Professional Documents
Culture Documents
o muzyce
2
Bohdan Muchenberg
Pogadanki
o muzyce
2
Polskie Wydawnictwo Muzyczne
J:
fe 1989
Okadka: Janusz Wysocki
ISBN H3-224-038.2-8
O0 AUTORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Od autora
1
W jzyku aciskim sowo romanice oznacza po rzymsku", na sposb ludowy, w przeciwiestwie do
latine, czyli po acinie".
do cesarskiej kapeli <
le: w Anglii Jerzy Byron (wym. Bajron), Percy Shelley (wym. Persi Szelej),' wikcie i nauk w szl
Walter Scott (wym. Skot); w Niemczech Fryderyk Schiller (wym. Sziller), Jan Mozarta i Beethovei
Wolfgang Goethe (wym. Gete), Henryk Heine (wym. Hajne); we Francji Alfons czonkiem. piewajc
Lamartine (wym. Lamartin), Wiktor Hugo (wym. Igo); w Polsce Adam nik piewu i literatu
Mickiewicz, Juliusz Sowacki; w Rosji Aleksander Puszkin, Micha Lermontow towanie si wraliw<
i wielu innych. pierwsze prby kom:
Romantycy byli postpowi: bronili wolnoci czowieka, gosili hasa narodowo-- Franciszka odbijay i
wyzwolecze, zwalczali feudalizm. Wprowadzili do literatury nowe tematy," wzite z zakaza chopcu, kat
ycia ludu jego pieni, podania, wierzenia sigali po jzyk i poezj ludow. Akcj W konwikcip prze
pierwszych piefli, sz
swych dzie umieszczali czsto w odlegej, historycznej lub legendarnej przeszoci w
sceniczno-muzyczftegi
egzotycznych krajach Wschodu, lub na wzr ludowy w wiecie wysnutym z
dyrektora konwiktu.
fantazji. Darzyli zainteresowaniem kultur wiata antycznego oraz Odrodzenia,
kursu zosta naucyci
najblisza jednak bya im epoka redniowiecza, , w ktrej odnajdowali pokrewne ideay.
W okresie tym .(191
Spord pisarzy epoki odrodzenia szczeglne zainteresowanie romantykw
zrfane), 5 dalszych syi
wzbudzali twrcy narodowej literatury woskiej, Dante Alighieri (wym. Ali-gieri) kilka (niezbyt udanyc]
i Francesco Petrarka (wym. Franczesko Petrarka), oraz najwybitniejszy twrca pobieran w cigu 4
dramatycznej literatury angielskiej, William Szekspir. Po bezowocnych stat
Muzyka romantyczna posiada wiele cech wsplnych z romantyczn literatur, ktrej dorywcz prac nauc
tematyk i teksty kompozytorzy czsto wykorzystywali dla wasnych potrzeb. Oprcz na Wgrzech. Stai| j
wsplnych zainteresowa, twrcw obu tych dziedzin sztuki czya skonno do dycznie pieni i udzi
wypowiedzi uczuciowej, prowadzca czsto do przewagi treci nad form. i poetw ktrzycci
Kompozytorzy romantyczni uwaali, e muzyka powinna by wyrazem uczu, aby , Ich wesoe, niekiedy i
ujawni, o jakie uczucia chodzi, czsto nadawali swym utworom odpowiednie tytuy.
Muzyk tak przyjo si nazywa programow, posiada ona bowiem swj okrelony,
uwidoczniony w tytule program, wyjaniajcy intencje kompozytora. Klasyczne formy
cykliczne - sonata i symfonia trac w tej epoce przodujce znaczenie. Jakkolwiek
kompozytorzy romantyczni stworzyli i tu szereg arcydzie, nasycajc dawrte formy
now, romantyczn treci, to jednak w centrum ich zainteresowania (dotyczy to
zwaszcza wczesnych romantykw) znalaza si liryka wokalna i instrumentalna a
wic przede wszystkim pieni solowe z towarzyszeniem fortepianu oraz miniatury
instrumentalne, gwnie fortepianowe. Utwory te, na og krtkie, odegray
niezmiernie wan rol w szybkim rozwoju mieszczaskiej kultury muzycznej XIX
w. Typowym kompozytorem czasw budzcego si romantyzmu w muzyce by
Franciszek Schubert.
Franciszek Schubert urodzi si w 1797 r. w Wiedniu,
ycie schuberta w rodzinie nauczyciela szkoy powszechnej. Pierwszych
lekcji muzyki udziela mu ojciec (gry na skrzypcach) i starszy
brat, Ignacy (gry na fortepianie). Po ukoczeniu 8. roku ycia rozpocz nauk
piewu, gry na organach i nauk teorii muzyki u miejscowego organisty kocielnego.
Atmosfera panujca w domu rodzinnym sprzyjaa rozwojowi jego talentu: urzdzano
czsto wieczory kameralne, w czasie ktrych wykonywano kwartety smyczkowe
czasem z udziaem maego Franciszka. Jako 11-letni chopiec, obdarzony wrodzon
muzykalnoci i adnym gosem, zda egzamin konkursowy
12
l
do cesarskiej kapeli chopicej, co zapewnio mu bezpatny 5-letni pobyt w konwikcie i
nauk w szkole. Tam pozna Schubert szereg wybitnych dzie Haydna, Mozarta i
Beethoyena, wykonywanych przez orkiestr szkoln, ktrej sam by czonkiem.
piewajc ponadto w chrze, zapozna si rwnie praktycznie z technik piewu i
literatur chraln; wywaro to niewtpliwie duy wpyw na ksztatowanie si
wraliwoci muzycznej przyszego kompozytora. Tam te powstay pierwsze prby
kompozytorskie 12-letniego chopca. Zainteresowania muzyczne Franciszka odbijay
si jednak ujemnie na postpach w nauce szkolnej, tote ojciec zakaza chopcu
kategorycznie komponowania. Zakaz okaza si bezskuteczny. W konwikcie przebywa
Schubert do 16. roku ycia. By ju wwczas twrc pierwszych pieni, szeregu
utworw fortepianowych, kwartetw, jednego utworu sceniczno-muzycznego i /
Symfonii, ktr wykonaa orkiestra szkolna z okazji imienin dyrektora konwiktu.
Warunki sprawiy, e Schubert po ukoczeniu specjalnego kursu zosta nauczycielem
w szkole powszechnej i peni te obowizki przez 3 lata. W okresie tym (1815-17)
powstao ponad 300 pieni (wrd nich najbardziej zriane), 5 dalszych symfonii, liczne
utwory fortepianowe i kameralne, msze, a take kilka (niezbyt udanych) oper. W tym
te czasie Schubert przerwa nauk kompozycji, pobieran w cigu '4 lat u Antoniego
Salieriego, byego nauczyciela Beethoyena. Po bezowocnych staraniach o posad 5 w
szkole muzycznej musia zadowoli si dorywcz prac nauczyciela muzyki u ksicia
Esterhazego w Zelesz (wym. Zeles) na Wgrzech. Staej posady nigdy nie mia,
utrzymywa si z wydawanych sporadycznie pieni i udzielanych lekcji muzyki. y w
gronie przyjaci malarzy i poetw ktrzy dzielili si z nirn mieszkaniem i
przypadkowymi zarobkami. Ich wesoe, niekiedy nawet huczne biesiady, podczas
ktrych nigdy nie brakowao
13
muzyki, nazwano od nazwiska kompozytora schuber-
tiadami".
Franciszek Schubert, przebywajcy stale w Wied-
niu, kilkakrotnie podrowa po rnych miejscowo-
ciach Austrii czasem w charakterze akompania-tora
do piewu, niekiedy za wystpujc samodzielnie z
repertuarem pianistycznym. W tym okresie powstaway
dalsze arcydziea: VIII Symfonia h-moll, zwana Nie-
dokoczon, cykle pieni, kwartety,.miniatury fortepianowe.
W 1827 r. zmar uwielbiany przez Schuberta Beethoven,
ktry znajc Schuberta tylko z nadesanych mu
Franciszek Schubert kompozycji, orzek, e tkwi w nim iskra Boa". W rok
pniej, po cikiej chorobie, zmar Franciszek
Schubert. Na kilka miesicy przed mierci odby si
jego pierwszy koncert kompozytorski; na koncercie tym Schubert wykonywa
publicznie swoje utwory z duym powodzeniem.
Jak wiele od siebie wymaga, wiadczy fakt, i pod koniec ycia, w stanie wiel-
kiego ju wyniszczenia chorob, zgosi si na nauk do jednego ze sawnych
wwczas mistrzw kompozycji, Simona Sechtera, czujc nieodpart potrzeb
pogbienia swojej wiedzy kontrapunktycznej.
Twrczo Schuberta jest bardzo obfita i rnorodna. Ogem
Twrczoi Schuberta. Formy
pieinl solowe] napisa Schubert ponad 600 pieni, ponad 40 utworw
kameralnych, l O symfonii (z czego dwie zachowane we
fragmentach), 18 oper i wodewilw oraz liczne utwory fortepianowe i chralne.
Jakkolwiek w kadej niemal dziedzinie swej twrczoci pozostawi wiele cennych
dzie, najwiksze znaczenie posiadaj jego osignicia w zakresie pieni solowej z
towarzyszeniem fortepianu.
Podczas gdy jeszcze u kompozytorw klasycznych budowa melodii poszczegl-
nych pieni ujta jest najczciej w ramy prostej formy dwu- lub trzyczciowej, to
pieni Schuberta zdecydowanie odbiegaj od tej zasady formalnej. Wyniko to z
nowego nastawienia do tekstu, ktre zakadao, e muzyka powinna wzmacnia
dziaanie sowa i moliwie wiernie ilustrowa tre tekstu poetyckiego. Dawna
zwrotkowa forma pieni, polegajca na powtarzaniu melodii pierwszej zwrotki z
coraz innym tekstem, rwnie nie moga ju wystarcza, zwaszcza e budowa
wiersza stawaa si u romantykw coraz bardziej swobodna i nowatorska. Partia
fortepianowa pieni Schuberta odgrywa te now rol: nie jest ju tylko akom-
paniamentem, lecz suy do odtworzenia ta nastrojowego, staje si ilustracj
oglnego charakteru danego tekstu.
W miejsce zwykej pieni zwrotkowej Schubert wyksztaca kilka nowych typw
pieni. Do najwaniejszych odmian formalnych pieni solowej Schuberta .nale: 1.
zwrotkowa pie wariacyjna, 2. pie przekomponowana, 3. pie deklamacyjna i 4.
ballada.
1. Przykadem zwrotkowej pieni wariacyjnej, w ktrej poszczeglne zwrotki
posiadaj wprawdzie t sam melodi, lecz przeksztacan za pomoc rd-
14 ^
kw techniki wariacyjnej, jest pie Schuberta Pstrg (Die Forelle). Oto jej
pocztek :
(Z oywieniem)
**
ka wrd ja - snnchbie-iu
Stru - mg - Ica f a - la
-^ J) ! fi-^- ti-..D.....U :
^
k, lu nic j plg-sa ma-a rub - ka, uje - 10- hj, zu>in-n|| pstrg.
Tekst pieni w tumaczeniu polskim brzmi nastpujco 1:
Strumyka fala szybka wrd jasnych biey k, w niej
plsa maa rybka, wesoy, zwinny pstrg. Jam cicho sta na
ce, za rybk patrzy w lad, jak lni w promieniu soca,
co w jasn wod wpad.
bis
Nad brzegiem rybak mody na czatach z wdk sta
i patrzc w gbi wody, na oku rybk mia.
Lecz zdobycz, cho tak bliska, wymyka mu si z rk,
bo pki woda czysta, bezpieczny bdzie pstrg. bis
W powyszym tekcie pierwsze dwie zwrotki s sobie tak bliskie pod wzgldem nastroju, pe-
nego pogody i beztroski, e Schubert da im takie samo opracowanie muzyczne; natomiast tre
trzeciej zwrotki wprowadza niepokj, ktry podkrela kompozytor przez wprowadzenie odpowied-
nich rodkw wariacyjnych zarwno w melodii, jak i w towarzyszcej jej partii fortepianowej,
uzyskujc podany nastrj i spotgowanie wyrazu.
gdzie szczyt si
pud cza - p chmur. pod cza - p chmur.
pnie
j. Autorem tekstu pieni Pstrg jest Christian Schubart, pieni Wdrowiec Jerzy Schmidt ki, pieni
mier i dziewczyna Mateusz Claudius (romantyczni poeci niemieccy).
15
(Umla
, ~"***Miiaco:
Sam tekst jest swego rodzaju dialogiem dziewczyny z uosobieniem mierci. Schubert w
strzowski sposb odtwarza tu muzyk przeraenie dziewczyny:
16
(Umiarkowanie)
Kim je - ste, zja - uio bla - da?
*p
P
17 l
j> j
Daj mi sw do, roz - Ja - nij pie. - kna.
i J ' J i J.
twarz! Nie je - stem stra - szna i nie ka - rze."
t
Poniewa chodzi tu o najcilejsze zespolenie muzyki z akcentami mowy i tekstem w jzyku obcym
(niemieckim), naleaoby celem lepszego poznania istoty pieni deklamacyjnej sucha tego
rodzaju pieni w brzmieniu oryginalnym (zakadajc oczywicie, e dobrze znamy dany jzyk).
r J
Kir' i T r r l f' ir
To o - jelec zdzie - ckiem na ko - niu mknie
Zapoznajmy si z kolei z piknym tekstem ballady Goethego:
17
Pjd, dziecko me, pjd ze mn, pjd! oraz mesamowitoi
Czarowne bani bd ci snu, nad rzek
barwny janieje kwiat, moja matka zotych
wiele ma szat."
(Szbko)
P i u* r * r i r- f P 3
Ach, jee, mj o - jee, cz sly - szysz ten
r ' 1 11 "r
siept? Krl E - Hw tuo - la i chce, bym z nim szed."
18
oraz niesamowito w kuszcej piewnoci woania Krla Elfw:
(Szbko)
"
Pjd, csng cblo pcze, po
- --- Pr r- - r r
- su - chaj mlc! Mo- je co - rj) b - d pia - sto - ma ci"
19
Przejadka
20
3 sonatiny skrzypcowe i in. Wzbogaciy one literatur kameraln w niezmiernie cenne
pozycje. Ostatnim dzieem Schuberta jest utwr kameralny: Kwintet smyczkowy C-dur
z 2 wiolonczelami.
Znaczenie Schuberta jako kompozytora muzyki fortepianowej polega przede
wszystkim na stworzeniu nowej formy, tzw. miniatur fortepianowych. Nale do nich
utwory ujte w zbir pod nazw Moments musicauK1 (6 utworw), 2 zbiory utworw
(po 4) pt. Impromptus2, scherza, wariacje oraz liczne tace (walce, lendlery, menuety,
tace szkockie, niemieckie i in.). Te na og krtkie, liryczne utwory znalazy wkrtce
zwolennikw (Schumann, Mendelssohn, Chopin) i stay si typowe dla romantycznej
literatury fortepianowej. Wzorem dla Schuberta mogy by drobne utwory Beethovena,
tzw. Bagatele. Mniejsze znaczenie posiadaj sonaty fortepianowe Schuberta (22),
wrd ktrych znajdujemy jednak takie arcydzieo, jak Sonata a-moll op. 42. Ponadto
napisa Schubert ponad 50 utworw fortepianowych na 4 rce (marsze, wariacje,
ronda, polonezy, sonaty i in.), ktre cieszyy si du popularnoci.
Twrczo symfoniczna Schuberta obejmuje 8 zachowanych
w caoci symfonii i 9 uwertur. Do najbardziej znanych
Twrczo symfoniczna.
"Niedokoczona symfonia" nale: IVSymfonia c-moll zwana Tragiczn (z 1816 r.), VIII
Schuberta Symfonia h-moll zwana Niedokoczon (z r. 1822) oiaz
ostatnia Symfonia C-dur zwana Wielk z r. 1828, znaleziona przez Schumanna w 10 lat
po mierci * kompozytora i wykonana pod dyrekcj Mendelssohna j-ako VII Symfonia
(wczeniejszej, VIII Symfonii h-moll wwczas jeszcze nie znano).
VIII Symfonia Niedokoczona stanowi wyjtek w literaturze symfonicznej. Skada si tylko z
dwch czci: Allegro i Andante. Z III czci, tj. ze Scherza, pozostay tylko szkice. Nie wiadomo
jednak, czy Schubert rzeczywicie nie dokoczy tej symfonii, czy te (co jest bardziej prawdopodobne)
uzna za zbdne powikszenie jej o dwie dalsze czci. W kadym razie jest to dzieo artystycznie
doskonae. Obie czci symfonii, utrzymane zasadniczo w formie allegra sonatowego, przedstawiaj dwa
barwne obrazy, ktre nie kontrastuj z sob zbytnio pod wzgldem tempa i charakteru.
Cz I, Allegro moderato, rozpoczyna krtki wstp o pospnym charakterze, grany przez kontrabasy
w niskim rejestrze:
Allegro moderato
Vc. Cb. - 3^ ^
1
Moment musical (wym. mom mizikal; z fr. chwila muzyczna) krtki utwr instrumentalny,
czsto fortepianowy, o swobodnej budowie, zwykle trzyczciowej.
2
Impromptu (wym. prpti; rwnie z fr. improwizacja, utwr stworzony jakby na poczekaniu, pod
wpywem chwili natchnienia) liryczny utwr instrumentalny, zwykle fortepianowy. Czsto posiada
form trzyczciow, a u Schuberta ma niekiedy form wariacji.
21
ktry nastpnie towarzyszy wyaniajcemu si z tego ta piewnemu tematowi pierwszemu. Intonuje go
obj:
(Allegro moderato)
JU, 3 f
nrf
-4=
(Andante con moto)
rf~
-,
i HH
J
Vn."
^=
~itr>i ife
= ^ ii
Temat drugi nie stanowi kontrastu, lecz raczej nastrojowe uzupenienie tematu pierwszego: (Andante
con moto)
r-.Al r , ^^7>~~7~7p.
i r n i P ' \ v t \.' =;T7p f ffL ap^i
2. Joachim Rossini
dim.
morendo
Cz ta rwnie posiada form allegra sonatowego, przy czym w stosunkowo krtkim przetworzeniu
pojawia si nowa myl muzyczna.
Niedokoczonej symfonii Schuberta nikt nie sysza ani za ycia kompozytora, ani
bezporednio po jego mierci. Partytura jej, nikomu nie znana, leaa w zbiorach
rkopisw. Dopiero w r. 1865 pewien wiedeski dyrygent wydoby j na wiato
dzienne, udostpniajc ogowi to dzieo.
22
Twrczo operowa Schuberta w ktr woy kom-
pozytor wiele pracy i wysiku, nie zdajc sobie sprawy z nie-
doskonaoci swego talentu w tym kierunku nie sta-
nowi szczytowych osigni artystycznych kompozytora. Schubert napisa 18 oper i
wodewilw, lecz aden z tych utworw nie utrzyma si na scenie, wikszo nie bya
nawet wystawiona. Autorowi ich brak byo zmysu dramatycznego, nieodzownego
przy tworzeniu oper, a ponadto nie potrafi on krytycznie oceni tekstw z punktu
widzenia przydatnoci dla dziea scenicznego.
Waniejsze miejsce w twrczoci Schuberta zajmuj utwory chralne, przezna-
czone przewanie na chry mskie lub mieszane.
Oprcz tego pozostawi Schubert szereg mszy, hymnw oraz innych utworw
kocielnych. Weszy one w skad zbiorowego wydania dzie wszystkich Schu-. berta,
ktre ukazao si dopiero w 70 lat po mierci kompozytora.
"P8"*
1. Jakie wydarzenia dziejowe mialy miejsce w okresie, w ktrym yl Franciszek Schubert? Jakie znaczenie
ma data 1815?
2. Wymie nazwiska pisarzy poszczeglnych narodw w okresie romantyzmu. Jaki jest zwizek muzyki
literatur w tych czasach? Jak muzyk nazywamy programow?
3. Opowiedz o yciu F. Schuberta. Wyjanij, dlaczego pieni maj najwiksze znaczenie w jego twr-
Modo Rorainiefto Joachim Rossini, urodzony
1
Libretto (z w. .ksieczka) peny tekst sowny utworu muzyczno-scenicznego, umoliwiajcy
kompozytorowi wykorzystanie jego poszczeglnych odcinkw do tworzenia recytatyww,
piewanych partii solowych (np. arii), zespoowych (np. duetw, tercetw i innych) i chralnych.
24
Teatr La Scala w Mediolanie
25
if'1
nPTTi
&'
(Andante)- I*te.MiW7 J i
To mi taj - njj m-uil glos, ml - o - cla. c- rce drga
niejszym c
oraz basowa aria komiczna Don Basilia (rwnie z I aktu), ktry namawia opiekuna najbardziej
Rozyny do obmowy Lindora za pomoc plotki: lentu. 0p
latach Roi
O - w plo-lka Wiede (v
(Allegro) _ yena, jjptei
to uiia - UD lennie - nie nym go^Ciei
na przd lek-ko skro na - ss pie - t ci.
wystawieniu
"Wreszcie zn
Liczne humorystyczne sytuacje w operze podkrela i ilustruje orkiestra.
osiedli si
Du popularno zdobya sobie rwnie uwertura do opery Cyrulik sewilski, czsto wykonywana na Opefy (W li
estradzie jako utwr samodzielny, tj. jako uwertura koncertowa. Tematycznie nie wie si ona z Z innych : i
oper, jednak wietnie wprowadza w jej nastrj i sprawia wraenie organicznie z ni zwizanej. powanych
Rozpoczyna si piewnym wstpem w tempie umiarkowanym (Andante maestoso) :
(Andante maestoso)
dim.
Posiada klasyczn form allegra sonatowego bez przetworzenia, a wic tak, jak moemy spotka w
uwerturach operowych Mozarta. Na tle rwnomiernego ruchu semkowego pojawia si grany w
ywym tempie (Allegro vivace), artobliwy, ruchliwy temat pierwszy:
(Allegro vivace)
** .fff.fr.'.
Wzorem klasycznym drugi temat odznacza si piewnoci:
(Allegro vivace)
26
Lata sawy l dobrobytu Omwiona Wyej Ope-
1
Concertino (wym. konczertino, z w.) may koncert; niekiedy obejmuje tylko allegro sonatowe,
poprzedzone powolnym wstpem. Spotykane w twrczoci romantykw, a take w muzyce nowszej.
Terminem tym okrela si rwnie grup instrumentw solowych w concerto grosso (zob. Pogadanki o
muzyce, cz. I).
28
wikszych wymaga wyko-
nawcom i dobr bardziej
wartociowego repertuaru,
co stale natrafiao na opr
tak ze strony solistw, jak i
samej publicznoci, przy-
zwyczajonej do lekkich, cz-
sto mao wartociowych
oper woskich.
Ja*ko kompozytor opero-
wy stworzy Weber w Dre-
nie dziea, ktre stay si w
historii muzyki pocztkiem
okresu rozkwitu opery
romantycznej. Do dzie tych
nale opery: Wolny strzelec
Wolny strzelec" K. M. Webera (Der Freischutz, 1820/ /21),
Euryanthe (wym. Eurian-
te; 1823) i Oberon (1826). W Drenie powstay rwnie najbardziej znane wirtuo-
zowskie utwory fortepianowe Webera: -Konzertstuck f-moll op. 79 (wym. koncert-sztik;
tj. utwr koncertowy z towarzyszeniem orkiestry), Rondo brillante op. 62 (wym.
brijant; tj. byskotliwe, wirtuozowskie), Polonaise brillante op. 72 oraz programowy utwr
pt. poproszenie do taca (Aujforderung zum Tanz, 1819), bdcy suit walcw z introdukcj
(tj. wstpem) i kod. Obok > osigni w dziedzinie opery i instru- ' mentacji
due znaczenie w twrczo- ?; ci Webera, ktry by rwnie wybit- |P nym
pianist-wirtuozem, posiadaj | jego zdobycze w zakresie ksztatowania
wirtuozowskiego stylu techniki fortepianowej. Zawarte s one f w utworach
fortepianowych kompozytora.
Oto co pisa Weber o muzyce do Wolnego strzelca: W operze tej wystpuj dwa
zasadnicze pierwiastki: ycie myliwskie i dziaanie demonicznych mocy, ktre
uosabia Samiel. W trakcie komponowania musiaem wic szuka najbardziej
charakterystycznych tonw i barw dwikowych dla tych obu pierwiastkw
i wprowadza je nie tylko tam, gdzie je zaznacza. autor libretta, lecz rwnie tam,
gdzie mogy wywoa waciwy efekt. Dla odmalowania lasu i ycia myliwskiego
atwo mogem znale barw dwikow w
instrumentacji, lecz trudno polegaa na tym, by
znale nowe melodie dla rogu i utrzyma je w (Motto Yirace
najprostszej ludowej formie. W tym celu zbadaem
szczegowo pieni ludowe... Najwaniejszym
miejscem byy dla mnie sowa Maksa: wpadam w
sida ciemnych du-chw, gdy one wskazyway mi,
jaki naley nada ton caej operze. Za pomoc barwy i
melodii musiaem jak najczciej przypomina su-
chaczom owe ciemne moce... Dugo zastanawiaem si
nad wyborem rodkw technicznych sucych do
odmalowania nastroju grozy: musiay to by
oczywicie ciemne i ponure barwy, a wic
najnisze rejestry skrzypiec, wioli i kontrabasw, a
zwaszcza niskie dwiki klarnetw, aosne fagotw,
najnisze dwiki rogu i guche Karol Maria Weber,
karykatura uderzenia kotw... W tym zasadniczo
ponurym
30
kolorycie opery s jednak rnorodne odcienie i gry barw. Pewn wag przykadaem
rwnie do uwertury: kto umie si w ni wsucha, ten w niej znajdzie i cay dramat w
zalku".
Oprcz wietnej instrumentacji i harmonii, traktowanej jako rodek romantycz-|nego
wyrazu, wprowadza Weber w Wolnym strzelcu tak zwany motyw przewodni", stao si
wzorem dla nastpnych pokole kompozytorw operowych, zwasz-Icza dla Wagnera.
Technika stosowania motywu przewodniego polega w zasadzie sugestywnym
scharakteryzowaniu muzycznym jakiej postaci lub sytuacji operze za pomoc
frazy melodycznej, akordu, a nawet barwy instrumentu, by przy kadym nastpnym
ukazaniu si tego motywu mona byo kojarzy |o z osob lub sytuacj, z ktr by on
zwizany. W Wolnym strzelcu jedna tylko tac zy duch Samiel posiada motyw
przewodni:
(Adagio)
(Mollo vivace) . M
sp
S
ur do opery Wolny strzelec opar Weber w caoci na materiale melodycznym opery. , powolnym
wstpem, ujta jest w form allegra sonatowego, swobodnie potraktowan, l tematy zaczerpnite
z opery wystpuj tu grupami, przeciwstawiajc demonicznemu wiatu ; czystoci i dobra. Do
najpikniejszych melodii uwertury, jak i caej opery naley melodia z arii Agaty z II aktu:
1
Krzysztof Marcin Wieland (17331813) poeta niemiecki, autor szeregu powieci, poe-
matw i przekadw dzie antycznych oraz utworw Szekspira na jzyk niemiecki.
32
o muzyce II
Temat drugi, wykorzystany w przetworzeniu, cakowicie zosta pominity w repryzie, gdzie
gwna rola przypada w udziale radosnemu tematowi trzeciemu.
34
tyczn po pnocnych Woszech i Toskanii. Koncertowa w Mediolanie, Bolonii,
Florencji, Pizie, Liyorno, a take w innych miastach, i dopiero po roku znalaz si w
rodzinnej Genui.
Dalsze podre chwilowo uniemoliwiaa kampania woska Napoleona
wwczas jeszcze generaa ktry wypierajc w r. 1796 Austriakw z Woch,
przynosi narodowi woskiemu wolno (pozorn). Rwnie Genua przeya swe
wielkie dni wolnoci republikaskiej. Powstanie przeciw szlachcie feudalnej, jakie
(niao tu miejsce, stao si jej pocztkiem, kocem za ponowna interwencja wojsk
austriackich, ktre po upywie dwu lat okryy miasto wraz z jego francusk zaog,
godem zmuszajc je do poddania si. Co prawda Austriacy jeszcze krcej aeszyli si
zwycistwem: bitwa pod Marengo (1800) w ostatecznym swym rezul-acie oddaa w
posiadanie Napoleona (ktry by wwczas ju pierwszym konsu-em Francji)
faktycznie cae Wochy.
W tym czasie Paganini znowu odbywa swe triumfalne podre koncertowe jo
Woszech, ale ju samodzielnie, bez opieki rodzicielskiej.
Pocztkowo, w przedstawionym wyej burzliwym okresie, pomimo wewntrz-lych
sprzeciww ulega jeszcze woli ojca, ktry zmusza go do mczcych wicze ia
skrzypcach po 10-12 godzin dziennie. W tym czasie pozna wybitne dziea
ferzypcowe mistrzw woskich, a zwaszcza niezwykle trudne koncerty i kaprysy |
etro Locatellego, pod wraeniem ktrych napisa 24 kaprysy; ukazuj one mo-fwoci
jego niesychanie wysoko stojcej techniki skrzypcowej. Jednak z kocem 199 r., nie
mogc duej znie surowej dyscypliny ojcowskiej, Niccolo Paganini ywajc
podstpu wydosta si spod opieki rodzicielskiej. Kilkakrotnie wystali samodzielnie
w Lukce, stolicy Toskanii, osigajc due sukcesy, a nastpnie, przystajc z uzyskanej
wolnoci, ruszy w podr artystyczn po najrozmaitszych festach woskich. W r.
1801 koncertowa m.in. w Liyorno, gdzie otrzyma w na-fbd jeszcze lepszy
instrument od swego: roboty Guarneriego del Gesfc (wym. A Dezu), o niezwykle
silnym brzmieniu. Co si dziao z Paganinim przez nast-ae 4 lata, nie wiadomo.
Istniej najrozmaitsze fantastyczne domysy. By moe, } prostu przebywa w
pewnym wiejskim majtku, odpoczywajc po trudach Wdroy i uprzyjemniajc sobie
czas gr na gitarze (Paganini by rwnie wybit-n wirtuozem w grze na tym
instrumencie). Mwi o tym pochodzce z tego pfcsu liczne kompozycje
przeznaczone na gitar oraz doczone do nich dedy-Bsje.
W cigu nastpnych kilku lat by Paganini nadwornym skrzypkiem i dyry-ittem w
Lukce, a potem we Florencji na dworze siostry Napoleona (ju cesarza JBicji),
ksinej Marii Elizy Baciocchi (wym. Bacziokki). Nie zaprzesta przy | wiczy,
wystpowa i komponowa. W tym czasie powstay jego koncerty i szereg innych
wirtuozowskich utworw skrzypcowych. Po zerwaniu z dwoi ksicym
wystpowa Paganini w r. 1813 w sali opery La Scala w Medio-|e, rezerwujc j na
te dni, w ktrych nie odbyway si przedstawienia. Zawar 6ne znajomoci z
przedstawicielami wiata muzycznego we Woszech, m.in. |ya go serdeczna
przyja z Rossinim, W r. 1816 w Mediolanie odby Paga-| zwyciski turniej gry
skrzypcowej ze synnym skrzypkiem francuskim Karo-
35
lem Filipem Lafont (wym. Laf), a w dwa lata pniej zmierzy si w Piacenzy (wym. Podrdie koncertowe )o I
l ostatnie lata Paganiniego
w Piaczency) z Karolem Lipiskim, naszym wybitnym skrzypkiem-wir-tuozem, mae
ktrego nazywano polskim Paganinim". A
tegoj
Karol Lipiski, modszy o 8 lat od Paganiniego, urodzony 'i od razu wywoujc niebyw;
Lipiski i Paganini w 1790 r. w Radzyniu niedaleko Lublina, by synem dy koncertowa w Karlsbadzie
rektora kapeli, utrzymywanej tam przez jednego z polskich nieco powodzeniem). W cigi
magnatw. Wraz z dwoma brami ju od wczesnego dziecistwa wprawia si w grze na fcczech; podr do Rosji, zain;
instrumentach smyczkowych wiolonczeli i skrzypcach. By moe, wanie grze na mody, 19-letni Fryderyk
wiolonczeli zawdzicza Karol Lipiski wielki ton, z ktrego wkrtce zasyn jako Sze i p roku trway
skrzypek. Lipiski by samoukiem, lecz ksztaccym si na najlepszych wzorach |Woch. W latach 1831-34
woskich. Od r. 1810 przez cztery lata zajmowa stanowisko dyregenta teatru we 'iachwytu i podziwu ze si
Lwowie. Wielokrotnie wystpowa te jako skrzypek-solista, wywoujc zachwyt sw "JlSpotyka si niejednokrotni)
gr. Gdy sawa Paganiniego przedostaa si poza granice Woch, docierajc rwnie do ?%ymi sztuczkami" zdoby tak
Polski, Lipiski postanowi zapozna si z genialnym Wochem, pragnc pocztkowo f na saw. Po powrocie do W
zosta jego uczniem. W tym celu uda si do Woch i po dugich poszukiwaniach zasta my entuzjastycznie przez
mistrza w Piacenzy, gdzie na propozycj Paganiniego w kwietniu 1818 r. obaj wirtuozi wystpi z szeregiem koncert'
wystpili publicznie na wsplnych koncertach. Przyniosy one Lipiskiemu saw zajc pynce z nich ogronu
pierwszorzdnego wirtuoza. , cele dobroczynne. Spragnk
Po powrocie z Woch Lipiski odby cay szereg podry artystycznych, wystpujc ijinego odpoczynku, zamieszka
w Rosji, Niemczech i w wikszych miastach polskich (m.in. w Warszawie). W 11 lat w pobliu Parmy.
po pierwszym spotkaniu Lipiski spotka si ponownie z Paganinim latem 1829 r. i: Jednak zawi wrogw,
podczas uroczystoci zwizanych z koronacj cara rosyjskiego Mikoaja I na krla artyst za pomoc oszczersl
polskiego w Warszawie. Wystpy obu artystw rozptay wwczas gwatown polemik H dosiga go nawet tutaj.
dziennikarsk: jedni zachwycali si szlachetn i stylow interpretacj dzie spk majc rzekomo na Hienie
muzycznych Lipiskiego, inni sugestywn, ywioow gr Paganiniego, a wreszcie w Paryu kasyna o wy i i
pad gos najrozsdniejszy, twierdzcy, e porwnywanie tak odrbnych artystycznym charakfc fc Paganini
indywidualnoci artystycznych, jak Paganini i Lipiski, jest niemoliwe i to wkrtce przed sdem > wsplnik
pooyo kres jaowej dyskusji. oszustw. W rez Elany zosta na
W cigu szeregu nastpnych lat Karol Lipiski nie olbrzymi kar< napitnowany
ustannie koncertowa, przemierzajc wzdu i wszerz ca przez spoez ||rzucajce mu
niemal Europ (wystpowa w Niemczech, Francji, Anglii, powicenie god Ity dla
Austrii, Rosji), a wreszcie w 1839 r. (na rok pized mier nieuczciwego zysku. Zaprzeczenia
ci Paganiniego) obj stanowisko koncertmistrza w na tej krzywdzce wkrtce po tym
dwornej orkiestrze operowej w Drenie, na ktrym pozo skandalu da dowd swej
stawa przez dwadziecia lat. Reszt ycia spdzi w swym wspaniaomylno wanemu
majtku w Urowie koo Lwowa, gdzie zmar w r. 1861. kompozytorowi fn ; Hektorowi"
Twrczo Karola Lipiskiego, bardzo wysoko ce Berlipzowi, w uz i'oryginalnych
niona za ycia kompozytora, obejmuje szereg wodewi osigni kompc feififiarowa
lw, utworw kameralnych, pieni, opracowa pieni bezinteresownie pok ff?20 ty.
ludowych, trzy symfonie, a przede wszystkim solowe frankw, umoliwiajc od trosk
utwory skrzypcowe: 4serie kaprysw (po 3), 2 improm- materialnych prac tw< R gu
ptus oraz utwory na skrzypce z towarzyszeniem orkies najbliszych kilku lat.
try: 4 koncerty (w tym znany Koncert wojskowy D-dur op. W czasie pobytu w Paryi
Karol Lipiski 21), ronda koncertowe, polonezy, wariacje i fantazje. zetkn si przypadkowo z m
36
s Podro koncertowe Do r. 1828 Niccolo Pagamm wystpowa i odnosi wspa-
l ostatnie lata Paganlntego . .9 - ,. , r^
mae sukcesy wycznie na terenie Woch. Dopiero w marcu
tego roku, w wieku lat 46, ruszy na podbj reszty Europy
i od razu wywoujc niebywa sensacj, da w Wiedniu 20 koncertw, po czym
Skoncertowa w Karlsbadzie (Karlove Vary) i Pradze (co prawda z mniejszym ieco
powodzeniem). W cigu nastpnych dwch lat wystpowa gwnie w Niem-ch;
podr do Rosji, zainaugurowana koncertami w Warszawie (gdzie sucha mody, 19-
letni Fryderyk Chopin), nie dosza do skutku. Sze i p roku trway podre
koncertowe Paganiniego poza granicami :h. W latach 1831-34 koncertowa gwnie
we Francji i Anglii. Obok hwytu i podziwu ze strony nawet
najwybitniejszych ityka si niejednokrotnie z opini szarlatana", muzykw epoki
ktry i sztuczkami" zdoby tak niecodzien-saw. Po powrocie do swoimi cyrko-
Woch (1834), itany entuzjastycznie przez rodakw, :pi z szeregiem
koncertw, przezna-jjc pynce z nich ogromne dochody fceele dobroczynne.
Spragniony zasuo-;o odpoczynku, zamieszka ostatecznie ibliu Parmy.
ednak zawi wrogw, walczcych yst
za pomoc oszczerstw i drwin, ;a go
nawet tutaj. Wcignity majc
rzekomo na celu zao-w Paryu kasyna o
wysoce elitar-pf'i artystycznym
charakterze, stan i wkrtce przed sdem
francuskim Wsplnik oszustw. W
rezultacie ska-| zosta na olbrzymi kar
pienin lietnowany przez
spoeczestwo, za jce mu powicenie
godnoci arty-Ila nieuczciwego zysku.
Jakby dla :enia tej krzywdzcej
opinii, po tym skandalu da Paganini &
swej wspaniaomylnoci: utalento-iu
kompozytorowi francuskiemu i
Berliozowi, w uznaniu jego tnych
osigni kompozytorskich, l?a
bezinteresownie pokan sum
Sfrankw, umoliwiajc mu woln
materialnych prac twrcz w ci-iliszych
kilku lat.
]
Twrczo Faganlnlego.
Dorobek twrczy Paganiniego obejmuje pozycje o nie- ' rwnej
wartoci artystycznej. Obok dzie utrzymujcych si w
Koncert skrzypcowy h-mollu
repertuarze koncertowym i pedagogicznym, jak Koncerty
skrzypcowe D-dur i h-moll z towarzyszeniem orkiestry oraz 24 kaprysy na skrzypce solo,
pozostawi wiele utworw wprawdzie bardzo efektownych, wirtuozowskich, lecz
muzycznie mniej wartociowych. Ulegajc bowiem niewybrednym upodobaniom
wikszoci suchaczy, tworzy Paganini rwnie zasadniczo dla wasnego uytku
koncertowego najrozmaitsze utwory o charakterze ilu-stracyjno-programowym, w (Adagio
ktrych nie waha si wprowadza efektw dwikowych naladujcych piewy ptakw,
gosy zwierzt, jazgot czarownic itp. Utwory te w sugestywnym, mistrzowskim
wykonaniu Paganiniego wywieray na publicznoci kolosalne wraenie, lecz nie
posiadaj duej wartoci artystycznej. Tote wielu utworw Paganiniego dotychczas nie
opublikowano.
Do wydanych dzie Paganiniego na skrzypce z orkiestr nale: wspomniane dwa (Andami
koncerty, fantazja pt. Taniec czarownic, Moto perpetuo, Mosimento perpetuo oraz szereg
cyklw wariacji na tematy zaczerpnite przewanie z oper Rossiniego.
Do wydanych utworw Pa- rego powtarzanie przepla
ganiniego na skrzypce solo nale:
24 kaprysy, Sonata C-dur -, oraz
Wariacje na temat arii operowej
kompozytora woskiego
Giovanniego Paisiella; oprcz
tego Cantdbile D-dur i Sonata A-
dur na skrzypce i fortepian.
Ponadto wydano okoo 30
utworw na gitar solo oraz wiele
utworw na zespoy kameralne z
udziaem gitary. Utwory swe
czsto ujmowa Paganini w
przystpn dla suchaczy form
wariacji i swobodnych fantazji,
Karykatura koncertu w Wiedniu okrelanych niekiedy nazw
sonaty. Nie
Il^AAl^lAy 11CI.IJVV< BUllCHy.
J.HC
znaczy to jednak, e Paganini nie zna zasad kompozycji. Przekona nas o tym moe
nawet pobiene zapoznanie si z Koncertem h-moll Paganiniego, ktrego ostatnia cz
(Rondo z dzwonkiem) zostaa spopularyzowana w transkrypcji Franciszka Liszta jako
tzw. La Campanella (wym. kampanella, z w. dzwonek).
38
Cz I koncertu, Allegro maestoso, zgodnie z tradycj klasyczn ujta zostaa w form allegra
sonatowego, z typow dla klasykw podwjn ekspozycj w koncercie: ekspozycj gran przez
orkiestr, po ktrej nastpuje ekspozycja solisty z udziaem orkiestry. Pierwszemu tematowi o cha-
rakterze bardziej energicznym:
(Allegro maestoso)
ta
39
;
Paganini sign granic moliwoci technicznych gry skrzypcowej w wczes-J nej
epoce. Dzi najeone trudnociami utwory Paganiniego nie s niewykonalne l
spotykamy je nawet w programach nauczania w szkoach muzycznych. Od czasw
Paganiniego powstaa bowiem w oparciu o jego zdobycze bogata literatura]
pedagogiczna, doprowadzajca technik gry do nie znanej przedtem perfekcji, j W
owej epoce jednak sztuka Paganiniego bya objawieniem". Od czasw Paganiniego
wirtuozostwo stao si nieodczn cech muzyki romantycznej.
8. Gdzie i w jakich latach koncertowa Paganini poza granicami Woch? Jaki by stosunek wybitnych m- J
zykw do sztuki Paganiniego? Na kogo wywar duy wpyw swoj gr?
9. Wymie zdobycze techniczne gry Paganiniego. Jak warto posiadaj jego kompozycje i dlaczego?
40
gowa odnalezion przez siebie Pasj wedug w. Mate-J.
S. Bacha w Berliskiej Akademii piewu. W ten
sb przyczyni si do rozbudzenia w Niemczech ultu dla
muzyki Bacha, ktrego twrczo dotychczas iedoceniana
bya nawet przez rodakw. W nastpych latach odby
Mendelssohn liczne podre krajo-
awcze i koncertowe po Europie, wystpujc jako anista
lub dyrygent. By kilkakrotnie w Anglii, w Szko-i,
Szwajcarii, Austrii, Francji, we Woszech. Rwno-
nie tworzy. W tym czasie powstay: uwertury
oncertowe, symfonie, Koncert fortepianowy g-moll. op. 25,
jerwsze Pieni bez slw na fortepian i szereg innych utwo-
Feliks ^Mendelssohn
Od r. 1833 dziaa. Mendelssohn w Diisseldorfie (zachod-
: Niemcy), starajc si podnie ycie muzyczne miasta
wyszy poziom poprzez umieszczanie dzie mistrzw
luzyki dawnej w repertuarze urzdzanych koncertw Po dwch latach przenis
do Lipska. Wprowadzi tu Mendelssohn system nowoczesnego organizowania
ncertw symfonicznych na bardzo wysokim poziomie i o bogatym repertuarze.
f- okresie jego dyrekcji w Lipsku wystpowali m. in. Liszt i Berlioz. Tu Mendels-
hn zaprzyjani si z Schumannem i wykona po raz pierwszy odnalezion przez
go Symfoni C-dur Wielk Franciszka Schuberta.
|Pod koniec ycia, w r. 1843, Mendelssohn zaoy w Lipsku pierwsze.w Niem-
konserwatorium, powoujc najwybitniejszych muzykw niemieckich na
nowiska pedagogw. W okresie tym powstaje jedno z najlepszych dzie kompo-
znakomity Koncert skrzypcowy e-moll op. 64. Sw wszechstronn dziaalno,
niezmiernie zasuy si dla niemieckiej kultury muzycznej, przerwa do-i na rok
przed mierci. Zmar w Lipsku w 1847 r., w wieku lat 38. Feliks Mendelssohn
kompozytor ydowskiego pochodzenia wchon w sie-1 wszelkie cechy
niemieckiej kultury muzycznej i odegra olbrzymi rol w jej zwaszcza jako
propagator twrczoci Bacha, Beethovena, Schuberta dawnych mistrzw muzyki
wokalnej.
Twrczo Mendelssohna obejmuje: 5 symfonii (pomijajc 12
i Mendelssohna.
l bez sl6w wczesnych symfonii, przeznaczonych pierwotnie na orkiestr
smyczkow), 5 uwertur koncertowych, 2 koncerty pianowe, l
skrzypcowy, 3 utwory koncertowe na fortepian z orkiestr, ponad 20 kameialnych
(w tym 7 kwartetw smyczkowych), okoo 25 dzie chral-(w tym 2 oratoria),
okoo 60 utworw na zespoy wokalne, ponad 80 pieni varzyszeniem fortepianu
i kilka z towarzyszeniem organw, trzynacie utwo-I organowych, 8 dzie
scenicznych (w tym 2 opery i muzyka do sztuk teatral-fij) i wreszcie 30 zbiorw
utworw fortepianowych (pieni bez sw, capric-I ronda, scherza, wariacje i in.).
l, bogatej twrczoci Mendelssohna stosunkowo niewiele utworw zachowao
pltno. Wychowany na wzorach klasycznych, swobodnie wadajcy technik
41
Gewandhaus w Lipsku
; Arcydzieo orkiestrowe, jakim jest Uwertura do Snu nocy letniej, napisana przez
adelssohna w 17. roku ycia, zadziwia dojrzaoci stylu. Utrzymana w tra-yjnej,
cho nieco swobodnie potraktowanej, klasycznej formie allegra sona-ego, w swej
treci muzycznej jest icie romantycznym pejzaem baniowego Mata.
Chochlikowa zwiewno melodii, subtelna harmonia, barwno instrumen-i
stanowi niedocige odzwierciedlenie ta Szekspirowskiej sztuki, w ktrej oczyma
widza zjawia si baniowe ycie zaczarowanego lasu w letni noc ycow. Obraz to
wrcz przeciwstawny poznanemu w balladzie Schuberta '61 Elfw), lecz nie mniej
romantyczny.
V
ateria muzyczny Uwertury jest bogaty i rnorodny, wtopiony jednak doskonale w baniow sfer
caoci. Utwr rozpoczynaj ciche, dugo wytrzymywane akordy instrumentw dtych nych, jakby
otwierajce wrota do zaczarowanego wiata bani. Bezporednio po tych akor-ii pojawia si temat
pierwszy lekki, zwiewny (Allegro vivace), nierealny", bdcy pretekstem prowadzenia szybkiego
ruchu. Zaczarowany las zapenia si baniowymi dobrymi duszkami ni" elfami.
(Allegro vivace)
. f r >r ,f f r m r s
-pilog:
(Allegro vivace)
Tematy te natychmiast po pojawieniu si ulegaj rozwojowi i nawzajem si dopeniaj, wanie nastroju
wniesionego przez zwiewny w charakterze temat pierwszy nie ustaje w obrbie < Uwertury zacieraj
si granice wiata realnego i baniowego. Na tym'temacie w gwnej mi opiera si przetworzenie i
koda Uwertury. Przejrzysta, delikatna i pastelowa instrumentacja dziaa w stwarzaniu zamierzonego
nastroju.
Oprcz Uwertury w skad tej suity wchodz: Scherzo (Allegro vivace), ujmujce sw lekko i
zwiewnoci:
Allegro vivace
J J jTJ J j
Cr * .^ >^_. ^
skrzypcowy e-moll Mendelssohna skada si z trzech czci; pierwsze dwie, szybka i wolna, OJone
s liryzmem, natomiast cz trzecia, bardzo szybka, kontrastuje z nimi swym lekkim, ar-iiwym
charakterem.
||lcz koncertu, Allegro motto appassionato, posiada form allegra sonatowego. Bez duszego wstpu
"strowego skrzypce, jako instrument solowy, wprowadzaj peen wyrazu, podniosy temat
45
W partii cznikowej uzupenia go nowa, przejciowa myl muzyczna: (Allegro W Koncercie sknppeyw |
molto appassionato) cechy stylistyczne muzy
riea. Cechy te mc ile w
modoci), asp Bogata
twrczo 14 pniej
Temat drugi, przeciwstawny, utrzymany zgodnie z tradycj w tonacji rwnolegej, tchnie spokoje czsto niedoct atury
niemal rezygnacj:
symfoniczny ^bitnych
(Allegro molto appassionato) twrcw |W lym rysom
' t ii f
rp
tTanqutllo
% i
Robert Schumaan
mr''
Nastpujce po ekspozycji krtkie stosunkowo przetworzenie koczy si kadencj solisty, pod ] ktrej
orkiestra wprowadz melodi tematu pierwszego, tworzc pocztek repryzy. Koczy efektowna
koda.
Gz II, Andante, nastpuje bezporednio po Allegrze. Jest ona zabarwiona elegijnym me gts "w prowincjoi
lijnym tonem:
.......^aHj wykazywj|"j
(Andante) i literackie, co znali
bej oraz w dzia
ksigarni naklatlc d
syna. W grze l
3E g Jjochodz ju pici
u Schumann lc '.
:
Forma tej czci jest rwnie klasycznie przejrzysta: trzyczciowa typu ABA. '.'".
III cz koncertu, Allegro molto vivace, zawiera cechy ronda i allegra sonatowego (rondo s towe).
Beztroski, artobliwy temat 'gwny:
(Allegro molto vivace)
leggiero
nasuwa skojarzenia ze zwiewnymi tematami Uwertury do Snu nocy Zety. Podobnie drugi
"W
5. Robert Schumann
47
.. potrafi dyrygowa, a obok tego stworzy kko literackie; jako 15-letni
chopiec by ju autorem szeregu wierszy, 3 dramatw i 2 powieci.
W r. 1828 (w dwa lata po mierci ojca) 18-letni Schumann wyjecha zgodnie] z
wol rodzicw do Lipska, a w roku nastpnym do Heidelbergu (wym. Haj-j
delbergu) na studia prawnicze. W r. 1830 mia okazj sysze we Frankfurcie j gr
Paganiniego. Potem odwiedzi Monachium, gdzie pozna synnego poet j niemieckiego
Henryka Heinego (wym. Hajnego). Lato tego roku spdzi we l Woszech. Nie
zaniedbywa jednak w tym czasie nauki gry na fortepianie. Po! powrocie do Lipska
postanowi nawet cakowicie powici si karierze pianis-j tycznej, jednak zbyt
forsowne wiczenie, a co gorsze, stosowanie mechanicznych] rodkw w celu
rozszerzenia rozpitoci palcw, zakoczyo si tiagicznie paraliem czwartego palca
prawej rki (1832). Na szczcie Schumann by ju dojrza-J ym kompozytorem,
systematycznie pogbiajcym sw wiedz w zakresie kom-j pozycji.
Lata pobytu Schumanna w Lipsku (1830-44) s okresem najwikszego silenia jego
pracy twrczej, obok kompozytorskiej take i publicystycznej. W za-j oonym przez
siebie w 1834 r. Nowym Czasopimie Muzycznym" (Neue Zeit schrift fur Musik"),
prowadzonym samodzielnie w cigu 10 lat, spenia Schumann funkcj wydawcy,
redaktora i autora niezliczonych artykuw, w ktrej powa pod przybranymi
imionami z ramienia Zwizku Dawida". Zwizek te nazwany imieniem krla Dawida,
pogromcy Filistynw1, w rzeczywistoci w og nie istnia w walce z konserwatywn
krytyk o nowe, romantyczne idea muzyczne, jak podj Schumann na amach swego
pisma, usiowa po prosft w sposb partobliwy sugerowa, e istnieje jaka potna
organizacja, z ramienii ktrej wystpuje. Celem Schumanna byo nie tylko zwalczanie
negatywnej postay krytykw w stosunku do inuzyki romantycznej, nawet do
Beethovena, a popieraj cych pytk sztuk modnych wirtuozw. Celem jego byo
rwnie ksztacenie mu zycznej wiadomoci ogu czytelnikw, ukazywanie pikna w-
muzyce im wsp czesnej a nie tylko klasycznej. Schumann pierwszy naleycie oceni
twrczoiij Schuberta, Mendelssohna, Chopina. Jeszcze przed zaoeniem swego pisma, w r.
1831 w jednym z artykuw napisa znamienne zdanie o Chopinie: Kapelusze z g<5
panowie, oto geniusz!"
Dwm skrajnym, romantycznym cechom natury Schumanna odpowiadaj dwie
wystpujce w jego czasopimie fikcyjne postacie: porywczy, impulsywri Florestan i
melancholijny, marzycielski Euzebiusz. Tocz oni na amach pisral nie koczce,si
dyskusje w sprawach muzyki. Natomiast w chodnych, rozs nych wypowiedziach
mistrza Raro" da Schumann prawdopodobnie charakte styk swego byego
nauczyciela gry fortepianowej, Fryderyka Wiecka (v Wika), ktrego crka Klara,
wybitna pianistka, zostaa w 1840 r. on Schur na. W tym czasie Schumann by ju
twrc wikszoci swych najlepszych dzi| fortepianowych (do op. 28).
1
Filistyni lud zamieszkujcy w staroytnoci cz wybrzea Morza rdziemnego na \ nie od
Fenicji. Wedug dawnych poda pokona ich biblijny piewak krl Dawid (XI-X w.p.n
48
Tak wic rok 1840 zwany rokiem pieni", gdy wie
si z nim powstanie okoo 150 najpikniejszych | pieni
by jednym z najszczliwszych w yciu l kompozytora.
W nastpnych latach zainteresowanie Schumanna
koncentruje si na coraz to innej dziedzinie twrczoci
muzycznej: rok 1841 zwany jest rokiem symfonii"
(powstaje Ii IVSymfonia), rok 1842 rokiem muzyki
kameralnej" (kwartety smyczkowe oraz kwartety | i kwintet
fortepianowy) i wreszcie rok 1843 okrela si jako rok
muzyki chralnej" (oratoria, kantaty); Schumann
prowadzi ju w tym czasie klas fortepianu, kompozycji i
czytania partytur w zaoonym przez Mendelssohna
konserwatorium w Lipsku. Robert Schumann
W r. 1844 po opuszczeniu Lipska i podry do l
Rosji, gdzie Klara Schumann daa szereg koncertw
kompozytor wraz z rodzin przenis si do Drez-: na, a w 6 lat pniej do
Diisseldorfu, gdzie obj posad dyrygenta. Podre koncertowe
do Pragi, Berlina, Wiednia, a take do Szwajcarii i Belgii,
utrwaliy saw kompozytora, jednak w okresie pobytu w Dre- 1
nie i Diisseldorfie wystpiy u Schumanna coraz wyraniej
objawy rozprzenia psychicznego, w duym stopniu
utrudniajce mu dziaalno i prac twrcz. Do
obszerniejszych kompozycji powstaych ,' w tym czasie
nale: II i /// Symfonia, koncerty z towarzyszeniem orkiestry:
fortepianowy (rozpoczty wczeniej), wiolonczelowy i
skrzypcowy, szereg uwertur do projektowanych oper, opera
Genowefa oraz muzyka do dzie poetyckich Goethego (Faust) i
Byrona (Manfred). wiadectwem aktywnej postawy artysty
wobec dokonujcych si przemian spoecznych jest kilka
Klara Wieck pieni rewolucyjnych i drobnych utworw, napisanych pod
wraeniem ruchw rewolucyjnych w 1848/9 r.
W r. 1853 wskutek postpujcej choroby Schumann by zmuszony zrezygnowa i ze
stanowiska dyrygenta. Wiosn nastpnego roku, zrozpaczony swym pogarszajcym si
stanem psychicznym, usiowa popeni samobjstwo. Rzuci si w nur-lr ty'Renu.
Uratowano go wprawdzie, lecz peni wadz umysowych ju nie odzys- ta; 2 lata
przebywa w zakadzie leczniczym w Endenich koo Bonn, gdzie zmar w r. 1856, w
wieku 46 lat.
Najcenniejszy dorobek twrczy Schumanna zawarty jest
Twrc*o* fortepianowa w jego dzieach fortepianowych. S to przewanie cykle
lub zbiory utworw, na og niezbyt dugich lub nawet bar-
sdzo krtkich, zwanych miniaturami. Poszczeglne cykle opatrzone s tytuami l
programowymi; rwnie utwory wchodzce w skad cyklw wzgldnie zbiorw
14 Pogadanki o muzyce II
49
Rkopis R. Schumanna
50
M Motyle op. 2 pod wpywem obrazu maskarady z powieci Flegeljahren Jean Paula |;
(wym. an Pola), ulubionego przez Schumanna poety niemieckiego z pocztku
w.
Cykle Schumanna opieraj si na zasadzie kontrastu ssiadujcych z sob czci
(podobnie jak w suicie), przy czym zasada ta ma zastosowanie rwnie W obrbie
poszczeglnych utworw wchodzcych w skad cyklu. Zwarto formaln caoci w
duym stopniu powiksza odpowiednie rozplanowanie napi. liNiemniej niektre
miniatury stay si tak popularne, e wykonuje si je rwnie Jjpddzielnie, jako
samodzielne utwory, np. Marzenie z cyklu Sceny dziecice, Wzlot ifz cyklu Utwory
fantastyczne, Ptaszek prorokiem z cyklu Sceny lene \ wiele innych. Wiel-||k popularno
zdobyy rwnie cykk wariacyjne Schumanna, do ktrych nale Wariacje ABEGG1 op. .1,
Impromptu na temat Klary Wieck op. 5 oraz synne Etiudy ^.symfoniczne op. 13.
Spord utworw wikszych, nie ujtych w zbiory i cykle, na szczegln uwag l
zasuguje Toccata op. 7, Fantazja op. 17, Arabeska op. 18 oraz 6 sonat fortepiano-
Iwych w tym 3 sonaty dla modziey op. 118.
W swych utworach fortepianowych wypracowa Schumann wasny, oryginal-Iny
styl pianistyczny. Elementy jego, to: operowanie drobnymi, piewnymi moty-jtwami,
stosowanie rnorodnej rytmiki, penych akordw, wprowadzanie w go-feach
rodkowych melodii drugoplanowych, wykorzystanie w peni moliwoci
Ibrzmieniowych zwizanych ze stosowaniem pedalizacji. Elementy stylu Schu-fjnanna
(jak i Chopina) stanowi podstaw nowoczesnej techniki pianistycznej.
Spord koncertw instrumentalnych Schumanna (forte-
j uKoncert fortepianowy a-moll :
Schamanna pianowy, wiolonczelowy i skrzypcowy) oraz jego utworw
koncertowych (dwa na fortepian G-dur op. 92 i d-moll fp.
134, jeden na 4 rogi F-dur op. 86, oraz Fantazja skrzypcowa &dur op. 131)
fhajcenniejszy i najczciej grywany jest Koncert fortepianowy, odzwierciedlajcy wca-iej
peni styl techniki pianistycznej i orkiestrowej kompozytora.
I czci Koncertu fortepianowego a-moll op. 54 Schumanna, Allegro ffetuoso, powstaa jeszcze podczas ytu
kompozytora w Lipsku w 1841 r. i bya pomylana jako fantazja na fortepian z orkiestr, tutrzymana
w do swobodnie potraktowanej formie allegra sonatowego. Po krtkim, energicznym iwstpie
fortepianowym ukazuje si w partii orkiestrowej piewny temat pierwszy, powtrzony bezpo-lirednio
przez fortepian:
(Allegro affeltuoso)
1
ABEGG s to nazwy dwikw pierwszej frazy tematu, a zarazem kolejne litery nazwiska ni
Abegg, znajomej Schumanna.
51
Temat drugi, charakteryzujcy si now tonacj i rwnomiernym ruchem semkowym, pojawia si? j
wycznie w partii fortepianowej:
(Allegro affettuoso)
(Allegro affettuoso)
rytmicznym fina
Pfte solo
Pomimo tych odstpstw od regularnej budowy przy kocu ekspozycji pojawia si epilog, wp dzony
tu zgodnie z logik allegra sonatowego. Opiera si on na frazie: t fortepianowy Scmma.
koneertenSr%l
(Animato)
pieni uj \i
Krgpieim
fioSit
Po przetworzeniu, rozpoczynajcym si jako powolne Andante espressiw w ktrym gwnie
opracowaniu podstawowa fraza z tematu pierwszego nastpuje regularna repryza, tak samo i
typowo zbudowana jak ekspozycja. Tu przed kod solista wykonuje swoj kadencj, opart iowo
na temacie pierwszym.
I cz koncertu Schumanna jest interesujcym przykadem prby dostosowania dawnej, sycznej
formy do nowych, romantycznych treci muzycznych. Pozostae czci koncertu ] w cztery lata
pniej w Drenie. S to: melancholijne Intermezzo (Andantino grazioso), ut w trzyczciowej
formie typu ABA, rozpoczynajce si:
52
Andantino grazioso
oraz fina, Allegro vivace, ujty w form ronda dwutemtowego. Pierwszemu tematowi o radosnym
charakterze i jdrnej rytmice:
.. (Allegro vivace) . . ^-
. wzgldem rytmicznym fina koncertu przedstawia powane trudnoci techniczne dla wyko-wcy.
1
Jzef Eichendorf (wym. Ajchendorf; 17881857) oraz Adalbert Chamisso (wym. Szamiso; Bl
1838) to niemieccy poeci romantyczni.
53
autor w kolejnych pieniach wyraa przeycia dziewczynki, panienki, kobie ony, : dO
matki i wdowy, oraz w cyklu Mio f d poety, przedstawiajcym dzieje pev mioci. W oraz cztero
innych cyklach, jak Krg pieni i Mirty, tylko oglny nastrj i ustao kolejno pieni
zespala je w cao. Schumann, bdc mistrzem w wyraan stanw psychicznych
rodkami muzycznymi, umia stworzy charakterystyc dla danego poety nastrj
uczuciowy. Wypracowa w tych pieniach specja typ melodyki wokalnej, majcej na
celu peniejsze wyraenie poetyckiego tek przy czym parti foitepianow traktowa
rwnorzdnie z gosem solowym. Nil ktre pieni zaopatrzy w fortepianowy wstp i
zakoczenie.
Dziea Schumanna przeznaczone na chr, solistw i orkiestr (jest ich og 15)
zbliaj si przez liryczny sposb ujcia wybranych fragmentw poetyck do
rozbudowanych kantat, w ktrych poszczeglne czci zestawiane s z na wzr zawiera
cyklw pieniowych. Jedyna opera Schumanna, Genowefa op. 81, nie je utworem
udanym brak jej elementw dramatycznych, nieodzownych w brym dziele
scenicznym. Poza tym tworzy muzyk do sztuk teatralnych, m.itj do Fausta
Goethego i Manfreda Byrona.
Twrczo kameralna Schumanna obejmuje ogem
Twrczo kameralna .. ,, 0 , ,
i symfoniczna. rv symfonta pozycji, w tym tylko 5 kwartety smyczkowe; pozosti
Schumanna . i \ r
utwory skomponowane s z udziaem fortepianu Es-dur
op. 44, Kwartet Es-dur op. 47, tria, sonaty skrzypcowe, utwory na obj z fa tepianem
oraz na klarnet z fortepianem).
Na twrczo symfoniczn skadaj si 4 symfonie i 8 uwertur do projekt!
wanych dzie scenicznych. Zarwno kameralne, jak i symfoniczne dziea Schli
manna stanowi dalsze ogniwo rozwoju form klasycznych. Schumann nawi Lentoui
(Lento
54
w nich wyranie do stylu Beethovena i zachowa w zasadzie logik struktur kla-
sycznych oraz czteroczciowy ukad cykliczny, lecz rwnoczenie, dc do jak
najpeniejszego wypowiedzenia nowych, romantycznych treci, nie krpowa si l
utartymi schematami. Najlepszym tego przykadem s symfonie Schumanna, w
ktrych wystpuje typowo beethovenowski jeszcze skad orkiestry.
I Symfonia B-dur op. 38 (z r. 1841), Wiosenna, o modzieczym, beztroskim cha-
rakterze, jest zgodnie z tradycj czteroczciowa. Pierwotnie poszczeglne jej
czci opatrzone byy tytuami (cz. I Pocztek wiosny, cz. II Wieczr, cz.III
Wesoa zabawa i cz. IV Wiosna w rozkwicie).
II Symfonia C-dur op. 61 posiada rwnie tradycyjny ukad. Powstaa ona w
la-,tach zmaga kompozytora z nkajc go chorob (lata 184546). Monumentalne
to dzieo zawiera pikne, piewne Adagio i ywioowe Scherzo.
III Symfonia Es-dur op. 97, Reska (z r. 1850), jest picioczciowa: zawieia
pomidzy Andante a Finale uroczyst cz choraow; przypuszcza si, e odzwier-
ciedla ona podniosy nastrj ceremonii liturgicznych w katedrze w Kolonii. 1 IV
Symfonia d-moll op. 120 wyrnia si spord tych dzie jako najdojrzalsza i w peni
reprezentujca styl symfoniczny Schumanna.
Symfonia ta, pomylana pierwotnie jako jednoczciowa fantazja symfoniczna, powstaa w r. 1841,
lecz ostateczn sw posta otrzymaa dopiero w 10 lat pniej. Skada si z czterech ?ci: czci I i IV
ujte s w swoicie potraktowan form allegra sonatowego 1, cz rodkowa, Ipiewna Romanza, i
beethovenowskie w charakterze Scherzo oparte s na schemacie ABA (w Scherzu po powrocie czci A
powtarza si w postaci skrconej trio, tj. cz B). Elementem cile zespalajcym z sob poszczeglne
czci symfonii jest temat wstpu:
Lento assai
Ukazuje si on na pocztku czci I, uzupenia zasadniczy temat czci II, a echo jego odnajdujemy take
w czniku wicym cz III i IV. W czniku tym pojawiaj si rwnie motywy tematu pierwszego z I
czci symfonii. Ponadto Romanza i Scherzo rwnie zawieraj wsplny materia tematyczny; jest nim
duga fraza melodyczna o rwnomiernym ruchu triol, na ktrej oparta jest rodkowa < cz Romanzy i trio
Scherza:
(Lento assai)
1
W I czci symfonii w ekspozycji brak jest tematu drugiego (pojawia si on dopiero w przetwo-I
reniu). Brak jest rwnie repryzy po przetworzeniu od razu nastpuje koda. W IV czci sym-f fonii,
w repryzie, temat pierwszy jest cakowicie pominity.
55
Spord odznaczajcych si szczeglnym piknem i prostot tematw IV Symfonii zwrac!|
siebie uwag gwny temat Romanzy, zdradzajcy silne zwizki z ludow melodyk:
Lento assai
'r
etpretttm
Enym
dot
iifaa,
W IV Symfonii, podobnie jak w Koncenie fortepianowym, usiowa Schur jsiiryezuwijisti
znale drog do stworzenia nowej, romantycznej formy cyklicznej dav ej, al za
klasyczna forma nie zadowalaa go. Obie te kompozycje dojrzeway w wiadon potn i
kompozytora przez szereg lat, zanim zdecydowa si nada im posta, w ja je
obecnie syszymy. W obu wypadkach jest ona odmienna, lecz niewtpliwi
waciwa wiadczy o tym fakt, e utwory te nale do arcydzie muzyc
romantyzmu.
Pytania i wiczenia do rozdziaw 45
56
wa Wola
6. Fryderyk Chopin dziecistwo i modo
Wola
57
Spord odznaczajc* j przez zaborcw Polsce nie by w poczt-do-
siebie uwag gwny te czynu do wyzwolenia Ojczyzny osami
wojsk napoleoskich w wojnie ryka
Dbrowskiego. Wraz z armi Nxch warunkach
trudno byo my-w tych czasach o tyle
warto, .. Takie byo wczesne zamwie-
aziarskie mazury, czysto instrumen-tworw
takich powstaa ogromna ilo, /et w
najbardziej krytycznych warunkach , miejsce
i nie przestaje peni bardzo istot-
W IV f QQ
znale <fJ c,, je historycznym przyszed na wiat Fryderyk ktry
,
kierujc si sw nieomyln intuicj, potra-narodu nada
klasyczn # "
ksztat doskonay, a rwnoczenie w historii muzyki
kompo? ^
okres narodowych kierunkw
je ob^, "^Of
wac4/V
j^^ Fryderyk Chopin urodzi,si 22 lutego 1810 r. we wsi e-
.* lazowa Wola, pooonej nad rzeczk Utrat w pobliu
Sochaczewa, okoo 60 km na zachd od Warszawy. Matka
Justyna z Krzyanowskich, pochodzia z niezamonej rodziny szla-
z,amieszkujcej w okolicy Wocawka. Ojciec Fryderyka, Mikoaj Chopin,
ochodzenia Francuzem, urodzonym w Marainville (wym. Marwij) w Lo-
tgii std niepolskie brzmienie jego nazwiska. W Polsce jednake przeby-
A Mikoaj Chopin od 16. toku ycia i uwaa j za sw drug ojczyzn. Da
cemu dowd, biorc udzia w powstaniu kociuszkowskim w r. 1794, walczc
pod dowdztwem Jana Kiliskiego w szeregach Gwardii Narodowej, gdzie dosu
y si stopnia kapitana. O pochodzeniu swym z zasady zreszt nie wspomina
i nie utrzymywa kontaktw z rodzin zamieszka w dalekiej Francji.
Penic od szeregu lat skromn funkcj guwernera i nauczyciela jzyka fran-
cuskiego w domu hr. Skarbkw z elazowej Woli, Mikoaj Chopin wkrtce po
przyjciu na wiat Fryderyka otrzyma posad nauczyciela jzyka francuskiego w
Liceum Warszawskim. W zwizku z tym pastwo Chopinowie ju jesieni 1810 r.
przenosz si z dziemi do Warszawy.
Fryderyk nie by jedynakiem: mia o 3 lata starsz od siebie siostr Ludwik oraz
dwie modsze, Izabel i Emili, ktre urodziy si ju w Warszawie. Dzieci wzrastay w
kulturalnej atmosferze domowej. Mimo niezbyt wysokiej pensji ojca nie odczuwao si
najmniejszych niedostatkw. Mieszkanie pastwa Chopinw byo miejscem, gdzie
spotykali si. najwybitniejsi przedstawiciele wiata artystycznego ,i naukowego stolicy.
Nie brakowao przy tym muzyki. Ojciec Fryderyka j chtnie grywa na skrzypcach lub
flecie, zawsze przy akompaniamencie fortepianowym ony. Matka 'Chopina udzielaa
te lekcji gry na fortepianie pocztkujcym adeptom tej sztuki, rekrutujcym si z
zamoniejszych rodzin, a przebywa-
IfPrzypuszczalme w tym TV
58
tjcym na stancji u pastwa Chopinw. Bardziej za-
awansowanych uczy gry stay bywalec domu, pan Wojciech
ywny, z pochodzenia Czech,, od lat osiady Polsce. Nie
by on ani wybitnym pianist (nie-dy wybra zawd
skrzypka), ani utalentowanym pe-Idagogiem; posta to
raczej zabawna maestro od pnuzyki", nieustannie
zaywajcy tabak. Jednak prze-? i do historii jako
pierwszy i jedyny zreszt nau-yciel gry fortepianowej
maego Chopina. Fryderyk Chopin rozpocz nauk gry
pod kierunkiem ywnego jako 6-letni chopiec,
przygotowany" zez sw starsz siostr, Ludwik. Postpy
jego byy riwiajce. Majc lat 7, wystpowa ju w
salo-faach miejscowej arystokracji, uznany za
cudowne ziecko", a jedna z pierwszych jego kompozycji,
Po-g-moll, ukazaa si w nastpnym roku drukiem Jzef Elsner
60
Instytut Muzyczny w Warszawie
chway. Nie osaby przy tym jego zainteresowania muzyk: chodzi do opery, sto
odwiedza skady nut, gra i komponowa.
Dla akncego coraz to nowych wrae muzycznych Fryderyka brzemiennymi
'skutki okazay si przeycia wakacyjne w r. 1824 i 1825. Pierwsze wakacje sp-zi
14-letni Chopin w Szafami w pobliu Kowalewa (okoo 50 km od Torunia),
zebywajc w gocinie u lodzicw jednego ze swych kolegw. Tu oraz w okolicz-ych
wsiach, majtkach i miasteczkach po raz pierwszy zetkn si z oryginaln zyk
ludow-. By m.in. w Nieszawie, Lipnie, Golubiu, Dobrzynie i jego oko-ach,
Sokoowie w powiecie wocawskim oraz w szeregu miejscowoci powiatu
piskiego. Z listw, artobliwie ujmowanych w form malej gazetki pod naz-Kurier
Szafarski" wiemy, e na przykad w Nieszawie zachwyca "si ludo-ai piosenkami,
w Bochecu by na chopskim weselu, a w Oborowie na dokach, podczas ktrych
nasucha si muzyki ludowej do woli. W tym czasie JDwstaa m.in. pierwsza wersja
Mazurka a-moll op. 17 nr 4, zwanego popular-; fydkiem ze wzgldu na celowo
zastosowany w nim melizmatyczny typ medyki.
Po powrocie do stolicy sawa Fryderyka jako pianisty i kompozytora rosa emal z
kadym dniem. Okazao si, e bez wikszego trudu potrafi rwnie fiknie gra na
innych instrumentach klawiszowych. Na proby kolegw zast-va nieraz
zawodowego organist i gra podczas mszy studenckich w kociele ffizytek. Potrafi
rwnie zachwyca sw gr na nowo wynalezionych instru-
61
I
wCKriestwie jf|j
\prowizacjach i
koncertowaniu na tzw.
62 J w 4u poprwdnin;
i
*
ra
a-
/
on*
129
63
wyjazd
syszc
ma do
i swj
uzna 63
i Po-
wajc \
po-
5JSCO-
r
czny
mia
by
enia
'acji
sz,
ho-
go-
by
ch
ca ej
Miody artysta Trasa podry do Wiednia biega przez Krakw, i
trzymano si duej celem zwiedzenia Ojcowa, pr sko,
Grny lsk i Morawy. 31 lipca stan Chopin ws
niu, skd mia wynie moc wrae. Rozpoczo si cfd wizyty u wydawcy ni
lingera, ktremu ju dawniej przesa swe Wariacje op. 2 do opublikowania. W|
ca, usyszawszy gr Chopina, szybko zorientowa si w sytuacji i uzaleni
utworw od publicznego ich wykonania w Wiedniu przez kompozytora, wano
wic szybko koncert i 11 sierpnia wystpi Chopin publicznie w sali Teatru z tak
wielkim powodzeniem, e po tygodniu postanowiono koncert powtrzy. Na
pierwszym koncercie poza wykonaniem Wariacji op. 2 z orkiestr improwizowa
Chopin na temat modnej wwczas melodii operowej oraz na temat polskiej
pieni ludowej Chmiel, czym wzbudzi zachwyt publicznoci. Na drugim
koncercie obok potworzenia swych wariacji wykona po raz pierwszy Rondo d la
Krakowiak z towarzyszeniem orkiestry. Sukces by niezwyky, entuzjazm
prasy wiedeskiej . odbi si gonym echem. Warszawa moga by dumna ze
swego artysty. W drodze powrotnej zatrzyma si Chopin duej w
Pradze i poprzez Cieplice, Drezno, Wrocaw i Kalisz wrci we
wrzeniu do Warszawy. Nie omieszka przy sposobnoci dwukrotnie zajecha w
tym roku do Strzyewa i Antonina, gdzie by zawsze mile widzianym gociem.
Fryderyk Chopin
Jednak ani w czasie tych wakacji (r. 1829),
nych ograniczonych do dwutygodniowego J
Koncerty Chopina
V w Warszawie turzynie (woj. lubelskie) i kilkudniowego
Maestoso
(Maestoso)
Po I czci nastpuje poetyczne Larghetto, bog&to opisujce ozdobnymi girlandami dwikw na-
tchnion kantylen:
(Largh
5 Pogadanki o muzyce
65
X / .
CzcNIII wirtuozowskie, utrzymane w mazurkowych rytmach Allegro vivace:
\
Allegro vivace
zrywa z poprzednim nastrojem; wnfc^i podany kontrast, tworzc brawurowy fina tego piali
koncertu Chopina, zaliczanego do najlepszych fortepianowych dzie koncertowych czasw i
tyzmu. /\
Drugim nowym utworem z towarzyszeniem orkiestry, ktry zaprezentowa Chopin pub.
warszawskiej, bya Fantazja na tematy pieni polskich. Wplt w ni m.in. niezwykle popularn l
melodi piosenki Ju miesic zeszed: \
/
An<fantino
L /
66
x Krakowskie Przedmiecie w Warszawie
/
1
Poniewa w czasie podry Chopina przez Niemcy w latach 183031 partytura Koncertu f-moll
zagina, pierwszy zosta wydany Koncert e-moll jako op. 11, a wczeniejszy Koncert f-moll dopiero po
powtrnym jego napisaniu w r. 1836 jako op. 21.
' 6 7
I cz koncertu, Allegro maestoso, ujta w form allegra sonatowego, rozpocz/na si energicznym
wstpem :
Allegro maestoso
jak i temat drugi:
j. i J JTjJ-
* -*-
^T
Fryderyk Chopin lat
Zarwno regularna trzyczciowo Romanzy, jak i koczce, koncert Rondo (Vivace) o rytmach
krakowiaka, stanowice cz III, budz podziw dla zmysu konstrukcyjnego Chopina. Wiemy przecie,
e romantycy niemao mieli trudnoci z wypowiadaniem si w uwiconych tradycj formach. Temat
pierwszy, odgrywajcy r^l refrenu:
1
W ekspozycji temat drugi jest utrzymany w tonacji jednoimiemjej (E-durJ, e i
pryzie pojawia si on w tonacji rwnolegej (G-dur), uwaanej przez'klasykw za
w wypadku, jeli gwna tonacja jest tonacj molow. Podobnie zbudowane s '
Tria g-moll i Sonaty c-moll Chopina. \
68
jak i temat drugi:
1
Z listu do Tytusa Woyciechowskiego.
69
ze swym przyjacielem Tytusem Woyciechowsk : Swym charakterem,
przyby "Cjhopin do Wiednia 24 listopada 1830 r., iczc o olbrzymiej
trzymujc si po drodze we Wrocawiu, Drenie i.' dze, mianie wewntrznej
zawierajc wiele znajomoci i koncertujc w koa ipozytora. W czasie
znawcw i mionikw muzyki. Gdy w pi dni niej siecznego pobytu
wybucho w Warszawie powstanie listopadowi IpYiedniu szybko doj-i
rozpocza si rozterka duchowa Chopina: rodzice lii Chopin jako czo-i
townie stanowczo zabraniali mu powrotu do krajli artysta. Wreszcie pcu
wychodzc z zaoenia, e wiksz przysug mo opuci Wiede Salzburg
odda swej ojczynie, rozsawiajc jej imi jako arty ni i Mo-um, gdzie wykona
naraajc swe ycie jako onierz. wita Bo go Koncert e-molfi Panna
Narodzenia samotnie spdzi Chopin w Wiednwj nie tematy pieni pol-, we
Fryderyk Chopin mogc si zdecydowa, dokd jecha. Gboli wrzeniu dotar
przeywa tragedi swego narodu;, znajduje to wyr nie ^tuttgartu. Gdy doda
tylko w jego listach, ale i w muzyce, ktra wyk si tu o upadku mia
uje coraz silniejsze akcenty protestu, rozpaczy i tsknoty. Na prno znajomi st rali listopadowego, cz i al
si go przekona, e kady artysta jest kosmopolit. Choby i tak byo zwierza si targny je-ercem. W
Chopin w jednym z listw to jako artysta jestem jeszcze w koleb a jako Polak notatkach i'znajdujemy
trzeci krzyyk zaczem." wasno-ie zapisane
Powstajce w 1831 r. utwory, jak Scherzo h-mollz melodi koldy Lulaje, Jei czy wwczas Boe, wzrusz
te pena poezji Ballada g-moll, odbiegaj od dotychczasowej twrc ziem lie drcz Francuz
ly:. Czasem tylko si
iobnie wwczas wa
P;
w Paryiu
to
ju w Paryu. List
itwiy mu nawiza
lego wwczas pii
pianistyczne i ktr
Ifieyerbeera, przby
^ matk Franciszka
pskim czasopimie
aem o Wariacjtu jnego
roku odb> artystw, n
Wariacje op w.
Rwnie (m.in. w
gnid na rzecz
polskich publiczne
wyst{
Karntnertortheater w Wiedniu
70
ci swym charakterem,
wiadczc o olbrzymiej
przemianie wewntrznej
kompozytora. W czasie 8-
miesicznego pobytu w
Wiedniu szybko dojrzewa
Chopin jako czowiek i
artysta. Wreszcie w lipcu
opuci Wiede i poprzez
Salzburg i Monachium,
gdzie wykona swj Koncert
e-moll i Fantazj na tematy
pieni polskich, we wrzeniu
dotar do Stuttgartu. Gdy
dowiedzia si tu o upadku
powstania listopadowego,
rozpacz i al targny jego
sercem. W notatkach jego
znajdujemy wasnorcznie Konserwatorium paryskie
zapisane wwczas sowa pene patosu, lecz
przejmujce sw szczeroci: Boe, Boe, wzrusz ziemi, niech pochonie ludzi
tego wieku! Niech najsrosze mczarnie drcz Francuzw, co nam na pomoc nie
przyszli". W innym miejscu czytamy: Czasem tylko stkam, bolej nad
fortepianem rozpaczam..." Prawdopodobnie wwczas wanie powstaa synna
Etiuda c-moll op. 10 Chopina, zwana Rewolucyjn.
Paszport Chopina zawiera stwierdzenie o podrujcym:
pierwsze lata w Paryu W przejedzie przez Pary do Londynu" co byo dyk
towane wzgldami politycznymi. 11 wrzenia 1831 r. Cho
pin by ju w Paryu. Listy polecajce od Elsnera i znajomych muzykw z Wied
nia uatwiy mu nawizanie znajomoci w paryskim wiecie muzycznym. Pozna
je synnego wwczas pianist Kalkbrennera, u ktrego mia zamiar pogbi
studia pianistyczne i ktry pomg mu urzdzi w Paryu pierwszy wystp. Po
znaje Meyerbeera, przebywajcego tu chwilowo Mendelssohna, osiadego na stae
ze sw matk Franciszka Liszta i wielu innych. W grudniu tego roku ukaza
si w lipskim czasopimie muzycznym artyku Roberta Schumanna, ktry pisa
z entuzjazmem o Wariacjach op. 2 Chopina i nazwa ich autora geniuszem. W lu
tym nastpnego roku odby si pierwszy wystp Chopina w Paryu ze wspudzia
em 13 innych artystw, na ktrym wykona kompozytor z wielkim powodzeniem
Koncert f-moll,- Wariacje op. 2 i uczestniczy w odegraniu Poloneza Kalkbrennera
na 6 fortepianw. Rwnie w nastpnych miesicach Chopin bra udzia w kilku
koncertach (m.in. w grudniu wystpowa z Lisztem), a take sam zorganizowa
koncert na rzecz polskich emigrantw.
Jednak publiczne wystpy nie odpowiaday jego naturze wola koncertowa
71
w nielicznym gronie znawcw, zbierajcych si wczesnym zwyczajem
nach bogatej arystokracji. Z salonw tych rekrutowaa si wikszo
Chopina: lekcje daway mu trwae i solidne oparcie materialne, ui
rwnoczenie przebywanie w tak wytwornym otoczeniu. Wszedem, w
towarzystwa pisze w jednym licie siedz midzy ambasadorami,
ksitami, ministrami, a nawet nie wiem, jakim cudem bom sam si
nie pi." Jakkolwiek nie by-emigrantem, sam uwaa si za takiego i w
styczniu 1833 r. zosta czonkiem patriotycznego Towarzystwa
Literackiego Polskiego, ktrego prezesem by ksi Adam Czartoryski.
Oprcz znakomitych muzykw, ktrych grono powikszyo si od 1833 r.
o Berlioza i Belliniego, pozna Chopin wybitnych pisarzy: Mickiewicza, Sowackiego,
Heinego, Wiktora Hugo i in.
W latach 183233 ukazuj si drukiem dziea Chopina w Paryu: 9 mazur-kw (op.
6 i op. 7), 12 etiud (op. 10), 3 nokturny (op. 9) oraz Koncert e-moll. Lato 1833 po raz
pierwszy od wyjazdu z Warszawy spdzi Chopin na wsi, korzystajc z gociny
zaprzyjanionego z nim znakomitego wiolonczelisty francuskiego, Augusta Fi
anchomme'a (wym. Frankoma); na nastpne lato wyjecha w towarzystwie pianisty
Fryderyka Hillera do Nadrenii, do Akwizgranu na wielki festiwal muzyczny, gdzie
ponownie spotka Mendelssohna i z nim odby z kolei podr do Diisseldorfu,
Koblencji i Kolonii.
Mimo e Chopin zyska obok Liszta saw najlepszego z pianistw, a kompozycje
jego, stale wydawane cieszyy si uznaniem, rodacy nadal upatrywali w nim
kompozytora, ktry dopiero w dziele operowym o polskiej tematyce historycznej
rozsawi imi ojczyzny. Jeszcze we wrzeniu 1834 r. Elsner usiowa wpyn na
Chopina, aby sprbowa swych si w tej dziedzinie; podobne stanowisko zajmowa
Adam Mickiewicz i wielu innych. Chopin rozumia jednak, e domen jego dziaalnoci
moe by tylko muzyka fortepianowa; wiadomie ograniczy sw twrczo do tej
dziedziny, w ktrej najpeniej potrafi si wypowiedzie.
W latach 183334 wystpowa Chopin kilkakrotnie publicznie, grajc niekiedy
wsplnie z Lisztem na dwa fortepiany, rzadziej wystpujc samodzielnie. W okresie
tym wydane zostay utwory Chopina do opusu 19.
Rok 1835 z wielu przyczyn na dugo zapisa si w pamici
Spotkanie z rodzin. Podr
do Czech i Niemiec Chopina. Co prawda, rozpocz si od wydarze niezbyt
przyjemnych, do ktrych naley zaliczy nieprzychyln krytyk
Etiud op. 10, jaka si ukazaa w berliskim czasopimie pira Ludwika Rell-staba,
znanego krytyka i zacitego wroga kompozycji Chopina, oraz przyjty bez wikszego
aplauzu publiczny wystp w kwietniu podczas zorganizowanego przez siebie koncertu na
rzecz ubogich emigrantw polskich. W marcu i kwietniu bra Chopin udzia w czterech
publicznych koncertach, przy czym najwikszy sukces odnis na koncercie w
Konserwatorium Paryskim, gdzie po raz pierwszy wykona Andante spianato i Poloneza
Es-dur na fortepian i orkiestr.
Z polecenia lekarzy uda si Chopin tego lata do sawnego uzdrowiska Anghien. I oto
po kilkutygodniowym tutaj pobycie otrzyma nagle wiadomo, e rodzice jego
wybieraj si do Karlovych Varw w Czechach. C za rado! Nie namylajc si wiele,
wsiad do dyliansu pocztowego i puci si w drog. Wzruszajce
72
f spotkanie z rodzicami nastpio 16 sierpnia. Po blisko 6-letniej rozce znw byli
razem cay miesic. Lecz na tym nie koniec. Po wyjedzie rodzicw, ktrym Fryderyk
towarzyszy a do pruskiej granicy, wpad na kilka dni do Drezna, by odwiedzi
swych znajomych. I tu nowa niespodzianka: przypadkowo spotyka niemal ca
rodzin Wodziskich, bliskich sercu rodakw, przyjaci z Warszawy. Znw odyy
wzruszajce wspomnienia. W drodze powrotnej zawadzi Chopin jeszcze o Lipsk,
gdzie odwiedzi Mendelssohna, Schumanna, pozna rodzin Wieckw, nastpnie
zatrzyma si w Heidelbergu i przez Strasburg wrci w poowie padziernika do
Parya. Na koniec w listopadzie spotyka sawnego skrzypka polskiego, Karola
Lipiskiego planowany z nim wsplny koncert nie doszed jednak do skutku.
Niewtpliwie najmilszym wspomnieniem z tego roku byo spotkanie z rodzicami i
blisze poznanie Marii Wodziskiej; midzy ni a Chopinem powstawaa coraz
serdeczniejsza wi uczuciowa.
Staa si ona przyczyn, e w lipcu nastpnego roku Chopin znw uda si na
spotkanie ,z Wodziskimi, tym razem do Mariaskich ani w Czechach, gdzie w
miym towarzystwie Marii spdzi kilka tygodni. Wyjedajc z pocztkiem wrzenia,
ju jako narzeczony, nie wiedzia, e stale pogarszajcy si stan jego zdrowia
spowoduje wkrtce rozchwianie si planw maeskich. W drodze powrotnej przez
Drezno i Lipsk spotka si Chopin znw z Schumannem, nastpnie przez Kassel,
Frankfurt, Heidelberg, Strasburg i Nancy wrci do Parya. Podczas wieczoru
wigilijnego, spdzonego w 1836 r. w gronie emigrantw polskich, wrd ktrych by
rwnie Mickiewicz, nieporwnany Chopin gra, piewa
75
Pytania i wiczenia do rozdziaw &7
1. Opisz warunki spoleczno-polityczne i stan kultury muzycznej w Polsce w okresie dziecistwa Chopina, Wymie
najwaniejsze opery wczesnych kompozytorw.
2. Opisz dziecistwo Chopina i lata nauki w Liceum Warszawskim. Dokd wyjedal Chopin w tym okresie na
wakacje? Wymie mlodziecze utwory Chopina.
3. Wymie kompozycje Chopina z towarzyszeniem orkiestry powstae w okresie nauki u Elsnera. Gdzie spdza
wwczas Chopin wakacje? Opisz sukces, jaki odnisl Chopin w Wiedniu.
4. Co wiesz o koncertach fortepianowych Chopina?
5. Ile razy wystpowa Chopin w ostatnim roku swego pobytu w Warszawie i co gra na kadym z tych koncertw?
6. Jaki byl stosunek Chopina do powstania listopadowego? Wymie utwory, ktre w tym okresie powstaly.
7. Opisz pierwsze lata pobytu Chopina w Paryu. Dokd odbywa podre i kogo pozna w Paryu?
8. Kiedy i gdzie spotka si Chopin z rodzicami i rodzin Wodziskich? kim utrzymywa kontakty i jakie zawar
znajomoci w czasie podry?
9. Podaj dat pierwszego wyjazdu Chopina do Anglii i na wysp Majork. Jakie kompozycje ukoczy Chopin na
Majorce?
10. W ktrych latach przebywa Chopin w Nohant? Wymie utwory powstae w tym okresie.
11. Jak zareagowa Chopin na wybuch rewolucji lutowej we Francji? W jakich miastach koncertowal Chopin w
czasie swego drugiego pobytu w Anglii?
12. Podaj daty ycia Chopina. Gdzie zosta pochowany? Gdzie zoono serce Chopina?
JL-
<SP. Twrczo Chopina
76
-dur, Barkarola Fis-dur, 3 cykle Wariacji, 4 Ronda (w tym jedno na dwa fortepiany),
legro de Concert i kilka drobnych utworw. J
Przed wyjazdem Chopina z Warszawy zaledwie trzy jego dziea ukazay si ukiem i
otrzymay swj numer opusowy. Przewaajca wikszo jego dziel ala wydana w
okresie paryskim. W latach 1832-47 wcznie opublikowa hopin dziea oznaczone
jako opusy 6-65. Po rhierci Chopina ukaza si szereg jitworw pochodzcych z
rnych okresw jego ycia, wydanych przez przyja-feela i sekretarza kompozytora,
Juliana Fontan, w r. 1865 jako opusy 66-74.
W czasach dziecistwa Fryderyka Chopina i w okresie nieco
wczeniejszym powstaa niezmierzona ilo polonezw
kompozytorw polskich i obcych. Byy to z re-
iiy utwory krtkie, kilkunasto-, rzadziej kilkudziesieiotaktowe, o formie ABA, |z
triem porodku, czsto mechanicznie powtarzajce schematy rytmiczne tego |
aroczystego taca staropolskiego. < W okresie dziecistwa Chopina znane byy
anezy m.in. Kurpiskiego, Elsnera, a przede wszystkim ksicia Michaa
llLleofasa Ogiskiego, ktrego polonez pt. Poegnanie Ojczyzny bi rekordy popu-
parnoci. !, Wpyw tej literatury polonezowej, a zwaszcza polonezw Ogiskiego,
iiacza Isi wyranie w pierwszych prbach 7-letniego Chopina w jego Polo--tnoll i
B-dur, a take w powstaym w 4 lata pniej, powiconym ywnemu, ^Polonezie As-
dur. Czwarty z kolei, Polonez gis-rtioll^ dzieo 12-letniego Chopina, jjpsiada
wyraniejsze ju cechy oryginalnoci przypuszczalnie Chopin zna ju iwwczas
wirtuozowskie polonezy Karola Marii Webera. Nastpnych pi polonezw
brtepianowych okresu warszawskiego" napisa Chopin w wieku lat 16-19. Z wyjt-
dm Poloneza b-moll, zwanego Poegnalnym, napisanego dla Wilhelma -Kolberga
flprzed wyjazdem do Dusznik na kuracj) w ktrym Chopin uleg wczesnej dzie,
zamieszczajc w nim melodi Rossiniego i traktujc cay utwr jako art Inuzyczny
pozostae Polonezy, tj. d-moll, B-dur if-moll (wydane pomiertnie jako 0pus 71) oraz
Polonez Ges-dur, wykazuj du oryginalno pomysw melodycznych harmonicznych,
zapowiadajc pniejsze arcydziea Chopina. Z wymienionych ziewiciu polonezw
nie 'opublikowa Chopin adnego; wszystkie wydane zostay 3 Jego mierci.
/Gbokie przeycia roku powstania listopadowego, wielka tsknota za Ojczyzn f
wczucie si w tragiczny jej los sprawiy, e polonez sta si dla Chopina form, ktrej
ojcom na chwa, braciom na otuch" wyczarowa wizj bohaterstwa, hway i
mczestwa swego narodu. Schumann dobrze wyczu buntowniczo zie Chopina,
nazywajc je armata. ukrytymi w kwiatach. Siedem po-itaych na obczynie
polonezw to sze^ ; epicznych poematw dwikowych, ttych wprawdzie w
klamry tradycyjnej, silnie rozbudowanej trzyczciowoci, cz wypenionych
zupenie, now treci. Seri t rozpoczynaj dwa polonezy, ydane w r. 1836 jako
opus 26: zuchway, a rwnoczenie rycerski i sentymental-Polonez cis-moll oraz
pospny, utrzymany w nieustannym' napiciu, w stanie .liewu i wrzenia Polonez es-
moll. Nastpne dwa polonezy, ujte w opus 40, to any triumfalny Polonez A-dur,
symbolizujcy minion chwa narodu, wykony-tiy w caym wiecie w ukadach na
najrozmaitsze zespoy instrumentalne,
77
u nawet wokalne, oraz Polonez c-moll, tragiczny poemat klski, upadku i niewolt warto posiadaj mazurki,
ktrego basowy temat przypomina melodi polonezowej Kantaty Kurpiskiego, jest ich w sumie 41| at utwory,
napisanej na cze Aleksandra I...\Piaty z koleij_Polonez fis-moll (op. 44), skom- stancrwiaie
"*" .-.._....,..-
kadorai
-; - ~~' w~5-*W""" ' " . ~^^"""|
ponowany w Nohant, o ponurym, tragicznym nastroju, zawiera niespodzianki: J_JJi!JIII l lin! Mjill
epizody oparte na powtarzajcej si, burzliwej figurze rytmicznej bez bliej okre- Elementy ludowe wystpuj je
lonej melodyki oraz pojawiajcy si w trio poloneza mazurek. Akcent protestu rozpozna. Cechy muzyki l
pobrzmiewa w Polonezie fis-moll znacznie silniej ni w innych utworach tego typu. mazurkw, poznalimy pray*9 o
Najwyszy wszake entuzjazm zarwno rodakw, jak i obcokrajowcw wzbudza i muzyce, cz. I). /Mazurki byy dla
nadal wzbudza Polonez As-dur op. 53 (wykonany w r. 1843). Cay ten blask, Chopin -tonalnych w duchu
dostojestwo, sia i entuzjazm, jakie tkwi w polonezie, zostay w arcydziele tym stylizacji l f przybierajca
wyraone w sposb najbardziej porywajcy.'.' Wszyscy s zgodni co do tego, e niekiedy w mazi 'obraeniom
moliwoci poloneza jako rodzaju zostay wyczerpane w tym wspaniaym poemacie wewntrznymjjSa wy wa
dwikowym. czy on w sobie bezporednio i si rycerskiego poloneza z poszczeglne zdania i; metod,
fantastycznoci i poetycznoci ballad"* oto zdania obcokrajowcw, wybitnych zachowujc waMwi i sposoby
znawcw i mionikw sztuki Chopina (H. Leichtentritta i A. Hedleya). Gdy Chopin czenia iefhz solili dw
odegra tego poloneza na koncercie w Paryu, emigranci polscy powstali z miejsc, majcych skoczonjjpfepiS ktre
piewajc Jeszcze Polska nie zgina tak wielk si oddziaywania zawar Chopin ssiadujc z sob -w,,;iMJ
w tej kompozycji. Niezwykle efektowne trio Poloneza As-dur oparte jest na podkrelany miaymi zestawu
sfigurowanej, granej w oktawach nucie pedaowej, na ktrej tle rozwija si fanfarowa Stylizacja muzyki ludoj^g
melodia. e twrczych: Wieszf ife|
Ostatnim polonezem Chopina jest Polonez-Fantazja As-dur op. 61, dzieo opu- narodowej muzyki" pisa '
blikowane na 3 lata przed mierci kompozytora. Peen zadumy, szeroko roz - strzega, e nie naley zbyijp
budowany wstp zapowiada marzycielski charakter utworu, w ktrym rytm po- jednego narodowego motyluflu"
lonezowy i bohaterskie zrywy do rzadko dochodz do gosu. Dzieo to, nastro jone si wyzna, e ma by moe
na nut alu", zgodnie z okreleniem podanym w tytule (fantazja) form sw zblione wego wiata dla siebie". "B^Jki
jest raczej do Fantazji f-moll i jBoteif Chopina ni do Polonezw. Bogata technika kim w mazurkach Chopina, ? ,
przetworzeniowa i niezwykle interesujca harmonia, wyprzedzajca osignicia Wajrtyi
Ryszarda Wagnera, a nawet Ryszarda Straussa, ukazuj nam nowe oblicze stylu Walce i nokturny wity Ml
Chopina, krystalizujcego si w ostatnich latach jego ycia.
r Ludowe pierwiastki, przenikajce ca twrczo Chopina, i Jzefa Lannera przyswoi -lite
Mazurki najobficiej i w sposb najbardziej jawny wystpuj w ory im posta taca stylizowanego.
ginalnej, stworzonej przez niego formie w mazurkach, walca wiedeskiego W rozbudw
jednoczcej w sobie charakterystyczne cechy trzech reprezentacyjnych, ludowych I nastroju i bogato wyposaony v B
tacw polskich: mazura, kujawiaka i oberka, wraz z ich tonalnymi i brzmieniowymi cemu przeobraeniu taleg w
waciwociami. Pierwsze dwa Mazurki, wydane w Warszawie przez 15-letniego (z franc. nocturne, tj. ntocny) w l
Chopina, G-dur i B-dur, a nawet nieco pniejszy Mazurek D-dur, niewiele jeszcze Field (wym. Fild) dla WydK~! j
rniy si od licznych mazurw i mazurkw o uytkowym charakterze, pisanych nowych, ktre zyskay du po
przez kompozytorw warszawskich. Napisany w dwa lata pniej Mazurek a-moll, yednak Chopin w swych fortepi
zwany Sowikiem, oraz Mazurki C-dur i F-dur r. 1830 zawieraj ju bardzo interesujce ipotrafi w sposb niezwykle plasl
znamiona artystycznej stylizacji folkloru ludowego, stanowic zapowied procesu "no0y, penej marze, tsknot, taj
przeobraenia si Chopinowskiego mazurka. (Wydane jako op. 68 nr 1-3.) ^mentalne nokturny Fielda,^*^
Z 58 mazurkw Chopina tylko 6 wymienionych powstao z ca pewnoci j w ^"Swymi walcami i nokturnart
okresie warszawskim". Wydano je po mierci kompozytora. Najwiksz wszake j zesnej epoki; byskotliwa wirt
turnw odpowiadaa jak najban
78
warto posiadaj mazurki, ktre Chopin sam uzna za godne opublikowania; . jest ich w
sumie 41] aNikazywajHH;-poczwszy ad r. 1832r.i*Lzeszytach-pQ.5,^Jub 3 utwory,
stanowicie Jc_a|dprazowo jedno opus. PastaJb^tJpTrty!ikmvB^.zmtaly
z^ujuaaJ*pTiSw-J;-FQntaixy lub,J??nMffl>erW opusw.
Elementy ludowe wystpuj w mazurkach z tak wyrazistoci, e nietrudno
je rozpozna. Cechy muzyki ludowej, jakie mona atwo spostrzec przy suchaniu
mazurkw, poznalimy przy omawianiu stylizacji muzyki ludowej (por. Pogadanki
o muzyce, cz. I). . .. .
/Mazurki byy dla Chopina ponadto terenem eksperymentw harmoniczno-/-
tonalnych w duchu stylizacji ludowej, a typowa dla miniatur trzyczciowa forma,
(przybierajca niekiedy w mazurkach rwnie posta ronda, ulega pewnym prze-
^>braenioin_ wewntrznym.JPodczas gdy w polonezach Chopin szeroko rozbudo-
wywa poszczeglne zdania i okresy, w mazurkach zastosowa zupenie odrbn
metod, zachowujc waciwoci konstrukcyjne ludowych melodii tanecznych i
sposoby czenia ich -z sob. Chopin buduje swe mazurki z oddzielnych epizodw
majcych skoczon form taca ludowego: mazura, kujawiaka lub oberka, ktre
ssiadujc z sob w obrbie jednego utworu, wnosz podany kontrast, podkrelany
miaymi zestawieniami tonacji.
Stylizacja muzyki ludowej bya dla Chopina jednym z podstawowych zaoe
twrczych: Wiesz, ile chciaem i po czci doszedem do czucia naszej narodowej
muzyki" pisa Chopin do swego przyjaciela, a gdy Elsner przestrzega, e nie
naley zbyt dugo trzyma si jednej "metody, jednego rodzaju, jednego
narodowego motywu" jako artystycznego wzoru, Chopin nie zawaha si wyzna, e
ma by moe zuchway, lecz zaszczytny zamiar stworzenia nowego wiata dla
siebie". Ten nowy wiat dwikw zawarty jest przede wszystkim w mazurkach
Chopina. .
W artystycznej muzyce fortepianowej walce i nokturny poja-
i nokturny wiy si ju przed ChopineTi. Przeznaczpne do taca, na
og krtkie, 16-taktowe walce Jana Straussa (ojca)
i Jzefa Lannera przyswoi muzyce fortepianowej Franciszek Schubert, nadajc
im posta taca stylizowanego. Dopieris^ jednak Chopin przeksztaci skromnego
walca wiedeskiego ty rozbudowany poema|: taneczny, zrnicowany pod wzgldem
nastroju i bogato wyposaony w elementy wirtuozowskie. Rwnie daleko sigaj
cemu przeobraeniu uleg w twrczoci Chopina nokturn. Nazw nokturn"
(z franc. nocturne, tj. nocny) wprowadzi irlandzki pianista i kompozytor John
Field (wym. Fild) dla swych sentymentalnych, nastrojowych utworw fortepia
nowych, ktre zyskay du popularno w okresie\modoci Chopina.\Dopiero
! jednak Chopin w swych fortepianowych kompozycjach-, nazwanych nokturnami
potrafi w sposb niezwykle plastyczny i przejmujcy wyrazie romantyczny nastrj
nocy, penej marze, tsknot, tajemnic i grozy, cakowicie usuwajc w cie senty
mentalne nokturny Fielda.
~-
Swymi walcami i nokturnami Chopin spaci niewtpliwie dug modzie w
czesnej epoki; byskotliwa wirtuozeria walcw i romantyczna uczuciowo nok
turnw odpowiadaa jak najbardziej gustom publicznoci salonw. Zasug Cho-
79
pina jest, e uczyni z tych utworw natchnione poematy, wrd ktrych rwnie
nie brak arcydzie muzycznych. Z 17 walcw Chopin uzna za godne opubliko
I
wania tylko 8. S to: Walc Es-dur op. 18, zwany Wielkim, 3 Walce op. 34 (As-dur,
a-moll i F-dur), Walc As-dur op. 42 oraz 3 Walce op. 64 (Des-dur, cis-moll, As-dur}.
Pozostae walce, wydane pomiertnie, powstay (z wyjtkiem trzech) w okresie
warszawskim". .....-- "'""---..-_., ._ . - -""""--..._.__._.
Z oglnej sumy 21 nokturnw przed przyjazdem do Parya napisa Chopin
prawdopodobnie tylko 5: 3 Nokturny op. 9 oiaz pomiertnie wydane Nokturny (c-moll
bez numeru opusu i e-moll op. 72). ^^~-""""
W walcach i nokturnach na tle szererKb rozoonych akordw akompaniamentu
wystpuje w caej peni bogaty i oryginalny, ornamentacyjny typ melodyki
Chopinowskiej. Mimo stosowania przewanie zasady trzyczciowej budowy typu
ABA kady walc i nokturn Chopina zawiera szereg wysoce artystycznych cech,
przeamujcych schematyzm tej formy.
Zdanie, e dawne formy Chopin napeni now treci
L' Etiudy i preludia romantyczn, w najbardziej oczywisty sposb potwierdza
si w jego etiudach i preludiach.
Do czasw Chopina etiuda bya tylko wiczeniem wyrabiajcym biego
techniczn gry, pozbawionym wikszych ambicji artystycznych pomimo duych
niejednokrotnie walorw pedagogicznych.] xChopin rozpocz komponowa swe etiudy
w wieku lat 18, zdajc sobie spraw, e wszystko, co dotychczas stworzono w zakresie
pedagogiki fortepianowej, jest niewystarczajce do osignicia wyyn w nowoczesnej
sztuce pianistycznej i nie dorasta do poziomu wymaga, jakie sam sobie postawi,
liu podniet do wynajdywania sposobw pokonania najwymylniejszych trudnoci
technicznych byo fenomenalne wirtuozostwo Paga-niniego, ktrego Chopin mia
mono podziwia w Warszawie. Majc 23 lata, opublikowa Chopin zbir 12 Etiud r s-
|,S Scherza, ballady
-*; wt *J
80 0 Pogadanki b muzyce II
ter. Przed Chopinem okrelenie preludium" czyo si na gg^pojciem instru-
mentalnego wstpu do ..wikszej kompozycji instrumentalnej lub instrumentalno--
wokalnej, jakkolwiek byy te-preludia i zbiory preludiw istniejce samodzielnie
(np. J. S. Bacha, ClementiegoT "Moschelesa). Jednak Chopinowskie kompozycje
tego typu, ujte w ramy cyklu lub tez""tajctpwane jako oddzielne utwory,
byy.nowoci.- ..., - -,...---...r--" ' ~ v >.... ,.,._.. ITIT'" --..
Cykl~24 preludiw op. 28, napisanych we wszystkich tonacjach duFTifKjltjTii^
f jest uoony schematycznie. Przy wykonaniu caego cyklu odczuwa si pewna)
Jogik: jedne preludia uzupeniaj si wzajemnie nastrojami, czc si w pewne
grupy, inne wnosz podany kontrast. Nie jest jednak pewne, czy Preludia
op. 28 byy pomylane przez Chopina jako cao do wykonania na esfradzie
powstaway na przestrzeni 8 lat i ostateczn posta otrzymay w czasie pobytu
Chopina na Majorce zim 1838/39. Prcz tego napisa Chopin jeszcze dwa pre
ludia: Preludium As-dur, powstae przed wydaniem cyklu, i Preludium cis-moll
p. 45 skomponowane najpniej, gdy w dwa lata .po opublikowaniu cyklu
Preludiw. r . _._.-...^-.T,
/ Pod wzgldem charakteru i formy etiudy i preludia Chopina posiadaj wiele
\
,ech wsplnych, z tym e preludia wyrniaj si mniejszymi, niekiedy wprost
/ miniaturowymi rozmiarami. Tradycyjna budowa okresowa i trzyczciowo czsto
ustpuj tu miejsca uksztatowaniu ewolucyjnemu, polegajcemu na rozwijaniu i
ugruntowywaniu zasadniczo jednej myli muzycznej. Wyjtkowy wrd
j romantykw, genialny zmys konstrukcyjny Chopina, kierowany nieomyln intuicj
artystyczn, zawsze umia znale odgpwiedni, oryginaln form dla wyra
anych treci. Pod wzgldem pomysw harmonicznych i subtelnoci formalnych-
preludia Chopina s unikatem w swojej epoce.
'
Scherza, ballady i Fantazja f-moll to 9 arcydzie forte
Scherza, ballady l
uPantazja f-moll pianowych Chopina. ,
Wprowadzone przez Bethovena do cyklu sonatowego
w miejsce menueta, zachowao scherzo, (z w. art) taktf,"taneczny charakter i budow
trzyczciow z triem, odznaczajc si zarazem cechami usprawiedliwiajcymi now
nazw (liczne kontrasty, due skoki interwaowe, bogactwo rytmiczne). * Scherza jako
utwory samodzielne tworzy ju Schubert oraz wspczesny Chopinowi Mendelssohn.
Jednake scherza Chopina obok potniejszych rozmiarw cechuje nie spotykane
dotd bogactwo treci i nastroju. W pierwszych dwch Scherzach, h-mbll i b-moll, o
wybuchowej dynamice i penym napicia, dramatycznym charakterze, tytu Scherzo
nabiera nowego.znaczenia utwory te s blisze nastrojom tragicznym ni radosnym.
Dwa pozostae Scherza, cis-moll i E-dur, jakkolwiek zawieraj pewne elementy
p^rekory, zbliajce je do oglnie przyjtego pojcia scherza, dalekie s rwnie 5d,
nastroju pogody i niefrasobliwoci scherz Schuberta czy Mendelssohna. Scherzo "^h-
moll Chopina, rozpoczynajce si ostrym dysonansem, a po burzliwej czci pierws^ei
zaskakujce w trio piewn melodi polskiej koldy, posiada jeszcze form typu
Afc^W trzech pniej powstaych scherzach poczy Chopin cechy tego ukadu z
form allegra sonatowego.
t Pogadanki b muzyce II
81
:'!.;';.'fcC;1;^'^1^;:,;^:^ ::','.''''-''r'1''.' ;''"
Rkopis F. Chopina
Rwnie w swych balladach czy Chopin charakterystyczne cechy szeregu
ukadw formalnych, stwarzajc jednak w tym wypadku zupenie now, dotychczas 'Sonaty fortepianowe
nie stosowan form muzyki fortepianowej. Przed Chopinem ballada bya znana jako
utwr wokalny na gos solowy z towarzyszeniem fortepianu (np. ballada Krl Elfw
Schuberta). Ballady Chopina natomiast, jako utwory przeznaczone tylko na fortepian,
uniezalenione s cakowicie od tekstw literackich. Nie s rwnie muzyczn
ilustracj jakich okrelonych dzie poetyckich. Co prawda Chopin zwierzy si
Schumannowi, e do pisania ballad natchny go poezje Mickiewicza, adnej z nich
nie nada jednak tytuu bliej okrelajcego rdo inspiracji. Cztery ballady Chopina,
opublikowane w latach 1836-43, czy z sob wsplny szeciomiarowy rodzaj taktu (f
lub f) > wspdziaanie elementw lirycznych, epickich i dramatycznych w obrbie
jednego utworu, a co za tym idzie, cay zesp cech stylistycznych, z dominujc rol
melodyki typu narracyjnego. Przebieg formalny kadej ballady, pozostajcy
niewtpliwie w zwizku z nie znan nam bliej akcj typu literackiego, wykazuje
pewne cechy formy allegra sonatowego, z odchyleniem ku innym, znanym nam
ukadom (typu ABA, ronda, a nawet wariacji).
Ballada g-moll op. 23, posiadajca rzekomo jaki zwizek z poematem Mickiewicza
Konrad Wallenrod, w formie swej jest pokrewna allegru sonatowemu ; z odwrcon
kolejnoci ukazywania si tematw w repryzie i rozbudowan kod zbliajc si twory fortepianowe
rwnoczenie do ukadu dwutematowego ronda (wstp +ABCA'C'D'C"A"+koda).
Pewne cechy ronda, jednak z wyrazistym rozczonkowaniem poszczeglnych czci i
wyranymi elementami przerbki w repryzie,
82
zawiera Ballada F-dur op. 38 (ABA'B+koda z elementami A). Powicona Schu-
mannowi, miaa ona powsta wedug sw, kompozytora pod wraeniem ballady
Mickiewicza witezianka. Jednak jeden z uczniw Chopina", wybitny pianista i
kompozytor Karol Mikuli, utrzymywa, e witezianka MicMewicza bya rdem
natchnienia dla trzeciej ballady Chopina, Ballady As-duro^f 47. Jej ukad formalny
wstp ABCB'A' z przetworzeniem w czci C i B oraz poczeniem caego materiau w
partii kocowej wskazuje ha jeszcze inny sposb traktowania tradycyjnego
schematu allegra sonatowego. W BaMnde f-mollpp. 52, uwaanej za najwspanialsze
dzieo Chopina, przenikaj si wzajemnreyzenia ukadw formalnych wariacji,
ronda i allegra sonatowego, tworzc ogm^ schemat: wstp +ABCA'B' -f-koda (z
pominiciem cznikw i pobocznych epizttw).
Dzieem zblionym w swym oglnym charakterze do ballad jest Fantazja f-moll op.
49 Chopina. Rni j od ballad przede wszystKkn marszowy rytm (takt 4) oraz
samodzielny, obszerny wstp o wyrazistej tematyce^i elegijnym nastroju. Epicka
obrazowo powizanych z sob scen, porywajca sil rytmu, kontrasty
dramatycznych i lirycznych elementw wywouj przy suchana* tgo arcydziea
wraenie jakiego ukrytego w nim programu o rycersko-bohaterskich akcentach. W
oglnych zarysach ukad fornialny (wstp +ABACAB +koda) jednoczy w sobie cechy
ronda i allegra sonatowego.
Pierwsz swoj Sonat c-moll op. 4 napisa Chopin w War-
6/onaty fortepianowe szawie w wieku lat 18, bdc jeszcze uczniem Jzefa Els-
nera, ktremu j powici. Pomimo e nie reprezentuje ona
dojrzaego stylu kompozytora, stanowi wan pozycj wrd najwczeniejszych dzie
wikszych rozmiarw. Sonata c-moll skada si z 4 czci i wzorem klasycznym zawiera
menuet jako cz trzeci. W pniejszych dwch Sonatach, b-moll op. 35 i h-moll op. 58,
zamiast menueta wprowadza Chopin scherzo i umieszcza je na drugim miejscu przed
czci powoln. Obie te sonaty, rwnie czteroczciowe, nale do najwybitniejszych
dzie w literaturze fortepianowej i odznaczaj si oryginalnoci formy. Szczegln
saw zdobya Sonata b-moll, skomponowana przez Chopina podczas jego pobytu na
wyspie Majorce. Jej cz trzecia to synny Marsz aobny; oryginalne Presto- stanowi
cz czwart. Sonata h-moll, ktra pochodzi z ostatniego okresu ycia Chopina (z r.
1845), nie ustpuje poprzedniej. Po Allegro maes-toso, wywoujcym nastrj
niezwykego skupienia, syszymy pene lekkoci i wdziku Scherzo, potem nacechowane
wzniosoci LaPgo i wreszcie pulsujcy rytmem, \ monumentalny Fina.
Wrd pozostaych utworw fortepianowych Chopina szcze-
inne utwory fortepianowe gln warto przedstawiaj Koysanka (Berceuse wym.
Bersez) Des-dur i Barkarola Fis-dur, reprezentujce styl
iuzyczny ostatnich lat ycia kompozytora. Koysanka jest niedocignionym przykadem
bogactwa inwencji melodycznej, doskonaoci konstrukcji i mistrzostwa w stosowaniu
rodkw wariacyjnych. Na ilustruj^ejgojakby .ruch.koyski tle akompaniamentu,
stworzonym na wzr ostinata, a uzyskanym^przez nieustanne, jednostajne (w takcie |)
powtarzanie jednego motywu rytmifeZBOtmelodycznego,
83
roztoczy Chopin cay przepych swego kunsztu ornamentacyjno-figuracyjnego w 16
wariacjach na krtki, czterotaktowy temat, odznaczajcy si piewnoci i spokojem.
Barkarola, skomponowana w rok pniej od Koysanki (w r. 1845), wykazuje
pewne z ni podobiestwa, dotyczce zwaszcza traktowania akompaniamentu, Muzyka kameralna i pleni
pokrewiestwa taktu (1|) oraz stosowania techniki wariacyjnej. Konstrukcj i
charakterem zblia si jednak do szeroko rozbudowanego nokturnu, przepenionego
szlachetnym liryzmem. Woski ludowy charakter kompozycji (barcarola ' pie
piewana przez gondolierw w Wenecji) podkrelony zosta przez prowa-; dzenie
zasadniczej myli w tercjach lub sekstach.
Wane miejsce w twrczoci Chopina zajmuj jego impromptus, ronda riacje.
Cztery impromptus Chopina niezwykle harmonijnie cz w sobie wirtuo- > zowsk
efektowno z lirycznym nastrojem. Ujte s w form trzyczciow, z po-j woln i
piewn czci rodkow. Z wyjtkiem Fantazji-impromptu cis-moll (naj-
wczeniejszej, z r. 1834), wydanej pomiertnie, pozostae 3 impromptus opubli-1
kowane byy przez Chopina, a pochodz z lat 1838-42.
Z 4 rond fortepianowych Chopina jedno tylko powstao po opuszczeniu Waiv|
szawy (Rondo Es-dur op. 16 z r. 1832), pozostae 3 s utworami skomponowanymi!
przez 15-18-letniego kompozytora. Mimo e nie reprezentuj jeszcze dojrzaeg stylu
Chopina, nale do bardzo interesujcych, wdzicznych i efektown kompozycji. Ju
pierwsze z nich, Rondo c-moll op. l, wzbudzio zachwyt i potfc Schumanna. Drugie,
Rondo d la Mazur op. 5, jest interesujcym przykadem ; zespolenia klasycznej formy
ronda ze stylizacj mazura. Trzecie,Rondo C-dur,\ pomiertnie jako op. 73, w dwch
wersjach (na jeden i dwa fortepiany) 1, czwarte, Rondo Es-dur, nale do mniej
znanych utworw.
Spord 3 cyklw wariacji Chopina dwa pierwsze Wariacje na temat i
carskiej piosenki i krtki utwr pt. Somenir de Paganini (wym. suwenir, tj. nienie)
z r. 1829 nie byy opublikowane za ycia Chopina i nosz znamiona jego
wczesnego stylu. Trzeci cykl, Wariacje op. 12 na temat wwczas melodii
operowej, powsta ju w Paryu.
Interesujc kompozycj jest Allegro koncertowe A-dur. Wydany w r. 1841, ul ten
pomylany by pierwotnie z towarzyszeniem orkiestry i przypuszczal^ai by
pierwsz czci .trzeciego koncertu fortepianowego, do ktrego nowania z
niewiadomych przyczyn nie doszo. Kompozycja ta wykonywana l na fortepianie
solo lub w opracowaniu na fortepian z towarzyszenignxoj
Ciekaw prb stylizacji ludowych tacw obcych, szkockiego i angie a potem
hiszpaskiego i woskiego stanowi powstae w latach 1826-21 Tace szkockie
i dwa Kontredanse, oraz pochodzce z lat pniejszych, przejav znacznie wicej cech
indywidualnego stylu Chopina, Bolero a-moll op. 19 rantela As-dur op. 43.
Do drobnych utworw Chopina, nie zawierajcych rytmw tane a
pochodzcych z rnych okresw jego ycia, nale ponadto: Marsz, c-moll
(w dwch wersjach), Cantabile B-dur, Kartka z albumu E-dur, Largo Largo E-
dur (bdce szst wariacj na'temat opery Belliniego w cyklu
84
napisanych wsplnie z picioma innymi kompozytorami) oraz dwugosowa Fuga a-
moll, prawdopodobnie utwr szkolny.
Trzy kameralne utwory Chopina z okresu warszawskiego" f
2> Muzyka kameralna i pieni Trio g-moll op. 8 na fortepian, skrzypce i wiolonczel,
Introdukcja i Polonez C-dur op. 3 na fortepian i wiolonczel
oraz nie opublikowane Wariacje E-dur na temat Rossiniego na flet i fortepian nie
nale do wybitniejszych dzie, lecz wrd nielicznej wczesnej polskiej litera-'
, tury kameralnej stanowi wdziczne pozycje.jDwie z nich powstay dziki uczuciom
przyjani, jakie czyy Chopina ksiciem Antonim Radziwiem, amatorem gry na
wiolonczeli, jemu te pierwszy z tych utworw zosta powicony. Ze wzgldu
n a obsad (fortepian i wiolonczela) do kameralnych utworw naley rwnie Wielki
duet koncertowy E-dur, skomponowany przez Chopina w Paryu wsplnie z
wiolonczelist francuskim Augustem Franchomme'em (wym. Frankomem), ktry
opracowa parti wiolonczelow,; Kompozycja ta, oparta na tematach modnej
wwczas opery Meyerbeera Robert Dihbel, pisana bya z myl p szerokich rzeszach
publicznoci francuskiej. jSpord S zaledwie utworw kameralnych napisanych przez
Chopina najwiksz warto przedstawia Sonata g-moll op. 65 na fortepian i
wiolonczel ostatni utwr wydany za ycia kompozytora. Podobnie jak Trio g-moll
i sonaty fortepianowe, posiada ona cztery czci: Allegro moderato, Scherzo, Largo i
Finale, jednak wyranie odbiega od tamtych utworw pod wzgldem charakteru i
zastosowanych w niej rodkw muzycznych. Reprezentuje peen poszukiwa
twrczych styl ostatnich dzie Chopina, wyprzedzajcy zdobycze kompozytorw
pocztku nastpnego stulecia. W porwnaniu z utworami kameralnymi pisanymi w
Warszawie moliwoci techniczne i wyrazowe wiolonczeli zostay tu w znacznie
wikszym stopniu wyzyskane. Sonat powici Chopin wspomnianemu wiolon-
czelicie francuskiemu.
Jeszcze bardziej okolicznociowy charakter ni utwory kameralne posiadaj
pieni Chopina, tworzone przy rnych nadarzajcych si sposobnociach do
polskich tekstw poetyckich. Czasem powstaway one po prostu w ten sposb,
e Chopin, majc przed oczyma tekst poezji, piewa od razu sowa i akompaniowa
sobie na fortepianie, aby sprawie przyjemno rodakom, ktrych nigdy nie brakowao
w jego otoczeniu, jDziesi pieni do sw Stefana Witwickiego (z ktrych tylko
cztery powstay w Paryu) oraz cztery pieni do sw Bohdana Zaleskiego repre
zentuj przewanie typ pieni zwrotkowej. Zawieraj one wiele cech ludowych,
widocznych w rytmice i melodyce, a przebieg ich czsto urozmaicony jest przez
stosowanie instrumentalnych przygrywek. Bardziej nowoczesny, romantyczny
stosunek do tekstu znalaz swj wyraz w pozostaych 5 pieniach. S to: Piosnka
litewska do sw Ludwika Osinskiego wedug tekstu litewskiej pieni ludowej,
'dwie pieni do sw Adama Mickiewicza: Precz Z moich oczu i Moja pieszczotka, pie
Leci licie z drzewa do sW Wincentego Pola, zbliona do typu pieni deklamacyjnej,
oraz Melodia do sw Zygmunta Krasiskiego, reprezentujca rodzaj pieni prze-
komponowanej. .
Jakkolwiek Chopin nie przykada wagi do swych pieni .i adnej z nich nie
opublikowa, posiadaj one du warto, zwaszcza historyczn; przed uka-
K*
niem si pieni Stanisawa Moniuszki byy to najbardziej wartociowe utwory
-polskiej literatury pieniarskiej. Wydane zostay dopiero po mierci kompozytora.
Ii j " ""*" " "~ """1 Doniose midzynarodowe znaczenie twrczoci Chopina
-Znaczenie twrczoci ChopinaJ Wynika Z Wielu WZgldW:
._.__/ 1. wyraa ona w najpeniejszy sposb rodkami, wycznie
muzycznymi, bez pomocy programu poetyckiego najbardziej charakterystyczne dla
romantyzmu, subiektywne emocje, zabarwione oryginaln indywidualnoci twrcz;
2. po raz pierwszy w historii reprezentuje styl muzyczny o charakterze wybitnie
narodowym;
3. zawiera genialne przykady stylizacji tacw ludowych (mazurki i polonezy),
przewyszajce wszelkie dotychczasowe osignicia w tej dziedzinie;
4. wykorzystuje waciwoci brzmieniowe fortepianu w znacznie szerszej mierze
ni dotychczas, dajc nowe, niezmiernie cenne zdobycze harmoniczne;
5. odznacza si rzadko spotykan u kompozytorw romantycznych cisoci i
zwartoci konstrukcji formalnej.
Tote twrczo Chopina wywara ogromny wpyw na kompozytorw drugiej
poowy XIX w., stajc si wzorem narodowego stylu muzycznego i silnym bodcem
do powstania i rozwoju narodowych kiemnkw w muzyce eurpnejskiei.
""* ---"-*"--------...,._._...... L~~"^"^/*<^- >. '
nnM^ . - , . - ..,,., ,v jf ^/ / v
Pykania i wiczenia do rozdzialu 8 /\ ^^;^,._X-,,,.4,
' ' . ' ... ,
1. Wymie kompozycje Chopina na fortepian z towarzyszeniem orkiestry'. Ile napisa Chopin polonezw,
walcw, mazurkw, nokturnw, preludiw, etiud, ballad i scherz? Jakie inne utwory komponowa ponadto?
2. Wymie modziecze polonezy Chopina. Scharakteryzuj polonezy powstae w Paryu.
3. Czym rni si budowa mazurkw od budowy polonezw? W jaki sposb wydawa Chopin swe mazurki?
4. Co wiesz o walcach i nokturnach Chopina?
5. Co wiesz o etiudach i preludiach Chopina?
6. Jak budow, maj poszczeglne scherza, ballady oraz Fantazja f-moll Chopina?
7. Co wiesz o sonatach, koysance, barkaroli i pozostaych utworach fortepianowych Chopina?
8. jakimi okolicznociami wie si powstanie utworw kameralnych i pieni Chopina? Wymie pieni
Chopina do sw Mickiewicza, Krasiskiego i Pola.
9. jakich wzgldw tierczoS Chopina ma doniose midzynarodowe znaczenie?
10. Po przesuchaniu szeregu utworw fortepianowych wska, ktre skomponowa Chopin. Wysuchawszy
kilku utworw Chopina, rozpoznaj, ktry utwr jest mazurkiem, walcem, riokturnem, etiud, polonezem.
86
tury muzycznej kraju, ktry swym
niezwykle bujnym rozwojem w tej
dziedzinie sztuki zdystansowa
wkrtce kraje zachodnioeuropejskie.
Midzy obu tymi kompozytorami
istniao pewne pokrewiestwo
duchowe. Wsplna wiara w postp
sztuki, poszukiwania nowych wartoci
i nowych drg jakkolwiek innych
we Francji, a innych w Rosji
okazay si silniejsze od wpywu
skrajnie odmiennych rodowisk, w
ktrych przyszo im dziaa.
dole
Cz II, pt. Bal (Valse. Allegro non troppo), przedstawia wizj spotkania z ukochan na balu:
(Allegro non troppo)
f
Cting.P T "
Kojcy odpoczynek na onie natury, nastrj letniego wieczoru pord pl, wraenie bezgranicznego
Dies irae (Dzie gniewu),
spokoju wszystko to znajduje odbicie w muzyce o wybitnie pastoralnym charakterze.
88
Lecz myl o ukochanej znowu powraca, rodz si ze przeczucia, przychodz wtpliwoci, a z nimi
pojawia si przeksztacony motyw przewodni. Ponownemu powtrzeniu pastuszej melodii odpowiada
tym razem milczenie. Z dala syszalne gromy to miay efekt uycia czterech kotw. Lecz burza
oddala si, pozostaje samotno.
Cz IV, Allegretto non troppo, pt. Pochd na miejsce stracenia. Sen staje si coraz bardziej koszmarny.
Wydaje si artycie, e zabi sw ukochan i jako przestpca prowadzony jest na miejsce stracenia.
Zblianiu si pochodu towarzysz dwiki ponurego marsza:
"sirr f i f r
-ui r , r^E
dim.
Yle.Fg.
- -L-
-l - ]
J J J J IJf" t
ty, fc T '
ktry rozwijany z coraz intensywniejsz instrumentacj, przechodzi w melodi marsza drugiego,
byskotliwego i uroczystego:
r ,
(Allegretto non troppo)
-r r nr r
^s
W triumfalnych akordach instrumentw dtych blaszanych, wzmocnionych bogato obsadzon perkusj,
jest co zowieszczego i przeraajcego. Guchym odgosom rwnomiernych krokw pochodu
towarzysz zrywy gromkich okrzykw. Po olbrzymim crescendo orkiestry zalega naga cisza: wr cia
na moment myl o ukochanej klarnet gra solo jej motyw przewodni. Lecz nie zdy nawet skoczy
melodii, gdy silne uderzenia akordw caej orkiestry ogaszaj, e wyrok zosta ju wykonany.
Cz V, Larghetto Allegro, pt. Sabat czarownic. Skazaniec widzi siebie na wasnym pogrzebie w
tumie potworw. Wrd haasu, jkw, krzykw, zryww dzikiego miechu zjawia si, melodia
ukochanej, przeksztacona w trywialny, cudaczny taniec to ona" przybya na sabat czarownic:
(Allegro)
Cl.inC
Rozdzierajcy krzyk radoci z powodu jej przybycia ona" bierze udzia w diabelskiej orgii. Przy
dwikach dzwonu pogrzebowego rozpoczyna si parodia melodii Dies irae1:
1
Dies irae (Dzie gniewu], jedna z czci Mszy zalotnej, czyli Requiem.
89
l
Fryderyku Chopinie, kti
sfer muzycznych Rzymu
przed upywem termir
odnis pewn* korzyci z t
Byrona, uwertura Krl Le>
Uzupenieniem Symfonii j
rodzaj lirycznej kantat
nana po raz pierwszy, lc
Wraenia odniesione we
Stopniowo wraca dziki taniec. Rozpoczyna si korowd sabatu czarownic, ujty muzycznie w form
programowej symfonii, p
fugata. Oto jego temat:
w Paryu w listopadzie tej
Poco meno msso symfonii, wystpuje p
przez altwk (Adagio):,
Vc.,Vl.nT
(Adgio
Taniec coraz wyraniej przybiera orgiastyczny charakter. Na tym tle znw pojawia si parodia melodii
Dies traf. W zakoczeniu tej czci stosuje Berlioz col legno dla instrumentw smyczkowych celem Vk
stworzenia makabrycznych efektw.
Symfonia fantastyczna Berlioza zostaa wykonana po raz pier- Pomys uycia altwki, o
Uzyskanle Nagrody Rzymskiej. . .,, .. . . . , . . _ ,.
zany jest z zamwienie!
symfonia ..Harw w itaiu wszy w kilka miesicy po jej ukoczeniu, tj. 5 grudnia
koncertowej na wiol. Sy
1830 r., i wzbudzia due zainteresowanie sw oryginaln
natomiast kadej czci r
koncepcj i niezwykoci rodkw techniczno-muzycznych (w zakresie harmonii, rach. Sceny melancholii, s%c
instrumentacji, formy). Nieco wczeniej jednak zaszy brzemienne w nastpstwa w Abruzzach, 4. Na biesia
wypadki w yciu Francji i kompozytora: rewolucja lipcowa i uzyskanie przez Berlioza Rwnie we Woszec
Nagrody Rzymskiej, umoliwiajcej mu wyjazd i przebywanie w Italii na koszt pozytora Feliksa Mendel
pastwa. Rewolucja wybucha w chwili, gdy Berlioz pisa ostatnie akordy swej pracy t Dziecistwo l studia muzyczne
Glinki
konkursowej. Bezporednio po egzaminie wybieg on z gmachu konserwatorium z
rewolwerem w rku i Marsyliank na ustach, solidaryzujc si z powstacami. W
owych gorcych dniach lipcowych Berlioz zinstrumentowa na uytek mas
rewolucyjnych Marsyliank na wielk orkiestr i chr, za co
otrzyma od autora jej tekstu, Rou-get de Pisie (wym. Rue
de Lii), serdeczny list z podzikowaniem. Na partyturze rezerwy. Dziecistwo jej
Berlioz wasnorcznie umieci znamienn dedykacj: Dla skich. Wojska francuski
wszystkich, ktrzy maj gos, serce i krew w yach". Napoleona, w przededn
zajmoway olbrzymie ob
rosyjskiego z najedc g
latach odezwa si echer
pozytora. Podczas gdy':
JWok orkiestr wojskowy
wojsk napoleoskich do i|
rika, Michaa Glinki, t |j'
tragedii wojennej, pz
W okresie pobytu Berlioza we Woszech (1831/32)
Pary by miejscem wanych wydarze w -yciu mu
zycznym. Na scenie opery paryskiej krlowa Meyer-
beer, na estradzie zadziwia" publiczno Pagani-
Hektor Berlioz ni, wiele mwiono o genialnym polskim pianicie
90
Fryderyku Chopinie, ktry niedawno przyby do Parya. Tote konserwatyzm sfer
muzycznych Rzymu sprawi, e Berlioz, rozczarowany, wrci do Parya przed
upywem terminu przewidzianego na pobyt w Italii. Niemniej odnis pewne korzyci
z tej podry. W Rzymie powstaa uwertura Korsarz wedug Byrona, uwertura Krl
Lear (wym. Lir) wedug Szekspira i wiele innych utworw. Uzupenieniem Symfonii
fantastycznej bya kompozycja Lelio czyli Powrt do yda, rodzaj lirycznej kantaty na
sol, chry, orkiestr i deklamacj, wykonana po raz pierwszy, cznie z Symfoni, po
powrocie Berlioza z Rzymu w 1832 r. Wraenia odniesione we Woszech przyczyniaj
si do powstania m.in. drugiej programowej symfonii, pt. Harold w Italii wedug
poematu Byrona, wykonanej w Paryu w listopadzie 1834 r. Jako motyw przewodni,
wicy cztery czci tej symfonii, wystpuje pospna melodia temat Harolda
wykonywana solo przez altwk (Adagio):
(Adagio)
mt r ir i &=F
=\
Pomys uycia altwki, oddajcej ponury i melancholijny nastrj bohatera, zwizany
jest z zamwieniem Paganiniego na napisanie wirtuozowskiej kompozycji
koncertowej na wiol. Symfonii tej nie opatrzy Berlioz szczegowym programem,
natomiast kadej czci nada tytu okrelajcy jej tre i nastrj: 1. Harold w girach.
Sceny melancholii, szczcia i radoci, 2. Marsz pielgrzymw, 3. Serenada kochanka w
Abruzzdch, 4. Na biesiadzie u bandytw.
Rwnie we Woszech, w 1831 r., pozna Berlioz gonego ju wwczas kom-
pozytora Feliksa Mendelssohna oraz Michaa Glink, ktry przebywa tu od roku.
91
roku ycia nauk gry na fortepianie wkrtce kpnt Iwan Susanln Glinki
owal w Petersburgu, dokd wysali go rodzice w ku
lat 14 na nauk, zapewniajc wszechstronn opie
Micha: Glinka
Rodzice Glinki marzyli o karierze wojskowej syna, na razie jednak mg on bez
przeszkd zajj wa si nie tylko gr na instrumencie, ale i komp cj. Modo
Michaa Glinki przebiegaa wic w runkach bez porwnania korzystniejszych ni
Hektora Berlioza w Paryu. Gdy odwiedza rodzic w ich wiejskiej posiadoci,
przywozi z sob pa tury uwertur i symfonii Mozarta, Beethovena, wykonywa
dyrygujc orkiestr zoon z chopw szczynianych. W Petersburgu obraca si w
ko literackiej inteligencji, spotyka si z Puszkinem, jewskim, ukowskim,
Mickiewiczem, bra udzia w wieczorkach muzycznyc wykonujc swe pieni.
Planowanej dla niego kariery wojskowej unikn wskuf niskiego wzrostu.
Pragnc pozna kultur muzyczn innych rodowisk, wiosn 1830 r. Mic Glinka
wyjecha za granic. Pierwszym etapem tej podry bya soneczna It gdzie w roku
nastpnym pozna Hektora Berlioza. Ten francuski kompozyt pisa w swych
wspomnieniach, e pieni Glinki wywary na nim silne wraie sw niezwyk
melodyk, rn od wszystkiego, co dotychczas byo mu zna
Micha Glinka rwnie rozcza
rowa si stanem wczesnej muzy
ki woskiej i konserwatyzmem jej
przedstawicieli. Jednake wanie tu,
na obczynie, dojrzewa ostatecz
nie jego zamiar napisania rosyj
skiej opery narodowej. Osobiste kon
Ludmia*
takty z ulubionymi mistrzami ope
ry, Bellinim i Donizettim, nieu
stanne pogbianie techniki kom
pozytorskiej, poznawanie nowych
arcydzie muzycznych dziaay
zapadniajco na indywidualno
twrcz rosyjskiego kompozytora.
Tworzy wiele, zdobywa rozgos
we Woszech, a utwory jego byy
chtnie wydawane. Z Woch uda
si Glinka do Austrii i Niemiec,
gdzie spdzi zim 1833/34 i od
by kurs kompozycji, stale tworzc
dziea oparte na tematach rosyj
skich. Karta tytuowa ycia za cara" M.
92
Po powrocie do kraju przystpi Glinka do pracy nad wielk oper
historyczn Iwan Susanin, ktrej na yczenie Mikoaja I nada tytu:
ycie za cara. Rok 1836, w ktrym raz pierwszy, sta si rwnoczenie
dat narodzin narodowej
Iwan Susaninu Glinki
Iwystawiono j po
lopery rosyjskiej.
Mimo wiernopoddaczej treci opery, w ktrej chop Iwan Susanin w wojnie polsko-rosyjskiej l w
XVII w. oddaje swe ycie,, by uchroni cara od niewoli, waciwym jej bohaterem jest cay lud |rosyjsk i
jego bezgraniczne umiowanie ojczyzny. Obrzd weselny, rozpoczynajcy widowisko, l rosyjskie tace
ludowe oraz tace polskie na dworze magnackim, a zwaszcza ludowe sceny masowe ptanowi to tej 5-
aktowej ojczynianej heroiczno-tragicznej opery". Chr wieniakw pojawiajcy
w introdukcji nadaje charakter caej operze. Podobny chr o zdecydowanie ludowym rosyjskim l
kolorycie stanowi zasadniczy trzon epilogu opery (Allegro maestos) :
Allegro maestos
1 J-
y-^i
-l J
j: J i J~J J ^
n r i r
jj
T r
kina sam kompozytor przy wsppracy kilku zaprzyjanionych z nim poetw, gdy
Puszkin, ktry mia je przygotowa, zgin w tragicznym pojedynku w 1837 r.
Ruslan i Ludmila jest oper typu fantastyezno-legendarnego. Naroflowy jej charakter, wynikajcy ju
z treci, spotgowany zosta wpleceniem ludowego obrzdu weselnego w pierwszym i ostatnim akcie.
Fabua opery oparta jest na bani ludowej o ksiniczce Ludmile, porwanej w czasie uczty weselnej
przez czarodzieja Gzarnomora, i o bohaterskim rycerzu Rusanie, ktry pokonuje wszelkie przeszkody,
by wyzwoli wreszcie sw ukochan. Obok motyww rosyjskich wprowadza Glinka w niektrych
scenach melodyk wschodni, podkrelan orientalnym kolorytem instrumentacji. Pretekstem
umoliwiajcym po raz pierwszy w muzyce rosyjskiej wprowadzenie elementw
93
muzycznych Wschodu jest wystpujca w operze, osoba ksicia wschodniego Ratmira, zalecajcegtt|
si do ksiniczki Ludmiy. W odrnieniu od swobodnie ujtej uwertury do opery Iwan SusamiA
w uwerturze do Ruslana i Ludmily zastosowa Glinka przejrzyst form allegra sonatowego, czerpic.1
swj podstawowy materia z finau opery. Pierwszy temat jest wybitnie instrumentalny:
*
(Presto) f
ffif'r rj
tf
Natomiast temat drugi zaczerpnity zosta z arii Rusana: (Presto)
i*^
IFg.,Vc.
mf
94
W tym czasie Berlioz by ju twrc wiekopomnego Requiem (1837), opery
Benvenuto Cellini (1838) i innych dzie. Co prawda ani gigantyczne Requiem, po-
wicone pamici ofiar rewolucji lipcowej, ani wystawiona w nastpnym roku opera,
do ktrej napisa Berlioz pniej now uwertur pt. Karnawa rzymski, nie miay
wikszego powodzenia u publicznoci paryskiej, niemniej nazwisko jego nabrao
rozgosu. Przyczyni si do tego niewtpliwie fakt, e podczas koncertu (w r. 1838),
na ktrym Berlioz dyrygowa sw Symfoni fantastyczn i Haroldem w Italii, sam
Paganini zoy utalentowanemu twrcy hod, padajc przed nim na kolana i caujc
mu rce! Dla borykajcego si stale z trudnociami materialnymi Berlioza rwnie
wielkie znaczenie miao owych 20 000 frankw, ktre nastpnego dnia przysa mu
Paganini wraz ze sowami: Geniusz Beethoyena umar i tylko Berlioz moe go
wskrzesi..." Umoliwio to Berliozowi po prostu dalsz twrczo. Ju w nastpnym
roku zostaa wykonana jego nowa, trzecia z kolei symfonia, Romeo i Julia wedug
dramatu Szekspira, o napisaniu ktrej marzy od dawna.
Dramatyczna symfonia Romeo i Julia, przeznaczona na chr, solistw i orkiestr, zostaa wykonana po
raz pierwszy w r. 1839. Jest to dzieo o niebywaych dotychczas rozmiarach: na wykonanie jej przeznacza
si cay wieczr koncertowy. W odrnieniu od tradycyjnych symfonii wystpuje w niej chr i to niemal
przez cay czas jej trwania jest ona czym w rodzaju opery wykonywanej na-estradzie koncertowej.
Dzieli si me na tradycyjne cztery, lecz na siedem czci, przewanie wo-kalno-instrumentalnych,
uszeregowanych zgodnie z przebiegiem tragedii Szekspira. Oto tytuy tych czci: 1. Introdukcja (Potyczki
uliczne. Tumult. Interwencja ksicia]. Prolog, 2. Uroczysto u Kapu-Uttich, 3. Nocna scena, 4. Krlowa Mab
mieszczka snw, 5. Pogrzeb Julii, 6. Romeo w grobowcu Kapu-lettich, 7. Fina.
95
Poszczeglne jej czci dziel si, podobnie jak akty w operze, na tzw. sceny. Akcja Goethego jest w
Potpieniu Fausta przeniesiona na Wgry, gdzie Berlioz przez pewien czas bywa. Tym tumaczy si
wczenie do tego dziea Marsza Rakoczego w wietnej, penej blasku ii mentacji Berlioza. Z innych partii
instrumentalnych specjaln popularno zdoby Taniec i ognikw i Balet sylfto. Do swej dramatycznej
legendy wczy Berlioz poprzednio skompono utwr pt. Osiem scen z. Fausta" Goethego.
tnitotiii
Utwr ten, pulsujcy rytmem ulubionego rosyjskiego taca ludowego, uj kompozytor w :
odpowiadajc wykonawczej praktyce ludowej : jego budowa o schemacie ABA'B' wynika ze l
sowania rodkw przetworzeniowo-wariacyjnych wystpujcych czsto w muzyce rosyjskiej.
Wiosn 1852 r. znowu uda si Glinka na dwa lata do Parya, chocia w nie czu
si ju w tym czasie samotny; wok niego zgrupowali si liczni powi rosyjscy
kompozytorzy, m.in. Dargomyski i Baakiriew; dziaa ju
96 L o muzyce II
ly dla kultury rosyjskiej wybitny krytyk muzyczny
lierz Stasow i wielu innych, przygotowujcych nt dla
bujnego rozkwitu muzyki rosyjskiej lat itepnych.
IWzorem dla nastpcw Glinki staa si jego bez-
npromisowa walka o sztuk narodow, jego pogld,
nard jest istotnym twrc muzyki, a kompozy-tylko
j przetwarza (aranuje), jego zapa do cig-|o
zdobywania wiedzy muzycznej, warunkujcej osig-cia
artystyczne na miar europejsk. Jake wymo- r jest
fakt, e w niecay rok przed mierci, prag-: jeszcze
bardziej wszechstronnie pogbi sw wie-muzyczn,
zdecydowa si na wyjazd do Berli-aby odby tam
specjalne studia kontrapunktyczne. w Berlinie w 1857
r., opromieniony chwa irwszego kompozytora
rosyjskiego o midzynaro-bwej sawie. Dzieo jego
ycia znalazo w niedugim Kasie godnych
kontynuatorw. Micha Glinka, karykatura
98
Dom, w ktrym urodzi si F. Liszt
'* 99
zdolniejszych modych wirtuozw epoki. Ponadto stworzy szereg kc
fortepianowych, a wrd nich Etiudy koncertowe i opracowania Tacw Do r.
1835 przebywa Liszt gwnie w. Paryu, ktry w tym okresie/by wanych,
wydarze spoeczno-politycznych. Pod wraeniem rewolucji 1830 r. rozpocz
pisa Symfoni rewolucyjn, przerobion pniej na foniczny pt. aobna Herolda.
W tyme roku w grudniu by obecny na kc w czasie ktrego po raz pierwszy
zostaa wykonana Symfonia fantastyczna Rwnie silne wraenia przynosz
nastpne lata: koncerty Paganiniego w f;;.-: i Chopina w r. 1832. Wiele
kompozycji jak np. Etiudy wedug Kaprysw niniego, fortepianowe
opracowanie Symfonii fantastycznej Berlioza swe powstanie tym gbokim zav
przeyciom muzycznym.
Lata 1835-39 spdzi Liszt w podry po Szwajcarii i Woszech (w towij stwie
hr. Marii d'Agoult; wym. d'Agu) i czciowo we Francji. Z tego pochodz
zwizane z podr drobne kompozycje, a take niektre utwory! tepianowe
wchodzce w skad cyklu pt. Lata wdrwek.
Nastpne 7 lat to okres podry koncertowych po caej Europie (Wgry, jf tria,
Czechy, Niemcy, Francja, Anglia, Irlandia, Belgia, Holandia, Dania, pani,
Portugalia, Rumunia, Turcja oraz Rosja, w ktrej by kilkakrotnie). Vii sce
koncertowa Liszt dwukrotnie: w r. 1843 w Poznaniu, Krakowie i War oraz w r.
1847 we Lwowie i na Ukrainie, gdzie pozna i zaprzyjani si rolin
Wittgenstein-Iwanowsk. Syt sawy i sukcesw, osiad na stae w w Weimarze,
miecie Goethego, jako krlewski kapelmistrz operowy.
Ipzw. Rapsodie wgierskie. W
W sali koncertowej
100
lata w Weimarze. Teraz naleao wreszcie zrobi bilans swej twrczoci,
Rapsodie wglerskleLlszta _ . , / ""i*.-wov.i,
niektre kompozycje wykoczy, a take przela na papier
wiele nowych pomysw artystycznych, ktrych utalento-
wanemu i bogatemu w nowe wraenia kompozytorowi nie brakowao. Przede
wszystkim zostay przerobione i ujte w ostateczn posta dotychczasowe utwory
fortepianowe, jak: Rapsodie wgierskie, Etiudy oraz kompozycje wchodzce w skad
dwch pierwszych czci cyklu pt. Lata wdrwek.
\
Rapsodie wgierskie Liszta bdce wirtuozowskimi fantazjami na tematy wgierskich i cyga-
.skich narodowych pieni i tacw zajmuj bardzo wane miejsce w twrczoci kompozytora.
Faktu tego nie zmieniy wyniki nowszych bada, stwierdzajcych, e oryginaln wgiersk muzyk
ludow zna Liszt w niewielkim tylko zakresie. W utworach tych nawiza bowiem do wykszta-
.conych ju pod wpywem muzyki artystycznej instrumentalnych stylw wgierskich, reprezento-
wanych przez* pomniejszych kompozytorw, przebywajcych na Wgrzech. W rezultacie w Rapso-
diach wgierskich Liszta, a take w innych utworach o narodowym kolorycie znalazy zastosowanie
trzy instrumentalne style wgierskie z XIX vi^. werbunkosz, czardasz i styl popularnej pieni w-
gierskiej.
Najstarszy z nich, werbunkosz, uprawiany by przez kapele miejskie i wiejskie, przewanie
cygaskie. Charakterystyczne jego cechy to: takt parzysty \ lub J, czste rytmy punktowane, syn-kopy,
triole, bogata fjguracja. Utwory utrzymane w tym stylu skadaj si zazwyczaj z dwch czci: pierwszej
powolnej, zwanej lassan, i drugiej szybkiej, zwanej friska (wym. friszka).
Styl czardasza rozwin si okoo poowy XIX w. ze stylu werbunkosz przy oddziaywaniu popularnej
pieni wgierskiej. Istot jego s melodie taneczne w szybkim tempie, w takcie \, o ywioowej rytmice
(czsto punktowanej, synkopowanej) i wyrazistych akcentach. Budowa stanowi rozszerzenie ukadu
lassan-friska. Waciwym czardaszem jest friska, w ktrym charakterystyczne przyspieszenie tempa
prowadzi do zawrotnego wiru tanecznego.
Styl popularnej pieni wgierskiej charakteryzowa si skomplikowan rytmik, z czstym zasto-
sowaniem krtkiej wartoci akcentowanej w poczeniu z dug nieakcentowan. Melodyka czsto
oparta na skali cygaskiej.
W niektrych Rapsodiach, jak w HI-VI, X-XH, wykorzysta Liszt melodie werbunkosza, w in-
nych, jak w VII-IX, XIX materia czardasza.
Najbardziej popularna z nich jest chyba II Rapsodia wgierska z r. 1847, o budowie dwucz-
ciowej (lassan i friska), z powolnym, patetycznym wstpem. Sam lassan:
Andante mesto
i jest trzyczciowy. rodkow cz stanowi powolny taniec o rytmach punktowanych. Melodia jego
wraca w drugiej czci rapsodii, stajc si podstaw melodyczn friski:
101
rrirrrnr
zbudowanej na zasadzie wariacji i szeregowania melodii tanecznych.
p-uu-r
' Tutti
ia.juijjp
cz II powoln (Quasi adagio), zawierajc dwa zasadnicze tematy: pierwszy spokojnej ryczny
(B):
(Quasi adagio)
(Quasi adagio)
1
Szkice Koncertw fortepianowych Es-dur i A-dur powstay ju w latach trzydziestych po r.
1849 oba koncerty byy przerabiane (w 1853 r. w latach pniejszych). Koncertu tyczny
(pierwotnie na fortepian i orkiestr), ukoczony zosta w 1850 r., a Taniec fmierct w 1861 r.
Ponadto w 1860 r. powstaa Fantazja wgierska na fortepian i orkiestr, bdca opracowaniem
XIV Rapsodii wgierskiej na fortepian.
102
*cz III umiarkowan, o charakterze artobliwym (Allegretto vivace), opart na temacie (D):
Allegretto vivace
--"~"\-f_~\
1
= r .t
;
rowego w Wiirzburgu, a w latach nastpnych dyrygen-
; tem operowym w Magdeburgu, Krlewcu i Rydze. W
tym czasie jest ju kompozytorem pierwszych,
; niezupenie udanych i na og nie wystawianych oper, jak
Boginki oraz akaz mioci. Gdy Liszt rozpocz swe 7
lat trwajce pene sukcesw podre kon-
certowe po caej Europie, Wagner jesieni 1839 r.
i przyjeda do Parya z nie wykoczon partytur
i swej nowej opery Rienzi, z listami polecajcymi i na-
I dziej zrobienia kariery we Francji. Nadzieje te je- Ryszard Wagner
103
Tannhauseru Wagnera
Rieiizi" R. Wagnera
Andante:
dnak nie miay si speni. Trzyletni pobyt Wagnera w Paryu by pasmem nie
koczcych si kopotw materialnych; czsto jedynym rdem jego utrzymania byo
przepisywanie nut. Syszc o wielkodusznoci i bogactwie Liszta, postanowi
skorzysta z jego chwilowego pobytu w Paryu i zgosi si nawet do niego, jednak nie
mia odwagi wyrazi swej proby o pomoc materialn. To pierwsze spotkanie z Lisztem
zakoczyo si krtk, towarzysk rozmow. Pniej, gdy w r. 1842 wrci Wagner do
Drezna i wystawi sw oper Rienzi (wym. Rienci), a w roku nastpnym napisan w
Paryu oper Holender tuacz1, i otrzyma w Drenie funkcj dyrygenta operowego,
spotkania obu mistrzw stay si czstsze. Skomponowane w Paryu opery przyniosy
Wagnerowi w Drenie zasuone uznanie. Tutaj powstaj dwa nowe dziea, stanowice
dalszy etap rozwoju jego talentu. S to dwie 3-aktowe opery romantyczne
Tannhauser (wym.. Tanhojzer), ukoczony w r. 1845, i Lohen-grin (wym. Loengrin),
ukoczony w. r. 1848 nawizujce do narodowej, ry-cersko-romantycznej tematyki,
zapocztkowanej operami Webera. Zapoznajmy si pobienie z ich treci, pamitajc,
e Wagner nie tylko tworzy muzyk swych oper, ale i teksty, czyli libretta.
1
Rienzi ostatni trybun jest wielk oper tragiczn w 5 aktach, o akcji rozgrywajcej si w Ry- j mi
w XIV w. Libretto jej zostao opracowane wedug romansu angielskiego pisarza z XIX w. j Edwarda
Buwera (wym. Bauera), ktry opiewa tragedi przywdcy ludu rzymskiego Coli Rienzi, pragncego
zjednoczenia Woch i przywrcenia dawnej wietnoci rzymskiego imperium.
Holender tulacz jest 3-aktow oper romantyczn o akcji zaczerpnitej z opowiadania Heinego,
opartego na skandynawskich legendach o. zakltym eglarzu, skazanym na tuaczk po morzach
caego wiata do czasu znalezienia kobiety, ktra byaby mu wierna a do mierci.
104
P>
Tanoii8uer Wagnera Obie wymienione wyej opery Wagnera, oparte na staro-
niemiecldch legendach rycerskich, do ktrych kompozytor
doda rne wtki, zaczerpnite najczciej z lektury, a take
z wasnej fantazji, s dzieami oryginalnymi, o duej sile wyrazu.
Tannhauser to imi wdrownego rycerza-piewaka z XIII w. Legenda mwi, e trafi on do groty
bogini Wenus, ktra zwrcia mu wolno pod warunkiem, e odtd bdzie opiewa w pieniach tylko
jej pikno. Po powrocie do wiata realnego wzi Tannhauser udzia w turnieju pie waczym na zamku
w Wartburgu, gdzie szczeglnie narazi si rycerstwu i damom dworskim pie waniem pieni ku czci
bogini. Zmuszony by uda si w pielgrzymk do Rzymu, by prosi papiea o przebaczenie. Gdy jako
wyndzniay rycerz wrci z Rzymu gdzie papie mu owiadczy, e prdzej jego kij pielgrzymi
wypuci listki, ni uzyska on przebaczenie za swe grzechy spotka orszak nioscy zwoki jego
narzeczonej Elbiety, ktra zmara z tsknoty. Przy zwokach jej umiera rwnie Tannhauser. Nagle
staje si cud: wracajcy z Rzymu modzi pielgrzymi gosz nowin na znak przebaczenia niebios
zakwity wszystkie laski podrne.
W operze tej, komponowanej w stanie arliwego przejcia", gwnym czynnikiem jest wyraz
uczuciowy. Nie brak w niej melodyjnych arii i scen widowiskowych, jednak rodki recytatywne oraz
symfoniczne traktowanie caoci wskazuj ju na reformatorskie tendencje Wagnera.
Potnym dzieem symfonicznym jest oparta na materiale opery uwertura do Tannhdusera, gdzie w
mistrzowski sposb odzwierciedlony zosta konflikt dwch wiatw: pogaskiego i chrzecijaskiego.
Budowa uwertury jest trzyczciowa typu ABA, przy czym cz A stanowi symfoniczne ujcie chru
pielgrzymw:
i 4 * 4
%
lill
l
j 4 'j-
natomiast cz B posiada swobodnie potraktowan form allegra sonatowego; zawiera ona dwa
kontrastujce tematy, rodzaj przetworzenia z samodzielnym melodycznie epizodem oraz repryze; z
odwrcon kolejnoci wejcia obu tematw (najpierw temat drugi, potem temat pierwszy).
Lohengrin to imi bohatera niemieckiej legendy z XIII w.; jest on szlachetnym rycerzem cudownego
naczynia Graala, w ktre miano zebra krew Chrystusa i ktre dawao swym rycerzom potg
nadprzyrodzon. Cudowny Graal przechowywany jest w wityni na niedostpnej zwykym
miertelnikom grze Monsalwat. Jedynie nieskazitelny rycerz Parsifal potrafi do dotrze. Lohengrin
rycerz w srebnej zbroi jest synem Parsifala. Posannictwem Lohengrina jest niesienie pomocy
wszystkim ucinionym i niewinnie oskaronym; nie wolno mu jednak wyjawia tajemnicy swego
pochodzenia. O boskim posannictwie Lohengrina dowiadujemy si dopiero przy kocu opery Wagnera,
gdy wybawiona przez niego niewinnie oskarona ksiniczka Brabancji Elza, ulegajc namowie
faszywej przyjaciki, pyta Lohengrina o jego imi i pochodzenie. Lohengrin wyjawi prawd, musi
wic odej, mimo e wierzy jej bezgranicznie.
W jednym ze swych pism Wagner wyjani, e ideow treci opery Lohengrin jest walka pomidzy
posannictwem artysty a saboci natury ludzkiej, ktra z nieufnoci, a nawet zawici, udaremnia
spenienie ideau. Nieufno ksiniczki Elzy i zawi jej podstpnych oskarycieli zmusza do odejcia
boskiego wysannika. Muzyka Lohengrina jest niezmiernie silnie zespolona z akcj i stwarzanymi przez.
105
ni kontrastami. wietlana posta Lohengrina, malowana jasnymi barwami instrumentacji, przedsta- Barykada w Drenie
wiona jest ju we wstpie do opery (zastosowanym tu po raz pierwszy w miejsce uwertury). Zbrodnicze W 1849 r.
charaktery Ortrudy i jej ma hr. Telramunda, pragncego zawadn ksistwem Brabancji, znajduj
odbicie w ponurym nastroju wywoanym muzyk.
Nie ma tutaj arii, duetw itd., wyodrbniajcych si w budowie dotychczasowych oper jako pewne
caoci formalne; akty dziel si na dusze sceny muzyczne, wzajemnie cile powizane. W
Lohengrinie znalaza te zastosowanie konstrukcyjna zasada motyww przewodnich. Oto na przykad
motyw Graala, na ktrym w caoci oparty jest wstp do opery.
W I akcie wystpuje on rwnolegle z motywem przewodnim zwizanym z osob Lohengrina:
(Adagio)
i wiczenia do rozdzial
Opisz dziecistwo Liszta i Waga,
Scharakteryzuj okres pobytu Liszta
koncertowe?
Scharakteryzuj style wgierskie. H
Co wiesz o Koncercie fortepiai
Opisz mlodott Wagnera. W jaku
Objanij tytuy oper Rienzi H
Scharakteryzuj opery Tannhausci
Jaki byl stosunek Wagnera do rei
Lohengrin" R. Wagnera
106
Barykada vv Drenie
-w 1849 r.
Po napisaniu libretta praca nad Lohengrinem trwaa zaledwie kilka miesicy, gdy
piszc teksty, Wagner zawsze mia ju koncepcj treci muzycznej, pozostawaa tylko
czynno utrwalenia jej pismem nutowym. W r. 1848 partytura bya gotowa.
Mimo duego powodzenia oper Wagnera na scenie drezdeskiej, dyrekcja teatru
zwrcia kompozytorowi partytur? i odmwia wystawienia tej opery. Nie podajc
powodu, nakazaa ponadto usunicie z repertuaru poprzednich oper Wagnera.
Okazao si, e przyczyn byy rewolucyjne pogldy kompozytora, zawarte w jego
artykuach i mowie wygoszonej publicznie, w ktrej da zmiany ustroju. W
pierwszych dniach maja 1849 r., gdy wybucha w Drenie rewolucja, Wagner czynnie
j popar: rozdawa odezwy, pomaga wznosi barykady, caymi nocami czuwa na
wiey kocioa witego Krzya, gdzie utworzy punkt obserwacyjny. Tote gdy po
kilku dniach wojsko pruskie krwawo stumio rewolucj, Wagner musia ratowa si
ucieczk, by unikn mierci lub wieloletniego wizienia. Wysano za nim listy
gocze zosta przestpc politycznym. W takiej oto sytuacji zjawi si Wagner 13
maja 1849 r. u Liszta w Weimarze.,
107
przeniknita bya umil
Muzyka drugiej poowy XIX w. i walk o sprawiedliwe
Narodowe kierunki w muzyce wszyscy jednak byli prze;
tym ideaom, niektrzy
za cen zmiany pogldw
szych wrd nich znalaz ;
Wagner. W chwili jedn
1849 r. Wagner zjawi si<
marze, by prawdziwym i i
nist, dajcym radykalr
Zwracajc si do Liszta, v
1. Franciszek Liszt i Ryszard Wagner w II poowie XIX w. pomoc. Znany ze swej
zawsze wspaniaomylny
Lata najbardziej intensywnej dziaalnoci twrczej Liszta i Wagnera przypadaj na mimo grocego niebez;
drug poow XIX w., na okres, w ktrym po penej nadziei, rewolucyjnej Wionie Wagnera u siebie i w cis
Ludw zapanowa chwilowo w Europie stary porzdek, a zdradzony przez swych dni wystara si o dokument;
przywdcw proletariat goi swoje rany, gotujc si do nowych walk o wolno wyjazd za granic. Tak w
narodow i spoeczn. Kompozytorzy tacy, jak Liszt i Wagner (a take wielu innych), ner znalaz si wkrtce w
solidaryzowali si z ruchem rewolucyjnym. Jako artyci umieli ceni wolno i nie majc moliwoci pow
rozumieli potrzeb wolnoci. Caa postpowa sztuka romantyczna pozosta przez okres 9 lat.
niom politycznym oraz po
da wyraz w licznych roz
tycznych i teoretycznych. Vi
5 lat niemal nic nie skomp
Twrczo symfoniczna lnta 184
naje
nicznych i 2 symfonie progi
Poemat symfoniczny jest
foniczny, zbliony do uwern
kadego poematu symfoniczr
wskazuje tytu utworu. Pod i *
wna formie wariacji, rondi
jUnym. Poemat symfoniczny *:
przypomina adnej typoi
jjjpmo programu, tj. tre
Hanie waciwych intencji ]
Nowego, jakim jest kady j ||
nniej, co jego tytu wyra
nienego jest Franciszek;
108
przeniknita bya umiowaniem wolnoci
walk o sprawiedliwo spoeczn. Nie
Wszyscy jednak byli przez cae ycie wierni :
tym ideaom, niektrzy zdobywali dobrobyt 'za
cen zmiany pogldw. W latach pniej-r szych
wrd nich znalaz si rwnie Ryszard (Wagner.
W chwili jednak, gdy w maju
1849 r. Wagner zjawi si u Liszta w Wei-arze,
by prawdziwym i szczerym rewolucjo-:nist,
dajcym radykalnej zmiany ustroju. : Zwracajc
si do Liszta, wiedzia, e otrzyma ,; pomoc.
Znany ze swej bezinteresownoci, ^zawsze
wspaniaomylny i uczynny Wgier ijpimo
grocego niebezpieczestwa ukry i.Wagnera u
siebie i w cigu kilku zaledwie |'<ni wystara si
o dokumenty umoliwiajce mu jwyjazd za
granic. Tak wic Ryszard Wag-:ner znalaz si
wkrtce w Szwajcarii, gdzie, Jnie majc
moliwoci powrotu do ojczyzny,
pozosta przez okres 9 lat. Swym przekona-|niom
politycznym oraz pogldom na" sztuk Ida
wyraz w licznych rozprawach publicys-
Itycznych i teoretycznych. W cigu pierwszych E Franciszek Liszt
5 lat niemal nic nie skomponowa.
W okresie pobytu Liszta w Weimarze, tj. w latach i
Twrczo symfoniczna Uzta 1848-61, oprcz utworw fortepianowych powstay jego
najcenniejsze dziea symfoniczne: 12 poematw symfo-
Inicznych i 2 symfonie programowe1.
Poemat symfoniczny jest to z reguy jednoczciowy programowy utwr sym-
Hbniczny, zbliony do uwertury koncertowej, lecz bardziej rozbudowany. Forma f
kadego poematu symfonicznego jest uzaleniona od treci literackiej, na ktr uje
tytu utworu. Pod wzgldem przebiegu muzycznego moe by ona po-ewna formie
wariacji, ronda, formie allegra sonatowego i innym ukadom for-aym. Poemat
symfoniczny moe by take uksztatowany w "ten sposb, e lie przypomina adnej
typowej formy muzycznej, i wwczas tylko dokadna ajomo programu, tj. treci
literackiej, do ktrej nawizuje tytu, umoliwia znanie waciwych intencji
kompozytora. Tote przed suchaniem utworu pro-lowego, jakim jest kady poemat
symfoniczny, naley zainteresowa si przy-ajmniej, co jego tytu Wyraa, z czym jest
zwizany. Twrc formy poematu fonicznego jest Franciszek Liszt. A oto tytuy jego
poematw: 1. Symfonia
Trzynasty poemat symfoniczny Liszta, pt. Od kolyski do grobu, inspirowany dzieami sztuki
skiej, powsta znacznie pniej, bo w r. 18$3.
109
grska, 2. Tasso, 3. Preludia, 4. Orfeusz, 5. Prometeusz, 6. Mazepa, l. witeczne dzwony, 8.
aobna Heroida, 9. Hungaria, 10. Hamlet, 11. Bitwa Hunw, 12. Ideay.
Niektre poematy symfoniczne Liszta posiadaj program zaczerpnity z dzie
literackich, jak np. Symfonia grska i Mazepa wedug Wiktora Hugo, Preludia wedug
Lamartina, Hamlet wedug Szekspira, Ideay wedug -Schillera, lub ze wiata mitologii
greckiej jak Orfeusz i Prometeusz. Tytuy innych poematw, jak witeczne dzwony,
aobna Heroida czy Hungaria, okrelaj tylko ogln atmosfer kompozycji. Poemat
symfoniczny Tasso, napisany na stulecie urodzin Goethego, wyraa cierpienia
wybitnego poety woskiego epoki odrodzenia Toruato Tassa oraz triumf jego poezji po
mierci (zgodnie z tym programem podtytu brzmi: Lamento e trionfo). Poemat
symfoniczny Bitwa Hunw powsta pod wraeniem ogldanego w berliskim muzeum
fresku niemieckiego malarza Wilhelma Kaulbacha. Przy tworzeniu poematw
symfonicznych mg Liszt wzorowa si w pewnej mierze na uwerturach
koncertowych i symfoniach programowych. Rwnie ballady Chopina, jako
jednoczciowe utwory o ukrytym programie, bliskie byy w zaoeniu poematowi
symfonicznemu.
Do programowych symfonicznych dzie Liszta nale ponadto obie jego Symfonie:
Faustowska wedug Goethego, powstaa w r. 1854, oraz Dantejska wedug Boskiej
komedii Dantego, powstaa w 3 lata pniej. -W Symfonii faustowskiej, zoonej z trzech
czci, kompozytor daje charakterystyk psychologiczn gwnych postaci tragedii
Faust Goethego: I cz zatytuowana jest Faust, II Magorzata, a III
Mefistofeles. Pod koniec czci III tej symfonii wprowadza Liszt chr mski z parti
tenorow solo, intonujcy melodi psalmu jako zapowied zbawienia. Symfonia
dantejska, w ktrej wprowadza Liszt chr eski, skada si z dwch czci, noszcych
tytuy: Pieko i Czyciec. Ponadto w okresie weimarskim powstay dwa epizody do
Fausta austriackiego poety Mikoaja Lenaua: Nocny pochd i Walc-Mefisto na wielk
orkiestr symfoniczn.
Spord wymienionych poematw symfonicznych Liszta
preiudia, Liszta niezwykle popularny jest zwaszcza poemat pt. Prelf^ia.
Powsta on w r. 1848. Pocztkowo dzieo to byo wstpem do
4 utworw chralnych, pniej za przerobi je Liszt na samodzielny utwr
symfoniczny, zaczerpnwszy program literacki z Medytacji poetyckich Lamartina, w
ktrych znajduje si wiersz pt. Preludia. Czyme jest nasze ycie zastanawia si w
nim poetajeli nie szeregiem preludiw do owej nieznanej pieni, ktrej pierwsz
uroczyst nut intonuje mier." ycie ludzkie, jego walki, porywy, uniesienia, chwile
szczcia to tylko wstp, szereg preludiw. By moe wskutek dostosowania
programu do napisanego ju utworu radosne i zwyciskie zakoczenie Preludiw
Liszta nie pokrywa si z do ponurym wnioskiem, jaki mona wysnu z wiersza
Lamartina.
Pod wzgldem budowy Preludia Liszta zblione s do allegra sonatowego ze wstpem i odwrcon
repryz (najpierw temat drugi, a potem pierwszy). Wierny swej zasadzie wyksztacenia tematw z
jednego charakterystycznego motywu, wprowadza go ju Liszt w powolnym wstpie (A-
dante):
110
3FI:
/y2FR.,3Trbn.,Tb.,Vc.,Cb.
to obraz czowieka dumnego, wiadomego swej siy i wielkoci. Po piewnym czniku (espressivo
cantando), opartym na materiale tematu:
Andante maestoso
HVn.,VcT~
^ ,
I Cr. ^^
dokf legato
111
Teatr dworski \v Weimarze
czas kierunek muzyki programowej. Orodkiem tego ruchu sta si zaoony przez
Liszta w r. 1854 Zwizek Nowo weimarski oraz zorganizowany w 7 lat pniej
Oglnoniemiecki Zwizek Muzyczny.
Franciszek Liszt publikowa ponadto liczne artykuy o twrczoci Berlioza,
Schumanna, Wagnera oraz ksiki o Chopinie i o muzyce wgierskiej. W swej pracy
krzewiciela kultury muzycznej i podnoszenia jej poziomu Liszt czsto spotyka si z
brakiem zrozumienia ze strony wadz zwierzchnich, a take spoeczestwa
weimarskiego. Konflikty te spowodoway, e z kocem 1861 r. Liszt opuci Weimar i
pod wpywem religijnych pogldw zaprzyjanionej z nim hr. Karoliny Wittgenstein-
Iwanowskiej wyjecha do Rzymu, gdzie powici si stanowi duchownemu, przyjmujc
z czasem nisze wicenia kapaskie.
112
w teorii i w praktyce. Gwne wytyczne, jakie postawi sobie Wagner przy tworzeniu
dramatw muzycznych, mona uj w trzy punkty:
1. Muzyka powinna cile poda za tekstem, uwydatnia go. W zwizku tym
naleao wprowadzi typ melodyki podkrelajcy charakter nastrojowy tekstu to
zadanie mia speni typ. tzw. nie koczcej si melodii".
2. Tekst powinien by ujty w cis form literack, by po prostu dramatem
scenicznym, przewidujcym wspudzia w nim muzyki. W zwizku z tym naleao
zrezygnowa z wyodrbniajcych si arii, duetw, chrw itp., o ile ich wprowadzenia
nie przewidywaa fabua dramatu scenicznego. Kada scena powinna by jednolit
caoci, zgodnie z prawd dramatyczn.
3. Zarwno tekst, jak i muzyka z nim zespolona pozostaj w subie akcji
dramatycznej rozgrywajcej si na scenie. W zwizku z tym i dramaturg-poeta, i
muzyk musi by rwnoczenie scenarzyst operowym, wzgldnie wsppraca midzy
tymi realizatorami dziea musi by bardzo cisa. Naley bowiem pamita, e
suchacz operowy jest rwnoczenie widzem teatralnym, a wic gra ' aktorska,
dekoracje, mimika, taniec powinny potgowa efekty zamierzone przez poet i
muzyka.
Dramat muzyczny by w pojciu Wagnera syntez wszystkich sztuk piknych.
Miay one w nim cile z sob wspdziaa. Ryszard Wagner jako wietny
dramaturg-poeta, a rwnoczenie bardzo oryginalny kompozytor sam pisa
Tannhauser" R. Wagnera |
113
Pogadanki o muzyce II
libretta i muzyk do swych oper, nazywanych dramatami muzycznymi, mg wic
podoa stawianym przez siebie wymaganiom. Ze cisego powizania muzyki z
librettem i akcj sceniczn wyniky jeszcze dwie innowacje, cile przestrzegane przez
Wagnera: 1. Usunita Zostaje tradycyjna uwertura, bdca w dotychczasowej praktyce
rodzajem muzycznego streszczenia opery. Zamiast uwertury pojawia si krtki wstp,
ktry stwarza nastrj wprowadzajcy do majcego si odby dramatu. Rwnie
poszczeglne akty zaopatrzone s w podobne wstpy. 2. Wzrasta funkcja i znaczenie
motyww przewodnich". Dziki konsekwentnemu ich stosowaniu osign
kompozytor formalne zrnicowanie w obrbie poszczeglnych scen; akcji
dramatycznej na scenie stae towarzyszy akcja muzyczna w partii orkiestry. W
rezultacie, jeeli si zna poszczeglne motywy przewodnie i ich znaczenie, mona,
suchajc wycznie muzyki, domyla si akcji toczcej si na scenie. Rol motywu
przewodniego moe peni nawet akord lub ugrupowanie rytmiczne; motyw ten
pojawia si, ilekro kompozytor nawizuje w tekcie lub sytuacji scenicznej do
odpowiedniej osoby lub wydarzenia.
Zamiar stworzenia dramatu muzycznego opartego na
Kompozytorska i koncertowa . . . . . , ,. . .
dziaalno Wagnera za gra- tematyce zaczerpnitej z mitologu germaskiej powsta
^ w umyle Wagnera jeszcze w Drenie, przed wybuchem
rewolucji 1849 r. Przebywajc na obczynie w Szwajcarii, zwrci si ponownie
do tej tematyki i tak si ni przej, e postanowi w oparciu o ni napisa cay
cykl czterech dramatw, czyli tetralogi, pod ogln nazw Piercie Nibelunga. i przyja krle
Teksty poszczeglnych dramatw gotowe byy ju w r. 1852, lecz praca nad ich rzyy wymarzone
stron muzyczn zaja Wagnerowi z duymi przerwami jeszcze ponad 20 lat. nych Wagner zaf
Zaproszony przez angielskie Towarzystwo Filharmoniczne, uda si Wagner w r. stawiono wreszcie
1855 do Londynu, gdzie dyrygowa dzieami klasykw wiedeskich i wyjtkami ze gdzie w 2 lata,
swych oper. W dwa lata pniej przerwa ostatecznie prac nad Piercieniem premiera odby!
Nibelunga., nie widzc moliwoci wystawienia caego cyklu w adnym z
"Trlstan i Izolda,. Wai
wczesnych teatrw operowych i rozpocz prac nad oper tragiczn pt. Tri-stan i M
Izolda. Ukoczy j pomimo licznych podry koncertowych w cigu dwch Tristan,, siostrzeniecll
lat, po czym rozpocz usilne starania o zezwolenie na powrt do Niemiec. krlewny Izoldy, lecz Jff
Tymczasowo przenis si do Parya, gdzie spotkaa go niemaa przykro. skliw jej opiek powrff i
omal nie pomcia s
Wystawiona tam opera Tannhauser zostaa przyjta bardzo niechtnie na premierze Izoldzie, a krl posta..
wprost j wymiano. Korzystajc z amnestii, Wagner wrci w tym samym jeszcze doprowadzona do rozp,,.,
roku do Niemiec. Jego powrt zbieg si z wyjazdem Liszta do Rzymu. potguje si obustron%|
Trudne warunki materialne, w jakich znowu znalaz si Wagner, uniemoliwiay miosny. Okrt jednak p*
mu prac twcz, nadal zmuszony by zarobkowa koncertami. Jako znany i wysoko spotkania Izoldy z Trii
stan i Izoldy dopi
ceniony dyrygent wystpowa w latach 1862-63 w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie, Muzyka, ktr .
Wrocawiu, Moskwie, Petersburgu. Ponadto ogosi drukiem teksty dramatw korzystajc z zasad,
muzycznych wchodzcych w skad Piercienia Nibelunga, domagajc si we wstpie pozytor w tej operze na'i
wybudowania gmachu operowego, w ktrym mgby wystawi swe dzieo. tacja, silnie schromat woci
dalsza chrOL.
Zabrnwszy w dugi, by Wagner bliski zaamania, gdy nagle jak w bajce
Wystarczy posucha i
roztoczy nad nim sw wspaniaomyln opiek mody krl bawarski Ludwik II, od lii
dawna rozmiowany w dzieach Wagnera. Od tej chwili opieka
114
Monachium
115
wyczuwa si chwilami tonacj a-moll jako gwn, to jednak trjdwik toniczny (a-c-e) nie pojawia si
ani razu. Pierwszy akord opery Tristan i Izolda, zawarty w gwnym motywie symfonicznego
wstpu, sta si wkrtce synny ze wzgldu na niezwyk budow. Znany jest powszechnie jako tzw.
akord tristanowski:
Langsam und schmachtend
M
-
W odrnieniu od napisanej przed 22 laty opery Tannhauser, ukazujcej turniej
norymber8cy piewaczy redniowiecznego rycerstwa, w piewakach norymberskich
"
przedstawi Wagner turniej piewaczy zorganizowanych w cechy
rzemielnikw miejskich z XVI w., czyli tzw. meistersingerw (wym. majster-
zingerw). Fabu tej nowej opery Wagnera, napisanej w 1867 r. jakby dla wasnej
rozrywki i nie uwzgldniajcej zaoe goszonej teorii dramatu muzycznego, mona
uj w kilku zdaniach.
Rycerz Walter pragnie poj za on crk zotnika Ew Pogner, ktrej rk ojciec przeznaczy
zwycizcy w turnieju piewaczym. Mimo intryg sdziego turnieju, pisarza miejskiego Beckmessera,
rwnie zalecajcego si do Ewy (co jest rdem wielu zabawnych sytuacji), pedantyczna komisja
sdziowska ulega urokowi improwizowanej pieni rycerza Waltera, ktry jako zwycizca pojmuje za Tetralogla .Piercie Nibelun-
on sw ukochan. Walterowi w jego zabiegach o wygran bardzo pomocny by szewc-poeta, Hans ga Wagnera
Sachs. Jest to posta historyczna synny niemiecki pieniarz cechowy z XVI w.
Pozornie piewacy norymberscy nie rni si od opery tradycyjnej z jej intrygami, zabawnymi
scenami, ariami i partiami zespoowymi, jednak przy bliszym poznaniu dziea okazuje si, e jego Jj
twrca to ^nistrz dramatu muzycznego, ktry wiadomie zrezygnowa w tym wypadku z konse- m
kwentnego trzymania si zasad ustalonych przez siebie. Korzystajc ze swych dowiadcze kompo-
zytorskich, tym razem chce Wagner stworzy nie dramat muzyczny, lecz weso oper, do ktrej
wprowadza ludowy jzyk rzemielnikw XVI w. i ich repertuar pieniowy. Oper t poprzedza nawet
tradycyjna uwertura, utrzymana w formie allegra sonatowego (bardzo swobodnie potrakto- ;lf wartego) i
oparta na tematach zaczerpnitych" z opery. W skad grupy pierwszego tematu uwertury wchodz dwie
melodie o rytmach marszowych, poczone piewn parti cznikow. Pierwsza melodia to temat
mistrzw-piewakw (meistersingerw):
Druga melodia rwnie zaczerpnita zostaa z pieni piewanych przez norymberskich raemie-;l|
lnikw:
(Sehr mafiig beuiegt)
116
Po partii czcej, modulujcej do nowej tonacji, pojawia si drugi temat. Jest to melodia Waltera,
zaczerpnita z jego pieni konkursowej:
MIBig im HauptzeUmafl
Skada si ona z czterech dramatw, realizujcych zaoenia reformy Wagnera (cao zawiera
ponad 100 motyww przewodnich!) i opartych na wsplnej tematyce. S to: Zloto Renu, Walhiria,
Zygfryd i Zmierzch bogw.
Nibelungi to legendarny rd karw z mitologii germaskiej, strzegcy bry zota, ukrytego przez
nich w podziemnej jaskini. Piercie wykuty z tego zota dawa posiadaczowi nieograniczon wadz
nad ludmi i bogami, tote sta si przedmiotem oglnego podania i przyczyn nieszcz. ,
Poszczeglne dramaty wchodzce w skad tetralogii Piercie Nibelunga przedstawiaj szereg wtkw
powizanych tym wsplnym motywem literackim. Tekst jednego z tych dramatw, ktry otrzyma tytu
ftnitrzch bogw i stanowi zakoczenie caej tetralogii, napisa Wagner jeszcze w Drenie, w 1848 r.
W dramacie loto Renu Nibelung, karze Alberich, wykrada crom Renu z dna rzeki bryy zota, z
ktrych kae wyku czarodziejski hem i piercie, dajcy posiadaczowi nieograniczon wadz pod
warunkiem, e ten wyrzeknie si mioci. Wadca bogw Wotan i bg ognia Loge podstpem
uzyskuj jednak od niego cae zoto i oddaj je olbrzymom jako okup. W dramacie Walkiria Wotan,
przewidujc zmierzch wadzy bogw, stwarza zastp bojowych dziewic, walkirii, ktre maj na swych
skrzydlatych rumakach przenosi ciaa polegych w walce wojw do siedziby bogw. Jedna z walkirii,
Brunhilda, nie posuchaa rozkazu Wotana i za kar zostaa umieszczona na skale otoczonej
wiecem pomieni. W dramacie Zygfryd Brunhilda zostaje uwolniona przez nieustraszonego rycerza
Zygfryda, ktrego ojca miaa ona uprzednio zabi. Zygfryd, dziki swej walecznoci i boskiemu po-
chodzeniu, w krwawej walce odebra olbrzymom zoto. W dramacie Zmierzch bogw, rozgrywajcym si
na dworze potnego krla Guntera oraz nad brzegiem Renu, syn Albericha, Hagen, uknu spisek
celem odebrania piercienia Zygfrydowi. W podstpny sposb zabi go, lecz wtedy wzburzone wody
Renu podniosy si i pochony wszystko. Walhalla, siedziba bogw, staa si pastw pomieni. Zoto
okazao si przeklestwem dla bogw i ludzi.
117
W r. 1874 partytury tetralogii byy ju gotowe, a utworzone w tym czasie przez Pytania i wiczenia do raa
zwolennikw kompozytora Towarzystwo Ryszarda Wagnera nie tylko zebrao
odpowiedni fundusz, ale i rozpoczo budow olbrzymiego teatru w Bay-reuth (wym.
Bajrojt). Uroczyste jego otwarcie w r. 1876 uwietnione zostao wystawieniem caej
tetralogii, wypeniajcej program czterech wieczorw. Stao si ono wielkim witem
muzyki niemieckiej, na ktre przybyli na specjalne zaproszenie najwybitniejsi muzycy,
a take arystokracja, ksita i monarchowie europejscy.
Po wystawieniu Piercienia Nibelunga, stanowicego najdoskonalsze
urzeczywistnienie ideau Wagnera, powsta tylko jeszcze jeden jego
Parslfal Wagnera dramat muzyczny: Parsifal, nad ktrym pracowa w cigu ostatnich lat
118
Pytania i wiczenia do rodzialu l '
1. Co to jest poemat symfoniczny?'Wymie poematy symfoniczne i symfonie programowe Liszta z podaniem !'
rdla ich programu.
2. Co wiesz o poemacie symfonicznym Preludia Liszta?
3. Opisz dzialalno Liszta w Weimarze i Wagnera za granic.
4. Objanij, na czym polegala reforma Wagnera?
5. Objanij tytuy oper Tristan i Izolda i piewacy norymberscy. Co wiesz o wstpach symfonicznych do
tych oper?
6. Co wiesz o tetralogii Piercie Nibelunga i dramacie Parsifal?
7. Opisz ostatnie lata ycia Liszta. Jaki byl jego stosunek do nowych kierunkw w muzyce?
2. Jzef Verdi
119
diego nie posiadali rodkw na dalsze ksztacenie syna.
Utalentowanym chopcem zaopiekowa si znajomy ojca,
bogaty kupiec w Busetto. Dziki tej opiece, prcz
pobierania nauki w miejskiej szkole, przyszy kompozytor
korzysta z lekcji u dyrygenta miejscowej orkiestry,
przepisywa wic partytury, aranowa utwory, a czasem
nawet dyrygowa w zastpstwie swego nauczyciela. W15.
roku ycia prbowa ju swych si kompozytorskich,
zyskujc uznanie publicznoci.
Mody Verdi staraniem opiekunw otrzyma z czasem
miejskie stypendium i jako 18-letni modzieniec uda si
Jzef Verdi do Mediolanu na dalsze studia muzyczne. Niestety nie
zosta przyjty do konserwatorium. Spotka
go taki sam los, jak starszego o 9 lat rosyjskiego kompozytora Michaa Glink, ktry
rwnie tu przyby, by pogbi sw wiedz muzyczn. Nie zraony tym, rozpocz
Verdi prywatn nauk kompozycji u znanego niegdy twrcy licznych oper, Vincenzo
Lavigna (wym. Winczenco Lawinja), dyrygenta opery La Scala w Mediolanie. Ju po
roku mg napisa do swego opiekuna: Wasz stypendysta bdzie wkrtce dum swej
ojczyzny".
Przypadkowy debiut dyrygencki Verdiego, ktry mia miejsce w r. 1834 w Me-
diolanie, by pocztkiem jego kariery wzbudzi zainteresowanie i przynis zam-
wienie na kantat. Po 3-letniej pracy w roli dyrygenta w Busetto, co naleao do
powinnoci byego stypendysty, mediolaska La Scala z duym powodzeniem wystawia
w r. 1839 pierwsz oper Verdiego (Oberto, ksi San Bonifacio). Wkrtce jednak
spadaj na kompozytora nieoczekiwane ciosy. Niedugo po zaoeniu rodziny przeywa
kolejno tragedie: mier ony i dwojga dzieci. Nastpna opera Verdiego nie zyskuje
uznania. W tej sytuacji trudno byo napisa na zamwienie dobr oper komiczn.
Bliski zaamania, zdobywa si jednak kompozytor .ca si woli na realizacj
zamwienia nastpnego. Jest ni komponowana z duym zaangaowaniem
wewntrznym opera Nabuchodonozor, oparta na tematyce zwizanej z przeyciami i
cierpieniami ydw w niewoli babiloskiej1. Wystawiona 9 marca 1842 r. w
mediolaskiej operze, odniosa niesychany triumf, stajc si pocztkiem stale
wzrastajcej popularnoci Verdiego.
Muzyka, ktr Verdi skomponowa dla wyraenia ludzkich cierpie i tsknoty do dalekiego kraju
rodzinnego, staa si od razu zrozumiaa i bliska spoeczestwu woskiemu. Wspczujc narodowi
pozbawionemu ojczyzny, suchacze uwiadamiali sobie analogi wasnego pooenia byli przecie
niewolnikami austriackimi. I oto gdy na premierze tej opery zabrzmiaa na scenie pie cierpicego
narodu, instynktownie podja j gboko poruszona publiczno. Za chwil cay teatr La Scala
rozbrzmiewa zgodnym chrem: piewali aktorzy na scenie i suchacze na widowni, zczeni wsplnym
poczuciem patriotycznym.
1
Nabuchodonozor II. yjcy okoo 605-562 p.n.e. wadca pastwa chaldejskiego (nowo-
babiloskiego), ktry zdoby Syri oraz Palestyn i uprowadzi ydw do niewoli, zwanej babilosk.
120
Largo
l j r
- lo - nych, gdzie uib - kf - cje strn-mie - ni prze-
i Ji l J.
Niezwyky sukces opery Nabuchodoribzor Verdiego przynis kompozytorowi saw i
liczne zamwienia na nowe opery. W cigu nastpnych 8 lat Verdi napisa 13 nowych
oper, wystawianych z duym powodzeniem w rnych teatrach operowych we
Woszech i za granic.
Pierwsze opery Verdiego nie nale do arcydzie, z czego
Wiosna Lodw w tycia
Verdiego < dobrze zdawa sobie spraw sam kompozytor i nieustannie
dy do udoskonalenia swojego stylu. Bogactwo inwencji
melodycznej oraz wybitny zmys dramatyczny umoliwiy mu jednak tworzenie
szeregu oper cieszcych si olbrzymim powodzeniem. U rde tego powodzenia
leaa czsto ich tematyka. Chocia akcja oper Verdiego rozgrywa si na rnych
kontynentach i w rnych epokach historycznych, jednak tematyka tych utworw,
zwaszcza pisanych w pierwszym okresie twrczoci, zwizana jest zawsze porednio
lub bezporednio z walk o wyzwolenie narodowe. Wszelkie aluzje polityczne i
niedomwienia publiczno woska w lot chwytaa stworzy si szczeglnego
rodzaju wsplny jzyk pomidzy twrc a odbiorcami. Chr bojowy krzyowcw
walczcych o uwolnienie Jerozolimy z opery Lombardczycy dwicza nieustannie na
ulicach wszystkich miast woskich. W trakcie spektaklu jego opery Makbet, podczas
wykonywania arii rozpoczynajcej si od sw La patria tradita (Ojczyzn zdradzili), caa
publiczno piewaa wraz z solist i dopiero interwencja policji austriackiej przerwaa
t demonstracj. Podobnych wypadkw byo wiele przy wystawianiu oper Verdiego.
Tworzc opery a ukrytych akcentach politycznych, umacnia Verdi w swych rodakach
poczucie narodowe, dajc podniet do walki o wyzwolenie i zjednoczenie kraju.
W roku 1848 roku Wiosny Ludw cala Italia stana w ogniu rewolucji.
Verdi, ktry wanie uda si po raz pierwszy w podr zagraniczn do Anglii w
zwizku ^z wystawieniem swej opery (ZJbjcy wedug Schillera), znajdowa si
wwczas w Paryu. Na wie o powstaniu natychmiast pospieszy do kraju, by by ze
swym narodem. Wraz z woskimi rewolucjonistami zwrci si z odezw do rzdu
francuskiego o pomoc dla walczcej Italii. Nie sabo rwnie mobilizujce dziaanie
jego utworw.
W Rzymie na 10 dni przed wybuchem powstania narodowego, w styczniu
121
1849 r., wystawiono now patriotyczn oper Verdiego, Bitw pod Legnano (wym.
Leniano). Treci jej bya walka Lombardczykw z germaskim cesarzem Fryde-
rykiem Barbaross w XII w., zakoczona zwycisk bitw. Trudno opisa entuzjazm, z
jakim j przyjto. Chr z I aktu Viva Italia sta si now masow pieni rewolucyjn.
Teraz, jak nigdy przedtem, Italia potrzebuje tej muzyki" pisa do Verdiego jeden z
przywdcw powstania, Giuseppe Mazzini, ktry wraz z Garibaldim niebawem
proklamowa w Rzymie republik. Na jego prob napisa Verdi hymn heroiczny
Dwicz,, trbo (Suono la tromba). Niestety, to bohaterskie powstanie narodu
woskiego udao si jeszcze tym razem Austrii stumi. W zwizku z ruchem
rewolucyjnym 1848/49 nazwisko Verdiego stao si niesychanie popularne.
Posugiwano si nim nawet dla celw politycznych. Ot gdy nowy krl Sardynii,
Wiktor Emanuel II, ponownie rzuci haso zjednoczenia Woch, na murach pojawiy
si dziwne napisy: Viva V. E. R. D. L, jako dowcipny skrt okrzyku Niech yje
Vittorio Emmanuele Re D'Italia" (krl Italii).
Nie naley jednak sdzi, e Verdi w swej twrczoci ope-
Reformy operowe rowej usiowa za wszelk cen przypodoba si publicz
noci woskiej. Podobnie jak Ryszard Wagner by on wiel
kim reformatorem opery, chocia nie pisa traktatw i nie ustala, jak posta po
winna opera przybra. Od pocztku stara si nada bohaterom swych oper i sy
tuacjom dramatycznym jak najwicej wyrazu i yciowej prawdy. Recytatywy
jego zawsze ttni melodi, rozwijaj si w pene ekspresji sceny dramatyczne.
Charakterystyka muzyczna wystpujcych postaci odznacza si wyrazi
stoci i sugestywnoci. Nie goszc reform, z wolna reformowa, odradza oper
wosk rwnoczenie, lecz niezalenie od osigni Wagnera. Niezmiernie
wany by fakt, e w poszukiwaniu tematw do swych oper Verdi czsto wyko
rzystywa synne dramaty z literatury wiatowej; zadanie wsppracujcego z nim
librecisty polegao jedynie na umiejtnym dostosowaniu tekstu gotowego ju dra
matu do wymaga kompozytora opery. Sign po synne dramaty Szekspira
(np. Makbet), Wiktora Hugo (Rigoletto), Schillera (Zbjcy) i in. Zapoznawa wic
suchaczy swych oper rwnoczenie ze wiatowymi arcydzieami literatury piknej,
cho czsto niestety znieksztaconymi na skutek ustawicznych interwencji
cenzury austriackiej, zmuszajcej do przernych zmian w tekstach oryginalnych.
Tak byo na przykad z oper Rigoletto.
Opera Rigoletto Verdiego, wystawiona po raz pierwszy
Rigoietto Verdiego w Wenecji w 1851 T., a oparta na dramacie Wiktora Hugo
pt. Krl si bawi) pierwotnie nosia tytu Kltwa. Na kilka ty-
godni przed terminem dostarczenia gotowej partytury operze weneckiej otrzyma
Verdi wiadomo, e libretto jego dziea zostao przez cenzur kategorycznie odrzu-
cone. Dopiero po wielu pertraktacjach zgodzono si na wystawienie tej opery, lecz
pod warunkiem wprowadzenia szeregu zmian: wystpujc w dramacie osob krla
Franciszka I zmieniono na ksicia Mantui, bazen Triboulet otrzyma nazwisko Ri-
goletto, a caa akcja zostaa przeniesiona z francuskiego dworu krlewskiego na woski
dwr ksicy. Tytu opery Kltwa zmieniono na Triboulet, Triboletto, a wreszcie na
Rigoletto i tak ju pozostao. Centraln postaci opery by ju wic nie
122
krl, lecz jego bazen. Jeli skomponuj t oper pisa Verdi do swego przyja ciela
librecisty i przyniesie mi ona uznanie, bdziemy mogli owiadczy potomnoci,
e zaprosilimy do wsppracy... "komisarza policji." Istotnie, skomponowana w cigu
40 dni opera Verdiego Rigoletto dziki swym nieprzecitnym walorom muzycznym
przyniosa olbrzymie uznanie swojemu twrcy i utrwalia jego pozycj w wiecie
muzycznym. Pamitk po wsppracy" z komisarzem policji zostay nieliczne jej sabe
strony.
Przedstawia ona tragedi ksicego bazna Rigoletta, ktry chcc pomci na ksiciu krzywd swej
crki Gildy, sta si bezporedni przyczyn jej mierci. Bazen, wyszydzajcy dotychczas dworzan
zniewaanych przez swego pana, a bdcy rwnoczenie troskliwym ojcem, staje si krwawym
mcicielem, w kocu za ofiar swego chlebodawcy i zaplanowanej zemsty. Rnorodno stanw
uczuciowych, kontrasty charakterw i sytuacji, ktre zawsze pocigay Verdiego jako kompozytora,
zostay w tej operze w mistrzowski sposb pogbione muzyk. Nad caym przebiegiem akcji unosi si jak
widmo zowieszcza kltwa, rzucona (ju w I akcie) na drwicego z cudzych krzywd bazna. Silny efekt
kontrastu w stosunku do tego ponurego ta i wstrzsajcych przey bohatera wywouje melodia
swawolnej arii ksicia Mantui (III akt), lekkomylnego sprawcy wszystkich nieszcz.
(Allegretto)
con brio
^
La don - na e mo - bi le qual plu - ma al ven - to
W krtkim okresie 3 lat trzy opery skomponowane przez Verdiego: Rigoletto, Trubadur Akcja opery Aida toczy si ,
i Tramata ~ okrelane we Woszech jako tlogia popolare, czyli ludowa trylogia nie Ramfis oznajmia Radamesowi,
Radames zwycia przeciwnik^
rezygnuj z tzw. bel canta, czyli piknego piewu, typowego dla opery woskiej. Jednak dziedzictwo tronu. Radames jp
bel canto nie jest u Verdiego tylko popisem gosowym, naduywanym przez wielu, wanie wzi do niewoli. Miin
zwaszcza woskich kompozytorw. Verdi znacznie pogbi jego funkcj wyrazow, pany na tej rozmowie przez; za
posugujc si nim dla oddania treci psychologicznych i wic je z sytuacj domnieman zdrad. Po z Aida
dramatyczn dziea. Podporzdkowa mu rwnie wszelkie sceniczne efekty. Naley umieraj ywcem
Verdi, tworzc
przy tym pamita, e wymienione opery Verdiego powstay na kilkanacie lat przed dzie Wagnera zbyt
praktycznym zastosowaniem goszonej wwczas przez Wagnera reformy. oper Verdiego byo
Powodzenie oper Verdiego w kraju i za granic sprawio, nie mogo si wyzby
Twrczo Verdiego do r. 1870 e kompozytor sta si majtny; dochody jego sigay nione byy w peni dr
zawrotnych sum. Nie nci go jednak blichtr wielko- oper, tym razem komp
zwarte, trafnie p
miejskiego ycia. Jeszcze przed wybuchem rewolucji kupi posiado w pobliu canta, nadaje mu
rodzinnej wioski z zamiarem osiedlenia si na stae, by dzieli czas midzy zajcia Melodyjny pikny i
gospodarskie i prac kompozytorsk. Mieszka na przemian to w Paryu, to w swej mesa z I aktu jest
posiadoci. W r. 1859 oeni si po raz wtry, zyskujc wiern towarzyszk na dugie
ycie. W dwa lata pniej zosta posem do pierwszego woskiego parlamentu, ktry
powzi historyczn decyzj utworzenia krlestwa woskiego. Verdi nie zaprzesta
pracy twrczej, lecz opery jego powstaway teraz bez popiechu. Stara si pogbi
sw sztuk kompozytorsk, wznie wosk oper na wyszy jeszcze poziom. Znamiona
tych de widoczne s w operach '.^Nieszpory sycylijskie (Pary 1855), Sal maskowy,
wystawiony w Rzymie 1859 r., oraz Moc przeznaczenia; ten ostatni utwr Verdi napisa
na zamwienie Teatru, Cesarskiego w Petersburgu, dokd dwukrotnie wyjeda w
latach 1861 i 1862. Z okazji wiatowej wystawy w Londynie, dokd rwnie uda si w Rwnie sceny j
r. 1862, skomponowa Verdi Hymn narodw do tekstu poety i kompozytora woskiego akcji i maj'
nieodzown] s
Arrigo Boito. Dopiero jednak rok 1870, zapisany w historii narodu woskiego rwnie; aktu
ostatecznym zjednoczeniem caego Pwyspu Apeniskiego, przynosi prawdziwe II.' wany
arcydzieo Verdiego: oper Aida, wystawion w nastpnym roku w Kairze z olbrzymim
sukcesem.
124
AMV> v*rdtego Powstanie Aidy wie si z uroczystym otwarciem Kanau
Sueskiego w Egipcie. Wadca Egiptu, Izmai Pasza, chcc
.uwietni" t historyczn chwil, zamwi u Verdiego oper,
ktra miaa by oparta na tematyce zwizanej z histori Egiptu i odznacza si
szczeglnym przepychem i efektownoci. Zawrotne honorarium 150 000 frankw,
ktrego zada Verdi", jak rwnie inne warunki dotyczce wykonania opery nie
odstraszyy monarchy, tote blisko 60-letni kompozytor ochoczo wzi si do dziea.
Tematu do opery dostarczy wybitny egiptolog francuski, Edward Mariette (wym.
Mariet). Pod kierunkiem Verdiego opracowano libretto, a praca nad muzyk opery
zaja kompozytorowi zaledwie kilka miesicy.
Akcja opery Aida toczy si w staroytnym Egipcie za czasw panowania faraonw. Arcykapan
Ramfis oznajmia Radamesowi, e zostaje z woli bogini Izydy dowdc wojsk w wojnie z Etiopami 1.
Radames zwycia przeciwnikw, a jako nagrod ma otrzyma rk Amneris, crki Faraona, oraz
dziedzictwo tronu. Radames jednak kocha niewolnic egipsk Aid, crk krla Etiopw, ktrego
wanie wzi do niewoli. Mimo namowy Aidy i jej ojca nie chce jednak zdradzi ojczyzny. Przyapany
na tej rozmowie przez zazdrosn Amneris, Radames zostaje skazany na zamurowanie ywcem za
domnieman zdrad. Podczas gdy w wityni odprawia si mody, w podziemnym lochu Radames E
Aid umieraj ywcem pogrzebani.
Verdi, tworzc Aid, pragn zapocztkowa okres odnowienia opery woskiej. Wobec gbi
dzie Wagnera zbyt pytkie jeszcze wydaway si dotychczasowe jego utwory. Sab stron wielu
oper Verdiego byo pomimo wszystkiego libretto. Pisane przez zawodowych librecistw woskich, nie
mogo si wyzby tradycyjnych schematw, a poszczeglne partie wokalne nie zawsze uzasadnione
byy w peni dramatycznym przebiegiem akcji. Uwiadamiajc sobie zasadnicze wady swych oper, tym
razem kompozytor zwrci specjaln uwag na libretto. Dziki temu jest ono niezwykle zwarte,
trafnie podkrelajce wszystkie sytuacje dramatyczne. Verdi nadal nie rezygnuje z bel canta, nadaje
mu jednak posta jeszcze silniej zronit z dramatyzmem poszczeglnych scen. Melodyjny
pikny piew" nie tworzy ju zamknitych odrbnych numerw". Znana aria Rada-mesa z I aktu
jest w tej operze jedyn pozostaoci tradycyjnego traktowania muzyki i tekstu:
Andantino
^
Bo ka A - i - do -, nie - bios po - >ia - nko
dolce a . -i
S
^
ba - rumy kuiie ci. >la - skiem Uni!
1
Etiopowie w staroytnoci nazwa nadawana wszystkim ludom o ciemnej skrze. W tym
wypadku lud zamieszkay na poudnie od Egiptu.
125
(Allegro maestoso)
Czei dla E-gl -ptu,
l J) M J A.
Ipi
1
Na powitanie crki Faraona chr eski intonuje piewn melodi o 'delikatnych konturach:
chiua - a Rai niech nas I-ip-d cbro - ni!
a l l
(Allegro maestoso)
Lo - to - su kuiiat za - u rem, zwy -
Wkraczajce zwyciskie wojska -egipskie wita melodia marsza triumfalnego wykonywana na scenie przez
grup trbaczy na prostych, specjalnie do tej opery skonstruowanych trbkach:
(Allegro maestoso)
LT U J T ^
Nastpujcy po tym marszu balet rwnie wynika z akcji: za kolumn wojska grupa tancerek niesie
zdobyte klejnoty i zoto std rado i tace.
Dla osignicia zamierzonych efektw Verdi, tworzc t oper, musia dokadnie zapozna si z
kultur staroytnego Egiptu. Wspaniae dekoracje, pochody, dawne obrzdy, z rozmachem stworzone
sceny masowe, na tle ktrych rozgrywa si osobisty dramat bohaterw Aidy wszystko to posiada w
muzyce swj genialny odpowiednik. W rezultacie Verdi ukaza publicznoci natchnion wizj
staroytnego Egiptu o nieprzepartym uroku i cechach autentycznoci. Naladowanie prawdy moe by
rzecz dobr, ale wynalezienie prawdy jest jeszcze lepsz, duo lepsz..." pisa kompozytor w jednym
ze swych listw. Rzeczywicie, tworzc muzyk do Aidy, Verdi wynalaz prawd", nie zachoway si
bowiem adne zabytki muzyki staroytnego Egiptu, a kompozytor tworzy, kierujc si jedynie intuicj
artystyczn.
W listopadzie 1870 r. Aida bya gotowa. Jednak oblenie Parya, gdzie przy-
gotowano i przechowywano wspaniae dekoracje, a nastpnie zawizanie si Komuny
Paryskiej i wojna francusko-niemiecka uniemoliwiy odbycie si premiery w
terminie. Kana Sueski faktycznie otwarty by ju w 1869 r., wic uroczysto
przedstawienia Aidy przeoono na rok nastpny. Ostatecznie premiera Aidy odbya si
w Kairze 24 grudnia 1871 r. w obecnoci najwybitniejszych przedstawicieli wiata
artystycznego i politycznego caej Europy, wywoujc zachwyt i niekamany
entuzjazm. Wrd publicznoci brakowao tylko kompozytora, ktry zraony
krzykliw reklam pozosta w kraju. Dopiero gdy w niespena dwa miesice pniej
Verdi sam prowadzi wykonanie Aidy w operze mediolaskiej, mg
126
by wiadkiem niezwykej owacji publicznoci, ktra przywoywaa kompozytora a
32 razy. Aida staa si ukoronowaniem twrczoci Verdiego: jest arcydzieem
odnoszcym zawsze i wszdzie wspaniae sukcesy. Pierwsze wykonania Aidy Verdiego
zbiegy si z woskimi premierami oper Wagnera (Lohengrina i Tannhausera). Verdi
ywo zareagowa na muzyk Wagnera i jakkolwiek nigdy si na niej nie wzorowa,
mia teraz mono porwnania swoich i jego osigni. Nastpny rok, 1873, przynosi
nowe, tym razem religijne dzieo Verdiego f Requiem, napisane na mier wybitnego
poety i duchowego przywdcy rewolucyjnego, Aleksandra Manzoniego.
Aida" J. Verdiego
wyrazw hodu skadanych jego oso-
bie. Jaki kontrast z Wagnerem! Mie-
szkajc w swej posiadoci koo Bu-
setto, stale unowoczeniajc swe gos-
podarstwo, doczeka si Verdi szcz-
liwej staroci. Komponowa niewiele,
bez zbytniego popiechu przerabia i
uzupenia swoje dawniej- napisane
opery. Okoo 1880 r. coraz czstszym
gociem w willi Verdiego bywa kom-
pozytor i librecista woski Arrigo Boi-
to, z ktrym prowadzi nie koczce si
dyskusje.
A : Tak to
niespodziank wiatu muzycznemu przygotowa peen werwy 80-let-
ni kompozytor-staruszek. Po nieudanej prbie przed 50 laty dopiero pod koniec ycia
stworzy swe pierwsze i obok Cyrulika sewilskiego Rossiniego najlepsze dzieo w
dziedzinie opery komicznej. Dugi szereg wstrzsajcych dramatw zamknity zosta
utworem penym pogodnego umiechu i wesooci. W Otellu, a jeszcze bardziej w
Falstaffie, triumfuje melodyczny styl -deklamacyjny. Gbokie przemylenie
problemw wspczesnej opery doprowadzio Verdiego do rezultatw pokrewnych
sztuce Wagnera, lecz w istocie swej rnych, bo wypywajcych z reformy tradycyjnej
opery woskiej. Verdi przey wielkiego mistrza dramatu muzycznego o 18 lat.
Jednemu ze swych biografw zada retoryczne pytanie: Czy sdzi pan, e pod tym
niebem i pod tym socem mgbym napisa Tristana lub tetralogi?" Istotnie, inna
jest natura i muzykalno Niemcw, a inna Wochw, ktrym bel canto pikny
piew" towarzyszy przez cae ycie w najrozmaitszych okolicznociach. Tak na
przykad premier rzdu hr. Cavour na wie o klsce wojsk austriackich zareagowa...
odpiewaniem arii Trubadura z opery Verdiego.
Po mierci ony, ktr Verdi straci w 1897 r., napisa ju tylko 4 utwory religijne.
Zmar 27 stycznia 1901 r., osignwszy wiek 87 lat. Kilkutysiczna rzesza ludzi
uczestniczca w bardzo skromnym pogrzebie, jaki zastrzeg sobie w testamencie
kompozytor, samorzutnie odpiewaa pie, ktr on po raz pierwszy podbi serca
Wochw. By to chr z zapomnianej ju, modzieczej opery Nabu-chodonozor.
129
. Stanisaw Moniuszko
Nie naleaem ja wcale do dzieci zwanych cudownymi,
lecz od najmodszych lat czuem nieprzeparty pocig do
ata dziecistwa - muzyki, w ktrym si te bardzo wczenie objawio moje
powoanie^.. Matka moja najpierwsza dostrzega we mnie t poyskujc iskierk
zdolnoci i jak tylko palce moje nabray cokolwiek siy, sama zacza mnie uczy
pocztkw ukochanej sztuki." Tak pisa o sobie twrca naszej opery narodowej,
Stanisaw Moniuszko, urodzony 5 maja 1819 r. w majtku rodzinnym Ubielu,
pooonym w pobliu Smiowicz koo Miska. Krtki opis wrae muzycznych
, z okresu wczesnego dziecistwa znajdujemy w jednym z pniejszych listw saw
nego kompozytora: Pierwsz szko pojmowania muzyki byy dla mnie piewy
historyczne Niemcewicza, wykonywane dziwnie miym gosem przez moj Matk.
Te powane melodie, jakkolwiek nie bardzo przystpne, byy moim codziennym
muzykalnym pokarmem i [jako] picioletnie dziecko wszystkie najdokadniej
piewaem nie uczony. Ta atwo pamitania i pojmowania trudnej muzyki miaa
by wiadectwem mojej zdolnoci, ksztaci wic j pilnie postanowiono. Na
uczycielami muzyki fortepianowej byli: na wsi moja Matka, w Warszawie
sawny organista Freyer, w Misku mj nieoszacowany Pan Dominik Stefa-
nowicz".
Wspomniany w licie pobyt Stanisawa Moniuszki ? rodzin w Warszawie trwa 3
lata: od sierpnia 1827 r. do r. 1830, z tym e na wakacje stale wracano na wie. Bdc
w wieku szkolnym, may Sta przerabia wraz ze swymi kuzynami program
gimnazjalny. Ponadto pobiera lekcje muzyki. Mody, zdolny organista kocioa
ewangelickiego, August Freyer, byy ucze Elsnera, udziela mu lekcji gry na
fortepianie i[ prawdopodobnie na organach, a take zapoznawa z podstawowymi
wiadomociami z zakresu _teorii muzyki. Jakie wraenia muzyczne wchania w siebie
may Sta w wczesnej Warszawie, czy brano go na koncerty, do opery, czy sysza
starszego od siebie o 9 lat Chopina z ktrym mieszka w do bliskim ssiedztwie
nie wiadomo. W 1830 r. latem, na par miesicy przed wyjazdem Chopina, 1 1
-letni Stanisaw Moniuszko opuszcza ju Warszaw, udajc si w kierunku Miska.
Drogi obu artystw byy rne. Rn te mieli rol do spenienia w historii muzyki
polskiej.
Powstanie listopadowe, ktre wkrtce potem wybucho
MJodo Moniuszki w Warszawie, odbio si echem nawet w dalekim Misku,
dokd rodzice Stanisawa Czesaw Moniuszko i Elbie-
ta z domu Madarska przenieli si jesieni ze swym jedynakiem. Ojciec, szlachcic i
byy kapitan wojsk napoleoskich, szybko popad w nieask rzdu car-feskiego. Po
upadku powstania rozpoczy si represje. Polskie gimnazjum w Mi-jptsku, do ktrego
uczszcza Stanisaw Moniuszko, przeksztacono po 2 latach na ie, tote ju w 1834 r.
chopiec przerywa oficjaln nauk, tym silniej zagbiajc si w dziea literatury polskiej
i obcej.1 Literatur interesowa si zreszt
ffe*^^
bor-ny ten nasz plan, nie ma nie - miast inna -siej
*? - 1
p 'm v
-H r r *
cha-ci, vi - vat sem-per uiol - ny stan -!
Scena ta jest pena wigoru, zadzierzystoci i rozmachu. Muzyka niezmiernie trafnie oddaje nastrj peen
kawalerskiej fantazji. Pikna jest rwnie scena powitania domu rodzinnego. Obaj bracia postanawiaj,
e prowadzeniem gospodarstwa zajmie si Maciej, stary suga i wysuony wojak. Odbd tylko jedn
wizyt do Kalinowa po odbir dugu od waciciela tej posiadoci, Miecznika, przyjaciela ich
zmarego ojca. O planach maeskich, jakie im podsuwa stryjenka Czenkowa, nie chc sysze. To, e
dwr kalinowski nazywaj ludzie strasznym dworem", wcale nie zraa rycerzy, spraw bior na wesoo i
postanawiaj natychmiast si tam uda.
II akt rozgrywa si we dworze kalinowskim. Zawiera on szereg wdzicznych obrazkw z ycia
dawnej szlachty zaciankowej, jak scena z przdkami, lanie wosku, ktnia myliwych. Oto liczna
piosenka, towarzyszca dziewcztom przy pracy na krosnach i koowrotkach, przy haftowaniu:
(Allegretto)
g a p
Spod i - gu -k kuiia-tu ro - sn, mknie za cie-giem cieg,
1*-. /J> .r
= =fej 1 *
1 gza -'Jhij,Pza - luj8 1 ho
'' E- za uiio - sno, e ci tu - li" nieg.
Wrd dziewczt s dwie crki Miecznika: Hanna i Jadwiga. Opieraj si one zalotom sfrancuzia-ego
konkurenta, Pana Damazego, i pokpiwaj z niego. W polonezowej arii Miecznik niedwuznacznie daje
do zrozumienia, jakich pragnie mie ziciw:
(Allegro moderalo)
m ?= y pi
Kto z mych dzie - wek ser - ce kto - rej
l P" P P "' P " ' l ^^r ta r F
m cnych - fe - ktw mpl - cze ni, by u - wien-czy swe ko-
141
Starego Macieja rzeczywicie ud
Stefan. O pnocy istotnie zegai
-ku - r. mu - si dziel - ngm cze - Idem by. lodi poloneza.
pl p P" P p p l J-j M J> p pg Moden
PiC-kn du - sz i p o - sta - ro nie- cha j uiszg- scy dj- r
f r p i p <p f "P i P P f
ui nim, mia - le o - ko, ser - ce pr - we mu - si
mie i spla-ta uije-den rym, mu - si spla -tac a* je-den rym.
i dalej:
Musi cnt posiada wiele, Mie w mioci kraj ojczysty,
kocha Boga, kocha bratni lud, by odwanym jako lew,
tgo krzesa w karabel, dla swej ziemi macierzystej
grzmie z gwintwki gdyby z nut! na skinienie odda krew!
(Allegro moderato)
E__z___|
*)*ftf y* J* i p f . .,. ., . - . r p-^. wiat, ku -
Ten ze - gar sta - rg gdg - bg
- ran - tg ci juk znut-.
1 1 K I 1 KI
Ze - psu -
iy=J
tg mszak - te
ty-utm, t
. J *- 1
f
> '*f ~ |* ' r -
od Hstu lat, *^_j!
na - kr-*
capr
^r-"
- Powrt melodii kuranta wywo!
mina Stefan swoj matkff"?$
Kapitalny jest w tej arii moment, kiedy Skouba w dowcipny sposb sprawdza wraenie, jakie wywiera
na Macieju to opowiadanie:
(Allegro moderato)
Skouba: Maciej: -Shoutn:
"Tf
-v rit.
142
Starego Macieja rzeczywicie udao si nastraszy. W pokoju z portretami postanawia zosta samotnie
Stefan. O pnocy istotnie zegar wybija godzin i odzywa si kurant ze znan mu z dziecistwa me lodi
poloneza.
Moderat
Nie strach jednak ogarnia rycerza, lecz fala wspomnie z tych czasw, gdy jego stary ojciec w kole
rodzinnym uczy swych synw wada drewnianym paaszem". Wspomnienia przybieraj na sile, by
wybuchn nieskrpowan, szlachetn kantylen:
(Moderat)
Wi dz jak
mat - ka z a - niel - skim swym u - mie - chem strze - e
i r pT p P i r
)- nw, swo-ich sy - nw i-gra - j - cych wcie-niu drzew...
Powrt melodii kuranta wywouje coraz to nowe fale wspomnie. W najwyszym uniesieniu wspomina
Stefan swoj matk:
, (Moderat)
"j_r P p p ir J * P i f f P- P i
Ma - Iko mo-ja mi - la! O, ma - Iko mo ja
143
Wspomnienia snuj si w dalszym cigu (towarzyszy im poprzednia melodia):
Sysz, jak rodzic t pie swobodnie nuci,
gdy za najwitsz spraw pieszy odda krew...
Widz, jak matka, niepewna, czy on wrci, .< , .....
wzywa Boga, wzywa Boga, by agodzi wojny gniew! :;. " 1. Widma *;soeiJ|!|j
Ponowne pojawienie si melodii kuranta wyzwala, tak jak poprzednio, wspomnienie o matce, ktra
opracowywane przez: j
osierocia swych synw. Dla suchaczy sowa te rwnie dobrze mogy si odnosi do ojczyzny, ktra niesieniu si do Wa
osierocia cay nard polski. strumentalnych, wy| 1%
W akcie IV punktem kulminacyjnym jest zamaszysty, wietny mazur, piewany i taczony przez r. -1865, na
tum rozbawionych goci, ktrzy kuligiem przyjechali do dworu: 2. Sonety krymskit
-instrumentalnym. w
. JL i JL JL rok pniej w
3. Pani Twardowslca<
h., kalno-instrumentalnv
a
'*
i
CMatate lata
Szczeglnym wdzikiem odznacza si dalszy jego przebieg: (Con
m
anima) zfey si kopotw stworzy
3E SS odpowiedniej! by Stanisaw
Monii zytora do objcia ^
Stronnych jego zainte: dzy
iiim a dyrekcj, do tekstu
Con anima Jana Chf i l-aktowa operetka
poprzednim1. Na rfgj
Mimo nowej intrygi, uknutej przez Pana Damazego, ktry chcc pozby si konkurentw, prbowa uczniw: Pamitnik do
posuy si oszczerstwem, sprawa nazwy straszny dwr" zostaje wyjaniona, a Miecznik bdzie mia Dnia 4 czerwca 181
wkrtce dzielnych ziciw w osobach Zbigniewa,! Stefana. Dwr nazywano w okolicy strasz nym, gdy szego obok Chopina
syn z piknych dziewczt, szybko wychodzcych za m, co byo straszne dla starych panien z
ssiedztwa. Hanna i Jadwiga nale do kobiet, ktre nie zniosyby tchrzostwa swych m w i w razie sieczna rzesza odpr
potrzeby same gotowe s wysa ich w bj w obronie ojczyzny. Mog wic mia si teraz z obaw tym, jak bardzo droga
towarzyszy pancernych i artowa z ich kawalerskich lubw. Opera koczy si wesoo wspomnieniem Rwnie dzi, suc tej
lubw kawalerskich" parafraz pieni towarzyszy muzyki prostej, polskiej i
Hanna i Jadwiga: pancernych:
bliskiej naszej w wietnie do
Jake bdzie, panie bracie? przylegajc* nas i zachwyca.
Gdzie wasz niezaleny stan? To
niewiasty w waszej chacie! A
gdzie taki pikny plan?
Wszyscy:
Nie tak, nie tak, suszno macie Z
ojcw rodzin bierzcie wzr. Bd ony w
waszej chacie, niechaj yje straszny
dwr!
1
Pogodna, serdeczna, prawdziwie polska muzyka, pulsujca rytmem tacw Paria najbardziej upoUccb
opery Paria Moniuszki, oparta na
narodowych, gorcy duch patriotyzmu, jaki bije z kadej sceny tej opery, sprawiy, e niszczcego szczcie jej bohaterw
publiczno warszawska szalaa z zachwytu i pakaa ze wzruszenia w dniu premiery. i-Ncala, crka arcykapana.
Dochodzio wrcz do manifestacji patriotycznych rozentuzjazmowanej publicznoci,
nie zwaajcej na represje zaborcy, niezwykle czujnego po zdawieniu powstania U Pogadanki o muzyce n
styczniowego. W takiej atmosferze odbyy si zaledwie trzy przedstawienia, gdy
zaniepokojone wadze carskie uniemoliwiy dalsze wystawianie tej opery.
144
chratoa
1
Paria najbardziej upoledzona warstwa spoeczna w Indiach (zniesiona w 1947 r.). Tre II
Opery .Paria Moniuszki, oparta na konfliktach spoecznych ukazuje nieludzko ucisku klasowego, l*
niszczcego szczcie jej bohaterw. S nimi: Idamor, pochodzcy z pogardzanej kasty pariasw,
ENeala, crka arcykapana.
10 Pogadanki o muzyce II
145
Pytania i wiczenia do rozdzialu 3
1. Co wiemy o dziecistwie Moniuszki na podstawie jego wlasnych wspomnie? Kiedy i gdzie si urodzi? W
jakich latach przebywa w Warszawie?
2. Opisz modo i studia muzyczne Moniuszki. Gdzie w tym czasie przebywa Chopin?
3. JVa czym polegao znaczenie piewnikw domowych Moniuszki? Podaj ilo piewnikw i zawartych w
nich pieni. Do czyich tekstw byy tworzone?
4. Scharakteryzuj dziaalno Moniuszki w Wilnie. Co wiesz o Bajce Moniuszki?
5. Wyjanij genez opery Halka. Wymie gwne postacie wystpujce w tej operze. W czym wyraaj si.
jej akcenty spoeczno-polityczne?
6. Dokd wyjeda Moniuszko z Wilna i jakie znaczenie miay te podre ?
7. Scharakteryzuj opery: Flis, Hrabina i Yerbum nobile. Wymie gwne postacie wystpujce w tych
operach.
8. Przedstaw w skrcie tre opery Straszny dwr.
9. Wymie najbardziej znane pieni i fragmenty oper Moniuszki. Co wiesz o jego kantatach ?
10. Podaj wydarzenia z ostatnich lat ycia Moniuszki.
' Vn. r
solo dolce ma sotto voce
(Allegro moderato)
Ulega on natychmiast przetworzeniu, w ktrym gwn rol odgrywaj skrzypce jako instrument
solowy. W podobny sposb potraktowany jest temat drugi: .
(Allegro moderato)
1
Koncert d-moll wyda Wieniawski znacznie pniej (w r. 1870).
148
(Allegro moderato)
allargando
Niespodziank jest natomiast temat drugi: z atwoci bowiem rozpoznany w nim melodi tematu drugiego
z I czci koncertu. A wic Wieniawski bynajmniej nie zapomnia" o repryzie, podobnie jak tfi Liszt w swoim
Koncercie fortepianowym Es-dur rwnie o niej pamita. Niewtpliwie ani w jednym, ani w drugim
wypadku nie chodzio kompozytorowi o zagodzenie faktu odejcia od regu klasycznych, lecz o to jedynie,
by dzieo jego cechowaa zwarto, by nie sprawiao ono wraenia sze regu nie majcych z sob nic
wsplnego kompozycji.
Trwaa warto, jak posiada Koncert d-moll Wieniawskiego, wiadczy nie tylko |,0
umiejtnym wykorzystaniu moliwoci technicznych i wyrazowych instrumentu, feiecz
rwnie o oryginalnej inwencji naszego kompozytora, nie wahajcego si j|lr razie
potrzeby ama utartych schematw.
Konserwatorium paryskie
149
Poczwszy od r. 1860, przez okres 12 lat przebywa Wieniawski
W Petersburgu i w Brukseli.
Ostatnie lata
kicgo obeji 4
w Petersburgu, gdzie pozostawa na stanowisku nadwornego potom i. fantazji
solisty i rwnoczenie prowadzi przez pewien czas klas skrzypiec w konserwatorium Ltgenda. i-
petersburskim. Wszelkie urlopy wykorzystywa na wyjazdy- za granic, poczone z kaprysw ajce
wystpami. Odwiedza m. in. kraje pnocne: Szwecj, Norwegi, Dani. W 1872, tj. w rwniefp
roku mierci Stanisawa Moniuszki, Wieniawski obraony przez namiestnika stujce
carskiego w Warszawie opuci swe stanowisko na dworze petersburskim i wybra dziaalnoci
si na 2-letnie tourne po Stanach Zjednoczonych ze znanym rosyjskim pianist .i Jobnie jaif
kompozytorem, Antonim Rubinsteinem, a potem w towarzystwie utalentowanej
piewaczki, Pauliny Lucca. Po powrocie ze Stanw Zjednoczonych, gdzie dal kilkaset
koncertw, w r. 1874 obj na 2 lata klas skrzypiec w konserwatorium w Brukseli.
Ostatnie 5 lat ycia spdzi Wieniawski na podrach koncertowych. Koncertowa w tacw
Wiedniu, Pradze, Krakowie, Lwowie; poprzez Wgry i Rumuni uda si do ifor ach
poudniowej Rosji j wystpowa rwnie w Niemczech. Jeszcze na rok przed mierci artystye
wzi udzia w koncercie Towarzystwa Muzycznego w Moskwie i odby podr cnnie
artystyczn do poudniowej Rosji. Organizm wycieczony tak nieregularnym trybem
Mfff''
ycia odmwi jednak posuszestwa. Wieniawski zmar w 1880 r. w Moskwie w
45. roku ycia.
Twrczo Wieniawskiego stanowi niemal wycznie utwo-
TwrczoM wieniawskiego ry na skrzypce z towarzyszeniem fortepianu lub orkiestry.
Poza kilkoma wczesnymi kompozycjami, ktrych rkopisy
zaginy, prawie wszystkie utwory zostay wydane za ycia kompozytora (poczwszy od
r. 1851-). Oprcz dwch Koncertw skrzypcowych, fis-moll i d-moll, twrczo Wie-,
Bruksela
150
Biawskiego obejmuje 6 mazurkw (pod rnymi nazwami, np. Kujawiak, Obertas, Du-], 4
polonezy (w tym synny Polonez D-dur i A-.dur), 4 cykle wariacji, 5 ka-5w i fantazji
oraz 7 innych utworw w tym najsynniejsze: Scherzo-Taran-i Legenda. Ponadto
wydano Szko, gry skrzypcowej Wieniawskiego, zawierajc [ etiud-kaprysw na
skrzypce solo, oraz Etiudy-Kaprysy op. 18 na dwoje skrzypiec, ejmujce rwnie 8
utworw. Utwory skrzypcowe Wieniawskiego, wietnie ykorzystujce moliwoci
tego instrumentu, pozostaway w cisym zwizku jt^jego dziaalnoci
koncertow i byy przeznaczone gwnie dla wasnego uyt-(podobnie jak
kompozycje Paganiniego). Niemniej wiele z nich zdobyo trwae lanie i weszo w
skad repertuaru najwybitniejszych skrzypkw. Polonezy i marki Wieniawskiego,
odzwierciedlajce po mistrzowsku temperament i charakter ych tacw narodowych,
stay si w zakresie literatury skrzypcowej odpo-inikami fortepianowych polonezw i
mazurkw Chopina. W swych licznych ach artystycznych po Europie i Ameryce
Henryk Wieniawski popularyzo-rdzennie polsk muzyk, dajc wiadectwo
ywotnoci naszej narodowej lltury muzycznej.
151
Jako 25-letni wirtuoz uzyska Zarbski niezwyk
rozgos za granic swymi wystpami podczas wie kiej
wystawy w Paryu w 1878 r. oraz w Londyni^
koncertujc na nowo wynalezionym fortepianie o dv
klawiaturach pomysu Edwarda Mangeot (wym. o) 1. Od
tego czasu obok zwykego fortepianu uywa tej nowej
odmiany instrumentu, wykonuj utwory we wasnym
opracowaniu i wzbudzajc sv gr niebywa sensacj. W
dwa lata pniej, w r. 1 krl belgijski Leopold II
mianowa Juliusza rbskiego profesoiem klasy
fortepianu w Krle Konserwatorium Muzycznym w
Juliusz Zarbski
Brukseli. To szczytne i odpowiedzialne stanowisko nie
przeszkal dzao mu w dziaalnoci kompozytorskiej
i wir-j
tuozowskiej. Coraz to nowe kompozycje Zarbskiego ukazyway si drukiem.! Artysta
nie zerwa jednak wizi czcych go z krajem, kade wakacje spdza] w Polsce, w
rodzinnym ytomierzu, gdzie zmar w 1885 r. w wieku lat 31.
Przedwczenie zmary (grulica) kom-
pozytor zostawi niewiele kompozycji, i to
prawie wycznie fortepianowych. Szybki
rozwj jego talentu o duej intuicji ar-
tystycznej, nie zdy niestety osign szczytu
swych moliwoci. Niemniej wiele utworw
Zarbskiego nosi znami oryginalnoci,
stanowic istotne wzbogacenie repertuaru
pianistycznego. S one tym cenniejsze dla
nas, e kompozytor ten nieraz siga do
skarbca ludowej muzyki, a zasadnicze formy
swej twrczoci takie jak mazurek,
polonez, walc, etiuda, ballada, koysanka,
impromptu, tarantela, barkarola przej od
Chopina.
Ogem fortepianowa twrczo Zarb-
skiego obejmuje:
1. tace stylizowane na fortepian 8
mazurkw, 5 polonezw, 3 walce, 2 menu-ety, F. Liszt, J. Hubay, J. J. Zarbscy
gawot, tarantela, szereg utworw tanecz-
cznych zawartych w cyklach pt. Suita polska
(5 utworw), Podarki gwiazdkowe (6 atwych utworw), Polski (7 utworw na 41 orax 3
taike galicyjskie w ukadzie na 4 rcebardzo popularne za ycia kompozy
(zinstrumentowane przez F. Liszta na orkiestr symfoniczn);
1
Gra na tym instrumencie umoliwiaa wydobywanie zupenie nowych, nieznanych efel
pianistycznych, jednak niewiele osb opanowao t umiejtno i wraz ze mierci Zarb zapomniano
o wynalazku Edwarda Mangeot.
152
2. utwory fortepianowe ni et a ne c z ne Fantazja polska, Impromptu-kaprys,
Ballada, Noveletta-kaprys, Serenada-burleska, Koysanka, Serenada hiszpaska, Barkarola
oraz cykl 5 utworw pt. Re i ciernie, zajmujcy szczeglne miejsce w twrczoci
Zarbskiego ze wzgldu na nowy, nie znany dotychczas sposb wykorzystania barwy
instrumentu, bdcy zapowiedzi nowego kierunku w muzyce, zwanego
impresjonizmem1.
Juliusz Zarbski nie zamierza ograniczy swej twrczoci wycznie do muzyki
fortepianowej. Dowodem tego jest skomponowany w ostatnim roku ycia wietny
Kwintet fortepianowy g-moll, dedykowany Lisztowi, nalecy do arcydzie literatury
kameralnej. miae plany stworzenia opery polskiej o tematyce historycznej, jak
rwnie koncertu fortepianowego (zachoway si szkice), przekrelia przedwczesna
mier tego wybitnie utalentowanego wirtuoza i kompozytora polskiego.
Zaczyna, si jakby opowiadanie o pewnym wydarzeniu w tym pozornie zawsze spokojnym stepie
rozgrywao si wiele spraw. Powraca jednak nastrj spokoju, znowu snuj si leniwie wysokie dwiki
skrzypiec.
Opowiadanie, zaledwie rozpoczte, zostaje nagle przerwane. Step gotuje nam niespodziank zamiast
opowieci ukae barwn wizj przeszoci historycznej. Oto wrd niezmierzonych przestrzeni sycha
wyranie szum skrzyde i dwik kopyt konnicy". To polska husaria w swej cikiej zbroi pdzi w cwa
poprzez step.
(Moderato marcato)
j*1****.
Wn.
Nastrj wrd husarzy jest wojowniczy. O tym mwi wyranie nastpny temat (wraz z poprzednim
stanowi one pierwsz grup tematyczn):
(Moderato marcato)
marcalo
157
Niewtpliwie co si wydarzyo na granicy Rzeczypospolitej, skoro musi interweniowa l
pancerna, zwaszcza e to zapewne niejeden jej oddzia cwauje.
Lecz oto obrazek si zmienia. Konnica oddalia si ju w poszukiwaniu wroga. Po a wrd
niego rozbrzmiewa fujarka pastusza i tskna pie kozacza, ktrej towarzysz i i bbenki..."
Syszymy to ju w pocztkowych fragmentach melodii, nalecych do drugiej j tematycznej:
(Moderato marcato)
Sf
T
molo espressivo
Czyby Kozacy byli owym wrogiem ciganym przez skrzydlat konnic ? Przypomnijmy sob
wie Sienkiewicza Ogniem i mieczem. Bunt, a raczej powstanie kozackie pod dowdztwem
Chmielnickiego ogarno olbrzymie poudniowo-wschodnie obszary Rzeczypospolitej i ni
krwawa bitwa tutaj si rozegraa. Poznalimy dwa, przeciwstawne obozy i rwnoczenie : si
ekspozycja dziea muzycznego. Bitwa jest nieunikniona, teraz bd rozlegay si ok jenne i
zgrzyt cierajcych si szabel", a wic w muzycznym ujciu nieuniknione jest przetw Walk t, po
ktrej nastpuje chwilowe uspokojenie, obserwujemy w duym napiciu, ponownie cwa
konnicy pancernej, lecz wkrtce wraca rwnie pie kozacza jako wprowadzenia po
przetworzeniu regularnej repryzy. I oto znw pojawiaj si kilkakrotnie i kojce sygnay to
wojowniczo nastrojone" motywy z pierwszej grupy tematycznej. CzybyJ potyczka ? W kadym
razie walna bitwa ju si skoczya. Step pustoszeje pozostaa : rwnina i zudne wraenie
niczym nie zmconego spokoju. Wracaj motywy wstpu, wracajfj nie lune motywy epickiej
melodii, jakby celem potwierdzenia wiarygodnoci faktw wid przed chwil. Skoczya si wizja
wyczarowana rk kompozytora. Walki i zapasy olbrzymie! czyy si, wojownicy w grobie legli.
Ty jeden tylko, wielki stepie, pozostae wiecznie pikny i kojny...!"
158
i plastyka wyrazu. Cech tych nie brak utworom symfonicznych Noskowskiego, czego
najwymowniejszym przykadem jest omwiony powyej poemat symfoniczny Step.
Do pniejszych dzie symfonicznych Noskowskiego nale:
Twrczo Noskowskiego wariacje na temat Preludium A-dur Chopina pt. / ycia, (z r.
w ostatnich latach jego ycia 1901) oraz czciej wykonywane dzieo III Symfonia
159
6. Bedrich Smetana i Antoni Dvofak
160
i tworzenie poematw symfonicznych s powodem zgorszenia konserwatywnych
krytykw. Narodow muzyk czesk wyobraali sobie zupenie inaczej i dopiero
intensywna twrczo Smetany lat nastpnych przekonaa ich, e mona pogodzie
narodowy charakter muzyki z nowoczesnoci rodkw wyrazu. Wskutek tych
nieporozumie i intryg Smetana dopiero w r. 1866 uzyska stanowisko dyrygenta w
Teatrze Tymczasowym w Pradze,, bezporednio po wystawieniu swych pierwszych
oper. Byy nimi: 2-aktowa opera historyczna Brandenburczycy w Czechach, oparta na
wydarzeniach z XIII w. (gdy Niemcy wtargnli do Czech), oraz wystawiona w kilka
miesicy pniej opera komiczna Sprzedana narzeczona, pocztkowo 2-aktowa, a po
trzech latach rozszerzona do 3 aktw.
Sprzedana narzeczona, po ktrej wystawieniu kompozytorowi powierzono wreszcie
funkcj dyrygenta operowego, powstaa w rok po Strasznym
Opera nSprzedana narzeczonau
Smetany dworze Moniuszki i wkrtce zyskaa niezwyk popularno
nie tylko w kraju, lecz i za granic, stajc si wzorem opery
ludowej.
Otwierajca oper mistrzowska uwertura wykonywana jest rwnie na estradach koncertowych
niezalenie od samej opery. Utrzymana'w bardzo szybkim tempie (vivacissimo), stawia due wyma-[_
gank zwaszcza poszczeglnym grupom kwintetu smyczkowego, ktre po krtkim, byskotliwym |
Wtpie kolejno podejmuj, na wzr fugi, temat pierwszy:
(Vivacissimo)
Na obu tych tematach oparta jest caa uwertura zadziwiajca sw lekkoci, oryginalnoci! nezj
formaln.
Akcja opery rozgrywa si we wsi czeskiej podczas odpustu i zawiera szereg momentw hu
stycznych. Wystpuj w niej zreszt dwie zdecydowanie komiczne postacie: gupkowaty i^ jacy
si chop Waszek, ktremu mama przykazaa" jak najszybciej si oeni, oraz zawodowy wiejski
Kecal, usiujcy oeni go z Marzenk, crk bogatego gospodarza. Co prawda, Ma ma swego
narzeczonego, Janka, ale sprytny swat, pewny sowitej nagrody od rodzicw Wa prbuje
narzeczonego przekupi. Dla niego, Kecala, pienidze s wszystkim. Mwi o tym w l wietnej arii
z II aktu:
(Moderato) ^j P>
conanipa
* r pPir p
Znam Je -dno die-mcz, co ma du - ka - ty, ma du-ka -
dolce
Inny ludowy taniec czeski furiant, z cechujc go zmiennoci akcentw wszed do aktu '.
(Allegro energico)
3E =t=F^3^-E
Wystpy wdrownej trupy komediantw, ktra zatrzymuje si w wiosce (w akcie III), s okazj i
wprowadzenia jeszcze jednego taca czeskiego, znanego pod nazw skoczna. Oto jego fragment)
(Vivace) . .
3=jl r 'f l j* Ji l J ^ l J- j^ l
f > * >
r
(Vivace)
162
TwrczoW Smetany i*7
VV Hwa
QWa lala lata nn nrfmif-rrp
w ostatnich latach yda P premierze
e dyskretnie in-
;inalnoci i fi- Sprzedanej narzeczonej koczy i
wystawia Smetana trzeci
sw oper, 3-aktow, pt. Dalibor, osnut na tle czeskiej
historii z XV w. o rycerzu Daliborze, ktry zbuntowa si
przeciw krlowi Wadysawowi II. Premiera tej opery
odbya si bardzo uroczycie 16 maja 1868 r. w Sniu, w
ktrym pooono kamie wgielny pod fundamenty
teatru narodowego, budowanego z wielkim entuzjazmem
z wasnych, prywatnych funduszw przez nard czeski.
Coraz czciej opery kompozytorw sowiaskich bd
teraz wchodziy do repertuaru praskiej sceny operowej. Bedfich Smetana
Oto kilka dni pniej w obecnoci
Stanisawa Moniuszki wystawi Smetana Halk (jej czeska premiera odbya si 3 miesice
przedtem). Poczwszy od r. 1872, w ktrym powstaje czwarta opera Smetany, pt.
Libusza (ujmujca w 3 aktach wtki dawnego baniowego podania czeskiego o ksinej
Libuszy, zaoycielce Pragi), Bedfich Smetana regularnie co dwa lata komponuje now
oper. I tak w r. 1874 powstaje 2-aktowa opera komiczna wedug francuskiej komedii,
pt. Dwie wdowy, w r. 1876 powstaje opera pt. Pocaunek, rwnie 2-aktowa, o pogodnej
treci i ludowym tonie, wreszcie w r. 1878 powstaje sidma z kolei opera Smetany, pt.
Tajemnica, rwnie oparta na ludowych podaniach. Ostatnia, sma opera, pt. Czarcia
ciana, przedstawiajca romantyczn histori o diable, ktry pod postaci pustelnika
zwodzi ludzi i nie chce dopuci do budowy klasztoru, powstaa na dwa lata przed
mierci kompozytora, w r. 1882. Rzecz godna podziwu, e trzy ostatnie opery napisa
Smetana w stanie zupenej guchoty. Trudno wprost uwierzy, e kompozytor zupenie
guchy potrafi tworzy tak pikn i pogodn muzyk. Bedfich Smetana straci such
nagle w nocy z 20 na 21 padziernika 1874 r. W nastpnym roku osiedli si na stae w
leniczwce w Jab-kenicach, by w tym odosobnieniu tworzy, posugujc si jedynie
suchem wewntrznym. Prcz wymienionych ostatnich trzech oper powstaj tu
najwspanialsze dziea Smetany: cykl 6 poematw symfonicznych pt. Moja ojczyzna,
synne f- 2 Kwartety smyczkowe (I e-moll, pt'. % mojego yda, i II d-moll), cykl pieni i
szereg innych utworw. Kompozytor nigdy nie usysza ich wykonania.
Powtrzy Y si dramat Beethovena. Ale nie tylko Beethovena. Spotkaa go rwnie
tragedia .Schumanna. Na dwa lata przed mierci, wkrtce po publicznym wykonaniu
ca-Iego symfonicznego cyklu Moja ojczyzna w obecnoci owacyjnie witanego kompozy-
tora, pojawiy si pierwsze oznaki choroby umysowej. W styczniu 1884 r., gdy cay i
nard uroczycie obchodzi 60. urodziny Smetany, fakt ten nie doszed ju do jego
lwiadomoci. Po paromiesicznym pobycie w praskim szpitalu dla umysowo chorych
kompozytor zmar.
163
Moja ojczyzna,, smetany Cykl 6 poematw symfonicznych Smetany pt. Aft
Lento
164
da podobna do naszej o upionych rycerzach spoczywajcych pod Giewontem.
Z poszczeglnych poematw symfonicznych wchodzcych w skad cyklu Moja
ojczyzna najwiksz popularno zdobya Wetawa.*W dziele tym Smetana w
niezwykle* plastyczny i sugestywny sposb oddziauje na wyobrani suchacza.
Oto spord mchu i zaroli Czeskiego Lasu wytryskuj dwa skromne rdeka, w ktrych odbi jaj si
promienie soca. rdeka czc si tworz coraz bujniej zasilany grski potok, a wreszcie spywaj w
lnic rzek Wetaw; z biegiem jej fal unosi nas muzyka:
(Allegro comodo non agitato) -
*ni r*iO f if f
Pdolce
dim.
-r-frc g i r
Temat powyszy wykonuj instrumenty smyczkowe. Pync z prdem rzeki, spotykamy szereg
niespodzianek. Oto dwiki myliwskich trbek i fanfary rogw daj zna o polowaniu, ktre odbywa si
gdzie w lesie nad brzegami Wetawy, to znw wiejskie wesele przejeda na wozach przy dwikach
ludowej czeskiej polki (instrumenty smyczkowe i klarnety):
(Mod rato)
, Zapada noc. Wetawa mija grody warowne, wydostaje si na rwnin, gdzie dawniej tworzya sze-reg
wodospadw, nazywanych witojaskimi. Syszymy walk ywiou wodnego ze skalnymi za-|ipor'anu.
Gdy wreszcie rzeka wydostaje si z tych opresji, jej temat gwny (Allegro comodo) pojawia z peni siy
w tonacji durowej. Wetawa zwycisko mija Prag, pynie obok urwistych ska 5fftarego Wyszehradu
'pojawiaj si motywy symbolizujce ten zamek ksit czeskich (zob. yk. na s. 164). Lecz oto muzyka
stopniowo cichnie, czeska rzeka pynie w dal ku abie, by wraz ! jej falami rozpyn si w dalekim
morzu.
165
Mo
fc si jego utwory sypf
Janowe sowem, obejn
ay zwaszcza 3 Rapsodu sl
itworw), powstae w lata
1.1
'.sowiaskiego op. 46-iO^
ra2
CZ) Pretto '
Da
llrl'"i;i '.:< ;.
^-
Jftft-
i'-'
m
Wie, w ktrej urodzi si A. Dvof4k
Pogodna, wesoa, moe nawet troch rubaszna muzyka ludu czeskie z jego
charakterystycznymi tacami, znalaza w XIX w. odbicie nie tyli lu utworach
Bedficha Smetany, ale i w twrczoci znacznie modszego czeskiego
kompozytora Antoniego Dvofaka.
Preato
Allegrettojjrazioso
Allegro molto
4 Cr._______
167
sze utwory oraz dziea programowe, tj. 5 uwertur koncertowych, powst jeszcze
przed wyjazdem do Ameryki, i 5 poematw symfonicznych, skomp wanych po
powrocie ze Stanw Zjednoczonych. Literatur koncertow wzbog Dvofak
Koncertem fortepianowym g-moll (1876), skrzypcowym a-moll (1882) i wiolon wymh-moll
(1895) oraz czterema drobniejszymi utworami z towarzyszeniem orkie (2 na skrzypce
i 2 na wiolonczel).
Muzyk kameraln Dvofaka stanowi 5 kwintetw (3 smyczkowe i 2 fortepianovj 14
kwartetw, l sekstet smyczkowy oraz 4 tria fortepianowe. Spord 10 w
repertuarze utrzymaa si opera Rusaka, skomponowana w 1900 r. Do wybitr
kantatowych dzie nale przede wszystkim Stabat Mater (1877) i Requiem ( l i
Ponadto stworzy Dvofak szereg utworw fortepianowych, organowych, chralnjj i
pieni.
Dargomyski
Pytania i wiczenia do rozdziau 6
1. Opisz dziecistwo i modo Smetany.
2. Wymie dziel Smetany powstae w Szwecji. Kiedy kompozytor tam przebywa?
3. Co wiesz o operze Sprzedana narzeczona Smetany?
4. Wymie opery Smetany. Co o nich wiesz?
5. Objanij tytuy poematw z cyklu Moja ojczyzna.
6. Podaj fakty z ycia Dvofdka. . '
7. Scharakteryzuj symfonie, Z Nowego wiata Dvofdka.
8. Co wiesz o innych utworach tego kompozytora?
7. Modest Musorgski
170
Aleksander Dargomyski Antoni Rubinstein Mili Baakiriew
171
swych si twrczych. Celem ich byo stworzenie na-
(Allegro feroce)
rodowego stylu muzycznego, niezalenego od wzorw Mfeno mosso trani
Zachodu, opartego na rosyjskim folklorze i nawizujcego
do tradycji,,Glinki. Spord kompozytorw grupujcych si
wok Baakiriewa, nazywanych Potn Gromadk lub/
Grup Piciu, najwczeniej i najbuj-niej rozwin si talent
Modesta Musorgskiego. W odrnieniu od Cezara Cui,
ktrego twrczo (operowa, fortepianowa i symfoniczna)
jest mao oryginalna i mao znana, Musorgski swym
nowatorskim stylem, realizujcym w caej peni zaoenia Cl. solo
ideowe Potnej Gromadki, wpyn na rozwj muzyki nie
tylko rosyjskiej, lecz rwnie zachodnioeuropejskiej.
Cezar Cui Godunown
172 W
(Allegro feroce)
wzniosemu, subtelnemu nastrojowi, jaki przynosi z sob wschodzce soce, budzce do ycia ca
przyrod:
L l f>Tf|jaf7Nf f \f^M
fe $ <: llrl | M f' H Mr-TEj-
B
. Cl. solo '- ^ *"
Tekst opeiy oparty jest gwnie na dramacie Aleksandra Puszkina. Gwnym powodem nie-fchci k
dworskich, zmuszajcych kompozytora do przerbek i uniemoliwiajcych wczeniejsze if wykonanie
opery, bya jej tre, ukazujca jednego z rosyjskich carw jako zbrodniarza nkanego l wyrzutami
sumienia. Akcja opery toczy si w Rosji i czciowo w Polsce w kocu XVI i w po-fsfztku XVII w.
Zmar car Fiodr, syn synnego Iwana Gronego, a wraz z jego mierci skoczya Ilu? dynastia
Rurykowiczw (1598). Na tronie carskim zasiada Borys Godunow, szwagier zmarego |bwa. Zbiorowe
sceny na podwrzu klasztornym i placu Kremlowskim w Moskwie stanowi prolog y. Szczegln rol w
prologu odgrywa piewny temat (Andante) orkiestrowego wstpu o lu-charakterze. Ukazuje si on
kilkakrotnie w rnych tonacjach: Andante
lny koloryt opery jest ponury, tak jak ponura jest tajemnica Borysa: aby zosta carem, kaza i przed
kilkoma laty zamordowa Dymitra, modszego brata poprzedniego wadcy. Co gorsza nic t posiad
pewien mody zakonnik, ktry podajc si obecnie za Dymitra, zyska poparcie | Polsce jako
prawowity nastpca tronu. Przypomnienie zbrodni nie daje Borysowi spokoju, ma eni, drcz go ze
sny. Na wie, e Dymitr Samozwaniec nadciga z wojskiem na Moskw : e na grobie
zamordowanego carewicza dziej si cuda, Borys zaamuje si zupenie. Zrzeka i tronu i modlc si o
zmiowanie, umiera. Muzyka Borysa Godunowa wykazuje cisy zwizek ycznym folklorem
rosyjskim. Specjalny nacisk pooy Musorgski na partie chralne, gdy nie jak w operze Iwan
Susanin Glinki waciwym bohaterem tej opery jest lud rosyjski, .ajduje to wyraz w licznych
scenach zbiorowych.
173
Borys Godunow" M. Musorgskiego
174
rr
lenie od twrczoci operowej Musorgski interesowa si stale literatur k i
fortepianow. W latach pracy nad Borysem Godunowem powsta cay
gknych, oryginalnych pieni, a nawet powstay cae ich cykle, jak na przy-1
% izby dziecicej (186872), powicony wspomnieniom z dziecistwa, ez
soca (1874), obejmujcy 6 pieni o ponurym, tragicznym nastroju, ejszych
latach powstaje cykl 4 pieni pt. Pieni i tace mierci. Do niezwykle tych
utworw wokalnych o satyrycznych akcentach naley Ballada o pchle io sw
Goethego.
175
a w miar moliwoci z samymi rysunkami, ktre pobudziy wyobrani twrcy. Promenada,
speniajca na pocztku rol wstpu, oparta na temacie silnie zronitym z l folklorem
muzycznym:
Allegro giusto.nel modo russico;
senza allegrezza ma poco sostenuto
r
f
W dalszym przebiegu za kadym razem ukazuje si ten temat z pewnymi zmianami. Je, albo
przynosi podany kontrast, albo spenia rol powizania poszczeglnych obrazkw*! pnym
ukazaniu si tematu Promenady nastpuj miniatury opatrzone tytuami rysunkw ii
Hartmanna, odtwarzane" muzyk przez kompozytora.
1. Gnom. Przedstawiony na obrazku Hartmanna szkic dziadka do orzechw w postaci |
krzywonogiego kara (gnoma) wywar na Musorgskim nieoczekiwane wraenie, ktre w
swej pierwszej miniaturze. Kompozytor tchn ycie w potworka, t upoledzon istot, i
postanowi muzyk wyrazi skomplikowane jej uczucia, mk yciow, pooenia i prb
uwolnienia si z niego. Skomponowana muzyka wywiera wstrzsaj
Powrt tematu Promenady dziaa w tym momencie wybitnie odprajce.
2. Stary zamek. Zdaniem W. Stasowa obraz Hartmanna przedstawia redniowie przed
ktrym trubadur piewa pieni". Odpowiednikiem muzycznym obrazu jest chan pastoralna
melodia o elegijriym charakterze, mogca da zudzenie dawnej pieni ry eni to potguje
prymitywny akompaniament, oparty na uporczywie powtarzajcym| dwiku w gosie
najniszym:
Andante ____-,_^__^
J w _7^?r-
espressiuo
Jeszcze bardziej ni poprzednio zmieniony i skrcony temat Promenady ponownie i do
nowy*ch wrae muzycznych, ktre przynosz dwie kolejno po sobie nastpuj
3. Tuileries (wym. Tuilri). Jest to nazwa jednego z miejskich parkw Parya. niatury
brzmi: Sprzeczka dzieci po zabawie. Dla oddania rodzajowej scenki przedstaw Hartmanna
dziecicej zabawy w alei paryskiego parku posuy si Musorgski i turze lekk,
artobliw w charakterze melodyk i barwnymi plamami akordw.
4. Bydlo. Obrazek, ktry sta si rdem inspiracji do napisania tej miniatury,! typow
scen wiejsk. Oto para wow cignie chopski wz na olbrzymich, sk ktry leniwie toczy
si po wyboistej drodze, a towarzysz temu gromkie pok Sempre moderato pesante
176
Znowu powraca temat Promenady, jak zwykle w nieco zmienionej postaci i w nowej tonacji.
5. Taniec pisklt w skorupkach. Odpowiedni rysunek Hartmanna przedstawia szkic kostiumw
baletowych, wyobraajcych na p wyklute ze skorupek pisklta. W muzycznym ujciu Musorg-
kiego s one ywymi, taczcymi piskltami. Ich groteskowy taniec posiada form scherzina (maego,
zwiewnego scherza) z kontrastujcym trio porodku.
6. Dwaj ydzi, bogaty i biedny. Sportretowani przez Hartmanna dwaj ydzi otrzymali w miniaturze
Musorgkiego dosadn charakterystyk muzyczn za pomoc rodkw zaczerpnitych z orientalnego
folkloru muzycznego. Z zadziwiajc wyrazistoci uwydatnia przy tym kompozytor rnice klasowe,
ktre wywary pitno na sposobie bycia obu ydw. Melizmatyczna melodyka charakteryzujca
bogacza posiada cechy stanowczoci, brutalnej pewnoci siebie i ukazuje si w niskim rejestrze:
Andante
pbdczas gdy biedaka charakteryzuj szybko powtarzane, wysokie dwiki, odtwarzajce jakby
uporczyw prob o jamun: (Andante_)
l eipressivo
>.
jiiui
T
dim.
178
waniem, lecz po amatorsku, nie marzc nawet o po-
waniejszej dziaalnoci muzycznej. Pod wpywem i
kierunkiem Baakiriewa tworzy szereg nowych dzie.
Entuzjazm gwnego ideologa Potnej Gromadki, a
rwnoczenie wyksztaconego i cenionego muzyka,
udzieli si lekarzowi w caej peni.
Tak wic ju w r. 1862 podobnie jak przed rokiem
Rimski-Korsakow, a przed szeciu laty Cui
1 Musorgski zosta Borodin wcignity w nurt post-
powej twrczoci, ktra wysuna muzyk rosyjsk na
czoowe miejsce w Europie.
Twrczo Borodina nie jest obfita. Zajcia peda-
gogiczne w . akademii medycznej, organizowanie kursw
medycznych .oraz objcie zaszczytnego stanowiska
kierownika laboratorium medycznego akademii w r. 1874
nie sprzyjay intensywnej pracy kompozytorskiej.
Twrczo jego obejmuje 2 symfonie (/// Symfonia a-moll Aleksander Borodin
nie zostaa dokoczona),
2 kwartety smyczkowe, obrazek symfoniczny W stepach Azji rodkowej, Scherzo na
orkiestr oraz oper Kmai Igor. Cao dorobku dopenia szereg pieni, drobnych
utworw fortepianowych i par modzieczych kompozycji {utwory kameralne i
operetka Bohaterowie). Niemniej Borodin wnis tak trwae wartoci do muzyki
rosyjskiej, e wraz z Musorgskim i Rimskim-Kor-sakowem zaliczony zosta do
gwnych przedstawicieli Potnej Gromadki. Do najcenniejszych dzie Borodina
nale: // Symfonia h-moll, obrazek symfoniczny W stepach Azji rodkowej i opera
Kniai Igor.
U.Symfonia, ukoczona w r. 1876, zostaa w nastpnym
n symfonia h-moii Borodina roku po raz pierwszy wykonana. Jakkolwiek nie jest dzieem
programowym, przylgna do niej nazwa: Bohaterska.
Ze sw kompozytora wynika, -e usiowa w niej przedstawi muzyk obrazy z ycia
dawnej Rosji: druyn starych ruskich witezi, sylwetk ludowego piewaka Bajana
oraz scen uczty i zabawy ludowej.
Symfonia ta skada si z 4 czci, przy czym czci skrajne (I i IV) posiadaj klasycznie przejrzyst
form allegra sonatowego, a czci rodkowe (Scherzo i Andante) utrzymane s w klasycznej formie
trzyczciowej typu ABA. Do niezmiernie charakterystycznych tematw naley temat pierwszy
rozpoczynajcego symfoni Allegra:
Allegro
12" 179
Elementy muzyki Borodina zronite s organicznie z rosyjskim lub wschodnim folklo cznym,
co kae uzna w kompozytorze godnego kontynuatora poczyna Michaa Glinki. 4 talizm, tak
bliski naturze Borodina (by on synem ksicia gruziskiego), dochodzi do gosu i w II czci
symfonii, tj. w Scherzu, rozpoczynajcym si lekkim, zwiewnym tematem:
Allegrelto ^. ^
t L i. "* i fJrf> i iffr r> r r ifo ffrTTr i & fs > ri *
ti .. 11 T r ir N H r n * ' ' ' -i i n-1 ' i n
_app ___ I _ _-
dofce canlabilf
-
W odrnieniu od Musorgskiego, przeywajcego tragedi osamotnienia twrczego, i
Borodin by moe dziki swej pozycji socjalnej i stanowisku w wiecie naukowym l by
peen optymizmu i zrwnowaenia. Afirmacj ycia i beztroskim optymizmem zwaszcza
ostatnia cz symfonii (Allegro), wprowadzajca motywy jakby zaczerpnite z muzyki
ludowej:
(Allegro)
gLJ__iaOr r i r i r Ti r r i '..r.
d.* cantablle
Obok pieww rosyjskich pojawiaj si rwnie melodie wschodnie szlak karawany
poprzez niezmierzone rwniny Azji rodkowej:
Allegretto
cantabile ed espreaivo
-^ _ - r-4-
i
180
* i ir ir
Melodie rosyjskie i wschodnie mieszaj si z sob, karawana si zblia coraz wyraniej syszalne s
cikie kroki wielbdw po czym z wolna oddala si, niknie. Pozostaje niezmierzona dal stepu.
Fabua 4-aktowej opery Knio Igor oparta jest na treci jednego z zabytkw pimiennictwa rosyj-
kiego, pt. Sowo o pulku Igora, przy czym szereg pobocznych wtkw wysnu kompozytor z innych, I;
pieczoowicie badanych rde historycznych. Akcja opery rozgrywa si w kocu XII w. w dawnym
Igrodzie ruskim Putiwlu i w obozie polowieckim. Poowcy (barbarzyski lud rasy mongolskiej) pod
jtwodz swego chana Konczaka grabili i palili ruskie wsie i grody. Knia Igor stan wic na czele
Jpiwej druyny i ruszy na wypraw wojenn, by zniszczy drapienego wroga. Po pierwszych zwy-
twach ponis jednak klsk; ranny, wraz ze swoim synem dosta si do niewoli. Olniony walecz-
Igora, chan poowiecki, pragnc mie w nim sprzymierzeca, namawia go do zdrady oj-
ny. Sylwetk dumnego kniazia ruskiego dobitnie rysuje jego aria z II aktu, w ktrej tsknota
wolnoci czy si z alem nad jej bezpowrotn utrat:
(Andante) - piii animatn
j^ir |J* f rr r f r r
O, daj - ci, daj - ci mi suio - bo - de,
fgfrk" T-V P F f r
uiia - sn kriuifl.
a pi - Ino ha - libj) img - je
nake mio ojczyzny i honor s silniejsze ni umiowanie wolnoci, ktr mgby odzyska :
sowo chanowi, e nigdy ju nie bdzie z nim walczy. Knia Igor pragnie walk i zwycistwa,
e jest jecem. Gdy po kolejnym zwycistwie Poowcw widzi ich dzik rado i niedoje.
i zastpw niewolnikw, decyduje si na ucieczk. Po powrocie w rodzinne strony przygoto-: now
wypraw przeciw Poowcom. Akcja opery Knia Igor jest ywo urozmaicona pobocznymi i
nastrojowymi scenami, bardzo plastycznie odtwarzajcymi atmosfer dwch rnych owisk:
rosyjskiego i poowieckiego. Pierwszorzdn rol odgrywa przy tym muzyka Borodina,
181
stylizujca folklor muzyczny tych rodowisk. W operze nie brak rwnie fragmentw czysto
strumentalnych, dziaajcych odpreajco. Naley do nich przede wszystkim muzyka baletowa
tacw poowieckich w II akcie, wykonywana rwnie jako samodzielny utwr symfonie* pt.
Tace polowieckie. Przeciwstawia tu kompozytor przepojon alem i rezygnacj kantylen cw
niewolnic:
ffpetante *tf
Szeherezad:
Lento
J t.
TT i 'l 111 r
nie Rimski-Korsakow nada tytuy poszczeglnym czciom suity, potem jednak zrezygnowa h,
by nie krpowa fantazji odbiorcy w trakcie suchania.
185
wami orkiestrowymi cao. Poszczeglne czci Kaprysu: 1. Alborada, 2. Waria 3.
Alborada, 4. Scena i pie Gitany, 5. Fandango.
Silne wraenie wywaro na Rimskim-Korsakowie bezporednie zetknicie z
muzyk Wagnera. Stao si to w cigu sezonu koncertowego 1888/89, gdy zesp
niemieckich piewakw wykona w Petersburgu jego tetralogi Piercie Nibelunft
Pod wraeniem osigni Wagnera przystpi Rimski-Korsakow do przeork
strowania niektrych swych dzie i rozpocz 4-aktow oper-balet pt. Mc utwr
oparty na tematyce z czasw pogaskiej sowiaszczyzny, wsplnie poczty przed
18 laty przez kompozytorw Wielkiej Pitki. Podczas prac nad op dwukrotnie
wyjeda za granic, by dyrygowa na koncertach muzyki rc skiej: w r. 1889 w
Paryu oraz w nastpnym roku w Brukseli. Wystpy te pr niosy saw muzyce
rosyjskiej i kompozytorowi.
Sadko" M. Rimskiego-Korsakowa'
186
Akcja opery toczy si w Nowogrodzie i na morzu w czasach na p historycznych, na pl legen-
darnych. Opera Sadko skada si. z 7 barwnych obrazw epickich. Oto wypdzony przez kupcw
nowogrodzkich mody glarz Sadko pozyskuje uczucie Wochowy, crki krla morza, ktra umo-?
liwia mu zdobycie ogromnego majtku. Zarzucona przez niego sie ku najwyszemu zdumieniu ;
bogatych kupcw wyawia z jeziora Ilme ryby z prawdziwego zota. Za uzyskan fortun i kupuje
Sadko okrty oraz towary i podruje po caym wiecie a do chwili, gdy krl morza za-, da
zapaty za tak hojny podarek. Sadko musi opuci si na dno morza. Tam pojmuje Wochow, I crk
krla, za on i chtnie zabawia sw gr cay dwr krlewski. Lecz zrywa si nagle burza, l a wrg
krla morskiego pozbawia go wadzy. Sadko ze sw on wydostaje si na ziemi, gdzie Wo-I chowa
zostaje zamieniona w rzek wpadajc do jeziora Ilme, a Sadko wraca do Nowogrodu.
Opierajca si w duym stopniu na dawnych skalach ludowych melodyka opery Sadko jest prze-
Jwanie typu recytatywnego, niemniej nie brak i tu zamknitych form arii i pieni. Jedn z najpik-
Iniejszych jest scena nad jeziorem Ilme (z drugiego obrazu), w ktrej nie znajdujcy zrozumienia Iii
ludzi Sadko piewa sw tskn pie, wywoujc pojawienie si piknej crki krla morskiego |W
otoczeniu sistr i przyjaciek:
Adagio
Niezwyk popularno zdobya sobie Pie indyjska z IV obrazu opery Sadko. Jest to jedna z trzech
iefai,. ktre piewaj kolejno obcokrajowcy na yczenie bogatego ju Sadka, wybierajcego si ! sw
druyn w morsk podr. Przybysz z Indii opowiada w tej pieni o morzu poudniowym, | jego
tajemnicach, bogactwach i dziwach, chcc sw czarujc melodi zachci do podry
te strony.
Andantino ^0;ct
-H- p P p | J ' J ^ J J ) ^ | J J l j l ^ j g Kto li-
czy mgdiame-iity ui stalnych gro-tach,kto li-czyi
m
pe-rfy pord mrz po-hi-dnia, tj) -si-ce krs io-dyj-skich ziem .
Opera Sadko, ktrej szereg fragmentw wywodzi si z napisanego przed nie-; :}na
30 laty obrazu symfonicznego pod tym samym tytuem, wystawiona zoila po raz
pierwszy w Moskwie pod koniec 1897 r. i od razu zyskaa trwae po-
azenie.
W ostatnich 10 latach swego ycia Rimski-Korsakow zajmuje si niemal wycznie
muzyk operow i dziaalnoci pedagogiczn. Do najwybitniejszych
t lata dzie operowych okresu nale.: 4-aktowa opera pt. Bajka o carze Satanie
188
4. Podaj trei opery Borys Godunow i Chowaszczyzna.
5. Scharakteryzuj Obrazki z wystawy Musorgskiego.
6. Co wiesz o yciu i twrczoci Borodina?
7. Omw U Symfoni i W stepach Azji rodkowej Borodina.
8. Podaj tr f opery Knia Igor Borodina.
9. Opisz przebieg studiw muzycznych Rimskiego-Korsakowa.
10. Scharakteryzuj opery Noc majowa i nieka. H.
Co wiesz o suicie symfonicznej Szeherezada?
12. Scharakteryzuj oper, Sadko Rimskiego-Korsakowa. ,
13. Omw twrczo lat ostatnich Rimskiego-Korsakowa.
Piotr Czajkowski
Andante sostenuto
II cz symfonii (Andantino) to wspomnienia, III (Scherzo) jak podaje kompozytor nie adnych
okrelonych uczu, lecz wprowadza jedynie nieco podniecajcy nastrj; s to nie : zane z sob obrazy,
ktre w chwili, gdy zasypiamy, powstaj nagle w naszej wyobrani i znikaj. Cz ta ze staym
pizzicato instrumentw smyczkowych, przeciwstawianiem i c: barw poszczeglnych grup orkiestry
jest arcydzieem instrumentacji Czajkowskiego. W<s szybka cz IV, tj. fina, oparta jest na
popularnej rosyjskiej piosence ludowej W polu brzoza i
(Allegro con fuoco)
/i IC1.
,
fefc: U f Qj-|li[gJ^=
tf irrrrr ^i
^^ cj^f
^ r, mr r r iy >r prrrn>f= =*=
Jeli nie znajdujesz radoci w sobie, patrz na innych ludzi. Id midzy lud. Spjrz, jak on j si
weseli, niepodzielnie oddawa si radosnym uczuciom". W zakoczeniu opisu IV i Czajkowski
dodaje: S radoci proste, lecz silne, ciesz si szczciem innych. y mimo
mona
190
Moskwa Kreml
191
Przyjedajc do Petersburga, czsto bra aktywny udzia w dyskusjach i wieczor|
muzycznych Kka Baakiriewa, a potem Kka Bielajewa. W swj wasny, ginalny
sposb suy tej samej sprawie tworzenia narodowej muzyki rosyjs Oprcz
czterech symfonii w moskiewskim okresie twrczoci napisa Gzajkc poemat
symfoniczny Fatum, uwertur-fantazj Romeo i Julia wedug Szeks fantazj-
uwertur symfoniczn Burza wedug Szekspira oraz fantazj symfonie Francesca da
Rimini1 wedug Dantego. Ujmuje je Czajkowski w wobodnie potra wan form
allegra sonatowego.
Najbardziej spord tych dzie popularna uwertura-fantazja Romeo i Julia zawiera / wienie
dwch zasadniczych tematw: tematu wrogoci, ktra panowaa pomidzy powanii rodami
arystokratycznymi:
Allegro giusto
l
iT.f lfrM-
1
W tumaczeniu dosownym: Franciszka z Rzymu. W swych wdrwkach po piekle i autor
jej cie i wysuchuje przedziwnej historii. M, za ktrego wysza z woli rodzicw,; ycia j i
swojego brata Paula w chwili, gdy czytali wsplnie lektur. Francesca i Paulo ko za ycia i teraz
przebywaj razem, lecz skazani s na wieczne potpienie.
192
Nastpujce z kolei allegro sonatowe (Allegro con spirito) zawiera dwa przeciwstawne, szeroko t
rozbudowane tematy. Pierwszy o tanecznym, artobliwym charakterze oparty jest na melodii
^ukraiskich lirnikw, ktr sysza kompozytor spdzajc miesice letnie u swej siostry, mieszkaj-f.cej
na Ukrainie:
(Allegro con spirito)
-3i rpgi i3 r, p ,
j*
f-"
temat odznacza si piewnoci i spokojem: Poco
meno mosso
>.'.r 11 r ri f T if
m
ukazujcej si pod koniec I czci wirtuozowskiej kadencji kompozytor daje solicie wdziczne do
popisu.
II cz koncertu, Andantino simplice, wprowadza nastrj melancholijny, peen gbokiej zadumy. kie,
delikatne dwiki fletu intonuj na tle orkiestry melodi tematu gwnego o cechach pieni ;j.
Nastpnie przejmuje j fortepian:
(Andantino simplice)
m'
cz koncertu, Allegro confuoco, to rondo sonatowe, zawierajce dwa zasadnicze tematy. r
humorem, porywajcy sw prostot i rozmachem temat pierwszy wykorzystuje melodi q
ukraiskiej pieni wiosennej Wyjd, wyjdi, Jwanku:
(Allegro con fuoco)
B.
uje z nim liryczny temat drugi, bdcy wytworem wasnej inwencji kompozytora: Poco
meno mosso
obu tematach opiera si rwnie wirtuozowska koda koncertu.
193
Jezioro abdzie" P. Czajkowskiego
194
ruchw, typowych dla taca uytkowego. Taniec w balecie to artystyczna ruchowa
stylizacja tacw uytkowych lub taneczna interpretacja rozbrzmiewajcej muzyki
baletowej, ktra nie musi by szeregiem tacw. Samo pulsowanie mocnych i sabych
czci taktw daje ju tancerzom sposobno do rozwijknia bogatych form interpretacji
ruchowej; nad jej jakoci czuwa dowiadczony ba-letmistrz, zwany rwnie
choreografem (z grec. choreia, tj. taniec, grapho, tj. pisz). Muzyka baletowa powinna
by cile dostosowana do libretta, tj. literackiego opracowania treci danego baletu,
ktra ju w zaoeniu przewiduje liczne tace charakterystyczne i suity tacw w
poszczeglnych aktach lub obrazach1.
Czteroaktowe libretto baletu Jezioro abdzie oparte jest na wtkach zaczerpnitych
z bani ludowych.
Gwn postaci na ktrej zerodkowuje si akcja baletu, jest pikna dziewczyna, Odetta, przy -
bierajca posta abdzia, by uchroni si przed atakami nienawici swej macochy, czarownicy Dorny.
Odett pokocha mody ksi Zygfryd, ktry dowiaduje si, e ze czary strac nad ni wadz, jeli
zgodzi si ona zosta jego on. Uradowany ksi w czasie balu w paacu owiadcza si. Ku jego
przeraeniu okazuje si jednak, e czarownica przybraa na balu posta Odetty. W zapadajcych nagle
ciemnociach rozlega si okropny chichot, a przy wietle ksiyca pojawia si Odetta w postaci
abdzia z koron na gowie. Zrozpaczona z powodu domniemanej zdrady, oddala si na brzeg jeziora.
Tumacze ksicia nie moe zrozumie. Chcc zniszczy moc czarw, ksi zrywa jej koron i
wrzuca do jeziora, nie wiedzc, e w ten sposb uatwi czarownicy zemst nad Odetta. Wzburzone fale
jeziora wcigaj Odett i ksicia w gbie, a gdy burza si uspokaja, na tafli jeziora w wietle ksiyca
ukazuje si para abdzi: biay i czarny. W orkiestrze pojawia si po raz ostatni temat Odetty:
a Allegro agltato __
IJ.1JJNT7U 3 l'J'
fff
Oprcz wymienionych postaci w balecie Jezioro labdzie wystpuje szereg innych: zy duch Ru-
dows, Otylia jego crka, dwaj przyjaciele ksicia, jego matka, liczne grono dworzan, dam dworu
i in. Kada z tych osb ma oczywicie swoia rol, taczon solo lub w duecie, tercecie czy wikszym
zespole; ruchem wyraaj one sw tr /ntrzn.
,Od czasu prapremiery (1877) balet ^zajkowskiego Jezioro labdzie odnosi zawsze due sukcesy.
1
Zdarzaj si rwnie wypadki dostosowania libretta baletowego do dzie muzycznych nie ych z
myl o balecie. Do przykadw inscenizacji baletowej dzie tego rodzaju naley np. Noe Grze
Musorgskiego.
195
Od r. 1878 przez 7 lat Czajkowski podrowa samotnie po krajach Eur
zachodniej, nigdzie nie zatrzymujc si na stae i czsto odwiedzajc kraj roc ny.
Taki kosztowny tryb ycia umoliwia kompozytorowi wydatna pomoc nansowa,
jak uzyska od Nadiedy von Meck (wym. fon Mek), bogatej wdc ktrej zgodnie
z jej yczeniem nigdy osobicie nie pozna, ograniczaj swoj znajomo jedynie
do czstej wymiany listw. Bezporednio po przyjd dzie do Szwajcarii, gdzie
zamieszka Czajkowski w maym miasteczku nad Je rem Genewskim, przede
wszystkim zinstrumentowa i wykoczy rozpocz w Moskwie utwory. Bya to IV
Symfonia, o ktrej ju bya mowa, oraz nowa op pt. Eugeniusz Oniegin. Ponadto
wiosn tego roku skomponowa Koncert sk towy. Wszystkie te trzy utwory nale
do arcydzie Gzajkowskiego.
molto etpresua
"W obu wypadkach charakteryzuj one podobny stan uczuciowy. Z dalszego przebiegu akcji i e
rwnie Tatiana popeni bd w swym yciu. Gdy po wielu latach spdzonych za granic < wraca
do Petersburga i pragnie j poj za on, Tatiana jest ju on ksicia Griemina.' swe
uczucia, egna si z Onieginem na zawsze.
con
solo motto espressione
dolciutmo rall.
(Moderato assai)
|II cz koncertu, Canzonetta (wym. kanconetta, z w. piosenka), w tempie Andante, o 3-cze.ciowym ci
typu ABA, wprowadza nastrj melancholii. Oto jej zasadniczy temat:
Andante
*1 molto eiprciiwo
rr r
nie kontrastuje z ni Final koncertu (Allegro nioacissimo), utrzymany w ywioowym, tanecznym
nie rosyjskich tacw ludowych. W swobodnie potraktowanej formie ronda sonatowego przeciw-iwa
kompozytor dwa zasadnicze tematy, tj. skoczny temat pierwszy, penicy rol refrenu:
197
(Allegro vivaciggimo)
oraz rwnie taneczny, lecz bardziej spokojny i nastrojowo skupiony temat drugi,'
stopniowo przyspieszanym tempem:
. (Meno mosso)
Wszechstronne wyzyskanie techniki gry skrzypcowej stawia to nacechowane szczeroci' dzieo w
rzdzie najlepszych koncertw skrzypcowych XIX w. Jakkolwiek ,poczttoNO go za utwr
technicznie bardzo skomplikowany, a nawet niewykonalny, zdoby z czasem popularno wrd
skrzypkw wbrew wszelkim zarzutom, jakich nie szczdzia mu owcze krytyka.
198
iwystpw propagowa przede wszystkim twrczo
Irosyjskich kompozytorw. Triumfalne podre kon-
Icertowe zawiody go w r. 1891 a do Stanw Zjedno-
fczonych. Czajkowski stan u szczytu sawy. W r. 1893,
tn kilka miesicy przed mierci, uniwersytet w Cam-
Ibridge (wym. Kembryd) przyzna mu honorowy tytu
tdoktora muzyki.
199
pniej Dziadek do orzechw to balet charakterystyczny. We wszystkich
letach stosuje Czajkowski technik motyww przewodnich w celu pogb
rakterystyki psychologicznej poszczeglnych postaci. /
Fabua baletu pica krlewna opiera si na francuskiej bani z XV w. Nad l crk krla
Florestana, wisi kltwa zej czarodziejki Carabosse, rzucona w dzie i ksiniczka
doronie, ukuje si wrzecionem i zapadnie w sen trwajcy dopty, do si jaki ksi i nie
zbudzi jej pocaunkiem. Kltwa si spenia i krlewna wraz z i zapada w gboki sen,
trwajcy 100 lat. Lecz czuwa nad ni dobra Wrka Bzowa i i upionego dworu bawicego
na polowaniu modego ksicia Florimonda, ktry i cay dwr. Balet koczy si weselem
krlewny z ksiciem, co jest okazj do popisw 1 rozmaitszych postaci baniowych (m in.
Czerwonego Kapturka i Wilka), po ktrych t zbiorowy.
Andante _ _
ir iy iff"'
v v . =
l Sw najbardziej osobist wypowied zawar kompozytor w II czci symfonii, przeciwstawiajc
fpeen zadumy temat intonowany przez rg:
(Andante cantabile.con alcuna licenza)
m
dolce con grazla
uje peen werwy fina (Allegro woatre), nawizujcy do rytmu i melodii rosyjskich tacw, lemat
przewodni powraca rwnie w tej czci, lecz tym razem brzmi on zwycisko, radonie, jak piewany
na chwa ojczyzny.
201
Rwnie w skomponowanej w 5 lat pniej VI Symfonii nie brak umie lecz jej
oglny nastrj jest tragiczny, przeniknity nut pesymizmu, wyraa jakby
przeczucie bliskiej mierci. Oto co pisze Czajkowski o VI Symfonii w jl nym ze
swych listw: W czasie podry powstaa we mnie myl o nowej syi fonii, tym
razem symfonii programowej, ktrej program powinien by zaga dla wszystkich.
Jest to prawdziwie subiektywny program. Jeli chodzi o foi bdzie duo innowacji
w tej symfonii, m.in. fina bdzie nie ywym alleg ale przeciwnie, bardzo
rozwlekym adagiem".
VI Symfonia h-moll op. 74, zwana Patetyczn, rozpoczyna si powolnym wstpem. Oparty j on na
pocztkowym motywie pierwszego tematu, ktry w caej swej okazaoci pojawia si wl stepujcym
po wstpie Allegro non trop po
Allegro non troppo
Niepokj wprowadzony tym tematem agodzi wzruszajca gbokim liryzmem melodia
drugiego:
Andante
*
T T PT T IP 1 T mPj
s ^T Tn T T
fc t. tf B T H=
t==
\.r*
(Allegro molto vivace)
Pplzttctto
202
Nastrj ten uzupeniony jest akcentami zdecydowanej pewnoci i zadzierzystoci pulsujcego rw-
nomiernym rytmem uroczystego marsza:
. (Allegro molto vivace)
P * J Li T J J
Cz IV, Adagio lamentoso, wprowadza nas nagle w nastrj wrcz przeciwny poprzedniemu. EDwiki
pojawiajcego si tematu brzmi jak okrzyk rozpaczy czowieka, ktry nie zdy powie-: jeszcze czego
najwaniejszego i najstraszliwszego zarazem:
Adagio lamentoso
W
Kontrast, ktry wnosi z sob temat drugi, jest mao uchwytny. Rozpacz zastpiona zostaje nut
ifezygnacji, w ktrej brzmi skarga, przejmujca sw szczeroci:
(Andante)
: zmienia tego nastroju szkicowo zarysowane przetworzenie tu ju nie moe by walki. W tej
piuzyce jest jaki program, ktry powinien by zagadk dla wszystkich". Fina koczy si stopniowo |
chncymi motywami przeniknitej rezygnacj melodii tematu drugiego.
' jego ukazuj si w kulminacyjnym punkcie przetworzenia, wywoujc niezmiernie silne picie.
W repryzie, zapocztkowanej pojawieniem si tematu pierwszego w partii orkiestrowej, . niemal
cay materia ekspozycji, przy czym temat drugi niespodziewanie pojawia si w to-$ do odlegej
(Fis-dur) i dopiero w dalszym swym przebiegu przechodzi do tonacji gwnej. : to kunsztowny
chwyt techniki kompozytorskiej, praktykowany niekiedy ju przez klasykw
kich w allegrze sonatowym.
|-Cze II koncertu, Adagio, odznacza si nastrojem gbokiego skupienia i powagi. Rozpoczyna
ista melodia oboju, poddawana nastpnie we fragmentach partii skrzypiec opracowaniu waria-nu:
(Adagio)
J Ob. f dolce
f t .1
205
Cz^ ' III, Allegro giocoso, ma non troppo vivace, ujta jest w form ronda sonatowego. Temat pierws;
(refren) odznacza si energi i zdecydowaniem rytmicznym, wykazujc znowu pokrewiestw z
wgierskim folklorem:
(Allegro giocoso,ma non troppo vivace)
Bardziej pynn melodyk odznacza si temat drugi, ktry nie niweczy jednak nastroju ywiole woci:
(Allegro giocoso, ma non troppo vivace)
Dopiero nastpujcy po kolejnym pojawieniu si refrenu epizod wnosi pewne uspokojenie. Budw*
ronda przedstawia si w oglnych zarysach nastpujco: ABACB przetworzenie A.
*
Podczas suchania Koncertu skrzypcowego Brahmsa zwracaj na siebie uwag?J
dwa- wyranie dajce si odczu znamiona stylu kompozytora: nawizywanie! do
mistrzw klasycznych, a zwaszcza Beethovena, w swobodnej, lecz icie ka-j
sycznej logice konstrukcji muzycznej i instrumentacji oraz miae wprowadza-I nie
elementv folkloru wgierskiego. Znamiona te pozostaj w pewnym zwizku! z
wraeniami i zainteresowaniami muzycznymi Brahmsa w okresie modoci,
Jan Brahms, urodzony
Miodot Brahmsa w 1833 r. w Hamburgu, syn
zawodowego muzyka, kon-
trabasisty, ju od 14. roku ycia zmuszony by wy-
korzystywa swe zdolnoci muzyczne w celach zarob-
kowych, grajc na pianinie w nocnych lokalach roz-
rywkowych. Do adnej uczelni muzycznej nigdy nie
uczszcza nauka gry i sztuki komponowania,
pobierana u miejscowych muzykw, ukazaa mu we
wczesnej modoci ideay, ktrym pozosta wierny do
koca ycia: kult techniki kompozytorskiej w oparciu o
klasyczne wzory, zwaszcza Bacha i Beethoyena.
Osignicie tych ideaw zawdzicza Brahms jednak
przede wszystkim swemu niezwykemu talentowi i
i
mozolnej pracy. Z romantycznych kompozytorw
najblisi mu byli Mendelssohn i Schiimann.
Dom, w ktrym urodzi si j J.
Brahms
Zapoznanie si Brahmsa z muzyk wgiersk
206
Stpio za porednictwem wybitnego skrzypka w-kiego
Edwarda Remenyi, ktry po upadku rewo-cji
wgierskiej w 1848/49 r. przyby wraz z innymi
ttigrantami politycznymi do Hamburga. Brahms
doskonay ju pianista odby z nim kilka y
koncertowych po rnych miastach niemiec-h,
wystpujc w charakterze akompaniatora, i szyb-
zaprzyjani si z sympatycznym Wgrem. Przy-ta w
olbrzymim stopniu wpyna na dalsze lo-iBrahmsa. W
r. 1853 Remnyi zapozna go w Wei-z Franciszkiem
Lisztem i wspomnianym ju komitym skrzypkiem,
rwnie Wgrem, Jzefem tehimem, ktry z kolei
przedstawi Brahmsa prze-ajcemu w Diisseldorfie Jan Brahms
Schumannowi. Nazwisko
stao si nagle znane w wiecie muzycznym: Robert Schumann, po
ntownym poznaniu dzie 20-letniego kompozytora (sonaty, wariacje, pieni),
pblikowa entuzjastyczny artyku o Brahmsie jako p twrcy, ktry toruje nowe
Mi rozwoju muzyce niemieckiej. Liczne wystpy pianistyczne zjednay ponadto
v
hmsowi saw wybitnego odtwrcy. -
Po mierci Roberta Schumanna Brahms, przebywajcy dotychczas w Diisseldorfie
i Bonn, czsto wystpowa na koncertach z Klar Schumann, z ktr
: Brahmsa czya go do-na, gboka przyja. Jan Brahms, Klara Schumann i
Jzef Joachim wraz z sze-swych sympatykw stworzyli grup
przeciwstawiajc si hasom goszonym zwolennikw Wagnera i Liszta. W
koncertach swoich propagowali gwnie yk klasyczn, a nieprogramowe dziea
Brahmsa staway si wiadectwem Iliwoci twrczego korzystania z tradycji
klasycznych. Poczwszy od r. 1862, tiokrotnie zatrzymywa si Brahms na
duszy pobyt w Wiedniu, a nawet pewien czas (187275) sta na czele
wiedeskiego Towarzystwa Przyja-| Muzyki. Do czasu ostatecznego osiedlenia si
w Wiedniu odbywa dugie e koncertowe, wystpujc rwnie za granic.
)bpk szeregu pieni, utworw kameralnych i fortepianowych (sonat, ballad, Kacji)
w okresie tym powstaj m.in. / Koncert fortepianowy d-moll, Niemieckie pm/
pierwsze dwa zeszyty Tacw wgierskich w ukadzie fortepianowym na oraz
pierwsze dwie Symfonie (I c-moll, II D-dur).
Niemieckie requiem Brahmsa nie jest oparte na liturgicznym tekcie mszalnym, jak Requiem
rta, Berlioza czy Verdiego, lecz na tekcie niemieckim, dowolnie zestawionym z kilku ustpw
nych. Skada si z 7 czci przeznaczonych na chr, orkiestr oraz gosy solowe: baryton
207
Po przeniesieniu si Brahmsa na stae do Wiedniai powstaje szereg
najdoskonalszych jego dzie symfon omwiony na wstpie Koncert skrzypcowy, II
Km tepianowy B-dur, Koncert a^moll (podwjny) na skrzypce i wiolonczel, dwie|
tury: Akademicka i Tragiczna, oraz pozostae dwie Symfonie; III F-dur i J //
Koncert fortepianowy B-dur Jana Brahmsa jest w istocie 4-czciow z
instrumentem solowym fortepianem. Ukoczony latem 1881 r., wyk zosta
publicznie przez Brahmsa z towarzyszeniem orkiestry z kocem te w
Budapeszcie. W odrnieniu od powstaego o 21 lat wczeniej / Koncert
pianowego d-moll przynis on szybko uznanie kompozytorowi, mimo e
potraktowa ten koncert jeszcze bardziej symfonicznie. W dziele tym gr kiestra,
jakkolwiek rwnie partia fortepianowa odznacza, si blaskiem i niczn niemal
potg brzmienia. Dla Brahmsa odpowiednie nasycenie fortepianu byo jednym z
naczelnych zagadnie caej jego twrczoci fortepia
Cz I, Allegro non troppo, posiada form sonatow. Szeroko wykorzystany temat pie nuj
pocztkowo rogi:
Allegro non troppo
mp
Drugi temat, pojawiajcy si w glosie skrzypiec:
(Allegro non troppo) Vno
33 Allegro non ti
mp espress.
ulega daleko idcym przeksztaceniom w partii fortepianowej. Ponadto w czci tej spotykamy! cze
temat trzeci, wgierskiego pochodzenia, o ostrym, zdecydowanym rysunku rytmicznymi strzostwo
kompozytorskie Brahmsa podziwia moemy zwaszcza w przetworzeniu, gdzie z i riau
tematycznego wysnuwa nowy materia melodyczny o nieprzeczuwalnym wyrazie. Cz II,
Allegro appasonato, Scherzo, posiada form ABA. Przynosi ona kontrast w por z czci I swym
burzliwym, demonicznym charakterem. Temat gwny pojawia si w p tepianu:
Allegro appassionato Pfte
drugi, rozpoczynajcy
(Allegro DB U
W trio Scherza widoczne s znamiona-stylizacji muzyki ludowej.
Cz III, Andante, czy cechy formy ABA z elementami wariacyjnymi. Zasadnicz me! intonuje
wiolonczela solo w wysokiej pozycji:
Andante
Pogadanki o muzyce II
208
(Melodi t Brahms zastosowa pniej w jednej ze swych pieni.
Cz IV, Allegretto grazioso, to lekkie, wdziczne przejrzyste rondo, ktrego refren rozpoczyna
liolista zrnicowanym rytmicznie, staccatowym tematem:
Allegretto grazioso
zejawem typowej dla Brahmsa skonnoci do posugiwania si melodyk wgiersk jest tu temat
zego kupletu. Oto jego pocztek, powierzony instrumentom dtym drewnianym:
(Allegretto grazioso)
poc J etpress
Cz I, Allegro tum troppo, utrzymana w formie allegra sonatowego, przeciwstawia sobie dwa y, tj.
temat pierwszy o nastroju elegijnym:
n
:o J eipress. "x "
Cz II, Andante moderato, rwnie utrzymana w formie allegra sonatowego (lecz bez przetwo-nia),
rozpoczyna si powanym, gboko lirycznym tematem:
(Andante moderato)
Cz IV, Allegro energico e passionato, jest finaem caej symfonii. Tragizm, dotychczas zaledwi
wyczuwalny, znalaz tu swoje dopenienie i zarazem osign szczyt wyrazu, decydujc o charakte rze
caego dziea Brahmsa. Fina ujty jest w form passacaglii, typow form stosowan w okn
przedklasycznym, np. przez Bacha i Haendla, polegajc na wielokrotnym powtarzaniu (przewa
stale w gosie najniszym) krtkiej, zwykle omiotaktowej melodii z kadorazow zmian towar
szcych jej linii melodycznych w pozostaych gosach. Zasadniczy temat: Allegro energico e
passionato
J
2FI.,20b.,2CI.I
powtarza si w finale IV Symfonii Brahmsa a 32 razy, nie tylko w najniszym, lecz rwnie w m
nych gosach, za kadym razem na innym tle dwikowym. Sam zasadniczo nie podlega zmiano
Brzmienie jego staje si coraz bardziej surowe, intensywne, pene tragicznego patosu.
210
umentalna, skupiona sztuka Brahmsa, oparta na tradycjach niemieckich, ktrych ia
niejednokrotnie tkwi gboko w pieni ludowej w rwnym chyba stopniu uyy
wielkiej idei narodowej sztuki. Arcydziea Brahmsa, jak Koncert skrzypcowy, nieckie
requiem, III i IV Symfonia czy II Koncert fortepianowy B-dur, nale do trwa-ch pozycji w
muzycznej literaturze koncertowej.
ycie Brahmsa w Wiedniu nie obfitowao w ciekawsze wydarzenia. W cigu atnich
20 lat kilkakrotnie wyjeda do Szwajcarii i Woch, , a nastpnie do Holandii, na
Wgry i na Sycyli. Znany i ceniony kompozytor, oddany swej twr-^ Dci i pracy
pedagogicznej, wyksztaci wielu uczniw. Liczne zaszczyty, jak tytu jonka Berliskiej
Akademii Sztuk, honorowe doktoraty uniwersytetu we Wroc-iviu i Cambridge, order
cesarza Franciszka Jzefa za wybitn dziaalno kom-zytorsk i inne odznaczenia
osadzay mu ostatnie lata pracowitego ycia. ;. Wrd licznych przyjaci Brahmsa
znajdowa si niezwykle popularny kompo-or synnych walcw wiedeskich i
operetek, Jan Strauss (1825 99), od czasw rego datuje si szybki rozwj
tanecznej muzyki rozrywkowej. Najwybitniej-ym austriackim kompozytorem
muzyki powanej by dziaajcy w tyme czasie ok Brahmsa w Wiedniu Antoni
Bruckner (1824 96), mistrz sztuki organowej, rca szeregu dzie religijnych i 9
potnych symfonii, czcy w swej muzyce dycje klasyczne ze zdobyczami
Wagnera. Z modszym od siebie o 7 lat Pio-gm Czajkowskim zapozna si Brahms w
r. 1887. Okazao si, e maj skrajnie nienne zapatrywania na muzyk. Brahms
zarzuca Czajkowskiemu przesadn zuciowo i wylewno, Czajkowski za
odmawia muzyce Brahmsa gbszej eci, nazywa j such, chodn, wyrachowan.
Jak bardzo mylili si obaj twrcy ykujc si nawzajem, pokazaa dopiero historia.
Dzi w programach koneer-zgodnie figuruj obok siebie zarwno piewne,
urzekajce bezporednioci, ziela Czajkowskiego, jak i powane, skupione,
dyskretne, lecz intensywne w wy-zie dziea Brahmsa, nasycone potn si i
opanowaniem.
Twrczo Brahmsa jest obfita i rnorodna. Reprezentuje niemal
Brahmsa wszystkie gazie twrczoci muzycznej z wyjtkiem. muzyki
programowej i operowej. Oprcz muzyki symfbni-*-nej i koncertw
reprezentuj j utwory wokalne, fortepianowe i kameralne. Ogem twrczo
wokalna i wokalno-instru mentalna Brahmsa obejmuje koo 200 pieni (ponad
100 opracowa niemieckich pieni ludowych}, 25 duetw |60 kwartetw wokalnych,
okoo 80 utworw chralnych a cappella oraz cay reg utworw na chr z
towarzyszeniem orkiestry, do ktrych naley rwnie Igo synne Niemieckie requiem.
Jako twrca pieni Brahms naley do kontynuato-dziea zapocztkowanego przez
Franciszka Schuberta i podjtego przez Ro-Schumanna. Pieni Brahmsa nale do
niezwykle cennych pozycji wiatowej ratury pieniarskiej (podobnie jak pieni
Hugona Wolfa, wspczesnego mii pmpozytora wiedeskiego).
Do dzie fortepianowych Brahmsa nale: 3 sonaty, Scherzo es-mM, 4 ballady,
cyklw wariacji (na temat Schumanna, wasny, pieni wgierskiej, Haendla
>Paganiniego), 2 rapsodie, 3 intermezza, ponadto 3 zbiory pt. Utwory fortepia-
towe oraz zbir pt. Fantazje. Obok wspomnianych wariacji na temat Paganiniego,
211
ktre s zbiorem 28 etiud, dla
celw pedagogicznych, cowa
zbir 51 wicze na fo etiudy
wedug dzie Bacha,!]
Schuberta i Chopina. Zostawi^
reg wirtuozowskich kadencji tw
fortepianowych J. S. Bach i
Beethovena. Niezwyk zyskay
Tace wgierskie Brahr w 4
zeszytach, obejmujcych j| rw
w oparciu o orygir wgierskie.
Podobnie jak walce|j (ogem 16)
ukazyway si on nie w ukadzie
fortepianowym i| W podobnym
ukadzie napis Wariacje Brahmsa
na temat Wariacje na temat
Haydna i s utworami
przeznaczonymi l fortepiany.
Jan Brahms
Bdc wybitnym sal Brahms swe
kompozycje fa z du znajomoci
techniki in wykorzystujc
zdobycze techn
ta, pogbione przez kunsztown polifoni i figuracj, wyksztacon ntfj
Bacha i Haendla.
W muzyce kameralnej, podobnie jak w symfonicznej, nawizuje stylu
Beethoyena. Obejmuje ona ogem 24 utwory (sonaty skrzypcowej!
czelowe, klarnetowe, tria fortepianowe, kwartety, kwintety i sekstety j
zespoy instrumentw).
Muzyka Brahmsa, ujta w ramy cisych form klasycznych, nawizuj sb
twrczy do dyscypliny technicznej i logiki muzycznej wielkich staa si
hasem dla nowego pokolenia twrcw do pogbiania technil(| zytorskiej i
wypowiadania si w muzyce bez programw literackich. | dla
wspczesnych wiadectwem, e nieprogramow muzyk wyraa nowe,
bogate treci, bez uciekania si do pomocy innych muzyczny Brahmsa,
nawizujcy do tradycji, okaza si wybitnie zawiera elementy, ktre stay
si bliskie kompozytorom nowego pokot|
212
|l. Muzyka we Francji w drugiej poowie XIX w.
l1 Jedyna opera Offenbacha, pt. Opowieci Hoffmanna, oparta na 3 nowelach E. T. A. Hoffmanna, rataa
znacznie pniej, ju po wojnie francusko-niemieckiej, i zostaa po raz pierwszy wysta-w Paryu w
rok po mierci kompozytora.
213
stale w stolicy Francji. Jego 5-aktowa opera liryczna tj>....^'"'' ' *
Faust wedug Goethego, wystawiona po raz pierwszy w
Paryu w 1859 r., zdobya wkrtce trwae uznanie caej
Europy. Midzy innymi z podziwem wyraa si o niej
Piotr Czajkowski i pragn w podobnym stylu utrzyma . o kU-tU
sw oper Eugeniusz Oniegin. Inne opery Gounoda, jak
Romeo i Julia (1867) wedug Szekspira, nale do rzadziej
wykonywanych. Styl operowy Gounoda znalaz wrd
kompozytorw francuskich licznych zwolennikw (A.
Thomas, J. Masse-net i in.). modewto)
Po katastrofalnej wojnie 1870 r., zakoczonej de-
tronizacj cesarza, powstaniem i upadkiem Komuny
Paryskiej bronicej rozpaczliwie oblonej stolicy, .. i-doi.
Jakub
Francja zostaa ogoszona republik (po raz trzeci).
Najwybitniejszym kompozyto-rem francuskim drugiej
poowy XIX w. jest obok Gounoda Georges Bizet
(wym. or Biz), yjcy w latach 183875.
Ukoczywszy konserwatorium w Paryu, swym
rodzinnym miecie, studiowa dwa lata w Rzymie jako
stypendysta, a po powrocie do kraju zyska uznanie
jeszcze za czasw drugiego cesarstwa - swymi
operetkami i operami, gwnie za 3-aktow oper pt.
Poawiacze pere (1863), ktrej akcja rozgrywa si na
egzotycznej wyspie Cejlon. Jeszcze wikszy sukces
odniosa opera Bizeta pt. Carmen (wym. Karmen), na-
pisana i wystawiona na krtko przed mierci kompo-
zytora.
Charles '
Tre tej 4-aktowej opery osnuta jest na tle noweli francuskiego
pisarza Prospera Mrime i przedstawia tragiczn mio
hiszpaskiego sieranta don Josgo (wym. don Hoego) do piknej
Cyganki Carmen. Akcja opery rozgrywa si w hiszpaskim miecie
Sewilli w czasach niezbyt odlegych (w pierwszej poowie XIX w.)
i nie ma w niej, tak czsto wprowadzanych do oper, scen i sytuacji
nieprawdopodobnych. Tworzc sw oper, Bizet nie przypuszcza,
e stanie si ona zapowiedzi nowego kierunku w operze, zwanego
weryzmem (z w. oero, tj. prawdziwy), ktry rozwin si we
Woszech na przeomie XIX i XX w. Do szczeglnie popularnych
melodii z opery Carmen naley synna Habanera, piewnana przez
Cygank w I akcie:
Georg
214
(Allegretto quasi andantino)
Cr.ing.*"
Cz III, Allegro non troppo, rozpoczyna energiczny temat ukazujcy si w niskim rejestrze i wy-
korzystujcy ciemne barwy orkiestry:
218
Stania i wiczenia do rozdziau 11
1. Scharakteryzuj stosunki spoeczno-polityczne we Francji w drugiej poowie XIX w.
2. Objanij tytuly operetek Offenbacha.
3. Co wiesz o Gounodzie i jgo operach?
4. Na czym polega znaczenie opery Carmen Bizeta?
5. Wymie i objanij tytuly dziel Cezara Francka.
6. Co wiesz o Kamilu Samt-Saensie?
p. Edward Grieg i Jan Sibelius
219
W odrnieniu od koncertw fortepianowych Schumanna i Liszta Koncert a-moll (
oglnych zarysach cile zachowuje form koncertu klasycznego, jakkolwiek wpyw
kompozytorw nietrudno w nim zauway. Podobnie jak u Schumanna, I cz ! molto
moderato, rozpoczyna si krtkim wstpem fortepianowym, po ktrym orkiestrul temat
pierwszy, w caoci powtrzony w partii fortepianowej:
cantabile
l Tl-
tf-
Po krtkim czniku (opartym na nowym materiale motywicznyrn) odznaczajcym l tempem
i wzmoon ruchliwoci, orkiestra intonuje piewny temat drugi, ktry w < loci
powierzony jest wykonaniu solisty:
(Pifi lento)
Krtkie przetworzenie, nastpujce po rozwiniciu tematu drugiego i po epilogu, opar te | na
motywach tematu pierwszego. Cz I koncertu zamyka regularna repryza wraz z i listy i
kod.
Cz II, Adagio, ma form trzyczciow typu ABA. Rozpoczyna j orkiestra;--m Adagio
Cz III, Allegro moderato molto e marcato, ujta w form ronda sonatowego, ma cni
bitnie taneczny. Cechy norweskiego taca ludowego posiada zwaszcza refren:
221
h Alla marcia e ni
pujce czci: 1. Poranek, 2. mier Azy, 3. Taniec Anitry, 4. W Grocie Krla Gr. Na]
tomiast suita Peer Gynt nr 2 obejmuje czci zatytuowane: 1. Skarga Ingridy, 2. Tai
arabski, 3. Powrt Peer Gynta, 4.L Pie Sobeigi.
Aeby zrozumie intencj kompozytora, przywiecajc mu W czasie komp
nowania, naley przynajmniej pobienie zapozna si z treci dramatu Ibsena! W Premiera dramatu Ibsena Pi
skrcie przedstawia si ona nastpujco: 1876 r., zyskujc duy aplauz.
&ciach zwizanych z wystawie
Prosty i naiwny, a zarazem zuchway modzieniec Peer Gynt popada w coraz ostrzejsze flikty z
mieszkacami swej rodzinnej wioski norweskiej. Maj oni ju do jego przechwaek i baji Gdy na Bayreuth.
domiar zego w swym zuchwalstwie posun si do tego, e w dniu wesela wykrad p; mod
imieniem Ingrid z domu ssiada i uprowadzi j w gry, ludno zorganizowaa obai na Peer
Gynta. Kryjc si samotnie w niedostpnych lasach, trafia on do posiadoci banio' Krla Gr, po
czym ledwie uchodzi z yciem z jego groty, gdy najrozmaitsze potworki, kary i gni urzdziy na
napad. Przeladowany wszdzie wskutek swego awanturniczego trybu ycia, moe przyj
czystego uczucia, jakim go darzy Solveiga, crka przybyego zza morza wieni Przed ucieczk z
kraju odwiedza sw matk Az, ktra w jego obecnoci umiera.
Na obczynie dorobi si Peer Gynt znacznej fortuny, gwnie na handlu czarnymi mewi
karni, lecz przeywa te niejednokrotnie klski. Oto wsplnicy odpynli okrtem wraz z czi
olbrzymiego majtku, zostawiajc Peer Gynta samotnego na poudniowo-zachodnim wybi
Maroka. Ale Peer Gynt jako sobie radzi. Dziwnym zbiegiem okolicznoci zostaje uznany
Arabw za proroka; Arabki tacz przed nim swj taniec wrd nich jest Anitra, crka nika
Beduinw. W swych wdrwkach trafia Peer Gynt do Egiptu, gdzie znw czeka na rnnsl
przygd. Droga powrotna do kraju te nie odbya si bez przeszkd: okrt tonie w pobliu bra
Norwegii. Peer Gynt wydosta si jednak z opresji i wrci do swoich stron ju jako starzec,
wiedzc o tym, e cae ycie czekaa na jego powrt wierna, kochajca Solveiga.
Obie suity z muzyki do dramatu Peer Gynt Ibsena zdobyy du popularno. Mistrzostw
charakterystyki odznacza si zwaszcza II cz suity nr l, zatytuowana mier Azy, ktrej elegiji
nastrj potgowany jest narastaniem dynamiki:
Andante
f l, f JL
f
doloroso
222
; IV cz suity nr l, zatytuowana W Grocie Krla Gr. rodkami muzycznymi wyrazi tutaj
npozytor nastrj groteskowej grozy, jaka przenikaa Peer Gynta w obliczu atakujcych go po-
irkw:
"
gg s
Pie Solveigi
Andante
i
g J l fj f 'P l =
(Premiera dramatu Ibsena Peer Gynt z muzyk Edwarda Griega odbya si 11876
r., zyskujc duy aplauz. W tyme roku Grieg uczestniczy w uroczys-ciach
zwizanych z wystawieniem tetralogii Piercie Nibelunga Wagnera Bayreuth.
Nastpne lata wypenione byy twrczoci i licznymi wystpami Griega w
artystyczna charakterze pianisty i dyrygenta. Odbywa podre po Niemczech,
Danii, Szwecji i Ita-W r. 1889 odnosi sukcesy artystyczne w
Londynie, w roku nastpnym w Pali. Podre koncertowe Griega, odbywane
corocznie, obejmoway coraz wiksze iry Europy. W r. 1896 zahacza on o Wiede i
Budapeszt. W latach 1902 |903 koncertuje rwnie w Warszawie. Niezalenie od
tych wystpw powstaj ye utwory. Sawnego muzyka spotykaj liczne zaszczyty: w
r. 1893 otrzymuje honorowego doktora muzyki uniwersytetu w Cambridge, a w r.
1906 uni-sytetu w Oxfordzie. W r. 1903 niezwykle uroczycie obchodzono 60.
rocz-jjego urodzin w Bergen. Mimo znacznego pogorszenia si stanu zdrowia Grieg
zaprzestawa dziaalnoci koncertowej. Wiosn 1907 r. odbyy si ostatnie je-
wystpy w Norwegii i Niemczech. Zmar w Bergen w 1907 r.
Obok Koncertu fortepianowego a-moll i obu suit Peer Gynt Edwarda Griega
do najwybitniejszych dzie symfonicznych Griega nale: Suita z czasw
Holberga1 na orkiestr smyczkow
1
Holberg Ludwig (16841754) jeden z twrcw narodowej literatury duskiej.
223
(istnieje take wersja na fortepian solo) oraz Tace symfoniczne, w ktrych kom-
wania si charakteru jego twrcze nie
pozytor da znakomite wzory stylizacji ludowych tacw norweskich (rwnie jest
synnego eposu fiskiego KdataH em
wersja na fortepian na 4 rce).
inspiracji twrczej take wielu Epos
Wrd utworw przeznaczonych na fortepian, ktrych cznie stworzy okoo 150,
Kaleoala (tj. ld Kaleyy, czyli wiony
do wikszych dzie nale: Sonata e-moll op. 7 i Ballada w formie wariacji op. 24.
ze starych karelo-fiskich pa wych,
Mniejsze kompozycje czsto Grieg czy w zbiory, cieszce si w kocu XIX w. du
opiewajcych legendarne dzi
popularnoci. Do zbiorw tych nale przede wszystkim tzw. utwory liryczne,
mierzchej* przeszoci, opracowany
wydane w 10 zeszytach, obejmujcych 70 miniatur fortepianowych. U-twory liryczne
zosta przez wybitnego etnografa fist
Griega oraz jego pieni (ktrych napisa ponad 140) rozsawiy nazwisko kompozytora
rota ju w r. 1835. Legendarne d rw
w caej Europie odegray one podobn rol jak miniatury Mendelssohna i pieni
narodowych, yjcych w wyol
Schuberta przed kilkudziesiciu laty. Muzyk kameraln wzbogaci Grieg 3 Sonatami
pobudziy fantazj twrcz Sibeliusa
skrzypcowymi, Sonat wiolonczelow a-moll, Kwartetem smyczkowym g-moll. Ponadto
piknych poda narodw Pnocy p
skomponowa utwory przeznaczone na fortepian w ukadzie na 4 rce (m.in. Utwory
rodowy styl jego muzyki.
symfoniczne op. 14, Tace norweskie op. 35, 2 Walce-kaprysy op. 37) oraz na 2
Pierwsze wiksze dzieo, jakie pi
fortepiany (Staronorweski romans z wariacjami op. 51 i opracowania 4 sonat Mozarta).
cercie kompozytorskim w Hesinkac
Grieg stworzy rwnie szereg dzie wokalnych na chr a cappella, a take na chr z
wrocie z zagranicy 5-czciowy
towarzyszeniem orkiestry.
r, chr i solistw pt. Kulleno in!
Jak drog doszed Edward Grieg do narodowego stylu swej muzyki, jest tajemnic
matyk Kalevali. Nieco pniej pow
kompozytora. Znamienne s jednak jego sowa: Chopin nauczy mnie pisa po
foniczna Karelia1 kompozycje, ktd
norwesku". W sowach tych zawarta jest prawda, ktr odczuwa rwnie Bedfich
porednio rwnie wi si z tym (
Smetana. Wzory stylizacji muzyki ludowej, jakie pokaza wiatu Chopin w swych
Po powrocie do kraju Jan S
mazurkach, stay si impulsem dla kompozytorw rnych narodowoci do
l i prowadzi klas skrzypiec w konsen
poszukiwania pikna w rodzimym folklorze i korzystania z niego w sposb twrczy.
t" mu pastwowe subsydium pienine
Edward Grieg niejednokrotnie prostowa, e nie jest narodowym kompozytorem
nej i w caoci powici si kompc
skandynawskim", podkrelajc zasadnicze rnice w charakterze folkloru
Spord 12
poszczeglnych narodw Pnocy. Tote porwnujc jego muzyk z muzyk
i legendy 6 osnutych.
Sibeliusa, ktry rozpocz sw dziaalno kompozytorsk w ostatnim dziesicioleciu Sibellosa
w skad cy
ubiegego wieku, naley specjaln uwag zwrci na rnice stylistyczne dzie obu
|na orkiestr (189396), 2 pozostali
kompozytorw. Wynikaj one w duym stopniu z rnicy charakteru folkloru tych
(1925), jedno z ostatnich dzie Sibel
krajw.
lniany ju uprzednio poemat SagaatK
* przeszoci ojczyzny kompozyto
Jan Sibelius urodzi si w Tawastehus w poudniowo-
8 w stu<Ua muzyczne IPnocy. Do tych ostatnich nale
E?be?i" a ' -zachodniej Finlandii w 1865 r. Wszechstronne swe wyksztacenie
IA,Oceanidy*. Pod wzgldem budowy
zawdzicza matce, ojca z zawodu lekarza straci we wczesnym dziecistwie.
Gry na fortepianie uczy si od 10. roku ycia, a w grze na skrzypcach, doprowadzonej
pniej do perfekcji, rozpocz si ksztaci w wieku lat 15. Z tych czasw pochodz 1
Oto objanienia obcych nazw i term
te pierwsze jego prby kompozytorskie. Zgodnie z wol rodzicw po ukoczeniu KuUeryo to gwny bohater Kaleeali, v
gimnazjum studiowa pra-^ wo w Helsinkach, rwnoczenie jednak take kompozycj centralna posta dramatu klasyka fiskiej |
w tamtejszym konserwatorium. Wiedz sw w zakresie kompozycji uzupeni w nawskiego opowiadania proz (o bogach, i
Berlinie i Wiedniu w latach 188991. Finlandii, obecnie pnocno-zachodnia cz:
* Pohjola dawna, mitologiczna azv
Nie tylko jednak wiedzy muzycznej zawdzicza Sibelius sw przysz saw Tapiola wedug mitologii fiskiej oj< |
narodowego kompozytora. Niezmiernie doniose znaczenie w procesie ksztato- wrd niedostpnych bagien w lasach ph
* Bardowie poeci i piewacy ludw 4
Driady mityczne nimfy lene. Oceai na
te tematy spotyka si ju w i
Atmosfera powagi i spokoju panuje w, caym utworze, zawierajcym liczne nastrojowe momenty, \
nacechowane du intensywnoci wyrazu. Mimo wraenia cakowitej swobody formalnej utwr 3
ten ma budow AAB, zakoczon powrotem tematu gwnego.
Oprcz poematw i legend symfonicznych bogata twrczo
Charakterystyka twrczoci
Sibeliusa obejmuje: 7 symfonii (z lat 1899 1924), szereg
Slbeliusa suit symfonicznych (w tym 2 suity pt.
Sceny historyczne, przedstawiajce obrazy z historii i mitologii Finlandii), Koncert
skrzypcowy d-moll (1903), muzyk do sztuk teatralnych, cykl pt. Pieni wiosenne na
orkiestr, 2 serenady na skrzypce i orkiestr, l oper oraz cay szereg innych dzie
orkiestrowych, a take utworw chralnych, kameralnych, fortepianowych i-pieni. Do
ostatnich kompozycji Sibeliusa nale dwa cykle utworw na skrzypce i fortepian z r.
1929.
Po uzyskaniu w r. 1897 wysokiej" doywotniej pensji, Jan Sibelius zamieszka wraz
z on w swej willi w pobliu Helsinek, gdzie doy spokojnej staroci, W cigu swego
dugiego ycia zwiedzi m.in. Rosj, Wochy, Francj, Angli, najchtniej wszake
przebywa w kraju.
Muzyce Sibeliusa obcy jest niepokj nowatorskich poszukiwa, brak w niej
miaych eksperymentw. Naley ona jednak do zjawisk niezmiernie interesujcych.
Znalazy tu wyraz podobnie jak w innych dziedzinach sztuki narodw
226
nocy surowy klimat i melancholia przyrody krainy tysica jezior". Na zegln
uwag zasuguje fakt, e muzyka Sibeliusa od razu uznana zostaa zez cae
spoeczestwo Finlandii za przejaw sztuki wyrastajcej z gleby rodzi-nej, jakkolwiek
;1
twrca nigdy nie wprowadza do swych kompozycji autentycz-ych melodii ludowych-
Mona natomiast znale w jego dzieach wiele moty-w o strukturze zblionej do
m
motyww ludowych. Oryginalny styl muzyki Si-iliusa o archaizujcej melodyce,
unikajcy skomplikowanych rodkw, lecz siadajcy si wyrazu sta si rwnie liii
niezmiernie bliski muzycznemu od-zuciu innych narodw Pnocy. Wywodzi si on
przypuszczalnie ze rde mu-cznych wsplnych dla caej Skandynawii, a jego
narodowy koloryt byiKwyni-uczu patriotycznych i wraliwoci na pikno przyrody
kraju ojczystego. Twrczo Sibeliusa, otaczana kultem w krajach
skandynawskich, a take Anglii i Stanach Zjednoczonych, zyskaa z czasem due
uznanie rwnie in-narodw. Poczwszy od r. 1950, organizuje si corocznie w
stolicy Finlandii itiwal o charakterze midzynarodowym, zwany Tygodniem
Sibeliusa", pod-i ktrego jego dziea wykonywane s przez najwybitniejszych
muzykw wiata. |3Biawany w kraju niemal za bohatera narodowego, zmar Jan
Sibelius w 1957 r. l swej posiadoci koo Helsinek w sdziwym wieku lat 91.
|fiua i wiczenia do rozdziau 12
L Opisz studia i dziaalnoS Griega. 2. Co wiesz o
jego koncercie fortepianowym? l'3. Podaj fabule
suit Peer Gynt Griega. <. Scharakteryzuj
twrczo Griega i Sibeliusa. 'f5. Opisz ycie i
dzialalno Sibeliusa.
t~6. Co wiesz o poematach i legendach symfonicznych Sibeliusa? i 7. SpoSrd
kilku wykonanych utworw rozpoznaj dziel Griega i Sibeliusa.
227
Muzyka w pocztkach X)
Klaudiusz Debussy
Dec
Wolne tempo, delikatna instrumentacja i ciszona dynamika wspdziaaj tutaj w Peleas i Melizandan y
wytworzeniu zamierzonego nastroju.
Drugim wybitnym dzieem symfonicznym powstaym przed 1900 r. jest tryp-i tyk
symfoniczny Nokturny, w skad ktrego wchodz utwory: 1. Chmury, 2. ^abawy i 3.
Syreny. (Tryptyk, okrelenie przejte do muzyki ze sztuk plastycznych, oznacza form
cykliczn zoon z trzech czci.) Dzieo to, wykonane po raz pierwszy \ w 1900 r. w
Paryu, wywoao siln reakcj publicznoci: jedni byli zachwyceni, inni wyraali ostry
protest.
1
Faun w mitologii rzymskiej boek leny, przedstawiany z kopytami i rogami. Utosa-i miano go
pniej ze starogreckim swawolnym satyrem, uganiajcym za nimfami, lubicym wino, muzyk i taniec.
230
Karta tytuowa Morza"
K. Debussy'ego
II
Twrczo instrumentalna
Debussy'ego po 1900 r.
1. Na ulicach i drogach
Asscz anime
2 Cl
2. Aromaty nocy
Lent et reveur
Ob.
232
Debussy zamkn tu swe wraenia z Hiszpanii przedstawi z duym realizmem
[yw atmosfer wsi i miasteczek hiszpaskich, wykorzystujc rytmy i waciwoci ;
tacw ludowych.
W trakcie pracy nad Morzem i Obrazami powstay m.in. Tace na harf i orkiestr
smyczkow oraz dwie rapsodie: na saksofon i orkiestr (pozostawiona w szkicach)
oraz na klarnet i orkiestr. Obok licznych pieni, tworzonych gwnie do tekstw
wspczesnych poetw francuskich, po r. 1900 powsta ponadto szereg cyklw
fortepianowych utworw Debussy'ego, ktre zjednay mu szerok popularno. Do
najwaniejszych z nich nale: 3-czciowa suita Pour le piano (wym. pur le piano, tj.
na fortepian), cykl programowych utworw pt. Estampes (wym. restamp, tj. szkice),
cykl Obrazy, obejmujcy dwie serie po 3 miniatury programo-i we, cykl pt. Kcik
dziecicy, zawierajcy 6 utworw programowych, dwa cykle j programowe preludiw
(po 12 w kadym) oraz cykl 12 etiud fortepianowych. |Szczegln popularno zdobyy
nastrojowe preludia Debussy ego, jak: Pochlo-mnita katedra. Siady na niegu, Dziewcz, o
lnianych wosach, Taras audiencji wiata ksiyca. Sawa Debussy'ego w tych latach
przekroczya ju granice Francji. Kompozytor dyrygowa swymi koncertami w
Budapeszcie, Wiedniu, Turynie, Rzymie take w Rosji, Anglii i Holandii.
W cigu ostatnich 5 lat swego ycia Debussy kompo-
atnie lata nowa znacznie mniej. Powstaj wwczas 3 sonaty
na wiolonczel i fortepian, na flet, altwk i harf oraz
skrzypce i fortepian wiadczce o skanianiu si kompozytora ku formom
rdziej cisym. Nale one do najwybitniejszych dzie kameralnych w muzyce
ncuskiej w pocztkach XX w. Nawiza tu Debussy do sw|fch modzieczych
Ibwiadczeri, zapocztkowanych Triem fortepianowym (1880), a wykorzystanych
dojrzaym ju Kwartecie smyczkowym (1893). l Do najbardziej cennych dzie
Debussy'ego z ostatnich lat ycia naley misterium . Sebastiana (1911), balet Gry
(1913) oraz balet dziecicy pt. Pudeko bawkami, naszkicowany w wersji orkiestrowej
w r. 1914, dokoczony ju przez ego kompozytora i wykonany wkrtce po mierci
Debussy'ego. Wyrazem pa-otyzmu Debussy'ego jest tworzona w latach 1916 17
kantata pt. Oda do Francji,
lie pozostawiona w szkicu.
|Po dugotrwaej chorobie kompozytor zmar w Paryu 25 marca 1918 r. podczas
nbardowania stolicy przez Niemcw.
Podczas gdy dla Debussy'ego podstawowym celem jest
i kompozytorskie
wywoywanie muzyk odpowiedniego wraenia i nastroju,
a forma utworu pozostaje zazwyczaj w zwizku eci wyraon oglnie w tytule
dziea, to u drugiego wybitnego przedstawi-muzyki francuskiej tego czasu,
Maurycego Ravela, sprawa ta prztedstawia inaczej. Ravel, chocia rwnie miao
traktuje harmoni i wykorzystuje Iwalory kolorystyczne, czy ten nowy jzyk
muzyczny z wypracowan przez ykw logik przebiegu. Subiektywizmowi muzyki
Wagnera i pnych roman-' przeciwstawi on obiektywizm, wystpujcy w jego
kompozycjach w znacznie zym stopniu ni u Debussy'ego. Twrczo Ravela
wykazuje silne zwizki
233
z folklorem (zwaszcza hiszpaskim) oraz tendencje do odtwarzania
stylw i klimatw nastrojowych indywidualnym jzykiem muzycznym. nic
wulgarnie] szego ni opisywanie dwikami wasnego wntrza"
kompozytor.
Rapsodia hiszpaska Ravela skada si z 4 czci. Po I czci, pt. Preludium, nastpuje peti
Malaguena (wym. malageja) ludowy taniec andaluzyjski, wywodzcy si z hiszpask 1 wincji
Malaga, o szybkim tempie i trzymiarowym metrum. Oto pocztek stylizowanej Mat z Rapsodii
hiszpaskiej Ravela:
(Assez vif)
III cz Rapsodii, powoln, stanowi stylizowana Habanera, cao za utworu koczy y
ognista Fena (hiszpaska nazwa wesoej zabawy ludowej).
Akcja l-aktowej opery Godzina hiszpaska rozgrywa si w pracowni zegarmistrza w Toledo
(na poudnie od Madrytu) w XVIII stuleciu, a gwni bohaterowie to pani zegarmisl
234
ijej niefortunni wielbiciele. Pod wzgldem muzypznym dzieo Ravela rni si od oper tradycyjnych,
poniewa w ogle nie zawiera arii, w miejsce ktrych wystpuje melodyka zbliona do recytatywu.
Znaczn rol odgrywa tu orkiestra, trafnie oddajca zamierzony koloryt hiszpaski" i komentujca
muzyk sytuacje przedstawiane na scenie.
Maurycy Ravel
235
Balety Raveia Ravel wystpi ze swymi baletami jeszcze przed wyb uytku pewnego razu przemwiy h
chem pierwszej wojny wiatowej, w r. 1912. Obok insc kowaniu si chopca.
nizacji utworw napisanych poprzednio (suity Mt j~- ' ^
matka g oraz Walce szlachetne i sentymentalne) siami synnego baletu rosyjskie Opera Dziecko i czary po raz piei
Sergiusza Diagilewa (18721929) wystawione zostao wwczas jedno z najwybit] rlo i prawie rwnoczenie w Bru
niejszych dzie Ravela, nad ktrym pracowa w cigu ostatnich dwch lat: symfor iem.
choreograficzna w 3 czciach pt| Dafnis i Chloe.
Autorem scenariusza, osnutego na tle greckiej opowieci z II w., by znany rosyjski baletmi ' na orkiestr Ravela
Micha Fokin. Opisane s w nim przygody chopczyka Dafnisa i dziewczynki Chloe dzieci
znanego pochodzenia, ktre przygarnli pasterze na greckiej wyspie Lesbos. Dzieci wyrastaj z c
sem na dorodn par i pragn si pobra, lecz plany te natrafiaj na rne przeszkody. Wy zawadnli '- '
obcy przybysze. Nastpuje rozka, przygody. Zakoczenie jest pomylne zwyc wystawiona na - W zasadzie utwr ten, powstay w r. 192
prb wierno modej pary. pie umiarkowanym, w takcie J i jed
... . . . . *
Pomimo nowych zdobyczy harmonii i orkiestracji, jakie wprowadzi Rav s stosujcej drobne wartoci, synkopy i* m.
w tym dziele, muzyka Dafnis i Chloe jest bliska zaoeniom klasycznych tradycji Bolerze ^a\e\ vrjlotx^stvx^e drug. f"W
odznacza si wyrazist melodyk i logik konstrukcji. Fragmenty utworu ujtej oliTeiie caego utworu formuk t ni
krotnic powracajcego tematu, ktry wys
zostay ponadto w form dwch suit symfonicznych, ktre zdobyy du popularno tensywniejszej dynamice, przechodzcej o
na estradach koncertowych. ten utwr artobliwie crescendo na orki
Do wikszych baletowych dzie Ravela, powstaych po wojnie, nale przede r.rakterze, pojawiacie na pocztku w par
wszystkim orkiestrowy poemat choreograficzny La Yalse (wym. LaWals, 1920)
(Tempo di Bolero mc
. oraz opera-balet w 2 aktach pt.
Dziecko i czary (1925).
236
IWego uytku pewnego razu przemwiy ludzkim gosem i doprowadziy do znacznej poprawy
zachowaniu si chopca.
Opera Dziecko i czary po raz pierwszy zostaa wykonana w 1925 r. w Monte jCarlo i
prawie rwnoczenie w Brukseli, po czym w Paryu z duym powo-idzeniem.
Jest to najbardziej niezwyky utwr orkiestrowy Ravela,
pomylany rwnie jako balet i wiadczcy o wirtuozowskim
o na orkiestr Ravela opanowaniu techniki kompozytorskiej.
W zasadzie utwr ten, powstay w r. 1928, jest stylizacj dawnego ludowego taca hiszpaskiego i
tempie umiarkowanym, w takcie J i jednostajnym rytmie, z ustawicznie powtarzan formuk
zn lub
t Jl l J < 3 ^ J W3 J J I l J J53J J33J ]| ' kaPrYneJ rnelo-: stosujcej
drobne wartoci, synkopy i'zmienne akcenty. Z dwu podanych formuek rytmicznych ! swym Bolerze
Ravel wykorzystuje drug. Niezalenie od doczajcych si innych instrumentw obrbie caego
utworu formuk t nieustannie wystukuje tamburyn, tworzc to dla wielo-otaie powracajcego
tematu, ktry wystpuje w coraz bogatszej szacie orkiestrowej i coraz niniejszej dynamice,
przechodzcej od pianissima stopniowo a do fortissima. Ravel nazywa i utwr artobliwie
crescendo na orkiestr". Kilkunastotaktowy temat o melancholijnym cha-pojawa 'si na pocztku
w partii fletu:
i powtarza go klarnet, a nastpnie molowy wariant tematu podejmuj kolejno fagot i wy-pdarnet
Es wszystko przy stopniowym wzrocie natenia dynamiki. Nieustanne crescendo rwnie
nastpujcemu z kolei czterokrotnemu powtrzeniu caej struktury, przy l za kadym razem inne
instrumenty lub cale grupy instrumentw przejmuj prowadzenie te-, A wic wczaj si kolejno:
obj miosny, trbki, saksofony, rogi z czelest i fletami, obj i trbk, instrumenty smyczkowe,
wreszcie caa orkiestra z puzonami w potnym
kces, jaki odnioso Bolero Ravela, wykonane po raz pierwszy w ujciu bale-w
1928 r. w Operze Paryskiej, utorowa kompozytorowi drog do najwy-uznania i
sawy. Zapraszany na liczne wystpy koncertowe, Ravel rozpo-hni swe dziea na
obu pkulach, znajdujc szczerych entuzjastw. Rw-
237
'Anie tworzy nowe dziea. W okresie powojennym skomponowa Ravel ut enionych im Hiszpanii) oraz Andaluzja .nice
dzie szereg utworw kameralnych (2 sonaty: na skrzypce z wiolon pra na skrzypce i folkloru daj si przy obrbie dzielnic,
fortepian, rapsodi koncertow na skrzypce i in.), pieni 1# wreszcie w r. 1931 dwa skadajcych si z przykad w skad
koncerty fortepianowe: Koncert D-dur na lew rk, na pisany na zamwienie Andaluzji wchc .incje: Kordoba,
jednorkiego pianisty Pawa Wittgensteina), oraz Kot G-dur. Wkrtce po napisaniu Sewilla oraz Gr<
koncertw cika choroba nerwowa przerwaa pr artysty. Maurycy Ravel zmar w -muzyka rni si znacznie od siebie.
1937. f,folkloru muzycznego Hiszpanii jest pi
urozmaicona, ywa rytmika, wyrni
Pytania i wiczenia do rozdzialu l
-waniem synkop (nawet w drobnycl
1. Na czym polegao nowatorstwo stylu Debussy'ego? | triol, rytmw punktowanych oraz zmi
2. Opisz mlodo i wraenia muzyczne Debussy'ego. tw. Nieregularne takty | lub \, cl
3. Co wiesz o jego Popoudniu fauna i Nokturnach? ^przede wszystkim dla Baskonii, ustf
4. Wymie i objanij tytuly innych dziel Debussy'ego. .ych czciach kraju taktom przewa
5. Wymie cykle utworw fortepianowych Debussy'ego. l wym1, lecz zmienno akcentw poz<
6. Czym rni si zaoenia Ravela i Debussy'ego? | szczegln. W muzyce hiszpaskiej tt<]
7. Co wiesz o Rapsodii hiszpaskiej i Godzinie hiszpaskiej Ravela? zek muzyki wokalnej z ywioowymi t
8. Wymie cykle pieni i utworw fortepianowych Rauela. im towarzyszc gr na instrumen
9. Co wiesz o baletach Raeela? 10. Spord przegranych utworw rozpoznaj wrd ktrych gitara, tamburyn i ka
dziel Ravela i Debussj>'ego. uprzywilejowane miejsce.
Pierwszym wybitnym muzykiem hi
} zapozna wiat z folklorem swego l
2. Muzyka hiszpaska Sarasate (18441908), skrzypek w jacy
w drugiej poowie XIX w. na e towych
Muzyk hiszpask koca XIX w. i pierwszej poowy XX w. reprezentuj wielu krajw Europy, Bliskiego ryki,
trzej synni kompozytorzy: Isaac Albniz (wym. Izaak Albenis; 18601909), Enri-que wzbudzajc swymi opracowanis
Granados (wym. Enrike Granados; 18671916) oraz, najwybitniejszy z nich paskich due zainteresowanie. Nie
Manuel de Falla (wym. Manuel de Falja; 18761946). W twrczoci swej, opartej koniec XIX w., powstaje szereg utw
na muzyce ludowej, ukazali oni wiatu pikno tacw i pieni hiszpaskich, wych, w ktrych elementy muzyki ju
wykorzystywanych dotychczas gwnie przez kompozytorw innych narodowoci. wysoce artystycznej stylizacji. Isaac
Odrodzenie muzyki hiszpaskiej, polegajce na uwolnieniu si od wpyww
Albniz.
obcych, a zwaszcza opery woskiej, i zwrceniu si ku rodzimemu folklorowi,
siga ostatnich lat XIX w. Za przeomow dat, oznaczajc pocztek nowej ery,
uwaany jest rok 1891, w ktrym ceniony dziaacz, zbieracz folkloru i kompozytor
hiszpaski, Filip Pedrell, opublikowa manifest, dajcy nawrotu do muzyki
ludowej i chlubnych tradycji rodzimych hiszpaskiej muzyki artystycznej z w. XVI i
XVII.
Folklor Hiszpanii (zwanej dawniej Iberi) jest niezwykle
Oglny charakter, hiszpaskie]
bogaty i rnorodny, obfitujcy w starodawne pieni i tace,
muzyki lodowej ktre w zwyczajach ludowych zachoway si
Pablo Sarasate
Urodzony w 1860 r. w miasteczku Camprodon (wym. Kamprod) w prowincji
Gerona (Katalonia), wykazujcy od dziecistwa niepospolity talent
pianistyczny, otrzyma Albniz w modoci rzetelnego wyksztacenia muzycznego.
Przy-tego byy nad wyraz urozmaicone koleje jego ycia w dziecistwie i modoci.
bowano go wprawdzie, ksztaci w Paryu i Madrycie, lecz dwukrotnie IWieku
lat 9, a potem 11 ucieka z domu rodzicielskiego, w poszukiwaniu przy-i. Rezultat
drugiej ucieczki to podr na statku pyncym do kolonii ame-
j * Na przykad w tacach: polo, fandango, bolero, jota, seguidilla, malaguea (wym. chota,
ilja, malageja).
I Wyjtek stanowi habanera, ktra jest tacem dwumiarowym. W niej rwnie czsto zdarzaj i
nastpstwa nut punktowanych i triol. Przypuszczalnie taniec ten przedosta si do Hiszpanii tuby,
nazwa jego wywodzi si od stolicy kraju La Habana.
239
rykaskich, w trakcie ktrej musia zdobywa r na
utrzymanie i przejazd koncertami dawanymi pokadzie
okrtu. Nieustannie koncertujc, zwiec Ameryk, Angli,
Niemcy, Holandi,' a take rodzir Hiszpani; przerwy w
podry wykorzystywa na uk kompozycji (w Lipsku i
Brukseli). Majc lat pozna Franciszka Liszta, pod ktrego
kierunkiem dv., lata studiowa gr fortepianow i
kompozycj, towarzyszc mu w czasie pobytu w
Budapeszcie, Weimarze i Rzymie. Franciszek Liszt
wywar silny wpyw na ksztatowanie si stylu
kompozytorskiego Albeniza, ktry obok dziaalnoci
wirtuozowskiej rozpocz teraz dziaalno
Isaac Albniz kompozytorsk. Rwnie rodzcy si impresjonizm w
duym stopniu wpyn na styl kompozytora. Folklor hiszpaski by
dla Albeniza skarbnic pomysw melodycznych, ryt-, micznych, a nawet
kolorystycznych. Kompozytor ten zmar do modo, w r. 190! w Paryu, twrczoci
sw przygotowa jednak podstaw dla dalszego rozwoju narodowej muzyki
hiszpaskiej.
Z wyjtkiem kilkunastu pieni, kilku utworw orkiestrowych wrd ktrych
Twrczo fortepianowa
znajduje si znana rapsodia Katalonia i par dzi ju
Albeniza zapomnianych oper ca twrczo Albeniza stanowi niemal
wycznie muzyka fortepianowa, w tym jeden koncert fortepianowy z towarzyszeniem
orkiestry. W drobnych utworach fortepianowych, opartych na oryginalnych motywach
ludowych, usiowa uwydatni] rnice stylistyczne poszczeglnych regionw
Hiszpanii oraz charakterystyczne] cechy regionalnych tacw. Std tytuy miniatur
Albeniza: Cr doba, Granada, Semlla, Naoarra, Seguidilla, Malaguena i in. czy je
kompozytor przewanie w cykle. Nale do nich: piewy hiszpaskie cykl
obejmujcy 5 utworw, a wrd nich synn Cordob, ktrej zwaszcza temat drugi
posiada wdzik urzekajcy: (Andantino)
cykl Hiszpania zawierajcy 6 miniatur, w tym bardzo popularne Tango, roz-
poczynajce si:
(Andantino)
Suita hiszpaska (8 utworw, wrd nich Granada, Kataluna i czsto grywana Stml-
la), Utwory charakterystyczne (12 utworw), 6 tacw hiszpaskich, Suita antyczna nr l i
nr 2 (10 utworw) oraz najsynniejszy ze zbiorw, suita Iberia (12 utworw w 4
zeszytach).
240 U Pogadanki o muzyce II
TQQ styju Albeniza nawiza modszy o 7 lat, uzdolniony .pianista i kompozytor
hiszpaski Enriue Granados, urodzony w Lrida (Katalonia) w 1867 r.
Wykszta-muzyczne otrzyma w Hiszpanii i Paryu. Granados jest autorem szeregu
muzyki scenicznej, symfonicznej/ kameralnej i pieni oraz wielu utworw
pianowych, w ktrych subtelnoci wyrazu zblia si do muzyki Chopina figa. Jego
Tace hiszpaskie, wydane w 4 zeszytach (po 3 utwory) w latach 1900, wywoay
due zainteresowanie w wiecie muzycznym. Oto pocz-ednego z nich, Taca
andaluzyjskiego:
(Andantino, quasi allegrelto)
Manuel de Falla
242
(Poco mosso) Allegro ritmico.molto inoderato e pesaiite
243
Boego Ciaa, o czym wiadczy dopisek kompozytora: In Festo Corporis
Kontrastuje z ni ostatnia cz koncertu, utrzymana w radosnej, niczym nie!
conej atmosferze.
W dziele tym, podobnie jak i w powstaym w tym okresie (r. 1924) ot
scenicznym Psyche (na mezzosopran, flet, skrzypce, altwk i wiolonczel), na jest
radykalna zmiana stylu kompozytora, ktry chtnie korzysta z naj szych osigni
muzyki wspczesnej, nadajc rwnoczenie swej muzyce surowo wyrazu.
Siga przy tym do prarde muzyki hiszpaskiej dol starszych, archaicznych
pieni ludowych.
Manuel de Falla odznacza si zawsze umiov
ostatnie lata ojczystego kraj u i szczerym patriotyzmem. Tote
ny domowej w Hiszpanii przey bardzo gbokOi|
mogc si pogodzi z faszyzacj ycia w kraju, na krtko przed wybuchenu
wojny wiatowej emigrowa do Argentyny, skd ju nie powrci do Hisz]
Wkrtce po przyjedzie de Falli wykonano w Buenos Aires jego suit pt. Hel jes,
zoon z poprzednio ju napisanych utworw. Ostatnim swym dziele Falla
zoy hod pamici wybitnych muzykw hiszpaskich i francuskich: sy'ego,
Pedrella, Dukasa (wym. Dikasa). Zmar w Argentynie w 1946 r.
W swojej twrczoci potrafi Manuel de Falla zrealizowa w sposb niejszy
marzenia swego pierwszego mistrza, Filipa Pedrella, aby bez ucie si do cytatw
folkloru tworzy muzyk w stylu narodowym, odznacza zarwno cechami
najwyszego artyzmu, jak i wspczesnoci".
3. Ryszard Strauss
W 4 lata po zakoczeniu ostatniej wojny wiatowej, we wrzeniu 1949 r.| s i
radio doniosy caemu wiatu o mierci sdziwego ju, 84-letniego zytora
niemieckiego, Ryszarda Straussa. W sferach muzycznych ronie mwiono:
dobrze i le; jedni oskarali go, e sprzeniewierzy si podstawi ideaom sztuki
przez sw dziaalno artystyczn i organizatorsk w Niel w okresie hitleryzmu,
inni bronili Straussa, usprawiedliwiali. Wszyscy jedn dni byli, e Ryszard Strauss
by najwybitniejszym niemieckim komp swego pokolenia, e twrczo jego bya
ukoronowaniem kierunku dawnej! nowoniemieckiej", wywodzcej si z tradycji
Liszta i Wagnera, e wreszcie J jego stylu muzycznego siga daleko poza granice
Niemiec. Postarajmy si bez uprzedze wnikn w dzieo Ryszarda Straussa i
zapozna si z jego
244
"fdilaMnott Urodzony w Monachium w 1864 r., w rodzinie waltor-
. ok. 1900 r. nisty orkiestrowego, otrzyma Ryszard Strauss wykszta
cenie muzyczne w domii swego ojca. Umiejtno gry
Ina rnych instrumentach zawdzicza muzykom grajcym wraz z jego ojcem
orkiestrze ksicej.'Nauki kompozycji udziela mu przez okres 5 lat monachij-
lu kapelmistrz dworski. Pierwszy wikszy utwr, Symfoni d-moll, napisa Ryszard
ptrauss jako 16-letni chopiec, a majc lat 20, wykona publicznie w Wiedniu
vj Koncert skrzypcowy, przychylnie przyjty przez krytyk. W rok pniej zosta
asystentem, a po paru miesicach pierwszym kapelmistrzem orkiestry ksi-
ej w Meiningen, gdzie pozna gruntownie muzyk Wagnera i Liszta. W cigu
stpnych 3 lat by dyrygentem w rodzinnym Monachium. Rezultatem kilku-
niesicznej podry wakacyjnej po Woszech bya 4-czciowa programowa fan-
aja symfoniczna Italii. Rwnie w Monachium powstaj dwa pierwsze poe-
aaty symfoniczne Straussa, Don Juan (wym. Don Huan, 1888) i Makbet (1889,
jg Szekspira).
Po 5-letnim pobycie (188994) na stanowisku pierwszego dyrygenta w Wei-narze,
gdzie powstaje poemat symfoniczny mier i wyzwolenie, i szeregu podry
oncertowych po Niemczech Ryszard Strauss wrci ponownie do swego rodzin-go
miasta. W czasie pobytu w -Monachium, przerywanego czstymi podrami
ncertowymi za granic (Wiede, Budapeszt, Moskwa, Ryga, Bruksela, Amster-(i,
Londyn, Pary), co roku powstaje nowy poemat symfoniczny: w r. 1895
Sowizdrzaa, w 1896 Tako rzecze ^arathustra1, w 1897 Don Kichot we-Bug
Cervantesa, a w r. 1898 ju po wyjedzie z Monachium jeden z ostatnich
poematw, jcie boHatera. Najwiksz popularnoci cieszy si poemat sym-bniczny
Przygody Sowizdrzaa.,
245
Utwr rozpoczyna si krtkim prologiem o narracyjnym charakterze:
Moderato
S 3E
Moderato
Jakie to figle pata w'Sowizdrza? Jak gosi legenda, znany by w caej Flandrii (cz obecnej Belgii)
w XVI w. za czasw Filipa II jako beztroski kpiarz, omieszajcy swych ciemiycieli, wyniosych
mieszczuchw i chciwe przekupki na rynku; walczcy ironi, kpinami i szyderstwem z
maomieszczask pych i zakamaniem. Stuc garnki przekupkom, wydzierajcym ostatni grosz z
kieszeni wieniakw, cwaowa na skradzionym koniu, przebra si za studenta i maszerowa w takt
akademickiej pieni to fraszka dla Sowizdrzaa; nasz bohater potrafi znacznie wicej: na przykad
przebra si w tog i wygosi w kociee uroczyste kazanie bogaczom rozpartym w pierwszych awkach,
aby w najbardziej podniosym momencie zakpi z ich powagi weso peczk:
~~^
F | rT r, f-i
Leggiero Leicht
fertig fl CUnB ^
ji-ft -f 1^-4-
i rf f ,f t fir!lr ^i> uT-r^r-L,J |
LJ LJ IIJ^LJ |f
Wreszcie przebraa si miarka tych i wielu innych frywolnych artw. Omieszani pragn zemsty.
Dotychczas figle uchodziy bezkarnie. Zawsze udawao si kary unika. Tym razem wpad So wizdrza w
rce swych przeladowcw i czeka go surowa kara. Przy warkocie werbli odczytane zostaje oskarenie i
zapada wyrok: powiesi niecnot! Sowizdrza nadrabia min, lecz motyw jego pojawia si w coraz
aoniejszej postaci, brzmi coraz bardziej piskliwie. Po akordach orkiestry sugerujcych wykonanie
wyroku nastpuje zaczerpnita z prologu spokojna melodia, przypominajca nam, e bya to tylko ba
ludowa wic nie powinnimy si zbytnio przejmowa losem Sowizdrzaa. Jest to w istocie epilog
poematu, w ktrym jakby na przekr wszystkiemu, co zaszo na krtko przed ostatnimi akordami
znw pojawia si motyw Sowizdrzaa, tym razem gwatowny i potny.
246
aty symfoniczne ,
Straussa
Poematy Straussa, mimo ich programowoci, cechuje
logika przebiegu typowa dla trady-yjnych form, jak
allegro sonatowe, rondo, wariacje, ityczy to rwnie
poematw powstaych po napisa-iu Sowizdrzaa: poemat
Tako rzecze ^arathustra wy-,zuje cechy allegra
sonatowego, Don Kichot posiada irm wariacji, wreszcie
6-czciowy poemat ycie boha-'a to rwnie allegro
sonatowe o gigantycznych miarach, z czsto u
Straussa skrcon repryz. olno Ryszarda Straussa
do czenia programo-'oci z logik form tradycyjnych
zapewnia kompo-:orowi z czasem olbrzymie uznanie
zarwno wrd olennikw muzyki programowej, jak i
zwolennikw |ieprogramowych utworw, pomimo
stosowania bar-miaych pomysw harmonicznych i Ryszard Strauss
orkiestrowych.
Dziea Ryszarda Straussa szybko rozpowszechniy si w caej Europie.
Przyczyniy si do tego w duej mierze liczne zagraniczne wystpy kompozytora w
roli dyry-.ta. Szczytem jego sawy jest 10-letni okres (od r. 1898), w ktrym
pozostaje stanowisku krlewsko-pruskiego" dyrygenta wielkiej opery w Berlinie.
Ry-;ard Strauss dysponuje 90-osobow orkiestr, wykonujc w sali nowego teatru
llewskiego dziea muzyki wspczesnej, przede wszystkim kompozytorw nie-
ieckich. W latach 1901 09 sta na czele Zwizku Muzykw Niemieckich, roz-
jijajc rwnoczenie yw dziaalno publicystyczn w zaoonym przez siebie imi
Der Morgen" (Poranek"). W dowd uznania otrzyma w r. 1903 hono-tytu doktora
filozofii uniwersytetu w Heidelbergu. W rok pniej Ryszard auss wystpowa w
i
Nowym Jorku, dyrygujc prawykonaniem swego nowego da symfonicznego pt.
Sinfonia domestica, czyli Symfonia domowa.
l Tytu tego dziea pochodzi std, e w poszczeglnych czciach utworu (1. Introdukcja, 2. Scherzo,
^Adagio .i 4. Finale) kompozytor chcia przedstawi rodkami muzycznymi epizody z ycia ro-nego.
Oczywicie co jest typowe dla Straussa uczyni to z du doz humoru. Jest wic |;tej symfonii
temat ma", temat ony", a take temat dziecka", s zabawy dziecice, jest : zegara zwiastujcego
por wypoczynku i budzcego rano ca rodzin, no i wreszcie sprzeczki zimie, przedstawione w
postaci fugi o dwu tematach, do ktrych docza si temat trzeci (syna), Ipogodzi powanionych. Oto
na przykad peen prostoty i liryzmu temat dziecka", grany przez
Moderato
ta sawy. "Symfonia
owa R. Straussa
dim.
247
Utwr ten rzadko jest wykonywany ze wzgldu na wyjtkowo due trudno
techniczne partii poszczeglnych instrumentw i olbrzymi obsad orkie
Wprowadza tu Ryszard Strauss oprcz zwikszonej orkiestry (z 8 waltor i 4
kotami) rwnie obj miosny, klarnet D, 4 saksofony, 2 harfy i fortet
248
muzycznym, ktre w caej peni wykorzysta w operach poprzednich, wprowadza
szeroko rozpiewane kantyleny, arie, duety, tercety, a orkiestra co prawda nadal w
duej obsadzie wykazuje tendencje do bardziej solistycznego i kameralnego
traktowania partii poszczeglnych instrumentw. Nie brak tu rwnie rytmw
tanecznych; du popularno zyska zwaszcza walc z tej opery. Oto jego fragment:
(Ruhiges Waltzertempo)
T
Od czasu skomponowania opery Salonu R. Strauss tworzy niemal wycznie dziea
sceniczne. Wyjtek stanowi Symfonia alpejska, powstaa w czasie
i Symfonia alpejskan
. Straussa pierwszej wojny iatowej i wykonana po raz pierwszy w Berlinie w
1915 r.
Dzieo to, inspirowane wraeniami doznanymi podczas wycieczek w Alpy austriackie, zawiera
miejsc ilustrujcych odgosy natury. Stosuje tu autor przerne instrumenty muzyczne:
dotychczas znanych rwnie nowo wynalezione, na przykad naladujce wycie wichru, c
grzmotw czy, piew ptakw. W Symfonii alpejskiej wpyw impresjonizmu muzycznego widoczny : w
kolorystycznym traktowaniu harmonii i instrumentacji, a take w sposobie ujcia samej
npozycji, ktra skada si z szeregu obrazw. Jest ich w sumie a 22. Jednake pokrewiestwo
yczne pomidzy poszczeglnymi czciami przypomina technik motyww przewodnich, si z
praktyki Liszta i Wagnera.
Po pierwszej wojnie wiatowej R. Strauss obj dyrekcj opery wiedeskiej, gdzie
i w okresie mldzy-i
wystawi w r. 1919 sw now, 3-aktow oper pt. Kobieta bez
drogiej wojny cienia, o tematyce symbo-tio-baniowej, lecz bez cech dramatu
muzycznego. W latach 192022 odbywa Ugie i liczne
podre koncertowe,m.in. kilkakrotnie do Ameryki Poudniowej, l okresie
midzywojennym powsta cay szereg dzie scenicznych Ryszarda Straus-Nale do
nich: Intermezzo, bdce 2-aktow oper komiczn o tematyce za-pnitej z
wydarze wasnego ycia, Helena z Egiptu opera 2-aktowa, oparta podaniach
mitologicznych o wojnie trojaskiej, 3-aktowa opera komiczna bella z akcj
rozgrywajc si w Wiedniu, w poowie XIX w., 3-aktowa opera 'ca kobieta, oparta
na angielskiej komedii z pocztku XVII w., oraz dwie 1-ak-opery: Dzie pokoju,
ktrej tem jest epizod wojny trzydziestoletniej /II w., i Dafne, oparta na
tematyce mitologicznej. Ponadto powstay w tym si dwa balety Ryszarda Straussa,
nie posiadajce jednak wikszego zna-
249
Obdarzony przez hitlerowcw w r. 1933 funkcj prezesa Niemieckiej Muzycznej, Jiacomo Puccini i Ottorii
realizujcej w zakresie kultury muzycznej Niemiec polityk Hit ktra zmusia do
emigracji wielu wybitnych artystw, dopiero po dwch nie latach R. Strauss zdecydowa
si zrezygnowa z tej wsppracy. Bezporedni ] czyn decyzji by zakaz wystawiania
jego opery (Milczca kobieta), tylko z powodu, e autor tekstu, Stefan Zweig, by
ydem. Pniej hitlerowcy. posunli-| jeszcze dalej. Partytur opery Straussa Elektra
umiecili na wystawie w Mo chium obok wielu dzie postpowych kompozytorw jako
przykad sztuki rodniaej". Mimo to R. Strauss pozosta w Niemczech, a nawet
czasami udzia w oficjalnych hitlerowskich uroczystociach. M.in. na
odbywajc?! w Berlinie w 1936 r. olimpiad skomponowa Hymn olimpijski; z okazji
uro ci obchodzonego 2 600-lecia cesarstwa japoskiego napisa w 1940 r. utwr
foniczny, Japanische Festmusik.
Lentamente P M * * ^
1 ji J> M p 1 p ? ^
Mnie L UL^. t
uiszfj-scjj zw Mi - mi, ta
1 mnie ziua, tuk
Allegretto moderato
IB p p ^^
chc!
_i_p p K -r
M J Ji Jn-fl- JS - map gop - Etu^^- je, 3
s - mu go - spo -
JCT v m rf t
- da - r, gdy li \i N
jj 'Ji^ jrJ J) fh r PPM^T
a msz i nie mo-gc, to
yka Pucciniego wiernie oddaje atmosfer zmiennych nastrojw, cechujcych ywot cyganerii
tycznej, tj. pocztkujcych lub studiujcych jeszcze artystw, ktrych werwa i humor jaskrawo
astuj z cikimi warunkami egzystencji.
251
ycie cyganerii artystycznej koca byo
Pucciniemu. Pozna je dobrze w tr
muzycznych w latach 188083 w Me
przenis si z rodzinnego miasta, Lukki!
skromn funkcj organisty). Urodzony'w H ce
w rodzinie, w ktrej zawd organisty i f
przechodzi z pokolenia na pokolenie, ' cini
okaza nie tylko talent niezwyky, alf i
ambicje. Ukoczenie instytutu mu nowanie
drobnych utworw i praca w.zaii nisty,
rozpoczta w 15. roku ycia,' nie
zadowalay zwaszcza od chwili, letni
modzieniec usysza Aid Verdiego, niu
studiw w Mediolanie Puccini posta ci si
Giacomo Puccini wycznie twrczoci operowej, pierwszycji
oper umoliwio mu stworzcE Andante molu
godnych warunkw do pracy. W pobliu rodzinnego miasta naby
l, pooon nad malowniczym jeziorem, wrd piniowych gajw;
nich odstpach czasu powstaj najlepsze opery Pucciniego: Cyganeria (li
(1900) i Madama Butterfly (1904).
252
ycie cyganerii artystycznej koca XIX w. nieck byo Pucciniemu. Pozna je W cigu kilku lat Tosca ze w
dobrze w trakcie studiw muzycznych w latach 188083 w Mediolanie, dokd Berlinie, Nowym Jorku, M u,
przenis si z rodzinnego miasta, Lukki (peni tam skromn funkcj organisty). gdzie szczeglnie uroczy
Urodzony"w 1858 r. w Luk-ce w rodzinie, w ktrej zawd organisty i kompozytora wypadkowi samochodowemu
przechodzi z pokolenia na pokolenie, Giacomo Puc-cini okaza nie tylko talent sicy przerwao prac nad no 1
niezwyky, ale i niezwyke ambicje. Ukoczenie instytutu muzycznego, komponowanie Baterflaj, z j. ang. motyl)
drobnych utworw i praca w zawodzie organisty, rozpoczta w 15. roku ycia,
bynajmniej go nie zadowalay zwaszcza od chwili, gdy jako 20-letni modzieniec Opera osnuta jest na opowieci
usysza Aid Verdiego. Po ukoczeniu studiw w Mediolanie Puccini postanowi wystpujcymi w przedstawionej ti
Butterfly, czyli Pani Motyl, oraz por
powici si wycznie twrczoci operowej. Powodzenie pierwszych oper umoliwio
Biillerfly posiada wszelkie dodatnie
mu stworzenie sobie dogodnych warunkw do pracy. W pobliu rodzinnego miasta wokalnych, wywodzc si z najlepi
naby pikn will, pooon nad malowniczym jeziorem, wrd piniowych gajw; tu con harmoni, a take instrumer
W 4-let-nich odstpach czasu powstaj najlepsze opery Pucciniego: Cyganeria (1896), Debussy'ego i Ryszarda Straussa. 'i
Tosca (1900) i Madama Butterfly (1904). ujmujcy sposb odmalowa kolor
licznych piknych fragmentw wyr
Giacomo Puccini
Andante :
Fabua opery Tosca (wym. Toska) osnuta jest na sawnym dramacie scenicznym Puce jed: swyc ryki Pnocnej i
wspczesnego pisarza francuskiego Wiktora Sardou (wym. Sardu) i posiada wszelkie Poudniowej
Lata stawy Puccinlego
nToscan i nMadama Butterflyn
cechy romansu kryminalnego". Akcja opery rozgrywa si w Rzymie ok. r. 1800, po
upadku zaoonej przez Napoleona republiki rzymskiej.
/
Artysta-malarz Cavaradossi (wym. Kawaradossi) udzieli schronienia zbiegemu z twierdzy koledze,
byemu konsulowi republiki rzymskiej. Z rozkazu naczelnika pplicji Cavaradossi zostaje poddany
torturom, lecz nie ujawnia kryjwki. Czyni to jednak jego przyjacika piewaczka Tosca, chcc go
ratowa od dalszych mk. Cavaradossi, jako wsplnik uciekiniera, ma by rozstrzelany. By ocali jego
ycie, Tosca zabija naczelnika policji i przybywa na zamek, gdzie jest wiadkiem egzekucji
Cavaradssiego. W rozpaczy popenia samobjstwo.
Muzyka Pucciniego w mistrzowski sposb podkrela akcenty dramatyczne akcji, obfitujc w bogate
rodki barwnej i penej subtelnych odcieni instrumentacji. Miejscami wykazuje ona wpyw
.impresjonizmu Debussy'ego. Obok deklamacyjnego lub piewnego recytatywu stosuje kompozytor
kantyleny o szczeglnie duym nasyceniu uczuciowym. Do najbardziej znanych arii z opery Tosca
Pucciniego naley aria Cavaradossiego z III aktu o wzruszajcej, penej rezygnacji melodyce, ukazujcej
si ju w kocu I aktu w partii wiolonczelowej:
(Lento)
* u
tir ij n r a n , i i i -i
PP Vni,Vlc,Vc
252
W cigu kilku lat Tosca zdobya sceny caego wiata. Wystawiana bya m.in. Fw
Berlinie, Nowym Jorku, Melbourne, Buenos Aires, a take w Londynie i Pary-f u ,
gdzie szczeglnie uroczycie witano kompozytora. W r. 1903 Puccini uleg wypadkowi
samochodowemu (by zapalonym automobilist), co na szereg miesicy przerwao
prac nad now oper. Bya ni Madama Butterfly (wym. Madam Jaterflaj, z j. ang.
motyl) wystawiona po raz pierwszy w r. 1904.
Opera osnuta jest na opowieci amerykaskiego pisarza Johna L. Longa. Gwnymi osobami
wystpujcymi w przedstawionej tragedii s: moda Japonka Cho-Cho-San, nazywana Madama
Butterfly, czyli Pani Motyl, oraz porucznik marynarki USA, F. B. Pinkerton. Muzyka opery Madama
Bttterfly posiada wszelkie dodatnie cechy stylu Pucciniego: piewn, porywajc melodyk partii
rakalnych, wywodzc si z najlepszych tradycji woskiego bel canta, interesujc, barwn i nasy-:on
harmoni, a take instrumentacj przetwarzajc w oryginalny sposb niektre zdobycze Debussy'ego i
Ryszarda Straussa. Zadziwiajce, e Puccini potrafi swoj muzyk w swoisty, lecz ujmujcy sposb
odmalowa koloryt lokalny tak egzotycznego kraju, jakim jest Japonia. Wrd licznych piknych
fragmentw wyrnia si melodia arii Butterfly z koca aktu II:
Andante molto calmo
Puccini by u szczytu sawy i powodzenia. Czsto wyjeda za granic, gdzie
asystowa przy wystawianiu swych oper. Podre te zaprowadziy go rwnie do
Ameryki Pnocnej i Poudniowej, a nawet do Afryki. Nowa opera Pucciniego, napi-
253
sana specjalnie na zamwienie teatru operowego w Nowym Jorku, pt.| Z rai zespole kameralnym w kwin
pochodu, nie posiada jednak ju takiej wartoci jak opery tworzone pop Nie liego (wym. Mudelliniego). Z tego
wesza rwnie na stae do repertuaru opera komiczna pt. Jasklk,i. dla pierwsze waniejsze utwory syml
Wiednia (wystawiona w Monte Carlo w 1917 r.). W okresie wojny m w czasie hiego: Nokturn, Fantazja na fortepiz
ktrej przenosi si Puccini do Yiareggio, popularnego uzdrowi) Morzem rrf w dawnym stylu na skrzypce, i
Tyrreskim, powstaje tryptyk operowy, zoony z trzech 1-czej oper: Paszcz, ju&rypcja Ciaccony Tommaso Yitale ,
Siostra Angelica (wym. Andelika) i Gianni Schicchi (wyra L Skikki), orkiestr smyczkow i organy. W hi
wystawiony po raz pierwszy w Nowym Jorku w 1918 r. Z tych 3j aktwek powoany zosta na stanowisko ]
jedynie ostatnia zdobya wiksz popularno; jest to komediami z intryg uratorium w Rzymie. W 10 lat pi
rozgrywajc si na tle redniowiecznej Florencji (wedug epizodij kla icktorcm, lecz po dwch latach re jkcji,
Dantego). Gianni Schicchi to florencki oszust, ktry postanowi testament powicajc si wycznie k( pogogice i
zmarego bogacza, aby zagarn olbrzymi majtek. podrom koncertowym. ^ ii 1932
odwiedzi Stany Zjednoczone, f mi w
Ostatnim dzieem Pucciniego jest 3-aktowa opera li| 1936 r.
Turandot Pucclnlego dot, ktrej akcja toczy si w Pekinie w legendarnej f l Woska muzyka symfoniczna zaw
szoci. ghiemu swe odrodzenie i stopniov
okresie zastoju, ktry trwa niemal l
Oparta jest ona na bani o chiskiej ksiniczce Turandot, ktra posyaa na mier l ksicia ujc do tradycji woskiej muzyki i
starajcego si ojej rk, jeli nie potrafi odpowiedzie na trzy zadane przez ni p Znalaz si i czc j z nowymi zdobyczami z
jednak pewien miaek, ktry speni warunki okrutnej, cho piknej ksiniczkii| on jej z kolei
zadaje pytania. Zgadza si podzieli los swych poprzednikw, jeli ksiniczka o jego imi. Przed
F s/ego, Ryszarda Straussa, a tak
upywem terminu sam jednak zdradza ksiniczce sw tajemnic jest R synem bdcego na swj wasny styl symfoniczny, w k
wygnaniu krla Tatarw. Niepewny swego ycia, oczekuje poranka, Ital uje si, e ksiniczka cz si z nowoczesnoci. Wyras
pokochaa miaka i postanowia zaprzesta dokonywania zemsty nad ziemcach za dawne instrumentaln s 3 suity Respighiei
rodowe krzywdy.
zyki lutniowej XVI w.; powstay
W trakcie komponowania opery Turandot i wnikliwego studiowania zab\t r. 1917. Dawne tace i melodie po
muzyki chiskiej ujawnia si powana choroba kompozytora rak garda. zyczn.
ostatniej niemal chwili tworzc, zmar Puccini w r. 1924 w Brukseli, dokd Zainteresowanie Respighiego jesz
jecha, by podda si ryzykownej operacji. Opera Turandot zostaa ju dokom przez pniejszych jego koncertach. S t z r.
innego kompozytora. 1922 oraz powstay w dwa lat< tepian
Oprcz oper napisa Puccini kilka utworw symfonicznych, a take utt i orkiestr. Wykorzystuj on
kameralne, fortepianowe i organowe, jednake nie posiadaj one wikszego nych.
czenia. Wybitnym natomiast woskim kompozytorem muzyki instrumenta, a Spord dzie Respighiego naj\
zwaszcza symfonicznej, by modszy prawie o 20 lat Ottorino Respighi (ML symfonicznych, zwizane tematycz
Respigi). Wstpi on na widowni w chwili, gdy Puccini by ju u szczytu saw.] :
'1911}, Pinie rzymskie i Uroczystoci
254
sana specjalnie na zamwienie teatru operowego w Nowym Jorku, pt. _ Z
Zachodu, nie posiada jednak ju takiej wartoci jak opery tworzone popr Nie
wesza rwnie na stae do repertuaru opera komiczna pt. Jaskka, na, dla
Wiednia (wystawiona w Monte Carlo w 1917 r.). W okresie wojny wiaj w czasie
ktrej przenosi si Puccini do Yiareggio, popularnego uzdrowisk Morzem
Tyrreskim, powstaje tryptyk operowy, zoony z trzech 1-czcij oper: Paszcz,
Siostra Angelica (wym. Andelika) i Gianni Schicchi (wym. D Skikki),
wystawiony po raz pierwszy w Nowym Jorku w 1918 r. Z tych 3 j aktwek
jedynie ostatnia zdobya wiksz popularno; jest to komedia mu z intryg
rozgrywajc si na tle redniowiecznej Florencji (wedug epizodu ka Dantego).
Gianni Schicchi to florencki oszust, ktry postanowi sfa testament zmarego
bogacza, aby zagarn olbrzymi majtek.
Ostatnirn dzieem Pucciniego jest 3-aktowa opera,
dot, ktrej akcja toczy si w Pekinie w legendarny
icTurandotu Pucctniego szoci.
Oparta jest ona na bani o chiskiej ksiniczce Turandot, ktra posyaa na miersj ksicia
starajcego si o jej rk, jeli nie potrafi odpowiedzie na trzy zadane przez ni '^ Znalaz si
jednak pewien miaek, ktry speni warunki okrutnej, cho piknej ksiniczki i on jej z kolei
zadaje pytania. Zgadza si podzieli los swych poprzednikw, jeli ksiniczka od t jego imi. Przed
upywem terminu sam jednak zdradza ksiniczce sw tajemnic jest Kasynem bdcego na
wygnaniu krla Tatarw. Niepewny swego yciu, oczekuje poranka, lecz uje si, e ksiniczka
pokochaa miaka i postanowia zaprzesta dokonywania zemsty na i ziemcach za dawne rodowe
krzywdy.
254
m zespole kameralnym w kwintecie Mugel-iego
(wym. Mudelliniego). Z tego czasu pocho-i
pierwsze waniejsze utwory symfoniczne
Res-;hiego: Nokturn, Fantazja na fortepian i
orkiestr, ncert w dawnym stylu na skrzypce i
orkiestr oraz nskrypcja Ciaccony Tommaso
Yitalego na skrzyp-orkiestr smyczkow i organy.
W r. 1913 Res-;hi powoany zosta na stanowisko
profesora kon-watorium w Rzymie. W 10 lat
pniej zosta jego rektorem, lecz po dwch latach
zrezygnowa z tej tkcji, powicajc si wycznie
kompozycji, pe-jogice i podrom koncertowym. W
latach 1926 932 odwiedzi Stany Zjednoczone.
Zmar w Rzy-e w 1936 r.
Woska muzyka symfoniczna zawdzicza Respi-
temu swe odrodzenie i stopniowy rozkwit po resie
Ottorino Respighi
zastoju, ktry trwa niemal 100 lat. Nawi-c do
tradycji woskiej muzyki instrumentalnej
lezc j z nowymi zdobyczami z dziedziny harmonii i instrumentacji Debus-ego,
Ryszarda Straussa, a take Rimskiego-Korsakowa, stworzy Respighi Sj wasny styl
symfoniczny, w ktrym elementy muzyki dawnej harmonijnie z si z
nowoczesnoci. Wyrazem zainteresowania dawn wosk muzyk trumentaln s 3
suity Respighiego, skomponowane w oparciu o tematy z mu-d lutniowej XVI w.;
powstay one w odstpach kilkuletnich, poczwszy od 1917. Dawne tace i melodie
potrafi Respighi oywi wspczesn treci musn.
Zainteresowanie Respighiego jeszcze dawniejsz muzyk przejawio si w dwch
taiejszych jego koncertach. S to: Koncert gregoriaski na skrzypce i orkiestr *
1922 oraz powstay w dwa lata pniej Koncert w tonacji miksolidyjskiej na for-ian i
orkiestr. Wykorzystuj one melodie i tonacje dawnych pieww kociel-:h.
Spord dzie Respighiego najwiksz popularno zyskay 3 cykle obrazw
ifonicznych, zwizane tematycznie ze stolic Woch. S to Fontanny rzymskie i
7), Pinie rzymskie i Uroczystoci rzymskie (1929).
1
Valle Giulio (dolina Juliusza") znajdujca si ok. 2 km od willi papiea Juliusza III ^wnicza
dolina ze rdem wody mineralnej, gdzie zbudowano okaza fontann wedug ryli Giovanni
Lorenzo Berniniego (zm. 1680), synnego architekta i rzebiarza barokowego.
255
W partyturze utworu kompozytor objani jego programow tre: pragn wyrazi swe eni i KPinle rzymsklen Cykl f
uczucia, gdy spoglda na cztery fontanny rzymskie o tej porze dnia, w ktrej ich i najlepiej opatrzo
harmonizuje z tem krajobrazu, a pikno ich jest najbardziej sugestywna". I cz l pozycji
inspirowana jest widokiem fontanny w Valle Giulia na tle malowniczego krajobrazu sterskiego z I. Pinie przy willi Borghese (wym. ghese,
przecigajcym stadkiem owiec, nikncym w oparach mgie rzymskiego poranku: bawi si dzieci. Skacz, ta ph gosy i
Andante mosso nawoywania; wreszcie dzi<
II. Pinie w pobliu katakumb. Cie
ny aosnych psalmodii. Nabrzmiey
III. Pinie na Janiculum (wym. Jani
owiaty zarysowane s kontury pini
Nagle rozbrzmiewajca gona fanfara rogw na tle trylu caej orkiestry rozpoczyna cz II, powi- j IV. Pinie przy Via Appia.taA\\a. A
con fontannie Trytona: pinie. Niewyranie, lecz stale brzmi J
wizja minionej chway; przy dwieka
Vivo soca pody przez Via Sacra w t
{'Yilla Borghese muzeum i galeria cennych obrazw w rezydencji synnego dawnego rodu.
dencja wybudowana w 160513 r. wedug projektu Giovanni Vasanzia z Utrechtu dla kar-
Scipiona Borghese, ktry umieci w niej zbiory dzie sztuki. Ijaniculum jedno z
siedmiu wzgrz Rzymu na prawym brzegu Tybru. j|Via Appia najstarsza droga
rzymska czca Rzym z Capu (wym. Kapu).
apitol wzgrze w Rzymie ze synn w staroytnoci wityni Jowisza i zamkiem obronnym,
wieczenia zwyciskich wodzw. V
S Circus Maximus najwikszy cyrk w staroytnym Rzymie, obecnie pozostay ruiny,
ilonte Mario szczyt w pobliu Rzymu.
i Navona (wym. Piacca Nawona) plac w Rzymie z trzema piknymi fontannami w miej-i w
ktrym sta dawniej cyrk.
258
l Miodw skriabina Aleksander Skriabin urodzi
si w 1872 r. w Moskwie. We
wczesnym dziecistwie straci
i matk, utalentowan pianistk. Ojciec, bdcy czon-
ikiem korpusu dyplomatycznego, przebywa najczciej
Iza granic, *na Wschodzie. Pozostajcy pod opie-
|k babki i ciotek przyszy kompozytor od najmod-
zych lat uczy si gry na fortepianie, improwizo-
|va i komponowa. W 10. roku ycia oddany zosta
do szkoy kadetw, nie zarzuci jednak nauki mu-
yki. W wieku lat 15 rozpocz studia kompozytor-
kie u Sergiusza Taniejewa, ucznia Piotra Czajkow-
uego. W r. 1888 wstpi do klasy fortepianu kon-
lerwatorium moskiewskiego, ktre po 4 latach, jako Aleksander Skriabin
21-letni modzieniec, ukoczy ze zotym medalem. Ju
roku nastpnym ukazay si drukiem pierwsze jego utwory, wzbudzajc due
amteresowanie. Protektora i wydawc swych utworw znalaz Skriabin w oso-fce
niezmiernie zasuonego dla rosyjskiej kultury muzycznej dziaacza, Mikoaja
Bielajewa, ktry w sezonie 1895/96 zorganizowa mu tournee koncertowe caej Europie.
Wystpowa wic Skriabin we Francji, Holandii, Belgii, Niem-zech, a po powrocie do
kraju w Moskwie, Petersburgu, Odessie i w innych aniastach, zyskujc rozgos i
uznanie. Z kompozytorw rosyjskich ze szczegl-, sympati odnosi si do jego
twrczoci Anatol Ldw, ucze Rimskiego-Kor-kowa.
W r. 1897 zamieszka Skriabin na stae w Moskwie, gdzie obj klas fortepianu w
konserwatorium moskiewskim. W tyme roku powsta jego jedyny Koncert te pianowy fis-
moll op. 20.
Koncert skada si z 3 czci, a jego cz I, Allegro, jest allegrem sonatowym, w ktrym prze-
awione s sobie dwa zasadnicze tematy; oto temat pierwszy:
Pfte mp espressivo
ny w caoci w partii orkiestrowej, i temat drugi:
259
(Allegro) kresy twrczoci Skriablna UtWOf\
do r. l
Chopin
jednake wyrane pitno wasn
noci dysonansowej harmonii,
stym stosowaniem chromatyki,
wszystkim dnoci do silnego
Idem Koncertu fortepianowego, po
cresc.
pianowych s to przewanie utw
poprzedzony samodzielnym wstpem orkiestry. ^nokturny, etiudy, mazurki, po
Przeniknit poetyckim nastrojem, powoln cz II, Andante, rozpoczyna temat wprowadzony! przez fniatur powstaych w tym okre
instrumenty smyczkowe (z tumikiem, w ledwie syszalnym pianissimo). Oto jego pocztek;
;pp. 25 (9 utworw), Etiudy op.
Drugi okres twrczoci Skri |od
op. 25 do 50), pozostaje pod z
iniatur i IV Sonaty powstaje i
'tepianowych oraz 3 Symfonie: l
II c-moll, 5-czciowa, oraz III
tem i opatrzona filozoficznym kc
iiwyraaj kolejne stopnie rozwc l.
Po lemacie nastpuje cykl 4 wariacji, zakoczonych powrotem tematu w skrconej postaci. W wa-J Walka, II. Rozkosz i III. Bosi
riacjach gwn rol odgrywa bogato rozwinita ornamentyka partii fortepianowej. Dziea tego okresu odzwierc |pd
Ostatnia, III cz koncertu, Allegro moderato, to rondo sonatowe typu ABACABA z parti prze-l ycia literatury i filozofii
tworzeniow porodku. Przeciwstawione s sobie tu dwa tematy: temat pierwszy o energicznym,] a prazowe oddziaywanie muzyk,
rwnoczenie wirtuozowskim charakterze: ^czowiekowi chwile bezgraniczi ;
Allegro moderalo wyrazi Skriabin w Finale I |
ipiewanym przez chr.
W r. 1904 Skriabin zrezygi |
dziki uzyskaniu staej (pryw
giakowicie powici si twr
Francji, gdzie w jego obecne
r/ (Boski poemat), przyjt ]
1906/07 wystpowa z olbrzyn
oraz szeroko rozwinity temat drugi, o duej intensywnoci wyrazu: pianista, wykonujc przede wss
odnis si z sympati, pod et
umieci motto Powsta, lu>
nowego dziea symfoniczna
at ekstaiy Skriablna
presji
ktrym chodzi o wywoanie
pomoc barwnych plam
Koncert koczy wirtuozowska koda. ftuzycznym chodzi o jak naj
zyskiwane poprzez nie spotyl
260
i okresy twrczoci skriabina Utwory Skriabina mniej wicej do op. 25, tj. tworzone
do r. 1900, posiadaj cechy wykazujce wpyw muzyki Chopina, ktr Skriabin bardzo
lubi i ceni. Zawieraj i jednake wyrane pitno wasnego oryginalnego stylu,,
nacechowanego intensywnoci dysonansowej harmonii, kaprynie urozmaiconej
rytmiki i melodyki, czstym stosowaniem chromatyki, duym zrnicowaniem
dynamicznym, a przede wszystkim dnoci do silnego, emocjonalnego
oddziaywania muzyk. Z wyjtkiem Koncertu fortepianowego, poematu symfonicznego
pt. Marzenia i 3 Sonat fortepianowych s to przewanie utwory drobne miniatury
fortepianowe: preludia, nokturny, etiudy, mazurki, polonezy, impromptus. Do wikszych
zbiorw miniatur powstaych w tym okresie nale: Mazurki op. 3 (10 utworw),
Mazurki op. 25 (9 utworw), Etiudy op. 8 (12 etiud) oraz Preludia op. 11 (24 utwory).
Drugi okres twrczoci Skriabina, trwajcy mniej wicej do r. 1905 (utwory od op.
25 do 50), pozostaje pod znakiem wpyww muzyki Liszta i Wagnera. Oprcz miniatur
i IV Sonaty powstaje w tym czasie szereg 1-czciowych poematw fortepianowych
oraz 3 Symfonie: I E-dur, 6-czciowa, z chrem w czci ostatniej, II c-moll, 5-
czciowa, oraz /// C-dur, nazwana przez kompozytora Boskim poematem i opatrzona
filozoficznym komentarzem, wedug ktrego poszczeglne jej czci wyraaj kolejne
stopnie rozwoju samopoznania ducha ludzkiego. Tytuy czci: I. Walka, II. Rozkosz i
III. Boska gra.
Dziea tego okresu odzwierciedlaj potgujcy si pod wpywem oderwanej od
ycia literatury i filozofii subiektywizm Skriabina i jego nastawienie na wyrazowe
oddziaywanie muzyk. Swj stosunek do muzyki jako religii, ktra daje czowiekowi
chwile bezgranicznego szczcia i wynosi go na szczyty doskonaoci, wyrazi Skriabin
w Finale I Symfonii w prowadzonym tu tekcie wasnym, piewanym przez chr.
W r. 1904 Skriabin zrezygnowa ze swych zaj pedagogicznych w Moskwie i dziki
uzyskaniu staej (prywatnej) subwencji wyjecha do Szwajcarii, pragnc cakowicie
powici si twrczoci. W nastpnym roku podrowa po Italii i Francji, gdzie w jego
obecnoci w Paryu wykonano po raz pierwszy /// Symfoni (Boski poemat], przyjt
przez publiczno z duym uznaniem. W sezonie 1906/07 wystpowa z olbrzymim
powodzeniem w Stanach Zjednoczonych jako pianista, wykonujc przede wszystkim
wasne utwory. Do rewolucji 1905 r. w Rosji odnis si z sympati, pod wpywem
nastrojw rewolucyjnych zamierza nawet umieci motto Powsta, ludu roboczy w
partyturze komponowanego w tym czasie nowego dziea symfonicznego nazwanego
Poematem ekstazy.
Charakterystyczn cech Poematu ekstazy jest due nasilenie
w nim rodkw muzycznego wyrazu, tzw. ekspresji
Poeinat ekstazyu Skriabina muzycznej. W odrnieniu od impresjonizmu,
261
torskiej. Kompozytor-ekspresjonista dy do nadania tak silnego wyrazu swfl iwadza kompozytor chi psu
muzyce, by pobudzi aktywno suchacza, wstrzsn nim do gbi, a nawet jak to potnego dziea, jakie zamaljfi
usiowa Skriabin wprowadzi go w stan ekstazy. udziau orkiestry, chru i soi
owietlenia w trakcie wykonai
Mimo caego nowatorstwa stylu Skriabina, w ktrym wyrane s cechy ekspresjonizmu zycznego, wybucha w r. 1914 pierwsza
logika konstrukcji Poematu ekstazy zbliona jest do tradycyjnego allegra sonatowi opiera si bowiem
-iia rzecz ofiar wojny, byy ot
na jego trzech zasadniczych elementach: ekspozycji, przetworzeniu i rep Zasada, w myl ktrej stosuje
Skriabin cige i stopniowe narastanie ekspresji, sprawia, e zami przeciwstawnych dwch kwie w 1915 r., wkrtce po ;
wprowadza kompozytor a siedem krtkich tematw, poddawanych o cowaniu bezporednio po ich Twrczo Skriabina obeji
pojawieniu si. Tematy te maj wedug Skriabina wyraa rne si ducha ludzkiego, o ktrych mwi ^koncert fortepianowy oraz ut>v
nadane im przez kompozytora nazwy. Wystpuj one w zycji i repryzie w nastpujcej kolejnoci 90 preludiw, 21 mazurkw
(kady z nich wprowadzany jest przez inny instrumi olbrzymiej orkiestry): 1. Temat udrczenia (flet), 2.
;-. Aleksander Skriabin, uzna
Temat marzenia (klarnet), 3. Temat polotu (fagot] 4. Temat tworzenia (skrzypce), 5. Temat trwogi (rg), 6.
Temat woli (trbka) i 7. Temat pewnoci sit (tuba). W przetworzeniu wprowadza Skriabin ponadto smy przedrewolucyjnej, wprowadzi
temat Temat protestu (w pai puzonu). W przebiegu kompozycji najbardziej wykorzystane s motywy bycze techniki kompozytorski!
Tematu tworzenia: /zbyt trudny i nie zawsze zrzi
Ce po rewolucji padziernikoy
Lento
Skriabina straciy ju dawne
ktra wyrya znamienne pi^
Yn.solo dole carezzando swj sposb suy ludzkoci,
Tematu woli: dokona niezwyky talent tw<5
harmonik, znalaza zasuon
(Allegro non troppo) czestwie zyskaa szczegln
3^ i|j r
Wrx
i twrczej, walki i wy>
Oglny nastrj caoci oddaje rne odcienie wzniosego poczucia swobody
: Modo Sergiusza
Rachmaninowa mani
zwolenia artysty. pyw
nawizuje do stylu kompozyi
W trakcie pisania Poematu ekstazy krystalizuj si cako Urodzony w 1873 r. w mi
Twrczo lat ostatnich
Skriabina wicie zaoenia ideowo-twrcze kompozytora. Zaczyn on sko-oficerskiej rodzinie, Sergi
wierzy w swe niezwyke posannictwo: muzyk serwatorium moskiewskim roi
jest dla niego religi, mogc przetwarza wiadomo ludzk poprzez stan ek tazy, i Skriabinem. W r. 1892 obaj '.
on tylko, jako kompozytor, potrafi t religi objawi ludzkoci, podniei j na wyszy inaninow kompozycji (Stu
stopie rozwoju ducha. Zarwno tego rodzaju idee Skriabina, ja i jego skrajnie |kujc zoty medal). W tym <
nowatorski jak na owe czasy styl muzyki stay si przedr tem gorcych | dwa dziea wikszych rozmi
publicznych dyskusji i sporw, zwaszcza gdy kompozytor w r. H powrci do kraju J mow l-aktow oper Ale*
po picioletniej nieobecnoci i da szereg koncertw, gr zawsze olniewajc |sze utwory miniatury for
suchaczy. dawcw, zyskujc od razu du
.Wrd dalszych dzie Skriabina, obok miniatur fortepianowych i, ostatnie poematu bina. W tym samym roku, v
symfonicznego pt. Prometeusz (inaczej: Poemat ognia), znajdujemy 1-ciowe sonaty |napisa pierwszy swj utwi
oraz poematy fortepianowe. Tytuy ich s charakterystyczne Skriabina: Uskrzydlony | wstaje jego pierwszy utwr s
poemat, Poemat udrczenia, Poemat-nokturn, poemat Mask poemat Dziwy i wreszcie eniem wiersza Lermontowa
ostatni poemat Ku pomieniom. Rwnie niektr miniaturom nadaje Skriabin
intrygujce tytuy, np. Szorstko, Taniec udrczaa Zagadka, Ironia, Ciemne pomienie. 1
Ju w partyturze poematu P '.
Utwory te cznie z poematem symfonie nym Prometeusz, w ktrym obok olbrzymiej instrument klawiszowy operujcy
orkiestry z organami i dzwonami wp fcnicznych utwr wykonano bez dl
262
wadz kompozytor chr i parti solow fortepianu byy jedynie szkicami do
potnego dziea, jakie zamierza Skriabin stworzy. Przewidywa w nim oprcz
udziau orkiestry, chru i solistw taniec pantomimiczny oraz zmiany barw
owietlenia w trakcie wykonania1. Dzieo to kompozytor zaledwie rozpocz, gdy
wybucha w r. 1914 pierwsza wojna wiatowa. Liczne koncerty, jakie da Skriabin na
rzecz ofiar wojny, byy ostatnim aktem jego dziaalnoci. Zmar nagle w Mos-' kwie w
1915 r., wkrtce po powrocie z wystpw w Petersburgu.
Twrczo Skriabina obejmuje ogem: 3 symfonie, 3 poematy symfoniczne,
[koncert fortepianowy oraz utwory fortepianowe 10 sonat, 19 poematw, 26 etiud, 90
preludiw, 21 mazurkw i szereg drobniejszych utworw.
Aleksander Skriabin, uznawany za najwikszy talent kompozytorski w Rosji
Iprzedrewolucyjnej, wprowadzi do muzyki rosyjskiej najnowsze w tym czasie zdo-
fbycze techniki kompozytorskiej. Idc wasn drog stworzy swj oryginalny styl,
Izbyt trudny i nie zawsze zrozumiay dla szerokich mas spoeczestwa, ktre wkrt-
po rewolucji padziernikowej zapeniy sale koncertowe miast radzieckich. Idee
ISkriabina straciy ju dawno swe pierwotne znaczenie, pozostaa tylko intencja, Iktra
wyrya znamienne pitno na dzieach kompozytora. Usilnie pragn na Jswj sposb
suy ludzkoci, wzrusza i dzieli si swymi przeyciami reszty dokona
niezwyky talent twrczy. Z czasem muzyka Skriabina, z jej nowatorsk lonik,
znalaza zasuone uznanie na caym wiecie, a w radzieckim spoe-zestwie zyskaa
szczegln sympati.
263
studiw nie byy atwe po- Cz II, Adagio sostenuto, o formie
mimo licznych wystpw, matu drugiego czci poprzedniej. Za
przynoszcych Rachmanino- wstpnej partii fortepianu. Podejmuj,
wowi saw fenomenalnego pia-
(Adagio sosteni
nisty. Nieprzychylne przyjcie
prawykonania jego / Symfonii w
Petersburgu sprawio, e
Rachmaninow cakowicie
zarzuci kompozycj na okres
trwajcy blisko 3 lata. W naj-
bliszym sezonie obj funkcj III, Allegro scherzando, to wirtu
dyrygenta w prywatnym teatrze cechy allegra sonatowego. Rw w
operowym w Moskwie, a stosunku do poprzedniej. Por
pianu. Oto nacechowana zmienn
nastpnie wyjeda za granic,
gdzie odnosi swe pierwsze (Allegro tcheihai
olniewajce sukcesy pianisty-
czne. Jego wirtuozowska, na-
Sergiusz Rachmaninow
tchniona gra wzbudza entu-
zjazm w Austrii, Anglii i Wo-
szech.
j; Korzysta z niej kompozytor obficie w
{jest cakowicie pominity. Natomiast z
Nowym dzieem, ktre Rachmaninow zaprezentowa publicznoci rosyjskiej po ukazuje si peen patosu i szczerego
nil Koncert fortepianowy S,koncertu:
powrocie
c-molli> z podry
w 1901 r., by // Koncert fortepianowy c-inoll. Uzyska on od razu
Rachmaninowa
uznanie publicznoci i krytykw, przywracajce kompozytorowi wiar we wasne siy.
(Moderato)
264
: II, Adagio sostenuto, o formie typu ABA, nawizuje do nastroju i cech melodycznych te-
Idrugiego czci poprzedniej. Zasadnicza melodia rwnie tutaj pojawia si w orkiestrze po ej
partii fortepianu. Podejmuj j kolejno rne grupy instrumentw orkiestry i fortepian:
(Adagio sostenuto)
III, Allegro scherzando, to wirtuozowski fina z szeregiem krtkich kadencji solisty, zawie-r
cechy allegra sonatowego. Rwnie poprzedzony jest wstpem. Cz ta stanowi silny kon-w
stosunku do poprzedniej. Porywajcy sw brawur temat pierwszy pojawia si w partii
nu. Oto nacechowana zmiennoci akcentw melodia pierwszego tematu:
(Allegro cVierzando)
3E SE
Moderato
^^ j r rr J-
^^E
j^
ii
e=F T i r
dim. e rit.
Koncert ten wykazuje charakterystyczne cechy pianizmu Rachmaninowa: zyst
peni brzmienia, patetyczn, porywajc i szczer emocj melodyki f typowo
rosyjskim charakterze oraz wietne wykorzystanie technicznych i kolo-stycznych
moliwoci fortepianu.
W r
latach 190406 zajmowa Rachmaninow stanowisko dyrygenta
artystyczne
operowego w Teatrze Wielkim w Moskwie, gdzie wystawi olbrzymi
ilo rnych oper - w tym vie wasne z duym powodzeniem. Nastpnie
wyjecha z rodzin do Floren-|i, a potem do Drezna. W cigu 3-letniego pobytu za
granic, w czasie ktrego staje m.in. jego II Symfonia i poemat symfoniczny Wyspa
umarych, odnosi Rach-aninow niezwyke sukcesy pianistyczne, wystpujc na
estradach caej Eu-opy (wWarszawie w r. 1908); w r. 1909 odby p"odr do
Ameryki, gdzie wy-
265
kona swj nowy, trzeci z kolei Koncert fortepianu d-
moll. Rachmaninow zyska saw najwybitniejszej!
pianisty wspczesnego.
Pierwsza wojna wiatowa zastaa artyst w Ro ywo
reaguje on na tragiczne wypadki wojenne, bil rze udzia w
koncertach na cele dobroczynne. Rewolt cj w 1917 r.
powita Rachmaninow z entuzjazmen przeznaczajc swe
honoraria na potrzeby wolnej czyzny". W najciszych
jednak chwilach dla Rosji] towarzyszcych
ukonstytuowaniu si wadzy radzie kiej, Rachmaninow
opuci ojczyzn udajc si dj Szwecji, a potem do
Stanw Zjednoczonych, osiedli si na stae. Pozostae
Sergiusz Rachmaninow 25 lat ycia spec w ustawicznych podrach
koncertowych, wystpuj
j jako pianista lub dyrygent w Ameryce oraz Europie zachodniej. Bohate ska walka
narodu radzieckiego z hitlerowskim zaborc wyzwolia w 70-letnin ju prawie artycie
gorcy entuzjazm patriotyczny. Przesyajc na fundusz obrony Zwizku Radzieckiego
honoraria za szereg swych koncertw, zaczy kilka jakel wymownych sw: Od
jednego z Rosjan zasiek, na miar moliwoci, dla] Narodu Rosyjskiego w jego
walce z wrogiem. Chc wierzy, wierz w pene zwycistwo. Sergiusz Rachmaninow I 6. Ignacy Paderewsk
25 marca 1942 r."
W rok pniej Rachmaninow zmar nie byo mu dane by. wiadkiem histo-J
rycznego zwycistwa i odbudowy ojczyzny.
Niemal ca twrczo kompozytorsk Rachmaninowa sta-1 nowi utwory napisane
przed Wielk Rewolucj Padziernikow. Po opuszczeniu kraju w cigu 10 lat nie
Twrczo Rachmaninowa napisa! Rachmaninow ani jednego utworu. Potem w dugich
odstpach czasu powstao j zaledwie 6 dzie (IV Koncert
fortepianowy g-moll, 3 rosyjskie pieni ludowe na orkies- j tr, Wariacje na temat Corellego
na fortepian, Rapsodia na temat Paganiniego na fortepian z orkiestr, /// Symfonia i Tace
symfoniczne').
Oprcz 4 Koncertw (fis-moll, c-moll, d-moll, g-moll) i wspomnianej Rapsodii na l
temat Paganiniego twrczo fortepianowa Rachmaninowa obejmuje: 2 Sonaty,\
Wariacje na temat Preludium c-moll" Chopina, wspomniane wyej Wariacje na temat
Corellego, 24 preludia, 15 etiud-obrazw oraz kilkanacie drobniejszych utworw. Na.
dwa fortepiany kompozytor przeznaczy 3 utwory: Fantazj op. 11 i 2 Suity. Ponadto w
ostatnich latach ycia dokona Rachmaninow licznych transkrypcji utworw
symfonicznych i pieni wielu kompozytorw (m. in. Musorgskiego, Czaj-kowskiego,
Rimskiego-Korsakowa, J. S. Bacha, Schuberta, Mendelssohna).
. Do dzie symfonicznych Rachmaninowa nale: 3 Symfonie (d-moll,e-moll, a-moll],
fantazja Urwisko, Cygaskie capriccio, poemat Wyspa umarych, Trzy pieni rosyjskie i
Tace symfoniczne. Muzyce kameralnej rwnie powici par utworw (Trio, Sonata
na fortepian i wiolonczel i in.).
Jego twrczo wokalno-instrumentalna obejmuje: 3 jednoaktowe opery, par
266
kantat, kilka utworw chralnych oraz 71 pieni solowych z towarzyszeniem forte-
pianu (w Zwizku Radzieckim bardzo popularnych).
Najwiksze uznanie zyskaa twrczo fortepianowa Rachmaninowa. Bdc
doskonaym pianist wykorzysta wszechstronnie brzmienie i moliwoci techniczne
tego instrumentu, co przy gbokim emocjonalizmie, szczeroci i prostocie wyrazu
jego muzyki zapewnio jej due powodzenie.
6. Ignacy Paderewski
267
Sw wiedz kompozytorsk pogbi w Berlinie, a studia pianistyczne w Wiedniu u
znakomitego pianisty-pedagoga Teodora Leszetyckiego. Rezultatem intensywnej nauki
by udany debiut pianistyczny na koncercie w Wiedniu w 1887 r. Dorobek twrczy
Paderewskiego zwiksza si w tym czasie o szereg nowych utworw fortepianowych;
powstaj m. in. Wariacje i fuga a-moll, synny Krakowiak fantastyczny oraz Menuet
G-dur jeden z najbardziej popularnych utworw kompozytora.
Przechodzce najmielsze oczekiwania sukcesy pianistyczne i kompozytorskie,
jakie odnis Paderewski w Paryu w 1888 r. oraz w roku nastpnym ponownie w
Wiedniu, stay si pocztkiem jego oszaamiajcej kariery artystycznej.
\rr Pfte P
Fantazj polsk Paderewski komponowa w czasie swego gigantycznego tourne po Stanach Zjed-
zonych, a ukoczy j w r. 1893. Oto pocztkowy temat:
Allegro moderato
iDzieo to oparte jest na czterech tematach o charakterze rdzennie polskim. Szczeglnie interesujcy ijest
temat oberka:
269
Vivo
tf_
1
*i J l > r iJ
Jfi
i krakowiaka:
(Allegro giocoso
tf
271
wiekow krzywd narodu polskiego. Znajomo Paderewskiego z prezydentem Polski przy Radzie Ambasadom
Stanw Zjednoczonych Wilsonem, zapocztkowana latem 1916 r. wielkim przyjciem pomidzy Polsk a Litw, jak
w Biaym Domu, w czasie ktrego artysta gra na prob prezydenta dziea Chopina, skiego bezsprzecznie byy olbn
przerodzia si stopniowo w przyja, ktra miaa znaczenie take dla dalszych losw
Polski. Z kocem tego roku, gdy nadeszy wybory, wszyscy Polacy w Ameryce za Ignacy
spraw Paderewskiego gosowali na rzecz Wilsona, co jak si okazao, w trzech Wznowienie dziaalnoicl
koncertowej cza dli
wielkich stanach miao wpyw decydujcy i przeduyo kadencj prezydenta o niej dz
nastpne 4 lata. Prezydent Wilson, zorientowany przez Paderewskiego szczegowo w swj majtek, zebrany w nie
sprawach Polski, ju w styczniu 1917 r. wygosi znane owiadczenie: Wszdzie pianista nie zrezygnowa jediu
mowie stanu s zgodni, e bdzie Polska zjednoczona, niepodlega i niezalena". W sywn prac przygotowujc si i
rok pniej podano oficjalnie do publicznej wiadomoci czternacie punktw koncertowe po Ameryce i Eurc
Wilsona" zatwierdzonych przez Kongres Stanw Zjednoczonych; punkt trzynasty go sukcesu "artystycznego przyi
domaga si utworzenia niepodlegego pastwa polskiego z dostpem do morza. sukces finansowy p milion:
Paderewski dziaa nieustannie. Gdy Niemcy, chcc powikszy sw armi polskim rowych i odznacze. Paderews!
onierzem, wyday manifest z deklaracj niepodlegoci Polski, Paderewski rozesa tetw: w Oxford, w Yale, wPd
do wszystkich pastw sprzymierzonych protest, zatwierdzony przez Komitet w Cambridge, a take we Lwo1
Narodowy. W kwietniu 1917 r., rwnoczenie z wypowiedzeniem przez Stany rw innych pastw posiada dv
Zjednoczone wojny pastwom centralnym, z inicjatywy Paderewskiego powstaj w ego i Wielk Wstg Orderu
Ameryce polskie oddziay wojskowe, na ktrych czele stan Jzef Haller. Znajomo Znany z gocinnoci dom I
Paderewskiego z wiceministrem marynarki Franklinem Roose-veltem, w przyszoci jaci i znajomych, ktrym mis
prezydentem, umoliwia natychmiastowy transport tych oddziaw do Europy. moralnym. Przyja i bliskie s
Po zakoczeniu wojny, 25 grudnia 1918 r., na pokadzie brytyjskiego okrtu osobistociami, jak prezydent l
wojennego przyby Ignacy Paderewski do Gdaska wraz z on, polskim attache belgijska para krlewska, a tak
wojskowym i szefem brytyjskiej misji wojskowej. Std udali si do Poznania, gdzie Wielkim Krzyem Orderu Imj
tumy rodakw powitay artyst z niebywaym entuzjazmem, a prba .stumienia Pragnc przekaza sw wie
go przez Niemcw skoczya si rozbrojeniem garnizonu niemieckiego. W stycz nistw, Paderewski zaj si gn
niu 1919 r. powierzona zostaa Paderewskiemu misja utworzenia nowego rzdu, a w metody wasnej pracy. Ns
w ktrym obok stanowiska premiera obj funkcj ministra spraw zagranicz ka i Stanisaw Szpinalski. Rw
nych i delegata Polski na konferencj pokojow w Paryu. Wwczas dopiero pa Perkowski oraz Witold Macu;
stwa zachodnie Stany Zjednoczone, Anglia, Francja, Wochy zdecydoway korzystali z cennych uwag sd
si przesa noty uznajce nowo utworzone pastwo polskie i jego rzd. Uzyska Mimo podeszego wieku Pa<
nie pomocy ywnociowej z Ameryki dla wyniszczonego wojn kraju rwnie nie Stany Zjednoczone, Poudn
w duej mierze byo wynikiem popularnoci Paderewskiego i jego propagandy, pejskich. W dalszym cigu dav
jak rozwija za oceanem. f ne, m. in. na rzecz inwalidw v
Na konferencji pokojowej w Paryu jeszcze raz zabysn Paderewski swymi a w r. 1933 przeznaczy doch<
talentem krasomwczym i dziki swym wpywom skutecznie broni intere-| sw narodu uchodcw z faszystowskich Nie:
polskiego, nim wreszcie zoy swj podpis pod traktatem wer-| wanie sprawami polityki. W r.
salskim. sta si wsptwrc tzw. Fronti
Po powrocie do kraju poczu si jednak bezsilny wobec knowa politycznyc dacji polskich stronnictw polityc
rnych ugrupowa partyjnych i, podawszy si do dymisji, w styczniu 1920 : opuci towskich Niemiec. Do wybitnyc
na zawsze Polsk, udajc si do swej posiadoci w Szwajcarii. Jego misjal polityczna nej naley m. in. praca (przy w
jednak nie skoczya si: jeszcze w tyme roku jako pierwszy delegaa 'ezyskiego) nad kompletnym w;
wojny 1939 r. byo ju na uko
272
48 Pogadanki o muzyce II
i Polski przy Radzie Ambasadorw i Lidze Narodw agodzi nagle powstay zatarg
/pomidzy Polsk a Litw. Jak widzimy, zasugi Paderewskiego dla narodu polskiego
bezsprzecznie byy olbrzymie.
Ignacy Paderewski, niezwykle hojny i ofiarny,- zwaszcza dla potrzebujcych pomocy
rodakw, w cigu 7-let-niej dziaalnoci spoeczno-politycznej
I Wmwienie dziaalnoci
r koncertowej straci niemal cay [swj majtek, zebrany w niezliczonych
podrach koncertowych. 60-letni ju [pianista nie zrezygnowa
jednak z dziaalnoci artystycznej rozpocz intensywn prac przygotowujc si do
nowych koncertw. Pierwsze powojenne tourne ^koncertowe po Ameryce i Europie,
podjte w sezonie 1922/23, oprcz olbrzymiego sukcesu artystycznego przynioso
Paderewskiemu najwikszy w jego karierze isukces finansowy p miliona dolarw.
Artysta otrzymuje szereg tytuw honorowych i odznacze. Paderewski posiada tytu
doktora honoris causa uniwersy-:tw: w Oxford, w Yale, w Poudniowej Kalifornii, w
Glasgow, w Nowym Jorku, Cambridge, a take we Lwowie, w Krakowie i Poznaniu.
Prz wysokich orde-w innych pastw posiada dwa najwysze odznaczenia polskie:
Order Ora Bia-:go i Wielk Wstg Orderu Polonia Restituta.
Znany z gocinnoci dom Paderewskich w Szwajcarii zawsze by peen przy-,ci i
znajomych, ktrym mistrz chtnie suy pomoc materialn i wsparciem iralnym.
Przyja i bliskie stosunki towarzyskie czyy go ponadto z takimi bistociami, jak
prezydent Roosevelt, marszaek Foch, krl Wiktor Emanuel, igijska para krlewska,
a take krl Jerzy V, ktry udekorowa Paderewskiego 'ielkim Krzyem Orderu
Imperium Brytyjskiego.
Pragnc przekaza sw wiedz odtwrcz modemu pokoleniu polskich pia-w,
Paderewski zaj si grup piciu uczniw, ktrych systematycznie wdra-w metody
wasnej pracy. Najwybitniejszymi z nich okazali si Henryk Sztomp-i Stanisaw
Szpinalski. Rwnie wybitny wspczesny kompozytor polski Piotr irkowski oraz
Witold Macuyski, znakomity pianista polski, niejednokrotnie irzystali z cennych
uwag sdziwego mistrza.
Mimo podeszego wieku Paderewski nadal koncertowa, objedajc nieustan-Stany
Zjednoczone, Poudniow Ameryk, Australi i wikszo pastw euro-jskich. W
dalszym cigu dawa niezliczon ilo koncertw na cele dobroczynni, in. na rzecz
inwalidw wojennych, na pomoc dla bezrobotnych muzykw, w r. 1933
przeznaczy dochd ze swego koncertu na pomoc dla ydowskich lodcw z
faszystowskich Niemiec. Nie zmniejszyo si rwnie jego zaintereso-ie sprawami
polityki. W r. 1936 "wraz z generaem Wadysawem Sikorskim si wsptwrc
tzw. Frontu Morges (wym. Mrz), bdcego prb konsoli-ji polskich stronnictw
politycznych w celu przeciwstawienia si polityce faszys-kich Niemiec. Do
wybitnych zasug Paderewskiego na polu kultury muzycz-| naley m. in. praca (przy
wspudziale Ludwika Bronarskiego i Jzefa Tur-skiego) nad kompletnym
wydaniem dzie Chopina, ktre w chwili wybuchu |jny 1939 r. byo ju na
ukoczeniu.
- Pogadanki o muzyce II 273
ostatnie lata Wojna 1939 r. zastaa Paderewskiego w Szwajcarii. Poru
szony do gbi klsk ojczyzny, wzi udzia w utworzeniu
Polskiej Rady Narodowej w Paryu, a gdy rwnie
Francja pada wyruszy przez Hiszpani do Ameryki, by ponownie pozyska j dla
sprawy polskiej. W Saragossie zosta jednak zatrzymany i dopiero na skutek osobistego
wstawiennictwa prezydenta Roosevelta umoliwiono mu wyjazd za ocean. W Ameryce
rozwin Paderewski szerok dziaalno wok sprawy polskiej i narodw
ujarzmionych przez hitleryzm. Skaday si na ni wielokrotne apele do prezydenta,
odezwa do Rady Polsko-Amerykaskiej, liczne przemwienia radiowe, a wreszcie
synne ordzie do narodu amerykaskiego, wydrukowane i rozrzucone w milionach
egzemplarzy po caej Ameryce'
Paderewski zmar 29 czerwca 1941 r. w wieku lat 81. egnano Paderewskiego jako
pianist wiatowej sawy, szermierza wolnoci i idei demokratycznych, wskrze* siciela
polskiej niepodlegoci oraz duchowego przywdc i rzecznika ucinionych. Dla
narodu amerykaskiego gosia uchwaa Kongresu Stanw Zjednoczonych
zostanie Paderewski symbolem wolnoci. Zajmie on w historii miejsce tu obok
Puaskiego i Kociuszki, dwch innych patriotw polskich, ktrzy tak szlachetnie nas
wsparli w naszej walce o niezawiso i wolno."
W twrczoci Paderewskiego mona wyodrbni dwa okresy. Pierwszy obejmuje dziea 7. Mieczysaw Karowicz i
Twrczo skomponowane i wydane do 1894 r., a wic do op. 19 wcznie. S to
przewanie cykle utworw fortepianowych. Nale do nich: 3 utwory op. 2
(Gawot, Melodia i Walc melancholijny), 2 cykle Tacw polskich op. 5 i op. 9 (4
krakowiaki, 4 mazurki i polonez), Pieni wdrowca op. 8 (5 utworw), Album majowe
sceny romantyczne op. 10 (4 utwory), Album tatrzaskie op. 12 (na fortepian w
ukadzie na 4 lub 2 rce), Humoreski koncertowe op. 14 (Menuet, Sarabanda, Kaprys,
Burleska, Intermezzo polacco i Krakowiak fantastyczny) oraz Miscellanea op. 16 (Legenda
nr l, Melodia, Wariacje, Nokturn, Legenda nr 2, Moment musical i Menuet). Do utworw
fortepianowych nie wchodzcych w skad zbiorw nale: Preludium i Kaprys oraz
Menuet op. l, Elegia op. 4, Introdukcja i toccata op. 6, Wariacje i fuga a-moll na temat
wasny op. 11, Na pustyni obrazy muzyczne w formie toccaty op. 15 oraz par
utworw wydanych bez numerw opusu.
Ponadto z pierwszego okresu twrczoci Paderewskiego pochodz: Sonata na
skrzypce i fortepian op. 13, 4 pieni do sw Adama Asnyka op. 7, 6 pieni do sw
Adama Mickiewicza op. 18 oraz 2 dziea na fortepian z towarzyszeniem orkiestry
symfonicznej: Koncert fortepianowy a-moll op. 17 i Fantazja polska op. 19.
Drugi okres twrczoci Paderewskiego, przypadajcy na pierwsze dziesiciolecie
XX w., otwiera wystawiona w 1901 r. 3 raktowa opera Manru op. 20. Nastpnie w 1903
r. powstaj: Sonata fortepianowa es-moll op. 21, Wariacja i fuga es-moll op. 23, cykl 12
pieni op. 22 do tekstw francuskiego poety C. Mendesa (wym. Man-desa) oraz
ukoczone w 1907 r. potne dzieo symfoniczne Symfonia h-moll op. 24. Od czasw
skomponowania Symfonii dorobek twrczy Paderewskiego powikszy si jedynie o
Canzon na fortepian oraz o szkice 6 etiud fortepianowych. Intensyw-
. 274
na dziaalno spoeczno-polityczna uniemoliwiaa dalsz twrczo kompozytorsk.
Cenne s zwaszcza utwory fortepianowe Paderewskiego, wykazujce wietn
znajomo techniki fortepianowej, utrzymane w stylu pnego romantyzmu, z
pewnym wpywem melodyki Chopina. Du popularno zyskay rwnie pieni
Paderewskiego.
275
wiea. S to: dwa cykle pieni z towarzy-
szeniem fortepianu, zawierajce 16 pozycji (w
tym 8 do tekstw Tetmajera), Serenada op. 2
na orkiestr smyczkow, Pie op. 4 z
towarzyszeniem fortepianu oraz Preludium i
fuga podwjna op. 5 na fortepian. Pieni
Karlowicza (cznie 22), odznaczajce si
szczeroci uczucia, gbokim tonem nastro-
jowym i subtelnym kolorytem harmonii,
nale do pere polskiej literatury pieniar-
skiej. Wspomniana Serenada na orkiestr
smyczkow, budzca pocztkowo liczne za-
strzeenia krytyki ze wzgldu na sw szor-
stk" dysonansowo, staa si z czasem
jednym z najpopularniejszych utworw or-
kiestrowych Karowicza. Zapowiadaa ona przeciwstawiona jest pena
mistrzostwo symfoniczne kompozytora.
Mieczysaw Karowicz
Karowicz, ktry pomimo studiw berliskich czsto
bywa w kraju, z kocem 1901 r., po podry do Woch, osiad na stae w Warszawie i
by obecny na uroczystym otwarciu Filharmonii Warszawskiej. Jako czonek komitetu
Warszawskiego To-warzy"stwa Muzycznego rozwija oywion dziaalno
pedagogiczn i spoeczn: na amach prasy z oburzeniem zwalcza niecn praktyk
dyrekcji Filharmonii nieumicszczania dzie kompozytorw polskich w swym
repertuarze; zorganizowa orkiestr smyczkow Warszawskiego Towarzystwa
Muzycznego, ogosi drukiem opracowan przez siebie publikacj pt. Nie wydane
dotychczas pamitki po Chopinie, nie zaprzestajc rwnoczenie pracy twrczej.
Podczas gdy Ignacy Paderewski w swej szwajcarskiej
posiadoci w pobliu Morges (wym. Mrz) przystpowa do
nKoncert skrzypcowyn
Karowicza pracy nad potn Symfoni h-moll, w Berlinie
(Allegro moderalo)
Vno princ./
*5~- -^ s~3*
(Allegro moderato)
rr
Vno princ p espress,
rr
"y ^ * J '
.Oba tematy raczej uzupeniaj si nastrojowo, anieli kontrastuj z sob, std te liryczny, a nie
dramatyczny charakter caego koncertu. Jakkolwiek nie by on pomylany jako wybitniewirtuo-zowska
kompozycja, pojawiajca si przed repryz kadencja wymaga od solisty obok gbi wyrazu
muzycznego duej perfekcji technicznej.
Cz II, elegijna 3-czciowa Romanza, nasycona jest marzycielskim nastrojem:
(Andante)
277
Koncert zamyka pogodna cz III, Finale w formie ronda sonatowego, z refrenem o tanecznym
I
charakterze:
(Vivace assai)
.& * J i r f ffo f f i f f f f f
-r i4 r L i' U L I 1 1 i i LJ^T
Krtk kod finau poprzedza pojawienie si w ff przeksztaconego tematu pierwszego z I czci Koncertu.
Koncert skrzypcowy A-dur Karowicza jest bardzo wan pozycj w historii pol-
skiego koncertu skrzypcowego; stanowi ogniwo porednie pomidzy wirtuozowskimi
koncertami Lipiskiego i Wieniawskiego a nowoczesnym typem koncertu Karola
Szymanowskiego. Zarwno Koncert skrzypcowy, jak i symfoni Odrodzenie,
zaopatrzon<w obszerny, metaforycznie potraktowany program, publiczno war-
szawska miaa okazj pozna jesieni 1904 r. Rwnoczenie wykonane now kom-
pozycj Karowicza: pierwszy poemat symfoniczny pt. Powracajce fale.
Obok wpyww Czajkowskiego i Wagnera w dzieach
symfonicznych Karowicza znalazy swe odbicie najnowsze
Poematy symfoniczne Kontrastuje z
Karowicza zdobycze harmonii i instrumentacji Ryszarda
Straussa, do ktrych Karowicz przejawia wasny, twrczy stosunek. Oryginalny,
przepojony zadum, gboko nastrojowy styl symfoniczny Karowicza moe najlepiej
reprezentuj dwa poematy symfoniczne powstae w r. 1906. S to: Trzy odwieczne
pieni poemat zoony z 3 czci, zatytuowanych : Pie o wiekuistej tsknocie,
Pie o mioci i o mierci i Pie o wszechbycie, opartych na technice motyww
przewodnich przenikajcych cae dzieo oraz najbardziej chyba popularny poemat
Karowicza, Rapsodia litewska. Treci jego jest wedug sw kompozytora wiekuista
niewola Litwy, pobrzmiewajca w melodiach ludowych | tego biednego kraju".
Okrelenie Litwa" obejmuje tu wszystkie ziemie dawnegoj Wielkiego Ksistwa
Litewskiego, zamieszkaego zarwno przez Litwinw, Biao- * rusinw, jak i Polakw.
W rzeczywistoci Rapsodia litewska Karowicza opiera ' si nie na litewskim, lecz na
biaoruskim folklorze i wykorzystuje jego oryginalne -melodie ludowe. W dziele tym
mona wyodrbni 3 rne pod wzgldem charak- teru i tonacji, lecz powizane z
sob czci o schemacie ABB', opatrzone pem i zakoczeniem.
Kompozycj rozpoczyna wstp, w ktrym z nastrojowego ta orkiestrowego (z wybijajc siei barw
klarnetu basowego) wyania si zasadniczy temat, intonowany przez flet. Przejmuj go po chwili inne
instrumenty (obj, klarnet, trbka) :
278
(Allegro ben moderato)
rrrr EJ
W nastpujcej po wstpie czci A (Lento) przeplataj si nawzajem dwa zasadnicze tematy, ulegajc
opracowaniu (podobnie jak temat wstpny). Temat pierwszy, ukazujcy si w niskich rejestrach (fagoty):
Lento
esprtu.
jjw trakcie opracowania otrzymuje uzupenienie w postaci penej wyrazu melodii w partii instru-|mentw
smyczkowych:
t (Lento) __________________________________
*
IVn.-B-*' esprest.
279
W rok po napisaniu Rapsodii litewskiej, tj. w r. 1907, Karowicz ukoczy czwarty z
kolei i najwyej ceniony poemat symfoniczny, pt. Stanisaw i Anna Owieci-mowie,
osnuty na tle legendy z poowy XVII w. o wzruszajcej i tragicznej mi-ocj
rodzestwa Stanisawa i Anny Owiecimw. Do napisania tego utworu natchn
kompozytora ogldany parokrotnie obraz pt. Stanisaw Owicim przy zwokach Anny,
dzieo znanego polskiego malarza Stanisawa Bergmana, ucznia Jana Matejki. W r. 1908
tworzy Karowicz poemat symfoniczny pt. Smutna opowie oraz rozpoczyna swj
ostatni, szsty z kolei poemat, pt. Epizod na maskaradzie, przypuszczalnie osnuty na
tle opowiadania I. Turgieniewa Trzy spotkania. Ostatniego swego poematu Karowicz
nie ukoczy dnia 8 lutego 1909 r., w czasie samotnej grskiej wycieczki
narciarskiej, zgin w Tatrach mierci tragiczn, zasypany nien lawin w pobliu
turni Maego Kocielca. Dokoczenia i zinstrumentowania Epizodu na maskaradzie
podj si przyjaciel Karowicza, znany dyrygent i kompozytor, Grzegorz Fitelberg.
Niedoceniana za ycia kompozytora twrczo Karowicza wkrtce po jego mierci
zdobya uznanie i popularno. Jego poematy symfoniczne byy szczytowym
osigniciem polskiej muzyki symfonicznej pierwszych lat biecego stulecia,
poziomem swym odpowiadajc wczesnej twrczoci europejskiej. Stanowi one
rwnoczenie cenne ogniwo czce symfonik Noskowskiego z majcymi wkrtce
nadej epokowymi zdobyczami Szymanowskiego. Tragiczna mier Karowicza
przecia krtkie, gdy zaledwie 33 lata trwajce pasmo jego ycia, uniemoliwiajc
jeszcze peniejszy rozwj oryginalnego talentu.
280
M. Karowicz na szczycie Szatana
281
Mieczysawa Karowicza, a to ze wzgldu na styl i charakter jego twrczoci, Studia berliskie i <
'Ryckiego we LwowhJ
wykazujcy pewne analogie z twrczoci awangardy literackiej tego okresu zwanej
Mod Polsk.
wyjecha Ry
Na krtko przed pierwszym wspomnianym sukcesem suchaczem Szli
Ludomir Rzyckl. Scherzo
symfoniczne Staczyk modych kompozytorw najpopularniejsz postaci wrd demii Muzyczn|
studentw kompozycji Zygmunta Nskowskiego sta si ce za gwn;
Ludomir Rycki, kompozytor modszy o 2 lata od Karola Szymanowskiego. Kompozytorw
W lutym 1904 i., a wic zanim jeszcze ukoczy konserwatorium, w Filharmonii yckiego, ktr
Warszawskiej wykonano jego pierwszy utwr symfoniczny, pt.'Stac%yk. Zajmijmy ne byo poi "
si przez chwil tym utworem. wem Kark
W scherzu symfonicznym Siaczyk Ludomir Rycki, 19-letni zaledwie kompozytor, postanowi podj
gorzem Fite
myl przewodni obrazu Jana Matejki. Zamierzenie takie nie naleao do atwych w realizacji. Na piewaczk,
obrazie Matejki tragiczna sylwetka Staczyka, bazna krla Zygmunta Starego, jest uosobieniem Cezarym Je
narodowego sumienia, zaguszanego zitalizowan atmosfer hucznych zabaw na krlewskim dworze. Niemczech, |j
Rycki przedstawi to muzyk w sposb bardzo przekonywajcy: w utworze swym, ujtym w zyki polskiej
swobodnie potraktowan form allegra sonatowego, przeciwstawia dwa zasadnicze tematy: temat
dwa poen
Staczyka", o ludowym, tanecznym charakterze: Alleoro scherzando
lesaw rni
Temat
^^ wej operz*
" /I Ob
i wystawi j|f
oraz temat woski", o bardziej skomplikowanym rysunku melodyczno-rytmicznym, przypominajcym
wosk barkarol:
rozwija o)
konserwatorium!^
Risoluto pisanego na uroczyste^
tym powstaj: prolog symon
piaskiego oraz dwa dziea w
do Woch i jego ywym zaint
Rol cznika pomidzy tymi tematami spenia temat polski", posiadajcy cechy ludowego kuja wiaka; symfoniczne Mona Liza Giocm
w repryzie jest on pominity jakby dla podkrelenia, e przewidywania Staczyka byy suszne: duch
polskoci ulotni si z dworu krlewskiego... 'powodzeniem w Warszawie je
kiego z kraju. Oba dziea, osi
Ludomir Rycki, urodzony w Warszawie w 1884 r., syn znanego profesora artysty woskiego epoki Odro
konserwatorium warszawskiego Aleksandra Ryckiego, autora jeszcze do dzi czenia sowiaskiego liryzmu z
uywanych szk na fortepian, nie mia trudnoci ze zdobyciem wyksztacenia sb umiarkowany zdobyczy W ;
muzycznego. Wychowany w muzycznej atmosferze domu rodzicielskiego, w kto- | rym kiego duy zmys kolorystyi
niejednokrotnie gocili artyci tej miary co Ignacy Paderewski czy Stanisaw Barcewicz, melodycznej i due mistrzostw
po latach domowej nauki ksztaci si w grze na fortepianie w ko-, serwatorium u
synnego pianisty Aleksandra Michaowskiego. Po ukoczeniu nauki obowizujcych 1
Mona Lisa Gioconda arcy<
przedmiotw teoretycznych powici si studiom kompozytorskim, odbywanym pod Utwr Ryckiego jest muzyczn i
kierunkiem Zygmunta Nskowskiego. Prac dyplomow Ryckiego bya Ballada op. 2 rosyjskiego pisarza, Dymitra Mere!
na fortepian z orkiestr, dzieo, w ktrym podobnie jak w utworze poprzednim wtrze lutni i wiol opowiada ba
Meduza legendarny potwr
przebijaj pewne elementy stylu narodowego, inspirowane twrczoci Chopina. Latem
ktrego spojrzenie wedug wierze
1904 r. powstaje szereg utwo- , rw fortepianowych Ryckiego, jak Preludia, Nokturny rze Ryckiego Leonardo da Vinci e
oraz poemat programowy pt. Gra fal; synna Legenda op. 15 pochodzi z r. 1905. go kocha, by j mistrz sportretow Na
widok tego portretu przewrotu
282
IstuUa berliskie l dziaalno Pragnc poslebi SWC WV-
IRiycklego we Lwowie ^_f*'
ksztacenie kompozytorskie,
jeszcze w tym samym roku
iwyjechal Rycki do Berlina, gdzie przez 3 lata by
fsuchaczem Szkoy Mistrzowskiej Krlewskiej Aka-Idemii
Muzycznej. Wanie Berlin obraa sobie wkrt-Jce za
gwn siedzib Spka Nakadowa Modych
iKompozytorw Polskich. Mieszkanie Ludomira R-
yckiego, ktry w r. 1905 zaoy rodzin, zawsze pe-Ine
byo polskiej cyganerii artystycznej, z Mieczysa-jwem
Karowiczem, Karolem Szymanowskim i Grze-
orzem Fitelbcrgiem na czele. Wraz z on, cenion Ipiewaczk, i .znanym polskim
poet i piewakiem fCezarym Jellent odby Rycki kilka podry po INiemczech,
dajc w wikszych miastach koncerty mu-Izyki polskiej. Do
wybitniejszych dzie tego okresu nale [dwa poematy symfoniczne Ludomir Rycki
o legendarno-historycznej treci programowej: Bo-^lesaw miay i
Pan Twardowski.
Tematyk pierwszego z tych poematw wykorzysta Rycki rwnie w 4-akto-fwej
operze Bolesaw miay wedug dramatu Stanisawa Wyspiaskiego. Ukoczy ii
wystawi j we Lwowie, gdzie poczwszy od jesieni 1907 r. przez okres 4 lat ^rozwija
oywion dziaalno jako dyrygent opery i profesor klasy fortepianu {[konserwatorium
lwowskiego. Oprcz poematu symfonicznego Anheili (1909) na-| pisanego na
uroczysto setnej rocznicy urodzin Juliusza Sowackiego, w okresie l tym powstaj:
prolog symfoniczny Warszawianka do dramatu Stanisawa Wys-Ipiaskiego oraz dwa
dziea wice si z parokrotnym wyjazdem kompozytora i do Woch i jego ywym
zainteresowaniem kultur tego kraju. S to: preludium l symfoniczne Mona Liza
Gioconda oraz opera pt. Meduza1, wystawiona z duym tpowodzeniem w Warszawie
jesieni 1912 r., na krtko przed wyjazdem Ryc-\kiego z kraju. Oba dziea, osnute
wok postaci Leonarda da Vinci, genialnego lartysty woskiego epoki Odrodzenia,
wykazuj dno kompozytora do po-Iczenia sowiaskiego liryzmu z cechami
woskiej melodyki i wykorzystania w po-|sb umiarkowany zdobyczy Wagnera i
Pucciniego. Zasadnicze cechy stylu Ryc/-Ikiego duy zmys kolorystyczny,
pomysowo instrumentacji, atwo inwencji imelodycznej i due mistrzostwp
techniczne przypady do gustu publicznoci
1
Mona Lisa Gioconda arcydzieo Leonarda da Vinci, portret namalowany ok. 1503 r. Itltwr
Ryckiego jest muzyczn ilustracj fragmentu ksiki napisanej z pocz. XX w. przez posyjskiego
pisarza, Dymitra Merekowskiego. Leonardo da Vinci, tworzc swe arcydzieo, przy orze lutni i wiol
opowiada banie piknej Woszce, by nie nuy jej pozowaniem.
Meduza legendarny potwr o straszliwej twarzy, ze mijami na gowie zamiast wosw, jfktrego
spojrzenie wedug wierze staroytnych Grekw zamieniao ludzi w kamie. W ope-|rze
Ryckiego Leonardo da Vinci chcc ukara pikn Gasparin, ktra tylko po to udaje, l go kocha,
by j mistrz sportretowa maluje zamiast jej oblicza straszliwego potwora-meduz. Na widok tego
portretu przewrotna Woszka pada martwa.
283
i muzykom warszawskim. Przed warszawsk premier Meduzy przyznano mu na
konkursie kompozytorskim pierwsz nagrod za nowy poemat symfoniczny pt. Krl
Kofetua (wedug noweli wybitnego pisarza czeskiego drugiej poowy XIX w., Juliusza
Zeyera), a koncert kompozytorski, na ktrym Rycki sam dyrygowa swymi
poematami symfonicznymi, publiczno warszawska gorco oklaskiwaa.
Libretto opery oparte jest na dramacie scenicznym wspczesnego polskiego poety, powiecio-
pisarza i dramaturga, Jerzego uawskiego, wykorzystujcym wtek staroytnej bani o krlewnie
greckiej Psyche i bogu-mioci Erosie. Psyche, ktra mimo zakazu spojrzaa w twarz boga Erosa, ma y
wiecznie i ponosi kar za swe nieposuszestwo, co oznacza wieczn tsknot i nieustanne
poszukiwania Erosa. Autor dramatu wprowadzi ponadto now posta. Jest ni Blaks pocztkowo
suga ksiniczki, ktry rwnie spojrza w oblicze Erosa, pniej brutalny jej drczyciel, towarzyszcy
byej ksiniczce w wdrwce poprzez epoki. Akcja opery rozgrywa si kolejno w rnych okresach
historycznych i -rnych rodowiskach: w staroytnej Aleksandrii, w willi pfefekta rzymskiego, w
redniowiecznym klasztorze, w Paryu w czasie rewolucji, w domu bankiera; pi oper w cigu jednego
wieczoru" jak si wyrazi Puccini, ktry rwnie mia zamiar stworzy oper w oparciu o dramat
uawskiego i podziwia ambitne przedsiwzicie polskiego kompozytora. Ludomir Rycki pokona
szczliwie trudnoci, jakie nastrcza sam temat wiadczy o tym olbrzymie powodzenie opery.
284
Andante
2. Dachy Krakowa obraz wypeniony tacami nocnego ptactwa i kotw; Twardowski zjawia ' na
kogucie ze wit czartw.
,3. Kopalnie srebra w Olkuszu stanowice to dla tacw wilanek, grnikw oraz krlowej la
podziemi.
4. Krzemionki dzika polana otoczona zwaliskiem ska; wrd piekielnych tacw wiedm
abw Twardowski podpisuje wasn krwi cyrograf na sw dusz.
i 5. Rynek Krakowski obraz peen przepychu i scen rodzajowych; Twardowski pokazuje swe
ziejskie sztuczki, a w kocu zmusza wszystkich obecnych do ywioowego taca: Allegro
marziale
Pan Twardowski" L. Ryckiego
285
6. Komnata krlewska na Wawelu na prob krla Zygmunta Augusta mistrz Twardowski wy-
wouje ducha zmarej Barbary Radziwiwny.
7. Fantastyczna kraina Wschodu Twardowski za spraw diaba zyskuje wzgldy piknej krlowej
Wschodu; szereg tacw orientalnych.
8. Polana przed karczm Rzym" tutaj, zwabiony podstpem, Twardowski zosfye porwany przez
moce piekielne.
9. Apoteoza obraz przedstawia gwiazdy i ksiyc, na ktrym zawis Twardowski cudownie
ocalay dziki temu, e porwany przez szatana zanuci godzinki. Suga Maciek, zamieniony w pajka,
wisi u stp Twardowskiego.
Pena ognistego temperamentu i rnorodnych pomysw kolorystycznych muzyka
Pana Twardowskiego, w duym stopniu oparta na polskich motywach ludowych i
wprowadzajca tace ludowe (krakowiak, mazur, oberek, taniec gralski, walc,
czardasz, tace wschodnie), przyjta zostaa z entuzjazmem przez publiczno. Ostatnie lata
Ilustracyjno muzyki Ryckiego, cile zespolonej z akcj sceniczn, podkrelaj
liczne kontrasty nastrojowe poszczeglnych obrazw liryzm, dra-matyczno,
tragizm, groteskowo, beztroska wesoo, i wreszcie mistycyzm, ktrym przeniknity
jest obraz ostatni. Balet Pan Twardowski, wystawiony w r. 1921 w Warszawie, osign
niebywae powodzenie i a do wybuchu drugiej wojny wiatowej nie schodzi ze
sceny, osigajc cyfr ponad 500 przedstawie. Odnosi rwnie sukcesy za granic;
wystawiany by w Danii, Czechosowacji i Jugosawii.
Do dzie scenicznych Ludomira Ryckiego powstaych po napisaniu baletu Pan
Twardowski nale: opera komiczn Casanov (1922), osnuta na
Twrczo
okresu midzywojennego pamitnikach synnego obieywiata ^awanturnika weneckiego z
XVIII w., Jana Jakuba Casanovy (wym. Kasanowy);
opera tragiczna Beatrix Cenci (1926) wedug dramatu Juliusza Sowackiego, opie-
wajca tragiczne losy dawnej rzymskiej rodziny Cencich (wym. Czenczich);
opera satyryczna Myn diabelski (1930), omieszajca styl ycia w wiecie ka-
pitalistycznym i posiadajca form oryginalnego reportau z rnych jego rodowisk ;
operetka Liii chce piewa (1930), pena temperamentu satyra na piewakw
operowych i politykujcych arystokratw;
opera historyczna Pani Walewska (rozpoczta w r. 1933, lecz nie dokoczona), o
tematyce zwizanej z postaci cesarza Napoleona I;
balet Apollo i dziewczyna, wystawiony w r. 1937 w Paryu, za ktry zosta Ryc-ki
odznaczony zotym medalem Republiki Francuskiej (wystawiony rwnie z po-
wodzeniem w Berlinie i Londynie).
Ogem wic twrczo sceniczna Ludomira Ryckiego obejmuje 7 oper, 2 balety i
operetk. Niestety w swej twrczoci operowej lat midzywojennych nie wznis si
kompozytor do wyyn, jakie cechuj jego oper Eros i Psyche. Nie poszukiwa
nowych rodkw wyrazu, tworzy muzyk atw, blisk, gustom szerokich rzesz
publicznoci, operujc wczeniej wypracowan technik, do ktrej w miar potrzeby
umia wprowadza w sposb efektowny i fragmentaryczny nowsze zdobycze.
Powodzenie oper Ryckiego byo wic nadal due, a zwasz-
286 '
cza opery Casanov, ktra odnosia sukcesy rwnie za granic. Jednake do awan-;
gardowych kompozytorw, walczcych o postp w sztuce i wnoszcych do niej nowe
wartoci bez ktrych twrczo staje si z czasem jaowa Ludomir ' Rycki od
dawna ju nie nalea. Bezporednio przed wybuchem ostatniej wojny ^Ludomir
Rycki, bdcy od r. 1930 profesorem Konserwatorium Warszaw-jskiego,
rozwija szerok dziaalno publicystyczn i spoeczn, by wsptwrc, l Zwizku
Kompozytorw Polskich. Z jego inicjatywy powsta projekt zorganizowania
Midzynarodowej Federacji dla Spraw Sztuki, nie zrealizowany wskutek ;: wybuchu
wojny.
Lata okupacji hitlerowskiej przey Rycki w Warszawie.
iostatnie lata Po duszej przerwie w twrczoci powstaj w latach
194243 nowe utwory: fragment dramatyczny Pita na orkiestr,
opatrzony podtytuem Na zgliszczach Warszawy (skomponowany pod wra-feeniem grozy
zniszcze wojennych), // Koncert fortepianowy oraz poemat na gos. orkiestr pt.
Dzwony. Po tragicznym zakoczeniu powstania warszawskiego^ czasie ktrego
spono mieszkanie Ryckich wraz z szeregiem nie wydanych zie, kompozytor
znalaz chwilowe schronienie w Osieczanach pod Krakowem, fu obok kilku pieni
powsta jego Koncert skrzypcowy, skadajcy si podobnie // Koncert fortepianowy
tylko z dwch czci: wolnej i szybkiej. Po wojnie rodzina Ryckich osiedlia si w
Katowicach, gdzie Ludomir R-ycki zosta dziekanem Wydziau Kompozycji, Teorii i
Dyrygentury w Pastwo-vej Wyszej Szkole Muzycznej. Lata nastpne wypenia praca
nad rekonstrukcj palonych partytur operowych. Rzd Polski Ludowej, w trosce o
stworzenie wy-feitnemu artycie odpowiednich warunkw do pracy, ofiarowa
Ryckiemu will malowniczej, grskiej okolicy na Dolnym lsku. Za caoksztat
dziaalnoci ystycznej otrzyma on Order Sztandaru Pracy I klasy i Nagrod Pastwow
i stopnia. Do ostatnich dzie kompozytora nale: Polonez uroczysty na orkiestr 1946)
i poemat symfoniczny Warszawa wyzwolona (1950). Otoczony szacunkiem ? saw
twrcy polskiego baletu narodowego, a take oper znanych i cenionych aleko poza
granicami kraju, zmar Ludomir Rycki l stycznia 1953 w wieku lat W p foku
pniej zabrako rwnie wrd yjcych wielkiego entuzjasty Ipropagatora dzie
nowej muzyki polskiej, wiatowej sawy dyrygenta, Grzegorza ptelberga gwnego
inicjatora i organizatora Modej Polski w muzyce.
287
8. Karol Szymanowski op. 4 na fortepian, z
staa pniej spopul
Nowe prdy i kierunki, jakie pojawiy si w muzyce europejskiej na pocztku XX czych utworach
w., z trudem i wielkim opnieniem docieray do Polski. Spoeczestwo polskie W okresie poby
niechtnie, a nawet wrogo ustosunkowane byo do wszelkich nowoci zagranicznych Wagnera i Rysza tu
w dziedzinie kultury muzycznej. Panowao przekonanie, e prostota i swojsko wykonywane ;
stanowi o narodowej odrbnoci muzyki polskiej. Krytycy i dziaacze kulturalni nie manowskiego, Z)
rozumieli, e tylko opanowanie najnowoczeniejszych rodkw techniki czasy pogldy go
kompozytorskiej i przetworzenie ich w duchu narodowym moe podnie muzyk do ktrych^ i
polsk do wyyn reprezentowanych w muzyce przez takie narody, jak Francja, Rosja, fortepian oraz du
Niemcy czy Austria. Intuicja artystyczna, poparta niezwykym talentem, wskazaa nowocze m.in.
Karolowi Szymanowskiemu waciw drog. Przeby j w twrczym osamotnieniu, Wariacje ny innym
zdobywajc gorzk niestety saw: zasuone uznanie za granic przy niemal wsp
kompletnym niezrozumieniu w kraju rodzinnym. Gdy 6 lutegoj
czonkw S dych
Karol Szymanowski urod/i si 6 padziernika 1882 r. w kompc bliczna jedne
Modo
Tymoszwce na Ukrainie, w rednio zamonej polskiej rodzinie
Karola Szymanowskiego odkrywajc w
ziemiaskiej. rodowisko, w ktrym si wychowa, wybitnie musiano pov cztkiem
sprzyjao rozwojowi jego talentu. Caa blisza i dalsza rodzini Szymanowskich nov manowskiegp.|
skadaa si z osb bardzo muzykalnych, tote muzyka stale rozbrzmiewaa w domu szawskiego Kochaski
rodzinnym Karola. Choroba nogi, ktrej nabawi si w 4. roku ycia, uniemoliwiaa w yciu kon
mu branie udziau w wielu zabawach ruchowych z licznym rodzestwem.
Zainteresowania chopca koncentroway si wic gwnie na muzyce i zabawach z ni
zwizanych. Ju w dziecistwie przyswoi
sobie najcenniejsze dziea literatury mu-
zycznej z utworami Bacha, Mozarta i
Beethovena na czele. Regularn nauk
OI Symfonlan (
muzyki rozpocz mniej wicej w 7. roku
ycia pod kierunkiem ojca, potem konty-
nuowa j uczszczajc wraz z rodzes- osigni
twem do szkoy muzycznej w Elizawet- si Ry
gradzie (obecnie Kirowograd), dokd caa czsto w
rodzina przenosia si na miesice zimowe. skompliko
Oprcz wyksztacenia oglnego i ski wasn
umiejtnoci gry na fortepianie zdoby tam //
Szymanowski pewne wiadomoci z. teorii wyra| po
muzyki. nie
zultatem tych wpyww (Ryszarda Straussa i Maksa Regera) byy: / Symfonia Szymanow-
jedyny raz wykonana w 1909 r. w Warszawie)', a take Trio fortepianowe, 12 pielni op. 17
poetw niemieckich i PieS op. 18 z towarzyszeniem orkiestry.
iadankl o muzyce II 289
// Symfonia Szymanowskiego, zoona formalnie z dwch czci, posiada w istocie ukad cy kliczny.
Cz I, Allegro moderato, grazioso, wykazuje cechy allegra sonatowego, w ktrym jednak temat Pokrewnym dzieem tak
pierwszy odgrywa rol dominujc. Wystpuje on bowiem w trzech postaciach pokrewnych sobie na w r. 1911 // Sonata fortepu
struktur melodyczn. Temat ten pojawia si od razu na pocztku utworu w gosie solisty, cz allegro sonatowe, II c
wyodrbnionym z grupy pierwszych skrzypiec: l * ni jest fug). Oba dziea zyska
Allegro moderato.Grazioso
Grzegorz Fitelberg, a // Sonaty
Rubinstein. Jeden z wybitnych \
dzieach wypowiada si zupen
yn.soloPjoj,., espu: l" porywajcy, w pomysy niezmi
imOOi"
kie moliwe kultury muzyczne;
W trakcie pisania tych kom]
*y=fef^
~doke
skiego, posiadajcych due zna<
g^EF w czasie studiw w Warszawi
Szymanowski komponuje teraz
poety. Ponadto powstaj dwa i
Mniejsz rol odgrywa temat drugi, pojawiajcy si w partii altwek. Oto jego pocztek: Meno poetw (gwnie niemieckich) <
mosso (quasi andante)
p jacy 6 pieni do tekstw najwy
Hafiza. Z egzotyczn poezj H
T yi n T '
l \ przebywa z Fitelbergiem, w<
poprzedzajcym wybuch picrwi
CJz II symfonii, Lento, rozpoczyna temat: do kraju do rodzinnej Tyn W
Wiedniu powstaje te pie osnuta
consord. na tematach biblijnych.
| Lento vi
jf' kapanw na ofiar. Oper t i o
wystawieniu jej na scenie wi
Twrcso Scymanowskiefto
Wiata
w okrasie pierwsi^ wojny
wtatowcj
towej
co wyi
W czasie ostatniej z tych podr
Sycyli a do Afryki, skd wrd |l
Londyn. W Londynie pozna: '
poco CTCK,
Igora Strawiskiego i twrczo
Igora Stra\ rosyjski, silnie
po ktrym nastpuje cykl 6 wariacji, zakoczonych fug. Poszczeglne wariacje silnie kontrastuj ze sob
oddziaaa
pod wzgldem rytmu, przez czym wariacja trzecia, najbardziej rozbudowana, ma charakter s scherza.
Wariacja szsta stanowi punkt kulminacyjny, bdc rwnoczenie wstpem do nastpujcej po niej nanowskiego. p ' W
piciotematowej fugi. Najbardziej charakterystyczny jest pierwszy temat fugi finaowej : oddalonej od
gradzie, gdzie sj :
szereg nowych ut
Allegro moderato,molto energico
ostatniej z\
290
Pokrewnym dzieem tak pod wzgldem stylu, jak i formy jest ukoczona w r.
1911 // Sonata fortepianowa Szymanowskiego, rwnie dwuczciowa (I cz
allegro sonatowe, II cz cykl dziewiciu wariacji, z ktrych ostat nia jest fug).
Oba dziea zyskay due uznanie za granic: II Symfoni dyrygowa Grzegorz
Fitelberg, a // Sonat fortepianow wczy do swego repertuaru Artur Rubinstein.
Jeden z wybitnych wiedeskich krytykw pisa z entuzjazmem: W obu dzieach
wypowiada si zupenie zadziwiajcy, oryginalny i potnie sw moc
porywajcy, w pomysy niezmiernie bogaty talent zapodniony przez wszyst-\ kie
moliwe kultury muzyczne, a mimo to idcy wasnymi drogami..."
W trakcie pisania tych kompozycji powstaje szereg nowych pieni Szymanow-
skiego, posiadajcych due znaczenie w jego twrczoci. Obok powstaego jeszcze ; w
czasie studiw w Warszawie zbiorku pieni do sw Tadeusza Miciskiego :
Szymanowski komponuje teraz nowy zbir, zawierajcy 6 pieni do tekstw tego j
poety. Ponadto powstaj dwa inne zbiory: Barwne pieni op. 22 do sw rnych
poetw (gwnie niemieckich) oraz Pieni miosne Hafiza op. 24 zbir zawiera-
{jacy 6 pieni do tekstw najwybitniejszego liryka perskiego XIV w., Mohameda f
Hanza. Z egzotyczn poezj Hafiza zapozna si Szymanowski w Wiedniu, gdzie f
przebywa z Fitelbergiem, wczesnym dyrygentem opery cesarskiej, w okresie
"poprzedzajcym wybuch pierwszej wojny wiatowej. Jedynie na lato przyjeda
do kraju do rodzinnej Tymoszwki.
W Wiedniu powstaje te pierwsza, 1-aktowa opera Szymanowskiego pt. Hagith,
osnuta na tematach biblijnych. Jej bohaterk jest dziewczyna przeznaczona przez s
kapanw na ofiar. Oper t stworzy Szymanowski w latach 191213 z myl <Q
wystawieniu jej na scenie wiedeskiej.
Rwnoczenie z tym cyklem (1915) powsta Nokturn i Tarantela op. 28, utv
rwnie przeznaczony na skrzypce i fortepian.
Maski op. 34, to drugi po Metopach cykl programowych utworw fortepia wych.
S one muzyczn parodi trzech wybranych postaci std tytu Ma.
1
Odyseja synny grecki poemat epiczny z VIII w. p.n.e., nieco pniejszy od Iliady. dziea
przypisywane s najstarszemu poecie greckiemu, Homerowi. Treci Odysei s dzieje tu Odyseusza,
krla wyspy Itaki, i jego powrt do rodzinnego kraju. Poeta opiewa m.in. pobyt} rzuconego przez
fale morskie Odyseusza u nimfy Kalipso, mieszkajcej na wyspie Ogigia. zykaa to crka krla
Feakw (ludu zamieszkujcego wysp Korfu), u ktrego Odyseusz j w drodze powrotnej z Troi do
Itaki.
292
.''postacie chodzi, mwi nam podtytuy utworu: 1. Sz.eherez.ada. 2. Bla^en 'ffTrista.il,
w przebraniu bazna, na dworce krla Marka) i 3. Serenada Donjuana. Z tych trzech cyklw
programowych zwaszcza Mity zdobyy wkrtce szczeglne uznanie, jako dzieo nie
ustpujce sw wartoci czoowym kompozycjom, Debussy'ego i Ravela. W Mitach
wydoby. Szymanowski ze skrzypiec maksimum barwnoci, stwarzajc swj wasny,
oryginalny styl impresjonistyczny. Pomys napisania utworw skrzypcowych
zawdzicza Szymanowski dugotrwaej przyjani czcej go z wybitnym skrzypkiem
polskim Pawem Kochaskim, z ktrym ponownie spotka si w r. 1915 w Kijowie; tutaj
mimo wojny spdza zazwyczaj Szymanowski sezony zimowe.
Drugim znakomitym dzieem polskiego kompozytora, rozbrzmiewajcym wkrtce na
estradach caego wiata w wykonaniu Pawa Kochaskiego, by powstay w r. 1916 /
Koncert skrzypcowy.
pstpuje ona take w efektownej kadencji solisty, umieszczonej pod koniec koncertu, a skompono-lej
przez Pawa Kochaskiego. Z jego rad i wskazwek korzysta Szymanowski przy opracowy-niu gosu
solowego.
293
Oprcz Metop i Masek do dzie fortepianowych powstaych w okresie woje, ; Okre* tmarodowyn w
twr-"1 Srymanowskiego
Nic
nym naley zbir 12 etiud op. 33 oraz /// Sonata fortepianowa, stawiajca niezmie,
nie due wymagania techniczne przed wykonawc. Jest ona, podobnie jak / Km
cert skrzypcowy, w zasadzie utworem jednoczciowym, mona w niej jednak r'
nie wyodrbni cztery czci cyklicznego ukadu sonaty: allegro, cz woln, scher
i fina w formie fugi. Podczas gdy / Koncert skrzypcowy ma jeszcze pewien ukr
program poetycki (inspirowany by, jak si okazao, poezj Miciskiego), to
Sonata fortepianowa oraz bezporednio po niej skomponowany I'Kwartet smyczka
do programowych utworw ju nie naleay. Ponadto charakterystyczna dla f
przednio napisanych kompozycji dysonansowo ustpuje tu miejsca brzmienie
agodniejszym, pomimo e np. III cz wspomnianego kwartetu jest politonaln
tj. wykorzystujca rwnoczenie w poszczeglnych gosach rne tonacje. ,
W omawianym okresie twrczoci, przypadajcym na lata pierwszej wojnl
wiatowej, Szymanowski skomponowa rwnie szereg dzie chralnych i pienij
wrd nich 6 pieni pt. Pieni muezina szalonego1 do sw Jarosawa Iwaszkiewic
Jarosaw Iwaszkiewicz podj si take zadania dostarczenia Szymanowsk mu
libretta do planowanej 3-aktowej opery o tematyce egzotycznej pt. Krl ., ger, z akcj
rozgrywajc si na Sycylii w XII w. Postacie wystpujce w tej oper nie s postaciami
historycznymi, lecz podobnie jak caa fantastyczna jej a cja tworem poetyckiej
wyobrani autora libretta. Jedn z gwnych posta, jest tu Roxana ona Rogera,
wadcy Sycylii, ktra wiedziona instynktowny! uczuciem, poddaa si wraz z caym
dworem krlewskim urokowi Pasterza modego i piknego przybysza z Indii,
goszcego now, uznajc peni rozkc ycia, religi.
Spord arii opery Krl Roger Szymanowskiego napisanej ju po powrc do
Polski i wystawionej 1926 r. w Warszawie, w dwa lata po jej ukoczeniu najwiksz
popularno zyskaa Pie Roxany, czsto wykonywana rwnie w trar krypcji
skrzypcowej.
Andante iranquillo
f dim. rall. fP
Krl Roger jest ostatnim dzieem Szymanowskiego pozostajcym w orbicie je|
zainteresowa kultur wschodni (arabsko-persk) i antyczn, rozbudzonych
wpywem przedwojennych podry na Poudnie.
|6re
1
Muezin suga przy muzumaskim meczecie, ktry piciokrotnie w cigu dnia piewnym
gosem wiernych do modlitwy.
294
niku niespodziewane, wysoce artystyczne rezultaty), oraz obszern kompozycj na
gosy solowe, chr mieszany i orkiestr pt. Stabat Mater. (Jej aciski tekst red-
niowieczny, przeoony na jzyk polski, opiewa bl i smutek stojcej pod krzyem
Matki Boej.) Jest to gboko natchnione arcydzieo muzyczne, ktre mimo no-
woczesnoci stylu i braku cytatw z muzyki ludowej posiada rysy archaiczne i ludowy
charakter. Tempo di marc
Do drobniejszych utworw z tego czasu nale: 4 tace polskie (Polonez, Krako-
wiak, Oberek i Mazurek), skomponowane na zamwienie angielskiego wydawnictwa,
5 pieni do sw irlandzkiego poety Jamesa Joyce'a (wym. Dejmsa Dojsa) oraz
nastrojowa Koysanka op. 52, na skrzypce i fortepian. // Kwartet smyczkowy (3-
czciowy) powsta prawdopodobnie nieco pniej.
Niezalenie od intensywnej pracy twrczej Szymanowski czsto wyjeda za
granic, zwaszcza do Parya, gdzie w r. 1922 odby si jego pierwszy koncert
kompozytorski, ugruntowujcy midzynarodow pozycj artysty. Odtd niejedno-
krtuj cgi - uio ,no
krotnie wykonywano w Paryu jego dziea. Przebywajc tutaj mia kompozytor
okazj obserwowa rozwj wspczesnej muzyki europejskiej.
W latach 192731 nastpia dusza przerwa w pracy kompozytorskiej Szy-
manowskiego, spowodowana jego dziaalnoci organizacyjno-pedagogiczn. Karol
Szymanowski zostaje dyrektorem Konserwatorium Warszawskiego, a nastpnie w r.
1930, po przerwie spowodowanej chorob 1, pierwszym rektorem nowo utworzonej
Wyszej Szkoy Muzycznej w Warszawie. W grudniu 1930 r. Uniwersytet Poco meno
Jagielloski nadaje mu godno doktora honoris causa. Walka o unowoczenienie
metod nauczania i wzbogacenie repertuaru pedagogicznego dzieami muzyki
wspczesnej, majca na celu podniesienie poziomu kultury muzycznej i iozsze~
i^a n
=*l
1
W czasie letniego pobytu w sanatorium w Davos (Szwajcaria) w 1929 r. Szymanowski napisa
broszurk pt. Wychowawcza rola kultuty muzycznej w spoleczestwie, stanowic wan pozycj wrd
jego licznych prac krytyczno-publicystycznych powiconych muzyce.
296
konfliktem jest tu dramat ubogiej gralki, przemoc wydanej za m za bogatego gazd. Obraz pierwszy,
-.Na hali, rozpoczyna si scen przedstawiajc grup modych gralek, zasuchanych w gr pastuszka; w
grach odbywa si redyk, tj. wiosenne wyprowadzenie owiec na hal. Do jednej z gralek zaleca si
bogaty gral, lecz nie znajduje wzajemnoci. Nagle rozlegaj si strzay, zjawiaj si harnasie przy
dwikach marsza zbjnickiego. Oto zaczerpnite z niego solo tenorowe:
cic uria -
Wanie odbywa si wesele modej pary ze zwykymi obrzdami ludowymi. Nastpuj tradycyjne
oczepiny" uroczyste przyozdobienie gowy panny modej czepcem matki. Panna moda jest
zasmucona i zrezygnowana. Wtem korowd tacw gralskich przerywa nage wejcie harnasiw. ,
Wesele koczy si bjk i porwaniem panny modej przez wodza zbjnikw.
Obraz trzeci, Na hali, przedstawia ponownie scen w grach. Harna siedzi z porwan dziew-|czyn
nad wod i piewa jej pie:
J j ii
Pouildt-zr ml,po - w i d z do us-ka pra-iue go
c|| mnie ra - da tui -
P H Kcp K
ko - go in - ne - go?
297
Obok dwch cyklw pieni kurpiowskich (drugi cykl ukoczony zosta w r. 1932 i Twierdzimy miao, i przy
zawiera 13 pieni na gos z fortepianem), ktre s opracowaniem autentycznych Chopina, bohatera narodowego,
kurpiowskich melodii ludowych, balet Harnasie najbliej zwizany jest z ludow wielki. polski artysta, wskutek <
muzyk. Znaczn wikszo spotykanych tu melodii zaczerpn Szymanowski wprost pozostao wartoci sam w soi
z ludowej muzyki podhalaskiej: cz zostaa wprowadzona w postaci oryginalnej, czoci muzycznej. Dzieo za wi
cz z pewnymi zmianami, pozostay materia melodyczny jest artystyczn em ywej, twrczej siy wtedy
stylizacj. Podczas wieloletniego pobytu w Zakopanem Szymanowski zy si z ludem kulturalnej nalene mu, najzup
podhalaskim, pozna tajniki jego folkloru i w rezultacie stworzy dzieo niezwykle mentalizmu miejsce. Bezsprzeczi
zwarte, pene temperamentu, w ktrym w sposb artystyczny uj typowe cechy szej Modej Polski w muzyce [...]
muzyki Podhala. Naley ono do najbardziej postpowych dzie tych czasw i stao si [..<] uwiadomienie sobie realne
niedocigym wzorem syntezy ludowego prymitywizmu z nowoczesnoci jzyka zyki wiodcych, po ktrych nik
muzycznego. Dzi wiemy, e pierwszym k
Pierwsze estradowe wykonanie Harnasiw odbyo si do tradycji Chopina i zdoa zi
ostatnie lata w Warszawie w 1931 r. pod dyrekcj Grzegorza Fitelberga. rozmaitszych prdw i kierunkt
Prapremiera sceniczna miaa miejsce w Pradze w cztery awangardowa twrczo, nie 'u
lata pniej. W swej ostatecznej wersji balet zosta wykonany w r. 1936 w Wielkiej szych twrcw epoki, staa si i
Operze Paryskiej,1 stajc si jednym z najpowaniejszych sukcesw artystycznych ni kompozytorw polskich. Wi
Szymanowskiego. Niedugo jednak cieszy si nim kompozytor. Wyczerpany nie- manowski i mimo osamotni
ustannymi podrami koncertowymi i trawic go grulic, zmai 29 marca 1937 r. w nastpi wkrtce bujny rozv
sanatorium w Lozannie. Pierwszym, ktry na jego trumnie zoy wieniec z kwiatw, czesnej muzyki polskiej.
by Ignacy Paderewski.
Do dzie ostatnich lat ycia Szymanowskiego naley napisana w r. 1932 trzy- Pytania i wiczenia do rozdzit
czciowa IV Symfonia, tzw. Symphonie concertante (wym. sfoni konsertant), bdca
1. Scharakteryzuj stosunek ogUu w
poczeniem formy symfonii i koncertu fortepianowego. Parti fortepianu, muzyce.
traktowanego solowo lub wchodzcego w skad zespou orkiestrowego, napisa
2. Opisz mlodo Karola
Szymanowski z myl o sobie jako wykonawcy. Podre koncertowe po caej Eu-
3. Co wiesz o II Symfonii
ropie, od Madrytu a po Moskw, w ktrych wystpowa wykonujc parti forte-
4. Omw i scharakteryzuj jego
pianow IV Symfonii, przyczyniy si do ugruntowania jego sawy i nieco poprawiy
5. Wymie i omw utwory ,
niepomyln sytuacj materialn, w jakiej znajdowa si kompozytor w ostatnich
6. Scharakteryzuj balet
latach ycia.
7. Co wiesz o podrach t
Drugim wybitnym dzieem tych lat by oparty na motywach podhalaskie^ //
8. Wymie i omw utwory
Koncert skrzypcowy, powicony Pawowi Kochaskiemu, autorowi rozbudowanej,
9. Na czym polega znaczenie
wirtuozowskiej kadencji i pierwszemu wykonawcy tego koncertu w Filharmonii
Warszawskiej. // Koncert skrzypcowy Szymanowskiego jest podobnie jak pierwszy
utworem jednoczciowym. Forma jego, o schemacie ABACD-GECA, wykazuje
pewne cechy ronda. Dominuje w nim nastrj pogody i prnej siy z typow dla
naszej muzyki ludowej nut radoci ycia. . Ostatnie utwory to skomponowane w
1934 r. 2 mazurki op. 62. Twrczo Karola Szymanowskiego zamyka wic
podobnie jak twrczo Chopina mazurek.
wiadectwem pogldw Karola Szymanowskiego na rol,
Pogldy symanowkiego jak powinno odegra dzieo Chopina w ksztatowaniu
narodowego stylu muzyki polskiej, s jego sowa skiero
wane do przyszych pokole: ;
298
Twierdzimy miao, i przyjcaym bezkrytycznym, religijnym prawie kulcie Chopina,
bohatera narodowego, nie by on nigdy w caej peni zrozumiany jako wielki. polski
artysta, wskutek czego jego bezcenne dzieo pozostao bezpodne, pozostao wartoci
sam w sobie, na marginesie niejako dalszej polskiej twrczoci muzycznej. Dzieo za
wielkiego artysty nie przestaje by wiecznym rdem ywej, twrczej siy wtedy
jedynie, gdy zajmie w narodowej wiadomoci kulturalnej nalene mu, najzupeniej
okrelone i pozbawione wszelkiego sentymentalizmu miejsce. Bezsprzecznie
najbardziej istotnym zagadnieniem dla przyszej Modej Polski w muzyce [...] jest [...]
ponowne odkrycie Fryderyka Chopina, [..,] uwiadomienie sobie realne i praktyczne
drg ku niezawisoci polskiej muzyki wiodcych, po ktrych nikt po nim pj nie
chcia czy nie zdoa [...]" Dzi wiemy, e pierwszym kompozytorem, ktry w sposb
twrczy nawiza
"do tradycji Chopina i zdoa znale drog dla muzyki polskiej w gszczu naj-
irozmaitszych prdw i kierunkw wspczesnych, by Karol Szymanowski. Jego
lawangardowa twrczo, nie 'ustpujca sw wartoci dzieom najwybitniej-j;-szych
twrcw epoki, staa si z kolei drogowskazem dla caego nowego pokole-jnia
kompozytorw polskich. Walk o now polsk muzyk zapocztkowa Szy-
|:inanowski i mimo osamotnienia odnis wspaniae zwycistwo. Dziki niej
l nastpi wkrtce bujny rozwj stosujcej najnowoczeniejsze rodki wyrazu wsp-|
czesnej muzyki polskiej.
301
Reiss J. W.: Mala encyklopedia muzyki. Warszawa 1960.
Riemann H.: Musiklexikon. Mainz 1959.
Rowa T. G., Tudorowskaja J. A.: Michail Iwanowicz Glinka. Leningrad 1955.
Rudziski W., Prosnak J.: Almanach moniuszkowski. Warszawa 1952.
Rudziski W.: Co to jest opera, wyd. 2. Krakw 1960.
,,Halka" Stanisawa Moniuszki. Krakw 1954.
Stanisaw Moniuszko. Krakw 1957.
Stanisaw Moniuszko. Studia i materiay, cz. I. Krakw 1955.
Straszny dwr" S. Moniuszki. Krakw 1956.
Russkaja muzykalnaja litieratura (red. E. . Frid), cz. II. Moskwa 1958. Rytard
J. M.: Wspomnienia o K. Szymanowskim. Krakw 1947. Schnoor H.: Oper,
Operette, Konzert. Berlin 1955. Schonewolf K.: Konzertbuch, t. I. Berlin 1960.
Seeger H.: Kleines Musiklexikon. Berlin 1958. ,
Sokoowa O.: Simfoniczeskije proizwiedienija S. W. Rachmaninowa. Moskwa 1957.
Soowcow A.: Rimski-Korsakow (tum.). Krakw 1956. Stromenger K.: Fryderyk
Chopin. Krakw 1959.
nZfrty kogucik" M. Rimskiego-Korsakowa. Krakw 1956.
Przewodnik operowy. Warszawa 1959. Konwikt miejski w Wiedniu. Akw
Franciszek Schubert. Warszawa 1928. Franciszek Schubert ok. r. 1827. <
Strumilo T.: Juliusz Zarbski. Krakw 1954. Johann Wolfgang Goethe . . . .
Koncerty skrzypcowe Wieniawskiego. Krakw 1955. Schubertiada u Jzefa Spauna, ..
Szkice z polskiego ycia muzycznego XIX w. Krakw 1954. Przejadka. Na lewo widoczni F.i
rda i pocztki romantyzmu w muzyce polskiej. Krakw 1956. Sourek O.: IX Symfonia a-moll pelwiesera, 1820. . . . . . .
Novho SvSta" (w) Antonin Dwfdk Sinfonia IX mi minore ., Nov6ho Joachim Rossini. Olej V. Camucc
SvSta". Praha 1955 (partytura). Sutkowski A.: Teatr La Scala w Mediolanie. Mi
Zygmunt Noskowski. Krakw 1957. Swolkie H.: Cyrulik sewilski (Figaro) J. Roninu
Otello" J. Verdiego. Krakw 1960. Wielka Opera w Paryu. Drzewor
Rigoletto" J. Verdiego. Krakw 1958. Karol Maria Weber . . . . . .
Tramatd" J. Verdiego. Krakw 1957. Sznejerson G.: Wolny strzelec K. M. Webera. Rysi
Muzyka Francji. Moskwa 1958. Szumska N.: Sadko" Rimskogo- Drezno stary teatr dworski, w kto:
Korsakowa. Moskwa 1956. Szymanowski K.: O Chopinie. Karol Maria Weber, karykatura *
Krakw 1949. Niccolo Paganini. Heliograwiura Di
Tanzberger E.: Die symphonischen Dichtungen von Jean Sibelius. Wurzburg 1943. Turska Karol Lipiski. Litografia M. Fajani
L: Co to jest balet. Krakw 1957. Niccolo Paganini . . ~. . . . .
Pan Twardowski" L. Ryckiego. Krakw 1959. Warszawa, Karykatura koncertu w Wiedniu. '.
miasto Chopina (red. Z. Jachimecki). Warszawa 1950. Westerman G.: Feliks Mendelssohn Bartholdy . .
Knaurs Konzertfuhrer. Miinchen 1951. Gewandhaus w Lipsku. Akwarela G.
Knaurs Opemfuhrer. Miinchen 1952. Wieniawski A.: Zwickau dom, w ktrym urodzi s
Ludomir Rycki. Warszawa 1928. Wladykina-Baczinskaja H.: Robert Schumann. Litografia J. Kri
Robert Schumann. Moskwa 1959. Zieliski T.: Ostatnie symfonie Klara Wieck, ona R. Schumanna.'.
Czajkowskiego. Krakw 1955. ytomirski D.: Balety P. Rkopis R. Schumanna Dziki jezd.
Czajkowskiego. Moskwa 1950. Drezno. Teatr Narodowy . . . .
elazowa Wola . . . . . . . .
Jzef Elsner. Litografia M. Fajans;
Instytut Muzyczny w Warszawie, l
Fryderyk Chopin przy fortepianie.
Krakowskie Przedmiecie w Warszj
Fryderyk Chopin. Portret olejny E.
Kartnertortheater w Wiedniu. Drz<
Konserwatorium paryskie. Drzewor
Dom George Sand w Nohant. Drzewc
Rkopis F. Chopina Ballada As-dm
Cte-Saint-Andre dom, w ktrym
302
Spis ilustracji
str.
vi
5
lektor Berlioz. Cl. Nadur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 .Moskwa Kreml. Litografia Cuvilliera wedl
IchaGlinka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Jezioro labfdzie P. Czajkowskiego . . . Piotr
trona tytuowa ycia za cara M. Glinki. Moskwa 1906 . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Czajkowski . . . . . . . . . . . .
rticha Glinka. Karykatura W. Samojowa, 1854 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Hamburg dom, w ktrym urodzi si? J, B
Laiding dom, w ktrym urodzi si F. Liszt. Olej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Jan Brahms. Obraz K. Jagemanna . . . .
'ranciszek Liszt w sali koncertowej. Miedzioryt A. Breunklasa, 1842 . . . . . . . . . . . 100 Jan Brahms. Rysunek W. Beckeratha . . .
lyszard Wagner. Staloryt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Jakub Offenbach, 1870 . . . . . . . . .
tienzi R. Wagnera w operze drezdeskiej. Drzeworyt w Leipziger Illustrierter Zeitung", 1843 Charles Gounod . . . . . . . . . . . .
Georges Bizet w okresie tworzenia Carmen."^
104 Cezar Franek przy organach. Wedug obrazi
ahmgrin R. Wagnera w weimarskim teatrze dworskim. Drzeworyt w Leipziger Illustrierter Kamil Saint-Saens . . . . . . . . . . .
Zeitung", 1851 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Edward Grieg . . . . . . . . . . . . . .
larykada w Drenie w 1849 r. Litografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Dekoracja do Peer Gynta H. Ibsena (R. Rau
'oranek u Liszta. Litografia J. Kriehubera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Jan Sibelius . . ' . . . . . . . . . . . ,
'ranciszek Liszt . . . . " . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Klaudiusz Debussy . . . . . . . . . . .
?eatr dworski w Weimarze. Litografia, ok. 1835 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Strona tytuowa Morza K. Debussy'ego (LaVi
r
annhduser R. Wagnera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 K. Debussy ze sw crk Chouchou, 1916 .
Monachium. Plac P. Marii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Maurycy Ravel . . . . . . . . . . . .
zef Verdi. Wedug obrazu G. Boldiniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Maurycy Ravel przy fortepianie . . .
lida J. Verdiego. Scena z pierwszego aktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Maurycy Ravel dyrygujcy Bolerem. Rysunek
. Verdi jako dyrygent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Filip Pedrell . . . . . . . . . . . . .
ita Moniuszko w Ubielu w 1826 r. Rysunek ojca . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Pablo Sarasate, 1860 . . . . . . . . . .
kkademia piewu w Berlinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Isaac Albniz . . . . . . . . . . . . . .
itanisaw Moniuszko. Litografia Lafosse'a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Enriue Granados . . . . . . . . . . .
featr Wielki w Warszawie. Drzeworyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Manuel de Falla, 1910 . . . . . . . . ,
lkopis S. Moniuszki Hrabina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Trjktny kapelusz M. de Falli. . . . . . .
lysunek zdobicy pierwsz kart rkopimiennego wycigu fortepianowego Verbum nobile Ryszard Strauss dyryguje. Szkic A. Kolba .
S. Moniuszki . . . . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . 139 Elektro R. Straussa w Hofoperntheater w Wie
enryk Wieniawski. Litografia L. J. Ghemara . . . . . . ^. . . . . . . . . . . . . . 146 Giacomo Puccini . . . . . . . . . . .
Aiblin. Litografia z Przyjaciela Ludu", 1839 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Madama Butterfly G. Pucciniego w La ScaK v
Conserwatorium paryskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Ottorino Respighi . . . . . . . .
Iruksela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Aleksander Skriabin. Rysunek R. H.
uliusz Zarbski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Sergiusz Rachmaninow . . . Sergiusz
'ranciszek Liszt, Jeno Hubay, Juliusz i Janina Zarbscy . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Rachmaninow . . . Ignacy Jan
Vadysaw eleski . . . . . . . . . . . . . ^ . . . . . ^ . . . . . . . . . . . 153 Paderewski, 1872 Ignacy Jan
'ygmunt Noskowski, 1882. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Paderewski . . . Mieczysaw Karowicz
'przedarta narzeczona B. Smetany w Pastwowej Operze lskiej w Bytomiu, 1953 . . . . . . 161 Stanisaw Owicim przy i Mieczysaw
tedfich Smetana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Karowicz na Ludomir Rycki Pan
Jelahozeyes wie, w ktrej urodzi si A. Dvofak. Wedug ryciny z pierwszej poowy Twardowski L. Ry Karol Szymanowski w'
XIX w. . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 arol Szymanowski, Pa
uitoni, Dvofak ok. 1865 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
!"eatr Tymczasowy w Pradze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
deksander Dargomyski. Obraz K. Makowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
mtoni Rubinstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
ili Baakiriew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Jezar Cui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
.lodest Musorgski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . 172
lorys Godunow M. Musorgskiego w Operze Pastwowej w Monachium, 1950 . . . . . . . . 174
tyawaszczyzna M. Musorgskiego. Moskwa 1913 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
deksander Borodin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
likotaj Rimski-Korsakow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
tdko M. Rimskiego-Korsakowa w Teatrze Wielkim w Moskwie, 1949 . . . . . . . . . . 186
^ftneii o niewidzialnym grodzie Kitieu M. Rimskiego-Korsakowa w Teatrze Maryjskim
w Petersburgu, 1907 . . . . . . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
m
totr Czajkowski, 1863 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Moskwa Kreml. Litografia Cuvilliera wedug rysunku Indriejzowa, 1845 . . . . . . . . 191
Jezioro abdzie P. Czajkowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Piotr Czajkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Hamburg dom, w ktrym urodzi si J. Brahms . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Jan Brahms. Obraz K. Jagemanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . " . . . . . . . 207
Jan Brahms. Rysunek W. Beckeratha . . . . . . . ' . . . . . . . - . . . , . . . . . . 212
Jakub Offenbach, 1870 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Charles Gounod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Georges Bizet w okresie tworzenia Carmen, Rysunek Burneya '. . ' . . . . . . . . . . . . 214
Cezar Franek przy organach. Wedug obrazu olejnego J. Rongiera . . . . . . . . . . . 216
Kamil Sait-Saens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Edward Grieg . . . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :
218
221 *&P?*-
Dekoracja do Peer Gynta H. Ibsena (R. Raheny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 OeC^l
35
Jan Sibelius . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Klaudiusz Debussy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Strona tytuowa Morza K. Debussy "ego (La Vague Hokusai) . . . . . . . . . . . . . . . 231 ro
K. Debussy ze sw crk Chouchou, 1916 . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . . 232 '
Maurycy Ravel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Maurycy Ravel przy fortepianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Maurycy Ravel dyrygujcy Bolerem. Rysunek Luc-Albert Moreau . . . . . . . . . . . . 236
Filip Pedrell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Pablo Sarasate, 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Isaac Albeniz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Enriue Granados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Manuel de Falla, 1910 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
241
241
""S*
Trjktny kapelusz M. de Falli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Ryszard Strauss dyryguje. Szkic A. Kolba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Elektro R. Straussa w Hofoperntheater w Wiedniu, 1919 . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Giacomo Puccini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Madama Butterfly G. Pucciniego w La Scali w Mediolanie . . . . . . . . . . . ' . . . . 253
Ottorino Respighi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Aleksander Skriabin. Rysunek R. H. Sterla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Sergiusz Rachmaninow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v . . . . 264
Sergiusz Rachmaninow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ; . . . 266
Ignacy Jan Paderewski, 1872 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ( . . - . " . . . . 268
Ignacy Jan Paderewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Mieczysaw Karowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Stanisaw Owicim przy zwokach Anny. Obraz S. Bergmana . . . . . . . . . . . . . . . 280
Mieczysaw Karowicz na szczycie Szatana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Ludomir Rycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Pan Twardotcski L. Ryckicgo w Operze Warszawskiej, 1921 . . . . . . . . . . . : . . 285
Karol Szymanowski w Genewie w r. 1897 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Karol Szymanowski, Pawe Kochaski i Grzegorz Fitelberg, 1910 . . . . . . . . . . . . 295
20 Pogadanki o muzyce II
Bogusawski Stanislaw (18057(
Bofto Arrigo (18421918) 124, l
Bolero Chopina 76, 84; Ravdft 2!
Indeks Bolesaw mialy, opera L, Rzyck
Borddin Aleksander (18S5--47)
178182, 184; twrczo: karo
operowa 179, 181182, 184 ,
Borys Godunow, opera Musorgkicg*
Boski poemat Skriabina 261
Brahms Jan (183397) 204-
czo: fortepianowa 211212;
212; koncerty: fortepianowe
skrzypcowy 204206, potrjny
mieckie Requiem 207; symfonie
209210
Brandenburczycy w Czechach, opera i
Bronarski Ludwik (ur. 1890) 27
Bruckner Antoni (182496) 211
Burger Gotfryd (174794) 216
Burza, fantazja-uwertura Czajko
Buwer Edward (XIX w.) IM
Byron Jerzy (17881824) 12, <
Manfred 49
Afryka, fantazja Caint-Safrisa 218 Ballady Chopina 70, 74, 75, 76, 78, 8283 La Campanella Liszta 38 Cantabile
Aida, opera Verdiego 124, 125126, 127 Baakiriew Mili (18361910) 96, 98, 171, Chopina 84; Paganinicgc Canzona
A jak poszed krl na wojn Noskowskiego 154 172, 178, 179, 182, 183, 191 Paderewskiego 274 Capriccio, opera
Akademicka uwertura Brahmsa 208 Islamey, Tamara 171 Barcewicz Stanisaw (1858 R. Straussa 250 Capriccio brUlanie
akord tristanowski 116 1929) 275, 276, na fort. z ork, J
Albeniz Isaac (18601909) 238, 239240 282 45
Hiszpania, Suita hiszpaska, piewy hiszpaskie Bardowie, poemat symf. Sibeliusa 225, '226 Carmen, opera Bizeta 214215
240 Album dla mlodziey Czajkowskiego 198, Barkarola Chopina 76, 83, 84; Zarbskiego 153 Casals Pablo (18761973) 24$
Schu- Barozzi da Vignola Giacomo (150773) 256 Casanov opera L. Ryckiego 28(
manna 50 Album majowe, Album tatrzaskie Barwne pieni Szymanowskiego 291 BaS o Cervantes de Saavedra Mig
Paderewskiego przepiknej Meluzynie, uwertura Mendelssohna 43 1616) Don Kichot 243, 245
274 Beata, opera Moniuszki 145 Beatrix Cenci, opera C h a b r i e r Emanuel (184194) .
Aleko, opera Rachmaninowa 263 Alkan Karol L. Ryckiego 286 Beatrycze i Benedykt, opera paska 218
(481388) 74 Allegro de Coneert Chopina 77, 84 Berlioza 97,^ Beaumarchai Piotr Augustyn Chamisso Adalbert (17811888
Allegro giocoso Mendelssohna 45 Andante spianato (173299) 24 Chausson Ernst (185599) 215
Chopina 72, 76 Anhelli, poemat symf. L. Cyrulik sewilski, Wesele Figara 24 Beethoyen Chciski Jan (182674) 13
Ryckiego 283 Apollo i dziewczyna, balet L. Ludwik van (17701827) 11. Chmiel 64
Ryckiego 286 Arabella, opera R. Straussa 249 13, 14, 42, 48, 81, 98, 118, 210, 212 Chopin Fryderyk (1810-49) 91,
Arabeska Schftmanna 51 Arabeski Debussy'ego 230 Bagatele 21; IX Symfonia 42 bel canto 124, 125 100, 110, 112, 152, 159, 2 289,
Ariadna z Naxos, opera R. Straussa 249 Arieski Bellini Vincenzo (180135) 72, 84, 92, 298, 299; twrczo 76-70, 74,
Antoni (18611906) 188 Arlezjanka Bizeta 215 11 9 75, 76, 78, 8283, cl 72, 74,
Asnyk Adam (183897) 155, 159, 274 Ave Maria Benaenuto Cellini, opera Berlioza 95 Bergman 76, 80, fantazja 82, 76,
Schuberta 20 Stanisaw (18621930) Stanislaw mazurki 61, 62, 74, 75,
/
Owicim przy zwokach Anny 280 Berliska nokturny 62, 72, 74, 75, 80,
Bach Johann Sebastian (16851750) 59, 81, Akademia piewu 40, 41, 131, 132 Berlioz 74, 76, 77, 78, preludia 7J
Hektor (180369) 9, 37, 47, 72, ronda 62, 77, 84, scherza "~*
Pasja wg w. Mateusza 41 8691, 92, 9496, 9798, 100, 102, sonaty 62, 68, 76, 83, 85,
Bagatele na fort. Beethovena 21 112, 160, 228; twrczo: uwertury 91, 80. wariacje 62, 63, 64, " inne
Bajka, uwertura koncert. Moniuszki 133134 95; symfonie 8890, 91, 95, 97, 100; utwory fort. 65, 67,
Bajka o carze Saltanie, opera Rimskiego-Korsa- oratorium i in. kompozycje instr.-wokalne 81. 83, 84, 85, utwory 64,
kowa 187 9596, 97 66, 72, 76, 77, 84, ' 6869,
Bal maskowy, opera Verdiego 124 Bernini Giovanni Lorenzo (15981680) 255 71, 72, 74, " 65, 68, 74, 85,
balet 194195; w twrczoci: Czajkowskiego Bertrand Alojzy (180741) 235 Bez sloca, pies
195, 199; de Falli 242; Rave-la 236, 237; pieni Musorgskiego 175 Biaobocki Jan (1805 Chopin Mikoaj (177
Respighiego 258; L. Ryckiego 284286; R. 28) 60 Bielajew Mikoaj (18361904) Chowaszczyzna, opera ,'
Straussa 249; Szyma-nowskiego 296297, 298 184, 259 Bitwa Hunw, poemat symf. Liszta Chybiski Adolf (Jf
ballada 17, 82 110 Bitwa pod Legnano, opera Verdiego 122 Cisza morska i szczfS"
Ballada Griega 224; L. Ryckiego 282; Za- Biz.et Georges (183875) 214215 Mendelssohna
rbskiego 153 Arlezjanka 215; opery Carmen 214215, Claudius Ma
Polawiacze perel 214 Clementi
Boginki, opera Liszta 103 Colette Ga
Concerlino We
Bogusawski Stanisaw (180570) 138 Bofto Cordoba na fort. Albniza 240
Arrigo (18421918) 124, 128 Bolero Chopina Couperin Francois (16681733) 235
76, 84; Ravela 237238 Bolesaw Smialy, opera Crka Pohjola, poemat symf. Sibeliusa 225
indeks L. Ryckiego 283 Borddin Aleksander (1833
87) 171, 172, 178182, 184; twrczo:
Cramer Johann Baptist (17711858) 80
Cui Cezar (18351918) 137, 171, 172, 178
kameralna 181; operowa 179, 181182, 184 Cyganeria, opera Pucciniego 251
Borys Godunow, opera Musorgskiego 173 Boski Cygaskie capriccio na ork. symf. Rachmaninowa
poemat Skriabina 261 Brahms Jan (183397) 266
204212; twrczo: fortepianowa 211 Cyrulik sewilski, opera Rossiniego 23, 2427
212; kameralna 212; koncerty: fortepianowe Czajkowski Modest (XIX w.) 196 Czajkowski
207209, skrzypcowy 204206, potrjny 208; Piotr (184093) 189204, 259;
Niemieckie Requiem 207; symfonie 207, 208, twrczo balety 194, 195, 199, 200
209210 201; koncerty: fortepianowe 192-^ 194,
Brandenburczycy w Czechach, opera Smetany 161 skrzypcowy 197198; opery 196197, 199;
Bronarski Ludwik (ur. 1890) 273 Bruckner symfonie 190, 196, 201, 202203; uwertura
Antoni (182496) 211 Bttrger Gotfryd (1747 192
94) 216 Burza, fantazja-uwertura Czarcia ciana, opera Smetany 163
Gzajkowskiego 192 Buwer Edward (XIX w.) czardasz 101
104 Byron Jerzy (17881824) 12, 91, 199, Czarodziejska miloii, balet de Falli 242
203 Manfred 49 Czartoryski Adam (17701861) 72 Czary,
pie Chopina 65 Czaty, pie
La Campanella Liszta 38 Moniuszki 132 Czeczot Jan (17971847)
Cantabile Chopina 84; Paganiniego 38 132 Czeriepin Mikoaj (1873-1945) 178
Canzona Paderewskiego 274 Czerny Karol (17911857) 80, 99
78, 8283 Capriccio, opera R. Straussa 250
l 98, 171, Capriccio brillante na fort. z ork. Mendelssohna 51 wicze na fort. Brahmsa 212
> 275, 276, 45 Dafne, opera R. Straussa 249
Carmen, opera Bizeta 214215 Dafnis i Chloe, symf. choreogr. Rayela 236
J225, '226 Casals Pablo (18761973) 243 Dalibor, opera Smetany 163
BSego 153 Casanov opera L. Ryckego 286 Dama Pikowa, opera Czajkowskiego 199
fcr-73) 256 Ceryantes de Saavedra Mguel (1547 1616) Dante Alighieri (12651321) 12, 192, 203
Don Kichot 243, 245 Boska komedia 110, 254 Dargomyski
IfMendels- Chabrier Emanuel (184194) Rapsodia hisz- Aleksander (181369) 96,
paska 218 137} opery 170, 183 Daudet Alfons (1840
m Chamisso Adalbert (17811838) 53
Chausson Ernst (185599) 215
97) 215 Debussy Klaudiusz (18621918) 218,
228
*!* Chciski Jan (182674) 139, 140, 145
Chmiel 64
233;' twrczo: fortepianowa 233, 234;
operowa 231, 233; symfoniczna 230233
jZr-99) 24 Chopin Fryderyk (181049) 21, 37, 48, 91, Diagilew Sergiusz (18721929) 236, 242,
100, 110, 112, 152, 159, 224, 261, 268, 289, 249
4827) 11. 298, 299; twrczo 7686 "(ballady 70, 74, Dobrzyski Ignacy (180767) 62 Don Jitan,
75, 76, 78, 8283, etiudy 62, 71, 72,' 74, 76, poemat symf. R.'Straussa 245 Don Kichot,
m 80, fantazja 82, impromptus 76, mazurki 61,
62, 74, 75, 76, 7879, nokturny 62, 72, 74,
poemat symf. R. Straussa 245, 247 Donizetti
Gaetano (17971848) 92, 119 dramat
75, 80, polonezy 62, 74, 76, 77, 78, preludia muzyczny 112 Driady, poemat symf. Sibeliusa
, 84 , 74, 76, 8081, ronda 62, 77, 84, scherza 70, 225 Driady i Pan na skrzypce i fort.
74, 76, 81, sonaty 62, 68, 76, 83 4 85, walce Szymanowskiego
92, 62, 75, 76, 292
80. wariacje 62, 63, 64, 66, 71, 76, 77, 84, Dudziarz Wieniawskiego 151 Dukas Paul (1865
inne utwory fort. 65, 67, 69, 71, 76, 77, 78, 1935) 244 Duparc Henri (18481933) 215
Stanislaw 81. 83, 84, 85, utwory fort. z tow. ork. 63, 64, Dyofak Antoni (18411904) 164170;
66, 72, 76, 77, 84, koncerty 6566, 67, 6869, twrczo: koncerty 169, 170; opery
%1, 132 71, 72, 74, 76, muzyka kameralna 65, 68, 74, 85,
S.' 47, 72, 167, 169; Requiem 170; Stabat Mater 170;
pieni 65, 85) Chopin Mikoaj (17701844) 58 symfonie 167169 Dwie wdowy, opera Smetany
m, 102, Chowaszczyzna, opera Musorgskiego 174
Chybiski Adolf (18801952) 295 Cisza morska
163 Dziadek do orzechw, balet Czajkowskiego 199,
200210
r 91, i szczeiliwa podr, uwertura koncert. Dziecistwo Chrystusa, oratorium Berlioza 97
100; Mendelssohna 43 Dziecko i czary, opera Rayela 236237 Dzie
Claudius Mateusz (17401815) 15 pokoju, opera R. Straussa 249 Dziewcz o
rl^wokalne Clementi Muzio (17521832) 80, 81 Imanych wlosach, preludium fort.
Colette Gabriela (18731954) 236 Debussy'ego 233
1680) 255 Concertino Webera 28 Dziewcz z Zachodu, opera Pucciniego 254
Dziwy, poemat symf. Skriabina 262
m, 259
10
2)4215,
807
Dzwony, poemat na gos i ork. L. Ryckiego F o n t a n a Julian (181069) 60, 75,'77, 79
287 i Fontanny rzymskie, obrazy symf. Respighiego 255
Diny, poemat symf. Francka 216 256 Haakon Jarl, poemat symf. Smet
fortepianowa muzyka: Albeniz 240; Baa-kiriew Halka, opera Moniuszki 134, 1:
Echa lene, uwertura koncert. eleskiego 155 171; Brahm 211212; Chopin 59, 6186; 145, 163
Eichendorff Jzef (17881857) 53 Debussy 233; de Falla 242-Granados 241; Hamlet, uwertura koncert. Czajk
ekspresjonizm 261262 Grieg 224; Mendelssohn 4142; Musorgski 203; poemat symf. Liszta |10
Elektro, opera R. Straussa 248, 250 178; Paderewski 268 269, 274, 275; Harnasie, balet Szymanowskiegc
Elsner Jzef (17691854) 59, 62, 63, 72, Rachmaninow 263, 264^ 265, 266; Ravel 235; 298
77, 83, 130, 131 Rycki 282, 284-Schubert 21; Schumann 49 Harold w Italii, symfonia Berlioza
Jagietto w Tenczynie, Krl okietek czyli Wili- 51, 53; Skria-bin 259261, 262; Hartmann Wiktor (183473)
czanki, Leszek Bialy 60 Bolidy, poemat symf. Szymanowski 288 289 290, 292, 294, 295, 296, Haslinger Tobiasz (17871845
Francka 216 Epizod na maskaradzie, poemat symf. 298; Zarebski 152153 Haydn Jzef (17321809) 13,
Karowicza Francesca da Rimini, fant. symf. Czaikowskiezo Haydn Micha (17371806) 2t
K
280 192, 203 Hebrydy, uwertura koncert. Mei
Ernst Henryk (181465) 75 Eros i Psyche, opera Franchomme August (180884) 72, 75 85 Hedley Artur (ur. 1905) 78 Heine
L. Ryckiego 284 Estampes na fort. Debussy'ego Franek Cezar (182290) 215217; poematy Henryk (17971856)
234 etiudy 80; Chopina 62, 71, 72, 74, 76, 80; symf. 216; Symfonia 216217; Wariacje 48, 53, 72, 104
Skriabina 261; Szymanowskiego 288289, symfoniczne 216 Helena z Egiptu, opera R. Straus
294 Etiudy-kaprysy na dwoje skrzypiec Fredro Aleksander (17931876) 134 Henryk IV, dramat Szekspira 128
Wieniaw- Zemsta 159 Hiller Fryderyk (181185) 72
skiego 151 F r e y e r August (180383) 130 Hiszpania, na fort. Albniza 240
Etiudy koncertowe Schumanna 50; Etiudy sym- friska 101 Hoffmann Ernst Teodor Ama
foniczne Schumanna 51 Eugeniusz Onieein, opera furiant 162 1822) 5051, 200, 213 Holberg
Czajkowskiego 196 Ludwig (16841754) Holender
197 Euryanthe, opera Webera 29, 31 Gaspard de la nuit Rayela 235 Gdzie lubi, pie tulacz, *pera Wagner^ l' Homenajes,
Chopina 65 Genowefa, opera Schumanna 49 suita we Falli 244 Homer (IX/VIII
de Falla Manuel (18761946) 238, 241244; Gianni Schicchi, opera Pucciniego 254 Glinka p.n.e.) Iliada, Hrabina, opera
twrczo: balety Czarodziejska miof 242, Micha (180457) 9, 8687, 91 94, 96 Moniuszki 137", l! Hubay Jeno
Trjktny kapelusz 242243; opery Krtkie 97, 120, 137, 178; twrczo: opery Iwan (18581937) 152 Hugo Wiktor
ycie 241, Kukielki mistrza Piotra 243; utwory fort. Susanin 93, 173, Ruslan i Lud-mila 9394; (1802-85) 12, 72,
i ork. 242, 243244 uwert. koncert. Jota aragoska, Noc w Krl si bawi 122 Hummel Jan
Falstaff, opera Verdiego 128, 129 Madrycie 96 Gadkowska Konstancja (181889) Nepomucen (177 Humoreski
Fantazja Chopina 76, 78, 81, 83; Rachmaninowa 69 Gazunow Aleksander (18651936) 182, koncertowe na fort. Padei Hungaria,
266; Respighiego 255; Schuberta 20; 184, 188 poemat symf. Liszta 11 Hymn
Schumanna 51 Godzina hiszpaska, opera Ravela 234 Goethe Jan narodw Verdiego 124 Hymn
Fantazja andaluzyjska na fort. de Falli 242 Wolfgang (17491832) 12, 17, 19, 40, 43, 53, olimpijski R. Straussa 250
Fantazja-impromptu Chopina 84 95, 96, 110, 132, 214 Faust 49, 110
Fantazja na tematy pieni polskich Chopina 65, 66, Gogol Mikoaj (180952) 172, 178, 183, 186 Ibsen Henryk (18281096) Pi
67, 69, 71, 76 Goplana, opera eleskiego 155 Gounod Charles
(181893) 213214; opery Faust, Romeo i 223
Fantazja norweska na skrzypce z ork. Lalo 218 Idea, komedio-opera Moniuszki l
Fantazja polska na fort. i ork. Paderewskiego 269 Julia 214 Goya Franciszek (17461828) 241
Goyescas na fort. Granadosa 241 Gra fal, poemat Idealy, poemat symf. Liszta 110
270, 274; na fort. Zarbskiego 153 Iakowicz Kazimiera (ur. 1895
Fantazja wgierska na fort. i ork. Liszta 102 symf. L. Ryckiego 282 Granada na fort. Impresje brazylijskie na ork. symf.
Fantazje na fort. Brahmsa 211 Albniza 240 Granados Enriue (18671916) 258
Fantazje gralskie na fort. Noskowskiego 159 238, 241
Goyescas, Tace hiszpaskie 241 Grieczaninow impresjonizm,229, 242 Impromptu-
Fatum, poemat symf. Czajkowskiego 192 kaprys na fort. ZarebsJci Impnmptu
Faure Gabriel (18451924) 218 Aleksander (18641956) 188 Grieg Edward
(18431907) 219224 Koncert fort. 219, 220 passwnnt na fort. Mu Impromptus
Faust, opera Gounoda 214 Chopina 76, 84; S<
festiwale muzyczne: Praska Wiosna" 156; 221; Peer Gynt 221 223; Suita z czasw HoWerga
223224 Grupa Piciu zob. Potna Gromadka Schumanna 51
Tydzie Sibeliusa" 227 d'Indy Yincent (18511931) 21
Fetis Francois Joseph (17841871), Mo- Gry, balet Debussy'ego 233 Guarneri Giuseppe
(16661740) 34 Guarneri Giuseppe del Gesu Intermezzo, opera R. Straussa 249
scheles Ignacy (17941870) Szkol gry na Introdukcja i Polonez C Chopina 85
fortepianie 60 (16981744) 35 G y r o we t z Wojciech (1763
1850) Koncert fort. 59 Islamty na fort, Baakiriewa 171
Field John (17821837) 79 de PIsle-Rouget 90
Finlandia, poemat symf. Sibeliusa 225, 226
F i t e l b e rg Grzegorz (18791953) 280, 281, Habanera na fort. Rayela 234 Hafiz
283, 287, 289, 290, 297 Mohamed (ok. 132090) 291 Hagith,
Flis, opera Moniuszki 137, 138 opera Szymanowskiego 291 Iwan Susanin, opera Glinki 93
Fokin Micha (18801942) 236 Iwanowska Wittgensti" "
folklor hiszpaski 238239, 240, 242; w twr- Wittgeijstein Iwaszkiewicz
czoci: Brahmsa 206, Czajkowskiego 191, . Jarosaw (l|
Griega 223, Paderewskiego 270, Ravela 234,
Szymanowskiego 295, 297 Jagiello w Tenczynie,
Janek, opera eleik
Japanische Festmusik l
308 Jarmark i farocki Fe
Jaskka, Fellentai
Haakon Jarl, poemat symf. Smetany 160 Halka, Jezioro abdzie, balet Czajkowskiego 194195
dpera Moniuszki 134, 135136, 137, 145, 185 Jo a c hi m Jzef (18311907) 204
, Joanna d'Arc, opera Czajkowskiego 198
jota 96
Jota aragoska, uwert. koncert. Glinki 96 '
Jdyce James (18821941) 296
Kun, uwert. koncert. Moniuszki 137
Kalkbrenrier Christian (17551806)
. Polonez 71 '
kamarinskaja 96
Kamarinskaja na ork. symf. Glinki 96
kameralna muzyka w twrczoci: Borodina 181;
*" *', ^crtm oCCTt Czajkowskiego 199, Brahmsa 212; Chopina 95; Debussy'ego
balet SzymMWWkiego 295, 296 233; Noskowskiego 156; L. Ryckiego
Htfmdy, wwerfcura' koncert. Mendelssohna 43 284: Schuberta 20, 21; Schumanna 54;
Hcdlcy Artur (ur. 1905) 78
Heine Henryk (1797-1856) 12, 19, 20, f3 3K S& *
48,53,72, 104
822 50-51,2002
-
v:;
Zaproszenie do taca na fort. Webera 5$f
Zarbska Janina (XIX w.) 152 . ?
Zarbski Juliusz (185485) 118,
153 (Kwintet fortepianowy '153,
K
104, 105, 111, 114, 116, 127, Tristan i IzoldaJ
^114 X J15116 . y
walc 79; w twrczoci Chopina 62, 75, 76", 80
Walc-Mefisto na ork. symf. Liszta 110
Walce-kaprysy na fort. Griega 224
Walce szlachetne i sentymentalne na fort. Ravela
235
Walkiria, opera Wagnera 117 Wariacje Brahmsa 212;
Chopina 62, 63, 64 (na temat Mozarta), 66, 71, 76,
77, 84; Paderew-skiego 268, 270; Paganiniego 38;
Rachmaninowa (na temat Correllego) 266, na
temat preludium Chopina 266;
Schumanna* (ABEGG) 51; Szymanowskiego 289
Wariacje symfoniczne Dvofaka 169; Francka 216
Warszawa wyzwolona, poemat symf. L. Ryc-
kiego 287
Warszawianka, prolog symf. L. Ryckiego 283
,Wasilewski Edmund (181446) 132 v
Weber Karol Maria (17861826) 23, 2833, \ Zelter Karol (17581832) 40
pery: Oberon
J Zemsta, opera29, 31, 3233,159 '
Noskowskiego
/eyer Juliusz (18411901) 284
Warszawskie Towarzystwo Muzyczne 154,
155
{ 77; twrczo: koncerty 28, 29; opery V
Euryanthe 29, 31, Oberon 29, 31, 3233, , ^^-
Mldny strzelec 23, 29, 3031; utwory fort. I^J Renu, opera Wagnera 117 '.loty kogucik,
werbunkosz 101 Wergiliusz Publiusz Marek (7019 opera Rirnskiego-Korsake Zmierzch
p.n.e) bogw, opera Wagnera 117 Znaszli ten
kraj, pie Moniuszki 132 Zweig Stefan
(18811942) 250 Zwizek .Muzykw
Niemieckich 247 Zwizek
Nowoweimarski 112 opera Wagnera
117
Eneida 97 weryzm 214, 251 Wesele Figara, opera
Mozarta 24 Wesole kumoszki z Windsoru Szekspira 128
Wesl i szczliwy, pie Moniuszki 132 Wdrowiec,
pie Schuberta 15, 20 Widma, kantata Moniuszki 145
Wieck Fryderyk (17851873) 48' Wieland Krzysztof
(17331813) 32 Wieniawski Henryk (1835
80) 146151, Aretuzy na skrzypce i fort.
skiego 292
Zdobna Herolda, poemat symf. Liszta
eleski Wadysaw (18371921) l
twrczo: koncerty 155, kwartet !
155; symfonie, uwertury 154, 155
ukowski Wasyl (1783-1852) 92
uawski Jerzy (18741915) 284
ycie bohatera, poemat symf. R. Strausw
paryskie, operetka Offenbacha 2j za
cara, opera Glinki 93 .: yczenie,
pie Chopina 65 ywny Wojciech
(zm. 1842) 59, 7?
278; twrczo: Etiudy-kaprysy 151, Koncerty
147, 148, 149, drobne utwory skrzypcowe
151, Szkol gry skrzypcowej 151 Wieniawski Jzef
(48381912) 146 Wilhelm Tell, opera Rossiniego 27
Wiosna, suita Debussy'ego 230 Witrae kocielne na
ork. symf. Respighiego 257 Wittgenstein Pawe
(18871961) 238 Wittgenstein-Iwanowska Karolina
100, 112 Witwicki Stefan (180247) 60, 74, .
85 Wloszka w Algierze, opera Rossiniego 27
)lca chronologiczna kompozytorw XIX w. i pocztku XX w.
1813 G. Verdi
1818 Ch. Gounod
1819 S. Moniuszko 1872 1876
1819 J. Offenbach 1880
1822 C. Franek
1824 B. Smetana
1824 A. Bruckner
1825 J. Strauss
1833 J. Brahms
1833 A. Borodin
1835 K. Saint-Saens
1837 W. eleski
\ jedynie miejscowoci,
\iski, Warszawa 1958)
890 ' 1900 1910
_________
i
l __ l _______!__...
l
1924
1941
1909
1911
1918
1949
1915
1943
1957
1916
1951
1937
1909
1901
89
3 1946
Bartok 1945
90
896
Codaly 1967
1899
1897
1921
:rawiski 1971
1921
izymanowski 1937
4 L. Rycki 1952
1893
1904
1907
1908
1909