Elektrody Węglowe 1

Rozdzia 1
1 Podstawowe informacje
1.1 Procesy objte zakresem niniejszego opracowania

Midzy produkcj pierwotn i wtrn metali nieelaznych istnieje wiele podobiestw. W
niektrych przypadkach rnice midzy stosowanymi technikami s niedostrzegalne. Produkcja
wtrna metali nieelaznych obejmuje produkcj metali z surowcw wtrnych (wczajc w to zom)
oraz procesy ponownego wytapiania i wytwarzania stopu. W niniejszym dokumencie
referencyjnym BREF przedstawiono techniki produkcji pierwotnych i wtrnych metali
nieelaznych.
Poniewa produkcja anod w niektrych piecach do wytapiania aluminium jest integraln czci
procesu produkcji, przedstawiono tu rwnie produkcj anod wglowych i grafitowych (cz 6.8
zacznika I dyrektywy IPPC).
W pastwach zobowizanych do wdraania IPPC okrelono produkcj 42 metali nieelaznych oraz

produkcj elazostopw. Okrelono tu produkcj 10 grup metali o podobnych metodach produkcji.
Na podstawie tych grup zebrano dane do opracowania i na tej podstawie opracowano struktur
niniejszego dokumentu.
Grupami tymi s:
Cu i jej stopy, Sn i Be,

Al i jego stopy,
Zn, Pb, Cd, Sb i Bi,
metale szlachetne,
rt,
metale wysokotopliwe, np. Cr, W, V, Ta, Nb, Re, Mo,
elazostopy, np. FeCr, FeSi, FeMn, SiMn, FeTi, FeMo, FeV, FeB,
metale alkaliczne i metale ziem alkalicznych Na, K, Li, Sr, Ca, Mg i Ti,
Ni i Co,
elektrody wglowe i grafitowe.
Opracowanie niniejsze nie obejmuje produkcji metali radioaktywnych oraz produkcji elementw
takich jak pprzewodniki.
Opracowanie niniejsze obejmuje spiekanie i praenie instalacje w punkcie 2.1 zacznika I

dyrektywy. Operacje praenia i spiekania przedstawione s w dwch miejscach: - a) jako cz
punktu 2.5a) procesu produkcji metalu, - b) gdy praenie i spiekanie wykonywane s osobno, np.
praenie siarczku molibdenu.
Istniej tu zwizki z sektorem chemicznym. Wystpuj jednak szczeglne zagadnienia i rnice,

ktre naley wzi pod uwag, gdy procesy te zwizane s z produkcj metali, lub gdy zwizki
metali wytwarzane s w postaci produktw ubocznych w produkcji metali. Opracowanie niniejsze
obejmuje nastpujce procesy:
Wytwarzanie produktw z siarki, takich jak siarka elementarna, dwutlenek siarki i kwas siarkowy,
gdy s zwizane z produkcj metali nieelaznych. Kwas siarkowy, gdy jest on wytwarzany z
dwutlenku siarki w gazach emitowanych na rnych etapach procesu. Na struktur procesu i dobr
katalizatora wpyw ma stenie gazu, temperatura i zanieczyszczenia ladowe.
Produkcja metali nieelaznych 59

Rozdzia 1
Produkcja tlenku cynku z gazw spalania podczas produkcji innych metali;

Produkcja zwizkw niklu z roztworw wytwarzanych podczas produkcji metali;
Produkcja CaSi i Si odbywajca si w tym samym piecu, co produkcja elazokrzemu;
Produkcja tlenku glinowego z boksytw przed produkcj aluminium pierwotnego. Jest to etap
wczesnego przygotowania, ktry mona wykona na terenie kopalni lub w pobliu pieca do
wytapiania. Jest on integraln czci produkcji metalu w przypadku jej wykonywania w piecu
do wytapiania i jest zawarty w dokumentach referencyjnych BREF.
Walcowanie, cignienie i toczenie metali nieelaznych w przypadku bezporedniego zintegrowania

z produkcj metali moe by objte pozwoleniem i z tego wzgldu procesy te s zawarte w
niniejszym dokumencie. Procesy odlewania nie s przedstawione w niniejszym dokumencie.
Przedstawione s one w innych dokumentach.
1.2 Krtka charakterystyka poszczeglnych przemysw

Europejski przemys metali nieelaznych ma wiksze znaczenie ekonomiczne i strategiczne ni
wskazuj na to statystyki dotyczce zatrudnienia, kapitau i obrotu. Na przykad wysokiej czystoci
mied wana jest przy wytwarzaniu i przesyaniu energii elektrycznej, a niewielkie iloci niklu
zwikszaj odporno stali na korozj.
Z tego wzgldu metale nieelazne i ich stopy znajduj si w sercu nowoczesnej gospodarki. Od nich
uzaleniony jest rozwj nowoczesnych technologii, w szczeglnoci w przemysach takich jak
komputerowy, elektroniczny, telekomunikacyjny i transportowy.
1.2.1 Metale nieelazne i ich stopy
Wszystkie metale nieelazne przedstawione w niniejszym dokumencie w pkt. 1.1 powyej,

posiadaj wasne, indywidualne waciwoci i zastosowania. Jednak w kilku przypadkach, np.
miedzi i aluminium, stopy s czciej uywane ni czyste metale, poniewa stopy mog by
wytwarzane na okrelon wytrzymao, cigliwo, itd., aby mogy spenia wymagania
konkretnych zastosowa.
Metale nadaj si do recyklingu. Mona je wielokrotnie recyklingowa bez utraty ktrejkolwiek z

ich waciwoci. W ten sposb wnosz one istotny wkad w stay rozwj technologii. Zwykle nie
mona odrni metalu rafinowanego wytworzonego z surowca pierwotnego lub wtrnego od
metalu wytworzonego z surowcw wtrnych (np. ze zomu, itp..).
1.2.2 Zakres przemysu
Zdolnoci wytwrcze przemysu oparte s na rnych surowcach pierwotnych i wtrnych. Surowce

pierwotne pochodz z wydobywanych rud, ktre s przetwarzane przed ich metalurgicznym
przetworzeniem w celu wytworzenia metalu surowego. Rudy przetwarzane s w coraz wikszym
stopniu w pobliu kopal, podobnie w pobliu kopal prowadzona jest produkcja metali. Surowce
wtrne stanowi lokalny zom lub pozostaoci.
W Europie zoa rud zawierajce metale o ekonomicznie opacalnych zawartociach zostay

stopniowo wyczerpane. Pozostao tylko kilka rde lokalnych. Wskutek tego wikszo
koncentratw jest importowana do Europy z rnych rde na caym wiecie.

Rozdzia 1
Przemys wytwarza metal rafinowany lub to, co znane jest jako pwyroby, tj. wlewki metalu lub
stopw metali, ksztatowniki kute, ksztatowniki wytaczane, folia, tama, prty, itp..
W niniejszym dokumencie referencyjnym BREF nie przedstawiono odlewni metali nieelaznych, w

ktrych wytwarzane s metalowe elementy odlewane. S one przedstawione w dokumentach
referencyjnych BREF dotyczcych kunictwa i odlewnictwa.
Zbieranie, sortowanie i dostawa surowcw wtrnych dla niniejszego przemysu wykonywane s w

zakresie przemysu recyklingu metali, ktry rwnie nie jest objty niniejszym dokumentem
referencyjnym BREF.
Pomimo oczywistej sprzecznoci, produkcj elazostopw, wykorzystywanych gwnie jako stopy

przejciowe w przemyle elaza i stali, uwaa si za cz przemysu metali nieelaznych. Ich
skadniki stopowe, tj. metale wysokotopliwe, chrom, krzem, mangan i nikiel s metalami
nieelaznymi.
Dla celw niniejszego dokumentu za cz przemysu metali nieelaznych uznaje si rwnie

sektor metali szlachetnych.
1.2.3 Struktura przemysu
Struktura przemysu rni si w zalenoci od metalu. Nie istniej przedsibiorstwa produkujce

wszystkie ani nawet wikszo metali nieelaznych. Istnieje jednak kilka firm paneuropejskich
produkujcych kilka metali, np. mied, ow, cynk, kadm, itp..
Wielko przedsibiorstw wytwarzajcych metale i stopy metali w Europie rozciga si od kilku

firm zatrudniajcych ponad 5000 osb do duej iloci firm zatrudniajcych od 50 do 200
pracownikw.
S to firmy paneuropejskie oraz krajowe zgrupowania firm produkujcych metale, przemysowe

grupy holdingowe, niezalene spki akcyjne i firmy prywatne.
1.2.4 Aspekty ekonomiczne przemysu
Kluczowymi danymi statystycznymi dla przemysu metali nieelaznych okrelonymi dla celw
niniejszego dokumentu s:
Produkcja 18 20 milionw ton

Sprzeda 40 50 miliardw
Zatrudnienie ponad 200000
Wiele rafinowanych metali nieelaznych jest towarami midzynarodowymi. Metalami

podstawowymi (aluminium, miedzi, oowiem, niklem, cyn i cynkiem) handluje si na jednym z
dwch rynkw opcji futures: Londyskiej Giedzie Metali i Comex w Nowym Jorku. Metale
okrelane cznie jako metale o mniejszym znaczeniu nie maj centralnego rynku. Poziomy cen
ustalane s tu przez producentw lub przez hurtownikw handlujcych na wolnych rynkach. W
wikszoci zastosowa metale nieelazne konkuruj z innymi materiaami, takimi jak ceramika,
tworzywa sztuczne oraz inne metale elazne i nieelazne.

Rozdzia 1
Zyskowno kadego metalu lub grupy metali i std ekonomiczne znaczenie przemysu zmienia si
zarwno bezwzgldnie, jak i w krtkim okresie w zalenoci od aktualnej ceny metalu oraz
szerokiego zakresu innych czynnikw ekonomicznych.
Zastosowanie ma tu jednak podstawowa zasada ekonomiczna, tj. im materia lub wyrb bliszy jest
globalnych warunkw rynkowych i midzynarodowemu statusowi towarw, tym niszy jest zysk z
zainwestowanego kapitau.
Z tego wzgldu istniej powane ograniczenia w zakresie dostpnoci kapitau dla wydatkw
nieprodukcyjnych w zakresie poprawy ochrony rodowiska. Stanowi one zasadniczo cz
oglnego procesu rozwoju i usprawnie. Inwestycje w rodowisko i usprawnienia technologiczne
musz by zasadniczo konkurencyjne w skali globalnej, gdy przemys europejski konkuruje z
podobnymi zakadami w innych rozwinitych i rozwijajcych si krajach.
1.2.5 Skutki dla rodowiska
W okresie ostatnich dwudziestu piciu lat od przyjcia dyrektywy 84/360/EWG dotyczcej

Kontroli zanieczyszcze pochodzcych z zakadw przemysowych nastpuje staa i w niektrych
przypadkach bardzo istotna poprawa w zakresie ochrony rodowiska i efektywnoci energetycznej
w przemyle. Wymaganie dotyczce zastosowania najlepszych dostpnych technik dla
zminimalizowania zanieczyszczenia jest bardzo dobrze rozumiane w przemyle w wikszoci
Pastw Czonkowskich. aden inny przemys nie ma tak dobrych wynikw w zakresie recyklingu.
1.3 Mied i jej stopy

1.3.1 Uwagi oglne
Mied wykorzystywana jest od wielu stuleci. Mied charakteryzuje bardzo wysokie przewodnictwo
cieplne i elektryczne a ponadto jest ona stosunkowo odporna na korozj. Zuyt mied mona
recyklingowa bez straty jakoci. Waciwoci te oznaczaj, e mied uywana jest w rnych
sektorach przemysu, takich jak przemys elektryczny, przemys samochodowy, budowlany, w
instalacjach wodocigowych, budowie okrtw, w przemyle lotniczym i w przyrzdach
precyzyjnych. Mied czsto wystpuje w stopach z Zn, Sn, Ni, Al i z innymi metalami dla
wytworzenia caego asortymentu mosidzw i brzw [tm 36, Panorama 1997].
Produkcja miedzi opiera si na miedzi katodowej klasy A, tj. 99,95% Cu. Oznaczenie klasy A
pochodzi ze sownika Londyskiej Giedy Metali dla katod i dotyczy normy brytyjskiej. Norma ta
zostaa ostatnio zastpiona norm europejsk CEN - EN 1978, w ktrej jako oznaczona jest jako
Cu CATH1 lub nowym europejskim systemem alfa-numerycznym jako CR001A.
Maksymalne dopuszczalne zanieczyszczenia w % s nastpujce: -
Ag 0,0025 - As 00005 - Bi 0,00020 - Fe 0,0010 - Pb 0,0005 - S 0,0015 - Sb 0,0004 - Se 0,00020

Te 0,00020 z As+Cd+Cr+Mn+P+Sb 0,0015
Bi+Se+Te 0,0003
Se+Te 0,0003
Ag+As+Bi+Cd+Co+Cr+Fe+Mn+Ni+P+Pb+S+Sb+Se+Si+Sn+Te+Zn 0,0065

Rozdzia 1
1.3.2 rda materiaw
Mied rafinowana wytwarzana jest z surowcw pierwotnych i wtrnych przez stosunkowo ma

ilo rafinerii miedzi. Ich produktem jest mied katodowa. Jest ona topiona, wytwarza si z niej
stopy i jest dalej przetwarzana na prty, profile, druty, blachy, tamy, rury, itp.. Etap ten mona
zintegrowa z rafineri, lecz jest on czsto wykonywany w innym miejscu.
Ok. 55% dostaw wsadu dla rafinerii miedzi zakupywanych jest na rynkach midzynarodowych w
postaci koncentratw miedzi, miedzi konwertorowej, anod i zomu. Pozostae 45% pochodzi z
krajowych koncentratw miedzi oraz z krajowych pozostaoci miedziononych i zomu.
W UE znajduje si niewiele zasobw miedzi pierwotnej, lecz jej zakady metalurgiczne miedzi s
bardzo istotne. Mied w duych ilociach wydobywana jest w kopalniach tylko w Portugalii
(wydobycie rozpoczto w Neves Corvo w roku 1989; w roku 1997 wydobyto 106500 ton miedzi) i
w Szwecji (86600 ton). Przy ok. 239000 ton miedzi uzyskiwanej z rud krajowych w roku 1997, na
UE przypadao ok. 2% oglnego wiatowego kopalnianego wydobycia miedzi na wiecie.
Zdolnoci rafinacyjne i produkcja pwyrobw rozwija si zgodnie z wymaganiami duego zuycia

przy wykorzystaniu importowanych surowcw pierwotnych oraz wewntrznych, jak rwnie
importowanego zomu. Wraz z budow wasnych zakadw rafinacji w pobliu kopal w krajach
wydobywajcych mied w okresie kilku ostatnich lat coraz trudniejszy staje si dostp do dostaw
pierwotnych. Powoduje to zmniejszenie dostpnoci surowcw na rynku midzynarodowym.
Istotnym elementem dostaw surowcw do rafinerii i zakadw produkcyjnych miedzi staje si

recykling. Ogem surowce wtrne stanowi okoo 45% zuycia miedzi i jej stopw w Europie i
stanowi 100% lub czciowy wsad w rafineriach lub bezporedni wsad u producentw
pwyrobw.
Jako surowcw wtrnych jest bardzo zrnicowana. Materiay z wielu takich rde nie s
odpowiednie do bezporedniego uycia przez producentw pwyrobw. Przemys zomu opiera si
na dostawach materiaw sortowanych o odpowiedniej czystoci dla tego przemysu. Pomimo
istnienia uzgodnionych specyfikacji dla zomu, spotyka si due zrnicowania. Konieczne moe
by tu zastosowanie dodatkowych systemw przetwarzania i ograniczania.
1.3.3 Produkcja i zuycie
Roczna produkcja miedzi katodowej w czasie opracowywania niniejszego dokumentu bya na

poziomie 959000 ton ze rde pierwotnych i na poziomie 896000 ton ze rde wtrnych. W UE
nie jest wytwarzany beryl. Uwaa si, e nie wystpuje on w zomie w ilociach mogcych
stwarza zagroenie dla rodowiska.
W trzech z wtrnych piecw do wytapiania i prawie we wszystkich pierwotnych piecach do

wytapiania nastpi wzrost wydajnoci produkcji. Ten znaczny wzrost wydajnoci produkcyjnej
osignity zosta rwnoczenie z popraw ochrony rodowiska. Bardziej powszechnymi rdami
wtrnymi staje si zom komputerowy i pytki z obwodami drukowanymi, nawet mimo niskiej
zawartoci miedzi. Zom taki przetwarzany jest wstpnie w przemyle zomu i w niektrych piecach
do wytapiania. Jest to rynek zbytu dla takich materiaw.
Poniewa mied mona powtrnie przetwarza bez utraty jej waciwoci, recykling w przypadku
tego metalu jest na wysokim poziomie. Dostpnych jest tu wiele materiaw wtrnych. Rafinacja
miedzi w UE rozwija si gwnie przez zabezpieczenie surowcw na rynku midzynarodowym i

Rozdzia 1
przez wykorzystanie zomu miedzi i mosidzu oraz pozostaoci wytwarzanych przez

uytkownikw i przetwrcw.
Zdolnoci produkcyjne producentw pwyrobw z miedzi w UE s na poziomie trzy razy

wikszym od wydajnoci rafinerii w UE. Producenci ci zakupuj na rynku midzynarodowym
odpowiednie iloci miedzi i mosidzu wraz z materiaami stopowymi (gwnie cynk, cyna i nikiel).
Ta cz przemysu jest eksporterem netto na poziomie ok. 500000 ton/rok.
8000
X
1
0 7000
0
0 6000
T 5000
O
N 4000
Y
3000
C 2000
U
1000
0
KOPALNIE WYTOP RAFINERIE PWYROBY
UE 239 1168 1854 4700
PASTWA SPOZA UE 1135 1310 1271 500
AFRYKA 642 562 531 20
AZJA 1884 3330 3630 5600
AMERYKA 6952 4586 6000 3900
OCEANIA 672 208 271 150
Rysunek 1.1 Produkcja miedzi na wiecie w roku 1997
Kraj Wydobycie Katody Katody Produkcja

kopalniane pierwotne wtrne pwyrobw
(anody) (anody)
Austria 77 58
Belgia 203 (35) 183 (126) 392
Dania
Finlandia 9 116 (171) 120
Francja 6 29 684
Niemcy 296 378 1406
Grecja 81
Irlandia
Wochy 6 80 990
Luksemburg
Holandia
Portugalia 108
Hiszpania 37 229 (+61) 63 (+28) 268
Szwecja 87 95 34 206
Zjednoczone Krlestwo 9 58 483
WB i IP
Islandia
Norwegia 7* 33
Szwajcaria 70
Uwagi:
* Aktualne wydobycie rud ustanie w roku 2000.
Tabela 1.1: Produkcja miedzi w UE (i EAA) i jej stopw w tysicach ton w 1997 r. Produkcja
rudy w Europie stanowi ~ 30% wsadu pierwotnego

Rozdzia 1
1.3.4 Miejsca produkcji
W UE istnieje dziesi gwnych rafinerii. W piciu z nich wykorzystywane s surowce pierwotne i

wtrne. W pozostaych stosowany jest tylko surowiec wtrny. Szacuje si, e w roku 1997 w
przemyle rafinacji miedzi zatrudnionych byo ponad 7500 osb. Trzy przedsibiorstwa maj
roczne zdolnoci wytwrcze na poziomie ponad 250000 ton rafinowanej miedzi katodowej:
Atlantic Copper (Hiszpania), Union Minire (Belgia) i Norddeutsche Affinerie (Niemcy). W
przypadku czterech innych: MKM Hettstedt (Niemcy), Httenwerke Kayser (Niemcy), Bolidem
(Szwecja) i Outokumpu (Finlandia), produkcja roczna kadego z tych producentw jest na
poziomie ponad 100000 ton/rok. Wydajno produkcyjna w innych zakadach we Woszech,
Hiszpanii, Austrii, w Zjednoczonym Krlestwie WB i IP i w Belgii jest na poziomie od 35000 do
100000 ton miedzi katodowej na rok.
W przemyle pwyrobw istnieje znacznie wicej przedsibiorstw. W zakadach tych jako wsad
stosowana jest mied rafinowana i wysokiej jakoci surowce wtrne. Na terenie caej UE pracuje
okoo 100 zakadw zatrudniajcych ok. 40000 osb. Przemys ten moe ponosi straty wskutek
nadmiernej wydajnoci. Jest to przemys wraliwy na cykliczne zmiany popytu. Zapotrzebowanie
UE na mied wynika z powolnego wzrostu rozwinitego rynku.
Poowa produkcji pwyrobw przypada na sektor walcwki elektrycznej. W sektorze tym

funkcjonuje okoo 20 przedsibiorstw zatrudniajcych ok. 3000 osb. Znaczna cz tej
dziaalnoci przypada na sektor kablowy jako zintegrowane rdo wejciowe (Alcatel, Pirelli,
BICC, itp..), a inna cz zwizana jest z sektorem rafineryjnym jako zintegrowanym wyjciem
(Deustche Giessdraht, Norddeutsche, Union Minire, Atlentic Copper, itp..).
W innych przemysach, w ktrych wytwarzane s pwyroby z miedzi istnieje znacznie wicej

przedsibiorstw wytwarzajcych mied i stopy miedzi, walcwk, prty, druty, ksztatowniki, rury,
pyty, blachy, tamy. Produkcj tak prowadzi okoo 80 przedsibiorstw w caej UE
zatrudniajcych ok. 35000 osb. Przemys ten zdominowany jest przez trzy due grupy: KME-
Europa Metal (Niemcy) z gwnymi zakadami produkcyjnymi we Francji, w Niemczech,
Woszech i Hiszpanii; Outokumpu (Finlandia) z zakadami w Finlandii, Szwecji, Holandii i
Hiszpanii; oraz Wieland Werke (Niemcy) w Niemczech i w Zjednoczonym Krlestwie WB i IP.
Innymi duymi niezalenymi firmami s tu Boliden (Szwecja) z zakadami w Szwecji, Holandii,
Belgii i w Zjednoczonym Krlestwie WB i IP, Carlo Gnutti (Wochy) i IMI (Zjednoczone
Krlestwo WB i IP).
W minionych dwch dekadach nastpia znaczna racjonalizacja i dalsze inwestycje w przemyle

miedzi w Europie. Bya to reakcja na utworzenie jednego rynku w UE i presji ekonomicznych,
takich jak zwikszone koszty energii, potrzeba znacznych inwestycji w zakresie ograniczania
zanieczyszczania rodowiska oraz czstych zmian w kursach walutowych.

Rozdzia 1
Rysunek 1.2: Miejsca produkcji w Europie.

Rozdzia 1
Blachy stopowe
8%
Blachy Cu Druty Cu
7% 46%
Rury stopowe
2%
Rury Cu
11%
Druty stopowe
2%
Prty stopowe Prty Cu
22% 2%
Rysunek 1.3 Produkcja pwyrobw z miedzi w roku 1995. Ogem 1995 r. = 4700000 ton
Dawniej gwnym skutkiem dla rodowiska zwizanym z produkcj miedzi ze rde pierwotnych
bya emisja do atmosfery dwutlenku siarki pochodzcego z praenia i wytapiania koncentratw
siarczkowych. Problem ten zosta efektywnie rozwizany w piecach do wytapiania w UE, w
ktrych uzyskuje si aktualnie wizanie siarki na poziomie rednio 98,9%. Wytwarzany jest tu
kwas siarkowy oraz cieky dwutlenek siarki.
Gwne skutki dla rodowiska zwizane z wytwarzaniem miedzi wtrnej zwizane s rwnie z
gazami odlotowymi pochodzcymi z rnych uywanych piecw. Gazy takie oczyszczane s za
pomoc filtrw tkaninowych, ktre mog zmniejszy emisje pyw i zwizkw metali, takich jak
ow. Wskutek wystpowania niewielkich iloci chloru w surowcach wtrnych istnieje potencja
dla tworzenia si dioksyn. Dy si tu do niszczenia dioksyn.
Stale wzrasta rwnie znaczenie emisji niezorganizowanych lub niewychwytywalnych dla

produkcji pierwotnej i wtrnej. Do wychwytu gazw technologicznych konieczne jest dokadne
zaprojektowanie instalacji i obsugi procesu.
Dobrze rozwinita jest kontrola emisji do atmosfery i zrzutw wody z produkcji walcwki miedzi
oraz pwyrobw ze stopw miedzi. Kontrol emisji tlenku wgla pochodzcej z piecw
szybowych, szczeglnie z piecw pracujcych w warunkach redukujcych, uzyskuje si przez
optymalizacj pracy palnikw.
Recykling stanowi wany skadnik dostaw surowcw dla urzdze rafinacyjnych i produkcyjnych
miedzi. Mied mona odzyskiwa z wikszej czci jej zastosowa i zawraca do procesu produkcji
bez strat jakoci w recyklingu. Przy bardzo ograniczonym dostpie do krajowych rde miedzi
pierwotnej, w przemyle UE tradycyjnie wiksze znaczenie nadaje si tzw. kopalniom
odkrywkowym, polegajc w duym stopniu na wsadzie zomu celu zmniejszenia duego
niedoboru w bilansie handlowym surowcw miedzi.

Rozdzia 1
Prawie 100% nowego lub technologicznego zomu miedzianego ulega recyklingowi. Na podstawie
niektrych bada szacuje si, e recyklingowi podlega rwnie, w przypadku jego dostpnoci,
95% starego zomu miedzi.
Ogem produkcja miedzi z surowcw wtrnych stanowi ok. 45% miedzi w UE. W niektrych
przypadkach, takich jak walcwka mosina, wyrb wykonywany jest cakowicie z miedzi i
mosidzu zawracanych do obiegu, przy maym wkadzie cynku pierwotnego.
W przemyle miedziowym UE opracowano nowoczesne technologie i dokonywane s znaczne

inwestycje w celu umoliwienia przetwarzania szerokiego asortymentu zomu miedzi, wczajc w
to zoone pozostaoci niskiego gatunku oraz w celu jednoczesnego spenienia coraz wyszych
wymaga z zakresu ochrony rodowiska.
Zdolno przemysu do zwikszenia tak wysokiego stopnia recyklingu zaley od wielu zoonych
czynnikw.
1.4 Aluminium
1.4.1 Uwagi podstawowe
Aluminium [tm 36, Panorama 1997] jest materiaem o szerokim zakresie zastosowa w transporcie,
przemyle budowlanym i opakowaniowym, w sektorze energetycznym, we wszystkich
wysokonapiciowych systemach przesyania energii, w urzdzeniach domowych oraz w sektorze
mechanicznym i rolnym. Aluminium jest lekkie, charakteryzuje si dobr przewodnoci
elektryczn i przy oddziaywaniu powietrza wytwarza warstw tlenku na powierzchni,
zabezpieczajc przed dalszym postpem korozji. Aluminium jest mocno reakcyjne, szczeglnie w
postaci proszku. Jest ono stosowane w reakcjach alumino-termicznych do produkcji wielu innych
metali.
Przemys aluminium jest najmodszym i najwikszym z przemysw metali nieelaznych.

Wytapianie aluminium rozpoczo si dopiero okoo stu lat temu. W przemyle aluminium w UE
zatrudnionych jest ok. 200000 osb a jego roczny obrt jest rzdu 25 miliardw . Produkcja
ogem metalu nieprzerobionego plastycznie stanowia 3,9 miliona ton w roku 1997. Ok. 43% tej
produkcji pochodzi z przetwarzania zomu zawracanego do obiegu, ktrego ilo stale wzrasta.
1.4.2 rda materiaw
Aluminium pierwotne wytwarzane jest z boksytw przetwarzanych na tlenek glinu. Ze 100 ton
boksytu wytwarza si 40 50 ton tlenku glinu, z ktrego nastpnie wytwarza si 20 25 ton
aluminium. Wikszo boksytw wydobywa si poza Europ. W Europie znajduje si tylko kilka
zakadw produkcyjnych tlenku glinu.
Przemys wtrny zaley od rde zomu. Zom mona okrela jako nowy zom, wytwarzany
podczas produkcji i wytwarzania wyrobw kutych i wyrobw odlewanych, a take jako stary
zom, odzyskiwany z rnych zuytych wyrobw. Stopie recyklingu nowego zomu to 100%
wytwarzanej iloci. Zapotrzebowanie na surowce dla przemysu pierwotnego i wtrnego w UE
zaspokajane jest w duym stopniu przez wewntrzn produkcj tlenku glinu i przez recykling
zomu. Jednak cakowita produkcja metalu stanowi niedobr w zakresie potrzeb przemysu
przetwrczego i aktualnie zaspokaja tylko 55% zapotrzebowania UE.

Rozdzia 1
Europejski przemys aluminium charakteryzuje wydobycie kopalniane i produkcja tlenku glinu,

wytapianie pierwotne i wtrne oraz przetwarzanie metalu na pwyroby (np. prty, profile, druty,
blachy, folie, rury) oraz wyroby specjalne (np. proszki, stopy specjalne).
Kontynent/ Produkcja Zuycie

pastwo
Europa 3216 5603

USA 3603 5390
Rosja 2907 509
Kanada 2327 642
Chiny 1776 2013
Australia 1495 362
Brazylia 1189 479
Wenezuela 643 193
Tabela 1.2: Produkcja aluminium pierwotnego wg pastw w roku 1997 (tysice ton)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
USA Rosja Chiny
Europa Brazylia
Kanada Australia Wenezuela
Produkcja Zuycie
Rysunek 1.4: Produkcja aluminium pierwotnego wg krajw 1997 (tysice ton)
Wiele z tych dziaa jest zintegrowanych. Wielu producentw UE skupia swoj dziaalno tylko na
jednym okrelonym segmencie, takim jak recykling oraz wytapianie wtrne i produkcja
pwyrobw.
W roku 1997 w UE wytwarzano 10% produkcji oglnowiatowej. Produkcja aluminium z

surowcw wtrnych w UE jest jedn z najwyszych na wiecie i bya na poziomie ok. 1,7 miliona
ton w roku 1997. Stanowio to 23% cakowitej produkcji krajw zachodnich z materiaw
recyklingowych.

Rozdzia 1
Na pocztku roku 1998 w UE pracoway dwadziecia dwa piece do wytapiania aluminium

pierwotnego oraz 8 w EEA. Ilo przedsibiorstw produkcyjnych jest w rzeczywistoci znacznie
mniejsza. Najwiksze przedsibiorstwa to: Aluminium Pechiney (Francja), VAW Aluminium
(Niemcy), Alcoa Spain (Hiszpania), Alcoa Italy (Wochy), Hoogovens (Holandia), British Alcan
(Zjednoczone Krlestwo WB i IP), Hydro (Norwegia) i Alusuisse (Szwajcaria). Niektre z tych
przedsibiorstw posiadaj zakady w rnych krajach europejskich lub filie albo oddziay w innych
czciach wiata albo stanowi cz korporacji midzynarodowych.
Ilo przedsibiorstw prowadzcych produkcj aluminium wtrnego jest znacznie wiksza. Dziaa
tu ok. 200 przedsibiorstw, ktrych roczna produkcja aluminium wtrnego wynosi ponad 1000 ton
na rok [tm 116, Alfed 1998]. Istnieje tu odpowiednie zintegrowanie operacji walcowania z
technologi produkcji. Znacznie mniej zintegrowany jest przemys wytoczeniowy (wyciskania), w
ktrym istnieje ok. 200 zakadw produkcyjnych w rnych miejscach na terytorium UE.
Kraj Produkcja Produkcja Aluminium Aluminium Produkcja

boksytw tlenku glinu pierwotne wtrne pwyrobw
w tys. ton w tys. ton w tys. ton w tys. ton w tys. ton
Austria 98 189
Belgia 353
Dania 14 18
Finlandia 33 35
Francja 600 399 233 741
Niemcy 750 572 433 1797
Grecja 2211 640 133 10 213
Irlandia 1250
Wochy 880 188 443 862
Luksemburg
Holandia 232 150 200
Portugalia 3
Hiszpania 1110 360 154 330
Szwecja 98 26 131
ZK WB i IP 120 248 257 507
Islandia 123
Norwegia 919 59 250
Szwajcaria 27 6 131
Europa 2211 5350 3216 1803 5757
ogem
Tabela 1.3: Produkcja aluminium w Europie w roku 1997
Podstawowymi skutkami dla rodowiska w przypadku aluminium pierwotnego jest wytwarzanie

wglowodorw poli-fluorowych oraz fluorkw podczas elektrolizy, wytwarzanie odpadw staych z
elektrolizerw oraz wytwarzanie odpadw staych podczas produkcji tlenku glinu. Podobnie w
przypadku produkcji aluminium wtrnego istnieje potencja dla emisji pyw i dioksyn
pochodzcych ze le obsugiwanych piecw i niewaciwego spalania oraz wytwarzania odpadw
staych (uel solny, zuyte wykadziny piecowe, kouchy i py filtrowy). W przemyle tym
osignity zosta postp w zakresie zmniejszenia tego typu emisji. W zalenoci od typu emisji i

Rozdzia 1
stosowanej technologii emisje powysze zmniejszone zostay w okresie ostatnich pitnastu lat o
wspczynnik midzy 4 a 10.
Podstawowy koszt wytwarzania aluminium pierwotnego stanowi koszt energii elektrycznej. Z tego
wzgldu produkcja ma tendencj do wystpowania w miejscach o niskich kosztach energii
elektrycznej, co wpywa na rozmieszczenie zakadw produkcyjnych. W europejskim przemyle
aluminium dokonano znacznych wysikw w celu zmniejszenia zuycia energii, zmniejszajc
poziom zuycia z 17 kWh na kg produkcji w roku 1980 do 15 kWh na kg w roku 1998. Produkcja i
rafinacja aluminium wtrnego jest znacznie mniej energochonna i zuywa poniej 5% energii
potrzebnej do produkcji aluminium pierwotnego.
Podejmuje si tu wiele dziaa dla poprawienia zwrotu zomu aluminiowego. Przemys ten jest
czynnym uczestnikiem w tej dziedzinie. Przykadem moe by tu recykling zuytych puszek po
napojach (UBC). Zebrany materia jest zawracany do obiegu w zamknitej ptli w celu
wyprodukowania wikszej iloci puszek do napojw o tym samym skadzie stopu. W przemyle
wtrnym duo uwagi zwraca si na wytwarzanie stopu o waciwym skadzie. Wane jest wstpne
sortowanie rnych typw zomu. Przykadem moe by segregacja zomu z wyciskania w celu
zachowania okrelonego stopu.
1.5 Cynk, ow i kadm

1.5.1 Cynk
1.5.1.1 Uwagi oglne
Cynk, po aluminium i miedzi, jest trzecim metalem nieelaznym o najwikszym zastosowaniu [tm
36, Panorama 1997; tm 120, TU Aachen1998]. Metal ten posiada stosunkowo nisk temperatur
topnienia. Jest on stosowany w produkcji wielu stopw, takich jak mosidz. Cynk mona atwo
nakada na powierzchni innych metali, takich jak stal (cynkowanie). W przypadku zastosowania
jako powoki metalowej, cynk koroduje zwykle jako powoka ochronna. Cynk stosowany jest
rwnie w przemyle farmaceutycznym, spoywczym, budowlanym, akumulatorw i chemicznym.
Techniczne zastosowanie cynku wiat wiat wiat Europa

1975 1984 2005 1995
[%] [%] [%] [%]
Cynkowanie 38,0 48,5 54,8 43
Mosidz 19,8 17,6 16,6 23
Odlewanie cinieniowe 18,3 14,3 10,5 13
Pwyroby 8,5 7,3 6,4 12
rodki chemiczne 12,7 9,6 8,0 8
Inne 2,8 2,7 3,7 1
Tabela 1.4: Zuycie cynku na wiecie i w Europie.
Cynk dostarczany na rynek jest rnej jakoci. Najwysz jakoci jest specjalny wysoki gatunek
(SHG) lub Z1 zawierajcy 99,995% cynku, natomiast najniszej jakoci dobry zwyky gatunek
(GOB) lub Z5 jest na poziomie ok. 98% czystoci. Wytwarzane s tu: wyroby wyciskane typu
prty, walcwki i druty (gwnie mosine); wyroby walcowane typu blachy i tamy; stopy
odlewnicze; proszki i zwizki chemiczne w postaci tlenkw.

Rozdzia 1
Klasyfikacja wg Kod Nominalna 1 2 3 4 5 6 Ogem 1

gatunkw kolorowy zawarto cynku Pb Cd* Fe Sn Cu Al do 6
maks. maks. maks. maks. maks. maks. maks.
Z1 biay 99,995 0,003 0,003 0,002 0,001 0,001 0,001 0,005
Z2 ty 99,99 0,005 0,005 0,003 0,001 0,002 - 0,01
Z3 zielony 99,95 0,03 0,01 0,02 0,001 0,002 - 0,05
Z4 niebieski 99,5 0,45 0,01 0,05 - - - 0,5
Z5 czarny 98,5 1,4 0,01 0,05 - - - 1,5
Uwagi:
* W okresie piciu lat od daty zatwierdzenia tej normy, maks. zawarto Cd gatunku Z3, Z4 i Z5 powinna wynosi
odpowiednio 0,020, 0,050 i 0,050.
Tabela 1.5: Gatunki cynku pierwotnego.
Gatunek Nominalna 1 2 3 4 5 6 Ogem od

zawarto Pb Cd* Fe Sn Cu Al 1 do 6 Uwagi
cynku maks. maks. maks. maks. maks. maks. maks.
ZS1 98,5 1,4 0,05 0,05 *) - - 1,5 **) Gatunki gwnie na
ZS2 98 1,6 0,07 0,12 *) - - 2,0 **) podstawie recyklingu zomu
Z3S 97,75 1,7 0,09 0,17 - - - 2,25 i zuytych wyrobw
Gatunek gwnie na
ZSA 98,5 1,3 0,02 0,05 - - - 1,5 podstawie pozostaoci,
popiow zawierajcych Zn.
Uwagi:
*) Sn maks. 0,3% dla wykonywania mosidzu, 0,7% dla cynkowania. W przypadku wystpowania na tym poziomie,
rzeczywista zawarto Zn moe by nisza od nominalnej zawartoci Zn.
**) Bez Sn w przypadku obecnoci na poziomach podanych w *)
Tabela 1.6: Gatunki cynku wtrnego.
Wykorzystanie kocowe obejmuje cay zakres zastosowa. Najwaniejsze z nich to zabezpieczenie

stali przed korozj w przemyle samochodowym, urzdze i budowlanym. Stopy cynku (np.
mosidz, brz, stopy na odlewy cinieniowe) oraz pwyroby z cynku stanowi odpowiednio,
drugie i trzecie dziedziny zuycia Stosowane s one rwnie w przemyle budowlanym, urzdze i
samochodowym.
1.5.1.2 rda materiaw
Cynk wytwarzany jest z caego asortymentu koncentratw w procesie pirometalurgicznym lub

hydrometalurgicznym. Niektre koncentraty zawieraj due iloci oowiu, ktry jest rwnie
odzyskiwany. Cynk wystpuje te w zwizkach z kadmem. Koncentraty takie s rdem tego
metalu.
Koncentraty UE 10 lat temu zaspokajay ponad 45% zapotrzebowania rafinerii UE. Obecnie
stanowi one mniej ni 25%. Deficyt ten uzupeniany jest zwikszonym importem. Aktualnie
wzrasta zdolno wydobywcza kopal w Ameryce Pnocnej, Australii i w niektrych krajach
Ameryki Poudniowej.
rdem cynku s rwnie surowce wtrne, takie jak pozostaoci po operacji cynkowania (popioy,
kouchy, szlamy, itp..), pyy ze stalowni, zom z przetwarzania mosidzu oraz zom z odlewania
cinieniowego. W roku 1994 produkcja metalu ze rde wtrnych stanowia ponad 8% produkcji
cynku rafinowanego w UE. Dla przemysu tego kluczowe znaczenie ma recykling cynku i wyrobw
zawierajcych cynk.

Rozdzia 1
1.5.1.3 Produkcja i zuycie
W UE cynk wydobywany jest gwnie w kopalniach w Irlandii i Hiszpanii. W roku 1994

wydobycie to byo na poziomie 383000 ton koncentratw cynku. W wyniku wyczerpania si rezerw
oraz niszych gatunkw rud w niektrych kopalniach nastpi spadek wydobycia z poziomu 397000
ton w roku 1993. Produkcja metalu spada poniej poziomu 1,8 miliona ton, ktry zosta
przekroczony w roku 1992. Zuycie cynku rafinowanego wzroso z 1640000 ton do 1770000 ton,
stanowic 30% zapotrzebowania cynku w krajach o gospodarce rynkowej.
Pastwo Produkcja w roku Produkcja w roku Produkcja w roku

1992 1993 1994
(w tys. ton) (w tys. ton) (w tys. ton)
Kanada 1325 1004 1008
Australia 1014 1007 928
Peru 626 668 682
USA 551 513 601
Unia 500 411 383
Europejska
Tabela 1.7: Produkcja koncentratw cynku

[tm 36, Panorama 1997]
Produkcja w roku 1994.

(w tys. ton zawartoci cynku)
Unia Europejska
11% Kanada
27%
USA
17%
Peru
19% Australia
26%
Rysunek 1.5: wiatowa produkcja koncentratw cynku8 w roku 1994.
UE jest wiatowym liderem w produkcji cynku, znacznie wyprzedzajc Kanad i Japoni, ktre
znajduj si odpowiednio na drugim i trzecim miejscu. W roku 1994 produkcja w UE bya na
poziomie 1749000 ton metalu, co stanowio prawie 33% produkcji pastw z gospodark rynkow o
oglnej produkcji na poziomie 5376000 ton. UE jest rwnie gwnym obszarem zuycia cynku
wrd pastw z gospodark rynkow. Zuycie cynku na poziomie 1770000 ton w roku 1994 byo o
49% wiksze od drugiego najwikszego rynku zuycia (USA) i o 145% wiksze od trzeciego
najwikszego uytkownika (Japonia).
8
Oryginalny tekst: World production of zinc from concentrates [przyp. tum.]

Rozdzia 1
Obszar/ Produkcja w roku 1992 Produkcja w roku 1993 Produkcja w roku 1994
pastwo (w tys. ton) (w tys. ton) (w tys. ton)
Unia Europejska 1844 1819 1749
Kanada 672 662 693
Japonia 729 696 666
USA 400 382 356
Australia 333 317 318
CIS 431 390
Tabela 1.8: Produkcja cynku rafinowanego.
1.5.1.4 Miejsca produkcji
Cynk wytwarzany jest w procesie praenia-ugowania-elektrolitycznego otrzymywania metali lub w

procesie destylacji w angielskim piecu do wytapiania. W poniszej tabeli przedstawiono miejsca i
zdolnoci produkcyjne w UE.
Pastwo Firma Miejsce Technologia Zdolnoci

produkcyjne
[t/r]
Belgia Union Minire Balen-Wezel E 200000
Niemcy Ruhr-Zink Datteln E 96000
MIM Httenwerke Duisburg Duisburg-Wanheim ISF-RT 100000
Metaleurop Weser Zink
Nordenham E 130000
Hiszpania Asturiana de Zinc Sun Juan de Nieva E 320000
Espaola del Zinc Cartagena E 60000
Francja Union Minire France Auby E 220000
Metaleurop Noyelles Godault ISF-RT 100000
Finlandia Outokumpu Zinc Oy Kokkola E 175000
Wochy Enirisorse Porte Vesme ISF-RT 75000
(Sardegna) E 100000
Pertusola Sud Porte Vesme E 80000
(Sardegna)
Crotone (Calabria)
Holandia Budelco (Pasminco) Budel-Dorplein E 210000
Norwegia Norzink E 140000
ZK WB i IP Britannia Zinc (MIM Holdings) Avonmouth ISF-RT 105000
Uwagi:
E = instalacja elektrolityczna;
ISF= angielski piec do wytapiania;
RT = rafinacja ogniowa. rdo: statystyki przemysowe
Tabela 1.9: Gwni producenci europejscy pod wzgldem rocznych zdolnoci produkcyjnych.

Rozdzia 1
UK
NL 5% B
11% 10%
D
17%
I
13%
FIN
9%
E
F 19%
16%
Rysunek 1.6: Produkcja cynku metalicznego w UE (1994) [NL Holandia, UK Zjednoczone

Krlestwo WB i IP, B Belgia, D Niemcy, E Hiszpania, F Francja, FIN Finlandia, I
Wochy].
1.5.1.5 Skutki dla rodowiska
Na przestrzeni minionych lat podstawowym skutkiem dla rodowiska zwizanym z produkcj

cynku ze rde pierwotnych bya emisja dwutlenku siarki do atmosfery z procesw praenia i
wytapiania koncentratw siarczkw. Problem ten zosta skutecznie rozwizany przez zakady
wytapiajce w UE, w ktrych uzyskuje si aktualnie wysoki poziom zwizania siarki w celu
wytworzenia kwasu siarkowego i ciekego dwutlenku siarki.
W wyniku ugowania rudy praonej i innych materiaw uzyskuje si roztwr zawierajcy elazo.
Usuwanie elaza powoduje wytwarzanie znacznych iloci odpadw staych zawierajcych rne
metale. Likwidacja takich odpadw wymaga ograniczenia i monitorowania na wysokim poziomie.
Bardzo wane s tu emisje niezorganizowane pochodzce z procesu praenia i kalcynowania.

Naley je wzi pod uwag dla wszystkich etapw technologicznych. Szczeglnym przykadem s
emisje niezorganizowane kwanych mgie pochodzce z elektrolitycznego otrzymywania cynku.
Cynk i wyroby z cynku mona w znacznym zakresie zawraca do obiegu. Szacunki oparte na
zuyciu w przeszoci i cyklach ywotnoci wyrobw wskazuj osiganie stopnia odzyskiwania na
poziomie 80%. System recyklingu cynku jest bardzo zaawansowany, nie tylko w zakresie cynku
metalicznego, lecz rwnie w kilku innych postaciach.
1.5.2 Ow
1.5.2.1 Uwagi oglne
Ow [tm 36, Panorama 1997] jest metalem cikim najobficiej wystpujcym w skorupie
ziemskiej, ktry wykorzystywany jest od wielu stuleci. Ow wystpuje w czystych rudach
siarczkowych. Obecnie wicej jest go w rudach mieszanych, w ktrych zwizany jest z cynkiem i w

Rozdzia 1
maych ilociach ze srebrem i miedzi. Ow jest metalem mikkim, ma nisk temperatur

topnienia i jest odporny na korozj. Waciwoci te nadaj mu ogromn warto funkcjonaln w
jego postaci czystej oraz w postaci stopw i zwizkw.
Ow klasyfikowany jest w kategoriach skadu wyrobu. W poniszej tabeli przedstawiono skad
chemiczny oowiu zgodnie z norm europejsk.
Oznaczenie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ogem od 1
gatunku Pb Bi Ag Cu Zn Ni Cd Sb Sn As do 9 maks.
min. maks. maks. maks. maks. maks. maks. maks. maks. maks.
PB 990 99,990 0,010 0,0015 0,0005 0,0002 0,0002 0,0002 0,0005 0,0005 0,0005 0,010
PB 985 99,985 0,015 0,0025 0,0010 0,0002 0,0005 0,0002 0,0005 0,0005 0,0005 0,015
PB 970 99,970 0,030 0,0050 0,0030 0,0005 0,0010 0,0010 0,0010 0,0010 0,0010 0,030
PB 940 99,940 0,060 0,0080 0,0050 0,0005 0,0020 0,0020 0,0010 0,0010 0,0010 0,060
Uwaga:
Podstaw nowej normy europejskiej EN 12659 bya niemiecka norma DIN 1719.
Tabela 1.10: Gatunki oowiu
W sposobie wykorzystywania oowiu nastpuj znaczne zmiany. Przemys akumulatorw stwarza

do 70% popytu, ktry jest do stabilny. Inne zastosowania oowiu obejmujce pigmenty i zwizki,
zabezpieczenie przed promieniowaniem, wyroby walcowane i wytaczane dla przemysu
budowlanego, osony kabli, rut i dodatki do benzyny maj tendencj spadkow.
Zastosowanie techniczne 1973 1983 1993 1994

% % % %
Akumulatory 38 48 56 59
Wyroby chemiczne 24 27 22 22
Pwyroby, odlewnictwo 17 17 16 16
Kable 15 5 2,5 2,0
Stopy 2 3 1,1 0,8
Inne 4 - 1,6 0,2
Tabela 1.11: Zuycie oowiu na wiecie
Ow rafinowany pochodzi z materiaw pierwotnych w postaci rud oowiu i koncentratw i z

materiaw wtrnych w postaci zomu i pozostaoci. W produkcji pierwotnej wymagane jest
wytapianie rud zawierajcych ow w celu wytworzenia surwki oowiu, ktra jest nastpnie
rafinowana. Aspekty ekonomiczne produkcji oowiu pierwotnego z rud zwizane s z zawartoci
srebra i cynku w rudach. W produkcji oowiu metalicznego wymagane jest przetwarzanie
zawartoci siarki w rudach w celu wytworzenia kwasu siarkowego. Wikszo piecw do
wytapiania oowiu pierwotnego posiada zoony proces rafinacji oraz proces zwizany z
odzyskiwaniem zawartoci srebra w postaci stopu Ag-Au. Z tego wzgldu rafinacja pierwotna
zwizana jest z aspektami ekonomicznymi kopalnianego wydobywania rud oowiowo-cynkowych.
Podstawowym zyskiem z takich rud jest zawarto cynku i srebra.
W UE znajduje si kilka kopal oowiu. Produkcja oowiu jest duym i wanym przemysem. W
ostatnich 10 latach w zuyciu i w produkcji w UE nastpi tylko nieznaczny wzrost, ktrego
wynikiem by spadek udziau UE na wiatowych rynkach.

Rozdzia 1
Przemys rafinacji wtrnej dostarcza aktualnie ponad 50% zuywanego oowiu. Dla rafinacji
wtrnej gwnym rdem zomu s samochodowe akumulatory kwasowe. W przemyle tym
podejmowane s kroki w kierunku zachcania do recyklingu takich akumulatorw. Proporcja ta
wzrasta wraz ze wzrostem iloci samochodw na wiecie i wzrostem stopnia odzyskiwania starych
akumulatorw. W przypadku, gdy surowce wtrne zawiera bd niepodane zwizki, w produkcji
wtrnej moe by rwnie wymagane zastosowanie urzdze rafinacyjnych.
Produkcja oowiu w UE jest na wysokim poziomie. W krajach z gospodark rynkow w roku 1994
bya ona na poziomie 1398000 ton, z czego 52% pochodzio z wtrnych surowcw wsadowych.
Przemys ten reaguje na ochron rodowiska przez odzyskiwanie coraz wikszych iloci oowiu
powodujc w ten sposb stay spadek produkcji pierwotnej.
UE jest najwikszym na wiecie, przed USA, obszarem produkcji oowiu. W roku 1994 na te dwa
obszary przypadao razem 59% produkcji rafinowanej pastw z gospodark rynkow, co stanowio
produkcj na poziomie 4,5 miliona ton. Gwnymi producentami s tu Zjednoczone Krlestwo WB
i IP, Niemcy, Francja i Wochy. 49% ich produkcji opiera si na surowcach wtrnych. rednia w
UE na poziomie 52% jest pod tym wzgldem znacznie nisza od redniej w USA, ktra jest na
poziomie 72% i jest najwysza na wiecie. rednia w UE jest jednak na poziomie znacznie
wyszym ni w kadym innym pastwie z gospodark rynkow.
UE zajmuje drugie miejsce za USA pod wzgldem zuycia. W roku 1994 na UE przypadao 28%
zuycia oowiu pastw o gospodarce rynkowej. Udzia USA wynosi prawie 30%. Cztery gwne
produkcyjne Pastwa Czonkowskie UE s jednoczenie najwikszymi rynkami zuycia oowiu..
W UE pracuje 7 pierwotnych piecw do wytapiania/rafinerii, ktrych zdolnoci produkcyjne

rozcigaj si od 40000 ton do 245000 ton rocznie. Rafinerie pierwotne s w wikszoci
midzynarodowe i znajduj si na terenie Zjednoczonego Krlestwa WB i IP (Britania Refined
Metals), Francji (Metaleurop), Niemiec (Ecobat, Metaleurop), Belgii (Union Minire) i Woch
(Enirisorse). Przed rafinacj surwki oowiu wszystkie zakady wytapiaj ow lub koncentraty
oowiu/cynku, a ponadto rafinuj nieczyszczon surwk z innych rde w celu odzyskania metali
szlachetnych. Britania Refined Metals rafinuje rwnie surwk oowiow importowan z jej firmy
macierzystej MIM w Australii. Z wyjtkiem Union Minire wszystkie te pierwotne rafinerie
zaangaowane s rwnie we wtrny recykling/rafinacj.
Przemys wtrny charakteryzuje si du iloci mniejszych rafinerii, z ktrych wiele jest

niezalenych. W UE pracuje okoo trzydziestu wtrnych piecw do wytapiania/rafinacji
wytwarzajcych od 5000 do 65000 ton rocznie. W piecach tych wykorzystywane s materiay
recyklingowe i rafinowany jest zom pochodzcy ze rde lokalnych. Ilo takich rafinerii spada
wraz z nabywaniem mniejszych wtrnych zakadw lub tworzeniem wasnych, nowych zakadw
recyklingowych przez due firmy midzynarodowe oraz przez gwne grupy wytwarzajce
akumulatory.

Rozdzia 1
Pastwo Piec szybowy do Wytapianie Wtrne piece Cakowita zdolno

wytapiania oowiu bezporednie obrotowe rafinacji oowiu
roczna zdolno roczna zdolno roczna zdolno t/r
produkcji * produkcji * produkcyjna
t/r t/r t/r
Austria 32000 32000
Belgia 115000 20000 175000
Francja 110000 162000 299000
Niemcy 35000 220000 130000 507000
Grecja 12000 12000
Wochy 90000 125000 235000
Holandia 20000 20000
Hiszpania 14000 62000 76000
Szwecja 50000 65000 155000
ZK WB i 40000 107000 307000
IP (zdolnoci rafinacyjne
200000 t/r)
Uwagi:
* Surowce pierwotne i/lub wtrne.
Tabela 1.12: Roczne zdolnoci produkcyjne metalu oowiu w Europie.
Oglne zdolnoci rafinacyjne t/r
ZK WB i IP Austria
17% 2% Belgia
10%
Francja
Szwecja 16%
9%
Hiszpania
4%
Holandia Wochy Niemcy

1% 13% 27%
Grecja
1%
Rysunek 1.7: Zdolnoci rafinacyjne w Europie.
W przeszoci gwnym skutkiem dla rodowiska zwizanym z produkcj oowiu ze rde

pierwotnych bya emisja dwutlenku siarki do atmosfery, pochodzcego z operacji praenia i
wytapiania koncentratw siarczkw. Problem ten zosta skutecznie rozwizany za pomoc piecw
do wytapiania w UE, w ktrych uzyskuje si obecnie wysoki poziom zwizania siarki oraz
wytwarza si kwas siarkowy i pynny dwutlenek siarki.

Rozdzia 1
Podstawowe skutki dla rodowiska zwizane z produkcj oowiu wtrnego zwizane s rwnie z
gazami odlotowymi pochodzcymi z rnych uywanych piecw. Gazy te oczyszczane s za
pomoc filtrw tkaninowych, zmniejszajc w ten sposb emisje pyw i zwizkw metali. Wskutek
obecnoci maych iloci chloru w surowcach wtrnych, istnieje rwnie potencja dla tworzenia si
dioksyn. Dy si tu do niszczenia dioksyn.
Ow stanowi powane zagroenie dla rodowiska. Wiele zwizkw oowiu klasyfikowanych jest
jako toksyczne. Podstawowym przeciwdziaaniem jest zwykle ograniczanie emisji do najniszych
praktycznie moliwych poziomw, ktre mona osign za pomoc najnowoczeniejszych
technik. Zawsze, gdy jest to waciwe i ekonomiczne stosuje si normalnie recykling. Wikszo
rodkw zapobiegawczych dotyczy przede wszystkim zmniejszenia naraenia czowieka na
oddziaywanie (czowiek jest tu najbardziej naraony na oddziaywanie oowiu). S rwnie
przypadki, w ktrych na oddziaywanie oowiu wprowadzanego do rodowiska naraone s
zwierzta.
W ustawodawstwie dotyczcym ochrony rodowiska, wymagane bdzie przeprowadzenie

inwestycji dla zmniejszenia emisji oowiu do atmosfery. W ostatnich latach opracowano i wdroono
kilka nowych technologii stwarzajcych skuteczniejsze metody wytapiania koncentratw oowiu.
Procesy te zmniejszaj rwnie emisje do rodowiska. Istniejce procesy s usprawniane przez
wprowadzanie nowoczesnych systemw kontroli i ograniczania emisji.
Akumulatory stanowice 52% zuycia oowiu w UE w roku 1994, poddawane s recyklingowi na

poziomie efektywnoci ponad 90%.
Przepisy dotyczce oowiu nale do trzech gwnych kategorii: naraenie zawodowe, emisje
(jako powietrza) i regulacje z zakresu wody i produktw spoywczych. Naraenie zawodowe
przedstawione jest w dyrektywie UE nr 82/605/EWG z dnia 28 lipca 1992 dotyczcej ochrony
pracownikw przed ryzykiem zwizanym z naraeniem na oddziaywanie oowiu metalicznego oraz
z jego zwizkami jonowymi w miejscu pracy. Dyrektywa ta ustanawia wartoci graniczne
poziomw oowiu w powietrzu w miejscu pracy oraz okrelone wskaniki biologiczne
odzwierciedlajce poziom naraenia poszczeglnych pracownikw. Wartoci graniczne uzupeniaj
zasady dotyczce zabezpieczenia siy roboczej wprowadzajce konieczno uywania odziey
ochronnej, aparatw do oddychania, wyposaenia do mycia lub wyszczeglniajce zasady
dotyczce spoywania posikw i napojw, palenia papierosw, itp..
Ogln warto graniczn zawartoci oowiu w atmosferze wprowadza dyrektywa 82/844/EWG z

dnia 3 grudnia 1982 ustanawiajca wartoci graniczne poziomw oowiu w atmosferze w caej
Europie. Takie wartoci graniczne s aktualnie rewidowane. Poziomy oowiu w wodach
regulowane s rwnie w wielu dyrektywach dotyczcych wd, w zalenoci od ich typu i uycia,
np. w wodzie przeznaczonej do spoywania przez czowieka, wodzie do kpieli, wodach do poowu
ryb, itp..
1.5.3 Kadm
1.5.3.1 Uwagi oglne
Kadm naley do podgrupy cynku w ukadzie okresowym pierwiastkw. Kadm odkryty zosta przez
Strohmeyera w roku 1817 podczas bada nad ZnCO3. Jest on zwizany z cynkiem w mineraach w
stosunku 1:200 Cd do Zn. Jest on fizycznie podobny do cynku, lecz jest bardziej mikki i mona go
polerowa. W przeciwiestwie do cynku jest rwnie odporny na alkalia. Kadm rwnie dobrze
absorbuje neutrony i z tego wzgldu czsto wykorzystywany jest w reaktorach nuklearnych.

Rozdzia 1
W zwizkach kadm jest w stanie utlenienia 2+. Kadm jest szeroko rozpowszechniony na caym
wiecie w zawartoci od 0,1 do 1 ppm w warstwie uprawnej gleby.
Istnieje tylko kilka mineraw kadmu, takich jak grenokit (CdS) lub otavit (CdCO3) i CdO. aden z
tych mineraw nie ma znaczenia przemysowego. Mineray cynku zawierajce kadm jako skadnik
izomorficzny przy steniach ok. 0,2% maj znaczenie ekonomiczne dla odzysku kadmu. Ponadto
mae iloci kadmu mog zawiera rudy oowiu i Cu.
W przeciwiestwie do innych metali cikich kadm rafinowany wykorzystywany jest dopiero od

niedawna. Produkcja i zuycie rosy dopiero w cigu ostatnich 40 50 lat. Obecnie kadm
stosowany jest gwnie:
w galwanicznych powokach kadmowych,

w akumulatorach niklowo-kadmowych,
jako niektre pigmenty i stabilizatory dla tworzyw sztucznych,
jako stopy dla lutw, w ochronie przeciwpoarowej, na prty sterownicze w reaktorach
nuklearnych, jako przewodniki elektryczne.
Mae iloci uywane s w ogniwach sonecznych.
Od roku 1970 produkcja kadmu w wiecie zachodnim utrzymuje si na do staym poziomie od

12000 do 16000 t/r. wiatowa produkcja jest na poziomie ok. 20000 t/r. Zastosowanie kadmu do
rnych celw zmienia si od 1970 r., na co wpywaj czynniki techniczne, ekonomiczne i
rodowiskowe. Stan ten wpywa na ceny metalu. Ceny metalu w latach 70-tych osigny poziom 3
U$/funt a w latach 80-tych utrzymyway si na poziomie od 1,1 do 6,9 U$/funt. Od tego czasu ceny
kadmu spady do poziomu 1 U$/funt, a nawet do tak niskiego poziomu jak 0,45 U$/funt, co
odpowiada cenie cynku.
Gwne pastwa wytwarzajce i zuywajce kadm przedstawione s w poniszej tabeli.
Pastwo Produkcja Zuycie

t/r t/r
Kanada 2832 107
Japonia 2357 6527
Belgia 1579 2017
Chiny 1300 600
USA 1238 1701
Niemcy 1145 750
Finlandia 600 -
Francja 205 1276
Tabela 1.13: Gwni producenci i uytkownicy kadmu w roku 1996.

Rozdzia 1
Kadm odzyskiwany jest:-
w pirometalurgicznym odzysku Pb-Cu zawartych w pyach pochodzcych z operacji

wytapiania;
w pirometalurgicznym odzysku Pb-Zn zawartych w pyle pochodzcym z operacji
spiekania/praenia i z surowego cynku.
Pyy spalinowe s zasadniczo ugowane za pomoc H2SO4 w celu oddzielenia kadmu, ktry jest
nastpnie wytrcany w postaci CdCO3 lub redukowany do gbczastego kadmu o zawartoci
powyej 90% kadmu. Metal gbczasty mona stopi z NaOH lub destylowa prniowo albo
rozpuci i podda elektrolizie w celu wytworzenia wysokiej czystoci kadmu.
[kadm 99,99%]
Cynk surowy mona destylowa w kolumnach typu New Jersey w celu wytworzenia czystego
cynku i stopu Cd-Zn z zawartoci kadmu powyej 60%. Stop Cd/Zn pochodzcy z operacji
destylacji New Jersey, przed wytworzeniem czystego kadmu, musi by destylowany dwa razy.
Ma tu miejsce recykling, lecz wykonywany jest on w niewielu przedsibiorstwach. Recyklingowi

poddawane s gwnie akumulatory w celu odzyskania kadmu i niklu.
Stan zwizkw kadmu ma znaczcy wpyw na ocen emisji. Nikiel wymieniony jest w dyrektywie
76/464 dotyczcej substancji niebezpiecznych dla wody w wykazie II. Techniczna Grupa Robocza
(TWG) w ramach dyrektywy 96/62/WE dotyczcej oceny jakoci i gospodarki powietrzem
opracowuje norm jakoci powietrza rodowiskowego w zakresie zawartoci kadmu. Czynniki te
naley wzi pod uwag.
Kadm jest rozprowadzony wszdzie w rodowisku naturalnym od milionw lat. Produkcja

przemysowa wpyna tylko nieznacznie na cakowite rozoenie. W niektrych ograniczonych
obszarach powstay problemy w zakresie ochrony rodowiska. W typowym procesie produkcji
cynku mona wytworzy 600 ton kadmu na rok. Produkcja kadmu jest cile kontrolowana w celu
zapobieenia emisjom niezorganizowanym i w celu usunicia pyw zgodnie z wymaganiami
najostrzejszych norm.
Stwierdza si, e ponad 90% kadmu osoby niepalce spoywaj wraz z ywnoci. W
konsekwencji naley obniy i kontrolowa zanieczyszczenie kadmem gleby uprawnej. Wartoci
graniczne dla emisji kadmu do atmosfery to < 0,2 mg/Nm3, a do wody < 0,2 mg/l.
Krytycznym skutkiem oddziaywania kadmu s zaburzenia nerkowo-przewodowe. Uszkodzenia

przewodowe s nieodwracalne, co oznacza, e zapobieganie jest waniejsze od diagnozy. Dugi
biologiczny okres poowicznego zaniku moe prowadzi do cigego wzrostu poziomw w nerkach
w okresie wielu lat, co oznacza, e naraenie w przeszoci jest czciej waniejsze od naraenia
aktualnego.
W wielu zastosowaniach stopy kadmu s istotne i nie mona ich zastpi innymi materiaami.
Podobnie zastosowanie kadmu w bateriach adowalnych moe by korzystne dla ochrony
rodowiska.

Rozdzia 1
1.6 Metale szlachetne
1.6.1 Uwagi oglne
Metale szlachetne [tm 36, Panorama 1997] oznaczaj dobrze znane metale takie jak zoto i srebro
oraz sze metali z grupy platynowcw (PGM): platyn, pallad, rod, iryd, rut i osm. Metale te
okrelane s jako metale szlachetne ze wzgldu na rzadko ich wystpowania i odporno na
korozj.
UE posiada najwiksze na wiecie zdolnoci rafinacyjne i wytwrcze w zakresie metali

szlachetnych, nawet pomimo tego, e jej rzeczywiste zasoby mineralne takich metali s bardzo
ograniczone. Recykling metali szlachetnych ze zomu i pozostaoci przemysowych zawsze by
wanym surowcem dla przemysu UE.
Gwne zuycie zota w UE przypada na jubilerstwo. Mniejsze iloci zuywane s w przemyle

elektronicznym i w innych zastosowaniach przemysowych i dekoracyjnych. Podstawowymi
uytkownikami srebra s: przemys fotograficzny i jubilerski. Metale z grupy platynowcw
wykorzystywane s szeroko jako katalizatory. Wprowadzenie cisych limitw emisyjnych w
pojazdach sprzedawanych w UE byo stymulatorem popytu na ich zastosowanie w konwerterach
katalitycznych.
1.6.2 rda materiaw
Do rafinerii pracujcych w UE w postaci surowych rud lub produktw ubocznych dostarczane s

due iloci metali szlachetnych z czynnych kopal z caego wiata. Rafinerie o znacznych
zdolnociach przetwrczych w zakresie metali szlachetnych znajduj si w Belgii, Niemczech,
Szwecji, Finlandii i w Zjednoczonym Krlestwie WB i IP. W rafineriach tych odzyskuje si typowo
metale szlachetne z rud oowiu i cynku, miedzi oraz niklu oraz ze wszystkich materiaw
zomowych niskiego gatunku. Rafinerie te dostarczaj czysty metal w postaci prtw lub pyt,
ziaren lub metalu gbczastego.
W Europie istniej mae zoa rud metali szlachetnych. W poniszej tabeli przedstawiono zasoby
pierwotne w roku 1997. Zasoby te stanowi ok. 4,5% wiatowych zasobw pierwotnych srebra,
1,1% wiatowych zasobw pierwotnych zota i 0,08% wiatowych zasobw pierwotnych PGM.
Zoa zota eksploatowane s w Grecji i ich wkad bdzie znaczcy w nadchodzcych latach.
Pastwo Srebro t/r Zoto t/r PGM t/r
Finlandia 11,0 1,0 0,1

Francja 0,1 5,7
Grecja 1,2
Irlandia 0,4
Wochy 0,3
Portugalia 1,1
Hiszpania 6,2 5,4
Szwecja 8,8 6,3
Tabela 1.14 Metale szlachetne zasoby pierwotne 1997.

Rozdzia 1
W Europie istnieje wiele przedsibiorstw wyspecjalizowanych w zbieraniu, wstpnym

przetwarzaniu i handlu zomem oraz materiaami wtrnymi przed rzeczywistymi etapami
oznaczania i rafinacji. Typowymi pozycjami s tu wybrakowane pytki z obwodami drukowanymi,
przestarzae komputery, stare klisze fotograficzne, pyty i roztwory rentgenowskie, zuyte kpiele
galwanizerskie, itp..
Koszty odzyskiwania i recyklingu s wicej ni uzasadnione wysok wartoci wewntrzn metali

szlachetnych zawartych w zomie i w pozostaociach. Recykling metali szlachetnych jest nie tylko
uzasadniony aspektami ekonomicznymi, lecz istotne s tu rwnie skutki dla rodowiska, w
przypadku wprowadzenia ostrzejszych wartoci granicznych z zakresu dopuszczalnych zawartoci
metali w materiaach odpadowych dostarczanych na skadowisko.
Rafinacja zota, srebra i metali z grupy platynowcw w UE przeprowadzana jest w

wyspecjalizowanych przedsibiorstwach wytwarzania i rafinacji metali szlachetnych lub w
rafineriach metali nieszlachetnych. Cakowita zdolno rafinacji metali szlachetnych
przedsibiorstw UE jest najwiksza na wiecie.
Pastwo Srebro Zoto PGM

t/r t/r t/r
Austria 190 70 1
Belgia 2440 60 45
Francja 1520 135 12
Niemcy 2700 193 92
Wochy 1050 115 15
Luksemburg
Holandia 130 15 1
Hiszpania 830 30 5
Szwecja 250 15 1
ZK WB i IP 2320 300 100
Szwajcaria 620 565 14
Inne pastwa UE 50 10 5
Tabela 1.15: Roczna wydajno rafinerii europejskich (w tonach)

Rozdzia 1
Srebro t/r + Zoto t/r + PGM t/r
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0 Wochy
Luksem- Hiszpania Inne
Francja ZKWB
Austria burg Szwecja pastwa
Belgia Niemcy i IP UE
Holandia
Szwaj-
caria
Rysunek 1.8: Cakowita wydajno rafinacji metali szlachetnych w Europie.
Wydajno rafinerii jest ok. dwukrotnie wysza od aktualnie wykorzystywanej, co oznacza, e

istniej zdolnoci do przetwarzania znacznie wikszych iloci w przypadku powstania takiej
sytuacji.
Wikszo metali szlachetnych wytwarza si do atwo w postaci czystych metali lub stopw. W
szczeglnoci zoto jest zwykle przerabiane na okrelone stopy dla przemysu jubilerskiego lub dla
celw dentystycznych w celu zwikszenia odpornoci na zuycie lub poprawienia koloru. Wskutek
wysokiej wartoci wewntrznej oraz szerokiego zakresu wymaganych postaci i stopw, metale te
wytwarzane lub przetwarzane s zwykle w stosunkowo maych ilociach w porwnaniu do metali
nieszlachetnych. Jednym z niewielu wyrobw metali szlachetnych wytwarzanych w tonach jest
azotan srebra dla przemysu fotograficznego.
Zapotrzebowanie w Europie na metale szlachetne jest wysokie. Najwiksze zuycie zota wystpuje
w handlu jubilerskim, a srebra w handlu fotograficznym. Najwiksze zuycie platyny wystpuje w
produkcji auto-katalizatorw. Pozostae podstawowe zuycie wystpuje w produktach
chemicznych, dentystycznych oraz w stopach monetowych. Zapotrzebowanie na metale szlachetne
w roku 1996 przedstawione jest w niniejszej tabeli.
Srebro Zoto PGM

t/r t/r t/r
Zapotrzebowanie 5710 881 85
ogem w Europie
Zapotrzebowanie 19600 2621 360
ogem na wiecie
Tabela 1.16: Zapotrzebowanie na metale szlachetne w roku 1996.

Rozdzia 1
Podstawowe rafinerie i producenci metali szlachetnych w UE pracuj w skali midzynarodowej i s

wiatowymi liderami na tym polu. Znanymi firmami s tu Degussa i Heraeus w Niemczech i
Johnson Matthey w Zjednoczonym Krlestwie WB i IP. Na terenie UE od wielu lat w przemyle
metali szlachetnych dziaa firma Engelhard Corporation z USA. W roku 1994 firma ta ogosia
utworzenie joint venture z francusk firm metali szlachetnych CLAL.
Gwnymi rafineriami metali nieszlachetnych w UE, w ktrych wytwarzane s rwnie znaczne

iloci metali szlachetnych s: Union Minire w Belgii, Norddeutsche Affinerie w Niemczech,
Outokumpu w Finlandii i Boliden w Szwecji.
Rafinerie metali szlachetnych w UE charakteryzuj si nowoczesn technologi. Jest to przemys o

wysokiej wydajnoci silnie skupiony na badaniach i rozwoju. W technologiach stosowane s czsto
niebezpieczne odczynniki, takie jak HCl, HNO3, Cl2 oraz rozpuszczalniki organiczne. Do
zapobiegania rozprzestrzenianiu si tych materiaw stosowane s nowoczesne technologie
przetwarzania. Maa skala produkcji umoliwia efektywne stosowanie tych technik dla
minimalizowania i ograniczania potencjalnych emisji. Obejmuje to nie tylko nowe zastosowania
metali szlachetnych, lecz rwnie opracowywanie technik dla oszczdnego gospodarowania
ilociami metali szlachetnych wykorzystywanych w istniejcych zastosowaniach. Surowce
podlegaj intensywnemu prbkowaniu. Wg tych samych norm wykonywane jest oznaczanie prb
oraz analizowanie odpadw technologicznych.
Szczeglnie wane jest tu odzyskiwanie tych metali z surowcw wtrnych. Wiele z tych materiaw
jest klasyfikowanych jako odpady z innych przemysw. Wskutek istniejcych przepisw
regulujcych transport odpadw przez granice pastw, wystpuj tu opnienia w transporcie
surowcw, co moe stanowi przeszkod dla recyklingu.
1.7 Rt
Rt jest jedynym metalem wystpujcym w stanie ciekym w temperaturze pokojowej. Metal ten
ma najnisz temperatur topienia i wrzenia ze wszystkich metali. Posiada on rwnie wysok
przewodno elektryczn. Waciwoci te wykorzystywane s w wielu zastosowaniach, takich jak
elektryczna aparatura rozdzielcza i produkcja akumulatorw. Rt atwo tworzy stopy z wieloma
innymi metalami. Znane s one jako amalgamaty i s szeroko stosowane w dentystyce. Gwnym
zastosowaniem rtci jest katoda przepywowa w procesie chloro-alkalicznym. W procesie tym
wykorzystywana jest wysoka przewodno rtci oraz tworzenie amalgamatu z sodem.
Rt charakteryzuje si toksycznoci metalu i jego par oraz ekstremaln toksycznoci niektrych

zwizkw. Wskutek tego rt w wielu zastosowaniach zastpowana jest materiaami
alternatywnymi, a zatem jej produkcja szybko spada. Nastpstwem takiej sytuacji moe by
wprowadzenie w przyszoci na rynek pewnej iloci istniejcych zapasw rtci lub nawet powstanie
z nich odpadw.

Rozdzia 1
1.7.2 rda materiaw
Rt wystpuje w naturze w postaci cynobru (siarczek rtci) zwizanego z bardzo twardymi

skaami ponnymi, takimi jak kwarcyt i bazalty. Metal ten wystpuje rwnie w postaci innych
zwizkw, takich jak tlenki, siarczany, chlorki lub selenki. S one rzadkie i s zawsze zwizane z
cynobrem. Zasadniczo maj mae znaczenie. S tu wyjtki takie jak livinstonit (HgSbS), uywany
w Meksyku. Jako rud pierwotnych jest bardzo zrnicowana, od 0,1% rtci do powyej 3% rtci.
Innymi rdami rtci s rudy i koncentraty innych metali, takich jak mied, ow i cynk, itp.. Rt
wytwarza si z oczyszczania gazw emitowanych podczas produkcji tych metali. Rt odzyskuje
si rwnie z materiaw wtrnych, takich jak amalgamat dentystyczny i akumulatory. Uzyskuje si
j rwnie z rafinacji ropy naftowej.
Cynober ulega cakowitemu rozkadowi w temperaturach 600 C wg poniszego wzoru. Rt

metaliczna skrapla si w temperaturze pokojowej. Podgrzewanie mona wykona w piecach typu
Herreschoff, muflowych lub w piecach obrotowych. Te dwa ostatnie nie s czsto uywane.
HgS + O2 Hg + SO2
rdo Zawarto rtci w rudzie Produkcja

[%] [t/r]
Almaden, >3 390
Hiszpania
Mc Dermitt, USA 0,5
Nikitovska, 0,1
Ukraina
Tabela 1.17: rda rtci
W przypadku rud bogatych, o zawartoci rtci powyej 2%, wymagane jest tylko wstpne
przetworzenie przez rozkruszenie i rozdrobnienie rudy. Rozdrobnion rud mona doprowadzi
bezporednio do pieca. W przypadku rud ubogich, o zawartoci rtci 0,5%, do oddzielenia skay
krzemionkowej w celu uzyskania koncentratw o redniej zawartoci rtci na poziomie 70% stosuje
si flotacj selektywn. W przypadku mineraw o zawartoci poniej 0,1% rtci, ruda jest praona
po rozdrobnieniu. Stosowane s tu piece o duej wydajnoci (1000 t/dzie).
Produkcj rtci z wytwarzania z innych metali nieelaznych w Europie w roku 1997 szacowano na
350 ton. W procesach tych, w zalenoci od zawartoci rtci w koncentracie, wytwarza si
zasadniczo rt lub kalomel w zakresie od 0,02 do 0,8 kg rtci na ton wytwarzanego metalu.
Spadek produkcji rtci mona dostrzec w produkcji w Europie w roku 1960, 1970 i 1980.
Rok Produkcja
[t/r]
1960 4250
1970 3700
1980 1100
Tabela 1.18: Produkcja rtci w Europie Zachodniej.

Rozdzia 1
Istotnym czynnikiem jest tu toksyczno rtci i jej zwizkw. Rt znajdujca si w rodowisku

moe oddziaywa z rnymi zwizkami organicznymi wytwarzajc bardzo toksyczne zwizki
organiczno-rtciowe. Z tego wzgldu aktualne przepisy nakadaj na przemys bardziej surowe
wymagania w zakresie ograniczania emisji rtci, w celu ograniczenia jej wykorzystywania w
rnych procesach i w celu usuwania jej ze rodowiska.
Rt umieszczona jest na wykazie jako substancja nr 1 wg dyrektywy 76/464 dotyczcej

zanieczyszczenia rodowiska naturalnego, przedstawionej w czci dot. niebezpiecznych substancji
odprowadzanych do rodowiska wodnego Wsplnoty. Szerokie dopuszczalne wartoci zrzutu
zanieczyszcze dla rtci w UE ustalone zostay w dyrektywnie 84/156.
1.8 Materiay wysokotopliwe
Okrelenie metale wysokotopliwe dotyczy grupy metali (w niektrych przypadkach metali ziem
rzadkich), ktre w wikszoci charakteryzuj si tymi samymi waciwociami fizycznymi.
Waciwociami tymi dla wikszoci metali wysokotopliwych s: wysoka temperatura topnienia,
wysoka gsto, specjalne waciwoci elektryczne, obojtno a w szczeglnoci, zdolno do
nadawania w maych ilociach stali i innym metalom wyjtkowego wzrostu waciwoci
fizycznych. Wybrane waciwoci fizyczne niektrych metali wysokotopliwych przedstawione s w
poniszej tabeli.
Metal Symbol Liczba Masa Tempera- Tempera- Gsto

atomowa atomowa tura tura wrzenia [g/cm3]
topnienia [C]
[C]
Chrom Cr 24 51,99 1857 2672 7,19
Mangan Mn 25 54,94 1220 2150 7,44
Wolfram W 74 183,85 3410 5900 19,3
Wanad V 23 50,94 1929 3450 6,11
Molibden Mo 42 95,94 2610 5560 10,22
Tantal Ta 73 180,95 2996 5425 16,65
Tytan Ti 22 47,88 1725 3260 4,5
Niob Nb 41 92,90 2468 4927 8,57
Ren Re 75 186,2 3180 5900 21,02
Hafn Hf 72 178,4 2230 4602 13,09
Cyrkon Zr 40 91,22 1857 3580 6,5
Tabela 1.19: Waciwoci fizyczne metali wysokotopliwych
Metale wysokotopliwe i proszki spiekw wglikowych uywane s w szerokim zakresie

zastosowa przemysowych. Chrom metaliczny jest istotny dla wytwarzania stopw stali oraz jako
powoka metalowa w przemyle galwanicznym. Wrd wielu innych rnych zastosowa, takich
jak w stopach stali, mangan jest podstawowym skadnikiem niektrych szeroko stosowanych
stopw aluminium. W postaci tlenku wykorzystywany jest w akumulatorach suchych [tm 174, T.S.
Jones USGS 1997]. Najszerszym zastosowaniem wolframu s wgliki spiekane, zwane rwnie
stopami twardymi. Wgliki spiekane s materiaami odpornymi na cieranie stosowanymi w

Rozdzia 1
przemyle obrbki metali, kopalnianym i budowlanym. Wykonane z wolframu druty, elektrody

i/lub styki stosowane s w urzdzeniach owietleniowych, elektronicznych, ogrzewajcych i
spawalniczych [tm 175, K.S. Shedd USGS 1997]. Molibden uywany jest jako metal
wysokotopliwy w licznych zastosowaniach chemicznych, wczajc w to katalizatory, rodki
smarne i pigmenty [tm 176, J.W. Blossom USGS 1997]. Tantal i jego bliniak niob stosowane s
jako proszek tantalu i niobu oraz wgliki. Proszek tantalu stosowany jest gwnie do produkcji
kondensatorw tantalowych.
Niob i columb s synonimami tego samego pierwiastka. Columb by pierwsz nadan nazw, a niob
jest nazw oficjalnie wyznaczon w roku 1950 przez Midzynarodowy Zwizek Chemii Czystej i
Stosowanej [tm 172, L.D. Cunningham USGS]. Jako metal, tytan znany jest dobrze ze swojej
odpornoci na korozj oraz z jego wysokiego stosunku wytrzymaoci do ciaru. Jednak ok. 95%
tytanu zuywanego jest w postaci dwutlenku tytanu (TiO2), tj. biaego pigmentu w farbach, papierze
i tworzywach sztucznych [tm 177, J.Gambogi USGS 1997]. Ren uywany jest w katalizatorach
reformowania naftowego do wytwarzania wglowodorw wysokooktanowych stosowanych do
produkcji benzyny bezoowiowej [tm 178, J.W. Blossom USGS 1997].
18-stym najobficiej wystpujcym pierwiastkiem w skorupie ziemskiej jest cyrkon o redniej

gstoci krystalicznej 165 czci na milion. Pierwiastek ten odkryty zosta przez Martina-Heinricha
Klarotha w roku 1789 podczas analizowania cyrkonu. Cyrkon niezawierajcy hafnu stosowany jest
na okadziny prtw paliwa nuklearnego. Cyrkon gatunku technicznego, w przeciwiestwie do
gatunku nuklearnego, zawiera hafn i wykorzystywany jest w przemysach stosujcych procesy
chemiczne dziki znakomitej odpornoci na korozj. Hafn jest pierwiastkiem metalicznym o
kolorze jasnego srebra, plastycznym, z poyskiem, o bardzo wysokiej temperaturze topnienia. Hafn
metaliczny zosta po raz pierwszy otrzymany w 1925 przez Antona Edwarda van Ariela i Jana
Henryka de Boera przez przeprowadzenie tetrachlorku hafnu nad arnikiem wolframowym.
Wskutek duego przekroju czynnego na pochanianie neutronw termicznych, hafn stosowany jest
w nuklearnych prtach sterowniczych [tm 179, J.B. Hedrick USGS 1997]. Inne zastosowania metali
wysokotopliwych obejmuj zastosowanie w roli skadnikw mieszanek dla produkcji ceramiki
zawierajcej metal.
Wskutek wysokotopliwej natury metale te s czasami przetwarzane w sposb inny ni wikszo

metali pospolitych. W produkcji, dla celw ekstrakcji i oczyszczania, wymagane s zasadniczo
metody hydrometalurgiczne [tm 8, HMIP (Inspektorat ds. Zanieczyszcze rodowiska JKM) 1993]
oraz redukcja wodoru i nawglanie dla wytwarzania proszkw spiekw wglikowych oraz
wglikw stopw twardych. Surowe metale wysokotopliwe oraz proszki metali wymagaj czsto
stosowania technik z zakresu metalurgii proszkw dla wytworzenia wyrobw gotowych lub
pgotowych.
Procesy produkcji metali wysokotopliwych obejmujce produkcj proszkw twardych stopw oraz
wglikw metali dotycz metalicznego chromu, manganu, wolframu, wanadu, molibdenu, tytanu,
tantalu, niobu, renu oraz produkcj cyrkonu i hafnu.
1.8.2 rda materiaw
Metale wysokotopliwe mona wytwarza z szerokiego asortymentu surowcw pierwotnych i

wtrnych. Metale wysokotopliwe wytwarza si z surowcw pierwotnych przez hydrometalurgiczn
obrbk rud tlenkowych i siarczkowych oraz koncentratw i nastpnie redukcj wodorow i
nawglanie w celu wytworzenia wglikw spiekanych.

Rozdzia 1
Produkcja z surowcw wtrnych opiera si zwykle na zomie stopu twardego oraz pozostaociach
z innych procesw produkcyjnych, takich jak zuyte katalizatory. Du rol recyklingu mona
wykaza stwierdzeniem, e ok. 30% wiatowych dostaw wolframu wytwarzanych jest z surowcw
wtrnych. Przemys przetwrczy wolframu moe przetwarza prawie kady rodzaj zomu
zawierajcy wolfram oraz odpady w celu odzyskania wolframu oraz jeeli wystpuj, innych
cennych skadnikw.
W poniszej tabeli przedstawiono przegld najwaniejszych pierwotnych i wtrnych surowcw

wykorzystywanych do produkcji metali wysokotopliwych. W tabeli tej przedstawiono rwnie
informacje o zoach mineraw znajdujcych si na obszarze Unii Europejskiej.
Wykorzystuje si tu rwnie wiele innych surowcw, takich jak koks, wgiel, wgiel drzewny,
krzem, aluminium, wap i magnez jako rodki redukcyjne. Inne, np. produkty chemiczne na bazie
kwasu siarkowego potrzebne s dla ugowania, oczyszczania, wytrcania, wymiany jonw i
operacji elektrolitycznych.
Metal Surowce pierwotne Surowce wtrne

(Zasoby)
Mineray Zawarto Inne Zoa w UE
metale
Chrom Chromit Cr < 50% Fe, Mg, Al Finlandii i Zom chromu
Grecji
Mangan Piroluzyt Mn 63% Si Grecji 2 i
Braunit Mn 66% Woszech 2
Manganit Mn 62%
Psylomelan Mn 45 - 60% Ba
Wolfram Wolframit WO3 76% Fe, Mn Austrii, Zom wolframu (py i
Scheelit WO3 80% Ca Francji, opiki tarczy ciernej)
Ferberyt WO3 76% Fe Portugalii i Zom stopw
Hbneryt WO3 76% Mn ZK WB i IP twardych
Wanad Tytanomagnit3 V 1,5% Fe, Al, Ti, Pozostaoci z kota
Montroseite V 45% Cr Popi lotny z piecw
Corvusite V 40% Fe do spopielania
Roscoelit V < 14% Zuyte katalizatory z
Al, Si przemysu
petrochemicznego i
chemicznego
Sole odpadowe z
produkcji tlenku glinu
Molibden Molybdenit Re Zuyte katalizatory z
Wulfenit Pb rafinacji
Powelite Ca, W petrochemicznej
elazomolibdyt Fe zawierajce molibden
Chalkopiryt4 Cu
Tytan Rutyl TiO2 94% Zom tytanowy
Ilmenit TiO2 < 70% pochodzcy gwnie
Leukoksen TiO2 80% z produkcji
uel bogaty w pwyrobw
TiO2 pochodzcy z Drobne wiry
ilmenitu tytanowe

Rozdzia 1
Tantal Tantalit Ta2O5 42 - Fe, Mn, Nb Nieutleniony zom

Wodginit 84% Nb,Sn,Mn, tantalu metalicznego
Microlit Fe Anody tantalowe
Columbit Ta2O5 60 - Na,Ca,Nb Kondensatory
70% Fe,Mn,Nb Grudki spiekane
(Kasyteryt)5 Ta2O5 1 - Utleniony zom
40% tantalu zwizany z
innymi utlenionymi
metalami
Anody tantalowe
pokryte utlenionym
manganem
Niob Tantal Nb2O5 2 - Fe, Mn, Ta Zom stopw
Columbit 40% Nb2O5 Fe, Mn, Ta twardych.
Microlit 40 - 75% Na, Ca, Ta
Ren Molibdenit Mo Katalizatory

platynowo-renowe
stosowane w
przemyle
petrochemicznym.
Cyrkon Cyrkon 6 Hf
Hafn Cyrkon 6 Zr
Uwagi:
1
Wykaz zawiera nie wszystkie moliwe surowce; przedstawione s tu tylko najwaniejsze rda
surowcw.
2
Zoa manganu w Grecji i we Woszech zawieraj niskogatunkowe mineray; zoa te eksploatowane s
tylko od czasu do czasu.
3
Zoa tytanowo-magnetytowe zawierajce wanad s pochodzenia magmowego i wystpuj w wielu
czciach wiata [tm 107, Ullmanns 1996]. Z rud tytanowo-magnetytowych mona wytwarza uel
wanadu, stanowicy pierwsze rdo dla wytwarzania zwizkw wanadu.
4
Koncentrat siarczku miedzi-molibdenu uywany jako ruda wtrna.
5
Produkcja cyny z rudy kasyterytu prowadzi do ula zawierajcego tantal i niob, ktry jest gwnym
surowcem dla produkcji tantalu i niobu.
6
Cyrkon i hafn s czasami produktami ubocznymi z osadw cikich piaskw zawierajcych zawsze tytan
oraz inne metale ziem rzadkich.
Tabela 1.20: Surowce pierwotne i wtrne dla produkcji metali wysokotopliwych
wiatowa i europejska produkcja i rynek metali wysokotopliwych s bardzo wraliwe na sytuacj

polityczn i ekonomiczn w krajach wytwarzajcych surowce. Na przykad wiatowe zuycie
wolframu pierwotnego byo due w roku 1997 i utrzymywao si znacznie powyej wiatowej
produkcji kopalnianej. Szacunkowo jedna trzecia dostaw wiatowych pochodzia z mineraw
wolframu dostarczanych ze stosw zmagazynowanych w Rosji i w Kazachstanie. Dostawy ze
stosw magazynowych utrzymyway rynek o nadmiernej poday i tym samym ceny wolframu
pierwotnego ksztatoway si poniej kosztw eksploatacyjnych wikszoci kopal. W rezultacie
zamknitych zostao wiele kopal, a wiatowe zdolnoci produkcyjne wolframu spady do ok. 75%
wiatowego zuycia. W przypadku zwikszania produkcji metali wysokotopliwych silnym
konkurentem bd nadal Chiny. Jednak wskutek korzystnych waciwoci metali wysokotopliwych
oraz wzrastajcego poziomu zrozumienia sposobu wykorzystywania metali wysokotopliwych,
produkcja bdzie wzrasta przynajmniej w perspektywie dugookresowej. Szacuje si, e np.

Rozdzia 1
przysze zuycie wglikw spiekanych wolframu, najwikszego sektora kocowego zuycia,

wzronie o ponad 5% w roku 1998. [tm 175, K.B. Shedd USGS 1997]. W poniszej tabeli
przedstawiono wiatow produkcj chromu metalicznego.
Pastwo Zdolnoci produkcyjne

[t/r]
Brazylia 500
Chiny 4000
Francja 7000
Niemcy 1000
Indie 500
Japonia 1000
Kazachstan 1000
Rosja 13000
ZK WB i IP 10000
USA 3000
Tabela 1.21: wiatowe zdolnoci produkcyjne chromu metalicznego.

[tm 173, J.F. Papp USGS 1997].
Produkcj metali wysokotopliwych prowadzi w Unii Europejskiej niewiele przedsibiorstw. Na

przykad chrom metaliczny wytwarzany jest gwnie przez dwie firmy. S to Londyn and
Scandinavian Metallurgical Co Limited prowadzca nowoczesny zakad chromu wybudowany w
roku 1997 oraz Delachaux we Francji, ktra ostatnio zakoczya budow zakadu chromu
metalicznego w Valenciennes.
Proszek wolframu metalicznego i wgliki wytwarzane s w Europie przez nastpujce firmy:

Kennametal Hertel AG, Widia GmbH i HC Stark GmbH w Niemczech, Treibacher Industrie AG i
Plansee AG w Austrii, Sanvik i Seco Tools w Szwecji, Eurotunstne Poudres we Francji [tm 182,
International Tungsten Industry Association (UK) 1999 - Midzynarodowe Stowarzyszenie
Przemysu Wolframu (Zjednoczone Krlestwo WB i IP) 1999].
Wymienione wyej firmy produkujce proszek wolframu metalicznego wytwarzaj niektre inne
metale wysokotopliwe. W tabeli 1.22 przedstawiono przegld najwikszych na wiecie firm
wytwarzajcych tantal i niob oraz ich produkty. Niestety, brak jest tu dostpnych danych o
producentach chiskich i wskutek tego nie s oni uwzgldnieni w tabeli.

Rozdzia 1
Pastwo Firma Produkty (N 1)

Austria Treibacher Chemische Werke AG Tlenek/wglik Nb i Ta, FeNb, NiNb.
Brazylia Cia. Brasileira de Metalurgia e Tlenek/metal Nb, FeNb, NiNb.
Mineracao (CBNM
Cia. Industrial Fluminense (N 2) Tlenek Nb i Ta.
Mineracao Catalao de Goias S.A. FeNb.
(Catalao)
Kanada Cainbior Inc., and Teck Corp. FeNb.
(Niobec)
Estonia Silmet Tlenek/metal Nb.
Niemcy Gesellschaft Fur Elektrometallurgie FeNb, NiNb.
mbH (GFE) (N 2) Tlenek/metal/wglik Nb i Ta, Sl K,
H.C. Stark GmbH & Co. KG FeNb, NiNb,
Proszek kondensatorowy Ta.
Japonia Mitsui Mining & Smelting Co. Tlenek/metal/wglik Nb i Ta.
Showa Cabot Supermetals (N 3) Proszek kondensatorowy Ta
H.C. Stark-V Tech Ltd. (N 4) Proszek kondensatorowy Ta
Kazachstan Ulba Metallurgical Tlenek/metal Ta.
Irtysh Chemical & Metallurgical Tlenek/metal Nb.
Works
Rosja Solikamsk Magnesium Works Tlenek Nb i Ta.
Tajlandia H.C. Starck (Thailand) Co. Ltd. (N Sl K, metal Ta.
4)
USA Cabot Corp. Tlenek/metal Nb i Ta, sl K, FeNb,
NiNb,
Proszek kondensatorowy Ta
H.C. Starck Inc. (N 5) Metal Nb i Ta, Proszek
kondensatorowy Ta.
Kennametal, Inc. Wglik Nb i Ta.
Reading Alloys, Inc. FeNb, NiNb.
Shieldalloy Metallurgical Corp. (N FeNb, NiNb.
2)
Wah Chang (N 6) Tlenek/metal Nb, FeNb, NiNb.
H.C. Starck-TTI, Inc. (N 4) Proszek kondensatorowy Ta
Uwagi:
(N 1) Nb, niob; Ta, tantal; FeNb, elazoniob; NiNb, niobo-nikiel; fluotantalat soli potasu K;
tlenek, piciotlenek.
(N 2) Filia bdca w caoci wasnoci Metallurg Inc., New York-.
(N 3) Joint venture Showa Denko i Cabot Corp.
(N 4) Filia H.C. Starck GmbH & Co. KG.
(N 5) Wsplna wasno Bayer USA i H.C. Starck GmbH & Co. KG.
(N 6) Filia Allegheny Teledyne Inc.
Tabela 1.22: Podstawowi producenci wiatowi niobu i tantalu

[tm 172, L. D. Cunnigham USGS 1997].
Gwnym skutkiem dla rodowiska spowodowanym produkcj metali wysokotopliwych jest py

zawierajcy metal oraz proszek spieku wglikowego, jak rwnie spaliny pochodzce z procesw
wytapiania, np. z wytwarzania chromu metalicznego. Emisje pyw pochodz ze skadowania,

Rozdzia 1
transportu surowcw i produktw oraz z operacji piecowych, gdzie istotn rol odgrywaj emisje
kominowe i niezorganizowane.
Zastosowanie wodoru jako rodka redukcyjnego pociga za sob potencjalne ryzyko poaru.
Fluorek wodoru, stosowany w kilku procesach, jest bardzo toksyczny i z tego wzgldu naley
posugiwa si nim bardzo ostronie w celu uniknicia jakichkolwiek problemw zdrowotnych
pracownikw zakadu. Innym skutkiem dla rodowiska, spowodowanym produkcj stopw
twardych, jest wysoki poziom radioaktywnoci niektrych surowcw (np. pirochlor) oraz
toksyczno zwizkw metali, takich jak kobalt i nikiel.
Pozostaociami technologicznymi i produktami ubocznymi s tu uel, szlam zawierajcy metale,

py pofiltracyjny i zuyte materiay ogniotrwae. Materiay te podlegaj recyklingowi i s ponownie
stosowane w szerokim zakresie tam, gdzie jest to moliwe. Wskutek poziomw radioaktywnoci
niektrych surowcw, pozostaoci pochodzce z takich procesw mog by radioaktywne.
Emisje do wody pochodz z operacji chodzenia, granulacji i z innych procesw oraz ciekw
lokalnych. Wan spraw s tu wody odpadowe wytwarzane przez systemy oczyszczania na mokro
i systemy ograniczania emisji.
Emisje do atmosfery, wody i gruntu i wskutek tego skutki dla rodowiska s stosunkowo niskie w
porwnaniu do innych sektorw przemysu metali nieelaznych. Spowodowane jest to tym, e
wytwarzane s tu mae iloci metali wysokotopliwych i warto ich jest wysoka. Z tego wzgldu z
ekonomicznego punktu widzenia bardzo wany jest tu wychwyt, filtrowanie i recykling w jak
najszerszym zakresie. atwiejsze jest tu rwnie oczyszczanie maych objtoci gazw odlotowych,
gdy mona efektywnie zastosowa filtry workowe o duej wydajnoci.
1.9 elazostopy
elazostopy s stopami przejciowymi zawierajcymi pewne iloci elaza i jeden lub wicej metali
nieelaznych jako skadniki stopowe. elazostopy umoliwiaj bezpieczne i ekonomiczne
wprowadzenie do procesu metalurgicznego takich skadnikw stopowych jak chrom, krzem,
mangan, wanad, molibden, itp.., nadajc w ten sposb okrelone podane waciwoci metalowi
stopowemu, na przykad zwikszenie odpornoci na korozj, twardo i odporno na cieranie.
Znaczenie elazostopw wzrasta wraz z postpem dokonujcym si w metalurgii stali,

powodujcym powstawanie rnorodnych skadnikw stopowych, lepsz kontrol iloci oraz
bardziej czyst stal. Przemys elazostopw sta si kluczowym dostawc dla przemysu stali.
elazostopy klasyfikuje si zwykle na dwie grupy:
elazostopy masowe (elazo-chrom, elazo-krzem z krzemometalem, elazo-mangan i krzemo-

mangan) wytwarzane w duych ilociach w elektrycznych piecach ukowych;
elazostopy specjalne (elazo-tytan, elazo-wanad, elazo-niob, elazo-molibden, elazo-bor
oraz stopy trj-/czteroskadnikowe), wytwarzane w mniejszych ilociach, lecz o rosncym
znaczeniu.
elazostopy masowe wykorzystywane s wycznie w produkcji stali oraz w odlewniach staliwa

lub eliwa. Zastosowanie specjalnych elazostopw jest znacznie bardziej zrnicowane. W
ostatnich latach zmniejszy si udzia w produkcji stali na korzy zastosowa w przemyle

Rozdzia 1
aluminium i chemicznym, w szczeglnoci wyrobw krzemowych. Na poniszym rysunku

przedstawiono wykorzystanie w roku 1994 elazostopw, elazostopw masowych i specjalnych w
niektrych sektorach przemysowych.
elazostopy. Wykorzystanie wg sektorw, 1994

Rne
1.6% Aluminium
5.3% Odlewnie eliwa
Chemia
2.3% 4.1%
Produkcja stali
86.7%
Rysunek 1.9: Wykorzystanie elazostopw w rnych sektorach przemysowych w roku 1994.


Rozdzia 1
Stopy specjalne. Wykorzystanie wg sektorw, 1994
Rne
6.4%
Chemia
Aluminium 16.4%
37.4%
Odlewnie eliwa
18.7%
Produkcja stali
21.1%
Rysunek 1.10: Wykorzystanie masowych i specjalnych elazostopw w rnych sektorach

przemysowych w roku 1994
[tm 36, Panorama 1997].
1.9.2 rda materiaw
Surowce (skadniki stopowe) dla produkcji elazostopw wystpuj w postaci kopalnej (kwarcyt
dla krzemu, chromit dla chromu ) lub jako produkty uboczne pochodzce z innej produkcji (np.
molibdenit z wydobycia kopalnego miedzi). Obydwa te rda mog istnie jednoczenie.
Surowce mona odzyskiwa rwnie ze zomu, co zdarza si najczciej w przypadku udziau

elaza w zwizku, pochodzcego ze zomu elaza i stali, lecz rwnie dla samego pierwiastka
stopowego, np. tytanu. Istotnym surowcem wtrnym o rosncym znaczeniu s pozostaoci z hut
elaza, tj. z elektrycznych piecw ukowych i z konwertorowych pyw pofiltracyjnych oraz z
pyw pochodzcych ze rutowania i szlifowania. Podstawowymi rdami surowcw i zoami
mineraw dla skadnikw stopowych s:
chromit skoncentrowany w dwch duych zoach, zlokalizowanych w Afryce Poudniowej i w

Kazachstanie. Mniejsze zoa znajduj si w innych czciach wiata, w szczeglnoci w
Europie (w Finlandii, Turcji, Albanii, Grecji);
surowce do produkcji elazokrzemu i krzemometalu dostpne s wszdzie na wiecie, chocia
nie wszystkie rda umoliwiaj produkcj ekonomiczn i o odpowiedniej jakoci, caego
asortymentu stopw krzemowych;
rudy zawierajce mangan znajduj si gownie w Afryce Poudniowej, na Ukrainie, w Gabonie i
Australii. Mniejsze zoa wystpuj w Brazylii, Indiach, Meksyku i Birmie. Jako (zawarto
manganu oraz poziom/rodzaj zanieczyszcze) rud moe ogromnie wpywa na ekonomiczno
produkcji elazostopw;
specjalne pierwiastki stopowe s bardzo czsto skupione w kilku krajach (molibden w Ameryce
Pnocnej, Chile i w Chinach; niob w Brazylii); ceny i dostpno s bardzo czue na warunki
ekonomiczne.

Rozdzia 1
W ostatnich 15 20 latach wiatowy rynek elazostopw zmieni si znacznie:
wraz z rozwojem produkcji stali, ogromnie wzroso zuycie w krajach rozwijajcych si;
ich produkcja zwikszya si jeszcze bardziej wskutek przejmowania rosncego udziau na
rynkach tradycyjnych pastw przemysowych, w ktrych produkcja stali bya stagnacyjna lub
rosa wolno;
przemys elazostopw staje wobec zwikszajcego si udziau importu, przede wszystkim z
nowo uprzemysowionych pastw; w ostatnich latach z pastw Europy Wschodniej i CIS.
W konsekwencji produkcja elazostopw w UE poddana zostaa silnej konkurencji, ktrej

wynikiem by spadajcy trend cakowitej produkcji elazostopw. Chocia w ostatnich latach
nastpuje pewna stabilizacja, a nawet nieznaczny wzrost produkcji, przemys europejski pozostaje
bardzo wraliwy. Aktualna wielko produkcji elazostopw masowych w UE wyraona w tonach
na rok przedstawiona jest na poniszym wykresie oraz w poniszej tabeli. Dane dotyczce
produkcji pochodz z [tm 180, M.Tenton USGS 1997] i od grupy ekspertw ds. elazostopw.
Rysunek 1.11: Produkcja elazostopw masowych w Europie.

W poniszej tabeli przedstawiono ogln produkcj elazostopw masowych w Europie w podziale

na rne stopy i piece, w ktrych byy wytwarzane. Przedstawione dane mog nie odzwierciedla
dokadnych zdolnoci produkcyjnych i z tego wzgldu naley je traktowa jako wskanikowe.
Produkcja 1993 1994 1995 1996 1997

Austria: Piec elektryczny:
elazonikiel 1/ 8000 5250 6200 5000 5000
Inne e/ 5900 5900 5900 5900 5900
Ogem 13900 11150 12100 10900 10900
Belgia: Piec elektryczny, elazo- 25000 25000 25000 25000 25000
mangan e/
Finlandia: Piec elektryczny, 218370 229000 232300 236100r/ 236652 6/
elazochrom
Francja:
Piec szybowy, elazomangan 300000 294000 384000 r/ 337000 r/ 326000
Piec elektryczny:
elazomangan 57000 66200 46000 r/ 65000 r/ 60000

Rozdzia 1
elazokrzem 84000 111000 108000 130000 r/e/ 130000

Krzemomangan e/ 2/ 80000 66000 r/ 71000 r/ 61000 r/ 66000
Krzemometal 59000 66000 71450 r/ 73800 r/ 74000
Inne e/ 29000 20000 20000 20000 20000
Ogem e/ 609000 623000 r/ 664000 r/ 687000 r/ 676000
Niemcy: e/
Piec szybowy, elazomangan 3/ 100000 -- -- -- --
Piec elektryczny:
elazochrom 16400 6/ 17283 6/ 21665 r/6/ 25303 r/6/ 25856 6/
elazomangan 4/ 20000 20000 20000 20000 20000
elazokrzem 20000 20000 20000 20000 20000
Krzemometal 500 500 500 500 500
Inne 5/ 30000 30000 30000 30000 30000
Ogem 187000 87800 92200 r/ 95800 r/ 96400
Grecja
elazonikiel 10930 16190 17170 17800 17610
Islandia: Piec elektryczny, 67375 66003 71410 70520 r/ 71000
elazokrzem
Wochy: Piec elektryczny: e/
elazochrom 53504 6/ 22650 6/ 51017 6/ 29915 6/ 11295 6/
elazomangan 17000 16000 20216 r/6/ 25143 r/6/ 16000
Krzemomangan 50000 40000 103961 r/6/ 100353 r/6/ 100000
Krzemometal 10000 -- 10000 r/ 14000 r/ 15000
Inne 6/ 12000 12000 12000 10000 10000
Ogem 143000 90700 197000 r/ 179000 r/ 152000
Norwegia: Piec elektryczny:
elazochrom 80000 120000 148000 r/ 108900 r/ 145124 6/
elazomangan 226018 248648 213000 r/ 215000 r/ 215000
elazokrzem 399559 452984 474875 r/ 462423 r/ 470000
Krzemomangan 218566 197328 210000 r/e/ 210000 r/e/ 210000
Krzemometal 81000 92000 101000 110000 e/ 110000
Inne e/ 2/ 14000 14000 15000 15000 15000
Ogem e/ 1020000 1120000 1160000 r/ 1120000 1170000
Hiszpania: Piec elektryczny: e/
elazochrom 2390 6/ 2300 6/ 1320 6/ 805 6/ 490 6/
elazomangan 40000 35000 25000 30000 r/ 35000
elazokrzem 30000 25000 30000 30000 30000
Krzemomangan 35000 35000 50000 70000 r/ 100000
Krzemometal 5000 3000 5000 5000 15000
Inne e/ 10/ 5000 4000 5000 5000 5000
Ogem e/ 117000 104000 116000 141000 r/ 185000
Szwecja: Piec elektryczny
elazochrom 127543 134076 130170 138110 101842 6/
elazokrzem 20381 21392 21970 21287 r/ 22000
Ogem 147924 155468 152140 159397 r/ 124000
Szwajcaria: Piec elektryczny
elazokrzem 3000 -- -- -- --
Krzemometal 2000 -- -- -- --
Ogem 5000 -- -- -- --
ZK WB i IP:
Piec szybowy, elazomangan 45000 -- -- -- --
Piec elektryczny, inne e/ 10000 -- -- -- --
Ogem e/ 55000
Uwaga: e/ szacunek; r/ korekta; 1/ stwierdzona wielko; 2/ obejmuje krzemow surwk zwierciadlist, jeeli
wystpuje. 3/ obejmuje surwk zwierciadlist, jeeli wystpuje; 4/ obejmuje krzemomangan, jeeli wystpuje; 5/
obejmuje elazochromokrzem i elazonikiel, jeeli istnieje; 6/ seria z wyczeniem krzemowapnia.
Tabela 1.23: Produkcja masowych elazostopw w tonach na rok w Europie.

[tm 180, M. Tenton USGS 1997]
Rozdzia 1
W poniszej tabeli przedstawiono ogln produkcj wiatow elazostopw masowych w podziale

na rne stopy i piece, w ktrych s wytwarzane. Podane wartoci liczbowe mog nie
odzwierciedla dokadnych zdolnoci produkcyjnych i z tego wzgldu naley je traktowa jako
dane wskanikowe.
Typ pieca, 1/2/ i rodzaj stopu 3/ 1993 1994 1995 1996 1997 e/
Suma cakowita: 15700000 r/ 16300000 r/ 17700000 r/ 17900000 r/ 17600000
z czego:
Piec szybowy:
elazomangan 4/ 1210000 1010000 874000 r/ 927000 r/ 871000
Surwka zwierciadlista 12000 10000 9500 9500 9500
5/
inne 28/ 225000 230000 230000 220000 220000
Ogem piec szybowy 1450000 1250000 1110000 r/ 1160000 r/ 1100000
Elektryczny piec ukowy:
elazochrom 6/ 3270000 r/ 3530000 r/ 4550000 r/ 4010000 r/ 4470000
elazochromokrzem 62500 89500 90700 52200 50000
elazomangan 7/ 8/ 2320000 2770000 r/ 2780000 r/ 3050000 r/ 2900000
elazonikiel 755000 r/ 772000 r/ 964000 r/ 923000 r/ 913000
elazokrzem 4010000 r/ 3830000 r/ 4070000 r/ 4370000 r/ 4130000
Krzemomangan 8/ 9/ 2740000 r/ 2850000 r/ 3010000 r/ 3110000 r/ 3000000
Krzemometal 564000 559000 588000 r/ 649000 r/ 662000
Inne 10/ 575000 r/ 635000 r/ 589000 r/ 589000 r/ 383000
Ogem piec 14300000 r/ 15000000 16600000 r/ 16700000 r/ 16500000
elektryczny
Uwagi:
(tony, ciar brutto). e/ Szacunek. r/ Skorygowane.
1/ Produkcja elazostopw manganowych, elazokrzemu i krzemometalu rozpocza si w roku 1996 w Arabii
Saudyjskiej. Nie byo dostpnych danych dla aktualnej produkcji.
2/ W zakresie, w jakim byo to moliwe, produkcj elazostopw w kadym kraju wydzielono wg typu pieca, w
ktrym nastpuje produkcja. Produkcja pochodzca z operacji metalowo-termicznych zawarta jest w produkcji w
piecu elektrycznym.
3/ W zakresie, w jakim byo to moliwe, produkcj elazostopw kadego pastwa wydzielono w celu przedstawienia
nastpujcych podstawowych poszczeglnych typw elazostopw: elazochromu, elazochromokrzemu,
elazomanganu, elazoniklu, elazokrzemu, elazokrzemomanganu, krzemometalu i surwki zwierciadlistej.
elazostopy inne od wymienionych oznaczone zostay szczeglnie w rdach, tak samo jak elazostopy nieoznaczone
szczeglnie, lecz z wyranym wyczeniem poprzednio wymienionych w tej stopce, przedstawione zostay jako
Inne. W przypadku, gdy jeden lub wicej z elazostopw wymienionych osobno w niniejszej stopce by
nierozdzielny od innych elazostopw wskutek krajowego systemu prezentacji, odchylenia wskazano za pomoc
osobnych stopek.
4/ Surwka zwierciadlista, jeeli wystpuje, dla Niemiec ujta jest w elazomanganie dla pieca szybowego.
5/ Obejmuje elazofosfor i dane zawarte w Piec szybowy: Inne.
6/ elazochrom obejmuje elazochromokrzem, jeeli wystpuje, dla Japonii, Afryki Poudniowej i USA.
7/ elazomangan obejmuje krzemomangan, jeeli wystpuje, dla pastw ze stopk 12 w wierszu danych
elazomangan. 3 I/ Produkcja USA pod Inne.
8/ Obejmuje krzemow surwk zwierciadlist, jeeli wystpuje, dla Francji.
9/ Obejmuje krzemowap, elazomolibden i dane zawarte w Piec elektryczny:
10/ Inne, dla kadego podanego pastwa.
Tabela 1.24: wiatowa produkcja elazostopw masowych

[tm 180, M.Tenton USGS 1997].
Wskutek rozwoju technicznego i procesw metalurgicznych oraz zmian w produkcji elaza i stali
zmienia si rwnie struktura zuycia elazostopw, w szczeglnoci w krajach
uprzemysowionych:

Rozdzia 1
stagnacyjna produkcja stali wglowej w coraz wikszym stopniu prowadzona jest w

elektrycznych piecach ukowych ze zomu, co umoliwia odzyskiwanie skadnikw stopowych,
zmniejszenie wzgldnego zuycia elazostopw;
bardziej efektywna produkcja stali wglowej (np. cige odlewanie) oraz nowoczeniejsza
metalurgia doprowadziy do istotnego spadku jednostkowego zuycia manganu (z 7 k/ton stali
do 5 kg/ton w okresie 20 lat) i elazokrzemu (z 5 kg/ton stali do 3,5 kg/ton w okresie 20 lat);
rosnce zapotrzebowanie na metalurgicznie wyrafinowane pierwiastki stopowe (niob,
molibden) oraz na pierwiastki obrbkowe (wap) doprowadzio do zwikszonego zuycia
stopw specjalnych;
rosnca produkcja stali nierdzewnej doprowadzia do znacznego wzrostu zuycia stopw
chromu (gwnie elazochromu o duej zawartoci wgla).
Biorc wszystko pod uwag, zuycie w Europie Zachodniej jest mniej lub bardziej stagnacyjne i
wynosi zazwyczaj okoo 4,2 miliona ton/rok. W okresie ostatnich 10 lat produkcja spada tu z 4
milionw ton do 3 milionw ton.
W ponad 60 miejscach produkcji przemysowej w Europie dziaa wiele przedsibiorstw

wytwarzajcych rne elazostopy. Najwikszymi producentami elazostopw w Europie s:
Norwegia w zakresie produkcji masowych elazostopw oraz Francja i Hiszpania, szczeglnie w
zakresie produkcji stopw manganowych i krzemowych. Finlandia jest gwnym producentem
elazochromu z lokalnych kopal rudy chromu. W Szwecji wytwarza si gwnie elazochrom i
elazokrzem. elazostopy specjalne, takie jak elazomolibdenowe, elazowanadowe i
elazotytanowe produkowane s w ZK WB i IP, w Belgii, Austrii i w Niemczech.
W produkcji elazostopw stosowane s zasadniczo elektryczne piece ukowe oraz tygle reakcyjne,
do ktrych adowane s produkty naturalne (np. kwarc, wapno, rne rudy, drewno, itp..) o
stosunkowo zmiennym skadzie fizycznym. W rezultacie gwnym skutkiem dla rodowiska
wywoanym przez produkcj elazostopw jest emisja pyw i spalin z procesw wytapiania. Py
emitowany jest z miejsc skadowania, transportu oraz wstpnego przetwarzania surowcw, gdzie
istotn rol odgrywaj emisje niezorganizowane. W zalenoci od surowca oraz zastosowanej
technologii, innymi emisjami do atmosfery s: SO2, NOx, gaz CO, CO2, wielopiercieniowe
wglowodory aromatyczne (WWA), lotne zwizki organiczne (VOC) i metale lotne. W strefie
spalania i w czci chodzcej systemu oczyszczania gazw odlotowych mog tworzy si dioksyny
(synteza de-novo).
Pozostaociami technologicznymi i produktami ubocznymi o znacznej iloci s uel, py

pofiltracyjny i szlam oraz zuyte materiay ogniotrwae. Materiay te podlegaj ju recyklingowi i
s ponownie uywane w duym zakresie, gdzie tylko jest to moliwe. Bogaty uel, czyli uel ze
stosunkowo du zawartoci tlenkw metali, stosowany jest jako surowiec w innej produkcji
elazostopw. Na przykad, bogaty uel pochodzcy z produkcji elazomanganu jest jednym z
najwaniejszych surowcw dla produkcji krzemomanganu.
Emisje do wody pochodz z chodzenia, granulacji i innych procesw oraz ze ciekw lokalnych.
Istotn rol odgrywa tu rwnie woda odpadowa wytwarzana w systemie ograniczania emisji z
oczyszczaniem mokrym.

Rozdzia 1
Przemys elazostopw, w ktrym podstawowym narzdziem jest elektryczny piec ukowy, w

ktrym tlenki metali redukowane s za pomoc wgla, jest gwnym konsumentem energii i
producentem dwutlenku wgla (CO2). Z tego wzgldu, jako najwikszy priorytet zawsze
traktowano zmniejszenie zuycia energii. Prawa termodynamiki, rzdzce wykorzystywanymi
reakcjami, ograniczaj energi konieczn dla procesu wytapiania. Z tego wzgldu, zmniejszenie
cakowitego zuycia energii, w wikszoci przypadkw moliwe jest tylko przez zastosowanie
efektywnego systemu odzyskiwania energii. Odzyskan energi mona przemieni na energi
elektryczn lub uy w postaci ciepa do rnych celw. Gazy odlotowe bogate w CO, pochodzce
z zamknitych piecw, mona rwnie wykorzystywa jako paliwo wtrne lub surowiec w
procesach chemicznych. Odzyskiwanie energii zmniejsza wykorzystanie innych naturalnych
zasobw energii i wskutek tego wpywa na oglnowiatowe ocieplenie Ziemi.
1.10 Alkalia i metale ziem alkalicznych

Litowce [metale alkaliczne] nalece chemicznie do pierwszej grupy ukadu okresowego

pierwiastkw obejmuj metale, takie jak lit, sd, potas oraz szczeglnie rzadk substancj
radioaktywn frans. Litowce charakteryzuj si nisk temperatur topnienia i gstoci. Metale te
maj kolor srebrzystobiay i s bardziej mikkie od innych metali. Metale alkaliczne maj tylko
jeden, bardzo ruchliwy elektron w powoce zewntrznej. Wskutek tego metale alkaliczne s bardzo
reaktywne, szczeglnie z tlenem oraz z wod, gdzie mog rwnie reagowa gwatownie
wytwarzajc wodr gazowy i ciepo.
Metale ziem alkalicznych przypominaj pod kilkoma wzgldami metale alkaliczne, reaguj jednak
w sposb mniej gwatowny z wod. Metale ziem alkalicznych s pierwiastkami z drugiej grupy
ukadu okresowego. W kolejnoci ich wzrastajcej liczby atomowej oraz ich znaczenia
metalurgicznego i technicznego, s to magnez, wap i stront.
1.10.2 rda materiaw
Sd - jako zwizki sodu i metal - jest szeroko stosowany w przemyle do wytwarzania produktw
chemicznych i farmaceutycznych, w procesach metalurgicznych oraz w wielu innych produktach
codziennego uytku. Sd metaliczny wytwarzany jest powszechnie za pomoc elektrolizy
stopionego chlorku sodu.
Lit metaliczny wytwarzany jest w sposb bardzo podobny do sposobu produkcji sodu metalicznego.
Produkcja odbywa si za pomoc elektrolizy roztopionej mieszaniny eutektycznej chlorku litu i
chlorku potasu w temperaturze ok. 450 w elektrolizerze Downsa.
Potas, ktry odkryty zosta w roku 1807 przez angielskiego chemika Humphryego Davyego,
wystpuje w wielu skaach krzemianowych i mineraach, gdzie gwnym rdem technicznym s
zoa soli. Potas metaliczny ma kolor srebrzystobiay. By to pierwszy metal, ktry wydzielony
zosta za pomoc elektrolizy. Na skal przemysow potas metaliczny wytwarzany jest przez
redukcj chlorku potasu za pomoc sodu metalicznego.
Oprcz potasu, Humphry Davy odkry w roku 1808 magnez jako pierwiastek metaliczny. Jest to
metal o kolorze srebrzystobiaym, plastyczny, chemicznie czynny, uzaleniony od grupy metali
alkalicznych. Magnez mona wytwarza za pomoc elektrolizy chlorku magnezu na bazie surowca
takiego jak dolomit i wody morskiej, magnezytu, karnalitu lub solanki albo z dolomitu,
redukowanego za pomoc elazokrzemu i/lub aluminium w procesie redukcji cieplnej. Magnez jest

Rozdzia 1
rwnie odzyskiwany i produkowany w postaci magnezu wtrnego z szerokiego asortymentu

pozostaoci zawierajcych magnez oraz ze zomu zawierajcego magnez metaliczny.
Magnez jest w wikszoci stosowany do wytwarzania stopw aluminium. Najszybsze tempo

wzrostu uzyskuje si przy zastosowaniu stopw magnezu w odlewaniu kokilowym czci do
zastosowa, w ktrych znaczenie ma may ciar, np. w przemyle samochodowym. Innym
szerokim polem zastosowania jest odsiarczanie stali za pomoc proszku magnezowego.
Wzrastajce wykorzystanie pozostaoci magnezu wtrnego do odsiarczania stali zmniejsza wzrost
produkcji proszku metalu pierwotnego. Na poniszym rysunku przedstawiono wiatowe zuycie
metalu magnezu na rnych rynkach [tm 1, HMIP (Inspektorat ds. Zanieczyszcze rodowiska
JKM) 1993].
Przerbka Chemiczne Odlewy grawitacyjne

plastyczna 2.9% 1.3%
2.7%
Inne
Elektrochemiczne 2.8%
3.8%
Redukcja metali
3.5%
Sferoidalne
5.7%
Wytwarzanie stopw
aluminium
51.8%
Odsiarczanie
11.1% Odlewanie kokilowe
14.4%
Rysunek 1.12: wiatowe wykorzystanie magnezu metalicznego
Stront metaliczny i wap metaliczny stosowane s do wielu celw. Wap jako skadnik stopowy
poprawia jako stali, w szczeglnoci waciwoci mechaniczne, takie jak odksztacalno,
cigliwo i zdolno do obrbki skrawaniem. Wskutek silnej zdolnoci do tworzenia tlenkw i
siarczkw, wap posiada istotne znaczenie w produkcji ultraczystej stali. Wap metaliczny mona
stosowa rwnie do usuwania bizmutu z oowiu. Stront metaliczny potrzebny jest w rafinacji
aluminium oraz do rafinacji ulu stali.
Produkcj metali alkalicznych i metali ziem alkalicznych, w szczeglnoci produkcji sodu, litu,
wapnia i metalu strontu prowadzi tylko kilka przedsibiorstw. wiatowe zdolnoci produkcyjne w
zakresie magnezu pierwotnego s na poziomie ok. 400000 ton/ rok. Produkcja w Europie jest na
poziomie ok. 57000 ton/rok. W poniszych tabelach przedstawiono przegld zdolnoci
produkcyjnych magnezu pierwotnego oraz wiatow produkcj magnezu pierwotnego i wtrnego
wg pastw [tm 189, D. Kramer, USGS 1997].
Kontynent i pastwo Zdolnoci Ilo

produkcyjne producentw
Ameryka Pnocna:
Kanada 49000 2
USA 80000 2
Europa:
Francja 17000 1
Kazachstan (N 3) 10000 1
Norwegia 35000 1

Rozdzia 1
Rosja (N 3) 45000 2
Serbia i Czarnogra 5000 1
Ukraina (N 3) 24000 1
Inne
Chiny ~150000 - 200000 ~200
Indie 900 1
Brazylia 10000 1
Izrael 27500 1
wiat ogem (N 1,2) 503400 ~215
Uwagi:
N1 Obejmuje zdolnoci produkcyjne w dziaajcych zakadach oraz w zakadach bdcych w
stanie gotowoci produkcyjnej.
N2 Dane zaokrglone do trzech znaczcych cyfr. Nie mona dodawa do przedstawionych
wartoci oglnych.
N3 Bez zdolnoci produkcyjnych magnezu wykorzystywanych wycznie do produkcji
tytanu.
Tabela 1.25: Zdolnoci produkcyjne magnezu pierwotnego na wiecie wg pastw.
Pastwo 1993 1994 1995 1996 1997 e/

Produkcja podstawowa:
Brazylia e/ 9700 9700 9700 9000 9000
Kanada e/ 23000 28900 48100 54000 57700
Chiny e/ 11800 24000 93600 73100 r/ 92000
Francja 10982 12280 14450 14000 e/ 12000
Izrael - -- - - 8000
Japonia 7471 3412 - -- --3/
Kazachstan e/ 2000 - 3/ 9000 r/ 9000 r/ 8972 3/
Norwegia 27300 27635 28000 e/ 28000 r/ e/ 28000
Rosja e/ 4/ 30000 35400 37500 35000 39500
Serbia i Czarnogra - e/ - 2560 2500 e/ 2500
Ukraina e/ 14900 12000 10000 r/ 10000 r/ 10000
USA 132000 128000 142000 133000 125000 3/
Ogem 269000 282000 395000 r/ 368000 r/ 392000
Produkcja wtrna:
Brazylia e/ 1600 1600 1600 1600 1600
Japonia 13215 19009 11767 21243 r/ 22797 3/
ZSRR e/ 5/ 6000 5000 6000 6000 brak
danych
ZK WB i IP e/ 6/ 1000 1000 1000 1000 1000
USA 58900 62100 65100 70200 r/ 80200 3/
Ogem 80700 88700 85500 100000 r/ 106000
Uwagi:
1/ Wartoci wiatowe ogem i szacowane dane zaokrglone s do trzech znaczcych cyfr. Nie
mona dodawa do przedstawionych wartoci oglnych.
2/ W tabeli przedstawiono dane dostpne do dnia 22 lipca, 1998 r.
3/ Podana wielko.
4/ Obejmuje wtrne.
5/ Rozwizany w grudniu 1991; jednak dane s nieodpowiednie dla sformuowania niezawodnych
szacunkw dla poszczeglnych pastw byego ZSRR.
6/ Obejmuje stopy.
r/ skorygowane
e/ szacunkowo

Rozdzia 1
Tabela 1.26: Iloci produkowanego magnezu pierwotnego i wtrnego w tonach/rok.
Na terenie Unii Europejskiej istnieje tylko kilka przedsibiorstw produkcji sodu, litu i potasu. Sd
metaliczny wytwarzany jest przez Associated Artel, przedsibiorstwo znajdujce si na terenie
Zjednoczonego Krlestwa WB i IP oraz przez przedsibiorstwo prowadzce produkcj sodu we
Francji. Magnez pierwotny wytwarzany jest w Europie przez dwa przedsibiorstwa. Hydro
Magnesium (NHM) prowadzi zakad magnezu elektrolitycznego w Porsgrunn, w Norwegii, na
bazie dolomitu i wody morskiej jako surowcw. Pechiney lectromtallurgie (PEM) prowadzi
zakad redukcji termicznej w Marignac we Francji, na bazie procesu Magnetherme jako procesu
opracowanego przez Pechiney. Magnez wtrny wytwarzany jest w Unii Europejskiej przez kilka -
w wikszoci maych - przedsibiorstw. W Unii Europejskiej tylko jeden zakad wytwarza wap
metaliczny i jeden stront metaliczny. Oba te zakady obsuguje Pechiney lectromtallurgie (PEM)
w swojej fabryce w La Roche de Rame we Francji.
Gwnymi skutkami produkcji metali alkalicznych i metali ziem alkalicznych dla rodowiska s
emisje do atmosfery i do wody. Wytwarzanie emisji do atmosfery nastpuje wskutek pylistej natury
niektrych procesw oraz wynika z obsugi urzdze uywanych w produkcji metali alkalicznych i
ziem alkalicznych. Na przykad py wytwarzany jest podczas operacji rozadowywania, kruszenia i
kalcynacji surowcw. Innym podstawowym skutkiem dla rodowiska jest emisja chloru i zwizkw
chloru, takich jak chlorowane wglowodory i dioksyny.
Chlorowane wglowodory i dioksyny emitowane s gwnie w procesie chlorowania stosowanym

w elektrolizie magnezu. Takie substancje zanieczyszczajce naley usun z gazw odlotowych za
pomoc np. systemw oczyszczania na mokro. W konsekwencji uzyskuje si zanieczyszczon
wod puczc, ktr naley skutecznie oczyci w oczyszczalni ciekw. Emisje do wody
wytwarzane s rwnie przez pukanie placka pofiltracyjnego pochodzcego z procesu sodu. W
celu zapobieenia ponownemu utlenianiu magnezu metalicznego przez powietrze otoczenia, w
urzdzeniach do odlewania stosuje si szecio-fluorek siarki (SF6), gdzie jest on rwnie
emitowany do atmosfery.
1.11 Nikiel i kobalt

1.11.1 Nikiel
1.11.1.1 Uwagi oglne
Nikiel jest metalem koloru srebrzystobiaego o typowych waciwociach metalicznych [tm 36,
Panorama 1997; tm 94, Ni Expert Group 1998 - Grupa Ekspertw ds. Niklu 1998]. Chocia metal
ten zosta odkryty dopiero w roku 1751, to jego stopy stosowane s od kilku stuleci, np. w Chinach
wytwarzane jest nowe srebro przypominajce pod wzgldem wygldu srebro. W okresie 1870
1880 zademonstrowane zostao zastosowanie niklu w stalach stopowych; efektywnie opracowano
elektrolityczne powlekanie niklem.
Ogromne znaczenie niklu wynika z jego zdolnoci, przy stopieniu z innymi pierwiastkami, do
zwikszania wytrzymaoci metali, wizkoci i odpornoci na korozj w szerokim zakresie
temperatur. Z tego wzgldu nikiel jest szczeglnie wanym skadnikiem technicznym. Dziki takim

Rozdzia 1
korzystnym waciwociom nikiel stosowany jest w szerokim asortymencie wyrobw. Nikiel jest
przede wszystkim stosowany w stopach. Najwaniejszym z tych stopw jest stal nierdzewna. Inne
zastosowania obejmuj powlekanie elektrolityczne, odlewnictwo, katalizatory, akumulatory, stopy
monetowe oraz rne inne zastosowania. Nikiel wystpuje w wyrobach transportowych,
urzdzeniach elektronicznych, produktach chemicznych, materiaach budowlanych, produktach
petrochemicznych, urzdzeniach kosmicznych, w wyrobach trwaych powszechnego uytku, w
farbach i ceramice. Nikiel jest istotnym metalem w spoeczestwach przemysowych.
Chemicznie nikiel przypomina elazo i kobalt oraz mied. Nikiel moe tworzy kilka zwizkw,
np. siarczany, chlorki, tlenki i wodorotlenki. Jedn z waciwoci niklu jest jego zdolno do
reagowania bezporednio z tlenkiem wgla w celu utworzenia podwjnego kompleksu
karbonylowego lotnego w temperaturach otoczenia. W temperaturach umiarkowanych nikiel jest
odporny na korozj atmosferyczn, korozj powodowan wod morsk i kwasami nieutleniajcymi.
Inn waciwoci niklu jest jego odporno na korozj powodowan przez alkalia. Dla kontrastu
nikiel atakowany jest przez wodne roztwory amoniaku.
Nikiel jest skadnikiem wystpujcym w naturze gwnie w postaci siarczkw, tlenkw i mineraw
krzemianowych. Zoa wystpuj w dwch gwnych typach: -
Siarczki niklu wystpuj czsto razem z miedzi, kobaltem, zotem, srebrem, metalami z grupy
platynowcw i z kilkoma innymi metalami. Najwaniejsze zoa znajduj si w Afryce,
Australii, Kanadzie i na Syberii.
Lateryty niklu s produktami wietrzenia ska ultrazasadowych, ktre oryginalnie zawieray
bardzo mae iloci niklu. Wraz z upywem czasu zanieczyszczenia zostay wymyte z pokadw,
wskutek czego nikiel wystpuje w postaci zoonych tlenkw krzemu, elaza i magnesu. Z
niklem powszechnie zwizany jest kobalt i elazo. Lateryty nie zawieraj innych wartociowych
skadnikw. Najwaniejsze zoa wystpuj na obszarach tropikalnych w Azji Poudniowo-
Wschodniej, Australii, Ameryce-Poudniowej, Oceanie Karaibskim i na Bakanach, szczeglnie
w Grecji - zoa te byy jedynym rdem rudy niklu w Europie w czasie opracowywania
niniejszego dokumentu.
Zoona metalurgia niklu odzwierciedlana jest w szerokim zakresie stosowanych procesw

ekstrakcji i rafinacji. Kady zakad stanowi niepowtarzalny zestaw waciwoci technologicznych i
skutkw dla rodowiska. Zawarto niklu w rudach siarczkowych, przed stopieniem i rafinowaniem
koncentratu na produkty niklowe moe by skoncentrowana kilka razy za pomoc stosunkowo
ekonomicznych technik wzbogacania.
Dla kontrastu rudy laterytu mona wzbogaci za pomoc metod fizycznych tylko w ograniczonym
zakresie, np. za pomoc technik magnetycznych lub cikich cieczy, wskutek czego caa objto
rudy musi by doprowadzona bezporednio do zakadw metalurgicznych. Tak wic przetwarzanie
laterytu jest zwykle kosztowniejsze, lecz koszty wydobycia s zwykle znacznie mniejsze ni dla rud
siarczkowych.
Rnice te plus dostpno wartoci wyrobw ubocznych mog mie istotny wpyw na znaczenie
okrelonych z oraz na produkcj z nich metalu rafinowanego lub elazoniklu.

Rozdzia 1
Wyroby z niklu mona podzieli na trzy grupy na podstawie klasyfikacji przemysowej uznanej w
skali midzynarodowej:
Klasa I Rafinowany nikiel, zawarto niklu 99% lub wicej. Grupa ta obejmuje nikiel
elektrolityczny, grudki, brykiety, granulki, rondety i proszek/patki.
Klasa II - Nikiel wsadowy, zawarto niklu poniej 99%. Grupa ta obejmuje elazo-nikiel, spiek
tlenku niklu oraz nikiel uytkowy.
Klasa III Produkty chemiczne tlenki, siarczany, chlorki, wglany, octany i wodorotlenki niklu,
itp..
wiatowa produkcja niklu wynosia poniej 1000 ton na rok do roku 1876. Aktualnie jest ona na
poziomie ok. 1 miliona ton/rok. wiatowa produkcja niklu pierwotnego w roku 1996 bya na
poziomie ok. 950000 ton a zdolnoci produkcyjne na poziomie ok. 1200000 ton. W Europie
zdolnoci produkcyjne s na poziomie ok. 200000 ton a zuycie jest na poziomie ok. 330000 ton, co
oznacza, e Ni jest importowany.
Inne
Odlewnictwo6%
4%
Stal stopowa
5%
Galwanizacja
8%
Stopy
nieelazne
11% Stal nierdzewna
66%
Rysunek 1.13: Zuycie Ni w wiecie zachodnim w roku 1996.
W okresie od 1945 r. do 1974 r. zuycie niklu w wiecie zachodnim wzrastao rednio na poziomie
6,5% rocznie. Zuycie to spado gwatownie w roku 1975 i zapotrzebowanie na nikiel pozostawao
na staym poziomie w okresie nastpnych 10 lat. Zuycie niklu w wiecie zachodnim zwikszyo
si odpowiednio w roku 1987. Nowy wzrost popytu na nikiel rozpocz si w roku 1993, osigajc
w roku 1995 wzrost ok. 15% i trwa nadal. wiatowe zuycie niklu w roku 1996 byo na poziomie
ok. 940000 ton. Oczekuje si, e zapotrzebowanie to bdzie si utrzymywao.
Nikiel wytwarzany jest w Europie w poniszych zakadach.

Rozdzia 1
Producent rda surowcw Zdolnoci Produkty uboczne

produkcyjne t/r
Ni
Outokumpu, Finlandia, 36000 Cu, Co, Kwas
Finlandia Norwegia i siarkowy
Australia
Eramet, Francja Nowa Kaledonia 16000 Chlorek kobaltu,
Chlorek elaza.
Falconbridge, Kanada i Botswana 85000 Cu, Co, Kwas
Norwegia siarkowy
INCO, ZK WB i Kanada 41000 (Proszek i Siarczan niklu
IP grudki Ni)
Treibacher, Wtrne 4000 Wytwarzany FeNi
Austria
Larco, Grecja Grecja 20000 Wytwarzany FeNi
Ogem 202000
Tabela 1.27: Miejsca produkcji niklu
Aktualna produkcja ogem w wyej wymienionych zakadach bya w roku 1966 na poziomie
167900 ton w porwnaniu do 144800 ton w roku 1994.
Larco, Grecja
10% Outokumpu,
Finlandia
Treibacher, 18%
Austria
2%
Eramet, Francja
8%
INCO, ZK WB i IP
20%
Falconbridge,
Norwegia
42%
Rysunek 1.14: Produkcja niklu w Europie
Potencjalnie powanym skutkiem dla rodowiska jest emisja dwutlenku siarki do atmosfery
pochodzca z praenia i wytapiania koncentratw siarczkowych. Problem ten zosta skutecznie
rozwizany przez unijnych producentw niklu, u ktrych uzyskuje si aktualnie wizanie siarki na
rednim poziomie 98,9% w celu wytworzenia kwasu siarkowego i ciekego dwutlenku siarki.

Rozdzia 1
Naley rwnie zapobiega emisjom niezorganizowanym pyw, metali i rozpuszczalnikw i

kontrolowa je. Zastosowanie chloru w niektrych procesach sprzone jest z efektywnymi
rodkami zapobiegania wyciekom i z alarmami.
Podstawowe skutki dla rodowiska zwizane z produkcj wtrnego niklu powizane s rwnie z
gazami odlotowymi pochodzcymi z rnych stosowanych piecw. Gazy te oczyszczane s za
pomoc filtrw tkaninowych, ktre mog zmniejszy emisj pyw i zwizkw metali, takich jak
ow. Istnieje tu rwnie potencja dla tworzenia dioksyn wskutek obecnoci maych iloci chloru w
surowcach wtrnych. Celem jest tu niszczenie dioksyn.
Stan niektrych zwizkw niklu posiada znaczcy wpyw na ocen emisji. Nikiel wymieniony jest
w dyrektywie 76/464 dot. substancji niebezpiecznych dla wody w wykazie II. Techniczna Grupa
Robocza TWG w ramach dyrektywy 96/62/WE dot. oceny jakoci i zarzdzania powietrza
opracowuje norm jakoci powietrza rodowiskowego dla niklu. Z drugiej strony, nikiel okazuje si
by istotnym skadnikiem niektrych mikroorganizmw, zwierzt i rolin.
Nikiel jest towarem trwaym. Podstawowym rdem wtrnego niklu jest stal nierdzewna i inne
stopy niklu. Szacuje si, e ok. 80% niklu podlega recyklingowi z nowego i starego zomu stali
nierdzewnej i zawracane jest do kocowego uycia. Inne materiay zawierajce nikiel, takie jak
osady wytrcone i pozostaoci, zawracane s do produkcji pierwotnej.
W wielu zastosowaniach stopy niklu s istotne i nie mona ich zastpi innymi materiaami. Uycie
niklu w zastosowaniach, w ktrych wykorzystywane s jego waciwoci w postaci wytrzymaoci,
odpornoci na korozj, wysokiej przewodnoci, charakterystyki magnetycznej i waciwoci
katalitycznych postrzegane jest jako pozytywny skutek dla rodowiska. Korzyci dla rodowiska
jest rwnie zastosowanie niklu w bateriach adowalnych.
1.11.2 Kobalt
1.11.2.1 Uwagi podstawowe
Kobalt [tm 36, Panorama 1997; tm 94, Ni Expert Group 1998 - Grupa Ekspertw ds. Niklu 1998]
jest srebrzystobiaym metalem o typowych waciwociach metalicznych. Metal ten zosta
wyodrbniony po raz pierwszy w roku 1734. Czysty kobalt metaliczny ma kilka zastosowa. Jest to
metal strategicznie istotny ze wzgldu na jego zastosowanie jako skadnika stopowego
zwikszajcego odporno na ciepo i zuycie oraz jako rda produktw chemicznych.
Chocia do XX wieku uywano bardzo mao kobaltu metalicznego, jego rudy stosowane s od
tysicy lat jako niebieskie rodki barwice dla szka i w garncarstwie, np. w garncarstwie egipskim
ju ok. 2600 p.n.e. oraz w garncarstwie chiskim ok. 700 n.e. Stosowanie kobaltu jako metalu
datuje si od 1907 r., gdy Haynes opatentowa seri stopw kobaltowo-chromowych zwanych
stellitami, ktre byy zwiastunami nowoczesnych super stopw. W roku 1930 wykazana zostaa
zdolno kobaltu do wzmacniania waciwoci magnesw trwaych.
Kobalt stosowany jest w stopach, w tym w stopach na silniki lotnicze, stopach magnetycznych na
magnesy duej mocy, twardych stopach metalowych na materiay na narzdzia skrawajce,
wglikach spiekanych, stopach odpornych na cieranie i na korozj oraz stopach elektrolitycznych
do wytwarzania powok metalowych odpornych na cieranie i korozj. W okresie ostatnich kilku lat
szybko wzrasta zastosowanie kobaltu w bateriach adowalnych.

Rozdzia 1
W bateriach adowalnych stosowane s zwizki chemiczne kobaltu. W przemyle szklarskim,

ceramicznym i farb kobalt stosowany jest w postaci pigmentw; w przemyle petrochemicznym
jako katalizator; jako sykatywy farb, a take jako dodatki metali ladowych w zastosowaniach
rolniczych i medycznych.
Na pocztku XX wieku gwne wiatowe dostawy kobaltu przemieciy si z Europy do Afryki,

Australii, Rosji i Kanady. Produkcja dzisiejsza jest na poziomie ok. 30000 t/r.
Kobalt wytwarzany jest gwnie w postaci produktu ubocznego podczas wydobywania i
przetwarzania rud miedzi i niklu. Znaczne iloci kobaltu mog rwnie zawiera rudy srebra, zota,
oowiu i cynku. Ich przetwarzanie nie zawsze prowadzi do odzysku. rdami rud s: -
zoa miedziowo-kobaltowe w Kongo i Zambii,

rudy siarczkw niklu w Australii, Kanadzie, Finlandii i Rosji,
zoa rud tlenku niklu na Kubie, w Nowej Kaledonii, Australii i Rosji.
W zalenoci od zdolnoci technicznych i ekonomicznych odzyskiwanie ze rde wtrnych mona

wykonywa przez wprowadzenie materiau recyklingowego na odpowiednim etapie w procesie
rafinacji i procesie konwertorowym. Konieczne moe okaza si tu wprowadzenie etapw
wstpnego przetwarzania. Wyrobami kocowymi mog by katody, proszki, tlenki, sole oraz
roztwory.
Kobalt pierwotny wystpuje zawsze w zwizkach z innymi metalami, w szczeglnoci z miedzi i

niklem, ktre zwykle przewaaj. W zalenoci od materiau zasilajcego opracowano kilka
procesw zawierajcych etapy pirometalurgiczne oraz hydrometalurgiczne. Na etapach tych
wytwarza si: -
roztwr bogaty w kobalt w zintegrowanych instalacjach,

bogate w kobalt siarczki, wodorotlenki oraz wglany, w przypadku wykonywania dalszej
rafinacji w innym miejscu,
stopy bogate w kobalt.
Dalsze oczyszczanie jest hydrometalurgiczne, chocia etap kocowy i produkcja wyrobu

technicznego moe by procesem wysokotemperaturowym; szczeglnie w przypadku, gdy produkt
ma posta proszku i gdy rafinowanie zintegrowane jest z procesem konwertorowym.
Oglnowiatowe zdolnoci produkcyjne s na poziomie ok. 30000 ton.
Kobalt stosowany jest do wielu celw, ktre przedstawione s w poniszej tabeli:

Rozdzia 1
Zastosowanie Rozkad oglnej

produkcji kobaltu
Stopy 34%
Ceramika 12%
Stopy twarde 11%
Magnesy 10%
Kataliza 8%
Narzdzia 6%
skrawajce
Baterie 6%
Tamy magnetyczne 4%
Inne 9%
Tabela 1.28: Podzia oglnej produkcji kobaltu wg rnych zastosowa
Zapotrzebowanie na kobalt w wiecie zachodnim jest na poziomie ok. 25000 t/rok; z tego na
Europ przypada ok. 25%. Zastosowanie kobaltu w bateriach stale wzrasta, co wymaga metalu
kobaltu, proszku tlenku lub wodorotlenku. Wanym czynnikiem jest tu morfologia proszku.
Kobalt i zwizki kobaltu wytwarzane s gwnie w tych samych miejscach, w ktrych wytwarzany
jest nikiel. Miejsca te przedstawione s w tabeli 1,27 (pod niklem). Ponadto kobalt wytwarzany jest
rwnie przez Union Miniere w Belgii.
Produkcja wiatowa przedstawiona jest na poniszym rysunku.
Produkcja kobaltu rafinowanego 1996
Chiny Finlandia
Rosja 4% 15%
14% Francja
1%
Kanada (2) Norway
13% 11%
Japonia Afryka Poudniowa

1% 3%
Kongo (1)
Zambia 21%
(1) wraz z Belgi 17% Ogem 28500 ton
(2) wraz ze ZK WB i IP
Rysunek 1.15: Produkcja kobaltu na wiecie

Rozdzia 1
Stan niektrych zwizkw kobaltu ma znaczcy wpyw na ocen emisji. Kobalt wymieniony jest w
dyrektywie 76/464 dot. substancji niebezpiecznych dla wody w wykazie II. Z operacji
rozdrabniania mog pochodzi emisje pyw i metali. Emisje takie mog pochodzi w mniejszym
stopniu z operacji hydrometalurgicznych; z chloru z elektrolitycznego otrzymywania metali i
lotnych zwizkw organicznych VOC w ekstrakcji rozpuszczalnikowej; z metali w ciekach z
oczyszczania hydrometalurgicznego i operacji odzyskiwania; z odpadw staych z oczyszczania i
oczyszczania ciekw. W zalenoci przede wszystkim od surowcw i mieszanek produktw
kocowych, w przemyle stosuje si rne techniki odzyskiwania i wytwarzania kobaltu. Z tego
wzgldu rzeczywiste wystpienie i znaczenie powyszych problemw zaley od okrelonego
miejsca.
Stosowanie kobaltu w bateriach adowalnych przynosi korzyci dla rodowiska.
1.12 Wgiel i grafit

W okresie sporzdzania niniejszego dokumentu uywany by szeroki asortyment wyrobw wgla i

grafitu. Asortyment takich produktw rozciga si od duych elektrod do maych tulei i oysk.
Inne specjalne wyroby, takie jak wkna wglowe i kompozyty wglowe wytwarzane s rwnie
dla przemysw o wysokiej technologii, wymagajcych bardzo duej wytrzymaoci i maego
ciaru takich materiaw.
Wgiel wystpuje w trzech postaciach: diamentu, grafitu i wgla amorficznego. Rnica midzy
odmianami alotropowymi polega zasadniczo na strukturze atomw wgla. Struktura ta wyznacza
waciwoci wynikowego materiau. W celu spenienia wymaga poszczeglnych zastosowa
produkty wglowe i grafitowe wykorzystywane s w wielu zastosowaniach, gdy mona
zaprojektowa ich okrelon wytrzymao, wizko, waciwoci elektryczne i mechaniczne, a w
szczeglnoci wysok czysto i odporno chemiczn w warunkach beztlenowych, itp.. [tm 207,
TGI 1999].
Materiay wglowe i grafitowe stosowane s gwnie jako noniki przewodnoci elektrycznej

(katody i elektrody grafitowe) oraz jako chemiczne rodki redukcyjne w przemyle aluminiowym
(anody).
Produkty wglowe i grafitowe mona zasadniczo podzieli na cztery grupy produktw:

Rozdzia 1
Surowa mieszanina i Uywane gwnie w przemyle aluminium, elazostopw i

pasta w wielkich piecach w przemyle stalowym.
Anody Uywane gwnie w przemyle aluminiowym jako

chemiczny rodek redukcyjny.
Wgiel i grafit Uywane gwnie do recyklingu stali w ukowym piecu

elektrycznym i jako katody, jako nie zuywajce si
elektrody w przemyle aluminiowym.
Specjalny wgiel i grafit Szeroki zakres produktw rozcigajcy si od bardzo

wysokiej czystoci do bardzo wysokiej wytrzymaoci
mechanicznej i opornoci termicznej.
Zastosowania i gatunki wgla mona zasadniczo podzieli na:
wysokiej czystoci wgiel i grafit,

zastosowania mechaniczne i termiczne,
wyroby techniczne typu wkien wglowych i grafitowych,
folie grafitowe i urzdzenia technologiczne.
Anody wglowe lub grafitowe oraz wykadziny piecowe wytwarzane s dla rnych procesw
produkcji metali elaznych i nieelaznych. S one zuywane podczas produkcji tych metali. Dla
innych zastosowa wytwarza si ponad 2000 innych wyrobw o rnych wielkociach, ksztatach i
waciwociach. Wgiel i materiay grafitowe o wysokiej czystoci maj podstawowe znaczenie dla
produkcji pprzewodnikw i mikroukadw scalonych, elektrod grafitowych dla recyklingu zomu
stalowego. Wgiel i grafit o wysokiej odpornoci chemicznej stosowane s do odzyskiwania
pozostaoci i oczyszczania substancji zanieczyszczajcych.
1.12.2 rda materiaw
Produkcja materiaw wglowych i grafitowych oparta jest gwnie na koksie naftowym i wglu
oraz na wysoko wyarzanym koksie na bazie smoy wglowej. Jako materia wicy uywana jest
smoa naftowa oraz wglowy pak smoowy, ktry w kocu przemieniany jest na obojtny stay
wgiel lub grafit. Stosowane s lepiszcza na bazie ywicy, ktre dojrzewaj przed zastosowaniem.
Jako koksu zmienia si w zalenoci od rda. Najwaniejszym czynnikiem jest tu zawarto

siarki w koksie, gdy zostanie ona wyemitowana w postaci dwutlenku siarki podczas produkcji lub
uywania. W podstawowych wyrobach, takich jak pasta, anody i elektrody, zwykle stosowany jest
koks na bazie ropy naftowej o niskiej lub redniej zawartoci siarki.
Waciwoci surowcw musz by bardzo stae. Waciwoci te kontroluje si za pomoc testw

fizycznych i chemicznych. Surowce nowe testowane s w produkcji prbnej w celu sprawdzenia ich
przydatnoci i w celu dostosowania parametrw produkcji do nowego materiau. Kocowa jako
surowcw oparta jest tylko na wydajnoci i zatwierdzeniu wytwarzanego produktu wglowego i
grafitowego.
W produkcji specjalnych wgli stosowane s inne materiay. Obejmuj one metale i proszki metali
oraz rnorodne ywice.

Rozdzia 1
Koks lub wgiel wie si zwykle ze smo (od 14 do 18% wagowo) w celu wytworzenia surowej
pasty. Pasta taka poddawana jest nastpnie operacjom takim jak ksztatowanie, spiekanie,
impregnacja i grafityzacja w celu wytworzenia kocowego wyrobu. Surowa pasta uywana jest
rwnie na elektrody Sderberga. Wynikiem procesu spiekania jest strata na ciarze ~5% masy
materiau. W niektrych piecach uywany jest koks wypeniajcy. W takich przypadkach jest on
zuywany w iloci ~14 kg/t wyrobu.
Wgiel i grafit zuywane s w wikszoci podczas ich stosowania. Przeksztacaj si one na

dwutlenek wgla (tj. anody elektrod do produkcji aluminium i stali). W produkcji stali elektrody
zuywaj si w iloci od 1,5 do 3 kg na ton stali. Wskutek znacznego zmniejszenia szybkoci
zuycia w niektrych przemysach zmniejszone zostay zuywane iloci wgla i grafitu stosowane
do produkcji aluminium i stali.
Etap przetwarzania i wielko procesu zmienia si w zalenoci od produktu. Przemys aluminium

jest zdecydowanie najwikszym uytkownikiem materiaw wglowych w postaci wstpnie
spiekanych anod, pasty Sderberga i blokw katodowych. Zasadniczo wielko produkcji
specjalnych wyrobw grafitowych jest mniejsza od wielkoci produkcji elektrod. W poniszej tabeli
przedstawiono wielkoci produkcji rnych wyrobw.
Typ wyrobu Produkcja

t/r
Surowa mieszanka na elektrody Sderberga lub past 410000
Anody dla pierwotnego Al 1380000
Elektrody 420000
Specjalny wgiel i grafit 25000
Tabela 1.29: Roczna produkcja wgla i grafitu w UE i w Norwegii.
Wyroby z wgla i z grafitu wytwarzane s w 88 miejscach w UE z roczn zdolnoci produkcyjn

~2 milionw ton.

Rozdzia 1
Pastwo Mieszanka surowej Anody Elektrody, due Specjalny wgiel i

pasty ksztaty grafit
Austria 15(1) 0,2(1)
Belgia 18(1)
Dania
Finlandia
Francja 214(1) 62(2) 16(3)
Niemcy 450(4) 117(3) 6,2(4)
Grecja 77(1) 81
Irlandia
Wochy 85(1) 89(2) 0,2(1)
Luksemburg
Holandia 479(2)
Portugalia
Hiszpania 81(1) 100(1) 52(2)
Szwecja 37(1) 13(1) 34
ZK WB i IP 7(1) 148(3) 11(1) 2,2(1)
Islandia
Norwegia 221(3) 162(2)
Szwajcaria
Uwagi:
Cyfry podane w nawiasach oznaczaj iloci producentw w UE.
Tabela 1.30: Produkcja wgla i grafitu w tysicach ton w roku 1998.
Na poniszej mapie przedstawiono rozkad przemysu w Europie.

Rozdzia 1
Surowa mieszanka/pasta 410 Kt/a

Anody dla Al 1380 Kt/a
Elektrody (l.s.) 420 Kt/a
Wgiel spec.(s.s.) 25 Kt/a
Rysunek 1.16: Miejsca produkcji wgla i grafitu w Europie.
Istnieje znaczna tendencja produkowania anod na miejscu i przejcia na dostawy z zewntrz.

Niektrzy wiksi producenci miejscowi o zdolnociach do 150000 t/r zaopatruj rwnie w anody
mniejszych producentw aluminium pierwotnego. Najwikszy zakad produkcji wgla w Europie i
prawdopodobnie na wiecie zlokalizowany jest w Holandii. Zdolno produkcyjna tego zakadu
wynosi 340000 t/r i zwikszona zostanie do 375000 t/r. Tym niemniej, gwne iloci anod
wytwarzane s nadal w licznych zakadach miejscowych.
Wskutek tego, e w przemyle aluminium wymagany jest bardzo dugi cykl ycia, katody
wytwarzane s przez niewiele przedsibiorstw. Cykl ycia blokw katodowych trwa od 6 do 10 lat.
Waciwoci musz gwarantowa bardzo dobr efektywno w stosunku do przecitnego okresu
ycia, opornoci elektrycznej i cierania.
Gwnym skutkiem tych procesw dla rodowiska jest emisja do atmosfery sm i WWA,
dwutlenku siarki z koksu i paliw oraz lotnych zwizkw organicznych ze rodkw impregnujcych.
Do niszczenia sm i WWA opracowane zostay rne nowe procesy ograniczania emisji, w
ktrych zastosowano nowoczesne systemy dopalania.
Gwnym skutkiem dla rodowiska z produkcji wgla i grafitu jest stosowanie poli-aromatycznych,
zoonych mieszanin spoiw i sm impregnacyjnych.

Rozdzia 1
Smoy uwalniaj zwizki wglowodorw wielopiercieniowych podczas nawglania. Jako

substancj prowadzc do monitorowania charakteru emisji stosuje si benzapiryn. Emisje
wystpuj podczas przechowywania smoy, mieszania i ksztatowania, podczas nawglania w
piecach do spiekania i podczas impregnacji.
W przypadku uywania koksu o zwikszonej zawartoci siarki lub dodatkw siarki w produkcji
specjalnych wyrobw wglowych, moe by wytwarzany i uwalniany dwutlenek siarki.
Potencjalnie istotne s emisje pyw i czsteczek. Materiay miakie nie s zwykle uywane do
produkcji pasty, anod i elektrod. S one uywane dla innych produktw.
Znaczny postp osignity zosta w zakresie stosowanych technik kontroli wpywu na rodowisko.
Zanieczyszczenie wody w zakresie przemysu wglowego jest zasadniczo problemem o maym

znaczeniu. Procesy produkcyjne s suche i zasadniczo stosowane s w nich ograniczone systemy
wody chodzcej. Wyjtkowo, w przypadku odpowiednich warunkw lokalnych, do chodzenia
mona wykorzystywa wody powierzchniowe.
Najbardziej efektywne s wysiki przemysu wglowego i grafitowego w zakresie recyklingu

materiaw wglowych (zuytych i nie zuytych) oraz otwierania nowych dziedzin zastosowa dla
takich materiaw zastpujcych inne rda naturalne.

Elektrody Węglowe 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektrody Węglowe 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Rozdzia 1

1.1 Procesy objte zakresem niniejszego opracowania

W pastwach zobowizanych do wdraania IPPC okrelono produkcj 42 metali nieelaznych oraz

Cu i jej stopy, Sn i Be,

Opracowanie niniejsze obejmuje spiekanie i praenie instalacje w punkcie 2.1 zacznika I

Istniej tu zwizki z sektorem chemicznym. Wystpuj jednak szczeglne zagadnienia i rnice,

Produkcja metali nieelaznych 59

Produkcja tlenku cynku z gazw spalania podczas produkcji innych metali;

Walcowanie, cignienie i toczenie metali nieelaznych w przypadku bezporedniego zintegrowania

1.2 Krtka charakterystyka poszczeglnych przemysw

1.2.1 Metale nieelazne i ich stopy

Wszystkie metale nieelazne przedstawione w niniejszym dokumencie w pkt. 1.1 powyej,

Metale nadaj si do recyklingu. Mona je wielokrotnie recyklingowa bez utraty ktrejkolwiek z

1.2.2 Zakres przemysu

Zdolnoci wytwrcze przemysu oparte s na rnych surowcach pierwotnych i wtrnych. Surowce

W Europie zoa rud zawierajce metale o ekonomicznie opacalnych zawartociach zostay

Produkcja metali nieelaznych 60

W niniejszym dokumencie referencyjnym BREF nie przedstawiono odlewni metali nieelaznych, w

Zbieranie, sortowanie i dostawa surowcw wtrnych dla niniejszego przemysu wykonywane s w

Pomimo oczywistej sprzecznoci, produkcj elazostopw, wykorzystywanych gwnie jako stopy

Dla celw niniejszego dokumentu za cz przemysu metali nieelaznych uznaje si rwnie

1.2.3 Struktura przemysu

Struktura przemysu rni si w zalenoci od metalu. Nie istniej przedsibiorstwa produkujce

Wielko przedsibiorstw wytwarzajcych metale i stopy metali w Europie rozciga si od kilku

S to firmy paneuropejskie oraz krajowe zgrupowania firm produkujcych metale, przemysowe

1.2.4 Aspekty ekonomiczne przemysu

Produkcja 18 20 milionw ton

Wiele rafinowanych metali nieelaznych jest towarami midzynarodowymi. Metalami

Produkcja metali nieelaznych 61

1.2.5 Skutki dla rodowiska

W okresie ostatnich dwudziestu piciu lat od przyjcia dyrektywy 84/360/EWG dotyczcej

1.3 Mied i jej stopy

Maksymalne dopuszczalne zanieczyszczenia w % s nastpujce: -

Ag 0,0025 - As 00005 - Bi 0,00020 - Fe 0,0010 - Pb 0,0005 - S 0,0015 - Sb 0,0004 - Se 0,00020

Produkcja metali nieelaznych 62

1.3.2 rda materiaw

Mied rafinowana wytwarzana jest z surowcw pierwotnych i wtrnych przez stosunkowo ma

Zdolnoci rafinacyjne i produkcja pwyrobw rozwija si zgodnie z wymaganiami duego zuycia

Istotnym elementem dostaw surowcw do rafinerii i zakadw produkcyjnych miedzi staje si

1.3.3 Produkcja i zuycie

Roczna produkcja miedzi katodowej w czasie opracowywania niniejszego dokumentu bya na

W trzech z wtrnych piecw do wytapiania i prawie we wszystkich pierwotnych piecach do

Produkcja metali nieelaznych 63

przez wykorzystanie zomu miedzi i mosidzu oraz pozostaoci wytwarzanych przez

Zdolnoci produkcyjne producentw pwyrobw z miedzi w UE s na poziomie trzy razy

Rysunek 1.1 Produkcja miedzi na wiecie w roku 1997

Kraj Wydobycie Katody Katody Produkcja

Produkcja metali nieelaznych 64

1.3.4 Miejsca produkcji

W UE istnieje dziesi gwnych rafinerii. W piciu z nich wykorzystywane s surowce pierwotne i

Poowa produkcji pwyrobw przypada na sektor walcwki elektrycznej. W sektorze tym

W innych przemysach, w ktrych wytwarzane s pwyroby z miedzi istnieje znacznie wicej

W minionych dwch dekadach nastpia znaczna racjonalizacja i dalsze inwestycje w przemyle

Produkcja metali nieelaznych 65

Rysunek 1.2: Miejsca produkcji w Europie.

Produkcja metali nieelaznych 66

1.3.5 Skutki dla rodowiska

Stale wzrasta rwnie znaczenie emisji niezorganizowanych lub niewychwytywalnych dla

Produkcja metali nieelaznych 67

W przemyle miedziowym UE opracowano nowoczesne technologie i dokonywane s znaczne

Przemys aluminium jest najmodszym i najwikszym z przemysw metali nieelaznych.

1.4.2 rda materiaw

Produkcja metali nieelaznych 68