Joanna Adamczyk

"Procesy o czary w Polsce w wiekach

XVXVIII", Magorzata Pilaszek,
Krakw 2008 : [recenzja]
Przegld Historyczny 100/4, 839-843

2009
 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE 839

i pug (Uwagi o anach w Polsce wiekw rednich, s. 88; por. uwagi Karola
Modzelewskiego na ten temat: Chopi wmonarchii wczesnopiastowskiej, Wrocaw
1987, s. 67).
Nieliczne wtpliwoci, czy usterki nie podwaaj wartoci pracy Piotra Greckiego.
Bardzo dobrze przeoy wane rdo do dziejw polskiego redniowiecza na jzyk
o znaczeniu midzynarodowym, w ktrym oddane zostay realia ustrojowe, spoeczne
i kulturowe z odlegej od Anglii czci Europy. Zweryfikowa i poprawi pewne nie
docignicia tradycyjnego odczytu i tumaczenia Ksigi. Wreszcie w swym wstpie
Grecki inspirujco, jak mona wierzy, zasugerowa wszystkim badaczom cysterskiej
ksigi uposae zwrcenie uwagi na jej warto dla bada take innych zagadnie, ni
gospodarczospoeczne iprawnoustrojowe. Wypada wic sobie yczy, by przetuma
czone Ksiga Henrykowska i kilkadziesit dokumentw wraz wieloma informacjami
zhistorii Polski rozpowszechniy si wanglojzycznym wiecie naukowym.

Grzegorz Myliwski
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

Magorzata Pilaszek, Procesy oczary wPolsce wwiekach XVXVIII,

Wydawnictwo Universitas, Krakw 2008, s. 556.

Co wczasach redniowiecznych inowoytnych uwaano za czary? W jakim zakre

sie takie praktyki wystpoway na ziemiach polskich i jak byy postrzegane przez
Koci, przez wadze wieckie iprzez samo spoeczestwo? Kto zajmowa si uprawia
niem magii ijakie konsekwencje spotykay czarownikw? Jakie czynniki wpyway na
wzrost zainteresowania sprawcami dziaa magicznych i podsycay strach przed nimi?
Na takie frapujce pytania moemy szuka odpowiedzi w nowej publikacji autorstwa
Magorzaty Pilaszek.
Ksika jest publikacj pracy doktorskiej, powstaej pod kierunkiem prof. Antonie
go Mczaka oraz prof. Wojciecha Tygielskieg o, obronionej w 2006 r. na Wydziale
Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Ambicj autorki byo przebadanie zagad
nienia procesw o czary w caym okresie ich wystpowania oraz na caym obszarze
Rzeczypospolitej, atake przedstawienie ich wperspektywie porwnawczej na tle histo
riografii zagranicznej. W swojej rozprawie powicia uwag obszarowi Korony, zrzad
ka tylko przywoujc sprawy z terenu Litwy, ktre omwia dokadniej w oddzielnym
artykule z2002 r.1
Konieczno napisania obiektywnej pracy syntetyzujcej t problematyk bya bez
dyskusyjna: dotychczas najpeniejsze publikacje wyszy spod pira Bohdana Baranow

1
M. P i l a s z e k , Litewskie procesy czarownic wXVIXVIII w., OiR, t. XLVI, 2002, s. 735.
840 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE

skiego wlatach pidziesitychszedziesitych XX w.2 Jego monografie maj wiele

mankamentw, poczwszy od wpyww ideologii marksistowskiej, narzucajcych okre
lon perspektyw w ocenie wydarze i zjawisk, przez niewiarygodne statystyki3, ko
czc na nieuwzgldnieniu wielu metod badawczych, nie stosowanych wtedy przez histo
rykw, adzi wdobie podejcia interdyscyplinarnego chtnie wykorzystywanych:
metod z dziedziny psychologii, antropologii czy socjologii. Inne prace na ten temat,
nawet te nowsze ibardziej wszechstronne, obejmoway zazwyczaj wszy materia: au
torzy koncentrowali si na wybranym regionie lub nawet miejscowoci, bd te na jed
nym rodzaju spoecznoci, np. spoecznoci wiejskiej. Autorka podja si napisania
pracy wolnej od tych ogranicze.
Jednym z gwnych zada, ktre postawia przed sob Magorzata Pilaszek, byo
ukazanie wieloaspektowoci procesw o czary. Praca oprcz uwarunkowa prawnych
uwzgldnia inne czynniki wpywajce na rozwj badanego zjawiska: spoeczne, mental
ne, religijne, gospodarcze igeograficzne. Autorka zwraca uwag na dynamik zjawiska
w czasie i przestrzeni. Sygnalizuje korelacj czstotliwoci procesw z obszarem geo
graficznym (wskazujc, na ktrych terenach wystpowao wicej procesw), wydarzenia
mi historycznymi (np. zwojnami wXVII w.), przeobraeniami religijnoci (np. zmiany
mentalnoci zwizane z reform trydenck) rozwojem prawa (szczeglnie wprowa
dzeniem prawa niemieckiego, atake rozwojem regulacji prawa kanonicznego wkwestii
herezji iczarw), przynalenoci stanow izwizanym ztym trybem ycia (np. wiej
skim lub miejskim) oraz sytuacj prawn (podlego innym sdom iinnym przepisom
prawnym), sytuacj ekonomiczn danego czowieka lub caej spoecznoci itd.
Zakres chronologiczny deklarowany przez autork obejmuje okres nowoytny. We
wstpie podana jest informacja, e pierwsza przebadana sprawa (wytoczona przed sdem
wieckim) pochodzi z1501 r., aostatnie zlat siedemdziesitychdziewidziesitych
XVIII w., awic zokresu, wktrym poszczeglne ziemie traciy polsk przynaleno
pastwow, asejm Rzeczypospolitej zakaza karania czarw mierci (w 1776 r.). W rze
czywistoci autorka signa te do spraw wczeniejszych, take z XV w. (sugeruje to
zreszt tytu pracy), co ma na celu przedstawienie genezy zjawiska ijego pierwszej fazy,
arwnie do spraw pniejszych, wktrych przedmiotem dochodzenia jest ju tylko in
famia, czyli zniesawienie na skutek publicznego posdzenia obycie czarownic.
W obszarze zainteresowa autorki znalazy si przede wszystkim procesy przed s
dami wieckimi, wytaczane po poowie XVI w. Procesy kocielne zostay omwione bar
dziej zwile ipobienie wrozdziale ostosunku Kocioa do czarw (Vox Dei), znale
zione wrdach sprawy zestawiono jednak na kocu ksiki waneksie.
Gwny materia rdowy wykorzystany przez autork pochodzi zobszaru Korony
i jest proweniencji sdowej. Analizie zostay poddane protokoy wieckich procesw
oczary, zamieszczone wksigach sdw miejskich iwiejskich zterenu Prus Krlewskich,

2
Gwn prac jest: B. B a r a n o w s k i , Procesy czarownic wPolsce wXVII iXVIII w., d 1952;
B. Baranowski jest autorem rwnie innych publikacji na ten temat, m.in. Poegnanie zdiabem icza
rownic, d 1965, O hultajach, wiedmach iwszetecznicach, d 1963.
3
Poddawane wwtpliwo take przez M. P i l a szek (vide eadem, Procesy czarownic wPolsce
XVIXVIII. Nowe aspekty. Uwagi na marginesie pracy B. Baranowskiego, Warszawa 1998.
 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE 841

Wielkopolski, Maopolski, Rusi Czerwonej, Podola, Woynia i Ukrainy, ktre znajduj

si obecnie warchiwach pastwowych wcaym kraju. Wzmiankowane wpisy do ksig
sdw kocielnych, ktre odgrywaj rol drugorzdn, pochodz tylko ze rde wyda
nych drukiem4. Przywoane zostay rwnie rda normatywne (statuty kocielne, wil
kierze itraktaty prawnicze), atake sporadycznie druki dewocyjne, literatura pik
na imieszczaska. Autorka przeprowadzia zatem szeroko zakrojon kwerend archiwaln
izgromadzia wswojej monografii wiele niepublikowanego do tej pory materiau rdo
wego.
Zasadniczy tekst rozprawy poprzedzaj obszerne (moe nazbyt) fragmenty wprowa
dzajce. Na pocztku znajdziemy omwienie prac powiconych procesom oczary wr
nych krajach europejskich. Autorka signa nawet do literatury z pocztku XVIII w.,
aby przedstawi fazy rozwoju europejskiej iwiatowej literatury na temat przeladowa
czarownic. Mimo e fragment ten nie ma bezporedniego zwizku zzasadnicz treci
ksiki, jest ciekawym dodatkiem. Autorka zamiecia te analogiczne zestawienie lite
ratury polskiej. W ten sposb zastosowaa zaoon we wstpie perspektyw porwnaw
cz. W nastpnym rozdziale porwnaa obc i polsk terminologi dotyczc czarw.
Ten fragment pracy zpewnoci pomg autorce wokreleniu wasnych celw imetod
badawczych. Magorzata Pilaszek przyja jak najszersze rozumienie pojcia czary,
obejmujce zarwno praktyki ocechach satanistycznych oraz magi szkodliw (tzw. ma
leficium), jak iwszelkiego rodzaju wrbiarstwo oraz magi dobroczynn wraz zochron
nymi zabobonami i znachorstwem, aby mc w swoich badaniach analizowa moliwie
wiele przypadkw wystpujcych wrdach. Dalej zaja si przeledzeniem zmian sto
sunku do czarw od redniowiecza do koca epoki nowoytnej. Jest to rodzaj meryto
rycznego wprowadzenia do historii walki zczarownicami, ktre ma pozwoli umieci
na pewnej osi warunki polskie. Zostay tu przywoane dokumenty, traktaty prawne iteo
logiczne oraz inne teksty proweniencji wieckiej (take pastwowej) lub kocielnej.
Autorka zwrcia uwag na dynamik europejskiego zjawiska, jakim byo polowanie na
czarownice.
Po rozdziaach wprowadzajcych nastpuje meritum opis procesw czarownic
w warunkach polskich. Pierwszy rozdzia zosta powicony przedstawieniu stosunku
polskiego Kocioa do czarownic przez cay okres od XV do XVIII w. W tym miejscu
zostay przywoane polskie akty prawa kanonicznego, a take sprawy sdowe z XV
ipierwszej poowy XVI w., pochodzce zwydanych drukiem akt kapitu ikonsystorzy.
Autorka wykazaa, w jaki sposb zmiany w Kociele powszechnym wpyway na wy

4
Autorka wykorzystaa publikacje: Acta capituli Plocensis ab an. 1514 ad an. 1577, wyd.
B. U l a n o w s k i , AKH, t. X, 1915; Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta,
wyd. B. U l an o w s k i , t. IIII, Krakw 18941908; Praktyka wsprawach maeskich wsdach du
chownych diecezji krakowskiej wwieku XV, wyd. B. Ulanowski, AKH, t. V, Krakw 1888, s. 87
195; Cracovia artificum. Supplementa, oprac. B. Przybyszewski, t. IV, Krakw 1999; Wypisy r
dowe do dziejw Wawelu. Z archiwaliw kapitulnych ikurialnych krakowskich, oprac. B. Przyb yszewski,
t. XII/3, Krakw 1997; Acta officii consistorialis Leopoliensis antiquissima, wyd. W. Rolny, t. III,
Leopoli 19271930; Codex epistolaris saeculi XV, t. III, wyd. A. Sokoowski, J. Szujski, Krakw
18761891.
842 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE

obraenia o czarach na ziemiach polskich, a take jak zaostrzajce si przepisy prawa

kanonicznego oddziayway na praktyk sdw wKoronie. Przedstawiono te pniejsze
(XVIXVIII w.) wiadectwa pogldw duchowiestwa na czary i walk z czarownica
mi.Na podstawie zgromadzonego materiau nasuwa si spostrzeenie, e Koci polski,
wszczeglnoci wysze duchowiestwo, ktre nadawao ton oficjalnemu gosowi Ko
cioa, stara si raczej wykorzenia zabobon itumi przeladowania, ni je rozbudza.
Analizujc materia rdowy dotyczcy procesw wieckich, autorka staraa si
uwzgldni moliwie wiele wtkw. Przedstawia wskrcie podstawy prawne procesw
o czary, a take obowizujce procedury, cznie z moliwoci skadania apelacji.
Wzia pod uwag rn sytuacj prawn poszczeglnych stanw i wynikajce z tego
konsekwencje dla wnoszenia sprawy oraz dla wymierzania kar za czary. Podja prb
zbudowania wizerunku potencjalnej polskiej czarownicy, okrelajc najwaniejsze para
metry: pe, wiek, status spoeczny i pozycj ekonomiczn, a take zajcia zawodowe.
Przeledzia ksztatowanie si stereotypu osoby zajmujcej si czarami, poczwszy od
redniowiecznych zabobonnych znachorek, koczc na uksztatowanej pod wpywem
Zachodu koncepcji czarownicywsplniczki szatana. Porwnaa zachodni wizj dia
ba isabatw czarownic zpolsk rzeczywistoci. Autorka wskazaa niektre mechaniz
my spoeczne prowadzce do wszczynania procesw ioskarania ouprawianie czarw.
Powicia fragment problemowi infamii (posdzania obycie czarownic) ijej roli wkon
fliktach ssiedzkich, atake kwestii powoywania czarownic. Zwrcia uwag na specy
fik charakteru czarownic iich procesw wmiastach ina wsi, podkrelia te spoeczn
rol osb zajmujcych si czarami wgrupach miejskich iwiejskich, zarwno t akcepto
wan, awrcz podan (leczenie, zapewnianie ochrony idobrobytu, chwytanie przes
tpcw, kojarzenie maestw za pomoc wrb imagii miosnej itd.), jak irol wyrzut
ka (osoby otaczanej niechci iobaw, czsto te koza ofiarnego posdzanego osprawstwo
nieszcz, nieurodzajw iinnych sytuacji zaburzenia adu spoecznego). Autorka ukaza
a te zmienno natenia procesw oczary wczasie iszukaa odpowiedzi na pytanie
oprzyczyny zakoczenia walki zczarownicami.
Mnogo zagadnie sprawia, e wiele znich zostao omwionych pobienie lub tylko
zasygnalizowanych. Zalet pracy jest jednak to, e wjednej publikacji autorka zgroma
dzia tak wiele wtkw zwizanych z problematyk procesw o czary w Polsce, a tym
samym zrealizowaa jedno zzaoe swoich bada ukazaa wielostronno tematu.
Z niektrych zagadnie autorka zrezygnowaa celowo, informujc otym na wstpie.
Nie zdecydowaa si np. na omawianie iinterpretacj czarw stosowanych przez osoby
oskarane wprocesach: nie przedstawia przebiegu zabiegw magicznych, wykorzysty
wanych przedmiotw, zakl irytuaw, ktre s niezwykle interesujce, szczeglnie dla
etnologw ihistorykw kultury ludowej. Ograniczya si do okrelenia rodzajw magii
(np. magia szkodliwa, miosna czy pogodowa), atym samym do wskazania celu, wjakim
zostaa uyta (zapewnienie urodzaju, powodzenia whandlu, zaszkodzenie ssiadowi lub
jego trzodzie itd.). W wielu przytoczonych fragmentach rde, szczeglnie zezna,
uwany czytelnik sam moe jednak znale dodatkowe informacje.
Wiele wnioskw kocowych, np. dotyczcych uznania przeladowa czarownic
wPolsce za zjawisko marginalne, dostrzeenia wsplnej redniowiecznej genezy proce
sw na ziemiach polskich ina innych obszarach europejskich, roli husytyzmu wtworze
 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE 843

niu si w Koronie wyobrae o herezji, zwizku natenia przeladowa z wpywami

niemieckimi, ograniczonej recepcji zachodniej demonologii, czy uznania polowa na
czarownice za problem typowo miejski, wystpowao ju winnych publikacjach. Tu jed
nak zostay one przedstawione wsposb syntetyczny iwzmocnione dodatkowym mate
riaem rdowym.
Kolejn zalet tej rozprawy jest przytoczenie wielu spraw sdowych, ktre zawiera
j nie tylko informacje na temat przedmiotu bada procesw oczary lecz take na
temat ycia codziennego spoecznoci wiejskich imiejskich, relacji pomidzy ssiadami,
czonkami rodziny take pomidzy maonkami oraz na temat sytuacji ekonomicz
nej rodzin majcych rny status spoeczny. Do przywoanych wtekcie rde mona
sign ponownie, szukajc odpowiedzi na inne pytania badawcze.
Integraln czci rozprawy s aneksy zawierajce tabele, mapy iwykresy zzesta
wieniami danych liczbowych: rozkad liczbowy iprocentowy (podzia na lata) procesw
oczary przed sdami kocielnymi wXVXVI w. (wraz zkrtkimi streszczeniami spraw),
rozkad liczbowy i procentowy procesw przed sdami wieckimi (podzia na lata, na
poszczeglne ziemie Korony, na rodzaje sdw), rozkad liczbowy i procentowy zas
dzonych wyrokw mierci i uniewinnie (podzia na lata i na poszczeglne ziemie
Korony) itd. Zestawienia te pozwalaj uchwyci dynamik zjawiska oraz poszukiwa
pewnych prawidowoci izwizkw midzy nateniem procesw ainnymi wydarzenia
mi historycznymi, np. politycznymi, klskami ywioowymi itd.
Due wtpliwoci budzi dobr ilustracji zamieszczonych wksice. Pochodz one
wwikszoci zobcych rde iprzedstawiaj wyobraenia zachowa isytuacji (np. kon
taktw z diabem, sabatw, wieszania czarownic), ktre nie wystpoway na ziemiach
polskich. W odpowiednim kontekcie np. przy omawianiu zachodniej koncepcji cza
rostwa takie ilustracje mog mie uzasadnienie merytoryczne, ale wwikszoci przy
padkw obrazy iryciny wystpuj bez adnego zwizku ztekstem. Wydawnictwo razem
zautork zdecydowao si zpewnoci na taki dobr materiau ilustracyjnego, eby uatrak
cyjni wywd naukowy. Ogromnym problemem dla historykw procesw oczary jest maa
liczba tego typu rodzimych przedstawie. Std zpewnoci wynikaa decyzja osigniciu
po ilustracje zagraniczne. Nie wydaje si jednak, aby bya ona trafna.
Oglna ocena rozprawy jest wysoka. Trzeba przyzna autorce, e odwaya si pod
j ogromnego dziea, jakim jest synteza historii procesw o czary w Polsce w XV
XVIII w. Zrealizowaa swoje najwaniejsze zaoenia: przywoaa kontekst europejski,
aby lepiej zrozumie polskie procesy, wskazaa wieloaspektowo badanego zjawiska
ijego dynamik, zastosowaa take nowoczesne irnorodne metody badawcze, cznie
z elementami gender studies. We wstpie autorka sama owiadczya, e jest wiadoma
niedocigni, ktrych zreszt zpewnoci wielu czytelnikw moe nie dostrzec.

Joanna Adamczyk
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny