r. Von Mende zaproponowa mu posad

z Niemcami. Na jego dziaania miay wpyw gorzkie dowiadczenia ze wsp

nizmem itraktowa go jako zo mogce przynie narodowi biaoruskiemu jedy

nia porozumienia zmniejszociami narodowymi. Jednak zczasem wyzby si zu

i zjednoczy si wok idei walki o spraw narodow. 26 grudnia 1938 z pole

aczami pozostajcymi wkontakcie zBerlinem. Bezporedni charakter miay je

Skoropadskiego), natomiast dziaacze biaoruscy zachowywali si raczej bier

podlego iszczcie narodu Majc oficjalne gwarancje bratniego narodu

w ruchu ukraiskim budziy ywe zainteresowanie Biaorusinw, np. Zacharka

POSTAWY DZIAACZY BIAORUSKICH WOBEC AGRESJI NIEMIECKIEJ

We wrzeniu 1939 r. wikszo dziaaczy biaoruskich bezczynnie przyglda

ruskiej chadecji nad przysz polityk sowieck w stosunku do podbitych tere

do lutego 1941 r. aresztowano ogem 95 500 osb, w tym 7549 Biaorusinw

Biaoruskim58. Po przekazaniu tzw. Kraju Wileskiego Litwie tamtejsi dziaacze

POD PANOWANIEM NIEMIECKIM DO CZERWCA 1941 R.

Na pocztku wojny III Rzesza oraz ziemie przez ni okupowane stay si du

W porozumieniu zwadzami niemieckimi dziaacze Przedstawicielstwa Bia

stpne dokumenty pozwalaj przybliy histori iodtworzy obsad kierownicz

30 marca 1941 grupa inicjatywna (Jermaczenko, Jan Gieniusz, Piotr Bokacz,

Delegatura komitetu w Biaej Podlaskiej siga swoimi korzeniami placw

23 marca 1941 wcerkwi prawosawnej ikociele katolickim wWarszawie odbyy

ganizacji biaoruskiej cieszyli si pewnymi przywilejami wporwnaniu zludno

stanu wobec aliantw zachodnich. Jednoczenie nie chcieli traci wpywu na

rozmow ze Stanisawem Grynkiewiczem119. Jak wida, w tej sprawie nadal jest

szczdzili rodkw iwysiku, aby wyeliminowa konkurentw zgry politycznej.

niemieckich wCzechach Zacharka ze szczegln starannoci omija rafy wielkiej

Godlewski, Mikoaj Szkielonek, Anatol Szkutka, Czesaw Choniawka i Witold

charakter Zwizku Radzieckiego. Std Abwehra nie rezygnowaa z moliwoci

iszpiegowskich rozpoczto ju w1940 r. Na rzecz tej hipotezy przemawia fakt,

ruskiej, zwaszcza wGeneralnym Gubernatorstwie138. Wcelu rozpracowania BKS

Jezowitowa przekazano do dyspozycji NKWD otewskiej SRR. Wmarcu 1941 r.

(obecnie ambinowice). 12 maja jednostce nadano nazw 1 biaoruski pluton

dzia ten utworzono jako pierwsz jednostk biaorusk. Do historii przeszed rw

koca pierwszego tygodnia wojny. Latem 1941 r. wczono go wskad biaoruskiej

Belarusian national movement and the Third Reich

The article discusses relations between the Belarusian independence emigration

You might also like