Copyright by Dom Wydawniczy PWN Sp. z o.o.

, 2015
Grupa Wy dawnicza PWN
ul. Gottlieba Daimlera 2
02-460 Warszawa
tel. 22 695 45 55
www.dwpwn.pl

Copyright for the text by Jerzy Vetulani, 2015

Copyright for the text by Maria Mazurek, 2015

Meneder pionu wydawniczego: Monika Kalinowska

Wydawca: Dbrwka Miroska
Redakcja: Joanna Egert-Romanowska
Korekta: Zofia Kozik, Malwina oziska
Ilustracje: Anna Modawa
Projekt okadki: Adam Chwesiuk
Zdjcie na okadce: Tomasz urek/REPORTER
Przygotowanie wersji elektronicznej: Ewa Modliska
Skad wersji elektronicznej na zlecenie Domu Wydawniczego PWN: Micha Latusek

ISBN 978-83-7705-819-0 (ePub)

ISBN 978-83-7705-820-6 (Mobi)

Wszelkie prawa zastrzeone. Niniejsza publikacja ani jej adna cz nie moe by kopiowana,
zwielokrotniana i rozpowszechniana w jakikolwiek sposb bez pisemnej zgody wy dawcy .

Ksika, ktr naby e, jest dzieem twrcy i wy dawcy . Prosimy , aby

przestrzega praw, jakie im przy suguj. Jej zawarto moesz udostpni
nieodpatnie osobom bliskim lub osobicie znany m. Ale nie publikuj jej w
internecie. Jeli cy tujesz jej fragmenty , nie zmieniaj ich treci i koniecznie zaznacz, czy je to
dzieo. A kopiujc jej cz, rb to jedy nie na uy tek osobisty .
Szanujmy cudz wasno i prawo.
Wicej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Ksiki
 SPIS TRECI

Dedy kacja
Na wstpie sw kilka o mzgu
I Nasz wewntrzny GPS
II O wy szoci kobiet nad mczy znami

III Bg istnieje w naszy m mzgu

IV Czowiek z plejstocenu przy najmniej nie by oty y
V Sny : kino dla wy obrani
VI Bl rzecz, ktrej nie ma
VII Tak naprawd w y ciu chodzi o seks
VIII Fright, Fight, Flight
IX Zoliwi starcy
X Czy naprawd musimy umrze

XI Sztuka czy ni nas ludmi

XII Micha Anio musia by debilem
XIII Narkoty ki, czy li rzecz wzia si od muchomora
XIV Marihuana bezpieczniejsza od fistaszkw!
XV W hodzie zwierztom laboratory jny m

Biogramy
W hodzie zwierztom laboratoryjnym
 Skoczy pan chemi i biologi. Mg pokierowa swoj karier na
tysice rnych sposobw. A zaj si pan mzgiem. Dlaczego?
Po studiach trafiem do Insty tutu Farmakologii Polskiej Akademii Nauk. Szczerze mwic
dlatego, e na Uniwersy tecie Jagielloskim nie by o dla mnie miejsca. W Insty tucie
pracowalimy nad lekiem przeciwmiady cowy m. Badania nad mzgiem nie by y wwczas
adny m priory tetem tej placwki. Niejako przy okazji wy budowalimy prost maszy n do
badania odruchw bezwarunkowy ch u zwierzt. Zafascy nowaem si t tematy k tak bardzo, e
wkrtce wiedziaem ju: chc zajmowa si wanie ty m. Najcudowniejszy m organem w cay m
kosmosie.

Od tego czasu mino prawie 60 lat, a o mzgu wci wiemy niewiele.

Niewiele, ale znacznie wicej ni wtedy . Neurobiologia jest jedn z najbardziej rozwojowy ch
dziedzin nauki, ale wtpi, e kiedy kolwiek bdziemy rozumieli, co naprawd dzieje si w naszy m
mzgu. To bardzo skomplikowany organ przey cia. Trafnie uj to Jostein Gaarder w ksice
wiat Zofii: gdy by ludzki mzg by tak prosty , e mogliby my go zrozumie, wwczas by liby my
tak gupi, e nie zrozumieliby my go i tak.

Wtedy, w latach gbokiego PRL-u, naukowiec mia w ogle co robi?

By a przepa midzy ty m, co dziao si u nas, a na Zachodzie. Przekonaem si o ty m,
wy jedajc do Woch i do Stanw. W Amery ce zreszt pewnie by m zosta, bo szo mi cakiem
niele. Moja praca wzbudzaa powszechn uwag. Udao mi si te cign do Amery ki on
i sy nw. Ale po trzech latach mojego poby tu za granic umara moja mama, a ojciec, profesor
prawa kanonicznego zreszt promotor pracy doktorskiej Karola Wojty y prosi, by m wrci
do kraju. Mogem sprowadzi go wprawdzie do Amery ki by naukowcem o midzy narodowej
renomie, na pewno znalazaby si dla niego praca. Ale nie zna angielskiego, ba si wy jazdu.
Zapy taem swojej ony , Mary si, co robi. Odpowiedziaa: rb tak, jak uwaasz, ja bd tam,
gdzie ty . Po pewny ch wahaniach wrciem do Polski.

Tu rwnie udao si prowadzi badania o midzynarodowym zasigu.

Miaem troch szczcia i wdziczny temat.

Kiedy na Ziemi pojawi si mzg?

Wtedy , kiedy zaczo si tu bogate y cie okoo 550 milionw lat temu. Wwczas y y tu
stworzenia niezwy kle fascy nujce. I, trzeba powiedzie, ewolucja moga potoczy si zupenie
inaczej. Potencja by ogromny , ale 90 procent gatunkw fauny i flory wy maro. Wiemy
z bada nad skamieniaociami, e ju bardzo wczesne skorupiaki miay mzg. U strunowcw,
przodkw krgowcw, nastpiy takie reduplikacje genw, e ukad nerwowy krgowcw mg
bardzo szy bko ewoluowa. Mzgi naszy ch przodkw rozwijay si wic znacznie szy bciej ni
u takich stawonogw czy miczakw. Mzgi skorupiakw prakty cznie nie zmieniy si przez
ostatnie p miliarda lat.

A nasze bardzo.
Nasz daleki przodek, australopitek, ktry y zaledwie ptora miliona lat temu w porwnaniu
z histori y cia na Ziemi to przecie chwila! mia czaszk o objtoci 530 ml. Homo habilis,
ktry pojawi si tu po nim, mia ju czaszk o objtoci sigajcej do 800 ml i dziki temu mg
wy twarza narzdzia. Homo erectus, ktry nauczy si posugiwa ogniem, mia czaszk jeszcze
troch wiksz o objtoci od 750 do 1225 ml. Nastpnie pojawi si neandertalczy k ze swoimi
wierzeniami w y cie pozagrobowe i ry tualny m grzebaniem zwok mia czaszk wiksz od
naszej, o objtoci okoo 1600 ml. Ale to czowiek wspczesny , ze swoj czaszk o objtoci
11001400 ml, wy gra walk o dominacj nad wiatem. Ludzie i w ogle ssaki maj bardzo
rozwinit kor przedczoow, ktra odpowiada za racjonalne my lenie. Czy m gatunek bardziej
rozwinity , ty m funkcja kory wiksza, a ukadu limbicznego, odpowiedzialnego za emocje
mniejsza.

Wielkie dinozaury miay pono mzgi wielkoci orzeszka.

Bez przesady . Raczej piki tenisowej. Miay te wy jtkowo dugie szy je. Dlatego, jak takiego
brontozaura zaczo co gry po ogonie, mijaa minuta, nim sy gna trafi do mzgu, a potem
z powrotem do ogona. Zanim zacz ty m ogonem macha, spry tny may ssak mg ju
uszczkn jego du cz dla siebie. Dinozaury s zreszt wietny m przy kadem na to, jak
wska specjalizacja sprawdza si dopty , dopki nie zmienia si wiat. Dinozaury by y
znakomicie przy stosowane do panujcy ch za ich czasw warunkw. Ogromne, silne,
bezsprzecznie opanoway wiat. By li wrd nich znakomici lotnicy i wietni py wacy . A jednak
gdy Ziemia prawdopodobnie zderzy a si z jak planetoid, ktrej py unosi si tu przez kilka lat
w powietrzu, powodujc ochodzenie klimatu i ciemnoci, dinozaury wy giny . Ssaki za
przetrway .

Ostatecznie w wyniku ewolucji u ludzi wyksztaci si mzg majcy 86

miliardw komrek nerwowych.
Tak, cho do niedawna sdzilimy , e jest ich a 100 miliardw i dodatkowo 800 miliardw
wspomagajcy ch je komrek glejowy ch. Rewolucji dokonaa moda brazy lijska uczona
skdind cakiem atrakcy jna Suzana Herculano-Houzel. Opracowaa now metod liczenia
neuronw mzgi rny ch zwierzt i czowieka miksowaa, robic z nich tak jednorodn zup
homogenat. W takiej zupie komrki s rozbite, a przy wirowaniu ich jdra opadaj na dno.
W ten sposb mona je stosunkowo atwo policzy . Okazao si, e mamy mniej neuronw, ni
przy puszczalimy jedy nie 86 miliardw. Komrek glejowy ch podobnie.

Komrek glejowych?
To obok neuronw drugi skadnik tkanki nerwowej. Komrki glejowe ody wiaj i chroni
neurony , w mzgach ludzkich penetrujc kilka warstw kory . Ostatnie badania wskazuj, e ich
wpy w na nasz inteligencj jest cakiem spory . By moe nawet s istot naszego
czowieczestwa. Bo gdy przeszczepiono ludzkie komrki glejowe nowo narodzony m my szom,
okazao si, e zwierzta ucz si znacznie szy bciej. Co ciekawe, badania brazy lijskiej uczonej
wy kazay rwnie, e wikszo naszy ch neuronw znajduje si w mdku, a nie w korze
mzgowej. Odpowiednio 69 miliardw i 16 miliardw.

Mdek odpowiada przecie gwnie za rwnowag. Potrzeba nam

w nim a tylu komrek nerwowych?
Do niedawna rzeczy wicie sdzono, e gwny m zadaniem mdku jest utrzy manie naszej
rwnowagi. Ale tak to ju jest z nauk, e jej prawdy s wci odwracane do gry nogami przez
coraz to nowsze badania. Wedug ty ch aktualny ch mdek peni znacznie waniejsz funkcj, ni
mu przy pisy walimy . Prawdopodobnie wpy wa na sprawno procesw psy chiczny ch czy li to,
e szy bko pani my li, pisze, czy ta.

Liczba naszych komrek nerwowych jest wielokrotnie wysza ni

u innych ssakw?
Nie zawsze. Sonie, wielory by i delfiny maj ich wicej. Inne ssaki znacznie mniej. Koty
maj miliard neuronw, psy mniej. To sugeruje, e bardziej samodzielne koty s rwnie
inteligentniejsze od psw. Ale te mzgi ptakw i ssakw osigny bardzo wy soki poziom
ewolucy jny i posiadaj miliony , a nawet miliardy neuronw a kady neuron ma ty sice
pocze! Ale takie bezkrgowce maj ty lko po kilkanacie, kilkadziesit ty sicy neuronw.

Czy my, ludzie, bdziemy mie tych neuronw w przyszoci jeszcze

wicej? Czy nasz mzg bdzie coraz sprawniejszy? Czy dalej ewoluuje?
Niektrzy twierdz, e nie ewolucj miaa zatrzy ma troska o gupsze, sabsze i chore
jednostki. Zaczlimy opiekowa si kady m miejscowy m gupkiem i umoliwia mu
reprodukcj. Osobicie uwaam, e taka postawa co najwy ej moga przy hamowa ewolucj,
a nie cakowicie j zatrzy ma. Lecz, co ciekawe, obecna ewolucja zmierza do tego, eby nasza
czaszka miaa mniejsz objto. Rozwija si jednak jej cz czoowa. To wida nawet na
przestrzeni ostatnich stuleci. Mamy coraz wsz, ale dusz czaszk. Wy starczy porwna nasz
wy gld z wy gldem ludzi y jcy ch sto, dwiecie lat temu. Widzimy te, e wci ewoluuj
pewne geny przede wszy stkim gen microcephalin, w skrcie MCPH1, a szczeglnie jeden
z jego wariantw haploty d D. Znacznie zwiksza on czstotliwo wy stpowania, cho nie we
wszy stkich czciach wiata po rwno. Ewolucja mzgu jest najwolniejsza w Afry ce
Subsahary jskiej, a najszy bsza w Amery ce Poudniowej.

Czyli tam, gdzie geny rnych ras si mieszaj

a ludzie musz szy bciej si adaptowa. I to przy nosi fantasty czne efekty . Najpikniejsze
kobiety wiata to wida na konkursach miss s przecie z Brazy lii, Kolumbii, Wenezueli.
Podobnie triumfy wici znakomita literatura iberoamery kaska. Nawet papiea mamy teraz
z Argenty ny .
 Dokd ta ewolucja bdzie zmierza?
By moe kolejny m skokiem ludzkoci bdzie lepsze wy korzy stanie neuronw lustrzany ch
czy li ty ch odpowiedzialny ch za rozpoznawanie i wspodczuwanie emocji inny ch ludzi. To moe
doprowadzi kiedy do zdolnoci telepatii. Bd patrzy na pani twarz i wiedzia, co pani my li.
I czy pani kamie.

Mao zachcajca perspektywa.

Ludzie raczej ceni sobie swoj pry watno.

Ewolucja nie skoczya si te u innych zwierzt. Moliwe, e geny

jakiego innego gatunku mog tak mutowa, e stanie si zagroeniem dla
ludzi?
To nam prawdopodobnie nie grozi, przy najmniej na razie. Ze zby t mdry mi zwierztami
chy ba damy sobie rad. Wy daje mi si, e to raczej pewne ludzkie rasy dajmy na to,
orientalsi, ktrzy s najbardziej inteligentni i rozwijaj si najszy bciej zaczn dominowa nad
pozostay mi.

I wtedy moe wrci niewolnictwo?

Albo jeszcze gorzej. Jak w Wehikule czasu Herberta G. Wellsa. W wizji pisarza w przy szoci
y j na Ziemi dwa gatunki ludzkie szczliwi i bezkonfliktowi Elojowie, ktrzy prowadz
spokojny , dostatni y wot, jedzc owoce i nie toczc ze sob adny ch wojen. Oraz wy chodzcy
na powierzchni ziemi po zmroku obrzy dliwi Morlokowie, potomkowie poniewierany ch
robotnikw. Ci drudzy y wi si spokojny mi Elojami.

Myli pan, e moe kiedy wrci kanibalizm?

Ju raz ludzie si jedli. Neandertalczy k najpewniej y wi si misem homo sapiens. A potem
my ich wy tpilimy . Niektrzy z nas w pewny ch okresach rwnie by li kanibalami. Wszy stko
jest moliwe. Albo mutowanie genw w celu stworzenia superrasy , czowieka przy stosowanego
na przy kad do podry w kosmosie inna sprawa, e takie metody bd pewnie dostpne
wy cznie dla najbogatszy ch, co jedy nie pogbi ju widoczne rnice midzy biedny mi
a bogaty mi. Moliwoci naszego mzgu i rozwj nauki otwieraj przed nami drzwi, o ktry ch
kilkadziesit lat temu nio si co najwy ej Stanisawowi Lemowi. Te uwaane do niedawna za
abstrakcje wizje dzi zdaj si na wy cignicie rki. Ju teraz na przy kad mamy wietnie
rozwinite neuroobrazowanie mzgu czy li obserwowanie jego pracy i budowy . Wkrtce na
podstawie krtkiego badania bdziemy mogli pozna charakter pacjenta i przewidzie jego
rozwj. Mogoby si na przy kad okaza, e jakie mie, rezolutne dziecko z dobrego domu
w cigu kilkunastu lat wy ronie na gronego psy chopat.

Pytanie, czy rzeczywicie tego chcemy.

Chy ba nie. Bo co by pani zrobia z takim dzieckiem? Porzucia je, zabia, prbowaa za wszelk
cen lepiej wy chowa, wiedzc, e i tak speznie to na niczy m?
 Miaam na myli wtpliwoci, czy rzeczywicie chcemy dalszego rozwoju
caej inynierii genetycznej, wysokich technologii, neurobiologii? Skoro
rzeczywicie to zmieni wiat, a sami nie wiemy jeszcze, w jaki sposb.
W ludziach jest ch poznawania nowego, ale te naturalny lk przed ty m, co nieznane.
Boimy si przy szoci i zmian. Ale wiata nie zatrzy mamy . A jeli nie bdziemy potrafili si
przy stosowa, skoczy my jak dinozaury .
 Pan wyglda na do podekscytowanego, kiedy okazao si, e Nagrod
Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny w 2014 roku dostali John
OKeefe i duskie maestwo Moserw.
Bo by em. Wci jestem.

Co takiego ekscytujcego jest w komrkach mzgowych

odpowiedzialnych za system orientacji w przestrzeni, za ktrych odkrycie
tego Nobla dostali?
Wszy stko, co doty czy mzgu, jest ekscy tujce. I jako neurobiologa cieszy mnie, kiedy
docenia si badania zwizane z t dziedzin. Ty m bardziej e by li inni fawory ci zreszt
znakomici do tej nagrody , za prace bardziej zwizane z medy cy n. Agencja Reutersa
przewidy waa, e Nobla dostan albo David Julius za wy janienie mechanizmw blu, albo
trzech naukowcw za odkry cia doty czce transkry pcji genw u eukariontw, albo inny ch trzech
naukowcw za prac wprawdzie do matematy czn, ale wan, bo zwizan z genety k
pewny ch chorb. A tu taka niespodzianka.

Nobel powdrowa w kocu do OKeefa, Edvarda Mosera i May-Britt

Moser.
W zasadzie cztery osoby powinny go dosta, bo na nasz wewntrzn nawigacj skadaj si
rne komrki. Jedne z nich, komrki kierunku gowy , od lat osiemdziesity ch intensy wnie bada
Amery kanin Jeffrey Taube. Kopot w ty m, e Noblem mog si podzieli maksy malnie trzy
osoby . Taube zosta wic pominity , bo w gr wchodzio maestwo i niesprawiedliwoci by
by o, gdy by Nobla dosta ty lko m albo ty lko ona. Do rozwodu by mogo doj.

A prawda jest pewnie taka, e albo m, albo ona byli w tych

badaniach aktywniejsi.
Niekoniecznie. Maestwa uczony ch zazwy czaj bardzo dobrze ze sob wsppracuj. Zwy kle
pojawia si midzy naukowcami jaka ry walizacja, ale w maestwach zawsze dominuje
wiadomo, e pracuj na wsplne konto. Dlatego zupeny m bezsensem jest polski przepis, ktry
zabrania zatrudniania w jedny m insty tucie naukowy m ma i ony . Wszy scy spry tnie to
omijaj, formalnie zatrudniajc jednego maonka w innej jednostce, ale realnie w tej samej.

Na system komrek odpowiedzialnych za poczucie przestrzeni skadaj si

cztery rodzaje komrek: miejsca, kierunku gowy, siatki i ciany.
Skomplikowany twr.
Dlatego odkry to go dopiero teraz. Cho ju w staroy tnoci epistemolodzy zastanawiali si,
skd wiemy , gdzie si znajdujemy . Ale tak na powanie zaczto zajmowa si ty m w XVIII
wieku. Bry ty jscy empiry ci John Locke, George Berkeley i David Hume twierdzili, e
wiemy , gdzie jestemy , wy cznie dziki zmy som. Widzimy , co dzieje si naokoo,
i odpowiednio do tego si ustawiamy .

Ale przecie s sytuacje, w ktrych nie ma adnych wyznacznikw miejsc,

a i tak czujemy, w ktrym kierunku powinnimy si porusza.
Wanie. Na pusty ni na przy kad. Albo kiedy w nocy wstajemy i przy zgaszony m wietle
potrafimy trafi do drzwi czy do kontaktu. Przestrze, w ktrej si poruszamy dwuwy miarow
lub trjwy miarow ktra ma swoj metry k, nazy wamy przestrzeni euklidesow. I teraz w tej
przestrzeni wy stpuj sy gnay metry czne: jak daleko mamy i i w ktry m kierunku, a z drugiej
strony kontekstowe, czy li e musimy doj do szafy , do drzewa, do skrzy owania. I przecie
orientujemy si w tej przestrzeni nie ty lko za pomoc zmy sw. Pierwszy zauway to Immanuel
Kant. Twierdzi, e empiry ci nie maj racji. On uzna, e my limy kategoriami na przy kad
czasu i przestrzeni niejako wbudowany mi w nasz mzg. I e te kategorie s niezalene od
aktualnej rzeczy wistoci. Tak jak w przestrzeni moemy porusza si w okrelony ch kierunkach,
tak dla nas czas biegnie ty lko w jedny m kierunku.

Mia Kant dobrego nosa, cho wtedy nie dao si tego sprawdzi.
I dlatego ten spr pomidzy nim a empiry stami mgby sobie trwa wiecznie i by sporem
czy sto filozoficzny m. Za to jednak lubi neurobiologi e potrafi czasem odpowiedzie na
py tania, ktre mogy nurtowa ludzko od zarania dziejw. W latach trzy dziesty ch XX wieku
zaczto bada, jak zwierzta si zachowuj na przy kad w labiry ncie, jak rozpoznaj drog, jak
mog przechodzi w poszczeglne miejsca. I wtedy Edward Tolman, amery kaski psy cholog,
doszed do wniosku, e gdy chodzimy , poznajemy dane miejsce, to tworzy my w mzgu taki
kognity wny plan. I jak taka kognity wna mapa ju raz zostanie umieszczona w naszy m mzgu, to
potem poruszamy si po ty m mzgowy m planie.

Ale Tolman nie odpowiedzia na pytanie, co dzieje si wewntrz mzgu,

kiedy tworzymy sobie t kognitywn map?
Nie. I na t odpowied trzeba by o czeka do dugo. Pocztki dugoletniego procesu badania
tego zjawiska w mzgu to lata szedziesite XX wieku, kiedy wy my lono bardzo interesujc
metod badania akty wnoci poszczeglny ch komrek nerwowy ch mzgu. Do mzgu, na og
szczurw, wprowadzao si bardzo cieniutk elektrod albo szklan rurk wy penion py nem
przewodzcy m, albo drucik ktra rejestrowaa potencjay pojedy nczego neuronu. Komrki
nerwowe bowiem nigdy nie s bezczy nne, one przez cay czas jak ja mwi iskrz. I to ich
iskrzenie mona by o rejestrowa na dwa sposoby albo za pomoc oscy lografu podczonego
do aparatury zapisujcej prac neuronw, na og na biegncy m papierze, jak do dzisiaj czasem
robi si przy EKG, albo podczajc te elektrody do gonika. Bo neurony s do gone, wic
kiedy uczeni usy szeli grrrr, to by o wiadomo, e znajduj si w rodku komrki nerwowej.
 Dziwna metoda.
W latach szedziesity ch bardzo popularna, duo osb si w to bawio. Bawi si midzy
inny mi nasz pniejszy noblista, OKeefe. Akurat zaj si badaniem neuronw w formacji
hipokampa, ktry swoj drog jest fascy nujc czci mzgu.

To hipokamp odpowiada za zamienianie pamici krtkotrwaej

w dugotrwa?
Midzy inny mi. Rwnie za pami przestrzenn. Usunicie hipokampa co czasami si
zdarzao, na przy kad przy epilepsji, ktrej nie dao si wy leczy w inny sposb, ni grzebic
narzdziami chirurgiczny mi w mzgu powodowao utrat zapamity wania. Pacjent wprawdzie
pamita to, co wy darzy o si przed operacj, ale zatraca zdolno do zapamity wania nowy ch
rzeczy . Hipokamp jest tak zaangaowany w budowanie nowy ch szlakw pamiciowy ch, e to
odbija si nawet na jego budowie. Bo jeli go wiczy my , uczy my si nowy ch rzeczy ,
intensy wnie pracujemy , tworz si tam nowe gazie nerwowe i w konsekwencji hipokamp moe
si powiksza. To jedy ny narzd w ciele czowieka, w ktry m powstaj nowe komrki nerwowe.
Jak ptaki piewajce kanarki czy ziby przed nowy m sezonem lgowy m ucz si na pami
pieni godowy ch, to ich hipokampy znacznie si powikszaj. A jak samiczka zdoby ta, gniazdo
zaoone, mczy si ju nie trzeba i ptaszek przestaje piewa, jego hipokamp maleje. Do
kolejnego sezonu lgowego, gdy znw musz postara si o samiczk. Zazwy czaj nawet o t
sam.

A czy moemy rozwija te funkcje przestrzenne hipokampa? Kiedy

miaam naprawd fataln orientacj w terenie, ale odkd jed
samochodem, widz du popraw.
Pewnie rzeczy wicie wy wiczy a pani swj hipokamp. Tak samo mona usprawni jego
funkcje, grajc w rne gry komputerowe, w ktry ch s na przy kad labiry nty . To potwierdziy
badania wrd takswkarzy londy skich, w ktry ch bra udzia uczony polskiego pochodzenia,
Richard Frckowiak. Okazao si, e ty lna cz hipokampa u takswkarzy ulega powikszeniu.
Maj ten organ wikszy ni przecitni londy czy cy .

Moe z natury ich hipokampy s wiksze, wic wybieraj taki zawd?

Nie, bo wielko hipokampa zaley od stau na takswce im duej facet pracuje jako
takswkarz, ty m ta cz mzgu jest wiksza. Poza ty m zrobiono badania rwnie wrd podobnej
grupy zawodowej z Londy nu na kierowcach autobusw. I okazao si, e u nich hipokamp nie
jest tak duy . Czemu?

Bo kierowca autobusu jedzi okrelonymi trasami.

Wanie. I przez to nie musi sobie tworzy nowy ch map kognity wny ch. Wic bez dwch zda
hipokamp wie si te z pamici przestrzenn.

U kobiet hipokamp jest mniejszy?

 O dziwo jest wikszy ni u mczy zn, cho orientacja przestrzenna nie jest mocn stron
kobiet. Zazwy czaj rzeczy wicie u mczy zn jest ona bardziej rozwinita.

Powracajc do OKeefea: co takiego niesamowitego odkry

w hipokampie szczurw?
Komrki miejsca. I to waciwie przez przy padek. Badajc elektrodami struktury hipokampa,
ku swojemu zaskoczeniu zauway , e s tam pewne komrki, ktre iskrz ty lko wwczas, gdy
zwierz znajduje si w okrelonej czci klatki. Jak szczur przechodzi w inne miejsce klatki, iskrz
ju inne komrki. I tak dalej. Nad ty mi komrkami miejsca do duo pracowano, stwierdzono na
przy kad, e one nie potrzebuj wiata, a wic s w zasadzie niezalene od bodcw wzrokowy ch,
cho te bodce wzrokowe w pewny m stopniu mog im pomaga.

Tylko e same komrki miejsca jedynie wchodz w skad naszego

wewntrznego GPS-u?
No wanie. Kolejne komrki, komrki kierunku gowy , zostay odkry te w 1984 roku przez
Jamesa Rancka, a potem dokadnie zbadane przez Taubea, ktry musia si wkurzy lub
zasmuci, e omin go Nobel. Te komrki iskrz ty lko wtedy , gdy spogldamy na konkretny
obiekt. Ciekawe, e jak wchodzimy do jakiego pomieszczenia, naty chmiast wy bieramy w nim
jeden, dwa, trzy obiekty orientacy jne. Powiedzmy , kanap i st. I teraz te komrki akty wuj si,
jak kierujemy gow w ich stron.

Pewnie dlatego tak odwiea nas przemeblowanie, zmiana ukadu

pokoju?
Odwiea, ale najpierw powoduje konfuzj, bo co, co by o naszy m punktem orientacy jny m,
nagle znajduje si w inny m miejscu. W struktury naszego wewntrznego GPS-u wchodz
rwnie komrki siatki. Te wanie odkry o maestwo Moserw. Mieli oni podejrzenie, e nasza
orientacja przestrzenna nie zaley jedy nie od formacji hipokampa, bo zauway li upoledzenie jej
przez uszkodzenie kory rdwchowej. W wy niku dalszy ch bada okazao si, e w korze
rdwchowej s komrki, ktre podobnie jak komrki miejsca akty wuj si u szczurw, gdy
zwierzta znajduj si w okrelony ch miejscach klatki. Jednak dana komrka nie iskrzy a ty lko
w jedny m miejscu klatki, ale w wielu. Mao tego te punkty s rwnomierne i tworz co na
ksztat plastra miodu. Nazwano je komrkami siatki.

Istniej jeszcze komrki ciany.

S akty wowane u szczurw w pewnej odlegoci od ciany klatki. Podobnie jest z ludmi.
Tworzy my sobie mentalny plan kadego pomieszczenia, w ktry m si znajdujemy . Taki sy stem
kartograficzny .

Jak duy obszar taki plan zawiera? Pokj, w ktrym siedzimy,

mieszkanie?
Pokj. Jak wy jdzie pani na zewntrz, stworzy sobie pani nowy plan kartograficzny , ktry
pewnie bdzie obejmowa to, co widzi pani na hory zoncie, granic tej przestrzeni. Komrki
ciany znajduj si rwnie w hipokampie. I z ty m zestawem komrek moemy ju miao i
przez wiat.

Mwi si, e nawet jak kto jest pijany i nie ma z nim kontaktu, za
pomoc wewntrznego GPS-u trafi do domu, tylko pniej najwyej nie
bdzie pamita, jak mu si to udao.
Akurat alkohol zaburza dziaanie komrek odpowiedzialny ch za orientacj przestrzenn.
Pamitam, jak na krakowskim Kazimierzu dwch pijany ch senatorw z Warszawy kcio si ze
mn, e na ry nek idzie si w kierunku Wisy . Co za bzdura. Czasem, jak drog znamy ju bardzo
dobrze, nasz wewntrzny GPS rzeczy wicie moe nas ocali od niepodany ch skutkw
pijastwa. Taki pijak z Kazimierza zawsze jako wrci do domu.

Czy co jeszcze, oprcz alkoholu, moe zaburza dziaanie tych komrek?

Szczeglnie komrki kierunku gowy s powizane z bdnikiem, wic jeli mamy problem
z nim i z rwnowag, moemy mie te kopot z ocenieniem kierunku i szy bkoci, z jak si
poruszamy . Na przy kad na karuzeli bdnik wariuje.

Kiedy zjedaam na nartach z gry, ktra bya zupenie przykryta

chmur, tak e ta chmura stapiaa si ze niegiem i nie byo wida granicy
midzy nimi. Wszystko byo biae, adnych punktw odniesienia. Zaczo
mi si krci w gowie, nie wiedziaam, gdzie jest lewo, gdzie prawo,
dostaam mdoci i omal nie zemdlaam. Co to byo?
Nie by o punktw odniesienia, wic pani komrki kierunku gowy zwarioway . Widocznie ma
pani stosunkowo wraliwy bdnik.

W jakim wieku komrki odpowiedzialne za orientacj przestrzenn

dobrze nam dziaaj? U dzieci dwu-, trzy-, dziesicioletnich?
Dziecko musi by chodzce, by dobrze odnajdowao si w swoim pokoju. Wewntrzny GPS
nie dziaa sprawnie u dzieci, dlatego tak atwo si gubi. Natomiast jak ju si zgubi, wskazwk
dla rodzicw moe by , e nigdy nie id w kierunku soca. Czy li jeli zgubi nam si dziecko nad
polskim morzem w godzinach poranny ch, musimy szuka go, idc brzegiem morza w kierunku
Szczecina. Zreszt mdrzej problem gubienia si may ch istot zosta rozwizany w wiecie
niektry ch zwierzt. Jak taki may jelonek straci z oczu mamusi, to po prostu stoi, gdzie sta,
i cierpliwie czeka. Bo czy m jest gubienie si? Gubienie si zaczy na, jak dwie osoby id w rne
strony , szukajc si nawzajem.

Czyli inne zwierzta, oprcz ludzi, rwnie maj swj wewntrzny GPS?
Oczy wicie, przecie odkry to go podczas badania szczurw. Nie inaczej jest z inny mi
zwierztami. Pamitajmy , ile ty sicy kilometrw musz przefrun ptaki! Albo zwierzta
wdrujce przez pusty ni. Lub ry by takie ososie py n na czas rozrodu bardzo daleko, z morza
do rzek. Zwierzta musz zatem mie swoj wewntrzn nawigacj, a niektre z nich nawet
wspomagan przez wewntrzny kompas.

Wewntrzny kompas?
Komrki geomagnety czne, ktre reaguj na pole magnety czne Ziemi. Odkry to je na przy kad
u niektry ch ry b i ptakw. Moemy podejrzewa, e co na rzeczy jest rwnie z psami, bo
badania wy kazay , e robi one kup, ustawiajc si na osi pnocpoudnie.

Szkoda, e ludzie nie s wraliwi na pole magnetyczne Ziemi.

Wy daje si, e niektrzy s. Na przy kad w latach szedziesity ch XX wieku duo mwio si
o czowieku, ktry zawsze wiedzia, gdzie jest pnoc, a gdzie poudnie. Traci jednak t zdolno,
bdc pod ziemi. Nie mona te zaprzeczy cho nie ma na to adnego naukowego
wy janienia e niektrzy potrafi wskaza, gdzie kopa studni. Jak kto chce sobie wy kopa
studni na wsi, to rzeczy wicie przy daje si sprowadzi tak osob. Mojemu kuzy nowi taki
czowiek wskaza odpowiednie miejsce.

Wikszo naukowcw uwaaaby to za bzdur.

Akupunktur medy cy na zachodnia rwnie dugo uwaaa za bzdur, dopki nie okazao si, e
nie dziaa u ludzi, u ktry ch zablokowane jest dziaanie morfiny . Wtedy dopiero nauka zacza
przy patry wa si akupunkturze i okazao si, e rzeczy wicie ma ona dziaanie podobne do
morfiny rozlunia, odpra, rozwesela. Ty le e oczy wicie nie przez przepy wy energii, jak
utrzy muj chiscy medy cy , ale przez to, e drani si nerwy odpowiedzialne za uwalnianie
endorfin.

Rozumiem, e odkrycie komrek odpowiedzialnych za orientacj

w przestrzeni wyjania pewien filozoficzny spr cigncy si od wiekw, ale
czy rzeczywicie zasuguje na Nobla? Wci nie mamy leku na raka i wiele
innych chorb, a badania nad komrkami odpowiadajcymi za
postrzeganie przestrzeni chyba nie przeo si na adne praktyczne
zastosowanie?
Moe jeszcze nie teraz. Ale jedy na informacja, ktra nie bdzie wy korzy stana w nauce, to
informacja niedostarczona. Trzeba sobie stawia takie py tania i stara si na nie odpowiedzie.
Nie wiemy , czy w przy szy ch latach nie przy da nam si ta wiedza na przy kad w leczeniu
choroby Alzheimera, ktra zaczy na si przecie zaburzeniami w orientacji przestrzennej, ty m, e
nie potrafimy trafi do swoich domw. A zrozumienie mechanizmu wewntrznego GPS-u moe
w walce z t chorob okaza si przeomowe. Poza ty m wie pani, jak to w y ciu jest. Warto po
prostu wiedzie.
 Arystoteles twierdzi, e kobieta to mczyzna, ktry zatrzyma si
w rozwoju. A pan twierdzi, e
e jest wrcz przeciwnie.

Bo jestemy mdrzejsze?
Nie jestecie ani mdrzejsze, ani gupsze. Ale zasadniczy plan budowy ciaa ludzkiego jest
planem kobiecy m, a mzg w ory ginalnej budowie jest mzgiem eskim bo kady z nas ma
przecie chromosom X, a wic kobiecy . Poza ty m kobiety s waniejsze z punktu widzenia
przetrwania gatunku. Jak zginie 80 procent mczy zn z grupy , to pozostae 20 procent bdzie
w stanie zapodni wszy stkie samice, ty m bardziej e mczy ni do monogamistw raczej nie
nale, a im wicej samic zapodni ty m bardziej s z siebie dumni. Natomiast utrata ju
jednej samicy oznacza dla stada spore straty .

Ale mzgi wiksze maj mczyni.

Staty sty cznie tak, cho u kobiet jest wiksze umzgowienie, czy li wy szy stosunek masy
mzgu do masy ciaa. To jednak, jak wy kazay badania, o niczy m nie wiadczy , bo nasza
inteligencja jest zalena od masy bezwzgldnej tego organu. Ja osobicie mam ma gow
i zawsze wszy stkie czapki s na mnie za due. Moe jestem idiot? Ale te mniejsze kobiece mzgi
bilansuje midzy inny mi to, e macie bardziej rozwinite obszary kory odpowiedzialne za
rozumowanie. Te oczy wiste rnice w budowie mzgu mskiego i damskiego do dzi nie
podobaj si feministkom, ktre ludzi je goszcy ch wy zy waj od neuroseksistw.

Obraliwie?
Z zaoenia tak, ale ja tam si nie wsty dz, e jestem neuroseksist. Trudno przecie ty ch
rnic w budowie i funkcjonowaniu mzgw nie zauwaa. To s rnice anatomiczne, ale te
funkcjonalne, wy nikajce z rny ch rl spoeczny ch, ktre odgry wali nasi przodkowie. Ju wrd
pry mity wny ch jaskiniowcw mczy ni zajmowali si gwnie chodzeniem na polowanie,
a kobiety rodzeniem i wy chowy waniem dzieci, utrzy my waniem porzdku w tej jaskini,
ewentualnie jakim zbieractwem. Std mczy ni maj lepsz orientacj przestrzenn, s
silniejsi, bardziej agresy wni, skonni do ry zy kowny ch zachowa. Na to ry zy ko mog sobie zreszt
pozwoli, bo jak taki samiec do jaskini nie wrci, to w sumie niewielka strata. Kada kobieta,
nawet mao atrakcy jna, i tak znajdzie sobie co najmniej szeciu chtny ch do jej zapodnienia
samcw. Bo mczy ni, w przeciwiestwie do kobiet, lec na ilo, a nie na jako. Kobiety za
wy brzy dzaj, marudz i szukaj kochanka idealnego na cae y cie bo w swoj ci i pord
ty le inwestuj, e musz si dobrze zastanowi, czy je geny przekaza potomstwu.

Kobiety s te troskliwsze, bo musiay opiekowa si potomstwem?

 Tak. A do tego przede wszy stkim bardziej rozwiny si u nich zdolnoci komunikacji. Bo
zbierajc jagody , rozmawiay ze sob, dowiady way si, czy oby na pewno te owoce nie s
trujce. Mwiy te do swoich dzieci. Std do dzisiaj kobiety maj wiksze zdolnoci werbalne.
Mczy ni potrafi godzinami siedzie przy piwie i nie odezwa si do siebie sowem, a jeli
w milczeniu siedz dwie kobiety , to znaczy , e albo co jest midzy nimi nie tak, albo ewentualnie
co najmniej jedna z nich jest niemow. Staty sty czny mczy zna wy powiada okoo szeciu
ty sicy sw na dob, a kobieta dwadziecia ty sicy . Sdz nawet, e mczy ni potrafi
mwi ty lko dlatego, e s wy chowy wani przez matki. To, e mczy ni rzekomo nie odrniaj
kolorw, to bzdura w ty m wy padku rwnie chodzi o mniejsze zdolnoci werbalne. Dopki
ktry samiec nie jest daltonist, odrni stojcy obok siebie przedmiot w kolorze morelowy m od
tego ososiowego. Ty lko e nie bdzie potrafi ty ch kolorw odpowiednio nazwa. Dla mczy zn
wszy stko midzy seledy nem a granatem jest po prostu niebieskie.

Pono rwnie przez zdolnoci werbalne mamy wiksz intuicj?

Prawda. Bo co to jest intuicja, ten przeby sk, e skd co wiemy , ale nie wiemy skd?
Intuicja to nagy proces my lowy , wy korzy stujcy informacje zawarte w zakamarkach naszej
pamici, ktry ch istnienia sobie nawet nie uwiadamiamy . A kobiety ty ch nagromadzony ch,
z pozoru niepotrzebny ch informacji w zakamarkach swojego mzgu maj znacznie wicej. Bo
cay czas plotkuj, wy suchuj jakich informacji o ciotkach przy jaciek swoich przy jaciek.
Mczy ni uwaaj takie wiadomoci za zupenie nieistotne, ale rzeczy wicie maj one wpy w na
to, czy moemy poszczy ci si dobr intuicj.

Dziewczynki te szybciej dojrzewaj.

Oczy wicie. 12-latka to moda kobietka, a 12-latek szczy l. Dlatego uwaam, e koedukacy jne
klasy nie maj wikszego sensu. Bo w sy stemie koedukacy jny m ocena musi by rwna,
a przecie jest udowodnione, e dziewczy nki szy bciej ucz si pisa, czy ta. Dziewczy nki
dziewicioletnie pisz na przy kad na ty m poziomie, na ktry m 13-letni chopcy . Ci drudzy
wy padaj wic przy koleankach w szkole sabo, a potem wy rastaj na takich macho, ktrzy
agresj wobec kobiet prbuj przy kry swoje kompleksy .

W czym jeszcze si rnimy?

Kobiety wolniej si starzej. U mczy zn w okresie midzy 65 a 95 rokiem y cia ginie okoo
30 procent neuronw z kory skroniowej. U kobiet zaledwie jeden procent. T sprawno
intelektualn doskonale wida na uniwersy tetach trzeciego wieku, gdzie panie stanowi
zdecy dowan wikszo publicznoci. Z ty m zwizana jest te tzw. hipoteza bab. e kobiety
wolniej si starzej, bo oprcz oczy wistej roli rodzenia i wy chowania dzieci ewolucja nadaa im
kolejn opiek nad wnukami. Wielu naukowcw uwaa, e kobiety wanie dlatego duej
zachowuj sprawno intelektualn i spoeczn. Tego nie ma wrd zwierzt. U inny ch gatunkw
w momencie ustania zdolnoci reprodukcy jnej samice nie s ju potrzebne i mog sobie
spokojnie umiera.

Dorosy mczyzna i dorosa kobieta maj jednak tak sam sprawno

intelektualn?
Rn, bo mczy ni na og lepiej poradz sobie z zagadnieniami z matematy ki, z geometrii,
z fizy ki. Kobiety za z zadaniami zwizany mi z kwestiami werbalny mi. Ale sprowadza si to do
tego, e w testach na IQ wy padamy podobnie. Cho jak w XIX wieku ktrej z akademii nauk
zaproponowano kandy datur kobiety matematy czki, to prezes zapy ta: jeli teraz przy jmiemy do
akademii kobiet, to na jakiej y wej istocie si zatrzy mamy ?

Dlaczego feministki tak denerwuje to, e nasze mzgi si rni?

Nie wiem wanie. Przecie rnic anatomiczny ch ty ch w owosieniu, sy lwetce itd. jako
nikt nie kwestionuje. Jednak jak okazao si, e nasze mzgi si rni, feministki zaraz zaczy si
awanturowa. Kiedy w 1985 roku holenderski uczony Dick Swaab opublikowa pierwsze badania
mwice o rnicach mzgu u obu pci, na przy kad o ty m, e jdro zrnicowane pciowo
u mczy zn jest znacznie wiksze, zrobia si straszliwa awantura. Oliwy do ognia dolay wnioski,
e ta struktura jest mniejsza rwnie u mczy zn homoseksualny ch czy li e homoseksualizm nie
jest jakim zboczeniem, ktre da si wy leczy , ale wrodzon cech. Okazao si te, e
w mzgach kobiet istnieje na przy kad orodek wsty du, ktry hamuje kontakty seksualne z nowo
poznany mi mczy znami.

Swaab pierwszy zauway rnice w budowie mzgu kobiet i mczyzn?

Nie. Pierwszy zauway je pewien pary ski kapelusznik, ktry mierzy obwody czaszki i szy bko
zorientowa si, e u mczy zn s one wiksze. Ty lko e badania kapelusznika, co oczy wiste, nie
mogy cieszy si specjaln wiary godnoci.

Kiedy nastpuje rnicowanie pci?

W szsty msmy m ty godniu, ale pe jest determinowana ju w momencie zapodnienia.
Zasadniczo o pci decy duj chromosomy . U kobiet w kadej komrce s dwa chromosomy
pciowe: X i X. U mczy zn X i nieco sabszy , mniejszy i nieposiadajcy zestawu wszy stkich
niezbdny ch informacji Y (dlatego, z racji saboci tego chromosomu, nie ma osobnikw YY).
Gamety , czy li komrki rozrodcze, powstaj z podziau komrek z podwjny m zestawem
chromosomw, czy li diploidalny ch. I std gameta eska, jajo, moe zawiera wy cznie
chromosom X. Plemnik powstay z podziau komrki z podwjny m garniturem moe nie albo
chromosom X, albo chromosom Y. W momencie zapodnienia, jeeli na jajo (X) trafi plemnik
X, powstaje XX, a wic dziewczy nka. Jeli za na jajo trafi plemnik Y powstaje chopiec.
O pci dziecka decy duje zatem mczy zna. Na chromosomie Y znajduje si gen SRY
odpowiedzialny za tworzenie si jder, na mski pd bdzie dziaa testosteron odpowiedzialny
za owosienie, msk budow ciaa itd. Co ciekawe, w przy padku bliniakw dwujajowy ch, gdzie
jedno to chopczy k, a drugie dziewczy nka, na dziewczy nk te bdzie ten testosteron od brata
w pewny m niewielkim stopniu dziaa. I wtedy wy ronie z niej by moe taka dziewczy na
chopczy ca. Miaem studentk, ktra wy chowaa si w brzuchu wraz ze swoim bratem
bliniakiem. W dziecistwie lubia chodzi po drzewach, bawi si samochodzikami. Jak dorosa,
zacza si interesowa futbolem, lubia pokopa pik.
 Moe to kwestia wychowania? Skoro miaa brata, chciaa bawi si jak
on?
To dlaczego ona chciaa bawi si jak chopak, a nie on jak dziewczy nka? Te rnice
w pciowoci psy chologicznej wida nawet u koczkodanw. Mae samiczki wy bieraj do zabawy
lalki, samce samochodziki, klocki.

Ale z pciowoci tej studentki wszystko byo OK?

Tak. Rwna, adna babka. Jej pe karioty powa, czy li chromosomalna, by a zgodna
z genitaln, a wic t, ktr rozpoznaje poona po porodzie, i psy chologiczn, czy li gender. Nie
wszy scy maj ty le szczcia. Zdarza si, e chromosomy X i Y si krzy uj, czy li wy mieniaj
informacjami. Na przy kad zy gota XX moe produkowa jdra. W y ciu podowy m na dziecko
oddziauje wic testosteron. Rodzi si mczy zna, ale z karioty pem eskim. Zdarza si to raz na
20 ty sicy przy padkw.

Nie tak rzadko wcale.

Nie. Wy chodzi na to, e w Krakowie uzbiera si z 50 takich mczy zn XX. Maj msk
budow ciaa i czuj si mczy znami, ale pozostan bezpodni.

Odwrotne sytuacje te si zdarzaj? Mamy kobiety XY?

Tak. Jeli w zy gocie XY nie dziaaj receptory androgenowe, testosteron nie bdzie mia szans
zadziaa. A e, jak wspomniaem, podstawowa budowa ciaa to ta kobieca, wic urodzi si
dziecko z karioty pem mskim, ale fenoty pem, a wic wy gldem, kobiecy m. Wprawdzie nigdy
nie bdzie mie dzieci, bo nie rozwin si dostatecznie jajniki, ale za to bdzie miaa due szanse
na nieze wy niki w sporcie. Hindusce Santhi Soundarajan odebrano wicemistrzostwo Azji w biegu
na rednie dy stanse, bo okazao si, e ma karioty p XY. Podobne przy padki by y i w polskim
sporcie nasza najwiksza sprinterka, Stanisawa Walasiewiczwna, medalistka igrzy sk w latach
1932 i 1936, miaa karioty p XY. Wy szo to na jaw zupenie przy padkowo, gdy w 1980 roku
zostaa zastrzelona w Stanach w czasie napadu na sklep, w ktry m robia zakupy . Amery kaskie
prawo w takim wy padku wy maga sekcji zwok i wanie podczas niej okazao si, e
Walasiewiczwna ma ukry te jdra. Ale medali jej nie odebrano, bo po mierci nie wy padao.
Jak co nie tak pjdzie przy dzieleniu chromosomw, moe te pojawi si osobnik na przy kad
XXY albo XXX, czy li superkobieta. Wy soka, gupia blondy nka. Idea kadego mczy zny .

artuje pan?
artuj. Ja wol niskie i inteligentne.

Czy artuje pan z tym, e kobiety XXX s wysokimi, gupimi

blondynkami?
Nie. Naprawd tak jest. W dodatku zasadniczo takie kobiety mog rodzi dzieci, cho ich
podno jest nieco obniona.
 A czy pe psychologiczna, czyli gender, jest fanaberi?
Niesmaczn fanaberi jest dla mnie dy skusja wok gender, dorabianie do tego jakiej
niepotrzebnej ideologii i spory wok tego tematu. Natomiast pe psy chologiczna istnieje
naprawd i nie zawsze musi by zgodna z t karioty pow czy fenoty pow. wietnie pokazay to
badania na gejach, ktre masowo zaczto przeprowadza, gdy okazao si, e homoseksualni
mczy ni s grup podwy szonego ry zy ka zakaenia wirusem HIV. Na marginesie, prosz
zwrci uwag, e mio lesbijska prakty cznie nigdy nie by a karana czy potpiana
w przeciwiestwie do homoseksualizmu mskiego, za ktry mona by o nawet zgin. Ale
powracajc do bada: zauwaono, e wrd gejw wy stpuje znacznie wikszy ni wrd
mczy zn heteroseksualny ch odsetek ty ch, u ktry ch pe psy chologiczna jest niezgodna
z fenoty pow. W zasadzie homoseksualici w miar po poowie dziel si na ty ch, ktrzy czuj si
i zachowuj jak mczy ni, ty lko wol sy pia z inny mi mczy znami, oraz na ty ch, ktrzy s
psy chologicznie kobietami. I moemy podejrzewa, e geje w ten sposb si dobieraj:
w zwizku jeden jest na og bardziej mski, a drugi bardziej kobiecy . Analogiczn sy tuacj
mamy wrd lesbijek w zwizkach dwch kobiet na og moemy wy rni t bardziej
poddan, ktra przy jmuje rol kobiec, i t bardziej msk, ktra zaczy na dominowa.
Amery kanie mwi na t drug butcher, czy li twardziel. Ten termin wy wodzi si
prawdopodobnie od butcher rzenik.

Zapytam o jeszcze jedn rnic. Dlaczego kobiety yj statystycznie

duej?
Bo nie maj on. A tak serio: bo nawet na staro bardziej przy daj si w spoeczestwie,
wietnie odnajduj si w roli babci. Widzi pani? Mimo e jestem wstrtny m neuroseksist, to
gosz wy szo kobiet nad mczy znami.
 Czy Bg istnieje?
W naszy m mzgu na pewno. Py tanie, czy rwnie poza nim. Na nie neurobiologia ju nie
odpowie.

Dlaczego nasz mzg miaby wymyla sobie Boga?

Po pierwsze: religia od pocztkw ludzkoci by a ty m, co scala spoeczestwa, daje poczucie
jednoci, decy duje o przetrwaniu grupy . Mona wspomnie chociaby y dw, ktrzy ty le lat bez
wasnej pastwowoci zachowali swoj tosamo. Podobn rol odegrao chrzecijastwo wrd
Polakw, kiedy po zaborach nasze pastwo przestao istnie. Poza ty m mamy te inn teori,
Michaela Gazzanigi, dlaczego ewolucja przy pisaa ludziom religijno

Ewolucja?
Oczy wicie. Jeli jaka cecha danego gatunku utrzy muje si przez dugi czas, to znaczy , e
zostaa przy piecztowana przez ewolucj. A wic okazaa si potrzebna danemu gatunkowi.
Czowiek bez wtpienia od ty sicleci jest gatunkiem religijny m. Ju neandertalczy k grzeba
zwoki, wierzy wic w istnienie y cia po mierci. A zatem mia jakie wierzenia, jak
religijno.

Na czym teoria Gazzanigi polega?

W skrcie na ty m, e ludzie, nie mogc znie swojej niewiedzy doty czcej tego, skd wziy
si wiat i ich moralno, szukaj jakich wy tumacze. Czowiek jest istot bardzo racjonaln.
Wszy stko chce sobie wy tumaczy , nie znosi czego nie rozumie. Zauway to ju Zy gmunt
Freud, ktry podczas hipnozy poleci jednej pacjentce, by po przebudzeniu otworzy a parasolk
lec w ty m pomieszczeniu.

Otworzya?
Tak. Ale najciekawsze jest to, co odpowiedziaa, gdy Freud zapy ta j, czemu to zrobia. Nie
pamitaa oczy wicie, e by o to polecenie wy dane podczas hipnozy , wic tumaczy a si, e
chciaa sprawdzi nacig drutw. Gazzaniga nazwa ten mechanizm lewopkulowy m
interpretatorem wiata. Wedug niego ludzie nie rozumieli rwnie, czemu maj sy stem
moralny . Wy my lili wic, e istniej jacy bogowie, Bg, wy szy porzdek, ktremu musimy
si podporzdkowa i ktrego efektem jest moralno.

Ale przecie moralno nie jest cech wycznie ludzi wierzcych.

Mao tego, to nawet nie jest cecha wy cznie ludzi. Bo czy m jest moralno?

Zbiorem zasad, kodem zachowa uznawanych za spoecznie suszne.

 A wic jest powiceniem swojego egoizmu dla dobra wsplnego. Wrd niektry ch ptakw
obserwujemy , e kiedy zblia si grony dla stada drapienik, osobnik, ktry go zauway , wy daje
ostrzegawczy okrzy k, by inne ptaki uciekay . Jednak wy dajc ten okrzy k, podkada samego siebie.
Bo najatwiej zauway tego, ktry narobi krzy ku.

Nasze kuzynki mapy zachowuj si podobnie?

Te maj okrzy ki ostrzegawcze, konkretnie dwa ty py : do gry i na d. Jeli
niebezpieczestwem jest ptak, mapa krzy czy do swoich mody ch na d!. A jeli na przy kad
lew, wy daje komend do gry !. Czasami bardzo mode mapy opacznie rozumiej komend
i staj si atwy m upem dla drapienika. To wietny przy kad na to, jak natura eliminuje gupsze
osobniki. Mapy maj te pewne poczucie sprawiedliwoci. Powiedzmy , e dajemy
szy mpansowi w nagrod za co pomaracz lub cebul. Pomaracza znacznie bardziej go cieszy ,
ale wemie i cebul. Ty le e jeli zauway , e za t sam rzecz jego kolega z klatki obok dosta
lepsz nagrod, zaczy na protestowa, ma poczucie krzy wdy . Mao tego, ten szy mpans, ktry
dosta pomaracz, czasami bdzie prbowa si ni podzieli z poszkodowany m osobnikiem.
Albo jeli szy mpans ma do wy boru wzi czerwony klocek za co dostaje w nagrod jedzenie
lub zielony za co jedzenie dostanie on i kolega z klatki obok, wy bierze raczej ten drugi. Chy ba e
mapa z klatki obok bdzie mu robia awantury wtedy wemie czerwony . Mapy nie lubi, jak
im si robi awantury . Piknie ten mechanizm opisa Frans De Waal w ksice Good natured.

Zmys moralny a wiadomo swojej moralnoci to jednak rnica.

Racja. Mapy nie prowadz bada nad swoj moralnoci. A my prowadzimy je od
staroy tnoci. Ju Ary stoteles stwierdzi, e moralno wy py wa z rozumu. Podobne zdanie mia
Kant. John Stuart Mill sdzi nawet, e moralno jest po to, eby zwikszy sum szczcia
ludzkoci co jest ewolucy jnie nawet spjne. Nazy wamy to uty litary zmem. Inne zdanie mieli
David Hume i Adam Smith. Uwaali, e moralno wy nika z sy mpatii do inny ch ludzi i e czy m
bardziej kogo lubimy , ty m jestemy w stosunku do niego bardziej fair.

Jest w tym duo prawdy.

W obu teoriach jest. O ty m, e nasza postawa fakty cznie zaley od empatii i sy mpatii do
drugiej osoby , przekonalimy si w latach dziewidziesity ch XX wieku, kiedy odkry to neurony
lustrzane, czy li komrki nerwowe uakty wniajce si, gdy patrzy my na czy nnoci i zachowania
innej osoby . To one s odpowiedzialne za to, e jeli kto si umiecha, my te umiechamy si
do niego. e jeli cierpi, smutno i nam. e mae dzieci mapuj gesty i mimik swoich
rodzicw. Sowem za empati, wspodczuwanie.

Neurony lustrzane s tylko u ludzi?

Absolutnie nie. Po raz pierwszy zreszt zauwaono je u map. Zupenie przez przy padek.
W Parmie badano neurony ruchowe map, ktre reagoway na okrelon czy nno. W ty m
wy padku za apanie orzeszka. W pewny m momencie jeden z naukowcw wszed do
pomieszczenia, w ktry m akurat by a przerwa w ekspery mencie. Mapa odpoczy waa, nic nie
robia, ale do jej mzgu wci by a podczona aparatura. Naukowiec odruchowo zapa orzeszek
lecy na stole. Okazao si, e neurony mapy odpowiedziay na ten widok tak samo, jakby za
orzeszek chwy cia mapa.

Std dobroczynne dziaanie jogi miechu zaj, podczas ktrych ludzie

grupowo zaczynaj si mia, najpierw na niby, a potem ju naprawd
nie mog przesta.
Pono to obiecujca metoda w walce z depresj i terapia wspomagajca przy cikich
chorobach somaty czny ch, na przy kad nowotworach. Dziaa nie ty lko dlatego, e miej si inni
jeli umiechamy si, nawet sztucznie, to nasz mzg my li, e naprawd si cieszy my ,
i wy sy a nam endorfiny , ktre rzeczy wicie poprawiaj nastrj. Co ciekawe, lepiej
rozumiemy wesoe teksty , bdc w dobry m nastroju, i te przy gnbiajce, bdc w smutny m.
Przeprowadzono nawet taki ekspery ment: kazano badany m czy ta smutne i wesoe zapiski, ale
z owkiem w ustach. Prosz zwrci uwag, e mona ten owek wsadzi na dwa sposoby : albo
trzy ma go w zbach, albo wargami. Jeli trzy mamy go zbami, kciki ust bd si unosi jak
w umiechu, a jeli wargami, nasze kciki opadaj, jakby my by li smutni. I okazao si, e od
tego, jak wsadzimy ten owek, zaley nasze rozumienie tekstu.

Neurony lustrzane sprawiaj te, e jak jedna osoba w towarzystwie

bdzie ziewa, pozostae rwnie. Mwi si nawet, e jak kto nie ziewa, to
znaczy, e jest socjopat.
To przesada. Socjopaci zreszt czy te, jak teraz adniej si mwi, ludzie z osobowoci
dy ssocjaln nie maj problemu z neuronami lustrzany mi, z wejciem w skr drugiego
czowieka, z ty m, by rozpozna jego emocje, potrzeby . Maj problem z ty m, by je uszanowa.
Emocje inny ch ludzi s dla nich zupenie niewane.

A wic nie maj moralnoci.

Dawniej to zaburzenie by o nawet nazy wane obdem moralny m.

Mzg socjopaty jest inaczej zbudowany?

Wy daje si, e tak. Mao tego uszkodzenie pewny ch obszarw mzgu, na przy kad podczas
wy padku czy operacji, moe spowodowa socjopati wtrn. Tak by o w przy padku Phineasa
Gagea, pracownika kolei, ktry zajmowa si wy sadzaniem szy n dy namitem. Spokojny , fajny
facet. Do dnia, kiedy metalowy prt przebi mu czaszk. Wtedy zmieni si nie do poznania,
stajc si grubiaskim, nieliczcy m si z inny mi gburem.

I teraz pytanie natury moralnej: czy nie lepiej dla niego i jego rodziny
eby w tym wypadku zgin?
Z moralnoci w ogle wie si wiele dy lematw. Czy ludzkie y cie zawsze znaczy ty le
samo? Czy mamy prawo podtrzy my wa je na si, wiedzc, e organy jednego schorowanego
pacjenta mog uratowa kilka inny ch y ? W naszej cy wilizacji wy ksztacia si trady cja, e
y cie jest dobrem nadrzdny m, ktre zawsze trzeba chroni. e przede wszy stkim nie wolno
zabija, e nie ma nic gorszego. A jeli samolot leci na wiee World Trade Center i wiadomo, e
celem s budy nki pene ty sicy ludzi i e ci wszy scy ludzie zgin, to czy mamy moralne prawo
zestrzeli samolot w powietrzu i zabi jego pasaerw, ktrzy i tak zginliby po zderzeniu?

Nigdy nie moemy mie pewnoci, e i tak zgin, e samolot naprawd

uderzy w te wiee.
I to jest w takich sy tuacjach gwne tumaczenie ty ch, ktrzy nie chc ingerowa. Wol nie
bra odpowiedzialnoci, nie by ty mi, ktrzy decy duj o losie. Tak jak w standardowy ch
dy lematach moralny ch zwrotnicy i mostka. W dy lemacie zwrotnicy stoisz przy torach
i zwrotnicy . Po torach z gry zjeda wzek wprost na pi stojcy ch ty em niewiadomy ch
osb. Jeeli nie zrobisz nic, zgin. Jeli przestawisz zwrotnic, wzek pojedzie inny m torem
i wtedy zabije ty lko jedn osob, ktra stoi w tamty m miejscu. Co robi wikszo ludzi?

Przestawia zwrotnic, by uratowa wicej osb?

Zgodnie z uty litary zmem Johna Stuarta Milla. Chocia badani odpowiadaj zupenie inaczej
w przy padku dy lematu mostka. Stoisz na mostku, z gry na pitk niewiadomy ch ludzi jedzie
pocig. Tory si jednak nie rozgaziaj, ale masz inn szans, by uratowa te osoby zrzuci na
wzek stojcego obok ciebie nieznajomego. Tu te powicamy jedno y cie, by uratowa pi
inny ch. Ale powicenie y cia tego jednego w drugim wy padku ma charakter duo bardziej
osobowy .

Myli pan, e na ten wybr wpywa religia?

Nie. Wy bory moralne bd na og podobne u y da, katolika, agnosty ka, ateisty . Nam
w Polsce si wy daje, e nasz moralno uksztatowaa religia. A mwic religia, mamy na
my li chrzecijastwo czy nawet cilej katolicy zm. Ty mczasem podobne sy stemy moralne
wy nikaj z judaizmu, islamu, buddy zmu, wierze pogaskich czy hellenisty czny ch. Wszy stko
wskazuje na to, e nie moralno jest konsekwencj religii, a religia konsekwencj moralnoci,
ktr zreszt odziedziczy limy po naszy ch mapich przodkach.

Po co jednak czowiek szuka tego Boga?

Bo wy daje si, e ten Bg, czy religijno, jest zapisany w naszy m mzgu.

W ktrym konkretnie fragmencie?

Nie, ale wiemy , e na przy kad podczas modlitwy czy medy tacji mniej akty wne s paty
skroniowe, odpowiedzialne za poczucie czasu, miejsca, bardziej akty wne za czoowe
odpowiadajce za percepcj. Dlatego ludzie modlcy si i medy tujcy niezalenie od religii
mog mie poczucie jednoci ze wiatem, takiego bogiego odpy nicia. Udowodniono te, e
modlitwa pomaga midzy inny mi w chorobach. Oczy wicie ty lko w wy padku osb wierzcy ch,
u ateistw nie ma adnego znaczenia cho pono w Auschwitz modlili si wszy scy . Doradzam
zatem moim studentom, aby zawsze radzili swoim wierzcy m pacjentom modlitw, przy jcie
sakramentw. I to nie ma nic wsplnego z moimi przekonaniami religijny mi, ale wiem, e
przekonania religijne inny ch osb mona wy korzy sta dla ich dobra a to zadanie lekarza.

Pan sam jest niewierzcy?

Jestem ateist. Ale mwi to jako Jerzy Vetulani, a nie jako naukowiec. Jako naukowiec
bowiem nie mam prawa wy powiada si o istnieniu czy nieistnieniu Boga ani nikomu w tej
materii czegokolwiek sugerowa. Dopki nauka nie ma odpowiednich narzdzi, nie powinna nawet
prbowa odpowiada na py tanie o istnienie Boga. Pewne jest, e 40 ty sicy lat historii ludzkoci
to historia ludzkiej religijnoci. Ludzie od zarania dziejw zadawali sobie py tanie o istnienie siy
nadprzy rodzonej i duszy . Ciekawe, e hellenisty czna, europejska cy wilizacja przeja w tej
materii duo trady cji rodem z Egiptu.

Co mwili o duszy staroytni Egipcjanie?

O duszach, bo wierzy li w istnienie a piciu. Dusza Ka, czy li sia y ciowa, by a nadawana
dzieciom podczas urodzin przez bogini porodw, Meskhenet. Dusza Sheut, czy li cie, umieraa
wraz z ciaem. Dusza Ba, czy li nasza osobowo, po mierci miaa czasem pozostawa przy
grobie i prowadzi ludzki y wot to dla niej zostawiao si w grobie biuteri, jakie drogocenne
przedmioty . Czwarta dusza, Ren, to nasze imi. y jce tak dugo, jak dugo jest pamitane. I tak
Cheops budow piramid zapewni sobie niemiertelno na wiele ty sicleci. Zwy czaj
podpisy wania nagrobkw wzilimy wanie od Egipcjan. I stawiania masowo podpisany ch
pomnikw, jakby chcc zapewni komu wieczne y cie rwnie. A jednak to inna dusza by a
najwaniejsza wedug Egipcjan y jce w sercu Ib.

Jedyna dusza niemiertelna?

Przy najmniej z opcj niemiertelnoci. Bo dusz Ib podczas y cia obciay ze uczy nki,
z ktry ch potem by a rozliczana. Egipcjanie wierzy li, e po mierci bg podziemi, Anubis, bra
serce na wag. Jeli by o lejsze ni piro bdce na przeciwnej szali, to unosio si i wraz z dusz
szo do krainy szczliwoci. Jeli jednak ze postpki obciay Ib, to by a naty chmiast zerana
przez okropnego potwora, hipopotamo-lwo-krokody la zwanego Ambit. Staroy tni Grecy w sumie
przejli od Egipcjan pogldy na dusze. Oni rwnie wierzy li w trzy miertelne dusze, Noos,
Menos i Thy mos, umieszczone kolejno w klatce piersiowej, sercu i przeponie, oraz w jedn dusz
niemierteln.

Psyche.
Tak. Akty wn w czasie snu i opuszczajc ciao w momencie mierci.

To wanie od niej wzia si nazwa psychiatria?

Tak. Przecie psy chiatria jest niczy m inny m jak leczeniem duszy . Biologia dusz si nie
zajmuje, bo dusza nie ma materii. Natomiast dusza i psy chika to w pewny m sensie jedna i ta
sama rzecz. Niematerialna cz czowieka. Jan Piltz, krakowski neurolog i psy chiatra, y jcy na
przeomie XIX i XX wieku, posun si w ty m rozumowaniu dalej, mwic: takie pojcia jak
dusza, psy chika, wiadomo i akty wno neuronw s sy nonimami.
 Ale idc tym tropem, moemy bada dusz, badajc neurony w mzgu.
Nawet jeli dusza jest akty wnoci neuronw, prdko nie bdziemy mieli narzdzi, ktre
pozwol dowiedzie si o niej czego wicej. Edward Osborne Wilson, amery kaski biolog
i zoolog, powiedzia kiedy : Mzg jest organem sucy m do przetrwania, a nie do poznawania
samego siebie. I co w ty m zdaniu jest.
 Jestemy tym, co jemy?
Teraz ju wiemy , e tak. Bo to przecie mzg steruje prac jelit, wy sy ajc do nich sy gnay .
Prosz zreszt zwrci uwag, e jak jest pani zestresowana albo co pani brzy dzi, to czuje to
pani wanie w jelitach lub odku. A z drugiej strony jedzenie to najlepszy afrody zjak, jaki
pobudza nasz ukad nagrody , odpowiedzialny za odczuwanie przy jemnoci. Co zrobi facet, gdy
bdzie pani chcia poderwa?

Zaprosi na kolacj?
Wanie. Bo po dobry m jedzeniu bdzie pani odczuwaa bog sy to, odprenie,
zadowolenie. I pewnie askawszy m okiem spojrzy pani na adoratora. Kiedy w latach
siedemdziesity ch mieszkaem w Amery ce, w stanie Tennessee, dowiedziaem si, e jak
tamtejszy mczy zna zaprasza na kolacj, a kobieta to zaproszenie przy jmie, to jest jednoznaczne
ze zgod na pjcie do ka. Wtedy facet ju zazwy czaj rezerwuje motel i przy gotowuje
prezerwaty wy . Nieporozumienia zaczy naj si, jak takie zaproszenie przy jmie kobieta z innej
kultury . Polka na przy kad. Jeli po kolacji powie: Dzikuj bardzo, a teraz wracam do domu, to
jest traktowana jako nacigaczka. Chy ba e co si od tego czasu zmienio.

S ludzie, ktrzy po jedzeniu wcale dobrze si nie czuj.

Podstaw dobrego samopoczucia jest dobra flora baktery jna w jelitach. Mamy wicej
bakterii w jelitach ni komrek w reszcie ciaa i to te bakterie s najwikszy m sprzy mierzecem
dobrego trawienia i dobrej defekacji. Na przy kad niektre bakterie maj zdolno sy ntezy
try ptofanu, niezwy kle wanego aminokwasu powodujcego wzrost poziomu serotoniny , ktra
z kolei odpowiada za nasze dobre samopoczucie. Jeli mamy deficy t serotoniny , wzrasta nasza
agresja, impulsy wno. Try ptofan znajduje si przede wszy stkim w biakach zwierzcy ch, std
zwikszona agresja u ludzi, ktrzy nie jedz misa.

Nie zauwayam, eby wegetarianie byli bardziej agresywni.

Bo w Polsce wegetarianami zostaje si z wy boru. A jeli zostaje si z wy boru, to o t diet si
dba, rekompensujc brak misa na przy kad rolinami strczkowy mi. Ta zwikszona agresja
doty czy przede wszy stkim mieszkacw biedny ch krajw.

Jakie miso jest najlepsze?

Z punktu widzenia sy ntezy aminokwasw przez bakterie najlepsze jest miso moliwie jak
najbardziej zblione do naszego. Szczerze mwic, najzdrowsze by oby ludzkie. W smaku jest
bardziej podobne do wieprzowiny ni woowiny czy kurczaka. Ty le e takiego ju dawno si nie
jada. Nasze bakterie pracuj w miar dobrze, gdy dostarczamy im wieprzowiny , bo winie
podobnie jak ludzie s wszy stkoerne, maj wic podobny do naszego zestaw aminokwasw.
Z woowin jest gorzej, bo krowy misa nie jedz.
 Antybiotyki zabijaj nasze dobre bakterie jelitowe?
Bardzo. I dlatego z anty bioty kami nie ma co przesadza. A jak ju trzeba je wzi, to
koniecznie przy jmowa te leki osonowe, pi kefiry , jogurty bogate w bakterie.

Skd w ogle mamy te bakterie w jelitach?

Dostajemy je w pakiecie od mamy przy porodzie.

A jeli kto urodzi si przez cesarskie cicie?

To moe mie problem na cae y cie. Jeli w naszy ch jelitach brakuje dobry ch bakterii,
moemy mie problem z biegunkami, blami brzucha, mdociami. Dlatego uwaam, e
najlepsze, co moe zrobi mdra poona po cesarskim ciciu, to wsadzi palec w odby t mamy ,
a potem da possa dziecku.

Do obrzydliwe.
Czsto obrzy dliwe metody s najbardziej skuteczne. Teraz z deficy tem bakterii jelitowy ch
mona radzi sobie te w inny sposb, ktry moe przy prawi o mdoci przez podawanie kau
od osoby zdrowej, na przy kad przez nos albo bezporednio do odby tu. Tak zwane transplanty
kaowe (ang. stool transplant). To na razie w Polsce metoda ekspery mentalna, ale wstpne
badania rokuj fantasty cznie.

Przez co jeszcze, oprcz porodu cesarskiego i terapii antybiotykami,

moemy mie problemy z trawieniem?
Przez nadmiern czy sto i to, e nie mamy adny ch pasoy tw. Jak by em may , wszy scy
mieli glisty i owsiki, przez co ich przewd pokarmowy by przy zwy czajony do walki. Teraz nawet
psy s regularnie odrobaczane. A z naszy m ciaem jest podobnie jak z psy chik jeli nie ma
wojny , nie ma z kim walczy , to trzeba walczy z wy imaginowany m wrogiem. Std bior si
alergie pokarmowe. Z nadmiernej czy stoci. A przecie jeszcze w XVIII-wieczny m Krakowie
by niewy obraalny sy f, a fekalia wy lewao si przez okno, krzy czc ty lko uwaga!, aby
przy padkowy przechodzie zdy uskoczy przed spadajcy mi mu na gow odchodami. I jako
ludzie, dopki nie przy sza epidemia, chorowali nie bardziej ni dzi.

Teraz jak podrujemy z naszej sterylnej Europy do jakiego

biedniejszego kraju, atwo nam co zapa.
Prawda. W Indiach na przy kad. Kiedy ze stojcego pocigu widziaem, jak jeden Hindus
zrobi do kauy kup. Zaraz przy szed nastpny i umy sobie w tej samej kauy zby . Podobnie
nikt nie dba tam o higien jedzenia. Cho jedzenie akurat maj bardzo smaczne; trudno si
powstrzy ma, eby wszy stkiego nie sprbowa.

Moemy uzaleni si od jedzenia.

Tak, to chy ba najpopularniejsze uzalenienie na wiecie. Bo nasz mzg, traktujc pokarm jako
co niezbdnego do przey cia, nagradza nas przez pobudzenie ukadu nagrody za zjedzenie
czego. Ty le e to mechanizm, ktry by potrzebny dawniej, gdy ilo y wnoci by a
ograniczona i cigle walczono o jedzenie. I w zasadzie nigdy nie by o go za wiele. A przede
wszy stkim ta ilo nie by a wartoci sta jak grupa naszy ch przodkw upolowaa mamuta, to
mieli wy erk na dwa czy trzy ty godnie, olbrzy mi ilo. Ale zanim nastpny mamut si trafi,
co trwao po dwa, trzy miesice, to nasi przodkowie musieli godowa. To samo doty czy o zreszt
podw rolny ch, nie mwic o podach leny ch. Zawsze na jesieni jedzenia by o sporo i by to
czas na zrobienie zapasw. Najtrudniej si y o w okresie wiosny i wczesnego lata, ktry
w Polsce nosi nazw przednwka zapasy zimowe si koczy y i prakty cznie nie by o co je
do nastpny ch zbiorw. Wy starczy poczy ta wspomnienia XIX-wieczny ch wjtw galicy jskich
jasno wy nika z nich, e dominujcy m uczuciem na wsi by o uczucie godu.

Oprcz wit.
Tak, bo wita zawsze polegay na wielkim oberaniu si. I my zreszt wci traktujemy
wita jako czas obarstwa i niemal ry walizacji, komu uda si napcha w siebie wicej jedzenia.
Zreszt nie bez powodu najwiksze wita s poprzedzone okresem postu czy to Adwent przed
Boy m Narodzeniem, czy Wielki Post przed witami wielkanocny mi. Czy , jak inni nazy waj,
przed witami zimowego przesilenia i witem wiosny .

W zasadzie to jeszcze do niedawna, w poprzednim ustroju, taki

przecitny Polak mia problem ze zdobyciem jedzenia.
Oczy wicie. I wy chodzio to nam na zdrowie. Bo jak nagle mamy olbrzy mie iloci jedzenia,
atwo si uzaleniamy . Z jedzeniem w ogle jest mieszna sprawa. Bo wie pani, kiedy
potrzebujemy je?

Pewnie wtedy, kiedy jestemy godni.

Tak powinno by : sy gna godu powinien wy chodzi wtedy , kiedy spada poziom glukozy . I tak
rzeczy wicie jest u zwierzt rolinoerny ch. Jak poziom glukozy spada, taki ko czy krowa
pochy laj py sk na traw i zaczy naj je. Natomiast zwierzta misoerne i wszy stkoerne, takie
jak czowiek

musz sobie to jedzenie jeszcze skombinowa?

Dosownie. Dlatego sy gna godu przy chodzi odpowiednio wczeniej, eby my zdy li jeszcze
sobie zwierzy n upolowa. Czy li mniej wicej godzindwie godziny przed ty m, jak naprawd
bdziemy potrzebowali jedzenia. Przez ten czas nasze zmy sy bd wy ostrzone, staniemy si te
bardziej skonni do zachowa agresy wny ch to po to, eby lepiej nam si polowao. Zreszt nie
ty lko o czas na polowanie chodzi. Dawniej przecie przy gotowy wanie pokarmu w kuchni te by o
bardziej pracochonne. Waciwie to wiejska kobieta cay czas siedziaa przy garach. A teraz czas
od momentu pojawienia si godu do chwili jego zaspokojenia to czas przejcia do lodwki.

Czyli zaczynamy je nie wtedy, kiedy musimy, ale wczeniej?

Tak. I w zwizku z ty m jemy tego jedzenia za duo. Nie pomaga te hormon zachcajcy do
jedzenia, grelina. Powinien by wy rzucany do naszego organizmu, gdy odek jest pusty . Ale
u osb oty y ch zaczy na podnosi si te w okresie niadania, lunchu, kolacji. Ciekawe, e nawet
osoby , ktry m udao si skoczy ze swoj oty oci, nieco schudn, wci maj tego hormonu
za duo. Nadmiar jedzenia jest straszn plag naszy ch czasw.

A tymczasem osoby, ktre cho raz w yciu przeyy okres godu,

umieraj w pniejszym wieku.
Tak. Prof. Jacek Kunicki przeprowadza w Polsce program stulatkw. Okazao si, e wszy scy
stulatkowie przey wali dusze lub krtsze okresy godu w swoim y ciu. A asceci? Nie od dzi
wiadomo, e y j duej. U zwierzt jedy n metod przeduenia y cia by y restry kcje
kalory czne dawao si zwierztom znacznie mniej pokarmu, ni one chciay by zje.
Powinnimy sobie takie restry kcje wszy scy wprowadzi.

Dlaczego tak si dzieje? Dlaczego godujc, zwikszamy swoje szanse na

dugowieczno?
Wy janienie tego przy szo stosunkowo niedawno, gdy odkry to, e istnieje gen
dugowiecznoci.

Wystpuje u wszystkich?
U wszy stkich rolin, zwierzt. Nawet u drody . I ten gen, a w zasadzie jego produkt biako
sirtuina zwalnia naturalny proces starzenia si chromosomw w komrce. Jednake sirtuina nie
bdzie dziaa sama musi j akty wowa specjalny koenzy m, ktry nazy wa si NAD, nukleoty d
adenino-nikoty nowy . Ty lko e w normalny ch warunkach NAD w caoci jest wy korzy sty wany
do przerabiania glukozy w energi. Czy li gdy jemy , nasz organizm chce z pokarmu zrobi
rezerw energety czn i wy korzy stuje do tego cae moce przerobowe NAD.

A jak mamy godwk, NAD ma czas zaj si czym innym?

Wanie. Bo pozostaj wolne moce. I on wtedy nimi bdzie dziaa na sirtuin, a ta na gen
dugowiecznoci. I wtedy nasze chromosomy zaczy naj si mniej zuy wa, wolniej si starzej
i my wobec tego te.

Jak dugo taka godwka musi trwa, eby pomogo?

Zaley , jak duego efektu si pani spodziewa. Dugie posty z medy tacj, cho niemie i trudne,
dadz najlepszy efekt. Ale ju nawet osoby , ktre stosuj jeden dzie w ty godniu na wodzie
nic nie jedz na przy kad w poniedziaki, pij ty lko wod mog liczy na dusze y cie. Albo
posty wietna sprawa! Nawet ramadan, podczas ktrego muzumanie nie jedz od wschodu do
zachodu soca, moe ju sty mulowa. A jeli ju bardzo godzi si nie lubimy , pamitajmy
przy najmniej o wietnej zasadzie: mdrzec wstaje psy ty od stou.

Moemy ten gen dugowiecznoci stymulowa w inny sposb, ni nie

dojadajc?
 Na szczcie tak. Paradoksalnie przez jedzenie. S substancje w pewny ch pokarmach, ktre
pobudzaj gen sir produkujcy sirtuin nazy wamy je flawonoidami. Sporo ich jest w owocach
i warzy wach. Zwy kle im bardziej intensy wny kolor owocu, ty m jest zdrowszy . Bo flawonoidy s
kolorowe. Std jedny mi z najzdrowszy ch owocw s borwki, zwaszcza borwki amery kaskie.
Jeszcze bardziej sirtuin pobudza taka substancja, ktr produkuj winogrona jako czy nnik
przeciwgrzy biczy : resweratrol. Znajduje si w skrkach winogron, a nie w miszu bo jest po
to, eby drode nie wchodziy do rodka.

Dlatego czerwone wino jest zdrowsze? Bo do jego produkcji uywa si

skrek winogron?
Tak. Wino biae prawie w ogle nie zawiera resweratrolu, bo jest z samego miszu.

A dlaczego nasz mzg nagradza nas tak samo, gdy zjemy jak zdrow
rzecz i niezdrow? Przecie chyba nasze ciao doskonale wie, co jest dla
niego dobre?
Nie wie, dopki si nie przekona. W ogle nasze ciao najbardziej lubi sodkie i sone. I dopiero
jak co nowego ci zaszkodzi i si rozchorujesz, dowiadujesz si, e to jest ze. To tak zwane uczenie
si awersy wne. Doty czy ty lko jedzenia. Zjesz co, zaszkodzi ci i ju nie bdziesz mg tego
cierpie.

Raz zjadam stare jajka i potem przez trzy lata ich nie tknam.
Ale w kocu pani tkna, bo ju wczeniej znaa pani ich smak. A jakby to by dla pani wtedy
nowy smak, to w ogle ju by pani nie moga si przemc. To zreszt ciekawe, e jak zjemy co
nowego i potem le si poczujemy , ale z inny ch powodw chociaby gry py nasze ciao i tak
zrzuci win na ten nowy pokarm i bdzie ju czuo do niego awersj. Kiedy dostaem eberka
przy rzdzone w jaki nowy sposb i akurat si przezibiem. Do dzisiaj odrzuca mnie, jak widz
eberka. My l, e z ty ch samy ch powodw niektrzy nie mog patrze na szpinak albo na
marchewk. O, albo mj znajomy Rosjanin opowiada histori, e kiedy , za dawny ch czasw
jeszcze, lecia samolotem z Moskwy do Leningradu i na lotnisku w bufecie nie by o nic do
jedzenia. Ty lko jakie nieznane mu cukierki. By godny , to kupi i zjad p kilo. Akurat by lot
z wielkimi turbulencjami i pasaerowie mieli chorob lokomocy jn. Ten znajomy mi mwi: ja
wiem, e wy mioty nie miay nic wsplnego z ty mi cukierkami, ale ja nie mog na nie patrze.

Ciekawy rodzaj pamici.

Bardzo. Badamy go na szczurach. Dajemy im jaki nowy pokarm, a potem wstrzy kujemy
substancj powodujc sensacje odkowe. Szczur ju nie zje tego drugi raz.

Przydaoby si, eby w ten sposb oduczy ludzi jedzenia syfw.

Jedzenia sy fw oduczy si nie jest prosto, bo one s tak skonstruowane, e maj to, co nasz
organizm lubi cukier i sl. Dzieci karmimy chrupicy mi cornflakesami, i to jeszcze
posy pany mi cukrem i zalany mi mlekiem. Py szne i do tego nie powoduj adny ch chorb poza
oty oci a oty o rozwija si powoli i nie boli, dopiero potem, w pewny m wieku, zaczy naj
szwankowa kolana, skraca si oddech, pojawia si miady ca. To objawy , ktre wy stpuj ju
wiele lat po ty m, jak uzalenimy si od jedzenia.

Skoro jemy na umr, bo mamy wreszcie co, moe organizm powinien nas
przed tym broni?
Broni. Jak odek si rozszerzy , wy dziela si na przy kad cholecy stokinina, ktra dziaa na
orodek sy toci w mzgu i hamuje jedzenie. Dlatego wiele osb si nie przejada. To jest zreszt
ciekawe: jeli ludzie maj moliwo swobodnego doboru pokarmu, to na og jedz w sposb
mniej lub bardziej prawidowy . Wy bieramy pokarmy bogate w to, czego nam brakuje. Jeeli
mamy niedobr potasu, pewnie chtniej signiemy po banany , a jeli elaza po wtrbk, jajka
i orzechy . Podobnie psy , jak zaczy na im co doskwiera, podskubuj traw. Mae dzieci
zaczy naj zjada kred czy ty nk ze ciany , bo brakuje im wapnia. Ukad nagrody dziaa w bardzo
celowy sposb. Jednak jeli nie dobieramy sobie poy wienia sami, a z drugiej strony mamy go
cae mnstwo, to zaczy namy wariowa.

Znam to. Troch wstyd, ale jeli jestem w jakim miejscu, w ktrym jest
duo jedzenia, zaczynam je pochania, jakbym zbieraa zapasy. A gdy
sama musz sobie to jedzenie kupi albo przygotowa, zachowuj si
racjonalnie. A to przecie nie wynika z oszczdnoci, bo sta mnie raczej,
eby si obje za swoje pienidze.
No tak, ale jak si pani naje na przy jciu, to jest zdoby cz. A jak sama sobie przy rzdzi posiek
element codziennoci. Mam te znajomego, ktry zawsze si obera, jak gdzie wy chodzi,
i potem tumaczy : no ja nie mog si opanowa, gdy daj co za darmo. I to nie jest
oszczdno, ale stadny insty nkt. Drzemie w nas czowiek pry mity wny i dobrze czowiek
z plejstocenu, owca-zbieracz, by mdrzejszy , ni my teraz jestemy . Bo wtedy gupi ginli,
a dzi si gupimi opiekujemy . A oni wchodz w reprodukcj i osabiaj nasze geny .

No i czowiek z plejstocenu nie by otyy.

A dzi oty o jest gwn chorob cy wilizacy jn. Bo pociga za sob cukrzy c ty pu II,
nadcinienie, hiperlipidemi, miady c, zaway , udary . W Stanach Zjednoczony ch oty y ch jest
ju 70 procent ludzi. Pamitam zreszt, jak w dziecistwie, 70 lat temu, ogldaem ludzi na play
i jak dzi ich ogldam. I w tej chwili osb oty y ch jest mnstwo, a dawniej zdarzay si naprawd
bardzo rzadko.

Nawet dzieci s teraz otye.

Przez gupi zwy czaj przekarmiania dzieci. Dawniej to by o zrozumiae: dziecko, zjedz jeszcze,
pki jest jedzenie. Teraz ju tego problemu nie ma, a dziecko niejadek wci stanowi najgorszy
problem dla bab i mam. I w to dziecko jedzenie wmuszaj, za mamusi, za tatusia, cho
naturalne insty nkty dziecka mwi: nie.
 Pamitam to z dziecistwa. Nie mogam doje ju obiadu, a pki nie
zjadam, nie mogam wsta od stou. I chyba godzinami zdarzao mi si
przy nim siedzie.
I to wcale nie jest dobre. Bo cz dzieci rzeczy wicie zacznie je za duo i potem wy rosn
z nich oty e osoby . A to i zdrowie gorsze, i inteligencja nisza. Oty o to powana choroba. Ma
te podoe kulturowe przecie polska XVIII-wieczna szlachta y a wedug zasady jedz, pij
i popuszczaj pasa.

A skd si bior anoreksja i bulimia?

Bulimia jest te form uzalenienia od jedzenia: ludzie, kobiety na og, musz je, a potem
chc si tego pozby , wy miotujc eby znowu zje.

W sensie psychologicznym wic to choroba podobna do uzalenienia od

jedzenia.
W sensie psy chologiczny m tak, ale w fizjologiczny m bliej jej do anoreksji, podczas ktrej
w ogle si nie je. Obie te choroby moemy zreszt traktowa jako rodzaj nerwicy natrctw,
czy li inaczej: zespou kompulsy wno-obsesy jnego. Anorekty czki y wi wci przekonanie, e s za
grube. Przed lustrem bdzie sta szkielet, a temu szkieletowi bdzie si wy dawa, e wci jest za
gruby i jeszcze powinien zeszczuple. Albo ciekawe rzeczy dziej si na staro osobom stary m
na og zwiksza si aroczno, szczeglnie lubi wglowodany . Moe nie smakuje im tak miso,
ale chleb czy ciastka uwielbiaj podjada.

Akurat to, co niezdrowe.

Na staro ju niespecjalnie zaszkodzi. Wane jednak, eby ludzie szczeglnie modzi
zwracali uwag na to, co jedz. Na szczcie w ostatnich latach to si zmienia, szczeglnie
w klasach wy szy ch. Ciekawe, e problem oty oci by kiedy przy porzdkowany klasom
wy szy m, a teraz doty czy biedniejszy ch ludzi. Tak samo podagra kiedy uznana za chorob
bogaty ch, ktry ch sta na duo misa i wina, a dzisiaj staje si chorob ubogich oberajcy ch si
hamburgerami. W Amery ce takich ludzi nazy wa si white trash. Niezby t eleganckie okrelenie,
ale objadanie si na umr te eleganckie i mdre nie jest.
 Dobrze pan sypia?
Nie najlepiej. Jak to stary czowiek. Noworodki przesy piaj wikszo doby , bo tego
potrzebuj w czasie snu uwalnia si midzy inny mi hormon wzrostu, utrwala si pami,
trenuj nasze zdolnoci poznawcze. Czy m jestemy starsi, ty m mniej tego potrzebujemy . Ja ju
i tak przespaem ze 27 lat swojego y cia.

Nie al panu tych lat?

Troch al, a troch mnie to fascy nuje. Przesy piamy jedn trzeci swojego y cia i wci nie
wiemy dokadnie dlaczego.

Jeli chcielibymy zdefiniowa sen, co moglibymy o nim powiedzie?

e to stan, w ktry m przy jmujemy ty pow pozy cj w przy padku ludzi na og lec
i z zamknity mi oczami, cho taki pies w czasie snu zwija si w kbek, a ko stoi. e w ty m stanie
wy stpuj mniejsza akty wno motory czna, ograniczona reakcja na bodce i obniony
metabolizm. e jest stosunkowo atwy do odwrcenia. I e nasila si po depry wacji.

Czyli?
Czy li, e jeli pimy za mao, potem zrobimy si bardziej senni i bdziemy prbowali to
nadrobi. To istotne, bo pokazuje, jak cholernie wany jest sen cho tak mao o nim wiemy .

Wszystkie zwierzta sypiaj?

Na pewno wszy stkie ssaki ldowe szczury , psy , mapy , sonie. Oczy wicie rni si dugo
snu, jakiej potrzebuj okrelone gatunki. Wy daje si, e dugo snu nie ma adnego zwizku
z inteligencj poszczeglny ch ssakw. Pozy cje bez ruchu na jaki czas bd przy jmoway te
ry by , gady , pazy , robaki obe, jamochony , ktre przecie nie s nawet tkankowcami.
I pantofelki, pry mity wne pierwotniaki. To wiadczy o ty m, e sen pojawia si ju na poziomie
pojedy nczej komrki. Wy daje si, e pi te niektre roliny , a przy najmniej s one wraliwe
na cy kl dobowy maciejka na przy kad przed noc zaczy na pachnie, a sonecznik ronie ty lko
w cigu dnia. Niektre zwierzta i roliny s akty wne w dzie, inne w nocy , jeszcze inne jak
choby nietoperze ty lko o zmierzchu i zmroku.

A ktre zwierzta nie pi?

Cz ptakw piewajcy ch i ry b, delfiny oraz wielory by s w cigy m ruchu. To nie znaczy ,
e one nie odpoczy waj. Badania przeprowadzone na mzgu delfinw wy kazay , e u nich
naprzemiennie akty wne s jedna i druga poowa mzgu. Tak jakby poowa narzdu spaa,
w czasie gdy druga jest akty wna.
 Dziki badaniom na mzgu poznalimy te mechanizm snu u czowieka.
Te badania wy kazay , e w czasie snu nasz mzg pracuje na innej dugoci fal. Mao tego,
w trakcie snu te fale si zmieniaj, moemy wic wy odrbni dwie fazy snu. Pierwsza
nonREM, w ktrej nie wy stpuj ruchy gaek oczny ch dzieli si jeszcze na sen py tki, redni
i gboki. Za faza REM, od rapid eye movement czy li szy bkie ruchy gaek oczny ch inaczej
zwana jest snem paradoksalny m. To w ty m nie wy stpuje u mczy zn erekcja, a u wszy stkich
marzenia senne.

Czemu nazywa si go snem paradoksalnym?

Bo akty wno mzgu bardzo przy pomina wtedy t podczas czuwania. Prowadzimy bogate
y cie wewntrzne, przed naszy mi oczami pojawiaj si obrazy std ruchy gaek oczny ch. Ale
z drugiej strony jestemy objci paraliem mini, czy li mamy zablokowane ciao.

Zna pan takie uczucie, e zodziej chodzi panu po domu albo stoi z noem
nad kiem, a pan nie moe si ruszy?
Znam. Okropne. To sen w nie. Wy chodzimy z fazy REM, odzy skujemy ju poczucie miejsca
i czasu, ale wci mamy jakie fantazje. I parali senny on uniemoliwia nam podniesienie si.
Ja ju nauczy em si ty m po prostu nie przejmowa.

Po co nam ten parali?

Po to, by walczc we nie z ty gry sem, nie zabi swojego partnera lecego obok. Albo nie
zrobi krzy wdy sobie samemu. Chocia w Stanach ju niejedn osob adwokat ocali z odsiadki za
zabjstwo, tumaczc, e doszo do niego we nie.

Pono najzdrowiej budzi si, wanie wychodzc z fazy REM.

W ty m momencie budzimy si naturalnie, bez budzika. Pono wtedy jestemy bardziej
rzecy , wy poczci.

Syszaam, e faza nonREM i REM trwaj razem okoo ptorej godziny.

A wic by obudzi si wypocztym, trzeba tak nastawi budzik, by spa
wielokrotno tego czasu czyli cztery i p godziny, sze, siedem i p lub
dziewi.
Okoo. Bo u kadego jest nieco inaczej. Poza ty m o ile faza REM trwa zawsze mniej wicej
ty le samo, to faza nonREM z kady m cy klem jest krtsza. Najlepiej samemu poprbowa, jaka
jest opty malna dla mnie dugo snu.

Przecitnie ile to jest?

Midzy siedem a osiem godzin. Cho oczy wicie znamy przy padki geniuszw, ktrzy sy piali
po cztery godziny , i takich, ktrzy sy piali po dwanacie. Ale, co ciekawe, duej y j osoby , ktre
pi mniej. Mwi si, e sen to zdrowie, lecz okazuje si, e nie do koca. Lepiej troch nie
dosy pia, ni spa za dugo.

Po czym jeszcze pozna, w jakiej fazie snu si obudzilimy?

Jeli budzimy si w REM, pamitamy na og sny . One oczy wicie s bardzo ulotne, bo szlaki
pamiciowe nie s wtedy odpowiednio skonsolidowane.

Sny co znacz?
Osobicie nie wierz w ich moc prorocz, ale znacz co na pewno. Jeli nad czy m
intensy wnie my limy , nie przestajemy rwnie w nocy . Sen to taka powtrka tego, co zajmuje
nas za dnia. Ale poniewa mzg pracuje podczas snu w inny sposb, to najbardziej inspirujce
rozwizania mog przy j wanie wtedy . W XIX wieku na przy kad naukowcw bardzo
frapowao, jak wy glda struktura benzenu. Wiadomo by o, e skada si z szeciu atomw wgla
i dwunastu atomw wodoru, lecz nikt nie potrafi sobie wy obrazi, jak taka konstrukcja moe
wy glda. A Augustowi Kekul, niemieckiemu chemikowi, przy nio si sze diabw
powizany ch ogonami. Okazao si, e podobnie wy glda piercie benzenu. A austriacki
farmakolog Otto Loewi w latach dwudziesty ch XX wieku rozpracowy wa dziaanie
neuroprzekanikw. Mia intuicj, ale nie wiedzia, jak udowodni, e z neuronw uwalniaj si
substancje chemiczne, ktre pobudzaj dziaanie odpowiednich narzdw.

Przyni mu si ten pomys?

Tak. Obudzi si i zaraz zapisa to szy frem w notesie pooony m na swoim nocny m stoliku.
Jednak rano nie mg tego ani odkodowa, ani przy pomnie sobie, o co w ty m jego genialny m
sposobie chodzio. Kiedy przy ni mu si drugi raz, w Wielk Sobot, zaraz pobieg do
laboratorium go wy prbowy wa. W 1936 roku dosta za to Nagrod Nobla. Co ciekawe,
noworodki, a nawet pody w macicy matki, ni wanie gwnie snem REM.

Po co im sny?
Przy jmuje si, e to taki rodzaj kina dla wy obrani. e j pobudzaj. O ty m, jak wany jest
sen REM, wiadcz badania na szczurach. Prowadzono je w ten sposb, e picego szczura
umieszczano na spodzie odwrconej doniczki, ustawionej w kuwecie z wod. Zwierz si skulio,
by o mu niewy godnie, ale spao. Kiedy przy chodzi sen REM, nastpowao jednak rozlunienie
mini i szczur spada do wody i si budzi. Oczy wicie potem z powrotem wdrapy wa si na t
doniczk i spa dalej, ale sen REM ju traci. Po czterech ty godniach takiego torturowania szczura
zapada on na jak cik chorob. Kolejne badania wy kazay , e szczur, ktry by wy budzany
ze snu nonREM, wcale nie chorowa. A wic to wanie sen paradoksalny , REM, jest dla zdrowia
waniejszy i to on jest sprzy mierzecem naszego ukadu odpornociowego.

Dugo bez snu nie potrafimy przey?

By jeden facet, ktry nie spa 18 dni i dalej potrafi wrzuca pik do kosza. Fakt, e by
koszy karzem. Jednak zwy kle ju po jednej nieprzespanej nocy zachowujemy si jak pod
wpy wem pewny ch psy chotropw. Nie potrafimy my le racjonalnie, odrni tego, co dzieje
si naprawd, od tego, czy m s nasze iluzje, nie zapamitujemy , bo nasze lady pamiciowe nie
maj szans, by si skonsolidowa, nie moemy si te skoncentrowa. Dlatego pozbawienie snu
jest cakiem skuteczn tortur; osoby , ktry m uniemoliwia si sen, przy znaj si do wszy stkiego
nawet do tego, czego wcale nie zrobiy po to ty lko, by wreszcie mc pj spa. Dlatego takie
tortury s ju w niektry ch krajach zakazane. Nie ty lko dlatego, i s niehumanitarne, ale te
dlatego, e zeznania podczas nich wy doby te nie s wiary godne.

Moemy jednak obudzi si, chociaby pijc kaw z kofein, o silniej

pobudzajcych napojach energetycznych czy amfetaminie nie mwic.
Na krtki czas owszem. Taki red bull ocali y cie ty sicom kierowcw i ludziom, ktry ch
dziki ty m energety kom nie zabili. Zmczenie i senno wrd kierowcw powoduj wicej
wy padkw na drogach ni alkohol.

Tylko jak to sprawdzi?

S rne pomy sy . Wiadomo na przy kad, e im duej nie pimy , ty m w naszej linie wicej
jest enzy mu amy lazy .

Za co odpowiada amylaza?
To enzy m trawienny , rozbija skrobi na cukry proste. To dziki amy lazie, dugo ujc chleb
w ustach, czujemy w kocu sodki posmak. Nie wiadomo wprawdzie, jaki ma to zwizek z nasz
sennoci, ale rzeczy wicie im bardziej senni jestemy , ty m jest jej wicej. I teraz do atwo
by oby zrobi testy na ilo amy lazy w linie kierowcw. To na razie pomy sy . Wrd
kierowcw ciarwek i autokarw potencjalnie najbardziej niebezpieczny ch wprowadzono
nakaz uy wania tachografw, urzdze rejestrujcy ch czas ich pracy za kkiem. Jednak dobrze
wiemy , e co bardziej cwani tirowcy maj sposb na ich obejcie. Nie mwic o ty m, e czas
po pracy mog spdzi przecie na imprezowaniu, a nie na spaniu.

Czsto nie dosypiamy?

Czsto. Badania pokazuj, e duy m problemem jest zmczenie u uczniw, ktrzy zaczy naj
lekcje w szkole o sidmej, smej. Wedug mnie to gupota.

Po prostu mog ka si godzin wczeniej spa.

Nasz organizm ma swj zegar biologiczny regulowany przez hormon snu, melatonin, ktrej
wy dzielanie jest zwizane z cy klem dobowy m, konkretniej ze wiatem. I jeli chcemy i spa
przed naszy m biologiczny m zegarem, choby my nie wiem jak by li zmczeni, i tak nie
zaniemy . Bdziemy si ty lko bez sensu przewraca z boku na bok. Oczy wicie, niektrzy potrafi
si przestawi wietny m przy kadem s lekarze, pielgniarki, kierowcy autobusw pracujcy ch
na noc. Ale nie kady tak umie. Trzeba by zrobi badania na jakiej duej grupie osb, ktre
day by odpowied na py tanie, o ktrej opty malnie godzinie powinny zaczy na si zajcia
w szkole.

Jet lag, zaburzenia pojawiajce si u osb zmieniajcych strefy czasowe,

z czego wynika?
Wanie z zaburzenia tego biologicznego zegara w stosunku do try bu dnia i nocy w miejscu, do
ktrego podrujemy . Jeli o sidmej nad ranem budz pani promienie soca, a pani zegar
biologiczny my li, e jest czwarta w nocy , kiedy sen jest najgbszy , a temperatura ciaa
najnisza to zaczy na wariowa. Mona przez to nabawi si problemw nie ty lko
z bezsennoci, lecz take z koncentracj, z odpornoci, z chandr. Co ciekawe, nasze ciao gorzej
reaguje podczas podry z zachodu na wschd, lepiej radzi sobie z przeciwny m kierunkiem.

Zauwayam. Podrujc na zachd, po prostu idzie si spa kilka

godzin pniej, wstaje po wicie i problem znika.
Wanie. A jak podrowaem na wschd, do Indii na przy kad, zawsze potrzebowaem trzech
czterech dni, by doj do siebie. Czuem senno dopiero, jak ju wschodzio soce, a ono
hamowao wy dzielanie melatoniny , nie mogem wic si dobrze wy spa i za dnia. Koo si
zamy kao. Zaobserwowaem to rwnie podczas konferencji w Australii. Przy jechali na ni
naukowcy zarwno z Europy , jak i z Amery ki. Jedni i drudzy pokonali mniej wicej po ty le samo
stref czasowy ch, ale ci ze Stanw lecieli na zachd, a my na wschd. I duo gorzej znielimy
to my , Europejczy cy . Zreszt nasze ciao w ogle nie lubi, kiedy zmieniamy swj cy kl dobowy .
Prosz zwrci uwag na to, jak wzrasta miertelno mczy zn koo 67 roku y cia. Czy li ze dwa
lata po przejciu na emery tur.

Mylaam, e dlatego, bo czuj si mniej potrzebni.

A ja my l, e dlatego, i zmienia si ich cy kl dobowy . Moja znajoma, ktra jest psy chiatr,
opowiadaa o przy padku kobiety , ktrej zdech pies. Pacjentka zacza paka, ogarn j marazm,
nic jej si nie chciao. Wszy scy my leli, e to depresja reakty wna a wic odpowied psy chiki
na utrat ukochanego zwierzcia. Ale psy chiatra poleci jej, eby robia wci to samo, co robia
z psem: wy chodzia o ty ch samy ch porach na spacery podobnej dugoci, wstawaa wtedy , kiedy
wstawaa przedtem, muszc opiekowa si czworonogiem. I co si okazao?

Depresja znikna?
Wanie.

Ale w takim razie form jet lagu, przestawienia naszego rytmu

dobowego, s zmiany czasu na zimowy i letni.
Tak. To dla mnie zupena gupota. Jeszcze w XIX wieku kade miasto miao swj lokalny czas.
W Krakowie poudnie wy bijao dokadnie w momencie, kiedy soce znajdowao si najwy ej.
W Bochni poudnie by o wic kilka minut wczeniej, w Tarnowie jeszcze wczeniej, a u pani na
lsku odpowiednio pniej. Ale potem, przez pojawienie si kolei elazny ch, trzeba by o zrobi
z ty m porzdek. I dobrze, bo nie poapaliby my si w ty m baaganie. Szkoda, e pniej, w czasie
drugiej wojny wiatowej, okupant wpad na pomy s, eby przez wprowadzenie czasu zimowego
i letniego zaoszczdzi na elektry cznoci.
 Wtpi, e dzisiaj to przynosi jakiekolwiek oszczdnoci.
Nawet jeli, to na moje oko przy nosi te duo wiksze straty . Trzeba by zbada liczb
wy padkw przed zmian czasow i po niej, wy dajno pracownikw, zapadalno na choroby .
Jestem przekonany , e wy szoby , e zmiana czasu jest szkodliwa. Chy ba e takie badania ju
zrobiono, ty lko si ich nie publikuje.

Czemu miaoby si ich nie publikowa?

Bo sy stemu zmian czasu nie by oby tak atwo zmieni. W caej Europie to funkcjonuje i nagle
pojedy ncze kraje miay by si wy amy wa?

Wiele osb twierdzi, e nie moe spa podczas peni ksiyca. Kami?
A jak pani my li?

Ja myl, e nie. Bo te podczas peni mam czasem problem

z zasypianiem.
Wic sama pani widzi. Ale niestety , zawiod pani: nauka nie potrafi tego wy jani.

Cz naukowcw wprost si z tego mieje.

Cz naukowcw rwnie wprost miaa si z astrologw, ktrzy twierdzili, e osoby urodzone
pod znakiem By ka maj wiksz skonno do schizofrenii. Ale przecie jeli kobieta urodzia na
wiosn dziecko, to atwo policzy , e drugi try mestr ciy , kiedy najbardziej rozwija si ukad
nerwowy , przy pad na listopad, grudzie. A wic na czas, kiedy najatwiej o zakaenie wirusowe.
To za, wedug najnowszy ch bada, moe mie wpy w na rozwj schizofrenii u dziecka.
Oczy wicie adna w ty m rola konstelacji gwiazd i zabobonw po prostu wreszcie zy skalimy
narzdzia, dziki ktry m moemy naukowo to zjawisko udowodni. Podobnie moe by kiedy
z problemem bezsennoci podczas peni ksiy ca a ju dawno wiemy przecie, e ksiy c
reguluje na przy kad odpy wy i przy py wy . By moe rwnie cy kl menstruacy jny u kobiet.

Jak ju nie moemy spa, co robi?

Nie przejmowa si. Czsto sy szy si, e kto mwi: Ca noc oka nie zmruy em,
przewracaem si ty lko z boku na bok. Ot okazuje si, e jeli podczy my takich ludzi do
aparatury badajcej prac ich mzgu, wy chodzi na to, e wcale nie mwi prawdy . Owszem,
mogli budzi si kilkadziesit razy , ale pomidzy ty mi chwilami normalnie spali. Mzg
znieksztaci tu ich wspomnienia. Zawsze powtarzam ludziom, ktrzy narzekaj na saby sen: od
krtkotrway ch zaburze snu jeszcze nikt nie umar. Zamiast si ty m stresowa, prbowa na si
spa, y ka jakie tabletki, lepiej zawieci wiato i poczy ta albo wczy film. Oczy wicie jeli
problemy ze snem s dugotrwae, nie ma si ju co mczy lepiej zgosi si do lekarza.

A czy warto spa w cigu dnia?

Jak najbardziej! Najnowsze badania wy kazuj, e poobiednie drzemki wietnie wpy waj na
nasze zdolnoci poznawcze, utrwalaj pami, dziaaj orzewiajco. Nawet pgodzinna
drzemka ucita podczas nauki czy po pracy przy nosi rewelacy jne efekty . Niektre firmy tworz
specjalne pokoje dla pracownikw, by mogli uci sobie tak krtk drzemk.

Dobrzy ci pracodawcy.
Dobrzy to oni s przede wszy stkim dla siebie. Bo pracownik po takiej krtkiej drzemce jest tak
wy poczty , e przez reszt dnia pracuje znacznie szy bciej i wy dajniej. A jeli bdzie miota si
niewy spany , robi sobie trzeci kaw i wy chodzi y ka wiee powietrze, stracimy znacznie
wicej jego czasu.

Pan ni na czarno-biao czy kolorowo?

My laem, e na czarno-biao, ale odkd wy czy taem, e schizofrenicy czciej ni
w kolorach, stwierdziem, e te chy ba to mam.

A to prawda?
E, nie sdz. Wikszo ludzi po prostu nie przy wizuje wagi do tego, czy w ich snach by y
kolory , czy nie. To, co w snach jest najwaniejsze, to emocje. ni nam si to, czego si boimy ,
o czy m marzy my , co nas mczy . Uczucia. I to je najlepiej zapamitujemy .
 Bl to pomyka ewolucji?
A chciaaby pani nie odczuwa blu? Nie odsuwa rki, jak dotknie pani czego gorcego?
Chodzi ze zaman nog i nawet o ty m nie wiedzie? Nie mie sy gnaw, e ma pani wrzody ,
nowotwr, zawa, udar? Bl, cho bardzo nieprzy jemny i tak przez nas znienawidzony , jest
niezbdny do przey cia.

A jednak osoby z bezbolesnoci, czyli takie, ktre nie odczuwaj blu,

jako yj.
Na pewno nie chciaaby si pani z nimi zamieni. Musz bardzo uwaa, by nie pakowa si
w niebezpieczne sy tuacje. Pacjenci z bezbolesnoci radz sobie ponadto ty lko dlatego, e
czowiek jest ju ewolucy jnie rozwinity m gatunkiem i wie na przy kad, e jeli straci palec,
nawet jeli go to nie boli, musi zgosi si do szpitala. Dawniej by oby niemoliwe, aby osoby
z bezbolesnoci dugo poy y . Ten okropny , nieprzy jemny bl jest zarazem cudem natury . Nie
ma lepszego sposobu, by zasy gnalizowa, e co zego dzieje si w naszy m ciele, by zmusi
organizm do wy poczy nku, aby nas chroni.

Czym w zasadzie jest bl?

Niemiy m odczuciem zmy sowy m i emocjonalny m, zwizany m z uszkodzeniem tkanek
rzeczy wisty m lub potencjalny m. Co wane, istniejcy m ty lko w naszy ch gowach. Bl nie jest
tak naprawd realny jest pewny m quale, czy m, czego nie ma w wiecie zewntrzny m. Tak
jak nie ma kolorw, haasu, zapachw, ciepa i zimna.

Jak to nie ma haasu? Przecie moemy go mierzy decybelami.

Moemy mierzy natenie fal dwikowy ch, ale to, e sy szy my je jako haas, to ju robota
naszego mzgu. Jak spadnie drzewo na bezludnej wy spie, niezamieszkanej przez ludzi ani adne
inne zwierzta, to huku nie bdzie. Podobnie jest z kolorami. Jaki to kolor?

Niebieski.
Ja te powiem, e niebieski. Ale nie dlatego, e ja widz go tak samo jak pani, ale dlatego, i
umwilimy si na to, e to jest niebieski. To, co ja widz jako niebieski, pani moe widzie jako
mj rowy . Skd wiemy , e to ten sam kolor? Kady widzi je inaczej.

Pewnie dlatego s kwesti gustu.

Wanie. Z blem jest podobnie. Nie istnieje poza nami, w realny m wiecie, ale powoduje
realne zmiany mzgu.

Wiemy, skd si bierze?

 Tak. Na naszy m ciele i wewntrz niego znajduj si receptory czuciowe. Rnego rodzaju
termoreceptory , mechanoreceptory itd. W pewny ch miejscach, jak na opuszkach palcw
i wargach, receptorw jest wicej, w inny ch, na przy kad na plecach mniej. Te receptory bd
wraliwe na silniejszy doty k, na gorco, na ukszenie insekta, na prd elektry czny czy uszkodzenie
tkanek jak rc substancj. Bd to rejestroway i wy sy ay sy gna przez rdze krgowy do
wzgrza. Taki sy gna blowy bd przenosiy specjalne komrki nerwowe, zwane neuronami
zwojw korzenia grzbietowego. We wzgrzu ten sy gna zostanie odpowiednio przerobiony
i wy sany do kory mzgowej, ktra odpowiada ju za wiadome odczuwanie blu.

I eby go umierzy, musimy bra leki przeciwblowe.

Niekoniecznie. Skoro bl jest nierealny , to znaczy , e moemy umierza go niematerialny mi
rodkami placebo. Czy li substancjami lub zabiegami teorety cznie obojtny mi,
niewy woujcy mi materialny ch zmian w ciele. I ten sposb leczenia okazuje si bardzo
skuteczny .

Mylaam, e jego skuteczno polega tylko na tym, e pacjenci, mylc,

i przyjli jaki lek, uwaaj, e im si poprawia. Ale e fizycznie ta poprawa
nie wystpuje.
Wanie e wy stpuje. Lek jest iluzj, ale jego efekt ju nie. Naukowcw, ktrzy tak
utrzy my wali, przekonao ostatecznie odkry cie, e dziaanie placebo znika po zablokowaniu
receptorw opioidowy ch wiemy wic, e placebo nasila dziaanie ukadu opioidowego, naszego
sprzy mierzeca w walce z blem. Efekt placebo wy korzy stuje wielu znachorw, chiskich
medy kw, bioenergoterapeutw, handlarzy dziwny mi, rewelacy jny mi zioami.

Kiedy rozmawiaam z mczyzn, ktry w strasznym wypadku straci

rk przyszyto mu j pniej w krakowskim szpitalu Rydygiera. Zdziwio
mnie, e ten pacjent nie pamita ani tego, co wydarzyo si bezporednio
przed wypadkiem, ani w jego trakcie, ani kolejnych trzech tygodni po
operacji, mimo e by podczas nich przytomny i pono zachowywa si
racjonalnie.
Bl akty wuje obszary mzgu odpowiedzialne za pami, osobowo, emocje. Dlatego wie
si z tak silny mi emocjami, moe zmienia nasz osobowo i zapa w nasz pami tak bardzo,
e ju do koca y cia bdziemy trzy ma si z daleka od czy nnika blowego. Ale jeli bl by
naprawd ogromny , a wy darzenie traumaty czne, nasz mzg moe chroni nas przed bolesny mi
wspomnieniami i wtedy moemy mie problem z odtworzeniem ty ch zdarze.

A jak to si dzieje, e czasem ludzie ulegajcy wypadkom w pierwszym

momencie nie czuj blu?
Czuj bl, bo wraenia nocy cepty wne, czy li zwizane z uszkodzeniem tkanek, u nich dziaaj.
Jednak nie cierpi, bo cierpienie to ju wiadome odczuwanie blu, zwizane z emocjonalnoci
i rozgry wajce si na poziomie kory mzgowej. Mzg osb po wy padkach przez jaki czas bdzie
blokowa cierpienie, jeli uzna, e maj zaj si najpierw waniejszy mi sprawami ucieczk,
wezwaniem pogotowia, wy cigniciem z samochodu bardziej rannego wsptowarzy sza.
Zamiast wrae blowy ch bdzie im dostarcza adrenaliny , by si zmobilizowali. Std tak czsto
zdarza si, e kto wstaje po wy padku i idzie dalej. Albo nawet gdy tramwaj mu utnie nogi, to on
dalej na kikutach bdzie prbowa ucieka. Dokadnie taki sam schemat wy stpuje u bokserw
nawet jak bij si z poamany m nosem, nawet jak leje si z nich krew, zdaj si ty m nie
przejmowa. Nie cierpi. Do czasu, bo po walce pewnie trzeba bdzie zay rodki
przeciwblowe.

Pan mwi, e bl jest potrzebny, bo sygnalizuje, i dzieje si z nami co

zego. A jednak niektre ble s zupenie bez sensu. Na przykad migreny.
Po co nam one?
Potrzebny jest przede wszy stkim bl silny , zwiastujcy jakie niebezpieczestwo. Ble
chroniczne, w ty m migreny , nerwoble, ble reumaty czne, pooperacy jne czy nowotwory ju do
niczego nam nie su.

Skd si bior?
Na przy kad z uszkodzenia neuronw, ktre wy sy aj nam stale sy gnay blowe. I zatruwaj
y cie. Ble chroniczne akurat moe pani nazwa pomy k ewolucji. I z nimi trzeba walczy , bo
nie ty lko s nieprzy jemne, lecz take fatalnie wpy waj na mzg przez nie zmniejsza si na
przy kad istota szara.

Gupiejemy od nich?
Gupiejemy , robimy si nieszczliwi, depresy jni. Cho faktem jest, e ukad blowy ma
pewne mechanizmy samoregulacji mzg nie ty lko odczuwa bl, lecz take potrafi go hamowa.
Nasz organizm sam wy twarza te przeciwblowe opioidy , ktre dziaaj podobnie jak morfina
a raczej to morfina dziaa na ich wzr, pobudzajc receptory opioidowe.

Moemy te zmniejszy bl, pocierajc bolc cz ciaa.

Tak, bo wtedy pobudzamy inne neurony . Nasz mzg w pewny m sensie zajmuje si wic
czy m inny m. Odwrcenie uwagi, czy li dy strakcja, rwnie jest fantasty czny m sposobem na
walk z blem. Jej szczegln form jest medy tacja. Przeprowadzono na przy kad badania na
pacjentach wierzcy ch i niewierzcy ch. Obu grupom kazano kontemplowa dwa obrazki jeden
wiecki, Dam z asiczk, a drugi wizerunek mary jny . Okazao si, e gdy pacjenci katolicy
patrzy li na obrazek przedstawiajcy wizerunek wity ch, ich bl zanika. Ciekawy m,
niefarmakologiczny m sposobem na walk z blem jest te przeniesienie pacjenta w wiat
wirtualny . wietnie sprawdza si w przy padku oparzony ch mody ch pacjentw. Ochadzajc
takiego czowieka lub przemy wajc jego rany , moemy zaoy mu okulary przenoszce w wiat
fantasty czny , zapewni joy stick, jakie nagonienie i kaza na przy kad zdoby wa bajkowe
krainy . wietnie dziaa i ty m lepiej, im metoda jest bardziej rozwinita technologicznie.
I drosza.

Ludzie maj rn tolerancj na bl. A czy wida rnice pomidzy

rasami, narodowociami?
Tak. Wosi reaguj na bl silniej ni ludy z pnocy , na przy kad Skandy nawowie. Najlepiej
z blem zdaj sobie radzi rdzenni mieszkacy Amery ki Pnocnej, Indianie.

A Polacy?
Wy padaj na tle inny ch rednio. Pewnie dlatego, e s do zrnicowany m narodem.
Ciekawe, czy potomkowie ry cerzy lepiej znosz bl?

Ktry rodzaj blu jest najgorszy?

Ten, ktry niesie najwicej cierpienia. Ludzie na og najbardziej narzekaj na ble zbw
i gowy .

Syszaam, e nie do zniesienia s ble fantomowe.

Bardzo ciekawy rodzaj blu, na szczcie dowiadczy o go mao ludzi. Pojawia si
u pacjentw po amputacjach rk czy ng cz ciaa, ktrej ju nie maj, wci boli. I to
cholernie.

Czemu?
Ble fantomowe pojawiaj si u ludzi, u ktry ch wczeniej jaka cz ciaa zostaa
sparaliowana przez uszkodzony nerw. Przez miesice prbuj porusza tak uszkodzon
koczy n, ale ta odmawia posuszestwa. Taki obraz zapisuje si w obwodach mzgu
nazy wamy to paraliem wy uczony m. Zamiast rusza si, rka czy noga bol. I kiedy ten bl
staje si ju nie do wy trzy mania, pacjenci decy duj si na amputacj i zaoenie protezy . Ty lko
e bl nieistniejcej ju koczy ny wci utrzy muje si po operacji, bo mechanizm paraliu
wy uczonego zostaje. Przenosi si na fantom.

Mona z tym jako walczy?

Amery kaski neurolog hinduskiego pochodzenia, Vilay anur Ramachandran, skonstruowa co,
co nazwa lustrzan skrzy nk. Pacjent kadzie zdrow rk na jednej stronie skrzy nki, fantom na
drugiej. I wy daje polecenie fantomowi, by si ruszy . Rusza si zdrowa rka, ale pacjent widzi
tak, jakby rusza si fantom. Ta iluzja odblokowuje parali wy uczony . Bl znika.

Mam koleg, ktry twierdzi, e jak kogo mu bliskiego boli jaka cz

ciaa, on te zaczyna odczuwa bl. Wierzy mu?
Raczej wierzy . Widocznie to do empaty czny czowiek. Robiono podobne badania na
parach. Umieszczano je w jedny m pomieszczeniu i draniono naprzemiennie prdem. Obie
osoby by y cigle podczone do aparatury badajcej prac mzgu. Okazao si, e jak jedna
z osb wy a z blu, ta druga te cierpiaa. Nie na poziomie samej fizy cznoci, nocy cepcji, ale na
poziomie wiadomego blu owszem.

Mamy rne leki przeciwblowe. Jak dziaaj?

Na bardzo rne sposoby . Opioidy , czy li kodeina, morfina, heroina, dziaaj na receptory
opioidowe w miejscach przekazy wania bodcw blowy ch, wic ten bl bardzo skutecznie
znosz, ale te zaburzaj nasz nastrj i uzaleniaj. To w zasadzie prawda, e ju kilka dni
przy jmowania morfiny , a nawet mniej uzaleniajcej kodeiny , moe uczy ni z nas
narkomanw. Ale nie ma co wy woy wa sztucznej paniki uzalenia si mniej ni 20 procent
osb przy jmujcy ch opiaty w celach rekreacy jny ch. Jeli za przy jmujemy opiaty jako leki,
uzalenie psy chiczny ch w ogle nie ma, chocia mog wy stpowa uzalenienia fizy czne
i oczy wicie tolerancja, czy li coraz sabszy efekt przeciwblowy . Najczstsz jednak przy czy n
blu jest zapalenie. Na nie dziaaj przeciwzapalne leki stery dowe, pochodne hormonw
pciowy ch i ty ch z kory nadnercza. Na przy kad do popularny w walce z reumaty zmem
Encorton. S jednak do niebezpieczne, bo maj wiele efektw uboczny ch. Znacznie
popularniejsze s wic niesteroidowe leki przeciwzapalne.

Na przykad ibuprofen?
Tak, ale rwnie aspiry na i paracetamol. Dziaaj w miejscu blu, gdzie wy stpuje stan
zapalny , blokujc enzy my odpowiedzialne za jego tworzenie. Za wy tumaczenie ty ch
mechanizmw w 1982 roku Nagrod Nobla dostali Bengt Samuelsson, John Vane i Sune
Bergstrm. Cho powinien te dosta prof. Ry szard Gry glewski, lekarz farmakolog z Collegium
Medicum Uniwersy tetu Jagielloskiego w Krakowie. Uwaam, e spotkaa go wielka
niesprawiedliwo, bo naprawd mia swj niemay udzia w ty ch badaniach.

Paracetamol jest bodaj najpopularniejszym lekiem przeciwblowym

w Polsce.
Bo uznawany m za bezpieczny . Rzeczy wicie, paracetamol jest do agodny dla odka, za to
uszkadza wtrob i nerki. Wicej osb w Polsce umaro przez paracetamol ni po wszy stkich
nielegalny ch narkoty kach razem wzity ch. Bratanek mojej przy jaciki prawie umar po zay ciu
jednej tabletki paracetamolu. Jednej tabletki! Ledwo go odratowali.

Aspiryna i ibuprofen s chyba niezdrowe dla odka?

Bardzo. Drani bon luzow odka, powodujc nadmierne uwalnianie sokw. Przez to,
szczeglnie jak przy jmujemy aspiry n czy ibuprofen na pusty odek, mog bardzo szy bko
pojawia si na nim naderki i wrzody .

Kiedy moja koleanka farmaceutka zaskoczya mnie stanowczoci,

z jak zmusia mnie do zjedzenia kawaka chleba przed pokniciem
ibuprofenu, a pi minut pniej nonszalancj, z jak zachcaa mnie do
wypicia toastu.
Poczenie alkoholu z niektry mi lekami jest zabjcze, a z inny mi nie powinno zaszkodzi.
Ibuprofen jest w tej drugiej grupie. I naprawd mniej szkodzi popicie go winem ni
nieprzegry zienie kawakiem chleba. Duo bardziej naraamy si, y kajc ibuprofen i aspiry n na
pusty odek. Cho oczy wicie lepiej na wszelki wy padek nie czy adny ch tabletek
z alkoholem. I jeszcze jedno: naprawd dokadnie czy ta ulotki. Niestety , wy daje si, e robi to
rzeczy wicie niewielka cz pacjentw. Ty mczasem duga lista wy pisy wany ch tam skutkw
uboczny ch, dziaa niepodany ch i grony ch interakcji z inny mi lekami by najmniej nie jest
jak trzeciorzdn informacj, ktr nie musimy si przejmowa, a nawet o niej wiedzie.

Zwyke painkillery wcale takie niewinne nie s?

W ogle nie s niewinne. Mao tego uwaam za skandal, e mona je reklamowa
w telewizji zupenie jak kolorowe cukierki! Ostatnio osupiaem, widzc tak reklam: kobieta,
trzy dziestokilkuletnia, idzie z dziemi do wesoego miasteczka. Nagle pojawia si on silny , nagy ,
okropny bl. Muzy ka cichnie, wiat staje si czarno-biay , matka zaczy na cierpie. Na szczcie
cwana z niej kobieta i ma w torebce popularny lek przeciwblowy . Bierze go i naty chmiast
wraca do krainy szczliwoci, moe z dziemi bawi si na karuzelach. Ty lko e gdy by to
wy darzy o si naprawd, istniaoby due ry zy ko, e z tej karuzeli zdjliby j martw. Silny , nagle
pojawiajcy si bl jest sy gnaem, e dzieje si co niepokojcego i nie powinnimy go
lekceway . Akurat u kobiet midzy 30 a 40 rokiem y cia silny bl gowy stosunkowo czsto jest
zwiastunem pknicia krwiaka mzgu.

Albo inna reklama z hasem: Gdzie jest ibuprom, tam nie ma blu.
Czy li e gdzie nie ma ibupromu, tam zawsze jest bl. Ale przecie pod ziemi, w trumnie, blu
te nie ma. Troch to jednak smutne, e y jemy w pastwie, gdzie mona ludziom wmawia
takie bzdury ku uciesze firm farmaceuty czny ch zarabiajcy ch na ty m miliony a za
przestpc uwaa si kogo, kto w domu uprawia krzaczek konopi na wasny uy tek. Ale, trzeba
doda, Polska nie jest pod ty m wzgldem wy jtkiem.
 wiat krci si wok seksu?
Tak, a cilej wok reprodukcji. Dla kadego zwierzcia to najwaniejszy cel y cia. Prosz
zwrci uwag, e ten cel zawar si w pierwszy m przy kazaniu, jakie dostalimy jeszcze w raju:
idcie i rozmnaajcie si. W Ksidze Rodzaju tak jest napisane. I dlatego nasz mzg nagradza nas
za kopulacj, cho to przecie kosztowna i szkodliwa czy nno.

Jak to szkodliwa?
No, jak kto przepi si z on swojego szefa, moe wy lecie z pracy . Jeli facet wy daje
pienidze na futro dla swojej kochanki, zamiast na budow domu, to te sobie szkodzi. Podczas
stosunku za kto moe go atwiej zaatakowa. A kobieta w ciy nie potrafi tak szy bko ucieka
przed niebezpieczestwem. Nie mwic o ty m, e cia potrafi zniszczy albo przy najmniej
zamrozi karier zawodow kobiet.

Niektre zagraniczne korporacje proponuj swoim pracownicom

zamroenie ich jajeczek.
Jest w ty m pewna logika, bo z punktu widzenia biologii rzeczy wicie najlepiej by by o
zachodzi w ci midzy 19 a 24 rokiem y cia. To nie brednia, e czy m matka starsza, ty m
wiksze ry zy ko choroby u dziecka. A tak mona sobie komrk zamrozi i uy jej, jak kobieta
bdzie si czua gotowa na macierzy stwo psy chicznie, spoecznie, materialnie. Ale eby firmy
miay skania swoje pracownice do takiej decy zji, to ju przesada.

Mio, zauroczenie i te motyle w brzuchu te s tylko po to, ebymy

podzili potomstwo?
Oczy wicie. Cay behawior seksualny , tak przy jemny podry wanie, poznawanie si,
zakochiwanie, seks sprowadza si do jednego: spodzenia potomstwa. Ty lko e kobiety d
w ty m do staego zwizku z jedny m partnerem, bo i tak mog rodzi maksy malnie raz w roku
zaley im wic, by dziecko miao jak najlepsze geny . Mczy ni natomiast s w stanie zapodni
setki albo i ty sice kobiet rocznie, do czego podwiadomie d w nadziei, e cz z ty ch dzieci
si uda. Prosz te zwrci uwag, e to mczy ni duej zachowuj atrakcy jny wy gld. Std
do naturalne s zwizki, w ktry ch mczy zna jest znacznie starszy .

Czemu kobiety szybciej trac seksapil?

Bo szy bciej obnia si ich zdolno reprodukcy jna, wic ich ciaa lojalnie wy sy aj sy gna
do mczy zn: poszukaj sobie innej, mnie tak atwo nie jest zapodni. Std te seks u starszy ch
kobiet w mniejszy m stopniu pobudza ukad nagrody . Bo po co traci energi na co, co nie spenia
kry teriw ewolucji? Z wiekiem kobiety staj si te coraz mniej wy bredne, jeli chodzi o dobr
partnera
 Mnie si wydaje, e z wiekiem jestem bardziej wybredna.
Bo jeszcze taka stara pani nie jest. Uwaam, e dzi szczy t atrakcy jnoci u kobiet przy pada na
3040 rok y cia. Wci s seksowne, jdrne, atrakcy jne, ale maj ju dowiadczenie y ciowe,
wiedz, czego chc. Cho fakt, e wtedy trudniej im ju znale partnera. Chy ba e z odzy sku.

Lepiej rozwodnika czy wdowca?

Rozwodnika, bo wdowiec bdzie pani zawsze porwny wa do zmarej ony , ktra nigdy si
nie zestarzeje, nigdy go ju nie ziry tuje, ktrej wy idealizowany obraz w jego gowie bdzie pani
wy kacza. Miaem koleank, ktra wy sza za wdowca. W kadej ktni wy pomina jej, e nie
jest taka jak jego zmara ona. Nie tak si umiecha, nie tak mwi, nie tak przy tula.

Z drugiej strony, w wypadku rozwodnikw wrg czyli bya ona yje.

I jest kopotliwa, bo to upomni si o wicej pienidzy, to podoy wini.
Tak, ale przy najmniej to wrg wsplny . A taki w pewny m sensie jednoczy . Mona sobie j
swobodnie obgady wa: Ta zoza znw prbuje nas oskuba!.

Seks u ludzi i innych ssakw rni si od siebie?

Wzorce kopulacy jne u ssakw s do rne. Znakomicie wida to u szczurw, na ktry ch
prowadzono dokadne badania. Taki szczur najpierw wskakuje na samic i nic nie robi, potem
wskakuje kolejny raz i ju wkada jej czonek i wy jmuje, potem zeskakuje, znowu wskakuje i tak
przez 1012 razy . I dopiero wtedy nastpuje wy try sk. Ty le e szczur takich skaczcy ch
stosunkw zakoczony ch ejakulacj moe mie dziesi pod rzd, a nawet kilkanacie.
Wiadomo, e czowiek moe mie jeden, dwa, trzy . No, gra cztery pi, jeli jest bardzo mody
i dopiero co pozna swoj partnerk.

Co na to szczurzyca?
Ciekawe, e tego dugo nie badano. Prace nad wzorcami kopulacy jny mi u zwierzt i ludzi
zreszt te dugo doty czy y ty lko samcw. Ty mczasem jak mczy zna idzie do lekarza, do
znachora, do wrki, chodzi mu przecie o dwie rzeczy : eby nie mie problemw z erekcj i by
podnieca partnerk. W kocu take u szczurzy c zbadano recepty wno zdolno do kopulacji,
procepty wno a wic ch do kopulacji z konkretny m partnerem, oraz to, jak zachowuje si
przed stosunkiem, w jego czasie i po nim.

Podobnie jak kobiety-ludzie?

S pewne analogie. Szczurzy ca na przy kad, zachcajc do stosunku samca, skacze wok
niego.

Brzmi znajomo.
Wanie. Biega te dokoa klatki, strzy e uszami, trca szczura nosem, obwchuje jego
genitalia. Jeli ma moliwo, po takich zalotach ucieka w zakamarek, w ktry m nie zmieci si
samiec bo szczury s znacznie wiksze od szczurzy c. Jakby zachowy waa si w my l zasady
dam niewiele, bdzie wczeniej wesele.

Szczurzyca prowokuje?
Jak i kobiety swoim zachowaniem oraz wy gldem mog prowokowa. Oczy wicie to, e
kobieta ma mini i pomalowane na czerwono usta, nie usprawiedliwia adnego gwatu, ale prawd
jest, e zwiksza to ry zy ko padnicia jego ofiar. Jeli kobieta ubierze si w spdniczk do poowy
poladkw i obcis bluzk odsaniajc wiksz cz jej piersi, musi liczy si z ty m, e
robotnicy bd za ni gwizda, a kierowcy trbi. Oczy wicie ona chce prowokowa pewnie
jednego, konkretnego mczy zn i to dla niego tak si stroi, ale take inni przecie to zauwa.
Analogicznie kobiety mog te atwo obniy swoj atrakcy jno przez zy ubir, zapach, brak
higieny . Znam babk, ktra zapucia si po lubie, bo miaa zazdrosnego ma uznaa wic to za
skuteczny sposb, by mie z adoratorami wity spokj i unikn domowy ch awantur.

Co w zasadzie nas podnieca?

Sy gnay zmy sowe. W przy padku ludzi gwnie wzrokowe, cho kobiety zakochuj si
i w gosie mczy zny . W wiecie zwierzcy m dominuj za wraenia wchowe. Zreszt
przemy s perfumery jny wart miliardy dolarw najlepiej wiadczy o ty m, e i u ludzi wch ma
jakie znaczenie. Ty le e zwierzta oprcz normalnego, odorantowego ukadu wchowego maj
wietnie rozwinity ten womeronasalny .

Feromony?
Wanie. Samce moty le potrafi lecie kilka kilometrw za zapachem swoich partnerek.
winie za potrafi tak wietnie wy czuwa trufle zawierajce substancje przy pominajce ludzkie
feromony , e niektre hoduje si specjalnie w ty m celu.

My nie mamy tego ukadu?

Wy daje si z bada, e mamy , bo do pomieszczenia, w ktry m rozpy lone s mskie hormony
przecie bezwonne kobiety wchodz chtniej, a tam, gdzie eskie chtniej wchodz
mczy ni. Ty lko e ten ukad mamy zdegenerowany , a wic nie potrafimy wy czu feromonw
w sposb wiadomy .

Z czym te feromony si wydzielaj?

Wy daje si, e z potem. Dlatego niektrzy wy znaa to na przy kad aktorka Kristen Stewart, za
co p Holly wood j wy miao uwielbiaj wcha pachy swoich kochankw. Taki wiey pot.
Ale pamitajmy , e wraenia zmy sowe ty lko nakrcaj mzg. To w nim jest prawdziwe
podniecenie, wspomagane przez dziaanie hormonw pciowy ch.

W ktrej konkretnie czci?

Wszy stko trafia najpierw do zespou jder migdaowaty ch, czy li czci mzgu
odpowiedzialnej za emocje. Stamtd podniecenie przenosi si midzy inny mi do jdra
plecego przegrody , do przy rodkowego obszaru przedwzrokowego i brzusznego pola nakry wki.
Podniecenie jest jednak, szczeglnie u ludzi, skomplikowany m procesem i na jego przebieg maj
te wpy w inne czy nniki: wzgldy kulturowe, stres, wiek, przeby te choroby , przy jmowane
narkoty ki. Wiemy na przy kad, e alkohol zwiksza nasze libido, ale zmniejsza erekcj. Po
marihuanie bardziej ni kopulowa bdziemy chcieli si przy tula. No i oczy wicie nie bez
znaczenia jest nasza orientacja seksualna, bo najpikniejsza kobieta bdzie miaa problem
z podnieceniem homoseksualisty .

W wiecie zwierzt nie ma homoseksualizmu?

Jasne, e jest. Wemy takie barany 14 procent z nich to geje! Homoseksualizm jest te
stosunkowo czsty na przy kad u map i koni.

Ja miaam kiedy dwa psy, ktre byy gejami.

Jeli uprawiay ze sob seks, nie znaczy jeszcze, e by y gejami. U psw jak u ludzi
w wizieniach wsuwanie penisa do odby tw inny ch samcw jest oznak dominacji.

Silniejszy wygrywa?
Tak. Ten, ktry by stron akty wn, chcia zaznaczy : hej, to mj teren, to ja tu rzdz. Nie
bez znaczenia jest fakt, e w mzgach psw tak jak w ludzkich orodki nagrody seksualnej s
umieszczone obok orodkw agresji. Std nasza skonno do zabawek sado maso i ostrego seksu,
ale niestety te do gwatw wojenny ch. Czsto nabuzowany testosteronem onierz w brutalny
sposb gwaci napotkane kobiety .

Po co te orodki s blisko siebie?

Bo agresja przy daje si u mczy zn w zdoby ciu kobiety . Prosz zreszt zwrci uwag, jak
mczy ni walcz o kobiet na og bijc si z inny m samcem. U kobiet ta agresja oczy wicie
te bdzie si przejawia, ale w zupenie inny sposb sowny . Kobiety raczej bd
deprecjonowa kochank, opowiada: patrz, jak ona wy glda, patrz, jaka z niej lafiry nda, jaka to
za kobieta.

Czy kobiety i mczyni lubi seks tak samo?

Wy daje si, e jednak kobiety nieco mniej ich wraenia eroty czne s na og nieco mniej
silne ni u mczy zn. Tak jest skonstruowany nasz mzg, e mczy zn bdzie silniej nagradza za
czy nnoci kopulacy jne, a kobiety za macierzy skie. Poza ty m behawior seksualny u kobiet bada
si trudniej. Po pierwsze, u mczy zn podniecenie wida jak na doni, a kobiety mog atwiej
ukry swoje podanie. I nagminnie to robi to ju wina orodka wsty du, ktry jest w mzgu
kobiecy m, a w mskim nie. Znalelimy wprawdzie na kobiety sposb mona bada ich
podniecenie, podczajc je do aparatury mierzcej ukrwienie miejsc inty mny ch. Ale mao
ktra daje si do tego przekona. Kami te jak z nut w ankietach. Na jedny m z angielskich
uniwersy tetw zapy tano studentki i studentw, ilu mieli partnerw seksualny ch. Dziewczy ny
wskazy way liczb rednio o poow mniejsz ni ich koledzy . Naukowcy zaoy li, e prawda ley
pewnie porodku, e mczy ni troch sobie dodaj, a kobiety troch odejmuj. Powtrzono wic
te badania jeszcze raz, podczajc ankietowany ch do wy kry wacza kamstw. A waciwie jego
atrapy , ale i tak zadziaao. Okazao si, e mczy ni podawali w zasadzie prawdziwe dane,
a kobiety zaniay liczb swoich partnerw staty sty cznie o poow.

Czyli w takim razie, skoro chodzi nam o seks, mio to bzdura?

A co, nie zakochaa si pani nigdy ?

Nie, no, zakochaam.

To wie pani empiry cznie.

Tak, ale chc wiedzie, co za substancja jest odpowiedzialna za ten stan?

NGF, hormon wzrostu neuronw. Wy daje si, e to wanie jest nasz hormon mioci.
W osoczu krwi osb deklarujcy ch si jako zakochane jest go dwa razy wicej ni w osoczu krwi
osb y jcy ch w stay ch zwizkach.

A u singli?
Troch go wicej ni u osb w stay ch zwizkach.

Dziwne.
Czemu? Takie osoby przy najmniej mog sobie pomarzy . A w stay m zwizku, gdzie
wszy stko jest na wy cignicie rki, ale doskonale nam znane, nastpuje zupene znudzenie.
Ciekawie radz sobie z ty m y dzi. Wedug y dowskiej trady cji miesiczkujca kobieta jest
nieczy sta, nie mona jej wic doty ka.

To akurat nic szczeglnego choby u Romw jest podobnie.

Tak, ale y dwki m nie moe tkn jeszcze ty dzie po miesiczce. A potem ona idzie do
ani, tam zmy wa z siebie t nieczy sto i mona z ni znw uprawia seks. Ale prosz sobie
policzy , na jak cz cy klu to akurat wy pada.

Jajeczkowania.
Wanie. I taki wy poszczony m rzuca si na swoj on, a ta z du doz
prawdopodobiestwa zachodzi w ci. To wietny przy kad, jak religia potrafi wspomaga nasz
prokreacj. Prosz zreszt zauway , e do prokreacji zachca take chrzecijastwo, nie
akceptujc anty koncepcji.

Co pan sdzi o antykoncepcji?

Z punktu widzenia biologicznego nie potrzebujemy ju nadmiernie si rozmnaa.
Demografowie bij na alarm, krzy czc, e mamy kry zy s urodze, ale to bzdura. Ziemia i tak ju
jest przeludniona. A prosz zwrci uwag, e w dobie automaty zacji i wy sokiej technologii do
wy twarzania dbr i usug potrzeba ju znacznie mniej ludzi. Teraz problemem nie jest co
wy produkowa, ale sprzeda. Trzeba wic duy ch nakadw si i rodkw, by zapewni swoim
dzieciom dobry start, zwikszy ich szanse na to, eby odnalazy si na ry nku pracy . A na pewno
taki start atwiej nam zapewni, jak mamy jedno, dwoje dzieci ni na przy kad omioro.
Anty koncepcja jest wic naszy m sprzy mierzecem w wiadomy m planowaniu przy szoci
naszy ch potomkw. Bo co innego robi skroba, dusi, topi?

A z punktu widzenia zdrowia czy antykoncepcja hormonalna szkodzi?

Tabletka hormonalna to z racji kontrowersji, jakie wzbudza jeden z najbardziej
przebadany ch lekw na wiecie. I jako nikomu nie udao si udowodni wiary godny mi
badaniami, e rzeczy wicie zdrowiu szkodzi. Nawet gdzie czy taem, e Amery kanki biorce
tabletki anty koncepcy jne bez przerw by y oglnie zdrowsze, ale nie potrafi odnale rda.
Natomiast tabletka anty koncepcy jna szkodzi na pewno atrakcy jnoci.

Czemu?
Bo kobieta jest najbardziej atrakcy jna podczas jajeczkowania, do ktrego, kiedy przy jmuje
hormony , nie dochodzi. To pewnie sprawa wanie feromonw eskich akty wniejszy ch
w podny m momencie cy klu. Zrobiono ciekawe badania na dziewczy nach pracujcy ch
w klubach go-go. Okazao si, e jajeczkujce tancerki dostaway wielokrotnie wy sze napiwki od
ty ch, ktre akurat miay miesiczk. Ta prawidowo nie doty czy a wanie dziewczy n
przy jmujcy ch hormonaln anty koncepcj. Facet napity , niemy lcy logicznie a jednak
doskonale wiedzia, komu da napiwek.

Czy rzeczywicie gupiejemy z mioci?

Zasmuc pani: tak. U osb zakochany ch obserwujemy mniejsz akty wno w korze
przedczoowej, odpowiedzialnej za racjonalne my lenie. Ewidentnie gupieje te hipokamp.
W mioci macierzy skiej tego nie ma. Opiekujc si dzieckiem, my limy racjonalnie.

A co sprawia, e zakochujemy si akurat w tej, a nie innej osobie?

Rne s hipotezy . Jedna z nich mwi, e przeciwiestwa si przy cigaj. Ale raczej bardziej
prawdopodobne, e przy cigaj si jednak podobiestwa. Podobny genom. Badania nad
partnerami wy kazay te dziwn zaleno. Okazuje si, e na og dobieramy si z osobami,
ktre maj podobny do nas lobulus, czy li t doln cz ucha, ktr najczciej przebija si na
kolczy ki. Prawd jest te, e mczy ni wy bieraj kobiety podobne do swoich matek, majce
moliwie podobny zestaw genw.

Nigdy nie rozumiaam tej zalenoci. Mio syna do matki nie jest
mioci seksualn.
Nie jest, ale skoro naszy m biologiczny m celem jest posiadanie potomstwa musimy wy bra
podn partnerk. Wic wy bieramy t podobn do mamy , bo jej podnoci sami jestemy
najlepszy m dowodem. Wszy stko zmierza do jednego: przeduenia gatunku. Cho po drodze
czekaj na nas rne przy jemnoci.

Jak orgazm na przykad. Co dzieje si podczas niego w naszych

mzgach?
Wy stpuje wy rzut rny ch substancji odpowiedzialny ch za stan niesamowitej rozkoszy :
prolakty ny , wazopresy ny , oksy tocy ny tej samej, ktra wy dziela si przy przy tulaniu i przy
porodzie. Widzimy wy ranie, e te substancje s bardzo silnie zwizane ze szczy towaniem. Po
orgazmie te wy rzuty hormonw ustaj, mao tego dezakty wuje si jdro migdaowate
odpowiedzialne za lk, agresj, silne emocje. Std uczucie odprenia po udany m seksie. Jedny m
zdaniem: orgazm agodzi oby czaje. Ile maeskich ktni koczy si w ku!

Seks to zdrowie ponadto.

Ewidentnie. Dawniej uwaao si, e seks jest niezdrowy rne kultury , na czele
z chrzecijask, ten seks deprecjonoway , a najbardziej chroniy dziewictwo.

Niektrzy mczyni marz o dziewicach. Czemu?

Bo nie chc traci energii na opiek nad nie swoim potomstwem. A w wy padku dziewic maj
pewno, e by li pierwsi a wic z wikszy m prawdopodobiestwem mog te stwierdzi, e
dziecko jest ich. Prosz zwrci uwag, e nawet w bajkach macocha i ojczy m to by y zawsze
ze postacie. Jeszcze bardziej drasty czny przy kad py nie ze wiata zwierzt samczy ki,
dorastajc, opuszczaj swoje stado, tworzc grupy chuligaskie. Taka grupa napada na inne,
stabilne stada, przegania samcw i zanim jeszcze zabierze si do samic, zagry za kocita swoich
nowy ch partnerek. eby nie wy chowy wa nie swoich dzieci. A lwicy nic tak nie podnieca jak
widok wasnego zabijanego dziecka.

Okropne.
Ale prawdziwe. Lwice s po prostu bardzo pragmaty czne: zamiast paka nad rozlany m
mlekiem, wol szy bko nadrobi straty . Wracajc do seksu, kiedy uwaao si, e przy piesza
starzenie. Teraz wiemy ju, e jest wrcz odwrotnie. Czste ejakulacje chroni na przy kad przed
rakiem prostaty , bo przepukuj nasieniowody . Std wspczy nnik zachorowania na raka prostaty
jest czterokrotnie wy szy u ksiy katolickich bo wikszo z nich y je w celibacie. Seks wy dua
te y cie. W jedny m z walijskich miasteczek, Caerphilly , zrobiono badania na caej mskiej
populacji, liczcej 2512 osobnikw. Okazao si, e wrd mczy zn akty wny ch seksualnie
majcy ch cho jeden orgazm ty godniowo ry zy ko mierci w kolejny m roku spado
o 50 procent.

Nie wiem, czy to wiarygodne. Mona rwnie dobrze stwierdzi, e chorzy

mczyni ci, ktrzy w kolejnym roku najpewniej umr po prostu
rzadziej uprawiaj seks.
Mona. Ale to ciekawe badania. A nie zaobserwowaa pani, e wikszo wdowcw umiera
dwatrzy lata po mierci ony ? Czemu? Bo na og ona by a jedy n osob, z ktr uprawiali
seks. Raczej nie mog sobie znale nowej partnerki, bo ponowny , zby t szy bki po owdowieniu
oenek nie jest zby t dobrze odbierany . Oprcz tego w gr wchodz kwestie majtkowe nie
chcemy zaburza struktury majtkowej naszy ch dzieci i wnukw. A jak si oenimy powtrnie,
ty mi pienidzmi trzeba si bdzie po mierci podzieli z now rodzin. Te by m si chy ba na to
nie zdecy dowa.

Poza tym przecie jestemy gatunkiem monogamicznym.

Raczej wtrnie monogamiczny m. Z natury tacy nie jestemy to religia i kultura uczy nia
z wikszoci nas monogamistw. W latach pidziesity ch na ulicy Zwierzy nieckiej w Krakowie
urzd kwaterunkowy przy dzieli dwupokojowe mieszkanie czwrce obcy ch sobie ludzi: jednemu
facetowi i trzem kobietom. Na pocztku by y tam straszne awantury , ale szy bko ucichy . Po roku
pojawiy si trzy wzki. Ssiedzi podnieli krzy k, e to zboczone, e trzeba ich rozdzieli
A zainteresowani nie chcieli. Mwili: nam tak dobrze. Jedna pilnuje dzieci, bo to lubi, dwie
pozostae chodz do pracy . Facet jest zadowolony . Prosz zreszt zwrci uwag, e przy jty
dzisiaj model to nawet nie monogamia, ale poligamia sukcesy wna czy li e w cigu y cia
posiadamy kilka partnerek, partnerw, ale po jednej sztuce na raz. Osobicie my l, e
poligamia nie jest taka za. Szczeglnie sy stem haremowy . Ja by m tam nie mia nic przeciwko
posiadaniu kilku on. Taki model islamski na przy kad: po zestarzeniu si pierwszy ch on
mczy zna dobiera sobie kolejne, coraz modsze. Ale to ta pierwsza zawsze zostanie
najwaniejsza. Niegupia sprawa, prawda?
 Wszyscy dzi twierdz, e maj problem ze stresem. Przesadzaj?
Nie, cho czasami lubi si nakrca i sami w sobie ten stres hoduj. Bo stres jest zawsze
reakcj na stawiane wobec nas wy magania. Czasy s takie, e wy magamy od siebie i inny ch
coraz wicej. Chcemy zarobi coraz wicej, y coraz szy bciej, intensy wniej, o wszy stkim
pamita, we wszy stkim si spenia. A jeli kto nie chce, to wy bierze pjcie do zakonu, a nie
wspinaczk po szczeblach kariery , normalne y cie w spoeczestwie.

Czym waciwie jest stres?

Pojcie stresu moemy rozumie dwojako: jako zewntrzne czy nniki, zesp bodcw, ktre
powoduj okrelone reakcje naszego organizmu, lub same reakcje.

Koatanie serca, sucho w ustach, nadmierne pocenie si?

To ty lko trzy pozy cje z bardzo dugiej listy . Stres moe objawia si te migrenami, biegunk,
zatwardzeniem, drtwieniem czci ciaa lub drgawkami, nudnociami, omdleniami, wy sy pk,
dusznociami, wy padaniem wosw. Nawet siwieniem utrzy muje si przekonanie, e ze stresu
mona osiwie w cigu jednej nocy .

Sporo tego.
To lekarz wgierskiego pochodzenia, Hans Sely e, pierwszy zauway , e we wszy stkich
chorobach somaty czny ch wy stpuje szereg ty ch samy ch sy mptomw, midzy inny mi utrata
apety tu i moty wacji. Sely e wy my li wic termin stresu, a swoje badania opisa w sy nnej
w latach pidziesity ch ksice The Stress of Life.

Za stres odpowiedzialny jest gwnie hormon kortyzol?

Tak, ale mechanizm jego uwalniania jest do skomplikowany . Najpierw nasz organizm,
w reakcji na stresowe bodce, zaczy na produkowa korty kolibery n, czy li neuroprzekanik CRH.
CRH z kolei sty muluje przy sadk do wy twarzania ACTH, korty kotropiny , ktra z kolei pobudza
kor nadnerczy do uwalniania korty zolu. Korty zol za powoduje zwikszenie poziomu glukozy we
krwi, ktra w sy tuacjach stresowy ch moe by konieczna na przy kad gdy by my mieli ucieka.
Co ciekawe, ten mechanizm jednak posiada zdolno samoregulacji wy twarzajcy si korty zol
sam blokuje swoj dalsz produkcj. Nie zapomnijmy te o inny m wany m w mechanizmie
stresu hormonie adrenalinie.

Czyli o hormonie 3x F: Fright, Fight, Flight.

Kolokwialnie adrenalina jest tak nazy wana, ale naukowcy prdzej uy j: Figh, Flight, Freeze.
Uciekaj, walcz lub zasty gnij. Ten hormon bardzo mobilizuje nasz organizm, zmuszajc ukad
krwionony i oddechowy do szy bszej pracy . Nasila czujno, zwiksza koncentracj, agresj.
 Std mczyni zestresowani w pracy wyywaj si na przykad na swoich
onach?
A ony na mach. I z tego samego powodu zawsze bardziej skonni do wandalizmw s kibice
przegrany ch druy n.

Stres nas pobudza, zwiksza nasz wydajno, czujno. Mona go wic

polubi?
Nie sy szaem, eby ktokolwiek przy znawa si do tego, e lubi stres. Ale my l, e tumy
amatorw mocny ch wrae, skokw na bungee, ogldania horrorw czy choby alpinizmu
wiadcz o ty m, e lubimy stres w kontrolowany ch dawkach. Kady z nas ma zreszt jak swoj
granic stresu, ktra mu suy nazy wamy to eustres.

Bo jak stresu nie ma w ogle, nastpuj rozlazo, znudzenie,

spowolnienie i rozleniwienie.
Wanie. Do dugotrwaego stresu na przy kad w zawodzie dziennikarza czy kontrolera lotw
moemy si zreszt niele adaptowa i on nawet nam specjalnie nie szkodzi, jest raczej
sprzy mierzecem. Pani na przy kad codziennie ma deadline w gazecie i pewnie nawet oduczy a
si pracowa inaczej ni pod presj czasu. Ten silny , pojawiajcy si nieregularnie
i niespodziewany stres moe nas dosownie wy koczy . Jeli utrzy muje si jednak za dugo,
moemy mie na przy kad zesp wy palenia. Ilu pani zna ludzi, ktrzy y li bardzo intensy wnie,
osigali coraz wicej, a ktrego dnia po prostu stracili siy witalne?

Troch znam. Ale s te tacy, ktrzy maj w sobie duo luzu i do koca
uwielbiaj swoj prac. Pan na przykad.
A zna pani anegdot o dwch profesorach: stary m i mody m? Idzie mody profesor na
wy kad, pod pach laptop, sterta notatek, zestresowany , przy gotowy wa si ca noc. Obok niego
idzie na luzie stary profesor, adny ch pomocy naukowy ch ze sob nie ma. Mody mwi: Jak ja
panu zazdroszcz, e wszy stko ma pan w gowie. A ten stary na to odpowiada: Nie w gowie,
sy nu, ty lko w dupie. To oczy wicie anegdota; osobicie lubi by przy gotowany na wy kady
i mie niez prezentacj. Ale gdy by m mia si stresowa kady m wy stpieniem, ju dawno
by m si wy pali. Albo depresji dosta, bo dugotrway stres j powoduje. Wida to nawet
u szczurw.

Jak mona zbada to u szczurw?

Codziennie naraamy takiego szczura na jaki stresujcy czy nnik. Oczy wicie taki szczur nie
jest bity czy godzony , ale codziennie robimy mu jakie drobne wistwo: a to przestawiamy
klatk o 45 stopni, a to gasimy wiato, a to wiecimy mu pulsacy jnie, a to ma mokr cik.
Codziennie inne wistewko. I ju po dwch ty godniach widzimy u niego pierwsze objawy
depresji.

Jak mona zobaczy objawy depresji u szczura?

 Fakt, jest to utrudnione, bo szczur nie powie nam, e przesta cieszy si y ciem. Ale przestaje
goni za przy jemnociami. Na przy kad zdrowy szczur zawsze wy bierze wod sodzon ni t bez
dodatku cukru. Szczur w depresji pije t, ktr ma pod rk. Bo depresja to wanie postawa
wszy stko mi jedno. Wtedy szczur jest traktowany w klinice przeciwdepresantami. I z powrotem
wy biera sodzon wod.

Czemu jeszcze stres jest niebezpieczny?

Bo bardzo obnia nasz odporno. Ukad immunologiczny i mzg dziaaj na bardzo
podobny ch receptorach. Mwi si nawet, e limfocy ty to taki rozsiany po cay m ciele mzg.
Doskonale zbadano t zaleno na studentach, wstrzy kujc im do nosa niewielkie stenie
wirusw wy woujcy ch zwy ke przezibienie. I teraz ci, ktrzy w ostatnim czasie by li poddani
wikszemu dziaaniu stresu, zapadali na przezibienie duo atwiej.

Czowiek przemczony te czsto si przezibia.

Tak. Albo taki, ktry wraca z pogrzebu. Mwi si: Przewiao go na cmentarzu. Ale nie
dziwne, e chorujemy zazwy czaj po pogrzebie naszy ch bliskich. Amery kascy psy cholodzy
Thomas Holmes i Richard Rahe opracowali nawet specjaln tablic stresu. Ocenili, e mier
wspmaonka odpowiada 100 punktom stresowy m. Rozwd 73, separacja 65, poby t
w wizieniu 63, lub 50, zwolnienie z pracy 47 itd. Nawet wita by y w tej tabeli
wy mienione na jakie 20 punktw, bo to przecie take pewien stres.

Widziaam badania mwice, e rozwd jest bardziej stresujcym

wydarzeniem ni owdowienie.
Badania s rne. Poza ty m rozwd rozwodowi nierwny znam maestwa, u ktry ch
rozwd przebiega w przy jacielskiej atmosferze, bez awantur, oczerniania si i na pewno nie
wy woa traumy . Ale jak w gr wchodzi walka o dzieci i majtek, wzajemne oczernianie si,
cignca si miesicami walka sdowa, to moe by najbardziej stresujce wy darzenie y cia.
Powracajc do bada Holmesa i Rahego: okazao si, e jeli w cigu dwch lat ty ch punktw
stresu uzbiera si 150199, to ry zy ko zapadnicia na powan chorob wzrasta do 37 procent.
Jeli bdzie ich wicej ni 200, zachorujemy na 51 procent, a jeli wicej ni 300 na
79 procent.

Od dugotrwaego stresu mog zmniejszy si te nasze zdolnoci

intelektualne?
Tak, bo dugotrway stres zmniejsza liczb wy pustek neuronalny ch w hipokampie.

Po czym pozna, e mamy ze stresem ju za duy kopot?

Jeli co spadnie, a pani wzdry ga si, jakby obok wy buch dy namit, jeli zasty ga pani za
kady m razem, jak kto krzy knie to objawy silnej reakcji stresowej. To zasty ganie zreszt to
cakiem niegupi sposb obrony przed drapienikiem. Bo jeli nie jestemy w stanie uciec, gdy
goni nas na przy kad lampart, z ktry m nie mamy szans, to lepiej zasty gn, nie rusza si i mie
nadziej, e nas nie zauway . Ty le e lamparty ju raczej nas nie goni.

Czy nasze ciao ma jakie antidotum na stres?

Wy daje si, e biako BDNF z rodziny czy nnikw wzrostu nerww. BDNF neutralizuje fatalne
dziaanie stresu. Jest i dobra wiadomo: moemy sty mulowa jego pobudzanie, uprawiajc
sport. BDNF wy dziela si przy wy siku fizy czny m.

A zika, tabletki, masae, akupunktura?

Najsilniejszy m lekiem na stres s uspokajajce benzodiazepiny . Ale to silne psy chotropy ,
w dodatku mogce dziaa przy tumiajco. Osobicie uwaam, e trady cy jne zioa, ty pu melisa
czy rumianek, mog dziaa dobrze. Techniki relaksacy jne rwnie i to bez wzgldu na to, czy
chodzimy na jog, zen, medy tacj czy po prostu si modlimy wy ciszenie powoduje ewidentne
zmiany w kreniu mzgu i obnienie poziomu stresu. Mona te wy prbowa wietn metod
staroy tny ch Rzy mian. Rekomendowali oni, by po otrzy maniu zej wiadomoci policzy do
dziesiciu i dopiero podj decy zj. Rzy mianie nie mogli o ty m wiedzie, ale liczenie akty wuje
kor mzgow odpowiedzialn za logiczne my lenie i ty m samy m dezakty wuje jdra
migdaowate odpowiedzialne za agresj.

Jdra migdaowate odpowiadaj te za lk, strach i niepokj.

Do pokrewne do stresu reakcje. Niepokj to niemiy stan, kiedy czujemy zagroenie, idc
ciemny m lasem. Lk to silniejszy niepokj, a strach ju reakcja psy chofizy czna na konkretne
zagroenie, czy li na przy kad wy skakujcego spomidzy drzew niedwiedzia lub zboczeca.
W reakcji strachu i lku, podobnie jak w stresie, nastpuje zmiana ttna, oddechu. Nasz organizm
przy gotowuje si do reakcji: uciekaj albo walcz. Lk wic, cho nieprzy jemny , jest potrzebny
ma znaczenie przy stosowawcze i zwiksza szanse przey cia.

A jednak niektrzy boj si w takiej samej sytuacji bardziej, inni mniej.

Tak, bo do lku jestemy ewidentnie predy sponowani genety cznie. Jeli nasi rodzice bali si
y cia i o wszy stko dreli, prawdopodobnie te tacy jestemy . Sdz zreszt, e redniowieczne
rozwarstwienie na stan ry cerski i chopski wzio si wanie z rozrnienia rodzin lkowy ch
i odwany ch. Ci odwani zostawali ry cerzami, a bojaliwi chopami. Bo lk i panika
ubezwasnowolniaj, sprawiaj, e wolimy odda si w opiek komu silniejszemu,
odwaniejszemu, mdrzejszemu. Naszy m panom.

Lk lkowi nierwny?
Zdecy dowanie, i to nie ty lko dlatego, e moemy ba si mniej lub bardziej. Jest kilka
rodzajw lkw paniczny , czy li ten najgorszy , niespodziewany i bardzo gwatowny . Paniczny
lk moe dopa nas podczas poarw, wy buchw lub gdy znajdujemy si na toncy m statku.
Jest fatalny , bo czsto sprawia, e zachowujemy si nieracjonalnie. Drugi lk nazy wamy
uoglniony m. Tu chodzi o nadmierny niepokj w wielu obszarach. Odczuwamy na przy kad lk,
e co zego si stanie, czujemy dy skomfort, kiedy nie moemy dodzwoni si do kogo z rodziny ,
jestemy oglnie bojaliwi.
 Czyli boimy si ycia?
Tak, osoby lkliwe czsto i niepotrzebnie odczuwaj lk. Jest te lk spoeczny , zwany inaczej
fobi spoeczn. Ciepicy na niego ludzie robi na przy kad zakupy w hipermarketach ty lko
dlatego, e boj si, i w osiedlowy m sklepie bd musieli wej w jak interakcj ze
sprzedawczy ni. Takie osoby bd unikay poznawania nowy ch ludzi, a tum pozostanie dla nich
jedny m z najwikszy ch moliwy ch koszmarw. Za rodzaj lku moemy te uzna fobi swoist,
czy li lk przed jak konkretn sy tuacj, rzecz, stworzeniem. Czsto irracjonalny . Boimy si na
przy kad pajkw, wy sokoci, podry kolej, may ch pomieszcze, duy ch przestrzeni.

Niektrzy tumacz to jakimi wydarzeniami z dziecistwa.

Psy choanality cy maj taki pogld. Bardzo to freudowskie. Biolodzy ewolucy jni powiedz
raczej, e pajkw, insektw i wy boimy si dlatego, e dla naszy ch przodkw stanowiy
miertelne zagroenie. A kognity wici stwierdz, e boimy si tego, co zaobserwowalimy jako
niebezpieczne na przy kad psw, jeli ktry nas kiedy ugry z lub jeli baa si ich nasza mama
i zawsze braa nas na rce, by ty lko pies nas nie zaatakowa. To, skd te fobie lkowe si bior, ma
znaczenie drugorzdne. Waniejsze, jak z nimi walczy , a to jest akurat stosunkowo proste.
Pacjenta mona na przy kad wy stawi na dziaanie czy nnika lkowego. wietny mi rezultatami
chwal si te hipnoty zerzy . Gorszy do wy leczenia jest natomiast zesp stresu pourazowego. To
reakcja organizmu na traumaty czne przey cia wojn, poby t w obozie koncentracy jny m, jaki
tragiczny wy padek. Wreszcie jako lk moemy te sklasy fikowa zesp obsesy jno-
kompulsy wny , dawniej zwany nerwic natrctw. Najczciej objawia si wielokrotny m
wracaniem do drzwi, by sprawdzi, czy je si zamkno, zby t czsty m my ciem rk, obsesj na
punkcie czy stoci biurka itd.

Wydaje mi si, e objawy zespou obsesyjno-kompulsywnego ma akurat

co trzeci, czwarty z nas.
Moliwe, ale nie kady z nich tak due, e uniemoliwiaj mu normalne y cie. Ale jeli
rzeczy wicie nie potrafimy sobie poradzi z objawami zespou obsesy jno-kompulsy wnego, to
przy daoby si leczenie, na przy kad ty molepty kami, stosowany mi rwnie jako leki
przeciwdepresy jne i przeciwpadaczkowe.

Niefarmakologicznie moemy walczy z lkami?

Tak. Przez przy jemnoci. Niemie bodce potguj dziaanie lkowe, a te przy jemne
zmniejszaj je. Kiedy na przy kad dzieci panicznie bay si denty sty , a teraz znacznie mniej to
oczy wicie efekt postpu stomatologii, ale te zmiany estety ki gabinetw. Kiedy szo si do
gabinetu, siedziao w chodnej, brzy dkiej, zowieszczej poczekalni, gdzie dochodziy jeszcze
odgosy krzy kw na fotelu. Nic dziwnego, e mona by o si wy straszy . A teraz gazety ,
magazy ny , kwiaty , muzy ka relaksacy jna i kcik z zabawkami dla dzieci od razu ma si lepsze
nastawienie. Prowadz zajcia dla przy szy ch kosmety czek i zawsze powtarzam, e im bd
miay milej w gabinecie, ty m klientki bd si mniej bay .
 A s osoby, ktre w ogle nie odczuwaj strachu?
S, z uszkodzony mi jdrami migdaowaty mi. Wikszo bohaterw wojenny ch na przy kad.
Michael Monsoor, onierz SEAL, sta si bohaterem Amery ki, gdy w Iraku rzuci si na granat
rzucony na dach, na ktry m by ze swoimi kolegami. Ocali ich, a sam zgin, za co pniej zosta
odznaczony Medalem Honoru. Podobna historia by a z ikon mojego dziecistwa radzieckim
onierzem, Aleksandrem Matrosowem, ktry zgin, osoniwszy swj batalion przed luf karabinu
niemieckiego wroga. Obaj bez wahania ocalili swoich towarzy szy broni, ale aden z nich nie
zrobiby tego, gdy by by cakowicie zdrowy .

Czyli mona na nich patrze albo jak na bohaterw, albo jak na

wariatw z uszkodzonym mzgiem.
Interpretacja naley do pani.
 Podoba si panu ycie na staro?
Mnie si cakiem podoba. Ale to dlatego, e wiem, jak si staroci opiera. Wikszo stary ch
ludzi bdzie raczej mniej zadowolony ch z y cia.

Pan zna jakie tajemnicze sposoby, eby cieszy si yciem?

Nie s tajemnicze: akty wno fizy czna, spoeczna i intelektualna, umiarkowanie w jedzeniu
oraz duo czerwonego wina. Wy starczy . W polskim jzy ku starzenie si okrelamy jedny m
terminem. Ale prosz zwrci uwag, e w angielskim mamy na to dwa okrelenia: aging, czy li
posuwanie si z czasem, i senescence, czy li starzenie si w rozumieniu postpujcego uszkodzenia
organizmu. Takie dziea sztuki mog si starze, ale pozostawa prakty cznie niezmienne przez
ty siclecia mao tego, jeszcze zy skiwa na wartoci. Przeciwnie, niestety , y we obiekty . To
angielskie senescence nie ma w polskim jzy ku swojego odpowiednika, cho ja lubi mwi
o ty m zgrzy bienie. Tego zgrzy bienia jest wic u mnie, jak na 79-letniego faceta, stosunkowo
niewiele. Ale upy wu czasu, tego, co nazy wamy aging, spowalnia ju si nie da.

Wszystkie zwierzta grzybiej?

Ot nie. S gatunki wiecznie mode, na ktry ch upy w czasu nie pozostawia adnego ladu:
wie, krokody le, kondory amery kaskie, czy li takie wielkie ptaszy ska. Tak samo kumaki grskie
te aby , ktre y j w stawach czy dwa lata, czy dwadziecia, wy gldaj dokadnie tak samo. Nie
spada im te metabolizm, nie ma adny ch oznak starzenia, tak samo zachowuj si przy kopulacji.
A potem nagle umieraj. Ciekawy m gatunkiem jest pewien rodzaj sosny , Pinus aristata. Wy daje
si, e ta sosna z Gr Skalisty ch w ogle jest niemiertelna nie stwierdzono u niej samoistnej
mierci ze staroci, a jedy nie tak, powiedzmy , tragiczn na przy kad jak zawali si na ni
inne drzewo lub dopadnie jaki pasoy t. Niektre z ty ch sosen maj po cztery ty sice lat.

Ssaki jednak si starzej.

Tak. Mae ssaki powstay z gadw, ale w wy niku rny ch mutacji zaczy y intensy wniej od
nich, przy pieszy ssakom metabolizm, podwy szy a si temperatura ciaa wic mogy y
w chodniejszy ch warunkach. Niestety , upy w lat zacz si wiza u nich ze starzeniem. Midzy
szczurem mody m a trzy letnim widzimy ju bardzo du rnic nawet w wy gldzie. Nie
mwic o osabionej sprawnoci ruchowej, przy tpiony ch zmy sach, obniony ch funkcjach
poznawczy ch i ograniczonej regeneracji zbw. Staremu czowiekowi przy najmniej moda ona
moe jeszcze pogry jedzenie lub zmiksowa na papk. Szczurowi nikt nie pomoe.

Sonie podobno w yciu maj sze kompletw zbw, a my tylko dwa.

Za to sonie nie maj protez zbowy ch jak my . Ludzie w ogle wspomagaj si na staro
protezami. Najprostsz z nich jest zwy ky kij laska. Ale tak samo rozrusznik serca, aparat
suchowy , a nawet okulary s przecie protez. Rwnie dziki takim wspomagaczom moemy
y duej. I trzeba powiedzie, e w cigu ostatnich dwch wiekw redni czas y cia wy duy
si trzy krotnie. Dziki anty bioty kom, szczepieniom, poprawie warunkw sanitarny ch. Od pnej
staroy tnoci do owiecenia ludzie y li przecitnie 30 lat, a dzi w Polsce mczy ni y j rednio
73 lata, a kobiety 78 lat.

Daleko nam jednak do Japonii, gdzie ludzie yj o dobre kilka lat

duej. Skd ich dugowieczno?
Pewnie std, e mao jedz, a jak jedz to zdrowe rzeczy : glony , ry by , owoce morza.
Wy starczy spojrze na sushi. Nie wiadomo jednak, czy warunki y cia i sposb y wienia to
jedy ny powd. By moe w gr wchodz te kwestie genety czne, ale nie mamy dokadnej
wiedzy na ten temat. Wrmy do naszy ch dany ch mwicy ch o zmieniajcej si na przestrzeni
dekad dugoci y cia: co ciekawe, mimo e staty sty cznie y jemy trzy razy duej ni
w owieceniu, to dugowieczno w sensie maksy malnego czasu przey cia pojedy nczy ch
osobnikw wcale si nie zmienia. Najduej do tej pory jeli mwimy o potwierdzony m
rekordzie y a Francuzka Jeanne Calment. Urodzia si w 1875 roku, a zmara w 1997. W wieku
122 lat i p roku.

Teraz ujawni si kolejny czowiek, ktry twierdzi, e ma 179 lat. I pono

papiery zdaj si to potwierdza.
Moe gdzie w okolicach Ty betu?

W pnocnych Indiach.
Tam rwnie ludzie maj czasem zwy czaj przejmowania imienia po swoim zmary m ojcu.
Ojciec umiera, oni zaczy naj legity mowa si jego dany mi i figuruj w papierach jako on.
Mwi si, e trzy rzeczy odpowiadaj za dugowieczno na Kaukazie i w podobny ch miejscach:
dieta, wino i baagan w urzdzie stanu cy wilnego. Raczej by m wierzy , e najstarsz osob by a
jednak ta Francuzka Calment, bo to mamy przy najmniej dobrze udokumentowane. Ale, co
ciekawe, rednia dugo y cia konsekwentnie ronie co najmniej od dwch ty sicy lat. Jest
jednak wy jtek podobnie dugo jak my y li staroy tni Grecy . Taki Demokry t z Abdery ten,
ktry wsadza sobie kamienie w usta, eby wy raniej mwi y 109 lat. Albo Ksenofanes
z Kolofonu, inny sy nny filozof te y okoo stu lat.

Pytanie, ile greccy mczyni yli przecitnie.

Podobnie jak my okoo 70 lat.

Czemu tak dugo?

Wy daje si, e dziki kilku czy nnikom: agodnemu klimatowi, dobry m warunkom sanitarny m,
dbaoci o sprawno fizy czn. Z drugiej strony Grecy si nie przemczali, nie wy kony wali
najciszy ch prac, bo od tego mieli niewolnikw. I, co bardzo wane zdrowo si ody wiali.
Przez zdrowo mam na my li przede wszy stkim mao. Nie oberali si. To, co jedli, by o
w miar lekkie i bogate w wartoci ody wcze ry by , oliwki, oliwa, wino. Ale chy ba
najwaniejsze jest to, e starcy w anty cznej Grecy prowadzili oy wione y cie intelektualne
i cieszy li si szacunkiem. W Sparcie kady oby watel, ktry skoczy 60 lat, nalea do Rady
Starcw. Ludzie si z nimi liczy li, suchali ich zdania. Staro nobilitowaa. A jak nobilitowaa, to
i sprawiaa, e stary m y si po prostu chciao.

Nasza cywilizacja wedug pana nie szanuje starych ludzi?

Nie. Zrobiono badania saty sfakcji z y cia wrd stary ch rolnikw z Polski i Chin. Poziom
materialny starego chopa z Polski i Chin jest porwny walny . Ale co si okazuje? Chiczy k bdzie
duo bardziej zadowolony . Bo w trady cji konfucjaskiej starcw otacza szacunek, s uwaani za
dobro spoeczne. U nas czeka si ty lko, a babcia czy dziadek przepisz majtek, a potem ju nie
trzeba si nimi zajmowa. Dosownie czeka si, a umr i wreszcie zwolni pokj czy mieszkanie.
Jedy nie emery tura jest czy nnikiem wy muszajcy m opiek nad nimi.

Troch pan przesadza.

Generalizuj. Ale prawda jest taka, e nie najlepiej to u nas wy glda. Starzy ludzie s niemal
wy kluczani ze spoeczestwa. Na Zachodzie duo bardziej popularne s rne wolontariaty ,
uniwersy tety trzeciego wieku; stary ch ludzi wida w pubach, w kinach, lataj na wakacje.
W Holandii kurcz, podoba mi si ta Holandia! gdy czowiek przechodzi na emery tur, dalej
moe zosta w pracy jako wolontariusz instruktor. Oczy wicie, nie liczc premii, nie pobiera
adnej pensji. Ale i tak nie jest mu ona potrzebna, bo ma wy sok emery tur. Dziki takiej
akty wnoci stary czowiek czuje si wci potrzebny .

Kiedy waciwie zaczyna si by starym czowiekiem?

W XIX wieku by nim ju czowiek 50-letni. Ale wraz z wy dueniem dugoci y cia przesuwa
si rwnie granica, od ktrej zaczy namy definiowa staro. Dzi jest przy jte, e to osignicie
wieku emery talnego, czy li oficjalne uznanie za niezdolnego do pracy . U kobiet 60 rok y cia,
a u mczy zn 65. Ale wkrtce to bdzie 67 lat.

Czyli Donald Tusk, podnoszc nasz wiek emerytalny, wyduy nam

modo.
To akurat by z jego strony niegupi krok. Nie moemy udawa, e za wy dueniem si
redniej dugoci y cia nie idzie zwikszenie si rzeszy starcw, ktry ch spoeczestwo musi
utrzy my wa. Dzi kobieta 60-letnia jest w peni si i naprawd moe jeszcze chwil popracowa.
Nawet na zdrowie jej to wy jdzie. U mczy zn przechodzcy ch na emery tur obserwuje si
nagy wzrost miertelnoci. Wy nika z tego, e koczc prac, wcale nie czujemy si szczliwi
i potrzebni. P biedy , jak mamy wnuki, ktry mi mona si zajmowa. Albo jak pasj.
Natomiast siedzenie na kanapie przed telewizorem to prosta droga do gnicia, a w konsekwencji
szy bszej mierci.

Wiek emerytalny jest te rny dla rnych zawodw.

Duej pracuj wy kadowcy akademiccy 70 lat, i biskupi 75. Dy ktatorzy i monarchowie
w ogle sprawuj swoj funkcj doy wotnio. Ale s te zawody , w ktry ch przechodzi si na
emery tur wczeniej: policjanci, grnicy , wojskowi.

Nie denerwuje to pana?

A pani denerwuje?

Grnicy moe nawet nie chyba rzeczywicie statystycznie umieraj

szybciej. Ale znam policjantw w wieku 40 lat, cakowicie sprawnych,
w sile wieku, ktrzy przechodz na emerytur. Tego nie rozumiem.
To spucizna po poprzednim sy stemie, gdy milicja musiaa by lojalna wadzy . A lojalno
kupuje si przy wilejami. Cho oficjalny argument by taki, e to niebezpieczny zawd i mona
zgin, na przy kad w pocigu za bandy t.

W Krakowie od lat aden policjant nie zgin.

No wanie. A ilu zgino robotnikw albo kierowcw? W niektry ch zawodach na przy kad
nauczy ciela wczeniejszy wiek emery talny jest form rekompensaty za nisk pac. Bo, trzeba
przy zna, zawd nauczy ciela w Polsce jest bardzo niedopacony . W przeciwiestwie do inny ch
zawodw, na przy kad ministerialny ch urzdnikw. Bior po osiem ty sicy miesicznie za mao
skomplikowane czy nnoci, za ktre w pry watny ch firmach dostaliby po dwa, moe trzy ty sice.
Podobnie niedopacany by przez lata zawd lekarski. Uwaao si, e funkcja lekarza wie si
z dodatkowy mi benefitami pacjent i tak zapaci, sprezentuje czekoladki, koniaczek. Ale dzi
lekarze zarabiaj ju naprawd sporo, benefity w zasadzie zostay , a oni wci narzekaj i chc
coraz wicej. Musimy jednak doda, e zawd grnika, policjanta, nauczy ciela czy lekarza
rzeczy wicie czy si z wy sokim poziomem chronicznego stresu.

Wyduenie ycia z jednej strony cieszy, z drugiej budzi niepokoje

ekonomistw.
Nie ma ry bez kolcw. Ale dusza staro to nie ty lko problemy z zapewnieniem emery tur
przede wszy stkim to cierpienie ty ch emery tw. Poczwszy od takiej niby powierzchownej
sprawy , e spada nasza atrakcy jno seksualna marszczce si, siwiejce kobiety mog jednak
bardzo to przey wa i nie ma w ty m nic prnego. U ludzi stary ch spada te sprawno fizy czna,
po kolei siadaj wszy stkie narzdy , nastpuje otpienie zmy sw, tracimy wzrok, such, wch. Na
staro obumieraj te nam komrki nerwowe, zmniejsza si plasty czno mzgu
i neurotransmisja dlatego wolniej my limy , jestemy mniej elasty czni i elokwentni. Pogarsza
si produkcja melatoniny , hormonu snu, starsi ludzie maj wic problemy ze spaniem. Wreszcie
czciej pojawiaj si nowotwory .

Zmniejsza si te poziom serotoniny, zwanej hormonem szczcia?

Tak samo dopaminy . A to powoduje osabienie ukadu nagrody i zaburzenia emocjonalne.
Std u starszy ch ludzi czste depresje, oglnie ze samopoczucie, utrata radoci y cia. Coraz
mniej rzeczy sprawia nam przy jemno, mniej interesuje. Jeli chodzi o zmniejszony poziom
serotoniny , wpy wa on te na nasz wiksz impulsy wno, a wrcz agresj. Dlatego mwi si,
e niektrzy ludzie robi si na staro zoliwi i agresy wni. Prosz zwrci uwag, kto tak
agresy wnie broni krzy a smoleskiego w Warszawie? Stare baby i dziadki. To ten sam ty p
zoliwy ch starcw, ktrzy wejd do tramwaju i bd przegania z miejsc siedzcy ch modszy ch
ludzi, mimo e dwa metry dalej maj wolne miejsca.

To, e kto jest mody, nie znaczy od razu, e jest zdrowy.

Jasna sprawa. Taka moda osoba moe potrzebowa tego miejsca siedzcego duo bardziej ni
60-letnia zoliwa baba z niedoborem serotoniny .

To rwnie przez niedobr serotoniny starsi ludzie czsto nie lubi

modych?
Pewnie tak. Osobicie uwielbiam i ceni mody ch ludzi. Uwaam, e wiele mog si od nich
nauczy . Ale niech niektry ch moich rwienikw do ludzi z pani pokolenia moe wy nika
z zazdroci. Mody m zazdroci si urody , zdrowia, nawet umiechu. I zwy czajnie tego, e maj
cae y cie przed sob. Przy jacika opowiadaa mi, e zawsze denerwoway j caujce si
publicznie pary , dopki sama si nie zakochaa. My l, e w ty m wy padku jest podobnie.

Na staro zaczynaj si te problemy z pamici?

Utrzy mujce si kopoty z pamici, na ty le due, e przeszkadzaj nam w codzienny m y ciu,
nazy wamy MCI agodny m upoledzeniem poznawczy m. Najpierw neurony kurcz si
i zmniejszaj wy dajno neuronalnej komunikacji. Potem trac wy pustki i w kocu zwy czajnie
umieraj. Powaniejsz rzecz jest otpienie czy li postpujce uszkodzenie intelektu
i osobowoci, wy nikajce z uszkodzenia struktur mzgowy ch, gwnie formacji hipokampa i kory
mzgowej. Otpienie samo w sobie nie jest chorob, ale objawem inny ch chorb tak jak
chorob sam w sobie nie jest na przy kad gorczka.

Z jakimi chorobami wie si wic otpienie?

Na przy kad skleroz, a wic otpieniem naczy niopochodny m. Jej przy czy n s na og zogi
cholesterolu, ktre zmniejszaj ukrwienie mzgu. Ale najczciej otpienie wy stpuje przy
najpopularniejszej chorobie neurodegeneracy jnej alzheimerze. Chorzy na alzheimera nie
rozpoznaj wasny ch rodzin, s niesamodzielni, nie potrafi kojarzy faktw, a do tego zmienia
si ich osobowo robi si zazwy czaj zoliwi i nieszczliwi. I to jest chy ba najciemniejsza
strona wy duenia redniego czasu y cia. Bo gdy by nie postp medy cy ny , osoby , ktre dzi
cierpi na alzheimera, zmary by zdrowe, dugo przed wy stpieniem pierwszy ch widoczny ch
objaww.

Co w zasadzie dzieje si w mzgu osb chorych na alzheimera?

Gin neurony , gwnie cholinergiczne czy li te odpowiadajce za funkcje intelektualne. Na
og choroba dopada w pierwszej kolejnoci hipokamp odpowiedzialny za nastrj i pami,
zwaszcza przestrzenn. Std pierwszy m widoczny m objawem alzheimera jest to, e chory gubi
si, nie moe trafi do wasnego domu. Potem zaczy naj si coraz gorsze problemy z pamici.
Chory traci te zdolnoci manualne i pamiciowe. Nie potrafi na przy kad namalowa z pamici
tarczy zegara. Potem dochodz zmiany osobowociowe. Pny m objawem mog by
halucy nacje i spltania, czy li uczucie koszmarnej dezorientacji i zagubienia.

Na alzheimera nie ma lekarstwa.

Nie ma na razie lekarstwa, ktre mogoby wy leczy alzheimera, ale s takie, ktre mog
spowalnia jego postp. Dlatego chorzy koniecznie powinni by pod sta opiek neurologw.

A otpieniom moemy jako zapobiega?

Tak. Najsabszy m punktem mzgu jest jego ukad naczy niowy . Mzg ewoluowa tak szy bko, e
za rozwojem sieci neuronalnej nie nada ukad naczy niowy . To tak, jakby budowa szy bko
miasto domy mog powstawa w ekspresowy m tempie, ale gorzej ju z wodocigami. Ukad
naczy niowy to takie wodocigi naszego mzgu. Ich sie u ludzi jest po prostu niedostatecznie
rozwinita i pracuje na granicy swojej wy dolnoci. Dlatego wy starczy drobny mikrowy lew
i robi si katastrofa. Niedotlenienie i niedokrwienie mzgu osabiaj jego funkcje i mog by
przy czy n otpie. Std leki rozszerzajce naczy nia i poprawiajce krenie mzgowe mog by
skuteczne w leczeniu otpie. wietnie sprawdza si na przy kad stary , ale bardzo skuteczny lek
nicergolina. W walce ze staroci pomoe te akty wacja genu dugowiecznoci na przy kad
przez picie czerwonego wina. I odpowiedni try b y cia.

Co pan rozumie przez odpowiedni tryb ycia?

Przede wszy stkim co, czego robi nie lubimy . Oscar Wilde mawia: aby zachowa modo,
uczy niby m wszy stko z wy jtkiem diety i wicze fizy czny ch. Ale niestety , to s dwa najprostsze
i najskuteczniejsze leki przeciwstarzeniowe: mao i zdrowo je oraz wiczy przy najmniej pi
razy w ty godniu. P godziny ruchu dziennie zmniejsza znaczco ry zy ko zawau, wy lewu,
cukrzy cy , osteoporozy i niektry ch nowotworw. Regularne wiczenia hamuj zmiany
w neuronach, bo wzmagaj produkcj BDNF, biaka chronicego neurony . Do ty ch dwch
rzeczy znienawidzony ch przez Oscara Wildea dodaby m te trzecie lekarstwo na staro: wy siek
intelektualny . Sprawia on, e w hipokampie tworz si nowe komrki nerwowe, intelektualnie wic
modniejemy .

Krzywki bd na to dobre?
Krzy wki, rebusy , ale te czy tanie gazet, ksiek, ciekawe rozmowy . Dobrze, jeli seniorzy
ucz si obsugi komputera, wy bieraj na uniwersy tety trzeciego wieku czy po prostu spoty kaj
ze znajomy mi. Nie zamy kajmy si na staro w domach. Jeli troch si postaramy , to moe
by naprawd fajny czas na luzie, ale wci twrczy , ciekawy . Niewiele ju na staro trzeba,
za to wiele mona.
 Czemu musimy umiera?
Poniewa mier jest niezbdna z punktu widzenia ewolucji. Przekazujemy geny , ktre
z pokolenia na pokolenie s coraz lepsze, i ty lko te najsilniejsze kombinacje przey waj. Nic
dziwnego, e musimy ustpowa miejsca naszy m lepszy m potomkom. Bo czy m w zasadzie jest
ewolucja?

Deniem do tego, ebymy byli coraz lepsi

Zgadza si. I eliminacj najsabszy ch. Z punktu widzenia przy rody niemiertelno by aby
zby t kosztowna. Przecie wiadomo, e zasobw nie starczy dla wszy stkich. A poza ty m, z punktu
widzenia kosmosu, mier jest ty lko powrotem do naturalnego biegu rzeczy .

Czyli?
Czy li do stanu rozproszenia energii. y cie jest wrzodem na tkance wszechwiata. Dlatego e
jest uporzdkowane i przy najmniej na pocztku, w okresie podowy m i dziecistwie wszy stko
si w nas rozwija. Wszechwiat jest wielkim chaosem i zmierza do wzrostu entropii, czy li
rozproszenia energii i materii, do jakiego totalnego baaganu. Ten baagan kosmosu jest
naturalny , tak jak naturalny jest baagan w naszy ch domach. Musimy podj wy siek, by
posprzta, ale potem wszy stko wraca do normy , czy li do baaganu.

Baagan robi si sam.

No wanie. Nasze ciao przed ty m zewntrzny m baaganem, przed t entropi broni si, jak
moe: mamy skr, bon komrkow, sy stem immunologiczny , nawet rzsy mamy po to, eby
nic ze wiata zewntrznego nie wpado nam do oka. Ale pniej, w miar naszego starzenia si,
wszechwiat wy gry wa. Sy piemy si.

Umieramy, czyli?
Czy li wy rwnujemy energi z otoczeniem. Zgodnie z trzeci zasad termody namiki. I nie ma
si co buntowa.

A jednak si buntujemy.
Oczy wicie. Prawie kady organizm, choby niewiadomie, chce utrzy ma si przy y ciu.
Nawet bezrozumne pierwotniaki bd ucieka ze szkodliwego rodowiska, gdzie jest za ciepo albo
znajduje si jaka toksy na.

Dlatego samobjstwo jest takie nienaturalne?

Tak. Ludzie na og popeniaj samobjstwo albo w wy niku zaburze psy chiczny ch, na
przy kad gbokiej depresji, albo wy bierajc lepsz mier. Gdy wiem, e zaraz bd mnie
torturowa, a potem i tak zgin, to wol wy skoczy przez okno. Albo proszc o eutanazj, prosimy
o mniej bolesn mier.

W wiecie zwierzt samobjstwa si nie zdarzaj?

Lemingi masowo wdruj klifami morskimi i z nich spadaj. Ale czy to klasy czne
samobjstwo, nie wiem. Moe to co jak mier emigrantw z Afry ki nielegalnie
przepy wajcy ch przez Morze rdziemne do Europy ? Moe jest w ty m jaki gbszy sens? Jaka
hiperselekcja o znaczeniu ewolucy jny m? Ciekawie zachowuj si te pijawki, ktre s
obupciowe i nie maj adnego narzdu, by wy dali swoje potomstwo. Wic w kocu pijawka
zostaje rozsadzona, by jej urocze dzieci przy szy na wiat.

To nie samobjstwo. Wikszo ludzi te by oddaa ycie za swoje dzieci.

Tak, bo jestemy na Ziemi po to, by si rozmnaa. Przekazy wa swoje geny dalej. A ty m
samy m zapewni sobie czstk niemiertelnoci, o ktrej tak marzy my . Dlatego atwiej umiera
si, majc dzieci.

Pan mwi, e mier to utrata energii. Ale wiemy, e serce moe bi

i mog dziaa inne organy, mimo e lekarze orzekn mier mzgu. To
kiedy koczy si ycie?
To jedno z wikszy ch wy zwa doty czcy ch mierci. I jak wida choby po ostatnim
przy kadzie z Ostrowa Lubelskiego, gdzie w kostnicy obudzia si kobieta uznana za zmar atwo
si pomy li. Nie tak rzadkie by y te przy padki, e kto budzi si w trumnie. Dlatego w XVIII
wieku, chowajc zwoki, przy grobie stawiao si dzwoneczek, a do trumny wkadano sznurek do
niego. eby zmartwy chwstay mg w razie czego zadzwoni po pomoc.

Obudzenie si w trumnie podobno zatrzymao proces beatyfikacyjny

Piotra Skargi. Przy ekshumacji zauwaono u niego uszkodzone palce
i stwierdzono, e najpewniej zosta pochowany w stanie mierci klinicznej,
a potem si wybudzi. I ze strachu, ktry nie przystoi bogosawionym
Kocioa katolickiego, poama sobie palce.
Tak. I jeszcze moe przeklina. I tak stracilimy szans na kolejnego witego.

Czyli e nie zawsze moemy prawidowo okreli moment mierci?

Teraz ju pomy ki zdarzaj si bardzo rzadko. Ale problem jest w ty m, e mamy dwa rodzaje
mierci sercow i mzgow. Tak czy inaczej, koczy si na ty m samy m: niedotlenieniu mzgu,
cho pniej jeszcze przez chwil pewne czy nnoci nie ustaj, na przy kad rosn nam paznokcie
i wosy cho dzisiaj naukowcy skaniaj si ku temu, e ten wzrost jest pozorny .

Ale jeli najpierw umrze mzg, moemy podtrzyma prac innych

narzdw i uy ich do przeszczepw.
 W ogle zwok moemy uy wa na wiele sposobw. Mogliby my je je na przy kad miso
czowieka jest bardzo zdrowe, cho akurat tego nie prakty kujemy . Niektrzy uy wali te zwok
w celach dekoracy jny ch polecam koci Kapucy nw przy via Veneto w Rzy mie, jest tam
kry pta caa oboona czaszkami i inny mi komi, takimi jak ebra i koci krzy owe. Wspaniale to
wy glda. Mona te odda swoje ciao na rzecz nauki. W Polsce si na ty m wprawdzie nie zarobi,
ale w Indiach ju jak najbardziej. Za y cia mona dosta tam pienidze, zobowizujc si do
przekazania swojego ciaa do insty tucji badawczy ch. I potem takie ciao trafia na przy kad na
wy staw Human Body.

Byam na niej pierwszy raz, zupenie niewiadomie, kilkanacie lat temu

w Londynie. Nie doczytaam, o co chodzi, i potem przechadzaam si obok
zwok, mylc, e to eksponaty z plastiku. A pniej przy jednym stoisku
mona byo wzi do rki puca i wtrob. Mwi do pana z obsugi: o,
jaka cika ta wtroba, czy prawdziwa te tyle way? On na to, e ona jest
prawdziwa, jak wszystko tutaj
Oburzy o to pani?

Nie, ale nie byam na to przygotowana. A mi si okcie nagle ugiy pod

ciarem tej wtroby.
Py tam, bo choby w Krakowie ta wy stawa wzbudzia do due kontrowersje. Midzy inny mi
py tania, czy zwoki pochodz z legalny ch rde. By em tam razem z wnukiem i bardzo nam si
podobao. Miaa olbrzy mi warto edukacy jn.

Transplantologia te kiedy wzbudzaa due kontrowersje. Dalej zreszt

wzbudza: w grudniu 2014 roku prof. Jan Talar, zajmujcy si
wybudzaniem pacjentw ze piczki, zszokowa swoich kolegw po fachu
i opini publiczn, mwic, e mier mzgu nie istnieje i e pobiera si
organy od ywych osb
Ponioso go. mier mzgu istnieje i mona j stwierdzi za pomoc EEG, czy li badania
potencjau elektry cznego mzgu. A teraz mamy jeszcze lepsz metod fNMR, czy li
funkcjonalny magnety czny rezonans jdrowy .

Co konkretnie bada?
Ukrwienie mzgu. I moemy za jego pomoc wy rni albo prawidowe dziaanie mzgu,
albo tzw. zesp zamknicia, ktry wy stpuje na og po wy lewach, albo stan minimalnej
wiadomoci, albo stan wegetaty wny , albo ju mier.

Prawidowe dziaanie i mier to wiadomo. A czym rni si midzy

sob trzy pozostae stany?
 Zesp zamknicia rokuje najlepiej. Chory nie moe wprawdzie mwi, ale moe si
komunikowa w inny sposb. Jean Dominique Bauby w ty m stanie napisa powie Skafander
i motyl, dy ktujc j pracownicy wy dawnictwa litera po literze za pomoc mrugania powiekami.
Zmar 10 dni po jej publikacji. Ale bardzo czsto by wa, e osoby z takiego stanu wy chodz
i potem normalnie funkcjonuj.

A stan minimalnej wiadomoci? Nie da si z tego wyj?

Nie ma zdolnoci komunikacji. I dugo sdzono, e si nie da z tego wy j. A zdarzy si
przy padek Terry ego Wallisa. Mody mczy zna w 1984 roku uleg strasznemu wy padkowi
samochodowemu na jakiej wiejskiej drodze, znaleziono go nieprzy tomnego dopiero po 48
godzinach. Przez kolejne 19 lat lea jak warzy wo w szpitalu, codziennie odwiedzaa go mama.
I ktrego dnia pielgniarka po jej odwiedzinach zapy taa Terry ego: kto ci odwiedzi? On, e
mama. To by o dla naukowcw jak grom z jasnego nieba. Zaraz wy sali najlepszy ch neurologw
z Nowego Jorku, by zbadali ten przy padek. Jednak na czy m polega ten stan, stwierdzono ju za
spraw innego przy padku

Jakiego?
Karen Ann Quinlan. Moda dziewczy na, adoptowana przez bardzo szanowan rodzin,
sprawiaa kopoty wy chowawcze. Kiedy w 1975 roku skoczy a 21 lat, a wic w wietle
amery kaskiego prawa uzy skaa penoletno, pierwsze, co zrobia, to wy sza z domu na imprez,
najada si benzodiazepinu, czy li mocny ch rodkw uspokajajcy ch, i popia alkoholem.
Znaleziono j nieprzy tomn, nie by o z ni adnego kontaktu. W 1976 roku jej adopcy jni rodzice
wy stpili do sdu o zgod na odczenie jej od respiratora to by a do gona sprawa
i pierwszy przy padek w Stanach, kiedy sd zgodzi si na co takiego. Ale jak wspomniaem, to
by a niegrzeczna dziewczy na i znw wy wina numer: odczona od respiratora, dalej
oddy chaa. I tak y a przez kolejne dziewi lat. Ale nauce si na co przy daa.

Na co?
Badajc jej mzg, neurolodzy dowiedzieli si, jakie obszary mog by uszkodzone w stanach:
minimalnej wiadomoci i wegetaty wny m. Bo okazao si, e Karen miaa niewielkie uszkodzenia
w korze, ale nie dziaao wzgrze.

Po co nam wzgrze?
To taka stacja przecznikowa, do ktrej przekazy wane s wszy stkie wraenia z ciaa. We
wzgrzu s przeczane na inne neurony , ktry mi informacje s przekazy wane dalej do mzgu.
Dziki przy padkowi Karen zaczto przy patry wa si tej czci mzgu. Okazao si, e przez
dranienie wzgrza osobom w stanie minimalnej wiadomoci moe poprawi si komunikacja,
motory ka, kontrola czy nnoci koczy n.

A osobom w stanie wegetatywnym?

To stan, w ktry m degeneracja mzgu jest tak dua, e nie pozostawia ju nadziei na wy jcie
z niego. Jak w kontrowersy jny m przy padku Amery kanki Terri Schiavo, ktrej m przez lata
walczy o to, by odczy li od niej aparatur podtrzy mujc y cie. A rne organizacje walczy y ,
by moga sobie dalej poy ty m swoim fantasty czny m y ciem.

W pana gosie zabrzmia sarkazm.

Bo nie jestem za podtrzy my waniem na si takiej formy y cia. To by zreszt kazus mojej
teciowej. Dostaa, lec w domu, wy lewu krwi. Miaa pecha, bo akurat odwiedzia j Mary sia,
moja ona. Zastawszy matk nieprzy tomn, zacza wzy wa lekarzy , zaatwia pomoc co
naturalne. Ty lko e skoczy o si ty m, i przez kolejne miesice teciowa leaa w szpitalu
i ewidentnie si mczy a. Wic prosz powiedzie jaki jest sens ratowa takie osoby ? Przecie
i tak z tego nie wy jd, a jak wy jd, nie bd mogy si normalnie komunikowa, rusza.
Szczliwe na pewno nie bd. Powracajc do sw prof. Talara, e pobieramy narzdy od
y wy ch nawet jeli tak si zdarza, jestem zdania, e lepiej, by ten narzd uratowa kogo, kto
ma szans na normalne y cie.

Czy osoby w takim stanie mog sysze i rozumie, co si przy nich

mwi?
Zawsze powtarzam moim studentom, eby przy osobach nieprzy tomny ch nie mwili
przy kry ch rzeczy . Pewien krakowski kardiolog, nurkujc, mao si nie utopi. Straci przy tomno,
to chy ba by silny stan zamknicia, ale jako go w kocu odratowali. I jako najwiksz traum
wspomina sowa lekarzy , ktre mimo e by nieprzy tomny sy sza: ratowa go czy nie ma ju
sensu?

Niektrzy twierdz, e jak umiera kto im bliski, czuj to.

Tak, mwi si, e pkaj szklanki, staj zegary . Sam miaem podobn sy tuacj. Kiedy
przy jecha do mnie stry j i akurat w nocy umar u mnie w mieszkaniu. Stan zegar. Z kolei mj
przy jaciel opowiada, e jak umiera jego ojciec, nagle pka szklanka stojca daleko od stou,
przy ktry m siedziaa rodzina. Nauka nie wy jania takich zjawisk, ale to nie znaczy , e ich nie ma
albo e s dzieem przy padku.

Jeli nie s dzieem przypadku, to z czego wynikaj?

Moe z jakiego wsplnego pola energety cznego. Wiemy , e nasz mzg to may agregat. Sie
86 miliardw neuronw przekazujcy ch impulsy elektry czne. Nasz mzg zuy wa sze kilokalorii
na miliard neuronw podczas jednej ty lko doby .

Biorc pod uwag, e mamy 86 miliardw neuronw, to w sumie

uzbiera si 516 kcal na dob, sporo.
Okoo jednej trzeciej dziennego zapotrzebowania energety cznego. I teraz py tanie: skoro
w naszy m mzgu mamy ty le impulsw elektry czny ch, to czy istnieje moliwo
wspoddziay wania zestaww impulsw z rny ch mzgw midzy sob? Czy moje neurony
mog w bezporedni sposb oddziay wa na pani neurony ? Czy moe istnie midzy nami jakie
pole energii?
 A moe?
My l, e nawet jeli, to bardzo, bardzo sabe. Ale nad ty m zastanawiano si ju bardzo dawno
temu. Franz Anton Mesmer, XVIII-wieczny lekarz, by twrc pojcia magnety zm zwierzcy
uwaa, e istnieje jaki fluid energety czny przechodzcy midzy przedmiotami y wy mi
i nieoy wiony mi. A e Mesmer by bardzo szanowany m czowiekiem, Ludwik XVI powoa
specjaln komisj, by zbada, czy takie fluidy fakty cznie istniej. W jej skad weszli
najwy bitniejsi naukowcy tamty ch czasw: Benjamin Franklin, Joseph-Ignace Guillotin, ten, co
wy my li giloty n, i wy bitny chemik Antoine Lavoisier, ktry pniej przez giloty n zosta zreszt
city .

Stwierdzili co?
Za choler nie mogli nic stwierdzi. Jednak do dzi wielu bioenergoterapeutw twierdzi, e
moe leczy doty kiem. Albo specjalici od medy cy ny chiskiej opowiadaj, e jak nas
rozmasuj, to dobrze energia bdzie si ukada. Owszem, nauka potwierdza, e masa pomaga,
ale gwnie dlatego, e kiedy kto nas doty ka lub przy tula, wy stpuje wy rzut oksy tocy ny ,
substancji odpowiedzialnej za rozlunienie, redukcj stresu, wzrost zaufania do osoby
przy tulajcej.

Ja tam nie lubi si przytula, zwaszcza z obcymi.

Bo eby to przy nioso pozy ty wny efekt, musi mie pani wstpne zaufanie do osoby , ktra
pani doty ka. W przeciwny m razie raczej bdzie pani miaa reakcj obronn. Oksy tocy na zreszt
wy twarza si nie ty lko przy przy tulaniu, lecz take przede wszy stkim przy porodzie. Jest
odpowiedzialna za skurcz mini macicy , ktre wy py chaj pd. Zmniejsza te bl przy porodzie,
a w duy ch ilociach i pami. Dlatego kobiety rzadko dobrze pamitaj swj pord. Oksy tocy na
to rwnie afrody zjak u niektry ch kobiet potrafi wy woa spontaniczny orgazm nawet bez
dranienia mechanicznego.

Wracajc do mierci: relacje osb, ktre przeyy mier kliniczn, s

bardzo podobne. Unoszenie si nad ciaem, wiato w tunelu, ka, na
ktrej czekaj bliscy. Do przyjemne.
Tak, bo w momencie mierci organizm mobilizuje resztki si, prawdopodobnie dlatego wanie,
by zapewni nam przy jemn mier. Ty le e moemy to wy jani neurobiologi: w chwili
odchodzenia wzrasta nam poziom serotoniny , endorfin, obnia si poziom pH w mzgu. Przez to
mamy halucy nacje, wraenie alokacji, wy chodzenia z ciaa, depersonalizacji, czy li near death
experience, ktre ja nazy wam zjawiskami okoomiertny mi. Ty le e nie trzeba umiera, by
tego dowiadczy . Podobne zjawiska zachodz m.in. w pewny ch odmianach padaczki.

A wzrost aktywnoci EEG mzgu podczas mierci?

Rzeczy wicie, w ostatnich momentach przed mierci gwatownie wzrasta akty wno
elektry czna mzgu. Niektrzy uwaaj to za dowd na istnienie duszy , y cia po mierci. Ale
u psw te obserwujemy przedmiertn akty wacj EEG. Wic jeli to dowd na istnienie duszy
u czowieka, to duszy zwierzt rwnie.

Nauka kiedy wyjani, czy mamy ycie pozagrobowe?

Na razie si nie zapowiada. Neurobiologia potrafi wy tumaczy wiele rzeczy zwizany ch
z procesem umierania, ale wtpi, eby te badania kiedy kolwiek day odpowied na py tanie, czy
jest co po drugiej stronie.

Prawdopodobnie, z racji rnicy wieku, umrze pan wczeniej ni ja. Jeli

znajdzie pan jaki kana, ktrym mona przekaza informacj o istnieniu
ycia pozagrobowego, da mi pan zna?
Sam nie wiem. Moe y cie po mierci okae si tak fajne, e nie bdzie mi si chciao?
 Gdzie zaczyna si czowieczestwo?
Historia gatunku homo sapiens we wspczesnej formie ma 3040 ty sicy lat. Ale przecie ju
nasz przodek, homo erectus, zaj si zbieractwem i polowaniami to wtedy zrnicoway si
spoeczne role kobiet i mczy zn, ktre obowizuj w zasadzie do dzisiaj. Neandertalczy k,
spowinowacony z nami przodek, z ktry m przez lata homo sapiens y rwnolegle, mia mzg
wikszy od naszego. I te prawdopodobnie co tam mwi. Grzeba zwoki, wic mia najpewniej
swoje wierzenia. Mia te narzdzia dzid, garnek, jakie naczy nia, cho bez ozdb,
ornamentw, wszy stkie jakby na jedno kopy to. Ale neandertalczy kw wy bilimy . I moe dlatego
tak wzbraniamy si przy zna, e oni te by li ludmi. Bo jak to, naszy m braciom zrobiliby my tak
rze? Taki holokaust urzdzilimy ? Co innego mamutom, obcy m gatunkom.

Co nas w sumie odrniao od neandertalczyka?

Prawdopodobnie to, co wy rnia nas wrd wszy stkich inny ch zwierzt: sztuka.

Mylaam, e to, co czyni nas ludmi, to raczej mowa.

Rzeczy wicie, u czowieka mowa powstaa w wy niku mutacji genu FOX2P. Nie chodzi
oczy wicie o zdolno wy dawania z siebie poszczeglny ch sw takie komunikaty inne gatunki
te przekazuj, ale o semanty k, zdolno tworzenia z ograniczonej liczby sw nieograniczonej
liczby zda. Wy starczy zna okoo dwch ty sicy sw w dany m jzy ku, eby wy razi w nim
wszy stko, czego potrzebujemy .

Skd wiemy, e to gen FOX2P odpowiada za zdolno mowy?

Std, e jeli ten gen jest uszkodzony , to mamy problem z mwieniem lub nie mwimy
w ogle. Ale mimo wszy stko nie przy pisy waby m zdolnoci komunikacji ty lko gatunkowi
ludzkiemu. Delfiny , gwidc, te prawdopodobnie mwi cay mi zdaniami. Nie mamy
oczy wicie pojcia co. Ale to tak, jakby da komputerowi do zanalizowania utwr napisany star
grek. Bez sownika czy programu tumaczcego poszczeglne sowa nie wy apie oglnego sensu,
ale bdzie mg zanalizowa, jak dugie s zdania, jak brzmi melody jno wy powiedzi, a nawet
w jakim sty lu zostaa wy goszona. Po podobny ch analizach wiemy na przy kad, e pierwszy
i drugi list do Kory ntian, przy pisy wane witemu Pawowi, nie zostay napisane przez tego
samego czowieka bo nie zgadzaj si sty l, powtarzalno pewny ch sw i budowa
gramaty czna. Tak samo moemy zanalizowa komunikaty delfinw, cho nie moemy ich
zrozumie. Jednak z tej analizy wy nika, e nie s one mniej rozbudowane ni te ludzkie. A wic to
nie mowa jest ty m, co czy ni nas ludmi.

Wiara, opieka nad zwokami te nie?

Neandertalczy k te grzeba zmary ch i pewnie wierzy w istnienie duszy . Opiekuj si
zwokami rwnie sroki i sonie. Te ostatnie, spotkawszy na pusty ni koci inny ch przedstawicieli
swojego gatunki, przy staj i medy tuj. A jeli umrze kto z ich stada, chowaj ciao lub wrzucaj
do rzeki.

wiadomo?
Wy daje si, e mapy te maj wiadomo. Oczy wicie s rne poziomy wiadomoci, lecz
ta pena polega na ty m, e potrafimy rozpozna siebie. Nie ty lko jako czowieka, lecz take
konkretnego osobnika. Jest pani wiadoma tego, e jest czowiekiem, ale rwnie tego, e jest
Mary si Mazurek.

Mae dzieci tej wiadomoci pono nie maj.

Nie maj. Zy skuj j dopiero w wieku 1824 miesicy , czy li rwnie wtedy , kiedy tworz si
pierwsze wspomnienia. Nieco gupsze mapy zy skuj t wiadomo, majc po piosiem lat.

Jak si bada, czy wiemy, kim jestemy?

Robi si tzw. test lustra. Stawia si takie zwierz przed lustrem i obserwuje, czy potrafi
rozpozna samo siebie. Oczy wicie kade w miar inteligentne zwierz na chwil si zainteresuje,
bdzie szukao jakich interakcji, ale na og nie bdzie wiedziao, e widzi swoje odbicie. atwo
sprawdzi to, ry sujc jaki znak na ciele zwierzcia, ktre to bdzie widziao ty lko w lustrze na
przy kad nad okiem czy na czole. Pies stojcy przed lustrem z tak plam nie bdzie reagowa.
Ale ju taki szy mpans naty chmiast si t plam zainteresuje i bdzie prbowa j usun.

A goryl?
Gory le maj to do siebie, e unikaj wzroku inny ch osobnikw. Trudno wic to zbada, cho
wy daje si, e rwnie potrafi rozpozna si w lustrze. Natomiast mniejsze mapy , gibbony , ju
nie maj takiej zdolnoci. Ciekawie rzecz ma si z ptakami. Uznawane za najinteligentniejsze
wrd ptakw papugi bd wy korzy sty wa to, co widz w lustrze, na przy kad pochodzc
z odbicia wiedz, gdzie kto schowa ziarna. Ale siebie rozpoznawa jednak w lustrze nie s
w stanie. Za to ptaki krukowate, na przy kad sroki owszem. Jeli pod ich dziobem nary sujemy
t plam, bd prboway przed lustrem j usun skrzy dami lub nogami. Jeeli za
nary sujemy czarn, a wic w kolorze ich pir, nie bd na ni reagoway . Std wiemy , e te
prby pozby cia si plamy nie s reakcj na zapach czy skad farby . Test lustra pozy ty wnie
przeszy te delfiny , ktre zreszt maj wiksze mzgi ni ludzie. Z zainteresowaniem przy glday
si sobie w lustrze penicy m funkcj wewntrznej ciany akwarium. Podobnie reagoway
sonie, cho w ty m wy padku to zwierzta ze saby m wzrokiem lustra musiay mie kolosalne
rozmiary .

Zabawne, e wszystkie zwierzta, ktre rozpoznaj swoje odbicia, s

stadne.
Dosownie. wiadomo nie wy stpuje u zwierzt y jcy ch samotnie, bo nie jest im
potrzebna. Powstaa w toku ewolucji, by umoliwi nam poznanie swojego miejsca w stadzie.
eby my wiedzieli, w jaki sposb przy kim si zachowy wa. Bo pewnie inaczej zachowuje si
pani, przeprowadzajc wy wiady , inaczej w rozmowie z przeoony m, a jeszcze inaczej
w gronie znajomy ch. I to nie ma adnego zwizku z faszem czy obud, ale po prostu ze
wiadomoci swoich rl spoeczny ch i swoich obowizkw. Jednak i wiadomo nie jest cech
wy cznie ludzk.

Nie jest ni te empatia?

Nie jest, bo s jeszcze poza ludmi gatunki, ktre maj skonno do pomocy inny m osobnikom
szczeglnie jeli zagroone jest ich y cie. wietny m dowodem na to by a gory lica Binti Jua
w zoo w Chicago. W 1996 roku, na oczach goci, may chopczy k wpad do zagrody dla map,
konkretniej do suchej fosy . I zemdla. Gory lica Binti Jua, ku przeraeniu obecny ch ludzi, rzucia
si na chopczy ka. Wszy scy zasty gli, bojc si, czy nie zrobi mu krzy wdy . Gory lica zachowaa
si jednak jak rasowa pielgniarka: zapaa chopczy ka, jak najdelikatniej moga, i przeniosa,
tulc, pod drzwi, ktry mi pracownicy zoo wchodzili, by zostawia mapom jedzenie. Swoj
drog, w ogle nie dziwi mnie, e do takiego czy nu by a zdolna gory lica, a nie gory l. Opieka nad
may mi jest jednak bardzo zwizana z pciowoci.

Nie empatia, nie wiadomo, nie mowa, nie religia. Czyli zamiowanie
do sztuki czyni nas ludmi?
Ja uwaam, e tak. Wedug mnie wanie ona zaway a na ty m, e to my wy gralimy walk
o hegemoni na wiecie z silniejszy mi, bardziej wy trzy may mi i prawdopodobnie
inteligentniejszy mi bo majcy mi wikszy mzg neandertalczy kami. To nasza najwiksza
przewaga nad inny mi zwierztami.

Ale w jaki sposb sztuka moga nam pomc wygra

z neandertalczykami?
Bo zamiowanie do sztuki, a wic kreaty wno, wie si z pewn plasty cznoci mzgu,
z ty m, e atwiej adaptujemy si do zmienny ch warunkw. Nie mona te sztuce odmwi
ogromnego znaczenia spoecznego, bo to przecie dziki niej potrafimy przekazy wa nie ty lko
informacje, lecz take emocje. Ju Lew Tostoj zauway : Sztuka jest dziaalnoci polegajc
na ty m, e jeden czowiek wiadomie, za pomoc znakw zewntrzny ch, przekazuje inny m
przey wane przez siebie uczucia, a inni zaraaj si ty mi uczuciami i sami je przey waj.

Inne zwierzta naprawd nie kultywuj sztuki? Estetyka nie ma dla nich
adnego znaczenia?
Wy daje si, e zdolno do tworzenia, oceny i odczuwania przy jemnoci ze sztuki jest cech
charaktery sty czn dla homo sapiens. Jakie minimalne lady interpretowane jako dowd istnienia
zmy su estety cznego opisano na muszlach uy wany ch przez homo erectus 540 ty sicy lat temu.
Osobicie uwaam, e ten dowd na zamiowanie do sztuki wrd ssakw inny ch ni czowiek
mdry jest wtpliwy . Natomiast prawdopodobnie pewien zmy s estety czny uy wany do
aranowania przestrzeni maj ptaszki nazy wane altannikami lnicy mi. Samce altannikw
dekoruj wejcie do swojej altanki jakimi muszelkami, wsteczkami, kamy czkami. Szczeglnie
lubi ozdoby w kolorze niebieskim.

Po co to robi?
Wiadomo: dla kobiety . Samica altannika wy biera najadniejsze gniazdo.

Malowania pdzlem moemy nauczy te map.

Racja, cho wikszo ludzi uwaa, e te obrazy s zby t pry mity wne, by zy ska miano dziea
sztuki. Nie bardzo si z ty m zgodz, bo niektre obrazy map udzco przy pominaj dziea
abstrakcjonistw. O, prosz spojrze tu: obraz namalowany przez map Congo, a obok przez
bardzo modnego malarza, Jacksona Pollocka. Rozpoznaaby pani, ktry obraz jest ktrego autora?
A obrazy pewny ch szy mpansw na aukcjach osigaj kwoty nawet po 14 ty sicy funtw.

Pytanie, czy kupujcy wiedz, e to obrazy map?

Wiedz i std pewnie tak abstrakcy jne kwoty . Bo jednak nie czarujmy si: adna mapa, nawet
najzdolniejsza, nie by aby w stanie stworzy dziea tak piknego, jak choby czowiek jaskiniowy .
Sztuka towarzy szy a gatunkowi homo sapiens od samego pocztku jego powstania. A skoro tak
by o, to znaczy , e jest dla nas akty wnoci niezbdn. By moe pocztkowo miaa walory
gwnie uy tkowe za pomoc malowide cienny ch mona by o chociaby przekazy wa
instrukcje doty czce polowania czy ostrzega przed niebezpieczny mi drapienikami. Czsto
malowida by y zwizane z kultami religijny mi lub ry tuaami majcy mi zapewnia podno.
Taka Wenus z Willendorfu malutki amulecik pornograficzny przecie. Malowida skalne czsto
pokazuj rwnie sy lwetki taczcy ch, a wic moemy podejrzewa, e ludzie jeszcze wiele
ty sicy lat przed Chry stusem znali taniec.

Jak taniec, to i muzyk.

Tak, pewnie pocztkowo pry mity wn ry tm wy bijany na bbnach, potem na strunach od
ukw.

A od kiedy ludzie zastanawiali si, czym i po co jest sztuka?

Od staroy tnoci na pewno. Ju wtedy wiedzielimy , e nasze zamiowanie do sztuki bierze si
std, e czowiek ma poczucie pikna.

Pytanie: co jest tym piknem?

No wanie. Platon uwaa, e pikno jest zawarte w przedmiocie i bez znaczenia jest, kto ten
przedmiot ocenia. Ale dwa ty sice lat pniej Immanuel Kant podway t teori, zauwaajc, e
pikno tkwi w ty m, kto je ocenia.

Kto wedug pana by bliej prawdy?

Neurobiologia uznaje raczej suszno tego, co mwi Kant. Dekad temu zbadali to
neurobiolodzy Semir Zeki, twrca neuroestety ki z Londy nu, oraz jego ucze japoskiego
pochodzenia, Hideaki Kawabata. Stwierdzili oni, e za odbir sztuki odpowiada nasze wrodzone
poczucie pikna ukry te w sieciach neuronalny ch kory i e u kadego z nas to poczucie pikna jest
nieco inne. Przeprowadzili w ty m celu ciekawe badanie. Najpierw kademu badanemu pokazano
kilkadziesit obrazkw i poproszono ich, by okrelili, ktre s wedug nich brzy dkie, a ktre pikne.
A potem pokazy wano im je w takich zestawieniach: cztery adne, jeden obojtny , jeden brzy dki.
Lub: cztery brzy dkie, jeden obojtny , jeden adny . Okazao si, e gdy badanemu pokazuje si
obrazki, ktre ten uwaa za brzy dkie, i wrd nich pojawi si ten pikny , neuroobrazowanie mzgu
wskazuje, e nagle zwiksza si akty wno kory oczodoowej czci mzgu charaktery sty cznej
ty lko dla czowieka. Jeli za wrd pikny ch obrazkw nagle pojawi si ten brzy dki, zwiksza si
akty wno kory skroniowej.

Czyli pikno obiektywne nie istnieje?

Na dwoje babka wry a. Ludzie od wiekw preferuj na przy kad architektur opart na tzw.
zoty m podziale. Bardziej podobaj nam si budowle o odpowiednich proporcjach, nie za
szerokie, nie za wskie. Podobnie, mimo e przez wieki zmienia si kanon urody ludzkiej, nigdy
nie podobay si nam osoby nieproporcjonalne, z deformacjami. Czemu?

Bo deformacje wi si z chorobami genetycznymi.

Tak. W ogle pikno moe suy biologii gdy widzimy pikn, mod, jdrn kobiet lub
idealnie zbudowanego, silnego mczy zn, to dla nas sy gna, e warto zabra si do kopulacji
wanie z t osob. Za pomoc wrae estety czny ch szacujemy warto reprodukcy jn. Bo
pikno to te zdrowie.

Wiemy, e sztuka aktywuje mzg. Ktry konkretnie obszar?

Zasadniczo uprawianie sztuki i bierne, i czy nne akty wuje sieci neuronalne w korze
mzgowej. Ale w ktry m konkretnie jej obszarze, zaley ju od rodzaju sztuki. Bo taniec bdzie
rozwija gwnie cz motory czn, muzy ka suchow, poezja czoow, t od my lenia, ale
te suchow. Malarstwo bdzie akty wowao cz wzrokow i w mniejszy m stopniu skroniow.
Kada dziedzina sztuki rozwija jednak w nas uwag poznawcz.

Czyli?
Czy li zdolno do wy birczego skupienia si na jakich bodcach intelektualny ch na czas
dostatecznie dugi, by zostay zakodowane i zapisane w pamici roboczej.

Potocznie koncentracja?
Tak.

Ale moemy te j zwiksza w inny sposb?

Tak. Jeli chc na przy kad, by mj wy kad, arty ku czy ksik zapamitao wicej ludzi,
powinienem artowa, podawa nowe informacje, rzuca duo rad to ludzie zapamituj atwo.
Podobnie jeli przy komunikacji zszokujemy publiczno, przeamiemy jakie bariery prosz
zwrci uwag, jak wszy scy zapamitali, gdy Janusz Palikot przy szed na konferencj z dildem
i pistoletem. Wy daje si jednak, e najlepszy m treningiem dla uwagi poznawczej jest uczenie
sztuki. My li pani, e dlaczego ty lu wy bitny ch lekarzy , fizy kw, naukowcw miao zarazem
zdolnoci muzy czne czy malarskie? Nie przez przy padek. Dlatego w niektry ch zachodnich
szkoach ju rozumiej, jak wana jest edukacja z zakresu sztuki. W Holandii na przy kad, gdzie
mieszka cz moich wnukw, dzieci od najmodszy ch lat musz co kilka miesicy przy gotowa
jakie przedstawienie. To rozwija mzg, trenuje uwag poznawcz, ale te zdolnoci spoeczne, bo
dzieci z jednej strony ucz si wsppracowa, a z drugiej wy stpowa bez skrpowania przed
publicznoci. Rewelacy jne wy niki maj te szkoy z programem stworzony m przez Leonarda
Bernsteina. Bernstein by naukowcem, kompozy torem, dy ry gentem. Stworzy ide nauki przez
sztuk.

Na czym polega jego program?

W skrcie na ty m, by jakie zagadnienie zwizane ze sztuk wy woao wrd uczniw
dy skusj, refleksj, badania i pobudzio ich do wasnej twrczoci. Bierze si na przy kad jak
budowl niech bdzie wieowiec. Nauczy ciel opowiada o jego architekcie, zastanawia si
z uczniami, co skonio projektanta do stworzenia takiego, a nie innego dziea, grupa porwnuje te
budy nek z inny mi wieowcami na cay m wiecie. Ta dy skusja przeradza si w tak z kontekstem
history czny m, spoeczny m mona wple w ni wtki z rny ch dziedzin naukowy ch. Potem
uczniowie maj stworzy modele wasny ch wie, ktre bd prezentowane na szkolnej wy stawie.
Okazuje si, e wprowadzenie tego programu nawet w najbiedniejszy ch, najgorszy ch
amery kaskich szkoach, gdzie wikszo dzieci pochodzi z biedny ch rodzin imigrantw i sprawia
problemy wy chowawcze, przy nosi wspaniae rezultaty . Rozwija uczniw i rozbudza w nich gd
wiedzy . A my w Polsce co robimy ? Zupenie lekceway my przedmioty arty sty czne. Jest ich
coraz mniej.

Pamitam ze szkoy, jak nudna bya muzyka. Uczenie si w kko

kolejnych piosenek na to samo kopyto. O gatunkach muzyki nie byo ani
sowa, nie mwic o tym, e nigdy nie wyszlimy na aden koncert. To
chyba lepiej, eby takiej muzyki w ogle nie byo.
Zgadza si, bo gupi nauczy ciel moe dziecko wrcz zrazi do muzy ki czy sztuk plasty czny ch.
Ale moim marzeniem jest, by ty ch przedmiotw uczy li ludzie z pasj, odpowiedzialni, potraficy
zafascy nowa uczniw. Jeli brakuje tego w szkole, rodzic powinien posa dziecko na jakie
dodatkowe zajcia z ceramiki, gry na pianinie, na ry sunek.

Rodzic woli posa dziecko na dodatkowy angielski, bo znajomo jzyka

wydaje mu si praktyczniejsza.
Ty lko e nie rozwinie mzgu tak bardzo jak zajcia arty sty czne. Ludziom wy daje si, e
marnuj czas swj i dziecka, uczc je gra na jakim instrumencie, posy ajc na taniec. My l:
i tak z niego zawodowego muzy ka czy tancerza nie bdzie. Ty lko e to naprawd nie jest stracony
czas. Bo takie dziecko bdzie potem lepiej uczy o si te jzy kw, matematy ki, bdzie my lao
szy bciej, skuteczniej, logiczniej. I bdzie miao co, co wiadczy o naszy m czowieczestwie tak
bardzo jak nic innego wraliwo na pikno.
 Rzdz nami emocje czy rozum?
Emocje bardziej, ni mogoby si nam wy dawa. Czucie i wiara silniej mwi do mnie ni
mdrca szkieko i oko. Musimy sobie powiedzie, e nasz mzg, aby przey , stosuje dwie
strategie emocjonaln i kognity wn, czy li rozumow. Cz kognity wna jest sterowana przez
ukad korowy , przede wszy stkim jego przedczoow cz. A centrum dowodzenia strategii
emocjonalnej znajduje si w podkorowy m ukadzie limbiczny m, czy li midzy inny mi w jdrach
migdaowaty ch, i odpowiedzialny m za lk czy agresj podwzgrzu.

Strategia emocjonalna rwnie jest po to, by przey? Nie atwiej by

byo, gdybymy kierowali si tylko rozumem?
Nie atwiej. Emocje s konieczne do nawizania wizi spoeczny ch, do troski o inny ch
osobnikw. To z punktu widzenia ewolucji niezwy kle wane czy nnoci; bez nich nasz gatunek by
wy gin. Jak by my mieli si z kim wiza, rozmnaa, dba o swoje potomstwo, nie majc
emocji?

Moe daoby si znale jaki sposb. Lem w swoich opowiadaniach

znalaz kilka.
Ale by oby zupeny m bezsensem takiego sposobu szuka. Natura wy my lia to sobie znacznie
lepiej, ni my by my mogli. I wprawdzie rzeczy wicie w toku ewolucji rosa rola ukadu
rozumowego, a malaa emocjonalnego, jednak bez tego drugiego bardzo trudno dzi wy obrazi
sobie y cie. Dlatego wanie nigdy nie stworzy my sztucznego czowieka: bo o ile ze sztuczn
inteligencj by my sobie poradzili, o ty le ze sztuczny mi emocjami ju na pewno nie.

Dlatego rozrniamy inteligencj rozumow i emocjonaln?

Tak, bo czy m jest inteligencja? Ot zdolnoci do przetwarzania informacji w ten sposb, e
potrafimy lepiej dostosowy wa si do zmiennego rodowiska. A moemy przetwarza
informacje zwizane ze sfer zarwno socjalno-emocjonaln, jak i poznawcz.

Ale test IQ mierzy tylko inteligencj rozumow?

Jej cz. Inteligencji emocjonalnej, ktr okrelamy EQ, tak atwo zmierzy si nie da.
I mimo e wci niewiele o niej wiemy , moemy pokusi si o stwierdzenie, e dalej, nawet na
naszy m etapie rozwoju, odgry wa ona rol znacznie wiksz ni IQ. IQ ktre moemy nazwa
zdolnoci do wy waonego dziaania i wiadomego podejmowania decy zji wy daje si ty lko
wierzchokiem ogromnej gry lodowej, ktr jest nasza inteligencja. Jej najwaniejsza cz
sprawnoci spoeczne, empatia, samowiadomo, moty wacja, zdolnoci kierowania sob
i otoczeniem jest jakby ukry ta pod wod.
 A jeszcze kilkadziesit lat temu niewiele mwio si o inteligencji
emocjonalnej.
Rzeczy wicie, dopiero dzi rodzi si w nas wiadomo tego, jakim zoony m zjawiskiem jest
inteligencja. Pojcie inteligencji emocjonalnej w literaturze naukowej pojawiao si i to
sporady cznie dopiero w latach szedziesity ch XX wieku. Na dobre temat zaczto bada od
1987 roku, kiedy zaproponowano test EQ. Nieco wczeniej Howard Gardner sformuowa nawet
teori inteligencji wielorakiej, dzielc j nie ty lko na rozumow i emocjonaln, lecz take na
wiele inny ch odmian inteligencji. Wy rni na przy kad inteligencj intrapersonaln a wic t,
ktra umoliwia nam wejrzenie w gb samy ch siebie, pozwala dobrze oceni stan naszego
umy su i nasze moliwoci. Mwi te o inteligencji interpersonalnej, czy li spoecznej.

Tej, ktra pozwala nam manipulowa innymi?

Wolaby m powiedzie, e pozwala nam oceni moliwoci i moty wy inny ch, a potem z ty mi
inny mi wej w jak interakcj. Wsppracowa z nimi, kierowa nimi czy rozmawia.
Gardner wy rni rwnie inteligencj lingwisty czn, ktra odpowiada za znajomo sw,
szy bko ich uczenia si, zdolno do nauki jzy kw obcy ch i sprawnego wy peniania krzy wek.
Wedug niego istnieje te co takiego jak inteligencja egzy stencjalna zdolno do zadumy nad
otaczajcy m nas wiatem, zadawania sobie py ta o sens y cia i formuowania sy stemw
filozoficzny ch. Gardner wy mieni rwnie inteligencj logiczno-matematy czn, muzy czn,
estety czn, zwizan z odbiorem wizualny m otaczajcego nas wiata, wzrokowo-przestrzenn,
zazwy czaj bardziej rozwinit u mczy zn, kinestety czn szczeglnie przy datn wrd tancerzy
i inteligencj ekologiczn.

Inteligencj ekologiczn?
Wrodzon mio do rodowiska, szacunek do natury . Co, co na og maj mae dzieci,
insty nktownie reagujce buntem, jak kto bije zwierz czy wy cina drzewo. Z czasem, niestety ,
cz z nas traci to poczucie jednoci z przy rod. Ja osobicie do ty ch inteligencji wy mieniony ch
przez Gardnera dodaj jeszcze jedn: inteligencj zdrowotn. Czy li zdolno do akty wnego
odbierania i przetwarzania informacji o stanie swojego zdrowia. Przejawem takiej inteligencji
jest na przy kad pocieranie czci ciaa, w ktr si uderzy limy bo pobudzamy wtedy
ssiednie neurony i zmniejszamy odczucie blu.

Inteligencja zdrowotna to pana autorski pomys?

Tak. Wy my liem to ju jaki czas temu i zdefiniowaem jako zdolno do akty wnego
odbierania i przetwarzania informacji o stanie wasnego zdrowia w celu prawidowego
podejmowania dziaa prewency jny ch i naprawczy ch w sy tuacji potencjalnego i realnego
niebezpieczestwa spadku poziomu funkcjonowania wasnego organizmu. Teraz rwnie inni
zaczy naj o ty m mwi. Ale moe wpadli na to niezalenie ode mnie. Te rne ty py inteligencji
nie zawsze id w parze. Wy bitny matematy k moe w ogle nie mie inteligencji
interpersonalnej, a poliglota znajcy dwanacie jzy kw obcy ch w ogle nie mie tej
przestrzennej.
 Wikszo wymienionych przez pana rodzajw inteligencji moemy
wrzuci do worka inteligencja emocjonalna?
Rozkada si w miar po poowie. Zasadniczo gwny mi skadowy mi inteligencji kognity wnej
jest: inteligencja wzrokowo-przestrzenna, lingwisty czna i logiczno-matematy czna. I to te trzy
rodzaje inteligencji s cznie oceniane testem IQ.

Nie fair, e test IQ mierzy tylko taki may wycinek naszej inteligencji.
Czy ja wiem? Testy IQ zostay stworzone po to, by bada rekrutw do armii amery kaskiej.
Wic mierz to, co wanego w pracy onierza. Bo czy kogo obchodzi, czy taki rekrut zastanawia
si nad ty m, kto stworzy wiat, albo e potrafi piknie malowa? Nie, bo nie jest mu to w armii
potrzebne. To tak jakby oburzaa si pani, e zdajc do szkoy muzy cznej, kto bdzie bada pani
zdolnoci muzy czne. Albo e aby dosta si do druy ny koszy karskiej, musiaaby pani umie
rzuca pik.

Tylko e brak zdolnoci muzycznych czy sportowych nie deprecjonuje tak

bardzo jak niskie IQ .
Zawsze powtarzam, e poziom IQ nie wiadczy o wartoci czowieka, ty lko o jego pewny ch
okrelony ch cechach. Nie ma si co nadmiernie ekscy towa czy imkolwiek IQ.

Tym bardziej e przegldajc map wiata z naniesionymi na ni

rednimi wartociami IQ , wida, e mieszkacy niektrych afrykaskich
krajw maj na przykad o poow mniejsz warto ni taki przecitny
czowiek yjcy w Hongkongu. A przecie niemoliwe jest, eby byy a tak
due rnice w inteligencji midzy mieszkacami tych krajw.
Poziom IQ mieszkacw jest proporcjonalny do dochodu narodowego. Co do tego nie ma
najmniejszy ch wtpliwoci. A wie pani dlaczego?

Bo wyszy dochd narodowy to lepsze szkolnictwo.

Wanie. Zbadano nawet uczniw urodzony ch pod koniec i na pocztku roku okazao si, e ci
z pierwszy ch miesicy maj staty sty cznie wy szy poziom IQ. Bo id do szkoy wczeniej. I to
jest jeden z argumentw przemawiajcy ch za wczeniejszy m obowizkiem szkolny m czy
przy najmniej przedszkolny m. Dzieci, ktre wczeniej zaczy naj edukacj, maj wiksze
zdolnoci lingwisty czne, matematy czno-logiczne i przestrzenne. Ja jestem do mdry dlatego, e
urodziem si w sty czniu i poszedem do szkoy w wieku szeciu lat i to od razu do drugiej klasy ,
bo umiaem ju czy ta i pisa. By em dwa lata do przodu, przez co matur zrobiem, majc 16
lat, a potem zostao mi wicej czasu choby na zrobienie dwch fakultetw.

To skoro testy IQ nie s do koca miarodajne, skd ich popularno?

Przy jo si i ty le. Do dobrze pozwalaj przewidy wa postpy w nauce szkolnej, ale
niewiele mwi o czowieku. A sy szaa pani o czy m takim jak efekt Fly nna? Nowozelandzki
politolog James Fly nn zauway , e redni poziom IQ zwiksza si na cay m wiecie. Badania
sugeruj, e o trzy punkty co dekad. Oczy wicie ten wzrost jest ukry ty , bo kry teria oceny tego
testu s nieustannie aktualizowane, eby zawsze redni wy nik wy nosi 100. Efekt Fly nna by
badany w cigu ostatnich 70 lat, a prby wy jcia poza te ramy czasowe wy daj si mao
sensowne. Bo z ty ch oblicze wy nika, e w roku mojego urodzenia 1936 przecitne IQ
wy nosio 80. Czy li e staty sty czny czowiek mia wtedy warto IQ dzisiejszego debila. A jako
nie pamitam, eby moi rodzice by li debilami. A ci z renesansu Micha Anio, Leonardo da
Vinci to dopiero musieli by debile!

Wiadomo, e nimi nie byli. To jak mona wytumaczy ten efekt?

Tak naprawd redni warto IQ zawsze zania ogon ci najgupsi. A liczba ty ch
najgupszy ch zmniejszy a si, bo skrajna gupota wy nikaa czsto z niedoy wienia mzgu. Poza
ty m podejrzewam, e gupich jest dzi mniej rwnie dlatego, i w dobie smartfonw
i komputerw wci jestemy bombardowani nowy mi informacjami i niech to bd
telewizy jna sieczka oraz idioty czna muzy ka pop, ale mzg ma si przy najmniej czy m zaj.
A dawniej, jak nie by o nawet elektry cznoci, radia, telewizji, niektrzy godzinami siedzieli
zawieszeni, wpatrujc si bezczy nnie przed siebie. Pamitam czasy , gdy jako dziecko
wy jedaem na wie przecie tam si nic nie dziao! Starsza wieniaczka w ramach rozry wki
opowiadaa historie o duchach i ty le. Prosz spojrze, kto dzi siga po narkoty ki osoby , ktry m
nudno, czsto ze wsi, ktre nie maj si czy m zaj. Po narkoty ki i po wdk. Szczeglnie jak
maj niski poziom EQ bo inteligencja emocjonalna to przecie midzy inny mi zdolno do
samokontroli.

Czyli dawniej ludzie naprawd byli gupsi?

Niekoniecznie. Mieli wicej czasu na to, by zastanowi si nad sob. Na przemy lenia, debaty ,
dugie rozmowy . Ich mdro, wy migujca si testom IQ, moga by znacznie wiksza ni
wspczesny ch ludzi.

Czy moemy wiczy inteligencj kognitywn, czciowo mierzon testami

IQ ?
Oczy wicie. Szczeglnie z dowiadczeniem naby wamy inteligencji skry stalizowanej.

Jakiej?
Inteligencj kognity wn moemy podzieli na dwie kolejne grupy : py nn i skry stalizowan.
Takie rozrnienie zaproponowa amery kaski psy cholog Ray mond Cattell. Py nna inteligencja to
zdolno uczenia si, rozpoznawania wzorcw, rozwizy wania problemw. Taka lotno
umy su, elasty czno, ktr w wikszy m stopniu posiadaj ludzie modzi. Jest ona rzadko
zaburzana przez udary mzgu. Druga inteligencja, skry stalizowana, jest na og wy sza u ludzi
starszy ch, bo opiera si na zdoby ty ch dowiadczeniach to zasb sownikowy , oglna wiedza,
rozumienie analogii. I to jest co, co niestety ludzie czsto trac po udarach.
 Dlatego szybciej ucz si ludzie modzi? Bo maj wysz inteligencj
pynn?
Tak. Jakby szy bciej my leli, kojarzy li, ich mzg by bardziej elasty czny . Dlatego stary
kierowca, dowiadczony , po latach spdzony ch za kkiem, bdzie lepszy m kierowc od tego
modego. Ale jeli dopiero na staro zacznie si uczy kierowa autem, to ta nauka bdzie mu
sza znacznie gorzej ni modemu. Z ty ch dwch ty pw inteligencji wy nika problem
nierozumienia si stary ch z mody mi. Starzy nie api tak szy bko nowinek technologiczny ch,
maj problemy z obsug komputera, ze smartfonem. Modzi szy bciej reaguj na zmiany ,
dziaaj sprawniej, ale nie maj dowiadczenia ludzi stary ch. Wedug mnie jednak te dwa ty py
inteligencji mona ze sob poczy . wietny m przy kadem jest moja wsppraca
z osiemnastoletnim wnukiem, Frankiem. miej si, e to taki mj sekretarz prowadzi mj blog
w internecie, stron na Facebooku, ogarnia technologiczne sprawy . Jednak uczy si te wiele ode
mnie. I hula to niele.

Czyli inteligencj, przynajmniej czciowo, zdobywamy z wiekiem.

Moemy j te wytrenowa w szkole. Od czego jeszcze zaley nasz poziom
inteligencji zarwno emocjonalnej, jak i kognitywnej?
Od genw to oczy wiste. Chocia nie ty lko. rodowisko ma niemay wpy w. To, czy
wy chowalimy si w miecie czy na wsi. Dzi te rnice si nieco zmniejszaj, lecz dawniej
przepa w dostpie do edukacji, kultury , do jakichkolwiek wy darze sty mulujcy ch nasz mzg
by a kolosalna. Nie mwic o ty m, e na wsi obowizy wa inny wzorzec kulturowy .

Dalej chyba troch obowizuje. Widz pewne rnice midzy

mentalnoci swoich koleanek wychowanych w miastach a tymi
pochodzcymi ze wsi mimo e te drugie ju od lat prowadz miejski ywot.
Te ze wsi jeszcze przed trzy dziestk wpadaj w panik, e nie maj ma?

Bardziej nalegaj na lub, jak zajd w ci.

Bo to kulturowy strach przed zostaniem samotn matk, ktre do niedawna by y na wsiach
niemal wy klte. To, jacy jestemy , zaley te od wy ksztacenia, od moty wacji, stanw
emocjonalny ch, od naszy ch wy maga, od ody wiania.

Co mamy je, by by mdrzejszymi?

Przede wszy stkim: nie co, ale ile? Niewiele. I rzeczy zdrowe. Ry by , orzechy , oleje wszy stkie
pokarmy bogate w witaminy grupy B, w witamin D3, w magnez i nienasy cone kwasy
tuszczowe sty muluj nasz mzg.

Pan uwaa si za bardziej inteligentnego kognitywnie czy emocjonalnie?

W zawodzie naukowca to inteligencja kognity wna jest na og dominujca. Uwaam zreszt,
e cz moich kolegw po fachu ma problem z t emocjonaln. Niektrzy to anty spoeczni
wariaci. Dla mnie oba rodzaje inteligencji s tak samo wane ty m bardziej e jestem nie ty lko
naukowcem siedzcy m w laboratorium, lecz take populary zatorem nauki, wci jedcy m na
rne wy kady i w miar czsto udzielajcy m wy wiadw. Dlatego musz potrafi wej
w mzg inny ch, rozumie zachowanie tumu. Czciowo wiczy em to, bdc konferansjerem
w Piwnicy pod Baranami, ktr wspzakadaem. Czciowo rwnie dziaajc w Solidarnoci.
Jedziem po fabry kach, przemawiaem do robotnikw. Nie mogli odczu, e jestem jakim
nadty m profesorem z zupenie innej bajki ni oni. Nawet ubieraem si specjalnie tak, by
wzbudza ich zaufanie. Schludnie, ale nie daj Boe pod krawatem.

Bo zna si pan na emocjach.

Na pewno nie choruj na aleksy ty mi.

Aleksytymi?
Trudno rozpoznawania i opisy wania uczu. Jak Mr. Spock ze Star Trecka. Taki to ja nie
jestem.
 Czym w zasadzie s narkotyki?
W powszechny m rozumieniu narkoty ki to grupa psy chotropw, czy li substancji, ktry ch
przy jcie zmienia akty wno neuronw w mzgu i zarazem nasz stan postrzegania, wiadomoci,
nasze nastroje. I to na wiele sposobw. Po niektry ch psy chotropach jestemy senni i rozlunieni,
po inny ch pobudzeni i eufory czni, a po jeszcze inny ch mamy wizje, halucy nacje, poczucie
cznoci z Bogiem. Poza ty m takie substancje po wielokrotny m uy ciu niektry ch uzaleniaj.
Nie lubi jednak okrelenia narkoty k, bo ono ma pejoraty wny wy dwik, sty gmaty zuje. Wol
mwi addy ktogen.

W jaki sposb addyktogeny dziaaj na nasz organizm?

Nasz mzg dziaa w trzech ukadach: pobudzenia, odpowiadajcy m za czuwanie i sen,
kognity wny m, odpowiadajcy m za nasz wiadomo, rozumienie tego, co wok si dzieje, oraz
w ukadzie nagrody . I przede wszy stkim ten ostatni ukad jest pobudzany za pomoc narkoty kw.
Wan rol odgry wa w nim neuroprzekanik dopamina. Jej odpowiedni poziom sprawia, e
jestemy zrelaksowani, szczliwi, zadowoleni z siebie i z y cia. Stany depresy jne wi si na
og ze zby t niskim poziomem tej substancji. Jeli nasz mzg chce nas nagrodzi, poziom
dopaminy si zwiksza.

Ale po co mzg ma nas nagradza?

Po to, by my wy bierali waciwe postpowanie. W biologii wszy stko sprowadza si do
jednego: do przetrwania gatunku. Mzg promuje takie zachowania, ktre prowadz do wy dania na
wiat i wy chowania podnego potomstwa. A wic ukad nagrody jest pobudzany podczas seksu
czy opieki nad dziemi i wnukami. Rwnie podczas zachowa ry zy kowny ch i agresy wny ch, bo
one doprowadzay do walki, czy li przy daway si w pojedy nku o pozy cj spoeczn. Ale eby
kopulowa, musimy by te modzi i zdrowi. Std nasz mzg nagradza prozdrowotne zachowania.
Dobrze si czujemy , kiedy zdrowo jemy lub kiedy wiczy my . Zna pani to uczucie po
wy tony m wy siku? Bol pani minie, ledwo moe pani chodzi, ale jednoczenie czuje si
pani dumna, odprona, ma dobry nastrj? Podobnie jak po seksie. Co ciekawe, zadowolenie jest
jeszcze wiksze szczeglnie w wy padku mczy zn kiedy zmieniaj partnerki seksualne.

Bo niewierno zwiksza szans na spodzenie licznego potomstwa.

Wanie! W zasadzie ty lko niewierno samca. Sy szaa pani o efekcie Coolidgea? Calvin
Coolidge by republikaninem, trzy dziesty m prezy dentem Stanw Zjednoczony ch, rzdzi
Amery k prawie sto lat temu. Kiedy ze swoj maonk by li na oficjalnej wizy cie na fermie
drobiu. Pierwsza Dama dowiedziaa si tam, e koguty kopuluj 2030 razy na dob. Czy moe
pan powtrzy to prezy dentowi? poprosia pracownika fermy . Coolidge na to zapy ta: A czy
kogut zawsze robi to z t sam kur?. Kiedy usy sza, e nie, znw zwrci si do tego czowieka:
To czy bdzie pan askaw powtrzy to mojej maonce?.
 Jak odkryto ukad nagrody?
Przy padkowo, jak to by wa przy okazji wielkich odkry . W latach pidziesity ch XX wieku
przeprowadzano badania nad tworem siatkowy m, czy li tzw. kor pnia mzgu. Do mzgu szczurw
wprowadzono elektrody , by sprawdzi, czy dranienie odpowiednich czci mzgu sprawi, e
zwierzta bd lepiej si uczy . W jedny m dowiadczeniu przez przy padek umiecili te elektrody
w zy m miejscu, czy li w przegrodzie jednej ze struktur ukadu nagrody . Szczur zacz
poszukiwa miejsca w klatce, w ktry m przeby wa w momencie dranienia. Ewidentnie to
polubi. Potem zrobiono mu tak konstrukcj, e za kady m razem, jak naciska apk wajch, by
draniony prdem w to samo miejsce. Nasz szczur, a potem wszy stkie kolejne poddane ty m
badaniom, naciskay dwigni bez przerwy , a by y tak wy koczone, e paday . Co ciekawe, nasz
ukad dopaminowy dziaa nie ty lko w chwili dostania nagrody , lecz take w oczekiwaniu na ni.
Neurony dopaminowe ju w momencie, kiedy czeka nas co miego, sy gnalizuj nagrod. Co
moe by rwnie przy jemne. W my l zasady milej goni krliczka, ni go zapa. Ale te
potrafi wspomnieniami powrci do czego przy jemnego. Lubimy marzy o rzeczach
przy jemny ch.

U ludzi takie dranienie prdem mzgu te dziaa tak jak u szczurw?

Bardzo podobnie. Takie badania przeprowadzano na przy kad u osb chory ch na schizofreni,
o ktrej sdzono, e jest powodowana przez zby t mae pobudzenie struktur podkorowy ch. Ty le e
czasy , kiedy mona by o wsadzi facetowi drut do mzgu i przepuci przez niego prd, miny .
Cho, trzeba przy zna, wikszoci badany ch sprawiao to wiele przy jemnoci.

Jakiego typu?
Rnego. W zalenoci od tego, gdzie dranio si go prdem. Bo to mg by bogostan, czy li
uczucie odpy wania z cudown eufori, ale te przy jemno na ksztat orgazmu bardzo silna,
lecz szy bko przechodzca. Czasem efekt moe by wrcz odwrotny . Ogldaa pani Iluminacj
Zanussiego? wietnie pokazane jest tam, jak przy operacji na otwarty m mzgu pacjent nagle
zmieniony m gosem da zakoczenia dranienia. To nie s adne czary -mary : po prostu
elektroda trafia w orodek awersji. Bo o ile s orodki, ktry ch dranienie powoduje
przy jemno, o ty le istniej te takie, ktre sty mulowane daj bardzo niemie uczucia. Nasz mzg
to przedziwny twr, najbardziej skomplikowany w cay m kosmosie, i jego sty mulacja moe
mie bardzo dziwne skutki.

Mona y z zepsutym ukadem dopaminowym?

Mona, ale to mao przy jemne y cie. W stanach depresy jny ch dopaminy jest znacznie
mniej. Pani wy daje si na przy kad do zadowolon z y cia osob. Bo widocznie wszy stko u pani
w ukadzie nagrody dziaa. Jednak z wiekiem, nie chc straszy , moe si pani w y ciu coraz
mniej podoba. Bowiem liczba neuronw dopaminowy ch ktra i tak jest do niewielka,
u modego czowieka zaledwie 450 ty sicy , cho wszy stkich neuronw mamy a 86 miliardw
z wiekiem spada. Mniej mamy przy jemnoci, ale te mniej smutkw. Wy obraa sobie pani, eby
tacy Romeo i Julia, ktrzy potrafili tak nakombinowa z mioci, mieli po 70 lat? No nie. Bo ty lko
mody czowiek jest zdolny do tak skrajny ch emocji. I, szczerze mwic, do a takich pory ww
serca. Substancje psy chotropowe, addy ktogeny , podobnie jak seks, wy siek fizy czny czy dobry
posiek, zwikszaj poziom dopaminy . Ty le e duo silniej. Amfetamina chociaby potrafi
zwikszy poziom uwalnianej z neuronw dopaminy o ty sic procent. Osoby skonne do
uzalenie cierpi na og na deficy t ukadu nagrody . Nie mog czerpa z y cia wielu inny ch
radoci, wic nagradzaj si konkretn przy jemnoci, od ktrej atwo si uzaleniaj. I to moe
by substancja chemiczna, ale te specy ficzne zachowanie, jak hazard, seks, kradzie, zakupy czy
nawet praca. Nazy wamy to uzalenieniem behawioralny m. Wic jeli py taa pani o narkoty ki, to
w ty m szerszy m tego sowa znaczeniu to mog by nie ty lko psy chotropy . To rwnie dobrze
mog by buty , ciastka, seks.

Uzalenienia od seksu s czste?

W naszej do prudery jnej kulturze nie. Ale w rodowiskach bardzo liberalny ch przy zwolenie
spoeczne na seksualne harce jest wiksze, wicej jest zatem i uzaleniony ch. Wemy takich
holly woodzkich aktorw. Nie do, e atwo im si uzaleni bo ty le maj wok siebie
pikny ch, gotowy ch im si odda kobiet to jeszcze atwo do tego uzalenienia si przy zna. Ba,
nawet jest to w dobry m tonie. Dlatego najwicej wiemy o uzaleniony ch od seksu aktorach na
tej licie s chociaby David Duchovny , Michael Douglas, Bill Murray . Zwy kli ludzie musz
za ucieka si do pornografii.

Od niej rwnie mona si uzaleni.

I to atwo, szczeglnie internetowej. Bo jest dostpna, darmowa i jeszcze mona korzy sta
z niej w zaciszu wasnego domu. A jak nie mona si cieszy naturalny m seksem, to si ucieka
przy najmniej do tego wirtualnego. Potwierdzaj to badania. Grup szczeglnie uzalenion od
pornografii s amery kascy protestanci. Jeli przeanalizujemy odsetek ludzi korzy stajcy ch
nadmiernie z pornografii w grupach o rny ch pogldach polity czny ch, rwnie zauway my
ciekaw tendencj. Z dziesiciu stanw amery kaskich, ktre najwicej i najchtniej korzy staj
z pornografii, a osiem gosowao na konserwaty stw. A stany , ktre wprowadzaj zakaz
maestw homoseksualny ch, wy daj na pornografi o jedenacie procent wicej. Goszenie
hase moralny ch jest zazwy czaj hipokry zj.

Czyli e pornografia w sieci nie jest wedug pana niepokojcym

zjawiskiem?
Wy daje si, e nie ani medy cznie, ani spoecznie. Ewentualna szkodliwo py nie z tego, e
moemy mie kompleksy , patrzc na te wszy stkie pikne, jdrne ciaa, ktry ch sami nie mamy .
To moe, cho nie musi, by powodem utraty zainteresowania seksem w realu, zwaszcza ze
stay mi partnerami. Inny ch zagroe nie widz. Czasem wrcz zachca si przechodzce kry zy s
pary do wsplnego ogldania filmw pornograficzny ch, traktujc to jako terapi maesk.
Mimo tego pornografia jest odrzucana przez wiele kultur, szczeglnie chrzecijask. Warto
wspomnie, e w latach siedemdziesity ch doczy a do nich zupenie odmienna grupa
feministki. Te zaczy straszy . Susan Brownmiller stwierdzia nawet: pornografia jest teori,
gwat prakty k.
 Ale tego udowodni si nie udao?
Nie udao, mimo e prezy dent Ly ndon Johnson i amery kaski Kongres wy dali dwa miliony
dolarw na powoanie specjalnej komisji, ktra miaa te kwestie zbada. Nie do, e nie
potwierdzio si, i pornografia szkodzi, to jeszcze badania wy kazay , e ma wrcz korzy stny
wpy w, bo rozadowuje napicie seksualne. Dlatego rne kraje po kolei zaczy j w ubiegy m
wieku legalizowa. Ale ty lko dla dorosy ch. W przy padku modziey , bez podania przy czy n,
pornografia wci jest nielegalna.

Wedug pana to le?

My l, e wy bucha zbiorowa panika zwizana z pornografi dziecic. Badania wskazuj, e
osoby j ogldajce prakty cznie nie dopuszczaj si przestpstw seksualny ch na dzieciach.
Wbrew temu, co powszechnie si my li. Oczy wicie trzeba chroni dzieci i niedopuszczalne jest,
eby wy stpoway w takich filmach. Ale co zego by by o w dziecicej pornografii obrazkowej?
Nie potrafi doszuka si niczego. Ty mczasem szwedzki tumacz mangi, u ktrego pord ty sicy
stron mangi znaleziono 20 ilustracji, ktre uznano za pornografi dziecic, zosta skazany za jej
posiadanie.

Uzaleni moemy si te od innych zachowa

Oczy wicie. Istnieje duo inny ch przy jemny ch zachowa, ktre pobudzaj ukad nagrody .
I od nich nietrudno si uzaleni. Chy ba najpopularniejsze uzalenienie to to od jedzenia. Do
popularny m uzalenieniem behawioralny m jest rwnie uzalenienie od sportu. I wprawdzie
umiarkowany wy siek fizy czny jest najlepszy m lekarstwem na starzenie si, jednak przesada jest
za we wszy stkim. Szczeglnie czsto ludzie uzaleniaj si od joggingu i siowni. O ile jogging
dobrze wpy wa na pami i funkcje poznawcze bo to wieczne bombardowanie nowy mi
wraeniami: zmienia si krajobraz, przejedaj auta, mijamy ludzi o ty le uzalenienie od
siowni wy daje si groniejsze. Szczeglnie e mczy ni chodzcy na siowni czsto szpikuj si
specjalny mi ody wkami, pochodny mi testosteronu. A to ju sama chemia cignca za sob
zmiany psy chiczne, uszkodzenia narzdowe, wiksz skonno do agresji. Zreszt hormony takie
jak testosteron same posiadaj waciwoci uzaleniajce.

Na czym polega uzalenienie od sportu?

To naprawd uzalenienie od endorfin, ktre nasze ciao uwalnia przy wy siku. I teraz jeli
przy zwy czaimy nasze ciao do takiego codziennego wy rzutu wewntrznej morfiny , to moemy
si uzaleni. Sam, gdy by em modszy , miaem w zwy czaju biega wok parku Krakowskiego.
W pewny m momencie przestaem i zaczy mnie bole y dki. Lekarze nie mogli doj dlaczego.
Wewntrzne y laki? Jaka infekcja? Porozmawiaem ze znajomy m i olnienie! Uzmy sowiem
sobie, e bl y dek obok zapar i kopotw z jedzeniem to ty powy objaw absty nencji
morfinowej.

Jak moemy stwierdzi, gdzie jest ta granica midzy dbaniem o zdrowie

a uzalenieniem od sportu?
 Jak we wszy stkich uzalenieniach i naduy waniach sy gnaem, e mamy problem, jest to, e
czy nnik uzaleniajcy przeszkadza nam w codzienny m y ciu. Wiem, e musz chodzi do pracy
punktualnie, ale spniam si, bo wol rano pobiega. Powinno nas zaniepokoi, jeli ta substancja
czy czy nno staj si naszy m gwny m celem. Kiedy zmieniaj nasz hierarchi wartoci.
W ogle uzalenienie od jakichkolwiek narkoty kw legalny ch czy nie, psy chotropowy ch czy
behawioralny ch moemy obrazowo nazwa takim stanem, w ktry m mechanizmy mzgowe
podajce danej substancji czy zachowania przechwy tuj inne mechanizmy naszego mzgu.
Taki heroinista na przy kad, bdc na godzie, poy czy strzy kawk od kolegi chorego na AIDS,
jeli to bdzie jedy na moliwo, eby si napa. Nie bdzie go w tej chwili interesowao, e
zachoruje i prawdopodobnie umrze. Osoby , ktre nie by y nigdy uzalenione, nie zrozumiej tego
do koca. Mona im najwy ej tumaczy , e to tak, jakby bardzo chciao im si sika: wtedy
najwaniejsze jest to, by to zrobi. I jeli uda ci si dobiec w ustronne miejsce, to dobrze. Ale
jeli nie bd sika w majtki na rodku ulicy .

Niektrzy uzaleniaj si od narkotykw, inni nie. Od czego to zaley?

Od wielu czy nnikw. Na przy kad rodowiskowy ch sam kiedy paliem, ale zawsze
w okrelony ch okolicznociach: gdy siadaem przy maszy nie i po obiedzie. W trakcie rzucania
naogu wy jechaem do Woch, gdzie nie miaem maszy ny , a obiady jadaem w restauracjach.
I definity wnie rzuciem papierosy . Przede wszy stkim jednak uzalenienie zaley od
predy spozy cji genety czny ch co wane, te predy spozy cje moemy bada. I mam nadziej, e
w przy szoci takie badania bd codziennoci. Zmiany w genach, ktre moemy wy chwy ci,
s zwizane z predy spozy cjami do uzalenie od konkretny ch narkoty kw.

Czyli ta sama osoba moe mie skonno do uzalenienia na przykad od

nikotyny i kokainy, a od amfetaminy nie?
Dokadnie tak. Osoba majca tak wiadomo pewnie nigdy w y ciu nie signie po papierosa
czy kokain, ale wiedzc, e od amfetaminy si nie uzaleni, moe j sobie od czasu do czasu
zaaplikowa w chwili potrzeby . Bo jakby amfetamina by a dla pani bezpieczna, dlaczego
miaaby pani z niej rezy gnowa? Przecie to fantasty czny addy ktogen, pobudzajcy ,
usprawniajcy pami, wspomagajcy nauk, idealny na sesj i czasy wy tonego wy siku.

A jednak takich bada si nie robi, wic lepiej nie ryzykowa,

przyjmujc tak silnie uzaleniajcy addyktogen.
Lepiej nie ry zy kowa. Jeli ju dojdzie do pierwszy ch oznak uzalenienia, nie bagatelizowa
ich, a uzalenienie traktowa jak kad inn chorob wy magajc leczenia. Ty lko e ta zbiorowa
histeria doty czca uzalenie od addy ktogenw jest mocno przesadzona. S badania, ktre
pokazuj, jaki procent ludzi, ktrzy signli po dany narkoty k, pniej od niego si uzaleni. Wie
pani, ktry narkoty k jest najsilniej uzaleniajcy ?

Heroina?
Nie. Od heroiny i morfiny , ktre dziaaj na nasze receptory opioidowe, uzalenia si 23
procent uy tkownikw.

Nasze legalne papierosy?

Tak. Od nikoty ny uzalenia si 32 procent ludzi, ktrzy kiedy signli po papierosy . Inna
sprawa, e wielu z nich udaje si z naogiem zerwa. Rwnie dlatego, e akurat w wy padku
papierosw wadza dziaa do mdrze s one legalne, ale producenci musz informowa o ich
szkodliwoci, jest zakaz ich reklamowania, a do tego tworzy si co w rodzaju anty mody na
papierosy . Z inny mi narkoty kami te powinno walczy si w ten sam sposb, a nie zabraniajc
ich, histery zujc i wsadzajc ludzi do wizienia.

A ilu uytkownikw uzalenia si od amfetaminy?

Okoo 11 procent. Mniej ni od kokainy 17 procent, oraz alkoholu 15 procent. Ale wicej ni
od marihuany i rozpuszczalnikw, od ktry ch uzalenia si po kilka procent z ty ch, ktrzy je
przy jmuj. Wniosek z ty ch liczb jest do prosty : narkoty ki legalne papierosy i alkohol mog
uzalenia silniej od wielu substancji nielegalny ch.

Jak na nasz mzg dziaa alkohol?

W skrcie: hamuje akty wno neuronow. Zaczy na od kory , a to struktura hamujca. Prawd
jest wic w kolokwialny m okreleniu, e po alkoholu puszczaj nam hamulce: zanikaj
wsty dliwo, spicie, wietnie dogadujemy si z cudzoziemcami, nawet jak wcale nie znamy
dobrze jzy kw obcy ch. Kora hamuje te zachowania agresy wne std po alkoholu jestemy
bardziej skonni do furii i bijaty k. Prosz spojrze na przemoc domow trzewy m trzewej
ony raczej nie bije. Na og przy najmniej jedna strona jest pijana. Osobicie trzy mam si od
pijany ch nieznajomy ch z daleka mona zosta niepotrzebnie zlany m. Potem, jeli alkoholu jest
wicej, hamuje on ju nie ty lko akty wno korow, lecz take wszy stkie inne czci mzgu.
Tracimy rwnowag, nie umiemy ju mwi, nie wiemy , co si dzieje i gdzie jestemy .

Od kiedy ludzie bior narkotyki?

Wy daje si, e addy ktogeny s wpisane w histori ludzkoci. We wszy stkich religiach wiata
wy stpuje przy najmniej jedna psy chotropowa substancja.

W Biblii mowa jest tylko o winie.

Nieprawda. Czy m jest mirra, kadzido? Substancjami psy chotropowy mi. A manna, ktra
spada z nieba? Tego nikt nie wie, ale prawdopodobnie by y to szcztki halucy nogenny ch
grzy bw. Dy skutuje si te o ty m, czy w Biblii wy stpuj konopie, czy moe tatarak. W wielu
wierzeniach i kulturach wy stpoway addy ktogeny jako substancje budzce Boga w czowieku.
Nazwano je enteogenami. Mao tego skoro ludzko przy jmuje narkoty ki od ty sicleci, to
znaczy , e s one ewolucy jnie korzy stne.

W jaki sposb narkotyki miayby usprawni ewolucj?

 Mogy rozwija abstrakcy jne my lenie u ludzi i wzmaga spjno grupy , bo by y
przy jmowane obrzdowo. Mog te by stosowane jako rodki zwikszajce skuteczno
wojownikw. W armii sowieckiej przed atakiem, dla kurau, pio si setk wdki. Trzeba jednak
podkreli jedn rzecz: mimo e narkoty ki by y przy jmowane od zarania dziejw, to zdaje si, e
stosunkowo rzadko. Gwnie podczas jakich ceremonii religijny ch, a siganie po nie w inny ch
warunkach by o zakazane, objte tabu. Ludzie wierzy li, e jeli wezm te same substancje, ktre
przy jmuj w czasie zbiorowy ch obrzdkw, ale sami, to umr. I to pewnie zapobiegao
uzalenieniom.

Wiemy, jaki narkotyk by stosowany pierwszy?

Niech pani zgaduje.

Grzyby z psylocybin, zwane grzybkami halucynkami?

Blisko. rda wspominaj o tajemniczej rolinie soma przy jmowanej midzy inny mi przez
Hindusw. To najprawdopodobniej najstarszy psy chotrop ludzkoci. Zaskocz pani: w naszy ch
polskich lasach te ronie. To muchomor czerwony .

Przecie on jest trujcy.

Do dzi opowiada si, e jest straszliwie trujcy , ale to nieprawda. Jest przede wszy stkim
halucy nogenny , bo zawiera trzy psy chotropowe substancje: kwas ibotenowy , muskazon
i muscimol. Lk przed muchomorem czerwony m to pozostao odwiecznego tabu.

Wiemy na pewno, e soma to muchomor czerwony?

Nikt rki obci za to sobie nie da, ale raczej tak. Moemy tak podejrzewa midzy inny mi
dlatego, e po przy jciu somy pio si pniej swj mocz. Podobnie postpoway ludy
sy bery jskie po wy piciu zupy z muchomorw. Z prostego powodu: kwas ibotenowy , muskazon
i muscimol przechodz przez organizm niestrawione i wy dalaj si przez nerki. Jeli po ich
zay ciu wy pijemy swj mocz, mamy powtrk z rozry wki. Taki narkoty kowy recy kling.

Jak dziaaj narkotyki halucynogenne?

Sprawiaj, e nasze zmy sy rejestruj ty lko cz rzeczy wistoci. Na przy kad nie widzimy
caoci obrazu, ktry normalnie powinnimy widzie, a jedy nie jego fragmenty . Nasz mzg jest
tak skonstruowany , e chce przy jmowa cao obrazu, zaczy na wic naty chmiast sam tworzy
historie wzrokowe i suchowe. Halucy nacje.

Halucynogenne jest te LSD.

Diety loamid kwasu lizergowego, nazy wany LSD, to akurat substancja chemiczna, ktrej
halucy nogenne dziaanie przez przy padek odkry chemik, Albert Hofmann. Pracowa nad lekiem
na krenie i przy padkowo potar usta rk ubrudzon sy ntezowan przez siebie substancj. Zanim
wrci do domu, zacz mie silne halucy nacje.
 Opisa to zreszt w swojej ksice LSD. My problem child.
Fantasty czna lektura, prawda? Hofmann wiza potem due nadzieje ze swoim narkoty kiem.
Chcia, by by wy korzy sty wany w leczeniu psy chiatry czny m dowiadczenia z uy ciem LSD
w psy choterapii prowadzono na du skal midzy inny mi w Czechosowacji. Ale gwnie
diety loamid kwasu lizergowego sta si hitem wrd amery kaskich hippisw lat szedziesity ch.
Problem z LSD jest taki, e albo masz fantasty czne przey cia otwierajce drzwi do nowego
postrzegania wiata, albo trafia ci si bad trip zowrogie, mroczne wizje. Znane s przy padki
cho nie tak czste e ludzie, majc bad trip, wy skakiwali z okien, robili co gupiego, uciekajc
przed wy imaginowany mi potworami. W LSD grone jest rwnie to, e po kilku ty godniach,
nawet miesicach do dzi neurobiolodzy nie wiedz, czemu tak si dzieje mona dosta tzw.
flash backa. Nagle, nie wiadomo skd, taki bad trip moe wrci. A jak wrci, gdy na przy kad
prowadzimy samochd, moe zrobi si niebezpiecznie.

Stymulanty, takie jak amfetamina, s bezpieczniejsze?

S bardziej uzaleniajce ni halucy nogeny , maj te gorszy wpy w na nasz organizm. Ale za
to po nich nasz ukad nagrody jest mocno pobudzony , jestemy zadowoleni, peni energii,
podekscy towani. Sty mulanty zwikszaj te akwizy cj ladw pamiciowy ch, lepiej wic po
nich zapamitujemy . Amfetamina w czasie drugiej wojny wiatowej by a na przy kad
stosowana przez pilotw bombowcw. Cho, trzeba powiedzie, stosowana w nadmiarze moe
zmniejsza zdolnoci do kierowania pojazdem. Niesprawiedliwoci jest jednak to, e nasze
prawo mwi o dopuszczalnej iloci alkoholu we krwi, z ktr moemy prowadzi auto, a nie mwi
o dopuszczalnej iloci amfetaminy .

A jak dziaa ecstasy?

Ecstasy zostaa wy my lona przez chemikw, kiedy zdelegalizowano amfetamin. Tak czsto
z narkoty kami zreszt by wao i wci jest wy nalezienie kolejnej psy chotropowej substancji jest
odpowiedzi na to, e wadza uznaa jaki wczeniejszy addy ktogen za nielegalny i wcigna go
na list substancji zakazany ch. Jak zdelegalizowano amfetamin, chemicy dodali do niej grup
mety low i tak powstaa metamfetamina. Bardziej szkodliwa ni czy sta amfetamina, bo gnij po
niej zby . Ecstasy za miaa by krzy wk pobudzajcej amfetaminy i halucy nogennej
meskaliny . Ten narkoty k pobudza, ale te daje nam nieco inny pogld na wiat zwiksza
empati i sprawia, e wszy stkich kochamy . Dlatego nazy wa si love drug. Niestety , do atwo
doprowadza do mierci na klubowy ch parkietach, bo zaburza gospodark elektrolitow. Czy li
mocno odwadnia i podnosi temperatur ciaa. A z drugiej strony sprawia, e czujemy si
wietnie. Modzi, pikni ludzie bawi si wic na parkiecie, nie wiedzc, e si odwadniaj, e
wszy stko ju wy pocili i e maj wy sok gorczk. Nagle padaj trupem.

Za czasw smartshopw mona byo kupi dopalacz do palenia, ale

dziaajcy podobnie jak tabletka ecstasy.
W smartshopach w ogle mona by o kupi ciekawe addy ktogeny . I przy najmniej
wiadomego pochodzenia. Bo skd si wziy dopalacze? Z obnienia jakoci nielegalny ch
narkoty kw. Diler dziaa nielegalnie, a wic anonimowo. Prba obejcia prawa i sprzeday
dopalaczy by a wic zoty m czasem dla ty ch, ktrzy chcieli w bezpieczny sposb
ekspery mentowa bo jakby po czy m le si poczuli, mogliby i do producenta czy
sprzedawcy z pretensjami. A i stronie sprzedajcej zaleao, eby nie by o tam adny ch
niespodzianek bo za to odpowiadaa.

Sklepy z dopalaczami jednak zamknli, bo pono niektrzy pozatruwali

si nimi na mier.
Nie by o ani jednego udowodnionego przy padku, eby kto miertelnie zatru si dopalaczami.
Oczy wicie, kto by moe zmiesza to z inny mi narkoty kami i alkoholem, a potem zachowy wa
si nieracjonalnie. Czy wobec tego powinno zakaza si prowadzenia samochodu, bo s przy padki
mierci w wy padkach drogowy ch? Czy mamy uzna, e to samochd prowadzi do mierci, a nie
brawurowy kierowca? Poza ty m w caej historii z dopalaczami wkurza mnie jeszcze jedno:
w jeden weekend zamkno si legalnie prowadzone sklepy , z ktry ch by y odprowadzane
podatki, a z prowadzcy ch je legalnie przedsibiorcw zrobiono kry minalistw. Szopka na caego,
obrzy dliwa popiswka. Nawet jeli nasze pastwo chciao zlikwidowa dopalacze co, jak
wiemy , i tak si nie udao, bo moemy kupi je w internecie, ty lko z niewiadomego rda to
mogo przy najmniej zrobi to w bardziej kulturalny sposb. Ale c moemy podejrzewa, e
likwidacja smartshopw by a co najmniej sponsorowana przez mafi handlarzy narkoty kw,
ktrzy przez dopalacze tracili klientw. A od mafii trudno przecie wy maga kultury i elegancji.
 Marihuana: leczy i cieszy. To pana haso.
Chce pani, eby m si z niego wy tumaczy ?

Chc, eby pan je wyjani. Jako najbardziej znany w Polsce zwolennik

legalizacji marihuany.
Moje pogldy na temat marihuany wzbudzaj kontrowersje ty lko wrd ty ch, ktrzy o jej
dziaaniu maj nike pojcie. Wrd polity kw, niektry ch dziennikarzy i ludzi, ktrzy formuuj
swoje pogldy wy cznie na podstawie tego, co media im podaj. A podaj czsto bzdury ,
straszc, e marihuana doprowadza ludzi do mierci. Tak jak kiedy straszono ludzi skutkami
masturbacji. Przy padek mierci po marihuanie znamy jeden, i to wcale niezby t dobrze
udokumentowany . A wemy takie sody cze. Zabiy ju miliony ludzi na cay m wiecie. Albo
pani na przy kad jedzi konno. Wie pani, e wy bierajc si na jazd konn raz w ty godniu, naraa
pani swoje zdrowie wielokrotnie bardziej, ni gdy by nawet codziennie palia skrta?

Gdybym jednak palia codziennie skrta, duo bardziej naraaabym si

na problemy z prawem.
I to mnie wanie denerwuje. Przez marihuan wiele mody ch, wartociowy ch, ambitny ch
i Bogu ducha winny ch ludzi trafia do wizienia albo przy najmniej musi tuc si po sdach.
Absurd. Za kady m razem, gdy o ty m my l, nie mog si nadziwi.

Ale niektrzy psychiatrzy twierdz, e palenie marihuany moe zwiksza

ryzyko zachorowania na schizofreni i rne psychozy.
Rzeczy wicie, widzimy tak zaleno. Cho podejrzewam, e przy przy jmowaniu
kannabioidw a wic marihuany i haszy szu raczej objawy schizofrenii wczeniej si
ujawniaj, a nie e to marihuana i haszy sz do tej choroby prowadz. Schizofrenia to choroba, na
ktr zapada si jeszcze w y ciu podowy m, ty lko akty wuje si zwy kle okoo 1618 roku y cia,
czasem pniej. Wspczy nnik chory ch na schizofreni jest podobny na cay m wiecie i wy nosi
mniej wicej jeden procent populacji. Od lat. Ty le samo by o w latach osiemdziesity ch, kiedy
mao kto pali skrty . Dzi kontakt z marihuan miao z 80 procent mody ch ludzi i jako odsetek
osb chory ch na schizofreni jest wci ten sam. Ty mczasem konopia, z ktrej produkuje si
marihuan, to rolina, ktra przez wieki bardzo przy suy a si ludzkoci. I to nie ty lko jako rdo
tetrahy drokannabinolu, czy li THC. Mao kto wie o ty m, e konopie by y uy wane midzy inny mi
do produkcji papieru, zaprawy drukarskiej, teksty liw przemy sowy ch, pieluch, torebek, obuwia
czy kosmety kw. Moja ona na przy kad my je wosy w szamponie z konopi zupenie legalny m,
kupowany m w aptece.

Rozmawiaam z ni na ten temat. Jest zachwycona dziaaniem tego

kosmetyku.
No wanie. Z oleju z nasion konopi wy twarzao si te smary , paliwo, rozpuszczalniki. Konopie
by y te stosowane jako opa. Mao tego sama ich hodowla jest korzy stna, bo poprawia
napowietrzenie gleby i ma dziaanie chwastobjcze. Mona nawet powiedzie, e dziki konopiom
podbilimy wiat bo wanie z nich robio si liny do pierwszy ch aglowcw.

Gwnie jednak konopie utosamiamy z marihuan.

I z haszy szem. Haszy sz produkuje si z y wicy konopi, a marihuana to nic innego jak susz z jej
lici i kwiatw. W obu jest tetrahy drokannabinol, czy li THC psy chotropowy skadnik odkry ty
w 1964 roku przez Raphaela Mechoulama, y dowskiego chemika.

Na jak cz mzgu dziaaj kannabinoidy?

Na receptory kannabinoidowe receptory czsto nazy wamy od substancji, ktra na nie dziaa.
Ale to nie znaczy , e te receptory istniay w naszy m ciele ty lko po to, by czeka, a ludzko
przy padkiem odkry je marihuan. Dziaaj na nie rwnie naturalne neuroprzekaniki, zwane
endokannabinoidami, na przy kad anandamid. Pobudzenie ty ch receptorw reguluje apety t,
umierza bl, poprawia nastrj, sprawia przy jemno. To taki naturalny sy stem samoregulujcy
w mzgu.

W ktrym obszarze mzgu s te receptory?

Prakty cznie w kady m. W korze, w mdku, w hipokampie, ale te w jdrach migdaowaty ch
std THC hamuje agresj i iry tacj, ktra jest sterowana przez te jdra. Czy li dziaa na nasze
zachowanie odwrotnie ni alkohol.

Dziaajc na hipokamp, THC nas ogupia?

Osabia pami, bo tam konsoliduj si lady pamiciowe. I zaburza rwnowag ale
pamitajmy , e to dziaanie krtkotrwae. Znika, kiedy trzewiejemy . Poza ty m THC, dziaajc
na hipokamp, podwy sza nam te nastrj.

A na czym polega dziaanie THC na receptory kannabinoidowe w korze?

Jest delikatnie halucy nogenne. Std ogldajc burz albo suchajc muzy ki po skrcie,
moemy tak si zachwy ci. Oprcz tego wy daje nam si, e co trwa na przy kad trzy godziny ,
a trwa p bo zmienia si nie ty lko percepcja obrazw i dwikw, lecz take czasu. THC dziaa
te na receptory kannabinoidowe w podwzgrzu, ktre reguluj nasz popd seksualny i apety t.
THC bdzie raczej obniao popd, ale za to zwikszao apety t. Std tak zwana gastrofaza dziwny
stan, w ktry m wszy stko tak niesamowicie smakuje i nieprdko czujemy si najedzeni.
Marihuana pobudza te podobnie jak wszy stkie narkoty ki i uzalenienia behawioralne ukad
nagrody . Dlatego palenie skrta jest czy nnoci przy jemn. Nie ty lko u ludzi ciekawe
dowiadczenia zrobiono na mapach. Miay naciska dwigni, a przy kady m dziesity m jej
naciniciu do ich krwi by o wstrzy kiwane THC lub anandamid. I mapy naciskay dwigni
bardzo chtnie.
 Przyjmuje si te, e marihuana wyostrza zmysy.
Nie do koca wiemy , na czy m to polega ale co w ty m jest. THC na pewno zwiksza
doznania arty sty czne zwizane zarwno z muzy k, jak i z malarstwem. Marihuan szczeglnie
upodobali sobie arty ci. W XIX wieku w Pary u powsta klub haszy nistw, do ktrego naleeli
midzy inny mi Alexandre Dumas, Charles Baudelaire i Eugne Delacroix.

To by byo, e cieszy. A w jaki sposb marihuana leczy?

Lista chorb, przy ktry ch marihuana pomaga, jest imponujca i wci si wy dua.
Marihuana dziaa rewelacy jnie u osb chory ch na stwardnienie rozsiane bo znaczco zmniejsza
spasty czno, a wic nadmierne napicie mini. Z tego samego powodu pomaga osobom po
poraeniu mzgowy m i uszkodzeniu rdzenia. O ty m si niewiele mwi publicznie, ale pacjenci ze
stwardnieniem rozsiany m czsto sy sz od swoich lekarzy , e najskuteczniejsz terapi jest dla
nich przy jmowanie THC. Podobnie osoby , tak jak ja, chore na jaskr bo THC obnia cinienie
rdgakowe. Mj okulista powiedzia mi wprost: Z pana oczami jest tak fatalnie, e nie jestemy
ju w stanie ratowa pana wzroku adny mi legalny mi metodami. Jedy ne, co mogoby pomc, to
palenie marihuany . Czego ja w Polsce oczy wicie robi nie mog. Gdy by m mieszka
w Kanadzie, dostawaby m marihuan na recept.

Jakie jeszcze lecznicze dziaanie ma marihuana?

Rozszerza oskrzela, co pomaga ludziom chory m na astm. Zwiksza apety t, co przy daje si
w leczeniu anoreksji, ale te u osb leczony ch na nowotwory czy AIDS, ktre maj zaburzenia
apety tu. Znosi bl, a wic wietnie sprawdza si w blach pooperacy jny ch, fantomowy ch,
nowotworowy ch. Blokuje te nudnoci i wy mioty , co znw mogoby mie due zastosowanie
u ludzi chory ch na raka bo leki przeciwnowotworowe czsto powoduj bardzo mczce
wy mioty . A to dopiero lista ty ch dolegliwoci, przy ktry ch lecznicze dziaanie marihuany jest
ju udowodnione i potwierdzone na bardzo duej prbie pacjentw. Prowadzone s dajce
nadziej badania nad zastosowaniem marihuany w kolejny ch chorobach.

Jakich?
Osteoporozie na przy kad. U osb chory ch na osteoporoz tkanka kostna jest rzadsza, przez co
koci atwiej si ami. Badania na my szach wskazuj, e THC sty muluje tworzenie tkanki
kostnej. Wy daje si te, e marihuana moe w przy szoci leczy osoby z glejakami bardzo
zoliwy mi nowotworami mzgu. Hamuje ona te cholinesterazy , enzy my produkowane
w wtrobie, ktry ch nadmierny poziom wy stpuje u osb chory ch na alzheimera. Oprcz tego
THC hamuje te behawioralne zaburzenia u osb cierpicy ch na t chorob skonno do
agresji, zoliwoci wobec rodziny , nocnej akty wnoci. Marihuana hamuje te dy skinezy , a wic
mimowolne gry masy twarzy , ktre pojawiaj si u osb chory ch na zesp Tourettea, ale te
w niektry ch odmianach parkinsona i chorobie Huntingtona. Kannabinoidy nasilaj te dziaanie
lekw przeciwdgrawkowy ch, mog wic by terapi wspomagajc dla osb chory ch na
padaczk. Marihuana zdaje si dobrze dziaa rwnie na chorob dwubiegunow pacjenci
odczuwaj ulg w fazie zarwno manii, jak i depresji, cho to na razie nieudowodnione
obserwacje. Prawdopodobnie pomaga te osobom cierpicy m na zesp stresu pourazowego,
lki, depresj i bezsenno.

Ale z jakiego powodu marihuana jest przecie nielegalna.

To ja pani powiem, z jakiego: z rasowego. Histeria wok marihuany , zapocztkowana
w latach trzy dziesty ch w Stanach, wzia si prawdopodobnie z tego, e marihuana by a
popularna wrd imigrantw meksy kaskich. A e stwarzali oni pewne problemy , niech
midzy Meksy kanami a Amery kanami rosa. I zaczto podejrzliwie patrze rwnie na
marihuan. Proste. A Europa lepo pody a za wielkim bratem zza oceanu i nikt tego nie
wy prostowa do dzisiaj.

Naprawd nie potrafi pan wymieni ani jednej negatywnej roli

marihuany?
Potrafi: marihuana uzalenia. Jednak nie tak bardzo, jak wmawia si spoeczestwu. Kilka
procent osb, ktre sigaj po marihuan, uzaleni si od niej. Osobicie nie do koca wierz, e
to jest prawdziwe uzalenienie. Bo jako ludzie nie zabijaj si o marihuan, tak jak o heroin.
Jeli zatem sia uzaleniajca marihuany jest mierna, a jej szkodliwo fizy czna niewielka, to
doniesienia o ty m, jaki to niebezpieczny narkoty k, s nadmuchan histeri.

Trudno jednak nie wierzy w to, e marihuana zaburza sprawno

poznawcz i procesy pamiciowe. Wystarczy porozmawia z kim pod jej
wpywem. Jest o poow gupszy, ni bdc czystym.
Zgadza si. Po marihuanie czowiek zachowuje si jak przy gupiasty wesoek, trudno te
zapamituje, fatalnie si uczy . Jest si debilem. Ale to mija. Chy ba e kto pali po kilka skrtw
dziennie przez duszy czas wtedy moe nie min. U takich osb naprawd zauwaamy spadek
poziomu inteligencji.

Marihuana szkodzi te kobietom w ciy?

Obserwujemy subtelne zmiany behawioralne u dzieci, ktry ch matki w ciy paliy
marihuan bardzo podobne jak przy piciu w ciy alkoholu i paleniu papierosw. Ale do dzi nie
wiemy , czy to s zmiany wy woane fakty cznie przy jmowaniem uy wek w ciy , czy raczej
ty m, e kobiety tego si dopuszczajce s zwy kle mniej frasobliwe i odpowiedzialne od ty ch,
ktre z dnia na dzie na wie o ciy rzuc palenie i nie wy pij ani kropli alkoholu. Wic te
zmiany w zachowaniu dziecka rwnie dobrze mog wy nika std, e taka mniej rozwana matka
po prostu przekazuje potomstwu swoje cechy .

Sugeruje pan, e w ciy mona pali papierosy i marihuan?

Absolutnie nie! Dopki nie poznamy do koca problemu i nie dowiemy si, czy zmiany
rzeczy wicie wy nikaj z palenia, czy nie, trudno nie nazwa podpalajcej skrta przy szej matki
skrajnie nieodpowiedzialn. Ja mwi ty lko, e nie mamy wiary godny ch bada na temat tego,
jak przy jmowanie uy wek wpy wa na pd.
 Jeszcze jakie ciemne strony palenia marihuany?
U osb uy wajcy ch jej w duy ch ilociach zdiagnozowano co takiego jak zesp
amoty wacy jny . Otpienia, apatia, skupienie na sobie, problemy z nauk, brak ciekawoci
wiata. Palenie marihuany przez gimnazjalistw i licealistw zazwy czaj fatalnie wpy wa na
postpy w nauce. Podobnie jak uzalenienie od gier komputerowy ch. Cho ostatnie badania
wrd internautw wskazuj na to, e raczej palenie marihuany nie zaburza moty wacji tak, jak
si powszechnie uwaa. Ciemn stron marihuany jest na pewno jej wpy w na prowadzenie
pojazdw mechaniczny ch. Zmiana percepcji i opnione reakcje sprawiaj, e osoby
prowadzce po joincie naprawd stwarzaj zagroenie na drodze. Mniejsze oczy wicie ni te po
alkoholu w Amery ce wrd osb powodujcy ch wy padki 21 procent ma niedozwolony poziom
alkoholu we krwi, a niecae siedem procent pozy ty wny wy nik na THC.

Bo wicej osb pije, ni pali skrta.

Prawda. Dlatego prowadzenie pod wpy wem THC jest czy m, czego akurat nigdy pochwala
nie bd. Jednak uwaam, e najgroniejsze dla spoeczestwa s marihuanofobie, a nie sama
marihuana. Ta caa wojna propagandowa, wmawianie ludziom, e skrt jest prost drog do
uzalenienia heroin, zakaenia HIV i utraty wszy stkiego, co w y ciu maj. Dla kogo, kto ma
choby blade pojcie o narkoty kach, brzmi to rwnie abstrakcy jnie jak straszenie osb, ktre
wy pij lampk wina do kolacji w restauracji, uzalenieniem od denaturatu i bezdomnoci.

Przed matur wyspowiadaam si ksidzu z tego, e zapaliam skrta.

Opowiedzia mi w zamian historie heroinistek, ktre sprzedaj swoje ciao,
by zdoby na dziak.
Mino sporo czasu, a wci pani y je i chy ba nawet si nie prosty tuuje, prawda? Takim
ludziom jak ten ksidz lubi mwi: marihuana jest bezpieczniejsza od fistaszkw!

Od fistaszkw?
Wanie tak. Wie pani, e orzeszki ziemne zabijaj 100 ludzi rocznie?

Jakim cudem?
Zachy stuj si nimi na mier. To i tak nic w porwnaniu z ty toniem, ktry zabija 435 ty sicy
ludzi rocznie, alkoholem, ktry zabija 85 ty sicy , i aspiry n, przez ktr co roku umiera 7,6
ty sica ludzi. Przepracowanie i za dieta dopiero s niebezpieczne 365 ty sicy ofiar rocznie.
A marihuana? Zero ofiar. Za to ile osb trafia przez ni do wizienia. Wy ranie wida to na
wy kresach liczby winiw w Stanach Zjednoczony ch. Od lat siedemdziesity ch, kiedy Nixon
zacz wojn z marihuan, liczba winiw skoczy a tam o osiem razy . Gdy by nie marihuana,
policjanci nie mieliby co robi, a wizienia stay by puste i nie przy nosiy dochodw ich
wacicielom bo w Stanach wizienia s pry watne.

Panie profesorze, dlaczego pan to wszystko mwi?

Bo to prawda.
 Ale nie kad prawd gosi si z tak zacitoci i konsekwencj. Dlaczego
pan tak walczy o legalizacj marihuany?
Walcz przede wszy stkim o uwiadomienie spoeczestwa, a nie o legalizacj marihuany . Ja
z tego adnej korzy ci nie mam. Narkoty kowego biznesu nie prowadz i nigdy nie zao, bo
jestem ju za stary . Ale chciaby m przy najmniej kocwk swojego y cia spdzi w kraju,
w ktry m policja zajmuje si czy m sensowniejszy m ni ciganie kogo za to, e ma
w kieszeniach dwa skrty . Chciaby m te, eby kady , kto ma ochot zapali marihuan tak jak
ci, ktrzy maj ochot napi si wina mogli kupi j z legalnego, sprawdzonego rda
i wiedzie, co pal. To ja zapy tam pani: kupuje pani wdk z akcy z czy bez?

Z akcyz.
Czemu?

Z kilku powodw. Bo jest atwiej dostpna. Bo jest legalna. No i przede

wszystkim wiem, e nie ma w niej metanolu ani innego wistwa.
No wanie. Moja przy jacika zrobia sobie ostatnio dob po zapaleniu skrta test na
obecno narkoty kw. Wy szo jej THC co oczy wiste, bo utrzy muje si do dugo w linie ale
te benzodiazepiny , czy li stosunkowo silne i uzaleniajce leki uspokajajce. Zarzeka si, e nie
y kaa niczego oprcz witamin.

Czyli e marihuana bya czym nasczona?

Wanie. Gdy by moga kupi j legalnie, wiedziaaby , co pali. Nie mwi nawet o wpy wach
z akcy zy , ktre trafiay by do budetu pastwa po legalizacji mikkich narkoty kw. Pastwo samo
traci na swojej gupocie. Ale trac rwnie ci, ktrzy chc spokojnie zrelaksowa si po ty godniu
pracy i nikomu nie szkodzc, zapali skrta: bo przy okazji naraaj si na problemy z prawem.
I naraaj te swoje zdrowie, gdy nie wiedz do koca, co sprzedaje im diler. My l, e dla ty ch
ludzi warto walczy o legalizacj.
 Pamita pan pierwsze laboratoryjne zwierz, ktre musia pan zabi do
bada?
Kiedy zaczem prac w Insty tucie Farmakologii Polskiej Akademii Nauk, przeprowadzalimy
gwnie badania na kotach. Pierwsze kilka kotw, ktre miaem zabi, zamiast tego wy kupiem.
Rozdawaem je znajomy m, a w kocu zabrako takich, ktrzy by liby w stanie je przy j. Bez
sensu by o te koty wy kupowa i puszcza wolno przed Insty tut chodzi tam czowiek,
zawodowy owca kotw, apa je i sprzedawa insty tucjom naukowy m. Trafiay wic
z powrotem do nas. By o to 50 zoty ch wy rzucone w boto, a zarabiaem wwczas 750 zoty ch
miesicznie.

W kocu musia wic pan tego pierwszego kota zabi.

Przy pierwszy m bardzo to przey waem, przy drugim jeszcze te. Potem robio to na mnie
coraz mniejsze wraenie. Po prostu: przy kry obowizek. Jak przy chodzi do mnie mody
naukowiec szukajcy pracy i nie potrafi zabi zwierzcia, radz: zosta botanikiem. Nie
z sarkazmu, ale ze szczerej troski. To nie znaczy by najmniej, e ci, ktrzy zostaj, s
psy chopaty czny mi sady stami czerpicy mi przy jemno z zabijania zwierzt. Wrcz przeciwnie
wszy scy wy chodzimy z pracy zmczeni i czsto przy gnbieni.

Teraz na jakich zwierztach prowadzicie badania?

Gwnie na szczurach. Ale te my szach, bo u nich moemy zamienia geny .

Ile takich zwierzt rocznie musicie zabi na badania?

Do duo, ale to i tak ty lko uamek tego, co dzieje si w rzeniach i ubojniach zwierzt
gospodarczy ch. Przy czy m my zabijamy w taki sposb, by zwierz jak najmniej cierpiao.
Wy nosimy szczura do innego pomieszczenia tak, by pozostae tego nie widziay , nie sy szay .
Potem, zanim na giloty nie stracimy kolejnego szczura, jest ona dokadnie my ta zwierz nie
moe wy czu zapachu krwi swojego poprzednika. Trzeba zminimalizowa stres ty ch szczurw do
minimum i to co najmniej z dwch powodw. Po pierwsze, stres moe zaburza wy niki bada,
a tego, jako naukowcy , nie chcemy . Po drugie, jako ludzie mamy obowizek szanowa te istoty .
Rwnie dlatego, e bdc okrutny mi dla zwierzt, stajemy si te okrutni w ogle. To, co
robimy , determinuje, jakimi jestemy ludmi. Najokrutniejsi esesmani z Auschwitz w domu, dla
swoich rodzin i nierzadko polskich sucy ch, by li miy mi, ciepy mi ludmi. Ale bardzo atwo
zosta zy m czowiekiem.

W czym jeszcze ten szacunek do zwierzt, oprcz szybkiej mierci

w odosobnionym pomieszczeniu, ma si przejawia?
Na szczurach i my szach testujemy dziaanie lekw i sam budow mzgu trzeba powiedzie,
e szczur ma ukad nerwowy bardzo podobny do ludzkiego. Chcemy wic, by te zwierzta miay
warunki jak najbardziej zblione do ludzkich. W ty m sensie, e nie mog by upchane w za
ciasny ch klatkach, niepotrzebnie mczone, godzone, poddawane stresowi. Wiadomo, e testujc
na przy kad leki przeciwblowe, musimy szczurom zada bl dawniej bezlitonie kopao si je
prdem. Dzi dranimy ogon szczura wizk wiata i w momencie, kiedy ten ogon ty lko drgnie
a wic szczur zaczy na odczuwa bl naty chmiast to dranienie likwidujemy . Oczy wicie
w badaniach nad blem chroniczny m, dugotrway m sprawa si komplikuje, ale i tu staramy si
te badania wy kony wa tak, by szczury moliwie jak najmniej cierpiay . Poza ty m prosz nie
my le, e zabijemy cho jedno zwierz wicej ni to konieczne jeli nawet kto nie wierzy
w nasz moralno, pewnie uwierzy w oszczdno. A zwierzta laboratory jne chroni rwnie
ich cena.

Ile kosztuje szczur do bada?

Zaley od rasy , od masy , od wieku. Zamawiamy je od specjalnej niemieckiej firmy
wiemy na pewno, e szczur jest zdrowy , e jest w takim wieku, w jakim potrzebujemy , e ma
odpowiedni wag. To koszt okoo 30 euro.

Co pniej robicie ze zwokami?

Pakujemy do foliowego worka, wsadzamy do specjalnego zamraalnika i czekamy , a
odbierze to firma, z ktr mamy umow na uty lizacj zwierzcy ch zwok. Kiedy wy gldao to
duo gorzej mielimy w ogrodzie Insty tutu specjalne miejsce, w ktry m zakopy walimy zwoki
ty ch stworze. A si tam wrony i gawrony zlaty way . Okropne czasy .

Wie pan, e to, co robicie, budzi kontrowersje?

Wiem. Ale to kontrowersje, ktre wy nikaj z niewiedzy . Musimy bada leki na zwierztach,
zanim zbadamy je na ludziach. Tzw. obrocy praw zwierzt, czsto najzwy czajniej w wiecie
niewy edukowani, krzy cz, e to bezprawne na przy kad testowa kosmety ki na zwierztach.
Lepiej testowa je na noworodkach? Albo ci sami obrocy doprowadzili do zmian w prawie,
ktre z punktu widzenia naukowcw s zupenie niezrozumiae. Powstaa ustawa, ktra zabrania
zabijania zwierzt w celu pobierania od nich organw. To hamuje nasze badania. A prosz
powiedzie mi, czy m inny m ni zabijaniem dla pobierania organw jest ukatrupianie w duo
gorszy ch warunkach, czsto brutalne zwierzt w zatoczony ch, obskurny ch rzeniach?
A przecie o ile bez misa mogliby my jeszcze si obej szczeglnie teraz, kiedy mamy tak
duy dostp do produktw sojowy ch, z rolin strczkowy ch, rny ch wegetariaskich py sznoci
o ty le nie mona sobie wy obrazi postpu medy cy ny , farmakologii i genety ki bez dowiadcze
na zwierztach.

Niektrzy ekolodzy potpiaj przecie i jedzenie misa.

Po pierwsze: nazwaby m takich ludzi ekofilami, nie ekologami. Rnica midzy ekologiem
a ekofilem jest taka jak midzy pedagogiem a pedofilem. Z jednej strony dobrze wy ksztacony ,
czujcy powoanie i misj fachowiec, a z drugiej kierowany podejrzany mi emocjami
dy letant. Gdy by em mody , ekologami nazy wao si ty ch, ktrzy zbierali my szy i zabijali je, by
potem je rozci i zobaczy , co jest w odku, a wic z czego skada si ich dieta. Wszy stko po
to, by rosa wiedza o rwnowadze w rodowisku. Natomiast dzi niektrzy ekofile s gotowi
przy wizy wa si do drzew w obronie laboratory jny ch zwierzt, a bez mrugnicia oka sami
zabijaj zwierzta. Nie zdaj sobie nawet sprawy , e takie insekty rwnie s bardzo
skomplikowany m organizmem. I jeli pacn komara, ktry sidzie im na rce, to zabijaj ten
skomplikowany organizm. Mniejsze zo jeszcze zabi takie stworzenie jedny m ruchem rki. Ale
wemy lepy na muchy . Wie pani, w jakich cierpieniach taka mucha zapana na lep umiera? Bo
ona si przy lepi do niej i bdzie konaa dugo z godu i z wy cieczenia.

Trudno nie zabija zwierzt w ogle. Choby przez przypadek.

W ogle nie robi tego y jcy w Indiach dajnowie. Oni na przy kad chodz w specjalny ch
chustkach na ustach, eby przez przy padek nie pokn jakiej muszki. Maj te zawsze przy sobie
miotek i ni toruj sobie drog, oczy szczajc j z mrwek i inny ch drobny ch istot, ktre
mog si napatoczy i zosta przez nich zdeptane.

Podziwiam ich.
Ja te, cho to zupenie nieprakty czne. Trzeba jednak przy zna, e nastawienie do zwierzt
w ostatnich dekadach bardzo si zmienio. Dawniej ludzie biblijne sowa czy cie Ziemi sobie
poddan interpretowali w ten sposb, e mog robi, co chc, bo s panami caego wiata
i wszy stkich zwierzt. Wic bili je, katowali, okrutnie mordowali, godzili. Niestety , do dzi taka
mentalno zostaa w niektry ch wiejskich rodowiskach, gdzie zwierzta si bije i eksploatuje do
granic moliwoci. Szczeglnie konie takiej krowy maltretowa si nie bdzie, bo ze stresu da
gorsze mleko. Ale konie mona wy koczy . Hulaj dusza, pieka nie ma.

To mnie akurat oburza bardzo, bo sama jed konno i wiem, jakie to s

wietne zwierzta. Potrafi by zoliwe, obraalskie, skruszone, aknce
czuoci, zazdrosne, pamitliwe. Cay wachlarz emocji przypominajcych te
ludzkie. Kady ko ma inny charakter i inn rol w stadzie, s midzy nimi
hierarchia, sympatie, antypatie.
Konie s rzeczy wicie do ciekawy mi zwierztami, przede wszy stkim dlatego, e s
nieszczliwe, y jc same. Ko zawsze potrzebuje cho jednego towarzy sza to nie musi by
inny ko, wy starczy jaki osioek, pies. Konie s te ciekawe dla naukowcw, bo zupenie inaczej
ni ludzie reaguj na morfin w ich przy padku to rodek pobudzajcy , nielegalny doping na
zawodach jedzieckich, a u ludzi dziaa na og usy piajco. Niestety o ukadzie nerwowy m koni
nie wiemy za wiele, bo raczej nie prowadzi si na nich bada laboratory jny ch.

Czemu?
Bo dawki lekw ustalane s proporcjonalnie do masy ciaa zwierzcia. Ko way kilkaset kilo,
te dawki musiay by by wic bardzo wy sokie. Nie bez powodu mwi si o koskich dawkach.
Taka my sz way 20 gramw, wic dawka jest duo, duo nisza. Szczur way dziesi razy
wicej ale ma za to mzg bardzo podobny do ludzkiego. W ogle nie zdajemy sobie sprawy ,
jakim spry tny m, mdry m zwierzciem jest szczur. Jeszcze mniej doceniamy ptaki. Wemy takie
gobie.

Znienawidzone w Krakowie.
Znienawidzone, ale niezwy kle mdre. Rozpoznaj ludzi po twarzach, a nie po ubraniach.
Stwierdzono to na pary skiej wy spie dwch facetw, jeden w paszczu szary m, a drugi
czarny m, sy pao im ziarna. Jeden przy ty m by dla zwierzt niemiy , prbowa je kopa, straszy .
Gobie wic chtniej podlaty way do tego drugiego. Kiedy mczy ni zamienili si ubraniami,
ptaki dalej wy bieray tego milszego. I to od razu.

Nie mwic o soniach, ktre potrafi rozpozna si po latach.

Nam si wy daje, e pami to jest ludzka cecha, ale nic bardziej bdnego wiele zwierzt,
od wy pawkw, may ch, paskich robakw y jcy ch w stawach, zapamituje. Mechanizmy
ludzkiej pamici poznalimy bardzo dobrze dziki badaniom na szczurach. Zreszt przeprowadza
si je w cakiem ciekawy sposb. Szczur, gdy pojawi si nowe zwierz w klatce, musi je pozna
chodzi wok niego, przechodzi nad nim, pod nim, wcha, to obsika, to trca nosem. Potem, jak
ju to zwierz pozna, zajmuje si sob. Wtedy maego wy jmujemy i przenosimy na jaki czas
do jego klatki. I potem dopiero badamy , jak stary szczur zachowa si, gdy jego nowego
przy jaciela wpucimy do tej klatki po kolejny ch dwch, trzech godzinach czy kilku dniach. Bo jak
bdzie go pamita, to ju nie wy kona drugi raz swoich poznawczy ch ry tuaw.

Myli pan, e ewolucja moga potoczy si inaczej? e, jak w Planecie

map, dominujcym gatunkiem zamiast czowieka mogo sta si jakie inne
zwierz?
A jeli mucha miaaby wag sonia, nie lataaby ? Mae mutacje genw mogy namiesza
bardzo. Ale nie rozpatrujmy alternaty wnej rzeczy wistoci. Stao si, jak si stao: wy gralimy
walk o hegemoni nad wiatem z neandertalczy kiem, ktry zreszt prawdopodobnie y wi si
misem ludzi. Problem w ty m, e wy gry wajc t walk, zaczlimy sdzi, i jestemy tak
absolutnie wy jtkowi, tak lepsi od pozostay ch zwierzt, e wszy stko nam wolno. A tak nie jest.
Niektre zwierzta nawet, zdawaoby si, bardzo pry mity wne wcale nie rni si a tak
bardzo od nas. I brakiem pokory oraz zwy k gupot jest traktowanie ich z wy szoci, obojtno
na ich cierpienie. A tak niestety wci si dzieje, zwaszcza w gospodarstwach rolny ch, gdzie
zwierz ma by przede wszy stkim produkty wne, a jak takie przestaje by jest po prostu
dobijane. Prosz zreszt zwrci uwag, jakie rnice wy tworzy y si midzy zawodem
wetery narza wiejskiego, zajmujcego si zwierztami gospodarczy mi, a ty m wetery narza
miejskiego, dbajcego o ukochany ch pupili mieszczan. Ten drugi na mioci ludzi do swoich
czworonogw moe zbija cakiem nieze pienidze, bo wiele osb traktuje psy i koty jako
penoprawny ch czonkw rodziny szczeglnie przy wizuj si do nich dzieci i osoby starsze,
samotne. Bd w stanie wy da ostatnie pienidze, by wy leczy swojego pieska czy kotka.
Granic w przy padku ratowania y cia zwierzt jest na og ich cierpienie. Rzecz zupenie
akceptowan spoecznie jest upienie swojego zwierzcia, by nie cierpiao. Czy li co?
 Eutanazja?
Wanie. Wci jednak sama dy skusja o jej legalizacji wrd ludzi budzi bardzo due
kontrowersje. Osobicie przy puszczam, e za kilkadziesit lat, kiedy planeta bdzie ju zupenie
przeludniona, a y cie ludzkie jeszcze si wy duy , eutanazja wrd ludzi nie bdzie budzia
adny ch oporw. Bdziemy mieli do niej podobny stosunek jak dzi do eutanazji zwierzcej.

Myli pan rwnie, e za kilkadziesit lat do naszego menu wejdzie te

miso wyhodowane w laboratorium z rozmnaania komrek zwierzcych?
Ju dzi mona wyhodowa takiego burgera, ale za kilka lat ma to by
pono cakiem popularne.
I my l, e takie bdzie. Nie ma si co oszukiwa: czowiek jest gatunkiem wszy stkoerny m,
a wic potrzebuje je rwnie miso. Taka jest natura: biblijna wizja jagnicia siedzcego obok
lwa nigdy si nie speni, przy najmniej na tej Ziemi. Niektrzy z nas, w przeciwiestwie do lww,
mog si wprawdzie obej bez misa, ale inni nie bd czuli si dobrze na diecie jarskiej.
Jeszcze inni po prostu nie wy obraaj sobie rezy gnacji z jedzenia misa ze wzgldw
smakowy ch. Z drugiej strony mamy coraz wiksz wiadomo ekologiczn i wraliwo na
losy zwierzt, mona si wic spodziewa, e wkrtce nastpi jaki przeom. Zamiast zabija na
masow skal zwierzta w rzeniach, duo bardziej humanitarnie jest w laboratorium
wy produkowa z jego komrek miso do jedzenia. Poza ty m jest to te sensowniejsze
z ekonomicznego punktu widzenia. Kiedy ta metoda wy jdzie z etapu bada, stanie si znacznie
tasza ni trady cy jna produkcja misa. Nie od dzisiaj wiemy , e z energety cznego punktu
widzenia wy produkowanie kilograma misa jest wielokrotnie drosze ni kilograma ry u czy
pszenicy . My li pani, e skd si wzi hinduski wegetarianizm, to, e krowa jest tam uznawana za
wite zwierz? Z godu i przeludnienia. Bo jeli zabije si krow, jej misem mona wy karmi
kilka osb przez ty dzie. Ale jeli podaruje jej si y cie, krowa bdzie dawaa mleko, z ktrego
produkuje si nabia: sery , kefiry , serwatk i w taki sposb bdzie w stanie wy karmia ca
rodzin przez kolejny ch kilka lat.

Ale dzi wikszo ludzi twierdzi, e nie tknaby misa z laboratorium.

Przy zwy czaj si. Niektrzy ekofile czasem o niezwy kle pry mity wny ch pogldach, ktre
szkodz rozwojowi spoecznemu bardzo atakuj naukowcw i badania nad zwierztami, a nie
zdaj sobie sprawy , e wanie ci sami wstrtni naukowcy i brutalne wedug nich badania mog
ograniczy liczb zwierzt zabijany ch w rzeniach. I e midzy inny mi dziki badaniom na
zwierztach w XX wieku rednia dugo y cia wy duy a si o 20 lat. e to wanie dziki tego
ty pu badaniom medy cy na zrobia taki skok, i jest w stanie ratowa ludzi, ktrzy dawniej nie
mieliby szans na przey cie. Niestety , to ma te drug stron medalu: ratujc takich ludzi
i umoliwiajc im reprodukcj, dziaamy jakby wbrew ewolucji. Dopuszczamy do tego, by te
wadliwe geny by y dalej przekazy wane. Dlatego sdz, e w przy szoci takie osoby bdzie si
ratowa, ale raczej nie bd mogy si rozmnaa.

Nie ma pan wraenia, e jeli chodzi o stosunek do zwierzt, dzi widzimy

gwnie dwie skrajnoci: tych, ktrzy je bij, katuj, traktuj jak
przedmioty, i tzw. obrocw praw zwierzt
ktrzy szkodz rwnie mocno. Mam. Bo to s ci, ktry ch najbardziej wida i sy cha. Na
szczcie wy daje mi si, e wikszo ludzi ty lko ci akurat rzadko zabieraj gos w tej sprawie,
a szkoda ma do tej kwestii racjonalne, trzewe podejcie. Bez inny ch zwierzt ludzie by nie
istnieli. Bez zwierzt laboratory jny ch nie by oby za postpu nauki.

Podczas pracy nad t ksik przy wszystkich moliwych tematach

mwilimy o badaniach na zwierztach. Dotkno mnie to, e gdyby nie
one, neurobiologia dzi niewiele potrafiaby wyjani.
Neurobiologia, genety ka, iny nieria genety czna, biotechnologia. Lista jest duga.
Zawdziczamy ty m zwierztom wicej, ni moe nam si wy dawa. Naley im si, by wszy scy
ludzie wiedzieli: to, e tak skutecznie leczy my dzi ludzi, jest moliwe dziki milionom zwierzt,
ktre za to zginy . Warto choby w ten sposb odda im hod.
 BIOGRAMY

JERZY VETULANI
Neurobiolog, profesor nauk przy rodniczy ch, czonek PAN i PAU, od pocztku drogi naukowej
zwizany z Insty tutem Farmakologii PAN. Krakus, mionik Rzy mu, czerwonego wina i Leonarda
Cohena. Populary zator nauki, zwolennik legalizacji marihuany , regularny uczestnik kabaretu
Gadajcy Pies. Neuroentuzjasta. W y ciu kieruje si zaczerpnit z Asimova dewiz: Niech
nigdy zmy s moralny nie skoni ci do podjcia bdnej decy zji.

MARIA MAZUREK
Pocztkowo chciaa by przedszkolank, stewardess, urzdniczk pracujc na poczcie, aktork
i lekark. Ostatecznie ukoczy a filologi wgiersk na Uniwersy tecie Jagielloskim (nie
przepracowaa ani jednego dnia w zawodzie). Po staach odby ty ch w kilku krakowskich
redakcjach zwizaa si z Gazet Krakowsk, w ktrej pracuje od piciu lat, zajmujc si
gwnie wy wiadami. Mioniczka jazdy konnej.