Professional Documents
Culture Documents
c Wydawnictwa AGH, Krakw 2004
ISBN 83-89388-86-3
H
prof. dr. hab. in. Edward Fra,
prof. dr. hab. in. Ryszard Uberman
AG
Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Maksymowicz
BG
H
1.1.1 Caki z funkcji wieloznacznych . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2 Wyznaczanie sum szeregw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.3 Wektorowe pole paskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
AG
1.3.1 Odwzorowania konforemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.2 Homografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.3.3 Siatka konforemnie rwnowana . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.3.4 Potencja zespolony wektorowego pola paskiego . . . . . . 28
1.3.5 Wektorowe pole paskie i odwzorowania konforemne . . . . 31
1.4 Rozkad funkcji meromorficznej na uamki proste . . . . . . . . . . 35
BG
i
2.2 Metoda separacji zmiennych w rwnaniu rniczkowym o pochod-
nych czstkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
2.3 Punkty osobliwe rwnania rniczkowego . . . . . . . . . . . . . . 76
2.4 Podstawowe rwnania rniczkowe zwyczajne drugiego rzdu . . . 79
2.5 Metoda Frobeniusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
2.6 Rwnania klasy Fuchsa uwagi oglne . . . . . . . . . . . . . . . 88
2.7 Rwnania klasy Fuchsa formy kanoniczne . . . . . . . . . . . . . 91
2.8 Drugie rozwizanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
2.8.1 Metoda wariacji parametru . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
2.8.2 Drugie rozwizanie Wroskian . . . . . . . . . . . . . . . 107
2.9 Funkcja konfluentna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
2.9.1 Rwnanie Bessela a rwnanie konfluentne . . . . . . . . . . 113
2.9.2 Reprezentacja cakowa funkcji konfluentnej;
Asymptotyka w nieskoczonoci . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2.10 Rwnanie niejednorodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
2.10.1 Metoda wariacji parametrw . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
H
2.10.2 Metoda funkcji Greena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
2.11 Przykady zastosowa:
stacjonarne rwnanie Schrodingera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
AG
2.12 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
H
5.5.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
5.5.2 Funkcja Greena jeden wymiar . . . . . . . . . . . . . . . 256
5.5.3 Jednowymiarowa funkcja Greena a problem wasny . . . . . 265
AG
5.5.4 Funkcja Greena dla 2 i 3wymiarowego operatora Laplacea 267
5.5.5 Funkcje Greena zalene od czasu . . . . . . . . . . . . . . . 270
5.6 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
6 Uzupenienia 287
A Kilka sw o przestrzeniach wektorowych . . . . . . . . . . . . . . . 287
A.1 Podstawowe definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
BG
BG
AG
H
Przedmowa v
H
specjalnych do opisu konkretnych problemw fizyki.
Zdecydowaem si na taki wanie wybr zagadnie z dwch powodw. Po
pierwsze, wydaje mi si, e tworz one stosunkowo zwart i logiczn cao.
AG
W gruncie rzeczy, jak wynika z zamieszczonych przykadw, tematem nr.1 skryp-
tu jest problem wasny, sformuowany bd to w jzyku rwnania rniczkowego
(z warunkami brzegowymi), bd w jzyku rwnania cakowego. Metoda funkcji
Greena, bdca bardzo fizycznym spojrzeniem na problem rwnania niejedno-
rodnego (niejednorodno rwnania utosamiana jest ze rdem pola) moe te
by traktowana jako jeden ze sposobw przejcia pomidzy zespoem: rwnanie
BG
H
daktyce metod matematycznych w fizyce wiele lat temu. Jest rzecz oczywist,
e to Jego wykady miay wpyw na uksztatowanie spojrzenia autora skryptu na
wiele zagadnie w nim poruszanych. Dzikujc Mu za t wspprac, chciabym
AG
jednoczenie prosi Go o wyrozumiao z pewnoci nie potrafiem napisa
skryptu tak dobrego jakim byby skrypt Jego autorstwa. Dzikuj take pp. prof.
dr. hab. Bohdanowi Dziunikowskiemu i prof. dr. hab. Kazimierzowi Przewockie-
mu z naszego Wydziau, za ktrych kadencji dziekaskiej powstaa idea skryptu.
Ich yczliwy stosunek do pomysu, sowa zachty i cierpliwo w oczekiwaniu
na realizacj przedsiwzicia zasuguj na gorce podzikowania. Dzikuj take
BG
H
niu obecna wersja jest znacznie lepsza. Pani Anna wykrya jeszcze kilka bdw
w nastpnych rozdziaach. Serdecznie Jej dzikuj w imieniu swoim, a take
wszystkich uytkownikw.
AG
W przyszoci przewiduj wydanie zbioru problemw, w wikszoci z rozwi-
zaniami jako zrozumiaego uzupenienia ksiki.
BG
AG
H
Rozdzia 1
H
Z
Caki typu f (x)dx
AG
Jeli f (z) jest funkcj regularn na osi rzeczywistej i w grnej ppaszczynie,
za wyjtkiem skoczonej liczby izolowanych punktw osobliwych zk ,
k = 1, . . . , n (=(zk ) > 0), to na mocy twierdzenia o residuach mamy
Z +R Z n
X
f (x)dx + f ()d = 2i Res[f (z); z = zk ], (1.1)
R CR
BG
k=1
R
przy czym R > max (|z1 |, . . . , |zn |). Jeeli CR 0 przy R +, to w granicy
mamy
Z + n
X
f (x)dx = 2i Res[f (z); z = zk ]. (1.2)
k=1
Innymi sowy, kontur cakowania por. rys.1.1 skada si z podstawy (osi rzeczy-
wistej) i grnego pokrgu, przy czym zachowanie si funkcji f (z), przeduenia
analitycznego f (x) na grn ppaszczyzn, musi by takie, aby przyczynek do
caki od grnego pokrgu zmierza do zera, przy pokrgu rozszerzajcym si
do nieskoczonoci. Oczywiste jest, e tak bdzie dla funkcji typu
1
f (z) ; > 0.
z 1+
1
2 Niektre zastosowania funkcji zmiennej zespolonej
H
Z + dx
I = ; a > 0.
(x2 + a2 )3
AG
Przeduenie analityczne funkcji podcakowej na grn ppaszczyzn to funkcja
1
;
(z 2 + a2 )3
" #
1 d2 (z ai)3 3
c1 = lim 2 2 2 3
= ... = .
2! zai dz (z + a ) 16a5 i
H
nieskoczonoci). Dowd lematu jest prosty i pouczajcy. Jeeli f (z) 0, to dla
AG
BG
|z| = R funkcja jest ograniczona i |f (z)| < R , dla |z| = R. Kadc = Rei
i zauwaajc, e w pierwszej wiartce (por. rys.1.2), dla kadego 0 /2,
mamy sin 2 , otrzymujemy oszacowanie przy R
Z Z Z
i
eR sin d
i
f ()e d R R
e d = R R
CR 0 0
Z /2 Z /2
2R
= 2R R eR sin d < 2R R e
d
0 0
= R (1 eR ) 0.
4 Niektre zastosowania funkcji zmiennej zespolonej
eiz
H
,
z 2 + a2
Z x sin xdx a
= e ; a > 0,
0 (x2 + a2 )2 4a
Z
cos mxdx
= (1 + am)eam ; m, a > 0,
0 (x2 + a2 )2 4a3
Z
cos xdx 7
= .
0 (1 + x2 )3 16 e
(Z )
sin x 1 + eix 1
Z
I = dx = = dx ={I 1 }. (1.6)
0 x 2 x 2
Rozszerzona analitycznie funkcja podcakowa w I 1 nie ma osobliwoci w obszarze
ograniczonym przez kontur cakowania z rys.1.1, ale ma biegun pierwszego rzdu
na konturze, w punkcie z = 0. Jedyna rada, to modyfikacja konturu, tak jak
pokazane jest to na rysunku 1.3. W przypadku konturu 1.3(a) mamy
H
Rysunek 1.3: Zmodyfikowany kontur cakowania: symetryczny segment osi rzeczy-
wistej i due pkole o promieniu R zostay uzupenione o mae
AG
pkole, po ktrym obchodzimy punkt z = 0
eix +R eix ei ei
Z Z Z Z Z
f ()d = dx + dx + d + d = 0 (1.7)
R x + x C CR
BG
Tak wic
I 1 = i;
. I =
2
Dla konturu 1.3(b) zmienia si kierunek obchodzenia punktu zero kt zmie-
nia si od do 2, tak e cakowanie po maym pkolu daje przyczynek rwny
6 Niektre zastosowania funkcji zmiennej zespolonej
H
0 i |z|=1 z z z
Przykad:
Z 2 d
I = , |a| < 1.
0 1 + a cos
Korzystamy z podstawienia (1.8). Caka przyjmuje posta
obliczanie caek 7
1 1 dz 2 dz
Z Z
I = = = ...
a 1
i |z|=1 z i |z|=1 az 2 + 2z + a
1+ z +
2 z
Rozwizujemy rwnanie kwadratowe:
r
2 1 1
az + 2z + a = 0 = z1,2 = 1.
a a2
Z postaci rwnania kwadratowego wynika, e z1 z2 = 1, a wic tylko jeden z bie-
gunw ley wewntrz koa. Blisza analiza (warto j samemu przeprowadzi) wy-
kazuje, e jest to z1 i ostatecznie
1 1 2
I = 4Res ; z = z1 = 4 = .
a(z z1 )(z z2 ) a(z1 z2 ) 1 a2
H
W powyszych przykadach obliczania caek korzystalimy z twierdzenia o resi-
duach, ktre stosuje si do funkcji analitycznych jednoznacznych (funkcji regu-
AG
larnych). Jeeli przeduenie analityczne cakowanej (po osi 0x) funkcji f (x) na
paszczyzn zespolon jest funkcj wieloznaczn, to musimy podda kontur cako-
wania odpowiedniej modyfikacji tak, aby nie zawiera on punktw rozgazienia
takiej funkcji i rozwaa jedn ga funkcji f (z). Oprcz wynikw cakowania
takie procedury pozwalaj nam lepiej zrozumie pojcia wieloznacznoci funkcji
i jej gazi.
Jako przykad obliczmy cak
BG
Z
I = x1 f (x) dx, 0 < < 1. (1.11)
0
H
ktra na grnym brzegu cicia jest nasz funkcj podcakow ze wzoru (1.11).
AG
Z twierdzenia o residuach wynika
I
() d
Z R Z Z Z
= x1 f (x) dx + 1 f () d + 1 f () d + 1 f () d
CR + R C
n
BG
X
= 2i Res [(z); z = zk ] . (1.13)
k=1
M
|f (z)| < ; M pewna staa.
|z|
obliczanie caek 9
liczona wzdu dolnej krawdzi cicia. Na tej krawdzi arg = 2 i dlatego mamy
H
Z Z R
1 f () d = ei2 x1 f (x) dx.
R
AG
i wzr (1.13) daje nam (R , 0)
n
2i
Z X
1
x f (x) dx = Res [(z); z = zk ] . (1.14)
0 1 ei2 k=1
x1
Z
I = dx, 0 < < 1.
0 1+x
2i ei (1)
I = i2
ei(1) = 2i = .
1e 1 ei2 sin
Z
Caki typu I = f (x) ln x dx.
0
1
f (z) ; > 0.
z 1+
10 Niektre zastosowania funkcji zmiennej zespolonej
H
gdzie zk ; k = 1, . . . , n to osobliwoci (z) w grnej ppaszczynie.
Przy R i 0 obie caki po pokrgach znikaj, mamy bowiem
AG
Z Z
M M
q
| ln |Rd ln2 R + 2 0
f () ln d 1+
przy R
CR R 0 R
n
i
Z X
f (x)[ln x + ] dx = 2i Res [(z); z = zk ], (1.16)
2 k=1
albo
Z n
X
f (x) ln x dx = i Res {[f (z)(ln z i/2)]; z = zk } . (1.17)
0 k=1
Z ln x
1
dx = iRes (ln z i/2) ; z = i = . . . = .
0 (1 + x2 )2 2
(1 + z )2 4
wyznaczanie sum szeregw 11
H
AG
BG
(modu z sumy nie jest wikszy od sumy moduw; modu z rnicy nie jest
mniejszy od rnicy moduw); dla z = (N + 1/2) + iy
ey + ey
... = 1 przy y .
ey ey
Jeeli tak to caka konturowa
I
ctg z f (z)dz 0 przy N ,
QN
H
wych f (z), jak i osobliwociach kotangensa biegunach pierwszego rzdu: z =
0, 1, 2, . . . , N, . . .. Te ostatnie to
AG
Res { ctg z f (z); z = N } = f (N ).
Mamy wic
N X
=+
cos z
0 = 2i Res f (z); z = 0, 1, 2, . . . , N, . . .
N =
sin z
BG
m
( )
cos z
X
+2i Res f (z); z = z1 , . . . , zk , . . . , zm
k=1
sin z
albo
NX
=+ m
cos z
X
f (N ) = Res f (z); z = z1 , . . . , zk , . . . , zm . (1.20)
N = k=1
sin z
otrzymujemy
!
X 1 1 sin a 2 + sinh a 2 1
= . (1.23)
n=1
n4 + a4 2 a3 2 cosh a 2 cos a 2 a4
po podstawieniu
1
f (z) =
z2
nie sprawia wikszych trudnoci. Jedyny biegun f (z), punkt z = 0, koincyduje
wprawdzie z biegunem kotangensa, ale nie przeszkadza to faktowi, e
1 1 cos z 1
X X
2
+ 2
= 2S = Res ;z = 0 . (1.25)
n=1
n n=1
n sin z z 2
H
1! 3! + . . .
1 1 1
= 3
+ ...
z 3 z
AG
Dalsze rachunki nie s ju potrzebne; residuum wynosi 1/3, czyli zgodnie
z 1.25)
X 1 2
= . (1.26)
n=1
n2 6
Zaprezentowana, prosta w gruncie rzeczy, technika liczenia sum nieskoczo-
BG
nych opiera si fakcie, e residuum funkcji ctg z dla z cakowitego rwne jest
jednoci. Nietrudno zauway, e residuum funkcji
sin z
dla z = n, to (1)n , a jeeli tak, to funkcja ta bdzie znakomitym narzdziem do
sumowania szeregw przestpnych. Analogicznie do wzoru (1.20) bdziemy mie
n=+ m
1
X X
n
(1) f (n) = Res f (z); z = zk , (1.27)
n= k=1
sin z
przy czym f (z) i tym razem musi spenia warunek (1.18), a bieguny f (z) nie
powinny koincydowa z biegunami sin z (N ). Analiz zachowania si funkcji
1/sin z na brzegu kwadratu pozostawiam Czytelnikowi; bardzo atwo mona wy-
kaza, e na bokach kwadratu QN | sin z| 1.
wektorowe pole paskie 15
z = x + iy (1.28)
V = Vx + iVy . (1.29)
H
masy (cieczy) lub ciepa kiedy pole prdkoci, z jak przemieszcza si medium
jest znowu w wyniku istnienia pewnych symetrii pozbawione zalenoci od
jednej z trzech wsprzdnych.
AG
To, e sigamy po przykady zjawisk fizycznych, opisywanych rwnaniem La-
placea, nie jest przypadkowe. Przypomnijmy, e fundament analizy funkcji zmien-
nej zespolonej warunki Cauchyego-Riemanna implikuj konieczno spenia-
nia tego wanie rwnania przez cz rzeczywist i urojon funkcji f (z). Jeeli
funkcja ma posta
BG
H
0x wartoci zbioru przeciwdziedziny punktw osi 0y. Wizualizacja takiego
przyporzdkowania to wykres funkcji pewna krzywa na paszczynie 0xy. Aby
zilustrowa odwzorowania realizowane przez funkcje zmiennej zespolonej, musi-
AG
my uy dwch, do zoonych, elementw: paszczyzny C z (bd jej wybranego
obszaru) i paszczyzny zespolonej C w , na ktrej powstaje obraz odwzorowania. Sy-
tuacja ulega dalszej komplikacji, jeeli odwzorowanie nie jest jedno-jednoznaczne,
to znaczy kiedy np. dwa (lub wicej) rne zbiory punktw paszczyzny C z od-
wzorowuj si w ten sam obszar C w . Najprostszym przykadem jest funkcja
w = z2,
BG
(1.34)
ktra odwzorowuje zarwno grn, jak i doln ppaszczyzn C z ; =(z) > 0 lub
=(z) < 0 w t sam paszczyzn C w , z wycit dodatni posi rzeczywist
(por. podrozdzia 1.3.3). Funkcja odwrotna z = w jest wwczas funkcj niejed-
noznaczn; moe zosta uczyniona jednoznaczn, jeeli jako jej dziedzin rozwaa
bdziemy nie jedn paszczyzn C w , ale dwa identyczne paty C w , zczone ze
sob wzdu linii cicia (np. dodatnich posi rzeczywistych) tzw. powierzchnie
Riemanna funkcji pierwiastek (zespolony) z = w. Funkcja w = z 2 jest funkcj
wielowartociow (w tym wypadku wielo- to po prostu dwu-).
Przykadem funkcji, ktra jest nieskoczenie wielowartociowa jest funkcja
H
gdzie K to modu, a argument liczby zespolonej f 0 (z0 ). Dodatkowo zamy,
e pochodna f 0 (z0 ) 6= 0. Odwzorowanie, realizowane przez tak funkcj f (z),
nazywa bdziemy odwzorowaniem konforemnym.
AG
BG
H
albo
1 2 = 1 2 = ,
AG
gdzie to kt, jaki tworz zarwno styczne do krzywych 1 i 2 , jak i styczne
do ich obrazw krzywych 1 i 2 . W przypadku odwzorowania konforemnego,
kt midzy krzywymi zostaje zachowany. Zachowana jest nie tylko bezwzgldna
warto kta, ale i jego zwrot (znak).
Jeeli przeprowadzimy analogiczne rozumowanie dotyczce nie argumentu, lecz
moduu liczby zespolonej, bdcej wartoci pochodnej f (z0 ), to wyniknie z niego,
BG
1.3.2 Homografia
Przykadem odwzorowania konforemnego jest odwzorowanie homograficzne:
az + b
w = f (z) = , (1.39)
cz + d
a b
a b
z+ z+
c = c a z+q
w = f (z) = c p , (1.41)
d d z+r
z+ z+
H
c c
pq rw
z = (1.42)
p + w
BG
rq
f 0 (z) = p 6= 0, (1.43)
(z + r)2
H
= (1.47)
w2 w w1 w3 z 2 z z1 z3
uwikan posta odwzorowania homograficznego, w ktrej wystpuj explicite
AG
warunki (1.44). Wybr trzech punktw jest oczywicie dowolny, chocia istnieje
wyrniona triada: z = 0, z = 1 i z = zero (wybr pocztku ukadu i
jednoczenie punktu w nieskoczonoci) oraz jednostka.
Aby okreli podstawowe wasnoci odwzorowania homograficznego przekszta-
my raz jeszcze (1.41) do postaci
qr
w = f (z) = p +1 . (1.48)
BG
r+z
Homografi moemy traktowa jako zoenie trzech odwzorowa
1
z1 = r + z, z2 = , z3 = p(q r)z2 + p.
z1
Pierwsze i trzecie to odwzorowania realizowane przez funkcj liniow
1 1 1
w = = i = ei Rei (1.50)
z re r
H
(b) Operacji sprzenia zespolonego odbicia zwierciadlanego w osi rzeczywi-
stej (por. rys.1.7(b)).
AG
BG
Rysunek 1.7: Odwzorowanie f = 1/z jako zoenie inwersji wzgldem okrgu jed-
nostkowego (a) i odbicia w osi rzeczywistej (b)
H
u2 + v 2 u + v2
Podstawiajc z powyszych rwna za x i y do (1.51) otrzymamy w jzyku
zmiennych u i v paszczyzny C w rwnanie
AG
D(u2 + v 2 ) + Bu Cv + A = 0, (1.53)
a wic rwnanie analogiczne do (1.51)! Zauwamy, e dla D = 0 okrg (prze-
chodzcy przez pocztek ukadu) przeobraa si w prost. Nie jest to zaskocze-
niem. Obrazem punktu z = 0 w odwzorowaniu w = 1/z jest w = i vice
versa: w() = 0. Okrg przechodzcy przez z = 0 odwzorowuje si w okrg
BG
H
x z0
|w| = |p| = |p| = 1; (1.56)
xz
0
AG
(|x z0 | i |x z0 | to odlegoci punktu z = x od punktu z0 i jego zwierciadlanego
odbicia w osi rzeczywistej). Tak wic |p| = 1, czyli p = ei moemy nasze koo
obrci o dowolny kt , nie zmieniajc warunku zadania. Gdyby zamiast koa
jednostkowego chcielibymy uzyska koo |w| = R, to mielibymy p = Rei .
jest rwny zeru; wektory grad u i grad v s ortogonalne, wic ortogonalne s take
prostopade do nich rodziny krzywych.
24 Wektorowe pole paskie
przy czym odstpy pomidzy prostymi s stae i takie same dla obu rodzin pro-
stych (c). Siatka ta dzieli obszar Dw na zbir elementarnych kwadratw o boku
c, tak jak pokazano na rysunku 1.8.
H
AG
Rysunek 1.8: Prostoktna siatka kartezjaska na paszczynie zespolonej C w
H
Rysunek 1.9: Siatka konforemnie rwnowana siatce kartezjaskiej dla f (z) = z 2
AG
Dla funkcji (1.59) krzywe u = const 1/2C1 i v = const 1/2C2 zapisane
w jzyku zmiennych x i y to okrgi
x 1 y 1
= , = , (1.60)
x2 + y 2 2C1 x2 + y 2 2C2
BG
albo
(x C1 )2 + y 2 = C12 , x2 + (y + C2 )2 = C22 , (1.61)
a wic przeciwobrazami prostych u = const i v = const (dwie rodziny ortogo-
nalnych okrgw, wzajemnie stycznych w w = ) s na paszczynie C z
ortogonalne rodziny okrgw, wzajemnie stycznych w przeciwobrazie nieskoczo-
noci z C w punkcie z = 0. Sytuacj ilustruje rysunek 1.10.
Reprezentacja kartezjaska liczby zespolonej (z = x + iy) nie zawsze jest naj-
wygodniejsza. W reprezentacji biegunowej (w = Rei ) zamiast pary (u, v) posu-
gujemy si par (R, ). I w tym przypadku rodziny R = constans (okrgi wsp-
rodkowe, o rodku w w = 0) oraz = constans (pk pprostych przechodzcych
przez pocztek ukadu) s wzajemnie ortogonalne (por. rys.1.11). Podobnie jak
w przypadku siatki kartezjaskich, moemy te wprowadzi, na paszczynie C z ,
pojcie siatki konforemnie rwnowanej biegunowej siatce wsprzdnych (z pasz-
czyzny C w ).
26 Wektorowe pole paskie
H
1/z
AG
BG
z
|w| = = const.
z
H
AG
BG
H
Przykadem wektorowego pola paskiego niech bdzie pole elektryczne, wytwa-
rzane przez jednorodnie naadowan prost (gsto liniowa adunku ). Pole
takie nazwiemy umownie polem adunku punktowego; pole to moemy rozpatry-
AG
wa w dowolnej paszczynie, prostopadej do prostej. Wektor pola, E, ley w tej
paszczynie (por. rys.1.13(a)). W jzyku zmiennej zespolonej moemy zapisa
V V
E = Ex + iEy i , (1.63)
x y
gdzie V = V (x, y) jest funkcj potencjau. Warto bezwzgldn wektora nate-
BG
U (x, y) V (x, y)
= = Ey ,
x y
(1.66)
U (x, y) V (x, y)
= = Ex .
y x
x y dx
Z
x
U = 2 2
= arctg + C 0
20 x0 x + y 20 y
y
= arctg + C0 = arg z + C 00 . (1.67)
H
20 2 x 20
Funkcja V (x, y) to, jak powiedzielimy, potencja naszego pola elektrycznego; izo-
AG
linie V = const (na paszczynie W = U + iV ) to linie ekwipotencjalne. Pro-
stopade do nich izolinie U = const to linie si pola, tory po ktrych porusza si
wprowadzony do niego prbny adunek. Funkcj
wego adunku
1 i 1
W (x, y) = arg z + i ln = ln i arg z
20 20 |z| 20 |z|
i 1 1 i 1
= ln + i arg = ln . (1.69)
20 z z 20 z
Zawarte s w nim linie ekwipotencjalne, linie si, a take natenie pola E. Mamy
bowiem
U V V V
W 0 (z) = +i = +i = Ey iEx = i(Ex iEy ). (1.70)
x x y x
H
Jeeli rozpatrzy dwa, rnoimienne adunki, + i , umieszczone odpowiednio
w punktach i paszczyzny z, to potencja zespolony ukadu wynosi
AG
i 1 i 1 i z
W = ln ln = ln . (1.74)
20 z 20 z 20 z
Linie ekwipotencjalne s okrelone rwnaniem
z
=(W ) = ln = constans,
20 z
BG
albo prostszym
z
z = constans.
H
stycznych w punkcie z = 0 (por. rys.1.10).
Przykad
Wyobramy sobie nieskoczenie dugi walec (pusty w rodku), o promieniu
jednostkowym, ktry zosta przecity na dwie identyczne powki paszczyzn,
w ktrej ley o walca. Dwie powki zostay rozsunite na bardzo ma (nie-
skoczenie ma) odlego i naadowane tak, e wytworzona rnica potencjau
midzy nimi jest rwna 2V . Sytuacja, ogldana w dowolnej paszczynie C z , pro-
stopadej do osi walca, jest zilustrowana na rysunku 1.14.
H
Rysunek 1.14: Dwa naadowane pwalce przewodzce na paszczynie C z i ich
AG
obraz na paszczyznach C w1 i C w
6
Sztuka nieco ju zanikajca znajdowania odwzorowa konforemnych w duej mierze
sprowadza si do technik heurystycznych, czyli tzw. metody prb i bdw. Zaproponowana
homografia mogaby by nieco inna na przykad z mianownikiem i licznikiem zamienionymi
miejscami, lub jednym z nich pomnoonym przez 1. Warto sprawdzi Czytelniku, e te alter-
natywne postacie te zaprowadz nas do waciwego wyniku kocowego.
i odwzorowania konforemne 33
0 2 transformuj si
1 + ei ei/2 + ei/2
i
= i/2 i/2
= i ctg (1.78)
1e e e 2
w o urojon paszczyzny C w1 . Poniewa w1 = 1 ley po prawej stronie osi urojo-
nej, to odwzorowanie okrelone wzorem (1.77) odwzorowuje wntrze koa jednost-
kowego na praw ppaszczyzn: <(w1 ) 0, a wic obszar, w ktrym argument
zmiennej w1 zmienia si od +/2 do /27 .
Jeeli tak, to funkcja
2V 2V 1+z
w = ln w1 = ln (1.79)
1z
da nam szukany wynik: pas o wysokoci 2V ; dolna prosta odpowiada wartoci
v = V ; grna v = +V . Aby znale potencja w dowolnym punkcie z =
x + iy = rei wntrza koa jednostkowego na paszczynie C z , wystarczy obliczy,
dla tego punktu, cz urojon funkcji (1.79). Mamy
u + iv =
2V
ln
1 + x + iy
1 x iy
=
2V
ln
H
1 x2 y 2 + 2iy
1 2x + x2 + y 2
ln Rei = ln R + i,
AG
gdzie
2V 2y 2V 2r sin
=v= arctg = arctg .
1 x2 y 2 1 r2
W rozdziale czwartym, w punkcie powiconym zastosowaniu wielomianw Legen-
drea do rozwizywania problemw pola elektrostatycznego, analogiczny problem
BG
ale dla symetrii sferycznej, a nie cylindrycznej jest rozwizany technik wywo-
dzc si z metody separacji zmiennych. Proponuj Ci Czytelniku, aby sprbo-
wa rozwiza przedstawiony wanie problem w analogiczny sposb i porwna
otrzymane wyniki. Zauwaysz wtedy, niewtpliwie, e metoda odwzorowa kon-
foremnych daje wynik o postaci zdecydowanie prostszej.
Innym, bardzo typowym, przykadem techniki odwzorowa konforemnych b-
dzie wyznaczenie rozkadu temperatury (stan ustalony temperatura spenia
rwnanie Laplacea) w obszarze ograniczonym dwoma niewsprodkowymi ru-
rami walcowymi, z ktrych jedna znajduje si w staej temperaturze T1 , a druga
T2 (por. rys.1.15). Zastanwmy si, opierajc si na dotychczasowych rozwa-
aniach, jaka funkcja miaaby szanse spenia rol potencjau zespolonego dla
7
W ramach (ksztaccych wyobrani) samodzielnych wicze: zastanw si, w co przecho-
dzi rednica okrgu, odcinek 1 x 1? W punktach z = 1 rednica jest prostopada do
okrgu. Wprawdzie w tych punktach naruszone s warunki konforemnoci, ale wspomnielimy,
e homografia jest wyjtkowo nieczua na takie odstpstwa od regu.
34 Wektorowe pole paskie
H
ratury to okrgi o promieniach || = ; r R. Prostopade do nich proste
arg = constans to linie, wzdu ktrych nastpuje przepyw ciepa (od tem-
peratury wyszej do niszej). Sytuacja jest wic analogiczna do przypadku pola
AG
punktowego adunku; potencjaem zespolonym bdzie funkcja
W = Ki ln , (1.80)
R
K = (T2 T1 )/ ln .
r
Jeeli zamiast rnicy chcemy, tak jak w sformuowanym powyej problemie, ope-
rowa dwoma okrelonymi wielkociami temperatury, powinnimy zmodyfikowa
funkcj (1.80) poprzez dodanie do niej jeszcze jednej staej, czysto urojonej
W = Ki ln + iL. (1.81)
V = K ln || + L (1.82)
H
w adunku, to sprbuj rozwiza ten sam problem metod separacji zmiennych
w rwnaniu Laplacea, zapisanym w odpowiednim dla symetrii problemu ukadzie
wsprzdnych (ukad wsprzdnych elipsoidalnych). I tu czeka Ci spora satys-
AG
fakcja, jeeli dobrniesz do koca rachunkw, ktre cho nie trudne wymagaj sporo
uwagi. Ich kocowy etap to rwnanie Legendrea dla funkcji argumentu czysto
urojonego. Odpowiednie warunki brzegowe (stao potencjau na brzegu krka)
powinny da wynik pozostajcy w zgodzie z tym uzyskanym metod odwzorowa
konforemnych. Ale bilans kosztw w tym przypadku preferuje bezwzgldnie t
nieco ju staromodn metod!
BG
H
m
1 f (z) c1 (z = zk )
I X
dz = f (0) + . (1.87)
2i Km z zk
AG
k=1
1
f (z) = ctg z . (1.92)
z
W zerze f (0) = 0; a (pozostae) bieguny kotangensa to zk = , 2, . . .. Zgodnie
z (1.91)
1 X 1 1
ctg z = + . (1.93)
z z k k
H
k6=0
|z|
z 1 1 R
(z k)k = k 2 z k 2 , (1.94)
R
k k
czyli dla odpowiednio duego k majorant dla szeregu (1.93) jest (zbieny jedno-
BG
P +
stajnie i bezwzgldnie w dowolnym kole |z| R) szereg 0 1/k 2 . Dlatego te,
dla dowolnej, skoczonej wartoci z moemy w (1.93) zmieni porzdek wyrazw;
czc parami wyrazy o przeciwnych znakach wskanika k, otrzymujemy
1 X 2z
ctg z = + 2 k2 2
(1.95)
z k=1
z
Tego typu rozwini mona utworzy wiele. Poniej podajemy kilka z nich
weryfikacja tych wzorw odbywa si dokadnie wedug zaprezentowanego wcze-
niej schematu. Jedyna (niewielka) trudno to poprawne zlokalizowanie biegunw
38 Rozkad funkcji meromorficznej na uamki proste
H
Dyskutowana powyej funkcja ctg z ma t sympatyczn wasno, e residua
liczone w osobliwociach biegunowych zk = k, k 6= 0 s rwne 1, co wynika
AG
oczywicie z faktu, e kotangens to stosunek dwch funkcji (kosinusa i sinusa),
z ktrych pierwsza jest pochodn drugiej. Zobaczmy, jakie treci kryje w sobie
wzr (1.91), jeeli funkcj f (z) moemy zapisa w postaci
g 0 (z)
f (z) = , (1.97)
g(z)
gdzie funkcja g(z) ma w punktach zk , k = 1, . . . , zera pierwszego rzdu (tzn.
BG
H
(pochodna funkcji parzystej w zerze jest rwna zeru, przyczynki od obu sum
czciowo si redukuj.) Tak wic
AG
2z
g 0 (z) = g(z)
X
2z 2
. (1.103)
k=1
z k
k=1
1
g IV (0) = 3[g 00 (0)]2 12
X
. (1.105)
k=1
zk 4
Wstawiajc do ostatnich wzorw raz jeszcze funkcj sin z/z i obliczajc jej pochod-
ne drug i czwart w zerze, otrzymujemy kolejny sposb na zweryfikowanie
wartoci sum
X 1 2
= , (1.106)
k=1
n2 6
X 1 4
4
= . (1.107)
k=1
n 90
9
Rniczkowanie jest nieco mudne; alternatywny sposb podejcia to obliczenie drugiej i
czwartej pochodnej jako odpowiednich caek konturowych, traktujc drug pochodn jako pierw-
sz, a czwart jako trzeci pochodn funkcji g 0 (z), okrelonej jak w (1.103).
40 Gamma Eulera
H
rozwinicia dla ujemnych wskanikw k. Funkcja (1 + z) jest wic funkcj me-
romorficzn, z biegunami pierwszego rzdu w punktach z = 1, 2, . . . , k, . . ..
AG
Celem penego okrelenia funkcji gamma narzumy na ni dwa warunki, ktre
stan si oczywiste w dalszym cigu tego podrozdziau
z
z+k z
Z X
ln (1 + z) ln (1) = (1 + z)dz = z ln , (1.111)
0 k=1
k k
Ju widzimy
n n
! !
X 1 X 1
= lim ln(n + 1) = lim ln(n) = lim (Hn ln n).
n
k=1
k n
k=1
k n
(1.115)
H
(Zamian ln(n + 1) ln(n) usprawiedliwia przejcie graniczne.) Hn to n-ta liczba
harmoniczna, analogon funkcji logarytmicznej w rachunkach zmiennej dyskret-
nej10 . Mwic prostym jzykiem: staa gamma, nazywan sta Eulera albo sta
AG
Eulera-Mascheroniego, to rnica pomidzy logarytmem a liczb harmoniczn,
w przypadku gdy argumenty obu staj si nieskoczenie wielkie. Sama rnica
jest niewielka11
= 0, 57721566 . . . . (1.116)
Zachowanie si gammy i jej odwrotnoci, dla rzeczywistych wartoci argumentu
BG
H
AG
BG
ln (1 + z) ln (z) = ln z + ln C, (1.118)
(2) (1) = 1 1 = 0; C = 1.
podstawowe wasnoci 43
(z + 1) = z(z) (1.119)
Aplikujc j n razy
(n + 1) = n! (1.121)
H
(z + n + 1) (1)n
AG
Res (n) = lim (z + n)(z) = lim = .
zn zn z(z + 1) . . . (z + n 1) n!
(1.123)
Wykorzystujc podstawowy wzr (1.112) (i podstawow wasno (1.119)) mamy
1 z z z/k
Y
= = z ez 1+ e (1.124)
(z) (1 + z) k=1
k
BG
1 z z/k
= ez
Y
1 e (1.125)
(1 z) k=1
k
Bdc przy argumencie z = 1/2, warto poda wzory dla dowolnych argumen-
tw powkowych. Wykorzystujc podstawow wasno gamma (1.119), mamy
natychmiast
1 2n + 1 2n 1 2n 1
n+ = = ;
2 2 2 2
H
silniach. Wystarczy zauway, e
1 (2n 1)! (2n)
n+ = = (1.131)
2 22n1 (n 1)! (n)22n1
1 (2n 3)! (2n 2)
n = = . (1.132)
2 22n3 (n 2)! (n 1)22n3
definicj (w 1729 roku) w nieco innej postaci. Ta oryginalna definicja Eulera to13
1 z
1 +
1 Y n
(z) = . (1.133)
z
z n=1
1+
n
Tak jak wynika z powyszej dyskusji, posta ta dobrze oddaje pewne wasnoci
funkcji gamma14 , ale nie jest zbyt przyjazna w praktycznych zastosowaniach.
Euler wyprowadzi z wzoru (1.133) okrelenie gammy w postaci caki
Z
(z) = et tz1 dt, <(z) > 0. (1.134)
0
Jak wynika z zastrzeenia, caka we wzorze (1.134) jest zbiena tylko dla dodat-
niej rzeczywistej czci argumentu. To zreszt jest do oczywiste: modu funkcji
podcakowej to
H
|et tz1 | = |et e(z1) ln t | = et e(x1) ln t .
Czynnik et zapewnia zbieno caki dla t , a czynnik e(x1) ln t dla
AG
t 0 (przy x > 0). W olbrzymiej wikszoci przypadkw mamy zreszt do
czynienie z funkcj gamma dla argumentw czysto rzeczywistych, tak e bardziej
robocza definicja cakowa to15
Z
(x) = et tx1 dt, x > 0. (1.135)
0
BG
H
(x, ) = et tx1 dt, (1.138)
Z0
(x, ) = et tx1 dt. (1.139)
AG
Oczywicie
(x, ) + (x, ) = (x). (1.140)
Funkcja (x, ) bdzie wic cile powizana z dystrybuant (skumulowan gsto-
ci rozkadu prawdopodobiestwa) rozkadu Gaussa. Ze wzgldu na popularno
dystrybuanty gaussowskiej wprowadzono tzw. funkcj bdu (error function):
BG
2
Z 2 1
erf( ) = et dt = (1/2, 2 ). (1.141)
0
Z definicji widzimy, e funkcja bdu reprezentuje podwojon cakkrzywej gaus-
sowskiej (warto oczekiwana zero, odchylenie standardowe = 1/ 2), od punktu
t = 0 do t = . Do kompletu wprowadza si te funkcj dopeniajc dla funkcji
bdu (error function complement)
2
Z 2 1
erfc( ) = 1 erf( ) = et dt = (1/2, 2 ). (1.142)
H
li( ) = . (1.146)
0 ln t
2.9. Konkretnie
1
(x, ) = x F (x, x + 1, ). (1.147)
x
(p)(q)
B(p, q) = . (1.148)
(p + q)
16
Ei to skrt od exponential integral. Mae i ma sw genez w aciskim (angielskim, fran-
cuskim, . . . ) integralis. Due C (kosinus) i mae s (sinus) to skutki istnienia pewnych mao
istotnych konwencji stosowanych przy definiowaniu cakowych funkcji.
48 Gamma Eulera
H
Z 1
B(p, q) = tp1 (1 t)q1 dt. (1.150)
0
AG
Kolejna zmiana zmiennej cakowania t = u/(u + 1) prowadzi do jeszcze jednego
poytecznego wzoru-definicji
up1
Z
B(p, q) = du, (1.151)
0 (u + 1)p+q
ktry mona wykorzysta do wykazania relacji (por. 1.127)
BG
B(p, 1 p) = , (1.152)
sin p
z ktrej, kadc p = 1/2, mona atwo otrzyma kolejn weryfikacj: (1/2) = .
H
= . (1.156)
c3 0 eh/kT 1
Gdyby nie jedynka Plancka w mianowniku, mielibymy cak typu 0 3 ea d
R
AG
(a = h/kT ), a wic praktycznie (4), ale fizyczna waga jedynki jednak zmusza
nas do maego wysiku. Podstawmy x = ea . Nowa caka to
3
8k 4 T 4 1 1 1
Z
= ln dx. (1.157)
c3 h3 0 x 1x
I znowu gdyby nie czynnik 1/(1 x) mielibymy bezporednio gamm (por.
BG
wzr (1.136)). Ale ten czynnik, to dla |x| < 1 suma szeregu geometrycznego:
1
= 1 + x + x2 + . . . .
1x
Cak (1.157) mona wic zapisa w postaci
( 3 3 3 )
8k 4 T 4 1 1 1 1
Z
= ln + x ln + x2 ln + . . . dx. (1.158)
c3 h3 0 x x x
Zakadajc, e wolno nam cakowa wyraz po wyrazie nieskoczon sum pod zna-
kiem caki i obliczajc po drodze cak (por. 1.136)
1 x1
1
Z
ln um du = . . . u = et . . .
0 u
[t(m + 1)]x1 et(m+1) d[(m + 1)t] (x)
Z Z
= tx1 et(m+1) dt = x
=
0 0 (m + 1) (m + 1)x
50 Odwzorowania konforemne w hydrodynamice
8k 4 T 4 1 1 1 48k 4 T 4
= (4) + + + . . . (4). (1.159)
c3 h3 14 24 34 c3 h3
H
3 3 3 3 3
1 1 1 1 1 xn 1
n1
ln = ln + x ln + ... + x ln + ln
x 1x x x x 1x x
AG
i wykazanie, e warto caki z ostatniego czonu rozwinicia zmierza do zera przy
n . To ostatnie jest proste. Mamy bowiem
1 3
Z 1 1
3
xn 1 x ln
Z Z 1
M
ln = x n1
x dx < M xn1 dx = .
0 x 1x 0
1x
0 n
BG
1.6.1 Wprowadzenie
Bdziemy rozpatrywa ustalone przepywy cieczy w zasadzie idealnej wok prze-
szkody. W zasadzie idealnej bo aby mc przedyskutowa pewne realia fizyczne,
bdziemy zmuszeni do uwzgldnienia lepkoci. Na pocztek wic zakadamy, e
ciecz jest nieciliwa (gsto cieczy pozostaje staa, = constans), a przepywy
s potencjalne. Potencjalny przepyw to taki, dla ktrego rotacja prdkoci jest
rwna zeru; istnieje wwczas skalarna funkcja , taka e
H
v = grad, (1.161)
AG
a poniewa prdko spenia rwnanie cigoci
div (v) + = 0, (1.162)
t
to przy staoci potencja prdkoci spenia rwnanie Laplacea
BG
4 = 0. (1.163)
H
szarze Dz (a); do oblicze krenia wektora prdkoci dla zamkni-
tego konturu (b)
AG
Z Z
Q = v dn = (vx + ivy )(idz)
BG
Z Z Z
= (vx + ivy )(dy idx) = vx dy vy dx = dy + dx
y x
Z
zamknitego 18
I I
K = v ds = (vx + ivy ) (dz)
I I I
= (vx + ivy ) (dx + idy) = vx dx + vy dy = dx + dy
x y
I
= d. (1.167)
H
lonym to, analogicznie do wzorw (1.70 1.72) podrozdziau 1.3.4, mamy
0 (z) = i = vx ivy
AG
+i = (1.169)
x x x y
i konsekwentnie
v = vx + ivy = 0 (z), (1.170)
a take s 2 2
v = |v| = + . (1.171)
BG
x y
H
osi rzeczywistej (, R) oraz (R, ) s wic liniami prdu. Ten dodatkowy wa-
runek pozwala ucili posta szukanego odwzorowania odwzorowaniu podlega
grna ppaszczyzna z wycitym pkolem (por. rys.1.18(b)); szukamy odwzoro-
AG
wania w = (z) przeksztacajcego ten obszar w grn ppaszczyzn, =w 0,
przy czym () = oraz 0 () = 1.
Odwzorowanie to bdzie speniaa tzw. funkcja ukowskiego
R2
w(z) = z + . (1.172)
z
BG
R2 R2
z1 + = z2 + ,
z1 z2
albo !
R2
(z1 z2 ) 1 = 0.
z1 z 2
Obszar wyjciowy nie moe wic zawiera punktw, dla ktrych z1 z2 = R2 , a takim
wanie obszarem jest zarwno zewntrze (|z| > R), jak wntrze (|z| < R) koa
o promieniu R.
cakowity opyw okrgu 55
H
Blisza analiza pozwala stwierdzi, e kierunek obiegania okrgw jest zachowany;
sam okrg |z| = R przeksztaca si w odcinek osi rzeczywistej C w : 2R < u <
2R, ale obiegany dwukrotnie: gr i doem. Ortogonalne do okrgw |z| = r >
AG
1 pproste arg z = z paszczyzny C z przeksztacaj si na paszczynie C w
w rodzin hiperbol, ortogonaln do rodziny elips. Rwnania hiperbol (tym razem
eliminujemy r z rwna (1.173)) to
u2 v2
= 1. (1.175)
cos2 sin2
BG
Obie rodziny: elips i hiperbol maj wsplne ogniska w punktach (R, 0) i (R, 0)
paszczyzny C w (por. rys.1.19). W kocu, odcinki osi rzeczywistej paszczyzny
C z : < x < R oraz R < x < odwzorowuj si w analogiczne odcinki
< u < 2R oraz 2R < u < paszczyzny C w 19 .
Opisane powyej odwzorowanie nie opisuje jednak w peni zagadnienia opywu
okrgu. Opyw ten bowiem moe realizowa jeszcze potencjalny wir, charakte-
ryzujcy si wektorem prdkoci (por. rys.1.20)
iK z Ky Kx
v= 2
2 2
+i . (1.176)
2 |z| 2(x + y ) 2(x2 + y 2 )
19
Szczegow analiz odwzorowa realizowanych przez funkcj ukowskiego mona znale
w kadym podrczniku funkcji zmiennej zespolonej. Bardzo pouczajce jest przeledzenie tego
odwzorowania bardzo dokadnie. Program minimum: wyka, e wntrze koa przeksztaca si te
w paszczyzn, z analogicznymi rodzinami elips i hiperbol, ale obieganych w kierunku przeciw-
nym.
56 Odwzorowania konforemne w hydrodynamice
H
AG
BG
obliczenia krenia staje si konturem jak na rysunku 1.21, dla ktrego cakowite
krenie jest zerowe.
H
(1.176) to wektorowe pole liniowego adunku (rwn. 1.64) obrcone o kt 90o ,
a wic przemnoone przez i. Zespolony potencja wiru paskiego ma posta (por.
AG
rwn. (1.69))
K 1 K
w1 (z) = i ln = ln z, (1.177)
2 z 2i
a jeeli tak, to potencja zespolony naszego przepywu, dopuszczajcego moliwo
krenia pynu wok przeszkody, to
R2 K
(z) = w(z) + w1 (z) = z + + ln z. (1.178)
BG
z 2i
Ju na pierwszy rzut oka wida, e spenione s warunki: () = , a take
0 () = 1. Gdyby prdko w nieskoczonoci bya dowoln (zespolon) liczb
v , to potencja (1.180) naleaoby podda do oczywistej modyfikacji
R2 |v |2 K v R2 K K
(z) = v z + + ln (z v ) = v z + + ln z + ln v .
v z 2i z 2i 2i
(1.179)
Mamy wtedy bowiem, zgodnie z (1.170), 0 () = v . Obecno czynnika |v |2
w liczniku drugiego wyrazu sumy to konsekwencja tego skalowania 1 v .
Czynnik skalujcy pojawia si take w elemencie logarytmu, co powoduje poja-
wienie si w potencjale pewnej zupenie nieistotnej staej addytywnej.
Rwnanie (1.179) opisuje w peni wszystkie moliwe sytuacje, z jakimi mamy
do czynienia przy opywie przeszkody o przekroju koowym. Kluczow rol odgry-
wa tu obecno wyrazu reprezentujcego krenie; warto tego krenia staa
58 Odwzorowania konforemne w hydrodynamice
K
z2v + z v R2 = 0; (1.181)
2i
s to tzw. punkty krytyczne, albo punkty stagnacji zkr
1 iK 1
q
zkr = 16 2 V 2 R2 K 2 , (1.182)
v 4 4
H
pochodzcego od krenia. Wartoci bezwzgldne punktw zkr to
1
AG
p
K 2 + 16 2 V 2 R2 K 2 = R, dla |K | 4V R,
|zkr | = 4V (1.183)
1
p
K K 2 16 2 V 2 R2 dla |K | > 4V R.
4V
W pierwszym przypadku oba punkty krytyczne le na opywanym profilu (okr-
gu); w drugim jeden
z nich ley poza okrgiem, a drugi wewntrz okrgu (jak
wynika z (1.181)) zkr (1) zkr (2) = R2 ).
BG
iK i
V ei V ei ei2 e = 0,
2R
co po prostych przeksztaceniach daje warunek, tzw. warunek Czapygina, wicy
ze sob wielko krenia, prdko pynu w nieskoczonoci i argumenty punktw
krytycznych
K = 4RV sin( ). (1.184)
Na przykad dla = 0 (prdko skierowana rwnolegle do osi rzeczywistej) dwa
punkty krytyczne le symetrycznie wzgldem osi urojonej (1 i 2 = 1 ).
Zwyczajowo pierwszy z nich nazywa si punktem stagnacji, a drugi okrela si
mianem punktu spywu. Sytuacj przedstawia rysunek 1.22.
cakowity opyw profilu typu skrzydo 59
H
Opisany w poprzednim punkcie opyw profilu o przekroju koowym ma znacznie
bardziej uniwersalny charakter, ni mona by przypuszcza. Wynika to z faktu,
e za pomoc odwzorowa konforemnych, a w szczeglnoci funkcji ukowskiego
AG
(por. 1.172), mona praktycznie dowolny obszar, a waciwie zewntrze pewnego
profilu paskiego, przeksztaci na zewntrze pewnego okrgu. Aby to zilustrowa,
rozpatrzmy profil (przekrj skrzyda) jak na rysunku 1.23 i zacznijmy od znale-
zienia odwzorowania zewntrza uku AB okrgu z paszczyzny C z , rozpitego
pomidzy punktami 2 i 220 , na zewntrze koa K paszczyzny C w . Homografia
z2
BG
= (1.185)
z+2
przeksztaca uk AB w pprost PP; punkt B z = 2 przechodzi w = 0. Ta
sama homografia przeksztaca odcinek [2, 2] paszczyzny C z w pprost PP1
[0, ) paszczyzny C , a poniewa warto pochodnej
d
> 0,
dz z=2
to kt w punkcie B paszczyzny C z , pomidzy styczn do uku a osi rzeczywist,
zostaje przy przeksztaceniu zachowany zarwno co do wielkoci bezwzgldnej, jak
i do zwrotu. Kt ten obliczamy z trjkta AOC na rysunku 1.23: sin = 2/OA
20
Uwany Czytelniku, ktry zauwaye, e uk AB nie jest ukiem okrgu masz racj! Z
przyczyn technicznych zosta on nieco spaszczony, aby reszta szczegw rysunku pokrywaa
si z modelem skrzyda.
60 Odwzorowania konforemne w hydrodynamice
H
Rysunek 1.23: Model profilu skrzyda. Gste (cienkie) linie okrelaj zewntrze
AG
konturu (uku AB)
2/r. Wprowadzajc wysoko uku ponad osi rzeczywist jako 2h, mamy te
cos = (r 2h)/r = 1 h sin , a wic
1 cos
BG
h= = tg (1.186)
sin 2
albo = 2 arctgh. Zewntrze uku AB paszczyzny C z przechodzi w zewntrze
pprostej PP paszczyzny C (rys.1.24). To ostatnie chcielibymy teraz prze-
ksztaci w zewntrze koa K na paszczynie C w . Moemy znale potrzebne od-
wzorowanie pracujc od tyu: wyobramy sobie, e interesuje nas odwzorowanie
koa K z paszczyzny C w na zewntrze pprostej, pooonej na paszczynie C t
(por. rys.1.26). Brzeg koa K, okrg OK na paszczynie C w , przecina jej o rze-
czywist 0u w punktach u = 1; kt pomidzy styczn do tego okrgu w punkcie
w = 1, a osi 0u to kt . rodek koa ma wsprzdn v = h (por. rys.1.25).
Homografia
w1
t= (1.187)
w+1
przeksztaca okrg OK C w na prost P (por. rys.1.26), przechodzc przez t = 0
i nachylon do osi rzeczywistej 0r pod ktem (por. rys.1.25) = /2 arctgh
cakowity opyw profilu typu skrzydo 61
H
AG
Rysunek 1.25: Dwa styczne okrgi na paszczynie C w
BG
albo
1
z =w + (1.190)
w
oraz odwzorowanie odwrotne
H
AG
1 p
w= z + z2 4 . (1.191)
2
w = u + iy = u0 + iv0 + Rei .
Punkt (u0 , iv0 ) to rodek koa k, ktrego promie jest rwny R. Z rwnania (1.190) zosta-
y obliczone odpowiednie wartoci x (cz rzeczywista) i y (cz urojona) punktw-obrazw
paszczyzny C z . Wartoci liczbowe: u0 = 0, 6; v0 = 0, 75; R = 1, 77. Eksperymenty z transfor-
macj ukowskiego mona znale (wraz z elementami hydrodynamiki i fizyki lotu) na bardzo
interesujcych stronach dr. Johna Stewarta Denkera: http://www.monmouth.com/jsd.
cakowity opyw profilu typu skrzydo 63
H
Przy obliczaniu prdkoci dla okrelonych punktw z paszczyzny C z oblicza-
my (z)
d d d d d dw
AG
= = . (1.192)
dz d dz d dw dz
Dla profilu z rysunku 1.25
dw d 1
p
= z + z 24 = , (1.193)
dz z=2 dz 2
z=2
BG
(por. wzr (1.191)). W okolicy ostro zakoczonej partii profilu warto prdkoci
dy do nieskoczonoci (tzw. efekt ostrza). Tak byoby rzeczywicie, gdyby nie
efekty lepkoci i powstajce wskutek niej wiry w tzw. warstwie granicznej (war-
stwie pynu przepywajcego bezporednio przy profilu). Wiry te powoduj prze-
sunicie punktu spywu (tylnego punktu krytycznego) wanie do ostrza i bli-
sza analiza wykazuje, e to wanie przesunicie eliminuje nieskoczon warto
prdkoci w okolicy ostrza. Z kolei pooenie drugiego frontalnego punktu
stagnacji zwizane jest z prdkoci (niezaburzonego przez profil) pynu w nie-
skoczonoci i kreniem wok skrzyda. To ostatnie to znowu efekt lepkoci:
w jego wyniku warstwa graniczna pynu na grnej czci skrzyda odrywa si od
niego, tworzc cay szereg wirw o kreniu dodatnim (kierunek obiegu przeciwny
do ruchu wskazwek zegara), jeeli prdko pynu skierowana jest do strony lewej
profilu ku prawej. Ze wzgldu na prawo zachowania krenia (szczeglny przypa-
dek prawa zachowania momentu pdu) powstawanie tych wirw musi by kom-
pensowane pojawieniem si wok profilu skrzyda dodatkowego krenia o obiegu
64 Odwzorowania konforemne w hydrodynamice
Taka dodatkowa cyrkulacja stanowi rdo siy nonej. Wynika to z prawa Ber-
noulliego, dla przepyww ustalonych pynw . . . idealnych22 . Zgodnie z prawem
Bernoulliego, cinienie p i prdko v pynu zwizane s relacj
H
v2
p+ = C, (1.194)
2
AG
gdzie jest gstoci pynu, a C pewn sta. Przy opywie krzywej (por.
rys.1.29) cinienie wywierane na opywany kontur (prawo Pascala!) jest skierowane
prostopadle ku jego wntrzu. Element siy dF dziaajcy na element dz konturu23
to i pdz; sia cakowita to
i
I I I
F X + iY = ip dz = v 2 dz + iC dz, (1.195)
2
BG
przy czym druga caka jest rwna zeru (twierdzenie Cauchyego). Dla punktw
profilu prdko cieczy jest do niego styczna
H
przechodzc do wielkoci sprzonych
i
I
F = X iY = [0 (z)]2 dz. (1.199)
2
AG
Zgodnie z twierdzeniem Cauchyego, krzyw cakowania kontur moemy za-
stpi inn krzyw, obejmujc opywany profil (i kontur ), jeeli tylko obszar na
zewntrz wolny jest od wirw i rde osobliwoci fizycznych, przekadajcych
si na punkty nieanalitycznoci funkcji 0 (z).
W rozwaanym przez nas przypadku opywu profilu koowego mielimy (por.
wzr (1.179))
BG
R2 |v |2 K v R2 K
(z) = v z + + ln z = v z + + ln z
vz 2i z 2i
i, konsekwentnie,
c1 c2
0 (z) v + + 2 , (1.200)
z z
przy czym, w zgodzie z twierdzeniem o residuach
I
K = 0 (z) dz = 2ic1 . (1.201)
Obliczmy kwadrat pochodnej potencjau zespolonego
!2
0 2 v R2 K
[ (z)] = v 2
+
z 2iz
vK
= v2 + + .... (1.202)
iz
66
F = iK v . (1.204)
Powyszy wzr nosi nazw wzoru Kutty-ukowskiego (obaj panowie wyprowadzili
go niezalenie od siebie); podaje on warto siy dziaajcej na opywane ciao jako
proporcjonaln do: krenia, gstoci pynu, prdkoci w nieskoczonoci. Kieru-
nek tej siy nonej jest obrcony o kt prosty wzgldem kierunku v : zgodnie
z ruchem wskazwek zegara (czynnik i), o ile krenie jest dodatnie (obieg prze-
ciwny do obiegu wskazwek zegara) lub przeciwnie do ruchu wskazwek zegara
o ile krenie jest ujemne (obieg zgodny z obiegiem wskazwek zegara).
Dla konturu z ostrzem wzr Czapygina (1.184) wie cyrkulacj, prdko
w nieskoczonoci i ksztat ostrza
K = 4V R sin(0 ),
H
(1.184)
gdzie przypomnijmy V to warto bezwzgldna (modu) prdkoci niezabu-
rzonej, jej argument, a 0 argument obrazu punktu ostrza przy odwzoro-
AG
waniu, przeksztacajcym zewntrzny obszar opywanego konturu w zewntrze
koa o promieniu R. Podstawiajc z powyszego wzoru za K do wzoru Kutty-
ukowskiego otrzymujemy warto bezwzgldn siy wyporu
F = 4RV 2 |sin(0 )| (1.205)
sia nona jest proporcjonaln do kwadratu prdkoci w nieskoczonoci i do
gstoci pynu.
BG
Literatura
[1] Smirnow, W.I.:Matematyka wysza, t.III. cz.1 i cz.2. Zmienna zespolona.
Funkcje zmiennej zespolonej. Warszawa, PWN 1965
[2] Fuks, B.A., Szabat, B.A.: Funkcje zmiennej zespolonej i niektre ich zasto-
sowania. Warszawa, PWN 1954
[3] Krzy, J.: Zbir zada z funkcji analitycznych,wyd.4. Warszawa, PWN 1975
[4] Arfken, G.: Mathematical Methods for Physicists, 3rd Ed. New York and
London, Academic Press 1985
[5] Lenda, A.: Samolot Bernoulliego. Referat dydaktyczny;
http://www.ftj.agh.edu.pl/lenda/bern/bern.pdf. (2002)
Rozdzia 2
Rwnania rniczkowe
drugiego rzdu
2.1 Wprowadzenie
H
Jzykiem fizyki teoretycznej tej elementarnej, a take tej bardziej zaawanso-
AG
wanej jest w znakomitej wikszoci przypadkw jzyk rwnania rniczkowego.
Zwykle pierwszym rwnaniem rniczkowym, z ktrym spotyka si suchacz pod-
stawowego wykadu fizyki jest rwnanie Newtona, wice drug pochodn wek-
tora pooenia danego ciaa z dziaajc na si. Jest to rwnanie rniczkowe
drugiego rzdu, zwyczajne, liniowe bardzo czsto o staych wspczynnikach
i jednorodne. Jego rozwizaniem jest suma dwch niezalenych liniowo rozwiza,
przy czym wspczynniki multyplikatywne skadnikw tej sumy mona okreli,
BG
67
68 Wprowadzenie
D =
t
i rwnanie falowe
1 2
H
= .
c2 t2
To ostatnie moe take wystpowa jako rwnanie opisujce zjawiska w czte-
AG
rowymiarowej czasoprzestrzeni z operatorem dAlemberta:
2 2 2 1 2
+ + + .
x2 y 2 z 2 (ic)2 t2
h2
+ V = ih
2m t
i niezalene od czasu
h2
+ V = E.
2m
F. Rwnania Maxwella pola elektromagnetycznego i rwnanie Diraca w rela-
tywistycznej mechanice kwantowej.
H
le, stosujc jedn z podstawowych metod rozwizywania rwna czstkowych
metod separacji zmiennych. By moe jednak Czytelnik zetkn si z tym faktem
wczeniej. Na przykad rwnanie falowe (punkt D dla prostoty ograniczymy si
AG
do zalenoci od tylko jednej zmiennej przestrzennej)
2 1 2
=0
x2 c2 t2
mona przy pomocy prostej zmiany zmiennych
= x + ct
BG
= x ct
sprowadzi do postaci
2
= 0.
Rozwizaniem powyszego rwnania jest dowolna funkcja zaleca od nowych
zmiennych i , a wic od starych zmiennych x ct:
(x, t) = f (x ct)
gdzie od f wymagamy tylko tyle aby bya klasy C 2 . Tak wic funkcje
(x ct)
(x ct)2
...
(x ct)n
...
70 Metoda separacji zmiennych
n
a take ich suma z dowolnymi wspczynnikami: n=0 cn (x ct) bd roz-
P
H
AG
Idea metody separacji zmiennych sprowadza si do rozdzielenia rwnania czstko-
wego, zawierajcego n zmiennych niezalenych na n rwna rniczkowych zwy-
czajnych. Kade z tych rwna zawiera jedn i tylko jedn zmienn. Mona to
uzyska postulujc rozwizanie rwnania rniczkowego czstkowego w postaci:
iloczynu n funkcji, z ktrych kada zaley tylko od jednej (innej) zmiennej1 .
Na pierwszy rzut oka tego typu postulat moe wydawa si by zbyt ogranicza-
jcy posta naszego rozwizania, a pragmatyzm metody zbyt daleko posunity.
BG
rzdnych ktowych.) Jeeli wic tak czy inaczej mamy dokonywa wyboru wrd
rzeszy moliwych rozwiza, dopasowywujc je do pewnych specyficznych wymo-
gw, to moe bdzie nawet atwiej dokona takiej selekcji, jeeli zapostulujemy
rozwizanie w postaci iloczynu n funkcji.
Technik separacji zmiennych moemy rozpatrzy na przykadzie rwnania
Helmholtza + k 2 = 0, ktre w ukadzie wsprzdnych kartezjaskich ma
posta:
2 2 2
+ + + k 2 = 0. (2.1)
x2 y 2 z 2
Zgodnie z okrelon powyej technik separacji zmiennych naszej niewiadomej
funkcji (x, y, z) bdziemy szuka w postaci
(x, y, z) = X(x)Y (y)Z(z). (2.2)
Podstawiajc (2.2) do (2.1) otrzymujemy natychmiast
d2 X d2 Y d2 Z
YZ + XZ + XY + k 2 XY Z = 0 (2.3)
H
dx2 dy 2 dz 2
lub po podzieleniu2 przez XY Z i przesuniciu znaku rwnoci trzy kroki
w lewo
AG
1 d2 X 2 1 d2 Y 1 d2 Z
= k . (2.4)
X dx2 Y dy 2 Z dz 2
W tym momencie objawia si ju podstawowa idea techniki separacji. Lewa
strona rwnania (2.4) jest funkcj tylko zmiennej x a prawa zmiennych y i z.
Wida to zreszt wyranie znaki rniczek czstkowych () zostay zastpione
znakiem rniczki funkcji jednej zmiennej (d). C wic nastpi jeeli przy ustalo-
BG
nych wartociach y-a i z-a pozwolimy zmienia si x-owi? Prawa strona pozostanie
bez zmian a wic i lewa musi by staa, tzn. niezalena od wartoci x! Inaczej
mwic spenienie rwnoci (2.4) bdzie moliwe wtedy i tylko wtedy, gdy obie
jej strony bd rwne pewnej staej Cx . Mamy wic:
1 d2 X
= Cx (2.5)
X dx2
a take
1 d2 Y 1 d2 Z
k2 = Cx . (2.6)
Y dy 2 Z dz 2
Ostatnie rwnanie moemy przepisa w postaci
1 d2 Y 1 d2 Z
= Cx k 2 , (2.7)
Y dy 2 Z dz 2
2
Nie jestemy zainteresowani trywialnym rozwizaniem (2.1): (x, y, z) = 0.
72 Metoda separacji zmiennych
ktra stanowi nastpny etap separacji po lewej stronie rwnania mamy wyse-
parowan cz zalen wycznie od zmiennej y. A wic i tu:
1 d2 Y
= Cy (2.8)
Y dy 2
i
1 d2 Z
= Cy Cx k 2 Cz . (2.9)
Z dz 2
Trzy dowolne stae Cx ,Cy i Cz s powizane ze sta k rwnania (2.1) poprzez:
Cx + Cy + Cz = k 2 . (2.10)
H
Obecno wskanikw Cx ,Cy i Cz w rozwizaniu (2.11) jest konieczna. Jest to
bowiem rozwizanie otrzymane przy takim a nie innym wyborze staych Cx ,Cy
i Cz [powtrzmy raz jeszcze: dowolnych, speniajcych warunek (2.10)]. Jeeli wic
AG
zamiast tych staych wemiemy inn trjk: C 0 x ,C 0 y i C 0 z , ktrych suma rwna
jest k 2 to funkcja
gdzie (Cx ,Cy ,Cz )i (x, y, z) jest funkcj jak w (2.11) i (2.12), otrzyman dla itego
wyboru trjki Cx , Cy , Cz , a sumowanie odbywa si po wszystkich moliwych
kombinacjach tych trzech staych tzn. takich, dla ktrych suma tych staych rw-
na jest k 2 .
Metoda separacji zmiennych 73
H
trostatycznego ? otrzymamy w cigu kilku sekund. Zobaczmy jednak jak wyglda
odpowied na to samo pytanie w postaci rozwizania rwnania Laplacea. Syme-
tria problemu skania do wyboru ukadu wsprzdnych biegunowych sferycznych
AG
(tylko w takim ukadzie mona prosto sformuowa warunek izotropowoci poten-
cjau). Potencja V zapiszemy jako funkcj odlegoci r, kta biegunowego i kta
azymutalnego 4 :
V (r, , ) R(r)T ()F () (2.15)
a rwnanie Laplacea V = 0 ma posta (por. uzupenienie B):
2V
BG
1 V 1 V 1
2
r + 2 sin + = 0. (2.16)
r2 r r r sin r2 sin2 2
Podstawiajc (2.15) do (2.16) i dzielc przez RT F otrzymujemy:
1 d dR 1 d dT 1 d2 F
2
r + sin + = 0. (2.17)
R r2 dr dr T r2 sin d d F r2 sin2 d2
Pomnoenie przez r2 sin2 separuje zaleno od kta :
1 d2 F sin2 d dR sin d dT
2
= r sin . (2.18)
F d2 R dr dr T d d
3
W rwnaniach rniczkowych czstkowych fizyki operator Laplacea prawie zawsze wystpu-
je.
4
Przed chwil wspomnielimy o warunku izotropowoci rozwizania a wic antycypuje-
my niezaleno naszego rozwizania od i . Bdzie to jednak tylko szczeglny przypadek
rozwizania oglnego a wanie takie oglne rozwizanie chcemy znale.
74 Metoda separacji zmiennych
Obie strony rwnania (2.18) musz by rwne pewnej staej oznaczmy j przez
C . Zamiast jednak traktowa C z pen dowolnoci zastanwmy si, czy nie
mona tej dowolnoci w jaki sposb ograniczy. Zmienna jest zmienn ktow
jest to kt w paszczynie 0xy pomidzy promieniem czcym rzut punktu,
w ktrym szukamy potencjau, na paszczyzn, a osi 0x. A zatem zwikszajc
(zmniejszajc) o wielokrotno 2 powracamy do tego samego punktu przestrze-
ni. Funkcja F () musi by zatem funkcj okresow:
F ( + k 2) = F (); k = 1, 2, . . . (2.19)
H
F () Fm () = am cos m + bm sin m (2.21)
albo
Fm () = a0m eim + b0m eim . (2.22)
AG
(am , bm , a0m , b0m dowolne stae multyplikatywne.)
Podstawiajc (2.20) do (18) i dokonujc prostych przeksztace otrzymujemy
1 d 2 dR 1 1 d dT m2
r = sin (2.23)
R dr dr sin T d d sin2
BG
i znowu obie strony musz by rwne pewnej staej Cr . Z przyczyn, ktre stan
si jasne dopiero w jednym z nastpnych podrozdziaw sta t musimy przyj
w do specjalnej postaci iloczynu (ze znakiem ujemnym) dwch kolejnych,
nieujemnych liczb cakowitych: Cr = l(l + 1). Wwczas dwa pozostae rwnania
dla funkcji T i R bd miay posta:
d dR
r2 l(l + 1) R = 0 (2.24)
dr dr
i
1 d dT m2
sin + l(l + 1)T T = 0. (2.25)
sin d d sin2
Rwnanie (2.24) identyfikujemy jako rwnanie Eulera (patrz podrozdzia 2.7).
Jego rozwizaniem jest
1
R(r) = l rl + l l+1 , (2.26)
r
Metoda separacji zmiennych 75
X
l
1
X
V (r, , ) = Clm l rl + l
l=0 m=l
rl+1
Plm (cos )(am cos m + bm sin m). (2.28)
H
towego adunku umieszczonego w pocztku ukadu znajduje si z samego brze-
gu. Otrzymamy go dla m = 0 (brak zalenoci od kta ) i dla l = 0 (brak
zalenoci od kta wielomian P00 jest rwny 1):
AG
1 1
V = V00 (r) = C00 (0 + 0 ) C1 + C2 . (2.29)
r r
Staa C2 rwna jest oczywicie 1/40 (staa C1 nie ma adnego znaczenia fi-
zycznego kady potencja okrelony jest z dokadnoci do staej addytywnej).
A co reprezentuje reszta (nieskoczona!) wyrazw sumy (2.28)? No c, tkwi
BG
d2 y dy
2 = f x, y (x), dx (2.30)
dx
moe by zawsze traktowana jako przepis funkcyjny na warto drugiej pochodnej
funkcji y. Ot jeeli w jakim punkcie x = x0 istniej granice: funkcji, y(x0 )
i jej pochodnej, y 0 (x0 ) oraz istnieje skoczona granica y 00 (x) przy x x0 to taki
H
punkt x0 nazywamy punktem zwyczajnym rwnania rniczkowego. Natomiast,
jeeli przy skoczonych wartociach y(x0 ) i y 0 (x0 ) warto drugiej pochodnej przy
AG
x x0 dy do nieskoczonoci to punkt x0 bdzie punktem osobliwym7 .
Okazuje si, e moemy mie do czynienia z dwoma rodzajami osobliwoci.
Aby je rozrni przepiszmy (2.30) w rwnowanej postaci:
P (x)(x x0 ) i Q(x)(x x0 )2
H
i podobnie
d2 y(x) 3 dy(1/t)
2
4 d y(1/t)
= . . . = 2t + t .
dx2 dt dt2
AG
Podstawiajc z powyszych rwna za pierwsz i drug pochodn ya do (2.31)
otrzymujemy
d2 y dy
t4 2 + [2t3 t2 P (1/t)] + Q(1/t) y = 0. (2.32)
dt dt
Charakter osobliwoci punktu x = w rwnaniu (2.31) bdzie taki sam jak
charakter osobliwoci punktu t = 0 w rwnaniu (2.32). A ten ostatni zaley od
BG
zachowania si funkcji
2t3 t2 P (1/t) Q(1/t)
P = i Q =
t4 t4
dla t 0. Jeeli obie pozostaj skoczone to nieskoczono jest punktem zwy-
czajnym dla (2.31). Jeeli jedna z nich (lub obie) staj si nieskoczone to niesko-
czono jest punktem osobliwym, przy czym o charakterze osobliwoci decyduj
rzdy biegunw funkcji P i Q podobnie jak dla punktu x0 w skoczonoci.
Powyszy przepis na testowanie charakteru osobliwoci punktu x = moe
wyda si nieco uciliwy. Mona go jednak zastpi bezporedni obserwacj
zachowania si funkcji P (x) i Q(x) dla x dcego do nieskoczonoci. Jak wynika
z wzoru (2.32) na to aby punkt x = by punktem zwyczajnym wspczynnik
pierwszej pochodnej, funkcja P musiaaby by rwna:
2
P (1/t) = 2t albo P (x) = .
x
78 Punkty osobliwe
Q(1/t) = q4 t4 + q5 t5 + . . .
a wic
1 1
Q(x) = q4
4
+ q5 5 + . . . .
x x
(Zauwamy, e w tym ostatnim przypadku punkt x = 0 staje si punktem osobli-
wym nieregularnym naszego rwnania.) Z kolei warunek na osobliwo regularn
w nieskoczonoci bdzie mia posta
P (1/t) = p1 t + p2 t2 + . . .
a wic
1 1
P (x) = p1 + p2 2 + . . .
x x
a take
H
Q(1/t) = q2 t2 + q3 t3 + . . .
czyli
AG
1 1
Q(x) = q2 2
+ q3 3 + . . . .
x x
Innymi sowy aby nieskoczono bya punktem osobliwym regularnym rwnania
(2.31) musi ona stanowi zero przynajmniej pierwszego rzdu dla wspczynnika
pierwszej pochodnej, funkcji P (x), a zero przynajmniej drugiego rzdu dla wsp-
czynnika samego ya, funkcji Q(x). Nietrudno zauway, e te ostatnie warunki
generuj osobliwo punktu x = 0, przy czym osobliwo ta bdzie regularna, o ile
BG
Tabela 2.1: Podstawowe rwnania rniczkowe drugiego rzdu i ich punkty oso-
bliwe (PO): regularne (R) i nieregularne (NR)
Rwnanie P.O.R P.O.NR
Gaussa (hipergeometryczne)
x(x 1)y 00 + [(1 + a + b)x c]y 0 + aby = 0. 0, 1, brak
Legendrea stowarzyszonea" #
m2
(1 x2 )y 00 2xy 0 + l(l + 1) y = 0. 1, 1, brak
1 x2
Czebyszewa
H
(1 x2 )y 00 xy 0 + n2 y = 0. 1, 1, brak
Konfluentne
xy 00 + (c x)y 0 ay = 0. 0
AG
Bessela
x2 y 00 + xy 0 + (x2 2 )y = 0. 0
Laguerrea stowarzyszoneb
xy 00 + (1 x + k)y 0 + ay = 0. 0
Oscylator harmoniczny prosty
BG
y 00 + 2 y = 0. brak
Hermitea
y 00 2xy 0 + 2y = 0. brak
a Rwnanie
zwyke otrzymamy kadc m = 0;
b Rwnanie
zwyke otrzymamy kadc k = 0;
rwnania zwyke maj te same punkty osobliwe co ich rwnania stowarzy-
szone.
H
guerrea s cile spokrewnione z rwnaniem konfluentnym. Jedno z rozwiza
rwnania Bessela ma posta szeregu nieskoczonego natomiast rwnanie La-
guerrea ma rozwizania w postaci wielomianw. W nastpnym rozdziale prze-
AG
dyskutujemy dokadnie problem rozwiza w postaci wielomianw przy okazji
bdzie tam i mowa o wielomianach Hermitea, stanowicych rozwizanie ostatnie-
go z rwna tabeli 2.1. Wreszcie rwnanie oscylatora harmonicznego te naley
do rwna drugiego rzdu. Zakadamy, e Czytelnik mia okazj dobrze opanowa
teori tego rwnania.
Rwnanie konfluentne zawdzicza swoj nazw sposobowi, w jaki mona go
BG
d2 y c dy a
+ 1 y = 0, (2.35)
dz 2 z dz z
H
ga spenienia pewnego dodatkowego warunku! Nie martwmy si jednak zbytnio.
W znakomitej wikszoci interesujcych nas przypadkw ten dodatkowy warunek
bdzie speniony, a gdyby metoda nie potrafia nam dostarczy obu rozwiza
AG
to nauczymy si konstruowa drugie rozwizanie majc do dyspozycji pierwsze
i samo rwnanie. A nawet poznamy dwa sposoby takiej konstrukcji.
Metoda Frobeniusa polega na szukaniu rozwizania naszego rwnania (2.31)
w postaci szeregu potgowego:
y(x) = (x x0 ) [a0 + a1 (x x0 ) + a2 (x x0 )2 + . . .]
BG
ak (x x0 )+k ; a0 6= 0.
X
= (2.36)
k=0
d2 y
+ 2y = 0 (2.37)
dx2
82 Metoda Frobeniusa
o dobrze nam znanych rozwizaniach: sin x, cos x nie ma zgodnie z tabel 2.1
osobliwoci poza x = . Punkt x = 0 jest wic punktem zwyczajnym i nic nie
stoi na przeszkodzie, aby rozwizania szuka w postaci
X
y(x) = ak x+k . (2.38)
k=0
oraz
d2 y X
= ak ( + k)( + k 1)x+k2
dx2 k=0
i podstawiajc do rwnania (2.37) otrzymujemy
H
X
X
ak ( + k)( + k 1)x+k2 + 2 ak x+k = 0. (2.39)
k=0 k=0
AG
Z teorii szeregw potgowych wiemy, e aby rwnanie (2.39) byo spenione musi
by rwny zeru wypadkowy wspczynnik kadej potgi x-a. Najnisz potg
wystpujc w rwnaniu (2.39) jest (k = 0) 2, a wic
a0 ( 1) = 0, (2.40)
BG
a poniewa a0 6= 0 z zaoenia
( 1) = 0. (2.41)
a1 ( + 1) = 0 (2.42)
2
aj+2 = aj , j = 0, 1, 2, . . . (2.44)
( + j + 2)( + j + 1)
Na pierwszy rzut oka sytuacja wydaje si nieco kopotliwa. Powyszy wzr okrela
co drugi wspczynnik ak szeregu (2.38). Wiemy, e a0 moe by dowoln liczb,
rn od zera (dowolno a0 wynika z liniowoci rwnania). Wzr (2.44) pozwala
nam okreli a2 , a4 , . . . , a2j , . . .. Pozostaje kwestia okrelenia wspczynnikw nie-
parzystych. W przypadku gdy = 1 bd one wszystkie rwne zeru a1 musi
H
by rwne zeru, a wzr (2.44) obowizuje dla dowolnych wskanikw: parzystych
i nieparzystych. Dla = 0 wspczynnik a1 jest zupenie dowolny. Pomy go
a wic i wszystkie pozostae a2j+1 jako rwne zeru. Zobaczymy zaraz, e nic
AG
nie stracimy, wprowadzajc takie ograniczenie. Tak wic dla = 0 mamy:
2
aj+2 = aj (2.45)
(j + 2)(j + 1)
2 2
a2 = a0 = a0
21 2!
2 4
a4 = a2 = +a0
43 4!
2 2n
a2n = an2 = a0 (1)n
2n(2n 1) (2n)!
H
k=0
(x)2 (x)4 (x)2n
" #
1
= a0 x 1 + . . . + (1)n + . . . = a0 sin x.
3! 5! (2n + 1)!
AG
Jeeli Czytelniku miae wtpliwoci co do odrzucenia nieparzystych wspczyn-
nikw szeregu w przypadku = 0, to powiniene je ju straci. Z rozwiza
(2.46) i (2.48) wida, e gdybymy przyjli dla = 0 wspczynnik a1 jako rny
od zera to zwizek rekurencyjny (2.45) wygenerowaby nam rozwizanie rwne
(z dokadnoci do staej multyplikatywnej) rozwizaniu, ktre uzyskujemy dla
= 1.
BG
jest parzysty tzn. L(x) = L(x). Przy okrelonej parzystoci operatora rw-
nanie zapisane w postaci oglnej
L(x)y(x) = 0
L(x)y(x) = 0,
1 1
y(x) = [y(x) + y(x)] + [y(x) y(x)],
2 2
ktrej pierwszy skadnik jest funkcj parzyst a drugi nieparzyst. Czytelnik
zechce przyjrze si raz jeszcze tabeli 2.1 i zastanowi si nad parzystoci wyst-
H
pujcych w niej operatorw.
AG
Rwnanie Bessela n-tego rzdu
x2 y 00 + xy 0 + (x2 n2 )y = 0 (2.49)
a0 [( 1) + n2 ] = 0,
a1 [( + 1) + + 1 n2 ] = a1 ( + 1 n)( + 1 + n) = 0. (2.52)
a2 = a0
1
2(2n + 2)
H
= 2
a0 n!
2 1!(n + 1)!
AG
1 a0 n!
a4 = a2 =
4(2n + 4) 24 2!(n + 2)!
... ... ...
a0 n!
a2s = ... = (1)s 2s
2 s!(n + s)!
(1)s
n+2s
n n
X x
y(x; = n) a0 n!2 Jn (x) = a0 n!2 . (2.54)
s=0
s!(n + s)! 2
Funkcja Jn (x) to funkcja Bessela pierwszego rodzaju, n-tego rzdu, o ktrej sze-
rzej pomwimy w rozdziale 4. Tutaj zauwamy tylko, e zgodnie z przeprowa-
dzon przed chwil dyskusj o parzystoci funkcja Jn ma okrelon parzysto.
Rzeczywicie (atwo sprawdzi):
H
jest punktem zwyczajnym lub osobliwym regularnym rwnania rniczkowego.
O tym czy uzyskamy tylko jedno czy oba rozwizania, decyduje rnica pierwiast-
kw rwnania okrelajcego: 2 1 (Przyjmujemy: 2 1 ):
AG
Jeeli rnica 2 1 nie jest liczb cakowit to uzyskujemy oba, liniowo
niezalene, rozwizania rwnania.
Jeeli rnica 2 1 jest liczb cakowit, to dla wikszego pierwiastka
2 uzyskamy rozwizanie. Dla drugiego, mniejszego pierwiastka 1 na
og nie uzyskamy rozwizania, cho w niektrych przypadkach (np. dys-
BG
dla dowolnego x, rnego od zera! Szereg, ktry mia stanowi rozwizanie naszego
rwnania jest rozbieny! rdem kopotw jest nieregularna osobliwo w punkcie
x = 0 P (x) = 1/x2 . Wyprzedzajc nieco tok naszego wykadu chc pocie-
szy Czytelnika, e nie wszystko jeszcze stracone. Rwnanie (2.57) moe mie
rozwizanie. Bdzie to moliwe wtedy (i tylko wtedy) gdy parametr a2 bdzie
rwny . . . iloczynowi dwch kolejnych liczb cakowitych. Wwczas zamiast roz-
H
bienego szeregu otrzymamy w peni akceptowalne rozwizanie w postaci wielo-
mianu. (Jeeli sprawy nie wydaj si cakiem jasne to zachcam do zagldnicia
AG
do podrozdziaw 2.8 i 2.9).
oraz
n
X Bj Cj
H
Q(x) = 2
+ . (2.59)
j=1
(x j ) x j
starczajcy na to, aby dane rwnanie byo rwnaniem klasy Fuchsa. Szukajc
rozwizania wok jednego z punktw osobliwych w skoczonoci, x = j , a wic
w postaci:
y(x) = (x j ) ak (x j )k = ak (x j )+k
X X
(2.61)
k=0 k=0
( 1) + Aj + Bj = 0; j = 1, . . . , n. (2.62)
Podobnie, wspczynnik przy wyrazie 1/t2 w wyraeniu Q(t) bdzie dany jako
1
B = lim Q(1/t) = lim x2 Q(x)
t0 t2 x
H
n n
X Bj Cj
X
= lim x2 2 + = ... .
x
j=1 (x j ) j=1
x j
AG
Pn
Granica pierwszego skadnika powyszego wyraenia to j=1 Bj . Aby obliczy
granic drugiego zauwamy, e
n n
X Cj X 1 Cj j
= = . . . < 1 (bo x ) . . .
j=1
x j x
j=1 1
j x
x
n n
1X j p X j Cj j 2 Cj j 3 Cj
X
BG
= Cj = + + + ...
x j=1 p=0 x j=1
x2 x3 x4
W takim razie n
X
B = (Bj + j Cj ) (2.64)
j=1
biera posta:
n
X n
X
( 1) + (2 Aj ) + (Bj + j Cj ) = 0. (2.65)
j=1 j=1
oraz n n
2 X X
() + (1 Aj )() + (Bj + j Cj ) = 0. (2.67)
j=1 j=1
H
mamy
n
X (j) (j) () ()
1 + 2 + 1 + 1 =n1 (2.69)
AG
j=1
()
1 1,2
y(x) = a0 ... .
x
(Jak wygldaj rozwizania w okolicy punktu x = Czytelnik bdzie mia okazj
zobaczy przy dyskusji rwnania Gaussa w nastpnym podrozdziale).
2
y 00 + y 0 = 0. (2.71)
x 1
2
v0 + v = 0,
x 1
H
ktrego rozwizaniem jest
constans
v= .
(x 1 )2
AG
Konsekwentnie Z x C1
y(x) = v(x0 )dx0 = + C2 (2.72)
x 1
gdzie C1 i C2 s dowolnymi staymi.
Gdyby naszym jedynym punktem osobliwym mia by punkt w nieskoczono-
ci, to Czytelnik atwo sprawdzi jedyn moliw form rwnania jest do
BG
banalne
y 00 = 0 (2.73)
z rozwizaniem
y(x) = C10 x + C20 . (2.74)
Zauwamy, e gdyby przepisa rwnania (2.70) i (2.73) w jzyku zmiennej zespo-
lonej, to porwnujc ich rozwizania
C1
y1 (z) = + C2 i y2 () = C10 + C20 (2.75)
z 1
Rozwaania nasze nie strac nic ze swojej oglnoci, jeeli jedn z dwch oso-
bliwoci regularnych bdzie punkt x = 0 a drug x = . Posta rwnania
wynikajca z warunkw (2.58)-(2.60) to
A1 0 B1
y 00 + y + 2 y = 0. (2.76)
x x
Jest to tzw. rwnanie Eulera. Aby go rozwiza, wprowadmy now zmienn:
= ln x ; x = e
dy dy d 1 dy d2 y 1 d2 y dy
= = ; = . . . = ( ).
H
dx d dx x d dx2 x2 d 2 d
Po podstawieniu do (2.76) otrzymujemy rwnanie rniczkowe drugiego rzdu,
o staych wspczynnikach:
AG
y 00 () + (A1 1)y 0 () + B1 y() = 0, (2.77)
2 + (A1 1) + B1 = 0.
BG
(2.78)
y() = C1 e1 + C2 e2 (2.79)
albo
y(x) = C1 x1 + C2 x2 . (2.80)
Rozwizanie powysze moglibymy uzyska szybciej postulujc a priori rozwi-
zanie (2.76) w postaci funkcji potgowej x . Zastosowana metoda pozwoli jednak
znale rozwizanie take w przypadku, gdy istnieje tylko jeden (podwjny) pier-
wiastek rwnania kwadratowego (2.78): = 1 = 2 . Wwczas bowiem cak
ogln (2.77) jest jak wiemy
albo
y(x) = x (C1 + C2 ln x). (2.82)
H
A1 A2 B1 B2 C1 C2
P (x) = + i Q(x) = 2 + 2 + x + x1 (2.83)
x x1 x (x 1)
AG
z warunkiem C1 + C2 = 0. Zgodnie z (2.68)
1 + 2 = 1 A1 1 2 = B1 (2.84)
1 + 2 = 1 A2 1 2 = B2 . (2.85)
( 1) + (2 A1 A2 ) + (B1 + B2 + C2 ) = 0
albo
2 (1 1 2 1 2 ) + (1 2 + 1 2 + C2 ) = 0.
tak wic
C2 = C1 = 1 2 1 2 1 2 . (2.86)
okrelajcych:
1 (1 + 2 ) 1 (1 + 2 ) 0
00
y + + y+ (2.87)
x x1
!
1 2 1 2 1 2 + 1 2 1 2 1 2 + 1 2 1 2
2
+ 2 + y = 0.
x (x 1) x x1
(1 + + )x 0
H
2 = . Po takiej kosmetyce rwnanie (2.87) przybiera posta:
AG
y 00 + y + y = 0, (2.88)
x(x 1) x(x 1)
a wic tak, jak ma rwnanie Gaussa w tabeli 2.1 (o ile trjk , , zastpi
trjk a, b, c).
Mamy wic rwnanie i znamy pierwiastki rwna okrelajcych. Sprbujmy
dotrze do kompletnych rozwiza. Dyskutujc rozwizania musimy pamita, e
BG
y1 (x) = 1 + a1 x + a2 x2 + . . . + an xn + . . .
( + 1)( + 1) x2
y1 (x) F (, , ; x) = 1 + x+ + ...
( + 1) 2!
( + 1) . . . ( + n 1) ( + 1) . . . ( + n 1) xn
... + + ... (2.90)
( + 1) . . . ( + n 1) n!
F (1, 1, 1; x) = 1 + x + x2 + . . . + xn + . . .
H
X ()n ()n xn
F (, , ; x) 2 F1 (, , ; x) = . (2.91)
n=0
()n n!
AG
Dwa wskaniki pojawiajce si po obu stronach symbolu F maj przypomina
liczb symboli Pochhammera w liczniku (2) i w mianowniku (1). (Zasadno uy-
wania takiej konwencji staje si bardziej zrozumiaa, gdy poznamy rozwizanie
rwnania konfluentnego.) Jeszcze innym sposobem zapisu, akcentujcym wizu-
alizacj punktw osobliwych rwnania rniczkowego Gaussa oraz pierwiastkw
odpowiednich rwna okrelajcych jest tzw. symbol Riemanna:
BG
0 1
P 0 0 ;x
1
ktry zasadniczo reprezentuje cak ogln rwnania, tzn. zawarte w nim s oba
rozwizania y1 (x) i y2 (x).
Aby znale jawn posta drugiego rozwizania moemy dziaa w nastpujcy
sposb. Po pierwsze: intuicja podpowiada nam, e wystpujcy w y2 szereg S2
powinien by podobnego charakteru jak szereg S1 stanowicy kompletne roz-
wizanie y1 . Bdzie to zapewne pewien szereg hipergeometryczny oczywicie
inny ni y1 , a wic zaleny od innych parametrw: 0 , 0 , 0 . Aby okreli t now
trjk pomy zgodnie z (2.89)
S2 (x) = x1 y2 (x)
formy kanoniczne 97
0 1
y2 =
1 = 0 1 = 0 1 = (2.92)
2 = 1 2 = 2 =
0 1
S2 =
10 = 1 10 = 0 10 = + 1 (2.93)
20 = 0 20 = 20 = + 1
H
a nie inna posta nowych 10 , 20 ). Funkcja S2 moe by zapisana przy pomocy
symbolu Riemanna
AG
0 1
S2 = P 0 0 0 ; x
1 0 0 0 0 0
0 = + 1
0 = + 1
1 0 = 1 0 = 2
W takim razie:
0 1
S2 = P 0 0 + 1 ;x
2 +1
nie jest par liniowo niezalen. No c, nie moe to by dla nas zbytni niespo-
dziank wszake odpowiada to sytuacji, gdy rnica pierwiastkw rwnania
okrelajcego jest liczb cakowit. Zgodnie z twierdzeniem Fuchsa mog ww-
czas pojawi si kopoty. Drugie rozwizanie powinno zawiera w zasadzie wyraz
z logarytmem i tak w istocie jest. Niemniej jednak nawet dla = N mo-
emy oczekiwa istnienia pary nieosobliwych w zerze i liniowo niezalenych roz-
wiza, o ile tylko bdzie speniony pewien dodatkowy warunek. Zanim go jednak
przedyskutujemy, sprbujmy znale pozostae rozwizania rwnania hipergeome-
trycznego tzn. te, ktre bd obowizywa w okolicy punktu x = 1 (w kole
|z 1| < 1) oraz dla x . Wprawdzie w znakomitej wikszoci przypadkw
H
fizycznych zastosowa rwnania hipergeometrycznego interesuje nas wycznie
rozwizanie w okolicy pocztku ukadu wsprzdnych, ale nie wypada pomin
zupenie dyskusji pozostaej czwrki rozwiza. Tym bardziej, e uzyskanie ich
AG
nie wymaga zbyt wielkiego trudu. Dysponujemy ju par y1 i y2 rwnania
(2.90) i (2.94). Aby uzyska par y3 i y4 dla okolicy x = 1 dokonajmy trans-
formacji: x0 = 1 x, ktra przeprowadza w siebie wzajemnie punkty 0 i 1, nie
naruszajc punktu x = 13 . Przy takiej transformacji odpowiednie symbole
Riemanna doznaj przeksztace:
BG
0 1 0 1
0 0 ; x = 0 0 ; x0
1 1
i
0 1
0 0 + 1 ; x =
2 +1
0 1
0 0 + 1 ; x0 .
2 +1
13
Por. notk na str.76.
formy kanoniczne 99
H
0 1
0 0 + 1 ; x =
2 +1
AG
0 1
+ 1 0 0 ; x0
+1 2
co prowadzi do:
BG
1 1
y5 (x) = F (, 1 + , 1 + ; )
x x 1
<1 (2.96)
x
1 1
y6 (x) = F (, 1 + , 1 + ; )
x x
Estetyka powyszych rozwiza a konkretnie pena symetria y5 i y6 ze wzgldu
na par i nie jest niczym zaskakujcym. Samo rwnanie wyjciowe (2.88) jest
nieczue na zamian co z kolei jest konsekwencj sposobu, w jaki go
skonstruowalimy. Ze wzorw (2.96) wynika, e dla rnicy bdcej liczb
cakowit, trzeci parametr funkcji F staje si liczb cakowit, co pociga za sob
liniow zaleno obu rozwiza.
100 Rwnania klasy Fuchsa
H
(1 2 ) + () = 0
d d
AG
albo
2
00 () 0 () + = 0. (2.98)
1 2 1 2
Aby przeprowadzi powysze rwnanie w rwnanie Gaussa, wystarczy dokona
jeszcze jednej zamiany zmiennej: x = ( +1)/2 [ () y(x)]. Po elementarnych
rachunkach otrzymujemy
BG
2x 1 0
y 00 (x) + y (x) y(x) = 0. (2.99)
x(x 1) x(x 1)
Jest to niewtpliwie rwnanie Gaussa. Trzy parametry rwnania: , , wyzna-
czamy porwnujc (2.99) z postaci kanoniczn (2.88). I tak = 1, natomiast
1,2 = 21 (1 1 + 4)
) (
+ = 1
= (2.100)
= 1,2 = 12 (1 1 + 4)
Kryterium dAlemberta nie rozstrzyga czy szereg jest zbieny czy nie:
an+1
lim =1
n an
H
P
n=0 un o wyrazach dodatnich, un > 0, iloraz un /un+1
mona zapisa w postaci:
AG
un h B(n)
=1+ +
un+1 n n2
H
mw stacjonarnych mechaniki kwantowej, ktrych matematyczne sformuowanie
prowadzi do rwnania hipergeometrycznego (bd konfluentnego). Procedura ta
prowadzi z jednej strony do funkcji falowych wyraajcych si (przynajmniej po
AG
czci) przez wielomiany, co pozwala na normalizacj uzyskiwanych rozwiza.
Z drugiej strony wybr parametrw (staych) problemu w postaci liczby cako-
witej prowadzi do kwantyzacji wartoci wasnych operatorw reprezentujcych
w mechanice kwantowej mierzalne wielkoci fizyczne (obserwable). Czytelnik wie
zapewne, e w kwantowomechanicznym opisie atomu wodoru l(l+1) to nic inne-
go jak w jednostkach h2 kwadrat orbitalnego momentu pdu elektronu. Po-
BG
dy, gdy rnica pierwiastkw odpowiedniego rwnania okrelajcego nie jest licz-
b cakowit. Skdind dyskutujc przykad zastosowania metody Frobeniusa dla
rwnania oscylatora harmonicznego okazao si, e ten warunek nie zawsze musi
by speniony. W tym podrozdziale zajmiemy si bliszym wyjanieniem tej spra-
wy. Pokaemy, e dla 2 1 = n (zakadamy, e 2 1 ) rzeczywicie musimy
liczy si z obecnoci w drugim rozwizaniu rwnania y2 (x) czonu logarytmicz-
nego, a przy okazji podamy przepis na konstrukcj y2 .
Przypumy, e w naszym rwnaniu (2.31) funkcje P (x) i Q(x) s okrelone
wzorami:
X
X
P (x) = p l xl i Q(x) = ql x l , (2.104)
l=1 l=2
H
postaci:
X
X
y(x) = x ak xk = ak x+k .
AG
(2.105)
k=0 k=0
X
( + k)( + k 1)ak x+k2
BG
k=0
X
X
X
X
l +k1 l
+ pl x ( + k)ak x + ql x ak x+k = 0. (2.106)
l=1 k=0 l=2 k=0
( 1) + p1 + q2 = 0, (2.107)
(2.106) w postaci:
n
X
ak [( + k)( + k 1) + p1 ( + k) + q2 ]x+k2
k=0
+ak [p0 ( + k) + q1 ]x+k1 + ak [p1 ( + k) + q0 ]x+k
o
. . . + ak [pm+1 ( + k) + qm ]x+k+m + . . . = 0. (2.108)
H
aji [pi1 ( + j i) + qi2 ] + . . . + a0 [pj1 + qj2 ]
a mianownik:
AG
M = ( + j)( + j 1) + p1 ( + j) + q2 . (2.111)
Nieco skomplikowana posta licznika w (2.109) to konsekwencja naszego do am-
bitnego pomysu, polegajcego na przedstawieniu funkcji P (x) i Q(x) w najbar-
dziej oglnej postaci. W przypadkach praktycznych tylko kilka wspczynnikw
pl i/lub ql bdzie rnych od zera. Ale tak naprawd nie o licznik nam tu chodzi.
Mianownik (2.111) to przecie nic innego jak:
BG
M M () = ( + j)( + j 1) + p1 ( + j) + q2
= ( 1) + p1 + q2 + j(j + 2 1 + p1 )
= ( 1 )( 2 ) + j[j + 2 (1 + 2 )]. (2.112)
i
M ( = 2 ) = j[j + 22 1 2 ] = j[j + 2 1 ] = j(j + n), (2.114)
gdzie n jest rnic 2 1 . A wic o ile dla = 2 nie ma moliwoci na to, aby
mianownik sta si rwny zeru, to dla = 1 mianownik w zwizku rekurencyjnym
uzmiennienie parametru 105
(2.109) staje si rwny zeru dla j = n. Z wzoru (2.113) wynika, e 1 jest zerem
pierwszego rzdu mianownika M a wic M () = f ()(1 ), gdzie: f (1 ) 6= 0.
Powysza dyskusja pozwala te zrozumie, dlaczego udao nam si uzyska oba
rozwizania rwnania oscylatora harmonicznego w postaci szeregw potgowych.
W tym przypadku rnica 2 1 = 1 i zagroony mgby by wspczynnik
a1 (gdyby przyszo nam wylicza go z formuy rekurencyjnej). Wspczynnik ten
przyjlimy z koniecznoci lub wyboru rwny zeru i w ten sposb nie mu-
sielimy korzysta z nieokrelnego dla a1 wyraenia rekurencyjnego. Natomiast
wszystkie pozostae ak dla k > 1 mona byo bezpiecznie wylicza z wyraenia
typu (2.109).
Jak w takim razie mamy postpowa, aby znale drugie rozwizanie rwna-
nia rniczkowego w przypadku gdy 2 1 = n? Z wzoru (2.109) wynika, e
wspczynniki ak s funkcjami parametru . Zapomnijmy na chwil, e ten moe
przybiera jedynie dwie wartoci i potraktujmy go jako zmienn. W takim razie:
X
y(x, ) = a0 x + ak ()x+k . (2.115)
H
k=1
y (x) = [( 1 )y(x, )]=1 , (2.116)
gdzie y(x, ) jest okrelone przez (2.115). Rniczkowana w (2.116) wzgldem
funkcja spenia oczywicie rwnanie (2.106):
2
2
[(1 )y(x, )]+P (x) [(1 )y(x, )]+Q(x)(1 )y(x, ) = 0. (2.117)
x x
(Ze wzgldu na zaleno funkcji y od dwch zmiennych musimy uy znaku r-
niczki czstkowej!) Co wicej z uwagi na zwizki rekurencyjne (2.109) pomidzy
wspczynnikami powysze rwnanie, po podstawieniu za P i Q z (2.104) i za
y(x, ) z (2.105) redukuje si do:
( 1 )a0 x [( 1) + p1 + q2 ] = ( 1 )2 ( 2 )x a0 . (2.118)
106 Drugie rozwizanie
Oczywicie. Nie jest to nic innego jak nasze rwnanie okrelajce (2.107) przemno-
one przez (1 ). Pochodna czstkowa wyraenia (2.118) wzgldem , obliczona
dla = 1 jest rwna zeru:
h i
( 1 )2 ( 2 )x a0 = (2.119)
h
=1
i
a0 2( 1 )( 2 )x + ( 1 )2 x + ( 1 )2 ( 2 )x ln x = 0.
=1
H
k=1 =1
1 (1)k
aj = aj1 ak = a0 .
+j2 ( + k 2)( + k 3). . .( 1)
(2.123)
Wroskian 107
( 1)(1)k
bk = ( 1)ak = a0 , (2.125)
( + k 2)( + k 3). . .( 1)
b1 () = a0 b1 (1) = a0 b1 (1) = 0
a0
b2 () = b2 (1) = a0 b2 (1) = a0
a0
H
b3 () = b3 (1) = 21 a0 b3 (1) = 3
4 a0
( + 1)
... ... ...
AG
k k
(1) a0 (1) a0
bk () = bk (1) = bk (1) = (1)k a0
( + k 2). . . (k 1)!
... 1 1 1
+ + ... + +1
k1 k2 2
.
(k 1)!
Mamy wic:
(1)k xk
BG
X X
y2 (x) = a0 x + x bk (1)xk + x ln x a0
k=1 k=1
(k 1)!
= y3 (x) a0 x2 ln xex . (2.126)
n
X
k = 0 (2.127)
=1
H
bdzie jeszcze mowa w rozdziale trzecim. W tym miejscu przypomnijmy tylko, e
bardzo wygodnie jest uwiadamia sobie samo pojcie liniowej (nie)zaleno-
ci rozpatrujc stosunki istniejce wrd wektorw. Dwa wektory na paszczynie
AG
s liniowo zalene, jeeli maj ten sam kierunek, trjka wektorw (w przestrzeni
trjwymiarowej) bdzie liniowo niezalena jeeli s to wektory niekomplanarne,
itd.
Zamy, e funkcje s klasy C n1 . Rniczkujc (2.127) stronami uzysku-
jemy kolejno rwnania:
BG
Pn 0
=1 k (x) = 0
Pn 00
=1 k (x) = 0
(2.128)
... ... ...
Pn (n1)
=1 k (x) = 0.
Powysze rwnania, wraz z wyjciowym (2.127) mona traktowa jako ukad rw-
na liniowych na wspczynniki k . Warunkiem, aby ukad taki posiada nietry-
wialne (k 6 0) rozwizanie jest, by wyznacznik gwny tego ukadu WRO-
SKIAN W (1 , . . ., n ):
1 2 ... n
0 0 2 ... 0 n
1
(2.129)
... ... ... ...
(n1) (n1) (n1)
2 . . . n
1
Wroskian 109
H
W 0 = y10 y20 + y1 y200 y20 y10 y2 y100 = y1 y200 y2 y100
= y1 [P (x)y20 Q(x)y2 ] y2 [P (x)y10 Q(x)y1 ]
= P (x)(y1 y20 y10 y2 ) = P (x)W.
AG
(2.132)
dW (x1 )
= P (x1 )dx1 . (2.133)
W (x1 )
BG
albo Z x
W (x) = W (a) exp P (x1 )dx1 . (2.134)
H
albo jeszcze prociej
Z x2
exp P (x1 )dx1
AG
Z x
y2 (x) = y1 (x) dx2 . (2.137)
[y1 (x2 )]2
(Pooylimy W (a) = 1 i ponownie odrzucilimy nieistotny przyczynek typu
y1 (x) staa.)
Wzr (2.137) daje nam to, o co nam chodzio: jeeli dysponujemy jednym
rozwizaniem rwnania (2.31) (uzyskanym prawdopodobnie metod Frobeniusa
BG
W (sin x, cos x) =
Wroskian jest rwny staej, rnej od zera, co gwarantuje istnienie pary liniowo
niezalenych rozwiza y1 i y2 dla x (, ). Jeeli np. pooymy y1 (x) = sin x
to wzr (2.137) daje natychmiast
Z x dx2 1
y2 (x) = sin x 2 = cos x.
sin x2
Nietrudne, prawda? Ale zaprezentowany przykad jest zbyt prosty. Prostota ra-
chunkw (jedna prosta caka) jest konsekwencj rwnej zeru funkcji P (x) w rwna-
niu oscylatora. Dziki temu licznik wyraenia podcakowego (caka wzgldem dx2 )
16
Szukamy rozwizania liniowo niezalenego w stosunku do y1 (x).
Wroskian 111
H
1 x
Z
v(x) = C exp P (t)dt . (2.141)
2
AG
Funkcj z(x) znajdujemy z rwnania
1 1
z 00 (x) + [Q(x) P 0 (x) P 2 (x)]z(x) = 0, (2.142)
2 4
ktre otrzymujemy z (2.139) po podstawieniu za funkcj v(x) i jej pochodne z wzo-
BG
Z g(x) Z g(x) F (t, x) dg df
F (t, x)dt = dt + F (g, x) F (f, x) . (2.143)
x f (x) f (x) x dx dx
H
Szereg potgowy okrelony wzorem (2.144) nazywa si funkcj konfluentn. Zapi-
salimy go z argumentem rwnym z aby podkreli, e wzr definicyjny obowi-
AG
zuje dla caej paszczyzny zespolonej (z wyczeniem punktu w nieskoczonoci).
W dalszym cigu wykadu powrcimy do argumentu bdcego liczb rzeczywist:
z x. W wikszoci podrcznikw matematyki szereg konfluentny oznaczany jest
tym samym symbolem co szereg hipergeometryczny du liter F . Rozrnienia
dwch funkcji dokonujemy sprawdzajc liczb parametrw (3 lub 2), od ktrych
kada zaley. Czytelnik, ktremu spodobaa si konwencja zapisu korzystajca
BG
F (a, a; x) = ex , (2.146)
H
(c) jest te liczb cakowit (ale dodatni) to uzyskane wielomiany nosz nazw
wielomianw Laguerrea: zwykych (dla c = 1):
AG
def
Ln (x) = F (n, 1; x) (2.150)
lub stowarzyszonych (c = m + 1)
def dm (n + m)!
Lm
n (x) = (1)
m
m
Ln+m (x) = F (n, m + 1; x). (2.151)
dx n!m!
Z kolei dla c rwnego 1/2 lub 3/2 obcite funkcje konfluentne dla zmiennej x2
BG
(2n)! 1
H2n (x) = (1)n F (n, ; x2 ), (2.152)
n! 2
(2n + 1)! 3
H2n+1 (x) = (1)n xF (n, ; x2 ). (2.153)
n! 2
O obu tych rodzinach wielomianw bdziemy jeszcze mwi w rozdziale czwartym,
a take na kocu tego rozdziau, przy dyskusji pewnych przykadw rachunko-
wych.
dla x rol dominujc odgrywaj dwa czony: druga pochodna, w00 oraz sama
funkcja w. Innymi sowy, dla x rwnanie Bessela redukuje si do rwnania
asymptotycznego:
00
w + w = 0, (2.155)
o rozwizaniu: w = exp(ix). Z kolei wiemy (por. przykad zastosowania me-
tody Frobeniusa do rozwizania rwnania Bessela), e dwa pierwiastki rwnania
okrelajcego w okolicy x = 0 to . Poniewa interesuje nas funkcja Bessela
J (x), ktra jak wynika z (2.54) dla = n nie ma osobliwoci dla x = 0
H
wybierzmy wikszy (dodatni) pierwiastek, . Asymptotyka, czyli zachowanie si
funkcji J dla x 0, bdzie zdominowana najnisz potg zmiennej x:
AG
lim w(x) = w0 (x) x . (2.156)
x0
2 + 1 0 2 + 1
v 00 + 2i + v i v = 0, (2.158)
x x
ktre ju bardzo przypomina rwnanie konfluentne, a ktrego jedynym manka-
mentem jest brak charakterystycznej jedynki (z ujemnym znakiem) w wyraeniu
stanowicym wspczynnik pierwszej pochodnej. Mankament ten moemy usun
drog prostego podstawienia: = 2ix, po ktrym (2.158) staje si ju rwnaniem
par excellence konfluentnym:
d2 v 2 + 1 dv + 1/2
2
+ 1 + v = 0. (2.159)
d d
17
Rachunki tego podrozdziau pozostaj suszne dla zmiennej rwnania Bessela bdcej liczb
zespolon.
reprezentacja cakowa 115
eix
x 1
w(x) = J (x) = F ( + , 2 + 1; 2ix). (2.162)
H
2 ! 2
Czytelnik, ktry ma by moe zastrzeenia dotyczce faworyzowania ujemnego
AG
wykadnika w rozwizaniu w moe dokona zamiany zmiennej: x x w wyra-
eniu wystpujcym po prawej stronie we wzorze (2.162). Uzyskany wynik bdzie
rwnie stanowi poprawn definicj funkcji Bessela -tego rzdu, wyraonej po-
przez iloczyn: funkcji potgowej, funkcji wykadniczej i funkcji konfluentnej. Nie
bdzie to jednak nic nowego. Korzystajc z wzoru (2.166) nastpnego podrozdzia-
u mona pokaza, e zmiana znaku xa powoduje przemnoenie wyraenia po
prawej stronie (2.162) przez czynnik (1) , co z kolei pozostaje w zgodzie z (2.55).
BG
(c) xk 1
X Z
F (a, c; x) = ta+k1 (1 t)ca1 dt
(a)(c a) k=0 k! 0
(c) 1 (xt)k
Z X
= ta1 (1 t)ca1 dt
(a)(c a) 0 k=0
k!
(c)
Z 1
= ext ta1 (1 t)ca1 dt. (2.164)
(a)(c a) 0
(c) 1
H
Z
F (a, c; x) = ex exs sca1 (1 s)a1 ds (2.165)
(a)(c a)
AG
0
albo
F (a, c; x) = ex F (c a, c; x). (2.166)
kiem c = 0, 1, 2 . . . .)
Reprezentacja cakowa miaa jednak posuy nam gwnie do zorientowania
si w tym, czego moemy si spodziewa po zachowaniu si funkcji konfluent-
nej dla duych wartoci zmiennej x. (Ta asymptotyka w nieskoczonoci pomoe
nam usprawiedliwi zastosowanie procedury urywania szeregu konfluentnego
w niektrych zastosowaniach kwantowo-mechanicznych: rwnaniu Schrodingera
dla atomu wodoru i oscylatora harmonicznego). Dokonajmy jeszcze jednej zmia-
ny zmiennej w (2.164) pomy t = 1 u/x, gdzie u bdzie now zmienn
cakowania. Po odpowiednich przeksztaceniach (2.164) przyjmuje posta:
x a1
(c) u
Z
F (a, c; x) = ex xac eu 1 uca1 du. (2.167)
(a)(c a) 0 x
18
Moliwo zamiany porzdku sumowania i cakowania wynika z jednostajnej zbienoci sze-
regu.
reprezentacja cakowa 117
H
+ (c a)(c a + 1)(c a)
2 0 x 2! x2
... ... ...
AG
(Uylimy symbolu na oznaczenie granicznej wartoci caki dla x . Obec-
no czynnika wykadniczego eu w funkcji podcakowej powoduje, e bd wyni-
kajcy z zastpienia grnych granic caek: u = x przez u = jest, dla x >> 1, do
zaniedbania.) Uwzgldnienie powyszej sekwencji caek w (2.167) daje ostatecznie
(c) x ac (a 1)(c a)
F (a, c; x) x e x 1
(a) x
BG
(c)
Z 1
F (a, b, c; x) = tb1 (1 t)cb1 (1 tx)a dt. (2.170)
(b)(c b) 0
118 Rwnanie niejednorodne
H
y(x) = y0 (x) + ys (x) = C1 y1 (x) + C2 y2 (x) + ys (x). (2.172)
Wwczas
ys00 = u1 y100 + u2 y200 + u01 y10 + u02 y20 . (2.176)
Podstawiajc za ys0 z (2.174) i za ys00 z (2.176) do (2.171) i odpowiednio grupujc
wyrazy mamy:
u1 (y100 + P y10 + Qy1 ) + u2 (y200 + P y20 + Qy2 ) + u01 y10 + u02 y20 = S(x). (2.177)
funkcja Greena 119
u01 y1 + u02 y2 = 0
u01 y10 + u02 y20 = S(x),
y2 (x)S(x)
u01 (x) = (2.178)
W [y1 (x), y2 (x)]
y1 (x)S(x)
u02 (x) = . (2.179)
W [y1 (x), y2 (x)]
H
Z x y2 (t)S(t)dt
Z x y1 (t)S(t)dt
ys (x) = y1 (x) + y2 (x) . (2.180)
W [y1 (t), y2 (t)] W [y1 (t), y2 (t)]
AG
2.10.2 Metoda funkcji Greena
Opisana w poprzednim podrozdziale metoda znajdywania caki szczeglnej niejed-
norodnego rwnania rniczkowego bez wtpienia skuteczna i czsto stosowana
nie potrafi uwypukli fizycznego sensu czonu reprezentujcego niejednorodno
rwnania, funkcji S(x). Znacznie atwiej bdzie nam zrozumie rol tej funkcji, gdy
BG
= /0 , (2.181)
gdzie = (r) jest funkcj gstoci rozkadu adunku, tzn. ilo adunku, dq
zawartego w elemencie objtoci, d jest rwna:
dq = (r)d. (2.182)
W przypadku kiedy rozkad adunku zadany jest poprzez dowoln funkcj (r)
sumowanie w powyszym wzorze musi zosta zastpione cakowaniem:
1 (r2 )
Z
(r1 ) = d2 . (2.184)
40 V |r1 r2 |
H
(zasada addytywnoci potencjau), oraz 2 prawa Coulomba, ewentualnie prawa
Gaussa, pozwalajcych znale pole E a w konsekwencji i adunku punk-
towego. Teraz ten sam rezultat chcielibymy uzyska na drodze formalnej.
AG
Funkcja Diraca
19
Druga z tych podstawowych wasnoci to szczeglny przypadek trzeciej dla f (x) 1!
funkcja Greena 121
przedziau cakowania:
(x x0 ) = 0 x 6= x0 (2.188)
Z b
(x x0 )dx = 1; x0 (a, b) (2.189)
a
Z b
(x x0 )f (x)dx = f (x0 ); x0 (a, b). (2.190)
a
H
Delt Diraca a waciwie jej wasnoci moemy przyblia przy pomocy
pewnych cigw funkcji, takich jak:
AG
1
0 x<
2n
1 1
n = n <x< (2.191)
2n 2n
1
0 x>
2n
BG
n
n (x) = exp(n2 x2 ) (2.192)
sin nx 1
Z n
n (x) = = eixt dt (2.193)
x 2 n
n 1
n (x) = . (2.194)
1 + n2 x2
Wszystkie te cigi maj nastpujce cechy wsplne:
20
Rygorystyczny opis delty Diraca znajdzie Czytelnik w rozdziale matematyki powiconym
teorii dystrybucji.
122 Rwnanie niejednorodne
3. Dla coraz to wikszych wartoci n cigi n (x) coraz lepiej oddaj podsta-
wow wasno delty Diraca rwnanie (2.187). Istnieje
Z
lim n (x)f (x)dx = f (0).
n
Z powyszych wasnoci wynika, e nie wolno nam traktowa cigw n jako bez-
H
porednich przyblie delty Diraca przy n . Natomiast ich graniczne za-
chowanie si pod znakiem caki jest identyczne z zachowaniem si rwnie
pod znakiem caki dirakowskiej delty. Mimo, e formalnie powinnimy uywa
AG
okrelenia: dystrybucja Diraca albo przynajmniej cudzysowu, bdziemy od tej
chwili mwili po prostu o funkcji delta. Tak jak wspomniana powyej wasno
(2.187) moe zosta zweryfikowana przy podstawieniu za n np. z definicji (2.191)
tak i moemy uy tej definicji (jak i pozostaych) do wykazania innych, mniej
podstawowych wasnoci delty. I tak mamy:
BG
Pierwsz z nich sprawdzamy mnoc obie strony rwnania przez f (a) lub f (b)
i cakujc odpowiednio wzgldem a lub b; drug cakujc obie strony wzgldem
a lub x.
Na zakoczenie tego krtkiego spotkania z delt Diraca zauwamy, e jeeli za
cig funkcji n przyj unormowany [w sensie speniania (2.186)] cig:
n
n (x) = (2.203)
2 cosh2 nx
to jak atwo sprawdzi:
x 1
H
Z
n (x0 )dx0 = [1 + tgh nx] Hn (x) (2.204)
2
gdzie
AG
(
0 x<0
lim Hn (x) H(x) = (2.205)
n 1 x>0
Jeszcze jedna funkcja H(x) nazywa si funkcj schodkow albo funkcj
Heavisidea. Podobnie jak delta Diraca nie jest funkcj lecz dystrybucj i ma licz-
ne zastosowania przy sformalizowaniu pewnych sytuacji fizycznych (np. skokowa
BG
H
(r1 r2 ) = (x1 x2 )(y1 y2 )(z1 z2 ), (2.209)
gdzie r1 = r1 (x1 , y1 , z1 ) i r2 = r2 (x2 , y2 , z2 ). Nieco bardziej skomplikowanie wy-
AG
glda wzr (2.209) rozpisany w przypadku wsprzdnych sferycznych. Czytelnik
moe sam sprawdzi, e zgodna z dotychczasowymi definicjami i wasnociami
posta delty wyraonej poprzez wsprzdne r, , to:
1
(r1 r2 ) = (r1 r2 )(cos 1 cos 2 )(1 2 ).
r22
BG
H
Podstawiajc za a raz a = , a drugi raz a = i odejmujc stronami tak
uzyskane rwnania otrzymujemy:
AG
Z I
( )d = ( ) d. (2.213)
V
d = d (2.214)
V V
i podstawiajc do (2.214) za z (2.208) i za z (2.181) mamy
(r2 )
Z Z
(r2 )(r1 r2 )d2 = (r1 , r2 ) d2 . (2.215)
V V 0
Lewa strona (2.215) to (r1 ) szukane przez nas rozwizanie rwnania (2.181)
w punkcie r = r1 . Prawa to:
1 1
Z Z
(r2 )(r1 , r2 )d2 = (r2 )G(r1 , r2 )d2 ,
0 V 0 V
1 1 (r2 )
Z Z
(r1 ) = (r2 )G(r1 , r2 ) = d2 . (2.216)
0 V 40 V |r1 r2 |
126 Przykady zastosowa:
H
nie tak jak oddziaywaby adunek punktowy umieszczony w r2 . A w takim razie
wybr takiego a nie innego z wszystkich moliwych rozwiza rwnania Laplacea
przestaje by dziwny.
AG
2.11 Przykady zastosowa:
stacjonarne rwnanie Schrodingera
BG
h2
+ V (r) = E. (2.217)
2
W powyszym wzorze oznacza zredukowan mas ukadu jdroelektron:
1/ = 1/me + 1/mj (me,j masy elektronu i jdra) a r jest odlegoci elektronu
w ukadzie rodka masy. Potencja V (r) to potencja oddziaywania kulombow-
skiego:
1 Zqe 2
V (r) = (2.218)
40 r
gdzie qe to adunek elektronu, a Zqe adunek jdra. Symetria problemu podyk-
towaa wybr ukadu wsprzdnych sferycznych a poniewa mamy ju spore
dowiadczenia z separacj operatora Laplacea w tym ukadzie wsprzdnych b-
dziemy mogli wykorzysta czciowo rezultaty uzyskane w podrozdziale 2.2. Nasz
potencja (2.218) jest izotropowy a w takim razie cz rozwizania rwnania
(2.217) zalena od ktw i jest identyczna z odpowiedni czci rozwizania
H
rwnania Laplacea (2.15). Dlatego zapiszmy rwnanie (2.217) w postaci
#
h2 1 2
AG
r + 2 + V (r) = E, (2.219)
2 r2 r r r
gdzie
(r, , ) = R(r)Ylm (, ), (2.220)
a operator to wanie operator ktowy:
BG
1 1 2
= sin + .
sin sin2 2
Cz ktowa rwnania (2.217) separuje si, zgodnie z (2.23) do
H
exp(i) exp(i) = 1.
2 r dr dr 40 r
ktre nie bardzo jeszcze przypomina ktregokolwiek z poznanych rwna w tym
rozdziale. Musimy go podda standardowym zabiegom polegajcym na zas-
tpieniu R przez iloczyn pewnych funkcji, dla ktrych dalsze rachunki stan si
bardziej ewidentne. Nie zapominajmy, e nasze fizycznie akceptowalne rozwizanie
rwnania (2.217) musi spenia warunek normalizacji: caka (po caej przestrzeni)
z gstoci prawdopodobiestwa zlokalizowania czstki musi by rwna 1:
Z Z
(r, , )(r, , )d = R (r)R(r)r2 dr
V 0
Z 2 Z
Yl1 m1 (, )Yl2 m2 (, ) sin dd = 1, (2.225)
=0 =0
21
Funkcje (r, , ) to funkcje wasne nie tylko operatora energii, ale take operatora kwadratu
momentu pdu i jego z-owej skadowej, Lz . Gdyby nie byo liczb cakowit to Lz nie byoby
wielkoci skwantowan!
Atom wodoru 129
H
nieregularny. Zastosujmy do rwnania (2.227) t sam technik badania asymp-
totyki, ktra pozwolia nam wyrazi funkcj Bessela poprzez funkcj konfluentn
(podrozdzia 2.9). Dla r 0 asymptotyczna posta rwnania (2.227) (dla u u0 )
AG
to:
l(l + 1)
u000 u0 = 0. (2.228)
r2
Jest to rwnanie Eulera (podrozdzia 2.7) z rozwizaniami u01 = rl+1 i u02 = rl .
(Drugie rozwizanie, osobliwe w zerze, na pewno nie bdzie przydatne.)
Z kolei dla r asymptotyczna posta (2.227) (dla u u ) to
BG
2E
u00 + u = 0. (2.229)
h2
Wspczynnik funkcji u w powyszym rwnaniu jest ujemny E jest energi
ukadu zwizanego. Aby ukad przesta by zwizany (E = 0) musielibymy do-
starczy mu energii, potrzebnej na przeniesienie elektronu do nieskoczonoci22 .
Oznaczmy ten wspczynnik przez 2 :
2E
2 = . (2.230)
h2
Rozwizaniami (2.229) s funkcje wykadnicze: exp(r), a konieczno norma-
lizacji kae nam wybra ujemny wykadnik potgowy: u = exp(r); > 0.
22
Jeeli Czytelnik wolaby zosta przekonany, e E musi by ujemne na gruncie argumenta-
cji czysto formalnej to musiaby przeprowadzi rachunki przy zaoeniu E > 0. Rachunki te
prowadz do rozwiza fizycznie nieakceptowalnych.
130 Przykady zastosowa:
H
dodatnim), funkcji wykadniczej i funkcji konfluentnej. Wszystkie te czynniki mu-
sz by funkcjami argumentu bezwymiarowego gdy w przeciwnym wypadku
czekaoby nas dodawanie wyrazw o rnych wymiarach (w szeregu konfluentnym
AG
i w rozwiniciu na szereg funkcji wykadniczej), a w dodatku funkcje falowe od-
powiadajce rnym wartociom l miayby rny wymiar! Podstawienie = 2r
nie tylko doprowadza nas do rwnania konfluentnego, ale usuwa kopoty zwizane
z operacjami na wielkociach fizycznych posiadajcych wymiar. W przyszoci, po
zdobyciu pewnego dowiadczenia, Czytelnik bdzie stosowa taki zabieg pozba-
wiania wymiarw w pocztkowej fazie oblicze.
BG
H
(2.226). (W momencie urwania szeregu konfluentnego znikaj wszelkie kopoty
zwizane z ewentualn rozbienoci powyszej caki dziki obecnoci czynnika
exp(2r) w funkcji podcakowej.) Obliczenia, ktre mona wykona posugujc
AG
si np. funkcj tworzc wielomianw Laguerrea (bdzie o tym mowa w rozdzia-
le 4) prowadz do znormalizowanej funkcji radialnej atomu wodoropodobnego:
!3 1/2
2Zqe2 n!
R(r) = Rnl (r) =
(n + l + 1)h2 40 2(n + l + 1)(n + 2l + 1)!
er (2r)l L2l+1
BG
n (2r). (2.241)
Pooenie a = n powoduje kwantyzacj wartoci wasnych energii ukadu. Z (2.239)
wynika, e
qe2 Z
= n + l + 1 N. (2.242)
40 h2
Przy n i l bdcych nieujemnymi liczbami cakowitymi liczba N moe przybiera
cakowite wartoci dodatnie. Z (2.242) i (2.230) mamy:
!2
qe2 Z 2EN
2N = = (2.243)
40 N h2 h2
i wzr na wartoci wasne energii, EN przybiera posta:
!2
qe2 c2 1
EN = Z 2 . (2.244)
40 hc 2 N2
132 Przykady zastosowa:
H
odpowiedzialna za kwantyzacj wartoci wasnych energii, to (jak ju wspom-
nielimy) liczba l(l + 1) stanowi w jednostkach h2 dozwolone wartoci wasne
kwadratu orbitalnego momentu pdu, a m w jednostkach h to wartoci jego
AG
zowej skadowej. Funkcje wasne elektronu, zapisane przy uyciu gwnej liczby
kwantowej, N to:
!3 1/2
2Zqe2 (N l 1)!
= N lm (r, , ) =
N h2 40 2N (N + l)!
BG
er (2r)l L2l+1 m
N l1 (2r) Yl (, ), (2.245)
Oscylator harmoniczny
h2 d2 1
+ m 2 x2 = E, (2.247)
2m dx2 2
albo, po wprowadzeniu prostych podstawie
H
2mE m
k2 = i = (2.248)
h2 h
d2
AG
+ (k 2 2 x2 ) = 0. (2.249)
dx2
Dokonajmy teraz zmiany zmiennej niezalenej w rwnaniu (2.249). Chcieliby-
my, aby nowa zmienna bya bezwymiarowa [por. dyskusj po wzorach (2.232)
i (2.233)], a take odzwierciedlaa ju pewne symetrie wystpujce w rwnaniu.
Operator rwnania jest parzysty co oczywicie jest konsekwencj faktu, e obie
posie x-a: dodatnia i ujemna s rwnouprawnione. W takim razie now zmienn
BG
= x2 . (2.250)
w ktrym wystpuje ju tylko jeden jawny parametr: k 2 /4, ktry moemy dla
prostoty oznacza w dalszych rachunkach przez .
Rwnanie (2.251) ma osobliwo regularn w zerze i nieregularn w nieskoczo-
noci. Ale osobliwo w zerze to osobliwo, ktr stworzylimy sami dokonujc
zamiany zmiennej [w rwnaniu (2.250)]! W samym problemie fizycznym punkt
x = 0 nie ma w sobie nic osobliwego i w zwizku z tym badanie asymptotyki
134 Przykady zastosowa:
H
4 4 4 4 2h
a w takim razie rozwizanie oglne rwnania (2.253) mona zapisa nastpujco:
AG
1 p 1 3
y() = C1 F (a, ; ) + C2 F (a + , ; ). (2.255)
2 2 2
Zgodnie z oczekiwaniami, zachowanie si funkcji konfluentnej w nieskoczonoci
powoduje, e funkcja okrelona wzorem (2.252) bdzie niemoliwa do unormo-
wania i znowu szukamy rozwizania poprzez urywanie szeregw, dobierajc odpo-
wiednio parametr a. Zauwamy jednak, e nie mona tak dobra a aby urwaniu
BG
H
u 1
n (x) = exp(x2 /2)Hn ( x). (2.261)
t
2n n!
AG
Unormowane funkcje wasne, okrelone wzorem (2.261), s wic iloczynami
wielomianw zmiennej x (zmieniajcej si od do +) oraz funkcji wykad-
niczej, bardzo ostro malejcej (do zera) dla zmiennej x wyranie oddalajcej
si od zera. To obecno tej funkcji wykadniczej, analogicznie jak w przypadku
radialnych dla atomu wodoru, zapewnia moliwo unormowania funkcji .
BG
2.12 Podsumowanie
Rwnania fizyki to bardzo czsto rwnania rniczkowe drugiego rzdu o pochod-
nych czstkowych. Metoda separacji zmiennych postuluje rozwizanie rwnania
nieznan funkcj n zmiennych w postaci iloczynu n funkcji i sprowadza problem
rwnania rniczkowego o pochodnych czstkowych do n rwna rniczkowych
zwyczajnych. Ze wzgldu na liniowo operatorw rozwizaniem oglnym rwna-
nia o pochodnych czstkowych jest szereg nieskoczona suma nczynnikowych
iloczynw funkcji (kada z nich to funkcja jednej zmiennej), przy czym kady
skadnik szeregu jest przemnoony przez dowoln sta. Problem ewentualnego
wyspecyfikowania rozwizania polega na wyborze z takiego szeregu skadnikw
adekwatnych do opisu konkretnej sytuacji fizycznej i okreleniu ich staych mul-
typlikatywnych. Ten ostatni krok jest moliwy dopiero wtedy jeeli do rwnania
doczona jest pewna dodatkowa informacja pewne wymogi narzucone w spo-
sb ilociowy na rozwizanie. S to warunki brzegowe (por. rozdzia 3).
136 Podsumowanie
H
regi nieskoczone sumy, zastpujemy wielomianami sumami skoczonymi.
Urywanie szeregw hipergeometrycznego i konfluentnego wymaga odpowiednie-
go doboru pewnych staych parametrw wystpujcych w rwnaniach, a bdcych
AG
konsekwencj procesu separacji. Rwnania posiadaj rozwizania (speniajce do-
datkowe wymogi) przy pewnych okrelonych wartociach wystpujcych w nich
staych wartociach wasnych (por. rozdzia 3).
W rozdziale pojawi si take problem rwnania niejednorodnego i jego roz-
wizania przy uyciu metody funkcji Greena. Funkcja ta reprezentuje rozwizanie
okrelonego rwnania z punktow i jednostkow niejednorodnoci, ktra w proble-
BG
mach fizyki reprezentuje np. punktowy adunek elektryczny lub np. si dziaajc
w nieskoczenie krtkim przedziale czasu (ale powodujc skoczony przekaz p-
du). Opis konstrukcji funkcji Greena dla pewnych wybranych przypadkw
bdzie podany w rozdziale 5.
Literatura:
1. Smirnow, W.,I.: Matematyka wysza, t.III. cz.2. Funkcje zm. zespolonej.
Rwnania rniczkowe liniowe. Funkcje specjalne. Warszawa, PWN 1965
2. Hildebrand, F.,B.: Advanced Calculus for Applications. Englewood Cliffs and
New Jersey, PrenticeHall, Inc. 1964
3. Arfken,G.: Mathematical Methods for Physicists, 3rd Ed. New York and
London, Academic Press 1985
Rozdzia 3
Zagadnienie
SturmaLiouvillea
(Rwnanie wasne)
3.1 Wprowadzenie
H
AG
W poprzednim rozdziale staralimy si poda krtki przegld problemw formal-
nych z jakimi moemy mie do czynienia prbujc rozwiza rniczkowe rwnanie
drugiego rzdu. W tym rozdziale pozostajemy dalej w krgu zwyczajnego rw-
nania rniczkowego drugiego rzdu, przy czym operatory wystpujce w tych
rwnaniach bd naleay do pewnej specjalnej kategorii. Bd to tzw. operatory
BG
137
138 Rwnanie wasne
wym. Zesp zagadnie wyaniajcych si przy tego typu problemach nosi nazw
problemu Sturma-Liouvillea, od nazwisk dwch francuskich (Sturm by wa-
ciwie francuskim Szwajcarem) matematykw z XIXw. Mona by go te nazwa
problemem funkcji i wartoci wasnych hermitowskich operatorw rniczkowych
drugiego rzdu gdyby nie to, e nazwa ta jest mimo wszystko nieco przyduga.
H
Ly(x) = y(x). (3.1)
(Znak pojawiajcy si po prawej stronie rwnania to kwestia konwencji
AG
wielu autorw preferuje sformuowanie z praw stron (3.1) pozbawion ujemnego
znaku.)
Tego typu rwnaniem jest np. stacjonarne rwnanie Schrodingera, dyskutowa-
ne dla dwch konkretnych przypadkw w podrozdziale 2.11 albo rwnanie Legen-
drea (podrozdzia 2.7). Rwnanie takie moe by spenione dla pewnych wartoci
i odpowiadajcych im funkcji: y(x) y (x) wartoci i funkcji wasnych ope-
ratora L. Zbir wartoci wasnych jest przeliczalnym zbiorem nieskoczonym
BG
rniczkowalnoci zaleaa od argumentu k(x ct). Tak jest, o ile obiekt opisy-
wany rwnaniem (3.2) fala nie jest poddany adnym dodatkowym wizom,
ktre w jzyku formalnym nazwalimy warunkami brzegowymi. A jeli jest ina-
czej? Jeli np. rozepniemy strun, o dugoci L, wzdu osi 0x i umocujemy oba
koce struny? Uderzajc w strun pobudzamy jej elementy do drga, ktrych pro-
pagacja wzdu struny jest fal. Wychylenie poprzeczne struny to wanie funkcja
= (x, t) z rwnania (3.2). Ale do tego rwnania doczone s warunki:
(x = 0, t) = (x = L, t) = 0 dla dowolnego t. (3.3)
Jeeli tak, to pomys szukania rozwizania naszego rwnania jako dowolnej funk-
cji od argumentu x + ct bd x ct jest mao logiczny. Zerowanie si funkcji
ma wynika wycznie z okrelonej wartoci zmiennej x, a nie z wartoci kom-
binacji zmiennych x i t. Skania nas to do uycia metody separacji zmiennych
i przedstawienia funkcji w postaci iloczynu
(x, t) = X(x)T (t) (3.4)
H
bo wtedy bdziemy mogli zada spenienia warunkw (3.3) przez cz przes-
trzenn funkcji . Rwnanie falowe (3.2) po zwykych zabiegach separuje si na
dwa rwnania, majce form problemu wasnego (3.1):
AG
X 00 + X = 0 (3.5)
i
T 00 + c2 T = 0. (3.6)
Staa separacji, , jest wartoci wasn problemu (3.5): x ; wartoci wasn
(3.6) bdzie t c2 x . Ale problem wasny nie jest kompletny bez warunkw
BG
def n2 2
x = n = ; n = 1, 2, . . . (3.10)
L2
a odpowiadajce im funkcje wasne to
n
X(x) Xn (x) = C2n sin x, (3.11)
L
gdzie n = 1, 2, . . .. Fizycznie zbir wartoci kn , okrelony przez (3.9), reprezentuje
dopuszczalne wartoci wektora falowego fali stojcej, wytworzonej w drgajcej
strunie. Dla czci funkcji zalenej od czasu mamy:
0 0
T (t) Tn (t) = C1n cos n t + C2n sin n t, (3.12)
0 i C 0 s znowu pewnymi staymi, natomiast
gdzie C1n 2n
nc
n = kn c = (3.13)
H
L
to skwantowany zbir wartoci wasnych czstoci wzbudzonych w strunie fal sto-
jcych. Te proste rachunki potwierdzaj to co dobrze znamy z elementarnego
AG
wykadu z fizyki fale stojce, powstajce w wyniku interferencji fal przemiesz-
czajcych si w kierunku jednego z kocw struny i fal odbitych od tego koca,
musz mie odpowiednio dobrane dugoci. Koce struny musz przecie by w-
zami fal stojcych.
Zgodnie z tym co powiedzielimy o technice separacji zmiennych oglnym roz-
wizaniem rwnania falowego (3.2) bdzie nieskoczona suma:
BG
0 0
X
(x, t) = sin kn x (C1n cos n t + C2n sin n t). (3.14)
n=1
H
speniajc niezbyt wygrowane warunki2 mona przedstawi w postaci
AG
X X
F (x) = an Xn(c) (x) + bn Xn(s) (x) (3.19)
n=0 n=0
n n
X
= a0 + an cos x + bn sin x . (3.20)
n=1
L L
Powyszy wzr na pewno nie jest Czytelnikowi obcy. Przedstawia on szereg Fourie-
ra dla funkcji F (x). W nastpnym podrozdziale powiemy nieco szerzej o formalnej
BG
H
v1 = v1 (1 , 2 , . . . , n ) i v2 = v2 (1 , 2 , . . . , n )
definiujemy jako:
n
AG
def
i i .
X
(v1 , v2 ) = (3.21)
i=1
Taka definicja zapewnia, e kwadrat wektora dugoci (normy) wektora jest rze-
czywist, nieujemn liczb: (v, v) 0. Ponadto spenione s oczywiste wasnoci
iloczynu skalarnego:
H
towa jako zabieg czysto formalny. Zawsze bowiem moglibymy zastpi funkcje
u(x) i v(x) w definicji (3.24) nowymi funkcjami:
AG
q q
u (x) u (x) w(x) i v(x) v(x) w(x)
aby uzyska t bardziej naturaln definicj (3.23). Wydzielajc jednak funkcj
wagow uzyskujemy w opisie naszego problemu pewien dodatkowy element, ktry
jak si okae znakomicie uatwi dalsz dyskusj.
Jestemy w nieskoczenie wielowymiarowej przestrzeni Hilberta. Co stanie si
teraz, jeeli podziaamy operatorem rniczkowym L na funkcj nalec do tej
BG
y y LB y
6 6 6
B B LA B
* *
*
A A A
: :
:
-x
X -x -x
X
X
XXz A ( + )
A A
A
AU
(LA)
H
s przez inne ju wspczynniki: gk k fk . Ale taki twr to te powinna by
pewna funkcja element naszej przestrzeni np. G(x):
AG
X
X
LF (x) = fk k uk (x) = gk uk (x) G(x).
k=0 k=0
Funkcja F (x) mogaby by funkcj wasn operatora L , np. F (x) = ul (x). Ww-
czas G(x) = l F (x) obie funkcje byyby liniowo zalene. Na og jednak
wynik dziaania L da nam funkcjwektor, ktrego skadowe ulegy przeskalo-
waniu. Wektor F (x) doznaje uoglnionego obrotu powstajcy nowy wektor
BG
G(x) ma nie tylko inny kierunek, ale take moe mie inn dugo ni F (x).
Przeanalizujmy przypadek czystego obrotu w przestrzeni dwuwymiarowej, np.
paszczynie 0xy. Niech wektory A i B tworz odpowiednio biegunowe kty
i z osi 0x, a operator L dziaajc na wektor obraca go o kt , przy czym
operacji sprzenia zespolonego odpowiada zgodnie z tym co wiemy o algebrze
liczb zespolonych zmiana znaku biegunowego kta na przeciwny. Jeeli tak
to kt pomidzy wektorem LB (wektorem B obrconym o kt ) i wektorem
A (wektorem A odbitym w osi 0x) jest taki sam jak kt pomidzy B i (LA)
(ten ostatni to wektor powstay z odbicia w osi 0x obrconego o kt wektora
A). W obu przypadkach kt ten jest rwny + + (rys.3.1). W takim razie
odpowiednie iloczyny wewntrzne (skalarne) s sobie rwne:
albo
Z Z
g (x){L(x)f (x)}w(x)dx = {L(x)g(x)} f (x)w(x)dx. (3.30)
H
tora hermitowskiego. Po pierwsze zamy, ze nasz operator L ma posta:
d2
AG
d
L(x) = (x) 2
+ (x) + (x), (3.31)
dx dx
L(x)y(x) = 0 (3.32)
nie ma punktw osobliwych dla x (a, b). (Funkcja (x) bdzie natomiast czsto
rwna zeru na kracach przedziau.) W takim razie warunek (3.30) przyjmuje
posta
Z
g (x)[(x)f 00 (x) + (x)f 0 (x) + (x)f (x)]w(x)dx =
Z
f (x)[(x)g 00 (x) + (x)g 0 (x) + (x)g (x)]w(x)dx. (3.33)
Dwie pierwsze caki wystpujce po lewej stronie (3.33) cakujemy przez czci.
4
Tzn. (x) = (x), itd.
146 Operatory hermitowskie
I tak:
x=+
(g, Lf ) = g (x)f 0 (x)(x)w(x)x=
Z + Z +
0 0
g (x)f (x)[(x)w(x)]dx g (x)f 0 (x)[(x)w(x)]0 dx
+ f (x)g (x)(x)w(x)|x=+
x=
Z + Z +
g 0 (x)f (x)[(x)w(x)]dx g (x)f (x)[(x)w(x)]0 dx
Z +
+ g (x)f (x)(x)w(x)dx.
(g, Lf ) (Lg, f ) = 0
H
wymaga aby:
h ix=+
w(x)(x){g (x)f 0 (x) f (x)g 0 (x)} (3.34)
AG
x=
Z +
{g (x)f 0 (x) f (x)g 0 (x)}{[w(x)(x)]0 w(x)(x)}dx = 0.
Lf (x) = f f (x)
Lg(x) = g g(x).
d2 y dy
(x)w(x) 2
+ (x)w(x) + (x)w(x)y(x) = w(x)y(x). (3.37)
dx dx
Ale zgodnie z (3.36) (x)w(x) = [(x)w(x)]0 . Oznaczajc
def
p(x) = (x)w(x)
def
q(x) = (x)w(x)
d dy
p(x) + q(x)y(x) + w(x)y(x) = 0 (3.38)
dx dx
H
stanowicej chyba najczciej spotykane i zarazem najpoprawniejsze (formalnie)
sformuowanie problemu wasnego. Posta tak spotkalimy ju przy rwnaniu
AG
Legendrea (por. np. podrozdzia 2.11):
d dy
(1 x2 ) + l(l + 1)y(x) = 0
dx dx
d2 y dy
Ly(x) = (x) 2
+ (x) + (x)y(x) = 0 (3.39)
dx dx
moemy sprowadzi do postaci (3.38) tak jak to zrobilimy przed momentem
z rwnaniem (3.1) przemnaajc go przez funkcj w(x), od ktrej wymaga-
my formalnie jedynie tego, aby speniaa (3.36). Wanie taka posta nazywa si
samosprzon, bo operator
d d
L p(x) + q(x) (3.40)
dx dx
148 Operatory hermitowskie
jest tzw. operatorem samosprzonym, tzn. takim ktry jest rwny operatorowi do
niego sprzonemu5 . Czytelnika zachcam do powrotu do tabeli 2.1 i przetransfor-
mowania wystpujcych tam rwna (z wyjtkiem rwnania Gaussa i konfluent-
nego) do postaci samosprzonej. Przy okazji warto zidentyfikowa w tak otrzy-
manych rwnaniach funkcje: p(x), q(x), w(x) i wartoci wasne . My uzyskamy
te informacje w nieco inny sposb w nastpnym podrozdziale.
Wystpujca w postaci samosprzonej operatora funkcja p(x) ma bezporedni
zwizek z Wroskianem rozwiza jednorodnego rwnania
d dy
Ly(x) = p(x) + q(x)y(x) = 0. (3.41)
dx dx
Rzeczywicie zapisujc powysze rwnanie dla obu liniowo niezalenych rozwiza
y1 (x) i y2 (x) mamy:
d dy1 (x)
p(x) + q(x)y1 (x) = 0,
dx dx
H
d dy2 (x)
p(x) + q(x)y2 (x) = 0.
dx dx
AG
Przemnoenie pierwszego z powyszych rwna przez y2 (x) a drugiego przez
y1 (x) i odjcie tak otrzymanych rwna stronami daje rwnanie
d
[W (x)p(x)] = 0, (3.42)
dx
ktrego rozwizaniem jest
const
p(x) = , (3.43)
W (x)
gdzie W (x) = W [y1 (x), y2 (x)] = y1 (x)y20 (x) y10 (x)y2 (x). Staa w liczniku roz-
wizania odzwierciedla oczywicie dowolno doboru staych multyplikatywnych
w okreleniu y1 i y2 .
Podkrelmy raz jeszcze, e wasno hermitowskoci operatora musi by trak-
towana jako zesp warunkw (3.35) i (3.36). Operator musi by samosprzo-
ny [(3.40)] ale dodatkowo bd to funkcje na ktre dziaa, bd ich pochodne,
5
Kwestia operatora sprzonego do danego operatora dziaajcego w przestrzeni wektorowej
jest omwiona w ujciu macierzowym w uzupenieniu A.
(samosprzone) 149
H
Twierdzenia: Funkcje wasne operatora hermitowskiego H tworz zbir zupeny
funkcji ortogonalnych z wag w(x). Wartoci wasne operatora hermitowskiego s
AG
rzeczywiste.
Aby udowodni t drug wasno zapiszmy rwnanie (3.1) dla dwch rnych
wartoci wasnych i i k i odpowiadajcych im (zespolonych) funkcji wasnych
ui i uk operatora H:
Hui (x) = i ui (x)
Huk (x) = k uk (x)
BG
a zatem:
Huk (x) = k uk (x)
(nie zapominajmy, e H = H !). Warunek hermitowskoci H to
(uk , Hui ) = (Huk , ui )
albo
Z Z
uk (x){H(x)ui (x)}w(x)dx {H(x)uk (x)}ui (x)w(x)dx
Z
= (i k ) uk (x)ui (x)w(x)dx = 0. (3.44)
Dla i = k caka z |ui (x)|2 w(x) nie moe by rwna zeru z wyjtkiem trywialnego
przypadku ui 0. A zatem
i = i (3.45)
150 Operatory hermitowskie
H
jest. Funkcje przynalene tej samej wartoci wasnej nie musz by ortogonalne,
ale okazuje si, e zawsze mog by uczynione ortogonalnymi. Dlatego te dwie
AG
rne funkcje problemu wasnego, po odpowiedniej kosmetyce, speniaj zawsze
Z
uk (x)ui (x)w(x)dx = ik Ci . (3.47)
Jeeli staa Ci = 1 dla kadego i to funkcje nazywamy ortonormalnymi.
Nie bdziemy udowadniali w naszym wykadzie zupenoci zbioru funkcji wa-
snych. (Stanowia ona zreszt punkt wyjcia w argumentacji, ktra doprowadzia
BG
albo R
uj (x)F (x)w(x)dx
aj =
R 2 . (3.51)
|uj (x)| w(x)dx
Wystpujcy w mianowniku kwadrat normy funkcji uj , rwny staej Cj , bdzie
rwny 1 w przypadku zbioru funkcji ortonormalnych.
n=1
0 0
przy czym dwie sekwencje staych: {C1n } i {C2n } s na razie nieokrelone. Nic
dziwnego nie okrelilimy przecie, w jaki sposb struna zostaa pobudzona do
drga. Mona to zrobi odcigajc strun (w chwili t = 0) a nastpnie puszczajc
j swobodnie. Mona uderzy strun, przekazujc jej pewien pd, co powoduje, e
poszczeglne elementy struny uzyskuj w chwili t = 0 pewne prdkoci. Formal-
0 0
nie oznacza to, e do wyliczenia staych {C1n } i {C2n } potrzebne s dodatkowe
warunki brzegowe:
def
(x, t = 0) = f (x)
0xL (3.52)
def
(x, t = 0) = g(x)
t
gdzie funkcje f (x) i g(x) s odpowiednio: wychyleniami i prdkociami struny
w chwili t = 0. Z kolei kadc t = 0 w rwnaniu (3.14), a take w rwnaniu
152 Warunki brzegowe
H
0
n x0 = LNmin
H
4v0 L X 1 nx0 n nx nct
(x, t) = 2 2
sin sin sin sin , (3.58)
c n=1 n L L L L
AG
w ktrym warto dokona przejcia granicznego: 0, aby uzyska formalny opis
sytuacji, w ktrej pobudzenie drga nastpuje w wyniku uderzenia struny ostro
zakoczonym moteczkiem.
Z analizy powyszego przykadu wynika, e kompletny zbir dodatkowych wa-
runkw, ktrego znajomo umoliwia ukoczenie oblicze to wartoci szukanej
funkcji i jej pochodnej czstkowej wzgldem jednej z dwch zmiennych niezale-
BG
W naszym wykadzie nie zajmujemy si ani klasyfikacj ani wstpn nawet teo-
ri rwna czstkowych drugiego rzdu. Niemniej jednak, opisana w rozdziale 2.2
metoda separacji zmiennych stanowi rzeczywicie bardzo skuteczne narzdzie
szczeglnie teraz, kiedy zostaa ona uzupeniona o moliwo wyznaczania sta-
ych wystpujcych w oglnych rozwizaniach. Moliwo ta wymaga wyspecy-
fikowania warunkw brzegowych. Chcielibymy tylko w tym miejscu uwiadomi
Czytelnikowi, e rne typy rwnania rniczkowego hiperboliczny, parabolicz-
ny i eliptyczny wymagaj konkretnego typu6 warunkw, a w dodatku pewn
H
rol moe odgrywa typ samego brzegu, ktry moe by zamknity (przykad:
powierzchnia gaussowska w elektrostatyce) bd otwarty (np. nasza struna). I tak
nasze rwnanie falowe (typ hiperboliczny) wymaga warunkw typu Cauchyego.
AG
Te same warunki bd zbyt ograniczajce dla rwnania dyfuzji zalenego od czasu
(typ paraboliczny), ktrego konsystentne rozwizania mona uzyska dla warun-
kw typu Dirichleta albo Neumanna. Ta ostatnia alternatywa zadawala tak-
e rwnanie Laplacea (typ eliptyczny) ale powierzchnia, na ktrej zadane s
wartoci bd funkcji, bd jej pochodnej musi by typu zamknitego, pod-
czas gdy dwa poprzednie typy rwna przyjmuj warunki na powierzchniach typu
BG
H
Ortogonalizacja Schmidta jest procedur sekwencyjn aby wyznaczy ko-
lejne n musimy dysponowa wszystkimi poprzednimi: 0 , 1 , . . . , n1 . Kolejne
n zapisujemy jako sum funkcji un (x) oraz pewnej kombinacji liniowej funkcji
AG
0 , 1 , . . . , n1 :
n (x) = un (x)+an0 0 (x)+an1 1 (x)+. . .+ank k (x)+. . .+an,n1 n1 (x). (3.60)
Obecno un (x) gwarantuje niezaleno liniow kolejnych n , natomiast or-
togonalno zbioru osigniemy poprzez odpowiedni dobr wspczynnikw ank .
Mnoc obie strony (3.60) przez j (x)w(x) (j = 0, 1, . . . , n 1) i cakujc od a
do b wzgldem x mamy
BG
Z b Z b
n (x)j (x)w(x)dx = un (x)j (x)w(x)dx
a a
n1
X Z b
+ ank k (x)j (x)w(x)dx (3.61)
k=0 a
H
trzeni Hilberta, mog by wybrane na nieskoczenie wiele sposobw. Jedynym
warunkiem jest ich liniowa niezaleno. A jeeli tak to narzucajcym si swoj
prostot wyborem powinien by wybr funkcji potgowej
AG
un (x) = xn n = 0, 1, 2, . . . . (3.63)
Funkcje n (x) przy takim wyborze un bd wielomianami, stopnia n, zmiennej
x: n (x) = Wn (x). Std wniosek, e powinnimy mc odnale nasze znajome
rodziny wielomianw: Legendrea, Laguerrea i Hermitea poprzez ortogonalizacj
Schmidta, przeprowadzon przy uyciu funkcji (3.63) i okrelonej funkcji wagowej
w(x), ktra przy okazji okrela przedzia zmiennej x. Z kolei okrelenie w(x)
BG
bdzie moliwe poprzez rozwizanie rwnania (3.36), przy zadanych w jaki kon-
kretny sposb funkcjach i . Uzyskane rozwizanie bdzie musiao w dodatku
spenia warunek (3.35).
d2 d
L = (x) 2
+ (x) + (x) (3.31)
dx dx
oraz
{w(x)(x)}0 = w(x)(x). (3.36)
x (x0 ) 0
Z
w(x)(x) = C exp dx . (3.67)
(x0 )
(3.64), ktrego obie strony musz by wielomianem ntego stopnia7 . Tak wic
funkcje , , bd okrelone jako:
(x) = 0 + 1 x + 2 x2 ,
(x) = 0 + 1 x, (3.68)
(x) = 0 .
x C1 x + C2 (3.69)
L C3 L + C4 , (3.70)
H
formacja (3.69) spowoduje jedynie, e
(3.69) (3.69)
AG
Wn (x) Wn (C1 x + C2 ); n n
7
Jeeli powody ogranicze naoonych na , , nie wydaj si Czytelnikowi cakowicie jasne
to powinien sprbowa rozwiza (3.64) kolejno dla n = 0, 1, 2, podstawiajc za Wn (x) odpo-
wiedni wielomian w oglnej postaci, np. W0 = w00 , W1 = w10 + w11 x, W2 = w20 + w21 x + w22 x2 ,
a za i wielomiany dowolnego stopnia.
w problemie SturmaLiouvillea 159
(x) = 1 x2 (3.72)
(x) = 0 + 1 x (q p) (p + q + 2)x, (3.73)
(x)
(x)
=
q p (p + q + 2)x
1 x2
=
q+1
H
p+1
1+x 1x
(3.74)
AG
i z rwnania (3.71) otrzymujemy
albo
w(x) = C(1 x)p (1 + x)q . (3.76)
BG
albo (
(1 x)p (1 + x)q ; 1 x 1; p, q > 1
w(x) = (3.78)
0 |x| > 1.
Sta C przyjlimy rwn jednoci, natomiast stae p, q musz by wiksze od
1, aby okrelenia w(x)(x) dla rnych obszarw zmiennej x byy sobie rwne
w punktach zszycia. Powyszych rwna nie naley traktowa jako jedynego
160 Klasyfikacja wielomianw ortogonalnych
H
def
Tn (x) = Jn1/2,1/2 (x)
i majce spore zastosowania w metodach numerycznych (zagadnienia interpolacji
AG
funkcji, rniczkowanie numeryczne, itp.) W kocu dla m = 0 spotykamy si
z dobrze ju nam znanymi wielomianami Legendrea
def
Pn (x) = Jn0,0 (x).
H
Wm (x){(x)Wn0 (x) [(x) + n ]Wn (x)}w(x)dx
= (0 + n )mn Nn . (3.82)
AG
0 i W 0 s wic rzeczywicie ortogonalne z wag w(x)(x).
Wielomiany Wm n
albo (
xs ex ; x 0; s > 1
w(x) = (3.85)
0 x < 0.
Parametr s musi by wikszy od 1 z tych samych wzgldw, dla ktrych zadali-
my p, q > 1 dla przypadku kwadratowej funkcji . Okazuje si, e interesujce
rozwizania w postaci wielomianw uzyskamy dla s cakowitych: s = 0, 1, . . .. S
to stowarzyszone wielomiany Laguerrea:
def
Wn (x; s) = Lsn (x),
ds
Lsn (x) = (1)s Ln+s (x). (3.86)
H
dxs
Z powyszego wzoru atwo zrozumie dlaczego damy, aby parametr s by cako-
wity. Zauwamy te, e okrelenie funkcji wagowej (3.85) i wzr (3.86) pozostaj
AG
w zgodzie z udowodnionym przed chwil twierdzeniem.
3. (x) staa
Z x
1 0
w(x)(x) = w(x) = C exp (0 + 1 s)ds = C exp (x + )2 . (3.87)
2 1
d2 Wn dWn
(0 + 1 x + 2 x2 ) 2
+ (0 + 1 x) = n Wn (x) (3.89)
dx dx
i porwnujc wspczynniki przy xn po obu stronach rwnania otrzymujemy
n = n(n2 + 1 2 ). (3.90)
Wielomiany: Wn (x) n
H
n(n + 1)
AG
Laguerrea Ln (x) n
Hermitea Hn (x) 2n
9
Wielomianom stowarzyszonym odpowiadaj te same wartoci wasne co zwykym.
164 Wzr Rodriguesa. Funkcje
Wzr Rodriguesa
1 dn n
Wn (x) = Wn [ (x)w(x)], (3.91)
w(x) dxn
Z
?
Wm (x)Wn (x)w(x)dx Imn = Nn mn . (3.92)
H
Zamy, e n > m. Podstawiajc do (3.92) z (3.91) za Wn i cakujc n razy przez
AG
czci dostajemy:
1 dn n
Z
Imn = Wm (x) [ (x)w(x)]dx
Wn dxn
+
n1
X dk k dn1k
= (1) [ k Wm (x)] n1k [n (x)w(x)]
dx dx
BG
k=0
Z dn Wm
n
+ (1) n (x)w(x)dx. (3.93)
dxn
jnp,q dn
Jnp,q (x) = [(1 x)p+n (1 + x)q+n ] (3.94)
(1 x)p (1 + x)q dxn
dn
Gm
n (x) = gnm (1 x2 )m n [(1 x2 )n+m ] (3.95)
dx
n
2 1/2 d
Tn (x) = tn (1 x ) [(1 x2 )n1/2 ] (3.96)
dxn
dn
Pn (x) = pn n [(1 x2 )n ] (3.97)
dx
dn
Ln (x) = ln ex n [xn ex ] (3.98)
dx
n
s x s d
Lsn (x) = ln e x [xn+s ex ] (3.99)
dxn
n
2 d 2
Hn (x) = hn e x n
(ex ). (3.100)
dx
H
Uylimy maych liter: j, . . . , h z odpowiedni iloci wskanikw, dla oznacze-
nia staych Wn w okreleniach rnych wielomianw. Wydawaoby si, e stae te
powinny by tak dobrane, aby zapewni ortonormalno wielomianw. Tradycja
AG
jednak chciaa inaczej i dlatego stae te dobiera si wedug innego kryterium. Jest
nim mianowicie wymg, aby wielomian zerowego stopnia W0 (x) by rwny jed-
noci. Tak jest i w przypadku wielomianw Legendrea, Laguerrea i Hermitea,
a w zwizku z tym stae wystpujce w (3.97) i (3.100) to:
(1)n 1
pn = , ln = , i hn = (1)n .
BG
2n n! n!
Pozostae stae nie bd dla nas specjalnie przydatne zainteresowany Czytel-
nik znajdzie je w podrcznikach lub moe sam sprbowa wyliczy je stosujc
powysze kryterium W0 (x) = 1 albo metod, ktr zaprezentujemy w nastpnym
paragrafie powiconym funkcji tworzcej.
Funkcje tworzce
cn (x) = Wn (x);
cn (x) = Cn Wn (x),
H
1 n gW (x, t)
Wn (x) = . (3.103)
Cn n! tn
t=0
AG
A wic i tym razem wygenerowanie ntego wielomianu sprowadza si do ob-
liczenia pochodnej ntego rzdu podobnie jak byo w przypadku formuy
Rodriguesa. Funkcje tworzce pozwalaj w prosty sposb uzyska pewne zwi-
zki wice wielomiany, a take ich pochodne, o rnych (w praktyce ssied-
nich) wartociach wskanika, tzw. zwizki rekurencyjne. Zamiast demonstrowa
to w przypadku oglnym przedyskutujemy tego typu procedury na przykadzie
BG
X
Jacobi : gJ (x, t) = Jnp,q (x) tn =
n=0
pq
2 R1 (1 t + R)p (1 + t + R)q ; (3.104)
p
1 2xt + t2 , |t| < 1.
R=
( xt )
X
s n e 1t
Laguerre : gL (x, t) = Ln (x) t = . (3.105)
H
n=0
(1 t)s+1
Hn (x) 2 +2tx
tn = et
X
Hermite : gH (x, t) = . (3.106)
n!
AG
n=0
n! 1 n ()w()
I
Wn (x) = Wn d. (3.109)
2i w(x) ( x)n+1
Tego typu reprezentacje cakowe mog rwnie by uywane do wykazywania
zwizkw rekurencyjnych. Jednak ich podstawowe znaczenie to moliwo formal-
nego rozszerzenia okrelenia naszych funkcji Wn na przypadek niecakowitego n.
Okazuje si to przydatne w pewnych sytuacjach, ktre jednak musz by trak-
H
towane z du ostronoci. Dla niecakowitych n funkcje podcakowe w cakach
konturowych staj si wieloznaczne i musimy uwaa, aby kontury cakowania na
AG
paszczynie zespolonej nie zawieray w sobie punktw rozgazienia. Jak zwykle
w takich przypadkach paszczyzny zmiennej zespolonej musz zosta uzupenione
o odpowiednie linie cicia.
Zastosowanie reprezentacji cakowej w przypadku wielomianw Legendrea
i funkcji Bessela znajdzie Czytelnik w rozdziale 4.
BG
H
a
Z b
m (x)n (x)w(x)dx = mn Nn
a
1 q
n (x) = n (x) w(x). ]
Nn
H
"Z #
X b
= ap p (t)n (t)dt n (x)
a
n,p/0
AG
X
X
= ap np n (x) = ap p (x)
n,p/0 p=0
= F (x). (3.114)
kw.)
Funkcja K(x, t) okrelona wzorem (3.113) zachowuje si dokadnie tak jak
nasza funkcja delta Diraca z podrozdziau 2.10! Moemy wic zapisa:
X
K(x, t) = (x t) = k (x)k (t). (3.115)
k=0
(x t) = 0 dla x 6= t;
funkcji wasnych 171
H
my czsto bilans kwantw pojawiajcych si i znikajcych w otoczeniu danego
punktu orodka. Te pojawiajce si kwanty mog pochodzi midzy innymi z roz-
prosze komptonowskich kwantw o wyszych energiach (mniejszej dugoci fali).
AG
Przypumy, e interesuje nas wanie strumie (, ) rozproszonych kwantw
gamma, o okrelonej dugoci fali i poruszajcych si w kierunku okrelonym
przez jednostkowy wektor , ktry tworzy kty: biegunowy i azymutalny z od-
powiednimi osiami ukadu wsprzdnych. Strumie taki moglibymy prbowa
przedstawi w postaci caki
Z Z
?
(, ) = s (0 , )(0 , )d0 d0 . (3.116)
BG
0 0
W powyszym wzorze s to przekrj czynny na rozproszenie komptonowskie,
a podwjna caka oznacza, e zbieramy wszystkie przyczynkirozproszenia od
kwantw o dugociach fali 0 i kierunku . Ale te dwie ostatnie wielkoci nie s
dowolne! S one powizane z atrybutami naszych rozproszonych kwantw i
wzorem Comptona:
0 = 1 0 (3.117)
0 0 0
= 1 cos cos + sin sin cos( ),
w ktrym wszelkie primowane wielkoci odnosz si do fotonu podlegajcego
aktowi rozpraszania. Dlatego poprawny wzr na strumie rozproszonych kwan-
tw to zamiast (3.116)
(1 + 0 0 ) 0 0
Z Z
(, ) = 0
s (0 )(0 , 0 ) d d . (3.118)
0 2
172 Ortogonalne i zupene zbiory
H
(0 , 0 ) = ck (0 )Pk (cos 0 ).
X
(3.120)
k=0
AG
Wspczynniki rozwinicia zale od dugoci fali fotonw, natomiast caa zale-
no ktowa tkwi w wielomianach Legendrea (N.B. rozpraszanie komptonow-
skie jest osiowo symetryczne). Po takich zabiegach rwnanie (3.118) przybiera
posta:
X
ck ()Pk (cos ) = (3.121)
BG
k=0
Z Z
s (0 ) Pl (1 + 0 )Pl ( 0 ) ck (0 )Pk (cos 0 )d0 d0 .
X X
0 0
l=0 k=0
Oznacza to dalsz komplikacj wzoru (3.121). Ale w praktyce w tego typu rachun-
kach szeregi nieskoczone sumy zostaj zastpione przez sumy zawierajce
dwa, trzy skadniki. Rwnanie typu (3.121) rozpada si wwczas na ukad dwch
lub trzech rwna. Jest to ukad rwna cakowych, ktry mona rozwizywa
np. metodami iteracyjnymi. Dokadniejsze omwienie problemw przy tym poja-
wiajcych si wykroczyoby jednak daleko poza ramy tego wykadu.
Funkcja Greena
H
(r) + k 2 (r) = (r), (3.122)
podrozdzia 2.10): Z
(r1 ) = G(r1 , r2 )(r2 )d2 , (3.124)
V2
12
Oznacza to, e dysponowalimy pewnymi, dodatkowymi przesankami dotyczcymi zacho-
wania si rozwiza i/lub ich pochodnych na brzegu obszaru.
174 Ortogonalne i zupene zbiory
pomy analogicznie
X
G(r1 , r2 ) = gn (r2 )n (r1 ). (3.127)
n=0
gn (r2 ) =
H
n (r2 )
kn2 k 2
(3.130)
AG
a zatem szukana posta funkcji Greena to
X n (r1 )n (r2 )
G(r1 , r2 ) = . (3.131)
n=0
kn2 k 2
3.9 Podsumowanie
Omwione zostao rwnanie wasne operatora rniczkowego drugiego rzdu o po-
staci samosprzonej. Jeeli obiektami dziaania operatora s elementy przestrzeni
funkcyjnej z okrelonym iloczynem wewntrznym, a samo dziaanie traktowa jak
Podsumowanie 175
H
mog stanowi baz przestrzeni funkcyjnej. Uycie konkretnej bazy w przestrze-
ni funkcyjnej (take wektorowej) mona traktowa jako wybr pewnego jzyka,
w ktrym zapisana powinna by caa informacja dotyczca okrelonego proble-
AG
mu. Jeeli rozwizujemy rwnanie rniczkowe o pochodnych czstkowych i po
drodze musimy rozwiza problem wasny okrelonego operatora rniczkowego,
to warunki brzegowe ktre powinno spenia rozwizanie wyjciowego rwnania
musz by sformuowane przy uyciu bazy, jak bdzie znaleziony zbir funk-
cji wasnych tego operatora. Taki wanie zabieg translatorski pozwala, midzy
innymi, wyznaczy przeliczalne cigi nieokrelonych staych multyplikatywnych
BG
Literatura
[1] Byron,F.W., FULLER,R.,W.: Matematyka w fizyce klasycznej i kwantowej,
t.I. Warszawa, PWN 1973
H
AG
BG
Rozdzia 4
H
specjalnym, bo na to rzeczywicie zasuguj. Cay szereg podstawowych proble-
mw fizyki jest formuowany wanie w ich jzyku. Zreszt mielimy ju paro-
AG
krotnie okazj zetkn si z wielomianami Legendrea, ktre pojawiaj si zawsze,
gdy mamy do czynienia z operatorem Laplacea wyraonym w ukadzie wsprzd-
nych biegunowych sferycznych. Funkcje (i rwnanie) Bessela s powizane z innym
typem symetrii symetri cylindryczn i dlatego funkcje Bessela nazywa si cz-
sto funkcjami cylindrycznymi. Mnogo problemw fizycznych prowadzcych do
rwnania Bessela, bd do rwna blisko z nim spowinowaconych jest doprawdy
imponujca i nasze skpe wiadomoci o tym rwnaniu (por. podrozdziay 2.5 i 2.9)
BG
wymagaj poszerzenia.
1 X
g(x, t) = = Pn (x)tn (4.1)
1 2xt + t 2
n=0
177
178 Wielomiany Legendrea
z
P
z
P
z
P
rP rP rP
6
6 6
r
r
r
+q r+a
r r
AG
+q +a
+q +a
p0
0 2q
s0
q ra +q ra
BG
H
r< = min(|r| , |a|) (4.7)
H
kwadrupol = lim Pn (cos ) + Pn (cos ) 2
a0;q 40 r n=0 r r
a2 q=constans
AG
" #
2 4
1 q a a
= lim 2 P2 (cos ) + P4 (cos ) + . . .
a0;q 40 r r r
a2 q=constans
2a2 q P2 (cos ) Mkw 3 cos2 1
= = . (4.11)
40 r3 40 4r3
gdzie przez Mkw oznaczylimy iloczyn 4qa2 moment kwadrupolowy.
BG
H
(n + 1)Pn+1 (x) (2n + 1)xPn (x) + nPn1 (x) = 0; n = 1, 2 . . . (4.14)
Powyszy wzr, wicy ze sob trzy kolejne wielomiany, jest typowym zwiz-
AG
kiem rekurencyjnym dla funkcji specjalnych. Moe on suy do sukcesywnego
wyliczania kolejnych wielomianw, jeeli tylko znane s (np. wyliczone z wzoru
Rodriguesa) dwa pierwsze: w tym przypadku P0 (x) i P1 (x).
W analogiczny sposb, rniczkowanie funkcji tworzcej wzgldem jej drugiej
zmiennej prowadzi do
g
(1 2xt + t2 ) t g = 0. (4.15)
x
BG
Pn (1) = 1, (4.22)
H
n
Pn (1) = (1) , (4.23)
P2n+1 (0) = 0, (4.24)
1 3 . . . (2n 1) (2n 1)!!
AG
(1)n P2n (0) = = , (4.25)
2 4 . . . (2n) 2n n!
n = 0, 1, 2, . . . .
przy identycznych wskanikach n = m. To, e powysza caka jest rwna zeru dla
n 6= m wynika z teorii problemu wasnego (rozdzia 3), niemniej jednak nieufny
Czytelnik mgby zechcie sprawdzi jeszcze raz t wasno ortogonalnoci.
Mona to zrobi np. podstawiajc za jeden z wielomianw (ten o wikszej war-
toci wskanika niech to bdzie n) z wzoru Rodriguesa a nastpnie cakujc
tworzca, relacje rekurencyjne 183
n-krotnie przez czci dokadnie tak samo jak zrobilimy w przypadku dysku-
sji poprawnoci wzoru Rodriguesa (por. podrozdzia 3.7). Dla n = m wygodnie
jest skorzysta z wyraenia na kwadrat funkcji tworzcej:
1 X
n
X
= Pn (x)t Pm (x)tm . (4.27)
1 2xt + t2 n=0 m=0
H
1
= . . . |t| < 1 . . . = (t + . . .) (t . . .)
t 2 3 2 3
1X 2t2n+1 2
AG
X
= = t2n .
t n=0 2n + 1 n=0 2n + 1
H
AG
Rysunek 4.2: Rne kontury cakowania dla reprezentacji cakowych wielomianw
Legendrea
1
| x| h = S = |1 2 |
2
i dzielc stronami powysz nierwno przez | x| wykazujemy suszno wzoru
(4.32). Szereg pod cak w wzorze (4.31) mona wic zastpi jego sum. Prowadzi
to do nieskomplikowanej caki:
1 2/t d
I
g(x, t) =
2i||=1 2 2 2
+ x1
t t
1 2 d
I
= ,
2i t ||=1 ( + )( )
gdzie = (1 1 2xt + t2 )/t s biegunami pierwszego rzdu funkcji podca-
kowej. Caka bdzie rwna sumie residuw funkcji podcakowej w jej osobliwo-
ciach biegunowych, przemnoonej przez 2i, a poniewa tylko jeden biegun ( )
tworzca, relacje rekurencyjne 185
i, w konsekwencji
p
H
x2 1iei d; ( 2 1)n = ( 1)n ( + 1)n ; x =
p
x2 1ei .
AG
d =
Z " 2 #n
1 x + 2x x2 1ei + (x2 1)e2i 1)
= id
2i 2 x2 1 ei
" #n
1 (x2 1)(e2i + 1)
Z
= +x d
2 2 x2 1 ei
1
Z p
= (x + x2 1 cos )n d. (4.34)
0
Wzr (4.34) nazywa si cak Laplacea. To czy wstawimy dodatni czy ujemn
warto pierwiastka x2 1 nie ma znaczenia jeeli wystpujcy w funkcji
podcakowej dwumian podniesiemy do n-tej potgi a nastpnie wycakujemy wy-
raz po wyrazie to i tak nieparzyste potgi kosinusa (a wic i pierwiastka) dadz
przyczynki rwne zeru.
Wanie z caki Laplacea wynika bezporednio wasno |Pn (x)| 1. Jeeli
bowiem x jest liczb rzeczywist, nie wiksz co do wartoci bezwzgldnej od
186 Wielomiany Legendrea funkcja
jednoci, to:
p p q
|x + x2 1 cos | = |x + i 1 x2 cos | = x2 + (1 x2 ) cos2
q
= x2 sin2 + cos2 1 (4.35)
1
Z
Pn (cos ) = (cos + i sin cos )n d, (4.37)
0
H
z ktrej, po podstawieniu nowej zespolonej zmiennej: u = cos + i sin cos ,
wynika wzr
AG
1
Z ei un du
Pn (cos ) = . (4.38)
i ei 1 2u cos + u2
1 ei(n+1/2)
Z
Pn (cos ) = d, (4.39)
2 cos 2 cos
H
Wyobramy sobie dwie pkule umieszczone jedna nad drug, z ktrych grna
(r = R, 0 < /2) znajduje si na potencjale V0 natomiast dolna (r =
AG
R, /2 < ) na potencjale V0 . Chcemy znale, w pierwszej kolejnoci,
potencja w punktach wewntrznych, dla r < R. Rozwizanie oglne problemu
bdzie oczywicie dane przez wzr (2.28), w ktrym ze wzgldu na brak zalenoci
naszego problemu od kta musimy pooy m = 0. Musimy take odrzuci
wszystkie ujemne potgi zmiennej r, brak bowiem jakichkolwiek podstaw ku temu,
aby nasze rozwizanie stawao si osobliwe przy r 0. A zatem
BG
X
V = V (r, ) = l rl Pl (cos ), (4.41)
l=0
W naszym przypadku
2l + 1
Z 0 Z 1
al = (1)Pl (x)dx + (+1)Pl (x)dx
2 1 0
H
0 l = 2k
= Z 1 (4.46)
(2l + 1)
Pl (x)dx l = 2k + 1.
AG
0
Ostatnia rwno wynika z wzoru (4.26) cho z nieparzystoci funkcji f (x) mog-
limy wywnioskowa natychmiast, e a2k = 0 dla wszystkich k. Aby policzy cak
wystpujc w okreleniu al (l = 2k + 1), skorzystajmy z zwizku (4.19), ktry
prowadzi do
Z 1
x=1 x=1
BG
(2l + 1) Pl (x)dx = Pl+1 (x)
Pl1 (x) . (4.47)
0 x=0 x=0
4k + 3
al=2k+1 = P2k (0) P2k+2 (0) = P2k (0) (4.48)
2k + 2
H
Obliczenie wspczynnikw bl nie rni si wic niczym od oblicze wspczyn-
nikw al w szczeglnoci bd one te rne od zera tylko dla l = 2k + 1.
Potencja wzr (4.50) to
AG
2k+2
k (4k + 3)(2k 1)!! R
X
V (r, ) = V0 (1) P2k+1 (cos ). (4.53)
k=0
2k+1 (k + 1)! r
V 0 V 0 X (4k + 3)(2k 1)!!
= 0 En = 0 |r=R = (1)k P2k+1 (cos ). (4.54)
r R k=0 2k k!
H
w odlegoci h od pocztku ukadu, r = z = h > 0, Pl (cos ) 1 i rwnanie
(4.56) to
Bl
X
l
AG
V (r = h, = 0) = Al r + l+1 . (4.57)
l=0
r
Z kolei wzr (4.55) dla tej sytuacji prowadzi do
dxdy
Z
V (0, 0, h) = p . (4.58)
S h2 + (x2 + y 2 )
Cak obliczymy przechodzc do ukadu wsprzdnych biegunowych na pasz-
BG
czynie 0xy
Z R Z 2 r d dr hp i
V (0, 0, h) = = 2 h2 + R 2 h . (4.59)
0 0 h2 + r 2
Powysze rozwizanie rozwijamy w szereg potgowy zmiennej h. Musimy przy
tym osobno rozpatrzy przypadek h < R i h > R. I tak
( p
R 1 + (h/R)2 h h < R
V (0, 0, h) = 2 p
h 1 + (R/h)2 h h>R
i po rozwiniciu
1 h2 1 1 h4 1 1 3 h6
R h+ 2 ...
3
+ 3 5
h<R
2R 2 2! R 2 3! R
V (0, 0, h) = 2 2 4 6
R 1 1R 113R
2 ...
3
+ 3 h>R
2h 2 2! h 2 3! h5
rozwijanie funkcji w szeregi 191
i podobnie
" 3
1 R 11 R
V (r, ) = 2R P0 (cos ) 2 P2 (cos )
2 r 2 2! r
113 R 5
H
+ P4 (cos ) . . .] ,
23 3! r
r > R, 0 < /2. (4.61)
AG
Zgodnie z tym czego mona byo oczekiwa dla r < R znikaj wszystkie wsp-
czynniki Bl , a dla r > R wszystkie Al , wystpujce w oglnej postaci (4.56).
Pozostaje jednak kwestia rozwizania dla z 0 i dla r = R. Z symetrii wynika, e
potencjay w punktach powstajcych, jeden z drugiego, przez odbicie w paszczy-
nie 0xy powinny by takie same. Odbiciu w paszczynie 0xy odpowiada zmiana
kta na , a wic cos cos() = cos . W rozwizaniach (4.60) i (4.61)
BG
d dy(x)
(1 x2 ) + l(l + 1)y(x) = 0 (4.62)
H
dx dx
(1 x2 )y20 (x) = C 1
BG
albo Z x 1
y2 (x) = ds. (4.64)
0 1 s2
Wykonujc cakowanie otrzymujemy
1 1 + x def
y2 (x; l = 0) = ln = Q0 (x), (4.65)
2 1x
funkcj, dla ktrej punkty x = 1 stanowi punkty osobliwe, a ktra stanowi
funkcj Legendrea drugiego rodzaju odpowiadajc wartoci wasnej l = 0. Zgod-
nie z oglnie przyjt konwencj funkcje Legendrea drugiego rodzaju oznaczamy
uywajc litery Q. Wzr (4.64) moglimy zreszt napisa bez poprzedzajcej go
dyskusji. Jest to przecie wzr (2.136), w ktrym y1 = P0 = 1, a wystpujcy
w liczniku funkcji podcakowej Wroskian to zgodnie z tym co powiedzielimy
drugie rozwizanie 193
przy dyskusji postaci samosprzonej operatora (por. podrozdzia 3.3 jest rw-
ny 1/p(s) = 1/(1 s2 ). Dlatego te nastpnej funkcji Q dla l = 1 bdziemy
szuka w postaci5
Z x ds
Q1 (x) = y2 (x; l = 1) = P1 (x)
(1 s2 )P12 (s)
Z x ds
1 1+x 1
= x = x ln . (4.66)
s2 (1 s2 ) 2 1x x
1 1 1 1+x
H
Q2 (x) = [3xQ1 (x) Q0 (x)] = (3x2 1) ln 3x
2 2 2 1x
1 1+x 3
= P2 (x) ln P1 (x). (4.67)
AG
2 1x 2
1 1 + x 2n 1
Qn (x) = Pn (x) ln Pn1 (x)
2 1x 1n
2n 5 2n 9
Pn3 (x) Pn5 (x) . . . (4.68)
BG
3(n 1) 5(n 2)
1
W [Pn (x), Qn (x)] = Pn (x)Q0n (x) Pn0 (x)Qn (x) = . (4.69)
1 x2
5
Przyjcie C = 1 i dolnej granicy cakowania sD = 0 w (4.64) zwizane s z chci uzyskania
Q0 zgodnie z oglnie przyjt definicj, tzn. bez dodatkowych staych: multyplikatywnej (dla
C 6= 1) i addytywnej (dla SD 6= 0). Z kolei w (4.66) zaniedbujemy doln granic cakowania
z racji na argumenty przedstawione w podrozdziale 3.3. N.B. Pooenie w (4.66) SD = 0 prowadzi
do dodatkowego wyrazu: nieskoczona staaP1 (x)!
194 Rwnanie Legendrea
Uywajc relacji (4.20) do wyeliminowania pochodnych Pn0 (x) i Q0n (x) otrzymu-
jemy prosty zwizek
1
Pn (x)Qn1 (x) Qn (x)Pn1 (x) = (4.70)
n
H
(Pn ). Mona bowiem dokona stosujc standardowe metody funkcji zmiennej
zespolonej (przeduenie analityczne) rozszerzenia obszaru okrelonoci zarw-
AG
no Pn (z) jak i Qn (z) na ca paszczyzn zespolon zmiennej z. Zawsze jednak
punkty z = 1 bd osobliwociami (punktami rozgazienia) funkcji Qn (z).
Na zakoczenie tego przegldu podstawowych wiadomoci o rwnaniu Legen-
drea i jego rozwizaniach wypadaoby powiedzie jeszcze dwa sowa o rwnaniu
stowarzyszonym Legendrea. Rwnie i dla tego rwnania istnieje drugie rozwi-
zanie s nim stowarzyszone funkcje Legendrea drugiego rodzaju, zdefiniowane
analogicznie do stowarzyszonych wielomianw Legendrea:
BG
dm
Qm 2 m/2
n (x) = (1 x ) Qn (x). (4.71)
dxm
gdzie jest pewn sta (niekoniecznie liczb cakowit, jak byo to w przypadku
wzoru 2.49). Chocia rwnanie Bessela jest rwnaniem rniczkowym drugiego
rzdu, to zwyczajowo mwi si o nim jako o rwnaniu -tego rzdu, kojarzc,
niezbyt wprawdzie poprawnie, rzd rwnania z wartoci parametru (wskanika
rwnania) , szczeglnie dla = n. Zmienna niezalena rwnania x nie musi by
rzeczywista moglibymy bez wikszych problemw uoglni nasze rozwaania
na przypadek zmiennej zespolonej. Jeeli wolimy pozosta przy zmiennej x to
gwnie ze wzgldu na to, e w praktyce z funkcjami Bessela zmiennej zespolo-
nej nie mamy zbyt czsto do czynienia. Jedyny powany wyjtek rwnanie
Bessela dla cakowicie urojonej zmiennej ix jest na tyle powany, e zostanie
H
rozpatrzony osobno, jako tzw. modyfikowane rwnanie Bessela.
W podrozdziale 2.5 znalelimy rozwizanie rwnania (4.72) dla = n. Bya
AG
nim funkcja Bessela pierwszego rodzaju Jn (x). Bez trudu mona sprawdzi, e
jej okrelenie moe zosta uoglnione na przypadek niecakowitego wskanika
i dlatego oglny wzr reprezentujcy jedno z dwch rozwiza rwnania (4.72) ma
posta:
+2s
X (1)s x
J (x) = . (4.73)
s=0
s! ( + s + 1) 2
BG
Dla bdcego liczb cakowit drugim rozwizaniem rwnania Bessela jest funk-
cja Bessela drugiego rodzaju, zwana zwykle funkcj Neumanna: Y (x)6 . Dla do-
wolnego mamy
H
J (x) cos J (x)
Y (x) = . (4.77)
sin
Dla = n wyraenie po prawej stronie staje si nieokrelone i funkcj Neumanna
AG
naley w tym przypadku zdefiniowa jako granic:
1 J (x) J(x)
BG
n
Yn (x) = (1) . (4.79)
=n =n
Na rysunkach 4.3 i 4.4 pokazane s funkcje Bessela pierwszego (4.3) i drugiego (4.4)
H
rodzaju, dla wskanikw n = 0, 1, 2. Czytelnik bez trudu sprawdzi, e rwnanie
H
AG
Rysunek 4.3: Funkcje Bessela pierwszego rodzaju dla pierwszych trzech (cakowi-
tych) wartoci wskanika
BG
H
AG
Rysunek 4.4: Funkcje Bessela drugiego rodzaju dla pierwszych trzech (cakowi-
tych) wartoci wskanika
BG
H
AG
Rysunek 4.5: Modyfikowane funkcje Bessela pierwszego i drugiego rodzaju dla
pierwszych dwch (cakowitych) wartoci wskanika
BG
x
I (x) x0 . (4.89)
2 (1 + )
wykadniczej
ex
I (x) x . (4.90)
2x
Odpowiednie asymptotyki funkcji K to:
21 ()
K (x) x0;>0 , (4.91)
x
K0 (x) x0 ln x, (4.92)
ex
K (x) x . (4.93)
2x
Z powyszych wzorw wynika, e ani funkcja I (x) ani K (x) nie posiadaj zer.
Cztery scharakteryzowane powyej funkcje Bessela stanowi podstawowy zbir
rozwiza rwna Bessela: zwykego i modyfikowanego. W problemach fizyki Czy-
telnik ma jeszcze spore szanse spotkania funkcji Hankela i funkcji Airyego. Funk-
cje Hankela, nazywane (niezbyt czsto) funkcjami Bessela trzeciego rodzaju, a wy-
H
stpujce take w parze, definiujemy odpowiednio jako
2 1/2
H(1) (x) x
BG
exp +i x , (4.96)
x 2 4
2 1/2
H(2) (x) x exp i x . (4.97)
x 2 4
Dlatego te funkcje Hankela bd wygodne przy opisie sytuacji, w ktrych granicz-
ne si zachowanie rozwizania powinno przypomina zachowanie si fali paskiej
lub fali kulistej.
Funkcje Airyego, to rozwizanie rwnania rniczkowego o prostej postaci:
y 00 xy = 0. (4.98)
H
(4.99) mona przepisa w postaci
" k
#
x 1 X x p 1
AG
tp .
X
G(x, t) = tk (4.100)
k=0
2 k! p=0
2 p!
zgodnie z (4.73).
Z funkcji tworzcej mona wyprowadzi zwizki rekurencyjne pomidzy funk-
cjami Bessela pierwszego rodzaju w sposb analogiczny do tego, jakim posuy-
limy si przy wyprowadzeniu zwizkw zachodzcych pomidzy wielomianami
Legendrea (i, ewentualnie, ich pochodnymi). Zwizki te, z pewnymi drobnymi
tworzca. Relacje rekurencyjne 203
H
x > n, bowiem dla x < n zastosowanie relacji (4.102) dla rosncego n prowadzi
do typowego wzmacniania pocztkowego bdu zaokrglenia (mnoenie przez
AG
n!). Dlatego te, przy x < n wzr (4.102) moe by take stosowany ale dla
wskanika n malejcego od pewnej (duej) wartoci N do 0. Tylko wtedy al-
gorytm (zwany algorytmem Millera) bdzie stabilny. Z oscylacyjnozanikajcego
charakteru zalenoci Jn od zmiennej x wynika, e JN (x) 0, z dowolnie zadan
dokadnoci8 . Przy zadanych x i n okrelamy wic N , a nastpnie kadziemy:
JN (x) = 0, JN 1 (x) = , gdzie jest pewn nieznan sta i stosujemy wzr
(4.102) obniajc konsekwentnie warto wskanika, a do otrzymania caego ci-
BG
gu:
JN (x) = 0, JN 1 (x) = , JN 2 (x) = JN 2 (; x), . . . ,
. . . , Jn (; x), . . . , J1 (; x), J0 (; x).
Wszystkie wyrazy tego cigu wyraaj si poprzez nieznany parametr . Aby
uzyska prawdziw warto Jn (x) musimy skorzysta z warunku normalizacyj-
nego. Kadc t = 1 w funkcji tworzcej i korzystajc z zalenoci pomidzy Jn (x)
a Jn (x) mamy bowiem
X
J0 (x) + 2 J2k (x) = 1. (4.103)
k=1
8
Specjalici od metod numerycznych potrafi poda recept na ustalanie N . Np. w tym kon-
kretnym przypadku N n+D2 n+1, gdzie D jest dan liczb cyfr znaczcych w obliczeniach
Jn .
204 Rwnanie Bessela funkcja
(
d p kxp Zp1 (kx) Z = I, J, Y, H (1) , H (2)
[x Zp (kx)] =
kxp Zp1 (kx)
dx Z=K R1]
p
kZp1 (kx) Zp (kx)
Z = I, J, Y, H (1) , H (2)
d x
[Zp (kx)] =
dx kZp1 (kx) p Zp (kx)
Z=K R3]
x
H
kZp+1 (kx) + Zp (kx)
Z = J, K, Y, H (1) , H (2)
d x
[Zp (kx)] = p
dx kZp+1 (kx) + Zp (kx)
Z=I
R4]
AG
x
k
[Zp1 (kx) Zp+1 (kx)] Z = J, Y, H (1) , H (2)
2
d
k
[Zp (kx)] = [Zp1 (kx) + Zp+1 (kx)] Z=I R5]
dx
2
BG
k
[Zp1 (kx) + Zp+1 (kx)]
Z=K
2
kx
[Zp1 (kx) + Zp+1 (kx)] Z = J, Y, H (1) , H (2)
2p
kx
Zp (kx) = [Z
p1 (kx) Z
p+1 (kx)] Z=I R6]
2p
kx
[Zp1 (kx) + Zp+1 (kx)] Z=K
2p
1 exp[x/2( 1/)]
I
Jn (x) = d. (4.105)
2i C n+1
1
Z
Jn (x) = cos(n x sin )d. (4.106)
0
H
Powysza reprezentacja cakowa moe zosta uoglniona na przypadek dowolnego
6= n. Wwczas jednak potga 1 w funkcji podcakowej (4.105) jest funk-
AG
cj wieloznaczn i kontur cakowania musi ulec zmianie. Najprociej jest uwolni
si od niejednoznacznoci funkcji podcakowej biorc jako obszar jej okrelonoci
paszczyzn zespolon C z wycit ujemn posi rzeczywist <e < 0. Kontur
ma wwczas posta jak na rys.4.6, a rachunki prowadz do wzoru ( = ei ):
1
Z sin
Z
z
1
J (z) = cos( z sin )d + exp 1 d
2
BG
0 1
1
Z
= ... = e ... = cos( z sin )d
0
sin
Z
exp(z sinh )d, <e z > 0. (4.107)
0
1
Z
Y (z) = sin(z sin )d <e z > 0
0
1
Z
e + e cos exp(z sinh )d.
(4.108)
0
206 Rwnanie falowe
H
Aby powrci do obiecywanej w tytule rozdziau fizyki, rozwamy typowy pro-
blem, ktrego rozwizanie bdzie si wyraa poprzez funkcje Bessela: problem
AG
cylindrycznej wnki rezonansowej i jej czstoci wasnych (czstoci stojcych fal
elektromagnetycznych, ktre zaakceptuje nasza wnka). Kada ze skadowych
wektora elektrycznego fali E, np. skadowa Ez , zaley od wsprzdnych przest-
rzennych i czasu, przy czym ta ostatnia zaleno ma posta exp(it). Mamy
def
wic: Ez (x, y, z, t) = Ez (x, y, z)eit i rwnanie falowe dla Ez
1 2 Ez
BG
Ez =0 (4.109)
c2 t2
Ez (z = 0) = Ez (z = L) = 0. (4.114)
H
redukuje si do
p
Z(z) = a1 sin z , p = 0, 1, 2, . . . (4.116)
L
AG
Rwnanie (4.113) identyfikujemy jako rwnanie Bessela o wskaniku m. Jego roz-
wizaniem oglnym bdzie
gdzie
BG
2 2 p2 2
2 = k 2
= 2 . (4.118)
c2 c2 L
Z dwch staych wystpujcych w rozw.(4.117) staa C2 musi by rwna zeru,
gdy w naszym problemie fizycznym nie ma miejsca na osobliwo dla = 0.
Rozwizaniem dla Ez bdzie wic (z dokadnoci do staej multyplikatywnej)
p
im
(Ez )m,p, = Jm ()e sin z , (4.119)
L
H
m, p = 0, 1, 2, . . .
n = 1, 2, 3, . . . (4.124)
AG
Uzyskane rozwizanie, rwn. (4.122) opisuje z-ow skadow fali stojcej. Stosun-
kowo niewiele zabiegw wymaga modyfikacja tego rozwizania, tak aby stao si
ono adekwatne do opisu sytuacji w koncentrycznym falowodzie (dwie cylindrycz-
ne, nieskoczenie dugie, przewodzce powierzchnie o promieniach: wewntrznym
= a i zewntrznym = b, wsplna o symetrii o 0z). Nowe, zmodyfikowane
rozwizanie (tego samego rwnania falowego!) musi spenia dwa postulaty:
BG
Ez ei(kzt) .
Dwa rwnania i trzy niewiadome: Amn , Bmn , mn . Ale liczb niewiadomych mo-
emy zredukowa do dwch: Bmn /Amn i mn , dzielc oba rwnania ukadu przez
Amn . Tak zmodyfikowany ukad rozwizujemy numerycznie. Stosunek Bmn /Amn
okrela nam proporcj, w jakiej powinny wystpowa funkcje Ym i Jm w kadym
skadniku oglnego rozwizania (4.125). Natomiast wielko mn okrela moliwe
czstoci, ktre moe przenosi nasz falowd. Wzorem analogicznym do wzoru
H
(4.123) jest teraz q
2 + k2 .
falowodu = mn = c mn (4.127)
AG
Powiedzielimy, e parametr k (wektor falowy podrujcej fali) moe przybiera
dowolne, rzeczywiste wartoci. Istnieje wic
+ Jm (mp ) = 0 (4.131)
d d a2 a
albo
d d d
Jm (mn ) Jm (mp ) Jm (mp ) Jm (mn )
d a d a a d a
2 2
mn mp
= 2
Jm (mn )Jm (mp ). (4.133)
a a a
1
Z a
Jm (mn )Jm (mp ) d =
a2 0 a a
H
=a =a
d d
Jm (mn ) Jm (mp ) Jm (mp ) Jm (mn )
a d a =0 a d a =0
(4.134)
AG
2 2
mn mp
d m
Jm = Jm Jm+1 . (4.135)
d a a a a
=a
1
mp Jm (mn )Jm+1 (mp ) + mn Jm (mp )Jm+1 (mn )
a a a a a =0
= [mn Jm (mp )Jm+1 (mn ) mp Jm (mn )Jm+1 (mp )]
Aby obliczy iloraz po prawej stronie rwnoci (4.134), musimy przy ustalonej
wartoci jednego z dwch zer, np. mp , potraktowa drugie jako zmienn: mn = h
212 Rwnanie Bessela
H
i ostatecznie
a2 2
Z a
2
Jm (mp ) d = Jm+1 (mp ) (4.136)
a 2
AG
0
kwadrat normy ortogonalnych funkcji Jm (mp /a) jest rwny, z dokadnoci
do staego czynnika, kwadratowi funkcji Bessela o wskaniku m + 1 w punkcie
bdcym zerem (o wskaniku p) Jm . Wiemy, e obie funkcje Jm i Jm+1
posiadaj nieskoczon ilo zer. Przy pomocy relacji rekurencyjnych mona wy-
kaza, e zera te nie koincyduj i w dodatku pomidzy dwoma kolejnymi zerami
funkcji Jm znajduje si jedno i tylko jedno zero funkcji Jm+1 i, oczywicie, vice
BG
versa.
Jako ilustracj moliwoci jakie stwarza zupeny zbir ortogonalnych funkcji
Jm (mn /a) rozwamy problem okrelenia potencjau wewntrz pustego cylindra
(promie a, wysoko L, o symetrii 0z), ktrego boczne ( = a) cianki i dolna
podstawa (z = 0) znajduj si na potencjale zerowym, natomiast potencja grnej
(z = L) podstawy zadany jest w postaci pewnej funkcji = 0 (, ). Punktem
wyjciowym bdzie oczywicie rozwizanie rwnania Laplacea, tym razem we
wsprzdnych cylindrycznych, przy zastosowaniu metody separacji zmiennych:
i
2 R00 + R0 + (k 2 2 m2 )R = 0. (4.139)
Staa separacji C jest teraz dodatnia zamiast okresowej zalenoci od z, jak
to miao miejsce w przypadku wnki, w ktrej ukaday si fale stojce, da-
my zalenoci monotonicznej. Parametr k bdzie skwantowany poprzez warunek
( = a) = 0 Jm (ka) = 0 i k = mn /a. Oglne rozwizanie rwnania Laplacea
w symetrii cylindrycznej to
X
mn
eim
X
(, , z) = Cmn Jm
m=0 n=1
a
mn mn
c1(mn) exp( z) + c2(mn) exp( z) . (4.140)
a a
Z pary: Jm , Ym zachowalimy z oczywistych wzgldw tylko Jm . Z uwagi
na warunek (, , z = 0) = 0 staa c1(mn) = c2(mn) (dla kadej pary mn) i
H
X
mn mn
eim sinh
X
(, , z) = Cmn Jm z , (4.141)
m=0 n=1
a a
AG
gdzie Cmn = 2Cmn c1(mn) . Pozostaje tylko wyznaczenie tych staych, z ktrych
kada zaley od pary wskanikw: m = 0, 1, 2 . . . i n = 1, 2 . . . . Korzystamy
z warunku brzegowego, specyfikujcego warto potencjau na grnej podstawie
cylindra:
X
mn mn
eim
X
0 (, ) = Cmn sinh L Jm
a a
BG
m=0 n=1
X
mn
X
Jm [amn cos m + bmn sin m], (4.142)
m=0 n=1
a
H
nie widzimy, gdzie miaby w nim tkwi ten prosty potencja:
1 q 1 q
P = = . (4.145)
AG
p
40 rP 40 z 2 + 2
A jednak musi on gdzie tam by! Zastanwmy si moliwoci jego odszukania.
Po pierwsze, na skutek umieszczenia adunku w pocztku ukadu nasz potencja
przestaje by zaleny od , a wic w rozwizaniu (4.140) musimy pooy m = 0
i zrezygnowa z sumy wzgldem m. Po drugie, zaleno od parametru k musi
mie inny charakter. O ile w rwnaniu (4.140) parametr ten by skwantowany, na
BG
Ck J0 (k)ekz
X
= (z, ) =
k
C k J0 (k)ekz ,
X
= (4.146)
k
11
Ewentualna obecno Y0 w poniszym wzorze prowadziaby jak zwykle do katastrofy
dla 0. A przecie potencja punktw: z 6= 0, = 0 musi by skoczony!
formy pochodne 215
def def
Aby j obliczy dokonujemy zmiany zmiennych: k = t oraz kz = k z/ = t s
i rwnanie (4.147) przybiera posta
C
Z
(z, ) = J0 (t)ets dt
0
C 1 C
= =p 2 . (4.148)
s +1
2 z + 2
Wynik cakowania we wzorze (4.148) mona sprawdzi podstawiajc za J0 (t) sze-
reg (4.73) i cakujc wyraz po wyrazie, po przemnoeniu ich przez funkcj wy-
H
kadnicz.
Uzyskany szereg stanowi, jak nietrudno zauway rozwinicie funkcji
1/ s2 + 1. Jest jednak sposb znacznie prostszy, a sprowadzajcy si do . . . za-
gldnicia do tablic transformat Laplacea. Czytelnik, ktry zetkn si by z t
AG
technik zapewne zidentyfikowa sam wzr (4.147) jako transformat Laplacea
funkcji J0 (k)! Kadc w tym wzorze C = q/40 uzyskujemy poszukiwany wy-
nik to, e jego forma, wywodzca si z oglnego rozwizania (4.140) wydaje
si nieco skomplikowana w zestawieniu z prostot wzoru (4.145) nie ma gruncie
rzeczy wikszego znaczenia. Czasem proste wyniki kryj si za fasad skompli-
kowanych wzorw, fasad bdc tym razem przypomnijmy to jeszcze raz
konsekwencj wyboru ukadu wsprzdnych cylindrycznych do przeprowadzenia
BG
analizy problemu.
y = xA Zp (DxE ). (4.150)
216 Rwnanie Bessela
jest spenione przez funkcj, w ktrej okreleniu pojawia si take oglne rozwi-
zanie rwnania Bessela:
y = xA exp BxC Zp (DxE ). (4.152)
H
r = r(t) = a + b t, b > 0. (4.153)
Z drugiej zasady mechaniki Newtona dla ruchu obrotowego wiemy, e pochodna
AG
wzgldem czasu momentu pdu ukadu rwna jest momentowi dziaajcej siy:
dL
=M (4.154)
dt
albo
d
(mr v) = r F. (4.155)
dt
BG
smk
r
m PPP v
P
q
P
F=mg
?
H
Rysunek 4.7: Wahado (prawie) matematyczne
AG
gdzie k 2 = g/b. Porwnujc rwnania (4.158) i (4.149) uzyskujemy zesp rwna
okrelajcych stae A, E, D i p:
(1 2A) = 2; 2E = 1; D2 E 2 = k2 ; A2 E 2 p2 = 0
BG
i w konsekwencji
C1 C2
(z) = J1 (2k z) + Y1 (2k z). (4.159)
z z
Pochodn kta wzgldem czasu obliczamy wykorzystujc relacj [R2] z tabeli 4.1:
d d
= = ...x = z...
dt dz
1 1 d C1 C2
= J1 (2kx) + Y1 (2kx) = . . . [R2] . . .
2 x dx x x
k k
= C1 J2 (2k z) C2 Y2 (2k z). (4.160)
z z
Podstawienie warunkw pocztkowych prowadzi do ukadu rwna:
p p )
0 = C1 J2 (2k a/b) + C2 Y2 (2k a/b)
p p p (4.161)
0 a/b = C1 J1 (2k a/b) + C2 Y1 (2k a/b).
Warto przeledzi te rachunki do koca. Wyznacznik gwny powyszego ukadu
rwna (na stae C1 i C2 )
q q q q
J2 (2k a/b) Y1 (2k a/b) J1 (2k a/b) Y2 (2k a/b) (4.162)
to nic innego jak . . . Wroskian rozwiza rwnania Bessela o wskaniku 1. Zgod-
H
nie z wywodami podrozdziau 3.3 Wroskian rwnania Bessela o wskaniku p to
dYp (x) dJp (x) const 2
Jp (x) Yp (x) = = . (4.163)
AG
dx dx x x
Warto staej 2/ mona uzyska analizujc asymptotyki Jp i Yp przy x 0.
Asymptotyka w zerze funkcji Jp (x) jest okrelona przez wzr (4.75). Natomiast
wzr (4.80)daje
2 (n 1)! x n
Y0 (x)x0 ln x i Yn (x)x0 . (4.164)
2
BG
H
h2
= E, (4.167)
2m
AG
przy czym zamknicie czstki w kuli o nieprzeroczystych ciankach jest rw-
noznaczne z narzuceniem na funkcj warunku
(r = R) = 0, (4.168)
gdzie R jest promieniem kuli. To wanie ten warunek doprowadzi nas do dra-
binki poziomw energetycznych czstki skwantowanych wartoci energii wa-
snych. Symetria narzuca wybr ukadu wsprzdnych sferycznych, a poniewa
BG
H
Zl+1/2 (kr) = AJl+1/2 (kr) + BJl1/2 (kr). (4.175)
Okazuje si jednak por. wzr (4.77) e dla wskanika funkcji Bessela bd-
AG
cego ujemn liczb powkow funkcja Bessela pierwszego rodzaju jest rwna
z dokadnoci do staego czynnika funkcji Bessela drugiego rodzaju (Neuman-
na) ze wskanikiem dodatnim, tak wic zamiast wzoru (4.175) moemy uy
Zl+1/2 (kr) = A0 Jl+1/2 (kr) + B 0 Yl+1/2 (kr). (4.176)
Ze wzgldu na czste pojawianie si wyrae typu (4.174) przyjo si okrela-
nie ich mianem sferycznych funkcji Bessela. Zgodnie z naszym systemem klasyfi-
BG
H
R
gdzie ln to n-te zero l-tej funkcji sferycznej jl . (Jak wynika z definicji (4.177)
kada jl posiada nieskoczony, przeliczalny zbir zer.) Dla l = 0 pierwszym zerem
AG
(patrz niej) jest 01 = , a w takim razie istnieje minimalna warto energii
wasnej
2 h2 h2
Emin = 2 = . (4.185)
R 2m 8mR2
Poniewa dla l = 0 energia odrodkowa jest, zgodnie z (4.172), rwna zeru, caa
energia czstki jest energi kinetyczn ruchu wzdu kierunku radialnego. Wy-
BG
Jak wykaza to jeszcze Liouville funkcje sferyczne jako jedyne z caej rodzi-
ny Bessela mog by wyraane przez funkcje elementarne. I tak dla l = 0 wzory
(4.177) i (4.73) prowadz do
2k+1/2
(1)k
r r
X x
j0 (x) = J (x) = . (4.189)
2x 1/2 2x k=0 k! (k + 1 + 1/2) 2
1
z! (z + 1 + ) = 22z1 (2z + 1)! (4.190)
2
1
z! (z + 1 ) = 22z (2z)!
H
(4.191)
2
a wwczas
AG
X (1)k 2k sin x
j0 (x) = x = . (4.192)
k=0
(2k + 1)! x
cos x
y0 (x) = . (4.193)
x
BG
d h p+1 i
x zp (x) = xp+1 zp1 (x) (4.194)
dx
d p
= xp zp+1 (x)
x zp (x) (4.195)
dx
d
(2p + 1) [zp (x)] = pzp1 (x) (p + 1)zp+1 (x) (4.196)
dx
2p + 1
[zp (x)] = zp1 (x) zp+1 (x), (4.197)
x
sferyczne funkcje Bessela 223
(1) (2)
gdzie zp (x) moe by jedn z funkcji jp (x), yp (x), hp (x) lub hp (x). Drugi z po-
wyszych zwizkw w poczeniu z (4.192) i (4.193) daj natychmiast
sin x cos x
j1 (x) = , (4.198)
x2 x
cos x sin x
y1 (x) = 2 . (4.199)
x x
W momencie gdy mamy do dyspozycji dwie kolejne funkcje wzr (4.197) moe
by uyty do generacji kolejnych, np.:
3 1 3
j2 (x) = 3
sin x 2 cos x (4.200)
x x x
3 1 3
y2 (x) = 3
cos x 2 sin x (4.201)
x x x
i podobnie dla wyszych wartoci wskanika. (N.B. Korzystanie z relacji (4.197)
wymaga zachowania tych samych rodkw ostronoci, o ktrych bya mowa przy
okazji zwykych funkcji Bessela Jn (x).)
H
Powysze wyraenia potwierdzaj zarwno oscylacyjnozanikajcy charakter
zalenoci funkcji jl (x), yl (x) przy x , jak i pozwalaj weryfikowa asymp-
AG
totyk tych funkcji dla x 0. Ta ostatnia to
xn
jn (x)x0 , (4.202)
(2n + 1)!!
(2n 1)!!
yn (x)x0 (4.203)
xn+1
funkcje jn s w zerze bd rwne zeru (n 6= 0), bd jednoci (n = 0), podczas
BG
4.3 Podsumowanie
H
Rozdzia ten pomylany by jako ilustracja moliwoci stosowania poznanych przez
Czytelnika metod rachunkowych do opisu pewnych problemw fizycznych. Zapre-
AG
zentowane s tu problemy, ktrych peny opis wymaga uycia funkcji specjalnych:
wielomianw Legendrea i funkcji Bessela. Mam nadziej, e po lekturze tego roz-
dziau Czytelnik przestanie, chocia w pewnym stopniu, traktowa funkcje Bessela
i wielomiany Legendrea jako co rzeczywicie specjalnego. Obie te rodziny funkcji
stanowi rozwizania pewnych rwna rniczkowych, obie mog by uywane ja-
ko ortogonalne bazy przestrzeni funkcyjnej a wic posiadaj dokadnie te same
atrybuty co funkcje cos(n x/L) i sin(n x/L) w przedziale 0 x L. A przecie
BG
Literatura
[1] Lebiediew,N.,N.: Funkcje specjalne i ich zastosowania. Warszawa, PWN
1957
[3] Watson, G.,N.: A Treatise on the Theory of Bessel Functions, 2nd Ed. Cam-
bridge, Cambridge University Press 1952
H
AG
BG
226
BG
AG
H
Rozdzia 5
H
W poprzednich trzech rozdziaach rozwaalimy rwnania rniczkowe, a wic
takie w ktrych niewiadoma funkcja wystpowaa bd sama, bd pod zna-
kiem operatora pochodnej (pierwszego lub drugiego rzdu). Z kursu fizyki Czy-
AG
telnik zapewne wynis przekonanie, e sformuowanie wikszoci problemw fi-
zycznych wymaga wanie jzyka rwnania rniczkowego. Rozwizanie takiego
rwnania sprowadza si do kwadratury, a wic w mniej lub bardziej bezpored-
niej formie do operacji cakowania. Istniej jednak takie problemy, w ktrych
oba operatory: rniczkowania i cakowania wystpuj razem takim rwna-
niem rniczkowocakowym jest rwnanie transportu, dyskutowane przez nas
(dla kwantw ) w podrozdziale 3.8. Niewiadoma funkcja wystpuje w takim
BG
rwnaniu zarwno poddana dziaaniu operatora pochodnej jak i caki. Jeeli, dla
uproszczenia, ograniczymy si tylko do tego drugiego operatora to rwnanie bdzie
rwnaniem cakowym.
Oprcz oczywistej koniecznoci wprowadzenia rwna cakowych (a raczej ci-
gle: rniczkowo-cakowych) do opisu pewnych sytuacji fizycznych, jzyk rwna-
nia cakowego ma w porwnaniu z jzykiem rwnania rniczkowego jedn
podstawow zalet. Formuujc dany problem fizyczny w jzyku rwnania cako-
wego jestemy mianowicie zmuszeni do wprowadzenia od razu do rwnania wa-
runkw brzegowych, ktrych spenienia damy od akceptowalnych rozwiza.
W przypadku rwnania rniczkowego sytuacja wyglda zazwyczaj nieco inaczej:
najpierw znajdujemy jak najoglniejsz posta rozwizania rwnania, a dopiero
potem warunki brzegowe su do dopasowania jej do opisu konkretnej sytuacji
fizycznej. Rwnanie cakowe rozwizujemy natomiast raz uzyskane rozwi-
zanie nie wymaga adnych, dodatkowych zabiegw kosmetycznych.
227
228 Rwnania cakowe
H
rwna opiera si na trzech cechach rwnania:
1. Jeeli (x) wystpuje wycznie pod znakiem caki to rwnanie cakowe
AG
jest rwnaniem cakowym pierwszego rodzaju, natomiast przy funkcji (x)
pojawiajcej si zarwno pod znakiem caki jak i na zewntrz mamy do
czynienia z rwnaniem cakowym drugiego rodzaju.
2. Jeeli obie granice cakowania s staymi to rwnanie nazywamy rwnaniem
klasy Fredholma lub krtko rwnaniem Fredholma. Jeeli jedna z granic jest
sta, a druga zmienn, to rwnanie jest rwnaniem (klasy) Volterry.
BG
H
ma pierwszego rodzaju bdzie polegao na znalezieniu transformaty cakowej (zna-
nej) funkcji f (x).
Zanim przejdziemy do omwienia podstawowych metod sucych do rozwi-
AG
zywania rwna cakowych wykaemy, sygnalizowan ju, rwnowano sfor-
muowa: rwnanie cakowe rwnanie rniczkowe + warunki brzegowe. Przy-
pumy, e mamy rwnanie rniczkowe drugiego rzdu
d2 y dy
2
+ a1 (x) + a2 (x)y(x) = g(x) (5.5)
dx dx
BG
Rzeczywicie, kadc
d2 y
= (x), (5.7)
dx2
cakujc powysze rwnanie dwukrotnie wzgldem x i uwzgldniajc warunki (5.6)
mamy
dy
Z x
= (t)dt + C1 , (5.8)
dx
Z0x
y(x) = (x t)(t)dt + C1 x + C0 . (5.9)
0
230 Rwnania cakowe
Aby udowodni suszno wzoru (5.10) [co stanowi pierwszy krok indukcyjnego
dowodu bardziej oglnego wzoru (5.11)], wystarczy zauway e jego lewa strona
to
x0
"Z #
Z x Z x
f (t)dt dx0 = [F (x0 ) F (a)]dx0 = (x) (a) F (a)(x a),
a a a
gdzie F (x) to funkcja pierwotna funkcji f (x), posiadajca z kolei swoj funkcj
pierwotn (x). Z kolei prawa strona (5.10) to
H
AG
Z x Z x Z x dF (t)
(x t)f (t) dt = x f (t)dt t dt
a a a dt
Z x
= xF (x) xF (a) tF (t)|t=x
t=a + F (t)dt = . . .
a
albo
Z x
(x) + [a1 (x) + a2 (x)(x t)](t)dt
0
= g(x) C1 a1 (x) C1 xa2 (x) C0 a2 (x). (5.13)
1
Dolna granica nie musi by rwna 0. Jest to ta warto zmiennej x0 dla ktrej sformuowane
s warunki (5.6).
Klasyfikacja 231
H
ale z jdrem K(x, t) okrelonym nieco inaczej ni w (5.14)
Przypadek 1
damy aby
y(0) = C0 = 0
(5.20)
dy
= C1 = 1.
dx x=0
232 Rwnania cakowe
K(x, t) = 2 (t x)
f (x) = x
Przypadek 2
H
Warunki brzegowe formuujemy nieco inaczej. Zamiast jednopunktowych wa-
runkw, okrelajcych funkcj y(x) i jej pochodn dy/dx w punkcie x = 0, bd
to warunki dwupunktowe, to znaczy wartoci funkcji w dwch punktach stano-
AG
wicych krace przedziau, do ktrego naley nasza zmienna x. Zakadajc, e
punktami tymi s x = 0 i x = b moemy na przykad sformuowa najprostsze
warunki )
y(0) = 0,
(5.23)
y(b) = 0.
Zastosowanie wzorw transformacyjnych (5.17) i (5.18) wymaga znajomoci y 0 (0) =
BG
= 2
(x t)y(t) dt + y 0 (0)x.
0
H
albo krcej
Z b
y(x) = 2 K(x, t) y(t) dt, (5.26)
AG
0
gdzie jdro rwnania cakowego bdzie zdefiniowane jako
t
(b x) 0 t x
K(x, t) = b (5.27)
x
(b t) x t b.
b
BG
a odpowiadajce im rozwizania to
n
y(x) = yn (x) = sin x , (5.29)
b
funkcje speniajce rwnanie (5.19) z warunkami (5.23). Zwizki pomidzy
problemem wasnym a rwnaniami cakowymi bd szerzej omawiane w podroz-
dziale 5.4.
H
rwnanie niejednorodne, ktre zapiszemy w postaci nieco rnej od tej, ktr
poznalimy w poprzednim podrozdziale, a mianowicie
AG
Z b
(x) = f (x) + K(x, t)(t)dt. (5.30)
a
Pojawiajcy si w tym rwnaniu parametr jest pewn sta (np. rwn 1),
a jego rola stanie si jasna w dalszych rachunkach. W celu uproszczenia zapisu
wprowadmy definicj
Z b
def
K = K(x, t)(t)dt, (5.31)
BG
a
gdzie K bdziemy nazywa operatorem cakowym Fredholma albo krtko
operatorem Fredholma, z jdrem K. Z definicji tej wynika, e iloczyn operato-
rw Fredholma , tzn.
Zakadamy wic, e iloczyn K jest may w porwnaniu z f (x). Nie zawsze tak
bdzie ale nawet wtedy metoda nie musi nas zawie, cho jej skuteczno
(zbieno iteracji) bdzie kiepska. Podkrelmy, e wybr 0 (x) = f (x) nie jest
obowizkowy. Jeeli kto potrafi zaproponowa (odgadn) 0 stanowice lepsze
(ni f ) przyblienie (x) to moe, a nawet powinien to zrobi. Kolejny krok me-
tody to jak to w metodach iteracyjnych potraktowanie wzoru (5.33) jako
przepisu okrelajcego kolejne przyblienie w oparciu o przyblienie wanie
uzyskane, tzn.
1 (x) = f (x) + K0 (5.35)
i oglnie
n (x) = f (x) + Kn1 . (5.36)
Otrzymujemy cig przyblie szukanej funkcji (x):
H
... ... ...
n (x) = f (x) + Kf (x) + K2 f + . . . + n Kn f.
2
(5.39)
AG
Ostatnie rwnanie (5.39) przepiszmy w postaci sumy
n
X
n (x) = m Km f. (5.40)
m=0
X
(x) = lim n (x) = m Km f, (5.41)
n
m=0
Jeeli
1. jdro rwnania cakowego K(x, t) jest cakowalne z kwadratem, tzn:
Z bZ b
|K(x, t)|2 dt dx = B 2 < (5.42)
a a
to szereg Neumanna (5.41) dla tego rwnania jest zbieny i stanowi jednoznaczne
rozwizanie rwnania.
H
AG
Z b
f (x)dx < ,
a
m=0 m=1
gdzie f (x) = 0 (x) stanowi pierwsze przyblienie funkcji (x) a kade kolejne
n (x) to
n (x) = f (x) + Vn1 (x). (5.45)
Operator V definiujemy jako
Z x
def
V = K(x, t)(t)dt. (5.46)
a
H
(x) = lim n (x) = ex . (5.48)
n
x2 x t2 x3
BG
Z
1 (x) = +x (t + )dt = x
2 0 2 23
x2 t3 x4
Z x
2 (x) = +x (t )dt = x +
2 0 3! 234
... = ...
xn+2
n (x) = . . . = x + (1)n .
(n + 2)!
Oczywicie
K1 (x, t) = K(x, t) (5.51)
natomiast z definicji (5.50) wynika
Z b
n n1
K = K(K ) = K Kn1 (s, t)(t)dt
a
Z bZ b
= K(x, s)Kn1 (s, t)(t) dt ds (5.52)
H
a a
a w takim razie
b
AG
Z
Kn (x, t) = K(x, s)Kn1 (s, t) ds. (5.53)
a
i do wzoru oglnego
Z b Z b
Kn (x, t) = ... K(x, t1 )K(t1 , t2 ) . . . K(tn1 , t) dt1 dt2 . . . dtn1 . (5.54)
| a {z a
}
n1
Czytelnik atwo sprawdzi, e o ile pierwsze jdro iterowane K1 (x, t) = K(x, t) jest
cakowalne z kwadratem [por. wzr (5.42)] to
Z bZ b
def
Bn2 = |Kn (x, t)|2 dx dt B 2n . (5.55)
a a
jdra iterowane; rezolwenta 239
Powyszy wzr naley traktowa jako formaln definicj rezolwenty albo jdra
cakujcego rwnania cakowego. Z jednej strony podaje on (w postaci pewnego
szeregu) okrelenie funkcji R(x, t; ):
H
AG
X
R(x, t; ) = m1 Km (x, t), (5.58)
m=1
a z drugiej strony wynika ze, e w przypadku gdy funkcja ta jest znana to rozwi-
zania rwnania cakowego sprowadza si do wyliczenia caki z iloczynu R(x, t; )
i niejednorodnoci rwnania f (t) w granicach stanowicych krace przedziau
zmiennej x.
BG
t 6
K(x, t) = 0
K(x, t) 6= 0
-
x
0 a b
H
Rysunek 5.1: Przy takim K(x, t) rwnanie Fredholma przechodzi w rwnanie Vol-
AG
terry
gdzie x jest dowolnym punktem przedziau (a, b) (por. rys. 5.1). Konsekwencj
powyszego wzoru s zmiany we wzorach okrelajcych Kn (x, t) dla n > 1. I tak
oglny wzr (5.53) przybiera posta
BG
Z x
Kn (x, t) = K(x, s)Kn1 (s, t)ds (5.60)
t
Z x
K2 (x, t) = K(x, t1 )K(t1 , t)dt1
t
Z x
K3 (x, t) = K(x, t1 )K2 (t1 , t)dt1
t
Z x Z t1
= [ K(x, t1 )K(t1 , t2 )K(t2 , t)dt2 ] dt1
t t
... ...
jdra iterowane; rezolwenta 241
i w kocu
Kn (x, t)
Z x Z t1 Z tn3 Z tn2
= ... K(x, t1 )K(t1 , t2 ) . . . K(tn2 , tn1 )K(tn1 , t)
|t t
{zt t
}
n1
dtn1 dtn2 . . . dt2 dt1 . (5.61)
Kn (x, t)
Z x Z t1 Z tn3 Z tn2
= [ [... [ K(x, t1 )K(t1 , t2 ) . . . K(tn2 , tn1 K(tn1 , t)
t t t t
| {z }
n1
K1 (x, t) = ext
Z x
exs est ds = (x t)ext
BG
K2 (x, t) =
t
Z x
K3 (x, t) = exs (s t) est ds =
t
(x t)2 xt
= e
2
... ...
(x t)n1 xt
Kn (x, t) = e
(n 1)!
a rezolwenta
X
X
R(x, t; ) = m1 Km (x, t) = m Km+1 (x, t)
m=1 m=0
X (x t)m
= ext m = e(xt)(1+) = e2(xt) . (5.63)
m=0
m!
242 Rwnania cakowe Fredholma:
ma jdra iterowane
K1 (x, t) = xt
Z 1 xt
K2 (x, t) = xs st ds =
0 3
... ...
H
xt
Kn (x, t) = .
3n1
AG
Rezolwenta rwnania to funkcja
n1
X 3xt
R(x, t; ) = xt = (5.66)
n=1
3 3
pod warunkiem, e || < 3! [Warunek, ktry musi spenia nie jest w przypadku
rwnania Fredholma niespodziank por. (5.43)]. Konkretne rozwizanie rwna-
BG
H
a wic znalezienie nieznanej funkcji (x) sprowadza si do wyznaczenia n niezna-
nych staych Ck . Aby to zrobi, podstawiamy z rwnania (5.70) za (x) i (t)
w rwnaniu (5.68). Po prostych przeksztaceniach otrzymujemy rwnanie
AG
n n
( " # )
X Z b X
Cm Nm (t) f (t) + Ck Mk (t) dt Mm (x) = 0. (5.71)
m=1 a k=1
Z X
Cm Nm (t) f (t) + Ck Mk (t) dt = 0 (5.72)
a k=1
lub n
X Z b Z b
Cm Ck Mk (t)Nm (t)dt = Nm (t)f (t)dt. (5.73)
k=1 a a
Wprowadzajc oznaczenia
Z b
amk = Nm (t)Mk (t) dt (5.74)
a
Z b
fm = Nm (t)f (t) dt (5.75)
a
4
Zwrmy uwag, e zaoenie o liniowej niezalenoci Mm jest rwnowane stwierdzeniu,
e separacja jdra nastpia w sposb najbardziej ekonomiczny, tzn. suma w wzorze (5.67)
zawiera najmniejsz moliw liczb skadnikw.
244 Rwnania cakowe Fredholma:
lub rozwinitej
(1 a11 )C1 a12 C2 ... a1n Cn = f1
a21 C1 +(1 a22 )C2 . . . a2n Cn = f2
(5.77)
... ... ... ... ...
an1 C1 an2 C2 . . . +(1 ann )Cn = fn
H
Z
(x) = x + (x cos t + t2 sin x + cos x sin t)(t) dt. (5.78)
AG
Mamy
M1 (x) = x M2 (x) = sin x M3 (x) = cos x
N1 (t) = cos t N2 (t) = t2 N3 (t) = sin t
a wzory (5.74) i (5.75) daj nam
a13 = a32 = , a31 = 2, a23 = 4; f3 = 2.
BG
H
a +(1 a ) ... a2n
21 22
() = (5.81)
... ... ... ...
an1 an2 ... +(1 ann )
AG
musi by rwny zeru. Wynika std, e rozwizanie5 rwnania (5.79) istnieje tylko
dla wartoci bdcych pierwiastkami () z rwnania (5.81). Wartoci te na-
zywamy wartociami wasnymi rwnania cakowego, a odpowiadajce im funkcje
[obliczone wedug wzoru (5.80)] funkcjami wasnymi rwnania. Rwnanie (5.81)
moe posiada p pierwiastkw (0 p n), a wic p wartoci wasnych m
BG
H
2 3
Fakt, e zamiast dwch rwna na stae C1 , C2 dostajemy tylko jedno, nie po-
AG
winien by dla Czytelnika niespodziank. (Ze wzgldu na jednorodno rwnania
jego rozwizanie jest okrelone z dokadnoci do staej multyplikatywnej.) Przyj-
mujc C1 = 1 nasze rozwizania rwnania (5.82) bd miay posta:
3 3
1 (x) = ( 3x + 1), = 1 =
2 2
3 3
BG
2 (x) = ( 3x 1), = 2 = .
2 2
Jednorodne rwnanie Fredholma moe nie mie wcale wartoci (a wic i funk-
cji) wasnych albo moe nie mie rzeczywistych ( = ) wartoci wasnych. Na
przykad rwnanie
Z 1
(x) = (3x 2) t (t) dt (5.83)
0
H
a
p
wystarczy przemnoy przez (x), aby otrzyma
AG
q q Z b q
(x)(x) = (x)f (x) + K(x, t)(t) (x)(t) dt, (5.88)
a
p
a nastpnie zastpi iloczyn (x)(x) now funkcj (x) co prowadzi do rw-
def p
nania z symetrycznym jdrem Ks (x, t) = K(x, t) (x)(t):
b
BG
q Z q
(x) = (x)f (x) + [ K(x, t) (x)(t)] (t) dt
a
q Z b
= (x)f (x) + Ks (x, t)(t) dt. (5.89)
a
Rwnanie jednorodne
H
Z b
g(x) = Ks (x, t)h(t)dt, (5.93)
a
AG
gdzie funkcja h(x) jest kawakami ciga w przedziale [a, b] posiada reprezentacj
w postaci X
g(x) = an n (x). (5.94)
n
Suma w rwnaniu (5.94) moe by skoczona lub nieskoczona: zaley to od tego,
czy zbir wartoci wasnych rwnania jest skoczony czy nieskoczony, przeliczal-
BG
H
X n (x)n (t)
Ks (x, t) = . (5.98)
n n
AG
Tak jak symetria jdra gwarantuje nam rzeczywiste wartoci wasne, tak jego an-
tysymetria prowadzi do wartoci wasnych czysto urojonych. Podane na zakocze-
nie poprzedniego podrozdziau rwnanie (5.84) jest wanie przykadem rwnania
z antysymetrycznym jdrem: K(x, t) = K(t, x).
Rwnanie niejednorodne
BG
H
i
albo
AG
ai = fi + fi . (5.105)
i
Rozwizanie niejednorodnego rwnania (5.99) funkcja (x) ma wic osta-
tecznie posta
Rb
a f (t)i (t)dt
X
(x) = f (x) + i (x). (5.106)
i=1
i
BG
Znak prim przy sumie podkrela, e brak w niej k-tego skadnika; wspczyn-
nik ak jest dowoln sta. Przypomina to przypadek niejednorodnego rwnania
rniczkowego: do jego rozwizania moemy doda iloczyn dowolnej staej i roz-
wizania odpowiadajcego mu jednorodnego rwnania rniczkowego.
Alternatywa Fredholma
H
natyw Fredholma. Jest to waciwie pewne uoglnienie sformuowanych powyej
wnioskw dotyczcych rozwizania rwnania niejednorodnego na przypadek rw-
nania, ktrego jdro niekoniecznie musi by symetryczne. I tak:
AG
Albo niejednorodne rwnanie Fredholma drugiego rodzaju
Z b
(x) = f (x) + K(x, t)(t) dt
a
Przykad
Dla zilustrowania powyszego twierdzenia przedyskutujmy rwnanie Fredholma
Z
(x) = cos 3x + cos(x + t)(t) dt. (5.109)
0
Z powyszej postaci jdra wynika [por. wzr (5.98)], e funkcjami wasnymi odpo-
wiedniego rwnania jednorodnego mog by tylko sin x i cos x. Niejednorodno
rwnania cos 3x jest ortogonalna do obu tych funkcji w przedziale [0, ]:
( )
Z sin x
cos 3x dx = 0. (5.110)
0 cos x
H
Ze wzgldu na separowalno jdra posuymy si metod opisan w podrozdzia-
le 5.4.1. Zgodnie z wzorem (5.69) mamy
AG
Z
C1 = (t) cos t dt (5.111)
Z0
C2 = (t) sin t dt. (5.112)
0
a jego wyznacznik, () to
1
02 2
2
() =
= 1 .
0 1+ 4
2
Moemy mie wic trzy przypadki:
Jdra symetryczne 253
H
zupenie dowolna a wic rozwizanie nie jest jednoznaczne. Rwnanie
jednorodne ma rozwizanie
AG
(x) = cos x.
(x) = sin x.
254 Rwnania cakowe Fredholma:
(r)
(r) = (5.114)
0
H
gdzie cakujemy po caej objtoci V , w ktrej rozoony jest nasz adunek; ele-
ment cakowania d 0 , pooony w bezporednim ssiedztwie punktu r0 , zawiera
w sobie nieskoczenie ma ilo adunku dq = (r0 )d 0 . W rwnaniu (5.115)
AG
funkcja podcakowa jest iloczynem dwch czynnikw: niejednorodnoci rwnania
(5.114) oraz funkcji Greena albo funkcji odpowiedzi naszego problemu. Odpowie-
dzi t jest potencja pola wytwarzanego w punkcie r przez jednostkowy i punktowy
adunek umieszczony w punkcie r0 i zgodnie z tym co wiemy z elementarnej
elektrostatyki potencja ten jest rwny7
def 1 1
0 (r, r0 ) = G(r, r0 ) =
BG
. (5.116)
4 |r r0 |
w podrozdziale 2.2) ale dlatego, e spenia ono pewne okrelone warunki: jest
izotropowe oraz odpowiednio szybko dy do zera, gdy odlego rdopunkt
obserwacji dy do nieskoczonoci. Te same cechy bdzie posiadao rozwizanie
(5.115): przyczynki do potencjau pola w punkcie r pochodzce od identycznych
porcji adunku dq1 i dq2 zale tylko od odlegoci: |r r01 | i |r r02 |, a potencja
w punktach bardzo daleko odsunitych od tej czci przestrzeni, gdzie zgroma-
dzony jest cay adunek (tzn. gdzie (r) 6= 0) bdzie bliski zeru. Uwiadamiamy
sobie w tym momencie, e popenilimy pewn nieformalno przecie spe-
nienia tych warunkw brzegowych przez funkcj, stanowic rozwizanie rwnania
(5.114) powinnimy byli zada bezporednio po wypisaniu rwnania. Samo rw-
nanie podkrelalimy ten fakt wiele razy to jeszcze za mao! Oczywicie
ale warunki brzegowe sprowadzajce si do stwierdzenia, e nasza przestrze jest
izotropowa a w jej obszarach nieskoczenie odlegych od punktu r nie tkwi nies-
koczenie wielkie porcje adunku, s tak banalne, tak oczywiste, e zwykle o nich
si zapomina. W jednym z kolejnych podrozdziaw podamy formalny sposb
zapisu tych banaw.
H
Zredukujmy nasz przestrze do przestrzeni jednowymiarowej zmiennej x. Nie-
jednorodne rwnanie rniczkowe drugiego rzdu dla funkcji y(x) zmiennej x na-
lecej do przedziau [a, b] to rwnanie
AG
Ly(x) + f (x) = 0, a x b. (5.118)
Funkcja y(x) oprcz tego, e spenia rwnanie (5.118) spenia te pewne warunki
brzegowe dla x = a i x = b. Warunki te mona zapisa dla prostoty w postaci
warunkw jednorodnych
)
a1 y(a) + a2 y 0 (a) = 0
(5.120)
b1 y(b) + b2 y 0 (b) = 0
gdzie stae a1 i a2 oraz b1 i b2 nie mog by wszystkie rwne zeru. (N.B. to, e
przedzia zmiennej x pojawia si tutaj jako przedzia skoczony nie jest warunkiem
sine qua non. Mog zaistnie takie sytuacje, w ktrych oba koce przedziau
albo jeden, uciekaj do nieskoczonoci.) Rozwizaniem rwnania (5.118) jest
funkcja y(x) wyraona w postaci caki
Z b
y(x) = G(x, )f () d (5.121)
a
256 Funkcja Greena
gdzie G(x, ) jest funkcj Greena dla problemu sformuowanego przez rwnanie
(5.118) i warunki brzegowe (5.120). Musi ona wic spenia rwnanie
LG(x, ) = (x ) (5.122)
Ly(x) = 0. (5.123)
H
jako jeszcze metoda rozwizywania rwna cakowych Fredholma, nalecych do
pewnej klasy. Metoda polegajca w zasadzie na transformacji odwrotnej do tej
opisanej w podrozdziale 5.1 rwnanie cakowe zamieniamy na zestaw: warunki
AG
brzegowe + (niejednorodne) rwnanie rniczkowe8 .
H
dx x=b
G( , ) = G( + , ). (5.129)
BG
Twierdzenie: Przy tak okrelonej funkcji G(x, ) funkcja y(x) okrelona cak
(5.121)
Z b
y(x) = G(x, ) f () d (5.121)
a
258 Funkcja Greena
H
G(x, x+ ) = G(x, x ) (5.132)
+
G =x
1
= . (5.133)
AG
x =x p(x)
Czytelnik zechce zwrci uwag na dodatni znak prawej strony rwnoci (5.133).
Wynika to oczywicie z faktu, e gdy zmierza do x z lewej (prawej) strony to
odpowiada to zmierzaniu x do od strony prawej (lewej).
Powracajc do twierdzeniawzoru (5.121) rozbijamy cak na dwie i rnicz-
BG
Z x
0
y (x) = Gx (x, )f ()d + G(x, x )f (x)
a
Z b
+ Gx (x, )f ()d G(x, x+ )f (x) (5.134)
x
i ze wzgldu na (5.132)
Z b
y 0 (x) = Gx (x, ) f ()d . (5.135)
a
9
W poniszych wzorach uywamy symbolu Gx i Gxx do oznaczenia pierwszej i drugiej po-
chodnej czstkowej funkcji G wzgldem zmiennej x.
jeden wymiar 259
H
Z b
= f (x) + L[G] f () d.
a
AG
Poniewa druga wasno G, wzory (5.125) L[G] = 0 otrzymujemy
L[y(x)] = f (x),
cbdo.
BG
a drugie dla x = b:
b1 y2 (b) + b2 y20 (b) = 0, (5.138)
y2 ()
C1 () = , (5.141)
p() W (y1 , y2 ; )
y1 ()
C2 () = . (5.142)
p() W (y1 , y2 ; )
H
on, z dokadnoci do staego czynnika, rwny odwrotnoci funkcji p():
C
AG
W (y1 , y2 ; ) =
p()
a jeeli tak to 1
C y1 (x)y2 (), a x <
G(x, ) = (5.143)
1 y (x)y (). < x b
2 1
C
BG
y 00 (x) = x, (5.144)
z warunkami )
y(0) = 0
(5.145)
y(1) = 0
(a = 0, b = 1). Funkcja Greena musi wic spenia
G00 = 0 (5.146)
a take
G(0, ) = G1 (0) = 0
H
G(1, ) = G2 (1) = 0
oraz
AG
+
G x=
1
= = 1. (5.147)
x x=
p()
def
Oglnym rozwizaniem (5.146) jest funkcja y(x) = y0 (x) = A + Bx. Ze wzgldu
na warunki (5.145) funkcje y1 i y2 wybieramy jako
y1 (x) = x,
BG
y2 (x) = 1 x.
x R
Zwrmy uwag na e w pierwszej cace ( 0 ) zmienna cakowania jest mniej-
Rto,
sza, a w drugiej x1 wiksza od x. Dlatego te w pierwszej cace pojawia si
funkcja GP , a w drugiej GL , zgodnie z nierwnociami w rwnaniu (5.148).
H
wicie speniao adnego warunku, jeeli ma by liniowo niezalene.) A w takim
razie czy moemy pokusi si o konstrukcj funkcji Greena w takim przypadku?
AG
Opisana poprzednio metoda jej konstrukcji bdzie na pewno nieprzydatna, ale nie
wszystko jest jeszcze stracone. Mamy bowiem twierdzenie:
Niejednorodne rwnanie rniczkowe
)
a1 y(a) + a2 y 0 (a) = 0
(5.150)
b1 y(b) + b2 y 0 (b) = 0
Wystpujca w cace (5.151) uoglniona funkcja Greena G(x, ) spenia dla wszyst-
kich punktw przedziau [a, b], z wyjtkiem x = rwnanie
G( + , ) = G( , ) (5.155)
+
G x=
1
= (5.156)
x x= p()
H
Funkcja G(x, ) ponadto musi by ortogonalna do funkcji y0 w przedziale [a, b]:
Z b
G(x, ) y0 () d = 0. (5.157)
AG
a
albo
G
(1 x2 ) = C.
x x
Rozwizaniem tego rwnania jest
1 1
G(x, ) = [C + D()] ln |1 x| [C D()] ln |1 + x| + E(), (5.162)
2 2
gdzie stae dwukrotnego cakowania, D i E s staymi ze wzgldu na zmienn x,
ale mog zalee od zmiennej , przy czym w ich doborze musimy kierowa si
wymogiem spenienia przez G(1, ) i G(1, ) warunku skoczonoci (5.159). Czy-
telnik (koniecznie!) sprawdzi11 , e uoglniona funkcja Greena naszego problemu
to (z dokadnoci do staej addytywnej F ):
1
GL = 2 ln |1 + ||1 x| + F, 1 x <
G(x, ) = (5.163)
G = 1 ln |1 ||1 + x| + F.
H
<x1
P
2
Sprawdzenie powinno obejmowa weryfikacj, e: (a) zarwno GL jak i GP spe-
AG
niaj rwnanie (5.161); (b) GL pozostaje skoczona dla x = 1, a GP dla
x = 1; (c) spenione s:
GL ( , ) = GP ( + , )
GP GL 1 1
= = 2 .
x x= + x x=
p() 1
BG
11
Posta (5.163) mona wyprowadzi z oglnej postaci (5.162) dobierajc odpowiednio D()
i E(). atwiej jednak j . . . zgadn, kierujc si postaci ogln i wymogiem symetrii. Czynnik
1/2 to konsekwencja warunku na skok pochodnej.
a problem wasny 265
H
san w podrozdziale 5.5.2. Jeeli tak, to wzr (5.121) przy pooeniu w nim
f (x) = w(x)y(x) g(x) daje nam rwnanie cakowe Fredholma drugiego rodzaju
Z b Z b
AG
y(x) = G(x, ) w()y() d G(x, ) g() d. (5.165)
a a
Wystpujcy pod znakiem pierwszej caki iloczyn G(x, )w() jest jdrem rwna-
nia cakowego i na pewno nie jest symetryczny. Mona jednak zastosowa opisan
w podrozdziale 5.4.3 technik symetryzacji, zastpujc szukan funkcj y(x)
przez iloczyn q
def
BG
gdzie
q
K(x, ) = w(x)w() G(x, ) = K(, x) (5.168)
Z b g()
f (x) = K(x, ) p d. (5.169)
a w()
Rwnanie (5.164) mona traktowa jako rwnanie niejednorodne, w ktrym
niejednorodno reprezentowana jest przez funkcj g(x). Stowarzyszone z nim rw-
nanie jednorodne, dla g(x) 0, to problem wasny [niewiadoma funkcja y(x) w obu
266 Funkcja Greena
d
[p(x)y 0 (x)] + [q(x) + w(x)]y(x) = g(x)
dx
a1 y(a) + a2 y 0 (a) = 0, (5.171)
b1 y(b) + b2 y 0 (b) = 0.
Twierdzenie:
Niech 1 , 2 , 3 , . . . oznaczaj wartoci wasne, a y1 (x), y2 (x), y3 (x), . . . odpo-
wiadajce im funkcje wasne problemu wasnego
d
dx
H
[p(x)yi0 (x)] + [q(x) + i w(x)]yi (x) = 0
AG
1. Jeeli 6= i , i = 1, 2, . . . to problem (5.171) posiada jednoznaczne rozwi-
zanie dla dowolnej funkcji g(x) [okrelone przez wzory (5.167) i (5.166)].
Zachodzi rwnie:
3. Kada funkcja z(x), ktrej pierwsza pochodna jest ciga, a druga ka-
wakami ciga w przedziale [a, b] i ktra spenia warunki brzegowe (5.120)
na kracach przedziau moe by przedstawiona w postaci jednostajnie i bez-
wzgldnie zbienego w tym przedziale szeregu funkcji wasnych yi (x):
X
z(x) = k yk (x) (5.172)
k=1
H
rwnania, ktre musi spenia nowa funkcja z(x).
H
Z
y(r1 ) = G(r1 , r2 )f (r2 )d2
IV
+ p(r2 )[G(r1 , r2 )2 y(r2 ) y(r2 )2 G(r1 r2 )]d 2 . (5.182)
AG
Jeeli nasza sfera jest bardzo maa (de facto ta sfera kurczy si do punktu r2 )
to wystpujca po lewej stronie caka powinna by rwna iloczynowi powierzchni
sfery i wartoci pochodnej funkcji G w rodku sfery. Poniewa powierzchnia sfery
to (por. rys.5.2)
2
S = 4r12 , gdzie r12 = |r1 r2 |
powinnimy mie
z
6 '$
r12
r1
>
H
*
&%
r2
- y
AG
0
x
BG
G(r1 , r2 ) 1
|1 G(r1 , r2 )|r12 <<1 = = 2 , (5.186)
r12 r12 <<1 4r12
a w takim razie
1 1 1
G(r1 , r2 ) = = (5.187)
4r12 4 |r1 r2 |
w zgodzie z fizycznym rozwizaniem (5.116). Dla przypadku dwuwymiarowego
zamiast bardzo maej sfery cakowanie odbywa si po obwodzie bardzo maego
okrgu, zamykajcego w sobie punkt rda. Funkcja Greena w tym przypadku to
1
G(1 , 2 ) = ln |1 2 |, (5.188)
2
270 Funkcje Greena
H
zachowanie si rda w czasie jest stacjonarne (cigle takie same), to takie prze-
sunicie czasowe nie ma wpywu na rejestrowany obraz. Istniej jednak sytuacje,
w ktrych zmienna czasowa wystpuje w jawnej postaci w operatorach rnicz-
AG
kowych dziaajcych na rozwizania naszych rwna. Rozpatrzmy wic opis tego
typu sytuacji przy uyciu funkcji Greena. Poniewa jak zwykle interesuj nas rw-
nania rniczkowe drugiego rzdu, powinnimy rozpatrzy dwa odrbne podprzy-
padki: pierwszy kiedy w rwnaniu oprcz operatorw pochodnych wzgldem
wsprzdnych przestrzennych wystpuje operator pierwszej pochodnej wzgldem
czasu (bd to zalene od czasu funkcje Greena pierwszego rzdu) i drugi kiedy
niewiadoma funkcja w rwnaniu jest poddana dziaaniu operatora drugiej pochod-
BG
D = (5.189)
t
albo zalene od czasu rwnanie Schrodingera
!
h2
H = +V = ih . (5.190)
2 t
zalene od czasu 271
(r, )
H(r, ) + = 0. (5.191)
(Np. dla rwnania Schrodingera dla czstki swobodnej: H = , = (ih/2)t.)
Operator H jest operatorem rniczkowym drugiego rzdu (pochodne wzgl-
dem wsprzdnych przestrzennych). W mechanice kwantowej reprezentuje on
(z dokadnoci do staej) mierzaln wielko: energi kinetyczn czstki, a wic
jest na pewno hermitowski i jako taki posiada zupeny ukad ortonormalnych
funkcji wasnych:
Hm = m m , (5.192)
speniajcych13 Z
m (r0 )n (r0 )d3 r0 = nm , (5.193)
V
H
ktre mog zosta uyte do rozwinicia niewiadomej funkcji z rwnania (5.191):
X
AG
(r, ) = ak ( )k (r). (5.194)
k=0
dak ( )
X
k ak ( ) + k (r) = 0, (5.195)
k=0
d
a ze wzgldu na liniow niezaleno funkcji k
dak ( )
+ k ak ( ) = 0. (5.196)
d
Powysze rwnanie jest rwnaniem rniczkowym pierwszego rzdu na nieznane
wspczynniki rozwinicia (5.194). Cakujemy go do w granicach: ustalona chwi-
la pocztkowa = 0 i chwila bieca otrzymujc
0
ak ( ) = ak ( 0 )ek ( ) . (5.197)
13
Poniewa symbol zosta w tym podrozdziale przyporzdkowany odpowiednio przeskalo-
wanej zmiennej czasowej, element cakowania w cace przestrzennej bdziemy oznaczali przez
d3 r.
272 Funkcje Greena
H
= (5.200)
k=0
0) def
k (r)k (r0 )ek ( = GI (r, r0 , , 0 )
X
(5.202)
k=0
(r, = 0 ) = (r r0 ) (5.206)
H
co naley interpretowa jako przeniesienie w czasie 0 punktowego rda
z punktu r0 do punktu r.
Jak powiedzielimy prawdziwa funkcja Greena powinna wystpowa w roz-
AG
wizaniu (cace szczeglnej) problemu niejednorodnego w stosunku do problemu
sformuowanego w rwnaniu (5.191), a wic rwnania14
H(r, ) + (r, ) F (r, ) = 0 (5.208)
rozwizaniu majcym posta caki z iloczynu niejednorodnoci rwnania i funk-
BG
cji Greena: Z Z
(r, ) = G(r, r0 , , 0 )[F (r0 , 0 )]d3 r0 d 0 . (5.209)
V T
(Cakujemy wzgldem wszystkich wsprzdnych, od ktrych zaley punktowa nie-
jednorodno w rwnaniu (5.204).) Funkcja Greena spenia rwnanie (5.204), pod-
czas gdy nasz propagator GI ktry jak podejrzewamy bdzie punktem wyjcia
do konstrukcji G spenia rwnanie (5.205), czyli mamy
H + G(r, r0 , , 0 ) = (r r)( 0 ), (5.204)
H + GI (r, r0 , , 0 ) = 0. (5.205)
14
Aby pozosta w zgodzie z konwencj stosowan w poprzednich rozdziaach niejednorodno
rwn. (5.208) musimy zapisa po lewej stronie znaku rwnoci ze znakiem ujemnym takim
samym z jakim wystpuje operator H.
274 Funkcje Greena
Powysze dwa rwnania, wbrew pozorom, niewiele si rni midzy sob. Dla
r 6= r0 i 6= prawa strona rwnania (5.204) jest rwna zeru, tak jak i prawa
strona rwnania (5.205); co wicej dla = 0 zachowanie si funkcji GI wzr
(5.203) jest dokadnie takie, jakiego oczekujemy od funkcji G: jest to prze-
strzenna delta Diraca, reprezentujca niecigo w punkcie r = r0 . Aby z funkcji
GI zrobi funkcj Greena, naleaoby dooy pewn niecigo take i dla
= 0 . Musi to by jednak niecigo innego typu ni ta, ktr opisuje dirakow-
ska delta. Ta ostatnia kojarzy nam si z punktowym rdem w pustej przestrzeni
napotykajc rdo odczuwamy nieskoczenie mocny efekt. Natomiast na osi
czasu chwila = 0 oznacza skokowe przejcie od sytuacji niebytu do sytuacji
co si dzieje. Tego typu niecigo reprezentuje funkcja Heavisidea (por.
podrozdzia 2.10): (
0 0 < 0
H( ) = (5.210)
1 > 0
spowinowacona blisko z delt Diraca
H
H( 0 ) = ( 0 ). (5.211)
AG
Sprbujmy sprawdzi czy funkcji Greena G nie mona by przedstawi w postaci
Mamy
a take
G(r, r0 , , 0 ) = GI (r, r0 , , 0 )H( 0 )
G 0 0 H( 0 )
I (r, r , , )
= H( 0 ) GI (r, r0 , , 0 )
G (r, r0 , , 0 )
I
= H( 0 ) GI (r, r0 , , 0 )( 0 )
a w takim razie
H + G(r, r0 , , 0 )
0
= H( ) H + GI (r, r0 , , 0 ) GI (r, r0 , , 0 )( 0 )
= GI (r, r0 , , 0 )( 0 ). (5.213)
zalene od czasu 275
H
pozostajcego w zgodzie ze zwykym zdrowym rozsdkiem.
A wic rozwizywanie problemw z jawn zalenoci czasow technik funk-
cji Greena nie rni si wiele od rozwizywania problemw stacjonarnych; po-
AG
dobnie jak w tych ostatnich gwny ciar rachunkowy to konstrukcja propaga-
tora GI (r, r0 , , 0 ), ktry stanowi ju prawie funkcj Greena, w oparciu o wzr
(5.202). Czytelnik zechce porwna ten wzr z analogicznym wzorem (3.131), kt-
ry daje nam funkcj Greena w sytuacji stacjonarnej. W obu przypadkach sumu-
jemy iloczyny funkcji wasnych hermitowskiego operatora przestrzennego k (r) i
k (r) przy czym zbieno tak tworzonego szeregu w przypadku wzoru (5.202)
BG
1 2
= 0, (5.215)
c2 t2
H +
2
2
H=0 (5.216)
AG
wprowadzajc oznaczenia: H = i = ct. Podobnie jak poprzednio operatorowi
H przyporzdkowany jest zbir funkcji {n }. Podstawiajc niewiadom funkcj
, w postaci (5.194) do powyszego rwnania dostajemy rwnanie rniczkowe na
wspczynniki rozwinicia ak
d2 ak ( )
BG
+ k ak ( ) = 0, (5.217)
d 2
ktrego rozwizanie to
ak ( ) = k ei k
+ k ei k
. (5.218)
+ k ei
X
(r, ) = k ei k k
k (r). (5.219)
k=0
H
cos( k )k (r)k (r0 )(r0 , 0)d3 r0
p
(r, ) =
V k=0
sin( k )
Z X
k (r)k (r0 )(r0 , 0)d3 r0 .
AG
+ (5.222)
V k=0 k
Funkcje GII i GII speniaj rwnanie (5.216) [tak jak funkcja GI speniaa (5.189)];
dla = 0 = 0 zachowanie si funkcji GII jest analogiczne do zachowania si funk-
cji GI [wzr (5.203)]:
GII (r, r0 , 0, 0) = k (r)k (r0 ) = (r r0 )
X
(5.226)
k=0
15
Dla uproszczenia przyjmujemy w rachunkach 0 = 0. Pozostawieniu rnej od zera chwili
pocztkowej odpowiadaoby zastpienie wystpujcej w sposb czynny we wzorach zmiennej
przez zmienn 0 .
278 Funkcje Greena
a wreszcie
d
GII (r, r0 , , 0 ).
GII (r, r0 , , 0 ) = (5.227)
d
Ostatnia rwno oznacza, e cho w rwnaniu (5.225) wystpuj dwa propaga-
tory, wystarczy skonstruowa jeden z nich (GII ), aby drugi uzyska drog prostej
operacji rniczkowania.
Sprbujmy skonstruowa propagator GII (r, r0 , , 0 = 0) dla rwnania falowe-
go. Nasz operator H to operator Laplacea, a wic w pierwszym rzdzie szukamy
rozwiza problemu wasnego
!
2 2 2
n (x, y, z) = + + n (x, y, z) = n n (x, y, z). (5.228)
x2 y 2 z 2
H
Xn (x) = kx2 Xn1
dx22 1
AG
d
Yn (y) = ky2 Yn2 (5.230)
dy 2 2
d2
Zn (z) = kz2 Zn3
dz 2 3
gdzie
kx2 + ky2 + kz2 = n . (5.231)
BG
kx =
2n1
Lx
, ky =
2n2
Ly
, kz =
2n3
Lz
;
H n1 , n2 , n3 = 0, 1, 2, . . . (5.236)
AG
a odpowiednie wartoci wasne to
!
2 n21 n22 n23
n = n1 n2 n3 = 4 + + . (5.237)
L2x L2y L2z
q
1 sin kx2 + ky2 + kz2
GII (r, r0 , , 0) =
X X X
q
Lx Ly Lz n1 / n2 / n3 / kx2 + ky2 + kz2
0 0 0
eikx (xx ) eiky (yy ) eikz (zz ) . (5.238)
H
Poniewa warto caki nie zaley od kierunku wektora przyjmijmy, e ten ostat-
ni ma kierunek osi 0kz . Wtedy k = k cos k i mamy
AG
1
Z Z Z 2
GII (r, r0 , , 0) = k sin k dk sin k dk eik cos k dk . (5.241)
(2)3 0 0 0
Z
1
= {cos[k( )] cos[k( + )]} dk. (5.242)
8 2
Ostatnie dwie caki s cakami niewaciwymi nie zapominajmy jednak, e
funkcja GII bdzie nam potrzebna pod znakiem caki. Jeeli tak, to mona tu
stosowa wzr (2.193) dla n :
Z Z
ikr
e dr = cos kr dk = 2(r)
i ostatecznie
1
GII (r, r0 , , 0) = [( ) ( + )] (5.243)
4
albo
1
GII (r, r0 , , 0) = [(|r r0 | ct) (|r r0 | + ct)]. (5.244)
4|r r0 |
zalene od czasu 281
Majc propagator GII moemy, korzystajc z wzoru (5.227) obliczy drugi pro-
pagator GII . Warto przyjrze si temu nieco bliej. Dwie delty Diraca w rw-
naniu (5.243) albo (5.244) wi ze sob punkty w przestrzeni, ktrych odlego
wzajemna jest rwna ct. Znak ujemny odpowiada poruszaniu si wstecz na osi
czasu, w zwizku z tym, w realnej sytuacji interesuje nas tylko pierwsza delta:
(|r r0 | ct). Rozwizanie jednorodnego rwnania falowego (5.216), speniajce
warunki brzegowe (5.220) to zgodnie z wzorem (5.225)
1 1 d (|r r0 | ct)
Z
(r, ) = (r0 , 0)d3 r0
4 V |r r0 | d(ct)
1 1
Z
+ (|r r0 | ct)(r0 , 0)d3 r0 (5.245)
4 V |r r0 |
Pochodna delty Diraca (cay czas pozostajemy pod znakiem caki!) moe zosta
obliczona przy pomocy wzoru (2.199):
d 1
(|r r0 | ct) = (|r r0 | ct)
H
d(ct) ct
Powysze wyraenie to nic innego jak zasada Huyghensa. Sytuacja panujca w pun-
kcie r w chwili t to wynik dodania si fal kulistych, ktre w chwili 0 wystartoway
z wszystkich punktw r0 speniajcych |r r0 | = ct. Pocztkowe stany tych fal
BG
1 1
Z
N (r, t) = (|r r0 | ct)(r0 , 0)d3 r0 (5.247)
4 V |r r0 |
warto zauway, e oba przyczynki: D i N maj ten sam wymiar, rwny wy-
miarowi fali pocztkowej, funkcji (r, 0).
To byy propagatory ktrych uycie pozwala rozwiza rwnanie jednorod-
ne. A jak rozwiza rwnanie niejednorodne? Konstrukcja funkcji Greena, w mo-
mencie gdy znane s propagatory, odbywa si wedug dokadnie tego samego sche-
matu co w przypadku zalenej od czasu funkcji Greena dla operatora pochodnej
czasowej pierwszego rzdu. Ze wzgldu na konieczno dopuszczenia propagacji
w czasie w kierunku ujemnych wartoci, wynikajc z warunku lorentzowskiej
niezmienniczoci formalizmu, mamy dla niejednorodnego rwnania typu
1 2 (r, t)
(r, t) = J(r, t) (5.248)
c2 t2
H
GA (r, r0 , , 0 ) = GII (r, r0 , , 0 )H( 0 ). (5.250)
AG
Powrcilimy do bardziej oglnego okrelenia chwili pocztkowej ( 0 = ct0 ), na-
tomiast wskaniki R i A wynikaj z anglosaskich (a raczej aciskich) nazw:
GR to opniona (retarded), a GA przyspieszona (advanced) funkcja Greena.
Ta pierwsza odpowiada normalnej (w przd) propagacji w czasie, ta druga to
propagacja w ty. Pozostawiamy Czytelnikowi sprawdzenie, e obie te funkcje
speniaj rwnanie falowe (5.248) z punktowym rdem
BG
" #
2
2 GR,A (r, r0 , , 0 ) = ( 0 )(r r0 ). (5.251)
0 = |r r0 |
albo
|r r0 |
t0 = t (5.253)
c
i ostatecznie rwnanie (5.252) przybiera posta
1 J(r0 , t0 = t |r r0 |/c) 3 0
Z
(r, ) = ret (r, t) = d r. (5.254)
4 V |r r0 |
Wyraenie pod cak reprezentuje wpyw rda, umieszczonego w punkcie r,
przy czym stan rda jest wczeniejszy od momentu obserwacji o czas potrzebny
sygnaowi na przebycie (z prdkoci c) odlegoci |rr0 |. Potencja jest opniony
w stosunku do swego rda.
Mimo e konstrukcja opnionej funkcji Greena dla niejednorodnego rwna-
H
nia falowego moga si wydawa nieco skomplikowana, to posta rozwizania
rwnanie (5.254) jest niesychanie prosta. Wystpujcy w funkcji podcakowej
AG
czynnik 1/[4|r r0 | to przecie . . . funkcja Greena trjwymiarowego operato-
ra Laplacea (por. podrozdziay 2.10 i 5.5.4). Jedyna rnica pomidzy wzorem
(5.254) a rozwizaniem rwnania Poissona, rwnaniem (5.116) tkwi w zwizku
(5.253), ktry musz spenia wsprzdne przestrzenne i czasowa funkcji rda
J(r, t). Wyeliminowanie z funkcji rda zalenoci czasowej (przypadek stacjo-
narny) czyni oba wymienione wyej wzory identycznymi.
BG
5.6 Podsumowanie
Pewne sytuacje fizyczne wymagaj wprowadzenia do ich formalnego opisu jedno-
czenie operatora pochodnej i operatora caki. Przykadem tego typu problemu
jest rwnanie transportu Boltzmanna, ktre dla kwantw byo dyskutowane
w rozdziale trzecim. Niezalenie od takich potrzeb formalnych jzyk rwnania ca-
kowego posiada pewn przewag nad jzykiem rwnania rniczkowego. W rwna-
niu cakowym zawarte s bowiem od samego pocztku warunki, jakie musi spe-
nia jego rozwizanie. Jak wynika z przytoczonych przykadw przeksztacajc
to samo rwnanie rniczkowe w rwnanie cakowe, ale przy rnych warunkach
narzuconych na rozwizanie rwnania (rniczkowego), uzyskujemy rwnania ca-
kowe o diametralnie rnych postaciach.
Dwa typy rwna cakowych: Fredholma i Volterry kojarz nam si odpowied-
nio z obustronnie zamknitym i jednostronnie otwartym przedziaem zmiennej
284 Podsumowanie
H
wartoci parametru (parametr ten mona utosamia z wag czonu cako-
wego w rwnaniu). Te wartoci to wartoci wasne rwnania, a odpowiadajce im
rozwizania to funkcje wasne jednorodnego rwnania cakowego.
AG
Rwnania cakowe (typu Fredholma), ktrych jdra s symetryczne ze wzgldu
na par zmiennych x i t maj rzeczywiste wartoci wasne, a ich funkcje wasne s
ortogonalne. Funkcje wasne mog zosta odczytane z dokadnoci do staej
multyplikatywnej z postaci symetrycznego jdra Ks (x, t). Ta ostatnia to suma
(skoczona lub nieskoczona) iloczynw funkcji wasnych rwnania jednorodnego,
podzielonych przez wartoci wasne : i (x) i (t)/i . Te same funkcje wasne
BG
Literatura
H
AG
BG
286
BG
AG
H
Rozdzia 6
Uzupenienia
H
Zakadamy, e Czytelnik swobodnie operuje pojciami skalara i wektora jesz-
cze lepiej, jeeli s to dla niego pojcia rwnowane terminom: tensor zerowego
AG
(skalar) i pierwszego rzdu (wektor). Przypomnijmy pojcia podstawowe: grupy
i ciaa:
287
288 Uzupenienie A
z Z; z + O = O + z = z.
z1 , z2 , z3 Z; z1 (z2 + z3 ) = z1 z2 + z1 z3 .
H
em, tak wielkoci wektorowe bd dla nas elementami przestrzeni wektorowej.
Formalnie definiujemy:
Definicja 3 Przestrzeni wektorowa V rozpit nad ciaem Z nazywamy zbir
AG
V(Z) elementw wektorw speniajcy warunki:
1. Istnieje operacja dodawania wektorw +, taka e { V(Z), +} jest grup
abelow; elementem jednostkowym operacji + jest wektor zerowy (0).
2. Z i Z a take x i y V(Z) zachodzi:
x, y, x, y V(Z)
BG
(x) = () x
1x = x
(x + y) = x + y
( + )x = x + x.
a = a1 e1 + a2 e2 + a3 e3 ,
H
gdzie a1 , a2 , a3 s wsprzdnymi wektora a w bazie {e1 , e2 , e3 }. Najprostszym
i take najbardziej praktycznym przykadem bazy nieskoczenie wielowymia-
AG
rowej jest zbir {Xn xn ; n = 0, 1, 2 . . .}, napinajcy przestrze wielomianw
Wn , gdzie n moe stawa si dowolnie wielkie. Oczywistymi (i nietrudnymi do
udowodnienia) s twierdzenia:
Twierdzenie 1 Kady wektor z Vn ma jednoznaczne przedstawienie w postaci
liniowej kombinacji wektorw bazy a take
BG
Rwnie oczywisty jest nastpujcy komentarz: Zazwyczaj wektor stanowi dla nas
reprezentacj pewnej wielkoci fizycznej natenia pola, prdkoci czstki, dzia-
ajcej siy a wic pewnej realnoci istniejcej w sposb obiektywny, niezalenie
od wyboru bazy. Ten ostatni stanowi o wsprzdnych wektora. Ten sam wektor
x przy uyciu dwch rnych baz { i } i { i } bdzie mia posta
n n
x0i i ,
X X
x= xi i lub x =
i=1 i=1
gdzie {xi } i {yi } s wsprzdnymi obu wektorw wzgldem tej samej bazy.
O ile wsprzdne xi i yi czynnikw iloczynu zale od wyboru bazy to sama je-
go warto (skalar!) jest od tego wyboru niezalena. Wspomniana adekwatno
definicji wynika z uycia zespolonych sprzonych wsprzdnych wektora sta-
nowicego (konwencja!) lewy czynnik. Dziki temu kwadrat dugoci kwadrat
normy wektora jest form dodatni:
n n
H
xi xi =
X X
(x, x) = |xi |2 0. (A.2)
i=1 i=1
AG
Znak rwnoci ma miejsce tylko w przypadku wektora zerowego, a wic wekto-
ra, ktrego wszystkie wsprzdne s rwne zeru. Z definicji (A.1) wynika, e
w przypadku przestrzeni wektorowej rozpitej nad ciaem liczb zespolonych ilo-
czyn skalarny jest relacj asymetryczn:
n n
!
xi yi = xi yi = (y, x) .
X X
(x, y) = (A.3)
i=1 i=1
BG
Dla ciaa liczb rzeczywistych iloczyn wewntrzny dwch wektorw jest oczywicie
symetryczny: (a, b) = (b, a).
Jeeli iloczyn wewntrzny dwch wektorw, z ktrych cho jeden nie jest wek-
torem zerowym, jest rwny zeru to wektory nazywamy ortogonalnymi. Termin
ten to nic innego jak zakamuflowanie, pod greck nazw sowa prostopady2 .
Nic dziwnego rwny zeru normalny iloczyn skalarny dwch wektorw na
paszczynie oznacza ich prostopado i vice versa.
Powrmy do bazy przestrzeni wektorowej. Danej przestrzeni czy to o sko-
czonej, czy o nieskoczonej liczbie wymiarw mona przyporzdkowa niesko-
czenie wiele baz. (Np. w najprostszej przestrzeni wektorowej, tzn. na paszczynie,
1
Dlatego te iloczyn wewntrzny stanowi atrybut okrelonej przestrzeni wektorowej. Prze-
strze wektorowa, w ktrej zosta okrelony iloczyn wewntrzny, a wic miara wektora, nazywa
si przestrzeni euklidesow.
2
orthos prosty; gonia kt; gr.
przestrzenie wektorowe 291
( i , k ) = ik
H
dla i, k = 1, . . . , n. (A.4)
AG
Operujc ortonormaln baz moemy atwo wyznaczy wsprzdne okrelonego
wektora w tej wanie bazie. Jeeli przedstawienie wektora x w bazie { i } ma
posta
n
X
x= xi i (A.5)
i=1
n
X n
X n
X
( k , x) = ( k , xi i ) = xi ( k , i ) = xi ik = xk . (A.6)
i=1 i=1 i=1
H
lewy czynnik iloczynu wewntrznego to jednowierszowa macierz o n kolumnach.
Ortonormalne wektory bazy to jednokolumnowe macierze, ktrych wszystkie
AG
poza jednym wiersze zawieraj zera, a ten jeden jedno:
0[1]
.
.
.
0[i1]
i =
1[i] ,
(A.10)
BG
0[i+1]
..
.
0[n]
(
k = 0[1] , . . . , 0[k1] , 1[k] , 0[k+1] , . . . , 0[n] . ) (A.11)
H
Powstae twory s take elementami przestrzeni wektorowej Vn (wynika to z po-
danego powyej twierdzenia) a jeeli tak, to wyraaj si poprzez wektory bazy
AG
{ i }:
n
X
A j = aij i , j = 1, 2, . . . , n (A.13)
i=1
n
X n
X n
X
( k , A j ) = ( k , aij i ) = aij ( k , i ) = aij ki = akj .
i=1 i=1 i=1
k, j = 1, . . ., n. (A.14)
(0, . . . , 1 ) ..
[k] , . . . , 0 a11 a12 . . . a1n .
0
a21 a22 . . . a2n
... ... ... ... 1 = akj . (A.15)
[j]
... ... ... ... 0
.
an1 an2 . . . ann
..
0
(A x , y) = (x, A y) (A.16)
H
albo rwnowane
(x, A y) = (A x, y) (A.17)
AG
dla kadej pary wektorw x i y nalecych do V, nazywamy operatorem sprzo-
nym do operatora A .
albo krcej
ajk = akj . (A.19)
Mwimy, e macierz operatora A , sprzonego do operatora A , jest macierz
sprzon po hermitowsku do macierzy stanowicej reprezentacj tego ostatnie-
go. W przypadku kiedy znajdujemy si w przestrzeni wektorowej rozpitej nad
ciaem liczb rzeczywistych elementy macierzy reprezentujcych oba operatory s
rzeczywiste i wwczas
ajk = akj (A.20)
przestrzenie wektorowe 295
H
tora i ta, ktra reprezentuje operator do niego sprzony s identyczne. Dodajmy,
e powysze okrelenie zachowuj moc take w przypadku, kiedy obiektami dzia-
a operatora s funkcje, tzn. kiedy nwymiarowa przestrze wektorowa staje
AG
si nieskoczenie wielowymiarow przestrzeni Hilberta. Warunki hermitowsko-
ci operatorw rniczkowych, dziaajcych na funkcje, s w sposb szczegowy
dyskutowane w rozdziale trzecim. Take rozpatrywany w tym rozdziale problem
znajdowania wartoci wasnych i funkcji wasnych rniczkowych operatorw dru-
giego rzdu ma oczywicie swj cisy odpowiednik w zagadnieniu wartoci i wek-
torw wasnych macierzy. Technicznie odpowiada to poszukiwaniu pewnej bazy
BG
(lub baz) przestrzeni, w ktrej (ktrych) macierzowa posta operatora jest szcze-
glnie prosta: jedynie elementy lece na przektnej s rne od zera. Zespolenie
tych wszystkich dziaw matematyki: rachunku macierzowego, problemu wasne-
go, przestrzeni wektorowych, a waciwie ich uoglnienia zupenych przestrzeni
funkcyjnych, znajdzie Czytelnik w formalimie mechaniki kwantowej.
H
Z
|f (x)|2 w(x)dx,
AG
wynikajcymi z odpowiedniego zachowania si bd samej funkcji f (x), bd funk-
cji w(x) dla x . Dodajmy jeszcze w formie twierdzenia okrelenie (jedno
z kilku moliwych) zupenoci ortogonalnego zbioru:
4
cile mwic, w zupenej przestrzeni funkcyjnej.
5
Powysze definicje nie s cakiem kompletne: brak w nich np. okrelenia niezerowej funkcji
czy te cigu Cauchyego. Czytelnik chccy pozna te sprawy do koca musi sign do bardziej
obszernych podrcznikw matematyki.
Ukady wsprzdnych krzywoliniowych 297
6
x3
0
H x02
-
x2
AG
x01
x1 = x01
x1 x03 P
x3 = x03
BG
x2 = x02
xi xk = ik , i, k = 1, 2, 3, (B.1)
(Por. rys.6.1).
Ukad kartezjaski jest ukadem trzech wsprzdnych, ktrych charakter jest
identyczny i z ktrych kada wystpuje w opisie pooenia punktu P z identyczn
wag. W niektrych sytuacjach takie rwnouprawnienie trjki x1 , x2 , x3 kci
si z oczywistymi symetriami wystpujcymi w naszej przestrzeni albo po prostu
H
jest mao praktyczne. Jeeli opisujemy np. pole wytworzone przez dipol elektrycz-
ny, to z gry wiemy, e bdzie ono posiadao symetri osiow (osi symetrii jest
AG
o dipola) i w takim razie do opisu pola powinny wystarczy dwie wsprzd-
ne. Zamiast dwjki (np.) x1 , x2 bardziej logiczne bd jednak wsprzdne r i
odlego od dipola i kt (mierzony wzgldem osi dipola), pod ktrym wida
punkt pola. Podobnie jeeli opisywane pole bdzie np. zaleao tylko od odlegoci
punktu pola od wytwarzajcego pole rda, to jedyn potrzebn do opisu wsp-
rzdn bdzie ta odlego, a wwczas ukad wsprzdnych kartezjaskich
q jest
2 2
ewidentnie mao praktyczny. Chyba, e kto lubi wyraenia typu: x1 + x2 + x23 .
BG
albo
q1 = q1 (x1 , x2 , x3 ),
q2 = q2 (x1 , x2 , x3 ), (B.4)
q3 = q3 (x1 , x2 , x3 ).
Jeeli wemiemy dwa punkty przestrzeni, znajdujce si w nieskoczenie maej
odlegoci od siebie:
to wektor ds, element uku czcy dwa punkty, mona zapisa w postaci
H
ds = x1 dx1 + x2 dx2 + x3 dx3 (B.5)
H
wszystkie Hjl dla j 6= l musz by rwne zeru (to jest warunek ortogonalnoci
powierzchni qi = const !). Pozostae Hj=l oznaczmy
AG
def def def
H11 = h(1) ; H22 = h(2) ; H33 = h(3) .
p p p
(B.10)
h i2 h i2 h i2 h i2
ds2 = h(1) dq1 + h(2) dq2 + h(3) dq3 h(i) dqi . (B.11)
H
prostopadych do paszczyzn xi = const. Analogicznie wic, w ukadzie wsp-
rzdnych q1 , q2 , q3 operator gradientu przybiera posta
AG
(q1 , q2 , q3 ) = q1
+ q2 + q3 qi
s1 s2 s3 si
= q1 (1) + q2 (2) + q3 (3) qi (i) . (B.15)
h q1 h q2 h q3 h qi
Dywergencja
BG
z (B.13)
dV = h(1) h(2) h(3) dq1 dq2 dq3 . (B.13)
H
AG
BG
I
Rysunek 6.2: Do oblicze skadowej strumienia: a1 d1
7
To ju nie s wycinki paszczyzn, a nasz element objtoci to ju nie kostka!
Ukady wsprzdnych krzywoliniowych 303
Tak wic
I
lim ad (B.18)
dV 0
= (a1 h(2) h(3) ) + (a2 h(3) h(1) ) + (a3 h(1) h(2) ) dq1 dq2 dq3 ,
q1 q2 q3
W powyszym wzorze ai to wsprzdne wektora a w ukadzie wsprzdnych
krzywoliniowych: ai = aqi . Po podzieleniu wyraenia (B.18) przez wzr (B.13)
dV uzyskujemy wzr na operator dywergencji pola wektorowego a
diva = a = (B.19)
1
(a1 h(2) h(3) ) + (a2 h(3) h(1) ) + (a3 h(1) h(2) ) .
h(1) h(2) h(3) q1 q2 q3
Zapisanie powyszego wzoru w schemacie konwencji Einsteina wymagaoby wpro-
wadzenia tzw. zupenie antysymetrycznego tensora trzeciego rzdu, ktry definiu-
jemy jako
H
0 i=j j=k i=k
ijk = +1 (i, j, k) = P + (1, 2, 3) , (B.20)
1 (i, j, k) = P (1, 2, 3)
AG
Laplasjan
Laplasjan operator Laplacea pola skalarnego (q1 , q2 , q3 ) otrzymamy pod-
stawiajc do ostatniego wzoru (B.19) za wektor a gradient skalara ze wzoru
(B.15). Dostaniemy
1
4(q1 , q2 , q3 ) = (q1 , q2 , q3 ) = (B.21)
" ! h(1) h(2) h(3) ! !#
h(2) h(3) h(3) h(1) h(1) h(2)
+ + .
q1 h(1) q1 q2 h(2) q2 q3 h(3) q3
Rotacja
Podobnie jak twierdzenie Gaussa posuyo nam do wyprowadzenia wzoru na
operator dywergencji, tak do wyprowadzenia wyraenia na operator rotacji we
wsprzdnych krzywoliniowych wygodnie jest skorzysta z twierdzenia Stokesa.
304 Uzupenienie B:
Z I
rot ad = ads (B.22)
Z Z Z Z
rot ad = (rota)1 d1 = (rot a)1 ds2 ds3 = (rota)1 h(2) h(3) dq2 dq3 ,
1 1 1
(B.23)
a w takim razie wzr analogiczny do (B.16) ma posta
H
H
1 ads
(rota)1 = lim . (B.24)
1 0 h(2) h(3) dq2 dq3
AG
BG
I
Rysunek 6.3: Do oblicze caki krzywoliniowej: a ds
1
H
1
rot a = a = (1) (2) (3)
q
. (B.27)
h h h 1 q2 q3
AG
h(1) a h(2) a2 h(3) a3
1
k k
r 6
6 7
6 k
P
3
P 3
-
Z
Z
Z
~
Z
z z
r
0
y 0 y
- -
x x
(a) (b)
H
Rysunek 6.4: Ukady wsprzdnych biegunowych: sferycznych (a) i cylindrycz-
AG
nych (b)
xk xk x 2 y 2 z 2
H11 = = + + =1
r r r r r
x 2
2 2
xk xk y z
H22 = = + + = r2
xk xk x 2 y 2 z 2
H33 = = + + = r2 sin2
a wic
h(1) = 1, h(2) = r, h(3) = r sin . (B.34)
Zgodnie z wzorami poprzedniego podrozdziau operatory gradientu, dywergencji,
rotacji i Laplacea to :
= r
r
+
1
r
+
H
1
r sin
, (B.35)
AG
1 2 a
a = sin r ar + r (sin a ) + r , (B.36)
r2 sin r
r r r sin
1
a = , (B.37)
r2 sin
r
ar ra r sin a
BG
1
4 = 2 sin
r
" #
1 2
sin r2 + sin + . (B.38)
r r sin 2
H
z = constans (B.42)
AG
I w tym przypadku mamy do czynienia z uprzywilejowan osi 0z. Jeeli
opis konkretnego problemu nie zaley od wsprzdnej q3 = z, tzn. opisywana
sytuacja jest identyczna w kadej paszczynie prostopadej do osi 0z (rwnole-
gej do paszczyzny 0xy) to ukad wsprzdnych cylindrycznych redukuje si do
ukadu wsprzdnych biegunowych paskich: i .
Wzory bdce odpowiednikiem (B.4) s wyranie mniej skomplikowane ni
wzory (B.31)(B.33)(por. rys.6.4b):
BG
x = cos (B.43)
y = sin (B.44)
z = z. (B.45)
Podobnie jak w przypadku biegunowych wsprzdnych sferycznych kt mie-
rzony jest w paszczynie 0xy i od osi 0x i zmienia si od 0 do 2.
Wzr (B.9) , w poczeniu z wzorami (B.43)(B.45) daj nam
xk xk x 2 y 2 z 2
H11 = = + + =1
xk xk x 2 y 2 z 2
H22 = = + + = 2
x 2
2 2
xk xk y z
H33 = = + + =1
z z z z z
Ukady wsprzdnych krzywoliniowych 309
a wic
h(1) = 1, h(2) = , h(3) = 1. (B.46)
Operatory gradientu, dywergencji, rotacji i Laplacea to :
1
= + + k (B.47)
z
1 1 a az
a = (a ) + + , (B.48)
z
k
1
a = , (B.49)
z
a a az
1 1 2 2
4 = + + . (B.50)
2 2 z 2
H
W powyszych wzorach a , a i az to wsprzdne wektora a w ukadzie cylin-
drycznym rzuty wektora na kierunki wersorw , i k. Zwizki tych ostatnich
z wersorami kartezjaskiego, dziki ortogonalnoci osi q3 = z i osi x1 = x, x2 = y
AG
s bardzo proste
= cos + sin ,
= sin + cos ,
k = k.
BG
Literatura
[1] Byron,F.W., Fuller,R.,W.: op.cit.,t.1