Micha Wojnowski

Religia a wojskowo bizantyska w

wietle traktatw wojskowych IXXI
wieku
Przegld Historyczny 100/2, 189-205

2009
R O Z P R A W Y

MICHA WOJNOWSKI
Uniwersytet Jagielloski
Zakad Historii Bizancjum

Religia a wojskowo bizantyska

w wietle traktatw wojskowych IX-XI wieku

Sw zadziwiajc trwao Cesarstwo Bizantyskie zawdziczao przede wszystkim

temu, e armia wschodniorzymska bya najsprawniejsz instytucj wojskow wczesne
go wiata1. Rozbudowana struktura organizacyjna wojska bizantyskiego i jego doktry
na wojenna ksztatowaa si nie tylko w zwizku z biec praktyk, lecz rwnie dziki
podstawom teoretycznym czerpanym z wielowiekowej tradycji wojskowoci antycznej
i licznych dzie zawierajcych szczegow analiz organizacji, taktyki oraz potencjau
bojowego armii wasnej i przeciwnikw. Wan rol w armii, podobnie jak i w caym spoe
czestwie bizantyskim, odgrywaa religia, ktra nabieraa w wojsku szczeglnego wymia
ru w obliczu czstego obcowania ze mierci i trudami kampanii wojennych. Do idei
religijnych odwoywali si cesarze podejmujc walk2. Wedug bizantyskich wojskowych
zwyciskie zakoczenie wojny bez pomocy niebios byo czym zupenie niemoliwym3.
Wzgldami religijnymi tumaczono te klski armii cesarskiej. W opinii kronikarzy wyni
kay one nie tyle z przesanek militarnych, co moralnych, gdy uwaano je za kar bosk za
grzechy4. Rozwaano te etyczne aspekty przyczyn podejmowania i sposobu prowadzania
wojny. Wymogw tego typu nie ograniczano tylko do cesarza i dowdcw najwyszej ran
gi, pamitano take o postawie religijnej onierzy. O obecnoci religii w armii, a take
0 praktykach religijnych wiadcz relacje autorw bizantyskich, jakkolwiek ograniczaj
si one do licznych co prawda, ale niezbyt obszernych wzmianek o modlitwach, procesjach
1innych uroczystociach religijnych, a take o symbolice militarnej obfitujcej w motywy
religijne5.

1 C h .O m a n , History o f the A rt o f War in the Middle Ages A. D. 378-1278, London 1898, s. 169.
2 P. E. W a l k e r, The Crusade o f John Tzimisces in the light o f new Arabic Evidence, Byzantion, t. XLVII,
1977, s. 301-327.
3 Maurices Strategikon. H andbook o f Byzantine Military Strategy, wyd. G. T.D e n n i s, Philadelphia 1984, s. 9.
4 Na ten temat: J. F. H a l d o n, Ideology and social change in the seventh century: military discontent as a baro
meter, Klio, t. LXVIII, 1986, s. 139-190.
5 Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, wyd. I. B e k k e r,
Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1838,180,23; 125,16, Leonis Diaconi Calonsis Historiae Libri
Decem et Liber de Velitatione Bellica Nicephori Augusti, wyd. C. B. H a s e , Corpus Scriptorum Historiae Byzanti-

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM C, 2009, ZESZ. 2, ISSN 0033-2186

190 MICHA WOJNOWSKI

Znacznie bardziej precyzyjnych informacji na temat roli religii w armii dostarczaj bi

zantyskie traktaty wojskowe, ktre pozwalaj zweryfikowa wiedz uzyskan na podsta
wie innych rde. Pierwsze dziea powicone teoretycznym aspektom sztuki wojennej
powstay w krgu kultury staroytnej Grecji i Rzymu. Ich autorami byli zarwno dowiad
czeni wojskowi, jak pisarze znajcy dzieje wojskowoci, nieposiadajcy jednak kwalifikacji
militarnych*i*6. Po upadku cywilizacji antycznej ich dziea zostay niemal cakowicie zapo
mniane na Zachodzie, za wyjtkiem Wegecjusza7, budziy natomiast wci zainteresowa
nie, a nawet znajdoway zastosowanie praktyczne w Cesarstwie Bizantyskim, ktrego
onierze czuli si spadkobiercami Grekw i Rzymian. Bizantyscy teoretycy wojskowoci
czsto sigali do dzie antycznych, wykorzystujc je jako rda niezbdne do opracowy
wania wasnych rozpraw8.
W okresie od VI do X w. podstawowym kompendium wiedzy o sztuce wojennej, obok
niewielkiego anonimowego traktatu Peri Strategias, by Strategikon, prawdopodob
nie autorstwa cesarza Maurycjusza (582-602)9. Dalszy wzrost zainteresowania problema
tyk militarn nastpi w wieku X, co pocigno za sob powstanie caego zbioru
traktatw wojskowych. Niewtpliwy wpyw na tak dynamiczny rozwj studiw nad teori
wojskowoci miao podjcie zakrojonych na szerok skal dziaa militarnych, ktrych ce
lem miao by odzyskanie utraconych przez Cesarstwo terytoriw10. Dodatkowym czyn
nikiem sprzyjajcym pogbianiu wiedzy o sposobach prowadzenia wojny by take
powszechny w tym okresie nawrt do tradycji antycznych, bdcy jednym z gwnych zja
wisk kulturowych epoki11. Do najwaniejszych traktatw wojskowych powstaych w tym

nae, Bonnae 1836, VIII, 1 oraz Michel Psellos, Chronographie ou histoire d un sicle de Byzance (976-1077), wyd.
i tum. E. R e n a u l d, t. I-II, Paris 1926-1928, I, 16.
6 D. C. S p a u l d i n g , The A ncient Military Writers, The Classical Journal, t. XXVIII, 1932-1933,
s. 657-670 oraz J. B. C a m p b e l l , Teach Yourself H ow To Be A General, Journal of Roman Studies,
t. LXXVII, 1987, s. 13-29.
7 Flavi Vegeti Renati Epitoma Rei Militaris, wyd. C. L a n g, Leipzig 1885. Na temat czasu powstania i auto
ra vide: W. G o f f a r d, The Date and Purpose ofVegetius De Re Militari, Traditio, t. XXXIII, 1977, s. 65-100,
C. Z u c k e r m a n , Sur la date du trait militaire de Vgce et son destinataire Valentinien II, Scripta Classica
Israelica, t. XIII 1994, s. 67-94.
8 H. H u n g e r , Die Hochsprachliche Profane Literatur der Byzantiner, t. I, Mnchen 1978, s. 323-340,
R. V a r i, Z u r berlieferung mittelgriechischer Taktiker, Byzantinische Zeitschrift, t. XV, 1906, s. 47-87,
A. D a i n, L a tradition des stratgistes byzantins, Byzantion, t. XX,: 1950, s. 315-316; F. L a m m e r t, Julius Afri-
canus und die byzantinische Taktik, Byzantinische Zeitschrift, t. XLIV, 1951, s. 362-368.
9 Das Strategikon des Maurikios, wyd. G. T. D e n n i s, E. G a m i 11 s c h e g, Corpus Fontium Historiae By-
zantinae, t. XVII, Wien 1981, The A nonym us Byzantine Military Treatise On Strategy, [w:] Three Byzantine Military
Treatises, wyd. G. T. D e n n i s, Corpus Fontium Historiae Byzantinae XXV, Washington 1985. Na temat armii
bizantyskiej w okresie panowania cesarza Maurycjusza: C. M. M a z z u c c h i, L e katagrafai dello Strategicon
di Maurizio e lo schieramento di bataglia dellesercito R om ano nel V I-V IIsecolo, Aevum, LV, 1981, s. 111-138,
A. P e r t u si, Ordinamenti militari, guerre in occidentee teorie di guerra dei Bizantini (secc. VI-X). Ordinamenti m i
litari in occidente nellalto Medioevo, Settimane di Studi sullAlto Medioevo, t. XV, 1967, z. 2, s. 631-700
iF . A u s s a r e s s e s, L arme byzantine la fin du VIe sicle d aprs le Strategicon de lempereur Maurice, Paris
1909.
10 W. T r e a d g o l d, Byzantium and Its A rm y 284-1081, Stanford 1995, s. 32-39.
11 P. L e m e r l e, L e premier humanisme byzantin. Notes et remarques sur enseignement et culture Byzance
des origines au X e sicle, Paris 1971, s. 267-301.
 RELIGIA A WOJSKOWO BIZANTYSKA 191

czasie nale Tactica Leona VI (886-912) napisane na przeomie IX i X w., a take Pra-
ecepta Militaria autorstwa cesarza Nicefora Fokasa (963-969)12.
Korzystajc z traktatw jako rde historycznych naley pamita, e stosunek za
wartych w tych dzieach wiadomoci do stanu rzeczywistego w okresie, kiedy dziea te po
wstaway, zaley z jednej strony od kwalifikacji militarnych autorw i ich bezporedniego
kontaktu z praktyk wojskow, a z drugiej od stopnia korzystania z dorobku antycznych
poprzednikw. Lektura dzie bizantyskich pisarzy wojskowych nasuwa wiele wtpliwoci
co do realizmu przekazywanego przez nie obrazu armii Cesarstwa. Aby oceni wiarygod
no zawartych informacji naley je konfrontowa z treci innych rde pisanych lub
ikonograficznych, zwracajc przede wszystkim uwag na charakterystyczne dla epoki ele
menty techniki militarnej (bro, uzbrojenie, machiny oblnicze itp.), charakterystyk
przeciwnikw (pochodzenie etniczne, skad spoeczny, wojskowo) oraz na struktur or
ganizacyjn armii bizantyskiej, jej taktyk i wyszkolenie. Biorc pod uwag czynniki ule
gajce zmianom w czasie mona sprawdza, czy dany traktat wiernie oddaje rzeczywisto
oraz okrela epok, w ktrej przypuszczalnie powsta13.
Warto bizantyskich dzie powiconych sztuce wojennej bywa zatem rna, co
w peni pokazuje porwnanie treci poszczeglnych traktatw. Dzieo Leona VI jest oso
bist, amatorsk refleksj autora nad problematyk wojskowoci, napisan na podstawie
antycznych traktatw i wspczesnych cesarzowi rde bizantyskich14. Autor nie posia
da kwalifikacji wojskowych, co zauwaalne jest zwaszcza w opisach poszczeglnych for
macji15. Cesarz dokadnie przedstawia ich uzbrojenie i struktur organizacyjn; nie
podaje natomiast szczegowych informacji na temat ich miejsca w szyku, taktyki i roli
w czasie bitwy. Aby zaprezentowa wygld wojownika nie trzeba byo bra udziau w bata
lii, wystarczya wasna obserwacja w warunkach pokojowych lub opis informatora majce
go bezporedni kontakt z wojskiem. Realizm dziea Leona VI oceniany jest przez
wspczesn historiografi krytycznie. Obraz armii wyaniajcy si z traktatu cesarza jest
wyidealizowany (Albert Vogt), autor mia tendencj do mylenia fikcji z rzeczywistoci
(John H a l d o n), za gwnym zadaniem tego dziea miao by spopularyzowanie proble
matyki militarnej (Philip R a n c e ) 16. rdem o wikszym stopniu wiarygodnoci, cho
nie pozbawionym odwoa do traktatw antycznych, s natomiast Praecepta Militaria

12 Omwienie wyda wszystkich zachowanych traktatw i powiconej im literatury: A. D a i n, Les stratgi-

stes byzantins, Travaux et Mmoires, t. II, 1967, s. 317-392 i G. M o r a v c si k, Byzantinoturcica. Die byzantini
schen Quellen der Geschichte der Trkvlker, Berlin 1958, s. 224-225, 400-409, 417-421 oraz W. K u c z m a ,
Wojennaja organizacija wizantijskoj impierii, Sankt Peterburg 2001, s. 1-97.
13 E. M c G e e r, Tradition and Reality in the Taktikao f Nikephoros Ouranos, Dumbarton Oaks Papers,
t.XLV, 1991,s. 129-140; La trait sur la gurilla (De velitatione bellica) de l empereur Nicphore Phocas (963-969),
wyd. i tum. G. D a g r o n e t , H. M i h e s c u , Paris 1986, s. 142.
14 Na temat traktatu Leona VI vide: K. E. Z a c h a r i v o n L i n g e n t h a l , Z u m Militrgesetz des Leo,
Byzantinische Zeitschrift, t. II, 1893, s. 606-608, idem, Wissenschaft und Recht f r das Heer vom 6. bis zum A n
fang des 10. Jahrhunderts, Byzantinische Zeitschrift, t. III, 1894, s. 437-457; G. V e r n a d s k y , The Tactics
o f L eo the Wise and the Epanagoge, Byzantion, t. VI, 1931, s. 333-335, R. V a r i, Sylloge Tacticorum Graecorum,
ibidem, s. 401-403; G. M o r a v c s i k, La Tactique de Lon V I le Sage comme source historique hongroise, Acta
Historica Academiae Scientarum Hungaricae, t. I, 1952, s. 161-184.
15 P. K a r l i n - H a y t e r , When Military Affairs were in L e o s Hands: A Note on Foreign Policy (886-912),
Traditio, t. XXIII, 1967, s. 15-40.
16 A. V o g t, La Jeunesse de Lon V Ile Sage, Revue Historique, t. CLXXIV, 1934, s. 408, J. F. H a l d o n,
Some Aspects o f the Byzantine Military Technology from the Sixth to the Tenth Centuries, Byzantine and Modern
192 MICHA WOJNOWSKI

Nicefora Fokasa, ktry przez cae ycie by czynnym i zawodowym wojskowym. Warto
tego dziea moe by porwnywalna jedynie ze Strategikon Maurycjusza traktatem
bdcym podrcznikiem dla oficerw17.
Tak wic dziea dotyczce teoretycznych aspektw wojskowoci nie zawsze oddaj jej
wierny i rzetelny obraz. Z drugiej jednak strony naley podkreli, e informacje w nich za
warte, niezalenie od tego, czy odzwierciedlaj rzeczywisto czy fikcj, zawieraj pewien
postulowany, cho realizowany w rnym stopniu, wzr. Wydaje si, e docieray one do
wyksztaconych reprezentantw elity wojskowej, za w Bizancjum oficerowie z reguy po
siadali umiejtno czytania, zwaszcza gdy naleeli do rodw arystokratycznych, nie m
wic o panujcej dynastii. Traktaty wywieray zatem wpyw na praktyczne postpowanie
poszczeglnych dowdcw. Micha Psellos charakteryzujc posta Bazylego II (znakomi
tego wodza) podkrela, e przygotowujc taktyk przeciwko rnym nieprzyjacioom ko
rzysta zarwno z wasnych dowiadcze, jak i ze wskazwek zawartych w ksigach18.
Z kolei Anna Komnena wspomina o nowatorskim szyku przeciwko Turkom, ktrego po
mysodawc by cesarz Aleksy (rwnie dowdca-praktyk) opierajcy swe rozwizania na
dziele Eliana (Taktike theoria)19. Wedug Konstantyna Porfirogenety (913-959) kady
gwnodowodzcy wyruszajcy na kampani winien mie ze sob traktaty o sztuce wojen
nej, ksigi o konstrukcji machin oblniczych i umocnie, dziea zawierajce tajniki wie
dzy medycznej oraz ksigi liturgiczne20.
Dziea wojskowe dokadniej, anieli inne rda pisane, poruszaj take kwestie reli
gii i jej roli w armii Cesarstwa Bizantyskiego. Jeli wiarygodno traktatw jako rde do
historii wojskowoci moe budzi pewne, wspomniane wyej zastrzeenia, to informacje
na temat religii w wojsku zasuguj na wiksze zaufanie. Przede wszystkim w przeciwie
stwie do antycznych rozpraw, informacje dotyczce religii s stosunkowo liczne w po
staci tekstw modlitw, opisw uroczystoci i ceremonii o charakterze religijnym. Co
wicej chodzi o religi chrzecijask, co biorc pod uwag istotne rnice form kultu
pozwala wykluczy moliwo skopiowania ich przez bizantyskich autorw z dzie pi
sarzy staroytnych. Tak wic sposb przedstawiania spraw religijnych w traktatach wydaje
si bardziej wiarygodny anieli opis problematyki militarnej nawizujcy najczciej bez
porednio do antyku.
W armii bizantyskiej wedug traktatw militarnych (cho nie tylko) powszechne by
y praktyki religijne. Kady oddzia, niezalenie od liczebnoci, mia posiada w swoim
skadzie osob duchown przysposobion do penienia posug kapaskich, odpiewywa
nia pieni za konajcych i udzielania im sakramentw21.

Greek Studies, 1.1,1975, s. 45, P. R a n c e, The Fulcum, the Late R om an and Byzantine Testudo: The Germaniza-
tion o f R om an Infantry Tactics, Greek, Roman and Byzantine Studies, t. XCIV, 2004, s. 316.
17 R. V a r i, Die Praecepta Nicephori, Byzantinische Zeitschrift, t. XXX, 1929-1930, s. 49-53,
H. M i h e s c u, Pour une nouvelle dition du trait Praecepta militaria du X esicle, Rivista di Studi Bizantini e
Slavi, t. II, 1982, s. 315-322.
18 Michel Psellos, Chronographie, I, 33.
19 Anne Comnne, Alexiade. Regne de l empereur Alexis I Comnne (1081-1118), wyd. i tum. B. L e ib,
t. I-III, Paris 1937, 1943, 1945, t. III, XVI 3, 6.
20 Constantine Porphyrogenetus, Three Treaties On Imperial Military Expeditions, wyd. J. F. H a l d o n, Cor
pus Fontium Historiae Byzantinae t. XXVIII, Wien 1990, C 196-204.
21 Das Strategikon des Maurikios, I 3, 21; II 17, 1-2; Anne Comnne, Alexiade, XV 7, 2, A. H e i s e n
b e r g , Kriegsgottesdienst in Byzanz, [w:] Aufstze zu Kultur und Sprachgeschichte vornehmlich des Orients. Ernst
 RELIGIA A WOJSKOWO BIZANTYSKA 193

Cesarz wyruszajcy z Konstantynopola na wypraw wojenn powinien by spojrze

na miasto, uczyni trzykrotnie znak krzya i odmwi sowa modlitwy: Panie Jezu Chry
ste, Boe mj, powierzam w Twe rce to Twoje miasto. Chro je przed wszelakim wrogiem
i nadchodzcymi nieszczciami. Strze je przed najazdami pogan i wewntrznymi spora
mi. ------ ty jeste Panem przebaczenia i Ojcem wspczucia, Twoja jest moc miosierdzia,
zbawienia i odrzucenia pokus i niebezpieczestw teraz, zawsze i na wieki wiekw22 (tum.
Micha W o j n o w s k i ) . Podczas kampanii, a zwaszcza przed bitw, cesarze i wysocy ran
g dowdcy wygaszali w obliczu armii podniose i pene arliwoci religijnej mowy
(dmgoriai), ktrych tre bywa bardzo czsto przytaczana przez autorw kronik i trakta
tw23. Trudno jednak oceni, czy stanowi one jedynie fikcj literack, czy te byy rzeczy
wistym i skutecznym rodkiem, za pomoc ktrego starano si wpywa na morale
onierzy24. Konstantyn Porfirogeneta opisuje uroczysty przegld, ktry mia miejsce
w obozie wojskowym (aplkton)25. onierze kadego z temw uformowani w paradny
szyk witali zbliajcego si do nich cesarza. Wszyscy oficerowie (archontes) poczynajc od
strategosa danego temu poprzez turmarchw, merarchw, a na komesach koczc, zsia
dali z koni i padali na twarz (proskynsis), podczas gdy szeregowi onierze (stratitai) nie
byli zobligowani do takiego postpowania. Cesarz zwraca si do oficerw tymi sowami:
Jak si miewacie moje dzieci? Jak miewaj si wasze ony, crki i synowie?------ niech
dziki bd Bogu, ktry obdarza nas zdrowiem26 (tum. Micha Wojnowski). W przypad
ku, gdy inspekcja miaa miejsce na wrogim terytorium, w niedalekiej odlegoci od celu,
ktry mia zosta zaatakowany, modlitwy i przemwienia staway si bardziej intensywne
i arliwe. Cesarz w obliczu bezporedniego zagroenia ze strony nieprzyjaciela, stojc
przed frontem themata i tagmata powtarza powysz formuk, po czym dodawa: Ocze
kuj, onierze Chrystusa, moje dzieci, e gdy przyjdzie na to czas, okaecie szlachetno
ducha i mstwo tak samo jak prawdziw pobono, umiowanie Boga i naszego majesta
tu. Zostaniecie sowicie wynagrodzeni za wasz odwag, szlachetno i prawdziw wiar
oraz uhonorowani rnymi zaszczytami i godnociami, ktrych wczeniej nie posiadali-
cie27 (tum. Micha Wojnowski).
Najwicej informacji na temat praktyk religijnych w armii bizantyskiej zawieraj
Praecepta Militaria Nicefora Fokasa. Zgodnie z zaleceniami autora tego dziea wszyscy
onierze powinni uczestniczy w porannych i wieczornych modach. Gdy zbliaa si pora
modlitwy, kady winien porzuci dotychczasowe zajcie, i zwrciwszy si ku wschodowi,
nabonie si modli. Niestosowanie si do tej praktyki traktowane byo jako powane na
ruszenie dyscypliny wojskowej, ktre karano publicznym napitnowaniem i degradacj,

Kuhn zum 70. Geburstag gewidmet, Mnchen 1916, s. 244-257, J. R. V i e i 11 e f o n d, Les pratiques religieuses
dans larme byzantine d aprs les traits militaires, Revue des tudes anciennes, t. X X X VII1935, s. 322-330.
22 Constantine Porphyrogenetus, Three Treatises, C 320-331.
23 Leonis Diaconi Calonsis Historiae Libri Decem et Liber de Velitatione Bellica NicephoriAugusti, VIII, 2-3;
Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, wyd. I. B e k k e r, Corpus
Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1838, 459, 16-20; 478, 17-18.
24 A. D a i n, Les stratgistes byzantins, 343-344, P. L e m e r l e, op. cit., s. 272-273.
25 O bizantyskich obozach wojskowych vide. R. G r o s s e , Das rmisch-byzantinische Marschlager vom
4.-10. Jahrhundert, Byzantinische Zeitschrift, t. XXII, 1913, s. 90-121; Ju.A . K u a k o w s k i j , Wizantijskija
gier konca X wieka, Wizantijskij wriemiennik, t. X, 1903, s. 63-99.
26 Constantine Porphyrogenetus, Three Treatises, C 443-459.
27 Ibidem, C 460-473.
194 MICHA WOJNOWSKI

jeli winowajca zajmowa miejsce w hierarchii rang wojskowych. W okresie poprzedza

jcym decydujce starcie z nieprzyjacielem w armii obowizywa post; czas oczekiwania na
batali spdzano pokornie si modlc28. W bliskoci nieprzyjaciela onierze winni powta
rza sowa: Panie Jezu Chryste, Boe nasz, przebacz nam29 (tum. Micha Wojnowski).
Na polu bitwy armia po zajciu pozycji i uformowaniu okrelonego szyku w kompletnej ci
szy i spokoju oczekiwaa na zbliajce si starcie, co deprymujco wpywao na nieprzy-
jaciela30. W momencie ataku, na sygna trby lub innego instrumentu wojskowego,
deklamowano nastpujc modlitw: Panie Jezu Chryste, Boe nasz, przebacz nam.
Amen. Przyjmij nas chrzecijan, zaszczy nas obron wiary i braci naszych, pokonaj
mier, wzmocnij dusze, serca i cae ciao nasze, o Boe, silny w boju i w potdze z nikim
niezrwnany, modlitwami Bogurodzicy i wszystkich witych. Amen31 (tum. Micha
Wojnowski).
adnych informacji o modlitwach nie zawieraj natomiast Tactica Leona VI. Ce
sarz wspomina jedynie o mowach wygaszanych przed bitw, ktre zawieraj treci religij
ne. onierzy naley motywowa do walki obiecujc nagrody, a take przypomina im, e
walcz w imieniu swoich braci chrzecijan przeciwko wrogom Chrystusa, ktrzy umylnie
wszczynaj wojny32. Rozbieno przekazw skania do wtpliwoci, czy onierze rzeczy
wicie modlili si przed bitw, a przynajmniej, czy robili to dokadnie w sposb opisywany
przez takie rda jak Praecepta Militaria. Dla przykadu rozpatrzmy kwesti, czy mod
litwa miaa charakter zbiorowy czy indywidualny. Z treci traktatw wynika, e miaa ona
charakter grupowy, jednak autorzy traktatw zdaj si nie uwzgldnia dobrze powiad
czonego faktu, e w skad armii bizantyskiej nie wchodzili wycznie chrzecijanie. Su
cy w niej wyznawcy innych religii wykonywali zapewne wasne praktyki religijne,
jakkolwiek nie dysponujemy bezporednimi wiadectwami na ten temat. By moe rda
upraszczaj zatem stan rzeczywisty. Niemniej wypada uzna, e jaka forma duchowej
mobilizacji musiaa istnie i jest wielce prawdopodobne, e bya to wanie modlitwa. Cha
rakterystyczne jest, e Praecepta Militaria Nicefora Fokasa, zawierajce teksty mod
litw, spisane zostay przez wykwalifikowanego i czynnego wojskowego, ktry musia by
wiadkiem owych praktyk33.
Modlitwy i aklamacje o treci religijnej recytowano take po zakoczeniu wypraw
wojennych. W trakcie triumfalnego powrotu cesarza Bazylego I (867-886) z kampanii
prowadzonej w roku 878 w rejonie Tefrike i Germanikei, zarwno wysokiej rangi urzdni
cy, jak i wojskowi odziani w biae szaty powtarzali nastpujce sowa stanowice for
m aklamacji i modlitwy zarazem: Chwaa Bogu, ktry przywid naszego Pana jako
zwycizc! Chwaa Bogu, ktry Ci wywyszy Panie Rzymian! Chwaa Tobie, Przenaj

28 Nicephori Praecepta Militaria ex codice Mosquensi, wyd. J. K u l a k o v s k i j , Mmoires de LAcadmie

Impriale des Sciences de Saint-Ptersbourg, V IIIe srie, Classe Historico-Philologique, t. VIII, No 9, Sa
int-Ptersbourg 1908, 20, 32-33; 21, 1-17.
29 Ibidem, 15, 18-20.
30 J. F. H a l d o n, Warfare, State and Society, s. 264-266.
31 Nicephori Praecepta Militaria, 15, 21-29.
32 Leonis Imperatoris Tactica sive De R e Militari Liber, Joannes M e u r s i u s graece primus vulgavit et notas
addidit, J. L a m i u s ex absolutissimo codice laurentiano mutilum supplevit atque restituit, wyd. J. P. M i g n e,
Patrologiae Cursus Completus. Series Greco-Latina, t. CVII, Paris 1863, XII 72; XIV 1.
33 G. T. D e n n i s, The Byzantines in Battle, [w:] Byzantium at War, wyd. N. O i k o n o m i d e s , Athens 1997,
s. 165-178.
 RELIGIA A WOJSKOWO BIZANTYSKA 195

witsza Trjco, e widzimy naszego Pana zwyciskim! Witamy Ci jako zdobywc, naj
odwaniejszy Panie! (tum. Micha Wojnowski). piewano take psalmy i hymny
triumfalne (niketika, epinikia)34. Hymny, modlitwy czy przemowy odwoujce si do treci
religijnych miay przede wszystkim na celu podnie morale onierzy i przygotowa ich na
ryzyko utraty ycia. Powinnicie wiedzie pisa Konstantyn Porfirogeneta majc na
myli stojcych w szyku onierzy jakim dobrem jest walka za chrzecijan i jak wiele
chway przysparza sobie ten, ktry to czyni35 (tum. Micha Wojnowski).
W literaturze dotyczcej religii w armii koncentrowano si dotd gwnie na przed
stawieniu praktyk religijnych obowizujcych w wojsku z punktu widzenia ich walorw
duchowych36. Jednak religia penia w armii bizantyskiej take istotn funkcj praktycz
n. Tre modlitw, podanych w traktatach, bya starannie dobierana do okolicznoci w kt
rych naleao je odmwi. W miar zbliania si do terytorium wroga i intensyfikacji
dziaa wojennych, modlitwy staway si coraz bardziej arliwe, zwaszcza w chwili przygo
towa do bitwy, co widoczne jest choby w zaleceniach cesarza Konstantyna Porfirogene-
ty. W ten sposb starano si zapewne stopniowo mobilizowa onierzy do maksymalnego
wysiku w czasie walki, susznie rozumujc, e obok takich czynnikw jak wyszkolenie, tak
tyka, i uzbrojenie o zwycistwie decyduje rwnie odpowiednia postawa na polu bitwy
i wysokie morale. Praktyki religijne wpyway take na poziom dyscypliny, ktrej stan
dardy w redniowiecznych armiach byy bardzo niskie. Take w armii Cesarstwa Bizanty
skiego, pomimo istnienia cile okrelonych norm przestrzegania dyscypliny, czsto
dochodzio do jej naruszenia. Liczne byy przypadki dezercji i zdrady, handel broni (au
tor De castrametatione z ubolewaniem przyznaje, e onierze po zakoczeniu kampa
nii sprzedaj bro)37, korupcja oraz wypowiadanie posuszestwa zwierzchnikom, co
miao miejsce nawet w obliczu wroga. W onie armii powstaway rozdwiki i rodziy si
spiski. Za najpowaniejsze naruszenie dyscypliny uwaano jednak wystpienie przeciwko
aktualnie panujcemu cesarzowi38.

34 Constantine Porphyrogenetus, Three Treatises, C 761-768. Cf. Constantini Porphyrogeniti imperatoris De

cerimoniis aulae byzantinae libri duo, wyd. I. I. R e i s k e, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae
1829-1830,372,1-373,13; 609,4-7, orazM . M c C o r mi c k , Eternal Victory. Triumphal Rulership in Late A n ti
quity, Byzantium and the Early Medieval West, Cambridge 1986, s. 189-231, C. M a n g o, The Triumphal Way o f
Constantinople and the Golden Gate, Dumbarton Oaks Papers, t. LIV, 2000, s. 174-188. O rnych rodzajach
pieni i aklamacji vide: P. M a a s, Metrische Aklamationen der Byzantiner, Byzantinische Zeitschrift, t. XXI,
1912, s. 28-51. O przebiegu i chronologii tej kampanii vide: A. A. V a s il i e v, Byzance et les Arabes. L a dynastie
macdonienne (867-959), dition franaise prpare par H. G r g o i r e et M. Canard, cz. II: Extraits des sour
ces arabes, tum. M. C a n a r d, Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae II, 2, Bruxelles 1950,1,82-94; 2,34-35;
47-49.
35 H. A h r w e i l e r, Un discours indit de Constantine V II Porphyrognte, Travaux et Mmoires, t. II,
1967, s. 399.
36 A. H e i s e n b e r g, op. cit., s. 244-257; J. R. V i e i 11 e f o n d, op. cit., s. 322-330; A. P e r t u s i, Una aco-
luthia militare inedita delX secolo, Aevum, t. XXII, 1948, s. 145-168; G. T. D e n n i s, Religious services in the
byzantine army, [w:] Eulogema. Studies in Honor o f Robert Taft, Rome 1993, s. 107-117.
37 On Campaign Organization, [w:] Three Byzantine Military Treatises, wyd. G. T. D e n n i s, Corpus Fontium
Historiae Byzantinae XXV, Washington 1985, 28, 11-20.
38 R. G r o s s e, Rmische Militrgeschichte von Gallienus bis zum Beginn der Byzantinischen Themenverfas
sung, Berlin 1920, s. 234-241, J. F. H a l d o n, Byzantine Praetorians. A n Administrative, Institutional and Social
Survey o f the Opsikion and Tagmata c. 580-900, Bonn 1984, s. 323-328.
196 MICHA WOJNOWSKI

Jedyn naprawd powszechn wizi bya wsplna wiara i poczucie przynalenoci

do wiata chrzecijaskiego. Konsolidacja religijna, zwaszcza w obliczu zagroenia ze
strony muzumanw, pogaskich Bugarw czy Pieczyngw, bya w stanie skuteczniej
zmobilizowa armi do walki anieli najsurowsze nawet restrykcje i zasady dyscypliny woj
skowej. Oczywicie nie umkno to uwadze teoretykw wojskowoci, ktrzy starali si po
zna motywacj i morale nie tylko wasnych oddziaw, lecz take wrogw Cesarstwa,
0 czym wiadcz rozwaania Leona VI, ktry najwicej uwagi powici analizie taktyki
1 organizacji armii Arabw. Rozwaania te uzupeni opisem rnorodnych wariantw
taktycznych i sposobw walki, ktre powinni stosowa dowdcy bizantyscy w walce z Sa-
racenami39. Charakterystyka wojskowoci islamu uchodzi bez wtpienia za najbardziej
wartociow i realistyczn parti jego dziea40. Cesarz zwraca przede wszystkim uwag na
ogromn mobilno Arabw, ich odwag oraz niezwyk atwo z jak korzystaj z ob
cych wzorcw, w szczeglnoci za z bizantyskich, zarwno w dziedzinie taktyki jak
i uzbrojenia41. Podkrela jednak, e o sukcesach Saracenw, ktrych uwaa mimo wszyst
ko za barbarzycw lubujcych si w grabiey, decyduje przede wszystkim religijna konso
lidacja caego spoeczestwa: Nie s regularn armi, lecz grup ochotnikw; bogaci
su dla chway, biedni dla korzyci pyncych z upienia------ ci, ktrzy zostaj w domu,
zarwno kobiety jak i mczyni, dostarczaj bro swoim biedniejszym ssiadom mylc,
e speniaj dobry obowizek42. ------ Mwi, e Bg czerpie z wojen przyjemno, wic
rozprasza armie lubujcych si w wojnie, obiecujc im zwycistwo43 (tum. Micha Woj-
nowski). W ten sposb cesarz stara si wytumaczy, w czym, obok taktyki i uzbrojenia,
tkwi tajemnica sukcesw armii arabskich, nawet sabych liczebnie, gdy oddzia, wspoma
gany przez Boga, mimo e niewielki, moe wygra bitw. W zwizku z tym Leon VI, majc
na uwadze cel praktyczny mobilizacj wasnej armii do walki z tak gronym przeciwni
kiem, uznaje za poyteczne sign do wzoru muzumaskiej witej wojny (dikad):
Trzeba, aby chrzecijanie postpowali tak samo. Jeeli [my] wszyscy, zarwno onierze,
jak i ci ktrzy nie nosz broni, uwierzymy w si naszych serc i pjdziemy razem naprzd,
jeeli kady mczyzna uzbroi si samodzielnie, a ludzie przeznacz swoje pienidze na
wyposaenie zastpw, wspierajc je swoimi modlitwami, wwczas uderzymy na tych, kt
rzy bluni przeciwko naszemu Panu i Bogu, Krlowi wszechrzeczy i odniesiemy zwyci
stwo. Jeli armia otrzyma pasz dla koni, zapasy; zostanie wyposaona w dowoln bro,

39 Leonis Imperatoris Tactica, XVIII, 109-154.

40 T. G. K o l i a s , Tke Tactica o f L eo tke Wise and tke Arabs, Graeco-Arabica, t. III, 1984, s. 129-135,
G. D a g r o n, Byzance et le modle islamique au X e sicle propos des Constitutions tactiques de lempereur Lon
VI, Comptes Rendus Acadmie Inscriptions Belles Lettres, Paris 1983, s. 219-242.
41 Leonis Imperatoris Tactica, XVIII, 109,112-115.Na temat sztuki wojennej Arabw, ich broni i uzbrojenia
vide: W. K a e g i, Byzantium and Early Islamic Conquests, Cambridge 1992, M. C a n a r d , Byzantium and tke
Muslim World to tke Middle o f tke Eleventk Century, [w:] Cambridge Medieval History, t. IV, cz. 1, Byzantium and
Its Neigkbors, wyd. J. M. H u s s e y, Cambridge 1966, s. 696-735, D. N i c o 11 e, Byzantine and Islamic A rm s and
Armour: Evidence fo r M utual Influence, [w:] Warriors and tkeir Weapons around tke Time o f tke Crusades. Relation
skips between Byzantium, tke West and tke Islamic World, Ashgate 2002, s. 299-325, R. E l g o o d, Islamic Arm s
and Armour, London 1979, L. A. M a y e r, Saracenic A rm s and Armour, Ars Islamica, t. X, 1943, s. 1-12; D. N i -
c o l l e , A. Mc B r i d e, Armies o f Islam 7 1- 1 1 Century, Elite Series. Man-At-Arms 125, London 1997: idem,
Leatker A rm our in tke Islamic World: A Classic Problem, [w:] Military Arckeology. Weaponary and Warfare in
tke Historical and Social Perspective, Saint Petersburg 1998, s. 321-323.
42 Leonis Imperatoris Tactica, XVIII, 128.
43 Ibidem, XVIII, 111.
 RELIGIA A WOJSKOWO BIZANTYSKA 197

bdzie doskonali swe umiejtnoci oraz posiada wsparcie niebios. Wwczas nie ugnie
si przed bluniercami i barbarzyskimi Saracenami44. -------Jeeli wspomagani przez
walczcego wraz z nami Boga, dobrze uzbrojeni i w dobrym szyku taktycznym, odwanie
stawimy im czoa dla zbawienia naszej duszy, przekonani, e walczymy dla samego Boga
i za wszystkich naszych braci chrzecijan, pokadajc nadziej w Bogu, to nie potkniemy
si, lecz z pewnoci ich wszystkich zwyciymy45 (tum. Micha Wojnowski). Opinia ta,
mimo pozornego akcentowania podobiestwa do praktyki muzumaskiej, jest w istocie
przeciwstawna idei dihadu religijnego i moralnego obowizku walki ze zem w prakty
ce wyraajcego si w wojnie prowadzonej od momentu proklamacji przez kalifa lub inny
autorytet religijny. Zarwno idea dihadu jak i krucjata zwizane s przede wszystkim
z pojciem wojny ofensywnej, natomiast Leon VI ma na myli mobilizacj do walki o cha
rakterze obronnym46.
Oprcz praktyk religijnych istotny wpyw na morale onierzy wywieray take moty
wy religijne czsto wystpujce w symbolice wojskowej. Najczstszym elementem uzbro
jenia, na ktrym umieszczano takie symbole bya tarcza. W Bizancjum, podobnie jak
miecz na Zachodzie, uchodzia za uniwersalny symbol militarny. Niejednokrotnie bya te
wanym elementem dworskiego ceremoniau47. W obliczu armii potwierdzano wybr ce
sarza poprzez podniesienie go na tarczy48. Jej utrata na polu bitwy, czy w trakcie kampanii
naraaa onierza na hab i najsurowsze kary. W tym kontekcie interesujca jest relacja
Leona Diakona, wedug ktrego jeden z onierzy utrudzony marszem wyrzuci swoj tar
cz. Spostrzeg to cesarz Nicefor Fokas i po sownej reprymendzie rozkaza jednemu
z podoficerw podlegego mu onierza ukara przez okaleczenie49. Jak ju powiedziano,
znaczenie tarczy w Bizancjum mona porwna z symbolik miecza w kulturze rycerskie
go Zachodu, w ktrej mia on wrcz sakralny charakter. Miecz posiada swoje imi, ska
dano na niego przysigi, przypisywano mu cudowne pochodzenie, by najwaniejszym
elementem uwiconej przez koci ceremonii pasowania na rycerza50. Nieprzypadkowo
wic symbole religijne umieszczano na tarczach. Przypominay onierzom, e walcz oni

44 Ibidem, XVIII, 129.

45 Ibidem, XVIII, 133.
46 R. P. M o t t a h e d e h , R. A l - S a y y i d , The Idea ofJihd in Islam before the Crusades, [w:] The Crusades
from the Perspective o f Byzantium and the Muslim World, wyd. A. E. L a i o u , R . P . M o t t a h e d e h , Washington
2001, s. 23-29, E. T y a n , Jihd, Encyclopedia of Islam, t. II, Leiden 1961, s. 551-553, W. M a d e l u n g , Jihad,
[w:] Dictionary o fthe Middle Ages , t. VII, New York 1989, s. 110-111, J. F l o r i, Croisade et djihd: le problme de
la guerre dans le christianisme et l islam, [w:] Les Croisades. L Orient et l Occident d Urbain I I Saint Louis
1096-1270, red. M. R e y - D e l e q u , Toulouse 1997, J. F l o r i, Guerre Sainte et rtributions spirituelles dans la
seconde moiti du X Ie sicle: lutte contre lislam au pour la papaut?, Revue dHistoire Ecclsistique, t. LXXXV,
1990, s. 617-649.
47 T. G. K o l i a s, Byzantinische Waffen: E in Beitrag zur byzantinischen Waffenkunde von den Anfngen bis
zur lateinischen Eroberung, Wien 1988, s. 88, F. L a m m e r t, Schild, [w:] Paulys Realencyclopdie der classischen
Altertumswissenschaft II A 1, Mnchen 1921, s. 420-427, R. G r o s s e , Rmische Militrgeschichte, s. 328-329.
48 G. O s t r o g o r s k y , Z u r Kaisersalbung und Schilderhebung im sptbyzantinischen Krnungszeremoniell,
Historia, t. IV, 1955, s. 246-256; Cf. Ch. W a l t e r , Rising on a Schield in Byzantine Iconography, Revue des
tudes Byzantines, t. XXXIII, 1975, s. 133-175.
49 Leonis Diaconi Calonsis Historiae, IV, 2.
50 R. W. A c k e r m a n n, The Knighting Ceremonies in the Middle English Romances, Speculum, t. XIX,
1944, s. 285-313, W. E r b e n, Schwerleite und Ritterschlag: Beitrge zu einer Rechtsgeschichte der Waffen, Zeit
schrift fr historische Waffenkunde, t. VIII, 1918-1920, s. 105-167, J. F l o r i, Les origines de l adoubement che
valeresque: tude des remises d armes et du vocabulaire qui les exprime dans les sources historiques latines ju sq au
198 MICHA WOJNOWSKI

w obronie chrzecijan i znajduj si pod opiek Boga cho znaki te posiaday rwnie zna
czenie praktyczne, stanowic wobec braku jednolitych form broni i uzbrojenia jedy
ny element unifikacyjny51. Motywy religijne znajdoway si rwnie na chorgwiach
i insygniach wojskowych. Zarwno w armii rzymskiej, jak bizantyskiej miay one szcze
glne znaczenie, ktre nie sposb porwna z honorami oddawanymi sztandarom i zna
kom w armiach wspczesnych. W Bizancjum wszelkie insygnia i chorgwie wojskowe
bogosawiono przed kampani traktujc je jako symbole wiary i boskiego wsparcia Ce
sarstwa. Zarwno podczas marszu, jak w szyku na polu bitwy zajmoway one honorowe
miejsce, wpywajc korzystnie na morale onierzy. W trakcie pokoju przedmioty te prze
chowywano w klasztorach i wityniach, wykorzystujc je take w ceremoniach i uroczy-
stociach52. Najczciej stosowanym znakiem kadego oddziau bya kwadratowa lub
prostoktna chorgiew (bandon lub flamulon) na ktrej wyobraano motyw krzya, cho
od X w. coraz czciej umieszczano rwnie wizerunki onierzy-mczennikw53. Leon
Diakon przekazuje, e w kulminacyjnym momencie bitwy pod Ioannopolis, kiedy inicjaty
w zaczli przejmowa zaciekle bronicy si Rusowie, decydujc szar kawalerii bizan
tyskiej poprowadzi nieznany nikomu jedziec na biaym koniu. Wedle relacji autora by
to wity Teodor Stratelates, do ktrego modli si przed bitw cesarz Jan Tzimiskes pole
cajc jego opiece podleg mu armi i wasn osob54. Mimo, e epizod ten naley uzna za
fikcj literack, jest moliwe, e w szeregach walczcych moga znajdowa si chorgiew
z wizerunkiem witego, co mogo zainspirowa autora do wkomponowania niniejszego
wtku w opis dziaa zbrojnych toczonych podczas kampanii. Obok chorgwi uywano
take rnorodnych insygniw okrelanych terminami drakontion, signon, kampediktu
rion i laburon55. Centralne miejsce w bizantyskiej symbolice militarnej zajmuje jednak
krzy bdcy symbolem zwycistwa. Bogato zdobione i wysadzane zotem krzye, bdce
odrbnym insygnium, zabierano na kad wiksz kampani z udziaem cesarza, czy
te pod jego nieobecno. Krzye byy take centralnym elementem podczas procesji
i ceremonii56.

dbut du X I I esicle, Traditio, t. XXXV, 1979, s. 209-272, idem, Rycerze i rycerstwo w redniowieczu, Pozna
2003, s. 16-17; R. B a r b e r, Rycerze i rycersko, Warszawa 2003, s. 33-35. O formach i konstrukcji mieczy za
chodniej Europy vide: R. E. O a k e s s h o t t , The Sword in the Age o f Chivalry, London 1967, idem, Records o f the
Medieval Sword, Woodbridge 1991.
51 T. G. K o l i a s, Byzantinische Waffen, s. 124-125.
52 R. G r o s s e, Die Fahnen in der rmisch-byzantinischen Arm ee des 4.-10. Jahrhunderts, Byzantinische
Zeitschrift, t. XXIV, 1934, s. 367.
53 G. T. D e n n i s, Byzantine Battle Flags, Byzantinische Forschungen, t. VIII, 1982, s. 51-59; A. B a u -
b i n, Standards and Insignia o f Byzantium, Byzantion, t. LXXI, 2001, s. 5-59; S. D u f r e n n e, A u x sources des
gonfanons, Byzantion, t. XLIII, 1973, s. 51-60.
54 Leonis Diaconi Calonsis Historiae, IX, 9-10.
55 J. F. H a l d o n, Byzantine Pretorians, s. 555-556; K. W e s s e l , E. P i l t z , C. N i c o l e s c u, Insignien,
Reallexikon zur byzantinischen Kunst t. III, 1973-1975, s. 369-498; E. S t e i n, Ordinarii et Campidoctores,
Byzantion, t. VIII, 1933, s. 379-387. Vide take Constantine Porphyrogenetus, Three Trieaties On Imperial M i
litary Expeditions, s. 272-274.
56 J. M o o r h e a d, Iconoclasm, the Cross and the Imperial Image, Byzantion, t. LV, 1985, s. 165-179;
N. T h i e r r y, L e culte de la croix dans l empire byzantin du VIIe sicle au X e dans ses rapports avec la guerre contre
linfidle. Nouveaux tmoignages archologiques, Rivista di Studi Bizantini e Slavi, t. I, 1981, s. 205-218.
 RELIGIA A WOJSKOWO BIZANTYSKA 199

Konfrontacja ze wiatem islamu miaa niewtpliwy wpyw na wzrost nastrojw religij

nych w armii. Nieprzypadkowo wic w traktatach wojskowych pochodzcych z X w. poo
ono tak duy nacisk na praktyki religijne, co widoczne jest zwaszcza w Praecepta
Militaria, oraz na analiz religii przeciwnikw jako czynnika wywierajcego wpyw na
skuteczn motywacj walczcych, a co za tym idzie, na podniesienie ich zdolnoci bojo
wych (Tactica Leona VI). Zwolennikiem odwoywania si do uczu religijnych jako
czynnika mobilizujcego onierzy do walki by Nicefor Fokas, cesarz zaabsorbowany y
ciem obozowym, udziaem w wojnach i bitwach, a zarazem modlitw i przebywaniem w to
warzystwie zakonnikw. Peen religijnego entuzjazmu, walk przeciwko muzumanom
uwaa za rodzaj misji57. Domaga si wszak uznania wszystkich polegych w wojnach z Sa-
racenami onierzy za mczennikw, co jak wspomnielimy wyej nie byo powszechnie
akceptowane przez chrzecijan wschodnich, a przede wszystkim spotkao si ze stanow
cz i negatywn reakcj Kocioa58. Cesarz by jednak przede wszystkim zawodowym woj
skowym i dowiadczonym dowdc znajcym realia pola walki. Zdaniem wspczesnych
badaczy moe uchodzi za przedstawiciela ekspansywnych de i interesw maoazjatyc-
kiej arystokracji wojskowej, jej ideaw i sposobu ycia, twrc nowego systemu militarne
go, ktry stanowi ugruntowanie rosncych wpyww tej wanie grupy spoecznej, ktra
propagowaa wartoci moralne utosamiane z tradycyjnymi cnotami onierskimi59. G e
nezy tych wartoci szuka naley w spoecznociach prowincjonalnych, uksztatowanych
na silnie zmilitaryzowanym pograniczu bakaskim a jeszcze bardziej anatolijskim60. y
cie spoeczne, polityczne i gospodarcze zostao zdominowane w tamtych rejonach przez
arystokratyczne rody dysponujce niejednokrotnie wasn si zbrojn i potencjaem eko
nomicznym niezbdnym do jej utrzymania61. W tamtejszych spoecznociach znajdu
jcych si w permanentnym stanie wojny z organizujcymi czste napady Arabami,
w ywotny sposb odzwierciedla si idea onierza walczcego za chrzecijastwo,
czego charakterystycznym symptomem sta si szczeglny w tych rodowiskach kult
onierzy-mczennikw: Teodora Stratelatesa, Teodora Tirona, Jerzego, Mamasa i De-
metriusza z Tessaloniki62. Zrodzonym na pograniczu odzwierciedleniem etosu arysto
kratycznego wojownika stanie si posta legendarnego Digenesa Akritasa syna

57 G. S c h l u m b e r g e r, Un empereur byzantin au X e sicle: Nicphore Phocas, Paris 1923, s. 249.

58 Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, wyd. I. T h u r n, Corpus Fontium Historiae Byzantinae, t. V, Berlin
1973, s. 274,62-67. Vide take L. P e t i t , Office indit en l honneur de Nicphore Phocas, Byzantinische Zeitsch
rift, t. XIII, 1904, s. 398-419.
59 H. J. K u h n , Die byzantinische Arm ee im 10. und 11. Jahrhundert: Studien zur Organization derTagmata,
Wien 1991, s. 126, J. C. C h e y n e t, The Byzantine Aristocracy and its Military Function, London 2003. Na temat
arystokracji wojskowej vide: The Byzantine Aristocracy from I X to X III Centuries, red. M. A n g o l d, Oxford 1984,
oraz J. H a l d o n, State, Arm y and Society in Byzantium, London 1999.
60 J. D u d e k, Postawa arystokracji bizantyskiej wobec idei krucjat w drugiej poowie X I wieku, [w:] Rycerstwo
Europy rodkowo-Wschodniej wobec wypraw krzyowych, Zielona Gra 2002, s. 145-146, E. H o n i g m a n n, Die
Ostgrenze des byzantinischen Reiches von 363 bis 1071 nach griechischen, arabischen, syrischen und armenischen
Quellen, Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae, t. III, Bruxelles 1935, s. 49; Les listes de prsance de I X et X e
sicle, wyd. i tum. N. O i k o n o m i d e s , P a r i s 1 9 7 2 , s. 3 4 5 - 3 5 0 i 3 5 4 - 3 6 3 .
61 A. P. K a z d a n, The Formation o f Byzantine Family N am es in the 9th and 10th Centuries, Byzantinslavica,
t. LVIII, 1997, s. 106-109; cf. J. F. H a l d o n , H. K e n n e dy, The Arab-Byzantine Frontier in the VIIFh a n d I X h
Centuries: Military Organization and Society in the Borderlands, Receuil des Travaux de lInstitut dEtudes By
zantines. Acadmie Serbe des Sciences et des Arts, t. XIX, 1980, s. 79-116.
62 P. S c h r e i n e r, Soldiers, [w:] The Byzantines, red. G. C a v a 11 o, Chicago 1997, s. 87-93.
200 MICHA WOJNOWSKI

nawrconego na chrzecijastwo arabskiego emira i bizantyskiej branki pochodzcej

z arystokratycznego rodu63.
Tak wic wywodzcej si z prowincji arystokracji wojskowej, ktra w cigu X i XI w.
przejmie stopniowo kontrol nad Cesarstwem Bizantyskim, mimo jej wewntrznego
zrnicowania, idea walecznego i walczcego za wiar onierza nie by na pewno obcy.
Postawa ta zostanie wzmocniona w wyniku narastajcej od drugiej poowy XI stulecia fali
wpyww zachodnich, wyraajcych si stopniowym przejmowaniem zarwno elementw
etosu rycerskiego, jak i stylu ycia acinnikw64. Nadanie wyszego wymiaru etycznego
ideaom bizantyskiej arystokracji wojskowej poprzez uznanie polegych w walce z Sara-
cenami za mczennikw, spotkao si jednak z odmownym stanowiskiem Kocioa, jak
kolwiek istniay w tej sprawie rne stanowiska i toczony by spr. Symptomatyczny jest
wobec tego fakt, e pomimo pojawiania si w pimiennictwie wojskowym gbokich analiz
wikszoci aspektw sztuki wojennej Cesarstwa, nie jest znany aden traktat powicony
specjalnie religijnym i etycznym aspektom wojny. W krgu cywilizacji zachodniej za przy
kad takiego dziea moe uchodzi De laude novae militiae autorstwa w. Bernarda
z Clairvaux traktat uzasadniajcy ide powoania zakonw rycerskich, postrzegany ja
ko apologia walczcego z niewiernymi chrzecijaskiego rycerstwa65. W bizantyskich
traktatach o sztuce wojennej zajmowano si wprawdzie etyk wojskow w powizaniu
z religijnoci, jednak czyniono to w sposb ograniczony, czego dowodem jest idealny wi
zerunek oficera armii bizantyskiej nakrelony przez Leona VI. Zdaniem cesarza strate-
gosw (strategoi) i niszych rang oficerw dla poszczeglnych jednostek wojskowych
(bandon, drungos, turma, tagma) naley wybiera spord ludzi monych i znakomitego
rodu66. Kady dowdca, obok dobrego zdrowia, powinien posiada odpowiednie kwalifi
kacje militarne, a przede wszystkim cechowa si lojalnoci wobec Cesarstwa (Rmaike
politeia). Winien te wyrnia si pobonoci, jakkolwiek ta cecha nie dominuje w cha
rakterystyce. Oficer winien mie szlachetn dusz, przez co naley rozumie odwag, m
stwo, prawo i szczero. Cechy te pomagaj kademu dowdcy podj w krytycznym
momencie odpowiedni decyzj i zmotywowa do walki podlegych mu onierzy, za
wysokie pochodzenie spoeczne i umiejtnoci wzbudzaj respekt i posuszestwo u pod-
wadnych67. Od postawy oficerw, przytomnoci ich umysu i dowiadczenia zaleao

63 J . M a v r o g o r d a t o, Digenis Akritas. Edited with an Introduction, Translation and Commentary, Oxford

1956.
64 J. D u d e k, op. cit., s. 147, A. P. K a z d a n, Latins and Franks in Byzantium: Perception and Reality from
the 11th to the 12th Century, [w:] The Crusades from the Perspective o f Byzantium and the Muslim World, red.
A. E. L a i o u, R. P. M o 11 a h e d e h, Washington 2001, s. 83-100; F. C h a l a n d o n , Les Comnnes: Jean
Comnne (1118-1143) et M anuel Comnne (1143-1180) , Paris 1912, s. 200; 226; P. M a g d al i no, The Empire o f
M anuel I Komnenos 1143-1180, Cambridge 1993, s. 46-76. O armii w epoce Komnenw vide: J. W. B i r k e n
m e i e r , The Development o f Komnenian Arm y 1081-1180, London 2005, A. H o h l w e g, Beitrge zur Verwaltun
gsgeschichte des ostrmischen Reiches unter den Komnenen, Mnchen 1965.
65 Sancti Bernardii De Laude Novae Militiae, wyd. J. P. M i g n e, Patrologiae Cursus Completus, Series La
tina, t. CLXXXII, Paris 1857, col. 922-939, J. F l e c k e n s t e i n , Die Rechtfertigung der geistlichen Ritterorden
nach der Schrift, De laude novae militiae, Bernards von Clairvaux, [w:] Die geistlichen Ritterorden Europas,
red. J. F l e c k e n s t e i n , M. H e l l m a n , Sigmaringen 1980, M. B a r b e r, The New Knighthood: A History o f the
Order o f the Temple, Cambridge 1994; The Military Orders: Fighting fo r the Faith and Caring fo r the Sick,
red. M. B a rb e r, Brookfield 1994.
66 Leonis Imperatoris Tactica, II 71.
67 Ibidem, IV 3.
 RELIGIA A WOJSKOWO BIZANTYSKA 201

powodzenie bitwy a nawet caej kampanii. Zastanawiajcy jest fakt, e powysze cechy
Leon VI przypisuje wycznie oficerom, natomiast w odniesieniu do zwykych onierzy
mwi tylko o odwadze i tynie fizycznej68. Tak wic tylko oficerowie, w zamyle cesarza,
maj prawo w trakcie wojny do miaych i ryzykownych posuni, natomiast onierze po
winni przede wszystkim wykonywa rozkazy swoich dowdcw. Szlachetno utosamia
na z lojalnoci, mstwem i prawoci, take pobonoci, nie bya dla oficerw wycznie
cech, ktr mona w sobie wypracowa, lecz stanowia dar aski Boej, ktrego nie posia
daj szeregowi onierze, od ktrych wymaga si jedynie sprawnoci fizycznej i posusze
stwa. W ich przypadku odwaga stanowi jedynie dodatkowy czynnik pozwalajcy atwiej
i chtniej wykonywa powierzone im obowizki69.
W odniesieniu do armii Cesarstwa Bizantyskiego, widzianej przez pryzmat roz
waa Leona VI, mona wic mwi o kompromisie pomidzy indywidualizmem a dyscy
plin, ktrego wyranie brakuje w kulturze rycerskiego Zachodu, gdzie szlachetno
stanowia cech kadego rycerza, czy wojownika niezalenie od rangi i pozycji spoecz
nej70. Duma, poczucie honoru i godnoci osobistej, strach przed hab i niesaw, a take
zwaszcza w przypadku krucjat entuzjazm religijny bray gr nad dyscyplin. W Bi
zancjum wiara jednoczy onierzy, a wic sprzyja ich dyscyplinie, w kulturze zachodniej
pobudza do dziaa indywidualnych i ryzykownych.
Brak caociowej wizji religijnego aspektu wojskowoci w dzieach powiconych teo
retycznym zagadnieniom sztuki wojennej wynika bez wtpienia z faktu, e stosunek elit
spoeczestwa bizantyskiego do uczestnictwa chrzecijan w walce zbrojnej nie by tak
jednoznaczny jak na Zachodzie, gdzie w cigu X i XI stulecia zrodzia si idea krucjaty
i uwicony tradycj Kocioa etos rycerski71. Na Wschodzie podobny etos uksztatowa
si, co prawda, w krgu arystokracji wojskowej, nie zdoby jednak powszechnego uznania,
gdy zdaniem wikszoci ludzi religijnych profesja onierza nie przydawaa blasku i uwa
ano j za godny ubolewania obowizek. W opinii duchownych mier poniesiona na polu
bitwy, nawet z rk agresora wyznajcego inn ni chrzecijaska religi, nie nabieraa tak
szlachetnego wymiaru jak to miao miejsce w wyobraeniach acinnikw czy wyznawcw
islamu, ktrzy wysoko cenili polegych w walce72. Wrd duchowiestwa bizantyskiego

68 Ibidem, IV 1.
69 P. M a g d a li no, H onour among Romaioi. The framework o f social values in the world o f Digenes Akritas
andKekaum enos, Byzantine and Modern Greek Studies, t. XIII, 1989, s. 183-218,J. F. H a l d o n, Warfare, Sta
te and Society, s. 270-274. Oficerowie otrzymywali wysoki od oraz liczne przywileje, vide: W. T r e a d g o l d
The A rm y in The Works o f Constantine Porphyrogenitus, Rivista di Studi Bizantini e Neoelenici, t. XXIX, 1992,
s. 94-136.
70 F. C a r d i n i, Alle radici della cavalleria medievale, Firenze 1982, s. 3-129, idem, Wojownik i rycerz, [w:]
Czowiek redniowiecza, red. J. L e G o f f , Warszawa 2000, S. P a i n t e r , French Chivalry: Chivlaric ideas and
practies in Medieval France, Baltimore 1940.
71 Vide C. E r d m a n n , Die Entstehung des Kreuzzugsgedankens, Stuttgart 1935, J . R i l e y - S m i t h , The
First Crusade and the Idea o f Crusading, London 1986, L. R i l e y - S m i t h , J. R i l e y - S m i t h , The Crusade:
Idea and Reality, London 1986; cf. C. M o r r i s, Equestris ordo: Chivalry as a Vocation in 12th Century, [w:] Reli
gious Motivation: Biographical and Sociological Problems fo r the Church Historians, red. D. B a k e r, Oxford 1978,
s. 87-96. Szczegowe omwienie pogldw na temat genezy idei wypraw krzyowych take w : G . C o n s t a b l e ,
The Historiography o f the Crusades, [w:] The Crusades from the Perspective o f Byzantium and the Muslim World,
s. 1-22.
72 P. V i s c u s o, Christian Participation in Warfare: A Byzantine View, [w:] Peace and War in Byzantium: E s
says in H onor o f George T. Dennis, S. J., red. T. M i ll e r, J. N e sb i 11, Washington 1995,s. 33-40, G.T. D e n n i s ,
202 MICHA WOJNOWSKI

rozpowszechniony by pogld jednego z Ojcw Kocioa, Bazylego Wielkiego, ktry uwa

a, e nawet onierz zabijajcy na polu walki wrogw Cesarstwa, starajc si o absolucj,
musi j poprzedzi trzyletni pokut73. Dlatego te duchowni bizantyscy nie uczestniczyli
w konfliktach zbrojnych toczonych nawet przeciwko heretykom i najgroniejszym wro
gom. Zabijanie bowiem godne byo potpienia74. Wojna pocigaa za sob straty w lu
dziach, na co trudno byo przysta chrzecijanom. Te straty byy take, z innych powodw,
sprzeczne z celami dziaania wadzy pastwowej. Dla tej ostatniej niedopuszczalne bya
zarwno utrata poddanych jak, przede wszystkim, ogromne nakady pienine na wojn,
ktre powodoway wzrost obcie finansowych ludnoci75.
Specyficzna dla Bizancjum koncepcja wojny oparta na motywach ideowych, cho nie
zupenie religijnych, jest bardziej uchwytna w rdach innych ni traktaty wojskowe. Pro
wadzenie wojen naleao do kompetencji cesarza, za instrumentem niezbdnym do
realizacji tego celu bya armia. Najwaniejszym obowizkiem panujcego byo zapewnie
nie trwaoci pastwu, co uzaleniano od utrzymania pokoju, ktry uwaano za najwik
sze dobro76. Aby jednak go utrzyma, cesarz musia dysponowa armi oraz wspiera
studia nad taktyk i strategi, bowiem jak zauwaa Anna Komnena tylko li wodzowie
w czasie pokoju umylnie pobudzaj swych ssiadw do wojny------ cesarz Aleksy post
powa zupenie inaczej. Gorliwie zabiega o pokj, i gdy pokj osign, wszystkimi sposo
bami stara si go utrzym a-------ze swej natury bowiem by usposobiony pokojowo;
stawa si niezwykle wojowniczy dopiero wtedy, gdy go zmusiy okolicznoci77 (tum. Ok-
tawiusz J u r e w i c z ) . Leon VI w przedmowie do swojego dziea podkrela, i szatan (dia
bolos) poprzez grzech kieruje poczynaniami ludzi zmuszajc ich do prowadzenia wojen,
przez co dy do unicestwienia Bizancjum, ktrego lud zosta wybrany przez Boga78.
Wwczas prowadzenie walki z tymi, ktrzy ulegli szatanowi staje si koniecznoci. D o

Defenders o f the Christian People: Holy War in Byzantium, [w:] The Crusades from the Perspective o f Byzantium and
the Muslim World, s. 34-37. Cf.A. K o l i a - D e r m i t z a k i , The Byzantine Holy War. The Idea and Propagation
o f Religious War in Byzantium, Byzantinoslavica, t. LVII, 1996, nr 1, s. 96-99, idem, Byzantium at War in Ser
m ons and Letters o f the 10th and 11th centuries. A n ideological approach, [w:] Byzantium at War, red. N.O i k o n o -
m i d e s, Athens 1997, s. 213-238, G. D a g r o n, Koci i pastwo (poowa IX -koniec X wieku), [w:] Historia
Chrzecijastwa, t. IV, Biskupi, mnisi i cesarze 610-1054, red. G. D a g r o n, P. R i ch , A. V a u c h e z, Warszawa
1999, s. 202-205, T. M. K o lb a b a, Fighting fo r Chrystianity. Holy War in the Byzantine Empire, Byzantion,
t.LXVIII, 1998, s. 194-221,A. L a i o u , On Just War in Byzantium, [w:] To Hellenikon. Studies in H onor o f Speros
Vryonis Jr., New York 1993, s. 153-174; N. O i k o n o m i d e s , The Concept o f Holy War and Two Tenth Century
Ivories, [w:] Peace and War in Byzantium, Washington 1995, s. 62-86, J. R . E . B l i e s e , The Just War as Concept
and Motive in the Central Middle Ages, Mediaevalia et Humanistica, t. XVII, 1991, s. 1-26.
73 Saint Basile, Lettres, wyd. i tum. Y. C o u r t o n n e, t. II, Paris 1961,188, 13, s. 130.
74 Anne Comnne, Alexiade, X 8,8: Mamy zupenie inne wyobraenie o ksiach ni Latyni. My kierujemy
si kanonami, prawami i dogmatem ewangelicznym: Nie dotykaj, nie krzycz, nie napadaj, albowiem jeste wy
wicony. Natomiast barbarzyca latyski odprawia naboestwo, jednoczenie trzyma tarcz w lewej rce, pra
w potrzsa wczni i udziela Ciaa i Krwi Paskiej oraz patrzy na rze (tum. O. J u r e w i c z).
75 Na temat kosztw kampanii i wydatkw na armi vide: W. T r e a d g o l d , op. cit., s. 188-198, N. O i k o -
n o m i d e s, The Role o f the Byzantine State in the Econom y, [w:] The Econom ic History o f Byzantium: From the 7th
though the 15th Century, t. III, cz. V: Econom ic Institution and the State, red. A. E. L a i o u, Washington 2002,
s. 1110-1116.
76 P. M. S t r s l e, Krieg und Frieden in Byzanz, Byzantion, t. LXXIV, 2004, s. 110-129.
77 Anne Comnne, Alexiade, X II5,2. O stanowisku Anny Komneny w tej kwestii vide: G. B u c k l e r, Anna
Comnena: A Study, Oxford 1929, s. 97-99; cf.: G. T. D e n n i s, Byzantine Battle Flags, s. 38.
78 Leonis Imperatoris Tactica, proemium C, col. 673.
 RELIGIA A WOJSKOWO BIZANTYSKA 203

wdca podejmujc dziaania zbrojne musi mie pewno, e przyczyny takiej akcji s susz
ne i sprawiedliwe, e walczy w imieniu cesarza i w obronie swoich braci chrzecijan79.
Motywy religijne splataj si tu cile ze wieckimi.
Wobec takiej koncepcji wojny nie budzi zdziwienia zasadniczo defensywna strategia
Bizantyczyw, ktra koncentrowaa si na obronie terytorium i zasobw wewntrznych
pastwa. W okresie swojego istnienia Cesarstwo nie przejawiao skonnoci do ekspansji.
Wojny miay charakter obronny. Sporadycznie podejmowano dziaania ofensywne, lecz
nawet wwczas poprzestawano na rewindykacji terytoriw nalecych w przeszoci do
Imperium Romanum80. Bizantyska teoria wojskowoci przewidywaa szereg rodkw,
ktre mona zastosowa zanim dojdzie do uycia siy. Przede wszystkim naleao osign
zamierzony cel za pomoc zabiegw dyplomatycznych. Umiejtnie i skwapliwie wykorzy
stywano niesnaski midzy kopotliwymi i wojowniczymi ssiadami. Zawierano z nimi
przejciowe sojusze, skierowane przeciwko groniejszemu w danej chwili przeciwniko
wi81. Skutecznym rodkiem powstrzymujcym wojownicze zapdy wielu przeciwnikw by
y hojne subsydia lub korumpowanie nieprzyjacielskich dowdcw. Cesarz Leon VI opi
sujc wojenne zwyczaje Frankw podkrela, e ich wodzowie s skonni do przekupstwa,
zatem niewielka nawet kwota moe obrci w niwecz ca ich wypraw82. Jedynie ww
czas, gdy powysze zabiegi zawodziy, decydowano si na uycie siy. Ale nawet wtedy nie
dono do decydujcej batalii, lecz starano si zniszczy lub osabi wroga minimalnym
nakadem si i rodkw, na przykad poprzez dziaania zaczepno-obronne prowadzone na
sabo zaludnionych i ubogich w pasz dla koni obszarach, z uwzgldnieniem takich czynni
kw jak panujce na terenie walk warunki atmosferyczne83. Uznanie dla defensywnej stra
tegii i niech do walki potwierdzaj sowa Anny Komneny: ilekro wisi nad nami
niebezpieczestwo uchylamy si od ataku wprost i prowadzimy wojn w jaki inny sposb,
usiujc pobi wrogw bez uycia broni84 (tum. Oktawiusz Jurewicz). Czsto uciekano
si do rnego rodzaju forteli i podstpw wojennych mogcych budzi wtpliwoci
z etycznego punktu widzenia. Aleksy Komnen (1081-1118) osabi morale i jedno Nor
manw wysyajc ich wodzom sfaszowane listy85. Wedle relacji Leona Diakona cesarz Jan
Tzimiskes (969-976) przygotowujc kampani przeciwko Rusom postanowi wykorzysta
fakt, e ze wzgldu na zbliajcy si okres wit, nie zabezpieczyli oni szlakw i traktw y
wic przekonanie, e armia cesarska nie podejmie dziaa zbrojnych w okresie witecz
nym. Pogaskim Rusom niektre praktyki religijne Bizantyczykw nie byy obce, gdy

79 Ibidem, III, 50, col. 693. Cf. Skirmishing, [w:] Three Byzantine Military Treatises, wyd. G. T. D e n n i s, Cor
pus Fontium Historiae Byzantinae, t. XXV, Washington 1985, XIX 30-35.
80 H. A h r w e i l e r, L idologie politique de lEmpire Byzantin, Paris 1975, s. 15n.
81 Ch. O m a n , op. cit., s. 201-206.
82 Leonis Imperatoris Tactica, XVIII, 89, col. 965. O sztuce wojennej Frankw vide: B. B a c h r a c h , Mero
vingian Military Organization, Minneapolis 1972, J. F. V e rb r u g g e n, L art, militaire dans lempire Carolingien,
Revue Belge dHistoire Militaire, t. XXIII, 1979-1980, s. 289-310, 393-412, idem, L arme et la stratgie de
Charlemagne, [w:] Karl der Grosse, 1.1: Persnlichkeit und Geschichte, Dusseldorf 1965, s. 420-436.
83 Ibidem, XVIII, 96, col. 967; XX, 12, col 1017, Porwnaj: W. K u c z ma , op. cit., s. 384-397.
84 Anne Comnne, Alexiade, XV 3, 2., J. F. H a l d o n, Warfare, State and Society in the Byzantine World,
565-1204, London, New York 1999, s. 67n.
85 Ibidem, X III4,4-8, F. D l g e r, Regesten und Kaiserurkunden des ostrmischen Reiches. Corpus dergrie-
chisen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit, Reihe A, Abt. I, Teil II: 1025-1204, Mnchen-Berlin 1925,
s. 1239.
204 MICHA WOJNOWSKI

wielu z nich suyo w armii cesarskiej jako najemnicy86. Bizantyczycy postanowili wobec
tego odstpi, wyjtkowo, od owych praktyk i zaskoczyli wroga. Nie wahano si take roz
powszechnia faszywych wieci zarwno wrd przeciwnikw jak i wasnych onierzy, je
li miao to podnie ich morale87. Pomocne w dziaaniach propagandowych byy ksigi
zawierajce interpretacje zjawisk natury oraz wrb sporzdzanych w oparciu o ciaa as
tralne. Dziea te powinien by posiada kady roztropny wdz88.
Szerzenia dezinformacji nie uwaano za niegodne, wrcz przeciwnie, udany podstp
stwarza powd do intelektualnej satysfakcji. Anna Komnena podkrela, e z mstwem
mamy do czynienia wwczas, kiedy kto osiga zwycistwo przy pomocy mdroci------
pierwsz zalet wodzw jest mdro polegajca na osigniciu zwycistwa bez naraania
si na niebezpieczestwo-------mnie wydaje si rzecz bardzo mdr wymyla take
w czasie bitwy fortele, kiedy wojsko nie dorwnuje sile przeciwnikw89 (tum. Oktawiusz
Jurewicz). Zdaniem autorki Aleksjady dowdca nie zawsze musi dy do osignicia
zwycistwa z mieczem w rku, lecz powinien ucieka si do przebiegoci, gdy pozwala na
to zaistniaa sytuacja, bowiem zwycistwo jest jedno, rodki, ktrymi je zyskuj wodzo
wie, s odmienne i w swej istocie rnorodne90 (tum. Oktawiusz Jurewicz).
Pomimo negatywnego stosunku Kocioa bizantyskiego do wojen i zabijania religia
zajmowaa wane miejsce w armii Cesarstwa. W przypadku opisanych tu aspektw etyki
wojennej Bizantyczykw oddziaywanie to ma charakter poredni: wysoka ocena umie
jtnoci praktycznego mylenia skania do unikania ryzyka, ktre prowadzioby do klski
lub utraty ycia wielu ludzi, a dla Kocioa wanie chronienie ycia ludzkiego jest celem
zasadniczym. Moralno chrzecijaska wywieraa wic znaczcy wpyw na formuowane
przez teoretykw wojskowoci koncepcje strategiczne decydujc o defensywnym gwnie
charakterze dziaa zbrojnych i przywizywaniu wikszej wagi do zabezpieczania was
nych si ni do zdecydowanych i ryzykownych posuni. W imi celw moralnych Bizan-
tyczycy dopuszczali postpowanie nawet niekoniecznie w naszym rozumieniu
honorowe, przyjmujc zasad mniejszego za.
Autorzy traktatwwojskowych traktowali religi przede wszystkim w kategoriach do
datkowego czynnika (obok wyszkolenia, przygotowania technicznego, dowiadczenia,
sprawnej broni i wyposaenia czy znajomoci taktyki armii wasnej i przeciwnikw), ktry
wywiera wpyw na walory bojowe onierzy poprzez podnoszenie ich morale i ducha wal
ki. O tym, e armia narzdzie w rku witej osoby cesarza podlega Boskiej opiece

86 Leonis DiaconiCalonsisHistoriae, VIII, 2. O Leonie Diakonie vide: G. W a r t e n b e r g, Das Geschichts

werk des Leon Diakonos, Byzantinische Zeitschrift, t. VI, 1897, s. 106-111, idem, Leon Diakonos und die Chro
nisten, Byzantinische Zeitschrift, t. VI, 1897, s. 285-315. Co do chronologii tej kampanii vide: F. D l ge r, Die
Chronologie des grossen Feldzuges des Kaisers Johannes Tzimiskes gegen die Russen, Byzantinische Zeitschrift
XXXII, 1932,s.275-292,D. A n a s t a s ij e vi , La chronologie de la guerre russe de Tzimiscs, Byzantion, t. VI,
1931, s. 337-342; P. O. K a r y s z k o w s k i j , O chronologii russko-wizantijskoj wojny pri Swiatosawie, Wizantij-
skij Wriemiennik, t. V, 1952, s. 127-138, idem, Balkanskije wojny Swiatoslawa w wizantijskoj istoriczeskoj literatu-
rie, Wizantijskij Wriemiennik, t. VI, 1953, s. 36-71, H. G r g o i r e , La dernire campagne de Jean Tzimiscs
contre les Russes, Byzantion, t. XII, 1937, s. 267-296. Najczstszym i najprostszym sposobem blokowania trak
tw i szlakw byo umieszczanie na nich citych drzew (dia tn kalumenn ksyloklasin), vide: Anne Comnne,
Alexiade, XIII 5, 1.
87 Das Strategikon des Maurikios, VIII 1, 12-13; Leonis Imperatoris Tactica, XX, 14; 16; 19; 79.
88 Constantine Porphyrogenetus Three Treatises, 199-202.
89 Anne Comnne, Alexiade, XV 3,2.
90 Ibidem, XIII 4, 3; XV 3, 2.
 RELIGIA A WOJSKOWO BIZANTYSKA 205

przypominay nie tylko modlitwy czy bitewne zawoania, ale take symbole i motywy o tre
ci religijnej umieszczane na chorgwiach, insygniach i tarczach. Jednak pomimo korzyst
nego wpywu religijnej konsolidacji na wzmocnienie dyscypliny wojskowej, oparty na
wierze entuzjazm nigdy nie osign w armii bizantyskiej takiego znaczenia, jak miao to
miejsce w armiach krzyowcw czy muzumanw, gdzie stawiano gwnie na miae i ryzy
kowne dziaania. Przyznanie pierwszego miejsca takim tradycyjnym cnotom onierskim,
jak odwaga, honor i mstwo nie byy obce tworzcej korpus oficerski arystokracji wojsko
wej, nie znajdoway wszake uznania w krgach duchowiestwa bizantyskiego i to obni
ao ich rang.

Religion and the Byzantine Military in the Light of Treatises on Military Art
(9th-11th c.)

The article discusses the influence of religion on the functioning of the Byzantine army.
The author conducts his inquiry on the following treatises devoted to military art: Tactica
by Emperor Leo VI (886-912), Per strategias by an anonymous author, Praecepta Militaria
of Emperor Nicephoros Phocas (963-969). He also exploits the writings of Emperor
Constantine Porphyrogennetus and the Alexiad by Anna Comnena. Wojnowski points out that
among the writers mentioned above only Nicefor Fokas was an experienced military leader.
Nevertheless the sources consider not only the postulated condition, but the actual state
of the armed forces too. In accord with their accounts, the Byzantine army utilised religious
insignia, displayed Christian symbols on soldiers shields, and emphasized religious accents
(e.g. defence of Christianity) in speeches of commanders to their troops. The men and officers
repeated individual and common prayers for victories, which became increasingly intensive in
the face of the enemy. Apart from invoking Gods assistance, the practices mentioned above
served the purpose of psychologically mobilising soldiers for combat. The fact that some of the
enemies of the Byzantine Empire (Arabs; Bulgars prior to 9th-11th c.; Slavs and the Rus
people) were non-Christians facilitated the introduction of religious motifs. Interestingly
enough, the Byzantine Church. Despite the efforts of the emperors and of the provincial
aristocracy who had landed estates in the regions threatened by the invaders, never did
introduce the idea of a holy war, and never proclaimed soldiers killed in wars with
non-Christians as martyrs. Hence, the status of war in defence of the faith was lower in the
Byzantine Empire that in the Muslim world or in the West during the crusades. This attitude of
the Eastern Church prompted the emperors to keep to diplomatic means, if circumstances
permitted. And if war proved inevitable, the Byzantine leaders were inclined to avoid
unnecessary casualties among their forces.