Analiza i Egzystencja 21 (2013)

ISSN 1734-9923

ESEJ

Peter W. Zapffe*

*
Peter Wessel Zapffe (ur. 18 grudnia 1899 w Troms, zm. 12 padziernika 1990r.
w Asker) to norweski pisarz, filozof i alpinista. Studiowa prawo na Uniwersytecie
w Oslo. Podczas pobytu w stolicy rozpocz nauk wspinaczki, podczas ktrej pozna
Arne Nssa, majcego w pniejszym czasie sta si jednym z najbardziej wpywowych
norweskich filozofw. Z biegiem czasu znajomo rozwina si w zay przyja, ktrej
podwalin stay si czce obydwu pasje, jakimi byy filozofia i wspinaczka grska.
W 1923 r. zdaje egzamin prawniczy (jako ciekawostk mona poda, e cz rozprawy
egzaminacyjnej zostaa napisana wierszem), po czym wraca do rodzinnego, lecego
poza koem podbiegunowym miasta Troms, gdzie przez okres piciu lat pracuje w za-
wodzie prawnika. W midzyczasie czynnie uprawia wspinaczk, dokonujc wej na
wiele z dziewiczych szczytw na pnocy Norwegii. Uczestniczy w dwch wyprawach
polarnych. Po kilku latach spdzonych w Troms decyduje si na przerwanie kariery
prawniczej. Przenosi si na stae do Oslo, gdzie podejmuje studia literaturoznawcze.
W roku 1933 powstaje krtki esej noszcy tytu Ostatni Mesjasz. Idee w nim zawarte
zostaj w pniejszym czasie rozwinite, czego rezultatem jest opublikowana w 1941 r.
rozprawa doktorska O tragizmie. Owo liczce ponad 600 stron dzieo miao by poczt-
kowo rozpraw napisan w celu uzyskania tytuu magistra literaturoznawstwa, jednake
jeden z jej recenzentw doradzi autorowi, aby przedoy j fakultetowi filozoficznemu
jako rozpraw doktorsk. Tak te si staje i na jej podstawie Zapffe uzyskuje tytu doktora
filozofii. Filozofia Zapffego pozostaje pod wpywem pogldw filozoficznych Artura
Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego. Jednake gwnym rdem inspiracji filozofii
egzystencjalnej Norwega byy prace estoskiego biologa Jakoba von Uexklla, twrcy
pojcia Umwelt, ktre posuyy mu do wypracowania wasnej metody filozoficznej,
nazwanej przez niego metod biozoficzn. W oglnym zarysie polegaa ona na rozpatry-
waniu egzystencji czowieka z punktu widzenia biologii. Biozofia Zapffego koncentruje
si na studiowaniu czowieku z punktu widzenia biologii (natury), w przeciwiestwie do
antropozofii, ktra koncentruje si na studiowaniu biologii (natury) z punktu widzenia
czowieka.
 Peter W. Zapffe

Ostatni Mesjasz**

Pewnej nocy, w dawno ju minionych czasach, czowiek zbudzi si i ujrza

siebie samego.
Dostrzeg, e znajdowa si nagi pod kopu kosmosu, by bezdomny
w swoim wasnym ciele. Wszystko rozpadao si pod wpywem jego badaw-
czej myli. Cud za cudem, zgroza za zgroz pojawiay si w jego umyle.
Wtedy zbudzia si kobieta i rzeka, e nadszed ju czas, aby wybra
si na polowanie. Mczyzna chwyci za uk owoc maestwa ducha i do-
ni i ruszy w mrok gwiadzistego nieba. Jednake gdy zwierzta zbliyy
si do wodopoju, przy ktrym od dawna mia zwyczaj na nie wyczekiwa,
nie poczu ju wicej w swej krwi skoku tygrysa, a jedynie wielki psalm
o braterstwie cierpienia midzy wszystkim, co yje.
Tego dnia nie powrci do domu ze zdobycz, a gdy znaleziono go
nastpnego nowiu, siedzia martwy przy wodopoju.

II

C takiego si stao? Wyom w samej jednoci ycia, biologiczny paradoks,

potworno, absurd, hipertrofia katastrofalnej natury. ycie wystrzelio
ponad swj cel i rozsadzio samo siebie. Pewien gatunek zosta uzbrojony
nazbyt dobrze, duch sta si wszechpotny i zarazem niebezpieczny dla sa-
mego siebie. Jego bro bya jak miecz bez rkojeci, klinga o dwch ostrzach
tnca wszystko wok siebie; a ten, kto chciaby si ni posugiwa, musiaby
zapa za miecz i zwrci jedno z ostrzy w kierunku samego siebie.
Pomimo swego nowego spojrzenia, czowiek nadal pozostawa za-
korzeniony w materii, dusza wci bya ni spowita i podlegaa jej lepym

Przekad na podstawie norweskiego wydania Den sidste Messias, [w:] Peter

**

W. Zappfe, Essays, Oslo: Aventure Forlag AS 1992, s. 1529. Tekst pierwotnie opubli-
kowany w 1933 r. posiada przekad angielski The Last Messiah, prze. Gisle Tangenes,
Philosophy Now 45 (2004). Przekad publikowany za zgod fundacji Berit og Peter
Wessel Zapffes fond posiadajcej prawa autorskie do spucizny Zappfego.
Ostatni Mesjasz 

prawom. Ale czowiek zdoa jednoczenie spojrze na materi jako na co

mu obcego, zyska zdolno przyrwnania si do innych fenomenw, przej-
rzenia i zlokalizowania wasnych procesw witalnych. Staje teraz w obliczu
natury jako nieproszony go, daremnie wyciga ku niej donie w bagalnym
gecie o ponowne zczenie z tym, co go stworzyo. Natura nie odpowiada
uczynia czowieka najwikszym cudem i od tego czasu zapomniaa o jego
istnieniu. Czowiek utraci swe prawo do zamieszkiwania w przybytkach
kosmosu, zasmakowa owocu z drzewa poznania dobra i za i zosta za to
wypdzony z Raju. Umiejscowiony pord otaczajcego go wiata, sta si
czym potnym, jednake przeklina teraz sw moc, poniewa okupi j za
cen harmonii swej duszy, zapaci utrat niewinnoci i spokoju, ktrego
zaznawa, bdc wtulonym w objcia ycia.
Stoi teraz samotnie, peen wasnych wizji, zdradzony przez wszech-
wiat, zdziwiony i zalkniony. Rwnie zwierz odczuwa strach przed
hukiem grzmotu i na widok pazurw lwa. Jednake czowiek przerazi si
samego ycia zaiste przerazi si swej wasnej istoty. Dla zwierzcia ycie
oznacza odczuwanie gry si, popdu pciowego, zabaw, walk i gd, a ko-
czy si podporzdkowaniem si jarzmu prawa koniecznoci. U zwierzcia
cierpienie ogranicza si do siebie samego, natomiast u czowieka przebija
si ono a do rozpaczy i lku, jaki wywouje w nim wiat. Ju od zarania
wdrwki dziecka po rzece ycia daje si sysze odgos wodospadu mier-
ci, grzmicy dononie ponad dolin, coraz to bliszy i bliszy, naderajcy
dziecic rado. Czowiek spoglda na ziemi oddychajc niczym wielkie
puco; wydech i ycie wytryska ze wszystkich porw, wycigajc donie ku
socu, wdech i daje si sysze jk rozamu rozlegajcy si w rojowisku
ycia, trupy choszcz ziemi niczym spadajcy grad. Czowiek dostrzega nie
tylko swoj wasn zorz, ale i cmentarze pkajce w szwach na jego oczach,
lament zamierzchych tysicleci, wyjcych ku niemu ustami odraajco
rozoonych trupw, widzi upade w ziemi sny matek. Kurtyna przyszoci
zostaje zerwana, odsaniajc koszmar nieustannych powtrze, pozbawione
rozsdku trwonienie materiau organicznego. Poprzez wrota litoci wkracza
w niego cierpienie milionw istnie ludzkich, zewszd dobiega szyderczy
miech naigrywajcy si z pragnienia sprawiedliwoci, najwaniejszej dla
niego zasady porzdku. Widzi samego siebie powstajcego w onie matki,
trzyma do wzniesion ku grze i widzi jej pi odgazie. Skd pocho-
dzi ta diabelska liczba pi i co ma ona wsplnego z moj dusz? Sam dla
siebie nie jest ju czym oczywistym, w najwikszym przeraeniu dotyka
 Peter W. Zapffe

wasnego ciaa: tym wanie jeste i niczym wicej. W jego wntrzu tkwi po-
siek jeszcze wczoraj byo to hasajce zwierz, a teraz wsysam je, czynic
czci samego siebie. Wic gdzie si zaczynam, a gdzie kocz? Rzeczy
cz si ze sob w postaci acucha przyczyn i skutkw, a wszystko, co
czowiek prbuje uchwyci, rozwizuje si pod wpywem jego badawczej
myli. Wkrtce dostrzega mechanik nawet w tym, co wczeniej byo mu
drogie i kochane w umiechu swych bliskich (s przecie i inne umiechy),
stanowicym rozerwane trzewiki z wystajcymi palcami. W kocu cechy
przedmiotw s jedynie waciwociami niego samego. Nic nie istnieje
samoczynnie, wszystkie linie wracaj ku niemu, wiat jest tylko widmo-
wym echem jego wasnego gosu biegnie, gono krzyczc, i pragnby
zwymiotowa sob samym wraz ze swym nieczystym posikiem, czuje,
e nadciga szalestwo, i pragnie mierci, zanim jeszcze straci zdolno
odebrania sobie ycia.
Ale gdy stoi ju w obliczu nadcigajcej mierci, tu przed ostatnim
krokiem, jakiego chce dokona, zaczyna pojmowa istot i kosmiczn wag
samego czynu. Jego twrcza fantazja kreuje nowe, straszliwe moliwoci
czyhajce poza kurtyn mierci i nagle pojmuje, e nawet w niej nie mona
znale jakiegokolwiek schronienia. W tej chwili dostrzega zarysy swego
kosmiczno-biologicznego pooenia: jest bezbronnym winiem kosmosu,
przetrzymywanym w nim, aby sta si ofiar bezimiennych ewentualnoci.
Od tej chwili znajduje si w stanie nieustannej paniki.
Tego typu uczucie kosmicznej paniki jest kulminacyjnym fenomenem
pojawiajcym si w umyle kadego czowieka. Wydaje si, e gatunek
zostaje skazany na zagad w momencie, gdy wszelka efektywna dziaal-
no majca na celu zachowanie i przeduenie ycia zostaje zahamowana,
a caa uwaga i energia jednostki skupia si na powstrzymaniu albo zniesieniu
owego katastrofalnego napicia tkwicego w jej wntrzu.
Zjawisko polegajce na tym, e pewien gatunek poprzez hipertrofi
pewnej zdolnoci staje si niedostosowany do wymogw stawianych mu
przez rodowisko, jest tragedi dotykajc nie tylko czowieka. Na przykad,
uwaa si, e dotyczya ona rwnie pewnego gatunku kopalnego jelenia,
ktry wymar z powodu wyksztacenia nazbyt okazaego poroa. Mutacje
genetyczne naley zatem uzna za lepe, poniewa zachodz one bez adnego
celowego zwizku z wymogami, jakie stawia rodowisko.
Ostatni Mesjasz 

W stanach depresyjnych umys mona przyrwna wanie do takiego

poroa, ktre swym fantastycznym splendorem przygniata do ziemi dwi-
gajcego je na gowie osobnika.

III

Dlaczego zatem ludzko nie wymara ju dawno temu podczas wielkich

epidemii szalestwa? Co jest powodem, e tylko nieznaczna liczba jednostek
ginie, nie mogc znie ciaru ycia naoonego im przez zdolno po-
znania, ktra obarcza je wikszym ciarem, ni s w stanie udwign?
Zarwno historia kultury, jak i obserwacja nas samych oraz innych
daj podstaw ku wysuniciu nastpujcej tezy: wikszo ludzi uczy si
ratowa siebie samych poprzez sztuczne zredukowanie zawartoci swej
wiadomoci.
Jeli jele olbrzymi zdoaby w odpowiednich odstpach czasu ama
zewntrzne odgazienia poroa, by moe udaoby mu si przetrwa przez
jeszcze pewien czas. W gorczce i nieustannym blu, z pewnoci zdradzajc
swoj przewodni ide, wystpujc przeciwko jdru swej istoty, otrzyma
od natury powoanie, aby by rogaczem ponad wszystkie inne stworzenia
ziemi. Gatunek, zyskujc na przedueniu ycia, straciby na jego znaczeniu,
utraciby na wzmoeniu swych si yciowych, innymi sowy zdobyby
przeduenie bez nadziei, nie marsz w stron afirmacji siebie samego, lecz
pochd przez nieustanie afirmujce si ruiny autodestrukcyjny wycig ze
wit wol krwi.
Tosamo zachodzca midzy celem ycia a zagad jest zarwno
dla jelenia olbrzymiego, jak i dla czowieka tragicznym paradoksem ycia.
W penym oddania Bejahung [przyzwoleniu] ostatni z Cervus giganticus
dwiga or swego gatunku, a do momentu nastpienia ostatecznej
katastrofy. Inaczej dzieje si z czowiekiem, ktry ratuje siebie samego
i kontynuuje istnienie dokonuje, mniej lub bardziej zdajc sobie z tego
spraw, procesu wyparcia nadmiaru szkodliwej nadwyki wiadomoci.
Owo zjawisko, tak dugo, jak jestemy przytomni i aktywni, zachodzi
praktycznie nieprzerwanie i jest warunkiem moliwoci przystosowania
spoecznego oraz podstaw zjawiska popularnie zwanego normalnym
i zdrowym biegiem ycia.
10 Peter W. Zapffe

Psychiatria nadal wychodzi z zaoenia, e to, co zdrowe i sprzy-

jajce yciu, jest tosame z najwikszym dobrem czowieka. Depresja,
trwoga przed yciem, odmowa przyjmowania pokarmw itp. to bez
wyjtkw oznaki patologii i choroby, ktr naley podda leczeniu. Na-
tomiast w wielu przypadkach jest tak, e owe fenomeny stanowi wanie
przesanie pochodzce z gbszych i bardziej bezporednich pokadw ycia,
przesanie bdce gorzkim owocem geniuszu uczu i myli. Przez to staj
si one rdem tendencji antybiologicznych. To nie dusza jest chora, lecz
osona zawodzi albo te zostaje odrzucona, poniewa zostaje ona zreszt
susznie uznana za sprzeniewierzenie wobec najwyszej zdolnoci, jak
dysponuje nasze ego.
Cao ycia, jakie obecnie moemy obserwowa, jest zarwno na
paszczynie spoecznej, jak i indywidualnej na wskro przesiknita mecha-
nizmami wyparcia; moemy je wyledzi nawet w najbardziej prozaicznych
przejawach ycia codziennego. Procesy te tworz zoon i nieprzejrzyst
wielo fenomenw, cho uprawomocnione wydaje si wyrnienie czterech
gwnych typw (naturalnie wystpujcych we wszelkich moliwych kom-
binacjach). S nimi: izolacja, zakotwiczenie, rozproszenie i sublimacja.
Izolacj definiuj jako mechanizm dowolnego rodzaju wyparcia ze
wiadomoci przeszkadzajcych i destrukcyjnych myli i uczu. (Engstrm:
nie powinno si myle, to tylko pogarsza spraw.) Zjawisko to, w formie
dojrzaej i nieomal brutalnej, mona zaobserwowa u niektrych lekarzy,
ktrzy w celu obrony wasnej integralnoci dostrzegaj jedynie techniczn
stron wykonywanej przez siebie profesji. Izolacja moe take przybra
form bardziej prymitywn, jak ma to miejsce w przypadku przestpcw
i studentw medycyny, ktrzy wszelk wraliwo na tragiczne strony ycia
prbuj wytpi za pomoc najbrutalniejszych rodkw (gra w pik trupi
czaszk itp.).
W codziennym wzajemnym obcowaniu jednostek izolacja manifestuje
si w formie powszechnej zmowy milczenia. W pierwszej kolejnoci stosuje
si j wobec dzieci, aby od razu nie wywoa u nich przeraenia dopiero
co rozpocztym yciem, tak aby mogy zachowa swe zudzenia do czasu,
gdy bd gotowe na to, aby si ich pozby. W zamian dzieci nie kopocz
dorosych nieprzyjemnymi napomkniciami o sprawach pci, toalety in-
tymnej i mierci. Natomiast dorosych obowizuj zasady taktu, ktrych
mechanizm dziaania moemy zaobserwowa w postaci usunicia z widoku
publicznego na wezwanie policji czowieka lamentujcego na ulicy.
Ostatni Mesjasz 11

Rwnie mechanizm zakotwiczenia zaczyna funkcjonowa ju od

najwczeniejszego dziecistwa; rodzice, dom, ulica staj si dla dziecka
czym oczywistym, nioscym poczucie bezpieczestwa. Jest to najbardziej
pierwotny i by moe najszczliwszy sposb obrony przed kosmosem,
jakiego nauczymy si w cigu caego naszego ycia, i wanie tutaj naley
doszukiwa si wyjanienia owego wielce dyskutowanego zjawiska relacji
dziecicych; pytanie, do jakiego stopnia s one zabarwione seksualnie, nie
ma w tym kontekcie adnego znaczenia. Gdy dziecko w pniejszym czasie
odkrywa, e owe punkty oparcia s tak samo przypadkowe i przemija-
jce jak wszystko inne, przeywa kryzys zwtpienia, odczuwa lk i czym
prdzej rozglda si za nowymi punktami zakotwiczenia: jesieni pjd
do gimnazjum myli, uspokajajc samo siebie. Jeli z jakiej przyczyny
nie dochodzi do owego przejcia, kryzys albo przybiera niefortunny obrt
(mogcy nawet zakoczy si mierci), albo te doprowadza do zjawiska
nazywanego przeze mnie spazmami zakotwiczenia: czowiek trzyma si
kurczowo swych martwych wartoci i ze wszelkich si stara si ukry, tak
przed sob samym, jak i innymi, e w sensie duchowym przestay one by
skuteczne. Rezultatem s: nieustanna niepewno, poczucie niszoci,
nerwowo i nadkompensacja. Tak dugo, jak stan ten podpada pod pewne
kategorie, staje si przedmiotem terapii psychoanalitycznej, ktrej celem
jest przejcie ku nowym punktom zakotwiczenia.
Zakotwiczenie mona opisa jako proces stabilizacji punktw wewntrz
lub wznoszenie murw dookoa pynnego chaosu wiadomoci. Zazwyczaj
zachodzi to niewiadomie, ale moe te by w peni uwiadamiane (kto
obiera sobie jaki cel). Zakotwiczenia z rodzaju tych przynoszcych po-
wszechny poytek spotykaj si z sympati innych, a ten, kto cakowicie
powica si swemu zakotwiczeniu (firma, jaka sprawa), jest stawiany jako
wzr do naladowania. Wznis on potny bastion przeciwko siom rozpadu
ycia, a inni poprzez sugesti czerpi si z jego mocy. W formie zbrutali-
zowanej i jako wiadome dziaanie mona to zaobserwowa w przypadku
hulaszczych sybarytw. Czowiek powinien si oeni w odpowiednim
czasie, a wtedy ograniczenia same si pojawi. Tym sposobem konstruuje
si w yciu pewn potrzeb, wedle wasnego mniemania sprowadzajc na
czowieka oczywiste zo, ale za spraw tego wybiegu uspokaja si nerwy,
tworzc wysoki bastion sucy do przetrzymywania uczu, ktre stay si
stopniowo coraz bardziej odraajce. Ibsen, w postaciach Hjalmara Ekdala
12 Peter W. Zapffe

i jego ssiada Molvika, ukazuje kwitnce tego przykady (yciowe zaka-

manie).
Kada kultura jest wielkim i komplementarnym systemem zakotwi-
czenia, zbudowanym na filarach nonych utworzonych z fundamentalnych
idei kulturowych. Przecitny czowiek opiera budow swej osobowoci na
zastaych filarach kolektywnych, natomiast czowiek obdarzony charakterem
wykacza sw konstrukcj na wasn rk. Jednake nawet on, w mniejszym
czy wikszym stopniu, opiera sw budowl na podstawach kolektywnych
(Bg, Koci, pastwo, moralno, los, prawa ycia, lud, przyszo). Im
bliej pewien element owej struktury spoczywa na podstawowych ele-
mentach nonych caej konstrukcji, tym wiksze niebezpieczestwo jego
naruszenia. Poprzez tworzenie praw i stosowanie kar (inkwizycja, cenzura,
postawy konserwatywne) ustanawia si bezporedni instancj, ktrej zada-
niem jest ochrona fundamentw i cian nonych gmachu kultury. Sia nona
kadego poszczeglnego czonu polega na tym, e albo jego fikcyjna natura
nie zostaa jeszcze dostrzeona, albo te na tym, e pomimo odkrycia owej
fikcyjnoci uznaje si j za cakowicie niezbdn. Std te nauczanie religii
w szkoach, popierane nawet przez ateistw niewidzcych innych rodkw
wdroenia dzieci w spoeczne schematy postpowania anieli wiara.
Wraz ze stopniowym dostrzeeniem fikcyjnoci czy te zbdnoci
owych czonw niezwocznie dokonuje si zastpienia ich nowymi (ograni-
czony czas ycia prawd) std te pochodzi caa owa duchowa i kulturowa
walka, ktra wraz ze wspzawodnictwem ekonomicznym tworzy dynamicz-
ny przebieg dziejw wiata. Podanie dbr materialnych (wadza) nie jest
w a tak duym stopniu stymulowane przyjemnoci pync z posiadania
bogactwa, bo przecie nikt nie jest w stanie siedzie na wicej ni jednym
krzele rwnoczenie czy te je ponad granic przesytu. yciowa warto
fortuny polega w wikszej mierze na tym, e jej waciciel dysponuje szer-
szym wachlarzem moliwoci zakotwiczania i rozpraszania si.
W odniesieniu do zarwno kolektywnych, jak i indywidualnych form
zakotwiczenia obowizuje zasada, e w momencie gdy jeden z czonw
ulega zniszczeniu, nastpuje kryzys, tym gbszy, im bardziej istotna war-
stwa zostaa naruszona. W yciu osobistym, w obrbie ktrego czowiek
broni si poprzez wzniesienie wok siebie waw obronnych, kryzysy
tego rodzaju s codziennymi i zazwyczaj pozbawionymi blu zdarzeniami
(rozczarowaniami); nawet tutaj daje si jeszcze zaobserwowa igranie
z wartociami kotwiczcymi (dowcip, argon, alkohol). Ale podczas tego
Ostatni Mesjasz 13

typu gierek istnieje niebezpieczestwo, e wydry si dziur sigajc a

do samego dna i nagle, w jednej chwili, sytuacja z lekkomylnej zabawy
przemieni si w makabr powodujc nieodwracalne obraenia. Lk egzy-
stencjalny spoglda nam prosto w oczy, nabieramy miertelnego oddechu
i dostrzegamy, e rozum zwisa ju tylko na cienkiej niteczce, zawieszony
ponad otchani pieka.
Wymieni owe podwaliny, nie wywoujc przy tym ogromnych spa-
zmw spoecznych i groby cakowitego rozpadu (reformacja, rewolucja),
udaje si niezwykle rzadko. W takich czasach indywiduum pozostawione
zostaje samemu sobie oraz wasnym zdolnociom zakotwiczania i wzrasta
liczba osb niepotraficych poradzi sobie z zaistnia sytuacj. Rezultatem
tego s depresja, ekscesy, samobjstwa (niemieccy oficerowie po I wojnie
wiatowej, chiscy studenci po rewolucji).
Inn saboci systemu jest fakt, e jego rnorodne, potencjalnie nie-
bezpieczne momenty musz by czsto ugruntowane na filarach o zupenie
odmiennym charakterze. Kiedy wic kady z poszczeglnych czonw zo-
staje logicznie rozbudowany, w kocowym rezultacie moe doj do kolizji
sprzecznych ze sob sposobw rozumowania i odczuwania. W powstae
tym sposobem szczeliny z atwoci moe wlizn si rozpacz. W takich
wypadkach jednostka moe zosta opanowana przyjemnoci pync
z destrukcji z rozkosznym przeraeniem niszczy cay ten sztuczny aparat
mylowy majcy na celu ochron jej ycia. Przeraenie jest wynikiem utraty
wszystkich ochronnych wartoci yciowych, natomiast rozkosz ma swe
rdo w bezwzgldnym utosamieniu si i poczuciu harmonii z najgb-
szymi tajemnicami skrytymi w gbiach naszej istoty: ze sw biologiczn
niestabilnoci i trwa skonnoci do zagady.
Zakotwiczenie darzymy mioci za ratunek, jaki nam przynosi,
rwnoczenie nienawidzc go za ograniczanie poczucia naszej wolno-
ci. Dlatego te w momentach przypywu mocy odczuwamy rado, gdy
w akompaniamencie muzyki skadamy do grobu wartoci, ktre stay si
przeytkiem. Przedmioty materialne zyskuj tutaj znaczenie symboliczne
(radykalne podejcie do ycia).
W chwili gdy jednostka zdoaa unicestwi wszelkie znajdujce si
w niej zakotwiczenia, jakie bya w stanie wyledzi, tak e pozostay ju
tylko te niewiadome zaczyna uwaa si za cakowicie wyzwolonego
czowieka.
14 Peter W. Zapffe

Innym, bardzo popularnym rodkiem obronnym jest rozproszenie.

Caa uwaga skoncentrowana zostaje w obrbie pewnej krytycznej granicy,
a dzieje si to przez nieustanne zaabsorbowanie wraeniami pochodzcymi
ze wiata zewntrznego. Jest to postawa typowa ju w okresie dziecicym;
bez mechanizmu rozproszenia dziecko staje si nieznone samo dla siebie.
Mamo, czym mam si teraz zaj?, to typowe pytanie syszane z ust
dziecka. Pewna maa Angielka, bdc w odwiedzinach u swych norweskich
ciotek, wysza ktrego razu ze swego pokoju i powiedziaa: No i co te-
raz?. Opiekunki wykazay si prawdziw wirtuozeri: Spjrz na psiaka!
Zobacz! O, tam, maluj paac!. Fenomen jest nazbyt dobrze znany, aby
wymaga innych egzemplifikacji. Na przykad, rozproszenie jest yciow
taktyk socjety. Mechanizm ten mona przyrwna do maszyny latajcej:
zbudowana jest ona z materii posiadajcej ciar, ale zawierajcej w sobie
zasad napdow, ktra dopki utrzymuje j w powietrzu, dopty pozostaje
w dziaaniu. Silnik musi pracowa nieustannie, bo samo powietrze moe j
nie tylko przez krtki czas. Pilot moe ulec znueniu, jednake dopiero
w momencie, gdy silnik zaczyna szwankowa, niebezpieczestwo staje si
naprawd realne.
Sama wspomniana powyej taktyka jest czsto cakowicie uwiada-
miana. Jednake rozpacz moe spoczywa bezporednio pod powierzchni
i pojawia si czasami niespodziewanie niczym powiew wiatru, w postaci
spazmatycznego szlochu. Gdy wyczerpao si ju wszelkie sposobnoci ku
rozproszeniu, nastpuje spleen. Przybiera on rne formy od agodnej
obojtnoci, po mierteln depresj. Szczeglnie czsto do taktyki tej ucie-
kaj si kobiety, a dodatkowo, z powodu posiadania mniejszych skonnoci
poznawczych anieli mczyni, s przez to bardziej odporne.
Szczegln niedogodnoci kary pozbawienia wolnoci jest odebranie
winiowi niemal wszystkich okazji do rozpraszania. Jako e inne widoki
na wyratowanie si z tego pooenia s nike, osadzony w wizieniu z re-
guy znajduje si w sferze bezporedniego zagroenia ze strony rozpaczy.
Dziaania, jakich podejmuje si w celu odparcia zagroenia czajcego si
w owym ostatnim stadium rezygnacji, maj swe ugruntowanie w samej
witalnej zasadzie ycia. Wanie w tym momencie tak bolenie dowiadcza
swej duszy we wszystkim, co go otacza, a jedynym motywem dziaania staje
si kategoryczna nieznono owego stanu.
Czyste przypadki skrajnej rozpaczy yciowej wystpuj najprawdo-
podobniej niezmiernie rzadko, poniewa mechanizmy obronne s zarwno
Ostatni Mesjasz 15

wielorakie, jak i zautomatyzowane, i w pewnym stopniu dziaaj nieustannie.

Ale nawet i inne, spokrewnione z tym fenomenem zjawiska, s naznaczone
pitnem mierci i trzeba wielu wysikw, aby utrzyma si na powierzchni
ycia. mier przedstawia si zawsze jako ostateczne wyjcie, odsuwajc na
bok skrywajce si za ni moliwoci, a i samo dowiadczanie mierci zaley
od czyjego sposobu jej odczuwania i postrzegania. Dlatego te mier, jako
jedno z rozwiza, moe by w zupenoci akceptowana. Jeli in statu mortis
udaje si komu przybra jak poz (poemat, gest, umieranie stojc), czyli
dokonuje si ostatniego aktu zakotwiczenia czy te rozproszenia (mier
sego), wtedy los taki moe wydawa si wcale nie najgorszy. Gazety, od
zawsze posugujce si mechanizmem przemilczania, w kadym wypadku
znajduj doskonae powody, aby nas w jaki sposb uspokoi Sdzi si,
e ostatni spadek cen zboa.
Gdy jaki zrozpaczony czowiek odbiera sobie ycie, mwi si, e jest
to mier naturalna z powodw duchowych. Wspczesne barbarzystwo
ratowania niedoszych samobjcw zasadza si na jecym wosy na
gowie niezrozumieniu istoty egzystencji.
Tylko nieliczne grono ludzi jest w stanie poradzi sobie z t sytuacj za
pomoc rnego typu odmian yciowych, czy to w postaci pracy, spotka
towarzyskich, czy te rozrywek. Osoba uduchowiona wymaga, aby owe
odmiany posiaday pewn spjno, jak wytyczn, prowadziy do po-
stpu. Nic nie jest w stanie przynie ostatecznego zadowolenia, nieustannie
dy si dalej, zdobywa now wiedz, robi karier. Fenomenowi nadaje si
miano denia czy te tendencji ku transcendowaniu. Gdy pewien cel
zostaje osignity, denie pcha nas dalej; zatem nie rozchodzi si tutaj o cel,
ale o sam proces jego osigania: nie chodzi o zdobycie jakiej absolutnej
wyyny, lecz o wdrowanie po sinusoidalnej linii ycia. Awans ze stopnia
szeregowca na kaprala ma by moe wiksz warto przeyciow anieli
awans z pukownika na generaa. Wszelka podstawa wiary w optymistyczn
przyszo unicestwiana jest przez owo podstawowe prawo psychiczne.
Owa dno czowieka charakteryzuje si nie tylko deniem
w kierunku, ale i w rwnej mierze ucieczk od. Uywajc tego sowa
w znaczeniu religijnym, tylko ostatnia z podanych charakterystyk okazuje
si prawomocna. Na gruncie religii jeszcze nikomu nie udao si stwier-
dzi, za czym tak naprawd tskni, ale zawsze jasno zdawano sobie spraw
z tego, przed czym si ucieka, mianowicie przed owym padoem jku, czyli
swym niedajcym si znie pooeniem yciowym. Jeli to przeczucie jest
16 Peter W. Zapffe

dominujce, jeeli zalega ono w najgbszej warstwie duszy, wydaje si

wtedy zrozumiae, e denia religijne odczuwa si i ujmuje jako fenomeny
fundamentalne. W wietle tych rozwaa, nadzieja na istnienie jakiego
boskiego kryterium zawierajcego w sobie zasad wasnego samopotwier-
dzenia jest naprawd marna.
Czwarty rodek przeciwko rozpaczy sublimacja polega w wik-
szym stopniu na zjawisku przeksztacenia anieli na zjawisku wyparcia.
W niektrych wypadkach, wykorzystujc zdolnoci stylistyczne czy te
artystyczne, bl egzystencjalny daje si przetworzy w dowiadczenie warte
przeycia. Na scen wkraczaj pozytywne impulsy i wykorzystuj zo do
swych wasnych celw, ujmujc jego malarskie, dramatyczne, heroiczne,
liryczne czy te komiczne aspekty.
Jest to moliwe o tyle, o ile najgorsze ostrze cierpienia zostao przy-
tpione albo te nie zdoao jeszcze opanowa caego umysu. (Scena:
Alpinista nie jest w stanie rozkoszowa si widokiem otchani, dopki nie
przezwyciy w sobie zawrotw gowy. Dopiero wtedy, i o ile zakotwiczy
si w odpowiedni sposb, potrafi cieszy si jej widokiem). Aby napisa
tragedi, trzeba do pewnego stopnia uwolni si od uczucia tragizmu i spoj-
rze na nie z oddali, przykadowo, z punktu widzenia estetyki. Przy okazji
oddalenie to stwarza okazj ku najdzikszym tacom, poprzez nieustannie
nowe pokady ironii, sigajce a po circulus vitiosus najbardziej enu-
jcego rodzaju. Mona wybra si tutaj na polowanie z nagonk na swe
wasne ego, gonic poprzez niezliczone rewiry owieckie, w peni czerpic
przyjemno z obserwowania, w jaki sposb rne warstwy wiadomoci
nawzajem si okamuj.
Przedoony tu esej jest typow prb sublimacji. Autor nie cierpi,
wypenia tylko arkusze papieru, ktre trafi nastpnie do druku.
Mczestwo samotnych kobiet rwnie wykazuje pewien stopie
sublimacji tym sposobem zyskuj one w swych oczach nieco na waro-
ci.
Mimo to sublimacja jest z pewnoci najmniej rozpowszechnionym
z omwionych powyej sposobw obrony.
Ostatni Mesjasz 17

IV

Czy jest moliwe, aby prymitywne natury obchodziy si bez owych

spazmw i unikw i yy w harmonii z samymi sob, czerpic niezakcon
niczym rado z pracy i mioci? Wydaje mi si, e o ile w ogle mona nada
im miano ludzi, naley udzieli odpowiedzi negatywnej. Najdosadniejsze,
co mona powiedzie, na przykad, o ludziach natury, jest stwierdzenie, e
w pewnym stopniu znajduj si oni bliej piknego biologicznego ideau
ni my, ludzie nie-naturalni. I podczas gdy do tej pory, pomimo wszelkich
sztormw, udao nam si uratowa wikszo z nas, dokonalimy tego dziki
wsparciu ze stron tych aspektw naszej natury, ktre pozostaj rozwinite
w maym lub w przecitnym stopniu. Owego pozytywnego fundamentu
(sama tylko ochrona nie jest w stanie tworzy ycia, a jedynie zapobiega
jego zganiciu) naley doszukiwa si w naturalnej zdolnoci dostoso-
wawczej ciaa i biologicznie uytecznej czci energii duchowej, majc
na uwadze trudnoci powodowane wanie przez ograniczono wadzy
zmysw, sabo ciaa i konieczno pracy dla wasnego utrzymania i pod-
trzymania mioci.
I wanie na ten ograniczony obszar, gdzie goci szczcie, rozwija-
jca si cywilizacja, technika i standaryzacja, wywiera coraz to bardziej
deprecjonujcy wpyw. W momencie gdy w procesie interakcji czowieka
ze rodowiskiem angaowanie duego zasobu zdolnoci poznawczych staje
si stopniowo zbdne, pojawia si wzrastajce duchowe bezrobocie. Warto
postpu technicznego dla ycia powinna by osdzana ze wzgldu na jego
zdolno do umoliwienia ludzkoci zajmowania si w wikszym wymiarze
dziaalnoci natury duchowej. Cho granice s niewyrane, by moe to
wanie pierwsze narzdzie tnce mona by poda za przykad tego typu
pozytywnego wynalazku.
Kady inny wynalazek techniczny posiada warto yciow nie dla
kogo innego, jak tylko dla samego wynalazcy; jako taki reprezentuje on
rac i bezwzgldn grabie dokonan na caej ludzkoci, pozbawiajc j
zasobw dowiadczania, i o ile wynalazek taki zostaje upubliczniony, bez
wzgldu na weto cenzury, jest to czyn, ktry powinien pociga za sob naj-
surowsz kar. Jednym z wielu tego typu wystpkw jest uywanie maszyn
latajcych w celu badania nieznanych terenw. Za jednym wandalistycznym


Rozrnienie poczynione dla wikszej jasnoci.
18 Peter W. Zapffe

zamachem unicestwia si tym sposobem bogate zasoby dowiadczenia, ktre

mogyby przynie korzy wielu innym ludziom kady przez wasny
mozolny wysiek zyskiwaby dla siebie zasuon cz.
Obecna faza chronicznej gorczki ycia w szczeglny sposb nace-
chowana jest wspomnian powyej okolicznoci. Brak ufundowanej na
bazie naturalnej (biologicznej) dziaalnoci duchowej przejawia si midzy
innymi w intensywnym uciekaniu si do mechanizmu rozpraszania (roz-
rywka, sport, radio, rytm czasw). Istniejce obecnie warunki s mniej
sprzyjajce zakotwiczaniu wszystkie odziedziczone kolektywne systemy
zakotwiczenia zostay zachwiane za spraw miadcej krytyki, a lk,
odraza, zamt i rozpacz, jakie to zrodzio, przeciekaj przez powstae tym
sposobem dziury. Komunizm i psychoanaliza (jakkolwiek poza tym nieprzy-
stawalne) podejmuj prby, aby poprzez wykorzystanie nowych rodkw
jeszcze raz rewitalizowa stare rozwizania; odpowiednio czy to przemoc,
czy to przebiegoci uczyni czowieka uytecznym biologicznie, usidlajc
rwnoczenie krytyczny naddatek zdolnoci poznawczych. Dla obydwu
sama ta idea wydaje si straszliwie logiczna. Ale i tym razem nie bdzie ona
w stanie doprowadzi do jakiegokolwiek ostatecznego rozwizania. wia-
doma degeneracja do jakiego korzystniejszego, praktycznie wykonalnego
minimum, moe z pewnoci na krtk met uratowa nasz gatunek, ale ju
ze swej istoty nie wydaje si moliwe, aby odnale spokj w tej rezygnacji,
o ile w ogle osignicie spokoju jest zadaniem wykonalnym.

Jeliby doprowadzi powysze rozwaania do gorzkiego koca, rezultat

bdzie bezsprzeczny: tak dugo, jak ludzko bdzie kroczy kolejami swego
losu, przekonana, e jest biologicznie predestynowana do zwycistwa, nie da
si istotnie niczego zmieni. Wraz ze wzrostem liczby ludzi i zagszczaniem
si duchowej atmosfery technika obronna bdzie musiaa przybra coraz to
brutalniejszy charakter.
Ludzko nadal bdzie oddawa si marzeniom o zbawieniu, potwier-
dzeniu i nadejciu nowego Mesjasza. Ale gdy wielu zbawcw zostanie przy-


Podkrelam, e nie chodzi tutaj o jakie fantastyczne propozycje reformatorskie,
lecz o wyraz zasadniczego wiatopogldu psychologicznego.
Ostatni Mesjasz 19

gwodonych do pni drzew oraz ukamienowanych na placach targowych,

wtedy nadejdzie ostatni Mesjasz.
Pojawi si czowiek, ktry jako pierwszy pord wszystkich odway
si obnay sw dusz i wyda j ywcem na pastw najskrajniejszej myli
swego rodu, bdcej wyrazem samej idei upadku. Czowiek, ktry poj
ycie u jego kosmicznej podstawy i ktrego cierpienie jest caym cierpie-
niem Ziemi. Jakie wcieke okrzyki podnios si we wszystkich zaktkach
Ziemi, domagajc si jego tysickrotnego umiercenia, gdy jego gos,
niczym chmura, spowije cay glob i po raz pierwszy i ostatni rozlegnie si
jego osobliwe posanie:
ycie wiatw jest buzujc rzek, a ycie Ziemi jest bagnem
i stagnacj.
Znak upadku wypisany jest na waszych czoach jak dugo jeszcze
bdziecie wierzga przeciwko ocieniowi?
Ale istnieje jedno zwycistwo i jedna korona, jedno zbawienie i jedna
odpowied.
Poznajcie samych siebie bdcie bezpodni i pozostawcie Ziemi
w ciszy po waszym odejciu.
Jak tylko to wyrzek, rzucili si na niego z producentami smoczkw
dla dzieci i akuszerkami na czele i pogrzebali go pod swymi pazurami.
On jest ostatnim Mesjaszem. Tak jak syn pochodzi z ojca, on sam jest
potomkiem ucznika przy wodopoju.

Z jzyka norweskiego przeoy

Andrzej Konrad Trzeciak