Wojciech Homik

Piotr Poowniak

PODSTAWY KONSTRUKCJI MASZYN

WYBRANE ZAGADNIENIA

KIERUNEK MECHATRONIKA

Rzeszw 2012
Recenzent:
prof. dr hab. in . Tadeusz Markowski

Redaktor:

Redaktor techniczny:

Projekt zdj cia okadki:

Piotr Strojny

Przygotowanie matryc:

Skrypt uczelniany dla studentw Wydziau Budowy Maszyn i Lotnictwa dla kierunku
mechatronika do przedmiotu podstawy konstrukcji maszyn

Skrypt realizowany w ramach projektu nr POKL.04.01.01-00-108/09-00

pt. Rozszerzenie i wzmocnienie oferty edukacyjnej oraz poprawa jako ci ksztacenia
na Wydziele Budowy Maszyn i Lotnictwa w Politechnice Rzeszowskiej

Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej

ul.W.Pola 2, 35-959 Rzeszw
 Spis tre ci

1. Wprowadzenie ......................................................................................................... 5
2. Uwarunkowania procesu projektowania maszyn ...................................................... 6
2.1. Kryteria w procesie projektowania ................................................................... 8
2.2. Normalizacja cz ci maszyn .......................................................................... 11
3. Wytrzymao cz ci maszyn ................................................................................. 13
3.1. Obci enia stae (statyczne) ........................................................................... 13
3.2. Obci enia zmienne ....................................................................................... 14
3.3. Napr enia zm czeniowe ............................................................................... 15
3.4. Wytrzymao zm czeniowa .......................................................................... 19
3.5. Napr enia dopuszczalne i wspczynniki bezpiecze stwa przy obci eniach
zmiennych ..................................................................................................... 19
3.6. Dziaanie karbu .............................................................................................. 22
3.7. Obliczenia wytrzymao ciowe cz ci maszyn przy obci eniach zmiennych. . 25
3.8. Wykresy zm czeniowe. ................................................................................. 26
3.8.1. Wykres W hlera .......................................................................... 26
3.8.2. Wykres Smitha ............................................................................. 26
4. Technologiczno konstrukcji ................................................................................ 29
4.1. Technologiczno odleww ........................................................................... 29
4.2. Technologiczno cz ci obrabianych skrawaniem ........................................ 30
5. Tolerancja i pasowanie w cz ciach maszyn .......................................................... 31
5.1. Tolerancje ...................................................................................................... 31
5.2. Ukad tolerancji i pasowa ............................................................................. 32
6. Po czenia.............................................................................................................. 36
6.1. Po czenia nieroz czne ................................................................................. 36
6.1.1. Po czenia nitowe ........................................................................ 36
6.1.2. Po czenia spawane ...................................................................... 43
6.1.3. Po czenia zgrzewane .................................................................. 50
6.1.4. Po czenia czopowo cierne ........................................................... 58
6.2. Po czenia roz czne ...................................................................................... 61
6.2.1. Po czenia wpustowe ................................................................... 61
6.2.2. Po czenia wielowypustowe ......................................................... 65
6.2.3. Po czenia kokowe...................................................................... 68
6.2.4. Po czenia sworzniowe ................................................................ 73
6.2.5. Po czenia gwintowe .................................................................... 76

3
7. Way i osie ............................................................................................................. 98
7.1. Osie ............................................................................................................... 99
7.2. Way nap dowe ........................................................................................... 101
7.3. Way maszynowe ......................................................................................... 102
8. o yska ............................................................................................................... 105
8.1. o yska lizgowe......................................................................................... 105
8.2. o yska toczne ............................................................................................ 108
9. Sprz ga i hamulce ............................................................................................... 115
9.1. Rodzaje sprz gie ......................................................................................... 115
9.2. Sprz ga nieroz czne .................................................................................. 116
9.2.1. Sprz ga sztywne ........................................................................116
9.2.2. Sprz ga samonastawne ..............................................................121
9.2.3. Sprz ga podatne ........................................................................126
9.3. Sprz ga w czalne ...................................................................................... 130
9.3.1. Sprz ga ksztatowe ....................................................................130
9.3.2. Sprz ga cierne ...........................................................................132
9.4. Sprz ga samoczynne ................................................................................... 141
9.4.1. Sprz go od rodkowe .................................................................142
9.5. Hamulce ...................................................................................................... 145
9.5.1. Hamulce promieniowe ...............................................................145
10. Przekadnie mechaniczne ..................................................................................... 153
10.1. Przekadnie z bate ....................................................................................... 153
10.1.1. Koa walcowe o z bach prostych ..............................................155
10.1.2. Koa walcowe o z bach rubowych ..........................................177
10.1.3. Obliczenia wytrzymao ciowe k walcowych ..........................182
10.1.4. Przekadnie sto kowe ...............................................................200
10.1.5. Przekadnie trochoidalne ..........................................................202
10.1.6. Przekadnie falowe ...................................................................203
10.2. Przekadnie ci gnowe .................................................................................. 209
10.2.1. Przekadnie pasowe ..................................................................209
10.3. Przekadnie cierne ........................................................................................ 231
Wykaz literatury ........................................................................................................ 240

4
1. Wprowadzenie

Przedmiot Podstawy Konstrukcji Maszyn (PKM) stanowi interdyscyplinarn

dziedzin naukowo-dydaktyczn w obszarze in ynierii mechanicznej, a zwaszcza
w budowie maszyn. Powstanie tej samodzielnej dziedziny byo konsekwencj rozwoju
metod projektowania i konstruowania obiektw mechanicznych i ich elementw,
a tak e potrzeby wzbogacenia tre ci ujmowanej w klasycznym wykadzie z przedmiotu
o nazwie Cz ci Maszyn b d Elementy Maszyn. Wzbogacenie polega gwnie na
oglniejszym spojrzeniu na przebieg procesu powstawania maszyny w fazach
projektowania, wytwarzania i eksploatacji.
Wedug ustale Unii Europejskiej (dyrektywa nr 89/392/EWG) maszyn tworz
powi zane ze sob elementy, przy czym co najmniej jeden z nich jest ruchomy.
Maszyn jest te zesp pojedynczych maszyn po czonych ze sob tak, e dziaa on
jako jedna cao . Urz dzenie jest bardziej rozwini t postaci maszyny okre lonego
przeznaczenia wraz z ukadami sterowania, kontroli, a tak e ze strukturami wsporczymi
(np. przeno niki, d wignice, linie technologiczne). Nie popenia si tu b du,
kwalifikuj c r nego rodzaju urz dzenia mechaniczne jako maszyny.
Ka d konstrukcj (maszyn ) nale y projektowa wg dwch podstawowych
zasad:
zasady funkcjonalno ci (zdolno do wykonywania funkcji u ytkowej),
mwi c o tym, e konstrukcja musi spenia wszystkie sformuowane warunki
projektowe w stopniu rwnym lub wy szym od zao onych;
zasady optymalno ci, pozwalaj cej na uzyskanie w procesie projektowania
konstrukcji optymalnej ze wzgl du na przyj te kryteria, np. takie, jak: niezawodno ,
wytrzymao , trwao , sprawno , technologiczno , ergonomiczno czy kryteria
ekologiczne.
W wyniku spenienia zasady funkcjonalno ci uzyskuje si zbir poprawnych
rozwi za konstrukcyjnych, w ktrych mo na wyr ni rozwi zanie najlepsze, tzw.
optymalne ze wzgl du na stawiane kryteria [33, 44, 45, 46].

5
2. Uwarunkowania procesu projektowania maszyn

Proces projektowania maszyn oraz ich elementw b d w zw

konstrukcyjnych, jest bardzo zo onym post powaniem w a cuchu projektowym, ktry
wymaga mo liwie najoglniejszego uj cia. St d, oprcz samej fazy projektowania
i konstruowania obiektu technicznego, nale y uwzgl dni fazy nast pne, a mianowicie
wytwarzanie oraz eksploatacj (u ytkowanie). Graficzne usytuowanie faz tworzenia
maszyny pokazano na rys. 2.1.

KONSTRUOWANIE

WYTWARZANIE

EKSPLOATACJA

Rys. 2.1 Fazy tworzenia obiektu technicznego (maszyny) z systemem sprz e zwrotnych [46]

Fazy te tworz zamkni ty system sprz e zwrotnych. Oznacza to, e faza

konstruowania jest bezpo rednio powi zana z fazami wytwarzania i eksploatacji.
Nale y rwnie uwzgl dni analiz kosztw konstrukcji i funkcji niezawodno ci.

Rys. 2.2 Przedstawienie pogl dowe kosztw K konstrukcji w funkcji projektowanej niezawodno ci R;
KS -koszty sumaryczne; KS = KR + KE; KR - koszty projektowania i wytwarzania; KE - koszty
eksploatacji (u ytkowania i napraw); Kmin - minimalny koszt sumaryczny (dla R = Ropt),
Ropt - niezawodno optymalna (dla K = Kmin) [46]

6
 Na rysunku rys. 2.2 przedstawiono pogl dowo zale no kosztw konstrukcji
w zale no ci od jej niezawodno ci, zakadanej na etapie projektowania.
Po analizie rys. 2.1 mo na stwierdzi , e istnieje niezawodno optymalna Ropt
w przedziale R [0, 1], dla ktrej koszty sumaryczne s minimalne. Symboliczne
pokazanie stanw rwnowagi (kulka na wypuko ci 1 - stan rwnowagi chwiejnej,
kulka we wkl so ciach 1' i 1" - stan rwnowagi trwaej) wskazuje jednak, e trwae
utrzymanie poo enia 1 jest mo liwe tylko teoretycznie; praktycznie jest mo liwy
wiadomy wybr poo e rwnowagi staej w punktach 1' lub 1", co oznacza przyj cie
okre lonej strategii post powania.
Dla warunku niezawodno ci R Ropt istniej dwie r ni ce si strategie,
a mianowicie:
dla R < Ropt - strategia niskich kosztw realizacji, ale du ych kosztw
eksploatacji, co jest zwi zane z potrzeb produkcji cz ci zamiennych dla
awaryjnych maszyn (maa niezawodno );
dla R > Ropt - strategia niskich kosztw eksploatacji (du a niezawodno ), ale
wysokich nakadw realizacyjnych gwarantuj cych rozwj i wdra anie nowych
technologii [46, 48].
Zdaniem Autorw nale y rwnie mie na uwadze te konstrukcje, w ktrych
jedynymi kryteriami s :
zdolno do wykonywania okre lonej funkcji u ytkowej,
projektowany okres niezawodno ci.
Koszty projektu s akceptowane przez zamawiaj cego.
A zatem konstruktor, oprcz konieczno ci posiadania rozlegej wiedzy
technicznej, musi umie korzysta z ekonomicznych analiz, gdy ma to istotny wpyw
na sukces w zastosowaniu praktycznym projektowanego obiektu technicznego.
W procesie projektowania mo na wyr ni nast puj ce etapy:
sformuowanie zadania projektowego,
opracowanie koncepcji mo liwych rozwi za konstrukcyjnych i wybr wariantu
ze wzgl du na narzucone kryterium,
opracowanie modeli obliczeniowych su cych do wst pnej weryfikacji
konstrukcji,
wykonanie wst pnych oblicze obejmuj cych wyznaczenie podstawowych cech
geometrycznych i materiaowych,
sporz dzenie wst pnej dokumentacji,
przeprowadzenie symulacyjnych bada modelowych (je li s mo liwe),
sporz dzenie dokumentacji ko cowej,
wykonanie prototypu i jego weryfikacja do wiadczalna,
opracowanie ko cowego zapisu konstrukcji (rysunki, opisy dziaania, obsugi,
konserwacji itp.) cznie z ofert rynkow .

Ich realizacja w przedstawionej kolejno ci umo liwia uwzgl dnienie

wprowadzanych zmian [7, 33, 34].

7
 2.1. Kryteria w procesie projektowania

S pewnym zbiorem wymaga (zao e ), ktre musi spenia konstrukcja. Do

podstawowych kryteriw, mo na zaliczy :
funkcjonalno ,
niezawodno ,
wytrzymao ,
trwao ,
sprawno ,
lekko ,
dost pno i cen materiaw,
rwnomierno przenoszenia obci e roboczych,
technologiczno ,
podatno eksploatacyjn maszyny,
ergonomiczno ,
ekologiczno ,
zgodno z wymaganiami jako ciowymi i normalizacyjnymi w skali krajowej
i/lub w skali mi dzynarodowej.

Powy sze kryteria nale y uwzgl dnia przy projektowaniu zarwno metodami
uproszczonymi, jak i z zastosowaniem wspomagania komputerowego.
Podsumowuj c, konstrukcja, by spenia swoj podstawow zasad ,
a mianowicie zdolno do wykonywania funkcji u ytkowej, musi by przede
wszystkim niezawodna. Na kryterium niezawodno ci wpywaj praktycznie pozostae
kryteria. O nich traktuj inne przedmioty z realizowanych na kierunkach
mechanicznych, st d opis poszczeglnych kryteriw b dzie bardzo lakoniczny.
Funkcjonalno to mo liwo realizowania zao e projektowych (no no ci,
ud wigu, itp.),
Niezawodno to najpro ciej bezawaryjny czas pracy maszyny zaplanowany
przez konstruktora,
Wytrzymao odnosi si zarwno do obci enia statycznego, jak
i zmiennego konstrukcji, ktra winna by projektowana tak, by napr enia w miejscach
najbardziej obci onych nie przekraczay warto ci dopuszczalnych. Przy projektowaniu
mo na rwnie operowa wymaganym wspczynnikiem bezpiecze stwa,
Trwao ( ywotno ) warunkuj j powierzchnie wsppracuj ce (np. czop,
panewka o yska, prowadnice obrabiarek). Mo na j zwi ksza przez r nego rodzaju
zabiegi jak naw glanie, azotowanie. hartowanie, umacnianie powierzchniowe itp.
Trwao to odporno na zu ycie w czasie pracy na skutek cierania, czy zm czenia
powierzchniowego, zjawisko maj ce miejsce np.: przy zu ywaniu si bie ni o ysk
kulkowych, narz dzi do obrbki skrawaniem, powierzchni no nych z bw k z batych
itp.) Trwao zale y rwnie od warunkw, w jakich urz dzenie pracuje: woda lub
niska temperatura, dziaanie kwasw, zasad itp.

8
 Sprawno to kryterium, ktre cz sto b dzie rozstrzygao o wdro eniu
konstrukcji maszyny do produkcji. Warto przypomnie , e wspczynnik sprawno ci
mechanicznej maszyny decyduje o wielko ci dyssypacji energii, st d ma istotny wpyw
na jej stan termiczny. Wzrostowi sprawno ci towarzyszy spadek strat energii
dostarczonej do realizacji okre lonej pracy mechanicznej, przy jednoczesnym obni aniu
si temperatury w zw kinematycznych, co ma istotny wpyw na ich trwao
i niezawodno . Nale y zauwa y , e temperatura w wielu konkretnych sytuacjach
eksploatacyjnych jest istotnym parametrem bezpiecze stwa u ytkowania maszyn
(zwaszcza w grnictwie i przemy le chemicznym).
Wspczynnik sprawno ci mechanicznej mo e by definiowany jako:

(2.1)

gdzie: Lu - praca u yteczna (energia uzyskana), Lw - praca wo ona (energia

dostarczona). Je li uwzgl dni si , e
(2.2)
gdzie Lw - straty pracy (energii), to wwczas

(2.3)

Poniewa cz sto u ywan wielko ci zwi zan ze stanem obci enia jest moc,
wi c wspczynnik sprawno ci mo e by rwnie wyznaczony z zale no ci
uwzgl dniaj cej moc dostarczon Pw i straty mocy w ukadzie

(2.4)

Przytoczone wyra enia s formalnie to same, lecz r na jest interpretacja

i mo liwo ci praktycznego zastosowania. I tak z rwnania (2.1) wynika, e w celu
wyznaczenia , oprcz okre lenia pracy (energii) dostarczonej do ukadu, nale y
wyznaczy prac uzyskan , co w przypadkach wielu konstrukcji jest zadaniem
trudnym. Natomiast do oceny sprawno ci np. mechanizmu rubowego zarwno Lu, jak
i Lw wynikaj z prostych zale no ci geometrycznych i obci enia z cza, st d
zastosowanie zale no ci (2.1).
W przypadkach maszyn o zo onej strukturze pro ciej jest ocenia (wyznaczy
na drodze pomiarw) straty mocy i stosowa wzr (2.4).
Jak ju podkre lono, wspczynnik sprawno ci jest wa ny, przy okre laniu strat
energii w u ytkowanych maszynach szczeglnie tych wysoko wydajnych du ej mocy
(np. w grnictwie czy energetyce). Warto doda , e ograniczenie do minimum tzw.
czasu biegu jaowego maszyn oraz zapewnienie wa ciwego smarowania w zw
tribologicznych jest istotnym czynnikiem poprawy ich sprawno ci.
Lekko jest kryterium uwzgl dniaj cym struktur projektowanej konstrukcji
i uksztatowanie jej elementw, wi e si rwnie z g sto ci zastosowanego materiau.
Dotyczy zmniejszenia masy wasnej pojazdw, co powoduje wzrost tzw. wska nika
adowno ci. Ma szczeglne znaczenie w przypadku statkw powietrznych oraz
w grnictwie, gdzie wyst puj trudno ci przy transporcie i monta u ze wzgl du na

9
ograniczon przestrze wyrobisk kopalnianych. Poza tym zmniejszenie masy
elementw obrotowych powoduje spadek momentu dynamicznego, co uatwia rozruch
i hamowanie, obni a obci enia dynamiczne maszyny.
Dost pno i cena materiaw istnieje du a r norodno tworzyw
konstrukcyjnych, obejmuj ca cztery podstawowe grupy, a mianowicie: metale i ich
stopy, polimery, materiay ceramiczne i kompozyty. Wymienione grupy materiaw
maj znacznie r ni ce si cechy u ytkowe, takie jak: wasno ci wytrzymao ciowe,
tribologiczne, termiczne, antykorozyjne, tumienia drga . Ponadto r ni si
wa ciwo ciami technologicznymi jak: spajalno , skrawalno , toczno czy
wa ciwo ci odlewnicze. Poszukuj c optymalnego tworzywa dla konstrukcji, oprcz
fizycznych i technologicznych cech u ytkowych, trzeba uwzgl dni jego dost pno
i cen jednostkow . Zagadnienie jest szczeglnie istotne w odniesieniu do du ych serii
[4, 13, 36, 37].
Rwnomierno przenoszenia obci enia przez elementy i w zy konstrukcji
stanowi istotny warunek jej dobroci u ytkowej. Ten czynnik nale y bra pod uwag , ale
nie kosztem niezawodno ci konstrukcji.
Technologiczno (konstrukcji, maszyny) polega na takim zaprojektowaniu
maszyny, jej zespow oraz cz ci, aby w danych warunkach produkcyjnych
i technologicznych koszt jej wykonania by mo liwie najmniejszy. Opracowanie
konstrukcji technologicznej wymaga od konstruktora znajomo ci r nych sposobw
wytwarzania, wykonywania i monta u elementw oraz wyboru tego wariantu, ktry
w danych warunkach jest najkorzystniejszy. Przykady elementw technologicznych
i nietechnologicznych prezentuje rys. 2.3.

Rys. 2.3 a) Przykad wykonania elementu z penego materiau oraz z dwch oddzielnych cz ci,
b) Przykad technologiczny zmniejszenia powierzchni, ktr nale y dokadnie obrobi ,
c) Przykad rozwi zania miejsca wiercenia otworu w powierzchni cylindrycznej

10
 Technologiczno konstrukcji to zagadnienie bardzo szerokie, ktre winno by
dokadnie omawiane na innych przedmiotach zawodowych. Temat ten zostanie
rozwini ty w kolejnych rozdziaach.
Podatno eksploatacyjna jest wa nym warunkiem oceny jako ci maszyny
w fazie eksploatacji; dotyczy ona atwo ci transportu, obsugi i usuwania awarii. Ma to
istotny wpyw na efektywne wykorzystanie maszyny, a zwaszcza na wydajno
i koszty u ytkowania. Generalnie podatno obsugowa i naprawcza maszyny skraca
czas jej przestojw.
Ergonomiczno jest cech powi zan z komfortem i bezpiecze stwem
u ytkowanej maszyny.
Ekologiczno jest wymaganiem coraz cz ciej zaliczanym do kryteriw, ktre
nale y bezwzgl dnie speni . Konstrukcja powinna bowiem gwarantowa
minimalizacj negatywnego oddziaywania na ludzi oraz rodowisko rozumiane jako
otoczenie eksploatacyjne. Stawiane w Dyrektywach Unii Europejskiej wymagania
dotycz gwnie ograniczenia emisji substancji szkodliwych do otoczenia,
rozprzestrzeniania si drga i haasu, promieniowania termicznego itp. Niemo liwo
spenienia stawianych wymaga ekologicznych powoduje w wielu przypadkach
wykluczenie z procesu realizacji materialnej konstrukcji poprawnych z uwagi na inne
kryteria.
Zgodno z wymaganiami jako ciowymi i normalizacyjnymi staje si jednym
z gwnych warunkw rozstrzygaj cych o sukcesie rynkowym maszyny. Nale y
ponadto podkre li , e wprowadzenie systemw jako ci jest istotnym czynnikiem
porz dkuj cym proces projektowania i wytwarzania, stosowanie norm za uatwia
i upraszcza procesy konstruowania [40, 46, 44].

2.2. Normalizacja cz ci maszyn

Normalizacj w technice nazywa si planowy proces wyboru, porz dkowania,

upraszczania i ujednolicania typw, wymiarw, ksztatw i wasno ci wyrobu, metod
i dokadno ci jego wykonania oraz warunkw dostawy i odbioru. Wynikiem tego
procesu s normy. Centralnym organem administracji pa stwowej w zakresie
normalizacji jest Polski Komitet Normalizacji (PKN). Opracowuje on, zatwierdza
i wydaje Polskie Normy. PKN wsppracuje ci le z Mi dzynarodow Organizacj
Normalizacji (ISO), ktra koordynuje mi dzynarodow wspprac w zakresie
normalizacji (w Genewie).

Oznaczenie Polskich Norm

Polska Norma powinna mie indywidualne oznaczenie w postaci:

numeru PN,
numeru referencyjnego PN.

11
 Numer Polskiej Normy jest staym i niepowtarzalnym identyfikatorem tematu
normalizacyjnego obj tego norm i nie ulega zmianie w zwi zku z nowelizacj normy.
Numer Polskiej Normy skada si z symbolu PN, cznika i bloku identyfikacyjnego.
Blok identyfikacyjny powinien zawiera :
literowy symbol dziedziny normalizacji (np. E - Elektrotechnika, energetyka,
H - Hutnictwo, L - Lotnictwo, przemys lotniczy, M - Mechanika, przemys
maszynowy, S - Samochody, przemys samochodowy)
cznik;
pi ciocyfrowy blok wskazuj cy klas tematyki normalizacyjnej (pierwsze dwie
cyfry) oraz jej dalszy podzia (nast pne trzy cyfry).
Wyr nia si nast puj ce grupy klas tematyki normalizacyjnej:
oglna (0-10);
materiaowa (11-32);
energetyki (33-40);
transportu i bezpiecze stwa (41-53);
rodkw produkcji (54-71);
rezerwowa (72);
wyrobw (73-99)
Ka da norma posiada numer referencyjny, ktrego elementem jest rok publikacji
w Polsce. W przypadku nowelizacji norma zachowuje dotychczasowy numer, zmienia
si tylko rok wydania.
Polski Komitet Normalizacyjny wprowadza do Polskich Norm tak e Normy
Europejskie i Mi dzynarodowe:
PN-ISO - Polska Norma wprowadzaj ca (metod tumaczenia) norm
mi dzynarodow
PN-EN - Polska Norma wprowadzaj ca (metod tumaczenia) norm europejsk
PN-EN (oryg.) - Polska Norma wprowadzaj ca (metod uznania) norm
europejsk ; norma nie jest tumaczona na j z. polski; dost pna w j z.: angielskim,
francuskim i niemieckim
PN-EN ISO - Polska Norma wprowadzaj ca norm mi dzynarodow , uznan
przez CEN (Europejski Komitet Normalizacyjny) za norm europejsk lub opracowan
jednocze nie przez ISO i CEN [52]

12
3. Wytrzymao cz ci maszyn

Ka da cz maszyny w trakcie pracy mo e podlega obci eniom staym

i zmiennym.

3.1. Obci enia stae (statyczne)

Projektowanie przy obci eniach statycznych wykonuje si przez porwnanie

napr e rzeczywistych w najbardziej obci onych przekrojach elementu z tzw.
napr eniami dopuszczalnymi. W zale no ci od wyst puj cego obci enia (tab. 3.1)
posugujemy si nast puj cymi zale no ciami wytrzymao ciowymi:
F
rozci ganie r = kr (3.1)
A
F
ciskanie c = kc (3.2)
A
F
cinanie t = kt (3.3)
A
Mg
zginanie r = kg (3.4)
Wx
Ms
skr canie s = ks (3.5)
Wo
gdzie: F - sia, A - przekrj, Mg - moment gn cy, Ms - moment skr caj cy,
k - napr enia dopuszczalne, W0,x - wska nik wytrzymao ci [34, 36].
Przy obci eniach zo onych wprowadza si obci enia zast pcze.

Tab. 3.1 Obci enia proste

Napr enia
Lp. Sposb dziaania si, momentw Odksztacenie i warunek Uwagi
wytrzym.
%
! " #$
&&'
%
( #$
+
&&'
*
) * , liczba
Poissona
-
- wzgl dne
odksztacenie
prostopade do
wyd. jedn. kierunku rozci gania
E - modu spr . ( ciskania.
(modu Younga) / /
-
/
/ 012/3456 71896
71:2/ ;<54=>2342&
/ 012/3456 71896 7;
;<54=>234?

13
 6
6 F@ G #!HIJ .
@ H
@
6 B B I
A G - modu
6 @ spr ysto ci
A ;/ C:9D
poprzecznej
7;C9654;E2

PFQR /R .
M M N
H K
L B H
@ N O PFQR /R .
O
S Q

MW XYZ
OZ
6.
MW XYZ PFQR /R .
T N
V
ST
PFQR /R .
U OZ
TI N H Q

T
<.
V
MW XYZ
U N
H N O
2
<[V
N
<['
OZ
S

3.2. Obci enia zmienne

Do wiadczenia wykazuj , e elementy maszyn s mniej wytrzymae

w przypadku obci e zmiennych ni przy obci eniach statycznych. W elementach
obci onych statycznie o no no ci decyduje przekrj. W elementach obci onych
zmiennie ognisko zniszczenia wcale nie musi si znajdowa w obszarze o najsabszym
przekroju. Rol podstawow odgrywa ksztat elementu oraz u yty materia. Szczeglnie
wra liwe na zm czenie s twarde stale w glowe i stopowe oraz wi kszo stopw
lekkich. Mniej wra liwe s mi kkie stale stopowe, eliwa i stopy odlewnicze
aluminium.

14
 3.3. Napr enia zm czeniowe

Przy badaniach metali na zm czenie wprowadza si poj cie cyklu napr e

zmiennych. Rozr nia si nast puj ce rodzaje cykli:
wahadowy symetryczny,
wahadowy niesymetryczny,
t tni cy dodatni lub ujemny,
odzerowo t tni cy dodatni lub ujemny.
W cyklu napr e zmiennych sinusoidalnie wyr niamy: napr enia
maksymalne max, napr enia minimalne min, amplitud napr e a, napr enie
rednie m, zakres zmiany napr e , okres zmian napr e T lub cz stotliwo
zmian napr e f=1/T oraz k t fazy pocz tkowej przebiegu . Przebiegi napr enia
sinusoidalnego zmiennego wraz z parametrami przedstawia rys. 3.1.

Rys. 3.1 Przebiegi napr enia sinusoidalnie zmiennego: a) bez skadowej staej X , b) ze skadow sta
X napr enia gwnego; T- okres funkcji cyklu zmiennego (T=2 / ) [46]

Charakter zmiany napr e cyklicznych jest wyra any przez:

max + min
napr enie rednie cyklu m = (3.6)
2
max min
amplitud napr e cyklu a = (3.7)
2
zakres zmiany napr e = 2a = max min (3.8)
napr enia maksymalne i minimalne max = m + a , min = m a (3.9)

Charakterystyczne przypadki przebiegw podano na rys. 3.2, a podstawowe

rodzaje przebiegw wraz z ich charakterystycznymi parametrami w tab. 3.2.

15
Rys. 3.2 Charakterystyczne przypadki obci enia sinusoidalnie zmiennego; 1 - jednostronny dodatni,
2 - jednostronny ujemny, 3 - odzerowo t tni cy, 4 - dozerowo t tni cy, 5 - dwustronny
(przemienny), 6 wahadowy [34]

Cz sto u ywa si wspczynnika wyra aj cego stopie stao ci obci enia,

nazywany wspczynnikiem stao ci napr e :
m
= (3.10)
a

Wspczynnik stao ci napr e przyjmuje r ne warto ci dla r nego typu

obci e (tab. 3.2). Zakres zmienia si w przedziale: + .
Asymetri cyklu opisuje wspczynnik amplitudy cyklu, nazywany te
wspczynnikiem asymetrii cyklu:
min
R= (3.11)
max

1+ R 1
Mi dzy wspczynnikami R i zachodz nast puj ce relacje: = lub R =
1 R +1
[7, 18, 46]

16
 Tab. 3.2 Podstawowe rodzaje obci enia [7, 46]
Napr enia Wspczynniki
maksymalne amplitudy stao ci
Wykres zale no ci UF9. Nazwa cyklu amplituda cyklu obci enia
i minimalne rednie X
napr e Y ^
_`ab
e
_`
XYZ 4 X\] _`cd _c

napr enia stae

XYZ X\] f# XYZ X\] 0 +1 gh
(dodatnie)

XYZ f#
jednostronny
X\] f# f# i# #jkj j l j gh
(dodatni)

odzerowo XYZ f#
t tni cy X\] # XYZ XYZ 0 1
(dodatni)

f#
XYZ
dwustronny X\] j # f# i# jkj# #jlj
XYZ f m X\] m
17
18

Napr enia Wspczynniki

maksymalne stao ci
Wykres zale no ci UF9. Nazwa cyklu amplituda amplitudy cyklu
i minimalne rednie _`ab obci enia
X ^
napr e Y _`cd e _
_`
XYZ 4 X\] c

XYZ X\] f#
wahadowy 0 XYZ m X\] m -1 0
X\] j#

f#
XYZ
dwustronny X\] j # j# i# hjkjg jlj#
XYZ j m X\] m

odzerowo
XYZ #
t tni cy X\] m X\] m nh -1
X\] j#
(ujemny)

jednostronny XYZ j# hjl

j# i# g j k j gh
(ujemny) X\] j# j

napr enia stae

XYZ X\] j# XYZ X\] 0 +1 h
(ujemne)
 3.4. Wytrzymao zm czeniowa

Wytrzymao ci zm czeniow ZG nazywa si najwi ksze napr enie zmienne,

przy ktrym element nie ulega zniszczeniu po osi gni ciu umownej liczby cykli
napr e zmiennych NG.
Dla zmiennego zginania rozr nia si nast puj ce granice zm czenia Z
i odpowiednio napr e dopuszczalnych k:
Zgo (kgo) - przy zginaniu wahadowym symetrycznym;
Zgj (kgj) - przy zginaniu odzerowo t tni cym;
Zg - przy zginaniu w dowolnym cyklu (ale jednoznacznie okre lonym)
Dla zmiennego rozci gania i ciskania:
Zrc (krc) - przy wahadowym symetrycznym rozci ganiu - ciskaniu;
Zrj (krj) - przy rozci ganiu odzerowo t tni cym;
Zcj (kcj) - przy ciskaniu odzerowo t tni cym;
Zr - przy rozci ganiu, Zc - przy ciskaniu, ale jednoznacznie okre lonym [18].

3.5. Napr enia dopuszczalne i wspczynniki bezpiecze stwa przy

obci eniach zmiennych

Za podstaw obliczania napr e dopuszczalnych przy obci eniach zmiennych

przyjmuje si granic zm czenia materiau, st d:
Z
k= (3.12)
xz
gdzie: k - napr enia dopuszczalne dla danego rodzaju obci enia,
Z - odpowiednia granica zm czenia, xz - cakowity wspczynnik bezpiecze stwa dla
obci enia zmiennego
Wspczynnik bezpiecze stwa xz - oblicza si na podstawie wzoru [34]:

xz = (3.13)

gdzie: o - wspczynnik spi trzenia napr e , - wspczynnik wielko ci
przedmiotu, p - rzeczywisty wspczynnik bezpiecze stwa.

Wspczynnik o wyznacza si na podstawie wzoru [18, 34]:

= k + p 1 (3.14)

gdzie: oq - wspczynnik dziaania karbu (wspczynnik karbu) (rys. 3.3),

o - wspczynnik stanu (jako ci) powierzchni (rys. 3.4) (przyjmuje on warto 1 dla
prbki polerowanej pracuj cej w normalnych warunkach).

19
Rys. 3.3 Wyznaczanie wspczynnika dziaania karbu oq w zale no ci od rq ! s! ^& dla prbek ze stali
konstrukcyjnej

Rys. 3.4 Wpyw rodzaju obrbki skrawaniem na warto wspczynnikw stanu powierzchni p i ps
(p - dla przypadku rozci gania lub zginania, ps - dla przypadku skr cania) w zale no ci od
wytrzymao ci na rozci ganie dla prbek ze stali konstrukcyjnej; 1 - szlifowanych,
2 - dokadnie toczonych, 3 - toczonych zgrubnie, 4 - z ostrym karbem obr czkowym (dla
porwnania), 5 - z naskrkiem walcowniczym [46]

Wspczynnik dziaania karbu wyra a si wzorem:

k = 1 + k (k 1) (3.15)

gdzie: q - wspczynnik wra liwo ci na dziaanie karbu (rys. 3.5)(dla stali

przyjmuje on warto ci od 0,5 0,9, a dla eliwa 0), rq - wspczynnik ksztatu
okre laj cy spi trzenie napr e dla r nych rodzajw karbw [29].

20
Rys. 3.5 Wpyw promienia krzywizny dna karbu oraz wytrzymao ci dora nej stali Rm na wspczynnik
wra liwo ci materiau prbki na dziaanie karbu q [46]

Wspczynnik wielko ci przedmiotu , zale ny od materiau, wymiarw

i ksztatu analizowanego elementu, jest podawany liczbowo oraz mo na go odczyta
z wykresu. Przykadowy przebieg wspczynnika w funkcji wytrzymao ci
zm czeniowej zgo materiau o rednicy d z karbem scharakteryzowanym
wspczynnikiem rq przedstawia rys. 3.6.

Rys. 3.6 Nomogram su acy do wyznaczenia wspczynnika wielko ci przekroju jako funkcji
wytrzymao ci zm czeniowej Zgo materiau prbki o rednicy d i z karbem
scharakteryzowanym wspczynnikiem ksztatu k [46]

21
 Rzeczywisty wspczynnik bezpiecze stwa t przyjmuje si zwykle rwny
1,33. Najwi ksze warto ci p przyjmuje si przy orientacyjnym okre leniu obci e
i napr e , a wi c przy du ej niepewno ci oblicze wytrzymao ciowych. W praktyce
przyjmuje si najcz ciej p = 1,41,7 [18].

3.6. Dziaanie karbu

Karb to wszelkie nieci go ci przekrojw poprzecznych elementu lub nage

zmiany krzywizn powierzchni ograniczaj cych go, a zatem otwory, rowki, podtoczenia,
odsadzenia, gwinty itp., ale rwnie nieci go struktury. Rodzaje i klasyfikacje karbu
podaje rys. 3.7.

1 a - pytki 2 a - zewn trzny 3 a - pojedynczy

b - g boki b - wewn trzny b - wielokrotny
4 a - zaokr glony 5 a - paski 6 a - symetryczny
b - ostry b - przestrzenny b - niesymetryczny
Rys. 3.7 Rodzaje karbw

W bezpo rednim s siedztwie karbu powstaje lokalne spi trzenie napr e .

W celu zmniejszenia niekorzystnego wpywu karbu na wytrzymao zm czeniow
nale y d y do zminimalizowania r nicy pomi dzy najwi kszymi napr eniami,
a napr eniami minimalnymi. Przykadowe rozkady napr e przedstawione s na
rys. 3.8.

22
Rys. 3.8 Rozkad napr e : a) rozci gaj cych w pr cie paskim, b) w pr cie z karbem obr czkowym

Stosunek XYZ do ] to wspczynnik ksztatu lub teoretyczny wspczynnik

spi trzenia napr e :
max
k = (3.16)
n
Parametr rq jest zale ny od rodzaju obci enia, stosunku su1 i R/r oraz k ta
rozwarcia karbu r. Wyznacza si go metodami analitycznymi lub do wiadczalnymi
i przedstawia si w postaci graficznej dla danych postaci geometrycznych karbw.
Przykady na rys. 3.9. Szerzej te zagadnienia omawiaj Autorzy opracowania [7, 18, 29,
34].

Rys. 3.9 Wspczynnik ksztatu k: a) przy rozci ganiu prbki paskiej z otworem, b) przy zginaniu
prbki paskiej z odsadzeniem [46]

23
 Warto wspczynnika rq mie ci si na og w granicach 14 (niekiedy jego
warto dochodzi do 6,np. przy skr caniu waw z rowkami wpustowymi). Gdy brak
karbu rq =1. Im karb jest g bszy, tym wspczynnik karbu jest wi kszy.
Podane okre lenie wspczynnika rq obowi zuje tylko dla materiaw
doskonale spr ystych. W praktyce operuje si wspczynnikiem dziaania karbu oq .
Wspczynnik oq okre la wielko zmniejszenia wytrzymao ci zm czeniowej i jest
ustalony na podstawie stosunku wytrzymao ci zm czeniowej prbki gadkiej Zg do
wytrzymao ci zm czeniowej prbki z karbem Zk:
Zgl
k = (3.17)
Zk
Materia idealnie spr ysty z materiaem niewykazuj cym wra liwo ci na
dziaanie karbu ( eliwo) czy wspczynnik k:
k 1
k = (3.18)
k 1
czyli:
k = 1 + k ( k 1) (3.19)

gdzie k wspczynnik wra liwo ci na dziaanie karbu.

Wspczynnik k jest bli szy 1, im wy sza jest wytrzymao materiau. Dla

r nych odmian i stanw stali waha si od 0,50,9; dla eliwa k=0 [29]
W praktyce spotyka si konstrukcje z kilkoma obok siebie wyst puj cymi
karbami (tzw. karby wielokrotne). Ich wypadkowe dziaanie mo e by ro ne, st d:
karby odci aj ce i przeci aj ce. Karbami odci aj cymi s zazwyczaj karby
szeregowe - usytuowane zgodnie z osi obci enia, natomiast karbami przeci aj cymi
karby poo one w poprzek osi obci enia (tzw. karby rwnolege)

Rys. 3.10 Przykady karbw : a) szeregowych, b) rwnolegych [34]

24
 Dziaanie karbu mo na zmniejszy przez stosowanie karbw odci aj cych oraz
np. powi kszanie promieni przej ciowych (rys. 3.11).

Rys. 3.11 Zmiana charakteru rozkadu napr e w okolicy wielokrotnego karbu szeregowego b)
w porwnaniu z karbem pojedynczym a) [34]

3.7. Obliczenia wytrzymao ciowe cz ci maszyn przy obci eniach

zmiennych.

Analiza jest przeprowadzona dla przykadu o =0. Korzystaj c z wzoru (3.13),

mo na wyliczy rzeczywisty wspczynnik bezpiecze stwa :
xz
= (3.20)

Cakowity wspczynnik bezpiecze stwa opisany jest wzorem [18]:
Z
xz = (3.21)

gdzie: napr enie w zakadanym przekroju elementu.
Dokonuj c podstawienia, wzr na rzeczywisty wspczynnik bezpiecze stwa
przyjmuje posta :
Z
= (3.22)

Dla cyklu o =0 = max. Wyznaczon warto wspczynnika p porwnuje si
z warto ciami zalecanymi (podawanymi w tablicach), a nast pnie ustala si wst pne
wymiary konstrukcji. Kolejny krok to dobr k, k i p. Nast pnie oblicza si k i
oraz dobiera wspczynnik wielko ci przekroju . Znajomo wy ej wymienionych
parametrw pozwala na ostateczne sprawdzenie wspczynnika p.

25
 Je eli wyznaczona warto nie spenia stawianych wymaga , koryguje si
niektre parametry a do osi gni cia danej warto ci wspczynnika p [3, 7, 18, 29].

3.8. Wykresy zm czeniowe.

3.8.1. Wykres W hlera

Do wykre lenia wykresu W hlera stosuje si urz dzenia zwane pulsatorami, na

ktrych poddaje si obracan prbk , obci an sta si , obustronnemu zginaniu.
Pierwsz prbk obci a si tak, by 1max mie cio si w granicach 0,50,6 Rr. Dla
kolejnych prbek max jest mniejsze. Z rys. 3.12 mo na odczyta , e im mniejsze max,
tym ilo cykl N, ktre wytrzymuje prbka, ro nie. Przy obci eniu na poziomie
asymptoty prbka wytrzyma N= cykli. Wraz ze zwi kszeniem nast puje wzrost
wytrzymao ci zm czeniowej.

Rys. 3.12 Wykres W hlera

Wyr nia si dwa rodzaje wytrzymao ci zm czeniowej:

teoretyczn najwi ksze napr enie, przy ktrym prbka wytrzymuje N=
cykli,
praktyczn najwi ksze napr enie zmienne, przy ktrym prbka (konstrukcja)
wytrzymuje narzucon liczb cykli zmian obci enia N0=107.
Wykres W hlera nale aoby wykona dla ka dego rodzaju materiau, obci enia
i danego . W praktyce wykorzystuje si dane materiaowe dla =0 i =1.
Wytrzymao zm czeniow dla =0 oznacza si przez Z0, a dla =1 przez Zj [18, 29].

3.8.2. Wykres Smitha

W przypadku, gdy mamy do czynienia z cyklami niesymetrycznymi, do

wyznaczania wspczynnika bezpiecze stwa p korzysta si z wykresu Smitha
(rys. 3.13).

26
Rys. 3.13 Teoretyczny wykres Smitha dla stali przy obci eniach rozci gaj co - ciskaj cych

Jest to teoretyczny wykres dla obci e rozci gaj co - ciskaj cych materiaw
plastycznych (np. stali), zbudowany na podstawie granic zm czenia przy obci eniu
wahadowym i odzerowo t tni cym.
Na osi poziomej odo ono warto ci napr e rednich X , a na osi pionowej
odpowiadaj ce im warto ci napr e maksymalnych XYZ i minimalnych X\] . W ten
sposb otrzymano dwie krzywe dla XYZ i X\] . Krzywe te przecinaj si w punkcie K,
ktry oznacza wytrzymao dugotrwa przy obci eniu staym R (w praktyce Rm przy
rozci ganiu).
Poniewa najwi ksze napr enia cyklu XYZ w budowie maszyn s rz du
0,5 0,6 Rm, st d nie zachodzi konieczno prowadzenia bada dla tak du ych X .
Wykres zatem ogranicza si do granicy plastyczno ci Re. Dalsze uproszczenie wykresu
polega na zast pieniu krzywoliniowych ga zi wykresu odcinkami linii prostej
(rys. 3.14). A zatem do budowy wykresu nale y dysponowa Zrc, Zrj, Re.

27
Rys. 3.14 Uproszczony wykres Smitha

Je eli na wykresie Smitha poprowadzimy prost MNP rwnoleg do osi

pionowej i punkt M po czymy z pocz tkiem ukadu, to k t v nachylenia prostej OM
wzgl dem osi poziomej obliczy si wg wzoru:
NM max max 2
tg = = = = (3.23)
ON m max+ min 1 + R
2
gdzie : R - jest wspczynnikiem asymetrii cyklu

Wyznaczony z wykresu odcinek NM stanowi w podziace granic zm czenia Z

dla danego cyklu o wspczynniku asymetrii R. Zatem Z=NM.
Obliczenie zm czeniowe dla cykli niesymetrycznych polega na okre leniu
wspczynnika R dla danego rodzaju obci enia, na wyznaczeniu k ta v i wyznaczeniu
odcinka NM = Z dla danego materiau. Wyznaczon warto zm czenia Z wstawia si
nast pnie do wzoru (3.22) i oblicza wst pnie wspczynnik . Dalsze obliczenia
prowadzi si jak w przypadku cykli symetrycznych [7, 18, 29, 34].

28
4. Technologiczno konstrukcji

Proces technologiczny cz ci maszyn skada si zasadniczo z trzech etapw:

wykonania surwki,
procesu obrbki surwki,
procesu monta u,
st d konstruktor musi zna technologi cz ci maszyn, musi dokadnie wiedzie , jak
wykona to, co sam zaprojektowa i poda na rysunku lub w opisie technicznym.

4.1. Technologiczno odleww

Jako ciowo dobry odlew nie powinien zawiera porw, napr e wewn trznych,
p kni , jam itp. Wady te powstaj przede wszystkim w procesie stygni cia odlewu i s
najcz ciej wywoane b dn konstrukcj .

Rys. 4.1 Poprawna konstrukcja odleww - przykady [34]

Aby unikn tych wad nale y:

w miar mo liwo ci stosowa proste ksztaty,
unika du ej liczby rdzeni,
d y do uzyskania paskiej powierzchni podziau formy,
przyjmowa wa ciwe pochylenia odlewnicze cianek,
stosowa odpowiednie grubo ci cianek,
przewidywa wa ciwy wypyw powietrza wypieranego podczas zalewania
formy,
29
 unika ostrych kraw dzi i skupienia w jednym miejscu du ej ilo ci materiau,
zapewnia rwnomierne stygni cie [4, 24, 41].

4.2. Technologiczno cz ci obrabianych skrawaniem

Dla wytwarzania elementw, surwk i pfabrykaty obrabia si mi dzy innymi,

stosuj c obrbk ubytkow np. skrawanie.
Przewiduj c obrbk skrawaniem nale y [10, 13, 40]:
projektowa tak cz ci aby zapewniay wa ciwe warunki pracy narz dzia,
narz dzia powinny mie mo liwo swobodnego wej cia i wyj cia z obrabianego
materiau itd.

Rys. 4.2 Poprawna konstrukcja cz ci obrabianych skrawaniem - przykady [34]

30
5. Tolerancja i pasowanie w cz ciach maszyn

5.1. Tolerancje

Dla konstruktora cz ci maszyn du e znaczenie ma zmienno wymiarowa,

ktr charakteryzuje 5 parametrw:
wymiar nominalny,
tolerancja wymiarw,
pasowanie,
chropowato powierzchni,
odchyki ksztatu i poo enia.
Wymiar nominalny nie jest mo liwy do uzyskiwania. Najcz ciej uzyskuje si
wymiar obarczony pewn niedokadno ci . Dla dowolnego wymiaru cz ci, konstruktor
powinien przewidywa dwa wymiary graniczne A i B, pomi dzy ktrymi zmieszcz si
b dy wykonania.

Rys. 5.1 Wymiary graniczne, odchyki wymiarowe i tolerancja wymiarowa

Wymiar A to wymiar graniczny dolny, natomiast wymiar B wymiar graniczny

grny. R nica pomi dzy tymi wymiarami nosi nazw tolerancji wymiarowej:
T=B-A (5.1)
Wszelkie wymiary liniowe mo na odnie do wymiarw wakw i otworw.
Wymiary zewn trzne (np. szeroko wpustu) odpowiadaj wakom, a wewn trzne (np.
szeroko rowka pod wpust) otworom [2, 7].
Odchyk wymiarow nazywa si r nic pomi dzy wymiarem granicznym
a wymiarem nominalnym. Odchyki wymiarowe mog by :
dodatnie,
ujemne,
zerowe.
Odchyki dla waka maj symbole zo one z maych liter es i ei, a dla otworw
symbole zo one z liter du ych ES i EI.
Rodzaje odchyek:
odchyka dolna otworu - EI = Ao - N,

31
 odchyka dolna waka - ei = Aw - N,
odchyka grna otworu - ES = Bo - N,
odchyka grna waka - es = Bw - N,
a zatem:
T = Bo - Ao = ES - EI - dla otworw,
T = Bw - Aw = es - ei - dla waka

5.2. Ukad tolerancji i pasowa

W normach okre lone s , dla ka dej tolerancji wymiaru, dwa elementy:

szeroko pola tolerancji,
jego poo enie w stosunku do linii zerowej.

Tolerancje wg szeroko ci pola dziel si na klasy dokadno ci wykonania cz ci.

W praktyce dysponujemy 19 klasami dokadno ci wykonania oznaczonymi numerami:
01,0, 1, 2,...,17. Klasy 01,0 i od 1 do 7 stosowane s przy wyrobie narz dzi
mierniczych. Klasy od 5 do 17 stosuje si przy wyrobie cz ci maszyn, przy czym klasy
od 5 do 12 stosuje si przy pasowaniach cz ci maszyn, za od 12 do 17 klasy stosuje
si w przypadku wielkich luzw oraz powierzchni swobodnych i surowych. Tolerancje
odpowiadaj ce klasom oznaczane s literkami IT oraz symbolem klasy np. IT7.
Poo enie pl tolerancji i ich oznaczenia pokazano na rys. 5.2.
Waki i otwory oznaczone odpowiednio literkami h i H nazywa si
podstawowymi. Pole tolerancji w tym przypadku przylega do linii zerowej i si ga
w g b materiau. Otwory oznaczone literami od A do G maj zawsze rednic wi ksz
do nominalnej. Otwory oznaczone literami od J do N mog mie rednic wi ksz lub
mniejsz od nominalnej. Otwory od P do ZC maj rednic zawsze mniejsz od
nominalnej.
Odpowiednio waki oznaczone literami od a do g maj zawsze rednic mniejsz
od nominalnej, za od m do zc zawsze wi ksz [7, 34, 44].

32
Rys. 5.2 Ukad pl tolerancji [2, 21]

Pasowania:

Kojarz c otwr i waek o jednakowym wymiarze nominalnym i ustalonych

odchykach uzyskuje si pasowanie okre laj ce sposb wsppracy mi dzy otworem
a wakiem. Spotyka si : pasowanie lu ne, ciasne i mieszane. Ostatnie to takie
skojarzenie waka i otworu, kiedy uzyskuje si albo luz, albo wcisk, zale nie od
wymiarw rzeczywistych otworu i waka.

Luzem L nazywa si r nic rednic otworu i waka, mierzonych przed ich

po czeniem. Luz mo e by dodatni lub rwny zeru. Warto bezwzgl dna luzu
ujemnego nazywa si wciskiem.
Luz minimalny Lmin:
Lmin = Ao - Bw = EI - es (5.2)
Luz maksymalny Lmax:

33
 Lmax = Bo - Aw = ES - ei (5.3)
W praktyce luz rzeczywisty jest mi dzy Lmin a Lmax. Na podstawie ustalonej
najmniejszej i najwi kszej warto ci luzu lub wcisku, korzystaj c z norm, dobiera si
warto ci odchyek i tolerancji dla otworw i wakw oraz ustala si klasy dokadno ci
i odpowiednie pasowania.
Z powodu wi kszego kosztu dokadnego wykonania otworu ni waka zaleca si
wykonywanie otworu z dokadno ci ni sz ni wykonanie waka.
W celu uatwienia otrzymywania r nych rodzajw pasowa przyj to dwie
zasady:
zasad staego otworu,
zasad staego waka.
Pasowanie wg zasady staego otworu kojarzy otwr podstawowy (ktrego
odchyka dolna EI jest rwna zero i ktry oznacza si liter H) z dowolnie tolerowanym
wakiem (tab. 5.1).

Tab. 5.1 Ukad pasowa wg zasady staego otworu

Nazwa H5 H6 H7 H8 H9 H10 Hll H12
pasowania H11/a11
H11/b11 H12/b12
H7/c8 H8/c8 H11/c11
H7/d8 H8/d8 H9/d9 H10/d10 H11/d11
H8/d9
H7/e8 H8/e8 H9/e8
lu ne H8/e9 H9/e9
H6/f6 H7/f7 H8/f8 H9/f8
H8/f9 H9/f9
H5/g4 H6/g5 H7/g6
H5/h4 H6/h5 H7/h6 H8/h7 H9/h8 H10/h9 H11/h11 H12/h12
H8/h8 H9/h9 H10/h10
H8/h9
H5/js4 H6/J.5 H7/js6 H8/js7
mieszane H5/k4 H6/k5 H7/k6 H8/k7
H5/m4 H6/m5 H7/m6 H8/m7
H5/n4 H6/n5 H7/n6 H8/n7
H6/p5 H7/p6
H6/r5 H7/r6
H6/s5 H7/s6 H8/s7
ciasne H7/s7
H7/t6
H7/u7 H8/u8
H8/x8
H8/z8

- pasowanie uprzywilejowane

34
 Pasowanie wg zasady staego waka kojarzy waek podstawowy (ktrego
odchyka grna es jest rwna zero i ktry oznacza si liter h) z dowolnie tolerowanym
otworem (tab. 5.2).

Tab. 5.2 Ukad pasowa wg zasady staego waka

Nazwa
h4 h5 h6 h7 h8 h9 h10 h11 h12
pasowania
A11 /h11
B11/h11 B12/hl2
C11/h11
D8/h6 D8/h7 D8/h8 D9/h9 D10/h10 D11/h11
D9/h8 D10/h9
lu ne E8/h6 E8/h7 E8/h8 E9/h9
E9/h8
F7/h5 F7/h6 F8/h7 F8/h8 F9/h9
F8/h6 F9/h8
G5/h4 G6/h5 G7/h6
H5/h4 H7/h5 H7/h6 H8/h7 H8/h8 H8/h9 H10/h10 H11/h11 H12/h12
H9/h8 H9/h9
H10/h9
Js5/h4 Js6/h5 JJ/h6 Js8/h7
mieszane K5/h4 K6/h5 K7/h6 K8/h7
M5/h4 M6/h5 M7/h6 M8/h7
N5/h4 N6/h5 N7/h6 N8/h7
P6/h5 P7/h6
R7/h6
ciasne S7/h6
T7/h6
U8/h7

- pasowanie uprzywilejowane

W budowie maszyn jako podstawowe klasy dokadno ci najcz ciej stosuje si :

przy pasowaniach dokadnych klasy 7/6,
przy pasowaniach rednio dokadnych klasy 9/8,
przy pasowaniu mao dokadnym klas 11
Na dobr rodzaju pasowania maj wpyw nast puj ce czynniki:
wyst powanie ruchu pomi dzy czonymi cz ciami (po czenia ruchome czy te
spoczynkowe),
rodzaje ewentualnego ruchu,
czy ruch powinien by atwy, czy te utrudniony,
chropowato powierzchni,
odchyki ksztatu i poo enia, cz sto demonta u [2].

35
6. Po czenia

Oglnie po czenia mo na podzieli na po czenia):

nieroz czne roz czne spr yste ruchowe
- nitowe - gwintowe
- spawane - wpustowe
- zgrzewane - wielowypustowe
- lutowane - klinowe
- klejone - kokowe
- sworzniowe

6.1. Po czenia nieroz czne

6.1.1. Po czenia nitowe

Po czenia nitowe zalicza si do po cze nieroz cznych. cznikiem jest nit

skadaj cy si z ba i trzonu. Po zao eniu nitu w otwory czonych cz ci, zamyka si
go, tworz c tzw. zakuwk na ko cu przeciwlegym do ba.

Rys. 6.1 Po czenie nitowe i zakuwanie nitu; 1 - trzon nitu, 2 - eb nitu, 3 - zakuwka nitu, 4 - zakuwnik,
5 - przycisk przy zakuwaniu maszynowym, 6 - wspornik, 7 - blachy czone [34]

Dugo trzonu nitu l wyznacza si na podstawie tzw. cisku l1, tj. cznej
grubo ci cz ci czonych:
l = 1,12l1 + 1,4d (6.1)

)
Po czenia nieomawiane w niniejszym opracowaniu prezentuje literatura [15, 24, 39]

36
 Dugo nitu nie mo e przekracza pewnej warto ci, poniewa podczas
zakuwania (zamykania) mo e wyst pi jego wyboczenie. Na og przyjmuje si l < 4d
(dla nitw kulistych).
Zakuwanie mo e odbywa si na zimno i gor co. Na zimno zakuwa si nity
z metali nie elaznych i tworzyw sztucznych oraz mi kkiej stali o maej rednicy do
9 [mm] lub stalowe o rednicy wi kszej, lecz ciasno pasowane.
Najcz ciej nity stalowe zakuwa si na gor co. Proces polega na nagrzaniu
ko cwki nitu i zakuciu. Podczas stygni cia powstaje w nicie skurcz. Wzdu ny
wywouje znaczne napr enia rozci gaj ce. Efekt - czone blachy zostaj silnie
doci ni te do siebie i na powierzchni ich styku powstaje sia tarcia. Skurz poprzeczny
mo e by przyczyn powstania nieznacznego luzu pomi dzy nitem a otworem.

Rys. 6.2 Przenoszenie obci enia F1 w po czeniu nitowym; 1 - przez tarcie, 2 - przez sprz enie
ksztatowe [34]

6.1.1.1. Obliczanie si i napr e w po czeniu nitowym

Sia tarcia wywoana przez docisk blach wyra si wzorem:

T = N

gdzie N = r An

A zatem:
T = r An (6.2)

gdzie: w - wspczynnik tarcia lizgowego, x - napr enia rozci gaj ce w nicie,

An - pole przekroju poprzecznego nitu.
Sia cinaj ca w nicie:
Ft = An (6.3)
gdzie: y - napr enia cinaj ce w nicie.

Cakowita sia, ktr przenosi z cze po przekroczeniu siy tarcia, wynosi dla
jednego nitu:
F1 = T + Ft = (r + ) An = knAn (6.4)

gdzie: kn -umowny dopuszczalny wspczynnik napr e cinaj cych.

37
 Poniewa trudno sobie wyobrazi , e jeden nit jest w stanie przenie dowolne
obci enie pochodz ce od siy wzdu nej F, dlatego te nale y wyznaczy odpowiedni
liczb nitw [34, 36, 37, 44]:
F F
n= = (6.5)
F1 knAn

6.1.1.2. Rodzaje nitw

nity normalne (d>10 [mm]): z bem kulistym, soczewkowym, grzybkowym,

trapezowym (zamykane najcz ciej na gor co),
nity drobne (d<10[mm]),
nity specjalne: okr towe, rurkowe, dr one, wybuchowe.

Rys. 6.3 Nity normalne: a) z bem kulistym, b) z bem paskim, c) z bem soczewkowym

Rys. 6.4Rodzaje nitw: a) nit drobny z bem kulistym, b) z bem grzybkowym, c) z bem paskim,
d) z bem soczewkowym, e) nit okr towy, f) nit rurkowy bez konierza, do maego obci enia,
g) nit rurkowy z konierzem, do du ego obci enia, h) nit rurkowy z odwijanym konierzem do
materiaw spr ystych, i) nit dr ony, j) nit wybuchowy przed i po zamkni ciu

38
 W zale no ci od liczby czonych elementw nity mo na podzieli na
jednoci te, dwuci te i wieloci te [34, 42, 44].

6.1.1.3. Materiay na nity

Materiay nitw i cz ci czonych powinny by jednakowe lub o zbli onych

wa ciwo ciach, by nie powodowa luzowania si z cza nitowego wskutek zmian
termicznych otoczenia czy korozji. Nity wykonuje si najcz ciej ze stali, miedzi,
mosi dzu i aluminium.
Nity stalowe wykonywane s najcz ciej ze stali specjalnej St3N lub St4N)) [4]

6.1.1.4. Rodzaje po cze nitowych

po czenia nakadkowe (rys. 6.5d-g):

jednostronne,
dwustronne: symetryczne (nakadki o jednakowych rozmiarach)
i niesymetryczne (nakadki o r nych rozmiarach),
po czeniami zakadkowe (rys. 6.5a-c).
W po czeniach zakadkowych i nakadkowych jednostronnych nity s cinane
w jednej paszczy nie (nity jednoci te). W po czeniach nakadkowych dwustronnych
nity cinane s w dwch paszczyznach i nosz nazw nitw dwuci tych. Przy czeniu
wi cej ni dwch blach wzrasta rwnie liczba paszczyzn, w ktrych nity mog zosta
ci te. Nity w takim z czu nazywa si nitami wieloci tymi.
Dugie uporz dkowane rz dy nitw w po czeniu nazywa si szwami nitowymi
jedno lub wielorz dowymi. Miejsce, w ktrym nast pio przeci cie si dwch szww to
w ze.
Rz dy liczy si od brzegu szwu ku jego rodkowi, przy czym w po czeniach
zakadkowych liczy si wszystkie rz dy, a w po czeniach nakadkowych po jednej
stronie osi szwu. Szew nitowy charakteryzuje podziaka t (rys. 6.5a). W po czeniach
mocnych przyjmuje si zwykle podziak szwu (w kierunku dziaania siy) t = (3 6 d)
[34].

)
St3N - wasno ci wytrzymao ciowe zbli one do stali S235JR,
St4N do stali S275
39
Rys. 6.5 R ne rodzaje po cze i szww nitowych: a) po czenia zakadkowe, nity jednoci te, szew
jednorz dowy Z1, b) szew dwurz dowy Z2, c) szew trjrz dowy Z3, d) po czenia nakadkowe
jednostronne, szew jednorz dowy 1/2 N1, e) po czenia nakadkowe dwustronne symetryczne,
nity dwuci te, szew jednorz dowy N1, f) szew dwurz dowy N2, g) po czenie nakadkowe
dwustronne niesymetryczne, nity jedno i dwuci te, szew N1 [34]

6.1.1.5. Projektowanie po cze nitowych

Po czenia nitowe mocne su do czenia cz ci konstrukcji stalowych

przenosz cych znaczne siy, np. pasw blach (dziaaj tylko siy rozci gaj ce)
(rys. 6.6), ksztatowniki w kratownicach (siy rozci gaj ce i ciskaj ce), blachy
z ksztatownikami w blachownicach (momenty zginaj ce oraz siy rozci gaj ce
i ciskaj ce).
Po czenie mo e ulec zniszczeniu wskutek:
ci cia nitw,
zerwania si blach w przekroju I - I i II - II,
wyrwania nitw z blachy zwi zanego ze ci ciem blachy w przekrojach D E,
zginania blach po czonych.
Wytrzymao nitw na cinanie:
Ft
= kt (6.6)
d 2
m
4
st d:
d 2
Ft m kt (6.7)
4

40
 gdzie: Ft - sia zewn trzna przypadaj ca na jedn podziak szwu [N], m - liczba
cinanych przekrojw, d - rednica otworu nitowego lub rednica nitu zamkni tego,
kt - dopuszczalne napr enia cinaj ce dla nitw [MPa].

Rys. 6.6 Po czenie nitowe ze szwem Z2 [34]

Wytrzymao na naciski powierzchniowe

Ft
p= ko (6.8)
ndg
st d:
Ft ndgko (6.9)

gdzie: n - liczba nitw przypadaj ca na jedn podziak szwu, g - grubo blachy

(dla nitw jednoci tych przyjmuje si grubo blachy cie szej, a dla dwuci tych
grubo blachy grubszej), ko - dopuszczalne napr enia na naciski powierzchniowe.
Przedstawione warunki wytrzymao ciowe wi si ze sob i tak
o wytrzymao ci po czenia decyduje warunek wytrzymao ci nitw na cinanie gdy:
d 2
m kt ndgk o (6.10)
4

41
 st d:
d 4kon
(6.11)
g ktm
ko
Przyjmuj c dla po cze mocnych 2,5 , otrzymuje si :
kt
d n
3,2 (6.12)
g m
n
Przy nitach jednoci tych stosunek = 1 , warunek cinania decyduje wi c
m
n 1
wtedy, gdy d 3,2g . Przy nitach dwuci tych stosunek = , warunek cinania
m 2
decyduje wi c wtedy, gdy d 1,6g .

Z powy szych rozwa a wynika, e nie zawsze zachodzi konieczno

sprawdzania obu warunkw, gdy w wi kszo ci przypadkw mo na przewidzie , ktry
z warunkw nale y zastosowa .
W konstrukcjach stalowych przyjmuje si najcz ciej d = ~2g, tak wi c nity
jednoci te nale y liczy na cinanie, a nity dwuci te na naciski powierzchniowe [44,
45]:

Wytrzymao blachy na rozci ganie w przekroju I - I i II - II

Teoretycznie przyjmuje si , e obci enie po czenia nitowego rozkada si

rwnomiernie na wszystkie nity. Badania do wiadczalne wykazuj , e najbardziej
obci onymi nitami w po czeniu s nity skrajne, a wi c nity znajduj ce si
w pierwszych rz dach, dlatego te rozwa ane przekroje I-I i II-II s przekrojami
najbardziej obci onymi.
Otwory nitowe zmniejszaj przekrj czynny blach czonych, osabiaj c go.
Maj c to na uwadze, wytrzymao na rozci ganie (rozerwanie) blachy w przekroju I - I
przedstawia si nast puj co:
Ft
r = kr (6.13)
tg dg
Ft g( t d) kr (6.14)

gdzie: g - grubo blachy lub cie szej cz ci czonej [mm].

Zaprezentowany wzr mo na rwnie zapisa w innej postaci:

tg (t d)kr td
Ft = tg kr (6.15)
t t
Ft Azkr (6.16)

42
 gdzie: A - przekrj poprzeczny blachy bez uwzgl dniania otworw,
z - wspczynnik wytrzymao ci wzgl dnej blachy
td
z= (6.17)
t
Wytrzymao blachy w przekrojach A - B i B - C
Obliczenia te ze wzgl du na wi ksz wytrzymao ni w przekrojach I - I
mo na pomin .

Wytrzymao brzegw blach na cinanie w przekrojach D - E

Je eli zostanie speniony warunek:
e 1,6d (6.18)

(e - odlego szwu nitowego od brzegu blachy), wwczas brzegi blachy s dostatecznie

wytrzymae na cinanie i prowadzenie oblicze wytrzymao ciowych mo na pomin .

Rys. 6.7 Po czenie mocne - blacha w zowa z przynitowanym k townikiem i zaznaczonymi

chrakterystycznymi wymiarami po czenia [34]

W po czeniach mocnych (np. w zy kratownicy) przyjmuje si zazwyczaj

nast puj ce wymiary dla szwu: d 2g, e 2d, a 3d [34, 37, 44].

6.1.2. Po czenia spawane

Po czenia spawane nale do spoczynkowych nieroz cznych po cze

bezpo rednich, w ktrych powstaj siy spjno ci na powierzchni styku cz ci
czonych, dlatego te po czenia te zalicza si do grupy po cze spjno ciowych.
W budowie maszyn po czenia spawane stanowi najbardziej rozpowszechnion
grup po cze nieroz cznych. W wi kszym stopniu ni w innych metodach upodabnia
ona cz ci czone do jednolitych i mog by u yte do wytwarzania cz ci o dowolnych
wymiarach. Polega ono na stopieniu brzegw elementw metalowych, wzgl dnie
dodatkowego metalu (spoiwa), przy czym pynny metal wypenia szczelin mi dzy
elementami czonymi i po zastygni ciu tworzy cao z metalem cz ci czonych.

43
Rys. 6.8 Spoina i jej otoczenie: 1 - spoina, 2 - lico spoiny, 3 - brzeg lica, 4 - gra lica, 5 - strefa wpyww
cieplnych, 6 - gardziel rowka, 7 - r bek, 8 - wtop [39]

Zale nie od rda ciepa potrzebnego do spawania rozr nia si spawanie

gazowe i elektryczne.
Spawanie elektryczne dzieli si na:
ukowe,
elektrod topliw (r czne, ukiem krytym, metoda MIG i MAG),
elektrod nietopliw (metoda TIG, plazmowe),
elektro u lowe,
elektronowe,
laserowe [3, 15, 39].

6.1.2.1. Klasyfikacja po cze spawanych

Po czenia spawane z uwagi na ksztat mo na podzieli na nast puj ce

zasadnicze rodzaje:
doczoowe,
k towe,
przylgowe.

Rys. 6.9 Po czenia spawane [39]

44
 6.1.2.2. Rodzaje spoin

W praktyce spotyka si z nast puj cymi rodzajami spoin (tab. 6.1):

Tab. 6.1 Podstawowe rodzaje spoin [15, 24]

6.1.2.3. Obliczenia wytrzymao ciowe po cze spawanych

W praktyce in ynierskiej wykorzystuje si dwie metody obliczania po cze

spawanych:
metod napr e dopuszczalnych,
metod stanw granicznych.

45
 Metoda napr e dopuszczalnych

W literaturze krajowej spotka mo na dwa sposoby obliczania napr e

dopuszczalnych k'st dla spoin przy obci eniach statycznych.
Pierwsza z nich opiera si na wzorze:
k st = zz o k r (6.19)

gdzie: z - wspczynnik jako ci spoiny, zo - wspczynnik statycznej

wytrzymao ci spoiny, kr - napr enia dopuszczalne na rozci ganie dla materiau
spawanego.

Wspczynnik z zale y od wielu czynnikw (mi dzy innymi od kwalifikacji

spawacza) i wynosi:
z=0,81 - dla spoin o jako ci sprawdzanej badaniami wytrzymao ciowymi lub
nieniszcz cymi, z=1 przy penej kontroli radiograficznej lub ultrad wi kowej,
z=0,5 gdy nie ma mo liwo ci zagwarantowania wysokiej jako ci spoiny.
Wspczynnik zo uzale niony jest od rodzaju spoiny oraz sposobu obci ania
z cza i wynosi:
zo=1 - dla spoin czoowych rozci ganych, ciskanych, zginanych,
zo=0,8 - dla spoin czoowych cinanych,
zo=0,8 - dla spoin pachwinowych niezale nie od sposobu obci ania.
Dopuszczalne napr enia na rozci ganie kr ustala si na podstawie wzoru:
Re
kr = (6.20)
Xe

gdzie: Re - granica plastyczno ci, xe - wspczynnik bezpiecze stwa

przyjmuj cy warto ci xe=1,51,7.
Drugi sposb obliczania napr e dopuszczalnych k'st polega na zast pieniu
iloczynu wspczynnikw z i zo wspczynnikiem s.
k st = sk r (6.21)

Wspczynnik s zale y od czynnikw, ktre zostay omwione w pierwszym

przypadku i przyjmuje nast puj ce warto ci:
s=1 - dla spoin czoowych przy ciskaniu,
s=0,81 - dla spoin czoowych przy rozci ganiu i zginaniu,
s=0,6 dla spoin czoowych przy cinaniu,
s=0,65 dla spoin pachwinowych niezale nie od sposobu obci ania.
Sposb obliczania kr jak wy ej. Oglnie warunek wytrzymao ciowy dla
po cze spawanych mo na wyrazi wzorem:
Fst
= k st (6.22)
As

46
 gdzie: - uoglnione napr enia obliczeniowe, Fst (lub F) - uoglnione stae
obci enie obliczeniowe, As (lub S) - np. pole przekroju lub wska nik wytrzymao ci
przekroju.

W przypadku obci e zmiennych napr enia dopuszczalne dla spoin oblicza si

z wzoru:
k m = zz a k zm (6.23)

gdzie: z - wspczynnik jako ci spoiny, za - wspczynnik zm czeniowej

wytrzymao ci spoiny (tab. 6.2), kzm - napr enia dopuszczalne dla materiau
podstawowego przy danym obci eniu zmiennym [15, 34, 37, 39, 44].

Tab. 6.2 Wspczynnik zm czeniowej wytrzymao ci spoiny za [15]

Wspczynnik za dla
Rodzaj spoiny Obraz spoiny rozci gania i
zginania ciskania
ciskania
V 0,50 0,60 0,42
V
podpawana
0,70 0,84 0,56
X

V
0,80 0,98 0,65
uko na

V
0,92 1,10 0,73
obrobiona

L
0,22 0,11 0,22
paska

2L
0,32 0,69 0,32
wypuka

2L
0,35 0,70 0,35
paska

2L
0,41 0,87 0,41
wkl sa

K+ 2L 0,56 0,80 0,45

47
 1/2 V
0,63 0,80 0,50
podpawana

1/2V 0,45 0,55 0,37

1/2 V
0,60 0,75 0,50
podpawana

Dane i zale no ci do oblicze po cze spawanych

Tab. 6.3 Dane i zale no ci do oblicze po cze spawanych czoowych [24]

czoowe
1 2 3 4

Obraz
spoiny

Warunek
F F F Mg
wytrzyma- r = k' r c = k' c t = k' t g = k' g
o ciowy A A A Wx
Przekrj
obl. w cm2
lub
wska nik l a2
wytrz. na A = a l A = a l A = a l Wx =
6
zginanie
spoiny w
cm3
Grubo a =g a =g a =g a =g
spoiny cm
Obl. l = b 2a
dugo
l = b 2a (kratery l = b 2a (kratery l = b 2a (kratery na
(kratery na
spoiny na ko cach spoiny) na ko cach spoiny) ko cach spoiny)
ko cach spoiny)
Dla obci e statycznych przyjmuje si :
gdzie: kr - napr enie dopuszczalne na rozci ganie materiau cz ci czonych,
zo - wspczynnik statycznej wytrzymao ci spoin,
kr= z - wspczynnik jako ci spoin,
kc= z = 0,5 dla spoin normalnej jako ci stosowanych w mniej
kt= zozkr odpowiedzialnych konstrukcjach, pracuj cych przy maych
kg= obci eniach,
z = 1,0 dla spoin mocnych stosowanych w po czeniach przemysowych
przy du ych obci eniach staych i zmiennych, starannie
sprawdzanych.

48
Tab. 6.4 Dane i zale no ci do oblicze po cze spawanych pachwinowych [24]
pachwinowe
5 6 7 8

Obraz
spoiny

Warunek F Mg
F F
wytrzyma- t = k't t = k't t = k' t g = k' g
o ciowy A A A Wx
Przekrj
obl. w cm2
lub
wska nik 2 2
A = a l A = a 1 l1 + a 2 l 2 A =al Wx = l a (a + g )
wytrz. na 3
zginanie
spoiny w
cm3
Grubo
- - - -
spoiny cm
l = 2(ls 3a ) l = l 3a
1 s1 1
(kratery na ko cach l = l 3a
2 s2 2 3
Obl. spoiny) l = b 3a
dugo
(kratery na l = b 3a (kratery na
b l 1,5b (kratery na ko cach
ko cach spoiny) ko cach spoiny)
spoiny spoiny)
l = (10 60)a la
11 a
=
b 25g b 25g l a +l a b
11 2 2
Dla obci e zmiennych przyjmuje si :
gdzie: krj, krc napr enie dopuszczalne dla materiau
krj= krc= cz ci czonych,
kcj= kto=
zazkrj zazkrc za - wspczynnik wytrzymao ci
ktj= kgo= zm czeniowej spoin,
kgj=
1
Napr enia w MPa, sia w kN, momenty w Nm
2 la 2
W przypadku spoiny jednostronnej Wx =
6
3
W przypadku cznego zastosowania spoin 5 i 7 przyjmuje si : l=2ls+b-a

Obliczenia dla po czenia nakadkowego wg rys. 6.10 nale y przeprowadzi na

cinanie spoiny pachwinowej oraz w przekroju I-I na rozerwanie nakadek i spoiny
czoowej.
F
Warunek wytrzymao ciowy I: t = k t ,
A
gdzie A = a l , przy czym dugo obliczeniowa spoiny wynosi:
l = 2 (l n + b n + 2a ) .

49
 F
Warunek wytrzymao ciowy II w przekroju I-I: r = k r ,
An + As
gdzie An przekrj nakadek, A n = 2 g n b n , As przekrj spoiny czoowej
(tab. 6.3-1).

Rys. 6.10 Po czenie nakadkowe

Przekrj nakadek wyznacza si przy zao eniu rwnej wytrzymao ci

wszystkich elementw po czenia. Przy czeniu pasw spoin czoow i nakadek
pachwinow , wwczas gn=(0,30,5)g przy nakadkach dwustronnych, gn=(0,71,0)g
przy jednostronnych. Je eli stosuje si tylko spoin pachwinow , to przy nakadkach
dwustronnych nale y przyj gn 0,6g, a przy jednostronnych gn 1,1g.

Warto ci napr e dopuszczalnych dla po cze spawanych w r nych

ga ziach produkcji okre lane s specjalnymi przepisami. W konstrukcjach stalowych
mo na przyjmowa dla powszechnie stosowanych urz dze nast puj ce zale no ci:
k'r=0,8kr,
k'c=kr,
k'g=0,9kr,
k't=0,65kr,
gdzie: kr - dopuszczalne napr enia dla materiau spawanego [15, 34, 37, 39,
44].

6.1.3. Po czenia zgrzewane

6.1.3.1. Rodzaje zgrzewania

Rozr nia si nast puj ce sposoby zgrzewania:

a) ze wzgl du na rdo ciepa zgrzewanie dzieli si na:
ogniskowe,

50
 gazowe,
mechaniczne; ze wzgl du na wykorzystywane zjawisko
tarciowe,
zgniotowe,
elektryczne; ze wzgl du na wykorzystywane zjawisko
oporu elektrycznego; ze wzgl du na ksztat zgrzeiny:
punktowe,
garbowe,
liniowe,
doczoowe (w tym: zwarciowe, iskrowe)
uku wiruj cego,
ultrad wi kowe,
dyfuzyjne.

Zgrzewanie ogniskowe - ma obecnie niewielkie zastosowanie

i wykorzystywane jest w rzemio le, podczas prac naprawczych, produkcji
jednostkowej, niekiedy przy wyrobie narz dzi.
Zgrzewanie gazowe - stosuje si gwnie do czenia rur i np. niewielkich
zbiornikw, czy te butli ci nieniowych.
Zgrzewanie elektryczne - jest zgrzewaniem, ktre znalazo najwi ksze
zastosowanie. czone elementy w czone s w obwd elektryczny pr du staego b d
przemiennego, ktry jest zamykany w momencie zetkni cia si elementw czonych.
Wskutek du ego oporu elektrycznego metal w miejscu styku ulega silnemu nagrzaniu.
Gdy metal przechodzi w stan "ciastowaty", przez silny docisk uzyskuje si po czenie
obu cz ci. W trakcie trwania procesu czenia elementw, temperatura w miejscu styku
wynosi od 1000 - 1600 [Co], a warto docisku waha si w przedziale od 20 do 200
[MPa]. W tak zamkni tym obwodzie czas przepywu pr du wynosi od 0,1 do 20 [s]
[39].

6.1.3.2. Schematy zgrzewania elektrycznego oporowego

Zgrzewanie oporowe punktowe - w wielu przypadkach zast puje nitowanie

i jest stosowane w po czeniach niewymagaj cych szczelno ci. Polega ono na
doci ni ciu do siebie czonych elementw za pomoc elektrod kowych i utrzymaniu
docisku przez pewien czas po wy czeniu pr du, a nast pnie na r cznym lub
automatycznym przesuni ciu zgrzewanych cz ci lub zgrzewarki do nowej zgrzeiny. T
metod mo na czy blachy stalowe i aluminiowe o grubo ci od 0,2 do 15 [mm].
Bardzo dobre rezultaty uzyskuje si w przypadku czenia blach o jednakowej grubo ci
g. W przypadku czenia blach o r nych grubo ciach nale y przestrzega warunku
gmax3 gmin.
rednic d zgrzeiny punktowej ustala si w oparciu o zale no ci:
d = 1,2g min + 0,4 cm, gdy g min 0,3 cm (6.24)

51
 d = 1,5g min + 0,5 cm, gdy g min 0,3 cm (6.25)

Rys. 6.11 Schematy zgrzewania oporowego: a) zgrzewanie punktowe, b) garbowe, c) liniowe, d)

doczoowe; 1 - transformator, 2 - nap d elektrody kr kowej, 3 - elementy zgrzewane, 4 -
zgrzeina, 5 - elektrody, F - sia docisku, d - rednica zgrzeiny [39]

Najmniejszy rozstaw (podziaka) zgrzein punktowych jest ograniczona

niepo danym przepywem pr du przez zgrzeiny s siednie wykonane wcze niej.
Przyjmuje si , e:
t 3d - przy czeniu dwch elementw,
t 4d - przy czeniu trzech elementw.
Odlego rodka zgrzeiny od kraw dzi blachy powinna wynosi e>2d
w kierunku dziaania siy obci aj cej oraz e1>1,5d w kierunku prostopadym.
Podziaka w szwie dwurz dowym przestawnym t2=(1,32)t1, gdzie t1 - jest podziak
w szwie jednorz dowym. Odst p mi dzy s siednimi rz dami zgrzein a=0,5t.

52
Rys. 6.12 Po czenie zgrzewane punktowo [34]

Metoda ta znalaza powszechne zastosowanie w produkcji masowej

i wielkoseryjnej, np. produkcja karoserii pojazdw samochodowych.

Zgrzewanie oporowe liniowe stosowane jest gownie w celu otrzymania

po czenia szczelnego. Z cze tworzone jest przez szereg zgrzein punktowych
w wyniku zastosowania obracaj cych si elektrod kr kowych, przez ktre
doprowadzany jest pr d i wywierany docisk.
T metod mo na czy blachy o grubo i 0,25 4 [mm] (symbol s). Przesuw
czonych elementw wzdu linii czenia uzyskiwany jest dzi ki obracaj cym si
kr kowym elektrodom, ktre podczas zgrzewania intensywnie chodzone s wod .
Pr dko zgrzewania waha si w granicach od 0,5 do 10 [m/min]. Po czenie to bywa
najcz ciej po czeniem zakadkowym.
Szeroko zakadki przyjmuje si zwykle b 1012 g, za szeroko zgrzeiny jest
w przybli eniu rwna szeroko ci elektrody kr kowej. Odlego osi zgrzeiny od
kraw dzi blach wynosi e 8s cm, za odst p mi dzy s siednimi zgrzeinami a e .

Rys. 6.13 Schemat zgrzewania liniowego

Zgrzewanie garbowe - polega na zgrzewaniu przedmiotw w ci le

okre lonych obszarach wyznaczonych poo eniem specjalnie wykonanych garbw
w jednym lub dwu czonych elementach. Jest to ulepszone zgrzewanie punktowe
53
stosowane najcz ciej przy masowym czeniu cz ci toczonych z cienkich blach
ze stali w glowej lub do czenia kokw rub itp. ze ciankami paskimi. W cz ciach
czonych (w jednej lub dwch) wykonuje si garby o pokr gym ksztacie,
a nast pnie obie cz ci umieszcza si pomi dzy dwiema paskimi elektrodami. Podczas
przepywu pr du garby nagrzewaj si i pod wpywem temperatury ulegaj
spaszczeniu, daj c rezultat taki, jak przy zgrzewaniu punktowym.
Zgrzewanie doczoowe - jest zgrzewaniem stosowanym gwnie do czenia
elementw w ich przekrojach poprzecznych. Zgrzeina obejmuje wtedy cae pole styku
dwch cz ci. Pola przekroju styku zgrzewanych elementw powinny by jednakowe
[36, 37].

Rys. 6.14 Zgrzewanie doczoowe: a) schemat zgrzewania zwarciowego, b) zgrzeina wykonana sposobem
zgrzewania zwarciowego, c) schemat zgrzewania iskrowego, d) zgrzeina wykonana sposobem
zgrzewania iskrowego [34, 44].

6.1.3.3. Obliczenia wytrzymao ciowe po cze zgrzewanych.

Podobnie, jak i w po czeniach spawanych, najcz ciej stosowanymi metodami

obliczeniowymi s :
metoda napr e dopuszczalnych,
metoda stanw granicznych.

Metoda napr e dopuszczalnych

W po czeniach zakadkowych zgrzewanych punktowo, zgrzeiny nara one s na

cinanie si F i zginanie momentem gn cym Mg=Fe. Wyst powanie momentu
przyczynia si do odksztacenia po czenia i rozkadu siy F na skadowe: styczn Ft
powoduj c cinanie i si normaln Fr, powoduj c rozrywanie zgrzeiny.

54
Rys. 6.15 Odksztacenia elementw i rozkad si F w z czach zgrzewanych punktowo: a) jednorz dowo,
b) dwurz dowo [39]

Przyst puj c do projektowania po cze zgrzewanych powinno si pami ta , e

w z czach nakadkowych dwurz dowych sia rozrywaj ca Fr jest znacznie mniejsza od
tej samej siy w po czeniu jednorz dowym zakadkowym [39]. Pomimo to, ze
wzgl dw czysto ekonomicznych po czenia nakadkowe s zdecydowanie rzadziej
stosowane ni po czenia zakadkowe. W obliczeniach wytrzymao ciowych zakada si
warunek rwnej wytrzymao ci na rozrywanie czonej blachy z napr eniami
cinaj cymi zgrzein .

Rys. 6.16 Z cze nakadkowe

Napr enia rozrywaj ce blach poza stref zgrzewu oblicza si ze wzoru:

F
r = kr (6.26)
A
za napr enia cinaj ce zgrzein wynosz :
F
= k t (6.27)
nA p z

gdzie: A=gb - pole przekroju poprzecznego blachy, Ap= d2/4 - pole przekroju
poprzecznego zgrzeiny cinanej, n - liczba zgrzein w rz dzie, z - liczba cinanych
przekrojw zgrzeiny, kr - dopuszczalne napr enia na rozci ganie blachy,
k't - dopuszczalne napr enia na cinanie dla zgrzeiny.
W po czeniach punktowych rednica zgrzeiny uzale niona jest od grubo ci
czonych blach. Przyjmuje si , e rednica d = 5 g .
Podstawiaj c d do wzoru na pole przekroju cinanej spoiny otrzymuje si :

55

Ap =
4
( )
5 g
2
= 6,25g (6.28)

Przeksztacaj c rwnania na x i B' i porwnuj c je ze sob , otrzymuje si wzr

na liczb zgrzein w rz dzie:
Akr
n= (6.29)
zAp kt

Podziak t pomi dzy zgrzeinami wyznacza si z zale no ci:

b
t= (6.30)
n
+1
2
gdzie: b- szeroko blachy.

W praktyce in ynierskiej przyjmuje si zwykle podziak :

t = (3 6)d (6.31)

W metodzie napr e dopuszczalnych:

zgrzeiny punktowe i liniowe
k = z pk (6.32)

zgrzeiny czoowe
k = z c k (6.33)

gdzie: k - napr enia dopuszczalne dla materiau czonego w przekroju za

zgrzeinami, zp, zc- wspczynniki wytrzymao ci zgrzein (tab. 6.5).

Tab. 6.5 Wspczynniki wytrzymao ci zc zgrzein czoowych oraz wspczynnika wytrzymao ci zp

zgrzein punktowych i liniowych [39]
Rodzaj zgrzeiny
czoowa punktowa i liniowa
Rodzaj i charakter przenoszonego
zc zp
obci enia
kowalska
gazowa oporowa iskrowa oporowa
ogniskowa
Wszystkie rodzaje obci e
0,8 0,9 0,7 0,85 0,8 0,9 -
staych i zmiennych
Obci enia stae:
tn ce - - - - 0,6 0,75
rozci gaj ce - - - - 0,2 0,5
Obci enia zmienne:

tn ce - - - - 0,5
rozci gaj ce - - - - 0,1 0,2

56
 Warto napr e dopuszczalnych k okre la zale no :
Rm R
k= lub k = e (6.34)
Xm Xe

gdzie: xm=2,22,5, xe 1,5, Rm - granica wytrzymao ci materiau, z ktrego

wykonana jest konstrukcja, Re granica plastyczno ci

W przypadku obci e statycznych napr enia dopuszczalne dla zgrzein

wynosz :
a) dla zgrzewania punktowego i liniowego:
na rozrywanie k'r = zpkr,
na cinanie k't = zpkt,
na skr canie k's=zpks,
na zginanie k'g=zpkg.
b) dla zgrzewania czoowego:
na rozrywanie k'r = zckr,
na cinanie k't = zckt,
na skr canie k's=zcks,
na zginanie k'g=zckg.
W przypadku, gdy mamy do czynienia z obci eniami zmiennymi, warto
dopuszczalnych napr e dla zgrzein mno y si przez wspczynnik wytrzymao ci
zm czeniowej :
k zmecz = k stat (6.35)

W prowadzony wspczynnik jest postaci:

1
= 1 (6.36)
(0,6 k + 0,2) (0,6 k 0,2)R
min Fmin
gdzie: R = = , k - wspczynnik koncentracji napr e [39].
max Fmax

Tab. 6.6 Warto wspczynnika koncentracji napr e oq w przypadku z cza zgrzewanego punktowo
i liniowo [39]
Rodzaj materiau Grubo blach Warto wspczynnika oq dla zgrzeiny

mm punktowej liniowej

Stal niskoweglowa 3+3 7,5 5,0

Stal austenityczna 1,5+1,5 12 7,5
Stop aluminium 1,5+1,5 5 2,25
Stop tytanu 1,5+1,5 10 5,0

57
 6.1.4. Po czenia czopowo cierne

Rodzaje po cze czopowo - ciernych

Po czeniami czopowo - ciernymi nazywa si po czenia o gadkich walcowych

lub sto kowych powierzchniach styku, oparte na odksztaceniach spr ystych tych
powierzchni wywoanych wciskiem. Dzi ki sile tarcia, jaka powstaje w tego rodzaju
po czeniach, mo liwe jest przenoszenie momentu skr caj cego i siy wzdu nej.
Po czenia te mo na podzieli na:
po czenia bezpo rednie - zwane te po czeniami wciskowymi,
po czenia po rednie .
Ze wzgl du na ksztat powierzchni czonych elementw, po czenia
bezpo rednie dzieli si na: po czenia walcowe i sto kowe,
Ze wzgl du na sposb monta u mo na je podzieli na:
po czenia wtaczane - uzyskiwane przez toczenie czopa do otworu oprawy lub
obejmy, albo odwrotnie,
po czenia skurczowe - uzyskiwane po nagrzaniu przy cza z otworem do
temperatury umo liwiaj cej rozszerzenie otworu powy ej rednicy czopa,
po czenia rozpr ne - uzyskiwane przez ozi bienie czopa,
po czenia kombinowane - w ktrych stosuje si wi cej ni jeden ze sposobw
wymienionych wy ej.
Po czenia po rednie, w zale no ci od rodzaju u ytych elementw po rednich,
mo na podzieli na:
po czenia rozporowe - z cznikami wewn trznymi wciskanymi pomi dzy czop
a otwr ( cznik rozporowy),
po czenia zaciskowe - z cznikami zewn trznymi doci gaj cymi przy cze
dzielone lub przeci te.
Ze wzgl du na ksztat cznika po czenia po rednie mo na podzieli na:
po czenia rozporowe tulej sto kow lub pier cieniem sto kowym,
po czenia zaciskowe za pomoc pier cieni zaciskowych lub rub.

Charakterystyka wasno ci mechanicznych po cze wciskowych

Podstawow wasno ci po cze wciskowych jest wielko wcisku W, ktry

po zmontowaniu elementw wywouje odksztacenie spr yste przy czy i docisk na
powierzchni styku.
Wcisk W okre la si podczas projektowania zespou jako dodatni r nic
rednicy zewn trznej czopa dc i wewn trznej rednicy oprawy do
W = dc do (6.37)

co w zasadzie sprowadza si do doboru odpowiedniego pasowania wg norm.

58
Rys. 6.17 Schemat po czenia wciskowego przed zmontowaniem

Do oblicze wytrzymao ciowych caego zespou, jak rwnie dla potrzeb

monta u, niezb dne jest okre lenie wcisku skutecznego, co umo liwia okre lenie
wa ciwego nacisku jednostkowego przy najwi kszych napr eniach.
W oglnym przypadku warto siy obci aj cej F mo na wyznaczy
z zale no ci:

F = Fw2 + Fp2 (6.38)

a moment skr caj cy:

Fp d
Ms = (6.39)
2
gdzie: Fw - sia wzdu na, dziaaj ca wzdu osi czopa, Fp - sia poprzeczna
dziaaj ca prostopadle do osi czopa, w kierunku stycznym do jego powierzchni,
d - rednica nominalna czopa i otworu.

Sia tarcia T jest to sia styczna do powierzchni czopa, ktr mo e przenie

po czenie, powinna by rwna lub wi ksza od siy obci aj cej F:
TF (6.40)
Warto siy tarcia okre lA wzr:
T = dlp (6.41)

gdzie: - wspczynnik tarcia, d - rednica nominalna czopa i otworu,

l - dugo czynna po czenia, p - nacisk jednostkowy na powierzchni styku.

Z warunku T F mo na ustali wymagany minimalny nacisk jednostkowy na

powierzchni styku w warunkach eksploatacyjnych:
F 2M s
p wym = lub p wym = (6.42)
dl d 2 l

59
Rys. 6.18 Schemat po czenia wciskowego po zamontowaniu

W przypadku po cze sto kowych warto wcisku mo e by dowolnie

regulowana, gdy zale y ona od przesuni cia osiowego h czopa w oprawie zgodnie
z zale no ci :
W = Zh (6.43)
Dd
gdzie: Z - zbie no sto ka Z = 2tg , = , D i d - wi ksza i mniejsza rednica
h
podstaw sto ka, - k t pochylenia sto ka, h - dugo z cza mierzona wzdu osi
[1, 19].

Rys. 6.19 Schemat po czenia sto kowego

60
 6.2. Po czenia roz czne

6.2.1. Po czenia wpustowe

Po czenia wpustowe zaliczane s do grupy ksztatowych po cze roz cznych

po rednich. Su do przenoszenia obci e pomi dzy waem i piast . Obci eniem
mo e by : moment obrotowy, sia poprzeczna lub sia wzdu na. S znormalizowane.

6.2.1.1. Rodzaje po cze wpustowych

W zale no ci od ustawienia cznikw wzgl dem osi elementu, rozr nia si :

po czenia wzdu ne,
po czenia poprzeczne (promieniowe lub styczne).
Po czenia wpustowe odznaczaj si prost i niezawodn konstrukcj ,
wygodnym monta em i demonta em, niskimi kosztami. Najszersze zastosowanie
znalazy przy przenoszeniu momentu obrotowego mi dzy waem i osadzonym na nim
koem z batym, koem pasowym itp.
Rozr niamy nast puj ce rodzaje wpustw:
pryzmatyczne (rys. 6.20a),
czopkowe (rys. 6.20b),
czenkowe (rys. 6.20c),
czoowe,
Przekrj poprzeczny wpustw pryzmatycznych jest prostok tny (b x h,
b -szeroko wpustu, h - wysoko wpustu), a ich wymiary s znormalizowane. Aby
wpust nie przesuwa si w rowku wpustowym, stosuje si r ne sposoby jego
zamocowania. Wpusty wyciskowe z dodatkowym, nagwintowanym otworem w rodku
mog by atwo wyjmowane z rowka przez wyci ni cie za pomoc takiego samego
wkr tu, ktrym by zamocowany. Wpusty przykr cane do czopa (rys. 6.21a) stosuje si
tylko w po czeniach przesuwnych (otwory osabiaj wytrzymao c waka) [24, 44].

61
Rys. 6.20 Rodzaje wpustw a) pryzmatyczny, b) czopkowy, c) czenkowy

Wpusty czenkowe stosuje si do niewielkich momentw obrotowych. Zalet

tych po cze (rys. 6.21b) jest atwo wykonania i monta u, natomiast podstawow
wad jest osabienie czopa g bokim rowkiem na wpust.
Wpusty czoowe maj ksztat zwykego wpustu pryzmatycznego, osadzonego
w paszczy nie zetkni cia cz ci sprz gaj cych ko ce dwch waw.
Wpusty wykonuje si najcz ciej ze stali St7 lub St6).

)
St7 wg nowych oznacze E360,
St6 wg nowych oznacze E335

62
Rys. 6.21 Po czenia wpustowe z wpustem: a) pryzmatycznym, b) czenkowym, c) czopkowym

6.2.1.2. Pasowanie wpustu w po czeniach

Pasowanie wpustu w rowkach zale y od charakteru po czenia. Dla po cze

spoczynkowych oba rowki toleruje si P9 (pasowanie P9/h9), dla po cze zwykych
rowek w waku toleruje si N9 (pasowanie N9/h9), a w pia cie Js9 (pasowanie Js9/h9),
dla po cze przesuwnych rowek w waku toleruje si H9 (pasowanie H9/h9),
a w pia cie d10 (pasowanie d10/h9) [24].

6.2.1.3. Obliczenia wytrzymao ciowe po cze wpustowych

W konstrukcjach stosuje si najcz ciej wpusty pryzmatyczne, poniewa rowki

w wale i pia cie najmniej osabiaj te elementy. Obliczenie polega na sprawdzeniu
po czenia z warunku na naciski powierzchniowe (rys. 6.22), z ktrego wyznacza si
dugo wpustu lo, a nast pnie dugo rzeczywist l.

63
Rys. 6.22 Przenoszenie obci enia z czopa na piast w po czeniu wpustowym [34]

Do sprawdzenia po czenia wpustowego nale y dobra z norm dwa wymiary:

b - szeroko i h - wysoko w funkcji rednicy czopa. Znormalizowany zakres rednic
waka wynosi d=6650 [mm].
Warto siy obwodowej okre la wzr:
2M
F= (6.44)
d
gdzie: M - moment obrotowy na wale, d - rednica wau.

Wpust (rys. 6.21a, rys. 6.22) wpuszczony jest g biej w materia czopa, ni
w materia piasty (t1>t2), tak wi c na powierzchni wpustu, wsppracuj cej z piast ,
wyst puj wi ksze naciski ni na powierzchni wpustu znajduj cej si w czopie. St d
pole powierzchni czynnej wyznacza wzr:
A = t 2lo (6.45)

gdzie: t2 - g boko rowka w pia cie, lo - dugo obliczeniowa wpustu.

A zatem:
F
p= ko (6.46)
A
2M
p= ko (6.47)
dt 2 l o

2M
st d: l o (6.48)
dt 2 k o

gdzie: ko - napr enia dopuszczalne na naciski powierzchniowe dla materiau

wpustu.

Rzeczywist dugo c wpustu l okre la si jako l=lo+b (rys. 6.20a). Warto

otrzyman nale y przyj znormalizowan (najbli sz wi ksz ) [34, 36, 37, 44, 45].

64
 Jest mo liwo zastosowania na obwodzie (co 180) dwch wpustw (tzw.
niskich). Wwczas wzr na lo ma posta :
M
lo (6.49)
dt 2 k o

6.2.2. Po czenia wielowypustowe

Po czenia wielowypustowe to zwielokrotnione po czenia wpustowe.

W po czeniach tych element po redni, jakim by wpust, zosta zast piony wypustami.
Wypusty s to wyst py wykonane w rodzimym materiale czopa (wau) pracuj ce
z odpowiednimi rowkami wykonanymi w pia cie.
W porwnaniu z po czeniami wpustowymi maj same zalety:
zapewniaj bardziej rwnomierny rozkad obci e ,
maj wi ksz wytrzymao w przypadku wyst powania obci e zmiennych,
zapewniaj wi kszo sztywno czopa i zapewniaj lepsze rodkowanie
wsppracuj cych elementw,
zapewniaj atwy monta i demonta [34, 44].

6.2.2.1. Rodzaje po cze wielowypustowych

Ze wzgl du na ksztat zarysu, po czenia wielowypustowe mo na podzieli na

po czenia o:
zarysach prostych (rwnolege),
zarysach ewolwentowych,
zarysach trjk tnych potocznie zwanych po czeniami wielokarbowymi.
Ksztaty i wymiary po cze wielowypustowych s znormalizowane. Do
podstawowych wymiarw wielowypustw nale y zaliczy : d - rednic wewn trzn ,
D - rednic zewn trzn , b - szeroko wypustu.
W zale no ci od wielko ci przenoszonego obci enia po czenia
wielowypustowe mo na podzieli na:
typ lekki,
typ redni,
typ ci ki.

65
Rys. 6.23 Rodzaje poacze wielowypustowych: a) - o prostych zarysach bokw, b) o zarysach
ewolwentowych, c) o zarysach trjk tnych (po czenia wielokarbowe), d) typ lekki po czenia,
e) redni, f) typ ci ki, g) rodkowanie piasty na bocznych powierzchniach, h) rodkowanie na
zewn trznej rednicy, i) rodkowanie na wewn trznej rednicy

W po czeniach wielowypustowych liczba wypustw jest liczb parzyst .

W po czeniach typu lekkiego liczba wpustw przyjmuje warto ci 6, 8 lub 10. S
stosowane do po cze spoczynkowych i maych obci e . W po czeniach typu
redniego liczba wypustw nieznacznie ulega zwi kszeniu. S one stosowane gwnie
w po czeniach, w ktrych wyst puje ruch wzgl dny pomi dzy czopem a piast wzdu
osi po czenia. W po czeniach typu ci kiego liczba wpustw wynosi najcz ciej
10,16 lub 20. Po czenia te stosowane s w przypadku ci kich i trudnych warunkw
pracy oraz tam, gdzie mamy do czynienia ze zmiennymi obci eniami.
Znormalizowane rednice nominalne czopa zgodnie z PN przyjmuj warto ci
z przedziau d=11112 [mm], a rednice zewn trzne D=14128 [mm] [24, 34, 36, 37].

6.2.2.2. Pasowanie po cze wielowypustowych

W po czeniach wielowypustowych wymagana jest du a dokadno po czenia.

Dokadno wykonania zapewnia obwiedniowa metoda frezowania wypustw na

66
czopie, szlifowanie ich po obrbce cieplnej (niekiedy waki wielowypustowe wykonuje
si , stosuj c obrbk plastyczn - walcowanie) i wykonywanie otworw
wielowypustowych w pia cie za pomoc narz dzia zwanego przeci gaczem.
W po czeniu wa nym problemem jest rodkowanie oraz pasowanie, w ktrym
obowi zuje zasada staego otworu. Piasta i waek mog by rodkowane na:
d - rednicy wewn trznej, D - rednicy zewn trznej, b - szeroko ci wypustu (na
powierzchniach bocznych).
W przypadku rodkowania na rednicy d zaleca si : w przypadku po cze
spoczynkowych pasowanie H7/h6, a w przypadku po czenia przesuwnego pasowanie
H7/f7.
W przypadku rodkowania na szeroko ci b wypustu stosuje si dla po czenia
spoczynkowego H10/f8, a dla przesuwnego H10/c9.
W przypadku rodkowania na rednicy D zaleca si dla po czenia
spoczynkowego i ruchowego pasowanie H11/a11.
Po czenia wielowypustowe o zarysie ewolwentowym charakteryzuj si du
wytrzymao ci statyczn i zm czeniow , dlatego te znalazy zastosowanie gwnie
w przemy le lotniczym i samochodowym. Mo na je wykona wykorzystuj c te same
narz dzia, ktrymi wykonuje si koa z bate.
Wielowypusty o zarysie trjk tnym wykorzystuje si gwnie w przypadku
po cze spoczynkowych i gdy nie jest wymagana du a dokadno rodkowania.
Charakteryzuj si du wytrzymao ci zm czeniow oraz niewielkimi naciskami
powierzchniowymi. Du a liczba karbw wahaj ca si w granicach 20 do 70 umo liwia
obrt regulacyjny piasty wzgl dem czopa o niewielki k t [24].

6.2.2.3. Obliczanie po cze wielowypustowych

Waki oblicza si na zginanie i skr canie, przy czym w obliczeniach nie

uwzgl dnia si obecno ci naci tych wypustw. W przypadku dokadnych oblicze
wau, fakt istnienia wypustw powinien by uwzgl dniony - nale y wyznaczy
niezb dne momenty bezwadno ci.
Obliczenia sprowadzaj si , podobnie jak w przypadku wpustw, do
sprawdzenia wytrzymao ci na naciski powierzchniowe i wyznaczeniu dugo ci czynnej
po czenia. Pomimo du ej dokadno ci wykonania, do oblicze przyjmuje si zao enie,
e na skutek b dw wykonawczych tylko 75% powierzchni wypustw przenosi
obci enie, a sia obwodowa F dziaa na redniej rednicy D r:
2M 4M
F= = (6.50)
D sr D + d

gdzie: M - moment obrotowy.

Pole powierzchni, na ktrej dziaa obci enie, obliczy mo na na podstawie
wzoru:
A = zl o h o (6.51)

67
 gdzie: z - liczba wypustw, lo - dugo czynna po czenia, ho - wysoko
powierzchni no nej jednego wpustu.

Korzystaj c z warunku na naciski powierzchniowe otrzymuje si :

F F
p= = ko (6.52)
0,75A 0,75 zl o h o

gdzie: ko - dopuszczalne napr enia na naciski powierzchniowe.

Przeksztacaj c powy szy wzr, lo oblicza si z zale no ci [21, 24, 34]:

F
lo (6.53)
0,75zh o k o

6.2.3. Po czenia kokowe

Nale do jednych z najta szych po cze roz cznych. S wykorzystywane

przy niewielkich obci eniach. Elementem z cznym s koki.

6.2.3.1. Rodzaje kokw

W zale no ci od rodzaju przenoszonych obci e i zastosowania koki mo na

podzieli na:
z czne - ich zadaniem jest przenoszenie obci enia, w tym przypadku siy
cinaj cej,
ustalaj ce,
kieruj ce - ich zadaniem jest zapobieganie przed wzgl dnym obrotem pomi dzy
elementami czonymi, w przypadku przesuwu wzdu nego lub przed
przesuni ciem w przypadku obrotu,
zabezpieczaj ce - ich zadaniem jest ochrona elementw przed przeci eniem, s
one cinane, gdy wyst pi przeci enie.

Ze wzgl du na ksztat rozr nia si nast puj ce rodzaje kokw:

walcowe (wykonywane ze stali St6 lub 45)),
sto kowe,
karbowe,
rozci te (tzw. spr yste wykonywane z ta my stalowej).

)
St6 wg nowych oznacze E335
45 wg nowych oznacze C45

68
 z karbami z karbami sto kowe walcowe

Rodzaje kokw
69
 spr yste

Rys. 6.24 Rodzaje kokw [24, 42]

6.2.3.2. Po czenia kokowe

Zale nie od rodzaju przenoszonych obci e , kokowe po czenia spoczynkowe

mo na podzieli na:
po czenia wzdu ne,
poprzeczne po czenia promieniowe (poprzeczne)
Po czenia wzdu ne znalazy zastosowanie wsz dzie tam, gdzie wyst puje
niewielkie obci enie, jak rwnie w po czeniach wciskowych jako ich
zabezpieczenie.

Rys. 6.25 Po czenie kokowe wzdu ne [24]

rednic d koka dobiera si w zale no ci od rednicy waka dw wg zale no ci

d 0,15 dw, za dugo lo=(11,5)dw.

70
 Po czenie wzdu ne podlega sprawdzeniu na nacisk powierzchniowy wg
zale no ci:
F 4M
p= = ko (6.54)
d lo d d w
lo
2
gdzie: M - moment, lo - dugo koka, d - rednica koka, dw - rednica waka.

Dopuszczalne naciski powierzchniowe przy obci eniu zmiennym w cyklu

t tni cym wynosz dla stali konstrukcyjnej 55 MPa, a dla eliwa 45 MPa. W przypadku
obci e zmiennych w cyklu wahadowym podane wy ej warto ci nale y pomno y
przez 0,7, za przy obci eniach statycznych przez 1,5.
Poprzeczne po czenia promieniowe podobnie jak wzdu ne wykorzystywane s
raczej do przenoszenia niewielkich obci e , gwnie dlatego, e otwr pod koek
znacznie osabia czop.

Rys. 6.26 Po czenie kokowe poprzeczne promieniowe [24]

rednic koka dla takiego po czenia oblicza si z zale no ci d=(0,20,25)dw,

rednic piasty stalowej wg wzoru dp 2dw, za rednic piasty eliwnej wg wzoru
dp 2,5dw. Po wst pnym ustaleniu wymiarw, sprawdza si po czenie na naciski
powierzchniowe i na cinanie. Zakadaj c trjk tny rozkad naciskw pomi dzy
kokiem i czopem oraz prostok tny mi dzy kokiem a piast (rys. 6.27) oraz wiedz c, e
rami momentu wynosi 2/3 dw dla czopa, wwczas:
M
F= (6.55)
2
dw
3
p d
F = d w (6.56)
2 2

71
 gdzie: M - moment, p - nacisk powierzchniowy, d - rednica koka, dw - rednica
czopa (waka).

Rys. 6.27 Rozkad obci e w po czeniu poprzecznym [34, 44]

Porwnuj c zale no ci (6.55) i (6.56), otrzymuje si warunek na nacisk

powierzchniowy dla czopa:
6M
p= ko (6.57)
d d 2w

gdzie: ko - napr enia dopuszczalne.

Post puj analogicznie mo na wyznaczy wzr na nacisk powierzchniowy dla

piasty:
M
F= (6.58)
1
(d w + g )
2
F = p d 2g (6.59)

gdzie: M - moment, dw - rednica waka, g - grubo piasty, p - nacisk

powierzchniowy.

Porwnuj c (6.58) i (6.59) otrzymuje si :

M 4M
p= = ko (6.60)
d g (d w + g ) d (d 2p d 2w )

gdzie: ko - napr enia dopuszczalne na naciski powierzchniowe (przyjmuje si

jak dla po cze wzdu nych).

Koek w po czeniu poprzecznym promieniowym podlega cinaniu w dwch

paszczyznach wskutek dziaania siy cinaj cej:
M
Ft = (6.61)
1
dw
2

72
 Warto napr e cinaj cych mo na ustali na podstawie zale no ci:
Ft Ft 4M
= = 2
= kt (6.62)
A d d 2 d w
2
4
gdzie: d - rednica koka, kt - napr enia dopuszczalne na cinanie.

Napr enia dopuszczalne przy cinaniu kokw dla obci e zmiennych

w cyklu t tni cym dla stali St6) przyjmuj warto ok. 60 MPa, za dla wahadowych
i statycznych t warto nale y pomno y przez odpowiedni wspczynnik, tak jak
miao to miejsce przy po czeniach wzdu nych [8, 34, 37, 45].

6.2.4. Po czenia sworzniowe

Po czenie sworzniowe pod wzgl dem rozwi zania konstrukcyjnego jest bardzo
zbli one do po czenia kokowego. W po czeniu tym elementem cz cym dwie cz ci
jest sworze . Zwykle sworze charakteryzuje si wi ksz rednic od koka i jest lu no
osadzony, co wymaga dodatkowego zabezpieczenia przed osiowym przesuwem.
Sworznie najcz ciej wykorzystywane s tam, gdzie po dany jest przegub. Cz sto
wykonywane s z bami, a do ich zabezpieczenia u ywa si podkadek i zawleczek,
pier cieni i kokw lub osadczych pier cieni spr ystych.
Niektre rodzaje sworzni przedstawia rys. 6.28.

)
St 6 - wg nowych oznacze E335
73
Rys. 6.28 Rodzaje sworzni: a) bez ba, b)z maym bem walcowym, c) z du ym bem walcowym,
d) z czopem gwintowym, e) noskowe [24]

6.2.4.1. Rodzaje po cze sworzniowych

Rozr nia si po czenia:

spoczynkowe,
ruchowe.
W po czeniach spoczynkowych sworznie pasowane s ciasno, za
w po czeniach ruchowych w jednym elemencie czonym ciasno, a w drugim lu no.
Zdarzaj si przypadki, e w obu elementach czonych sworze osadzony jest lu no.
Przykad po czenia sworzniowego pokazuje rys. 6.29.

74
Rys. 6.29 Po czenie sworzniowe widekowe [34, 44]

6.2.4.2. Obliczanie po cze sworzniowych

Sworze ciasno pasowany oblicza si na cinanie w przekrojach I (rys. 6.29)

z nast puj cego warunku:
Ft
= kt (6.63)
A
d 2
Ft 2kt (6.64)
4
gdzie: Ft - sia tn ca, A - pole przekroju poprzecznego sworznia, d - rednica
sworznia, kt - dopuszczalne napr enia na cinanie

Sworznie lu no pasowane, ze wzgl du na fakt wyst powania momentu gn cego

i mo liwo ich ugi cia, oblicza si na zginanie. Traktuj c sworze jako belk podpart
na dwch podporach i obci on jak na rys. 6.29, mo na wyznaczy moment gn cy
w przekroju II

F l1 l 2 F Fl
M g max = + = (l1 + 2l 2 ) = (6.65)
2 4 2 8 8

75
 Warunek wytrzymao ciowy przy zginaniu sworznia jest nast puj cy:
M g max
g = kg (6.66)
Wx

F l1 l 2
gdzie: Mgmax - maksymalny moment gn cy, M g max = ( + ),
2 4 2
d 3
Wx = 0,1d 3 , kg - dopuszczalne napr enia na zginanie, d - rednica sworznia.
32

Podstawiaj c rwnanie (6.65) do (6.66) otrzymuje si warunek:

32M g max
d3 (6.67)
k g

Nacisk powierzchniowy w pia cie cznika rodkowego (rys. 6.29) wynosi:

F
p1 = (6.68)
dl 1

St d: F = p1dl1 (6.69)

oraz w piastach wideek

F
p2 = (6.70)
2dl 2

St d: F = 2p 2 dl2 (6.71)

Porwnuj c (6.69) i (6.71) otrzymuje si zale no :

p1 l
= 2 (6.72)
2p 2 l 1

i uwzgl dniaj c l = l1 + 2l 2 mo na wyliczy l1 i l2 [34, 44, 45].

6.2.5. Po czenia gwintowe

Po czenia gwintowe s roz cznymi po czeniami ksztatowymi. Gwinty

w warunkach warsztatowych wykonuje si gwintownikami (nakr tki) i narzynkami
( ruby) b d przez toczenie na tokarkach lub frezowanie. W produkcji wielkoseryjnej
czniki gwintowe wykonuje si na gwinciarkach b d te s walcowane.

76
 6.2.5.1. Linia rubowa, skok gwintu, wymiary gwintu

Lini rubow (rys. 6.30) otrzymuje si przez nawini cie trjk ta prostok tnego
na obracaj cy si ze sta pr dko ci k tow walec (sto ek). Zale nie od kierunku
obrotu walca (sto ka) linia rubowa mo e by :
prawa,
lewa.

Rys. 6.30 Powstawanie linii rubowej: a) na powierzchni walcowej dla gwintu prawego, b) lewego, c) na
powierzchni sto kowej dla gwintu prawego

Odlego Ph, o jak punkt A przemie ci si podczas jednego penego obrotu

mierzon wzdu osi obrotu walca, nazywa si skokiem linii rubowej [47]. K t
zawarty pomi dzy styczn do linii rubowej i jej rzutem na paszczyzn prostopad do
osi walca nazywa si k tem wzniosu linii rubowej. K t ten okre la zale no :
Ph
tg = (6.73)
d
W zale no ci od rodzaju linii rubowych rozr nia si gwinty:
prawe (znormalizowane),
lewe.
Je eli podczas obrotu figury paskiej (np. prostok ta, trjk ta) jej paszczyzna
stale przechodzi przez o obrotu, a jej punkty zakre laj walcowe linie rubowe,
powstaje brya zwana gwintem (rys. 6.31). Tworz ca figura paska nosi nazw zarysu
gwintu.

77
Rys. 6.31 Budowa gwintu [44]

rubowe wyst py gwintu nazywa si grzbietami, a wg bienia bruzdami. Je eli

w przekroju prostopadym do osi ruby lub nakr tki jest kilka pocz tkw linii rubowej,
to taki gwint nazywa si gwintem wielokrotnym. Stosunek skoku gwintu Ph do
krotno ci gwintu z nazywa si podziak gwintu P:
Ph
P= (6.74)
z
Podstawowe wymiary, okre lenia i oznaczenia gwintu zostay zawarte w normie.
S to (rys. 6.32):

Rys. 6.32 Parametry gwintu [47]

d - rednica zewn trzna gwintu zewn trznego ( ruby),

d1 - rednica wewn trzna gwintu zewn trznego,
d2 - rednica podziaowa gwintu zewn trznego,
d3 - rednica wewn trzna gwintu zewn trznego z zaokr glonym dnem bruzdy
( rednica rdzenia ruby),
D - rednica zewn trzna gwintu wewn trznego (nakr tki),
D1 - rednica wewn trzna gwintu wewn trznego,
D2 - rednica podziaowa gwintu wewn trznego,
d+D
ds = - rednia rednica robocza (ds d2 D2),
2

78
 P - podziaka gwintu,
Ph - skok gwintu,
z - krotno gwintu,
- k t wzniosu linii rubowej,
- k t gwintu,
r - roboczy k t boku,
p - pomocniczy k t boku,
H - wysoko zarysu ostrego (teoretycznego),
t n = d D2 - wysoko no na gwintu,
N - dugo skr cenia [8, 44].

6.2.5.2. Rodzaje gwintw

W zale no ci od ksztatu linii tworz cej zarys linii gwintu rozr nia si gwinty
trjk tne, trapezowe (symetryczne i niesymetryczne), prostok tne i okr ge (rys. 6.33).

Rys. 6.33 Zarysy gwintw: a) trjk tny, b) trapezowy symetryczny, c) trapezowy niesymetryczny,
d) prostok tny, e) okr gy [42, 47]

Po czenia gwintowe mog by :

spoczynkowe - stosowane w po czeniach z cznych,
ruchowe - stosowane do zmiany ruchu obrotowego na posuwisty (podno niki,
prasy, ruby poci gowe obrabiarek),
pruchowe - stosowane w rzadko pracuj cych mechanizmach roboczych
(mechanizmy ustawcze, dociskowe, regulacyjne).

Gwinty trjk tne to gwnie gwinty metryczne. Mog by walcowe i sto kowe,
ze skokiem zwykym lub drobnym. Oznaczenie gwintu metrycznego skada si
z symbolu M, rednicy znamionowej, podziaki gwintu w [mm] rozdzielanych znakiem
x (w przypadku gwintu zwykego podziak pomija si ). W przypadku gwintw
79
wielokrotnych podaje si rednic i skok rozdzielone znakiem x, a w nawiasie
podziak . Gwinty lewe oznacza si dodatkowo symbolem LH.
Przykadowo: M20 - gwint zwyky o rednicy znamionowej 20 [mm] i podziace
2,5 [mm], M20x1,5 - gwint drobnozwojny o rednicy znamionowej 20 [mm] i podziace
1,5[mm], M20x4,5/P1,5/LH - gwint trzykrotny lewy o rednicy 20 [mm], skoku 4,5
[mm] i podziace 1,5 [mm]).
Gwinty calowe maj k t zarysu =55o. rednice gwintw calowych zwykych
i gwintw rurowych wyra one s w calach, a gwintw drobnozwojnych w [mm].
W oznaczeniu gwintw calowych podaje si wymiar rednicy znamionowej,
ktrym jest rednica zewn trzna gwintu wewn trznego D (nie istnieje symbol
1
oznaczenia rodzaju gwintu) - gwint o rednicy D=1,5 cala oznacza si 1 " . Gwint
2
Whitwortha drobnozwojny oznacza si symbolem W. Pene oznaczenie skada si
z symbolu, rednicy znamionowej (jest ni rednica D [mm]) i podziaki gwintu
w calach. I tak np. gwint o rednicy D=60 [mm] i podziace p=1/6 cala oznacza si
1
W60x " . Bardzo podobne oznaczenie wyst puje w przypadku gwintu rurowego.
6
W skad jego oznaczenia wchodzi litera G i rednica znamionowa bez symbolu cala -
1
gwint o rednicy znamionowej d=1,5 oznacza si G1 [47].
2
Gwinty trapezowe mo na podzieli na: trapezowe symetryczne
i niesymetryczne.
Symetryczne charakteryzuj si :
wysok sprawno ci i dobrym rodkowaniem,
dobrym smarowaniem i mo liwo ci kompensacji luzw, powstaj cych wskutek
zu ycia.
Gwinty te stosuje si gwnie w mechanizmach przenosz cych du e obci enia
w dwu kierunkach ( ruby przesuwu suportu obrabiarek), jak rwnie w urz dzeniach
o maych pr dko ciach obrotowych i rzadko pracuj cych ( ruby d wignikw, ruby
wrzeciona zaworw).
Pene oznaczenie gwintu trapezowego symetrycznego z uwzgl dnieniem
tolerancji wykonania powinno zawiera okre lenie szeregu i poo enia pola tolerancji
rednicy podziaowej i dugo ci skr cania (Tr 48x6-7H lub Tr 48x6-7e).
Gwinty trapezowe niesymetryczne przede wszystkich posiadaj :
du wytrzymao w warunkach istnienia obci e zmiennych,
zdolno przenoszenia obci enia tylko w jednym kierunku.
K t roboczy powierzchni no nej wynosi r = 3o, zapewniaj c w ten sposb luz
poosiowy na powierzchni pomocniczej o k cie boku p = 30o.
Oznaczenie gwintu trapezowego niesymetrycznego skada si z: symbolu S,
rednicy znamionowej d, skoku gwintu (w gwintach wielozwojnych podziaki
podawanej w nawiasie), oznaczenia pola tolerancji i dugo ci skr cenia (S80x10-7AZ
lub S80x10-7h) [44, 47].

80
 Gwinty prostok tne charakteryzuj si :
najwi ksz sprawno ci oraz najmniejsz wytrzymao ci ,
kwadratowym przekrojem wyst pu,
niemo liwo ci kompensacji luzu poosiowego,
du ymi trudno ciami wykonawczymi.
Poniewa nie zostay znormalizowane, podstawowe wymiary wyznacza si na
bazie normy, ktra dotyczy gwintw trapezowych symetrycznych. S rodkowane na
rednicy zewn trznej.

Gwinty okr ge posiadaj du wytrzymao w przypadku wyst powania

obci e zmiennych oraz statycznych. Znalazy zastosowanie:
w po czeniach spoczynkowych,
w po czeniach, ktre nara one s na du e zanieczyszczenia i korozj wywoan
gwnie czynnikami atmosferycznymi.
Oznaczenie gwintu okr gego skada si z symbolu Rd i rednicy znamionowej
wyra onej w milimetrach, np. Rd40. W przemy le elektrotechnicznym powszechne
zastosowanie znalazy gwinty Edisona do czenia arwek z oprawami oraz gwinty do
po cze szklanych kloszy z korpusami. Oznaczenia gwintu Edisona skada si
z symbolu E, rednicy znamionowej oraz dla gwintw wykonanych w elementach
niemetalowych symbolu N, np. E14/N [47].

6.2.5.3. Rodzaje po cze gwintowych, cznikw gwintowych oraz

sposoby ich zabezpieczania przed samoczynnym luzowaniem

Po czenia gwintowe mog by bezpo rednie i po rednie.

W po czeniach bezpo rednich (rys. 6.34) nast puje bezpo rednie po czenie
dwch elementw.

Rys. 6.34 Po czenia bezpo rednie

W po czeniach po rednich dwa lub wi cej elementy czy si ze sob za

pomoc cznikw (rys. 6.35).

81
Rys. 6.35 Po czenia po rednie

Nale y nadmieni , e w po czeniach bezpo rednich elementy czone mog

mie dowolny zarys i wymiary gwintu, za w po czeniach po rednich s to
znormalizowane czniki gwintowe. R ne rodzaje tych cznikw przedstawiono na
rys. 6.36 i rys. 6.37.

Rys. 6.36 by rub: a) sze ciok tny, b) czworok tny, c) czworok tny wie cowy, d) walcowy z gniazdem
sze ciok tnym, e) moteczkowy podsadzany, f) moteczkowy, g) ruba oczkowa, h) ruba
z uchem, i) ruba skrzydekowa, k) ruba z bem sto kowym podsadzonym, l) eb grzybkowy
podsadzony, m) ruba noskowa z bem sto kowym, n) ruba noskowa z bem kulistym - by
rub dociskowych: o) sze ciok tny, p) czworok tny, r) czworok tny wie cowy, s) czopkowy,
t) ruba dwustronna (bez ba) - by wkr tw: u) walcowy paski, v) walcowy soczewkowy,
w) kulisty, x) sto kowy paski, y) sto kowy soczewkowy, z) wkr t dociskowy bez ba

82
Rys. 6.37 Ksztaty nakr tek: a) sze ciok tna, b,c) koronowa, d) czworok tna, e) lepa, f) kopakowa,
g) wie cowa trjk tna, h) okr ga czoowa otworowa, i) okr ga otworowa, j) okr ga niska
rowkowa, k) okr ga czoowa rowkowa, l) napinaj ca (rzymska) sze ciok tna, ) napinaj ca
rurowa, m) napinaj ca otwarta, n) radekowana, o) skrzydekowa, p) teowa

Po czenia gwintowe przed samoczynnym odkr ceniem zabezpieczaj siy tarcia

wyst puj ce na powierzchni gwintu i na powierzchni styku czonych elementw. By
zapewni odpowiedni warto siy tarcia w po czeniu, ka dy cznik gwintowy musi
by dokr cony momentem o odpowiedniej warto ci. Warto dopuszczalnych
maksymalnych momentw dokr cenia oblicza si z wzoru:
d 32 PR e
M d = 1,06 (6.75)
1000k
gdzie: d3 - rednica wewn trzna ruby [mm], P - podziaka gwintu [mm],
Re - granica plastyczno ci materiau ruby [MPa], k- wspczynnik bezpiecze stwa (dla
obci e statycznych k=1,43, dynamicznych k=1,67).

Po czenie, na ktre dziaa obci enie statyczne, nie wymaga specjalnych

rodzajw zabezpiecze . Sytuacja diametralnie ulega zmianie w chwili, gdy zaczynaj
pojawia si obci enia zmienne.

83
Rys. 6.38 Przykady zabezpiecze przed luzowaniem z wykorzystaniem: a,b) podkadek o du ym
wspczynniku tarcia, c,d) podkadek spr ystych i podatnych, e) przeciwnakr tki, f,g,h,i)
podkadek odginanych, j) zawleczki, k) koka, l) drutu, m,n,o) wkr tw ustalaj cych, p) pytki
ksztatowej, r) zapunktowania, s,t) zespawania lub zlutowania

84
 W przypadku niewielkich amplitud i cz sto ci drga , to zabezpieczenie mo e
ogranicza si do zwi kszania siy tarcia przez zastosowanie podkadek z materiaw
o znacznych wspczynnikach tarcia. Przy drganiach wi kszych korzystnie jest
zastosowa podkadki spr yste lub przeciwnakr tki. W przypadku, gdy zachodzi
obawa, e po czenie ulegnie poluzowaniu, nale y stosowa : podkadki odginane,
zawleczki, przewleczenia drutem przez kilka cznikw, a w skrajnych przypadkach
stosowa deformacj plastyczn styku ruby z nakr tk . (rys. 6.38) [34, 44, 47].

6.2.5.4. Siy w po czeniu gwintowym

Rozkad obci e w po czeniu gwintowym z gwintem prostok tnym mo na

porwna do rozkadu si, jaki wyst puje podczas przesuwania si H do gry
(dokr canie nakr tki) lub w d (odkr canie nakr tki) ci aru Q po rwni pochyej,
ktrej k t pochylenia jest rwny k towi wzniosu linii rubowej (rys. 6.39).

Rys. 6.39 Rozkad si dziaaj cych na rub przy podnoszeniu ci aru Q: a) obci enie zewn trzne,
b) wycinek gwintu, c) rozkad si na rwni pochyej, d) wielobok si

Sia obwodowa H dziaa na ramieniu ds/2, daj c moment umo liwiaj cy

dokr cenie nakr tki (moment rwny momentowi tarcia). Warto tego momentu jest
rwna:
85
 ds
Ms = H (6.76)
2

gdzie: d s =
(d + D ) . 1

2
Przemieszczeniu ci aru Q (nakr tki) przeciwstawia si sia tarcia T
T = N = Ntg (6.77)

gdzie: =tg - jest wspczynnikiem tarcia mi dzy rub i nakr tk , - k t

tarcia.
Sia wypadkowa, z jak oddziauje nakr tka na rub jest rwna:

R = N 2 + T 2 = N 1 + 2 (6.78)

gdzie: N - sia normalna, T - sia tarcia.

Sia H tworzy z si Q k t + st d:
H = Qtg( + ) (6.79)

Podstawiaj c powy sz zale no do wzoru 6.76, otrzymuje si :

1
Ms = d s Qtg( + ) (6.80)
2
W przypadku przesuwania si ci aru Q w d (odkr cania nakr tki) po rwni
pochyej (rys. 6.40), przez analogi , mo na wyznaczy si H i moment odkr caj cy Ms:
H = Qtg( ) (6.81)

1
Ms = d s Qtg( ) (6.82)
2

Rys. 6.40 Rozkad si przy opuszczaniu ci aru - odkr caniu: rozkad si na rwni pochyej i wielobok si
dla a) gwintu niesamohamownego, b)gwintu samohamownego

86
 W po czeniu o gwincie trjk tnym (rys. 6.41) nast puje wzrost siy tarcia T,
ktrej warto wynosi:
N
T= = N (6.83)
cos rn

gdzie: = tg - pozorny wspczynnik tarcia, ' - pozorny k t tarcia.
cos rn

Rys. 6.41 Rozkad si w po czeniu o dowolnym zarysie gwintu: a) schemat z cza, b) rozkad si
w paszczy nie n -n , c) zwi zek mi dzy k tem boku zarysu w paszczy nie osiowej r i k tem
boku zarysu w paszczy nie normalnej rn, d) wielobok si

Post puj c analogicznie, jak w przypadku gwintw prostok tnych, wyznaczy

mo na si obwodow H, ktrej warto wynosi:
H = Qtg( ) (6.84)

oraz warto momentu Ms:

ds 1
Ms = H = d s Qtg( ) (6.85)
2 2
Wzory 6.84 i 6.85 s wzorami oglnymi, w ktrych znak + dotyczy
podnoszenia (dokr cania) za znak - opuszczania (odkr cania) ci aru na rwni.
W po czeniach gwintowych, oprcz siy tarcia na gwincie, wyst puje rwnie
dodatkowe tarcie na oporowej powierzchni nakr tki lub ba ruby. Istnienie tej siy
sprawia, e w po czeniu wyst puje dodatkowy moment tarcia Mn:
M n = Qrsr (6.86)

gdzie: - wspczynnik tarcia na powierzchni oporowej, r r - rednie rami siy

D + Dw
tarcia na tej powierzchni - rsr = z , Dz - rednica zewn trzna powierzchni
4

87
oporowej nakr tki lub ba ruby (rozwarto klucza), Dw - rednica otworu na rub ;
zwykle jej warto wynosi Dw=d+(11,5) [mm].
Maj c powy sze na uwadze, nale y stwierdzi , e cakowity moment potrzebny
do obrcenia nakr tki w po czeniu jest rwny:
M = Ms + Mn (6.87)

za sia, jak nale y przyo y do klucza w celu jej obrcenia powinna wynosi :
M
Fr = (6.88)
l
gdzie: l - czynna dugo klucza [47].

6.2.5.5. Sprawno i samohamowno po czenia gwintowego

Sprawno ci po czenia gwintowego nazywamy stosunek pracy u ytecznej Lu

do pracy wo onej Lw.
Lu
= (6.89)
Lw

Praca u yteczna odniesiona do jednego obrotu ruby jest rwna iloczynowi siy
Q przez skok:
L u = QPh (6.90)

za praca wo ona w czasie jednego obrotu

L w = Hd s (6.91)

Podstawiaj c wzory 6.90 i 6.91 do wzoru 6.89 wynika zale no :

L Q P 1
= u = h = tg ,
L w H d s tg( + )
a ostatecznie:
tg
= (6.92)
tg ( + )

Po czenie rubowe b dzie samohamowne, je eli dowolnie du a sia osiowa Q

obci aj ca rub nie wywoa jej obrotu. Warunek ten b dzie speniony, je eli przy
opuszczaniu ci aru moment Ms b dzie rwny zeru lub b dzie mniejszy od zera
1
Ms = d s Qtg( ) 0 (6.93)
2
Nierwno ta b dzie speniona je eli:
(6.94)

88
 Warunek 6.94 nazywa si warunkiem samohamowno ci po czenia gwintowego
lub samohamowno ci gwintu [47].

6.2.5.6. Wytrzymao gwintu i przypadki obci e po cze

gwintowych

Przyst puj c do oblicze wytrzymao ciowych, przyjmuje si zao enie, e

rozkad naciskw na gwincie jest rwnomierny (rys. 6.42).

Rys. 6.42 Rozkad obci enia na gwincie: tn/2 - wysi g, na ktrym przyo one jest obci enie (poowa
g boko ci no nej gwintu), b= d1n - szeroko (dugo obci onej nitki gwintu), g - grubo

W rzeczywisto ci rozkad obci e na poszczeglnych zwojach gwintu,

zarwno w kierunku osiowym, jak i promieniowym, jest nierwnomierny. Do
czynnikw, ktre przyczyniaj si do takiego rozkadu nale y zaliczy :
niedokadno ci wykonania gwintu,
rodzaj zarysu gwintu,
dugo skr cenia,
wymiary i ksztat cznikw gwintowych,
rodzaj z cza i charakter jego obci enia.
Ustalenie dokadnego wpywu poszczeglnych czynnikw na wytrzymao
gwintu jest bardzo trudne, gdy okre lenie rzeczywistej powierzchni wsppracy ruby
i nakr tki jest praktycznie niemo liwe.
Gwint mo e ulec zniszczeniu wskutek:
du ego zu ycia,
deformacji plastycznej powierzchni no nej,
zamania spowodowanego istnieniem zginania i cinana.
W wyniku nadmiernego zu ycia gwintu, wzrastaj znacznie naciski
powierzchniowe. Ich warto nie powinna przekracza pewnych okre lonych naciskw
dopuszczalnych pdop:
Qn Q Q
p= = = p dop [MPa] (6.95)
A n A d s t n n

89
 Q
gdzie: Q - sia osiowa, Q n = - sia normalna do powierzchni gwintu,
cos r
An - powierzchnia no na gwintu, A = A n cos - rzut powierzchni no nej na
N
paszczyzn prostopad do osi gwintu, tn - g boko no na gwintu, n = - liczba
P
zwojw gwintu na dugo ci skr cenia N, P - podziaka gwintu.

Nale y rwnie pami ta , e wytrzymao gwintu na naciski powierzchniowe

powinna by wi ksza od wytrzymao ci rdzenia ruby na rozci ganie, a wi c powinien
by speniony warunek:
Ap dop A r k r (6.96)

H d 2
gdzie: Ar - pole przekroju poprzecznego rdzenia ruby, A = d s t n, Ar = r
P 4
, H - wysoko nakr tki, dr - rednica rdzenia ruby (d2 - dla gwintu metrycznego).
Podstawiaj c zale no ci na A i Ar do wzoru (6.96), mo na wyznaczy wysoko
nakr tki H:
k r d 2r P
H (6.97)
4p dop d s t n

dr P k
Dla gwintu metrycznego 0,88 , 1,54 , d r 0,8d , r 2,5 (gdy ruba
ds tn p dop
i nakr tka s stalowe), wysoko nakr tki wynosi H 0,8d , gdzie: d - rednica
zewn trzna gwintu ruby.
W przypadku obci e zo onych nale y przeprowadzi obliczenia
wytrzymao ciowe gwintu w oparciu o hipotez wytrzymao ciow Hubera (6.98), ktra
zakada, e napr enia zast pcze z powinny by mniejsze od napr e dopuszczalnych
na zginanie kg [47]:

z = 2g + 3 2 k g (6.98)

gdzie: g - napr enia zginaj ce (6.99), - napr enia cinaj ce (6.100)

tn
Mg Q
g = = 2 = 3Qt n (6.99)
Wx d 1 ng 2 d 1 ng 2
6
Q
= (6.100)
d 1 ng

W praktyce in ynierskiej mo na si spotka z r nymi przypadkami obci e

po cze rubowych [34]:

90
 przypadek 1 - po czenie bez napi cia wst pnego ruby, obci one robocz
si osiow ( ruba pracuj ca na rozci ganie),
przypadek 2 po czenie bez napi cia wst pnego obci one robocz si osiow
i momentem skr caj cym ( ruba pracuj ca na rozci ganie i skr canie),
przypadek 3 - po czenie napi te wst pnie kontrolowan si osiow ,
a nast pnie obci one robocz si osiow
przypadek 4 - po czenie napi te wst pnie niekontrolowan si osiow ,
a nast pnie obci one osiow si robocz ,
przypadek 5 - po czenie za pomoc rub ciasno pasowanych, obci one si
poprzeczn ,
przypadek 6 - po czenie za pomoc rub lu nych, obci one si poprzeczn .

Przypadek 1
Przypadek ten dotyczy po czenia samohamownego, w ktrym ruba rozci gana
jest si Q (rys. 6.43).

Rys. 6.43 ruba przenosz ca czyste obci enie rozci gaj ce

Ten rodzaj obci enia rub w budowie maszyn jest spotykany stosunkowo
rzadko. Do wiadczenia dowodz , e ruby tak pracuj ce ulegaj zerwaniu w przekroju
pierwszego najbardziej obci onego zwoju gwintu (ok. 65%), w przekroju wyj cia
z gwintu (ok. 20%) lub pod bem ruby (ok. 15%). rednic rdzenia ruby oblicza si
z warunku:
Q Q
r = = kr (6.101)
2 2
dr d3
4 4
4Q
St d: d r , 3 = d r , 3 ( PN ) (6.102)
k r

gdzie: Q - sia rozci gaj ca, kr - napr enia dopuszczalne przy rozci ganiu,
dr,d3 - rednica rdzenia ruby.

Przypadek 2
Ten rodzaj obci e jest spotykany w budowie maszyn bardzo cz sto, bowiem
ka demu wkr caniu i wykr caniu ruby obci onej si osiow towarzyszy skr canie.
91
 Na rys. 6.44 i rys. 6.45 przedstawiono kilka przykadw po cze gwintowych
z uwzgl dnieniem rozkadw obci e osiowych (rozci gaj cych lub ciskaj cych) oraz
momentw skr caj cych M = Ms . Zo ony stan obci enia nie wyst puje na caej
dugo ci ruby (tylko na odcinku AB.

Rys. 6.44 Przykady po cze gwintowych, w ktrych ruby przenosz obci enia osiowe i momenty
skr caj ce [47]

Moment wywouj cy skr canie mo e by spowodowany:

oporami ruchu (6.85),
tarciem na powierzchni oporowej ruby lub nakr tki (6.86).
A zatem:

92
 z = r ,c + ( s ) k r ,c
2 2
(6.103)

gdzie: r,c wzr (6.101),

M s 0,5Qd s tg ( )
s = = ks (6.104)
Wo d 3r
16
Wyliczenie dr, po wstawieniu rwna (6.101) i (6.104) do (6.103) jest
kopotliwe. W praktyce dr wylicza si na podstawie (6.102), przyjmuj c si osiow
zast pcz Qz=1,3Q.
A zatem

4Q z Q
d r ,3 1,3 d r , 3( PN ) (6.105)
k r k r ,c

Po dobraniu gwintu spawdza si jego wytrzymao na podstawie (6.103).

Przypadek 3
W po czeniach rubowych ruby z czne zostaj obci one si zacisku
wst pnego, a nast pnie si osiow (rys. 6.45).

Rys. 6.45 Odksztacenia rub i elementw czonych w po czeniu z zaciskiem wst pnym : a) z cze
nieobci one, b) z cze obci one si zacisku wst pnego Qo, c) z cze obci one si robocz
Qr [44]

Napi cie wst pne jest wymagane, aby po wpuszczeniu czynnika o ci nieniu pn
ukad zachowa szczelno . Sia ta wydu a rub o wielko ls:
Qo ls Q
l s = = o (6.106)
Es As cs

gdzie: ls=g1+g2+g3 (rys. 6.45), Es modu spr ysto ci ruby, cs sztywno ruby

oraz pod jej dziaaniem zesp konierzy z uszczelk ulega ci ni ciu o lk:

93
 l k = l g1 + l g 2 + l g 3 (6.107)

Q o g1 Q o g 2 Q o g 3
l k = + + (6.108)
E 1 A1 E 2 A 2 E 3 A 3

1 1 1 Q
l k = Q o ( + + )= o (6.109)
c k1 c k 2 c k 3 ck

gdzie: E1, E2, E3 - moduy spr ysto ci kolejno konierza grnego, uszczelnienia
i konierza donego, A1, A2, A3 pola powierzchni dziaania Qo na konierz grny,
uszczelnienie i konierz dolny, ck sztywno c zast pcza zespou.

Po wpuszczeniu do cylindra czynnika pod ci nieniem pn, si osiow od

ci nienia przedstawia wzr:
b
Qn = (d c + 2 ) 2 p n (6.110)
4 2
ruba wydu a si o warto l, a konierz i uszczelka zostaj odci one. Sia,
jaka dziaa na uszczelk wynosi:

Qu = [(d c + 2b) 2 d c ] p u (6.111)
4
gdzie: Qu sia dziaaj ca na uszczelk , pu - nacisk na uszczelce, p u = (1 3) p n

A zatem cakowite obci enie rub wynosi:

Qc = Qn + Qr (6.112)

gdzie: Qc cakowita sia obci aj ca wszystkie ruby, Qr tzw. napi cie

resztkowe, ktre musi istnie , aby z cze spenio swoj funkcj u ytkow - czynnik nie
wycieka z cylindra, Qr = (0,20,6)Qn.
Analiz dziaania si i odksztace ukadu mo na przedstawi graficznie (rys.
6.46).

94
Rys. 6.46 Przebieg odksztace w z czu rubowym w funkcji zmieniaj cego si obci enia:
Q Q
tg = c s = o - sztywno ruby, tg = c k = o - sztywno konierza i uszczelki
l s l k

Ostatecznie gwint dobiera si ze wzoru:

Qc
d r ,3 1,3 d r , 3( PN ) (6.113)
n kr

gdzie: n liczba rub na obwodzie.

Przypadek 4
W tym przypadku projektowanie po czenia polega na obliczeniu rednicy
rdzenia ruby w oparciu o wzr (6.102). By unikn przeci enia ruby o maej
rednicy, do wzoru wprowadza si odpowiedni naddatek. St d:

4Q
d r ,3 + 0,4cm (6.114)
k r

Dla rub o rednicy wi kszej od 60 [mm] stosuje si wzr (6.102).

Przypadek 5
Po czenie, w ktrym ruby s ciasno pasowane, pracuje bardzo podobnie, jak
po czenie nitowe (rys. 6.47).
W po czeniach tego typu mamy do czynienia ze rubami jednoci tymi
i wieloci tymi. rednic ruby oblicza si z warunku wytrzymao ciowego na cinanie:
Qt
= kt (6.115)
A
d 2
gdzie: Qt - sia tn ca, A - pole przekroju poprzecznego ruby, A = ,
4
kt - napr enia dopuszczalne na cinanie dla materiau ruby.
95
Rys. 6.47 Po czenia za pomoc ruby ciasno pasowanej

Nale y nadmieni , e warunek ten jest prawdziwy, gdy mamy do czynienia ze

rub jednoci t . W przypadku, gdy mamy do czynienia ze rubami wieloci tymi, do
mianownika wzoru (6.115) nale y wprowadzi liczb cinanych przekrojw "n".
Po czenie tego typu nale y sprawdzi rwnie na naciski powierzchniowe:
Qt
p= ko (6.116)
gd

gdzie: g - grubo mniejszej cianki czonych elementw, ko - dopuszczalne

napr enia na naciski powierzchniowe dla materiau bardziej mi kkiego.

Przypadek 6
W tego typu po czeniach ruba umieszczana jest w otworze z luzem (rys. 6.48).
To po czenie pracuje z napi ciem wst pnym. Wyklucza si prac ruby na zginanie,
nacisk powierzchniowy czy te na ci cie.

Rys. 6.48 Po czenia za pomoc ruby lu nej

Napina si rub si Qo, powoduj c na powierzchni styku czonych elementw

nacisk i si tarcia T, ktra rwnowa y si poprzeczn QT. A zatem:
QT k i T = k i Q0 (6.117)

St d warto siy poprzecznej, ktr mo e przenie po czenie jest rwna

96
 d 2r
QT k i k r (6.118)
4
gdzie: k - wspczynnik pewno ci zabezpieczaj cy przed wzajemnym
przesuwaniem cz ci czonych (k=0,40,8), i - liczba powierzchni styku,
- wspczynnik tarcia na powierzchniach styku.

Do niew tpliwych zalet prezentowanego po czenia nale y zaliczy :

atwe i tanie wykonanie otworu,
brak konieczno ci obrbki powierzchni styku ruby.

97
7. Way i osie

Waem lub osi nazywa si element maszynowy podparty w o yskach. Na nim

osadzone s ruchomo lub spoczynkowo inne elementy, wykonuj ce ruch obrotowy lub
wahadowy. O podziale na osie i way decyduje obci enie.
O jest nara ona na zginanie, czasami jest obci ona si ciskaj c lub
rozci gaj c . Rozr nia si o sta , utwierdzon w miejscach podparcia lub ruchom
osadzon w o yskach.
Wa su y do przenoszenia momentu obrotowego, wa wykonuje ruch obrotowy.
St d jest poddawany rwnocze nie zginaniu i skr caniu. Mo e by dodatkowo
obci ony si ciskaj c lub rozci gaj c . Wyrznia si tak e prac wau tylko na
skr canie, np. samochodowy wa maszynowy.
Way i osie mog by pene lub dr one, gadkie i ksztatowe. W przekroju
prostopadym do osi wyrznia si okr ge lub profilowe, jednolite lub skadane.
Ponadto way mog mie korby ub wykorbienia, wwczas nazywa si je korbowymi
lub wykorbionymi. Dzieli si je tak e na czynne (nap dzaj ce) i bierne (nap dzane).
Natomiast, bior c pod uwag liczb podpr o yskowych, way dzieli si na
dwupodporowe i wielopodporowe. Stae poo enie osi obrotu wau jest realizowane
przez o yska [5, 44]
Dobr materiau zale ny jest od przeznaczenia, wymaga wytrzymao ci
i sztywno . Wybr materiau o wysokich wasno ciach mechanicznych pozwala
zaprojektowa wa o mniejszych gabarytach, co wpywa na wielko urz dzenia,
wymiary o ysk i elementw na nim osadzonych.
Osie i way wykonuje si najcz ciej ze stali: konstrukcyjnej w glowej zwykej
jako ci (St4St6), w glowej wy szej jako ci (35, 45 i 55)), stopowej do ulepszania
cieplnego, tak e stopowej do naw glania lub azotowania. Czasami wykonuje si way
kute lub odlewane, staliwne lub eliwne [45].
Projektowanie osi i waw polega na przeprowadzeniu oblicze pozwalaj cych
na wst pne skonstruowanie ksztatu i uzyskanie przybli onych wymiarw osi lub wau.
Obliczenia s oparte na wytrzymao ci statycznej. Kolejnym etapem s obliczenia
dokadne (sprawdzaj ce), w ktrych bierze si pod uwag czynniki decyduj ce
o wytrzymao ci zm czeniowej (np. dziaanie karbw), tak e sztywno gi tn i skr tn
wau. W obliczeniach osi i waw z reguy pomija si ci ar wau (osi) i osadzonych na
nich cz ci. Przyjmuje si , e obci enie czopw stanowi siy skupione, zaczepione
w rodku dugo ci piasty koa lub w rodku dugo ci o yska.

)
St4St6 wg nowych oznacze S275J2G3E335;
35, 45 i 55 wg nowych oznacze C35, C45 i C55

98
 7.1. Osie

Obliczenia dla osi s realizowane tak, jak dla belki podpartej na dwch
podporach (o yskach) i obci onej siami skupionymi. Reakcje w podporach s
wyznaczane z warunku rwnowagi. Na rys. 7.1 przedstawiono o obci on si
poprzeczn F.

Rys. 7.1 Obliczanie osi na zginanie: a) schemat osi, b) schemat obci enia, c) wykres momentw
gn cych, cl) o gadka, e) rzeczywisty ksztat osi schodkowej z wrysowanym teoretycznym
ksztatem osi o rwnej wytrzymao ci

Reakcje oblicza si z zale no ci:

b
RA = F (7.1)
l
a
RB = F (7.2)
l
A maksymalny moment zginaj cy:

99
 M g = R A a lub M g = R B b (7.3)

Z warunku wytrzymao ciowego na zginanie wyznacza si minimaln rednic

osi:
Mg
g = (7.4)
Wx

d 3
gdzie: Wx wska nik wytrzymao ciowy na zginanie, Wx =
32
32 M g
g = k go , j (7.5)
d 3
A zatem:

32 M g
d3 d PN (7.6)
k go , j

Dla osi dr onych nale y przyj :

d 3
Wx = (1 4 ) (7.7)
32
do
gdzie: - stosunek rednicy otworu do rednicy zewn trznej osi =
d
(przyjmuje si =0,40,6).

Wwczas:

32 M g
d3 d PN (7.8)
(1 4 )k go , j

Na podstawie zarysu teoretycznego ustala si rzeczywisty ksztat osi (rys. 7.1e).

Ksztatowanie osi nale y rozpocz od podpory, uwzgl dniaj c w obliczeniach

naciski powierzchniowe i zginanie wzgl dem przekroju A-A (rys. 7.2).

Rys. 7.2 Ksztatowanie podpr

100
 Z warunku na zginanie:
32 M g
g = 3
k go , j (7.9)
d c

lc
gdzie: M g = R A (7.10)
2
Z warunku na naciski powierzchniowe:
RA
p= ko (7.11)
A
gdzie: dc rednica czopa, lc dugo czopa, A = d c l c

Z rwnania (7.9) i (7.11) wyznacza si wymiary czopa dc i lc [5, 6, 33, 44, 45].
Nale y dodatkowo zachowa warunek:
d1
1,2 (7.12)
dc

7.2. Way nap dowe

Oblicza si z warunku wytrzymao ciowego na skr canie:

Ms
s = k so, j (7.13)
Wo

d 3
gdzie: Wo wska nik wytrzymao ci na skr canie, Wo =
16
St d:

16 M o
d3 (7.14)
k so , j

Skr cenie wau w granicach odksztace spr ystych mo e powodowa

nieprawidow prac maszyn. Dlatego sprawdza si warto k ta skr cenia wau. Dla
okr gego, gadkiego wau k t skr cenia oblicza si :
Mo l
dop (7.15)
G Io

101
 3
gdzie:G - modu odksztacenia postaciowego, G E , - k t skr cenia, dop
8
o
1
- dopuszczalny k t skr cenia, dop / mb , Io - biegunowy moment bezwadno ci
4
d 4
Io = , (iloczyn GIo nosi nazw sztywno ci przekroju na skr canie).
32

7.3. Way maszynowe

Way maszynowe s poddane rwnoczesnemu zginaniu i skr caniu.

Projektowanie nale y rozpocz od okre lenia obci e . W celu umiejscowienia
poszczeglnych obci e pomocne jest sporz dzenie schematu wau usytuowanego
w ukadzie kartezja skim z naniesionymi elementami wsppracuj cymi rys. 7.3.
Metodami statyki wyznacza si (w paszczy nie x-z, y-z) wszystkie siy czynne
(obci enia) i bierne (reakcje podpr), dziaaj ce na wa. W danym przekroju oblicza
si moment gn cy Mgx, Mgy, po czym okre la moment wypadkowy na podstawie
zale no ci:
2 2
M gw = M gx + M gy (7.16)

Nast pnie nale y okre li moment skr caj cy Ms i zredukowany Ms, w ktrym
wprowadza si wspczynnik redukcyjny . Wspczynnik ten okre la, w jakim stopniu
uwzgl dnia si w obliczeniach napr enia styczne:
Ms
Ms '= (7.17)
2
k go k go
gdzie: - wspczynnik zredukowany, = lub =
k sj k so
Maj c wyznaczony Mgw (7.16) i Ms (7.17), oblicza si moment zast pczy
(zredukowany) co najmniej dla punktw przyo enia si zewn trznych i dla punktw
podparcia z zale no ci:
2
2 Ms
Mz = Mg + (7.18)
2

W celu wykonania dokadniejszego zarysu teoretycznego mo na obliczy wi cej

momentw zredukowanych.
Obci enia waw wywouje w nich napr enia normalne (zginaj ce) i styczne
(skr caj ce), zatem way oblicza si wg wzoru na napr enia zast pcze z, opartego na
hipotezie wytrzymao ciowej Hubera:

102
Rys. 7.3 Obliczanie wau: a) schemat wau, b) siy czynne w ukadzie x-z, c) w ukadzie y-z,
d) konstrukcja wykresu Mgw, e) konstrukcja wykresu Ms i Ms, f) wykres Mz, g) wyznaczenie
zarysu teoretycznego

2
z = g + ( s ) 2 k go, j (7.19)

Mg
gdzie: g napr enia zginaj ce, g = , s napr enia skr caj ce,
Wx
Ms
s = k so, j , Wo, Wx wska nik wytrzymao ci na skr canie i zginanie Wo = 2 Wx
Wo
d 3
Wx = .
32

103
 A zatem wzr (7.19) przyjmuje posta :
Mz
z = k go , j (7.20)
Wx

Po przeksztaceniach:

32 M z
d3 (7.21)
k go , j

Po obliczeniu rednic teoretycznych, wykonuje si zarys teoretyczny obrazuj cy

ksztat i wymiary wau, ktry zgodnie z przeprowadzonymi obliczeniami wytrzyma
zadane obci enia. Przekroje wau musz by wi ksze b d rwne wymiarom z zarysu
teoretycznego. Wa ksztatuje si powierzchniami sto kowymi, walcowymi,
barykowymi. Nale y pami ta o dopasowaniu powierzchni do osadzonych na wale
elementw konstrukcyjnych.. Zaleca si , aby rznica kolejnych przej rednic wau
wynosia do 20%. Powierzchnie, na ktrych przewiduje si wykonanie rowkw pod
wpust, nale y zwi kszy o ok. 10%. Ksztat wau musi zapewnia odpowiednie
ustalenie osiowe cz ci osadzonych na wale. Zastosowanie odsadze na powierzchniach
oporowych, pier cieni osadczych lub spr ynuj cych, nakr tek o yskowuch
uniemo liwi przemieszczanie si osiowe elementw. Konstrukcja wau musi pozwala
na monta i demonta wau z urz dzenia oraz osadzonych na nim cz ci. Ksztat wau
powinien by mo liwie prosty dla zapewnienia atwo ci wykonania [5, 6, 33, 44, 45].

104
8. o yska

o yska ustalaj poo enie osi i waw wzgl dem korpusw maszyn i urz dze ,
przenosz c obci enia pochodz ce od ci aru waw i elementw osadzonych na nich
oraz si obci aj cych way i osie. o yska powinny charakteryzowa si maymi
oporami ruchu, stabiln prac , niezawodno ci dziaania i du trwao ci oraz spenia
okre lone wymagania technologiczno-konstrukcyjne. Wyr nia si o yska lizgowe
i toczne. Ze wzgl du na przenoszone obci enia dzieli si na: poprzeczne, wzdu ne
i poprzeczno-wzdu ne.

8.1. o yska lizgowe

o yska lizgowe stosuje si : przy przenoszeniu du ych obci e i przy

obci eniach udarowych, przy du ych pr dko ciach obrotowych oraz mo liwo ci
uzyskania tarcia pynnego, gdy o yska maj tumi drgania wau oraz gdy jest
wymagane zastosowanie o ysk dzielonych.
W o yskach lizgowych powierzchnia czopa wau lizga si bezpo rednio po
powierzchni otworu o yska lub po powierzchni panewki - cz o yska
wsppracuj ca z czopem. Tarcie w o ysku nazywa si tarciem lizgowym.
Bezpo rednie osadzenie czopw w korpusach jest stosowane przy niewielkich
obci eniach, poniewa powierzchnie o yska zu ywaj si szybciej ni czop wau.
St d korpusy o ysk lizgowych poprzecznych s wykonywane jako odzielne elementy
i obj te normami (Polsk Norm ). W korpusy o ysk lizgowych wkadane s tuleje
lizgowe jednolite lub dzielone. Niektre rodzaje s znormalizowane. Przykadow
tulej jednokonierzow pokazuje rys. 8.1. Tuleje o ysk powinny by zabezpieczone
przed obrotem i przed przesuni ciem wzdu osi. Element zabezpieczaj cy (np. koek)
nie powinien utrudnia monta u i demonta u.

Rys. 8.1 Tuleja jednokonierzowa

Na tarcie lizgowe mi dzy panwi o yska a czopem wau wpywa materia

wsppracuj cych elementw, stan powierzchni, sia nacisku i rodzaj smarowania.
Tarcie suche wyst pi, gdy wsppracuj ce powierzchnie nie s smarowane. Pynne, gdy
mi dzy powierzchniami czopa i panwi stale wyst puje warstwa smaru, a mieszane, gdy
105
powierzchnie wsppracuj ce cz ciowo si stykaj , cz sciowo s rozdzielone warstw
smaru. W praktyce wyst puje tarcie mieszane. Ciepo wydzielaj ce si podczas tarcia
mo e spowodowa nagrzanie si o yska i szybkie jego zu ycie. Ustalenie warto ci
luzw o yskowych jest kopotliwe, nale y bra pod uwag chropowato powierzchni,
r nic rozszerzalno ci cieplnej materiau tulei i czopa, temperatur pracy o yska,
wasno ci smaru. Maksymalne nierwno ci powierzchni czopa i panwi mog wynosi
16m (do 16m). Mo na przyjmowa pasowania H7/g6, H7/f7, H7/e8, H7/d8.
o yska lizgowe oblicza si z warunkw wytrzymao ciowych i sprawdzeniu
o ysk na nagrzewanie w czasie pracy. rednic czopa d i dugo czynn l o yska
prowadzi si w sposb przybli ony (rys. 8.2). Nie wszystkie czynniki, ktre decyduj
o warunkach pracy o yska mo na uwzgl dni .

Rys. 8.2 Schemat obci enia o yska poprzecznego

Czop o yska jest nara ony na zginanie. Obci enie ci ge czopa zast puje si
si skupion F przyo on w poowie czynnej dugo ci czopa. Napr enia zginaj ce
oblicza si z wzoru:
Mg 32 F l
g = = k go (8.1)
Wx 2 d3

Przy zao eniu rwnomiernych naciskw miedzy powierzchni panwi i czopa

wyznacza si wytrzymao panwi na naciski. Warto ci ko podano w tab. 8.1.
F
p sr = ko (8.2)
d l
Rzeszywiste warto ci napr e zginaj cych i naciskw b d bliskie warto ciom
dopuszczalnym, st d (8.1) i (8.2) zast puje si :

l2 k go
2
= 0, 2 (8.3)
d ko

106
Tab. 8.1 Orientacyjne warto ci ko w o yskach lizgowych

Materia czopa Materia panewki ko [MPa]

eliwo 23
Stal br z lub mosi dz 5
stop o yskowy 6
br z 8
stop o yskowy 9
Stal hartowana i
stal hartowana i szlifowana 15
szlifowana
stal hartowana i szlifowana przy smarowaniu
pod ci nieniem 2535

l
Przyjmuj c = , otrzymuje si :
d

l k go k go
= = 0,2 0,45 (8.4)
d ko ko

ustala si na podstawie wasno ci materiaw czopa i panwi. Po

przeksztaceniu (8.2) i uwzgl dnieniu (8.4) wynika zale no :

F
d = (8.5)
ko

l = d (8.6)
Nale y tak e zbada o yska na zagrzanie przez sprawdzenie warto ci iloczynu:
p rv, ktry okre la umownie miar ciepa wytwarzanego w o ysku przez tarcie.
Jednostkowa ilo ciepa, przy danym wspczynniku tarcia, jest proporcjonalna do
iloczynu pv. Zakadaj c prac o yska do tempertury 60oC, okre la si (p rv)dop
(tab. 8.2) [33, 37, 44, 45]:
p sr v ( p sr v) dop (8.7)

Tab. 8.2 Orientacyjne warto ci (pv)dop dla o ysk lizgowych

Rodzaj o yska (pv)dop [MN/(ms)

o yska waw obrabiarek 11,25
o yska silnikw spalinowych 12
o yska silnikw parowych 1,54
o yska d wignic -panewki z br zu 46
o yska d wignic - panewki wylane stopem
810
o yskowym
o yska pr dnic i silnikw elektrycznych 712

107
 8.2. o yska toczne

W o yskach tocznych mi dzy wsppracuj cymi powierzchniami pier cieni

o yska s umieszczone elementy toczne. W czasie pracy o yska wyst puje tarcie
toczne. Budow o yska tocznego przedstawiono na rys. 8.3. Stosuje si je, gdy jest
wymagana du a niezawodno pracy i trwao o yska, przy zmiennych (tak e du ych)
pr dko ciach obrotowych wau, przy cz stym zatrzymywaniu i uruchamianiu maszyny.
Stosuj c o yska toczne uzyskuje si mae opory ruchu w czasie pracy, zwaszcza
podczas rozruchu.

Rys. 8.3 Budowa o yska kulkowego: 1 pier cie zewn trzny, 2 pier cie wewn trzny, 3 element
toczny, 4 - koszyk, 5 bie nia wewn trzna, 6 bie nia zewn trzna

o yska toczne s najszerzej stosowane w o yskowaniach nap dw.

Charakteryzuj si maym wspczynnikiem tarcia, maym zu yciem smaru, prostym
sposobem smarowania, maymi wymiarami wzdu nymi, ale du ymi wymiarami
poprzecznymi. Pojawia si te trudno demonta u.
o yska toczne dziel si na promieniowe (poprzeczne), osiowe (wzdu ne)
i sko ne (rys. 8.4). W zale no ci od ksztatu elementw tocznych na kulkowe
i waeczkowe (rys. 8.5).

Rys. 8.4 Kierunek obci enia o ysk tocznych: a) poprzeczne, b) wzdu ne, c) sko ne [20]

108
Rys. 8.5 Rodzaje o ysk tocznych przykady: a) kulkowe zwyke, b) kulkowe sko ne, c) kulkowe
wahliwe, d) walcowe, e) igiekowe, f) sto kowe, g) barykowe, h) kulkowe wzdu ne,
i) sto kowe wzdu ne, j) walcowe wzdu ne, k) barykowe wzdu ne, l) igiekowe wzdu ne
[21]

Podstawowe wymiary o ysk tocznych s znormalizowane ( rednica otworu d,

rednica zewn trzna D, szeroko c B dla o ysk poprzecznych, wysoko H dla
wzdu nych).
Czop stanowi cy cz wau lub osi wykonany jest zwykle ze stali, natomiast
element o yska bezpo rednio stykaj cy si z czopem wykonuje si z tzw. materiaw
o yskowych. Materiay te powinny charakteryzowa si : odporno ci na cieranie
i zatarciem, maym wspczynnik tarcia; maym wspczynnik rozszerzalno ci cieplnej,
wytrzymao ci na du e naciski jednostkowe.
Obliczanie i dobr o ysk tocznych polega na ustaleniu typu o yska i jego
wymiarw. O typie o yska decyduje m.in. wielko i kierunki obci e , konstrukcja
maszyny, ustalanie osiowe o ysk i ukad monta owy, atwo monta u i demonta u
o yska, wymagana sztywno , dost pno na rynku i koszt oraz warunki pracy.
Wymiary o yska okre la si na podstawie m.in. obci enia, trwao ci, pr dko ci
obrotowej i temperatury pracy.
Wymagania dotycz ce trwao ci, pr dko ci obrotowej oraz w przybli eniu
obci enia s znane z zao enia, a pozostae wielko ci okre lane s dopiero w procesie
projektowania. Projektowanie ukadu o yskowego jest realizowane w procesie
kolejnych przybli e , poniewa obliczenia o ysk s zale ne nie tylko od jego rodzaju,
ale te od rozmiaru.
Ukad o yskowania ma na celu jednoznaczne i bezpieczne przej cie obci e
podporowych. W wyborze ukadu o yskowania maj znaczenie charakter i warto
obci enia podpr wau (siy poprzeczne i wzdu ne) i sytuacja zabudowy o ysk
(przesuw o ysk na wale i obudowie). Ukady o yskowania r ni si liczb , rodzajem

109
i rozmiarami o ysk, mog peni podobne funkcje konstrukcyjne. Wyst puj ce
w ukadzie o yskowania pojedyncze o yska lub zespoy o ysk w ka dej z podpr
tocznych mo na podzieli na:
o yska ustalaj ce, przenosz ce siy poprzeczne i wzdu ne w obydwu
kierunkach,
o yska swobodne, przenosz ce siy poprzeczne i przesuwne (wraz z waem lub
w obudowie)
o yska podpieraj ce lub kombinacje poprzecznych i jednostronnych o ysk
wzdu nych, przenosz ce siy promieniowe i osiowe w jednym kierunku; przy
dwch oddzielnych o yskach podpieraj cych, o yska na wale lub obudowie
musz zapewnia osiow przesuwalno wau w kierunku obci enia. [6, 20, 21,
23, 44]
Struktur ukadw o yskowania prezentuje tab. 8.3

Tab. 8.3 Charakterystyka r nych systemw o yskowania [6]

Struktur Liczba i rodzaj
Schemat ukadu Zalety Wady
a ukadu podpr( o ysk)
jednoznaczno ,
Ustalaj co swobodne o yskowanie

jedno o ysko statyczna

ustalaj ce i jedno wyznaczalno ,
-
o ysko wydu enie mo liwe
swobodne przy standardowych
o yskach
jednoznaczno ,
jedno dwustronne
statyczna
o ysko
wyznaczalno , wymaga trzech
wydu one i dwa
wydu enie mo liwe o ysk
o yska
tak e dla du ych si
poprzeczne
osiowych
niedokadne
prosta konstrukcja i prowadzenie
o yskowanie
pywaj ce

dwa podpieraj ce monta bez osiowe przez

o yska (wa ma szczeglnych du y luz osiowy,
luz osiowy s) wymaga co do szczeglne
tolerancji osiowych bezpiecze stwo
uderze
Podpieraj ce o yskowanie

dwa o ysk wy sze nakady

bezluzowo ,
o yskowanie

podpieraj ce na nastawianie w
nastawialne

sztywno , statyczna
(o yska s monta u o ysk,
wyznaczalno ,
wzajemnie przeci enie przy
przenoszenie du ych
nastawione z wydu eniach
obci e
luzem S=0) cieplnych wau

wzrost tarcia
wst pnie o yskowanie

o yska przez
spr y cie napi te

zasadniczo
dwa o yska osiowe napi cie
bezluzowo ,
podpieraj ce, wst pne, brak
przenoszenie du ych
wzajemnie przenoszenia
si osiowych w
napi te spr y cie obci enia w
jednym kierunku
kierunku
spr yny

110
 Obci enie o yska okre la si w czasie ruchu no no dynamiczna, a tak e
spoczynku (no no statyczna).
No no statyczna Co to warto obci enia, ktra jest obliczana do o ysk
w spoczynku lub obracaj cych si z pr dko ci n 10 [obr/min]. Wwczas nie zachodzi
zm czeniowe zu ycie powierzchni pracuj cych, a dopuszczalne obci enie o yska jest
ograniczone wielko ci wywoanego odksztacenia plastycznego w miejscach styku
cz ci tocznych z bie niami. No no statyczna to takie obci enie o yska, przy
ktrym odksztacenie elementu tocznego (kulki, waka), wyniesie 0,0001 rednicy
elementu tocznego.
Wystarczy, by by speniony warunek, aby maksymalne obci enie o yska byo
mniejsze od Co. Je eli obci enia dziaaj sko nie, to obci enie zast pcze wyznacza si
z zale no ci:
Fo = X o Fr + Yo Fw (8.8)

gdzie: Fo rwnowa ne obci enie statyczne, Fr, Fw skadowe obci enia

(promieniowa i osiowa) Xo,Vo wspczynniki obci enia poprzecznego i wzdu nego
(dla o ysk kulkowych zwykych Xo=0,6, Yo=0,5)
No no dynamiczna C okre la minimalne obci enie, przy ktrym o ysko
osi gnie trwao jednego miliona obrotw (n>10 [obr/min]). Po tej liczbie obrotw
powstaj zjawiska zm czeniowe, jak: uszczenie si bie ni, uszczenie powierzchni
elementw tocznych itp.
C = F fn fT ft fd (8.9)

F = X V Fr + Y Fw (8.10)

gdzie: F - obci enie zast pcze (zast puj ce obci enie wzdu ne i poprzeczne),
V - liczba wpywu rodzaju ruchu, okre la czy obraca si pier cie wewn trzny, czy
zewn trzny (V=1 pier cie wewn trzny, V=1,2 zewn trzny), X liczba wpywu
obci enia poprzecznego, Y liczba wpywu obci enia wzdu nego, ft wspczynnik
uwzgl dniaj cy temperatur pracy o yska (ft=1, do 120oC; ft=0,98, przy 150oC; ft=0,6
powy ej 250oC), fd wspczynnik nadwy ek dynamicznych (je li brak obci e
zmiennych, to fd=1)

Wspczynnik fn okre la wzr:

n
fn = a (8.11)
no

1
gdzie: n rzeczywiste obroty [obr/min], n o = 33 [obr/min], a wykadnik
3
10
pot gowy, a=3 (o yska kulkowe), a = (o yska waeczkowe, sto kowe, barykowe)
3

111
 Wspczynnik ft wyznacza si z wzoru:

T
ft = a (8.12)
To

gdzie: T planowany czas pracy [h], To=500[h]

Nieznane wspczynniki podane we wzorach nale y odczytywa z tablic

z katalogu.
Zale no mi dzy trwao ci a no no ci dynamiczna okre la zale no :
a
C
L= (8.13)
F

gdzie: L trwao c o ysk w mln obrotw,

Trwao ci pracy o yska w godzinach okre la wzr:

a
L 106 16660 C
Lh = = (8.14)
n 60 n F

gdzie: n pr dko c obrotowa o yska [obr/min] [6, 21, 23, 44]

o yskowanie waw - przykady:

Rys. 8.6 o yskowanie waw o podporach samonastawnych i nieprzesuwnych: 1 - podkadki do

ustalenia o ysk oraz do uszczelnienia, 2 - podkadki uszczelniaj ce, 3 - pier cienie
spr ynuj ce do ustalenia o ysk, 4 - kr ek zabezpieczaj cy do ustalenia o ysk [21]

112
Rys. 8.7 o yskowanie waw o podporach samonastawnych i nieprzesuwnych [21]

Rys. 8.8 o yskowanie wg ukadu X(wa mi dzy o yskami jest ciskany) [21]

Rys. 8.9 o yskowanie wg ukadu X(wa mi dzy o yskami jest ciskany) [21]

Rys. 8.10 o yskowanie wg ukadu X(wa mi dzy o yskami jest ciskany) [21]

113
Rys. 8.11 o yskowanie wg ukadu O(wa mi dzy o yskami jest rozci gany): 1 - podkadki do
ustalenia o ysk i uszczelnienia, 2- podkadki do regulacji zaz bienia i uszczelnienia,
3 - nakr tka o yskowa i podkadka z bata do regulacji o ysk [21]

Rys. 8.12 o yskowanie waw z bnika wg ukadu podpora samonastawna - podpora przesuwna [21]

Rys. 8.13 o yskowanie waw o oporach samonastawnych [21]

114
9. Sprz ga i hamulce

9.1. Rodzaje sprz gie

Sprz go to zesp su cy do czenia waw i przeniesienia momentu

obrotowego bez trwaej zmiany jego warto ci i bez zmiany kierunku. Dzi ki czeniu
unika si nadmiernie dugich waw, mo na wykonywa maszyny zo one
z podzespow, co uatwia monta , demonta , napraw i transport.
Rodzaje po cze waw:
sztywne,
samonastawne,
podatne,
w czalne (sterowalne),
jednokierunkowe,
zabezpieczaj ce przed przeci eniami,
su ce do zahamowania wau lub sterowania jego pr dko ci .
Po czenia sztywne - znalazy zastosowanie tam, gdzie istnieje mo liwo
zapewnienia dokadnego ustawienia waw wzgl dem siebie (zapewnienie
wsposiowo ci), ktre nie ulegnie zmianie podczas pracy.
Po czenia samonastawne - znajduj zastosowanie tam, gdzie nie mo e by
utrzymana wsposiowo czonych waw.
Po czenia podatne - stosuje si tam, gdzie wyst puj znaczne przeci enia
dynamiczne wynikaj ce np.: z nierwnomierno ci pracy ukadu nap dowego, z procesu
hamowania, z istnienia drga podczas wsppracy po czonych elementw.
Po czenia w czalne spotyka si tam, gdzie zachodzi konieczno
zatrzymania zespou roboczego bez zatrzymywania ukadu nap dowego, prze czenia
mechanizmu na inn pr dko obrotow , zmian kierunku ruchu obrotowego.
Po czenia jednokierunkowe - su do przenoszenia ruchu obrotowego z wau
na wa w jednym kierunku.
Po czenia zabezpieczaj ce przed przeci eniem - stosuje si w przypadku, gdy
powinno nast pi roz czenie wsppracuj cych elementw w wyniku wyst pienia
przeci enia.
Po czenia su ce do zahamowania wau lub sterowania jego pr dko ci -
pozwalaj na zmniejszenie pr dko ci lub cakowite hamowanie.
Przedstawione rodzaje po cze s realizowane gwnie za pomoc sprz gie,
ktre mo na podzieli wg cech funkcjonalno - konstrukcyjnych na [9, 27]:
sprz ga nieroz czne mechaniczne
sztywne
samonastawne
podatne
sprz ga sterowane
mechaniczne
prze czalne synchroniczne

115
 prze czalne asynchroniczne
elektromagnetyczne
hydrodynamiczne
sprz ga samoczynne
mechaniczne
od rodkowe
jednokierunkowe
bezpiecze stwa
elektromagnetyczne
hydrodynamiczne

9.2. Sprz ga nieroz czne

9.2.1. Sprz ga sztywne

Su do czenia waw dokadnie wzajemnie ustawionych (wsposiowych).

S znormalizowane. S to sprz ga:
tulejowe,
ubkowe,
konierzowe.
Dobiera si je w funkcji momentu obrotowego (tak e mocy i obrotw), jakie
sprz go przenosi i rednicy waka. Dobr jest ograniczony maksymalnymi obrotami,
przy ktrych sprz go mo e pracowa .

Sprz go tulejowe kokowe zaliczane jest do grupy najprostszych sprz gie pod
wzgl dem rozwi za konstrukcyjnych (rys. 9.1)

Rys. 9.1 Sprz go tulejowe z kokami. 1 - wa czynny, 2 - wa bierny, 3 - tuleja, 4 - koki

W sprz gle tym tuleja jest elementem czynnym i biernym, a koki cznikami.
cznikami w tego typu sprz gach mog by rwnie inne elementy, takie, jak: wpusty
(rys. 9.2) i kliny przy rednicach wi kszych. W przypadku zastosowania wpustw
stosuje si wkr t ustalaj cy, chroni cy tulej przed przesuwaniem.

116
Rys. 9.2 Sprz go tulejowe z wpustami, 1 - wa czynny, 2 - wa bierny, 3 - tuleja, 4 - wpusty, 5 - wkr t
ustalaj cy

Podstawowe wymiary tulei to dugo tulei L i rednica zewn trzna tulei D,s
w funkcji d. Zaleca si , by L=(34)d, a =(0,30,4)d (D=d+2 ).
Maj c zadany moment i rednic waka, porwnuje si no no tulei do
no no ci waka.
d 3
M o = k M = Wo k so, j = k so, j = WoT k s o, j (9.1)
16

(d + 2) d 4
4

WoT = (9.2)
16 d + 2

gdzie: Mo moment obliczeniowy, k wspczynnik przeci enia,

Wo wska nik wytrzymao ci waka, WoT wska nik wytrzymao ci tulei,
kso,j napr enia dopuszczalne na skr canie, jednakowe dla waka i tulei, gdy s z tego
samego materiau.

St d wylicza si . Wspczynnik przeci enia k oblicza si z zale no ci k1+k2.

Wspczynnik k1 jest wspczynnikiem przeci enia zwi zanym z rodzajem
zastosowanego silnika nap dzaj cego i przyjmuje warto ci od 0,25 1,2. Wspczynnik
k2 jest wspczynnikiem przeci enia zale nym od maszyny nap dzanej i przyjmuje
warto ci od 0,9 3,5.
Dla sprz ga tulejowego z wpustami nale y policzy dugo wpustu, natomiast
z kokami jego rednic dk (rys. 9.1):
2
d k
Mo = k M = 2 RT d (9.3)
4

2 kM
St d: d k = d k ( PN) (9.4)
RT d

gdzie: RT wytrzymao dora na na cinanie koka.

Innym rozwi zaniem konstrukcyjnym sprz ga tulejowego jest sprz go z tulej

sto kow (rys. 9.3).

117
Rys. 9.3 Sprz go sztywne z tulej sto kow 1 - wa czynny, 2 - wa bierny , 3 - tuleja sprz gowa
z otworem sto kowym, 4 - tuleja cienko cienna ze sto kiem zewn trznym, 5 - wkr ty
zamykaj ce otwory doprowadzenia oleju przy demonta u

Zacisk tulei na czopie powstaje przez wci ni cie tulei sprz gowej. Zbie no
powierzchni sto kowej wynosi od 1:30 do 1:80. Mniejsze zbie no ci stosuje si przy
wi kszych rednicach wau. Niew tpliw wad tych sprz gie jest konieczno
znacznych przesuni tulei lub wau podczas monta u i demonta u sprz ga [35, 45].

Sprz go sztywne ubkowe - jest sprz gem dzielonym w paszczy nie osi wau
- (rys. 9.4).

Rys. 9.4 Sprz go sztywne ubkowe

Sprz go ubkowe skada si z dwch elementw zwanych ubkami, ktre

zaciskane s na wale za pomoc rub. Moment obrotowy jest przenoszony momentem
tarcia. Zapewnienie odpowiedniego docisku ubkw do wau umo liwia szczelina
pomi dzy ubkami wynosz ca od 1 do 2 [mm]. Wpusty wchodz ce w skad sprz ga
su do osadzenia sprz ga na waach oraz odgrywaj rol dodatkowego
zabezpieczenia przed po lizgiem pomi dzy ubkami a waem w przypadku wyst pienia
przeci e .
Sprz ga te przeznaczone s do czenia waw rednicach w przedziale 25140
[mm], a moment obrotowy przenoszony jest w granicach 16012500 [Nm]. ubki
wykonuje si najcz ciej z eliwa, rzadziej ze staliwa.
A zatem:

118
 M T M max = k M [ Nm] (9.5)

gdzie: MT - moment tarcia, Mmax - maksymalny moment obrotowy.

Moment MT mi dzy czopem a ubkami, przy zao eniu rwnomiernego rozkadu

naciskw, wyznacza si z zale no ci:
L d
M T = pd [ Nm] (9.6)
2 2
gdzie: p - nacisk wywoany dociskiem rub [MPa], d - rednica (wau) [m],
L - dugo ubki [m], - wspczynnik tarcia (=0,10,2).

Zapewnienie odpowiedniego nacisku zale y od siy, z jak dokr cone s ruby.

Si rozci gaj c jednej ruby (napi cie wst pne ruby) Q oblicza si wg wzoru:
pdL
Q= (9.7)
n
gdzie: n - liczba rub.

Podstawiaj c (9.7) do (9.6) otrzymuje si zale no :

4 M T 4 M max
Q= = (9.8)
d n d n

Dysponuj c warto ci siy rozci gaj cej przypadaj cej na jedn rub , mo na
ustali rodzaj materiau, z jakiego powinny by one wykonane:
4Q
r = kr (9.9)
d 2r

Przyst puj c do projektowania takiego sprz ga, mo na przyj wst pne

zao enia dotycz ce geometrii i liczby cznikw gwintowych. Pomocnymi s tutaj
nast puj ce zale no ci [35]:
L 3d + 4 [cm ], D 2d + 5 [cm ], n = 4 8

Sprz go sztywne konierzowe - skada si z dwch tarcz. W praktyce spotyka

si dwa rozwi zania konstrukcyjne (rys. 9.5): bez obrze y ochronnych i z obrze ami
ochronnymi.

119
Rys. 9.5 Sprz ga konierzowe a) bez obrze y ochronnych, b) z obrze ami ochronnymi [21]

Tarcze sprz ga osadza si na waach, na sto kach, za pomoc wpustw lub

wielowypustw. Najpowszechniej stosuje si wpusty. Wsposiowo tarcz jest
realizowana za pomoc czoowych wypustw (odsadze ). Tarcze czone s za pomoc
rub ciasno pasowanych w otworach lub rub lu no pasowanych. W pierwszym
przypadku moment przenoszony jest przez ruby, a w drugim przez tarcie.
ruby ciasno pasowane oblicza si na cinanie wg (9.10). Nale y zao y ilo
rub n i wyliczy rednic rub lub odwrotnie.
8M max 8 k M
t = 2
= 2 kt (9.10)
d 1 D 2 n d 1 D 2 n

D'+ D 3
gdzie: d1- rednica ruby, D2 - rednica rozstawienia rub, D 2 = ,
2
n - liczba rub.

W przypadku rub lu no pasowanych zakada si , e sia tarcia musi by co

najmniej rwna sile wynikaj cej z przenoszonego momentu obrotowego i dziaa na
rednicy rozstawienia rub. St d warunek:
D2
M max M T = Qn (9.11)
2
Po przeksztaceniu rwnania (9.11) mo na wyznaczy warto siy
przypadaj cej na jedn rub :
2M
Q (9.12)
D 2 n

Warto siy rozci gaj cej w rubie oblicza si wg wzoru (9.9).

Podstawowe wymiary geometryczne tarcz sprz ga zale od rednic czonych
waw i wynosz :
D'd
L 1,2d + 2 [cm], D' 2,6d + 8 [cm] b = 0,8d + 4 [cm]
2
120
 Sprz ga stosowane s do czenia waw o rednicach 25200 [mm] (moment
przenoszony 60 [kNm]) [35, 44].

9.2.2. Sprz ga samonastawne

S sprz gami umo liwiaj cymi przenoszenie momentu obrotowego z wau

czynnego na bierny w przypadku, gdy ich osie nie pokrywaj si (brak wsposiowo ci
pomi dzy waami) (rys. 9.6).

Rys. 9.6 Przemieszczenia osi waw: a) poprzeczne, b) wzdu ne, c) k towe

Niewsposiowo waw mo e wynika z b dw monta owych, jak

i odksztace w czasie pracy. Przemieszczenia wzgl dne waw mog by osiowe,
promieniowe lub k towe.

Sprz go samonastawne osiowe z kokami poprzecznymi - jest to sprz go

umo liwiaj ce kompensacj luzw osiowych. Poprzeczne koki prowadzone s
w wzdu nych wyci ciach (rys. 9.7) [9, 35, 44]

Rys. 9.7 Sprz ga samonastawne osiowe z kokami poprzecznymi

Sprz go samonastawne sworzniowe - jest to sprz go zaliczane do grupy

sprz gie kompensuj cych luzy osiowe (rys. 9.8).

121
Rys. 9.8 Sprz go samonastawne osiowe

W sprz gle tym sworznie umieszcza si sztywno w jednym z czonw,

natomiast wchodz one lu no w otwory czonu drugiego. Wyst puj cy luz, podobnie,
jak w wi kszo ci sprz gie samonastawnych, wpywa ujemnie na prac sprz ga,
zwaszcza podczas rozruchu.

Sprz go kowe - rwnie kompensuje luzy osiowe (rys. 9.9). rodkowanie

waw nast puje b d przez wprowadzenie czopa w otwr czonu wsppracuj cego,
b d za pomoc tulejki rodkuj cej.

Rys. 9.9 Sprz go samonastawne kowe: a) rodkowane w otworze czonu, b) rodkowane za pomoc
tulejki

Sprz go Oldhama - jest sprz gem, ktre pozwala na kompensacj

przesuni cia poprzecznego i niewielkiego k towego. Tarcze sprz ga s osadzone na
waach czynnym i biernym, za rol cznika peni w tym przypadku tarcza lub wkadka
wsppracuj ca z kami obu tarcz (rys. 9.10)

122
Rys. 9.10 Sprz go Oldhama: a) z kami prostymi, b) z wkadk tekstolitow , c) z kami o zarysie
ewolwentowym

Wypusty tworz ramiona krzy a, dzi ki temu mog si one przesuwa

w prowadnicach czonw sprz ga w dwch paszczyznach. Takie rozwi zanie
konstrukcyjne zapewnia jednakow pr dko obrotow po czonych waw =1=2.
Je eli przesuni cie osi wsppracuj cych waw wynosi e, to rodek cznika porusza
si po okr gu o promieniu e/2 z pr dko ci k tow 2. Stae lizganie si
wsppracuj cych czonw wywouje straty energii, przyczynia si do stosunkowo
intensywnego zu ywania si sprz ga i zmusza u ytkownika do wa ciwego
smarowania. Z tego powodu sprz ga te znajduj zastosowanie przy niewielkich
pr dko ciach obrotowych [9, 21, 27, 33].

Sprz go z bate - to sprz go uniwersalne, umo liwiaj ce przenoszenie

momentu obrotowego pomi dzy waami w przypadku, gdy wyst puje przesuni cie
osiowe, poprzeczne i k towe (rys. 9.11).

Rys. 9.11 Sprz ga samonastawne a) jednostronne i b) dwustronne

123
 Tarcze sprz ga, osadzone na waach, wsppracuj z tulejami o uz bieniu
wewn trznym, przy czym obie tuleje s z czone rubami. Uniwersalny charakter pracy
sprz gie z batych wynika przede wszystkim ze specjalnych ksztatw z bw oraz
wyst powania luzw mi dzyz bnych. W sprz gach tych stosuje si z by niskie
(h<2,25m). Uz bienie wewn trzne o z bach prostych mo e wsppracowa z z bami
beczukowatymi, z z bami prostymi b d beczukami (rys. 9.12).

Rys. 9.12 Ksztaty z bw w sprz gach z batych: uz bienie wewn trzne o z bach prostych wsppracuje:
a) z z bami beczukowatymi, b) z z bami prostymi, c) z beczukami

Zarwno sprz ga jednostronne, jak i dwustronne stosowane s do czenia

waw, ktrych rednice wahaj si w przedziale od 20280 [mm], przy przenoszonych
momentach odpowiednio od 630 [Nm]160 [kNm] [33].

Sprz go przegubowe (Cardana) - jest to sprz go umo liwiaj ce czenie

waw o osiach przecinaj cych si pod k tem r nym od zera. K ty mi dzy osiami
mog by du e i mog wynosi nawet kilkadziesi t stopni. Podstawowym elementem
tego sprz ga jest przegub Cardana (rys. 9.13).

Rys. 9.13 Schemat przegubu Cardana: 1- krzy , 2 - wideki, 3 - wa

Ramiona sztywnego krzy a s uo yskowane w widekach osadzonych na

ko cach waw, tworz cych ze sob k t z. Wideki le w paszczyznach

124
prostopadych. Krzy wykonuje ruch kulisty umo liwiaj cy przeniesienie nap du
z jednego wau na drugi. Ruch waw nie jest synchroniczny. Poo enie wideek strony
czynnej okre lamy k tem 1 zawartym mi dzy paszczyzn wideek a paszczyzn
utworzon przez osie waw. Poo enie wideek strony biernej okre lamy k tem 2
zawartym mi dzy paszczyzn wideek i paszczyzn prostopad do paszczyzny
utworzonej przez osie waw. Analiza kinematyczna przegubu prowadzi do
nast puj cego zwi zku mi dzy tymi k tami:
tg1 = tg2 cos (9.13)

Pr dko ci k towe zwi zane s ze sob zale no ci :

cos
2 = 1 (9.14)
1 cos 2 1 sin 2

Przy k cie r nym od zera pr dko k towa wau biernego jest zmienna nawet
przy zao eniu staej pr dko ci 1. Maksymalne warto ci pr dko ci 2 wyst puj przy
k tach 1=0o i 1 =180o, za minimalne warto ci 2 wyst puj przy k cie 1=90o
i 1=270o:
1
2 max = 1 2 min = 1 cos (9.15)
cos
Pr dko wau biernego zmienia si okresowo. Okres zmienno ci jest rwny
poowie czasu jednego obrotu. Zmienno pr dko ci k towej wau biernego powoduje
powstawanie przyspiesze k towych czonu biernego. Przyspieszenie to okre lone jest
wzorem:
cos 2
2 sin cos sin 2 1
2 = 1 + 1
(9.16)
1 sin 2 cos 2 1 (1 sin 2 cos2 1 ) 2

Pojedyncze sprz ga Cardana stosuje si niezmiernie rzadko, gdy zazwyczaj

oczekuje si , by pr dko k towa na wale biernym bya taka sama jak na wale
czynnym.

Rys. 9.14 Podwjny przegub Cardana z wakiem po rednim zapewniaj cy rwnomierno pr dko ci
k towych waka biernego i waka czynnego: a) wa czynny i bierny o osiach rwnolegych
przesuni tych, b) wa czynny i bierny o osiach tworz cych k t 2

125
 Z tego wzgl du stosuje si rozwi zania, w ktrych wykorzystuje si ukad
dwch sprz gie Cardana po czonych ze sob waem po rednim (rys. 9.14). Przy
zapewnieniu rwno ci k tw 1 i 2 pomi dzy waem po rednim a waami czynnym
i biernym oraz ustawieniu wideek wau po redniego w jednej paszczy nie, otrzymuje
si synchronizacj pr dko ci k towych wau czynnego i biernego. Tego rodzaju
rozwi zania znalazy zastosowanie w obrabiarkach i pojazdach samochodowych
(rys. 9.15) [35].

Rys. 9.15 Sprz go przegubowe samochodowe: 1- czony sprz ga, 2 - wideki przykr cane do czonu,
3 - krzy , 4 - wideki, 5 - o ysko igiekowe, 6- ruby

9.2.3. Sprz ga podatne

W sprz gach tego typu podstawowym elementem jest cznik podatny

spr ysty, ktrego zadaniem jest umo liwienie chwilowego wzgl dnego obrotu wau
biernego w stosunku do wau czynnego. Dzi ki tej wa ciwo ci zmniejsza si
niekorzystny wpyw obci e dynamicznych na prac nap du, agodzi si wpyw drga .
W sprz gach podatnych czniki wykonuje si najcz ciej z gumy lub spr yn.

Sprz go podatne tarczowe sworzniowe z wkadkami gumowymi - to

sprz go, w ktrym podczas chwilowego wzrostu obci enia wkadki gumowe s
ciskane (rys. 9.16)

126
Rys. 9.16 Sprz go podatne tarczowe sworzniowe z wkadkami gumowymi: 1,2 czony, 3 - sworze ,
4 - wkadka, 5 - podkadka do sworzni, 6 - podkadka odginana z noskiem zewn trznym,
7 - nakr tka

W sprz gle tym stosuje si dwa warianty sworzni i wkadek (rys. 9.17):

Rys. 9.17 Warianty wykonania sworzni i wkadek: 1 - 7 jak rys. 9.16, 8 - pier cie osadczy spr ynuj cy

Sprz ga te mog czy way o rednicach od 12280 [mm] i przenosi

momenty obrotowe w zakresie od 55 [Nm]80 [Nm] [38].

Sprz ga z wkadkami gumowymi - s to sprz ga, ktre stanowi obszern

grup o r norodnych rozwi zaniach konstrukcyjnych. Gumowa wkadka umieszczana
jest mi dzy wyst pami na czonach tarczowych. Wyst py i przedzielaj ce je kanay
mog by na obwodzie czonu lub na jego czoowej powierzchni. Mi dzy wyst pami
umieszczane s wkadki gumowe. Przykad takiego sprz ga przedstawia rys. 9.18.

127
Rys. 9.18 Sprz go z wkadk gumow

Oprcz sprz gie z elementami gumowymi s sprz ga, gdzie elementem

cz cym jest spr yna wykonana ze stali spr ynowej. Wysoka wytrzymao stali
powoduje, e wymiary sprz gie s zdecydowanie mniejsze od sprz gie z elementami
np. gumowymi. Ponadto cechuje je wysoka trwao oraz mo liwo przenoszenia
du ych obci e i odporno na zmiany temperatury. Spr yste czniki wykonuje si
w postaci: paskich listew, ta m, pr tw, przeci tych tulei, a tak e spr yn rubowych.
czniki te pracuj na zginanie, rzadziej na skr canie. Uo enie cznikw mo e by :
osiowe, promieniowe lub obwodowe [35, 38].

Sprz go podatne ze spr ynami pytkowymi uo onymi osiowo - w sprz gle

tym pakiet paskich spr yn rozmieszczony jest osiowo pomi dzy wyst pami na
czonach: nap dzaj cym i nap dzanym. Przed wypadni ciem spr yn oraz ich
uszkodzeniem chroni je specjalna dzielona obudowa (rys. 9.19).

128
Rys. 9.19 Sprz go podatne ze spr ynami pytkowymi poo onymi osiowo: 1 - czony sprz ga
z wyst pami, 2 - obejma, 3 spr yny

Sprz go podatne ze spr yn w ow - jest to sprz go, w ktrym jako

cznik zostaa wykorzystana spr yna paska uo ona w ykowo (rys. 9.20). Spr yn
z paskiej ta my przewini to pomi dzy wyst pami na czonach sprz ga.

Rys. 9.20 Sprz go podatne ze spr yn w ykow : 1,2 - czony sprz ga, 3 wyst py, 4- spr yna,
5,6, - powki obejmy

Sprz go podatne z pakietami spr yn pytkowych ustawionych

promieniowo - cznikami w tym typie sprz ga s pakiety paskich spr yn, ktre
umieszczone s pomi dzy czonami czynnym i biernym promieniowo (rys. 9.21))
[9, 21, 35].

)
Wi cej przykadw sprz gie podatnych podaje literatura [27, 35]
129
Rys. 9.21 Sprz go podatne z pakietami spr yn pytkowych ustawionych promieniowo: 1,5 - czony
sprz ga, 2 - konierz, 3 - pier cie dystansowy, 4 - ruby cz ce, 6 - uszczelnienie

9.3. Sprz ga w czalne

Sprz ga w czalne umo liwiaj czenie i roz czanie waw podczas pracy
(pod obci eniem). W czanie i wy czanie sprz ga wynika z potrzeby uruchamiania
i zatrzymywania zespou roboczego bez konieczno ci zatrzymywania mechanizmu
nap dzaj cego.

9.3.1. Sprz ga ksztatowe

Sprz go w czalne kowe - w sprz gle tym jeden z czonw osadzony jest na
wale w sposb osiowo przesuwny, za drugi z czonw osadzony jest nieruchomo
(rys. 9.22).

Rys. 9.22 Sprz go w czalne kowe

W czenie sprz ga polega na takim przesuni ciu czonu przesuwnego, aby ky

weszy mi dzy siebie i zaj y poo enie robocze. Nale y pami ta , e w tego typu
sprz gle w czenie b d wy czenie mo e by zrealizowane w przypadku, gdy oba
elementy znajduj si w spoczynku lub przy zrwnanych pr dko ciach k towych.
W przypadku, gdy w czanie i wy czanie odbywa si przy du ych pr dko ciach
130
obrotowych dochodzi do szybkiego zu ywania si kw, a w skrajnych przypadkach do
ich wyamania. Przy niedu ych mocach i niewielkich pr dko ciach stosuje si ky
trjk tne, ktre uatwiaj szybkie w czanie. Liczba kw waha si w takich
przypadkach w granicach od 15 20. Przy pr dko ciach i mocach wi kszych stosuje si
ky trapezowe, a ich liczba wynosi od 6 12.

Sprz go w czalne z bate - jest to sprz go, w ktrym czony maj naci te
uz bienia, jedno uz bienie wewn trzne za drugi czon zewn trzne (rys. 9.23).

Rys. 9.23 Sprz go w czalne z bate: 1- czon czynny, 2 - czon bierny

Sprz ga te posiadaj z by o zarysach ewolwentowych lub o profilu

wielowypustu (rys. 9.24)

Rys. 9.24 Zarysy z bw sprz gie z batych w czalnych

Trudno ci w czania sprz gie ksztatowych pokonuje si cz sto przez

stosowanie synchronizatorw, ktrych celem jest zrwnanie pr dko ci waw. Przykad
takiego rozwi zania prezentuje rys. 9.25 [27, 35].

131
Rys. 9.25 Sprz go z bate z synchronizatorem: 1- wieniec z baty zewn trzny, 2 - wieniec z baty
wewn trzny, 3 - synchronizator

9.3.2. Sprz ga cierne

Sprz ga cierne s sprz gami umo liwiaj cymi czenie i roz czanie
elementw, pomi dzy ktrymi przekazywany jest moment obrotowy, przy r nych
pr dko ciach obrotowych. Podstawowe typy sprz gie ciernych r ni si kierunkiem
i sposobem docisku oraz ksztatem, liczb i materiaem powierzchni ciernych. Wybr
materiaw powierzchni ciernych ma du y wpyw na wa ciwo ci ruchowe oraz na
trwao sprz ga.
Materia powierzchni ciernych powinien charakteryzowa si nast puj cymi
wa ciwo ciami: du ym wspczynnikiem tarcia, du wytrzymao ci mechaniczn ,
dobr przewodno ci ciepln ,chroni c sprz go przed przegrzaniem, du odporno ci
na cieranie, brakiem skonno ci do zatar .
Omawiane sprz ga mog pracowa na: sucho i mokro (smarowane
powierzchnie cierne). Smarowanie powierzchni ciernych powoduje zmniejszenie
wspczynnika tarcia, ale jednocze nie zmniejsza zu ycie i umo liwia stosowanie
wi kszych naciskw, a tak e powoduje chodzenie sprz ga.
Istnieje bardzo wiele rozwi za sprz gie ciernych r ni cych si ksztatami
cznikw, kierunkiem dziaania siy dociskaj cej, sposobem wywoania siy. Sia
dociskaj ca mo e mie kierunek: osiowy, promieniowy i obwodowy.
W zale no ci od sposobu wywoania siy nacisku rozr nia si sprz ga:
w czane mechanicznie,
w czane hydrauliczne,
w czane pneumatycznie,
w czane elektromagnetycznie.
czniki, dzi ki ktrym przekazywany jest moment obrotowy pomi dzy
czonymi elementami, mog mie ksztat: tarcz, klockw i ta m, a powierzchnie cierne
mog by : paskie, walcowe i sto kowe (rys. 9.26) [35].

132
Rys. 9.26 Schemat sprz gie ciernych [35]

Sprz go cierne tarczowe - to sprz go o bardzo prostej konstrukcji (rys. 9.27).

Skada si z dwch tarcz. Jedna z nich jest osadzona na stae, za druga osadzona
przesuwnie. Moment obrotowy jest przenoszony momentem tarcia, gdy tarcza
przesuwna jest dociskana do tarczy staej si wzdu n Fw.

133
Rys. 9.27 Sprz go tarczowe cierne: 1 - wa czynny , 2 - wa bierny, 3 - tarcza staa, 4 - tarcza przesuwna,
5 - wpust, 6 - pier cie nasuwny

Moment tarcia MT powinien by wi kszy od momentu obrotowego

M T = 0,5Fw D m M max = kM (9.17)

gdzie: MT - moment tarcia, M - moment obrotowy, Mmax - maksymalny moment

obrotowy, k - wspczynnik przeci enia, Fw - sia wzdu na w czaj ca, Dm - rednia
rednica powierzchni ciernej, - wspczynnik tarcia, Fw - jest to sia tarcia.

Wielko redniej rednicy powierzchni ciernej, przyjmuje si w zale no ci od

rednicy czonych waw. Dla tego typu sprz gie jej warto wynosi:
Dm = (4 6)d
Trwao rozpatrywanego sprz ga zale y od spenienia warunku na naciski
powierzchniowe:
2
Fw (D z D 2w )k o = D m bk o (9.18)
4
gdzie: Dz - rednica zewn trzna tarczy sprz ga, Dw - rednica wewn trzna
tarczy sprz ga, ko - dopuszczalne napr enia na naciski powierzchniowe materiau
tarcz sprz ga.

Prowadz c dalsz analiz i przeksztacenia matematyczne, mo emy zapisa :

2M T
= D m bk o (9.19)
D m

Przeksztacaj c powy szy warunek, otrzymuje si zale no do wyznaczenia

warto ci siy docisku, ktra pozwoli na przeniesienie przekazywanego momentu
obrotowego:

134
 2M T
p= ko (9.20)
bD 2m

Warto naciskw dopuszczalnych ko dla sprz gie ciernych przyjmuje si z tab.

9.1

Tab. 9.1 Charakterystyka materiaw ciernych

Dopuszczalna Nacisk
Wspczynnik temperatura
tarcia w dopusz-
7 dop
Materiay pary ciernej czalny
trwale krtko MN/(ms)
ko
na sucho z olejem [MPa]
tdop [Co]
eliwo. ywica fenolowa 0,25 0,10,15 100 150 0,050,7 0,30,5
staliwo tkanina
lub baweniana
stal nasycona 0,40,65 0,10,2 100 150 0,051,2 0,52,0
sztuczn ywic ,
tekstolit, wena
metalowa
sprasowana z
syntetyczn gum , 0,40,65 0,10,2 250 300 0,058,0 0,30,5
azbest ze sztuczn
ywic 0,20,35 0,10,15 250 500 0,058,0 0,51,0
prasowany
stal w giel
grafityzowany 0,25 0,050,1 300 500 0,052,0 1,02,0
eliwo, drewno 0,20,35 0,10,15 100 0,050,5 0,42,0
staliwo skra 0,30,6 0,120,15 100 160 0,050,3 0,31,0
lub stal korek 0,30,5 0,150,25 100 0,050,1 0,60,8
stal stal hartowana
harto- lub spiek
wana metalowy
a) zwil one olejem 0,120,17 100 0,53,0 24
b) z przepywem oleju 0,080,12 100 0,54,0 46
eliwo stal 0,150,2 0,030,06 200 300 0,81,4 24
eliwo eliwo 0,150,25 0,020,1 200 300 1,01,8 1,33

Dla zapewnienia wi kszej trwao ci sprz ga zaleca si przyjmowanie ni szych

warto ci napr e dopuszczalnych ko. W przypadku, gdy mamy do czynienia ze
sprz gami pracuj cymi przy maych pr dko ciach obwodowych v<3[m/s] oraz dla
sprz gie sporadycznie w czanych (mniej ni 10 razy na godzin ), mo na przyjmowa
wi ksze warto ci napr e dopuszczalnych ko.
Chc c zapewni rwnomierny rozkad naciskw, sprz go powinno by
dostatecznie sztywne, dlatego te szeroko powierzchni ciernych powinna wynosi :
b = (0,15 0,25)D m (9.21)

gdzie: b - szeroko powierzchni ciernej.

W przypadku sprz gie wielopytkowych szeroko powierzchni ciernej

powinna wynosi :

135
 b = (0,1 0,25)D m (9.22)

Projektuj c sprz go cierne, nale y wiedzie , e du a cz energii wo onej

zamienia si na ciepo (nawet do 50 %), powoduj c nagrzewanie sprz ga. St d,
projektuj c sprz go, nale y sprawdzi konstrukcj na nagrzanie.
Jednostkowa praca tarcia zale y od ilo ci ciepa wydzielaj cego si na jednostce
powierzchni sprz ga, dlatego te , by sprz go pracowao prawidowo, powinien zosta
speniony warunek:
( p v ) rzecz ( p v ) dop (9.23)

gdzie: iloczyn pv wyra a si w [MN/ms].

Warto (pv)dop dobiera si z tab. 9.1 [16, 35, 49].

Sprz go cierne sto kowe - to sprz go, ktre rwnie przenosi moment
obrotowy dzi ki sile tarcia wywoanej si docisku Fw (rys. 9.28).

Rys. 9.28 Sprz go cierne sto kowe: 1 - wa czynny , 2 - wa bierny, 3 - tarcza staa, 4 - tarcza przesuwna,
5 - wpust, po ktrym przesuwa si tarcza przesuwna, 6 - pier cie nasuwny

Sprz go cierne sto kowe oblicza si w oparciu o te same wzory, co sprz go

cierne tarczowe. Poniewa wyst puje w tym przypadku inny rozkad si (rys. 9.29),
konieczne jest przeprowadzenie dodatkowych oblicze .

136
Rys. 9.29 Rozkad si w sprz gle ciernym tarczowym sto kowym

Do oblicze wprowadza si si nacisku Fn wywouj c tarcie:

Fw
Fn = . (9.24)
sin
Sia tarcia T na powierzchni ciernej wynosi:
Fw
T = Fn = . (9.25)
sin
K t nachylenia powinien wynosi od 1520o.
Analogicznie, jak w gwintach, w sprz gle tym wprowadza si pozorny
wspczynnik tarcia ' obliczany z zale no ci:

' = (9.26)
sin
Moment tarcia MT oblicza si podobnie, jak w przypadku sprz ga tarczowego
(9.17). Zasadnicza r nica polega na tym, e nale y uwzgl dni w obliczeniach wpyw
k ta :
Dm
M T = Fw (9.27)
2 sin
Aby sprz go mogo przenie wymagany moment obrotowy, winien by
zapewniony dostateczny docisk pomi dzy wsppracuj cymi powierzchniami. Jego
wielko oblicza si z wzoru:
Fn Fw
p= = (9.28)
D m b D m b sin

Po wyznaczeniu z wzoru (9.27) warto ci Fw i podstawieniu do wzoru (9.28) otrzymuje

si [45]:
MT
p= ko (9.29)
D 2m b

137
 Sprz go wielopytkowe cierne - to sprz go, ktrego konstrukcja zostaa oparta
na sprz gle jednotarczowym ciernym. Mo na wi c powiedzie , e jest to
zwielokrotnione cierne sprz go tarczowe.
Sprz ga wielopytkowe cierne mog by w czane:
mechanicznie,
hydraulicznie,
pneumatycznie,
elektromagnetycznie.
Przykadowe rozwi zanie sprz ga ciernego wielopytkowego w czanego
mechanicznie pokazuje rys. 9.30.

Rys. 9.30 Sprz do cierne wielopytkowe: 1,2 - pytki cierne, 3 - tuleja zewn trzna, 4 - tuleja wewn trzna,
5 - d wignia, 6 - nasuwa

Pytki cierne osadzone s naprzemiennie: z numerem 1 w zewn trznej tulei,

z numerem 2 w wewn trznej tulei 4. Pytki s osadzone na wypustach w ten sposb, e
ruch obrotowy mog wykonywa tylko wraz z dan tulej , natomiast wzdu tulei mog
si przemieszcza swobodnie. Ka da tuleja stanowi integralny element czonych
waw. W czenie sprz ga nast puje przez przesuni cie nasuwy 6, ktra za pomoc
d wigni 5 dociska zesp pytek. Obliczenia przeprowadza si tak samo, jak dla
sprz gie tarczowych. Nale y pami ta , e w tym przypadku moment obrotowy
przenoszony jest jednocze nie przez wi ksz ilo powierzchni ciernych. Zakadaj c, e
czna liczba pytek wynosi i, to powierzchni ciernych wynosi i -1.
Nacisk powierzchniowy w tym przypadku oblicza si z wzoru:
2M T
p= ko (9.30)
(i 1) bD 2m

Przy sprawdzaniu sprz gie ciernych wielopytkowych na rozgrzanie, warto

iloczynu nacisku p i pr dko ci obwodowej v (pv)dop, nale y zmniejszy od 24 razy.
Proces w czania sprz gie ciernych przebiega w dwch okresach (rys. 9.31):
po lizg sprz ga przy nieruchomym wale nap dzanym,

138
 po lizg sprz ga przy rozp dzaj cym si wale nap dzanym.

Rys. 9.31 Przebieg rozruchu za pomoc sprz ga ciernego

Czas pierwszego etapu trwa dopki narastaj cy moment obrotowy Mt jest

mniejszy od pocz tkowego momentu obrotowego M2 na wale biernym. Energia nap du
potrzebna do rozp dzania wau biernego zamienia si na ciepo.
Czas trwania drugiego etapu trwa dopki pr dko obrotowa wau biernego nie
zrwna si z pr dko ci wau czynnego.
W sprz gach w czanych hydraulicznie lub pneumatycznie mamy do czynienia
z bardziej zwart konstrukcj i mniejsz liczb elementw ruchomych. W czanie
hydrauliczne lub pneumatyczne polega na docisku tarcz sprz ga bezpo rednio przez
tok znajduj cy si wewn trz elementw ruchomych. Przykadowe rozwi zanie nap du
hydraulicznego przedstawia rys. 9.32.

Rys. 9.32 Sprz go wielopytkowe sterowane hydraulicznie: 1 - otwr doprowadzaj cy olej, 2 - komora,
3 - tok, 4 - pakiet pytek, 5 - uszczelnienie, 6 - spr yna, 7 - otwr odprowadzaj cy nadmiar
oleju

139
 Olej doprowadzany jest otworami w wale przez otwr 1 do komory 2. Ci nienie
oleju dziaa na tok 3 powoduj c jego przesuw i docisk pytek 4. Tok uszczelniony jest
pier cieniami tokowymi 5. Przy wy czeniu nast puje spadek ci nienia oleju,
a spr yna 6 przesuwa tok do pozycji wyj ciowej. Nadmiar oleju przepywa otworem
7. Nale y podkre li , ze sprz ga tego typu nie wymagaj kasacji luzw, ktre powstaj
wskutek zu ywania si materiau pytek.

Po przeanalizowaniu tych wszystkich rozwi za konstrukcyjnych, atwo

zauwa y , e podstawowymi elementami sprz gie ciernych s pytki wykonane
w postaci pier cieni. Ich grubo wynosi przeci tnie od 14 [mm]. Stosunek rednic
wewn trznej do zewn trznej wynosi ok. 0,6 w przypadku okadzin z tworzyw
organicznych oraz 0,8 dla pytek bez okadzin lub okadzin ze spiekw.
Na rednicy zewn trznej lub wewn trznej pytek wykonane s naci cia lub
wyst py, dzi ki ktrym przenoszony jest moment obrotowy na poszczeglne elementy
sprz ga. Ksztaty typowych pytek s pokazane na rys. 9.33 [9, 35, 49].

Rys. 9.33 Rodzaje pytek ciernych: a) pytki zewn trzne, b) pytki wewn trzne

Podczas w czania i wy czania sprz ga pytki powinny mie mo liwo

swobodnego przesuwu wzdu osi elementw, z ktrymi wsppracuj . Przeciwdziaa
temu tarcie wyst puj ce pomi dzy pytkami i czonami. Zjawisko tarcia zmniejsza
warto siy docisku, co powoduje zmniejszenie przenoszonego momentu obrotowego.
Spadek tego momentu jest tym wi kszy, im wi ksza jest liczba pytek. Poza tym
podczas roz czania pytki nie odsuwaj si od siebie, co powoduje wyst powanie tzw.
momentu resztkowego, ktry jest tym wi kszy, im wi ksza jest liczba pytek. Dlatego
ich ilo nie powinna przekracza 1521 sztuk. By unikn tego niekorzystnego
zjawiska zaleca si :
stosowanie spr yn (rys. 9.34),
pytek ciernych z naci tymi specjalnie rowkami (rys. 9.35).

140
Rys. 9.34 Sposoby uzyskiwania luzw pomi dzy pytkami ciernymi w sprz gach ciernych
wielopytkowych: a) sinusoidalne uksztatowanie pytek, b) sto kowe uksztatowanie pytek

Rys. 9.35 Pytki z naci tymi rowkami: a) z rowkami promieniowymi, b) z rowkami krzy owymi,
c,d) z rowkami waflowymi, e) z rowkami stycznymi, f) z rowkami spiralnymi

Zastosowanie rowkw na powierzchniach czoowych pytek umo liwia szybkie

odprowadzanie oleju podczas w czania sprz ga i dzi ki temu pomi dzy nimi powstaje
najpierw tarcie mieszane, a p niej suche.
Materiay, z ktrych wykonuje si pytki cierne, mo na podzieli na dwie grupy:
materiay metalowe,
specjalne materiay cierne.
Pytki wykonane z materiaw metalowych cechuj si :
du wytrzymao ci , a w szczeglno ci du odporno ci na cieranie,
dobr przewodno ci ciepln ,
stosunkowo niewielkim wspczynnikiem tarcia.
W powszechnym u yciu s : stal, eliwo, br zy.
Specjalne materiay cierne charakteryzuj si :
du ym wspczynnikiem tarcia,
nisk wytrzymao ci .
Materiay te mo na podzieli na materiay:
pochodzenia organicznego ( ywice, kauczuki),
pochodzenia nieorganicznego (spieki metali: miedzi, elaza, cyny, oowiu, br zu
z dodatkiem grafitu i krzemionki, spieki ceramiczno - metalowe) [9, 27, 49].

9.4. Sprz ga samoczynne

Sprz ga samoczynne umo liwiaj czenie i roz czanie czonw bez

jakiejkolwiek interwencji u ytkownika.
Sprz ga te mo na podzieli na:
141
 od rodkowe (bezwadno ciowe),
jednokierunkowe,
bezpiecze stwa.

9.4.1. Sprz go od rodkowe

Sprz go od rodkowe - to sprz go, ktrego w czenie nast puje na skutek

dziaania siy od rodkowej (rys. 9.36).

Rys. 9.36 Sprz go od rodkowe: 1 - szcz ki, 2 - b ben, 3 - spr yna

Jest to sprz go, w ktrym szcz ki, na ktrych znajduj si okadziny cierne 1,
wsppracuj z wewn trzn powierzchni b bna 2. W stanie spoczynku szcz ki 1
utrzymywane s w poo eniu wyj ciowym przez spr yny 3. Podczas ruchu obrotowego
sia bezwadno ci szcz k pokonuje si w spr ynach, w skutek czego zaczynaj si one
zbli a do powierzchni wewn trznej b bna. Po przekroczeniu odpowiednio du ej
pr dko ci obrotowej, szcz ki zostaj doci ni te do powierzchni wewn trznej b bna
i moment obrotowy z wau zostaje przeniesiony na obudow sprz ga. W tym
przypadku jest to koo pasowe.
Z analizy charakterystyki silnika i maszyny roboczej (rys. 9.38) dla ukadu
(rys. 9.37a) wida , e moment rozruchowy silnika jest mniejszy od momentu
rozruchowego maszyny roboczej. Dlatego za czanie ukadu powinno nast pi przy
pr dko ci obrotowej no, natomiast praca staje si stabiln przy pr dko ci n (punkt B).

142
Rys. 9.37 Schamat: a) ukadu silnik sprz go - maszyna robocza, b) sprz ga od rodkowego: 1-b ben ,
2-szcz ka z okadzinami , 4- spr yna, 5- d wignia po czona z wakiem czynnym, 6- zderzak,
7- waek czynny, 8- wpust

Rys. 9.38 Charakterystyka silnika asynchronicznego. Mrs - moment rozruchowy silnika, MrMR - maszyny
roboczej, ns synchroniczna ilo obrotw

Sia od rodkowa dziaaj ca na szcz ki z okadzinami przy no wynosi:

C o = mr2o (9.31)

143
 G
gdzie: Co sia od rodkowa, m masa b bna, m = , o (no) pr dko
9,81
no
k towa (obrotowa), przy ktrej nast puje zetkni cie szcz k z b bnem, o = ,
30
mo na przyj no (0,60,8)n, r odlego rodka ci ko ci mas od rodka obrotu.

A zatem:
G 2 n o2 G r 2
Co = r = no (9.32)
9,81 900 900

Moment tarcia przedstawia wzr:

Mt k M = T D = N D (9.33)

gdzie: D rednica wewn trzna b bna.

Sia od rodkowa dziaaj ca na szcz ki powy ej pr dko ci obrotowej no (pkt. B)

jest rwna:
Gr 2
C= n (9.34)
900
Powy ej pr dko ci no szcz ki z okadzinami wywouj nacisk na b ben
o warto ci:
Gr 2
N = C Co = (n n 2o ) (9.35)
900
Szeroko b bna mo na wyznaczy z wzoru:
N N
ko b (9.36)
bD ko D

gdzie: b szeroko b bna, ko naciski dopuszczalne.

Projektuj c sprz go od rodkowe, nale y zao y wst pnie rednic waka,

piasty i wewn trzn b bna. Wykonuje si szkic sprz ga, ustala wymiary szcz k
i orientacyjnie wyznacza G i r . Metod kolejnych przybli e mo na wyznaczy
wymiary sprz ga. Odksztacenie spr yny l ustala si z warunkw konstrukcyjnych.
Dobr wst pny spr yn opiera si na wzorze:
s l1 + s l 2 = C o l (9.37)

Co l
s= (9.38)
l1 + l 2

gdzie: s napi cie spr yny; napi cie wst pne s=(0,20,3)s [27, 35]

144
 9.5. Hamulce

Hamulce to urz dzenia, ktre ze wzgl du na funkcj jak speniaj , mo na

podzieli na:
hamulce zatrzymuj ce urz dzenia b d ce w ruchu (np.: wiruj ce way,
mechanizmy jezdne suwnic, pojazdy mechaniczne),
hamulce trzymaj ce (np.: mechanizmy podnoszenia d wignic - elektrowci garki),
hamulce umo liwiaj ce regulacj pr dko ci,
hamulce pomiarowe (obci aj ce) umo liwiaj ce dokonywania pomiaru urz dze
pracuj cych pod obci eniem.
Pod wzgl dem rozwi za konstrukcyjnych i pod wzgl dem kierunku dziaania
siy hamuj cej hamulce mo na podzieli na:
promieniowe: klockowe i ta mowe,
osiowe: tarczowe i sto kowe,
specjalne: osiowe wbudowane w silniki elektryczne, od rodkowe i hydrauliczne.
W zaprezentowanym podziale najwi ksz grup stanowi hamulce, w ktrych,
podobnie, jak i w sprz gach ciernych, wykorzystuje si tarcie wyst puj ce pomi dzy
dwoma elementami ciernymi: ruchomym i nieruchomym. R nica pomi dzy
sprz gami a hamulcami ciernymi polega na tym, e w tych drugich nie chodzi
o przekazanie momentu obrotowego lecz jego zahamowanie (element nieruchomy
zatrzymuje element ruchomy).

9.5.1. Hamulce promieniowe

Hamulce cierne jednoklockowe - zaliczane s do grupy najprostszych

hamulcw (rys. 9.39)

Rys. 9.39 Schematy kinematyczne hamulcw ciernych jednoklockowych

B ben, b d cy w ruchu obrotowym, mo e by unieruchomiony poprzez

przyo enie do niego odpowiedniej siy promieniowej N. Sia ta mo e by przyo ona
w dowolnym punkcie na obwodzie wiruj cego b bna.
Warto momentu tarcia, ktry jest momentem hamuj cym jest rwna

145
 DH
MT = T (9.39)
2
gdzie: T = N - sia tarcia, DH - rednica b bna , - wspczynnik tarcia
pomi dzy wsppracuj cymi materiaami.

Aby hamulec spenia swoj rol , powinien by zachowany warunek:

MT M (9.40)

gdzie: M - jest to moment obrotowy b bna hamulca.

Przedstawiony rozkad si na hamulcu jednoklockowym (rys. 9.39a) pozwala na

wyznaczenie warto ci siy K w oparciu o warunek rwnowagi momentw. Nale y
nadmieni , e rwnanie rwnowagi momentw (wzgl dem punktu P podparcia
d wigni) w zale no ci od kierunku dziaania momentu obrotowego M mo e
przyjmowa dwie postacie:
M p = K l T b N a = 0 - gdy b ben kr ci si w prawo,

M p = K l + T b N a = 0 - gdy b ben kr ci si w lewo,

Przeksztacaj c powy sze rwnia otrzymuje si :

1
K = (T b + N a ) - gdy b ben kr ci si w prawo,
l
1
K = ( N a T b) - gdy b ben kr ci si w lewo,
l
Podstawiaj c do wzorw T=N, otrzymuje si ostatecznie:
1 2M t
K = ( Nb + Na ) = (b + a ) (9.41)
l lD H

1 2M t
K = ( Na Nb) = (a b) (9.42)
l lD H

Analizuj c wzory (9.41) i (9.42), mo na wysnu nast puj cy wniosek: je eli

ab, to w przypadku obrotu b bna w lewo mo e zachodzi zjawisko samoczynnego
zakleszczania si hamulca, a sia K w przypadku obrotu b bna w prawo jest si
wi ksz ni w przypadku obrotw lewych. Z tego te wzgl du, hamulce d wigniowe
klockowe nadaj si najlepiej do zastosowania w mechanizmach o ruchu
jednokierunkowym. Nale y wwczas przyj taki ukad hamulca, w ktrym sia tarcia
d yaby do obracania d wigni w tym samym kierunku, co sia obci aj ca K, a wi c,
analizuj c rys. 9.39, b ben powinien kr ci si w lewo. Gdyby jednak hamulec mia
dziaa rwnomiernie, niezale nie od kierunku ruchu obrotowego b bna, to nale y
wyeliminowa moment Tb=Nb, tzn. sprawi , by jego warto bya rwna zeru:

146
 Tb = Nb = 0

Warunek ten b dzie speniony tylko w jednym przypadku, gdy rami b b dzie
rwne zero (b=0). Przykad takiego rozwi zania pokazuje rys. 9.39b. W takim
przypadku warto siy wyra a si wzorem:
2M T
K= a (9.43)
lD H

Ze wzgl du na niekorzystne warunki pracy wau, na ktrym osadzony jest b ben

hamulca, hamulce jednoklockowe stosuje si niezmiernie rzadko.

Hamulec dwuklockowy - w przeciwie stwie do hamulca jednoklockowego,

zapewnia on w miar rwnomierny rozkad si (rys. 9.40).

Rys. 9.40 Schemat hamulca dwuklockowego: 1- klocki hamulca, 2 - d wignia lewa, 3, 4 - czniki,
5 - spr yna, 6 - cznik do luzowania hamulca, 7 - d wignia k towa, 8 - cznik, 9 - d wignia
dolna, 10 - cznik, 11 - zwalniak elektromagnetyczny, 12 - nakr tka regulacyjna 13 - ruby
zderzaka

W hamulcu tym klocki hamulcowe 1 osadzone s przegubowo w d wigniach 2,

ktre s po czone przegubowo z cznikami 3 i 4. Na czniki te dziaa sia H i sia
spr yny 5. Do luzowania hamulca wykorzystywany jest cznik 6, ktry dzi ki
nakr tce 12 ma mo liwo zmiany swojej dugo ci. cznik ten po czony jest
z d wigni 2 i d wigni k tow 7. D wignia k towa 7 po czona jest z d wigni 8,
ktra oddziauje na niego. cznik 8 sterowany jest przez d wigni 9, ktrej punkt
obrotu znajduje si w punkcie B. Na koniec d wigni 9 dziaa sia Z zwalniaka
elektromagnetycznego 11. Poniewa trzon zwalniaka porusza si po linii prostej, koniec
d wigni 9 po uku o promieniu e, dlatego s one ze sob po czone elementem
po rednim 10.
Je eli na powierzchni tarczy hamulcowej dziaa moment tarcia MT, to sia tarcia
T przypadaj ca na jeden klocek jest rwna:
MT
T= (9.44)
DH
147
 gdzie: MT - moment tarcia, DH - rednica b bna hamulca,

za sia nacisku normalnego N wynosi:

T MT
N= = (9.45)
DH

Poniewa na d wigniach 2, na ktrych zamocowane s przegubowo klocki

hamulcowe 1, wyst puje jednakowy rozkad si, mo na napisa nast puj cy warunek na
si zaciskaj c H:

MA = Hb Na = 0

a
H= N (9.46)
b
Si Z zwalniaka, wymagan do zluzowania szcz k hamulcowych, wyznacza si
w oparciu o wzr:
a d c1
N =Z (9.47)
h1 c e

a d c1
gdzie: = i d - jest przeo eniem d wigni hamulca.
h1 c e

Przeo enia d wigni hamulca powinno spenia warunek: i d 16 . Przy k cie

opasania klockw zawartego w przedziale 75o 90 o , asymetria obci enia
klockw jest wielko ci , ktr mo na pomin . W takim przypadku nacisk N na
obydwa klocki mo na wyznaczy z uproszczonego wzoru:
MT
N (9.48)
D H

Podstawiaj c (9.48) i przeo enie d wigni id do wzoru (9.47), ostatecznie

otrzymuje si zale no na warto siy Z:
Mt
Z= (9.49)
D H i d

Istotnym problemem, ktry dotyczy omawianych hamulcw jest problem ciepa.

By uchroni si przed zniszczeniem okadzin ciernych (spalenia okadzin), hamulce
cierne podobnie, jak i sprz ga cierne, sprawdza si na zagrzanie. Analiza
matematyczna w tym przypadku sprowadza si do wyliczenia jednostkowej pracy
tarcia, a wi c iloczynu pr dko ci obwodowej v i naciskw jednostkowych p (vp)
i porwnania go z iloczynem vpdop:
vp < ( vp ) dop (9.50)

148
 Powy szy warunek, wa ciwy dla sprz gie ciernych, by rwnie
wykorzystywany w obliczeniach hamulcw. Zgodnie z nowymi zaleceniami dla
hamulcw przyjmuje nast puj c posta :
p sr v H < (vp ) dop (9.51)

gdzie: psr - jest to redni nacisk jednostkowy obliczany wg wzoru:

N
p sr = p dop (9.52)

b o D H sin
2
v H - jest to pr dko obwodowa b bna hamulcowego:

D H n H D H
v H = H = (9.53)
2 30 2
gdzie: bo - szeroko okadziny ciernej, H - pr dko k towa b bna hamulca,
n H - pr dko obrotowa b bna hamulca [obr/min].

Warto iloczynu (vp)dop dobiera si z tablic. Przykadowe warto ci tego

iloczynu dla hamulcw, w ktrych wykorzystano wykadzin ciern typu Tanolex
podane zostay w tab. 9.2.

Tab. 9.2 Przykadowe warto ci iloczynu (vp)dop dla hamulcw z wykadzin ciern typu Tanolex
Maksymalny moment hamowania
rednica Dopuszcalna rednia moc hamulca MH przy pr dko ci
b bna hamowania (A r)dop obrotowej b bna hamulcowego
(vp)dop obr/min
hamulcowego
DH hamulce hamulce hamulce
1500 1000 750
klockowe ta mowe tarczowe
mm W Nm/(cm2s) Nm
200 800 1250 100 75 80 120 -
250 1000 1400 180 80 130 190 260
320 1500 1550 - 90 - 350 460
400 2100 2000 - 100 - 620 830
500 3000 2300 - 110 - - 1400
630 4200 - - 125 - - 2600
710 6000 - - 135 - - 3200

Prowadz c obliczenia hamulcw ciernych nale y rwnie sprawdzi wielko

naciskw jednostkowych pomi dzy par ciern . Obliczenia te prowadzi si w oparciu
o wzr (9.52). Na podstawie tego wzoru mo na wyznaczy wielko ci geometryczne
okadziny ciernej:
N
bo (9.54)

D H sin p dop
2

149
 N
sin . (9.55)
2 b o D H p dop

Wzr (9.54) wykorzystuje si wtedy, gdy przyjmie si k t opasania , za wzr

(9.55) w przypadku zao enia szeroko ci okadziny ciernej bo.
Warto ci napr e dopuszczalnych pdop zale od materiaw ciernych
wykorzystywanych w hamulcach i wynosz odpowiednio dla par ciernych:
eliwo po stali pdop = 1,5 2 [MPa],
ta ma Binolex po stali pdop = 0,2 0,6 [MPa],
ta ma Tanolex po stali pdop = 0,2 0,5 [MPa].
Powszechnie zastosowanie hamulce dwuklockowe znalazy w pojazdach
samochodowych. S zaliczane do grupy hamulcw wewn trznych. Schematy
kinematyczne tych hamulcw zostay przedstawione na rys. 9.41.

Rys. 9.41 Schematy kinematyczne hamulcw klockowych wewn trznych

We wszystkich zaprezentowanych typach hamulcw szcz ki zamocowane s

przegubowo. W czenie hamulca odbywa si poprzez wywoanie nacisku na swobodny
koniec szcz ki. Spr yny wyst puj ce w tych rozwi zaniach umo liwiaj zachowanie
odpowiedniego luzu pomi dzy b bnem i okadzinami ciernymi.

150
 Rys. 9.41a jest przykadem hamulca symetrycznego. Analizuj c to rozwi zanie
mo na stwierdzi , e siy w czaj ce H1 i H2 oraz naciski N1 i N2 s odpowiednio
rwne.
Rwnania rwnowagi momentw dla szcz ki lewej i prawej wzgl dem tego
samego bieguna, ktrym jest przegub, maj posta :

M1 = N1e2 + T1e3 H1e1 = 0 (szcz ka lewa)

M 2 = N 2 e 2 + T2 e3 + H 2 e1 = 0 (szcz ka prawa)

Poniewa H1 = H2, mo na napisa :

N1e 2 + T1e 3 = N 2 e 2 T2 e3 (9.56)

N1e 2 + N1e 3 = N 2 e 2 N 2 e 3

N1 (e 2 + e3 ) = N 2 (e 2 e 3 )

sk d ostatecznie otrzymuje si :
N 2 M2
= = = ik (9.57)
N 1 M 1

Stosunek N1/N2 jest wspczynnikiem okre laj cym udzia poszczeglnych

klockw hamulcowych w rozwijanym przez hamulec momencie hamuj cym.
Cakowity moment tarcia MT wyst puj cy w hamulcu jest rwny:
d d
MT = (T1 + T2 ) = ( N1 + N 2 ) (9.58)
2 2
Podstawiaj c wzr (9.57) do wzoru (9.58) otrzymuje si :

d e + e3 d e + e3
M T = N1 + N1 2 = N1 1 + 2 (9.59)
2 e2 e3 2 e 2 e3

Warto siy H w czaj cej mo na wyznaczy z rwnania rwnowagi

momentw dla jednej ze szcz k:
N 1e 2 + T1e 3 N 1e 2 + N1e 3 N1 (e 2 + e 3 )
H1 = = = (9.60)
e1 e1 e1

Prowadz c podobnie analiz mo na wyprowadzi wzr na moment tarcia MT dla

hamulca z rys. 9.41b:

M = H1e1 + T1e3 N1e2 = 0

d
M T = N1
2
H 1e1
N1 =
e 3 e 2

151
 H 1e1 d
MT = . (9.61)
e 3 e 2 2

Pozostae schematy kinematyczne (rys. 9.41c i d) stosowane s w pojazdach

samochodowych, gdzie sia w czaj ca H1,2 wywoana jest siownikiem [9, 36, 44].

152
10.Przekadnie mechaniczne

Do tej grupy przekadni zaliczy mo na:

przekadnie z bate,
przekadnie pasowe,
przekadnie a cuchowe,
przekadnie cierne.

10.1. Przekadnie z bate

Jednostopniow przekadni z bat nazywa si mechanizm utworzony z dwch

k z batych, ktre maj mo liwo obracania si wok osi.
Tak zdefiniowane przekadnie z bate mo na podzieli wg nast puj cych
kryteriw:
w zale no ci od wzajemnego poo enia osi obrotu k (o osiach rwnolegych,
k towych, wichrowatych),
w zale no ci od linii z bw (o z bach prostych i krzywoliniowych),
Schematy przekadni pokazano na rys. 10.1. Najcz ciej stosowanymi s
przekadnie, w ktrych osie obrotu k s rwnolege, za koa s walcowe. Przekadnie
te mog by :
o zaz bieniu zewn trznym,
o zaz bieniu wewn trznym (rys. 10.1 d).
W urz dzeniach i maszynach stosuje si rwnie do powszechnie przekadnie,
ktrych osie wsppracuj cych k przecinaj si . Przekadnie te nosz nazw
przekadni k towych (rys. 10.1 f, g, h).

153
Rys. 10.1 Przykady pary wsppracuj cych tworz cych przekadnie jednostopniowe: a) przekadnia
o zaz bieniu zewn trznym o z bach prostych, b) przekadnia o zaz bieniu zewn trznym
o z bach rubowych, c) przekadnia o zaz bieniu zewn trznym o z bach daszkowych,
d) przekadnia o zaz bieniu wewn trznym o z bach prostych, e) przekadnia o zaz bieniu
zewn trznym - koo walcowe z listw z bat , f) przekadnia z bata o zaz bieniu zewn trznym -
koa sto kowe o z bach rubowych, g) przekadnia z bata o zaz bieniu zewn trznym - koa
sto kowe o z bach ukowych, h) przekadnia z bata o zaz bieniu zewn trznym - koa sto kowe
o z bach prostych, i) - przekadnia o osiach wichrowatych - przekadnia limakowa walcowa,
j) - przekadnia o osiach rwnolegych - przekadnia obiegowa o ruchomych osiach k [9, 31,
32]

Oprcz wymienionych, istniej przekadnie, ktrych osie wsppracuj cych k

s wichrowate (rys. 10.1 i).
Je eli w przekadni czon nap dzany obraca si z mniejsz pr dko ci obrotow
n2 ni czon nap dzaj cy n1, to nazywa si ona reduktorem (n1>n2). Je eli jest
odwrotnie, to mamy do czynienia z multiplikatorem (n1<n2).

154
 10.1.1. Koa walcowe o z bach prostych

10.1.1.1. Parametry geometryczne koa z batego walcowego o z bach

prostych

Podstawowe wymiary geometryczne walcowego koa z batego ilustruje rys.

10.2.

Rys. 10.2 Koo z bate z naniesionymi wymiarami, gdzie: d rednica podziaowa, da rednica
wierzchokowa, df rednica podstaw, ha - wysoko gowy z ba, hf - wysoko stopy z ba,
s - grubo z ba, e - szeroko wr bu, p podziaka, k t zarysu, podziaka k towa

Lini z ba okre li mo emy dokonuj c przeci cia boku z ba walcem lub

sto kiem podziaowym. W walcowych koach z batych (rys. 10.2) wyr nia si :
koo podziaowe (powstaje w wyniku przeci cia walca podziaowego
z paszczyzn prostopad do osi koa),
koo wierzchokw (powstaje w wyniku przeci cia walca wierzchokw
z paszczyzn prostopad do osi koa),
koo podstaw (powstaje w wyniku przeci cia walca podstaw z paszczyzn
prostopad do osi koa)
zarys z ba (to linia, ktra powstaa wskutek przeci cia boku z ba paszczyzn
prostopad do osi koa).
podziaka (p) (dugo uku na kole podziaowym zawarta pomi dzy dwoma
jednoimiennymi s siednimi bokami z bw),
podziaka k towa () (jest to iloraz k ta penego i liczby z bw z) [9, 32].

155
 10.1.1.2. Modu koa z batego

Obwd koa podziaowego wg rys. 10.2 obliczy mo na wg wzoru:

obwd = d lub obwd = pz
gdzie: d - rednica podziaowa, p - podziaka, z - liczba z bw.

Porwnuj c stronami otrzymuje si :

d = p z,

St d:
p
d= z (10.1)

p
Wielko ilorazu nosi nazw moduu:

p
m= p = m (10.2)

m
Teoretycznie s = e = .
2
A zatem:
d = mz (10.3)
Warto moduu m jest podawana w [mm]. Decyduje ona o wielko ci z ba.
Moduy s znormalizowane, a ich wielko ci zostay podane w tab. 10.1.

Tab. 10.1 Znormalizowane warto ci moduw

Szeregi moduw m w [mm]
1 2 1 2 1 2 1 2
0,1 - 0,6 - 4 - 25 -
- 0,11 - 0,7 - 4,5 - 28
0,12 - 0,8 - 5 - 32 -
- 0,14 - 0,9 - 5,5 - 36
0,15 - 1 - 6 - 40 -
- 0,18 - 1,13 - 7 - 45
0,2 - 1,25 - 8 - 50 -
- 0,22 - 1,38 - 9 - 55
0,25 - 1,5 - 10 - 60 -
- 0,28 - 1,75 - 11 - 70
0,3 - 2 - 12 - 80 -
- 0,35 - 2,25 - 14 - 90
0,4 - 2,5 - 16 - 100 -
0,45 - 2,75 - 18 - -
0,5 - 3 - 20 - - -
- 0,55 - 3,5 - 22 - -
Pierwszy szereg jest uprzywilejowany

156
 10.1.1.3. Parametry geometryczne

Zarys odniesienia uz bienia koa z batego jest normalizowany. Przedstawiono

go na rys. 10.3 dla przekadni z batych walcowych i sto kowych (m 1). K t zarysu
przyjmuje si =20o. Pozostae parametry oblicza si , posuguj c si poj ciem moduu
m:
wysoko gowy z ba (ha)
h a = ym (10.4)

gdzie: y - wspczynnik wysoko ci z ba,

wysoko stopy z ba (hf)
hf = ( y + c*)m (10.5)

gdzie: c* - wspczynnik luzu wierzchokowego, ktry przybiera warto ci

z przedziau 0,1 c* 0,4 (najcz ciej c* przyjmuje warto 0,20,25),
luz wierzchokowy (c) (rys. 10.3)
c = c*m (10.6)

Rys. 10.3 Parametry zarysu

cakowita wysoko z ba (h)

h = ha + hf (10.7)

W celu zapewnienia prawidowego zaz bienia i nale ytego smarowania,

powinien by speniony warunek ha < hf. Maj c to na uwadze, cakowit wysoko z ba
okre la wzr [25]:
h = 2 ym + c (10.8)

rednica wierzchokw ( rednica otoczki))(da)

d a = d + 2h a . (10.9)

)
Otoczka pfabrykat, z ktrego wykonuje si koo z bate
157
 rednica dna wr bu (df)
df = d 2h f (10.10)

grubo z ba (s)
s = s*m (10.11)
gdzie: s* - wspczynnik grubo ci z ba, ktrego warto wynosi:
1
s* =
2

10.1.1.4. Typy i odmiany z bw

Niektre z zaprezentowanych wzorw dotycz cych parametrw

geometrycznych koa z batego ulegaj zmianie. Zwi zane jest to z istnieniem typw
i odmian z bw.
W zale no ci od warto ci wspczynnika wysoko ci z ba y, rozr niamy
nast puj ce typy z bw:
niskie,
normalne,
wysokie (tab. 10.2).

Tab. 10.2 Typy z bw

z by niskie normalne wysokie

y <1 y=1 y>1
typy
h < 2,25 m h = 2,25 m h > 2,25 m
Przedzia warto ci h przy zao eniu c*=0,25

10.1.1.5. Podstawowe parametry pary wsppracuj cych k

Podstawowe parametry wsppracuj cych k z batych przedstawia rys. 10.4:

rzeczywista odlego osi wsppracuj cych k (aw) - jest to odlego rwna
sumie promieni k tocznych
d w1 d w 2
aw = + (10.12)
2 2
W przypadku, gdy promienie toczne s rwne promieniom podziaowym, a wi c
gdy koa nie byy korygowane, odlego aw jest rwna zerowej odlego ci osi a:
d1 d 2
aw = a = + (10.13)
2 2

158
Rys. 10.4 Podstawowe parametry pary wsppracuj cych k,. gdzie: aw - rzeczywista odlego osi,
dw1/2,dw2/2 promienie toczne, O1,O2 rodki obrotu k

Odlego osi wsppracuj cych k powinna przyjmowa wielko ci podane

w tab. 10.3.

Tab. 10.3 Znormalizowane rozstawy osi

Szeregi rozstaww osi wsppracuj cych k a [mm]
1 2 1 2 1 2 1 2
25 - 100 112 400 450 1600 1800
31,5 - 125 140 500 560 2000 2240
40 45 160 180 630 710 2500 -
50 56 200 225 800 900 - -
63 71 250 280 1000 1120 - -
80 90 315 355 1250 1400 - -
Wielko ci z szeregu pierwszego s uprzywilejowane

luz wierzchokowy (c) (rys. 10.3) - jest to najmniejsza odlego na prostej

cz cej rodki wsppracuj cych k O1 i O2, pomi dzy walcem podstaw jednego
koa, a walcem wierzchokw koa drugiego (rys. 10.4),
luz normalny (jn) - jest to najmniejsza odlego pomi dzy niewsppracuj cymi
bokami z bw,
luz obwodowy (jt) - jest to dugo uku na kole tocznym (lub podziaowym),
ktra powstaa w wyniku obrotu koa o k t umo liwiaj cy zetkni cie bokw
niewsppracuj cych, przy zao eniu, e koo wsppracuj ce jest nieruchome,
przeo enie geometryczne (u) - jest to iloraz z bw koa 2 o liczbie z bw z2
i koa 1 o liczbie z bw z1 [9, 12, 25]:

159
 z2
u= (10.14)
z1

gdzie: z1 koo o mniejszej liczbie z bw, zwane z bnikiem.

10.1.1.6. Zarys z ba

Na bazie prawa zaz bienia dwch wsppracuj cych k z batych s

skonstruowane zarysy z bw, ktre zapewniaj poprawn prac . Prawo to mwi, e
w celu zapewnienia rwnomierno ci ruchu, zarysy powinny by tak skonstruowane, aby
prosta normalna, przechodz ca przez dowolny punkt styku z bw, dzielia w staym
r
stosunku promieni tocznych w 1 odcinek cz cy rodki obrotu wsppracuj cych k.
rw 2
Prawo to zostao wyprowadzone w oparciu o rwnania pr dko ci obwodowej, jakie
wyst puj na koach tocznych. Je eli pr dko obwodowa w punkcie styku na kole 1
wynosi:
v1 = 1r1
to na kole drugim jest rwna:

v 2 = 2r2
Poniewa pr dko ci obwodowe v1 i v2 s jednakowe, st d:
1r1 = 2 r 2 (10.15)
Po odpowiednich przeksztaceniach rwnanie (11.15) przyjmuje posta :
2 r1
= = i 2,1 (10.16)
1 r 2
gdzie: 1, 2 - pr dko ci k towe koa 1 i 2, r1, r2 - promienie toczne
(podziaowe) koa 1 i 2.

Wzr (10.16) to podstawowe prawo zaz bienia, ktre okre la przeo enie
kinematyczne przekadani.

Zarys ewolwentowy

Spo rd zarysw z bw najpopularniejszym jest zarys ewolwentowy. Powstaje

przez odtaczanie bez po lizgu prostej na staym kole, zwanym koem zasadniczym
(rys. 10.5). Wszystkie punkty prostej odtaczaj cej (I,II,III,IV) zakre laj ewolwent
zwyczajn .

160
Rys. 10.5 Konstrukcja ewolwenty

Sposb wykre lania ewolwenty jest nast puj cy:

dzielimy okr g koa zasadniczego na uki o dugo ciach A1, A2, A3,...,
na prostej odtaczaj cej si po kole zasadniczym, odkadamy odcinki o dugo ci
rwnej dugo ci ukw odo onych na kole zasadniczym,
wykre lamy styczne do koa zasadniczego w przechodz ce przez punkty 1, 2, 3,
...,
na tych stycznych odmierzamy (od punktw styczno ci) odpowiednie odcinki
o dugo ci A1', A2', A3', ...,
otrzymane w ten sposb punkty I, II, III, ... po po czeniu tworz krzyw zwan
ewolwent .
Ewolwent mo na rwnie wyznaczy analitycznie (rys. 10.6), je eli dla
dowolnego promienia r podamy k t .

Rys. 10.6 Wielko ci geometryczne su ce do okre lenia funkcji ewolwentowej

K t zawarty jest pomi dzy promieniem pocz tkowego punktu A ewolwenty

i promieniem r , na ktrym znajduje si punkt B ewolwenty. Pomi dzy styczn do

161
ewolwenty przechodz c przez punkt B, promieniem r jest k t r. Nosi on nazw k ta
zarysu w punkcie B. cosr jest rwny:
rb
cos r = (10.17)
r
Na podstawie rys. 10.6 mo na napisa nast puj ce zale no ci:
BH
tg r = BH = OHtg r
OH
AH = OH( r + )
gdzie: OH promie koa zasadniczego.

Znaj c sposb tworzenia ewolwenty otrzymuje si :

BH = AH
lub inaczej
OHtg r = OH( r + ) (10.18)

St d:
= tg r r (10.19)

K t nosi nazw inwoluty k ta r. Rwnanie (10.19) jest to tzw. funkcja

ewolwentowa, ktrej ostateczna posta jest nast puj ca:
= inv r = tg r r (10.20)

Wa ne znaczenie ma rwnie k t . Jest to k t zwany nominalnym k tem

zarysu.
Zarys ewolwentowy posiada swoje zalety i wady. Do podstawowych zalet
mo na zaliczy :
brak wra liwo ci na zmiany rozstawu osi aw,
zapewnienie staego kierunku si mi dzyz bnych podczas wsppracy z bw, co
ogranicza wzbudzanie drga ,
umo liwienie przeprowadzenia dokadnej obrbki uz bienia metodami
obwiedniowymi.
Do wad zalicza si przede wszystkim:
wyst powanie du ych jednostkowych naciskw powierzchniowych, co obni a
trwao k (wsppraca powierzchni wypukych),
wyst powanie po lizgw, ktre decyduj o sprawno ci i zu yciu [9, 32].

Zarys cykloidalny

Cykloid nazywamy krzyw , ktra zostaje zakre lona przez punkt le cy na kole
tocz cym si bez po lizgu po kole drugim (nieruchomym). Koa te nosz odpowiednio
162
nazw koa odtaczaj cego si i zasadniczego. Promie koa odtaczaj cego jest rwny
1/3 promienia koa zasadniczego. W zale no ci od tego, jak i po ktrej powierzchni
toczy si koo odtaczaj ce rozr nia si nast puj ce rodzaje cykloid:
ortocykloid ,
epicykloid ,
hipocykloid .
Konstrukcj wymienionych krzywych obrazuje rys. 10.7.

Rys. 10.7 Konstrukcja: a) ortocykloidy, b) epicykloidy, c) hipocykloidy, szczeglny przypadek

hipocykloidy

W porwnaniu z zaz bieniem ewolwentowym zaz bienie cykloidalne

charakteryzuje si nast puj cymi zaletami:
mniejszym zu yciem, poniewa ma mniejszy po lizg wzgl dny i lepsze doleganie
z bw (powierzchnia wkl sa wsppracuje z powierzchni wypuk ),
Ma te powa ne wady, a mianowicie:
du wra liwo na zmiany rozstawu osi aw (b dy wykonania),
163
 mniejsz dokadno wykonania zwi zan z mo liwo ci stosowania tylko
niektrych metod obrbki,
wyst powanie zmiennego kierunku i warto ci siy mi dzyz bnej wzbudzaj cej
drgania i powstawanie obci e dynamicznych.
St d w konstrukcjach zastosowanie marginalne [9, 17, 30].

10.1.1.7. Metody obrbki k z batych

Rozr nia si nast puj ce metody obrbki k z batych:

metoda ksztatowa,
metoda obwiedniowa.
W metodzie ksztatowej zarys z ba powstaje w wyniku odwzorowania ksztatu
kraw dzi skrawaj cej ostrzy narz dzia na obrabianym przedmiocie. Obrbka ta
realizowana jest za pomoc :
frezw moduowych kr kowych i trzpieniowych (rys. 10.8),
ksztatowych no y dutowniczych i przeci gaczy.

Rys. 10.8 Nacinanie uz bienia frezem moduowym: a) kr kowym, b) trzpieniowym

Podczas nacinania uz bienia metodami obwiedniowymi, narz dzie oraz

przedmiot obrabiany wsppracuj ze sob , jak przekadnia z bata. Zarys z ba jest
obwiedni kolejnych poo e kraw dzi skrawaj cych ostrzy narz dzia. Nacinanie
obwiedniowe mo e odbywa si za pomoc :
moduowych frezw limakowych,
no y dutowniczych,
gowic frezarskich,
ciernic.
Obrbka uz bie moduowymi frezami limakowymi nale y do najbardziej
rozpowszechnionych metod (rys. 10.9).

164
Rys. 10.9 Frez moduowy limakowy: Sz - skok zatoczenia, f - k t przyo enia boczny, p - k t natarcia
tylny

Metod t mog by obrabiane: koa walcowe o z bach prostych i rubowych

(o zaz bieniu zewn trznym) oraz limacznice (koa limakowe).
Frezowanie odbywa si w sposb ci gy, zapewniaj c du wydajno obrbki.
Obrbka z wykorzystaniem tego narz dzia realizowana jest na frezarkach
obwiedniowych (rys. 10.10), ktre produkowane s jako pionowe i poziome.
Obwiedniowe dutowanie mo e by wykonywane metodami:
Fellowsa,
Maaga,
Sunderlanda.

Rys. 10.10 Frezarka obwiedniowa pionowa: 1 - o e, 2 - stojak, 3 - sanie narz dziowe, 4 - skr tna gowica
narz dziowa, 5 - wrzeciono narz dziowe, 6 - sanie wzdu ne stou, 7 - st obrotowy,
8 - trzpie do mocowania obrabianego koa z batego, 9 - wspornik, 10 - stojak przedmiotowy,
11 - pokrywa gitary gwnej, 12 - pokrywa gitary podziaowej i gitary posuwu

Metoda Fellowsa oparta jest na zasadzie wsppracy dwch k z batych

walcowych. Metod t mog by obrabiane koa walcowe o z bach prostych
i rubowych, o zaz bieniu zewn trznym i wewn trznym. Fragment schematu obrabiarki

165
Fellowsa z ruchami narz dzia i koa obrabianego oraz schemat nacinania uz bienia
pokazuj rys. 10.11, rys. 10.12.

Rys. 10.11 Schemat dutowania metod Fellowsa: 1 wrzeciono dutaka, 2 - dutak, 3 obrabiany
przedmiot, 4 wrzeciono obrabianego przedmiotu, 5 st

Rys. 10.12 Nacinanie uz bienia dutakami Fellowsa: a) paskimi, b), c) garnkowymi, d) trzpieniowymi

W metodach Maaga i Sunderlanda wykorzystano zasad wsppracy walcowego

koa z batego z z batk . Narz dziami s no e z batkowe. W metodzie Maaga n
wykonuje jedynie ruch posuwisto zwrotny w paszczy nie pionowej, natomiast
obrabiany przedmiot wykonuje ruch odtaczania (ruch obrotowy wok wasnej osi)
z jednoczesnym przesuwem wzdu nym no a z batkowego. Schemat dutowania
pokazuje rys. 10.13 [1, 14, 32].

Rys. 10.13 Schemat dutowania uz bienia metod Maaga

166
 10.1.1.8. Graniczna liczba z bw

Podczas nacinania z bw metod obwiedniow , w koach o maej liczbie z bw

mo e wyst powa nadmierne rozszerzania si dna wr bu i zmniejszenie si grubo ci
z ba. Zjawisko to nazywa si podci ciem z ba. Jest ono szkodliwe z nast puj cych
powodw:
zostaje ci ta cz wykonanego zarysu, co pogarsza warunki wsppracy pary
k,
zostaje zmniejszona wytrzymao z ba u podstawy spowodowana zmniejszeniem
przekroju.
St d okre lono najmniejsz liczb z bw zg, przy ktrej nie wyst puje
podci cie. W metodzie Maaga podci cie wyst pi (rys. 10.14), gdy wierzchoek
narz dzia skrawaj cego (pkt. W) jest dosuni ty do koa obrabianego poni ej tzw.
miarodajnej linii wierzchokw.

Rys. 10.14 Graniczne poo enie narz dzia przy nacinaniu z ba bez podci cia

Aby unikn podci cia, musi by speniony warunek:

y m = rg rb cos (10.21)

gdzie: rg promie okr gu podziaowego przy granicznej liczby z bw zg,

m zg
rg = ,rb promie zasadniczy.
2
Warto rb okre la si z zale no ci geometrycznych:
rb = rg cos (10.22)

St d:
m zg m zg
ym = cos 2 (10.23)
2 2
Po uproszczeniu:

167
 zg zg
y= (1 cos 2 ) = sin 2 (10.24)
2 2
A zatem teoretyczn graniczn liczb z bw zg okre la zale no :
2y
zg = (10.25)
sin 2
gdzie: y - wspczynnik wysoko ci z ba, - k t przyporu.

Dla =20o i y=1 zg=17. W praktyce dopuszcza si pewne niewielkie podci cie.
St d praktyczna graniczna liczba z bw zg:
5
z' g = zg (10.26)
6
Dla =20o,i y=1 i k o z bach prostych zg=14 [9].

10.1.1.9. Liczba przyporu

Punkt zetkni cia zarysw wsppracuj cych k nazywa si punktem przyporu

(mowa o punkcie w przekroju zarysw paszczyzn prostopad do osi koa).
W rzeczywisto ci punk przyporu przesuwa si wzdu zarysu z ba od stopy do gowy
w kole czynnym.
By zachowa ci go ruchu, ka da para z bw jeszcze przed zako czeniem
cyklu pracy musi by zast piona nast pn par .
Wielko ci charakteryzuj c to cykliczne przekazywanie funkcji przenoszenia
ruchu na kolejn par z bw wchodz cych w przypr jest liczba przyporu . Okre lana
oglnie jako stosunek uku przyporu do podziaki przyporu(rys. 10.15):
q x({ x
(\YqY x({ x

Liczba przyporu musi by wi ksza od jedno ci (>1). Im wi ksza jest liczba

przyporu, tym rwnomierniejsza praca przekadni.

uk przyporu

Na rys. 10.15 pokazano kinematyk pary k. Koo 2 jest koem nap dzaj cym,
za koo 1 nap dzanym. Na rysunku s pokazane trzy fazy wsppracy k 1 i 2.
Faza pierwsza - to pocz tek wsppracy pary z bw, w ktrym wierzchoek z ba
koa 1 styka si ze stop z ba koa 2 (lewa strona rysunku, linia przerywana, punkt E2).
Faza druga - para wsppracuj cych z bw znajduje si w poo eniu
centralnym, punkt styku znajduje si w punkcie C na kole tocznym (linia ci ga).
Faza trzecia - z by wychodz z zaz bienia - wierzchoek z ba koa 2 styka si ze
stop z ba koa 1 (linia przerywana punkt E1).

168
Rys. 10.15 Okre lenie linii przyporu w zaz bieniu ewolwentowym

Podczas faz wsppracy z bw punkt C le cy na kole tocznym przeby drog

z punktu B2 do A2. Droga z punktu B2 do A2 jest ukiem zwanym ukiem przyporu.
W praktyce okre la wzr:
E 2 E1
= (10.27)
p w cos w

gdzie: pw - podziaka na kole tocznym, E2E1 - odcinek przyporu, w - toczny k t

przyporu.

Iloczyn pwcosw jest to podziaka mierzona na kole zasadniczym, do ktrego

linia przyporu jest styczna, a odcinek E2E1 le y na tej linii. Dla k z batych o z bach
prostych 1,4 (ale s pary z bate, gdzie = 1 pompy z bate) [9, 25, 30, 32].

10.1.1.10. Korekcja k z batych walcowych o z bach prostych

Cz sto zachodzi potrzeba wykonania koa o z<zg. Wwczas stosuje si

przesuni cie zarysu z ba, ktre polega na odsuwaniu narz dzia od koa nacinanego
o warto :
xgm = Xg (10.28)

gdzie: xg - jest to teoretyczny wspczynnik granicznego przesuni cia zarysu.

169
Rys. 10.16 Graniczne poo enie narz dzia okre laj ce graniczne przesuni cie zarysu xgm przy nacinaniu
z ba bez podci cia, gdy z<zg

Odsuni cie linii podziaowej z batki od linii tocznej przedstawiaj zale no ci:
X g = x g m = To C T1 C (10.29)

To C = N o C sin = rg sin 2 (10.30)

m zg
To C = sin 2 (10.31)
2
Analogicznie:
T1C = N1C sin = r sin 2 (10.32)

mz
T1C = sin 2 (10.33)
2
St d:
m zg mz
Xg = xgm = sin 2 sin 2 (10.34)
2 2
Po uproszczeniu:
sin 2
xg = (z g z )
2
2y zg y
zg = 2
= (10.35)
sin y sin 2

170
 A zatem wspczynnik przesuni cia zarysu z ba xg oblicza si wg wzoru:
zg z
xg = y (10.36)
zg

gdzie: y - wspczynnik wysoko ci z ba, zg - teoretyczna graniczna liczba

z bw, z - rzeczywista liczba z bw rozpatrywanego koa.

Uwzgl dniaj c we wzorze (10.36) zale no (10.26) otrzymuje si :

z'g z
x 'g = y (10.37)
zg

gdzie: z'g - jest to praktyczna graniczna liczba z bw.

Rwnaniem (10.36) posugujemy si wtedy, gdy nawet minimalne podci cie

z ba jest niedopuszczalne, natomiast rwnanie (10.37), gdy dopuszczalne jest
niewielkie podci cie. O wielko ci parametru xg decyduje grubo z ba u wierzchoka,
ktra powinna wynosi Sak 0,4mm lub Sak 0,25mm dla z bw naw glanych. Ka de
koo winno by korygowane na +. Dobry dobr parametrw korekcji zwi ksza no no
pary k nawet o 20%. Przy przesuni ciu zarysu rednica zasadnicza i podziaowa nie
ulegaj zmianie. Zmienia si rednica stp, gw i profil z ba. Ksztaty boku
obrabianych uz bie pokazano na rys. 10.17.

Rys. 10.17 Ksztaty boku z ba obrabianego koa o liczbie z bw mniejszej od granicznej (z<zg) przy
r nych poo eniach narz dzia - z batki I - bez przesuni cia, z b podcinany, II - przy
przesuni ciu xIIm=xgm na granicy podci cia, III - przy przesuni ciu xIIIm na granicy zaostrzenia
z ba u wierzchoka

Wymiary koa z batego po korekcji przedstawiaj wzory:

171
 d = mz (10.38)
d b = d cos = m z cos (10.39)

d ak = d a + 2xm = m(z + 2 y + 2 x ) (10.40)

d fk = d f + 2xm = m(z 2y 2c * +2x) (10.41)

h ak = h a + xm = m( y + x ) (10.42)

h fk = h f xm = m( y + c * x) (10.43)

Korekcja zaz bienia P-0

Jest to korekcja bez zmiany odlego ci osi, w ktrej od koa mniejszego

(z bnika), odsuwa si narz dzie) o X1=x1m, natomiast do koa wi kszego dosuwa si
narz dzie o warto X2=x2m.
Azatem:
x1 m1 = x 2 m 2
czyli:
x1 = x 2 (10.44)

St d (10.44) b dzie mo liwy do spenienia je eli:

z g z1 zg z2
X1 = y m X2 = y m (10.45)
zg zg

St d:
z 1 + z 2 2 z g lub z1 + z 2 2z 'g (10.46)

Korekcja zaz bienia P

Korekcja P jest korekcj najpowszechniej stosowan . Stosuje si j

w nast puj cych przypadkach:
gdy z 1 + z 2 < 2 z g ( 2z ' g ) ,
gdy odlego osi wsppracuj cych k jest narzucona (np. przez norm , wzgl dy
konstrukcyjne itp.), tzn. a a w ,
celem wzmocnienia z bw ze wzgl dw wytrzymao ciowych.
W korekcji P odsuwa si narz dzie dla koa mniejszego o X1=x1m i koa
wi kszego o warto X2=x2m. Po odsuni ciu otrzymuje si pozorn odlego osi ap
(rys. 10.18), rwn ap=a+ x1m+ x2m. Przekadnia z bata przy odlego ci ap

)
W praktyce narz dzie ma poo enie stae, natomiast odsuwa si otoczk (zmiana rednicy da)

172
cechowaaby si zbyt du ym luzem obwodowym, dlatego nale y wyznaczy
rzeczywist odlego osi ar, przy ktrej parametry pracy przekadni b d zgodne
z normami b dzie zapewniony luz wierzchokowy i obwodowy zgodnie z zasadami
projektowania.
Korekcj P mo na realizowa dwoma algorytmami oblicze . Wybr zale y
w gwnej mierze od zao e pocz tkowych, do ktrych mo na zaliczy : rozstaw osi
wsppracuj cych k (dowolny czy narzucony).
Algorytm oblicze przy narzuconym rozstawie osi k aw (aw>a):
m
a= (z1 + z 2 )
2

Rys. 10.18 Wielko ci geometryczne przy okre laniu korekcji P : a - odlego zerowa osi k,
ap - odlego pozorna osi k, aw - odlego rzeczywista osi k, Bpa - pozorna zmiana
odlego ci osi k, Bra - rzeczywista zmiana odlego ci osi k, w - toczny k t przyporu, r1, r2 -
promienie k podziaowych, rw1, rw2 - promienie k tocznych, rb1, rb2 - promienie k
zasadniczych, km - wielko zbli enia si osi k, ktra jest rwna wielko ci skrcenia gowy
z ba

173
 aw a
Br = ,
a

Bp B r 1 + 7 Br (dla = 20 ) ,

gdzie: Br wspczynnik rzeczywistego rozstawienia osi, Bp wspczynnik

pozornego rozstawienia osi.
B p ( z1 + z 2 )
x1 + x 2 = ,
2
km = a ( B p B r ) = a p a w ,

a a
cos w = cos w = arccos cos ,
aw aw

obliczenia parametrw geometrycznych k z batych. [9, 30, 32]

Wymiary koa po korekcji, ktre ulegy zmianie, przedstawiaj wzory:

h ak ' = h a + xm km = m( y + x k ) (10.47)

d ak ' = d a + 2xm 2km = m(z + 2 y + 2x 2k ) (10.48)

Z b, ktry ma wysoko z ba hak to tzw. z b dziki.

Rozdziau sumy x1+x2 dokonuje si w oparciu o r ne kryteria i zao enia.
Podstawowym jest kryterium dotycz ce wyrwnywania napr e gn cych u podstawy
z bw. Wwczas koo mniejsze koryguje si maksymalnie ze wzgl du na Sa, a reszt
daje si na koo du e. Mo na da x1=x2, mo e rwnie decydowa projektant
przekadni.
Drugi wariant. Dysponuj c narzuconym rozstawem osi aw i zerow odlego ci
a, oblicza si toczny k t przyporu:

a a
cos w = cos w = arccos cos
aw aw

gdzie: - k t przyporu (k t zarysu z ba) na kole podziaowym,

a nast pnie oblicza si sum wspczynnikw korekcji z zale no ci:

(inv w inv )( z1 + z 2 )
x1 + x 2 = (10.49)
2 tg

Wielko ci invw i inv podaje tab. 10.4. Przy ustalania warto ci sumy
wspczynnikw x1+x2 mo na posu y si specjalnymi wykresami (rys. 10.19) [9, 25].

174
Tab. 10.4 Warto ci funkcji ewolwentowej inv [25]
Cz
L[o] 0' 10' 20' 30' 40' 50'
wsplna
6 0,00 03845 04175 04524 04897 05280 05687
7 0,00 06115 06564 07035 07528 08044 08582
8 0,00 09145 09732 10343 10980 11984 12332
9 0,00 13048 13792 14563 15363 16193 17051
10 0,00 17941 18860 19812 20795 21810 22859
11 0,00 23941 25057 26208 27394 28616 29875
12 0,00 31171 32504 33875 35285 36735 38224
13 0,00 39754 41325 42938 44593 46291 48033
14 0,00 49819 51650 53526 55448 57417 59434
15 0,00 61498 6361 1 65773 67985 70248 72561
16 0,0 07493 07735 07982 08234 08492 08756
17 0,0 09025 09299 09580 09866 10158 10456
18 0,0 10760 11071 11387 11709 12038 12373
19 0,0 12715 13063 13418 13779 14148 14523
20 0,0 14904 15293 15689 16092 16502 16920
21 0,0 17345 17777 18217 18665 19120 19583
22 0,0 20054 20533 21019 21514 22018 22529
23 0,0 23049 23577 24114 24660 25214 25778
24 0,0 26350 26931 27521 28121 28729 29348
25 0,0 29975 30613 30935 31917 32583 33260
26 0,0 33947 34644 35352 36069 36798 37537
27 0,0 38287 39047 39819 40602 41395 42201
28 0,0 43017 43845 44685 45537 46400 47276
29 0,0 48164 49064 49976 50901 51838 52788
30 0,0 53751 54728 55717 56720 57736 58765
31 0,0 59809 60866 61937 63022 64122 65236
32 0,0 66364 67507 68655 69838 71026 72230
33 0,0 73449 74684 75904 77200 78483 79781
34 0,0 81097 82428 83777 85142 86525 87925
35 0,0 89342 90777 92230 93701 95190 96698
36 0, 09822 09977 10132 10292 10452 10614
37 0, 10778 10944 11113 11283 11455 11630
38 0, 11806 11985 12165 12348 12534 12721
39 0, 12911 13102 13297 13493 13692 13893
40 0, 14097 14303 1451) 14722 14936 15152
41 0, 15370 15591 15815 16041 16270 16502
42 0, 16737 16974 17214 17457 17702 17951
43 0, 18202 18457 18714 18957 19238 19505
44 0, 19774 20047 20323 20603 20885 21171
45 0, 21460 21753 22049 22348 22651 22958

175
Rys. 10.19 Sposb wyboru wg normy DIN3992 sumy wspczynnikw korekcji x1+x2, a) w zale no ci od
warunkw pracy, b) podzia sumy x1+x2 - reduktor, c) podzia sumy x1+x2 multiplikator [25]

176
 10.1.2. Koa walcowe o z bach rubowych

Koa walcowe o z bach rubowych maj lini z ba nachylon wzgl dem osi
obrotu pod k tem zwanym k tem pochylenia linii z ba (rys. 10.20).

Rys. 10.20 a) zwi zki pomi dzy r nymi wielko ciami geometrycznymi w walcowym kole z batym
o z bach sko nych, b) wymiary z batki ramowej) w przekroju czoowym, c) wymiary z batki
ramowej w przekroju normalnym , d) konstrukcja zast pczego koa walcowego o z bach
prostych, N-N przekrj normalny, T-T przekrj czoowy

10.1.2.1. Parametry geometryczne walcowego koa z batego o z bach

rubowych

W produkcji k walcowych o z bach rubowych wykorzystuje si te same

narz dzia, co w produkcji k walcowych o z bach prostych. Obrbka jest realizowana
w przekroju normalnymN-N. Parametry w tym przekroju:
podziaka normalna
p n = p = m n
modu normalny
mn = m

)
Z batka ramowa to zarys odniesienia
177
 szeroko z ba w przekroju normalnym
Sn = S
normalny wspczynnik wysoko ci z ba
yn = y

k t przyporu w paszczy nie normalnej n

n =
Oprcz wymienionych parametrw, w koach walcowych o z bach rubowych
wyr nia si w paszczy nie czoowej nast puj ce wielko ci:
podziak czoow (pt),
czoowy k t przyporu (t),

Parametry koa w przekroju T-T:

obwd i rednica koa podziaowego
pt
d = p t z, d = z; p t = m t d = m t z

modu czoowy mt
pt mn
mt = ;mt =
cos

wysoko gowy z ba)

h a = y n m n = y t m t ; y t = y n cos

rednica wierzchokw
d a = d + 2h a

wysoko stopy z ba
h f = y n mn + c
rednica dna wr bu
df = d 2h f
cakowita wysoko z ba
h = ha + hf

rednica zasadnicza
d b = d cos t

)
Wysoko ci z ba w przekroju czoowym i normalnym s identyczne

178
 tg n
gdzie: t czoowy k t zarysu na kole podziaowym, tg t =
cos
Zestawy wzorw do oblicze ha i hf dla r nych typw z bw przedstawia tab.
10.5 [9, 32].

Tab. 10.5 Tabela ze wzorami do obliczenia ha i hf dla danej odmiany z ba

odmiana z ba
zerowe korygowane dzikie
Wysoko
ha = yn mn hak = (yn + xn) mn hak = (yn + xn - kn) mn
gowy z ba
Wysoko
hf = yn mn + c hfk = (yn - xn) mn + c hfk = (yn - xn) mn + c
stopy z ba

10.1.2.2. Zast pcza i graniczna liczba z bw

Zast pcza liczba z bw zv jest liczb , ktra stanowi podstaw przy doborze tzw.
wspczynnika ksztatu z ba w obliczeniach wytrzymao ciowych na zginanie.
Umo liwia sprowadzenie procesu projektowania k walcowych o z bach rubowych
do metod stosowanych w przypadku projektowania k walcowych o z bach prostych.
Zast pcz liczb z bw zv wyznacza si z wzoru:
z
zv = (10.50)
cos 3

gdzie: z - liczba z bw koa.

Wzr (10.50) jest wzorem uproszczonym. W dokadnych obliczeniach stosuje

si zale no :
z
zv = 2
(10.51)
cos b cos

gdzie: b - k t linii z ba na walcu zasadniczym.

W koach z batych walcowych o z bach rubowych graniczn liczb z bw

odnosi si do zv. Wynika st d rwno :

2y zg
z gv = , z gv = ,
sin 2 n cos3

Po porwnaniu obu rwna ostatecznie otrzymuje si :

2y
zg = 2
cos 3 (10.52)
sin n

gdzie: zg - graniczna liczba z bw w kole walcowym o z bach rubowych.

179
 Z wzoru (10.52) wynika, e graniczna liczba z bw w kole walcowym o z bach
rubowych zg jest mniejsza od granicznej liczby z bw koa o z bach prostych.
Walcowe koa z bate rubowe w porwnaniu z koami z batymi o z bach
prostych posiadaj nast puj ce zalety i wady:
dugo z ba rubowego jest wi ksza od szeroko ci wie ca koa,
linia przylegania przebiega uko nie w stosunku do linii stopy z ba, co zwi ksza
jego wytrzymao ,
koa o z bach rubowych maj znacznie wi kszy stopie pokrycia,
wad tych k jest generowanie si wzdu nych (osiowych), co przyczynia si do
dodatkowego obci ania o ysk.

Liczba przyporu czoowa i poskokowa

Dla k walcowych o z bach rubowych obowi zuje termin obszaru przyporu

zamiast uku przyporu, ktry dotyczy k walcowych o z bach prostych W zwi zku
z tym wprowadza si nast puj ce poj cia:
czoowej liczby przyporu , ktr okre la si w paszczy nie czoowej, a wi c
tak samo jak w przypadku k o z bach prostych, z t r nic , e podziak toczn pw
zast puje si podziak czoow ptw, a zamiast tocznego k ta przyporu w, wprowadza
si czoowy k t przyporu tw (rys. 10.21):
E 2 E1 E E
= = 2 1 (10.53)
p tw cos t w p bt

gdzie: ptb - zasadnicza podziaka czoowa

Rys. 10.21 Okre lenie czoowej i skokowej liczby przyporu ,

180
 poskokowej liczby przyporu , ktra jest miar wpywu nachylenia i szeroko ci
z ba na cakowit liczb przyporu :
p
= (10.54)
pt

gdzie: p - poskok linii z ba rubowego, p = b tg , pt podziaka czoowa,

mn
pt = .
cos
St d:
b sin
= (10.55)
mn

b
gdzie: = - wspczynnik szeroko ci wie ca koa z batego (rys. 10.22)
mn
A zatem:
= + (10.56)

Rys. 10.22 Zale no d =b/mn

10.1.2.3. Korekcja zaz bienia

Jest prawie identyczna jak dla k walcowych o z bach prostych. Zasadnicza

r nica zwi zana jest z wyznaczeniem warto ci wspczynnikw korekcji x1 i x2.
S dwie mo liwo ci:
rozpatrywanie korekcji w przekroju normalnym,
rozpatrywanie korekcji w przekroju czoowym.

181
 Korekcja w przekroju czoowym (prostopadym do osi obrotu koa).

Warto wspczynnika przesuni cia zarysu z ba jest rwna:

z g z 1, 2
x t1, 2 = y t (10.57)
zg

Wyznaczone w ten sposb wspczynniki przesuni cia zarysu mo na odnie do

korekcji P - 0 i P opisanej dla k walcowych o z bach prostych.
Dla przykadu korekcja P - 0 w paszczy nie czoowej przeprowadzona przy
zao eniach:
z 1 + z 2 2z g

opisana jest nast puj cymi wzorami na wspczynnik przesuni cia zarysu:
z g z1
x t1 = y t , x t 2 = x t1 (10.58)
zg

za w korekcji P suma wspczynnikw przesuni cia zarysu xt1+xt2 jest rwna:

(inv wt inv t )(z 1 + z 2 )
x t1 + x t 2 = (10.59)
2 tg t

Podziau sumy xt1+xt2 dokonuje si identycznie jak dla k walcowych o z bach

prostych.

Maja nast puj ce parametry z1=15, z2=19, mn=4, =15, =25o, n=20o, y=1,
przekadnia ma wykonan korekcj P-0 xn1=-xn2=0,4 (xt=xn/cos), wwczas: b= m=60,
=1,237, =2, = + =3,237.
Dla tej samej pary z batej po przyj ciu =25, otrzymuje si b=100, =2,4,
=4,637 [9, 12, 17, 25, 32].

10.1.3. Obliczenia wytrzymao ciowe k walcowych

10.1.3.1. Obci enia z bw

Warto rzeczywistej siy dziaaj cej na z b koa z batego podczas pracy zale y
od wielu czynnikw, ktre mo na podzieli na zewn trzne i wewn trzne.
Do zewn trznych zalicza si momenty si obci aj ce wa czynny i bierny
przekadni. Momenty powoduj powstawanie si mi dzyz bnych oraz dodatkowych
zjawisk dynamicznych wyst puj cych w przekadni.
Pierwszym krokiem w obliczeniach wytrzymao ciowych jest poprawne
wyznaczenie siy obliczeniowej zwanej czasami si nominaln Pn. Jest to wypadkowa
reakcja wyst puj ca pomi dzy par wsppracuj cych z bw k z batych, okre lona
z warunku statycznej rwnowagi z pomini ciem tarcia mi dzyz bnego. Sia ta jest
normalna do powierzchni bocznej z ba.

182
 W obliczeniach wytrzymao ciowych si normaln Pn rozkada si na trzy
skadowe (rys. 10.23).

Rys. 10.23 Rozkad siy w koach o z bach sko nych, gdzie: P - sia obwodowa, Px - sia wzdu na
(osiowa), Pr - sia promieniowa

Kierunki dziaania si przecinaj si w jednym punkcie (punkt C). Jest to

centralny punkt zaz bienia.
W przekroju normalnym N-N si Pn rozkada si na promieniow Pr i styczn Ps
do walca tocznego. Si Ps rozkada si na si obwodow P i si wzdu n (osiow ) Px.
Ustalaj c warto reakcji w o yskach mo na skadowe: promieniow Pr
i obwodow P zast pi ich sum , ktra nosi nazw siy poprzecznej Pp (znajduje si ona
w przekroju czoowym T-T).
Warto ci poszczeglnych si, przy znanym momencie, oblicza si z zale no ci:
sia obwodowa P
2M
P= (10.60)
dw

N [ kW ]
gdzie: M = 9550 = [ Nm ] ,
n [obr / min]
sia promieniowa Pr
Pr = P tg wt (10.61)

gdzie: wt - toczny k t przyporu w przekroju czoowym,

sia wzdu na (osiowa) Px

183
 Px = Ptg w (10.62)

gdzie: w - k t pochylenia linii z ba na walcu tocznym,

sia poprzeczna Pp
P
Pp = (10.63)
cos wt

Powy sze wzory dotycz rozkadu si na kole walcowym o z bach rubowych.

Mo na je zastosowa w obliczeniach k walcowych o z bach prostych.
Wypadkowa reakcja mi dzyz bna Pn okre lona jest wzorem:
P
Pn = (10.64)
cos w cos wt

Sia Pn jest wykorzystywana do oblicze wytrzymao ciowych koa z batego.

Reszta si jest potrzebna do projektowania waka [9, 32].

10.1.3.2. Wst pny dobr parametrw geometrycznych koa z batego

Do podstawowych parametrw geometrycznych koa z batego zaliczy mo na:

rednic podziaow d,
szeroko wie ca koa z batego b.
Koo mniejsze jest bardziej nara one na zniszczenie ni koo z nim
wsppracuj ce, st d wst pnego doboru rednicy podziaowej dokonuje si dla z bnika
z zale no ci:

N u +1
d1 = 2703 (10.65)
n 1Q u u

gdzie: Qu - wska nik obci enia, ktry mo na odczyta z tab. 10.6,

u=z2/z1 - przeo enie obliczanej pary k, =b/d1 - wspczynnik szeroko ci koa,
ktrego warto zale y od: rodzaju obrbki (dokadno ci), rodzaju konstrukcji,
rozmieszczenia i odlego ci k mi dzy podporami (tab. 10.7), N - moc [kW],
n1 - pr dko obrotowa z bnika [obr/min].

Po wst pnym ustaleniu rednicy podziaowej z bnika d1 oblicza si rozstaw osi

pary wsppracuj cych k:
a = 0,5d 1 (u + 1) (10.66)

a po przyj ciu k ta pochylenia linii z ba i liczby z bw z1, rwnie modu mn. Je eli
=0, to projektuje si koa o z bach prostych.
2a
mn = cos (10.67)
z1 (1 + u )

184
 We wspomnianym wy ej wspczynniku wyst puje wielko b zwana
szeroko ci wie ca koa z batego. Szeroko b mo na ustali w oparciu o wzr na
b d te o wzr (10.68):

Tab. 10.6 Warto wspczynnika Qu

Charakterystyka Twardo powierzchni Pr dko
Doka-
zmian momentu z ba, materia obwo- Qu
Lp. Zastosowanie dno
dowa v [N/mm2]
silnik maszyna z bnik koo wykonania
[m/s]
turbina-przeka-
1 - - 225 HB stal 180HB stal 20 najwy sza 0,76
dnia-generator
silnik spalinowy-
2 przekadnia- - - 225 HB stal 180HB stal 20 najwy sza 0,41
spr arka
silnik-przekad-
3 - - 225 HB stal 180 HB stal 20 najwy sza 0,38
nia-spr arka
575 HB stal 575 HB stal 3,466,92
350 HB stal 300 HB stal 5 2,423,11
przekadnie
210 HB stal 180 HB stal 1,181,73
4 oglnego rwnomierna zwyka
575 HB stal 575 HB stal 3,295,2
zastosowania
300 HB stal 300 HB stal 15 1,92,6
210 HB stal 180 HB stal 0,861,38
umiar- 225 HB stal 180 HB stal 5 0,550,69
du e przekadnie
kowane obrbka
przemysowe, rwno-
5 wahania obwiednio-
wyci gi, piece, mierna 260 HB stal 210 HB stal - 0,91,18
momen- wa
walcarki
tu
dokadne
przekadnie nap dy 58 HRC 58 HRC 6,92 przy
6 5 szlifo-
lotnicze pomocnicze stal stal starcie
wanie
lotnicze
nap d 58 HRC 58 HRC szlifowa- 4,15 przy
7 przekadnie - 1550
miga stal stal nie stracie
planetarne
przekadnie sa- na I
8 - 58 HRC 58 HRC - wysoka 10,3
mochodowe biegu
mae przekadnie laminat
350 HB stal 5 0,5
oglnego rwnomierna fenolowy zwyka
9
zastosowania 350 HB nylon 5 0,35
stop cynku
200 HB stal odlew 5 zwyka 0,17
ci nieniowy
drobne przyrz dy rwnomierne mosi dz lub
10 200 HB stal 2,5 0,17
aluminium
mosi dz lub mosi dz lub
2,5 0,1
aluminium aluminium
Uwagi:
1. Dla k o z bach prostych podane warto ci Qu zmniejszamy o 25%.
2. Podane warto ci Qu dotycz przekadni pracuj cych 10 godz/dob , dla pracy ci gej dzielimy je przez
1,25.
3. Dla du ych waha momentu podane warto ci Qu dzielimy przez 1,5.

185
Tab. 10.7 Zalecane warto ci
Poo enie kl Twardo bokw z bw
wzgl dem o ysk 350 HB > 350 HB
symetryczne 0,81,4 0,40,9
niesymetryczne 0,61,2 0,30,6
wspornikowe 0,30,4 0,20,25

Tab. 10.8 Najwi ksze warto ci wspczynnika

Wykonanie z bw Uo yskowanie max

bardzo staranne uo yskowanie na o yskach tocznych lub
bardzo dokadnie 3040
lizgowych, sztywna obudowa, sztywne way
Obrobione

rednio dokadnie dobre uo yskowanie w skrzynkach do 25

uo yskowanie na konstrukcjach stalowych, ksztatownikach
do dokadnie do 15
itp.
niezbyt dokadnie jednostronne uo yskowanie (koo przewieszone) do 10
koa ze starannie odlanymi z bami, do staranne
Odlane do 10
uo yskowanie

b
= b = m n (10.68)
mn

Po ustaleniu szeroko ci wie ca z bnika b1 nale y rwnie ustali szeroko koa

wsppracuj cego b2 w oparciu o zale no [9, 25]:
b 2 = b1 (0,4 1,5)m n (10.69)

10.1.3.3. Obliczenia wytrzymao ciowe z bw na zamanie

By z b nie uleg zniszczeniu (zamaniu), powinien by speniony warunek:

F FP (10.70)

gdzie: F - napr enia obliczeniowe w stopie z ba w miejscu najwi kszego

wyt enia, FP (kgj lub kgo) - warto dopuszczalna napr e .

Poniewa przekrj z ba jest zmienny, nale y przyj umowny przekrj

(obliczeniowy) niebezpieczny. Przyjmuje si , e ten przekrj wyst puje w miejscu
styku trjk ta rwnobocznego z zarysem bokw z ba (rys. 10.24)
Aby ustali warto napr e F , trzeba wyznaczy warto napr e
zast pczych z w przekroju obliczeniowym, ktrym jest prostok t o wymiarach SFn x b.
Sia Pn, rozo ona rwnomiernie wzdu linii kontaktu z bw, daje warto
obci enia przypadaj cego na jednostk dugo ci Pncos/b.
Sia ta przyo ona do wierzchoka z ba wywouje nast puj ce napr enia:
napr enia gn ce

186
 Mg
g =
Wz

Rys. 10.24 Model z ba przyjmowany do wyznaczania napr e w stopie z ba

Pn cos b
Mg = cos Fan h f ,
b
b S2 Fn
Wz = ,
6
St d:
6Pn h f cos Fan cos b
g = (10.71)
bS 2Fn

napr enia ciskaj ce (od siy promieniowej Pn sin Fan cos b )

Pn sin Fan cos b

c = (10.72)
bS Fn

napr enia cinaj ce (od siy obwodowej Pn cos Fan cos b ), ktrych warto
rednia wynosi:
Pn cos Fan cos b
m = (10.73)
bS Fn

A zatem u podstawy z ba jest zo ony stan napr e . Zgodnie z aktualnie

obwi zuj cymi normami (ISO) przyjmuje si , e napr enie zast pcze rwna si
napr eniom gn cym:
z = g (10.74)

187
 Zao enie to zostao przyj te w oparciu o wyniki bada zm czeniowych,
z ktrych wynika, e p kni cia materiau pojawiaj si gwnie po stronie wkien
rozci ganych. Odnosz c to do analizowanego z ba, p kni cia mog si pojawi
w punkcie B, mimo e warto bezwzgl dna r nicy napr e g - c w tym punkcie
jest mniejsza od warto ci bezwzgl dnej sumy napr e g + c w punkcie A.
Tak wi c, podstawiaj c do wzoru (10.71) wzr (10.64), otrzymuje si :
hf
6 cos Fan
6Ph f cos Fan P mn
z = 2
= 2
(10.75)
bS Fn cos t bm n S Fn
cos t
mn

Upraszczaj c czoowy k t przyporu t normalnym k tem n, wzr (10.75)

przyjmuje posta :
P
z = YFa (10.76)
bm n

gdzie:
hf
6 cos Fan
mn
YFa = 2
- wspczynnik ksztatu.
S Fn
cos n
mn

Przyj te uproszczenie t=n wprowadza pewien b d w ocenie z, ale w istotny

sposb uatwia wyznaczenie warto ci wspczynnika ksztatu YFa. Wspczynnik
ksztatu YFa (w niektrych podr cznikach rwnie oznaczany symbolem q) zosta
wprowadzony, by uatwi obliczenia wytrzymao ciowe, poniewa wyznaczenie
wymiarw hf i SFn wymaga skomplikowanych oblicze . Warto wspczynnika YFa
ustalana jest indywidualnie dla okre lonych zarysw w funkcji liczby z bw z oraz
wspczynnika przesuni cia zarysu x.
Najcz ciej warto ci wspczynnika YFa odczytuje si z tabeli lub wykresw
(tab. 10.9), (rys. 10.25).
Przy ustalaniu warto ci wspczynnika YFa (q) dla k walcowych o z bach
rubowych bierze si pod uwag zast pcz liczb z bw [9, 17, 30, 32].
Napr enia zast pcze z, ktre zostay okre lone wzorem (10.76) s wyznaczone
dla siy Pn przyo onej na wierzchoku z ba. Okazuje si , e dla czoowej liczby
przyporu 1 < 2 maksimum napr e wyst puje w zewn trznym punkcie L
jednoparowego zaz bienia (rys. 10.26).

188
Tab. 10.9 Warto wspczynnika ksztatu YFa
Wspczynnik przesuni cia zarysu x
z
+1,0 +0,75 +0,5 +0,25 0 -0,25 -0,5
10 2,00 2,31 2,74 3,42 4,64 - -
11 2,00 2,30 2,62 3,29 4,34 - -
12 1,99 2,28 2,55 3,18 4,10 - -
13 1,99 2,26 2,52 3,10 3,94 5,22 -
14 1.99 2,25 2,51 3,03 3,80 4,93 -
15 2,00 2,24 2,50 2,98 3,67 4,68 -
16 2,00 2,24 2,50 2,93 3,56 4,47 -
17 2,00 2,23 2,49 2,89 3,48 4,32 -
10 2,00 2.22 2,43 2,86 3,40 4,18 5,34
19 2,02 2,22 2,48 2,83 3,34 4,00 5,12
20 2,04 2,22 2,47 2,81 3,28 3,95 4,92
25 2,09 2,24 2,46 2,73 3,10 3,60 4,29
30 2,13 2,26 2,45 2,67 2,98 3,38 3,90
40 2,19 2,30 2,43 2,60 2,83 3,14 3,48
50 2,23 2,32 2,42 2,57 2,74 2,98 3,26
60 2,26 2,35 2,43 2,54 2.69 2,89 3,14
80 2,32 2,38 2,44 2,53 2,63 2,78 2,95
100 2,37 2,40 2,45 2,52 2,60 2,67 2,86
200 2,42 2,44 2,46 2,51 2,54 2,60 2,68
2,50

Rys. 10.25 Warto wspczynnika ksztatu z ba YFa

189
Rys. 10.26 Obliczeniowe punkty przyo enia siy mi dzyz bnej E1E2 - odcinek przyporu, KL - odcinek
jednoparowego zaz bienia (dla 1 2), K - wewn trzny punkt jednoparowego zaz bienia,
L - zewn trzny punkt jednoparowego zaz bienia

W tym punkcie wielko ci hf i Fan s inne od przyj tych w modelu (rys. 10.24),
w ktrym si Pn przyo ono do wierzchoka z ba. W zwi zku z tym do wzoru na
napr enia zast pcze (10.75) nale aoby wstawi warto ci hf i Fan odpowiadaj ce sile
przyo onej w zewn trznym punkcie jednoparowego zaz bienia. W tym przypadku
nadal korzysta si z modelu z rys. 10.24.Nale y zast pi przyo on do wierzchoka si
Pn si rwnowa n PnY dobran tak, by napr enia g w przekroju obliczeniowym
byy takie same, jak dla siy Pn przyo onej w zewn trznym punkcie jednoparowego
zaz bienia. Wwczas wzr na warto napr e zast pczych z przyjmuje posta :
P
z = YFa Y (10.77)
bm n

o
gdzie: Y - wspczynnik przyporu, dla n=20 , 2 mo na stosowa
cos 2 b
wzr:
0,75
Y = 0,25 + cos 2 b (10.78)

W obliczeniach wytrzymao ciowych powinno si uwzgl dni dodatkowo

wpyw nast puj cych czynnikw:
dziaania karbu,
k ta nachylenia linii z ba.
Czynniki te uwzgl dnia si , wprowadzaj c do wzoru na napr enia zast pcze
okre lone wspczynniki. Wzr (10.76) przyjmuje wtedy posta :
P
z = FO = YFa Y Ysa Y (10.79)
bm n

gdzie: FO - napr enia bazowe, YFa - wspczynnik ksztatu, Y - wspczynnik

liczby przyporu, Ysa - wspczynnik dziaania karbu, Y - wspczynnik k ta nachylenia
z bw.
Wielko wspczynnika Y odczytuje si z wykresu (rys. 10.27).
190
Rys. 10.27 Wspczynnik k ta nachylenia Y

Aby wyznaczy warto wspczynnika Ysa wymagana jest, podobnie jak i dla
wspczynnika YFa, znajomo wielko ci hf i SFn . W zwi zku z tym w celu uatwienia
i przy pieszenia oblicze wspczynnik ten odczytuje si z wykresu (rys. 10.28).

Rys. 10.28 Wspczynnik YSa k zewn trznych: n=20o, ha/mn=1, ha0/mn=1,25, a0/mn=0,375

Po wprowadzeniu do wzoru (10.79) siy obliczeniowej na zginanie

Pobl = PK A K V K F K F (10.80)

gdzie: KA - wspczynnik przeci enia, Kv - wspczynnik si dynamicznych,

KF - wspczynnik nierwnomiernego rozkadu obci e przy zginaniu,
KF - wspczynnik nierwnomiernego rozkadu obci e w przekroju czoowym przy
zginaniu,
ostatecznie otrzymuje si napr enia obliczeniowe w punkcie najwi kszego
wyt enia:

191
 F = FO K A K V K F K F (10.81)

Wspczynnik przeci enia dynamicznego KA przyjmuje si w zale no ci od

warunkw i charakteru pracy silnika i maszyny (tab. 10.10).

Tab. 10.10 Warto wspczynnika przeci enia KA

Charakter zmian momentu na wale maszyny
Charakter zmian momentu
umiarkowane
na wale silnika rwnomierny rednie pulsacje du e pulsacje
pulsacje
rwnomierny 1,00 1,25 1,50 1,75
umiarkowane pulsacje 1,10 1,35 1,60 1,85
rednie pulsacje 1,25 1,50 1,75 2,00
du e pulsacje 1,50 1,75 2,00 2,25

Wspczynnik si dynamicznych Kv mo na odczyta z wykresw odpowiednio

dla k walcowych o z bach prostych i rubowych (rys. 10.29, rys. 10.30).

Rys. 10.29 Warto wspczynnika Kv dla k o z bach prostych

Rys. 10.30 Warto wspczynnika Kv dla k o z bach rubowych

192
 W przypadku gdy <1 nale y zastosowa interpolacj liniow mi dzy
wspczynnikiem Kv wyznaczonym z wykresu (rys. 10.29) i wspczynnikiem
wyznaczonym z wykresu (rys. 10.30). Oznaczaj c pierwszy Kvp, a drugi Kv, otrzymuje
si Kv:
K V = K vp ( K vp K v ) (10.82)

Najcz ciej przyjmuje si Kv, niezale nie od rodzaju z bw, z przedziau 12,5,
pami taj c, e warto ci wi ksze przyjmuje si dla k wykonanych mniej dokadnie.
Wspczynniki nierwnomiernego rozkadu obci e KF i KF, w przypadku
braku danych, przyjmowa nale y w granicach od 11,5. S one wi ksze, im wi ksza
jest liczba przyporu czoowego oraz im mniejsze jest obci enie jednostkowe.
Warto napr e dopuszczalnych FP mo na okre li w oparciu o wzr:
F lim YST YNT
FP = YrelT YRrelT Yx (10.83)
ST

gdzie: Flim - nominalna wytrzymao zm czeniowa dla materiau koa,

YST - wspczynnik spi trzenia napr e w koach modelowych, YNT - wspczynnik
trwao ci z ba na zamanie zm czeniowe, YrelT - wspczynnik uwzgl dniaj cy
wra liwo na dziaanie karbu, YRrelT - wspczynnik wzgl dnej chropowato ci
powierzchni, Yx - wspczynnik wielko ci przy zamaniu zm czeniowym,
SF - wspczynnik bezpiecze stwa dla zamania zm czeniowego,
lub w sposb uproszczony:
Zgj Zgo
k gj = Cc , k go = Cc
XZ Xz

gdzie: Zgj, Zgo wytrzymao zm czeniowa dla materiau koa przy zginaniu
jednostronnym i wahadowym (tab. 10.11), Xz - wspczynnik bezpiecze stwa na
zginanie (Xz=1,5 2), Cc - wspczynnik trwao ci z ba (rys. 10.31) [9, 25, 32]

Rys. 10.31 Wspczynnik Cc trwao ci z bw: 1 - stal o HB=210245, 2 - stal o HB=302351, stal
o HRC=58634 - dla sto kowych k z batych

193
Tab. 10.11 Wasno ci wytrzymao ciowe materiaw
Wytrzymao
Materia Wa ciwo ci wytrzymao ciowe zm czeniowa na
zginanie 3)
Wytrzy-
Granica Modu obukie- jednokie-
mao na Uwagi
Oznacze- plastycz- spr ys- Twardo runkowe runkowe
2) rozci ga-
Rodzaj nia wg no ci Re to ci E Brinella Zgo Zgj
nie Rm
PN MPa MPa (daN/mm2) MPa MPa
MPa
(N/mm2) (N/mm2) (N/mm2) (N/mm2)
(N/mm2)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Wytrzyma-
Drewno (grab, o na
10-13 1200 7 36 50
buk) zginanie ok.
100 N/mm2
Skra 2,5-4,5 1,2-2,1 25-45 4
Wytrzyma-
Tworzywa
o na
sztuczne w 5-7,5 700-900 13 30 45
zginanie 60-
osnowie tekstylnej
100 N/mm2
Br z
Lp min 220 30 min 80 75 130
cynowy B101 90000
Lk min 315 min 170 min 90 93 160
Lp min 500 min 180 110-120 210 350
aluminiowy BA1032 100000
Lk min 550 min 200 120-150 210 355
eliwo
Zl 250 250 107000 245 125 190
szare
Zl 300 300 115000 250 145 225
Zs 40012 400 250 max 201 200 320
sferoidalne
Zs 50007 500 320 170-241 225 360
35 N 540 20 187 230 4104)
w glowa 45 N 610 60 241 260 4604)
55 N 660 390 255 280 5004)
krzemowo-
stale do ulepszania

35SG T 900 700 2295) 370 590

manganowa
5)
chromowo- 35HM T 1000 800 241 415 660
molibdenowa 40HM T 1050 900 2415) 430 690
chromowo-
manganowo- 30HGS T 1100 850 2295) 460 725
krzemowa
210000-220000

niklowo-
45HN T 1050 850 2075) 430 690
chromowa
chromowo-
niklowo- 36HNM T 850-1000 700-800 2175) 385 610
molibdenowa
10 N 340 210 137 145 260 Warto ci Rm,
w glowa
15 N 380 230 143 160 290 Zgo i Zgj
stale do naw glaniai

15H T 700 500 1795) 290 460 dotycz

chromowa
20H T 800 650 1795) 330 530 rdzenia.
chromowo- 16HG T 850 600 1875) 350 560 Warstwa
manganowa 20HG T 1100-1400 750 2175) 490 790 naw glana
chromowo- po
15HGM T 950 800 2075) 400 630
manganowo- zahartowaniu
18HGM T 1100-1150 90-95 2175) 460 730
molibdenowa uzyskuje
chromowo- twardo
manganowo- 18HGT T 1000 850 2175) 420 660 HRC=60-63
tytanowa (HV=620-

194
 chromowo- 660)
19HM T 900-1200 650 2075) 460 730
molibdenowa
chromowo-
manganowo- 17HGN T 1050 850 2295) 440 690
niklowa
chromowo- 15HN T 1000 850 2175) 420 660
niklowa 18H2N2 T 1250-1500 850 2355) 580 920
20H2 T 1300 1100 2695) 540 860
1)
Wi kszo danych w tej tabeli podano z norm: PN-76/H-83101, PN-76/H-83123, PN-75/H-84019, PN-72/H-
84030, PN-72/H-84035 i PN-79M-87026.
2)
Oznaczenie stanu technologicznego: Lp - lany w piasku, Lk - lany w kokili, N - normalizowany, T - ulepszany
cieplnie (termicznie).
3)
Warto ci te dotycz prbki gadkiej (o jednolitym przekroju na caej dugo ci), wypolerowanej.
4)
Warto ci Zgj nie powinny przekracza wielko ci Reg 1,1Re.
5)
Warto ci te dotycz materiau w stanie zmi kczonym.

10.1.3.4. Obliczenia wytrzymao ciowe na naciski powierzchniowe

Oglna posta warunku niewyst pienia zm czenia na powierzchni kontaktu jest

nast puj ca:
H HP (10.84)

gdzie: H - napr enia normalne wyst puj ce na powierzchni kontaktu,

HP - napr enia dopuszczalne dla materiau koa.

W celu wyznaczenia napr e normalnych H przyjmuje si zgodnie

z zao eniami ISO hercowski model dwch walcw obci onych si Pn i stykaj cych
si ze sob wzdu tworz cych (rys. 10.32).

Rys. 10.32 Para z bw i jej model przyjmowany do wyznaczania napr e H

Dla takiego przypadku warto napr e normalnych wyra a si wzorem:

195
 Pn
H = ZM (10.85)
L

gdzie:

1
ZM = ,
1 v12 1 v 22
+
E1 E2

P
Pn = ,
cos b cos tw

1 2
= , odnosz c promienie krzywizny do koa z batego otrzymuje si :
1 + 2

sin wt sin wt
1 = rw 1 , 2 = rw 2 ,
cos b cos b

u sin wt
= rw 1 (znak "-" przyjmuje si wtedy gdy koo 2 jest koem
u 1 cos b
o zaz bieniu wewn trznym)
u sin wt cos t
= d1 ,
u 1 2 cos b cos wt

b
L=
cos b

gdzie: Pn - sia docisku, - zast pczy promie , 1, 2 - promienie walcw,

L - dugo walcw, 1, 2 - wspczynniki Poissona, E1, E2 - moduy Younga, P - sia
z
obwodowa , u przeo enie, u = 2 .
z1
Warto ci wspczynnikw i E dobiera si z tablic (tab. 10.12) dla r nych
skojarze materiaw.
Uwzgl dniaj c we wzorze na si normaln warto siy obliczeniowej na
naciski opisanej wzorem:
Pobl = PH K H = PK A K V K H K H (10.86)

otrzymuje si :
P
Pn = K A K V K H K H (10.87)
cosb cos wt

gdzie: P w -sia obwodowa, KA, Kv, KH, KH - wspczynniki obci e

eksploatacyjnych: KA - wspczynnik przeci enia dynamicznego, Kv - wspczynnik
si dynamicznych, KH - wspczynnik nierwnomierno ci rozkadu obci e wzdu
z ba, KH - wspczynnik nierwnomierno ci rozkadu obci e na odcinku przyporu.
196
Tab. 10.12 Modu E i wspczynnik
Kolo 1 (z bnik) Koo 2
Wspczynnik
Modu Wsp- Modu Wsp-
materiaowy ZM
Materia Younga czynnik Materia Younga czynnik
MPa1/2
MPa Poissona MPa Poissona
stal 206000 189,8
staliwo 202000 188,9
eliwo sferoidalne 173000 181,4
stal 206000 br z cynowy lany 103000 155,0
br z cynowy 113000 165,4
eliwo szare (z grafitem 126000
165,4162,0
pytkowym) 118000
staliwo 202000 188,0
eliwo sferoidalne 173000 0,3 180,5
staliwo 202000 0,3
eliwo szare (z grafitem
118000 161,4
pytkowym)
eliwo sferoidalne 173000 173,9
eliwo
173000 eliwo szare (z grafitem
sferoidalne 118000 156,6
pytkowym)
eliwo szare
126000 eliwo szare (z grafitem
(z grafitem 118000 146,0143,7
118000 pytkowym)
pytkowym)
stal 206000 laminat twardy (tekstolit) 8001) 0,51) 56,4
1)
Warto ci przeci tne

Po uwzgl dnieniu zale no ci na Pn, , L wzr (10.85) przyjmuje posta :

P u 1
H = Z M ZH K A K V K H K H (10.88)
d1 b u

gdzie:

2 cosb coswt
ZH = - wspczynnik strefy kontaktu.
cos 2 t sin wt

Wspczynnik ZH zale y od wspczynnikw korekcji x oraz k ta nachylenia

z bw . Jego warto odczytuje si z wykresu (rys. 10.33).
Zaprezentowany wzr (10.88) nie w peni jednak odpowiada specyficznym
warunkom pracy k z batych, dlatego te w obliczeniach stosuje si raczej wzr
uwzgl dniaj cy dodatkowo szereg innych czynnikw:

H = HO K A K V K H K H (10.89)

gdzie:

P u 1
HO = Z H Z M Z Z - nominalne napr enia hercowskie,
d1 b u

197
Rys. 10.33 Warto wspczynnik ZH

Z - wspczynnik liczby przyporu,

Dla k z batych prostych:

4
Z = (10.90)
3
Dla k rubowych:

4
Z = (1 ) + je eli <1 (10.91)
3
1
Z = je eli 1. (10.92)

Warto wspczynnika Z w zale no ci od czoowej i skokowej liczby przyporu
mo na odczyta z wykresu (rys. 10.34).

Z = cos - wspczynnik nachylenia z bw. Warto tego wspczynnika

w zale no ci od k ta ustala si w oparciu o wykres (rys. 10.35).

198
Rys. 10.34 Wykres wspczynnika Z w zale no ci od czoowe i skokowej liczby przyporu

Rys. 10.35 Wykres wspczynnika Z w zale no ci od k ta nachylenia z bw na walcu podziaowym

Warto napr e dopuszczalnych (porwnawczych) zgodnie z norm ISO

ustala si wg wzoru:
H lim
HP = Z HN Z L Z R Z V Z W Z X (10.93)
SH

gdzie: Hlim - kontaktowa wytrzymao zm czeniowa wyznaczona

do wiadczalnie, SH - wspczynnik bezpiecze stwa przy obci eniach kontaktowych,
ZHN - wspczynnik trwao ci przy obci eniach kontaktowych, ZL - wspczynnik
lepko ci oleju, ZR - wspczynnik stanu powierzchni (chropowato ci),
ZV - wspczynnik pr dko ci, ZW - wspczynnik trwao ci, ZX - wspczynnik
wielko ci przy obci eniach kontaktowych.

Ostateczny warunek do spenienia wyznacza si z oglnego warunku

wytrzymao ciowego (10.84). Po wstawieniu do niego H (10.88) oraz HP ze wzoru
(10.93), wykonuje si przeksztacenia do otrzymania wspczynnika bezpiecze stwa
SH:
199
 H lim Z HN Z L Z R Z V Z W Z
SH = S H lim (10.94)
P u 1 K A K V K H K H
Z H Z M Z Z
d1b u

gdzie: SHlim minimalna warto wspczynnika bezpiecze stwa, zaleca si

przyjmowa SHlim = 11,3.

Warunek musi zosta speniony dla obu wsppracuj cych k [9,17, 25, 30, 32].

10.1.4. Przekadnie sto kowe

Przenoszenie mocy i ruchu obrotowego mo e by realizowane przez przekadnie

k towe skadaj ce si z k sto kowych. K t osi przekadni zawiera si w zakresie
0< <180o. Wi kszo stosowanych przekadni sto kowych to przekadnie ortogonalne
o k cie = 90 ( =1+2). W zale no ci od ksztatu linii z ba wyr nia si przekadnie
sto kowe: proste, rubowe, ukowe. W koach sto kowych wyr nia si sto ki:
podziaowy, wierzchokowy i stp. Najcz ciej tworz ce sto kw wierzchokowych
i stp zbiegaj si wsplnie z tworz c sto ka podziaowego w punkcie przeci cia osi
k (rys. 10.36).

Rys. 10.36 Przekadnia sto kowa

Koa z bate sto kowe wymiaruje si w przekroju e, natomiast przeprowadza

obliczenia dla parametrw z przekroju m. Dla k z batych o z bach prostych
normalizowany jest modu me, natomiast dla k o z bach krzywoliniowcy mm (modu
redni w przekroju m).

200
Rys. 10.37 Wymiary koa sto kowego o z bach prostych:Re dugo tworz cej sto ka podziaowego
zewn trznej, Rm - redniej, Rt wewn trznej, t,m,e oznaczenie przekroi, a(f) k t gowy
(stopy) z ba, (a, f) k t sto ka podziaowego (wierzchokw, podstaw), de (dae, dfe)
rednica podziaowa (wierzchokw, podstaw) w przekroju e, dm (dam, dfm) rednica
podziaowa (wierzchokw, podstaw) w przekroju m, he (hae, hfe) wysoko z ba (gowy,
stopy) w przekroju e, hm (ham, hfm) wysoko z ba (gowy, stopy) w przekroju m,
b - szeroko wie ca koa sto kowego

Wymiary koa z batego sto kowego (rys. 10.37) przedstawiaj wzory:

de = me z (10.95)

dm = mm z (10.96)

h e = h ae + h fe (10.97)

h m = h am + h fm (10.98)

h ae = y m e (10.99)

h am = y mm (10.100)

h fe = 1,25 me (10.101)

hfm = 1,25 mm (10.102)

d ae = d e + 2h ae cos (10.103)

d am = d m + 2h am cos (10.104)

de
Re = (10.105)
2 sin
b = R e R t , b = (0,25 0,33)R e (10.106)

a = + a (10.107)

f = f (10.108)

201
 h ae
tg a = (10.109)
Re

h fe
tgf = (10.110)
Re

Najmniej korzystne pod wzgl dem warunkw wsppracy z bw oraz

przenoszonego obci enia s z by proste. Odksztacenia waw, o ysk i k pod
obci eniem oraz b dy wykonawcze i monta owe prowadz do koncentracji obci e
w pobli u zewn trznego lub wewn trznego ko ca z bw, co mo e spowodowa
wyamanie z ba. Koa sto kowe z z bami prostymi stosuje si w przekadniach
urz dze przenosz cych mae moce, o maych pr dko ciach i niewielkich
przeo eniach.
W koach sto kowych o z bach rubowych, poprzez poskokowy wska nik
zaz bienia, zwi ksza si no no i cichobie no przekadni.
W koach sto kowych o z bach ukowych poprzez styk wypukej linii boku z ba
z bnika z wkl s lini boku z ba koa, styk z bw przekadni odbywa si w rodkowej
cz ci szeroko ci uz bienia, co zmniejsza koncentracje napr e na ko cach z bw
w przypadku zwichrowania osi k. redni k t pochylenia linii z ba wynosi m=0o (koa
zerolowe) do m=40o. Najcz ciej spotyka si koa o k cie m=35o.
W przekadni sto kowej cz sto nie ma mo liwo ci dwustronnego podparcia k.
Dlatego nale y stosowa odpowiednio sztywne way i wa ciwe o yskowanie. Przy
niewa ciwym o yskowaniu lub niedostatecznej sztywno ci waw oraz wadliwym
monta u - przekadnie sto kowe s wra liwe na b dy ustawienia wsppracuj cych k
- pogorsza si wsppraca z bw, przesuwaj si punkty (linia) styku i pojawiaj si
miejscowe spi trzenia obci enia z bw. To obni a no no i trwao przekadni
[12, 44, 50].)

10.1.5. Przekadnie trochoidalne

Przekadnie trochoidalne charakteryzuje zwarta konstrukcja, mo liwo

uzyskania przeo e rz du i = 5130, rwnomierno ruchu obrotowego oraz szeroki
zakres przenoszonej mocy. Sprawno mie ci si w granicach =0,80,9.
Przykad przekadni trochoidalnej z rolkami tocznymi pokazuje rys. 10.38. Na
wale czynnym 1 jest osadzony mimo rodowo (z mimo rodem e) pier cie 3, na nim
o ysko toczne 4. Bie ni dla rolek 5 stanowi zewn trzny pier cie o yska. Rolki s
umieszczone w koszyczku 6, ktry jest po czony z waem wyj ciowym 7. W czasie
ruchu obrotowego wa czynny wymusza ruch obrotowy pier cienia 3, a wraz z nim
o yska 4. Mimo rodowy pier cie wywouje promieniowe przemieszczenie rolek oraz
ich wspprac z zarysem z bw koa uz bionego 8. W wyniku wsppracy nast puje

)
Dokadnie temat k z batych sto kowych omawiaj Autorzy opracowa [50, 51]

202
toczenie si rolek po zarysie, co z kolei wymusza ruch obrotowy koszyczka 6, a wraz
z nim ruch wau biernego 7.

Rys. 10.38 Przekadnia trochoidalna z wakami tocznymi: 1 - wal czynny, 2 - o ysko toczne,
3 - pier cie , 4 - o ysko toczne, 5 - rolki, 6 - koszyczek, 7 - wa wyj ciowy, 8 - kolo
z uz bieniem cykloidalnym [43] Oryginalny rys. z cytowanej pracy

Przeo enie obiegowej przekadni trochoidalnej wyra a zale no :

z1
i= (10.111)
z 2 z1

gdzie z2 - liczba z bw koa, z1 - liczba elementw wsppracuj cych z z bami

koa.
Przekadnie trochoidalne wymagaj 65% przestrzeni monta owej w porwnaniu
z tradycyjnymi przekadniami walcowymi, czy limakowymi i okoo 90%
w porwnaniu z przekadniami planetarnymi [26].

10.1.6. Przekadnie falowe

Zasada dziaania przekadni falowej (rys. 10.39) opiera si na generowaniu

odksztacenia elastycznego pier cienia uz bionego przez generator, ktry powoduje
zmian ksztatu (utrwalenie owalu), co pozwala na zaz bienie jego z bw z z bami koa
sztywnego o uz bieniu wewn trznym w strefie zwi kszenia jego rednicy. Wyst puj ca
fala powoduje obrt koa sztywnego o k t odpowiadaj cy jednej lub dwm
podziakom.
203
 Schemat typowej przekadni falowej przedstawiono na rys. 10.39.

Rys. 10.39 Schemat przekadni dwufalowej:1 - koo podatne, 2 - koo sztywne, 3 - generator, 4 - wa
wej ciowy, 5 - wa wyj ciowy

Wyrznia si przekadnie jedno, dwu i czterofalowe. Dwa pierwsze s

najcz ciej stosowane. Przekadnie falowe mog by jedno lub wielostopniowe [26].
W przekadni dwufalowej generator 3, po czony z waem wej ciowym 4,
wywouje spr yste fale odksztace koa podatnego 1, ktrych ksztat zbli ony jest do
elipsy. W du ej osi generatora, w dwch obszarach zaz bienia, z by koa podatnego
uz bionego zewn trznie zaz biaj si z z bami koa sztywnego 2 uz bionego
wewn trznie. Natomiast w maej osi generatora z by mijaj si z pewnym luzem
wierzchokowym.
Przedstawiono wariant przekadni, w ktrym koo sztywne jest unieruchomione,
a obraca si koo podatne i generator (koo podatne obraca si w przeciwnym kierunku
do generatora). Przy obrocie generatora nast puje obtaczanie si koa podatnego po kole
sztywnym. Z r nicy liczby z bw koa sztywnego z2 i koa podatnego z1 wynika liczba
fal odksztace nf:
nf = z2 - z1 (10.112)
gdzie: z2 - liczby z bw koa sztywnego, z1 - liczby z bw koa podatnego,
nf - liczba fal odksztace .

Wzgl dny obrt koa podatnego o warto podziaki k towej odpowiada r nicy
z bw. Obrt ten polega na przemieszczaniu si wzdu drogi wzgl dnej z bw koa
podatnego do kolejnych wr bw mi dzyz bnych koa sztywnego.
Przeo enie przekadni dla omawianego przypadku wynosi:

204
 z1
i= (10.113)
z 2 z1

Je eli nieruchome jest koo podatne, wwczas:

z2
i= (10.114)
z 2 z1

Koa podatne

Koo podatne, najbardziej obci one i nara one na uszkodzenia z powodu

wyst powania w nim napr e zmiennych, powinno mie wystarczaj c wytrzymao
zm czeniow w celu zapewnienia zao onego czasu pracy, zwykle powy ej 10000
godzin. Spotyka si r ne postacie konstrukcyjne k podatnych.(rys. 10.40) [22, 28].
Najcz ciej stalowe koa podatne wykonuje si jako:
koa z dnem
koa z dwoma wie cami z batymi (przekadniowym i sprz gowym),
koa typu pier cie .

Rys. 10.40 Stosowane najcz ciej stalowe koa podatne: a) koo z dnem, b) koo z dwoma wie cami
z batymi c) koo typu pier cie

Koa sztywne

Koa sztywne maj uz bienie wewn trzne. W przekadni dwufalowej r nica

mi dzy liczb z bw koa sztywnego z2 i podatnego z1 wynosi: z2 z1=2. W przypadku,
gdy koo sztywne jest nieruchome, po czone jest z korpusem przekadni. Gdy jest
ruchome, po czone jest z wakiem wyj ciowym. Wyr nia si koa sztywne:
cylindryczne (rys. 10.47 a) i z konierzem (rys. 10.47 b).

205
Rys. 10.41 Rodzaje k sztywnych: a) koo bez konierza, b) koo z konierzem

Generatory

Generatory su do odksztacania k podatnych do zadanej postaci. Typ

generatora ma wpyw na sprawno przekadni i warto ci napr e w kole podatnym.
Wyr nia si generatory mechaniczne, hydrauliczne, pneumatyczne
i elektromagnetyczne. Najcz ciej stosowane s mechaniczne, w rd ktrych rozr nia
si :
krzywkowe (rys. 10.42),
tarczowe (rys. 10.43),
rolkowe (rys. 10.44).

Rys. 10.42 Generator krzywkowy: 1 krzywka, 2 o ysko podatne, 3 podkadka zabezpieczaj ca,
4 separator

206
Rys. 10.43 Generator tarczowy: 1 tarcza, 2 pier cie po redni, 3, 4 tuleje z otworami
mimo rodowymi

Rys. 10.44 Generator rolkowy: 1 rolka, 2 pier cie po redni, 3 sworze

Generator krzywkowy dobiera si do ci le okre lonych rednic wewn trznych

koa podatnego dw ze wzgl du na to, e o yska podatne s znormalizowane.
W generatorze tarczowym tarcza 1 osadzona na wale za po rednictwem tulei 3
i 4 posiada otwory przesuni te mimo rodowo wzgl dem osi waka o warto e.
Pier cie po redni 2 zabezpiecza koo podatne przed rozwalcowaniem.

207
 Generator rolkowy (dwu lub czterorolkowy) mo e by stosowany do
odksztacenia k podatnych o dowolnej rednicy wewn trznej dw. Dzi ki temu
mo liwe jest uzyskanie danego przeo enia przekadni. Generator ten nie zapewnia
utrzymania wymaganej postaci odksztacenia pod obci eniem, jak to ma miejsce
w przypadku generatora krzywkowego.

Liczba przyporu w przekadniach falowych jest du a, wi c stosowane s mae

moduy (m=0,51,0 mm). Przekadnie falowe stosuje si jako:
przekadnie o maych pr dko ciach obrotowych przeznaczone do r cznego
nap du i sterowania,
przekadnie o du ych pr dko ciach obrotowych stosowane w przyrz dach,
przekadnie do ukadw sterowania automatycznego,
przekadnie przekazuj ce ruch w pomieszczeniach hermetycznych,
przekadnie przenosz ce du e momenty obrotowe projektowane do maszyn
budowlanych, drogowych i urz dze d wigowych [22, 26, 28].

208
 10.2. Przekadnie ci gnowe

Przekadnie ci gnowe zaliczamy do grupy przekadni mechanicznych,

umo liwiaj cych przenoszenie mocy za po rednictwem gi tkich, podatnych ci gien, do
ktrych zalicza si [9, 11, 26, 44]:
liny,
pasy,
a cuchy.
Przekadnie ci gnowe zbudowane s generalnie z dwch (niekiedy kilku)
niestykaj cych si k, ktre opasane s ci gnem. Powi zanie pomi dzy koem
a ci gnem mo e by :
cierne (w przypadku przekadni linowych i pasowych),
ksztatowe (w przypadku przekadni a cuchowych). i pasowych z pasem
z batym.

10.2.1. Przekadnie pasowe

W przekadniach pasowych (rys. 10.45) elementem umo liwiaj cym

przekazywanie mocy z koa czynnego na bierne jest pas.

Rys. 10.45 Schemat przekadni pasowej, 1- koo czynne, 2- koo bierne

W zale no ci od przekroju poprzecznego i ksztatu, pasy mo na podzieli na:

pasy paskie (rys. 10.46 a),
pasy klinowe (rys. 10.46 b),
pasy okr ge (rys. 10.46 c),
pasy z bate (rys. 10.47).
Przekadnie pasowe s stosowane do powszechnie. Mog przenosi moce od
najmniejszych do du ych rz du 1500 [kW], przy pr dko ciach pasa do 50[m/s].
Rozstaw osi k przekadni mo e wynosi maksymalnie 15 [m]. Tak, jak ka de
urz dzenie mechaniczne, przekadnie pasowe posiadaj szereg zalet, ale rwnie i wad.
Zalety to [9, 11]:
prosta i tania konstrukcja,
cicha praca, pynno ruchu, agodzenie gwatownych zmian obci enia,
tumienie drga ,
dowolno rozstawu osi k,

209
Rys. 10.46 Rodzaje pasw ciernych: a) pas paski, b) pas klinowy, c) pas okr gy

Rys. 10.47 Typy pasw z batych: a) jednostronne, b) dwustronnie symetryczne, c) dwustronne

naprzemienne

mo liwo uzyskiwania zmiennych przeo e i zmiany kierunku obrotw,

wymagana maa dokadno rozstawu osi k,
po lizg pasa w przypadku przeci enia zapobiega zniszczeniu przekadni
(z wyj tkiem przekadni z batych,).
Wady to:
stosunkowo du e rozmiary,
wywoywanie du ych obci e na way i o yska,

210
 konieczno stosowania napinaczy pasw umo liwiaj cych korygowanie dugo ci
pasw na skutek ich wydu ania,
wra liwo na dziaanie czynnikw takich, jak: temperatura, oleje, smary itp.,
brak stao ci przeo enia, za wyj tkiem pasw z batych.

Schematy wybranych rodzajw przekadni pasowych zostay przedstawione na

rys. 10.48.

Rys. 10.48 Rodzaje przekadni pasowych, a) otwarta, b) skrzy owana, c) pskrzy owana,
d) pskrzy owana z rolk kieruj c , e) pskrzy owana z dwiema rolkami kieruj cymi,
f) otwarta z wewn trzn rolk napinaj c , g) otwarta z dwiema rolkami kieruj cymi, h) otwarta
z rolk kieruj c i rolk napinaj c

10.2.1.1. Parametry przekadni pasowych

Powszechnie stosowane przekadnie pasowe przenosz przewa nie moce od 0,3

50 [kW], chocia , jak ju wspomniano, mo na spotka przekadnie o mocach nawet
do 1500 [kW]. Pr dko ruchu waha si w granicach od 5 50 [m/s]. Niekiedy
w przemy le stosuje si rwnie tzw. specjalne przekadnie szybkobie ne
(z wykorzystaniem pasw z batych), ktre umo liwiaj stosowanie pr dko ci
si gaj cych 80 100 [m/s]. Wielko przeo enia zale y gwnie od typu przekadni
i wynosi [9, 11]:
211
 dla przekadni otwartej z pasem paskim 5,
dla przekadni skrzy owanej do 6,
dla przekadni pskrzy owanej do 3,
dla przekadni z pasem paskim i napinaczem do 10,
dla przekadni z pasami klinowymi do 10,
dla przekadni z pasami z batymi do 30.
Przytoczone warto ci przeo e s niezmiernie rzadko stosowane. Najcz ciej
ich warto ci wynosz :
dla przekadni z pasami paskimi do 4,
dla przekadni z pasami klinowymi do 8.
Sprawno przekadni pasowych wynosi odpowiednio dla:
przekadni z pasem paskim 0,94 0,98,
przekadni z pasem klinowym 0,92 0,97.

10.2.1.2. Materiay pasw

Materiay, z ktrych wykonuje si pasy powinny by materiaami o wysokiej

trwao ci. Czynnikiem decyduj cym jest wytrzymao zm czeniowa materiau.
Materia pasa powinien by rwnie odporny na: zmiany temperatury otoczenia,
dziaanie wilgotno ci, dziaanie czynnikw chemicznych takich, jak: zasady, kwasy
benzyny, rozpuszczalniki, oleje smary.
Wasno ci wytrzymao ciowe niektrych materiaw stosowanych w produkcji
pasw prezentuje tab. 10.13.

Tab. 10.13 Wa ciwo ci wybranych pasw paskich

Cechy materiau Wymiary handlowe Cechy u ytkowe Zakres zastosowania
Gatunek
Rm E h1) b Eg dop ( /L)max4 max
pasa (D/h)min3)
MPa MPa Mg/m3 mm mm MPa MPa s-1 m/s
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
skrzany 37 20600 29 20
bardzo 29 440 0,9 812 201800 49 4,3 25 25 50
zmi kczony 1420 201800 67 35
##
| '.

37 20600 39 25
skrzany
29 340 0,95 812 201800 59 4,3 30 10 40
#!H g

zmi kczony
1420 201800 78 40

37 20600 49 30
skrzany
25 245 1,0 812 201800 67 3,8 35 5 30
normalny
1420 201800 88 45

gumowy z (37)0,7 2030

44 340
tkanin 1,2 (37)1,1 20300 49 0,5 3,8 30 69 40
59 1180
bawenian (37)1,3 6 9

balatowy z
49 880 (38)0,6 2030
tkanin 1,25 20300 49 0,5 4,3 25 40
64 1470 (38)1,2 510
bawenian

212
balatowy ze
sznurkami - - 1,25 45 60 270 29 0,5 5,4 20 1520 40
kordowymi

29
baweniany - 1,3 412 - 39 0,3 3,8 20 - -
49

Spo rd wymienionych materiaw obecnie najpowszechniej stosuje si pasy

gumowe. W pasach tych elementem no nym jest tkanina baweniana lub kordowa, albo
prz dza kordowa lub poliamidowa. Elementem cz cym kilka warstw tkaniny jest
guma, ktra zapewnia dodatkowo du y wspczynnik tarcia [9].

10.2.1.3. Projektowanie przekadni pasowych

Do podstawowych wielko ci, ktre powinny zosta obliczone w procesie

projektowania nale y zaliczy :
k t opasania dla poszczeglnych k (rys. 10.49):
1 = 180o 2, 2 = 180o + 2 (10.115)

gdzie:
d 2 - d1
sin = (10.116)
2a
19100v 19100v
d1 = , d2 = (10.117)
n1 n2

d 1 = d k1 + h , d 2 = d k2 + h (10.118)

v - pr dko pasa [m/s], n1,n2 - odpowiednio pr dko ci obrotowe k [obr/min],

d1, d2 - rednice skuteczne k, dk1, dk2 - rednice k pasowych, h - wysoko pasa,
a - rozstaw osi k przekadni.

Rys. 10.49 Zale no ci geometryczne przekadni pasowej

dugo pasa przekadni:

213

L = 2a cos + (d1 + d 2 ) + o (d 2 d 1 ) (10.119)
2 180
W przypadku, gdy rozstaw osi k przekadni a 10(d2 - d1), dugo pasa mo na
ustali w oparciu o wzr uproszczony:

L 2a + (d1 + d 2 ) +
(d 2 d1)2

(10.120)
2 4a
moc przekadni N przenoszona z koa czynnego na koo bierne z pomini ciem
strat, napi cia w ci gnach, obci enia waw (rys. 10.50)

Rys. 10.50 Siy w przekadni pasowej

N = (S c S b )v [Nm/s] = [W] (10.121)

S c - S b = S u [N] (10.122)

N = S u v [W] (10.123)

1d 1 2 d 2 d 1 n 1 d 2 n 2
v= = = = [m/s] (10.124)
2 2 60 60
gdzie: Sc - napi cie pasa po stronie czynnej, Sb - napi cie pasa po stronie biernej,
Su - napi cie u yteczne pasa, v - pr dko pasa.

Dysponuj c wzorem (10.124) mo na ustali przeo enie przekadni i:

d1 n 2
d1n 1 = d 2 n 2 = =i (10.125)
d 2 n1

Poniewa moc N (10.123) w wi kszo ci przypadkw podawana jest w [kW],

dlatego wzr na moc przekadni po uwzgl dnieniu rwnie wzoru v (10.124) przyjmuje
ostatecznie posta :
Su d1n 1 Su d 2 n 2
N= = [kW] (10.126)
19100 19100
Dysponuj c rwnaniem (10.126) mo na ustali napi cie skuteczne Su:

214
 N N
S u = 19100 = 19100 [N] (10.127)
d1n 1 d2n 2

Poprzez analogi do hamulcw ta mowych, mo na napisa rwnanie:

Sc - Sb = F = Su (10.128)

gdzie: F - jest to tzw. sia obwodowa wynikaj ca z momentu obrotowego

przenoszonego przez pas.
Rozwa aj c warunki rwnowagi statycznej elementarnego odcinka pasa na kole
pasowym i uwzgl dniaj c si tarcia pomi dzy pasem a koem, mo na wyprowadzi
wzr:

Sc = Sb e (10.129)

gdzie: e - wykadnik logarytmu naturalnego (e 2,72), - wspczynnik tarcia

pomi dzy pasem a koem , - k t opasania dla koa mniejszego (w radianach).

Po wprowadzeniu wspczynnika m = e mo na napisa :

Sc = S b m (10.130)

S u = S b m S b = S b (m 1) (10.131)

Z warunku tego wynika, e napi cie u yteczne Su jest tym wi ksze, im wi kszy
jest k t opasania koa mniejszego. Dysponuj c warto ci napi cia u ytecznego Su,
mo na ustali warto napr enia u ytecznego u:
Su Sc Sb Sc S b
u = = = = c b (10.132)
A A A A
gdzie: c, b - odpowiednio napr enie w ci gnie czynnym i biernym.

Na podstawie wzorw (10.128 i 10.129) mo na wyznaczy warto Sc i Sb

m 1
Sc = F , Sb = (10.133)
m 1 m -1
Napi cie wst pne w pasie So okre la wzr:
Sc + S b Su m + 1
So = = (10.134)
2 2 m 1
W typowych warunkach pracy przy 0,25, =0,9, m=2,025, warto
napr enia wst pnego wynosi:
So = 1,5S u (10.135)

ostatecznie wi c:
Su S
S c = So + , S b = So - u (10.136)
2 2
215
 Wa, na ktrym zamontowane jest koo pasowe, obci ony jest si wypadkow
Q pochodz c od naci gu pasa (rys. 10.50):

Q = S 2c + S 2b + 2S c S b cos 2 (10.137)

Sia Q nachylona jest pod k tem do paszczyzny przechodz cej przez osie k,
przy czym:
Sc Sb
tg = tg
Sc + Sb

a odlego pomi dzy liniami dziaania tych si jest rwna:

e = a sin
po lizg przekadni.
Poniewa w ci gnie czynnym panuje wi ksze napi cie ni w ci gnie biernym,
nast puje jego wydu enie. Fakt ten powoduje wydu enie ci gna na kole czynnym,
a skrcenie na kole biernym. Wskutek tego pr dko ci ci gna czynnego i biernego r ni
si mi dzy sob . Bardziej naci gni te ci gno czynne przesuwa si z pr dko ci wi ksz
ni ci gno bierne (vc>vb). Istnienie tej r nicy pr dko ci jest przyczyn pojawiania si
po lizgw, ktry mo na opisa wzorem:
vc vb
= (10.138)
vc

gdzie: vc,vb - odpowiednio pr dko ci ci gna czynnego i biernego

d1 + h d +h d2
vc = 1 , v = 2 2 , i = 1
2 2 2 d 1 (1 )

wytrzymao i trwao pasw

Warto maksymalnych napr e w pasie mo na wyrazi wzorem:

Uo
max = c + g + v dop m (10.139)
U
gdzie: c - napr enia rozci gaj ce:
Sc K
c = (10.140)
A
gdzie: K - wspczynnik przeci enia (tab. 10.14), A - pole przekroju
poprzecznego pasa, g - napr enia zginaj ce w pasie:
h
g = Eg (10.141)
D min

gdzie: Eg - wspczynnik spr ysto ci podu nej pasa przy zginaniu (tab. 10.13),
Dmin - rednica koa mniejszego, h - grubo pasa,

216
Tab. 10.14 Warto ci wspczynnika przeci enia K

Charakterystyka nap du Przykady zastosowania K

pompy wirowe, wentylatory, pr dnice,

ruch zupenie rwnomierny mniejsze obrabiarki o rwnomiernym 1
ruchu; wyj tkowo korzystne warunki
ruch rwnomierny, rozruch atwy jak wy ej, mniej korzystne warunki 1,2
ruch normalny (przeci enia do 50%), rozruch pompy i spr arki tokowe, wi ksze
1,4
normalny, w czanie cz ste obrabiarki, maszyny prz dzalnicze
ruch nierwnomierny (przeci enia do 100%), tocznie, prasy, moty pneumatyczne,
1,6
rozruch trudny, bardzo cz ste w czanie amacze kamieni, maszyny tkackie
ruch bardzo nierwnomierny (przeci enia do
jak wy ej, w wyj tkowo niekorzystnych
200%), praca uderzeniowa, cz ste zmiany 2
warunkach
kierunku obrotw

v - napr enia wywoane si od rodkow :

v2
v = o (10.142)
g

gdzie: o - ci ar wa ciwy materiau pasa (tab. 10.13), g - przy pieszenie

ziemskie, dop - napr enia dopuszczalne dla materiau pasa (tab. 10.13), przy ktrych
pas ulegnie zniszczeniu po przekroczeniu liczby cykli Uo=107, m wykadnik
pot gowy, m=5 dla pasw paskich gumowych i bawenianych, m=2 8 dla pasw
klinowych, U - to wymagana liczba cykli:

Rys. 10.51 Wspczynnik zginania pasa na koach: 2max - najwi ksze napr enia na kole 2, 1max -
najwi ksze napr enia na kole 1

v Z
U = 3600T (10.143)
L 1 2

gdzie: v - pr dko pasa [m/s], L - dugo pasa [m], Z - liczba k i rolek,

T - liczba godzin pracy (1000 5000 h), 1 - wspczynnik uwzgl dniaj cy zginanie
217
pasa na koach i rolkach , 2 - wspczynnik zmienno ci obci e (2=1 - gdy
obci enie pene wyst puje ci gle (rys. 10.51), 2=2 dla rednich warunkw pracy).

Po uwzgl dnieniu wszystkich wspczynnikw wzr (10.139) przyjmuje posta

[9, 11, 26]:

10 7 L1 2
max dop m (10.144)
3600TZv

10.2.1.4. Podstawowe wymiary k pasowych i pasw

Po dokonaniu wyboru pasa paskiego nale y przyst pi do projektowania koa

pasowego. Wymiary rednic k s wielko ciami znormalizowanymi, zarwno dla
przekadni z pasami paskimi, jak i pasami klinowymi (tab. 10.15 i tab. 10.16).

Tab. 10.15 Wymiary pasw paskich produkcji krajowej w mm

Skrzane Gumowe
h b h b h b
3 30 4 30 100 12 170 450
4 30 50 6 40 160 13,5 320 410
5 50 100 8 60 450 15 280 450
6 55 260 9 190 450 16,5 320 450
7 200 500 10,5 300 410 18 320 450
Poliamidowe lub lniane bezko cowe
h b L
1,5 lub 2,5 20 70 500 4000

Tab. 10.16 rednice normalne k pasowych z pasami paskimi i klinowymi

rednice normalne D mm k pasowych

50 56 63
71 80 90 100 112 125
140 160 180 200 224 250
280 315 355 400 450 500
560 630 710 800 900 1000
1120 1250 1400 1600 1800 2000
2240 2500 2800 3150 3550 4000

Wymiary koa pasowego wsppracuj cego z pasem paskim w wi kszo ci s

bezpo rednio lub po rednio uzale nione od szeroko ci b pasa (rys. 10.52):

218
Rys. 10.52 Koo pasowe z pasem paskim

szeroko wie ca:

dla przekadni otwartych
B 1,12b (10.145)

dla przekadni skrzy owanych

B > 1,33b (10.146)

dla przekadni pskrzy owanych

B > 2b (10.147)
wielko wypuko ci wie ca koa
w 0,01B (10.148)

najmniejsze grubo ci wie ca w zale no ci od materiau przyjmuje si :

koo eliwne
g w = 0,005D + 3mm (10.149)

koo stalowe
g w = 0,002( D + 2b) + 3mm (10.150)

dugo piasty koa

L (1,5 2)d (10.151)

rednica zewn trzna piasty

dz = d + 2e (10.152)
gdzie:

219
 e (0,33 0,4)d + 5mm - dla koa eliwnego (10.153)

e 0,3d - dla k stalowych (10.154)

liczba ramion koa jest najcz ciej parzysta i wynosi

1 1
i + D (10.155)
6 5

przekrj ramion (zwykle eliptyczny)

a
2 2,5 (10.156)
c
Poniewa na ramiona koa u ich podstawy (w pobli u piasty) dziaa moment
gn cy, nale y sprawdzi przyj ty przekrj na zginanie:
Mg
g = kg (10.157)
Wx

3S u I r
gdzie: M g , lr - obliczeniowa dugo ramienia:
i
l r 0,5(D d 2 ) (10.158)

Wska nik wytrzymao ci na zginanie dla przekroju eliptycznego wynosi:

Wx 0,1a 2 c (10.159)

W przypadku maych k, ramiona zast puje si tarcz o grubo ci:

g t = (0,8 1)g w (10.160)

Ksztat pasa klinowego oraz rowka koa pasowego przedstawia rys. 10.53.

Rys. 10.53 Przekrj pasa klinowego i rowka koa pasowego

Wymiary pasw klinowych oraz wymiary rowkw dla odpowiednich typw

pasw (Z, A, B, C, D, E) podane zostay w tab. 10.17, tab. 10.18) [9, 11].

220
Tab. 10.17 Pasy klinowe. Wymiary

Dopuszczalna r nica dugo ci pasw

A B C D E Dopu-
Oznaczenia wielko ci przekroju Od- szcza-

pracuj cych rwnolegle mm

Odchyki dugo ci Lp mm
chyki lna
Wielko

Dugo pasw Lp w mm Lp r -
Z A B C D E mm nica
mm
lp 1) 8,5 11 14 19 27 32 (2360) + + + +30
7,5
lo 10 13 17 22 32 38 2500 + + + -15
ho 6 8 11 14 19 25 (2650) + +
hp 2 3 3,5 4,5 7 8 2800 + +
Dugo pasw Lp 1) mm (3000) + +
400 +
3150 + + +
(425) + +40 10
(3350) + + +
450 + -20
3550 + + +
(475) +
(3750) + + +
(530) +
4000 + + +
(530 +
(4250) + + +
560 + +14 2
(600) + + -8 4500 + + +
630 + + (4750) + + +
(670) + +
710 + +
5000 + + +
(750) + + +50
(5300) + + +
800 + + -25 12,5
5600 + + +
(850) + +
(6000) + + +
900 + +
(950) + +
6300 + + +
(6700) + + +
7100 + + +

Szeroko wie ca koa pasowego zale y przede wszystkim od liczby pasw

(liczby rowkw) i wynosi:
B = ( j 1) e + 2f (10.161)

gdzie: e - podziaka, j - liczba pasw, f - wymiar z rys. 10.53.

Napr enie u yteczne wynosi:

Su
u = <k (10.162)
A j

gdzie: A - pole przekroju poprzecznego pasa, k - dopuszczalne napr enia dla

materiau pasw.

Liczb pasw, ktra jest w stanie przenie okre lon moc, mo na obliczy
z wzoru:
N CT
j= (10.163)
N1 CL C

221
 gdzie: N - moc, N1 - moc przenoszona przez jeden pas, CT - wspczynnik
trwao ci pasa (tab. 10.19), CL - wspczynnik zale ny od dugo ci pasa (tab. 10.21),
C - wspczynnik zale ny od k ta opasania (tab. 10.20).

Tab. 10.18 Koa rowkowe do pasw klinowych. Wymiary

A B C D E
Oznaczenia wielko ci rowka Odchyki
Wielko

rednicy d
rednice skuteczne d mm mm
Z A B C D E
(600) + + + + +

Odchyki rednicy d mm
630 + + + + +
lp 8,5 11 14 19 27 32 (670) + + + + + +5
bmin 2,5 3,3 4,2 5,7 8,1 9,6 710 + + + + +
hmin 7 8,7 10,8 14,3 19,9 23,4 (750) + + + + +
800 + + + + +

(850) + + + + +
12 15 19 25,5 37 44,5
e 900 + + + + +
0,3 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7
(950) + + + + + +6
10 12,5 17 24 29 1000 + + + + +
8
f +2 +2 +2 +3 +4 (1060) + + + + +
1
-1 -1 -1 -1 -1
rednice skuteczne d mm 1120 + + + +
63 + (1180) + + +
(67) + 1250 + + +
71 + (1320) + + +
+0,8 +7
(75) + 1400 + + +
80 + (1500) + + +
(85) + 1600 + + +
90 + + (1700) + +
(95) + +
100 + + 1800 + +
+1
(106) + + (1900) + +
112 + + 2000 + +
(118) + +
125 + + + +8
(132) + + +
(2120)
140 + + + + + +
2240
(150) + + + + + +
+1,5 (2360)
160 + + + + + +
2500
(170) + + +
175 + + +
(180) + + + rednice uj te w nawiasy nie s zalecane

rednic rwnowa n przekadni de oblicza si z wzoru:

d e = d 1C i (10.164)

gdzie: d1 - rednica mniejszego koa przekadni, Ci - wspczynnik przeo enia

przekadni (tab. 10.22).

222
Tab. 10.19 Warto ci wspczynnika CT

Liczba godzin pracy na dob

Warunki pracy
>10 >10 >10 Przykady urz dze
urz dzenia 10 >16 10 >16 10 >16
16 16 16 nap dzanych
nap dzanego
I II III
dmuchawy, wyci gi,
lekkie (obci enia
1,0 1,1 1,2 1,1 1,2 1,3 1,2 1,3 1,4 pompy i spr arki
rwnomierne)
od rodkowe
obrabiarki do metali,
rednie (przeci enia
1,1 1,2 1,3 1,2 1,3 1,4 1,3 1,4 1,5 prasy, tocznie, no yce,
do 50%)
pr dnice
ci kie (przeci enia obrabiarki do drewna,
1,2 1,3 1,4 1,3 1,4 1,5 1,4 1,5 1,6
do 100%) maszyny wkiennicze
bardzo ci kie d wigniki i podno niki,
(przeci enia ponad 1,3 1,4 1,5 1,4 1,5 1,6 1,5 1,6 1,8 kruszarki, myny
100%) kulowe
Warto ci wspczynnika CT nale y przyjmowa :
z kolumn I - dla silnikw elektrycznych trjfazowych z prze cznikiem gwiazda-trjk t" lub rozrusznikiem, dla
silnikw elektrycznych jednofazowych i pr du staego bocznikowych, dla silnikw spalinowych cztero-
i wi cej cylindrowych,
z kolumn II - dla silnikw elektrycznych o du ym momencie rozruchowym i silnikw elektrycznych pr du staego
bocznikowo-szeregowych, dla silnikw spalinowych mniej ni czterocylindrowych,
z kolumn III - dla silnikw elektrycznych krtkozwartych i dwuklatkowych oraz dla silnikw pr du staego
szeregowych.
Gdy jedno z k rowkowych przekadni jest tarcz sprz ga wy czalnego lub gdy sprz go jest blisko koa
rowkowego, warto ci CT nale y przyjmowa z kolumn III niezale nie od rodzaju nap du.

Tab. 10.20 Warto ci wspczynnika C

K t opasania K t opasania K t opasania

mniejszego kola C mniejszego kola C mniejszego kola C
1 1 1

180 1,00 151 0,93 120 0,82

177 0,99 148 0,92 117 0,81
174 0,99 145 0,91 113 0,80
171 0,98 142 0,90 110 0,78
169 0,97 139 0,89 106 0,77
166 0,97 136 0,88 103 0,75
163 0,96 133 0,87 99 0,73
160 0,95 130 0,86 95 0,72
157 0,94 127 0,85 91 0,70
154 0,93 123 0,83

223
Tab. 10.21 Warto ci wspczynnika CL

Dugo Pas klinowy Dugo Pas klinowy

pasa pasa
Lp Z A B C Lp A B C D E
mm mm
400 0,72 2120 1,05 0,99 0,89
425 0,74 2240 1,06 1,00 0,91
450 0,75 2360 1,07 1,01 0,92
475 0,76 2500 1,09 1,03 0,93
500 0,77 2650 1,04 0,94
530 0,79 2800 1,05 0,95
560 0,80 3000 1,06 0,96
600 0,81 0,79 3150 1,07 0,97 0,86
630 0,82 0,80 3350 1,08 0,98 0,87
670 0,83 0,81 3550 1,09 0,99 0,88
710 0,84 0,82 3750 1,11 1,00 0,90
750 0,85 0,83 4000 1,12 1,02 0,91
800 0,87 0,85 4250 1,14 1,03 0,92
850 0,88 0,86 4500 1,15 1,04 0,93
900 0,89 0,87 4750 1,17 1,06 0,95
950 0,90 0,88 5000 1,18 1,07 0,96 0,92
1000 0,91 0,89 0,84 5300 1,19 1,08 0,97 0,94
1060 0,92 0,90 0,85 5600 1,20 1,09 0,98 0,95
1120 0,93 0,91 0,86 6000 1,22 1,11 1,00 0,96
1180 0,94 0,92 0,87 6300 1,12 1,01 0,97
1250 0,95 0,93 0,88 6700 U4 1,03 0,99
1320 0,97 0,94 0,89 7100 1,15 1,04 1,00
1400 0,98 0,96 0,90 7500 1,16 1,05 1,01
1500 1,00 0,98 0,92 8000 1,18 1,06 1,02
1600 0,99 0,93 8500 1,20 1,07 1,03
1700 1,00 0,94 9000 1,21 1,09 1,05
1800 1,01 0,95 0,85 9500 1,22 1,10 1,06
1900 1,02 0,97 0,87 10000 1,23 1,11 1,07
2000 1,03 0,98 0,88 10600 1,24 1,12 1,09

Tab. 10.22 Warto ci wspczynnika Ci

Wsp- Przeo enie przekadni i

czynnik do 0,55 0,56 0,83 0,84 0,95 0,96 1,05 1,06 1,20 1,21 1,80 ponad 1,80
Ci 1,15 1,10 1,05 1,00 1,05 1,10 1,15

K t opasania 1 koa mniejszego oblicza si z zale no ci:

d 2 d1
1 = 180 o 57,3 o (10.165)
a
Trwao obliczeniowa pasw klinowych ustala si na poziomie 9200 godzin, co
odpowiada czterem latom pracy po 8 godzin dziennie. Warto wspczynnika CT
przyjmuje si z tab. 10.19 [9, 11, 26].

224
 10.2.1.5. Algorytmy oblicze przekadni pasowych: a) z pasem
paskim, b) z pasem klinowym, przy danych mocach, przeo eniach
i obrotach koa czynnego

Kolejno oblicze przekadni z pasem paskim:

1) Przyj z normy rodzaj pasa, uwzgl dniaj c przy jego doborze warunki pracy
i ustali jego podstawowe wymiary (tab. 10.13) - przede wszystkim wymiar h.
2) Obliczy wst pnie warto rednicy koa mniejszego d1 z proporcji D/h
(tab. 10.13) - z normy przyj najbli sz znormalizowan (tab. 10.15).
3) Ustali pr dko v1 (10.124) i ewentualnie skorygowa wielko rednicy d1.
1 d2
4) Obliczy rednic koa du ego d2 i = , przyjmuj c, e po lizg
2 d1(1 )
spr ysty pasa wynosi =0,0015.
5) Ustali (uwzgl dniaj c warunki konstrukcyjne) rozstaw osi przekadni
a (1,5 2)(d 1 + d 2 ) - w konstrukcjach maszynowych, a=15m i wi cej
w innych rozwi zaniach.
6) Obliczy k t opasania 1 (10.115) na maym kole, pami taj c, by by speniony
warunek 150o .
7) Obliczy dugo geometryczn pasa L (10.120).
8) Obliczy liczb cykli U (10.143) do chwili zniszczenie pasa, przyjmuj c
wa ciwy czas T.
9) Obliczy wytrzymao zm czeniow pasa - obliczy maksymalne max
napr enia i porwna je z napr eniami dopuszczalnymi dop (10.144).
10) Obliczy napi cie u yteczne Su (10.127).
11) Wyznaczy warto napi cia Sc (10.133)
12) Obliczy pole przekroju poprzecznego pasa A (10.140).
13) Obliczy szeroko pasa hb=A, zaokr glaj c j do warto ci najbli szej podanej
w normie (tab. 10.18).

Kolejno oblicze przekadni z pasem klinowym:

Proces projektowania przekadni pasowej z pasem klinowym nie r ni si

w sposb istotny od zaprezentowanej metody. W procesie oblicze nale y przede
wszystkim pami ta o obliczeniu pozornego wspczynnika tarcia :

= (10.166)
2 sin
gdzie: - k t rozwarcia rowka na kole pasowym (rys. 10.53).

Poniewa w przekadniach z pasem klinowym moc mo e by przekazywana

przez jeden lub wi cej pasw, nale y ustali ich liczb niezb dn do przeniesienia mocy
(10.163).

225
 1) Po ustaleniu warto ci d1 i d2 obliczy rednic rwnowa n de (10.164).
2) Obliczy v1 (10.124).
3) Z tab. 10.23 ustala si dla de i v maksymaln moc, jak mo e przenie jeden
pas przekadni.
4) Obliczy k t opasania 1 dla koa mniejszego (10.115).
5) Z wzoru (10.116) oblicza si k t .
6) Nast pnie oblicza si dugo pasa L (10.120) i dokonuje doboru pasa z normy.
7) Ustala si warto ci wspczynnikw CL i C (tab. 10.20 i tab. 10.21).
8) Oblicza si liczb pasw i przyjmuje warto najbli sz wi ksz liczb
cakowit [9, 11].

Tab. 10.23 Moc N1 kW przenoszona przez pas klinowy

Pas Z
rednice rwnowa ne przekadni de mm
pasa
m/s 63 70 80
90
< 70 < 80 < 90
0,5 0,074 0,074 0,074 0,074
1 0,15 0.15 0,15 0,15
2 0,22 0,22 0,29 0,29
3 0,29 0,37 0,37 0,44
4 0,37 0,44 0,52 0,59
5 0,44 0,52 0,59 0,66
6 0,52 0,66 0,74 0,74
7 0,59 0,74 0,81 0,88
8 0,66 0,81 0,88 0,96
9 0,74 0,88 0,96 1,03
10 0,74 0,88 1,03 1,18
11 0,81 0,96 1,10 1,25
12 0,88 1,03 1,18 1,33
13 0,88 1,10 1,25 1,40
14 0,88 1,18 1,33 1,47
15 0,96 1,25 1,47 1,62
16 0,96 1,25 1,47 1,62
17 0,96 1,25 1,47 1,70
18 0,96 1,33 1,55 1,70
19 0,96 1,33 1,55 1,77
20 0,96 1,33 1,62 1,77
21 0,96 1,33 1,62 1,84
22 0,96 1,33 1,62 1,84
23 0,96 1,33 1,62 1,84
24 0,88 1,33 1,62 1,91
25 0,88 1,33 1,62 1,91
26 0,81 1,33 1,62 1,91
27 0,81 1,25 1,62 1,91
28 0,74 1,18 1,55 1,84
29 0,66 1,18 1,55 1,84
30 0,59 1,10 1,55 1,84

226
 10.2.1.6. Przekadnie z pasem z batym

Po czenie ksztatowe pasa z batego z uz bionymi koami zapewnia stao

przeo enia. Nie jest wymagane napi cie wst pne, wi c way i o yska s mniej
obci one w porwnaniu z przekadni z pasem paskim, czy klinowym. Pasy z bate
charakteryzuj si ma rozci gliwo ci , du elastyczno ci , wytrzymao ci
zm czeniow i odporno ci na zu ycie. Elementami no nymi pasa s wtopione w gum
linki stalowe lub poliamidowe. Oznaczenia pasw, podziaki ich z bw i wymiary
geometryczne (rys. 10.47) prezentuje tab. 10.24, a liczb z bw tab. 10.25.

Tab. 10.24 Wymiary geometryczne pasw z batych (na podstawie PN-83/M-85210)

Ozn. Podziaka pasa
2 S ht hs hd rr ra Szeroko pasa b
po- pb
dzia-
mm cale stopnie mm
ki
MXL 2,032 2/25 40 1,14 0,51 1,14 1,53 0,13 3,0 4,8 6,4*)
XL 5,080 1/5 50 2,57 1,27 2,30 3,05 0,38 6,4 7,9 9,5*)
L 9,525 3/8 4,65 1,91 3,60 4,58 0,51 12,7 19,1 25,4*)
H 12,700 1/2 6,12 2.29 4,30 5,95 1,02 19,1 25,4 38,1 50,8 6,2*)
40
XH 22,225 7/8 12,57 6,35 11.20 15,49 1,57 1,19 50,8 76,2 101,6*)
XXH 31,750 1 1/4 19,05 9,53 15,70 22,11 2,29 1,52 50,8 76,2 101,6 127,0*)
*)
Podstawowe szeroko ci pasa bo (najwi ksze znormalizowane) z podziak pb

Tab. 10.25 Liczba z bw pasw z batych o r nych podziakach (na podstawie PN-83/M-85210)
Oznaczenie Liczba z bw pasa z batego zb
podziaki
MXL 45, 50, 55, 60, 70, 75, 80, 90, 100, 110, 125, 140, 155, 175, 200, 225, 250
XL 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60, 65, 70, 75, 80, 85, 90, 95, 100, 105, 110, 115, 120, 125, 130
L 33, 40, 50, 56, 60, 64, 68, 72, 76, 80, 86, 92, 98, 104, 112, 120, 128, 136, 144, 160
H 48, 54,60, 66, 72, 78, 84, 90, 96, 102, 108, 114, 120, 126, 132, 140, 150, 160, 170, 180,
200, 220, 250, 280, 340
XH 58, 64, 72, 80, 88, 96, 112, 128, 144, 160, 176, 200
XXH 56, 64, 72, 80, 96, 112, 128, 144

Dugo pasa mierzona wzdu linii podziaowej oblicza si z wzoru:

L = pbzb (10.167)

gdzie: pb - podziaka z bw, zb - liczba z bw pasa.

Wymiary zarysu z bw prostoliniowych koa pasowego (rys. 10.54) okre la tab.

10.26. Stosuje si tak e koa z z bami o zarysie ewolwentowym (zalecane).

227
Rys. 10.54 Koo pasowe z bate o prostoliniowym zarysie z bw

Tab. 10.26 Wymiary zarysu prostoliniowych z bw k pasowych z batych (na podstawie PN-84/M-
85211)
Wymiary z bw
Oznaczenie
bw hg rb (max) rt 2e 2
podziaki
mm stopnie
MXL 0,84 0,69 0,25 0,13 0,508 40
XL 1,32 1,65 0,41 0,64 0,508 50
L 3,05 2,67 1,19 1,17 0,762
H 4,19 3,05 1,60 1,60 1,372
40
XH 7,90 7,14 1,98 2,39 2,794
XXH 12,17 10,31 3,96 3,18 3,048
Tolerancje wymiarw s podane w PN-84/M-85211

Koa pasowe z bate mog mie wie ce bez obrze y lub z obrze ami
(rys. 10.55), ktre zapobiegaj przesuwaniu i spadaniu pasa z koa. Przy maym
rozstawie osi k wystarczy, by jedno koo miao obrze a do prowadzenia pasa.
Wymiary szeroko ci wie cw k podaje tab. 10.27.

Rys. 10.55 Koa pasowe z bate: a) z obrze ami, b) bez obrze y

228
Tab. 10.27 Wymiary szeroko ci wie cw k pasowych z batych w zale no ci od podziaki i szeroko ci
pasa z batego (zgodnie z PN-84/M-85211)
Szeroko wie ca kola w mm
Oznaczenie
nominalna (rwna z obrze ami bf bez obrze y
podzialki
szeroko ci pasa) (minimum) bf (minimum)
3,0 3,8 5,6
MXL 4,8 5,3
6,4 7,1 8,9
6,4 7,1 8,9
XL 7,9 8,6 10,4
9,5 10,4 12,2
12,7 14,0 17,0
L 19,1 20,3 23,3
25,4 26,7 29,7
19,1 20,3 24,8
25,4 26,7 31,2
H 38,1 39,4 43,9
50,8 52,8 57,3
76,2 79,0 83,5
50,8 56,6 62,6
XH 76,2 83,8 89,8
101,6 110,7 116,7
50,8 56,6 64,1
76,2 83,8 91,3
XXH
101,6 110,7 118,2
127,0 137,7 145,2

rednic podziaow koa wyznacza wzr:

pbz
d= (10.168)

gdzie: pb - podziaka mierzona wzdu obwodu koa podziaowego (rys. 10.54),
z -liczba z bw koa.

rednica zewn trzna do:

d o = d 2e (10.169)

gdzie: e - (rys. 10.54),(tab. 10.26)

Je eli przeo enie i = z2/z1 jest znacznie wi ksze od jedno ci, wzr na odlego
osi k (rys. 10.56) ma posta :
p b (z 2 z 1 )
a= (10.170)

2 cos
2
gdzie: a - odlego osi, z1,z2 - liczby z bw k, - k t opasania koa
podziaowego mniejszego.

229
Rys. 10.56 Schemat przekadni z pasem z batym

Inwolut k ta /2 mo na wyznaczy z zale no ci:

z z2
inv = b = tg (10.171)
2 z 2 z1 2 2

Dla przeo e bliskich jedno ci, stosuje si wzr przybli ony:

2
1 p b (z 2 z 1 )
2
a s+ s (10.172)
8

pb
gdzie: s = (2z b z 2 z 1 )
8
Warunek na naciski na boczne powierzchnie wsppracuj cych z bw pasa
i koa wyznacza warto siy obwodowej:
Pdop = bh t z m kC (10.173)

gdzie: b - szeroko pasa, ht - wysoko z bw pasa, zm - liczba zaz bionych

z bw maego koa (10.174), k - dopuszczalny nacisk na powierzchni styku z bw
(przyjmuje si k = 1 MPa), C = C1C2C3C4 - wspczynniki warunkw pracy
(tab. 10.28).

Liczb z bw zaz bionych zm wyznacza zale no , z ktrej nale y przyjmowa

cakowit cz obliczonej warto ci:

z1 p (z z ) z
zm = 1 b 22 1 lub z m = 1 (10.174)
2 a 360

Moc podstawow No [kW] przenoszon przez pas o podstawowej szeroko ci bo

(tab. 10.24) z podziak pb wyznacza wzr:
(Ta mv 2 )
No = kz (10.175)
1000
gdzie: Ta - dopuszczalne robocze napi cie pasa o szeroko ci podstawowej bo
[N], m - masa 1 metra pasa o szeroko ci bo [kg/m] (Ta i m podane przez wytwrc ),
v - pr dko pasa [m/s]:
1
v= p b z 110 3 (10.176)
2

230
 gdzie: - pr dko k towa mniejszego kola [s-1], z - liczba z bw mniejszego
koa, kz - wspczynnik zale ny od liczby zaz bionych z bw zm, gdy zm < 6,
k z = 1 0,2(6 z m ) , gdy zm 6, kz=1,

Tab. 10.28 Wspczynniki warunkw pracy dla pasw z batych

C=C1C2C3C4
C1 - wspczynnik statyczno ci obci enia
Obci enie rozruchowe lub Przeci enia
120% 150% 200% 300%
przeci enie robocze udarowe
C1 0,751 0,70,9 0,60,8 0,50,7 0,40,7
C2 - wspczynnik pr dko ci maego koa
n1 200 400 1000 2000 5000 10000
C2 2 1,5 1 0,75 0,5 0,35
C3 - wspczynnik przeo enia (dla v<20m/s)
i 11,,2 1,251,7 1,752,45 2,53,45 3,5
C3 1,0 0,95 0,9 0,85 0,8
C4 - wspczynnik zale y od liczby rolek napinaj cych:
C4 = 1,0 - bez rolki napinaj cej,
C4 = 0,9 - z jedn rolk napinaj c ,
C4 =0,8 - z dwiema rolkami napinaj cymi,

Moc N przenoszon przez pas o szeroko ci b oblicza si z wzoru:

bmv 2
N = ( k z k w Ta ) v10 3 (10.177)
bo
1,14
b
gdzie: kw wspczynnik szeroko ci pasa, k w =
bo
Moc N przenoszon przez pas mo na wyznaczy z wzoru uproszczonego
[9, 26]:
N k w No (10.178)

10.3. Przekadnie cierne

Przekadnie cierne to przekadnie mechaniczne, w ktrych przeniesienie nap du

nast puje wskutek siy tarcia, ktra powstaje mi dzy dwoma, dociskanymi do siebie
bezpo rednio lub po rednio elementami: czynnym i biernym przekadni.
Elementy czynny i bierny przekadni ciernej mog mie ksztat: walca, sto ka,
lub tarczy. Elementami po rednimi mog by : pier cienie stalowe, pasy paskie
i klinowe.
Moc przenoszona nie przekracza 20 [kW], a pr dko obwodowa 25 [m/s].
Sprawno przekadni waha si w granicach 75 98%, a przeo enie nie przekracza 8.

231
 Rodzaje przekadni ciernych oraz ich zalety i wady

Przekadnie cierne oglnie mo emy podzieli na dwie grupy (rys. 10.57):

o staym przeo eniu,
o zmiennym przeo eniu.

Rys. 10.57 Przykady przekadni ciernych

232
 Ze wzgl du na rozwi zania konstrukcyjne przekadnie o staym przeo eniu
mo na podzieli na:
walcowe: zewn trzne i wewn trzne (rys. 10.57 a,c),
kr kowe: zewn trzne i wewn trzne (rys. 10.57 b,d),
sto kowe: zewn trzne i wewn trzne (rys. 10.57 e,f),
za przekadnie o zmiennym przeo eniu dziel si na:
zwyke bez elementu po redniego (rys. 10.57 g,h,i,j,k),
zwyke z elementem po rednim (rys. 10.57 l,,m,n,o),
planetarne (rys. 10.57 p,r,s).
Przekadnie cierne maj swoje zalety i wady.
Zalety:
prosta konstrukcj , cichobie no , pynno pracy przy du ych pr dko ciach
obrotowych, mo liwo uzyskania bezstopniowo zmiennego przeo enia pod
obci eniem.
Wady:
stosunkowo du e rozmiary przekadni w odniesieniu do jednostki mocy, brak
stao ci przeo enia (po lizg wzgl dny), du e obci enie waw i o ysk,

W poprawnie zbudowanych przekadniach ciernych wielko po lizgw wynosi:

dla pary stal - stal 0,2%, tworzywo sztuczne - stal lub eliwo 1%, guma - stal lub
eliwo 3% [9, 36, 44].

Materiay stosowane w budowie przekadni ciernych

Dobr materiau decyduje o jej jako ci. Parametrem decyduj cym o doborze
danego materiau jest wspczynnik tarcia . Materiay na elementy wsppracuj ce
w przekadniach ciernych powinny by tak dobierane, aby:
tarcie toczne pary materiaw ciernych byo mo liwie mae, a tarcie lizgowe
du e, co daje du sprawno przekadni oraz mo liwo stosowania mniejszych si
docisku (zmniejsza si obci enie waw i o ysk).
W praktyce najcz ciej stosuje si nast puj ce rodzaje par ciernych:
stal hartowana - stal hartowana. Twardo wsppracuj cych elementw jest
rwna 60 HRC. Przekadnie, ktrych moc N jest wi ksza od 10 [kW], a pr dko
obwodowa v jest mniejsza od 7 [m/s] mog pracowa na sucho. W takim przypadku
wspczynnik tarcia =0,15 0,18. W przypadku, gdy N>20 [kW] i v=15 20 [m/s]
zaleca si , by przekadnie pracoway w oleju. Wspczynnik tarcia w takim
przypadku jest rwny =0,04 0,08. Pomimo stosunkowo niewielkiego wspczynnika
, materiay te s najcz ciej stosowane, gdy pozwalaj na przenoszenie najwi kszych
mocy, posiadaj najwi ksz trwao i zapewniaj najwi ksz niezawodno

233
i sprawno przekadni. Najcz ciej stosuje si stale o yskowe np.: H15 lub stopowe
konstrukcyjne do naw glania, np. 18HGM).
eliwo - stal lub eliwo - eliwo. Zapewnia dobr wspprac elementw
ciernych ze wzgl du na podwy szon odporno na zatarcie. Zastosowanie eliwa
zapewnia wi ksz cichobie no przekadni, jednak obni a sprawno .
tworzywo sztuczne - stal lub tworzywo sztuczne - eliwo. Powszechnie stosuje
si w tym przypadku nast puj ce skojarzenia materiaowe: fibra - stal, tekstolit - eliwo
lub stal. Takie skojarzenia materiaw to przede wszystkim wzrost wspczynnika
tarcia, a co za tym idzie mo liwo zmniejszenia si docisku.
guma - stal lub eliwo. Przekadnie z elementem (elementami) gumowymi
charakteryzuj si du ym wspczynnikiem tarcia 0.8. Stosuje si je tam, gdzie
wymagana jest cichobie no , pynno ruchu, a nie zale y nam na przenoszeniu
du ych mocy.
Warto ci wspczynnikw tarcia i warto ci dopuszczalnych naciskw pdop
podano w tab. 10.29.

Tab. 10.29 Warto ci wspczynnikw tarcia i warto ci dopuszczalnych naciskw pdop dla danych par
ciernych
pdop
Materia
MPa
Stal hartowana na stali hartowanej 25 30 0,05 0,1 smarowane
eliwo rednio twarde na eliwie
0,35 1,0 0,1 0,15 na sucho
lub stali
Guma na eliwie lub stali 0,1 0,2 0,35 0,8 jw.
Skra na eliwie lub stali 0,15 0,2 0,2 0,3 jw.
Drewno twarde na eliwie lub
0,2 0,25 - 0,2 0,35 jw.
stali
Tworzywa sztuczne z
0,2 1,0 0,2 0,45 jw.
wypeniaczem na eliwie lub stali

Przeo enie, moc i siy w przekadniach ciernych

Dla najprostszej przekadni ciernej (rys. 10.58) przeo enie okre la wzr:
2 n 2
i 2 ,1 = = (10.179)
1 n 1

gdzie: 1,2 - pr dko ci k towe elementw wsppracuj cych, n1, n2 - obroty

elementw wsppracuj cych.

)
H15 wg nowych oznacze 100Cr6
18HGM wg nowych oznacze 18CrMo4

234
Rys. 10.58 Przekadnia cierna walcowa

W omawianej przekadni koo D1 dociskane jest si Pn do koa D2. Podczas

ruchu powstaje sia tarcia:
T = Pn (10.180)

Przy zao eniu, e nie wyst puje po lizg, pr dko ci obwodowe obu k s rwne
i wynosz :
D 11 D 2 2
v1 = v 2 = = [m/s] (10.181)
2 2
gdzie: D1, D2 - odpowiednio rednice k [m], 1,2 - odpowiednio pr dko ci
k towe k [rad/s].

Z rwnania (10.181) mo na rwnie obliczy przeo enie i:

D1 2
i= = (10.182)
D 2 1

Rozstaw wsppracuj cych k:

D1
D2 +i
D1 + D 2 D2 1+ i 1+ i
a= = = D2 = D1 (10.183)
2 2 2i 2

Dla zapewnienia odpowiedniej sztywno ci konstrukcji stosunek szeroko ci koa

b do rozstawu osi a okre la parametr :
b
= = (0,2 0,4) (10.184)
a

235
 Moc przekadni, jak mo e ona przenie , oblicza si z wzoru:
Pn D11
N = Tv = [kW ] (10.185)
2
Stosuje si moc obliczeniow No:
N o = kN [kW ] (10.186)

gdzie: k wspczynnik przeci enia (k=1,21,4).

Si Pn okre la wzr:
Cp N o
Pn = [ kN] (10.187)
v
gdzie: No - moc [kW], cp - wspczynnik pewno ci (maj cy chroni przekadni
przed po lizgiem), cp=1,4 2, v - pr dko obwodowa [m/s], - wspczynnik tarcia.

Warto jednostkowego nacisku na linii styku k ciernych wynosi:

Pn
q= q dop [kN / m] (10.188)
b
D1 D 2
q dop = p 10 3 [kN/m] (10.189)
D1 + D 2

gdzie: q - nacisk na jednostk dugo ci styku [kN/m], b - szeroko koa (styku)

[m], pdop - nacisk dopuszczalny [MPa] (tab. 10.29)

Obci enie o ysk pracuj cych w przekadni ciernej jest rwne sile wypadkowej
Pw zast puj cej siy Pn i T:

Pw = Pn2 + T 2 (10.190)

W celu zmniejszenia gabarytw przekadni walcowej, zast puje si koa

walcowe rowkowymi (rys. 10.59). Powierzchnia cierna koa ma z rowkw (z = 35),
z ktrych ka dy ma dwie paszczyzny kantaktu.
Na ka d z nich dziaa sia N, prostopada do powierzchni, tworz ca
z kierunkiem siy obwodowej Pr k t =90o-. Warto tej siy wynosi:
Pr
N= [N] (10.191)
z sin
Cakowita sia Pn wzajemnego docisku k ciernych jest rwna sumie si
promieniowych docisku dla wszystkich paszczyzn sto kowych:
Pr P
Pn = zN = z = r (10.192)
zsin sin

236
Rys. 10.59 Przekadnia rowkowa

Sia tarcia jest rwna:

T = Pr (10.193)
sin

gdzie: = - pozorny wspczynnik tarcia.
sin

Moc przenoszon przez przekadni oblicza si z wzoru (10.185). Warto

obci e oblicza si w oparciu o wzr (10.192), za naciskw dopuszczalnych qdop:
D1 D 2 103
q dop = p dop [kN/m] (10.194)
D1 + D 2 sin

Pk t przyjmuje si z przedziau od 1522,5o, a g boko t oblicza si

z zale no ci:
D min
t (10.195)
16
gdzie: Dmin - rednica skuteczna koa mniejszego.

Znaj c rednic zewn trzn Dz1 koa 1 i rednic zewn trzn Dz2 koa 2 oraz
g boko rowka t, mo na obliczy rozstaw osi a wsppracuj cych k przekadni:

237
 1
a= (D z1 + D z 2 ) t (10.196)
2
Przeo enie przekadni:
D2
i= (10.197)
D1

gdzie: D1 - rednica skuteczna koa 1:

D1 = D z1 1,6 t (10.198)

D2 - rednica skuteczna koa 2:

D 2 = D z 2 0,4t (10.199)

W przypadku, gdy konieczne jest przeniesienie mocy pomi dzy waami o osiach
prostopadych, stosuje si przekadnie sto kowe (rys. 10.60).

Rys. 10.60 Przekadnia cierna sto kowa

K ty sto kw dla przypadku 1 + 2 = 90o oblicza si wg wzorw:

D1 1 D
tg1 = = , tg 2 = 2 = i (10.200)
D2 i D1

gdzie: D1, D2 - rednie rednice sto kw.

W omawianej przekadni koo czynne dosuwa si do koa biernego i dociska si

wzdu n Pw. Sia tarcia T wynosi:
T = Pn (10.201)

Pw
gdzie: P n =
sin 1
A zatem:

T = Pw = Pw (10.202)
sin 1

gdzie: - pozorny wspczynnik tarcia.

238
 Warto jednostkowego obci enia:
Pn
q= q dop (10.203)
b
gdzie:
D1 D 2
q dop = p dop 10 3 [kN/m] (10.204)
D 1 cos 1 + D 2 cos 2

W przekadniach sto kowych stosunek b/L powinien wynosi 0,20,3. Nosi on

nazw peno ci sto kw.
Warto pozostaych parametrw geometrycznych oblicza si z wzorw [9, 36,
44]:
1 D D
L= D 12 + D 22 = 1 i 2 + 1 == 2 i 2 + 1 (10.205)
2 2 2i
2L
D1 = = 2 L sin 1 (10.206)
i2 +1
2L i
D2 = = 2 L sin 2 (10.207)
i2 +1

239
Wykaz literatury

1. Bartosiewicz J.: Obrbka i monta cz ci maszyn Poradnik, WSiP Warszawa

1985
2. Biaas S.: Tolerancje geometryczne, PWN Warszawa 1986
3. Bogucki W., yburtowicz M.: Tablice do projektowania konstrukcji
metalowych, Arkady Warszawa 1984
4. Ciszewski A., Radowski T.: Materiay konstrukcyjne w budowie maszyn, PWN
Warszawa 1989
5. D browski Z.: Way maszynowe, PWN Warszawa 1999
6. D browski Z. Maksymiuk M.: Way i osie, PWN Warszawa 1984
7. Dietrich M.: Podstawy Konstrukcji Maszyn t.1, PWN Warszawa 1986
8. Dietrich M.: Podstawy Konstrukcji Maszyn t.2, PWN Warszawa 1986
9. Dietrich M.: Podstawy Konstrukcji Maszyn t.3, PWN Warszawa 1986
10. Dobrza ski T.: Uchwyty obrbkowe poradnik konstruktora, WNT Warszawa
1987
11. Dudziak M.: Przekadnie ci gnowe, PWN Warszawa 1997
12. Dziama A, Michniewicz M., Nied wiecki A.: Przekadnie z bate. PWN
Warszawa 1995
13. Dziama A.: Metodyka konstruowania maszyn, PWN Warszawa 1985
14. Grski E.: Poradnik narz dziowca, WNT Warszawa 1989
15. Jakubiec M., Lesi ski K., Czajkowski H.: Technologia konstrukcji spawanych,
WNT Warszawa 1987
16. Ja kiewicz Z.: Poradnik in yniera samochodowego elementy i materiay,
WKi Warszawa 1990
17. Ja kiewicz Z., W siewski A.: Przekadnie walcowe, WKi Warszawa 1992
18. Koca da S., Szala J.: Podstawy oblicze zm czeniowych, PWN Warszawa 1985
19. Krukowski A., Tutaj J.: Po czenia odksztaceniowe, PWN Warszawa 1987
20. Krzemi ski Freda.: o yska toczne, PWN Warszawa 1989
21. Kurmaz L, Kurmaz O.: Projektowanie w zw i cz ci maszyny, Politechnika
wi tokrzyska, Kielce 2011
22. Lasocki L.: Przekadnie falowe. Przegl d Mechaniczny, nr11, 1986
23. Lawrowski Z.: Technika smarowania, PWN Warszawa 1987
24. Lubi ski Z., Kociszewski M., Szczurak K.: Rysowanie i projektowanie cz ci
maszyn Poradnik, WSiP Warszawa 1989
25. Markowski T., Mija M., Rejman E., Podstawy Konstrukcji Maszyn Nap dy
mechaniczne cz. I. Oficyna Wydawnicza PRz, 1996
26. Markowski T., Mija M., Rejman E., Podstawy Konstrukcji Maszyn Nap dy
mechaniczne cz. II. Oficyna Wydawnicza PRz, 1996
27. Markusik S.: Sprz ga mechaniczne, WNT Warszawa 1979
28. Mija M.: Synteza falowych przekadni z batych. Zagadnienia konstrukcyjno-
technologiczne. Oficyna Wydawnicza PRz, 1999

240
 29. Moszy ski W.: Wytrzymao zm czeniowa cz ci maszynowych, PWT
Warszawa 1953
30. Mller L.: Przekadnie z bate, projektowanie. WNT Warszawa 1996
31. Mller L., Wilk A.: Z bate przekadnie obiegowe, PWN Warszawa 1996
32. Och duszko K.: Koa z bate T.I, II, III. Warszawa WNT 1985
33. Orlik Z,. Rutkowski A.: Cz ci maszyn cz. 2, WSiP Warszawa 1973
34. Orlik Z., Surowiak W.: Cz ci maszyn cz. 1, WSiP Warszawa 1973
35. Osi ski Z.: Sprz ga i hamulce, PWN Warszawa 1988
36. Osi ski Z.: Podstawy Konstrukcji Maszyn, PWN 2012
37. Osi ski Z., Bajon W., Szucki T.: Podstawy konstrukcji maszyn, PWN
Warszawa 1986
38. P kala M., Radkowski S.: Gumowe elementy spr yste, PWN Warszawa 1989
39. Por bska M., Skorupka A.: Po czenia spjno ciowe, PWN Warszawa 1993
40. Puff T.: Technologia budowy maszyn, PWN Warszawa 1985
41. Puff T., Sotys W.: Podstawy technologii monta u maszyn i urz dze , WNT
Warszawa 1980
42. Rejman E.: Podstawy konstrukcji maszyn materiay pomocnicze do
projektowania, Wydawnictwo PRz Rzeszw 1993
43. Rejman E., Hanf W.: Trochoidalna przekadnia z bata. Patent Nr 161511,
Rzeszw 1993
44. Rutkowski A.: Cz ci maszyn, WSiP Warszawa 2012
45. Rutkowski A., St pniewska A.: Zbir zada z cz ci maszyn, WSiP Warszawa
1994
46. Sko A., Spaek J.: Podstawy konstrukcji maszyn T.I Obliczenia konstrukcyjne,
tolerancje i pasowania, po czenia, WNT Warszawa 2006
47. Szewczyk K.: Po czenia gwintowe, PWN Warszawa 1991
48. Warszy ski M.: Niezawodno w obliczeniach konstrukcyjnych, PWN
Warszawa 1988
49. Woek M.: Zbr zada z maszynoznawstwa cz. 1, U Katowice 1983
50. Wjcik Z.: Przekadnie sto kowe systemu Gleason. Konstrukcja i technologia,
Oficyna Wydawnicza PRz, 2004
51. Wjcik Z.: Przekadnie sto kowe systemw: Oerlikon, Klingelnberg, Saratow i
Modul. Konstrukcja i technologia, Oficyna Wydawnicza PRz, 2004
Strony internetowe
52. www.pkn.pl

241