pol 06

Kurt Lscher, Andreas Hoff, Gil Viry & Eric Widmer, Mariano Snchez,
Giovanni Lamura & Marta Renzi, Andrzej Klimczuk, Paulo de Salles Oliveira,
gnes Nemnyi, Enik Veress, Cecilia Bjursell & Ann-Kristin Bostrm,
Graina Rapolien & Sarmit Mikulionien, Sema Olak & Aye Canatan

Generationen, Generationenbeziehungen, Generationenpolitik

Generations, intergenerational relationships, generational policy
Gnrations, relations intergnrationelles, politiques de gnrations
Generaciones, relaciones intergeneracionales, poltica generacional
Generazioni, relazioni intergenerazionali, politica generazionale
6. Pokolenia, relacje midzypokoleniowe, polityka relacji
midzypokoleniowych
Geraes, relaes intergeracionais, poltica geracional
Nemzedkek, nemzedkek kztti kapcsolatok, nemzedki politika
06
Generaii. Politici generaionale i relaii intergeneraionale
Generation, relationer mellan generationer, generationspolicy
Kartos, kart santykiai, kart politika
Kuaklar, kuaklararas ilikiler, kuak politikas

Ein mehrsprachiges Kompendium

A multilingual compendium
Un abrg multilingue
Un compendio multilinge
Un compendio multilingue
Wielojzyczne kompendium
Um compndio multilngue
Tbbnyelv kompendium
Un compendiu multilingvistic
Ett mngsprkigt kompendium
Daugiakalbis kompendiumas
ok dilli bir Rehber
 GENERATIONES
Generationes to wolna sie naukowcw z rnych krajw i dyscyplin zajmujcych si anali-
z zagadnie midzypokoleniowych w teorii, metodologii, badaniach i polityce. Jest wspierane
finansowo przez Centrum Doskonaoci Kulturowe Podstawy Integracji Spoecznej dziaajce
na Uniwersytecie w Konstancji (Niemcy).

Generationes ist ein freies Netzwerk von Wissenschaftlerinnen und Wissenschaftlern, in unter-
schiedlichen Lndern und Disziplinen, die sich mit aktuellen Fragen der Generationenanalyse in
Theorie, Methodologie, Empirie und Politik beschftigen. Es wird vom Exzellenzcluster Kulturelle
Grundlagen von Integration der Universitt Konstanz gefrdert.

Generationes is a free network of scholars from different countries and disciplines concerned
with the analysis of intergenerational issues in theory, methodology, research and policy. It is
financially supported by the Center of Excellence Cultural Foundations of Social Integration,
University Konstanz

06

Edition 2016

Universitt Konstanz 2016

This book is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 International
License (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/), which permits use, duplication, adap-
tation, distribution and reproduction in any medium or format, as long as you give appropriate
credit to the original author(s) and the source, provide a link to the Creative Commons license
and indicate if changes were made.

ISBN 978-3-89318-074-5

Downloads:
www.generationen-compendium.de

Untersttzt von:

124
Wprowadzenie
Jak wspomniano we wstpie, w tym projekcie przyjmujemy jedn z kilku moliwych perspektyw
analizy pokole. Na samym pocztku naley zwrci uwag na nastpujce sformuowanie:
kiedy ludzie postrzegaj siebie - lub gdy inni postrzegaj ich - jako czonkw pokolenia, uznaj
e przynaleno do pokolenia jest wana dla ich tosamoci spoecznej, a tym samym dla ich
dziaa. Zakres tego zjawiska zaley od sytuacji, zada i rodowiska spoecznego poszczeglnych
ludzi. Ten punkt widzenia moe by szczeglnie przydatny do analiz ycia w postmodernistycz-
nych spoeczestwach, gdzie kluczow pozycj zajmuje pytanie o to jak ludzie rozwijaj swoj
tosamo indywidualn i zbiorow.

Ten punkt wyjcia pozwala na okrelenie ram koncepcyjnych do analiz relacji pokoleniowych.
Odnosi si on do dobrze znanego narzdzia heurystycznego status pokolenia pokole-
nie jako rzeczywisto pokolenie jako jednostka autorstwa Karla Mannheima, w ktrym
rwnie, cho przy uyciu odmiennych zaoe, wskazane zostao znaczenie wiadomoci i
tosamoci.

Przyjta perspektywa kieruje nasz uwag na relacje midzy czonkami rnych pokole i na ich
dynamik, co wymaga szczeglnego skupienia si na kwestiach socjalizacji i generatywnoci. Pro-
ponujemy stosowanie specyficznej terminologii w tym zakresie. Dowiadczenie ludzkiej docze-
snoci, rozumienie generatywnoci i wreszcie poszukiwanie sensu ycia s zawsze aktualnymi
tematami. S to zarwno zagadnienia historyczne, jak i biece. Sprzeczna dynamika teraniej-
06
szoci i niepewno przyszoci wzmacnia zainteresowanie aktualnymi problemami pokole (w
nawizaniu do Karla Mannheima, prekursora teorii pokole).

Prezentowana tu perspektywa jest odmienna od podejcia, ktre postrzega pokolenia jako kate-
gorie spoeczne lub grupy porwnywalne do klas spoecznych (pojcie pokolenia w ujciu
historycznym). Niemniej naley rozway pytanie o to czy takie wsplnoty podzielanych przey
i dowiadcze mona zaobserwowa w pierwszej kolejnoci. Jeszcze inna perspektywa koncen-
truje si na pokoleniach rodzin (pojcie pokolenia jako ogniwa w cigu genealogicznym).

Nasza perspektywa pozwala na wypracowanie porozumienia midzy tymi dwoma podejcia-

mi poznawczymi. Jednake poniewa relacje midzypokoleniowe musz by zorganizowane
pod uwag naley bra take warunki strukturalne i spoeczno-demograficzne. Tak wic,
dochodzi tu wymiar polityczny, wyjaniany w ramach nowej koncepcji polityki relacji mi-
dzypokoleniowych. Ujcie to pozwala rwnie na dalszy rozwj koncepcji sprawiedliwoci
midzypokoleniowej1.

1
W zalenoci od kontekstu i dyskursu akademickiego uywane s te inne tumaczenia niemieckiego zwrotu
Generationengerechtigkeit: sprawiedliwo midzypokoleniowa, uczciwo midzypokoleniowa lub rw-
no midzypokoleniowa.

125
 Naley podkreli, i tym miejscu przedstawiono jeden z kilku moliwych punktw widzenia.
Oznacza to, e moliwe jest rozszerzenie horyzontu, ktry powinien podlega dalszym bada-
niom. W przyszoci zamierzamy przyjrze si bliej aspektom spoeczno-kulturowym oraz per-
spektywie biegu ycia2. Inne sugestie s mile widziane.

Dlaczego to kompendium jest wielojzyczne? Procesy globalizacji nauki stanowi dobrze znany
fakt, ktry znajduje ju odzwierciedlenie niemal z kadym nadanym stopniem licencjata. Pry-
mat jzyka angielskiego jest oczywisty. Jednak wynikajca z tego stanu jednorodno jest czsto
zwodnicza, gdy ukrywa subtelne rnice wystpujce w rnych kulturach i jzykach. Ponadto
wzrastajca konwergencja regulacji instytucjonalnych i prawnych na poziomie europejskim lub
zachodzenie zblionych tendencji spoecznych w rnych krajach europejskich maskuje cigo
rnic kulturowych. Rnice te s wyraane w rozbienych znaczeniach (pozornie) tej samej ter-
minologii relacji midzypokoleniowych, a nawet w uyciu odmiennych okrele.

W naszej opinii wielojzyczno wspiera lepsze zrozumienie zjawisk i analizy teoretyczne w

obszarze bada relacji midzypokoleniowych. Subtelne rnice mog prowokowa dalsze rozwa-
ania. Szczeglnie wymagajce s okrelenia, ktre nie mog podlega prostemu przekadowi,
jak pastwo/rzd lub polityka. Takie cechy pokrtce przedstawiaj dodatkowe wprowadze-
nia do kadej wersji jzykowej.

06

2
W jzyku polskim zwroty die Orientierung am Lebenslauf i life-course orientations mona tumaczy w ujciu
wskim jako orientacja yciowa/przyszociowa modziey oraz szerokim jako perspektywa biegu/przebiegu/
kursu/linii ycia lub perspektywa cyklu ycia. Przy czym naley zaznaczy, e pojcie biegu ycia odnosi si do
linearnej koncepcji czasu cechujcej si deniem do jaki celw (np. realizacja kariery), podczas gdy cykl ycia
odnosi si do koncepcji czasu cyklicznego, w ktrej zakada si zwizek czasu ycia z procesami biologicznymi (np.
starzenie) wsplnymi dla caego gatunku ludzkiego.

126
Komentarze do polskiej wersji jzykowej
Przygotowanie polskiej wersji jzykowej niniejszego kompendium wymagao czytania wielo-
krotnego, czytania tematycznego i czytania w poprzek. W pierwszej kolejnoci porwnywa-
no zwroty z oryginalnym tekstem niemieckim, angielskim i francuskim, a nastpnie z wersjami
hiszpask i wosk. W wielu miejscach niezbdne byo nie tylko ustalenie skondensowanych i
precyzyjnych polskich odpowiednikw uytych zwrotw, ale te podkrelenie rnic ich znacze.

Podjcie inicjatywy tumaczenia kompendium stanowio bezporedni kontynuacj moich zain-

teresowa naukowych. Gerontologia spoeczna, wok ktrej gwnie koncentruj si moje
wysiki, stanowi dyscyplin interdyscyplinarn co wie si z posugiwaniem si bogatym apa-
ratem pojciowym oraz zrnicowan literatur naukow. Mona zaryzykowa twierdzenie, e
wiele z przedstawionych w niniejszym kompendium koncepcji nie byo do tej pory szeroko oma-
wianych w rodzimym dyskursie akademickim, cho w rnym stopniu s ju mniej lub bardziej
precyzyjnie podnoszone w dyskursie publicznym, jako kwestie wymagajce zainteresowania i
nierzadko interwencji aktorw ycia publicznego. S to chociaby zagadnienia zwizane z rni-
cami stylu ycia poszczeglnych pokole, niepewnoci i sprawiedliwoci podziau zasobw mi-
dzy przedstawicielami rnych pokole, wzrostu dugu publicznego i narastajcej nierwnowagi
finansowej systemw emerytalnych, rachunkowoci generacyjnej (generational accounting)
oraz zrwnowaonego rozwoju i zwikszania szans na przetrwanie (sustainability) gatunku
ludzkiego wraz z jego rodowiskiem naturalnym. Mam nadziej, e niniejsza publikacja poprzez
przedstawienie spjnej siatki pojciowej przyczyni si do pobudzenia i poszerzenia debaty na
06
temat relacji midzypokoleniowych.

W jzyku polskim zwroty pokolenie i generacja s waciwie powszechnie stosowane jako

synonimy. Jednake o ile sowo generacja odnosi si zarwno do ludzi, zwierzt, rolin, urz-
dze stworzonych przez czowieka, jak i procesw zwizanych z przeksztacaniem energii, to
zwrot pokolenie jest stosowany niemal wycznie w odniesieniu do zbiorowoci ludzkich. W
niniejszej publikacji unikam zatem stosowania zwrotu generacja by wyraniej podkreli zwi-
zane z okreleniem pokolenie rnice kulturowe, ktre zostay zaobserwowane chociaby przy
pojciu wielopokoleniowoci.

Inn istotn kwesti jest bogactwo poj stosowanych w jzyku polskim do odrniania typw
relacji midzyludzkich. W tym miejscu proponuje zamienne stosowanie zwrotw relacje mi-
dzypokoleniowe i stosunki midzypokoleniowe w nawizaniu do przyjtych w socjologii
sposobw okrelania pojcia stosunek spoeczny. Uznaje si, e zwrot ten dotyczy zorgani-
zowanych i utrwalonych schematw zachowa, w tym wzajemnych oddziaywa i interakcji.
Naley przy tym zaznaczy, e relacje/stosunki midzypokoleniowe nie implikuj zobowiza
midzy aktorami. Tymczasem s one obecne w okreleniach wi midzypokoleniowa (posta-
wa powinnimy co zrobi dla innych pokole), solidarno midzypokoleniowa (postawa
musimy co zrobi) i kontrakt/umowa midzypokoleniowa (postawa zrbmy to i to).

Przykadw trudnoci w przekadzie prac z zakresu bada nad relacjami midzypokoleniowymi

dostarczaj w szczeglnoci zwroty zwizane z ich aspektami politycznymi. Uyty w oryginale

127
 zwrot Generationenordnung mona przeoy na ad pokole oraz reim midzypokolenio-
wy. W obu przypadkach mamy do czynienia ze zinstytucjonalizowanymi zasadami okrelajcymi
ksztat relacji midzypokoleniowych. Przy czym naley zaznaczy, i ze wzgldu na wystpowanie
te pejoratywnego znaczenia sowa reim oraz jego wskie znaczenie, w jzyku polskim czsto
zamiennie stosuje si zwroty system i ustrj. Kiedy indziej za oddziela si je stosujc bar-
dziej szczegowe zwroty, jak np. forma rzdw, system rzdw, reim polityczny i ustrj
terytorialny.

Bezporedniego przekadu nie mona zastosowa w przypadku zwrotu Generationenpolitik,

ktry prowadziby do obecnych w jzyku angielskim okrele polityka midzypokoleniowa
(intergenerational policy) lub polityka pokoleniowa (generational policy). Pierwszy w
jzyku polskim moe implikowa, i jest to polityka uzgadniana midzy pewnymi pokoleniami.
Drugi, e jest uzgadniana przez jedno z wielu pokole lub e dotyczy jednego pokolenia. W obu
przypadkach z horyzontu znika przedmiot proponowanej dziedziny szczegowej, std te wpro-
wadzony zostaje tu zwrot polityka relacji midzypokoleniowych. Naley przy tym zauway te,
i zwrot polityka ma w jzyku polskim tylko liczb pojedyncz oraz e nie odpowiada trzem
okreleniom wystpujcym w jzyku angielskim: politics (walka o wadz polityczn), policy
(stosowanie wadzy do osigania innych celw poza wadz, np. do rozwizywania problemw
spoecznych) i polity (spoeczestwo jako zorganizowane pastwo).

06 Majc na uwadze poruszone kwestie uzna naley, e przedstawione dalej tumaczenie nie stano-
wi ostatecznej wersji tekstu, lecz zaledwie pierwsz prb jego przyblienia polskim czytelnikom.

Andrzej Klimczuk

128
Podejcie do pojcia pokolenia
Aktualno relacji midzypokoleniowych

6.01Wyraenia takie jak konflikt midzypokoleniowy, dialog midzypokoleniowy i soli-

darno midzypokoleniowa lub obcienie demograficzne (the age burden/age-depen-
dency) pokazuj, jak opinia publiczna jest wspczenie zaangaowana w dyskurs midzypokole-
niowy. S to wyraenia odzwierciedlajce retoryk midzypokoleniowego dyskursu publicznego,
dotyczcego tego jak relacje midzypokoleniowe powinny by przeywane i oceniane. Cech
retoryki midzypokoleniowej jest jej antagonistyczna struktura, rozcignita od idealizacji (soli-
darno) do zagroenia (konflikt), w ktrej rnice midzypokoleniowe czsto podlegaj udrama-
tyzowaniu. Metafory s wanymi elementami tej midzypokoleniowej retoryki. Mona wyrni
nastpujce metafory (za: J. Bilstein, Metaphorik des Generationenbegriffs, w: Liebau/Wulf:
Generation. Weinheim 1996) opisane w poniszej tabeli:

Warianty metafor Przykady

midzypokoleniowych
Rozwj Tworzenie nowego czowieka
Cykliczno i procesy acuch pokole, pory ycia
Prawo
Udoskonalanie
Obco i oddzielenie
Kontrakt/umowa midzypokoleniowa
Nauczyciel jako ogrodnik, modzie jako nasza przyszo
Wojna pokole
06
6.02Wedug L.L. Nash (1978. Concepts of existence, w: Daedalus 107, 1) greckie sowo
genos jest oparte na czasowniku genesthai, co oznacza zaistnie, przyj na wiat i opisuje
intensyfikowanie stale zmieniajcych si progw ycia. Przez narodziny dzieci powstaje nowe
pokolenie, ktre odrnia si od swoich rodzicw. Cykl ten powtarza si wraz z pojawianiem
si kadego nowego pokolenia. Dzieje si tak na okrgo, ale sama istota zjawiska pozostaje bez
zmian. W staroytnym Rzymie tumaczenie greckiego terminu generatio oznaczao genez,
tworzenie, prokreacj. Tym samym podmiot tworzcy tworzy co co jest podobne w postaci
do niego/niej samego/samej, przy czym w przypadku ludzi stworzona istota rni si od indywi-
dualnego twrcy, ale nie rni si od caego gatunku ludzkiego. Ponadto J. Bilstein wskazuje, e
termin ten jest oparty na dwch fundamentalnych ideach - genezy i tworzenia, jak rwnie ci-
goci i cyklicznoci, innymi sowy tworzenia i czonkostwa - ktre rwnie znajduj odzwiercie-
dlenie w metaforycznym uyciu tego terminu. Te podstawowe napicia odnosz si do potencja-
u ambiwalencji i dowiadczenia ambiwalencji relacji midzypokoleniowych, ktre przejawiaj
si w polaryzacji retoryki midzypokoleniowej. S. Weigel (2006. Genea-Logik) traktuje pokolenie
jako kluczowe pojcie w rnych dyscyplinach naukowych w odniesieniu do przecinania si ewo-
lucji z tradycj, jak rwnie w odniesieniu do oddzielania nauk cisych i nauk humanistycznych.
Ten stan nadal jest odzwierciedlany we wspczesnych metodach badawczych, w ktrych poko-
lenia s zliczane i opisywane.

6.03Aby zrozumie znaczenie pojcia pokolenie, niezbdne jest przyblienie jego historii
oraz rnorodnoci sposobw jego wykorzystania. Przekonanie, e co nowego moe ewolu-

129
 owa/by generowane z czego co ju istnieje, znajduje si w cisym centrum sowa pokolenie.
Kluczowe znaczenie ma fakt, i te nowe pokolenie rni si od ju istniejcego, a jednoczenie
podziela z nim te same cechy. Historia pojcia moe zatem przy zastosowaniu uproszcze
zosta podzielona na etapy (wane jest przy tym krzyowanie si pojcia z antropologi, biologi,
histori i socjologi).

6.04Trzy etapy historii pojcia

1. Pierwsza faza obejmuje okres staroytnoci i redniowiecza. Charakteryzuje si wysikami

na rzecz zrozumienia teraniejszoci w oparciu o kolejno przeszo i tradycj. Zakada analo-
gie midzy struktur czasow indywidualnego przebiegu ycia i rozwoju spoecznego, ktre
s zwizane z rodzin i pokrewiestwem. Ta wczesna faza ju uznaje przekazywanie wiedzy
z pokolenia na pokolenie, a tym samym ustanawia podstawy pod pedagogiczne rozumienie
relacji midzypokoleniowych.

2. Drugi etap rozpoczyna si wraz z epok nowoytn. Faz t charakteryzuje gwnie stoso-
wanie pojcia pokolenie do sygnalizowania przygotowywania si do nowej i otwartej przyszo-
ci. Pokolenia s postrzegane jako wyzwalacze postpu. Uwaga koncentruje si tu na sztuce i
nauce. To zaoenie czy si z modelem relacji midzypokoleniowych skoncentrowanym na

06 transferze wiedzy w relacji mistrz-ucze. Jednoczenie brany za pewnik jest przeciwstawny

model sukcesji pokole, ktry jest kultywowany w ideale rodziny mieszczaskiej. Podobnie jak
w pierwszym etapie wikszo przykadw odnosi si tu do mczyzn.

3. Trzeci etap rozumienia pojcia pokolenie rozpoczyna si nieodlegej przeszoci, w ktrej

koncepcja pokolenia jest stosowana jako narzdzie diagnostyczne do opisywania okresu czasu.
Wyraa si tu zmienion perspektyw postrzegania relacji midzy przeszoci, teraniejszo-
ci i przyszoci. Przyszo jest postrzegana jako niepewna, pomimo wytycznych zakorze-
nionych kolejno w przeszoci i tradycji, nawet jeli ich stosowanie nadal jest skuteczne. Ta
wewntrzna sprzeczno jest rwnie widoczna w analizach postmodernizmu we wspcze-
snych spoeczestwach. Utrata pewnoci przyczynia si rwnie do poszerzenia horyzontu
postrzegania pokole: zastpowalno pokole w rodzinach i w spoeczestwie s wzajemnie
ze sob powizane. Jest to najbardziej widoczne w dziedzinie polityki spoecznej w odniesie-
niu do kwestii sprawiedliwoci dystrybutywnej/rozdzielczej midzy pokoleniami w kontekcie
pastwa dobrobytu (welfare state) (i jego reform).

6.05W postmodernizmie szczegln uwag przywizuje si do rnic ze wzgldu na pe wraz

z kolejnymi istotnymi implikacjami dla analiz spoeczno-politycznych. Rola kobiet jest badana, a
relacje midzy dwoma pciami s szeroko omawiane. Te dyskursy znaczco podlegaj wpywom
wszechobecnych mass mediw i temu w jaki sposb sobie z nimi radzimy. To rwnie oddzia-
uje na cis wspzaleno midzy pokoleniami i pciami, jak to pokazuje przykad relacji
opiekuczych.

130
Orientacje w obecnej rnorodnoci koncepcji
6.06Obecne zainteresowanie kwestiami midzypokoleniowymi znajduje odzwierciedlenie
w rnorodnoci publikacji, ktre - czciowo za pomoc nowych okrele - konkuruj o uwa-
g. Poniej staramy si je usystematyzowa w odniesieniu do historii koncepcji poprzez uycie
tytuw nowszych publikacji. (Poniewa publikacje te s dobrze znane odsyamy czytelnikw do
kompletnych opisw bibliograficznych w Internecie).

Podsumowujc, moemy zidentyfikowa przynajmniej nastpujce rodzaje tematw i dyskur-

sw midzypokoleniowych.

1. Kategoria: pokolenia genealogiczne odnosz si do pokrewiestwa, przodkw i rl rodzin-

nych:
Przykady z literatury:
Haberko (2012). Dziadkowie-wnuki. Osobista wi prawnorodzinna i relacja prawnospad-
kowa.
Kurowska (2012). Regularna opieka dziadkw nad wnukami a instytucjonalne uwarunko-
wania opieki nad maymi dziemi.
Mikulska (red.). (2012). Jak zaoy Szko SuperBabci i SuperDziadka?
Szinovacz (1998). Handbook on Grandparenthood [Podrcznik na temat starszych rodzi-
cw].

2. Kategoria: pokolenia pedagogiczne odnosz si do relacji oraz rl edukacyjnych i wycho-

06
wawczych w szkoach, firmach (np. mentoring) oraz w spoeczestwie i kulturze jako caoci:
Przykady z literatury:
Boruta-Gojny (red.). (2007) Model Intermentoring.
Kilian (2011). Edukacja midzypokoleniowa wobec wyzwa wspczesnoci.
Mead (1972). Culture and Commitment: A Study of the Generation Gap [Kultura i
tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego].
Sitarczyk (2002). Midzypokoleniowa transmisja postaw wychowawczych ojcw.

3. Kategoria: historyczne pokolenia spoeczno-kulturowe odnosz si do

a) wojen, kryzysw gospodarczych i politycznych oraz wynikajcych z nich tosamoci
zbiorowych.
Przykady z literatury:
Boruta (red.) (2012). Pokolenie80. Polityczny protest? Artystyczna kontestacja?
Eisenberg (1982). The lost generation: Children in the holocaust [Stracone pokolenie.
Dzieci w Holokaucie].
Elder Jr. (1974). Children of the Great Depression [Dzieci czasw Wielkiego Kryzysu].
Wapiski (1991). Pokolenia Drugiej Rzeczypospolitej.

b) ruchw ustalajcych trendy, style ycia i kultury pracy.

Przykady z literatury:
Jones (1986). Great expectations: America and the baby boom generation [Wielkie
nadzieje. Ameryka i pokolenia wyu demograficznego].

131
 Kamiska-Czubaa (2013). Zachowania informacyjne w yciu codziennym. Informacyj-
ny wiat pokolenia Y.
Szawiel (red.) (2008). Pokolenie JP II. Przeszo i przyszo zjawiska religijnego.
Wojciechowski, Makowski, Witkowski (2011). Pokolenie J8. Jarocin 80-89.

c) regulacji, wiadcze i zobowiza pastwa dobrobytu (welfare state) (np. finanso-

wanie zabezpieczenia spoecznego na staro).
Przykady z literatury:
Arber and Attias-Donfut (2000). The myth of generational conflict: The family and
state in ageing societies [Mit konfliktu pokole. Rodzina i pastwo w starzejcych si
spoeczestwach].
Kohli (1999). Private and public transfers between generations: Linking the family
and the state [Prywatne i publiczne transfery midzy pokoleniami. czenie rodziny i
pastwa].
Pociecha (red.) (2003). Ekonomiczne konsekwencje osigania wieku emerytalnego
przez generacje powojennego wyu demograficznego.
Szukalski (2002). Przepywy midzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny.
Uciska (2012). Solidarno midzypokoleniowa w polskiej i unijnej polityce spoecz-
nej.

06 4. Kategoria: pokolenia diagnostyczne jako propozycje charakterystyki biecej sytuacji w po-

szczeglnych podgrupach z uwzgldnieniem idealnych typw dorastajcych pokole:
Przykady z literatury:
Bpple and Knfer (1998). GenerationXTC: Techno und Ekstase [Pokolenie XTC. Techno i
ecstasy].
Gorlach, Serga, Drg (2003), Mode pokolenie wsi III Rzeczypospolitej. Aspiracje yciowe
w przeddzie integracji z Uni Europejsk.
Szafraniec (2010). Mode pokolenie a nowy ustrj.
Tapscott (2009). Grown Up Digital: How the Net Generation is Changing Your World [Cy-
frowa doroso. Jak pokolenie sieci zmienia nasz wiat].

Inne opisy uywaj terminu w sensie przenonym, jak na przykad generacje lekw, urzdze
(samochody, komputery) i technologii.

132
Podstawy koncepcyjne
Punkt wyjcia

6.07Pojcie pokolenie jest czsto wykorzystywane jako struktura, rama interpretacyjna, a

co za tym idzie zakada si, e jego znaczenie jest dobrze znane lub moe by wywnioskowane
z kontekstu. Jednake, jeli pojcie to ma by stosowane w badaniach niezbdne jest opisanie
co si przez nie rozumie oraz osadzenie go w teorii. Podejmujc prb usystematyzowania r-
norodnych koncepcji poprzez uycie zwartych definicji stosujemy zmodyfikowan wersj tak
zwanego trjkta semiotycznego. Co za tym idzie znaczenie pojcia stanowi wynik powi-
zania konkretnego terminu z dowodami przy pomocy techniki interpretacyjnej (ktra opiera si
na zaoeniach teoretycznych i celach praktycznych). W tej perspektywie definicje mog by
interpretowane jako hipotezy heurystyczne. Koncepcje zawieraj zaoenia oparte na teoriach,
ktre wskazuj na co, co moe wystpi. Obserwacje empiryczne uzasadniaj tym samym prace
nad koncepcjami. Jednake koncepcje mog wymaga zmian, przedefiniowania lub uzupenie.

6.08Nasz punkt wyjcia stanowi zwizek pomidzy przynalenoci do pokolenia i przypi-

sywaniem tosamoci, ktry moe by wywiedziony z etymologii i historii terminu pokolenie,
jak podkrelono we wstpie. Zwraca si tu uwag na relacje spoeczne midzy jednostkami i
grupami, poniewa z perspektywy socjologicznej ustanawiaj tosamoci. Ponadto zwi-
zek ten moe mie zastosowanie zarwno do prywatnych, jak i publicznych, sfer ycia oraz by
przekazywany w indywidualnych i zbiorowych stylach ycia. Kombinacje relacji midzypokole-
06
niowych w tradycjach i zwyczajach, jak rwnie ich prawne umocowania, wskazuj na koniecz-
no cigego tworzenia nowych reimw midzypokoleniowych, czyli politycznych wymiarw
pokole. Wewntrzna korelacja midzy tymi elementarnymi faktami sugeruje odnoszenie si
do niniejszego punktu jako do wzorca koncepcyjnego. Proponujemy stosowanie w jego ramach
trzech podstawowych grup definicji: pokolenia i tosamo midzypokoleniowa, relacje midzy-
pokoleniowe oraz reim midzypokoleniowy i polityka relacji midzypokoleniowych. Mog one
stanowi punkt odniesienia do stopniowego definiowania innych faktw.

Pokolenia i tosamo pokoleniowa

Podstawowa definicja
6.09Koncepcja pokolenia suy do analizowania istotnych dla tosamoci wzajemnych
oddziaywa i stosunkw spoecznych w powizaniu z poszczeglnymi kohortami demograficzny-
mi, stosunkami pokrewiestwa, przynalenoci organizacyjn lub dowiadczeniami wydarze
historycznych. Koncentruje si na myleniu, odczuwaniu, oczekiwaniu i dziaaniu, na formach
ycia i cyklach ycia zarwno aktorw indywidualnych, jak i zbiorowych.

6.10Mwimy o przynalenoci pokoleniowej, jako przypisywaniu tosamoci spoecznej,

celem uniknicia puapki esencjalistycznej definicji. Proponujemy tym samym skupienie si na
dziaaniach, ktre mona empirycznie zaobserwowa. Od czasu do czasu zdarza si to w sensie
przenonym, gdy odnosimy si do dziaa podmiotw zbiorowych, takich jak grupy spoeczne

133
 lub wsplnoty podzielanych przey i dowiadcze (caych pokole). Koncepcja tosamoci jest
zatem istotna take w tym kontekcie.

6.11W przypadku autorefleksyjnego przypisywania pokoleniowej tosamoci, mona by

powiedzie - parafrazujc Johanna Wolfganga Goethego z jego autobiografii Zmylenie i praw-
da - e kady, kto urodzi si dziesi lat wczeniej lub pniej staje si zupenie inn osob
w zalenoci od jego/jej wyksztacenia i wpywu na wiat zewntrzny. Socjologiczne znaczenie
czasu, inne ni czas chronologiczny, wyraaj za m.in. takie pojcia jak kohorta demograficzna,
wiek, czas trwania czonkostwa (sta) i dowiadczenie wydarze historycznych.

Rnica midzypokoleniowa
6.12Pogld zakadajcy, e istnieje moliwo zidentyfikowania pokolenia, implikuje zarazem,
e naley je odrnia od innych pokole. Rnice midzypokoleniowe mog by zatem okre-
lane, jako dowiadczenia formatywne (graniczne), jak rwnie jako zmiany w yciu i historii
spoecznej, a tym samym pod wzgldem odczuwania, mylenia, wiedzy i dziaania. To rnic
midzypokoleniowych jest jednak ksztatowane przez dominujce powszechne cechy wsplnej
przynalenoci do danego spoeczestwa i jego historii. Rnice midzypokoleniowe mog by
identyfikowane midzy jednostkami oraz midzy pokoleniami jako wsplnoty podzielanych

06 przey i dowiadcze.

Przynaleno do wicej ni jednego pokolenia: wielopokoleniowo3

6.13Zasadniczo kada jednostka moe przynalee do kilku pokole jednoczenie. Moe
to prowadzi zarwno do poszerzenia jej moliwoci, jak i do obcie w obrbie stosunkw
spoecznych. Przykadowo starsze rodzestwo moe przyjmowa zadania rodzicielskie (opieka,
wychowanie) wobec modszego rodzestwa. Genealogicznie modsze pokolenie moe za cza-
sami przyjmowa rol nauczyciela wobec osb w wieku rednim i starszych pokole w oparciu
o ich wysze kompetencje w uywaniu technologii informacyjno-komunikacyjnych, przy czym
jednoczenie nadal pozostaje zalene od starszych pokole, jeli chodzi o ich utrzymanie lub jeli
chodzi o wewntrzne hierarchie stanowisk w przedsibiorstwach. Rodzice uczcy si celem uzy-
skania wyszego wyksztacenia mog za odgrywa role studentw, kiedy indziej za odgrywa
role rodzicw wobec swoich dzieci.

6.14Oglnie rzecz biorc wielopokoleniowo stanowi cech charakterystyczn kadej jed-

nostki. W ten sposb mieszaj si wpywy genealogiczne, spoeczne i kulturalne. Moe to pro-
wadzi do konfliktu rl i dowiadczania ambiwalencji.

Socjalizacja w zwizkach pokoleniowych: socjalizacja generatywna

6.15Co jest cech charakterystyczn indywidualnych i zbiorowych relacji midzypokolenio-
wych? Z reguy wystpuj w parze z procesami uczenia si, ktre s zwizane z wspln realizacj
3
W jzyku polskim wielopokoleniowo oznacza nie tylko przynaleno do wicej ni jednego pokolenia, ale
te grup (np. rodzin, zesp muzyczny), ktra skada si z przedstawicieli wielu pokole.

134
zada i innymi wysikami na rzecz utrzymania i rozwijania relacji midzypokoleniowych w suk-
cesji genealogicznej. To zaoenie mona przedstawi w nastpujcy sposb: gdy osoby starsze
i modsze, na przykad dziadkowie i wnuki, robi co razem jest to czsto zwizane z uczeniem
si. Odniesienie do wieku lub przynalenoci pokoleniowej jest jednak istotne dla wielu form
ksztacenia. W ten sposb w gr moe wchodzi te trzeci czynnik, a mianowicie transfer, ada-
ptacja i rozwj dziedzictwa materialnego, spoecznego i kulturowego. S to szczeglne procesy
socjalizacji.

6.16Socjalizacja generatywna moe by zdefiniowana jako rozwj aspektw tosamoci spo-

ecznej w procesach uczenia si midzy czonkami rnych pokole oraz krytycznej debaty nad
ich wsplnym dziedzictwem gospodarczym, spoecznym i kulturalnym.

Generatywno
6.17Termin generatywno jest czsto uywany jako synonim zachowa generatywnych/
pokoleniowych w demografii. W psychologii za Eriksonem rozumiane jest jako gotowo star-
szego pokolenia do opieki dla modszymi. Proponujemy bardziej wszechstronne rozumienie w
rozbiciu na trzy etapy:

W pierwszym uoglnieniu pojcie generatywno moe zosta powizane z zaoeniem, i

ludzie maj zdolno do zastanawiania si nad egzystencj kolejnych pokole zarwno podczas
mylenia, jak i dziaania. S w stanie kontrolowa swoje zachowania generatywne do wyso-
06
kiego stopnia. Wikszo z nich jest w stanie podj decyzje popierajce lub zapobiegajce
rodzicielstwu.

Po drugie ludzie maj zdolno do rozwaania dobrobytu kolejnych pokole i dziaania odpo-
wiedniego do tych rozwaa. Cechy te mog by postulowane jako obowizek i odpowiedzial-
no zarwno jednostek, jak i instytucji spoecznych.

Trzecie uoglnienie, niedawno wprowadzone do debaty, bierze pod uwag dowiadczenie lub
intuicj, e ludzie modzi take mog indywidualnie i zbiorowo rozwija wiadomo dobroby-
tu osb starszych.

6.18W zwizku z powyszym, proponujemy nastpujc definicj: generatywno odnosi si

do ludzkiej zdolnoci do indywidualnej i zbiorowej wiadomoci dotyczcej wzajemnej zalenoci
pokole i do brania pod uwag tego faktu w swoich dziaaniach. Ta interpretacja generatywnoci
podkrela potencjay w poszukiwaniu sensu ycia indywidualnego i wsplnotowo-spoecznego.

135
 Wymiary relacji midzypokoleniowych

Podstawowa definicja

6.19Relacje/stosunki4 spoeczne midzy czonkami dwch lub wicej pokole, jak rwnie
w obrbie jednego i tego samego pokolenia, charakteryzuj si wiadomoci przynalenoci
pokoleniowej wraz z wynikajcymi z tego czonkostwa podobiestwami i rnicami (s to relacje
midzypokoleniowe i wewntrzpokoleniowe).

6.20Te relacje bazuj na wzajemnej i refleksyjnej orientacji, perswazji, wymianie i procesach

uczenia si. Struktura i dynamika relacji midzypokoleniowych s m.in. zalene od zada insty-
tucjonalnych (zabezpieczenie rde utrzymania, opieki, wychowania). Jednoczenie utrzymy-
wanie i rozwijanie relacji wane jest samo w sobie.

6.21Nasza definicja oparta jest na opisie stosunkw spoecznych, jako (indywidualnych lub
zbiorowych) interakcji, ktre wielostronnie i wspzalenie odnosz si do siebie i tym samym s
uoone tak, i nie s unikalne. W wielu przypadkach od pocztku struktura ta jest ustanowiona
przez zadania, ktre musz by podejmowane wsplnie lub za porednictwem rl spoecznych,
w ktrych spotykamy si ze sob. Niemniej najbardziej interesujce s relacje midzy czonkami
nastpujcych po sobie pokole.

06 6.22W zrnicowanych teoretycznych i empirycznych analizach podnosi si kwesti tego czy

mona zidentyfikowa logik spoeczn budowania relacji midzypokoleniowych. W jakim
stopniu stosuje si oglne zasady wymiany i wzajemnoci? Czy jest to kolejna z cech charaktery-
stycznych wyrniajcych relacje midzypokoleniowe?

6.23Szczeglnie interesujce w tym kontekcie jest odroczenie wzajemnoci lub realizacja

wzajemnoci przez czonkw nastpujcych po sobie pokole. W jaki sposb zasady te mona
zaobserwowa w danych dotyczcych rnego rodzaju transferw pomidzy czonkami rnych
pokole? Jaki jest zwizek midzy transferami prywatnymi i publicznymi? Trzy koncepcje pozwa-
laj na kompleksowe podejcie do odpowiedzi na te pytania. Mianowicie: konflikt midzypoko-
leniowy, solidarno midzypokoleniowa i ambiwalencja midzypokoleniowa.

Konflikt midzypokoleniowy
6.24Koncepcja konfliktu midzypokoleniowego opiera si na przekonaniu, e dynamiczne r-
nice midzy pokoleniami nieuchronnie wywouj konflikty.

6.25W literaturze klasycznej i popularnej powszechne jest przekonanie, e konflikty midzy

ludmi modymi i osobami starszymi s mniej lub bardziej nieodcznym elementem (spoecz-
4
W tym miejscu proponuje si zamienne wykorzystywanie zwrotw relacje midzypokoleniowe i stosunki mi-
dzypokoleniowe w nawizaniu do socjologicznego okrelenia stosunek spoeczny, ktre obejmuje zorganizo-
wane i utrwalone schematy zachowa w tym wzajemne oddziaywania i interakcje. Naley przy tym zaznaczy,
e relacje/stosunki midzypokoleniowe cechuje brak zobowiza, podczas gdy zobowizania implikuj okrelenia
wi midzypokoleniowa (postawa powinnimy co zrobi dla innych pokole), solidarno midzypokole-
niowa (postawa musimy co zrobi) i kontrakt/umowa midzypokoleniowa (postawa zrbmy to i to).

136
nej) charakterystyki tych relacji. To w jaki sposb s rozgrywane jest postrzegane, jako motor
napdowy rozwoju systemu spoecznego, jego wewntrzna/immanentna cecha. Relacje wadzy
w sieciach rodzinnych i pokrewiestwa s postrzegane, jako naturalny punkt wyjcia. Od nie-
dawna konflikty midzy ludmi modymi i starszymi s omawiane w odniesieniu do dystrybucji
zasobw spoecznych i uczestnictwa w instytucjach pastwa dobrobytu (welfare state).

Solidarno midzypokoleniowa
6.26Solidarno midzypokoleniowa moe by okrelona, jako wyraanie bezwarunkowego
zaufania midzy czonkami tego samego pokolenia lub rnych pokole.

6.27Pojcie solidarnoci midzypokoleniowej stao si popularne gwnie dziki badaniom

nad starzeniem si spoeczestw i relacjami midzypokoleniowymi w Stanach Zjednoczonych,
czciowo w reakcji na zaobserwowanie wystpowania odosobnionych rodzin nuklearnych, ogl-
ne zmniejszanie si wielkoci rodzin i stopnia pokrewiestwa oraz na jednostronne postrzeganie
potrzeby wspierania ludzi starych. Koncepcja ta czsto odnoszona jest do modelu Bengtson i
Roberts (Intergenerational solidarity in aging families. Journal of Marriage and the Family, 1991:
856-870). Wyrnia si w nim sze wymiarw: (1) solidarno zwizku (associational solida-
rity; czstotliwo i wzory interakcji), (2) solidarno uczuciowa (affectual solidarity; rodzaj,
stopie lub wzajemno pozytywnych uczu), (3) solidarno zgodnoci (consensual solidarity;
stopie zgodnoci postaw, wartoci i przekona), (4) solidarno funkcjonalna (functional soli-
darity; stopie i warto dawanej i otrzymywanej pomocy i zasobw), (5) solidarno norma-
06
tywna (normative solidarity; sia zobowizania do wypeniania rl i obowizkw rodzinnych)
oraz (6) solidarno strukturalna (structural solidarity; struktura moliwoci wchodzenia w
relacje midzypokoleniowe odzwierciedlona w wielkoci rodziny lub w bliskoci zamieszkiwania).

6.28Naley zauway, e tak zdefiniowane pojcie solidarnoci odnosi si tylko do relacji

midzypokoleniowych w kontekcie rodzinnym. Krytycy tej koncepcji twierdz, e dawanie i
otrzymywanie lub branie udziau we wsplnych dziaaniach moe by rwnie wymuszone si
lub podejmowane niechtnie. Co wicej, istnieje ryzyko normatywnej idealizacji relacji mi-
dzypokoleniowych. W zwizku z tym, mona zaleca postrzeganie przytoczonej typologii, jako
propozycji skalowania relacji midzypokoleniowych. Osignicie uoglnie w skali makrospo-
ecznej mogoby by jednak problematyczne. Oglnie rzecz biorc wielowymiarowa koncepcja
solidarnoci opiera si na przekonaniu, e donioso relacji midzypokoleniowych jest przede
wszystkim okrelona przez ich wkad w ogln spjno spoeczn. Tym samym nie s brane pod
uwag kluczowe aspekty wewntrznej dynamiki relacji midzypokoleniowych. Podobnie nie-
doceniane s ksztatujce je uwarunkowania spoeczne. Jest to dostrzegalne w projektowaniu
bada oraz zbieraniu i analizie danych empirycznych.

Ambiwalencja midzypokoleniowa
6.29Pojcie ambiwalencji midzypokoleniowej odnosi si do faktu, e mikro- i makrospoecz-
ne relacje midzypokoleniowe mog jednoczenie wyraa tak konfliktogenne, jak i solidarne
postawy i zachowania, takie jak mio i nienawi, niezaleno i zaleno, blisko i dystans.

137
 Koncepcja ta ma swoje podstawy w rwnolegym uznaniu cech wsplnotowoci i zmiennoci.
Nasza propozycja definicji brzmi nastpujco:

6.30Pojcie ambiwalencji w oglnym znaczeniu odnosi si do dowiadczenia niezdecydowa-

nia (oscylowania) pomidzy sprzecznociami biegunowych uczu, myli, potrzeb lub struktur
spoecznych w poszukiwaniu znaczenia stosunkw spoecznych, faktw i tekstw, ktre s wane
dla aspektw jani i sprawczoci (agency).

6.31Koncepcja ambiwalencji wywodzi si z psychoterapii oraz z Simmlowskiej koncepcji

indywidualnoci i towarzyskoci. Naley podkreli, e naukowe pojcie ambiwalencji (w przeci-
wiestwie do znaczenia w mowie potocznej) nie posiada samo w sobie negatywnych konotacji
- dowiadczenie i radzenie sobie z ambiwalencj moe by zatem postrzegane jako wyzwanie dla
utrzymania relacji. Moe si to odbywa w sposb spoecznie twrczy i innowacyjny. Rwnie
osobisty wpyw, energia i wadza mog by tu wane. W zwizku z tym mona wyrni r-
ne sposoby radzenia sobie z ambiwalencj, jak np. solidarno, emancypacja, wycofanie i
uwikanie (Verstrickung; enmeshment).

6.32Ju sama etymologia koncepcji pokolenia odnosi si do napicia pomidzy cigoci i

innowacj. Napicia te s rwnie efektem rwnolegej bliskoci i dystansu charakterystycznych

06 dla wielu relacji midzypokoleniowych.

6.33Mona zaproponowa nastpujc ogln hipotez heurystyczn dla tej perspektywy:

relacje midzypokoleniowe z przyczyn strukturalnych mianowicie ich intymnoci i nieodwo-
alnoci implikuj wysoki potencja dowiadczania ambiwalencji. Jednake nie zawsze i nie w
kadym przypadku s ambiwalentne.

Relacje midzypokoleniowe i struktury spoeczne

6.34Przypisywanie tosamoci midzypokoleniowych jest osadzone w strukturach demogra-
ficznych, spoecznych i kulturalnych. Tworz one ramy dla szczeglnych stosunkw midzypoko-
leniowych midzy jednostkami, grupami, organizacjami i innymi zbiorowociami spoecznymi. Te
warunki strukturalne mog by okrelane jako relacje midzypokoleniowe na poziomie struktu-
ralnym/oglnospoecznym (Generationenverhltnisse; intergenerational relations at societal
level).

6.35Opis ten rni si od tych, ktre odnosz si do relacji (Beziehungen) tylko w odnie-
sieniu do mikrointerakcji spoecznych i do relacji spoecznych (Verhltnisse) jako uwarunko-
wa makrospoecznych. Musimy wzi pod uwag, e mog wystpowa rwnie (abstrakcyjne)
stosunki midzy zbiorowociami makrospoecznymi, ktre przejawiaj si w konkretnych inte-
rakcjach midzy ich czonkami. Koncepcja pokolenia jest zatem odpowiednia do poredniczenia
midzy kontrastujcymi poziomami mikro i makro. Tego rodzaju wskazwki mona znale w
siatce pojciowej zaproponowanej przez Mannheima, a mianowicie status pokolenia - pokole-
nie jako rzeczywisto - pokolenie jako jednostka.

138
6.36Z demograficznego punktu widzenia kohorty (grupy wieku) s najwaniejszymi jednost-
kami strukturalnymi. S one definiowane jako zbiorowo wszystkich ludzi, ktrzy urodzili si w
danym okresie czasu. W kontekcie organizacji kohorty stanowi zbiorowo wszystkich ludzi,
ktrzy stali si czonkami tej organizacji w danym okresie czasu.

6.37Zgodnie z zaproponowan powyej definicj kohorty staj si pokoleniami, jeli ich

czonkowie lub inni wi t dat urodzenia, wiek lub przystpienie do organizacji z jakimikolwiek
dowiadczeniami historycznymi i biograficznymi, ktre s istotne dla ich tosamoci i ich dziaa.

6.38Analiza relacji strukturalnych i dynamiki pomidzy czonkami rnych pokole moe by

rozpatrywana rwnie w odniesieniu do czasu. Z jednej strony, istniej pokolenia yjce w tym
samym czasie (synchroniczne). Z drugiej strony istniej rwnie pokolenia, ktre nie yj w tym
samym okresie czasu (diachroniczne). Ponadto zachodz wspzalenoci pomidzy synchro-
nicznymi i diachronicznymi dowiadczeniami pokoleniowymi.

6.39Pokolenia tworz zoony system wzajemnie powizanych spoeczno-temporalnych

struktur i relacji. Zjawisko to mona zaobserwowa w przynalenoci jednostek do wielu pokole
oraz w relacjach midzypokoleniowych. Moe to wywoywa dowiadczenie ambiwalencji, jeli
obserwacja tego zjawiska obejmuje faz refleksji nad sprzecznymi ze sob opcjami. Ponadto zja-
wisko to cechuje zakorzenienie w sukcesji poprzednich pokole i ich rozszerzanie si ku przyszo-
ci. Temporalne wymiary pokole i relacji midzypokoleniowych wci wymagaj wielu bada i
stanowi obiecujc przestrze do dalszej budowy i analiz w ramach teorii midzypokoleniowej.
06
Elementy adu i polityki relacji midzypokoleniowych
6.40W zwizku z dugoterminow zalenoci ludzkich potomkw od starszych, jak i zale-
noci starszych od opieki wiadczonej przez modszych, organizowanie relacji midzypoko-
leniowych staje si spoeczno-kulturowym zadaniem natury ludzkiej, ktre wymaga zasad i
regulacji. S one wyrazem zrozumienia tych zada i negocjacji co do ich odmian i potencjalnego
wpywu. Na przykad zamiana idei wadzy rodzicielskiej na koncepcj opieki rodzicielskiej
oznacza historyczn zmian w porzdku pokole.

6.41Termin logika relacyjna odnosi si do ustalonych form organizowania stosunkw spo-

ecznych, ich instytucjonalnego zakorzenienia w relacjach wadzy gospodarczej i politycznej oraz
ich uzasadnienia przez tradycje, zwyczaje i prawa. Zasady te s osadzone w strukturach spoecz-
nych i okrelane jako reim midzypokoleniowy.

Podstawowa definicja
6.42Reim midzypokoleniowy5 mona zdefiniowa jako sum istniejcych zasad organizo-
wania relacji midzypokoleniowych w spoeczestwie i ich zbiorw w tradycjach, zwyczajach i

5
W tym miejscu naley zaznaczy, e zwrot Generationenordnung moe by w jzyku polskim, podobnie jak w
angielskim, tumaczony dwuznacznie jako ad pokole (generational order) oraz jako reim midzypokole-

139
 prawach. Wyraa si w prawie oraz w elementach logiki relacyjnej. Oba te fakty stanowi wyraz
istniejcych struktur wadzy i autorytetu.

Pokolenia i zagadnienia pci (gender)

6.43Koncepcje pokolenia i pci s ze sob cile zwizane zarwno analitycznie, jak i empi-
rycznie. Obie te kategorie odnosz si do faktw biologicznych, ktre wymagaj organizacji spo-
ecznej, politycznej i kulturowej. Generatywno zasadniczo jest okrelana przez relacje pciowe.
Retrospekcja historyczna dowodzi, i koncepcja pokolenia bya stosowana gwnie w mskiej
interpretacji. Wyraa si to w regulacjach prawnych, jak rwnie w asymetrycznych podziaach
codziennych zada i obowizkw. Dynamika postulowanej i rzeczywistej zmiany rl pciowych
w ostatnich dziesicioleciach jest zatem cile zwizana z konfiguracj relacji midzypokolenio-
wych. Najlepszy przykad stanowi organizacja zada opiekuczych.

Midzypokoleniowa sprawiedliwo/uczciwo/rwno6
6.44Pojcie sprawiedliwoci zawiera w sobie norm spoeczn oraz cnoty indywidualne. Jest
to take istotna kwestia w przypadku konfiguracji relacji midzypokoleniowych. Pojcie spra-
wiedliwoci jest tu istotne zarwno w kontekcie mikrospoecznym (np. w codziennym uczeniu

06 si), jak i makrospoecznym (np. w odniesieniu do dystrybucji zasobw spoecznych). Odnoszc

si do twierdze Arystotelesa, ktre do dzi pozostaj aktualne, moemy wyrni dwa rne
wymiary sprawiedliwoci.

Pierwszym z nich jest sprawiedliwo proceduralna/formalna (Verfahrensgerechtigkeit;

procedural justice). Wymaga ona istnienia zasad adu spoecznego, ktre s stosowa-
ne wobec wszystkich czonkw w sposb uczciwy i rwny, co odnosi si rwnie do relacji
midzypokoleniowych.
Drugi wymiar koncentruje si na treci.

6.45W tym miejscu sprawiedliwo wymienna/zamienna/komutatywna/retrybucyjna

(Tauschgerechtigkeit; exchange justice) odnosi si do zaoenia, e naley dy do parytetu
dobra w odniesieniu do dziaalnoci czonkw danej zbiorowoci. W naukach politycznych i lite-
raturze ekonomicznej jest ona okrelana rwnie, jako sprawiedliwo wydajnoci/efektywnoci
(Leistungsgerechtigkeit; performance justice). Ponadto sprawiedliwo dystrybutywna/roz-
dzielcza (Verteilungsgerechtigkeit; distributive justice) odnosi si do pozycji, do wartoci
lub zasug danej osoby dla pastwa. Innym terminem opisujcym tak sytuacj jest sprawiedli-
wo oparta na potrzebach (Bedarfsgerechtigkeit; needs-based justice).

niowy (intergenerational regime). W obu przypadkach odnosi si do zinstytucjonalizowanych zasad okrelaj-

cych ksztat relacji midzypokoleniowych. W drugim znaczeniu cilej wskazuje jednak na struktury polityczne.
6
Niemiecki termin Generationengerechtigkeit, podobnie jak w jzyku angielskim, moe by tumaczony w jzy-
ku polskim na trzy rne pojcia: sprawiedliwo midzypokoleniowa, uczciwo midzypokoleniowa i rwno
midzypokoleniowa. Ich stosowanie zaley od kontekstu dyskursu i podkrela rne aspekty koncepcji. Rwno
midzypokoleniowa odnosi si do cech gospodarki, uczciwo midzypokoleniowa do interpretacji filozoficznych,
a sprawiedliwo midzypokoleniowa ma konotacje spoeczno-prawne.

140
6.46W ostatnich latach w dyskursach filozoficzno-etycznych obserwuje si zwrot ku pragma-
tyce. W samym centrum tych dyskusji jest orientacja na dziaalno w kontekstach spoecznych,
z ktrych wynika postulat sprawiedliwego uczestnictwa/partycypacji (Beteiligungsgerechtig
keit; participation justice) lub sprawiedliwego integrowania/wczania (Teilhabegerechtig-
keit; inclusion justice).

6.47W odniesieniu do konfigurowania relacji midzypokoleniowych oznacza to, e: rodzice

zapewniaj swoim dzieciom korzyci materialne i niematerialne, ktre nie s natychmiastowo, a
czsto w ogle, spacane, jeli jest to w ogle moliwe. Std te wystpuje co wicej ni tylko
sprawiedliwo wymienna. Niemniej jednak wane jest branie pod uwag odmiennych potrzeb
dzieci i rodzicw. W obu przypadkach formy sprawiedliwoci mog znajdowa si pod wpywem
idei, e dzieci przekazuj swoim dzieciom to, co same otrzymay, czsto jako dziedzictwo mate-
rialne lub niematerialne. Jednoczenie moe pojawi si popyt na usugi wiadczone w i przez
rodziny ukierunkowane na spoeczny dobrobyt, a generowanie przez nie potencjau/kapitau
ludzkiego moe zosta dostrzeone przez spoeczestwo, na przykad w postaci ubezpieczenia
emerytalnego.

6.48Ponadto koncepcje sprawiedliwoci s istotne dla relacji midzy pokoleniami yjcymi

teraz i w przyszoci, np. w odniesieniu do wykorzystania zasobw naturalnych, w odniesieniu
do dugu publicznego oraz uznania dziedzictwa kulturowego. Aby mc analizowa wielowymia-
rowy charakter sprawiedliwoci midzypokoleniowej proponujemy normatywny opis polityki
relacji midzypokoleniowych, ktry jest zorientowany na realizacj postulatw oglnych praw
06
czowieka i jednoczenie wskazuje na wzajemne wspzalenoci pokole i wynikajcych z nich
obowizkw. Konwencja o prawach dziecka stanowi wany dokument w tym zakresie.

6.49Niemniej jednak koncepcje sprawiedliwoci odgrywaj te rol w yciu codziennym.

W tym obszarze wystpuj one m.in. w poczeniu z przekonaniami o uczciwoci i susznoci.
Wane kryterium stanowi zwizek midzy rwnoci i nierwnoci, ktry jest wyraony w
powszechnym powiedzeniu, e sprawiedliwo wymaga traktowania rwnych rwno, a nierw-
nych nierwno.

6.50W koncepcjach sprawiedliwoci wane miejsce zajmuje zrozumienie przeszoci (np.

nabytych aktyw), teraniejszoci (obecne wykorzystanie lub zwikszenie aktyww) i przyszo-
ci (ich przekazywanie). W zwizku z tym pytania o midzypokoleniow sprawiedliwo przy
jednoczenie wzrastajcym zainteresowaniu kwestiami midzypokoleniowymi ciesz si du
popularnoci. Sprawiedliwo midzypokoleniowa stanowi rwnie wany problem podejmo-
wany w inicjatywach politycznych. Czsto odnosz si one do traktatw filozoficznych i politycz-
nych, ktre prawie wycznie traktuj pokolenia jako zbiorowoci spoeczne (i czsto s w nich
rozumiane jedynie jako kohorty demograficzne).

6.51Ponadto istotna jest kwestia oddzielenia wewntrz-temporalnej i midzy-temporalnej

sprawiedliwoci midzypokoleniowej. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z relacjami
midzy pokoleniami (lub kohortami/grupami wieku), ktre yj w tym samym czasie. W drugim
za odnosimy si do relacji midzy pokoleniami yjcymi wspczenie i w przyszoci. W tym

141
 miejscu prowadzona jest debata dotyczca kwestii tego, jak daleko wykraczajc w przyszo
powinnimy myle oraz tego czy yjce obecnie pokolenia mog czy te nie zdyskontowa swoje
zobowizania wobec odlegej przyszoci. Ponadto, wiele uwagi powica si charakterowi rela-
cji midzy dzisiejszymi i przyszymi pokoleniami, ktrych egzystencja bezporednio lub pored-
nio zaley od decyzji generatywnych ich poprzednikw. Sugeruje si rozszerzenie perspektywy
celem uwzgldniania sukcesji co najmniej trzech pokole (Laslett: kontrakt trjpokoleniowy).

Kontrakt/umowa midzypokoleniowa7
6.52Kontrakt/umowa midzypokoleniowa to metaforyczny opis systemu redystrybutywne-
go/repartycyjnego (pay-as-you-go) w publicznych systemach emerytalnych, zgodnie z kt-
rym obecnie zatrudnione pokolenie paci za wiadczenia emerytalne pokolenia znajdujcego
si na emeryturze poprzez swoje skadki na ubezpieczenie emerytalne. W tym miejscu pojcie
pokolenia stosowane jest w kontekcie pastwa dobrobytu (welfare state). W obliczu zmian
demograficznych ugruntowany system pay-as-you-go jest wystawiony na prb, co skoni-
o do dyskusji na temat dalszego zwikszania szans na utrzymanie (sustainability) rwnoci
midzypokoleniowej.

06
Potencja/kapita ludzki (Humanvermgen)
6.53Generowanie potencjau/kapitau ludzkiego zakada przekazywanie i generowanie kom-
petencji yciowych, tj. oglnych umiejtnoci z zakresu oglnego poruszania si w wiecie i
wchodzenia w interakcje z innymi jednostkami. Termin sprawno yciowa/zdolno do ycia
(Vitalvermgen) wydaje si by najbardziej odpowiednim zwrotem do opisu tego znaczenia.
Inne, szersze znaczenie tego sowa, odnosi si do wiedzy i umiejtnoci, ktre umoliwiaj jed-
nostkom wykonywanie pracy - jest to zdolno do pracy (Arbeitsvermgen). Oba te terminy
okrelaj wyjciowe warunki dla jakichkolwiek interakcji gospodarczych, spoecznych i kultural-
nych. Wieloznaczno (niemieckiego) sowa Vermgen8 w tej definicji jest zamierzona. Jeli
wyraamy nasz potencja do zrobienia czego to moe si to odnosi zarwno do rodkw
materialnych, jak rwnie (niematerialnych) umiejtnoci i wiedzy. Obie formy potencjau s
ze sob wzajemnie powizane.

Polityka relacji midzypokoleniowych9

6.54Pojcie polityki relacji midzypokoleniowych - w jeszcze innym znaczeniu tego sowa -
wynika z uznania koniecznoci posiadania jakiej spoecznej organizacji relacji midzypokole-
7
Niemiecki zwrot Vertrag moe by tumaczony w jzyku polskim jako: ukad, umowa, kontrakt, konwen-
cja, traktat i pakt. W tym miejscu proponuje si stosowanie zamiennie neutralnych zwrotw umowa i
kontrakt, ktre podkrelaj zaistnienie wzajemnego zobowizania dwch lub wicej podmiotw.
8
Tumaczenie obu znacze odpowiada w jzyku polskim okreleniom zdolno i kapita.
9
Zwrot Generationenpolitik mona tumaczy dosownie jako polityka midzypokoleniowa (intergeneratio-
nal policy) lub polityka pokoleniowa (generational policy). Pierwsze znaczenie moe sugerowa, i polityka
uzgadniana jest pomidzy pokoleniami. Drugie za, e uzgadniana jest przez jedno z pokole lub e dotyczy
jednego pokolenia. Tym samym bardziej precyzyjnym rozwizaniem moe by uywanie zwrotu polityka relacji
midzypokoleniowych, ktry kadzie nacisk na relacje midzypokoleniowe jako przedmiot uzgodnie prowadzo-
nych z udziaem rnych pokole.

142
niowych. W ten sposb mona wyrni niejawn polityk relacji midzypokoleniowych i jawn
polityk relacji midzypokoleniowych.

6.55Biorc pod uwag obecny stan analiz dotyczcych praktyk spoeczno-politycznych pro-
ponujemy nastpujce tezy:

Polityka relacji midzypokoleniowych odzwierciedla biece wysiki na rzecz sprawiedliwoci

midzypokoleniowej, podejmowane zarwno przez instytucje rzdowe, jak i pozarzdowe, ktre
zajmuj si dystrybucj zasobw midzy pokoleniami. Proponujemy dwie definicje.

6.56Opisowa/deskryptywna polityka relacji midzypokoleniowych: Polityka relacji midzypo-

koleniowych obejmuje wszystkie wysiki na rzecz instytucjonalizacji indywidualnych i zbiorowych
relacji midzy pokoleniami w sferach prywatnej i publicznej. Ponadto naley wyjani, w jakim
stopniu dziaania w innych dziedzinach polityki s wiadomie lub niewiadomie istotne.

6.57Programowa/normatywna polityka relacji midzypokoleniowych: Tworzenie polityki

relacji midzypokoleniowych zakada tworzenie warunkw spoecznych, ktre pozwalaj na two-
rzenie prywatnych i publicznych relacji midzypokoleniowych w teraniejszoci i w przyszoci, w
sposb ktry gwarantuje z jednej strony rozwj odpowiedzialnych i zorientowanych na wsplno-
t osobowoci, a z drugiej strony rozwj spoeczny.

6.58Coraz waniejszym obszarem stosowanej polityki relacji midzypokoleniowych s pro-

06
jekty realizowane pod wsplnym hasem dialogu midzypokoleniowego. Czonkowie dwch lub
wicej grup wieku, reprezentujcych rne pokolenia, wczaj si we wsplne dziaania oraz
s angaowani w projekty, ktre przynosz korzyci dla dobra wsplnego. Jednoczenie wielu z
ich uczestnikw jest zmotywowanych zaistniaym udziaem do dalszego samorozwoju. Zgodnie
z zaoeniem, e procesy uczenia si (socjalizacja generatywna) maj specyficzne cechy relacji
midzypokoleniowych, dziaania te mog by postrzegane jako projekty edukacyjne. Dziaania
te zyskuj dodatkow donioso polityczn, gdy czsto opieraj si na inicjatywach obywatel-
skich. Jeli otrzymuj pomoc ze strony pastwa, to gwnie ma ona charakter subsydiarny.

143
 Schemat zintegrowanej polityki relacji midzypokoleniowych
6.59Poniszy wykres podsumowuje przyjte rozumienie polityki relacji midzypokolenio-
wych. W jej centrum znajduje si ustanawianie warunkw spoecznych dla liberalnego, otwar-
tego tworzenia relacji midzypokoleniowych. Warunki te maj charakter podstawowy, stanowi
warunek wstpny dla rozwoju jednostek oraz ksztatowania niezalenych i zorientowanych na
wsplnot osobowoci. Odnosi si do tego kilka przesanek spoeczno-politycznych. Stanowi
one kluczowe warunki, konieczne do indywidualnej samorealizacji, do rozwoju niezalenej oraz
zorientowanej na wsplnot osobowoci. Cechy te wymagaj cigej refleksji nad faktycznymi i
podanymi okolicznociami dynamiki spoecznej. Majc na uwadze, i koncepcja ta odnosi si
do rozwoju caego czowieka, niezbdne jest branie pod uwag wszystkich rzdowych i poza-
rzdowych organizacji, ktre bezporednio lub porednio wpywaj na konfiguracj relacji mi-
dzypokoleniowych na poziomie struktur spoecznych i instytucji. S one oparte na konkretnych
normatywnych argumentach, ktre s poczone z argumentami o charakterze bardziej oglnym
(strzaki). To podejcie wymaga zatem czego wicej ni dostrzegania zagadnie przekrojowych.
Wymaga intensywnej i aktywnej wsppracy, a nie jedynie koordynacji, monitoringu i konsul-
tacji wsplnych celw nadrzdnych. Wymaga spoeczno-twrczego podejcia do skutecznego
rozwizywania napi, nierwnoci spoecznych i sprzecznych interesw. Tak wic odpowied-
nio skonceptualizowana zintegrowana polityka relacji midzypokoleniowych dostarcza wanych
impulsw dla oglnej polityki spoecznej.

06

144
Synteza
6.60Pokolenia s opisywane i zliczane (S. Weigel). Wszechobecno faktw powszechnie
okrelanych jako pokolenia i relacje midzypokoleniowe wymaga perspektywy interdyscyplinar-
nej. Pozwala ona na jednoczesne budowanie pomostw pomidzy teori, praktyk i polityk.
Zabiegi takie wymagaj stosowania rnych metod badawczych i transferu wiedzy. Ich odpo-
wiednio szczegowe omwienie wymagaoby osobnego kompendium. Niemniej nawet ten
szkic pokazuje, e kwestie midzypokoleniowe stanowi dziedzin, ktra jest zarwno fascy-
nujca w ujciu akademickim, jak i niezbdna w praktyce.

06

145