P.D.

SONI 9828936493, Bhilwara

lq{efk{k.k pdz & 6 pj.k gksrs gSA
SANSKRIT 1-ikB;kstuk& 2-fk{k.k& 3-izfriqf"BiqucZyu& 4-iqu% ikB;kstuk&
fk{k.k fo/k;% 5-iqu% fk{k.k& 6-iqu% izfriqf"BiqucZyu
laLd`r 'kCn dh mRifr & le~ $ d` $ Dr
laLd`r Hkk"kk foo dh lcls izkfpu Hkk"kk gSA
dkSky pkj izdkj ds gksrs gSA LokHkkfod dze&JoIys]kqcksiyh
dkSky nks Js.kh;ksa esa foHkDr gS&
1-xzg;z kRed&Jo.k] iBu
2-vfHkO;DrkRed&okpu]ys[ku
Hkk"kk ds nks :i gksrs gS& 1-dyk 2-foKku
f'k{k.k& fk{k.k dh lQyrk fof/k]izfof/k]rduhdh ij vk/kkfjr
gksrk gSA
fof/k&fo"k; oLrq dks Nk=ksa ds lkeus vPpsa rfjds ls ;k fof/k ls
izLrqr djuk fof/k dgykrh gSA
;g iqoZ fu;ksftr o vifjorZukhy gSA
izR;{k fof/k
gcZVh; iapinh iz.kkyh
ikB~;iqLrd fof/k
izfof/k&blds vUrxZr dkfBU; fuokj.k dks Li"V djds fo"k; oLrq
dk Nk=kas ds lEeq[k izLrqr fd;k tkrk gSA
;g iwoZfu;ksftr ,oa ifjorZukhy gSA
tSls&fp= izfof/k] izfrdzfr fdlh dh vkdzfr izfof/k] dkfBU;
fuokj.k izfof/k
uksaV& bldks fk{k.k ;qfDr Hkh dgrs gSaA
rduhdh&fk{k.k eas blda LFkku d{kk ds vUnj gksrk gSA
vusd v/;kidks ds i<+kus Lrj vyx&vyx gksrk gSA
rduhdh Kku Nk= ds Lrj ds vuqlkj gksuk pkfg,A
lq{e fk{k.k
izoZrd& D.W. ,fyu us 1963 esa vesfa jdk] 1970 esa
D. D.frokMh usa Hkkjr esaA
lq{efk{k.k dks izdkku es ykus okys iklh rFkk 'kkg FksA1974 esaA
lq{efk{k.k dk m|s;&fdlh ,d foks"k dkSky es n{krk izkIr
djukA
n{krk dkSky ds vH;kl djus ls vkrh gSA
Nk= la[;k&10&15 le;&6&10feuV
ikB~;fo"k;&ikB~;k'k
dkSky&,d gh iz;ksx fd;k tkrk gS lq{e fk{k.k djrs le;A
vH;kl&dkSky es n{krk izkfIr rdA
midj.k&n`;]JO; lkexzhA
fk{k.klw= & 9 izorZ d&gcZVLisUkj ,oa desfu;k
fk{k.klw= ml /kkxs ds leku gksrk gSA tks v/;kid vius efLr"d ds
Kku ds }kjk Nk= ds Kku dks dsfUnzr djrk gSA
1-ljy ls dfBu dh vksj& ;g lw= ekuo LokHkko ij vk/kkfjr gSAbl
lw= ds ek/;e ls ckyd es ftKklk]:fp rFkk vkRecy c<sxkA
2-Kkr ls vKkr dh vksj& ;g lw= iwoZ Kku ij vk/kkfjr gSA vftZr
Kkudks vk/kkj ekudj fo"k;&oLrq dks Li"V djuk A
3-Ikw.kZ ls vak dh vksj& lEiw.kZ fo"k; dks ckyd ds lkeus izLrqr djuk
rFkk mls y?kq :i esa fo"k; oLrq dk Li"Vhdj.k djuk gSA
bl fk{k.klw= ds }kjk ckyd ds HkkokRed vkSj dykRed]laKkukRed
ij cy fn;k tkrk gSA
4-fof'k"V ls lkekU; dh vksj& fofk"V dk vFkZ mnkgj.k gksrk gSA rFkk
lkekU; dk vFkZ fu;e gksrk gSA
bles v/;kid ckydks ds le{k igys mnkgj.k izLrqr djsxk A ;g
vkxeu fof/k dk nqljk :Ik gSa
5-lkekU; ls fofk"V dh vksj & bles v/;kid ckydks ds le{k igys
fu;e izLrqr djsxkA ckn esa fu;e ds ek/;e ls mnkgj.k izLrqr djsxkA
;g fuxeu fof/k dk nqljk :Ik gSA
6-izR;{k ls vizR;{k dh vksj& bl fk{k.k lw= dk nqljk uke eqrZ ls
vewrZ dh vksj gSA bls LFkwy ls lq{e dh vksj Hkh dgrs gSA
7-foys"k.k ls lays"k.k dh vksj& bl f'k{k.k lw= es v/;kid Nk= dks
foLr`r Kku ds vk/kkj ij rFkk lhfer Kku ds vk/kkj ij fo"k; oLrq
dk Li"Vhdj.k djrk gSA
foys"k.k dk vFkZ& iw.kZ ls vak dh vksj gS]
lays"k.k dk vFkZ& vak ls iw.kZ dh vksj gS
8-euksfoKku ls rkfdZd dh vksj& blds vUrxZr ckyd dh
vUrfdz;kvksa ij foks"kdj cy fn;k tkrk gSA fo"k; oLrq dks iw.kZ :i
ls Li"V djus dk ;g loZJS"B fk{k.klw= gSA
9-vuqHko ls rdZ dh vksj& euksfoKku es rkfdZd dks gh vuqHko ls rdZ
dh vksj dgrs gSA
fk{k.kfof/k dh foks"krk,Wa & 6
1-buds ek/;e ls ckyd O;ogkj esa ifjorZu gksrk gSA
2-ltho okrkoj.k izLrqr djuk pkfg,A
3-fk{k.kfof/k djds fl[kus ij vk/kkfjr gksuh pkfg,A
4-fk{k.kfof/k xfrkhy gksuh pkfg, u fd fLFkj gksuh pkfg,A
5-oSKkfud n`f"Vdks.k gksuk pkfg,A
6-ckyd dk lokZafx.k fodkl gksuk pkfg,A
1
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
fk{k.kfof/k;kW rhu izdkj dh gksrh gS&
1 izkphu fof/k@ekSfyd fof/k
2uohu fof/k@vokZphu fof/k
3uohure fof/k
[1] izkphu fof/k@ekSfyd fof/k &10 os fof/k;kW tks ykMZ eSdkys
1835 ds Hkkjr vkus ls igys izpfyr FkhA ;g nks izdkj dh gS& 1-
ikBkkyk fof/k 2- O;kdj.k vuqokn fof/k
1 ikBkkyk fof/k&bl i}fk esa Nk=ksa dks fo"k;oLrq Li"V dh
tkrh FkhA
ikBkkyk fof/k;kW&1-ekSf[kd fof/k 2-ijk;.k fof/k 3-oknfookn fof/k
4-izukskj fof/k 5- lw= fof/k 6- dFkkdFku fof/k 7- d{kkuk;d fof/k
8-Hkk"k.k fof/k 9- O;k[;k fof/k
1 ekSf[kd fof/k& bl fof/k dks O;fDrxr fof/k Hkh dgrs gSA bl
fof/k ds vUrxZr Nk= fo"k; oLrq dks v/;kid dks lquk;sxkA vkSj
v/;kid muds nks"kks dks nwj djsxkA bl fof/k es d.BLFkhdj.k ij
cy fn;k tkrk gSA
2 ijk;.k fof/k& ijk;.k dk okLrfod vFkZ ikB djuk gksrk gSA
bl fof/k ds vUrxZr oSfnd ea=ksa dk ikB djk;k tkrk gSA
bles jVus ij vf/kd cy fn;k tkrk gSA
bl fof/k dk lcls cM+k nks"k gS vFkZ ds vocks/kunks"k ij /;ku
ugh fn;k tkrk gSA
3 oknfookn fof/k& d.BLFkhdj.k ds lkFk&lkFk
vocks/kunks"k ij /;ku fn;k tkrk gSA
;g fof/k djds fl[kus ij cy nsrh gSA
lw{e fo"k; oLrq dks ny cukdj Li"V fd;k tkrk gSA
bles ny fk{k.k dks egRo fn;k tkrk gSA
4 izukskj fof/k& v/;kid izu iqNrk gS Nk= mkj nsrk gSA
bl fof/k ds ek/;e ls Nk= dh vfHkO;fDr dh {kerk dk fodkl
gksrk gSA
5 lw= fof/k&;g fof/k O;kdj.k es dke esyh tkrh gSA bl fof/k ds
vUrxZr igys Nk= dks fu;e crk;s tkrs gSAckn esa mnkgj.k crk;s
tkrs gSAvFkkZr ;g fuxeu fof/k dk nqljk :i gSA lw{e fo"k; dks
Li"V djus ds fy, lw= fof/k dke esa yh tkrh gSA
6 dFkkdFku fof/k& bl fof/k dk iz;ksx fo"k; oLrq ds Li"Vhdj.k
rFkk :fp mRiknu ds fy, fk{kd ikB ds e/; ;k vUr esa djrk gSA
bl fof/k ds ek/;e ls Nk= esa uSfrd fodkl gksrk gSA
fo"k; oLrq dks jkspd o ftKklk mRiUu djus ds fy, mi;ksxh
fof/k& 1 dFkk dFku fof/k 2 JO; n`; lkexzh
7 dFkk uk;d fof/k& v/;kid dh vuqifLFkfr esa Nk= d{kk esa
v/;kid dh Hkwfedk fuHkkrk gSA
;g fof/k fuf"dz; fof/k gSA
8 Hkk"k.k fof/k& dfBu 'kCnksa ds Li"Vhdj.k ds fy, ;g fof/k dke
esa yh tkrh gSaA
;g fof/k mPpek/;fed Lrj ds fy, mi;ksxh gSA
9 O;k[;k fof/k& ;g fof/k Hkk"k.k fof/k dk gh :Ik gSA
Nk=ksa dh 'kadk lek/kku ds fy, bl fof/k dk iz;ksx fd;k tkrk gSaA
Hkkjrh; fo|ky;ksa esa bl fof/k dk lokZf/kd iz;ksx fd;k tkrk gSA
O;k[;k ds 6 vax gSa&
1- inPNsn laf/k foPNsn
2- inksfDr@inkFkksfZ Dr eqgkojsa }kjk crkuk
3- foxzg
4- okD; ;kstuk
5- vk{ksi izsjd izlaxks ds ek/;e ls
6- lek/kku
10 O;kdj.k fof/k& O;kdj.k dks Hkk"kk dk izk.k rRo dgrs gSA
ir~tyh us O;kdj.k dks 'kCnkuqkklu dh laKk nh gSA
blds vUrxZr /ofu] o.kZ fopkj] /kkrq:i] 'kCn:i] lafU/k] lekl]
dkjd vknh fpksa dks i<+kus dh fof/k gSaA
10 O;kdj.k vuqokn fof/k& izorZd&jked`".k xksiky Hk.Mkjdj
;g fof/k Kkr ls vKkr dh vksj gSA
ljy ls dfBu dh vksj LFkwy ls lw{e dh vksj gSA
bls Hk.Mkjdj fof/k Hkh dgrs gSA
ekr`Hkk"kk dk nwljs fo"k; Hkk"kk esa vuqokn djus ds fy, ;g fof/k
dke esa yh tkrh gSA
[2] uohu fof/k@vokZphu fof/k & 6 os fof/k;kW tks ykMZ eSdkys
1835 ds Hkkjr vkus ds ckn izpfyr FkhA
fof/k;k& 1-ikB~; iqLrd fof/k 2- izR;{k fof/k 3-foys"k.kkRed fof/k
4-gcZVh; iapinh iz.kkyh 5-ewY;kadu fof/k 6-lajpukRed mikxe fof/k
1-ikB~; iqLrd fof/k& izorZd& MkW- osLV egksn;
;g fof/k dkSkyksa ij fuHkj gSA
;g fof/k euksoSKkfud fof/k gSA
;g fof/k lqfu;ksftr o fu;fer gSA
bl fof/k es v/;kid dh vko;drk de gksrh gSA
lksikukas ds ek/;e ls ikB~;oLrq dk fuekZ.k fd;k tkrk gSA
bl fof/k ds ek/e ls Lok/;k; dh izof` r dk fodkl gksrk gSA
bl fof/k dk eq[; m|s; Nk= fo|ky; mifLFkr u gks lds rks
Nk= Lo;a v/;;u dj ldsaA
2
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
2- izR;{k fof/k& izorZd& V.P.oksfdy
laLd`r fk{k.k dh ;g loZJ"s B fof/k gSA
bl fof/k esa ekr`Hkk"kk dk iz;ksx oftZr gSA
bl fof/k dk vk/kkj vuqdj.k gSaA
ekr`Hkk"kk dks bl fof/k esa ck/kd ugha cuusa fn;k tkrk gSA bl
dkj.k bl fof/k dks fuokZ/k ;k lqxe fof/k Hkh dgrs gSA
bl fof/k dk eq[; m|s; dk v/;;u djk jgs gks mlh Hkk"kk esa
v/;;u djkukA
3- foys"k.kkRed fof/k& iw.kZ ls vak dh vksj
bl fof/k esa fo"k; oLrq dks iw.kZ :i ls Nk=ksa ds lkeus Li"V izLrqr
dj fn;k tkrk gSA
;g fof/k foks"k :i ls O;kdj.k o dFkkikB ds fy, mi;ksxh gSA
4- gcZVh; iapinh iz.kkyh& izorZd&QzSMfjd gcZV LisUkj
ikB~;kstuk fuekZ.k ds fy, ;g loZJ"s B fof/k gSA
bl fof/k esa QzSMfjd gcZV LisUkj us pkj lksiku fn;s FksA
1- Li"Vrk izLrkouk]izLrqrhdj.k&flyj o jsu us blesa tksMsA
2- Lkg;ksx@rqyuk
3- O;oLFkk@lkekU;hdj.k
4- O;ogkfjd@iz;ksx
blfof/k esa lakks/ku dj QzSMfjd gcZV LisUkj us ikp lksiku fn;s FksA
1- izLrkouk ikBksiLFkkiu
2- izLrqrhdj.k fo"k;ksiLFkkiu
3- rqyuk
4- lkekU;hdj.k
5- iz;ksx
1- izLrkouk ikBksiLFkkiu& bl fof/k dk eq[; ms; uohu Kku
dks xzg.k djus gsrq mfpr okrkoj.k rS;kj djukA
Kkr ls vKkr dh vksj
uohu Kku dks fl[kus ds fy, iwoZKku dk gksuk vko;d gSA
izLrkouk dk eq[; dk;Z& mhid ds :i esa dk;Z djuk
2- izLrqrhdj.k fo"k;ksiLFkkiu& bl fof/k esa fo"k; oLrq dks iw.kZ
:i ls Nk=ksa ds lkeus Li"V izLrqr fd;k tkrk gSA
blesa dkfBU; fuokj.k] vknZk okpu] vuqdj.k okpu] O;k[;k]
vkqf) lakks/ku vkfn gSA
eq[; ms;& fo"k; oLrq dks iw.kZ :i ls Nk=ksa ds lkeus Li"V
izLrqr djukA
3- rqyuk& bldk eq[; ms; fo"k; oLrq dks Li"V djukA
blesa dkfBU; fuokj.k] ekSu okpu] O;k[;k vkfn gSA
4- lkekU;hdj.k& bldk eq[; ms; fo"k; oLrq dks lkj :i esa
Li"V djukA
blesa cks/k izu] vH;kl izu] fopkjfoys"k.kkRed izu] vkfn gSA
x|&i| esa bls v/;kiddFku dgk tkrk gSA
O;kdj.k esa fu;fefrdj.k@fu;ehdj.k dgk tkrk gSA
5- iz;ksx& bldk eq[; ms; Nk=ksa ds fy, fd;s x;s Kku dks
LFkk;h djuk gSA
blesa vf/kxe dk O;kogkjhdj.k fd;k tkrk gSA & vFkkZr~ uokftZr
Kku dks O;ogkj esa ykukA
blesa xzgdk;Z] ewY;kadu izu] iqujko`fk izu vkfn gSA
5- ewY;kadu fof/k& Nk= ds LFkk;h Kku dks ij[kus ds fy, ;g
fof/k dke esa yh tkrh gSA
;g fof/k izR;sd lksiku ds vUr esa dke yk;h tkrh gSA
;g gcZVh; iapinh iz.kkyh dk fodflr :i gSA
blds ek/;e ls Kku dh izfriqf"B gksrh gSA
iqucZyu dk vFkZ izfriqf"B gksrk gSA
ewY;kadu dk vFkZ gksrk gS& fu.kZ; nsuk] HkkokRed :i lsA
6- lajpukRed mikxe fof/k& okD;ksa dk fuekZ.k djus esa mi;ksx
es yk;h tkrh gSaA
x| fk{k.k
x| dk loZiFz ke o.kZu ;tqoZsn esa feyrk gSA x|kRedks% ;tq%
x| dh ifjHkk"kk&tks NUn ls jfgr fo/kk gks x| dgykrh gSA
o`rcU/kksfT>ra x|e~ &fooukFk vik|cU/kjpuk x|e~& n.M+h
x| dfouka fud"ka onfr&x| dks dfo;ksa dh dlkSVh dgk x;k gSA
x| fk{k.k dk eq[; ms;&'kCn Hk.Mkj esa o`f) ;k 'kCnksPa pkj.k A
x| fk{k.k esa izuksa dk loZJs"B izdkj& fopkj foys"k.kkRed izu
x| nks izdkj dk gksrk gS& 1- dFkk 2- vk[;kf;dk
1- dFkk & vofUrlqUnjh dFkk
2- vk[;kf;dk & g"kZpfjre~
x| fk{k.k esa okpu dk loZJ"s B izdkj& vknkZ okpu
x| fk{k.k dh loZJ"s B fof/k & dkfBU; fuokj.k fof/k
dkfBU; fuokj.k dks x| fk{k.k dh vkRek dgrs gSA
x| fk{k.k dh fof/k;k & 3
1 mn~cks/ku fof/k 2 Vhdk fof/k 3 Li"Vhdj.k fof/k
1 mn~cks/ku fof/k& bl fof/k dk eq[; ms; KkusfUnz;ksa dks izsfjr
djuk gSA
3
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
bl fof/k dks i<+kus ds fy, izR;{k fof/k] izfrd`fr] fp=] vfHku;
vkfn lk/ku dke es yk;s tkrs gSA
Nk=ksa ds ek/;e ls vFkZ fudyokuk mn~cks/ku gSA
2 Vhdk fof/k& bl fof/k dks izopu fof/k Hkh dgrs gSA
;g fof/k mPp Lrj o mPpek/;fed Lrj ds fy, mi;ksxh gSA
bl fof/k esa 'kCn dh O;qRifk&laf/k]lekl]dkjd]izd`fr]foykse vkfn
dks lefUor djds i<+k;k tkrk gSA
;g lefUor fof/k dk :i gSA
3Li"Vhdj.k fof/k& bl fof/k esa rqyuk] okD; iz;ksx] vUr%dj.k]
izlax] lanHkZ] O;k[;k vkfn 'kCnksa dk iz;ksx fd;k gSA
lekl dh cgqyrk fdl fk{k.k esa ikbZ tkrh gS& x| fk{k.k esa
x| ds pkj Hksn gS& lekl ds vk/kkj ij
1-mRdkfyd x| lokZf/kd lekl esa ik;s tkrs gS
2- pw.kZd x| vYi lekl ;qDr x|
3- eqDrd x| lekl jfgr x|
4- o`rxfU/k x| ,slk x| dk izdkj tks y; ds vuqlkj i<+k;k tk,
i| fk{k.k@dkO; fk{k.k
i| dk loZiFz ke nkZu _Xosn esa feyrk gSA i|kRedks%_Xosn%
i| dh ifjHkk"kk&tks NUn ls ;qDr fo/kk gks i| dgykrh gSA
okD;jlkReda dkO;e~ &fooukFk vkuUn
loZiFz ke lEiw.kZ i| ls ;qDr osn& lkeosn
eU=ksa dk osn & _Xosn
laxhr dk osn & lkeosn
tknw Vksus dk osn & vFkoZons
x| o i| ls fefJr osn & ;tqoZns
dkO; fk{k.k dk eq[; ms; & jlkuqHkwfr] dkO; dk jlkLoknu]
lkSUn;kZuqHkwfr] HkokuqHkwfr] prqoxZ Z QyizfIr dk ms;A
i| fk{k.k dk loZJ"s B okpu & lLoj okpu
i| fk{k.k esa loZJ"s B izuksa dk izdkj &Hkkocks/k ;k Hkko foys"k.k
i| fk{k.k dh loZJ"s B fof/k & n.MkUo;][k.MkUo; fof/k]
& dkfBU; fuokj.k fof/k
i| fk{k.k dh fof/k;k & 8
1 xhr fof/k 2 Hkk"kkuqokn fof/k 3 O;k[;k fof/k 4 Hkk"; fof/k
5rqyuk fof/k 6 leh{kk fof/k 7n.MkUo; fof/k 8 [k.MkUo; fof/k
1 xhr fof/k& izkFkfed Lrj ds fy, Js"B gSA
blesa i|kak dks y;c) ;k laxhr ds ek/;e ls i<+k;k tkrk gSA
2 Hkk"kkuqokn fof/k& vFkZcks/ku fof/k
bl fof/k ds }kjk i|kak ds 'kCnksa dk vFkZ fd;k tkrk gSA
3 O;k[;k fof/k& 'kadk lek/kku ds fy, dke esa vkrh gSSA
bl fof/k esa ,d&,d 'kCn dh O;k[;k dh tkrh gS ckn esa 'yksd
dk vFkZ djok;k tkrk gSA
bl fof/k esa O;aX;kFkZ] y{;kFkZ ,oa nkkZfud i{k ij cy fn;k tkrk gSA
4 Hkk"; fof/k& mPp Lrj ds fy, Js"B gSA
bl fof/k esa dFkk ds leku n`"VkUrksa dk Li"V v/;kiu djk;k
tkrk gSA ,sfrgkfld mnkgj.kksa dh iz/kkurk gSA
5 rqyuk fof/k&izLrqr 'yksd ds Hkko okys leku 'yksd dks crk;k
tkrk gSA
bl fof/k esa dkO; lkSUn;Z dh vuqHkwfr izkIr gksrh gSA
6 leh{kk fof/k& dkO; dh Hkk"kk ds lkFk&lkFk Hkk"kkkSyh] NUn]
vaydkj] dFkk vkfn dks nwljs dfo;ksa dh Hkk"kkxr foks"krk ls rqyuk
dh tkrh gSA
bl fof/k esa xq.knks"kksa dk foospu fd;k tkrk gSA

dkO; nks izdkj dk gksrk gS& 1- n`; dkO; 2- JO; dkO; 7 n.MkUo; fof/k& n.M dk vFkZ gksrk gS okD;
dkO; okD; dk vFkZ& okD; dk vUo; djuk gSA
dkO;fk{k.k esa vUo; dk foks"k egRo gSA
n`; dkO; JO; dkO; lEiw.kZ 'yksd dk iw.kZ okD; esa ifjorZu djuk n.MkUo; fof/k
dgykrk gSA
:id mi:id x| i| pEiw bl fof/k esa Nk= Lo;a gh fk{kd dh lgk;rk ls 'yksd ds iz/kku
vakks dks [kkstrk gSa rFkk ckn esa dkkZ] deZ] fdz;k vkfn O;kdj.k
dFkk egkdkO; pEiw lEcf)r izuksa dh [kksat djrk gSA
vk[;kf;dk [k.MdkO; uypEiw blesa Nk= fuf"dz; rFkk d{kk vuqkklughu jgsxhA
eqDrddkO;
;g fof/k veuksoSKkfud gSA
4
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
8 [k.MkUo; fof/k&blesa loZizFke iz/kku okD; <w<k tkrk gSA
blesa O;kdj.k lacf) izuksa ds LFkku ij ikB~;fo"k; lacf) izu
iwNs tkrk gSA
blesa Nk= lfdz; rFkk d{kk vuqkkflr jgsxhA
;g fof/k euksoSKkfud gSA
O;kdj.k fk{k.k
O;kdj.k dh O;qRifk & fo $ vk $ d` $ Y;qV~
ir~tyh us O;kdj.k dks 'kCnkuqkklu dh laKk nh gSA
O;kdj.k dks Hkk"kk dk izk.k rRo dgrs gSA
O;kdj.k dks 'kCn dh 'kqf) o v'kqf) dk 'kkL= dgrs gSA
O;kdj.k fk{k.k dk ms; 'kCnksa dh 'kqf) o v'kqf) dk Kku gSA
O;kdj.k fk{k.k dh loZJ"s B fof/k& vkxeu fuxeu fof/k gSA
O;kdj.k fk{k.k dk egRoiw.kZ lksiku&fu;fefrdj.k fu;e ls
i<+uk gSA
O;kdj.k fk{k.k ds 5 lksiku gS& j{kksgkxey?olUnsgk% lkFk fn;k tkrk gSaA
1- j{kk 2- g 3- vkxe 4- y?kq 5- vlUnsg
laLd`r esa dwy 18 lksiku gS&
O;kdj.k fk{k.k dh fof/k;k & 8
O;kdj.k fk{k.k dh 2 fof/k;k & izkphu] vokZphu
izkphu fof/k;k& 1- ijEijkxr fof/k 2- d.BLFkhdj.k fof/k 3-ikjk;.k
fof/k 4- okn fookn fof/k 5- O;k[;k fof/k 6- Hkk"kk lalxZ fof/k 7-
vkxeu fof/k 8- fuxeu fof/k tks egRoiw.kZ gS os gh fy[kh gSA
O;kdj.k Le`ra eq[ke~
1- ijEijkxr fof/k& bl fof/k ds vUrxZr xq:dqy i)fk }kjk
O;kdj.k fk{k.k dk v/;;u djok;k tkrk FkkA
bl fof/k esa ir~tyh ds vkxeu fuxeu fof/k ds vk/kkj ij
v/;;u djok;k tkrk FkkA bl fof/k esa v"Vk/;k;h ds lw=ksa dks
d.BLFkhdj.k djok;k tkrk FkkA bl fof/k esa d.BLFkhdj.k ij cy
fn;k tkrk Fkk u fd vFkZcks/ku ijA ir~tyh us izdf` r izR;; ij
foks"k cy fn;kA
2- vkxeu fof/k & izorZd& ir~tyh
;g O;fDrxr vUos{k.k fof/k gSA
lksiku 4 gSa & mnkgj.kksa ls fu;eksa dh vksj
1- mnkgj.k& fofk"V ls lkekU; dh vksj
2- fujh{k.k& Kkr ls vKkr ldh vksj
3- fu;fefrdj.k& ljy ls dfBu dh vksj
4- ijh{k.k& LFkwy ls lq{e dh vksj
;g fof/k jkspd gS&uwru fu;e ls lkekU; Kku dh vksjA
Nk= lfdz; jgrs gS o d{kk vuqkkflr jgrh gSA
3- fuxeu fof/k & izorZd& ir~tyh
lksiku 4 gSa & fu;eksa ls mnkgj.kksa dh vksj
1- fu;ecks/ku & vKkr ls Kkr dh vksj
2- fu;eLi"Vhdj.k & dfBu ls ljy dh vksj
3- fu;eijh{k.k& lq{e ls LFkwy dh vksj
4- fu;e lR;kiu & fu;e ls mnkgj.k dh vksj
lkekU; ls fofk"V dh vksj
Nk= fu"dzh; jgrs gS o d{kk vuqkklughu jgrh gSA
4- Hkk"kk lalxZ fof/k& bl fof/k ds vUrxZr O;kdj.k rFkk vuqdj.k
ds ek/;e ls v/;kiu djk;k tkrk gSA
5- leok;@lg;ksx fof/k& bl fof/k ds vUrxZr O;kdj.k dk Kku
vyx ls u nsdj x|&i| jpuk] ukVd] dFkk ds v/;;u ds lkFk&
6- ;wfjfLVd fof/k& izorZd& vkeZLVkax
bl fof/k dks vUos{k.k fof/k ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
bl fof/k esa ckyd Lo;a 'kCnksa dh [kkst djrk gSA
;g fof/k fl[kks uked fl)kUr ij dke djrh gSA
7- vUo;O;frjsd fof/k& bl fof/k esa dkO; fk{k.k ds vUo; dks
vk/kkj ekudj izR;sd 'kCn dk O;kdj.k n`f"V ls VqdMs[k.M djds
O;kdj.k fk{k.k djok;k tkrk gSA
ukVd fk{k.k
ukVd fk{k.k dk vFkZ gS& vfHku; djuk A
ukVd dks iapeosn Hkh dgk x;k gSAHkjreqfu&ukV~;kkL= ds tUenkrk
dkO;s"kq ukVd jE;e~ vfHkKku 'kkdqUrye~
y{k.k& voLFkkuqd`fr ukV~;e~ nk:ide~& /kuT;
ukV~; 'kkL= dk eq[; ms; & Nk=ksa dk lokZaxh.k fodkl
okpu ds 2 izdkj gS& 1- lLoj okpu 2- ekSu okpu
ukV~; fk{k.k dk loZJ"s B okpu@lksiku& ikBkfHku;
ukV~; fk{k.k dk loZJ"s B izuksa dk izdkj & pfj= lEcfU/k izuA
ukV~; fk{k.k dh vkRek dgrs gS& vfHku; dks
loZJ"s B vfHku; & lkfRod vfHku;
ukVd ds 3 izdkj gS & ms; ukVd fk{k.k ds
1- fgrksinsktue~ &O;fDr vkSj lekt dY;k.k ds fy, minsk nsukA
2- foJkfUrtue~ & lekt o O;fDr dks 'kkfUr iznku djukA
5
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
3- fouksntue~ & lekt o O;fDr dk euksjatu djukA
ukV~; fk{k.k dh fof/k;k & 4
1- vknkZ ukV~; fof/k 2-jaxeap fof/k 3-d{kkfHku; fof/k 4-O;k[;k fof/k
1- vknkZ ukV~; fof/k& ;g eukSoSKkfud fof/k gSA
bl fof/k esa fk{kd dh egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA
bl fof/k esa fk{kd }kjk okfpd vfHku; fd;k tkrk gSA
2-jaxeap fof/k& ;g eukSoSKkfud fof/k gSA
ukV~; fk{k.k dk loZJs"B fof/k gSA
ijUrq vf/kd [kfpZyh gksus ds dkj.k orZeku esa vuqi;qDr gSA
3-d{kkfHku; fof/k & bl fof/k esa Nk=ksa ds }kjk iw.kZ gko Hkko ds
lkFk okfpd vfHku; fd;k tkrk gSA
;g d{kk fk{k.k ds izFkfed Lrj ds fy, loZJs"B fof/k gSA
ukV~; fk{k.k dk loZJs"B fof/k gS & orZeku esaA
4-O;k[;k fof/k&
blesa fk{kd }kjk ukVd dh dFkk oLrq] ik=] dFku] Hkk"kkkSyh
vkfn dh O;k[;k dh tkrh gSA O;k[;k 'kadk lek/kku gsrq dh tkrh gSA
;g d{kk fk{k.k ds mPp Lrj ds fy, Js"B fof/k gSA
ukVd vfHku; 4 izdkj gS &
1- okfpd vfHku;& ekSf[kd vfHku; gksrk gS vFkkZr~ mrkj&p<+ko
2- vkafxd vfHku; & vax lapkyu iwod Z dkf;d vfHku;
3- vkgk;Z vfHku;& oskHkw"kk ds lkFkk vfHku; djuk
4- lkfRod vfHku;& ik=ksa dh oskHkw"kk ds lkFk&lkFk muds xq.k&nks"kksa
dk fu:i.k djukA
dFkk fk{k.k@jpuk fk{k.k
dFkk fk{k.k dk eq[; ms; gS& ckyd ds euksjatu ds lkFk&lkFk
uSfrd fodkl djuk A
ukV~; fk{k.k dh fof/k;k & 4
1-dFkufof/k 2-fp=fof/k 3-izuksa kjfof/k 4-laoknfof/k 5-dFkkfHku; fof/k
1-dFku fof/k& bl fof/k esa y?kq :i esa ,d dFku ds ek/;e ls
fk{k.k djok;k tkrk gSA
2-fp=fof/k& fp=ksa ds ek/;e ls dFkk lqukukA
3-izuksakjfof/k& izuksa ds ek/;e lsA
4-laoknfof/k& okrkZyki ds ek/;e ls dFkk fk{k.k djok;k tkrk gSA
5-dFkkfHku; fof/k& d{kk esa vfHku; ds ek/;e ls dFkk fk{k.k
djok;k tkrk gSA loZJS"B fof/k
Hkk"kk dkSky
Hkk"kk dk LokHkkfod ,oa euksoSKkfud dze & Joiys
Jo.k okpu iBu ys[ku
buesa lokZf/kd egRoiw.kZ dkSky & iBu dkSky
vui<+ ;k fuj{kj yksxksa ds egRoiw.kZ dkSky & okpu dkSky
1Jo.k dkSky&bl dkSky dk eq[; ms;&Hkkoksa dks vocks/k djuk gS
bls Hkko xzg.k dkSky Hkh dgrsA
pkjksa dkSkyks esa ;g lcls ljy o izFke dkSky gSA
Hkk"kk dkSky dk vk/kkj Jo.k dkSky gh gSAvr% bl dkSky ds
ek/;e ls Nk= tSls fg lqurk gS oSls fg cksyrk gSA
vFkZxzg.k iwoZd rFkk vocks/k djds lquuk fg Jo.k dkSky dgykrk
gSA
Jo.k dkSky ds ek/;e ls /ofu dk vuqdj.k dkds Nk= mPpkj,k
esa leFkZ gks ldrk gSA ;g Jo.k dkSky dk eq[; ms; gSaA
Jo.k nks"k jfgr gksus ls Hkk"k.k Hkh nks"k jfgr gksrk gSA
Jo.k dkSky ds fodkl gsrq izkFkfed Lrj ij ckyxhr fof/k]
vfHku; xhr] rFkk y?kq dFkk;sa Nk=ksa dks lqukbZ tkuh pkfg,A
tcfd ek/;fed Lrj ij d:.k] ohj] Jax` kj] gkL; vkfn jlksa ls ;qDr
jpuk,sa lqukbZ tkuh pkfg,A
2okpu dkSky& Hkk"kk dkSky dk ;g nwljk dkSky gSA
okpu@Hkk"k.k dkSky &Jo.k dkSky ij fuHkj gSA
Jo.k ftruk etcwr gksxk Hkk"k.k mruk gh etcwr gksxkA
bl dkSky dk eq[; ms;&Hkkoksa o fopkjksa dks vfHkO;Dr djuk gS
okpu@Hkk"k.k dkSky ds fcuk lekt esa okpu fofue; okrkZyki
ugh gksrk gSA
HkkokfHkO;fDr dh {kerk ds fodkl& okpu@Hkk"k.k dkSky dgrs gSA
Hkk"k.k dkSky ds fodkl gsrq izkFkfed Lrj ij ckyxhr fof/k]
vfHku; xhr] rFkk y?kq dFkk;sa Nk=ksa dks lqukbZ tkuh pkfg,A tcfd
ek/;fed Lrj ij okn&fookn] Hkk"k.k vkfn izfr;ksfxrkvksa dk
vk;kstu djok;k tkuk pkfg,A
;g dkSky lqudj ds cksyus ij vk/kkfjr gSA
3 iBu dkSky& iBu dkSky lokZf/kd egRoiw.kZ dkSky gSA
iBu dkSky dks okpu dkSky gSA
iBu dkSky ms;&;fr]xfr]y; iwod Z 'kCnksa dks mfpr vkjksg &
vojksg esa cksyukA
'kCnksa dks dzec) :i esa i<+usa dh ;ksX;rk izkIr djukA
vFkZiwoZd i<+uas dh ;ksX;rk izkIr djukA
okD;ksa dks okD;kakks esa foHkDr dj i<+usa dh ;ksX;rk izkIr djukA
lkSUn;ZuqHkwfr rFkk HkkokuqHkwfr ds lkFk i<+usa dh ;ksX;rk izkIr djukA
iBu dkSky dk eq[; ms;& vFkZ iwoZd i<+ukA
6
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
iBu dkSky dk xkS.k ms;& mPpkj.k fk{k.kA
iBu dkSky dh fof/k;k & 4
1- o.kZekyk fof/k@v{kj cks/k 2- fp= fof/k 3- /ofu lkE; fof/k 4-
vuqdj.k fof/k 5- lkewfgd fof/k 6- Hkk"kk vfHkys[k fof/k@Hkk"kk ;a=
fof/k 7- okD; fof/k
1-o.kZekyk fof/k@v{kj cks/k& iBu dkSky dh lcls izkphu fof/k gSA
bl fof/k ds vUrxZr lcls igys Nk=ksa dks o.kksaZ dks dk Kku
djk;k tkrk gSA rFkk ckn esa o.kksaZ ls 'kCn] 'kCnksa ls okD;] okD;ksa ls ys[ku dkSky dk eq[; ms;& lqUnj ys[k dk izfr:iA
x|kakksa dh iwfrZ djk;h gSA
2- fp= fof/k & eq[; ms;& ns[kksa vkSj dgksa
bl fof/k dks ns[kksa vkSj dgksa fof/k ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
bl fof/k ds vUrxZr ckyd fp=ksa dks ns[kdj ds i<+us dh dyk dks
xzg.k djrk gSA
3- /ofu lkE; fof/k & uohu 'kCnksa dk Kku Nk=ksa dks bl fof/k ls
ljyrk ls gks tkrk gSA blesa v/;kid ,d fg mPpkj.k okys 'kCnksa
dh ckj&ckj iqujko`fr djrk gSA
4- vuqdj.k fof/k & bl fof/k ds vUrxZr Nk= v/;kid fp= /ofu
dk vuqdj.k djrk gSA lquksa vkSj i<+ks fof/k & Jo.k ls iBu dh vksj
5- lkewfgd fof/k & bl fof/k ds vUrxZr Nk= ny cukdj i<+rs gSA
6- Hkk"kk vfHkys[k fof/k@Hkk"kk ;a= fof/k & ;g vk/kqfud fof/k gSA
bl fof/k ds vUrxZr Nk= v/;kid ds ek/;e ls fofHkUu izdkj dh
lkexzh;ksa ds lkFk i<+uk lh[krk gSA
n`;&JO; lkexzh ds fy, vfHkys[k 'kCn iz;ksx fd;k tkrk gSA
;Fkk& fyXokQksu] laM~x.kd ;a=A
7- okD; fof/k& okD;ksa ds ek/;e ls v/;kiu djkukA m-ek-Lrj
iBu dkSky 2 izdkj dk gksrk gS&lLoj]ekSu okpu
ekSu okpu 2 izdkj gksrk gS& xgu]nzrq okpu
lLoj okpu 4 izdkj gksrk gS&
1-vknkZ iBu&v/;kid
2- vuqdj.k iBu&Nk=
3- O;fDrxr iBu& foks"k ,d
4- leosr iBu& lHkh ls ,d lkFk
4 ys[ku dkSky& ;g lh[kusa dk vfUre dkSky gSA
bl vfUre dkSky gksus dkj.k bls dkfBU; dkSky Hkh dgrs gSA
/ofu :i esa fo|ekuHkk"kk ds vakks dks fyfic) esa vorj.k gh
ys[ku dkSky dgykrk gSA
ms;& fopkjksa] Hkkoksa dks LFkk;h djuk
l`tukRed 'kfDr dk fodkl djuk A
Hkk"kk dk iw.kZ vf/kdkj izkIr djukA
fopkjksa] Hkkoksa ds e/; u;sa izfreku LFkkfir djukA
ys[ku 2 izdkj dk gksrk gS& ekSf[kd] fyf[kr
uksV& Hkk"kk dk lgt :i Hkk"k.k gSArFkk mlh dk izfrfcEc
ys[ku gSA ok.kh :ih Hkk"kk dks ys[ku ls LFkkf;Ro feyrk gSA
ys[ku ds }kjk O;fDr vius euksHkko dks fpjdky ds fy,
LFkkf;Ro dj ysrk gSA
uksV& QzWkcsy ds vuqlkj igys okpuiBu fQj ys[ku
ekWUVsljh ds vuqlkj igys ys[ku fQj okpuiBu
ys[ku dkSky dh fof/k;k & 3
1- vuqys[k fof/k 2- izfrys[k fof/k 3- Jqfrys[k fof/k
1- vuqys[k fof/k& bl fof/k dks n`f"V ys[k fof/k Hkh dgrs gSA
bl fof/k esa Nk= ns[kdj ds fy[krk gSA ns[kksa vkSj fy[kksa
2- izfrys[k fof/k & bl fof/k ds ek/;e ls Nk=ksa esa lqUnj 'kCn
fy[kus dh {kerk fodflr gksrh gSA ij blesa iafDr ,d gh gksrh gSA
bl fof/k dk uke lqys[k ;k lqUnj ys[k fof/k gSA
3- Jqfrys[k fof/k & bl fof/k esa Nk= lqudj ds fy[krk gSA
xkS.k fof/k & fp= fof/k] mn~cks/ku fof/k] lw= fof/k] lakks/ku fof/k
fp= fof/k&
mn~cks/ku fof/k& Lok/;k; dh izof` r
lw= fof/k& blesa Nk= v/;kid dks mnkgj.k nsrk gSA o Nk=
fu;e lw= fy[krs gSA
lakks/ku fof/k&vkq) 'kCnksa dks 'kq) djus ds fy, ;g fof/k dke esa
yh tkrh gSA
;g izfrys[k fof/k ds ckn lakks/ku fof/k loZJ"s B gSA
v/;kiu dkSky
v/;kiu dkSky 6 gS&
1- izLrkouk dkSky 2- ';kei dkSky 3- izu dkSky 4-mn~nhiu
ifjorZu dkSky 5- iqucZyu dkSky 6- xzgdk;Z dkSky
1 izLrkouk dkSky& izLrkouk mhid dk dk;Z djrh gSA
bls ikBksiLFkkiu@foU;kl izsj.k Hkh dgrs gSA
uohu Kku ds fy, Nk=ksa dks rS;kj djukA
iwoZ Kku dk irk yxkuk A
uohu fo"k; dk izkjEHk blh ds ek/;e ls gksrk gSA
bl dkSky esa izuksa esa rkjrE;rk gksuh pkfg,A
izLrkouk esa de ls de 5 izu ;k 8 ls vf/kd ugh gksrs gSA
;g dkSky Kkr ls vKkr dh vksj ij vk/kkfjr gSA
la;kstd 'kCnksa dk iz;ksx gksuk pkfg, & loZJs"B foks"krk
7
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
izLrkouk dkSky esa :fp mRiknu djus okys rRo& 4- Nk=ksa dh ekufld 'kfDr;ksa dk fodkl
1-izu 2-fp= 3-dFkk 4-ekWMy 5-iz;ksx 6-mnkgj.k
izLrkouk izuksa dh foks"krk&
izuksa esa rkjrE;rk] ljyrk] Li"Vrk] Nk=ksa ds iwoZ Kku ij vk/kkfjr
gksa] izuksa ds mkj gkW ;k ugh esa uk gksA
izuksa ds izdkj 4 gS&
1-oLrqfu"B 2-vfry?kwkjkRed 3-y?kwkjkRed 4-fucU/kkRed
2 ';kei dkSky&
fk{kd dk ?kfu"B fe=& ';kei
fo|ky; dk n;& iqLrdky;
lHkh lk/kuksa esas loZJ"s B lk/ku& ';kei
fk{kd dk nkfguk gkFk & ';kei
d{kk esa igyh 'krZ & ';kei
vkWijsku CysdcksMZ dk xBu & 1984 esa gqvkA
bl dkSky dk eq[; m|s; &Nk=ksa dk /;ku vkdf"kZr djus ds fy,
';kei ij fy[kus dh loZJ"s B fof/k & xksykdkj fyfi
';kei dkSky dh foks"krk &
& fy[kk gqvk 'kCn Li"V vkSj lqUnj gksA
& inksa rFkk iafDr;ksa ds e/; fojke gksA
& o.kZ rFkk vad nwj ls Hkh fn[ksA
& eq[; vak rFkk laf{kIr in ij ys[kuA
& fy[ks gq, 'kCn dh O;k[;k djukA
& fofk"V 'kCnksa ij jaxhu pksd dk iz;ksxA
& fy[krs le; pksd dh vkokt ugh gksaA
3 izu dkSky&
bl dkSky dk eq[; m|s; &Nk= dk vfHkO;fDr dk fodkl djuk
gSA
izu dkSky ds ?kVd &
1- osx 2- d.BLoj 3- fojke 4- forj.k
izuksa dh foks"krk &kq)rk]LiLVrk] ljyrk] jkspdrk] fofk"Vrk
izuksa ds izdkj &
1- Le`fr izu 2- fopkj cks/kkRed izu 3- fk{k.k izu 4- ijh{k.k izu
5- iqujko`fr izu 6- vH;kl izu 7-vUos"k.kkRed izu
izuksa dk iz;kstu &
1- iwoKZ ku dk ijh{k.k izLrkouk dkSky
2- Kkr vakksa dk Lej.k
3- ftKklk dk mn~cks/ku
izokg izu dkSky&
/kkjkizokg cksyuk rFkk fy[kuk izokg izu dkSky dgykrk gSA
blds vUrxZr izu okn&fookn] i{k&foi{k] rdZ&fordZ vkfn ls
;qDr gksus pkfg,A ftlls Nk=ksa dh dYiuk 'kfDr] rdZ 'kfDr]
ekufld 'kfDr] fpUru 'kfDr dk fodkl gks ldsA
bl dkSky ds vUrxZr vusd izdkj ds izu vkrs gSA
bl dkSky ds ek/;e ls vfHkO;fDr {kerk dk fodkl gksrk gSA
vUos"k.k izu dkSky&
vUos"k.k dk okLrfod vFkZ gS& [kkst djukA
bl dkSky dks [kkstiw.kZ dkSky Hkh dgrs gSA
;g dkSky vkeZLVkax dh wfjfLVd fof/k ij vk/kfjr gSA
bl dkSky ds ek/;e ls Lok/;k; dh izof` r fodflr gksrh gSA
bl dkSky ds ek/;e ls lokZf/kd fpUru 'kfDr] dYiuk 'kfDr]
rdZ 'kfDr] Lej.k 'kfDr vkfn dk fodkl gksrk gSA
?kVd&
1- vuqcks/k izfof/k& bl fof/k ds ek/;e ls v/;kid dks Nk=ksa ls
lcls igys lq{e :i ls izu djus pkfg,A
mUgh izuksa dks vk/kkj ekudj foLr`r izu iwNs tkus pkfg,A
vak ls iw.kZ dh vksj
2- vf/kd lwpuk izkfIr& bl ?kVd ds ek/;e ls v/;kid ,d
fo"k; oLrq ls vusd izdkj ds izu djrk gSA
3- iqu% dsnz.k izfof/k& bl fof/k ds ek/;e ls izuksa ds mkj dks ckj
ckj nksgjku djok;k tkrk gSA
4- iqu% funsZku izfof/k&bl fof/k ds ek/;e ls xyr mkj gksus ij
lgh mkj izLrqr djus ds fy, nqljs Nk=ksa dks volj fn;k tkrk gSA
5- leh{kkRed izfof/k@fu"d"kZ.kkRed& ewY;kadu ds fy, ;g ?kVd
iz;ksx esa fy;k tkrk gSA bl dkSky ds ek/;e ls Nk=ksa esa tkx:drk
dh o`f) gksrh gSA
4 mn~nhiu ifjorZu dkSky &
bl dkSky dk nqljk uke & izsjd oSfo/; dkSky gSA
bl dkSky dk eq[; ms;& Nk=ksa esa ftKklk ;k vfHkizsj.kk
mRiUu djuk gSA
bl dkSky ds ek/;e ls Lok/;k; dh vknr dk fodkl gksrk gSA
foks"krk &
1- fk{kd dh xfr 5- vUr% fdz;k ifjorZu
2- fk{kd dh Hkko&eqnzk 6- fojke iz;ksx
8
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
3- fk{kd dk Loj vkjksg&vojksg 7- JO;&n`; lkexzh dk iz;ksx ;g nks izdkj dk gS & ldkjkRed] udkjkRedA
4- Hkko dsfUnzdj.k 8- iqucZyu 5- vfHk:P;kRed& Nk=ksa dh :fp ;k ftKklk mRiUu djukA
6- euksfouksnkRed& euksjatu dh dFkk,W] ukVd vkfnA
5 iqucZyu dkSky &
iqucZyu 2 izdkj gksrk gS& ldkjkRed] udkjkRed
laLd`r Hkk"kk ds fk{k.k fl)kUr
;g 'kkfCnd o vkkfCnd Hkh gksrk gSA
;g fl)kUr nks izdkj ds gS&
iqucZyu dk eq[; ms;& izkIr Kku dks LFkk;h@n`f<dj.k djuk gSA
1- lkekU; fl)kUr 2- euksoSKkfud fl)kUr
6 xzgdk;Z dkSky & 1 lkekU; fl)kUr
bl dkSky dk eq[; ms;& Nk=ksa esa rRijrk dk fodkl djuk gSA 1- fufpr ms;ksa dk fl)kUr
xzgdk;Z dks izHkkfir djus okys ?kVd@rRo@dkjd& 2- fu;kstu dk fl)kUr
vfHk:fp] Li"Vrk] mi;qDrrk] ;FkkFkZrk] lksnn~ s;rk] ferO;f;rkA 3- fo"k;&oLrq foys"k.k djus dk fl)kUr
4- iwoKZ ku vk/kkfjr fl)kUr
5- lglac/a k dk fl)kUr
vuqokn fk{k.k
6- yphyk fl)kUr
vuqokn fk{k.k 3 rhu izdkj gksrk gSA
7- ckydsfUnzr fk{kk dk fl)kUr
1- v{kjk vuqokn kCnksa dk vFkZ
8- iztkrkaf=d fl)kUr
2- Nk;kuqokn@Hkkokuqokn okD;ksa dk vuqokn eekZuqokn
9- O;fDrxr fHkUurk dk fl)kUr
3- rF;kuqokn x|kak
10- fdz;kkhyrk dk fl)kUr
vuqokn fk{k.k dk eq[; ms;& ekr`Hkk"kk dks vU; fdlh Hkk"kk esa
11- lEc)rk dk fl)kUr
ifjorZu djukA 12- vH;kl ,oa iqujko`fr dk fl)kUr
13- p;u dk fl)kUr
vuqokn fk{k.k dh fof/k;k & 3
1- iqLrd fof/k 2-f}Hkk"kh fof/k 3-rqyuk ,oa vuqdj.k fof/k 1- fufpr ms;ksa dk fl)kUr& bl fl)kUr ds vUrxZr ckyd ds
1- iqLrd fof/k& bl fof/k ds ek/;e ls Nk= ekr`Hkk"kk dks vU; lkeus dksbZ u dksbZ y{; gksuk pkfg,A
fdlh Hkk"kk esa ifjofrZr djrk gSA 2- fu;kstu dk fl)kUr& bl fl)kUr ds vUrxZr ikB fo"k;&oLrq
2-f}Hkk"kh fof/k& ,d Hkk"kk dks nqljh Hkk"kk esa ifjofrZr djus ds fy, dh nSfud ;kstuk rS;kj djukA
f}Hkk"kh fof/k dk iz;ksx fd;k tkrk gSA 3- fo"k;&oLrq foys"k.k djus dk fl)kUr& bl fl)kUr ds
3-rqyuk ,oa vuqdj.k fof/k& bl fof/k ds ek/;e ls Nk= ,d Hkk"kk vUrxZr fo"k;&oLrq dks NksVs&NksVs vaxks esa ckVdj izR;sd fcUnw dks
dks nqljh Hkk"kk ls rqyuk djds rFkk lkFk esa vuqdj.k djds vuqokn Li"V djukA
djrs gSA 4- iwoZKku vk/kkfjr fl)kUr& uohu Kku dks LFkk;h djus fy, ;g
fl)kUr dke esa yk;k tkrk gSA
laLd`r fk{k.k 5- lglac/a k dk fl)kUr& fo"k;&oLrq dks nqljh fo"k;&oLrq ds
laLd`r fk{k.k esa ms; 6 N% izdkj ds gksrs gS& lkFk tksMdj i<+kukA
1- KkukRed 4- vfHko`R;kRed 6- yphyk fl)kUr&vko;drkuqlkj fo"k;&oLrq esa ifjorZu djukA
2- vocks/kkRed@vFkZxzg.kkRed 5- vfHk:P;kRed 7- ckydsfUnzr fk{kk dk fl)kUr&fk{k.k rHkh izHkkoh gks ldrk gS
3- vfHkO;DrkRed 6- euksfouksnkRed tc og fk{k.k Nk= ds Lrj ds vuqlkj gksA
1- KkukRed& Hkk"kk rRoksa dk Kku 8- iztkrkaf=d fl)kUr&fo|kFkhZ;ksa esa Lora= vfHkO;fDr] vkRefookl
2- vocks/kkRed@vFkZxzg.kkRed& vuqdj.k] lqudj ;k i<dj vFkZ dk fodkl] vkRelEeku xq.kksa dk fodkl blh fl)kUr ds ek/;e ls
xzg.k djukA gksrk gSA
3- vfHkO;DrkRed& fo"k;&oLrq dks i<+us dh ;ksX;rk] vfHkO;fDr dh 9- O;fDrxr fHkUurk dk fl)kUr&izR;sd O;fDr vU; lHkh O;fDr;ksa
{kerk dk fodkl Hkh gksxkA ls lHkh rjg ls fHkUu gksrk gSA rks ml fHkUurk dks /;ku esa j[krs gq,
4- vfHko`R;kRed& vfHko`fr dh {kerk dk fodklA v/;kid dks fk{k.k djkuk pkfg,A
9
 P.D. SONI 9828936493, Bhilwara
10- fdz;kkhyrk dk fl)kUr& blesa ckyd Lo;a djds fl[krk gSA
rFkk ckyd lfdz; jgrk gSA
11- lEc)rk dk fl)kUr& Nk= vius okLrfod thou ls tqMh gqbZ
oLrqvksa esa laca/k LFkkfir djds lh[krk gSA
12- vH;kl ,oa iqujko`fr dk fl)kUr& ;g fl)kUr lQyrk ij
vk/kkfjr gSA tc rd ckyd lQy ugh gksxk rc rd ckyd vH;kl
djsxkA
13- p;u dk fl)kUr& bl fl)kUr ds ek/;e ls Nk= bfPNr
fo"k;&oLrq dk p;u djds vius vf/kxe esa o`f) djrk gSA

10