Ewa Gryglewicz

Technika i technologia laki

europejskiej na podstawie bada
fizycznych i chemicznych
Ochrona Zabytkw 33/4 (131), 305-310

1980
EW A G RYG LEW IC Z
TECHNIKA 1 TECHNOLOGIA LAKI EUROPEJSKIEJ
NA PODSTAWIE BADA FIZYCZNYCH I CHEMICZNYCH
Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie wynikw
bada fizycznych i chemicznych laki europejskiej, prze
prowadzonych na dziesiciu wybranych obiektach, nale
cych do zbiorw Muzeum Narodowego, dziau rze
miosa artystycznego w Krakowie.1
W Europie istnieje wiele przedmiotw wykonanych z laki
orientalnej oraz pewna liczba przedmiotw naladujcych
Wschd zarwno pod wzgldem techniki, jak i stylu.
Natom iast w Chinach i Japonii wytwarzano czasem
przedmioty z tego tworzywa z dekoracj wzorowan na
kompozycjach europejskich. Moe wic zaistnie pomyka
w rozrnianiu imitacji od autentycznego materiau.
Stworzyo to potrzeb przeprowadzenia specjalistycznych
bada, pozwalajcych na ustalenie techniki i technologii
laki europejskiej oraz uchwycenie zasadniczych rnic
midzy ni i jej dalekowschodnim pierwowzorem. Roz
rnianie staje si bardzo wane w momencie przeprowa
dzania konserwacji starych mebli pokrytych pycinami
z autentycznej laki, czsto retuszowanej i przemalowy-
wanej werniksem europejskim. Takich mebli jest bardzo
duo we Francji, Anglii i innych krajach Europy, gdzie
w XVII i XVIII w. sprowadzano wielkie parawany i pyty
z laki orientalnej i ozdabiano nimi szafy, stoy, sekreta-
rzyki. Znajomo techniki i technologii laki europejskiej
jest konieczna przy przeprowadzaniu konserwacji obiek
tw tego typu. W samej Polsce istnieje sporo wyrobw
imitujcych lak wschodni. Poza maymi przedmiotami
sztuki uytkowej, takimi jak tabakierki, szkatuki,
mamy rwnie obiekty due, jak np. w Pszczynie, w zam
ku nalecym ostatnio do ksit Hochbergw i von
Plees, w jednym z pokoi zachowa si peen garnitur
mebli wykonanych na wzr chiski w Europie, prawdo
podobnie we Francji.
Laka jest to sok rolinny, otrzymywany przez nacinanie
drzewa lakowego rodzaju Rhus-sumak z rodziny Anacar-
diacea, najczciej Rhus vernicifera, rosncego w Chinach,
Japonii, Korei. Termin laka oznacza rwnie sok pod
dany przygotowaniu, ktre czyni go zdatnym do uytku,
oraz przedmiot wykonany z tego m ateriau.2 Surowa laka
ma barw jasnoszar i konsystencj miodu. W zetkniciu
z powietrzem twardnieje i ciemnieje pod wpywem enzy
mu z grupy oksydas. Proces ten zachodzi w wilgotnym
powietrzu. Po wyschniciu laka tworzy ciemn, tward
i byszczc powok, nie rozpuszczaln w ugach, kwa
sach, gorcej wodzie i odporn na dziaanie rozpuszczal
nikw organicznych. Wytrzymuje temperatury do 300C.
W skad laki japoskiej wchodzi gwnie: kwas laki ja
poskiej ( Urushiko) 6080%, woda 1030%,
guma i enzym z grupy oksydas3.
1 Artyku ten jest czci pracy dyplomowej pod tytuem Technika
i technologia laki europejskiej na podstawie bada fizycznych i che
micznych, napisanej w 1978/1979 r. pod kierunkiem prof. W adysa
wa lesiskiego w Katedrze Technologii i Technik Konserwator
skich W ydziau Konserwacji D zie Sztuki ASP w Krakowie. Chc
w tym miejscu podzikowa mojemu promotorowi prof. Wadysa
wowi lesiskiemu i recenzentowi doc. Jzefowi N yklow i oraz tym
wszystkim osobom , ktre pom ogy mi przy wykonaniu bada spe
cjalistycznych.
Technika laki orientalnej jest wynalazkiem Chiczykw
Przykady wyrobw z tego tworzywa pochodz z V III
stulecia p.n.e., ale podobno technika ta znana ju bya
od czasw epoki Szang-In (1550 1050 p.n.e.)4. Um iejt
no wytwarzania laki przedostaa si z Chin do Japonii,
Indii, Persji, Korei.
Technika ta polega na powlekaniu odpowiednio przygo
towan lak przedmiotw wykonanych np. z drewna,
koci soniowej, papier mch czy te skry. Przed
uyciem surowy sok oczyszczano i odparowywano z nad
miaru wody. Podobrazie przeklejano klejem ryowym
(Japonia) i wygadzano powierzchni kitem. Czsto
wprowadzano pomidzy drewno a lak warstw izolujc
w postaci ptna lub papieru. Nakadano lak stopniowo,
pdzlem, cienkimi warstwami, kad nastpn po cako
witym wyschniciu i wypolerowaniu poprzedniej. Od wy
schnicia, polerowania, starannego wykonania w czystych
warunkach zalea kocowy efekt pracy. Uzyskana gad
ka, byszczca i przewanie czarna powierzchnia moga
by kocowym etapem pracy. Najczciej jednak wyko
nywano na niej dekoracj malarsk, rzebion, inkrusto
wan lub grawerowan. Gwne zastosowanie laki to
dekorowanie takich przedmiotw sztuki uytkowej, jak
naczynia, ozdobne kasetki, stoliki, przybory toaletowe.
Zdobiono rwnie tym materiaem paacowe wntrza
1 witynie. Warunkiem dobrego wykonania przedmiotu
t technik jest precyzja, staranno i czysto otoczenia.
Aby uchroni si przed pyem i kurzem, powodujcym
nierwno powierzchni, pracownie lakiernicze bardzo
czsto umieszczane byy na statkach w odlegoci 50 km
od brzegu na penym m orzu.5 Osobliwoci techniki m a
lowania lak jest jej wysychanie w rodowisku wilgot
nym, co pocigao za sob konieczno stworzenia odpo
wiednich warunkw pracy.
Niesychana wytrzymao laki na dziaanie alkoholi,,
tuszczy, gorcych pynw wzbudzia podziw i zaintere
sowanie Europy. W 1515 r. przybyli do Chin Portugal
czycy, nie udao im si jednak pozna sekretu produkcji
laki, gdy Chiczycy zazdronie strzegli swej tajemnicy.
Dopiero w XVII w. Martinus M artini w Novus Atlas
Sinensis 1655 podaje do skpe dane o tej technice.
Od XVI w. laka zaczyna by sprowadzana do Europy
przez Portugalczykw. W XVII i XVIII w. w okresie m o
dy na chinoiserie wyroby z laki byy przywoone w wiel
kich ilociach do Europy. Koszty zwizane ze sprowa
dzaniem laki orientalnej spowodoway, e podjto prb
jej imitowania przy uyciu dostpnych materiaw. We
Francji w kocu XVII w. paryski malarz-lakiernik Cle
ment spreparowa pierwsze udane imitacje laki. Naj-
2 La Grande Encyclopdie, Paris, t. 12, s. 6974.
3 W. l e s i s k i , Technika laki orientalnej, Techniki m alarskie,
Zeszyty Naukowe ASP w Krakowie, 1974.
4 Histori, technik i technologi laki orientalnej oraz histori laki
europejskiej zamieszcz w nastpnym artykule, ktry bdzie skr
con wersj pierwszej czci mojej pracy dyplomowej.
5 Z. A 1 b r o w a , Laka japoska, Krakw 1968.
305

1. Tabakierka, laka europejska (N iem cy, X IX w .), malowana na
papier mch, wym iary: rednica 9 cm, wys. 2 cm, wl. M uzeum N a
rodowe w Krakowie
1. A snuff-box, European lacquer ( Germany, 19th c en t.), pain ted on
papier-mach, 9 cm diameter, 2 cm height, from the collections o f the
National Museum in Cracow
wikszy jednak rozgos uzyskali bracia M artin, ktrzy
sporzdzili imitacj chiskiej laki, pokrywali ni rne
pudeka i kasetki z papier mch. Imitacja ta nosia
nazw Vernis M artin i okrelano tym mianem rne
inne imitacje laki chiskiej we Francji, w odrnieniu od
jej dalekowschodniego pierwowzoru.
Laka europejska opiera si na stosowaniu innych two
rzyw, natom iast technika, sposb wykonania jest analo
giczny. Baz produkcji laki europejskiej byy przewanie
ywice kopalne rozpuszczalne w olejach (kopal, bursztyn)
oraz ywice wspczesne (szelak, sandarak, kalafonia)
rozpuszczalne w alkoholach i olejkach eterycznych.
S to wic werniksy i lakiery, ktrymi pokrywano przed
mioty. Peni one funkcje zarwno dekoracyjn, jak
i ochronn. Technika europejskiej laki jest znacznie
uproszczona w stosunku do zoonej techniki orientalnej.
Laka europejska ma duo mniej nawarstwie. Jako pod
obrazie stosowano gwnie drewno i papier mch. M o
tywy dekoracyjne najpierw wykonywano wedug wzorw
chiskich i japoskich, pniej malowano kompozycje
wedug konwencji artystycznych sztuki europejskiej.
Gwny nacisk w tej pracy pooono na badanie techno
logii werniksu imitujcego lak, czyli na to, co jest w tej
technice najbardziej charakterystyczne. Badanie werniksu
czy si z problemem badania zwizkw organicznych.
6 R. K l e b e r , L. M a s s e h e l e i n - K l e i n e r , Contribu
tion a l analyse de composs rsine utiliss dans les oeuvres d'art,
Bulletin de LInstitut Royal du Patrimoine Artistique , t. Vir, 1964.
7 Podczas bada zastosow ano nastpujc aparatur:
Pomiar temperatury topnienia ywic w poczeniu z obserwacj
mikroskopow m ikroskop z podgrzewanym stolikiem. Apara
tura stolik podgrzewczy Botius z urzdzeniem obserwacyjnym
(projekcyjnym) PHM K 05. Chromatografia cienkowarstwowa
306
Zastosowane metody badawcze stanowiy prb przepro
wadzenia identyfikacji ywic wystpujcych w wernik
sach. Badanie dekoracyjnych nawarstwie, podoa,
gruntw potraktowano drugorzdnie. Zbadano dziesi
przedmiotw pokrytych werniksem imitujcym lak.
Byy to mae pudeeczka, tabakierki z XVIII, a gwnie
XIX w., obcego pochodzenia: 1) wieczko tabakierki,
Holandia, XVIII w., 2) tabakierka poduna, Francja,
1820 r., 3) pudeko, Francja, 1888 r., 4) pudeko, H olan
dia, XVIII w., 5) tabakierka, Niemcy, XIX w., 6) etui,
Rosja, po 1825 r., 7) skrzynka poduna, Francja, 1878 r.,
8) etui, Francja lub Wochy, XIX w., 9) tabakierka, Niem
cy, po 1830 r., 10) obraz z pejzaem chiskim , Polska,
1721 r., Groblicz.
Przeprowadzono nastpujce badania:
Obserwacja w wietle naturalnym i obserwacja m ikro
skopowa, pow. 12 X informacje o technice, sposobie
wykonania przedmiotu, kolejnoci nawarstwie. Badania
te dotyczyy rwnie powierzchni werniksu, jego stanu
zachowania.
Obserwacja mikroskopowa, pow. 32 x dotyczy
obserwacji prbek bezporednio po pobraniu z obiektu
w stanie nienaruszonym.
Obserwacja mikroskopowa, pow. 150x ogldanie
prbek wymoczonych w chloroformie i rozdrobnionych
pozwolio na okrelenie barwy ywicy i stwierdzenie
obecnoci dodatkw w postaci szka (drobno tuczone
szko dodawano do werniksw).
Obserwacja w luminescencji UV przez porwnanie
wiecenia werniksw rnych przedmiotw prbowano
okreli, z jakim werniksem mamy do czynienia (werniksy
olejne wiec mocniej).
Pomiar temperatury topnienia ywic w poczeniu
z obserwacj mikroskopowy pozwoli na okrelenie
rodzaju ywicy (kopalna czy wspczesna). Identyfikacja
kawakw drobno tuczonego szka.
Chrom atografia cienkowarstwowa metoda ta po
zwala na wykrycie obecnoci substancji ywicznych, ale
nie pozwala na identyfikacj ywicy ze wzgldu na rnic
czasow midzy prbkami a naniesionymi wzorami.
Spektrofotometria IR ewentualna identyfikacja y
wicy przy wystarczajcej iloci prbki (porwnanie wy
niku bada z wzorcami)6.
Chemiczna mikrosonda badanie barwnikw uy
tych do werniksw, zoce.7
Gwnym skadnikiem laki japoskiej i chiskiej jest
jak ju powiedziano ywica sumakowa, natomiast
lak europejsk otrzymywano przez preparowanie wer
niksw i lakierw ywicznych lub bitumicznych (asfal
towych). Laka wschodnia bya wic produktem natural
nym, stosowanym w stanie czystym, a werniksy europej
skie produktem mieszanym, otrzymanym przez roz
puszczenie pewnych cia ywicznych (szelak, mastyks,
kopal) w alkoholu lub olejku terpentynowym z dodat
kiem lub bez oleju lnianego. ywice naturalne stanowi
pod wzgldem chemicznym mieszanin, gwnie kwasw
organicznych, majcych od 8 do 56 atomw wgla w cz-
ekstrakty naniesione na pytki chromatograficzne o wym. 2 0 x 2 0 ,
pokryte warstw elu krzemionkowego Kieselgel G N A C H STA H L
i rozwijano metod standardow w ukadzie eter etylow y kwas
octowy lodowaty. Pytk po rozwiniciu chromatogramu ogldano
w wietle U V w zakresie 366 p. Spektrofotometria IR pobrane
prbki z obiektw analizowano na spektrofotometrze IR ACCLAB 6
firmy B E C K M A N A (AC ULAB 6). M ikrosonda laserowa - - mikro-
analizator laserowy LM A 1 (firmy C. Zeiss-Jena). U yto klisze re
jestrujce widma: A G FA -G EV A ER T 6 x 2 4 cm.
stczce alkoholi, fenoli oraz estrw o duym ciarze
czsteczkowym. S to wydaliny tzw. komrek ywico-
rodnych wielu gatunkw rolin iglastych. ywice natural
ne wydzielane s rwnie przez owady (szelak). W za
lenoci od wieku wyrnia si ywice wspczesne, wy
stpujce w drzewach obecnie yjcych, np. kalafonia,
sandarak oraz ywice kopalne, powstae w ziemi w daw
nych epokach geologicznych z wyciekw drzew ywicz
nych lub w wyniku rozkadu rolin. Wchodz one w skad
werniksw, lakierw. Cech wspln ywic nie s ich
wasnoci, lecz pochodzenie. W skad ywic wchodz
trzy pierwiastki: wgiel, wodr, tlen, a poznane grupy
zwizkw chemicznych daj si podzieli na estry y
wiczne, kwasy ywiczne i zwizki obojtne o nie znanej
bliej budowie, tzw. rezeny. Jako skadniki kwasowe
estrw ywicznych wystpuj gwnie stosunkowo proste
aromatyczne hydroksykwasy o rnej budowie, czsto
zawierajce wizania podwjne. Oprcz nich niekiedy
wystpuj take kwasy ywiczne. Alkoholami s prze
wanie wysokoczsteczkowe zwizki aromatyczne z gru
p karboksylow COOH. Zwykle przewaa jedna z tych
grup, tak e mona mwi o ywicach typu estrowego,
kwasowego lub rezenowego. Wikszo ywic stosowa
nych w produkcji lakierw naley do grupy drugiej, o wy 2. Wieczko Tabakierki, laka europejska (Holandia, X V III w .), ma
bitnej przewadze skadnikw kwasowych. Wyjtek sta lowana na papier mch, wym iary: rednica 9 cm, vvys. 0,5 cm, wl.
nowi szelak i bursztyn. Dodatkowe skadniki: biaka, Muzeum Narodowe >v Krakowie
gumy, olejki eteryczne.8
2. A lid o f the snuff-box, European lacquer (Netherlands, 18th cent.),
ywice terpenowe brane pod uwag pochodz w wycigu pain ted on papier-mach, 9 cm diameter, 0,5 cm height, from the
drzew iglastych. Produkt sczenia naturalny, otrzymy collections o f the National Museum in Cracow
wany bezporednio z drzewa, lub produkt ekstrakcji,
przez rozpuszczalniki, tworzy surow ywic terpenow
(balsam). Odparowanie skadnikw lotnych balsamw Jak wida z tab. 1, rwnie przy tych samych czstociach
pozostawia osad, ktry my kwalifikujemy jako ywic otrzymalimy pasma dla prbki nr 1.
wie. Te ywice wiee uywane w spoiwach i wernik Opierajc si na wnioskach autorw publikacji oraz na
sach podlegay w nich wanym zmianom w czasie. Jest to interpretacji widm z tab. 2, mona stwierdzi w badanej
bardzo istotne dla bada identyfikujcych rodzaj ywicy. lace obecno kopalu, a na podstawie obecnoci pewnych
ywice diterpenowe s kompozycjami kwasw ywicz pasm mona stwierdzi wystpowanie mastyksu.
nych, np. kalafonia, sandarak, kopal.
Naley wnioskowa, e badana laka jest werniksem,
W tej pracy przeprowadzono badanie m etod spektro w skad ktrego wchodzi albo mieszanina dwch ywic,
fotometrii IR w celu identyfikacji ywicy wchodzcej albo jedna z nich. Tem peratura topnienia prbki nr 1
w skad werniksu. Z punktu widzenia absorpcji podczer w zakresie od 200210C wskazuje na to, e jeli jest to
wonej skadniki kwane s najbardziej charakterystyczne jedna z tych ywic, to jest ni ywica kopalna, kopal,
dla ywic terpenoidalnych, dlatego tak wana jest ab ktrego tem peratura topnienia jest znacznie wysza od
sorpcja grup karboksylowych COOH. temperatury topnienia ywicy wspczesnej mastyksu
Interpretacj otrzymanych wynikw (tab. 1) oraz wycig
nicie wnioskw oparto na publikacji: R. Kleber i L. Mas-
schelein-Kleiner Contribution Analyse des composes Tabela I. Czstoci otrzymanych pasm absorpcji z widma prbki nr 1
resin eux utilises dans les oeuvres d art, (Bulletin de LIn ( obiekt nr 1 )
stitut Royal du Patrimoine Artistique , VII, 1964). Table 1. Frequences o f the absorption bands obtained from the spe
ctrum o f sample no 1 (object no 1)
Obecno grupy karboksylowej okrela pojawienie si
serii pasm absorpcyjnych: wibracji wiza walencyjnych Czsto pasma
Rodzaj drgania
r (OH), wibracji wiza walencyjnych v (C = 0 ) i wibracji (cm '1)
deformacji paszczyznowej (OH) w powizaniu z (CO)
lub v (CO). 3400~ 3360 drgania walencyjne v CH w w glow odo
rach nienasyconych
Autorzy szczegowo rozwaaj ksztat pasma przy
2920 cm-1 , ktre przypisuj drganiom v (OH) dimerw ~2920 v (O H ) dimerw kwasw karboksylo
kwasw karboksylowych, rwnie pasmo 1700 cm-1 jest wych
przypisywane drganiom walencyjnym C = 0 lub C = C ~2860 sym. drganie walencyjne grup C H 3 j
oraz pasmo pomidzy 1200 100 cm-1 pochodzi od
~ 1700 drganie walencyjne - O i C = C
drga deormacyjnych paszczyznowych <5 (OH) (CO).
~1420~1380 drgania CH deformacyjne paskie

~1160
~1110~1060 drgania deformacyjne, paszczyznowe
B K. P a j e w s k i , technologia i technika m alaisko-lakicm icza, ~1060~1040 fi (O H ) fi (CO)
t. 2, Warszawa 1952.

307
Tabela 2. Czstoci dla wibracji v ( C = ) kwasw ywicznych wspczesna mastyks, ale naley pamita o tym, e ko
Table 2. Vibration frequences v ( C = ) o f resin acids pale mikkie topi si w przedziale od 95 do 320C. Przy
wyszych tem peraturach topnienia mona wykluczy y
ywica (C = 0 ) ywiczany
wic wspczesn (chyba, e wystpuje jako dodatek), lecz
przy niszych od 95C nie mona wykluczy kopalu.
K alafonia 1695 kalafonia Cu Prbki nr 3 i 7 zachoway si odmiennie na chromato-
K was abietynowy 1690 j kwas abietynowy Cu gramie ni reszta badanych substancji. W wypadku prb
ki nr 3 moe to by wytumaczone tym, e jest to ywica
Sandarak 1695 sandarak Cu
wspczesna, prawdopodobnie mastyks. W wypadku
K opal 1695 1700 kopal Cu prbki nr 7, ktrej tem peratura topnienia wynosi 280
Terpentyna wenecka 1695 terpentyna Cu
290C, moe to by wynikiem obecnoci ywicy burszty
nowej, dajcej inn plam na chromatogramie.
Damara 1705 ! Kopale byy przewanie rozpuszczalne w olejach, zwasz
M astyks 1703 mastyks Cu cza te o wyszej temperaturze topnienia. Wikszo zba
danych werniksw imitujcych lak jest prawdopodobnie
Elemi 1703 j elemi Cu
na bazie oleju. Przemawia za tym wysoka topliwo nie
ktrych ywic, ale nie jest to decydujce, gdy dawniej
(105 120C). Poza tym analiza otrzymanego widma su stosowano rne metody pomagajce rozpuci kopal
geruje w wikszym stopniu obecno kopalu ni mastyksu. w spirytusie. Za przypuszczeniem tym przemawia obser
M etod spektrofotometrii IR analizowano rwnie wacja werniksu, ktry sprawia wraenie bardziej cieliste
prbki nr 3 i 7 (obiekt nr 3 i 7). Otrzymane widma nie na go, tustego, elastycznego. Werniks spirytusowy jest mniej
daway si do interpretacji ze wzgldu na ma ilo sub twardy, tote obiekt jest gorzej zachowany. Powierzchnia
stancji. M etoda ta wymaga, aby na ca mieszanin prbki werniksu spirytusowego jest bardziej matowa, przetarta,
z KBr przypadao okoo 0,5 1% badanej substancji. czuje si optycznie krucho warstwy. N a podstawie ob
W naszym wypadku byo to niemoliwe z powodu braku serwacji werniksu w wietle naturalnym na obiekcie nr 3
wikszej iloci analizowanej materii (kwestia pobrania przypuszczano, e jest to werniks spirytusowy. Obecno
prbek). Dlatego te analiz oparto przede wszystkim w tej prbce drobnych kawakw szka potwierdzia to
na interpretacji widma laki nr 1, poniewa mielimy odpo przypuszczenie. D robno tuczone szko dodawano do
wiedni ilo tej prbki. Widma prbek nr 3 i 7 nie nada werniksw spirytusowych. Tez t potwierdza rwnie
way si wic do interpretacji, jednake w zakresie tych wiecenie werniksw w wietle UV. Werniks na obiekcie
samych czstoci analogicznie do widma prbki nr 1 n a nr 3 wieci zdecydowanie sabiej od pozostaych, ktre
stpiy wielkie zmiany. Wnioskujemy std, e gdybymy tworzyy nieprzezroczyst, zielon, fosforyzujc warst
dysponowali wiksz iloci badanej substancji otrzyma w. Bardzo silne wiecenie werniksw w wietle UV jest
libymy podobny wynik, sugerujcy obecno tych sa spowodowane zapewne obecnoci oleju, ktry utlenia si
mych ywic kopalu i mastyksu. Badania zostay uzupe bardzo szybko, oraz obecnoci ewentualnych balsamw.
nione inn m etod badawcz. N a wiecenie werniksw olejnych skada si wiecenie
Pobrane prbki analizowano metod chromatografii ywicy i oleju, ktry wsptworzy z ni bon, a na wie
cienkowarstwowej i w prbkach nr 1 10 stwierdzono cenie werniksu spirytusowego sama ywica, poniewa
wystpowanie substratw substancji rozpuszczajcych si alkohol uleg odparowaniu.
na zimno w chloroformie. Substancje te byy identyczne Recepty przekazuj o stosowaniu barwnikw organicz
we wszystkich prbkach, z wyjtkiem prbek nr 3 i 7. nych, takich, jak np. czer soniowa. N a dziesi bada
Naley wic wnioskowa, e w pozostaych mamy do nych obiektw osiem ma ta czarne. Mikroanaliza lase
czynienia z t sam ywic, ktr zidentyfikowalimy rowa laki wykazaa w dwch obiektach obecno elaza
w prbce nr 1. Pom iar temperatury topnienia wszystkich (obiekty nr 3 i 6). Obydwa obiekty pochodz z XIX w.
prbek utwierdza w przekonaniu o obecnoci ywicy ko i prawdopodobnie uyto w ich wypadku do imitacji czar
palnej. Tem peratura topnienia ywic wspczesnych nie nego ta czerni elazowej. Laka na obiekcie nr 4 imitujca
przekracza 150C, a wikszo badanych prbek ma tem szylkret (XVIII w.), niejednolita kolorystycznie, w bar
peratur topnienia powyej 200C (tab. 3). Tylko jeden wach ciemnobrunatnych i czerwonych, moga by zabar
pom iar mieci si w ramach temperatury topnienia ywic wiona przez dodanie takich pigmentw, jak czerwie e
wspczesnych. Prbka nr 3 ulega stopieniu w tempera lazowa (Fe20 3) lub ziemia zielona (Fe2S i0 3). M ikroana
turze 105 110C. Bardzo moliwe, e jest to ywica liza laserowa prbki nr 4 wykazaa obecno elaza, ktre

3. Tabakierka poduna, laka europejska ( Francja,

1820 r .), malowana na papier mch, wymiary: 10 X
x 2 , 5 x 4 cm, w. Muzeum Narodowe w Krakowie
( wszystkie zdjcia wyk. autorka)

3. An oblong snuff-box, European lacquer (France,

1820) , painted on papier-mach, 1 0 x 2 , 5 x 4 cm. from
the collections o f the Nation a l Museum in Craco

308
Tabela 3. Porwnanie wynikw technologicznych bada werniksu
Table 3. The comparison o f the results o f technological investigations o f the varnish
Temperatura
Pochodzenie Rodzaj R ozpusz- 1 Substancje
Lp. Obiekt topnienia Dodatki Rodzaj werniksu
Wiek ywicy czalnik barwice
ywicy

1 wieczko ta Holandia kopalna

bakierki XVIII w. kopal 2 0 0 - 210C olej ywiczny na bazie oleju

2 tabakierka Francja 1820 r. kopal ok. I70C olej ywiczny na bazie oleju

3 pudeko Francja 1888 r. wspczesny czer ywiczny na bazie alkoho

mastyks 105 110C alkohol szko elazowa lu

4 pudeko Holandia kopalna

XVIII w. kopal 230 240C olej szko ywiczny na bazie oleju

5 tabakierka Niemcy kopalna

X IX w. kopal 220C olej ywiczny na bazie oleju

6 etui Rosja kopalna czer

po r. 1825 1 kopal ok. 240C olej szko elazowa ywiczny na bazie oleju

7 skrzynka Francja kopalna

1878 r. bursztyn
albo kopal 270285C olej ywiczny na bazie oleju

8 etui mae Francja kopalna

Wochy kopal ! 280 300C olej ywiczny na bazie oleju

9 tabakierka Niem cy kopalna

XIX w. kopal ok. 270C olej ywiczny na bazie oleju
i .. ' '
10 pejza Polska 1721 r. \opalna**~~~
chiski kopal 150 180C olej ywiczny na bazie oleju
! obraz '

pochodzi od substancji barwicych. Mae etui (obiekt
nr 8), pokryte lak imitujc awenturyn o odcieniu bru
natnym, barw sw zawdzicza prawdopodobnie zasto
sowaniu barwicych ywic, takich jak gummi gutta, ben-
dwin, smocza krew, poniewa obserwacja mikroskopo
wa prbki nie wykazaa obecnoci pigmentu, a mikrosko
powa analiza nie ujawnia adnych pierwiastkw mog
cych pochodzi od pigmentw. Wyniki bada werniksw
na poszczeglnych obiektach dla lepszego porwnania
zostay zestawione w tab. 3. Tabela ta zestawia dane do
tyczce werniksu kadego z osobna, przedstawia rodzaj
ywicy, jej temperatur topnienia, dodatki uyte do wer
niksu, substancje barwice i jaki jest to rodzaj werniksu.
Badania makroskopowe rewersw pobranych prbek,
na ktrych pozostay kawaki podoa, wykazay, e na
dziesi badanych przedmiotw osiem wykonanych jest
na podou z papier mch. Jest to zgodne z tendencjami
panujcymi w XIX w., kiedy papier mch wyparo
w duej mierze drewno w zakresie sporzdzania maych
pudelek i szkatuek lakowanych. Naley zaznaczy, e
wikszo badanych obiektw pochodzi z XIX w.
Obserwacja mikroskopowa powierzchni obiektw w miej
scach ubytkw werniksu w omiu wypadkach na dziesi
badanych przedmiotw wykazaa obecno biaej zapra
wy. Wyjtkiem jest inkrustowana tabakierka, gdzie wy
stpuje czerwony grunt, i due etui (obiekt nr 6), gdzie na
biaej zaprawie lecej bezporednio na drewnie wystpu
je tusta czerwona warstwa. Jest to zapewne czerwona
glinka zmieszana z werniksem. Obiekt ten jest wyjtkiem
ze wzgldu na obecno folii oowiowej, lecej tu pod
warstw czarnej laki. Jest to jeden wypadek, gdzie zasto
sowano warstw izolacyjn w postaci folii metalowej,
oddzielajcej werniks od drewnianego podoa. W innych
obiektach, w ktrych szkielet stanowi papier mch,
werniks rozprowadzony jest bezporednio na cienkim
gruncie. Tego typu podoe nie wymagao izolacji. Wik
szo badanych obiektw imitujcych lak wschodni
pokryta jest czarnym, gadkim, byszczcym lakierem,
stanowicym to dla malarskich i inkrustowanych deko
racji. Pudeko (obiekt nr 4) lakierowane jest werniksem
imitujcym szylkret. Laka na maym etui (obiekt nr 8)
naladuje awenturyn i dopiero na takim tle wystpuje
dekoracja inkrustowana. Na sze przykadw dekoracji
malarskich dwie pooone s na jednej warstwie oddzie
lajcej je od czarnego ta (tabakierki 1, 2). Dekoracyjne
malarstwo na czarnej lace (obiekt nr 6) wykonane jest
czciowo laserunkow metod po podoonej formie
metalu. Dekoracje malarskie wykonane s w technice
olejnej, ywiczno-olejnej, temperowej lub jako poczenie
oleju z temper. O technice dekoracji malarskiej mwi
nam sposb malowania. Nie mona tego zbada, gdy
cao bya lakierowana werniksem, ktry przescza
warstwy dekoracyjne.
Wykonane zocenia w obiektach nr 3 i 6 okazay si imi
tacjami zota wykonanymi z miedzi i srebra. Na tych
dwch przedmiotach przeprowadzono mikrosond lase
row, wizk skierowano na zocenia i w obu wypadkach
zidentyfikowano obecno miedzi i srebra. Obserwacje
makroskopowe wykazay, e imitacje zota kadzione byy
na zaprawie. Na obiekcie nr 3 pod warstw sztucznego
zota przewieca zielonkawa warstwa. Zbadane przedmio
ty reprezentujce lak europejsk wykazuj w stosunku
do dalekowschodniego pierwowzoru due uproszczenie
w sposobie wykonania i technice. W lace japoskiej
i chiskiej stosowano liczne nawarstwienia zanim poo
ono waciw warstw laki, natomiast zbadane obiekty
europejskie, wykonane z papier mch, pokryte cienk
warstw zaprawy i bezporednio na to warstw lakieru,
s mniej skomplikowane. Wystpowanie czerwonej warst
wy i folii metalowej jest prb dokadniejszego odtwarza
nia techniki wschodniej. Grubo warstwy badanych
werniksw wynosi okoo 0,10,2 mm, czyli ilo nawar
stwie jest niedua, co stanowi znowu uproszczenie w sto
sunku do techniki orientalnej, gdzie byo okoo 30 warstw,

309
a kocowa grubo werniksu wynosia okoo 1 mm. Po
rysowana warstwa czarnego ta jest typowa dla wernik
sw europejskich, ktre nie osigny trwaoci laki orien
talnej i moe by czasem kryterium rozrnienia. Rodzaj
wystpujcych krakelurw jest typowy dla aki europej
skiej. Techniki dekoracyjne na omiu obiektach wykona
ne s w stylu europejskim. Dwa obiekty: pudeko (obiekt
nr 3) i obraz z pejzaem chiskim Groblicza (obiekt nr 10),
s naladownictwem nie tylko technologii i techniki, ale
i stylu motyww dekoracyjnych charakterystycznych dla
orientalnych Chin.
Przeprowadzone badania nic daj oczywicie cakowitego
obrazu historii laki europejskiej. S pierwsz prb,
ktra moe wytyczy drog dla dalszego postpowania.
Przedmioty, jakimi dysponowano, zawaj problem laki
do laki malowanej i inkrustowanej na podou papier
mch. Trzeba wzi pod uwag, e wytwarzano rwnie
imitacje lak rzebionych, uprawiano malarstwo lak na
rnych podoach metalu, skrze, tkaninie, ceramice.
Najwaniejsza jednak kwestia, kwestia samego werniksu
imitujcego lak autentyczn, zostaa tutaj rozwaona
na dziesiciu przykadach obiektw pochodzcych
z XVIII i w przewaajcej czci XIX w., reprezentuj
cych Francj, Niemcy, Rosj, Holandi, Polsk. Poniewa
na dziesi przebadanych przedmiotw pochodzcych
z rnych krajw stwierdzono uycie podobnego werniksu
ywicznego na bazie olejw i w mniejszej iloci na bazie
spirytusu, mona wnioskowa, e nie istniay jakie elazne
schematy stosowania okrelonej technologii w okrelo
nym kraju. Rnice wystpujce w ramach laki europej
skiej wykonanej w poszczeglnych krajach dotycz ra
czej stylu dekoracji ni technologii. Nie znaczy to, e tych
rnic w ogle nie byo. W rnych krajach dysponowano
rnymi materiaami, naladowano rne wzory, np. ma
lowano lak na porcelanie i szkle, w Anglii swego czasu
rozwino si malarstwo lakowe na blasze, w kadym
kraju korzystano z pewnych recept, ale istniaa wsppra
ca midzy fabrykami. Niektre znane fabryki, jak Stob-
wasserw w Brunszwiku, ukutina w Rosji, braci Martin
we Francji, stosoway okrelon technologi i technik,
ale istniay te rne mniej znane fabryki i podrzdne
warsztaty, ktre zajmoway si wytwrczoci tego typu
i korzystay z odmiennych recept. Nie byo wic oglnych
schematw technologii laki w danym pastwie. O naro
dowoci wiadczy raczej styl stosowanych dekoracji.
Malarstwo na lakach byo przecie odzwierciedleniem
tendencji panujcych w wczesnej sztuce.
Badanie laki europejskiej, ktra jest werniksem, wie si
cile z problemem identyfikacji ywic, identyfikacji
zwizkw organicznych. M etoda spektrofotometrii IR
moe przynie dobre rezultaty przy badaniu wikszych
obiektw, jeeli dysponuje si wzorcami. Pobranie po
trzebnej iloci prbki laki z duej komody jest czym in
nym ni pobranie prbki z maej kasetki czy tabakierki.
Maa ilo prbki ogranicza zdolno metody do identy
fikacji ywicy. Musielibymy dysponowa czulsz apara
tur. Badane obiekty byy za mae na to, aby pozwoli
sobie na pobranie potrzebnej iloci prbki. Tylko w wy
padku wieczka tabakierki (obiekt nr 1), dziki stosunko
wo grubej warstwie werniksu, upliwej, odstajcej od
podoa i le zachowanej, mona byo pobra potrzebn
ilo substancji do analizy. Dlatego wnioski odnoszce si
do caoci wycignito na podstawie uzupeniania si
rnych metod zastosowanych w tej pracy: gwnie spek
trofotometrii IR, chromatografii cienkowarstwowej, po
miaru temperatury topnienia. Identyfikacja zwizkw
organicznych wchodzcych w skad werniksw utrudnio
na jest starzeniem si tych zwizkw, zachodzcymi
w nich zmianami strukturalnymi. N auka nie potrafi sobie
jeszcze w peni poradzi z badaniem mieszanin zwizkw
organicznych, zbudowanych z tych samych pierwiastkw
a rnicych si budow. Badanie dzie sztuki, ktre nie
powinny ulega uszkodzeniu, sugeruje zastosowanie me
tod badawczych nie niszczcych. I w tym kierunku po
winny zmierza dalsze badania laki europejskiej.
W przedstawionej pracy zbadano werniksy i zawarte
w nich ywice gwnie metod spektrofotometrii IR,
chromatografii cienkowarstwowej oraz pomiaru tempe
ratury topnienia ywic. W wikszoci badanych wernik
sw stwierdzono obecno ywic twardych, kopalnych,
prawdopodobnie kopali. Badane imitacje lak oriental
nych s werniksami ywicznymi, gwnie na bazie olejw.
Wyniki przeprowadzonych bada s zgodne ze starymi
receptami werniksw sucych do naladowania laki
autentycznej, w ktrych przewaaj werniksy tuste z ko
palem lub bursztynem.
mgr Ewa Gryglewicz
W ydzia Konserwacji D ziel S ztu k i
A S P ir Krakowie

TUK TEC H N IQ U E ANI) TECH NO LO GY OF EUROPEAN LACQUER ON TH E BASIS O F PHYSICAL

A N D CHEM ICAL STU D IE S

The article presents results o f physical and chemical studies on
European lacquer carried out on 10 examples chosen from the
collections o f the National M useum, Cracow section o f the artistic
handicraft. The main emphasis has been put on the study o f the
technology o f the lacquer imitating varnish, i.e. on the most cha
racteristic features o f this technique. The study o f the varnish in
volves the problem o f examining organic compounds. The employed
investigation methods represented an attempt to identify resins
found in varnishes. The exam ination o f decorative lasers, ground
work and undercoat was o f secondary importance. The study com
prised 10 works o f art covered with the lacquer imitating varnish.
They usually dated from the IXth and 19th century and included:
(1) a lid o f the snuff-box, Netherlands, 18th cent., (2) an oblong
snuff-box, France, 1820, (3) a box, France, 1888, (4) a box, N ether
lands, 18th cent., (5) a snuff-box, Germany, 19th cent., (6) an etw ee,
Russia, after 1825, (7) an oblong case, France, 1878, (8) an etw ee,
France or Italy, 19tb cent., (9) a snuff-box, Germany, after 1839,
(10) a painting with a Chinese landscape, Poland, 1721, Groblicz.
Varnishes and resins contained in them were examined mainly by
means o f 1R spectrophotometric methods, thin-layer chrom ato
graphy and by measuring the resin melting temperature.
The results obtained were found to be in conformity with old
recipes lor varnishes that were to imitate genuine lacquer, most o f
which were fatty varnishes with copal or amber.

310