Professional Documents
Culture Documents
anianeegiku
Diccionario Escolar
MACHIGUENGA
Elaboracin:
Betty A. Snell (ILV)
Gustavo Sols (UNMSM-CILA)
Colaboracin:
Irene Chvez
Anita Collantes
Venturo Cruz
Angel Daz
Hernn Merino
Daniel Ros
Olga Vargas de Daz
Composicin:
Judith Payne
Edicin:
David Payne
Primer edicin
200 ejemplares
TIMAGETATSIRIRA AKA SANKEVANTIKU
CONTENIDO
Introduccin ............................................................................................................ 5
Introduccin ........................................................................................................................ 6
MINISTRO DE EDUCACIN:
Javier Sota Nadal
4
TYARA OKANTA DICCIONARIO
Ogari diccionario onti sankevanti otsirinkakotantunkanirira patiropage niagantsi iniantaigarira shintarorira iriniane,
kaorira oga diccionario irashiegi virakochaegi onti otsirinkakotantagetunkani patiropage iniantageigarira iriroegi.
Okonogaka otsirinkantagani pitepage niagantsipage, okantantaganirira diccionario bilinge, timaketari piteti
niagantsi, kaorira iriniane virakocha ogishonkunkani irinianeku niantaigarorira alemn, impo irorori alemn
omatunkani ogishonkunkani irinianeku virakocha. Aikiro diccionarioku onti otsirinkakotunkani tata onkantakera
patiropage niagantsipage, aikiro tyara okantagani oniantaganira. Okari oka diccionario onti okantavetagani bilinge,
patiropagetari tsirinkakotankicharira niagantsiku, ogishonkunkani aikiro irinianeku virakocha, impo anta aikyara
oyashiku, otsirinkakotunkani patiropage niagantsipage irashiegi virakocha otsipatakaro niagantsipage irashiegi
matsigenka, kantankicha tera ogishonkaenkani tyara okanti, aikiro tyara okantagani oniantaganira.
Aikiro aka diccionarioku patiropage niagantsi otentakaro patiro ontirika piteti abreviaturas de las partes del habla
timatsirira niagantsiku. Abreviatura okogake onkantakera tera ontsotenkenkani magatiro letras otsirinkantaganirira,
intagati tsirinkankicharira maani ogotantaganiniri tata onkantakera, kaorira vairontsi sustantivo otsirinkagani va,
impo omirinka oneavunkanira ogotunkani onti okogake onkantakera vairontsi. Ogari partes del habla onti kaorira
vairontsi sustantivo, vetsikagantsi verbo, etc. Magatiro okapage onti otsirinkakotunkani opanaku 5.
Irorotari maika, okyeto koneatankitsi niagantsi, impo irorokya giatapaakero patiro ontirika piteti abreviaturas de las
partes del habla, impo opokapaake definicin kamantakotakerorira tata onkantakera oka niagantsi, impo irorokya
pokapaatsi ogishonkunkanira irinianeku virakocha okaotagagunkanira okemaganira oniaganira itimaigira
matsigenkaegi, okonogakatari okantatigaka oniaganira parikoti. Impo okonogaka otimake oracin ontirika dibujo
gikoneatasanotirorira tata onkantakera, aikiro tyara okantagani oniantaganira.
Okari diccionario intiegi otsirinkashitunkani maganiro kiaigatsirira escuelaku kemaigirorira niagantsi tyarikara kara
itimageigira, irorotari opaitantakarira Diccionario Escolar Machiguenga. Kantankicha impogini ariorika
intimagarantaigake kamosoigavetankichanerira patiropage niagantsi tsirinkakovetankicharira aka sankevantiku impo
inkantake: Kantankicha tera onkaotemparo noniira naro, onti okantatigaka, ineakerotari tera onkaotemparo
yametarira irirori, kantankicha kametitaketyo, okantatigakatari oniaganira parikotipageku. Yogaegiri timaigatsirira
katonko, choenitari okantatigaka iriniane. Antari kamatikya choeni okantatigaka iniaigira. Ario okaota, pairani
choeni okantatigaka oniaganira, maikari maika onti okantatiganaka patiropage niagantsi, teranika patiro one
oniantaganirira, kantankicha akari aka sankevantiku tera ontsotenkenkani magatiro kantatigavetankicharira.
Yogari tsirinkaigakerorira oka diccionario onti ikogaigake ineakoigakemparora kiaigatsirira escuelaku tyarika kara
itimageigira kemirorira niagantsi irishineventaigakemparora, ontiri aikiro ariompa irishineventaigemparori iriniane
ontiri aikiro magatiro kametitatsirira yogameigarira ishaninkaegi pairani kigonkero maika, impo aikiro amuigakerira
irogotasanoiganakera tyara okantagani otsirinkaganira niagantsi, aikiro tata onkantakera irinianeku ontiri aikiro
irinianeku virakocha. Aikiro ineaigakerorika kemaigirorira pashinipage niagantsipage, irishineventaigakemparora
inkantaigakera: Ojojoo, pairo okametiti iriniane matsigenkaegi!
5
INTRODUCCION
Los diccionarios son libros que contienen palabras de una lengua, o de ms de una si son
bilinges, con sus respectivos significados y usos. En cierta medida este libro es un diccionario
bilinge, pues cada palabra machiguenga es acompaada por su equivalente en castellano y
porque en la ultima parte del diccionario figura el listado de palabras castellanas con los
respectivos trminos del idioma machiguenga que son sus equivalentes.
Este diccionario esta concebido especialmente para los estudiantes de las escuelas del pueblo
machiguenga, por eso se titula Diccionario Escolar Machiguenga. Es muy probable que los
escolares machiguengas encuentren que ciertas palabras del diccionario tengan significados
diferentes a los que figuran en el libro, o que las palabras que usan sean diferentes para
determinados significados. Eso se debe a que las lenguas varan de un lugar a otro o de un
tiempo a otro, pero en todo caso la diferencia significa riqueza de la lengua.
Los autores de este diccionario esperamos que sea til para la educacin del pueblo machiguenga
y para el florecimiento de su lengua y cultura que son bienes valiosos de la humanidad entera.
6
Ovairopage oniantagetaganirira
Partes del habla
7
OTSIRINKANTAGANIRIRA ANIANEEGI
Aa Kk
Ananeki Kemari
(nio) (sachavaca)
CH ch KY ky
Chakami Tsitekyamani
(trompetero) (temprano por la
maana)
Ee Mm
Eto Maeni
(araa) (oso)
Gg Nn
Gotagantatsirira Netsi
(profesor) (piojo)
Ii
Ina Mao
(mi mam) (zancudo)
Jj Oo
Jironkagantsi Osheto
(rugir) (maquisapa)
8
OTSIRINKANTAGANIRIRA ANIANEEGI
Pp TS ts
Pempero Tsamiri
(mariposa) (paujil)
Rr TY ty
Rosita Pantyo
(Rosita) (pato)
Ss Uu
Saniri Tushiria
(lagarto) (tijera)
SH sh Vv
Shiani Virakocha
(oso hormiguero) (viracocha)
Tt Yy
Tonkinto Yaaro
(insecto palo) (mantis religiosa)
9
10
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU A
Aityo
Aa
ve onti otimira tatarika oita;
haber, tener
Ina, tsonkataka nampeire. Aityo
pashi pimpakenara? Mam, se ha
terminado mi algodn. Tienes ms para
darme?
Agantsi ve tera onkemisante
Aka ma onti anaigakera aroegi; aqu,
omogekaka; moverse, ser movido
ac
Otampiavagetanake oanakero
Pirento, atsi taina aka.
novariantite irorokya ontuanake. El
Hermanita, ven ac.
viento muy fuerte est moviendo mis
pltanos hasta casi tumbarlos. Akaporokiti tya onti
Aio ve onti itimira tatarika iita; haber, omporokakenkanira ashi
otsiripekitanakero; desmenuzado(a)
tener, estar
Yapatoigakero intai akaporokiti
Ina, yogari apa aio? Jeeje, aio.
irogimatantakemparora tsitsi. Ellos
Mam, est mi pap? S, est. juntaron lea desmenuzada para
Aiovi ve onti ankogakotagantapaa- prender la candela.
kerira matsigenka inakerika ivankoku; Akotsi va onti airikantaganirira otimake
ests t? (es un saludo) ochapaki; mano
Koki, aiovi? Jeeje, aiona.
To, ests? S, estoy.
11
A TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
12
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU A
Antarivagetanaatsirira va inti
matsigenka pairorira yagatava-
getanaa; viejo, anciano
Arakomentontsi va onti
okenantaganirira arakotaganira; avin
13
A TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
14
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU Ch
CHch
itasagii, antari ipirataganira isentakari
shintaririra ineavakerira pokatsirira
ishintsivageti ishigara itonkivoava-
karira; trompetero (especie de ave)
15
Ch TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Chogempitatagantsi ve onti
osagempitatakenkanira gemptantsi
ashi okaempara amagempire; limpiar
el odo
Nopiatakeri kentitseiki nogempitaku
irogakemparora nomagempire
nonkemasanotanaeniri. Yo puse una
Chataro va inti oaakunirira itimi larva kentitseiki en mi odo para que se
otapinaku mapu; crustceo pequeo coma el cerumen y poder escuchar bien.
que vive en el agua debajo de las
piedras Chogeti va inti oaakunirira
ikaovetakari kempiti ityomiani
Ogari ina oatuti niateniku otatareako- inumatake; carachama (especie)
tira chataro. Amakeri nogaigakari po-
shini. Mi mam se fue a la quebrada a
levantar piedras para buscar crustceos.
Los trajo, los comimos y estuvieron ricos.
16
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU Ch
Chokoirontsi va onti
osavogitotaganirira gitotsiku;
sombrero, gorra
Chokoriatagantsi ve onti
ankentantakemparira chokori
imarapageni oaakunirira; arponear
Nochokoriatakeri imarane komagiri
nagakeri. Arpone a un paco grande y
lo cog.
17
Ch TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
18
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU E
Enkatsi
Ee
va onti oniaganira; onti
anienkatantaganirira; voz, aliento
Nokemavairi ienka apa nokanti:
Pokapaake apa. Escuch la voz de
mi pap y dije: Ya est llegando mi
pap.
Eketsi va onti yogitsokantarira
Enoku ma onakera magatiro terira
aragetatsirira itimantarira ityomiani
onagete savi; arriba
ovashi iraravagetanaera; nido
Natagutakotakero tinti nogonketaka
enoku. Trep para coger papaya y
llegu hasta arriba.
19
E TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Evatagantsi ve onti
ontampiaenkatagakenkanira
onkaovetakemparora tampia;
abanicar
Oevatashitakero ina sekatsi shintsini
omposatake. Mi mam abanica la
candela para que la yuca se cocine
rpido.
20
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU G
Gagantsi2
Gg
ve ikentantake tatarika iita
timatsirira itsei; ovirinitunkanira
tatarika oita, ontirika ogagaganira;
picar (insecto), poner
Yogakero ina sani okiaku maika
ononaavageti. Una avispa le pic a mi
Gaatagantsi ve onti okitaataganira mam en el ojo y ahora est muy
nia amakotunkanira pankotsiku; traer hinchado.
agua
Gagantsi3 ve onti asekataigaka
anoshikaigakerora tatapagerika oita
atsikaigakerora anigaigakerora,
ontirika anigaigakero ampi; comer,
tomar medicina
21
G TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Gavisaakotagantsi ve onti
omagisantakotaganira; perdonar
Maika onti nopokashitake nonka-
mantagaatempira pikemagetakera
chapi noniashinatakempira kameti
pogavisaakotaenaniri. Ahora he
venido para conversar contigo sobre lo
que escuchaste ayer de m: que yo
haba hablado mal de ti y para pedirte
que me perdones.
22
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU G
Geretontsi va onti
ogavitara atasagii otentakarora avori
ankatsivonkakempaniri; rodilla
23
G TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Giraatagantsi
ve onti opanta-
ganira nia
pamokoku;
dar de tomar de
una calabaza o
taza
24
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU G
Gitsivakagantsi ve otsimpokaganira
tsitsi ganiri omorekai, yogari moreka-
getatsirira onti itasonkagani, ogari
niagetatsirira onti ogipegaenkanira
ganiri oniai; apagar
Noshinto, piate pisagutakero tsitsi
pogitsivakakerora. Hija, ve a echar
agua en la candela para apagarla.
25
G TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
26
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU I
Ii
hombre)
Tomintaa apa maika mavatanaka ige.
Mi pap ya tiene otro hijo as que tengo
tres hermanos.
27
I TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
28
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU I
29
I TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
30
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU I
31
I TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
32
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU I
33
I TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Iviri
va onti yagantaganirira poshiniri-
page; trampa
Ivitiva onti
shivokankitsirira
Ivegaga va, tya inti terira inkametite; imeshinaku kamarigetatsirira intiri
feo, hombre de mal carcter aragetatsirira; su vello (de l)
Gara agiatakoigiri ivegaga
kisantavageigatsirira. No debemos
seguir el ejemplo de personas de mal
carcter que son abusivas.
34
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU J
Jimetsi
Jj
va timakoigatsirira itsinane-
tsite; marido
Yogari ojime novirentote yonkaraaka
chapi, maika tyanimpa kovintsaa-
taerone. El marido de mi hermana se
cay ayer, ahora quin le va a buscar
Je'ario gak onti oniaganira ogaka- mitayo.
gantantira kavako; ah!, s?, as, Jinatsi va timakoigatsirira osuraritsite;
no? esposa
Yagakeri notsitite maranke chapi,
Yagake ige ijina onti oshinto pagiro.
maika kamake. Je'ario? Ayer una
Mi hermano se ha casado con la hija de
culebra venenosa mordi a mi perro y ya
mi ta.
se ha muerto. As, no?
Jirina va onti tanko ariopanapageni
Jeeje ma onti onkantakera akogake; s
oshi; ortiga
Ario pikogake pimpokakera?
Gara nokoshitai ganiri iporonkana apa
Jeeje, nokogake. Quieres ir?
jirinaku. Ya no voy a robar ms para
S, quiero.
que mi pap no me castigue con ortiga.
Jerinti va inti tsiguri ityomiani;
Jironkagantsi ve iniira matsontsori
chicharra (especie)
ikisakara; rugir
Antari iniakera jerinti jeririririri onti
ikantakotake shiriagarini oshiriagava-
getanakera. Cuando la chicharra jerinti
canta es seal que va a haber una larga
sequa.
35
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Kaaragitetagantsi
Kk
ve omamerigi-
tetira tovaseri inkenishiku osaagitetira;
estar o ser libre de maleza
Iatake apa inkenishiku ikontetapaa-
kero okaaragitetakera ario yapishigo-
pireaka. Mi pap ha ido al monte y fue a
Kaagantsi1 ma onti ishinetakara dar a un lugar libre de maleza y all
matsigenka ikantakera ejejee ejejee, descans.
ikantakanira ikachaitake; rerse, Kaaro va onti okaovetakaro shanko
sonrerse oshivoki inkenishiku; caa de azcar
(especie)
Antari noatutira intati nomiregeta-
naketyo ovashi nashigakero kaaro.
Cuando fui a la banda tena mucha sed y
chup jugo de kaaro.
36
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
37
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Kamonkitagantsi ve omarane
motiantsi; ser barrign(ona); tener una
barriga grande
38
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
39
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
40
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
41
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
42
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
Katikagantsi ve yogamagaganira
tatarika iita itinkaraaganira itsanoku;
torcer el cuello
Okantakena ina nonkatikakerira atava
tera nagaveeri. Mi mam me mand a Katsatagantsi ve onti airikantunka-
torcer el cuello a una gallina, pero no nira akotsi; agarrar de la mano
pude hacerlo.
43
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Kavichogagantsi ve onti
akemakerora ogatsika amotiaku
ontirika tatarika kichankaigakai;
pellizcar, agarrar con las uas
Itimake tovaini notsomirite iroro
okenantanaka nokavichogavageta-
naka noshiavagetanaka. Yo tena
muchas lombrices, por eso tena dolores Kematsatagantsi ve tera ompuga-
fuertes (lit. me pellizcaba) en la barriga y tsatantenkani onti otsatagaganira;
diarrea. obedecer
Kavintsaantagantsi ve amutakoiga- Pinkematsatakerira gotagimpirira
kerira pashini tsipereavageigankicha- pogovagetanakeniri impogini viro.
rira; hacer bien a otro Debes obedecer a tu profesor para que
ms adelante t tambien sepas mucho.
44
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
Kenantagantsi ve oyagaganira
oatantaganirira, opampiataganira
tyarikara atake; ir por, viajar por
45
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
46
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
47
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
48
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
49
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Kirigeti va inti tsimeri itimi inchatoku Kiritiki va onti oshaninka kuri kantanki-
ovenakitara, inti yoga tsuro; pjaro cha tera ontime otsei; palmera
carpintero pequeo (especie)
50
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
51
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Kitsogagantsi ve onoshikantage-
taganira kaorira vishiria, inchakii,
kitsapi; sacar con un palito u otra
herramienta
Okentakena otsei kapiro
okitsogaanaro ina ogitsapiteku. Una
Kitsatagantsi1 ve onti ipashiataganira espina de bamb me hinc y mi mam
shima; tarrafear me la sac con su aguja.
52
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
53
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Kogagantsi ve oneavintsanataganira
ashintakenkanira tatapagerika oita
otsotenkaganira oneaenkanira tatarika Koki va inti iariri ina, shintotarorira
oita pegankicha; querer, desear, nojina, agirira pagiro; mi to materno,
buscar mi suegro, el marido de mi ta paterna
Ani ikogake irakaga parianti ishionka- Yogari ige inevitakeri koki irishinto
kera impakerora incho osekatakempa- iragakerora. Mi hermano le ha pedido a
ra. Mi cuado desea un pltano maduro mi to su hija en matrimonio.
para frer y drselo a comer a mi
hermana. Komaatagantsi ve amaganira pitotsi
kamatikya; remar
Kogakotagantagantsi ve ankanta-
kerira pashini tatarika akogaigake
agoigakera; preguntar, interrogar
Piniavantasanotakerora pisanke-
vantite kameti pogotakeniri inkoga-
kotagantakempirika gotagimpirira.
Lee bien tu libro para que sepas
contestar cuando tu profesor te haga
preguntas.
54
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
55
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
56
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
57
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Koshitagantsi ve ashintakotanta-
ganira terira aro shintemparone; robar
Kororo va inti garorira sekatsishi
ikaniamporetsatake yogagani poshini; Tera onkametite pinkoshitakera
gusano que come hojas de yuca pashintakemparora terira iroro pashi.
No es bueno robar y aduearte de algo
que no es tuyo.
58
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
59
K TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
60
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU K
Kuvokitagantsi ve opioitaganira
tsitsipokiku; sentarse alrededor de una
Kushori va inti oaakunirira itimi candela
sampantoshiku yogagani Okatsinkagitetakera nonkuvokiigana-
imposhinivagete; camarn karo tsitsi notaenkaigakera. Cuando
hace fro nos sentamos alrededor de la
candela para calentarnos.
61
M TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Mm
Maempa va onti okaovetakaro tsireri
kantankicha ogatsantsani onake
otsiraagani okota otantantaganira
pankotsi; palmera (especie)
Maatagantsi ve ompatakaataganira
nia enokua; nadar, flotar
62
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU M
63
M TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
64
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU M
Manakotagantsi ve tera
ontsavetenkani ganiri okemagani; Manii va inti kama-
encubrir, guardar un secreto rigetatsirira itimi
kipatsiku, antari
Tera onkametite amanakoigerora
tatarika avetsikaigake onti yogantira inkatsi-
ankamantantaigakero. No es bueno vagete; isula
encubrir algo que hemos hecho sino que
debemos confesarlo. Maniro va onti kamarigetatsirira
Manatagantsi ve onti ikisavakagai- okiraagantiretake, ogageta inchatoshi-
gaka ikentavakagaigaka aikiro page; venado
itonkavakagaigaka; hacer guerra
65
M TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
66
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU M
67
M TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Matetagantsi ve oyagaganira
otenigetira; embarcarse, poner en
(p.ej. una canoa, olla, cajn)
Tsame, matetanakempa pitotsiku
aigakera katonko. Vamos ya,
embrquense en la canoa para ir ro
arriba.
Matsanti va terira inkapatsate; flaco(a)
Matianeri va inti katitori tsiripekini
inake yogantira pairotyo ikatsivageti;
hormiga (nombre regional: pucacuru)
Antari irogempira matianeri pokiaku
pogavintantakempari tsomitsi. Si te
pica una hormiga matianeri en el ojo,
tienes que curarte con leche.
68
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU M
69
M TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
70
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU M
Matsigenka
71
M TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
72
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU M
Mitaagantsi ve omatsekaganira;
saltar
73
M TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Mokavirintsi va onti
inchakii ogimatantaganirira
tsitsi; palitos que se
emplean para prender Mota va inti oaakunirira ikaovetakari
fuego korio imarane inake; bagre (especie)
Motiantsi va onti
onantarira poretsantsi;
Monteagantsi ve oataganira intati; barriga
chimbar, cruzar el ro
Muiro va inti oaakunirira
shivaegi inake
onkusovagete iventaki,
ogari irai murekisematake;
mojarrita (especie)
Morekaatatsirira
va inti tenenka- Muoni va inti tsimeri ogatsantsani irishi
kotantatsirira kuagishitaka maani; pjaro (especie)
pavatsaariku; farol
Morekagantsi ve
onti opoamatira tsitsi; arder
74
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU N
Natagantsi
Nn
ve onti amantaganira
shirontentsiku; llevar en el hombro
75
N TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
76
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU N
Niaventantagantsi ve opuga-
mentaganira okantakotantaganira; Nikoriko ma otonkoaganira; cerro
defender hablando a favor de alguien
Chapi noatuti nikoriko nagakitinirora
Ikisunkanira ige noatake noniaventa- ina sekatsi. Ayer fui al cerro a sacar
nakerira nopugamentanakeri. Cuando yuca para mi mam.
alguien se molest con mi hermanito fui
a hablar a su favor y defenderlo. Nintagantsi ve onti okogaganira;
querer
Nienkatagantsi ve agaenkataganira
oenka impo ogikonteenkataaganira; Omirinka ikogakotara apa iramuta-
kerira iritineri tera ininte onti ipaka-
respirar
gantanai okatsitira igitoku. Siempre
Tera nagavee nanienkagantsitaera que mi pap necesita la ayuda de su
oganakenatari merentsi. No puedo yerno, l no quiere sino que pone como
respirar bien porque estoy con gripe. pretexto que tiene dolor de cabeza.
Nonagantsi ve opoegaganira
vatsatsiku; hincharse
77
N TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
78
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU O
Ogapokini
Oo
va, tya onti omarane avotsi;
camino grande y ancho, camino ancho
Koki yavotakero avotsi ogapokini
oatakera oaaku. Mi to ha hecho un
camino muy ancho que va al ro.
79
O TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
80
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU O
81
O TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
82
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU O
83
O TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Oviriotsa va onti
avovitantaganirira; hilo
Otseraaku ma onti otaraviagetira
imperita aikiro otishi; su barranco Ovisha va inti piratsi
84
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU P
Pagotagantsi
Pp
ve onti airikagetaganira
tatapagerika oita; agarrar, tener en la
mano
85
P TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
86
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU P
87
P TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
88
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU P
Pasotiki va onti inchato ogari okitsoki Pashito va inti takitsi itimi inkenishiku
okaovetakaro okitsoki keta, ogagani yagiri kamarigetatsirira ishitikakarira
poshini; rbol parecido a la almendra ivatsaku; garrapata
Noatuti chapi inkenishiku napatogitira
okitsoki pasotiki. Ayer me fui al monte
a recoger almendras.
89
P TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Pavatsaagantsi ve tenigera
onkoneaenkagitetae; obscurecerse,
obstruir la luz
Patiro va, tya onti apuntaganira; uno,
una (inanimado), una vez, una parte
Ario patiro piatuti tera pimpigaate?
Has ido una sola vez y nunca has
regresado?
90
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU P
91
P TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
92
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU P
93
P TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Pishigopireagantsi ve antavage-
taganira impo apakuanaaganira;
descansar
Omirinka antavagetake ina tera ogote
ampishigopireempara. Mi mam Pitagantsi ve onti savikagantsi;
trabaja todos los das y nunca descansa.
sentarse
Pishimerontsi va onti otaroganta-
ganirira; escoba
94
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU P
95
P TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
96
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU P
Poregagantsi ve omampotanakera
tatapagerika oita; enmohecerse Porokagantsi ve onti ovevorokia-
Oporegake imanchaki apa impo
ganira tatapagerika oita; romperse en
okivainiri ina. La cushma de mi pap pedazos algo quebradizo
estaba enmohecindose entonces mi Apakuakero ina onearo oparigake savi
mam se la lav. oporokake pa vevorokiamataka. Mi
mam solt su espejo, ste se cay al
Porenki ve onti shivokatsirira
suelo y se hizo pedazos.
inkenishiku, ogari oegi okitetake
okonogantagetaganirira poshiniripage; Poroshito va inti magoritsa
palillo ikaovetakari soromai tesano ontime
Nagakiti porenki nonkonogakerira
iviti onti yoga oshipage, aio kiraari,
noshimane. Traje palillo para mezclar kutari, kiteri; larva (especie)
con mi pescado.
97
P TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
98
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU P
99
S TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Sagari
Ss
va onti itimi onaronkashiku
yanuiti sagiteniku ikaovetakari kovi,
pairo yoveraanti; ratn
100
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU S
101
S TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
102
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU S
103
S TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
104
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU S
105
S TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
106
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU S
107
S TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
108
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU S
109
SH TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Shankoti
SHsh
va inti maranke nigiririra
marankepage, tera iratsikante, onti
ipotsitamporetsatake; culebra grande
(especie)
Noatake inkenishiku noneakeri
shankoti inigakeri maranke
Shaempeki va onti inchakii kamari oaakunirira. Fui al monte y vi a una
orogari; ramas o palitos secos culebra shankoti tragando a un jergn.
Shakiririni va onti
timatsirira
inkenishiku tontari
otaki ogagani
ogitsoki; motelo
110
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU SH
111
SH TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
112
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU SH
113
SH TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Shintotagantsi ve ontovaiganakera
tsinane otyomianiegi; engendrar hijas,
Shinkotagantsi ve onti yovosataga-
tener hija
nira ivatsa tsitsienkaku; ahumar
Shintotaa ina inkaara maika aio
Shintagantsi ve tera ontimashi- mavani novirentote. Endenantes mi
temparo kogapage; tener dueo(a), mam ha tenido a otra hija y ahora tengo
ser dueo(a) de tres hermanas.
Tyani shintaro oga sankevanti? Shintsagitagantsi ve onti opiagi-
Tera ashintenkani. Quin ser el
tunkanira okitsokipage mampetsatsa-
dueo de ese libro? No tiene dueo.
ku; ensartar (semillas, dientes,
Shinti va onti okaovetakaro paroto chaquiras)
otimi magashipogoku antantagani otsa
shitatsi, okarentsatake otaki; topa
gelatinosa
Itiritantakaro koki ivito shinti
onkoriankanakeniri intigankakerora
oaaku. Mi to unt su canoa con la
cscara de shinti para que resbalara y
as poder empujarla al ro.
114
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU SH
115
SH TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
116
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU SH
117
T TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Tagutagantsi
Tt
ve onti oataganira
enoku okenantaganira inchato ontirika
kenampirontsi; subir a un rbol o por
una escalera
118
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU T
Tantagantsi ve onti
otsarogakagantaganira; amar
Naro notasanovagetakaro ina. Yo amo
mucho a mi mam.
Tamporatagantsi ve onti
Tantarintsi va onti
opasatunkanira tampora otikakotantaganirira pankotsi intirika
opoimatanakera; tamborear piratsi; pared
119
T TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
120
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU T
121
T TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
122
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU T
123
T TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
124
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU T
Tiroti va onti
oshaninka kuri
yogavintsava-
getaro okitsoki
shintori, megiri,
aityo tovaiti
otsei; palmera
(nombre
regional: Tivatagantsi ve onti agavakara agiti
huicungo) mapuku ontirika inchatoku panikya
amparigake; tropezar
Tisoni va inti aragetatsirira yogagetari Nanuivetanakara sagiteniku nontiva-
shitiripage tera irogenkani tera ontime taka inchapariku noparigakera.
iviti igitoku; gallinazo Cuando estaba caminando de noche, me
tropec con la raz de un rbol y me ca.
125
T TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Tomintagantsi ve intovaiganakera
surari ityomianiegi; engendrar hijos,
tener hijo
Tyani tomintari yonta kenapaa-
tsirira? Quin habr engendrado a
aquel que est viniendo por ah?
Togagantsi ve onti otuaganira inchato
achaku; tumbar rbol Tomposo va inti takitsi tovaiti ishata
aityo itsei igitoku yogaro savorotsova
mechotsovari; escarabajo (especie)
126
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU T
127
T TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
128
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU TS
Tsamaitagantsi
TSts
ve onti ashiaganira
tovaseri tsamairintsiku aikiro
ovatuaganira savuriku; cultivar, sacar
la mala hierba, desyerbar
129
TS TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
130
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU TS
131
TS TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Tsinane va onti
terira onkao-
tempari surari;
mujer, hembra
132
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU TS
133
TS TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
134
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU TS
135
TS TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
136
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU TY
Tyati
TYty
tya onti okogakotagantaganira
tatapagerika oita; cul, qu
(inanimado)
Pirento, tyati pigotsirote maika?
Nero oka. Hermana, cual es tu
cuchillo? Aqu est (ste).
Tyani tya onti ikogakotagantaganira
matsigenka ogotakenkanira; cul
Tyomiatagantsi ve onti tera
(animado), quin omaranetenkani; estar o ser chico(a)
Pairani ityomiatira ige ogonketari
Ina, tyani shintaro koviti oka?
imanchaki, maikari atake imarane-
Onti shintaro pivirentote. Mam,
tanake tenige ogonketaempari. Hace
de quin es esta olla? Es de tu
tiempo cuando mi hermano todava
hermana.
estaba chico le quedaba su cushma,
Tyara ma onti okogakotagantaganira pero ahora que est ms grande ya no le
onira tatapagerika oita ogotakenka- queda.
nira; dnde, por dnde, a dnde
Ina, tyara piate? Onti noate
oaaku nonkivatsaratakera. Mam,
a dnde vas? Voy al ro a lavar ropa.
137
V TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Vegagantsi
Vv
ve onti tenige amantsi-
gatae; sanarse
Imantsigavagetanake gotaganarira,
maikari atake yoveganaa. Mi profesor
estaba muy enfermo, pero ya se ha
sanado.
Vamparokintsi va onti otsimankanta-
Vegagatagantsi ve onti tera
ganirira iporeakera, aikiro okoneatake
onkametitae kaorira savuri, koviti,
okaotaari shintarorira; sombra
motoro; malograr, malograrse
Ogari incho otyomiani yomintsaroga-
kero ivamparokite otsiti. A mi herma-
nita pequea le asust la sombra de un
perro.
138
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU V
139
V TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
140
TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU V
141
Y TATA ONKANTAKERA NIAGANTSIPAGE ANIANEEGIKU
Yoge
Yy
va inti koneatatsirira menkoriku
oparienkatakera inkani otentagarora
iporeakera poreatsiri; arco iris
142
Castellano Machiguenga
ABECEDARIO
Aa Hh
Armadillo Hilo
Bb Ii
Bandera Iguana
Cc Jj
Conejo Jugador
Dd Kk
Dinero Kilo
Ee Ll
Escudo Lamparn
Ff Mm
Fsforo Mechero
Gg Nn
Gallo Nido
145
ABECEDARIO
Tt
Nio Tigrillo
Oo Uu
Pp Vv
Qq Xx
Quechua Axila
Rr Yy
Ronsoco Yuca
Ss Zz
Saltamontes Zapato
146
CASTELLANO MACHIGUENGA
Administrar
A administrar medicina
gavintagantsi
Abajo savi Adorno
Abalanzarse sobre vetakagantsi adorno de plumas kiashirintsi
147
CASTELLANO MACHIGUENGA
148
CASTELLANO MACHIGUENGA
149
CASTELLANO MACHIGUENGA
150
CASTELLANO MACHIGUENGA
151
CASTELLANO MACHIGUENGA
152
CASTELLANO MACHIGUENGA
153
CASTELLANO MACHIGUENGA
154
CASTELLANO MACHIGUENGA
155
CASTELLANO MACHIGUENGA
F G
Farol morekaatatsirira Gallina, gallo atava
gallo crespo, gallina crespa
Fea ovegaga tsirino
Feo ivegaga gallo pintado chogiro
156
CASTELLANO MACHIGUENGA
157
CASTELLANO MACHIGUENGA
Hoyo Insecto
su hoyo onaki especies kivintyori, shitati
Huairuro chovaroki insecto palo tonkinto
J
I Jaguar matsontsori
Idioma niagantsi Jalar noshikagantsi
Igual jalar por el agua noshikaatagantsi
ser igual kaotagantsi Jefe koveenkari
Iguana Jejn tsigito
especies kempanaro, pashiro
Jergn tavatori
Incisivos
Jeringa para aplicar inyeccin
sus incisivos (de l) ishemokonai
sataamentontsi
Incubar savogatagantsi Jugar (animales) surontagantsi
Inexistente mameri Jugo
Informar kamantagantsi su jugo oani
158
CASTELLANO MACHIGUENGA
L Limpiar
Limpiar el odo chogempitatagantsi
Ladrar tsarotagantsi Limpio(a)
Lagartija sagoro estar o ser limpio(a) saankagantsi
especies makota, shikorio
Linterna tsivotamentontsi
Lagarto saniri
Lquido
Laguna inkaare su lquido oani
Lamer Lisa kovana
lamer el interior de un recipiente
tsonakitagantsi Liviano(a) puonkari
lamer la mano tsovakotagantsi ser liviano(a) puonkatagantsi
159
CASTELLANO MACHIGUENGA
Loro Mam
mi mam ina
especies eroti, kintaro
especie pequeo kurerenti Manacaraco (ave) marati
Loro-machaco kintaronkeni Mancha (enfermedad) patsetsi
Luchar Mandar tigankagantsi
luchar fsicamente vetakagantsi
Mango
Lucirnaga puro su mango (de herramienta) okavi
Luna kashiri Man inki
Lupuna pasaro Mano akotsi
mano derecha kosanorintsi
mano izquierda ampatentsi
M Manta blanca yosaro
Machete savuri Manteca
su manteca igeika
Machiguenga matsigenka
Mantis religiosa (especie) yaaro
Machn (mono) koshiri
Maana kamani
Macho surari
Maquisapa osheto
Madre
mi madre ina Maracuy (especie)
sankatigemineki
Madurar irakagantsi
Marido jimetsi
Maduro(a)
estar maduro(a) irakagantsi Mariposa pempero
mariposa nocturna matori
Maguey (especie grande)
chavari Martn pescador tserepato
Maz shinki Ms pashini
especie sonkoki ms adelante impogini
Majs samni Masato shitea
Mala hierba tovaseri Matar
matar a una persona gantagantsi
Malaria
tener malaria anatitagantsi Mecerse
mecerse en una hamaca
Maleza gegontagantsi
estar o ser libre de maleza
kaaragitetagantsi Medir gotagantsi
Malograr(se) vegagatagantsi Menstruacin iraatagantsi
160
CASTELLANO MACHIGUENGA
161
CASTELLANO MACHIGUENGA
162
CASTELLANO MACHIGUENGA
163
CASTELLANO MACHIGUENGA
164
CASTELLANO MACHIGUENGA
165
CASTELLANO MACHIGUENGA
166
CASTELLANO MACHIGUENGA
167
CASTELLANO MACHIGUENGA
Silbar suvatagantsi
Sin
sin nada noganiro
T
Tabaco seri
Sirviente
su sirviente iromperane Tbano (mosca) shimpokiti
Sobreasar visagantsi Tabla inchakota
Soga shivitsa Tacao(a) michanti
su soga otsa
soga de fibra hecha a mano
Tallo
iviritsa su tallo (de palmeras con espinas)
ominka
Sol poreatsiri
Tambo
Soltar pakuagantsi tambito vankotarintsi
Sombra vamparokintsi Tambor tampora
Sombrero chokoirontsi Tamborear tamporatagantsi
Sonrerse kaagantsi1 Tanganear tigaatagantsi
Soar Tanrilla (garza pequea) sorinti
soar con kisanitagantsi
Tantear pasakagantsi
Soplar tasonkagantsi
Tapar shapitagantsi; tapatagantsi
Suave metsori tapar (con frazada, hojas, tela,
etc.) pashitagantsi
Subir tapar la cabeza savogitotagantsi
subir a un rbol o por escalera tapar los ojos viokitagantsi
tagutagantsi
Taponear shapitagantsi
168
CASTELLANO MACHIGUENGA
169
CASTELLANO MACHIGUENGA
170
CASTELLANO MACHIGUENGA
171
EL MANANTIAL
Via de Evitamiento Mz B Lote 4 Matazango
Camacho La Molina
Lima, Per
Hecho el Depsito Legal
1501142005-1769
500 ejemplares