You are on page 1of 630

Pogadanki

o muzyce
2
Bohdan Muchenberg

Pogadanki
o muzyce
2
Polskie Wydawnictwo Muzyczne
J:
fe 1989
Okadka: Janusz Wysocki

Znak serii; Aleksandra Koniorowa

ISBN H3-224-038.2-8

Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Krakw, al. Krasiskiego 11 a. Printed in


Poland. Wyd. IV, fotooffsetowe, 14.000 egz., 27,3 ark. wyd., 19% ark. druk.
Papier offs. III kl, 80 g, 70x100. Przekazano do drukarni 25 I 1988. Druk
ukoczono w 1989. Drukarnia Narodowa, Zakad Nr .>,
, M\. ^amve\\cka. YG. D 14/354. Z-am. nr 490/HK.
Spis treci

O0 AUTORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Muzyka pierwszej poowy XIX w. Romantyzm w muzyce


1. Franciszek Schubert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Romantyzm w literaturze i muzyce ycie Schuberta Twrczo Schuberta. Formy pieni
solowej Pieni Schuberta Utwory kameralne i fortepianowe Twrczo symfoniczna.
Niedokoczona symfonia Schuberta Twrczo operowa i chralna Pytania i wiczenia do
rozdziau l . . . . . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2. Joachim Rossini i Karol Maria Weber . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Modo Rossiniego Cyrulik sewilski Rossiniego Lata sawy i dobrobytu Karol
Maria Weber Opera Wolny strzelec Webera Euryanthe i Oberon Webera
3. Niccolo Paganini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Dziecistwo i dziaalno Paganiniego we Woszech Lipiski i Paganini Podre
koncertowe i ostatnie lata Paganiniego Twrczo Paganiniego. Koncert skrzypcowy h-
moll Zdobycze techniki skrzypcowej Paganiniego Pytania i wiczenia do rozdziaw 2-3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
4. Feliks Mendelssohn Bartholdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
yciorys Twrczo Mendelssohna. Pieni bez sw Twrczo symfoniczna.
Muzyka do Snu nocy letniejw Koncert skrzypcowy e-moll
5. Robert Schumann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
ycie i dziaalno Twrczo fortepianowa Koncert fortepianowy a-moll Schu-manna
Twrczo wokalna. Pieni Twrczo kameralna i symfoniczna. IV Sym-fonia
Schumanna Pytania i wiczenia do rozdziaw 4-5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56
|. 6. Fryderyk Chopin dziecistwo i modo . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Dziecistwo Chopina Sytuacja polityczna i kulturalna w Krlestwie Kongresowym
Lata szkolne Chopina Studia kompozycji Mody artysta Koncerty Chopina w
Warszawie
7.. Fryderyk Chopin lata dojrzae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
W Wiedniu Pierwsze lata w Paryu Spotkanie z rodzin. Podr do Czech i Niemiec
Wyjazd do Anglii i na wysp Majork Ostatnie lata Pytania i wiczenia do rozdziaw 6-7
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
l 6. Bedrich Smet;
8. Twrczo Chopina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Modo Bedrich
Polonezy Mazurki Walce i nokturny Etiudy i preludia Scherza, ballady i Fantazja Smetany w ostati
f-moll Sonaty fortepianowe Inne utwory fortepianowe Muzyka kameralna i pieni Twrczo Dvor!
Znaczenie twrczoci Chopina Pytania i wiczenia do rozdziau 8 .. Pytania i wiczei
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 7. Modest Musoi
9. Hektor Berlioz i Micha Glinka . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . . 86 Rozwj kultury,:
Dziecistwo i studia paryskie Berlioza Symfonia fantastyczna* Berlioza Uzyskanie Grze Bory;
Nagrody Rzymskiej. Symfonia Harold w Italii Berlioza Dziecistwo i studia stawy Twri
muzyczne Glinki Opera Iwan Susanin Glinki Opera Rusan i Ludmia Glinki 8. Aleksander B<
Przyja Glinki z Berliozem. Twrczo Berlioza przed 1848 r. Wraenia Dziaalno Alek
hiszpaskie Glinki. Ostatnie lata ycia Twrczo Berlioza po r. 1848. Druga podr Azji rodkowej
do Rosji Rimskiego-Korsa
Pytania i wiczenia do rozdziau 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Kko Bielajewa
10. Franciszek Liszt i Ryszard Wagner w I poowie XIX w. . . . . . . . . . . . 98 lata Pytania i
Dziecistwo Liszta i Wagnera Kariera wirtuozowska Liszta Pierwsze lata w Weimarze. wiczei
Rapsodie wgierskie Liszta Koncert fortepianowy Es-dur Liszta Modo Wagnera 9. Piotr Czajkom
Tannhauser Wagnera Pytania i wiczenia do rozdziau 10 Modo i studi;
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 a Wielka Pitka.
Jezioro abdzie
Koncert skrzypc
Dama Pikowa
fonia Czajkowsl
11. Muzyka drugiej poowy XIX w. Narodowe kierunki w muzyce Pytania i wicz
1. Franciszek Liszt i Ryszard Wagner w II poowie XIX w. . . . . . . . . . . 108 10. Jan Brahnai .
, Twrczo symfoniczna Liszta Preludia Liszta Dziaalno Liszta w Weimarze Reformy Koncert skrzypc
operowe Wagnera Kompozytorska i koncertowa dziaalno Wagnera za granic II Koncert fort*
Tristan i Izolda Wagnera piewacy norymberscy Wagnera Tetra-logia Piercie Twrczo Bratu
Nibelunga Wagnera Parsifal Wagnera F. Liszt. Ostatnie lata Pytania i wiczenia do Pytania i wiczei
rozdziau l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ' . . . 119
11. Muzyka we Fi
2. Jzef Verdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Jakub Offenbacl
Dziecistwo i modo Verdiego Wiosna Ludw w yciu Verdiego Reformy operowe Opera Carmen>:
Rigoletto Verdiego Trubadur i Traviata Verdiego Twrczo Verdiego Pytania i wiczei
do r. 1870 Aida Verdiego U szczytu sawy Otello i Falstaff
12. Edward .Grieg
Verdiego Edward Grieg. ]
Pytania i wiczenia do rozdziau 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 alno artystyczi
3. Stanisaw Moniuszko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 zyczne Sibeliusa
Lata dziecistwa Modo Moniuszki Studia berliskie Dziaalno w Wilnie. czoci Sibeliusa
piewniki domowe Bajka Moniuszki Twrczo operowa. Halka W Petersburgu i Pytania i wicz
Paryu Flis, Hrabina i Verbum nobile Moniuszki Opera Straszny dwr III. Muzyka w j
Moniuszki Kantaty i ballada chralna Moniuszki Ostatnie lata Pytania i wiczenia do
1. Klaudiusz De
rozdziau 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Kolorystyka dzv\
4. Henryk Wieniawski i Juliusz Zarbski . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Debussy'ego
Studia i podre koncertowe Wieniawskiego Koncert skrzypcowy d-moll Wieniaw- da TwrczoJ
skiego W Petersburgu i w Brukseli. Ostatnie lata Twrczo Wieniawskiego kompozytorskie ]
Juliusz Zarbski v Ravela Balet;
Pytania i wicz
5. Wadysaw eleski i Zygmunt Noskowski . . . . . . . . . . . . . . . 153
Dziecistwo i modo eleskiego Uwertura W Tatrach eleskiego W Warszawie i
Krakowie. Twrczo eleskiego Zygmunt Noskowski Step Noskow-skiego
Twrczo Noskowskiego w ostatnich latach jego ycia Pytania i wiczenia do rozdziaw 4-5
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
6 ->
6. Bedrich Smetana i Antoni Dvofak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Modo Bedricha Smetany Opera Sprzedana narzeczona Smetany Twrczo Smetany
w ostatnich latach ycia Moja ojczyzna Smetany ycie A. Dvofaka Twrczo
Dvoraka Pytania i wiczenia do rozdziau 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
170
7. Modest Musorgsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Rozwj kultury muzycznej Grupa Piciu Modest Musorgski. Noc na ysej Grze
Borys Godunow Opera Chowaszczyzna i pieni Obrazki z wy-stawy
Twrczo lat ostatnich
8. Aleksander Borodin i Mikoaj Rimski-Korsakow . . . . . . . . . . . . 178
Dziaalno Aleksandra Borodina II Symfonia h-moll Borodina W stepach
Azji rodkowej)). Ostatnie lata dziaalnoci Knia Igor Borodina Modo
Rimskiego-Korsakowa Studia muzyczne Rimskiego-Korsakowa. Pierwsze opery
Kko Bielajewa Szeherezada Rmskiego-Korsakowa Opera Sadko Ostatnie
lata
Pytania i wiczenia do rozdziaw 7-8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
9. Piotr Czajkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Modo i studia Twrczo symfoniczna w okresie moskiewskim Czajkowski a Wielka
Pitka. Romeo i Julia Koncert fortepianowy b-moll op. 23 Balet Jezioro abdzie))
Czajkowskiego Wyjazd z kraju Opera Eugeniusz Oniegin Koncert skrzypcowy D-dur
op. 35 Lata podry Czajkowskiego Powrt do Rosji Dama Pikowa)) pica
krlewna)) i Dziadek do orzechw)) V i VI Sym-fonia Czajkowskiego Znaczenie
twrczoci Czajkowskiego Pytania i wiczenia do rozdziau 9
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
10. Jan Brahms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Koncert skrzypcowy D-dur Brahmsa Modo Brahmsa Dziaalno Brahmsa II
Koncert fortepianowy* i IV Symfonia Brahmsa Brahms i inni kompozytorzy Twrczo
Brahmsa Pytania i wiczenia do rozdziau 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
212
11. Muzyka we Francji w drugiej poowie XIX w. . . . . . . . . . . . . . . 213
Jakub Offenbach i operetka paryska Opera liryczna Gounoda Georges Bizet. Opera
Carmen Cezar Franek Symfonia d-moll Francka Kamil Saint-Saens Pytania i
wiczenia do rozdziau 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
12. Edward Grieg i'Jan Sibelius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Edward Grieg. Koncert fortepianowy a-moll Peer Gynt Edwarda Griega Dzia-alno
artystyczna Griega Twrczo Edwarda Griega Dziecistwo i studia mu-zyczne Sibeliusa
Poematy i legendy symfoniczne Sibeliusa .Charakterystyka twr-czoci Sibeliusa Pytania i
wiczenia do rozdziau 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

III. Muzyka w pocztkach XX w.


' 1. Klaudiusz Debussy i Maurycy Ravel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Kolorystyka dwikowa i impresjonizm w muzyce Wraenia muzyczne modego
Debussy'ego Popoudriie fauna i Nokturny Debussy'ego Peleas i Melizan-da
Twrczo instrumentalna Debussy'ego po 1900 r. Ostatnie lata Zaoenia
, kompozytorskie Ravela Pierwsze kompozycje Rayela Utwory fortepianowe
' Ravela Balety Ravela Bolero na orkiestr Ravela
Pytania i wiczenia do rozdziau l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
2. Muzyka hiszpaska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Oglny charakter hiszpaskiej muzyki ludowej Isaac Albniz Twrczo forte-
pianowa Albniza Enriue Granados Manuel de Falla. Pierwsze dziea Trj-
ktny kapelusz i Kukieki mistrza Piotra Koncert na klawesyn i inne instrumenty
Ostatnie lata
Pytania i wiczenia do rozdziau 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
3. Ryszard Strauss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
ycie i dziaalno R. Straussa do ok. 1900 r. Przygody Sowizdrzaa* R. Straussa Poematy
symfoniczne R. Straussa Lata sawy. Symfonia domowa R. Straussa Opery R. Straussa
Symfonia alpejska* R. Straussa Dziaalno w okresie midzywojennym i drugiej wojny
wiatowej Ostatnie lata Pytania i wiczenia do rozdziau 3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
4. Giacomo Puccini i Ottorino Respighi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Cyganeria. Modo Pucciniego Tosca i Madama Butterfly Lata sawy Pucciniego Zgodnie z zapowied
Turandot Pucciniego Ottorino Respighi Fontanny rzymskie* Cykl Pinie rzymskie okres dziejw muzyki o
Uroczystoci rzymskie* Dziea lat ostatnich Pytania i wiczenia do rozdziau 4 najwybitniejszych konjj
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 czce najbardziej fepre
5. Aleksander Skriabin i Sergiusz Rachmaninow . . . . . . . . . . . . . 258 kw biecego. Muzyk
Modo Skriabina Koncert fortepianowy fis-moll Skriabina Okresy twrczoci Skriabina w dziea nadal silnie oc
Poemat ekstazy* Skriabina Twrczo lat ostatnich Skriabina Modo Sergiusza niewtpliwie w duym
Rachmaninowa II Koncert fortepianowy c-moll Rachmaninowa Sukcesy artystyczne Biorc pod uwag j
Rachmaninowa Twrczo Rachmaninowa Pytania i wiczenia do rozdziau 5 zycznych I stopnia, ac
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 materiau czy te koleji
nym, odpowiednio, zil
6. Ignacy Paderewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 w I czci Pogadanek o om
Modo Pierwsze podre artystyczne Kompozycje z towarzyszeniem orkiestry. lekcjach te rozdziay, dc
Opera ,Manru Dziaalno w okresie przed pierwsz wojn wiatow Dziaalno ' si w ujciu poszczegl
polityczna w okresie pierwszej wojny wiatowej Wznowienie dziaalnoci koncertowej przednimi. Rwnie z
Ostatnie lata Twrczo Pytania i wiczenia do rozdziau 6 czenia, ktre mogyby m
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 materiau.
7. Mieczysaw Karowicz i Ludomir Rycki . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Wybitnie negatywr
Dziecistwo i modo Karowicza Koncert skrzypcowy* Karowicza Poematy umiejtnoci kojarzeni*
symfoniczne Karowicza Moda Polska w muzyce Ludomir Rycki. Scherzo spoecznym i polityczny
symfoniczne Staczyk Studia berliskie i dziaalno Ryckiego we Lwowie Opera tonomicznego traktowa
Eros i Psyche* i balet Pan Twardowski* Ryckiego Twrczo okresu midzywojennego cania jak najbardziej
Ostatnie lata Pytania i wiczenia do rozdziau 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zrywajc ze wspomi
287 kteryzowanie i przedsU
z wydarzeniami dziejov
8. Karol Szymanowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
dzinie kultury muzyczn
Modo Karola Szymanowskiego II Symfonia* Szymanowskiego Twrczo Szy-
staje oglny ukad mati
manowskiego w okresie pierwszej wojny wiatowej Okres narodowy" w twrczoci
lecz reprezentujcych t
Szymanowskiego Harnasie Ostatnie lata na etapy ze wzgld
Pytania i wiczenia do rozdziau 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 niektrych innych twoi
ciwego uwiadomienia i
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 nasuwa jej powinno
w trakcie zaj byob)
SPIS ILUSTRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Materia zawarty v
muzyki wspczesnej, r
INDEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
:
nostki lekcyjne. W dzi
TABLICA CHRONOLOGICZNA KOMPOZYTORW XIX w. i POCZTKW XX w. po str. 316
prezentujcy muzyk
w jej rozwoju, lecz nie:
MAPKA MIEJSCOWOCI, W KTRYCH PRZEBYWA FRYDERYK CHOPIN po str. 316
Mojej creczce Hani

Od autora

Zgodnie z zapowiedzi zawart w przedmowie do I czci podrcznika II jego cz obejmuje okres


dziejw muzyki od romantyzmu do czasw nowszych. Oprcz danych z ycia i twrczoci
najwybitniejszych kompozytorw znajdzie w niej czytelnik krtkie analizy lub informacje dotyczce
najbardziej reprezentatywnych kompozycji powstaych w cigu ubiegego stulecia i pocztkw
biecego. Muzyka omawianego okresu jest niezmiernie rnorodna i bogata, obfitujca w dziea nadal
silnie oddziaujce. Gruntowne poznanie cennej literatury muzycznej tych czasw niewtpliwie w
duym stopniu wzbogaca wiat przey estetycznych suchacza.
Biorc pod uwag praktyczne moliwoci wykorzystania podrcznika w VII klasie szk mu -
zycznych I stopnia, autor nie zakada koniecznoci cakowitego wyczerpania zawartego w nim
materiau czy te kolejnego opracowywania z modzie poszczeglnych rozdziaw. Po gruntownym,
odpowiednio zilustrowanym utworami muzycznymi przerobieniu zagadnie zawartych w I czci
Pogadanek o muzyce, II cz podrcznika mona potraktowa jako wybr, wykorzystujc na lekcjach te
rozdziay, do zilustrowania ktrych istniej odpowiednie warunki. Zaoenie to przejawia si w ujciu
poszczeglnych rozdziaw jako oddzielnych caoci, raczej luno zwizanych z po przednimi.
Rwnie z tego wzgldu cykle rozdziaw nie s zaopatrzone w zbiorcze Pytania i wiczenia, ktre
mogyby mie praktyczne zastosowanie jedynie w wypadku sukcesywnego przerabiania materiau.
Wybitnie negatywnym, a do czsto niestety spotykanym wrd uczniw zjawiskiem jest brak
umiejtnoci kojarzenia wydarze zachodzcych w wiecie muzycznym z wydarzeniami w yciu
spoecznym i politycznym nawet wasnego kraju. Niewtpliwie jest to rezultat tradycyjnego, au-
tonomicznego traktowania historii muzyki, w oderwaniu od historii powszechnej metody nauczania
jak najbardziej niewskazanej w szkolnictwie muzycznym I stopnia.
Zrywajc ze wspomnian tradycj, w podrczniku niniejszym gwnym celem autora byo schara-
kteryzowanie i przedstawienie ycia i twrczoci poszczeglnych kompozytorw w cisym zwizku z
wydarzeniami dziejowymi, zwaszcza tak doniosymi i brzemiennymi w skutki rwnie w dziedzinie
kultury muzycznej jak Wiosna Ludw i pierwsza wojna wiatowa. W zwizku z tym pozostaje oglny
ukad materiau, umoliwiajcy czne omawianie kompozytorw wspczesnych sobie, lecz
reprezentujcych twrczo stylistycznie odrbn (np. Berlioz i Glinka), i zakadajcy dzielenie na etapy
ze wzgldu na przynaleno do dwch okresw historycznych ycia i twrczoci niektrych
innych twrcw (np. Liszta i Wagnera). Ujcie takie przyczyni si powinno do wa ciwego
uwiadomienia sobie przez modzie czasokresu dziaalnoci poszczeglnych kompozytorw i nasuwa
jej powinno odpowiednie skojarzenia historyczne. Rozszerzenie zakresu tych skojarze w trakcie zaj
byoby niezmiernie celowe i poyteczne.
Materia zawarty w II czci Pogadanek o muzyce nie obejmuje bogatej i zoonej problematyki
muzyki wspczesnej, na poznanie ktrej aktualny program nauczania przewiduje zaledwie 4 jed nostki
lekcyjne. W dziale Muzyka w pocztkach XX w. omwieni zostali jedynie kompozytorzy re-
prezentujcy muzyk poszczeglnych narodw, ktre w tym czasie odegray powaniejsz rol w jej
rozwoju, lecz nie nalecy jeszcze do twrcw tzw. muzyki wspczesnej (z bardzo nielicznymi
wyjtkami, jak Karol Szymanowski i Manuel de Falla). Z reguy pominito rwnie blisze omwienie
tych dziel okresu midzywojennego, ktrych gruntowne poznanie wymaga bliszej orientacji w
kierunkach i stylach muzyki wspczesnej. Zagadnieniom tym, cile zwizanym z nowymi pr dami w
literaturze, filozofii, sztukach plastycznych, teatrze itd., powicona zostanie o ile zajdzie potrzeba
III cz Pogadanek o muzyce, przeznaczona specjalnie dla nauczycieli pragncych w sposb
przystpny i atrakcyjny wprowadzi w ramach Audycji muzycznych czy lekcji Literatury muzycznej szereg
arcydzie muzyki wspczesnej.
Z twrczoci poszczeglnych kompozytorw omwione zostay w podrczniku przede wszystkim
dziea symfoniczne i operowe, zilustrowane przykadami nutowymi bardziej charakterystycznych
tematw lub ich pocztkw. Na dobr takiego repertuaru wpyno przewiadczenie o szczeglnej roli,
jak literatura ta odegraa w rozwoju kultury muzycznej, a zadecydowa iakt, e partytury tych dzie s
na og mniej rozpowszechnione i mniej dostpne na terenie szk ni materia nutowy utworw
przeznaczonych na poszczeglne instrumenty czy piew solowy.
Za wszelkie yczliwe i konstruktywne uwagi dotyczce ukadu i szczegw podrcznika autor
1. Franciszek Seta
pozostanie szczerze zobowizany.
Na koniec jeszcze jedna uwaga dotyczca moliwoci poszerzania wiedzy muzycznej w trakcie
korzystania z niniejszego podrcznika. Twrczo muzyczna omawianego okresu w znacznym stopniu
inspirowana bya dzieami innych sztuk, przewanie dzieami literackimi, ktrych znajomo
przyczynia si do waciwego uchwycenia intencji kompozytora. Tre dzie literackich bdcych
rdem inspiracji twrczej lub wicych si z poszczeglnymi utworami muzycznymi podana zostaa
w formie krtkich objanie przy omawianiu odnonych kompozycji. (Rwnie streszczenia akcji
poszczeglnych oper zostay bardzo skrtowo ujte, co wobec istnienia dostpnych u nas
przewodnikw operowych wydaje si uzasadnione.) Blisze natomiast zapoznanie si z treci tej
literatury, jak rwnie gruntowne, przede wszystkim praktyczne poznanie stylu poszczeglnych
kompozytorw pozostawione jest inicjatywie wykadowcy i uczcej si modziey.

Toru, w grudniu 1960 r.


eto latine, czyli'
Muzyka pierwszej polowy XIX w.
Romantyzm w muzyce
1. Franciszek Schubert

Epoka, w ktrej y Franciszek Schubert (wym. Szubert, 1797-1828), pierwszy


twrca muzyki romantycznej, bya niezwykle burzliwa i obfitowaa w wane
wydarzenia dziejowe. Po wielkiej rewolucji francuskiej (1789 r.), zakoczonej
ustanowieniem republiki, ca niemal Europ ogarny dugotrwae wojny, prowadzone
przez Napoleona I, ktry wbrew rewolucyjnym ideaom ogosi si wkrtce cesarzem
Francuzw. Ostatecznym wynikiem wojen i druzgoccej klski wojsk napoleoskich w
wyprawie na Rosj (1812) by zebrany w trzy lata pniej w Wiedniu kongres
mocarstw sprzymierzonych (Anglii, Rosji, Niemiec i Austrii), na ktrym m.in.
postanowiono bezwzgldnie tpi wszelkie ruchy wolnociowe, powanie jak si
okazao zagraajce monarchiom i ustrojowi feudalnemu w Europie; w tym te celu
zawarto tzw. wite Przymierze.
Niemymi wiadkami tego historycznego kongresu byli dwaj stale mieszkajcy w
Wiedniu kompozytorzy: wielki entuzjasta idei wolnoci Ludwik van Beet-hoven
(przeywajcy ju w tym czasie tragedi swej guchoty), oraz mody, 18-letni
romantyk Franciszek Schubert.
Rok 1815 ma rwnie w dziejach muzyki wane znaczenie. Jest dat powstania
szeregu najlepszych pieni Schuberta, dat uznawan za narodziny romantyzmu w
muzyce.
Wyrazy romantyczny" i romantyzm" pojawiy si
wHteratue i muzyce bardzo dawno w literaturze francuskiej i angielskiej
dla okrelenia rnych zjawisk nacechowanych nie-
zwykoci, malowniczoci, silnym adunkiem uczuciowym. Termin ten wie si z
nazw redniowiecznych powieci awanturniczorrycerskich, penych niezwykych
przygd, bohaterstwa, mioci, a pisanych nie po acinie, lecz w jzykach
narodowych1. Ten typ utworu nazywano roman, tj. romansem.
Romantyzm jako prd literacki pojawi si' najwczeniej ju z kocem XVIII w.
w Anglii i Francji. Do czoowych pisarzy epoki romantyzmu na-

1
W jzyku aciskim sowo romanice oznacza po rzymsku", na sposb ludowy, w przeciwiestwie do
latine, czyli po acinie".
do cesarskiej kapeli <
le: w Anglii Jerzy Byron (wym. Bajron), Percy Shelley (wym. Persi Szelej),' wikcie i nauk w szl
Walter Scott (wym. Skot); w Niemczech Fryderyk Schiller (wym. Sziller), Jan Mozarta i Beethovei
Wolfgang Goethe (wym. Gete), Henryk Heine (wym. Hajne); we Francji Alfons czonkiem. piewajc
Lamartine (wym. Lamartin), Wiktor Hugo (wym. Igo); w Polsce Adam nik piewu i literatu
Mickiewicz, Juliusz Sowacki; w Rosji Aleksander Puszkin, Micha Lermontow towanie si wraliw<
i wielu innych. pierwsze prby kom:
Romantycy byli postpowi: bronili wolnoci czowieka, gosili hasa narodowo-- Franciszka odbijay i
wyzwolecze, zwalczali feudalizm. Wprowadzili do literatury nowe tematy," wzite z zakaza chopcu, kat
ycia ludu jego pieni, podania, wierzenia sigali po jzyk i poezj ludow. Akcj W konwikcip prze
pierwszych piefli, sz
swych dzie umieszczali czsto w odlegej, historycznej lub legendarnej przeszoci w
sceniczno-muzyczftegi
egzotycznych krajach Wschodu, lub na wzr ludowy w wiecie wysnutym z
dyrektora konwiktu.
fantazji. Darzyli zainteresowaniem kultur wiata antycznego oraz Odrodzenia,
kursu zosta naucyci
najblisza jednak bya im epoka redniowiecza, , w ktrej odnajdowali pokrewne ideay.
W okresie tym .(191
Spord pisarzy epoki odrodzenia szczeglne zainteresowanie romantykw
zrfane), 5 dalszych syi
wzbudzali twrcy narodowej literatury woskiej, Dante Alighieri (wym. Ali-gieri) kilka (niezbyt udanyc]
i Francesco Petrarka (wym. Franczesko Petrarka), oraz najwybitniejszy twrca pobieran w cigu 4
dramatycznej literatury angielskiej, William Szekspir. Po bezowocnych stat
Muzyka romantyczna posiada wiele cech wsplnych z romantyczn literatur, ktrej dorywcz prac nauc
tematyk i teksty kompozytorzy czsto wykorzystywali dla wasnych potrzeb. Oprcz na Wgrzech. Stai| j
wsplnych zainteresowa, twrcw obu tych dziedzin sztuki czya skonno do dycznie pieni i udzi
wypowiedzi uczuciowej, prowadzca czsto do przewagi treci nad form. i poetw ktrzycci
Kompozytorzy romantyczni uwaali, e muzyka powinna by wyrazem uczu, aby , Ich wesoe, niekiedy i
ujawni, o jakie uczucia chodzi, czsto nadawali swym utworom odpowiednie tytuy.
Muzyk tak przyjo si nazywa programow, posiada ona bowiem swj okrelony,
uwidoczniony w tytule program, wyjaniajcy intencje kompozytora. Klasyczne formy
cykliczne - sonata i symfonia trac w tej epoce przodujce znaczenie. Jakkolwiek
kompozytorzy romantyczni stworzyli i tu szereg arcydzie, nasycajc dawrte formy
now, romantyczn treci, to jednak w centrum ich zainteresowania (dotyczy to
zwaszcza wczesnych romantykw) znalaza si liryka wokalna i instrumentalna a
wic przede wszystkim pieni solowe z towarzyszeniem fortepianu oraz miniatury
instrumentalne, gwnie fortepianowe. Utwory te, na og krtkie, odegray
niezmiernie wan rol w szybkim rozwoju mieszczaskiej kultury muzycznej XIX
w. Typowym kompozytorem czasw budzcego si romantyzmu w muzyce by
Franciszek Schubert.
Franciszek Schubert urodzi si w 1797 r. w Wiedniu,
ycie schuberta w rodzinie nauczyciela szkoy powszechnej. Pierwszych
lekcji muzyki udziela mu ojciec (gry na skrzypcach) i starszy
brat, Ignacy (gry na fortepianie). Po ukoczeniu 8. roku ycia rozpocz nauk
piewu, gry na organach i nauk teorii muzyki u miejscowego organisty kocielnego.
Atmosfera panujca w domu rodzinnym sprzyjaa rozwojowi jego talentu: urzdzano
czsto wieczory kameralne, w czasie ktrych wykonywano kwartety smyczkowe
czasem z udziaem maego Franciszka. Jako 11-letni chopiec, obdarzony wrodzon
muzykalnoci i adnym gosem, zda egzamin konkursowy

12
l
do cesarskiej kapeli chopicej, co zapewnio mu bezpatny 5-letni pobyt w konwikcie i
nauk w szkole. Tam pozna Schubert szereg wybitnych dzie Haydna, Mozarta i
Beethoyena, wykonywanych przez orkiestr szkoln, ktrej sam by czonkiem.
piewajc ponadto w chrze, zapozna si rwnie praktycznie z technik piewu i
literatur chraln; wywaro to niewtpliwie duy wpyw na ksztatowanie si
wraliwoci muzycznej przyszego kompozytora. Tam te powstay pierwsze prby
kompozytorskie 12-letniego chopca. Zainteresowania muzyczne Franciszka odbijay
si jednak ujemnie na postpach w nauce szkolnej, tote ojciec zakaza chopcu
kategorycznie komponowania. Zakaz okaza si bezskuteczny. W konwikcie przebywa
Schubert do 16. roku ycia. By ju wwczas twrc pierwszych pieni, szeregu
utworw fortepianowych, kwartetw, jednego utworu sceniczno-muzycznego i /
Symfonii, ktr wykonaa orkiestra szkolna z okazji imienin dyrektora konwiktu.
Warunki sprawiy, e Schubert po ukoczeniu specjalnego kursu zosta nauczycielem
w szkole powszechnej i peni te obowizki przez 3 lata. W okresie tym (1815-17)
powstao ponad 300 pieni (wrd nich najbardziej zriane), 5 dalszych symfonii, liczne
utwory fortepianowe i kameralne, msze, a take kilka (niezbyt udanych) oper. W tym
te czasie Schubert przerwa nauk kompozycji, pobieran w cigu '4 lat u Antoniego
Salieriego, byego nauczyciela Beethoyena. Po bezowocnych staraniach o posad 5 w
szkole muzycznej musia zadowoli si dorywcz prac nauczyciela muzyki u ksicia
Esterhazego w Zelesz (wym. Zeles) na Wgrzech. Staej posady nigdy nie mia,
utrzymywa si z wydawanych sporadycznie pieni i udzielanych lekcji muzyki. y w
gronie przyjaci malarzy i poetw ktrzy dzielili si z nirn mieszkaniem i
przypadkowymi zarobkami. Ich wesoe, niekiedy nawet huczne biesiady, podczas
ktrych nigdy nie brakowao

awikt miejski w Wiedniu

13
muzyki, nazwano od nazwiska kompozytora schuber-
tiadami".
Franciszek Schubert, przebywajcy stale w Wied-
niu, kilkakrotnie podrowa po rnych miejscowo-
ciach Austrii czasem w charakterze akompania-tora
do piewu, niekiedy za wystpujc samodzielnie z
repertuarem pianistycznym. W tym okresie powstaway
dalsze arcydziea: VIII Symfonia h-moll, zwana Nie-
dokoczon, cykle pieni, kwartety,.miniatury fortepianowe.
W 1827 r. zmar uwielbiany przez Schuberta Beethoven,
ktry znajc Schuberta tylko z nadesanych mu
Franciszek Schubert kompozycji, orzek, e tkwi w nim iskra Boa". W rok
pniej, po cikiej chorobie, zmar Franciszek
Schubert. Na kilka miesicy przed mierci odby si
jego pierwszy koncert kompozytorski; na koncercie tym Schubert wykonywa
publicznie swoje utwory z duym powodzeniem.
Jak wiele od siebie wymaga, wiadczy fakt, i pod koniec ycia, w stanie wiel-
kiego ju wyniszczenia chorob, zgosi si na nauk do jednego ze sawnych
wwczas mistrzw kompozycji, Simona Sechtera, czujc nieodpart potrzeb
pogbienia swojej wiedzy kontrapunktycznej.
Twrczo Schuberta jest bardzo obfita i rnorodna. Ogem
Twrczoi Schuberta. Formy
pieinl solowe] napisa Schubert ponad 600 pieni, ponad 40 utworw
kameralnych, l O symfonii (z czego dwie zachowane we
fragmentach), 18 oper i wodewilw oraz liczne utwory fortepianowe i chralne.
Jakkolwiek w kadej niemal dziedzinie swej twrczoci pozostawi wiele cennych
dzie, najwiksze znaczenie posiadaj jego osignicia w zakresie pieni solowej z
towarzyszeniem fortepianu.
Podczas gdy jeszcze u kompozytorw klasycznych budowa melodii poszczegl-
nych pieni ujta jest najczciej w ramy prostej formy dwu- lub trzyczciowej, to
pieni Schuberta zdecydowanie odbiegaj od tej zasady formalnej. Wyniko to z
nowego nastawienia do tekstu, ktre zakadao, e muzyka powinna wzmacnia
dziaanie sowa i moliwie wiernie ilustrowa tre tekstu poetyckiego. Dawna
zwrotkowa forma pieni, polegajca na powtarzaniu melodii pierwszej zwrotki z
coraz innym tekstem, rwnie nie moga ju wystarcza, zwaszcza e budowa
wiersza stawaa si u romantykw coraz bardziej swobodna i nowatorska. Partia
fortepianowa pieni Schuberta odgrywa te now rol: nie jest ju tylko akom-
paniamentem, lecz suy do odtworzenia ta nastrojowego, staje si ilustracj
oglnego charakteru danego tekstu.
W miejsce zwykej pieni zwrotkowej Schubert wyksztaca kilka nowych typw
pieni. Do najwaniejszych odmian formalnych pieni solowej Schuberta .nale: 1.
zwrotkowa pie wariacyjna, 2. pie przekomponowana, 3. pie deklamacyjna i 4.
ballada.
1. Przykadem zwrotkowej pieni wariacyjnej, w ktrej poszczeglne zwrotki
posiadaj wprawdzie t sam melodi, lecz przeksztacan za pomoc rd-

14 ^
kw techniki wariacyjnej, jest pie Schuberta Pstrg (Die Forelle). Oto jej
pocztek :

(Z oywieniem)
**
ka wrd ja - snnchbie-iu
Stru - mg - Ica f a - la

-^ J) ! fi-^- ti-..D.....U :
^
k, lu nic j plg-sa ma-a rub - ka, uje - 10- hj, zu>in-n|| pstrg.
Tekst pieni w tumaczeniu polskim brzmi nastpujco 1:
Strumyka fala szybka wrd jasnych biey k, w niej
plsa maa rybka, wesoy, zwinny pstrg. Jam cicho sta na
ce, za rybk patrzy w lad, jak lni w promieniu soca,
co w jasn wod wpad.
bis
Nad brzegiem rybak mody na czatach z wdk sta
i patrzc w gbi wody, na oku rybk mia.
Lecz zdobycz, cho tak bliska, wymyka mu si z rk,
bo pki woda czysta, bezpieczny bdzie pstrg. bis

Lecz sposb ma na wszystko ten rybak zy,


zamci nagle to przejrzyst, o rybko, biada ci!
Ach, patrz, plusna woda, na wdce schwytany pstrg ju drga.
O, jake mi ci szkoda, maleka rybko ma! bis

W powyszym tekcie pierwsze dwie zwrotki s sobie tak bliskie pod wzgldem nastroju, pe-
nego pogody i beztroski, e Schubert da im takie samo opracowanie muzyczne; natomiast tre
trzeciej zwrotki wprowadza niepokj, ktry podkrela kompozytor przez wprowadzenie odpowied-
nich rodkw wariacyjnych zarwno w melodii, jak i w towarzyszcej jej partii fortepianowej,
uzyskujc podany nastrj i spotgowanie wyrazu.

2. Przykadem pieni przekomponowanej, w ktrej kada zwrotka tekstu po-'iada


inne dostosowane do jej treci opracowanie 'muzyczne, moe by pie
fcSchuberta Wdrowiec (Der Wanderer) :
Jl J
Przu-cho-dz znie-bo-tucz-nuch gr,

gdzie szczyt si
pud cza - p chmur. pod cza - p chmur.

pnie
j. Autorem tekstu pieni Pstrg jest Christian Schubart, pieni Wdrowiec Jerzy Schmidt ki, pieni
mier i dziewczyna Mateusz Claudius (romantyczni poeci niemieccy).

15
(Umla

Oto tekst tej pieni w swu^~,


1. Przychodz z niebotycznych gr,
gdzie szczyt si pnie pod czap chmur. , W
wdrwce dzie za noc mknie, a wzrok i
myl pytaj, gdzie?

2. \V jesiennym socu, ach, gdzie i? niewzruszony spokj nieub


Mrocznieje dzie, opada li. I puste
sowa smuc mnie, i wszdzie obco mi i (Upita
le.

3. Gdzie jeste, gdzie jeste, drogi kraju mj?


' O gdzie, o gdzie ta ziele k?
Ten kraj, ten kraj padziei zdrj!
Rany tam rozkwita pk, tam moi
przyjaciele s, w spokoju moi zmarli
pi. Poniewa chodzi tu o aaji
._ . O kraju, gdzie mych ojcw gos, (niemieckim), naleaoby
o kraju, gdzie ty? rodzaju pieni w brzmie
4. W wdrwce dzie za noc mknie, a wzrok i myl
pytaj, gdzie? A dal bezmierna cisz tchnie: Tam 4. Ballada solowi
gdzie ci nie ma, tam szczcie twe". w sobie pierwiastki e
melodyki. Treci j<
Wczesny romantyzm obfituje w poezj o treci zblionej do powyszego utworu. Schubert wiersz fantastycznej, zabarw
ten pozna przypadkowo i stworzy pie wstrzsajc w swym wyrazie. Ustawiczn zmian 'nastroju moe tu by powsta
potguje coraz to nowe opracowanie muzyczne, obrazy zmieniaj si co chwila, a muzyka poda za Goethego, tak si rozj
nimi wiernie: gdy wraca fragment tekstu, powraca i muzyka nim zespolona. Tekst zostaje
przekomponowany".
3. Przykadem pieni deklamacyjnej, ktrej charakterystyczn cech jest cise
zespolenie melodii z akcentami mowy, nastrojem tekstu oraz z rozwojem siy wyrazu,
moe by pie Schuberta mier i dziewczyna (Der Tod und das Madchen).

, ~"***Miiaco:

W swobodnym przekadzie tekst-tej pieni brzmi nastpujco:


Kim jeste, zjawo blada? Przepadnij, Zapoznajmy si z kolei
straszny nie!
Upiorze, precz1. Przepadnij1.
Ach, id, nie tykaj mnie l"
Daj ml sw do, rozjanij pikn twarz!
Nie jestem straszna i nie karz.
Sen, sodki sen ode mnie masz.
Pjd ze mn w kraj pogodnych marze."
mi-

Sam tekst jest swego rodzaju dialogiem dziewczyny z uosobieniem mierci. Schubert w
strzowski sposb odtwarza tu muzyk przeraenie dziewczyny:

16
(Umiarkowanie)
Kim je - ste, zja - uio bla - da?

*p
P
17 l

pa - dnij,stra - sznjj nie! U - pio ~ ize, precz!"


niewzruszony spokj nieubaganej mierci:
(Umiarkowanie)
3^

j> j
Daj mi sw do, roz - Ja - nij pie. - kna.
i J ' J i J.
twarz! Nie je - stem stra - szna i nie ka - rze."
t

Poniewa chodzi tu o najcilejsze zespolenie muzyki z akcentami mowy i tekstem w jzyku obcym
(niemieckim), naleaoby celem lepszego poznania istoty pieni deklamacyjnej sucha tego
rodzaju pieni w brzmieniu oryginalnym (zakadajc oczywicie, e dobrze znamy dany jzyk).

4. Ballada solowa jest rodzajem pieni o dramatycznym charakterze, czcym w


sobie pierwiastki epiczne w postaci recytatywu i liryczne w postaci uczuciowej
melodyki. Treci jej jest zazwyczaj opowie poetycka o tematyce ludowej,
fantastycznej, zabarwiona tajemniczym, ponurym nastrojem grozy. Przykadem moe
tu by powstaa w r. 1815 ballada Krl Elfw (Erlkonig) Schuberta do tekstu Goethego,
tak si rozpoczynajca:
(Szjjbko)
^?
<
*=ij i ?
F
=
J J l J,
Kto p - dii tak wcina uiirie-czor - nej mie?

r J
Kir' i T r r l f' ir
To o - jelec zdzie - ckiem na ko - niu mknie
Zapoznajmy si z kolei z piknym tekstem ballady Goethego:

Kto pdzi tak w cwa w wieczornej mie? To


ojciec z dzieckiem na koniu mknie i niknc w
ramionach tuli je swych, bo dmie drapieny
jesienny wichr.

No, mw, syneczku, czemu skry twarz?" Ach,


ojcze mj, tam Krl Elfw, patrz: korona jego i
paszcza tren." Ach, pij, to mga i zudny sen."
2 Pogadanki o muzyce II

17
Pjd, dziecko me, pjd ze mn, pjd! oraz mesamowitoi
Czarowne bani bd ci snu, nad rzek
barwny janieje kwiat, moja matka zotych
wiele ma szat."

Ach, ojcze, mj ojcze, czy syszysz ten szept?


Krl Elfw woa i chce, bym z- nim szed."
Syneczku, przecie wiatru to piew, wiatr szumi w
uschych liciach tych drzew."

Pjd, wdziczny chopcze, posuchaj mi!


Moje cry bd piastowa ci. Moje cry Elementein w
wiod ponocny swj tan, uwij, uplot ci snw fortepianowa, su
cudnych wian."
krajobraz, nocny
Czy widzisz, mj ojcze, przed nami o krok tam zjaw.
cry krla wtulone w mrok?" Ju pij, to nic, to Ballada Kr6l i
chwieje si cie, to wierzby zmurszaej srebrzy si szem Goethego, s
pie." nierozerwaln^ V
Pjd, kocham ci, modoci twej nci mnie kwiat, a
kilku godzin, po
Johann Wolfgang Goethe
nie chcesz,^ to si w mj porw ci wiat!" Ju
chwyta mi, ojcze, pod paszcz twj mi wtul! Zrobi
mi krzywd zy Elfw Krl!" HlSch,ibrtm

Strach targn ojcem, wic konia pchn w skok,


w ramionach tuli jk dziecka i szloch. przydatnoci fo
Gdy dopad wrt i progw swych, bert ponad 70 pj
na zawsze pacz dziecka zmilk i cich.
Z wyjtkiem wstpu i zakoczenia cay tekst tej ballady przedstawia dramatyczny dialog midzy
ojcem i jego synkiem, przerywany zowieszczym, kuszcym wzywaniem lenego ducha, legendarnego
Krla Elfw, pojawiajcego si w rozgorczkowanej wyobrani dziecka. Zespolona z tekstem ballady
muzyka Schuberta wzmacnia dramatyzm sytuacji, zabarwiajc gos ojca, dziecka i lenej zjawy
indywidualnymi odcieniami. Napicie i strach wyczuwamy w sowach majaczcego dziecka:

(Szbko)
P i u* r * r i r- f P 3
Ach, jee, mj o - jee, cz sly - szysz ten
r ' 1 11 "r
siept? Krl E - Hw tuo - la i chce, bym z nim szed."

ukryty niepokj w tonie sw ojca:


(Szgbko) 1 J> J> J ^

4 ' J i r r * > J> i


Sy - ne - ciku, pn -ci w a - tru to
1 |Jl 1 J
piew,
" 1

wiatr u - mi <on - schlych li - iciach tgch drzew."

18
oraz niesamowito w kuszcej piewnoci woania Krla Elfw:

(Szbko)
"
Pjd, csng cblo pcze, po
- --- Pr r- - r r
- su - chaj mlc! Mo- je co - rj) b - d pia - sto - ma ci"

Elementem wicym te wypowiedzi o zrnicowanym charakterze jest partia


fortepianowa, sugestywnie malujca ponure, pene napicia i grozy to : leny
krajobraz, nocny wicher, ttent kopyt koskich i niesamowite odgosy nocnych zjaw.
Ballada Krl Elfw naley do najlepszych pieni Schuberta. Wstrznity wierszem
Goethego, stworzy on arcydzieo, w ktrym muzyka i tekst stanowi jedno
nierozerwaln. Wedug relacji przyjaci kompozytora powstao ono w cigu kilku
godzin, pod silnym wraeniem poezji Goethego.
F. Schubert tworzy pieni do tekstw wielu poetw
zarwno wybitnych, jak Goethe, Schiller, Heine, jak i mao
Pleni Schuberta znanych w wyborze wierszy kierujc si gwnie ich

przydatnoci do muzycznego opracowania. Do sw Goethego napisa Schubert


ponad 70 pieni; wrd nich oprcz omwionej ballady szczegln
Schubertiada u Spauna

19
Przejadka

popularno zdobyy: Magorzata przy koowrotku (Gretchen am Spinnrade) i Polna


ryczka (Heidenroslein). Rwnie do tekstw Fryderyka Schillera skomponowa
Schubert wiele pieni (ponad 50, m.in. Skarga dziewczyny Des Mddchens Klage).
Autorem tekstu bardzo popularnej pieni Ave Maria Schuberta jest Walter Scott.
Pewn cz swych pieni uj Schubert w cykle; dotyczy to pieni tworzonych do
sw mao znanego poety niemieckiego Wilhelma Miillera (wyro- Mil-lera). Uj je w
cykl pt. Pikna mynarka (Die schone Mulleriri), obejmujcy 20 pieni, oraz Podr
zimowa (Die Winterreise) 24 pieni. Po mierci Schuberta zebrano ponadto 14 nie
wydanych pieni do tekstw rnych poetw (w tym 6 do sw Henryka Heinego) i
opublikowano w zbiorze pt. abdzi piew (Schwanengesang).
Wan zalet pieni Schuberta, oprcz poprzednio wspomnianych, jest ich wybitny
wokalizm", tj. umiejtne wykorzystanie moliwoci gosowych wykonawcy. W
duym stopniu przyczynio si to do ich popularnoci. W pieniach, a take w innych
utworach, wykaza Schubert niewyczerpan wprost inwencj melodyczn.
Melodie niektrych swych pieni zuytkowa Schubert w utworach kameralnych i
Utwory kameralne
fortepianowych. Syszymy je na przykad: w Kwintecie fortepianowym A-
i fortepianowe dur, w ktrym cz powolna, Andante, jest szeregiem wariacji na temat
pieni Pstrg, w Kwartecie smyczkowym d-moll, opartym na melodii pieni
mier i dziewczyna, oraz w Fantazji fortepianowej C-dur op. 15 (Wandererfantasie) na
temat pieni Wdrowiec. Ogem stworzy Schubert ponad 40 utworw kameralnych, w
tym 22 kwartety (4 zaginy), wspomniany kwintet fortepianowy, oktet na instrumenty
dte, tria,

20
3 sonatiny skrzypcowe i in. Wzbogaciy one literatur kameraln w niezmiernie cenne
pozycje. Ostatnim dzieem Schuberta jest utwr kameralny: Kwintet smyczkowy C-dur
z 2 wiolonczelami.
Znaczenie Schuberta jako kompozytora muzyki fortepianowej polega przede
wszystkim na stworzeniu nowej formy, tzw. miniatur fortepianowych. Nale do nich
utwory ujte w zbir pod nazw Moments musicauK1 (6 utworw), 2 zbiory utworw
(po 4) pt. Impromptus2, scherza, wariacje oraz liczne tace (walce, lendlery, menuety,
tace szkockie, niemieckie i in.). Te na og krtkie, liryczne utwory znalazy wkrtce
zwolennikw (Schumann, Mendelssohn, Chopin) i stay si typowe dla romantycznej
literatury fortepianowej. Wzorem dla Schuberta mogy by drobne utwory Beethovena,
tzw. Bagatele. Mniejsze znaczenie posiadaj sonaty fortepianowe Schuberta (22),
wrd ktrych znajdujemy jednak takie arcydzieo, jak Sonata a-moll op. 42. Ponadto
napisa Schubert ponad 50 utworw fortepianowych na 4 rce (marsze, wariacje,
ronda, polonezy, sonaty i in.), ktre cieszyy si du popularnoci.
Twrczo symfoniczna Schuberta obejmuje 8 zachowanych
w caoci symfonii i 9 uwertur. Do najbardziej znanych
Twrczo symfoniczna.
"Niedokoczona symfonia" nale: IVSymfonia c-moll zwana Tragiczn (z 1816 r.), VIII
Schuberta Symfonia h-moll zwana Niedokoczon (z r. 1822) oiaz
ostatnia Symfonia C-dur zwana Wielk z r. 1828, znaleziona przez Schumanna w 10 lat
po mierci * kompozytora i wykonana pod dyrekcj Mendelssohna j-ako VII Symfonia
(wczeniejszej, VIII Symfonii h-moll wwczas jeszcze nie znano).
VIII Symfonia Niedokoczona stanowi wyjtek w literaturze symfonicznej. Skada si tylko z
dwch czci: Allegro i Andante. Z III czci, tj. ze Scherza, pozostay tylko szkice. Nie wiadomo
jednak, czy Schubert rzeczywicie nie dokoczy tej symfonii, czy te (co jest bardziej prawdopodobne)
uzna za zbdne powikszenie jej o dwie dalsze czci. W kadym razie jest to dzieo artystycznie
doskonae. Obie czci symfonii, utrzymane zasadniczo w formie allegra sonatowego, przedstawiaj dwa
barwne obrazy, ktre nie kontrastuj z sob zbytnio pod wzgldem tempa i charakteru.
Cz I, Allegro moderato, rozpoczyna krtki wstp o pospnym charakterze, grany przez kontrabasy
w niskim rejestrze:
Allegro moderato
Vc. Cb. - 3^ ^

Ustpuje on wkrtce miejsca niespokojnemu ruchowi skrzypiec:


(Alleoro moderato)
J JjJiJiJ J J
n

1
Moment musical (wym. mom mizikal; z fr. chwila muzyczna) krtki utwr instrumentalny,
czsto fortepianowy, o swobodnej budowie, zwykle trzyczciowej.
2
Impromptu (wym. prpti; rwnie z fr. improwizacja, utwr stworzony jakby na poczekaniu, pod
wpywem chwili natchnienia) liryczny utwr instrumentalny, zwykle fortepianowy. Czsto posiada
form trzyczciow, a u Schuberta ma niekiedy form wariacji.

21
ktry nastpnie towarzyszy wyaniajcemu si z tego ta piewnemu tematowi pierwszemu. Intonuje go
obj:
(Allegro moderato)

W odrnieniu od melancholijnego tematu pierwszego temat drugi ma charakter bardziej pogodny;


melodia jego zaczerpnita zostaa z dawnej piosenki wiedeskiej. Graj go wiolonczele na tle syn-
kopowanych akordw skrzypiec i klarnetw:
-
~-
=^F s F =P*
,, : Vc.
/ 1 r 44J
*=*== E
r T" r
Oba tematy s trzonem ekspozycji. Po do obszernym przetworzeniu, wykorzystujcym gwnie temat
wstpu, powracaj oba tematy uzgodnione tonalnie (repryza). W tym wypadku uzgodnienie polega na
Pytania i wiczenia do
tym, e temat drugi wystpuje w tonacji rwnolegej (D-dur). W kodzie gwn rol odgrywa rwnie
temat wstpu.
II cz symfonii, Andante coh mato, pena jest tej samej poetycznej zadumy, co cz I, lecz bez jej
dramatyzmu. Po dwutaktowym wstpie (pizzicato kontrabasw) pojawia si spokojny piewny temat
pierwszy:

JU, 3 f
nrf
-4=
(Andante con moto)
rf~
-,
i HH
J
Vn."
^=
~itr>i ife
= ^ ii
Temat drugi nie stanowi kontrastu, lecz raczej nastrojowe uzupenienie tematu pierwszego: (Andante
con moto)

r-.Al r , ^^7>~~7~7p.
i r n i P ' \ v t \.' =;T7p f ffL ap^i
2. Joachim Rossini
dim.

morendo

Cz ta rwnie posiada form allegra sonatowego, przy czym w stosunkowo krtkim przetworzeniu
pojawia si nowa myl muzyczna.

Niedokoczonej symfonii Schuberta nikt nie sysza ani za ycia kompozytora, ani
bezporednio po jego mierci. Partytura jej, nikomu nie znana, leaa w zbiorach
rkopisw. Dopiero w r. 1865 pewien wiedeski dyrygent wydoby j na wiato
dzienne, udostpniajc ogowi to dzieo.

22
Twrczo operowa Schuberta w ktr woy kom-
pozytor wiele pracy i wysiku, nie zdajc sobie sprawy z nie-
doskonaoci swego talentu w tym kierunku nie sta-
nowi szczytowych osigni artystycznych kompozytora. Schubert napisa 18 oper i
wodewilw, lecz aden z tych utworw nie utrzyma si na scenie, wikszo nie bya
nawet wystawiona. Autorowi ich brak byo zmysu dramatycznego, nieodzownego
przy tworzeniu oper, a ponadto nie potrafi on krytycznie oceni tekstw z punktu
widzenia przydatnoci dla dziea scenicznego.
Waniejsze miejsce w twrczoci Schuberta zajmuj utwory chralne, przezna-
czone przewanie na chry mskie lub mieszane.
Oprcz tego pozostawi Schubert szereg mszy, hymnw oraz innych utworw
kocielnych. Weszy one w skad zbiorowego wydania dzie wszystkich Schu-. berta,
ktre ukazao si dopiero w 70 lat po mierci kompozytora.
"P8"*

l! Pytania i wiczenia do rozdziau l

1. Jakie wydarzenia dziejowe mialy miejsce w okresie, w ktrym yl Franciszek Schubert? Jakie znaczenie
ma data 1815?
2. Wymie nazwiska pisarzy poszczeglnych narodw w okresie romantyzmu. Jaki jest zwizek muzyki
literatur w tych czasach? Jak muzyk nazywamy programow?
3. Opowiedz o yciu F. Schuberta. Wyjanij, dlaczego pieni maj najwiksze znaczenie w jego twr-
Modo Rorainiefto Joachim Rossini, urodzony

w 1792 r. w Pesaro (rodkowe


Wochy), syn miejskiego trbacza, zapozna si ze scen ju
we wczesnym dziecistwie. Wskutek uwizienia ojca za zbyt wolnociowe" pogldy
may Joachim od 7. roku ycia towarzyszy w podrach artystycznych swej matce,
ktra bya aktork i piewaczk wystpujc na rnych scenach prowincjonalnych.
Pocztki nauki piewu i gry fortepianowej pobiera w Lugo i Bolonii. W wieku lat 12
prbowa ju swoich si jako piewak oraz korepetytor solistw i chrw w rnych
teatrzykach operowych, bardzo rozpowszechnionych we Woszech. Jako 15-letni
modzieniec uczszcza do szkoy muzycznej (Liceo Filharmonico) w Bolonii na nauk
kompozycji. Od r. 1810 teatry operowe Wenecji, Bolonii, Rzymu, Mediolanu i innych
miast woskich wystawiaj opery Rossiniego, komponowane w
olbrzymiej iloci. W 5 lat pniej zosta kierownikiem Joachim Rossini
muzycznym dwch teatrw operowych w Neapolu; o nawizanie wsppracy z nim
ubiegay si rwnie teatry rzymskie.

Z kocem 1815 r. Rossini zawar umow z jednym z te-


ncyruiik sewiisid.. Rossiniego atrw rzymskich, zobowizujc go do napisania w cigu
trzech tygodni opery komicznej na podstawie libretta 1,
ktre wybierze dyrekcja teatru. Niebawem okazao si, e mia to by Cyrulik sewilski,
opera osnuta na tle znakomitej komedii (pod tyme tytuem) wybitnego pisarza
francuskiego z drugiej poowy XVIII w., Piotra Augustyna Beaumar-chais'go (wym.
Bomarszego).
Dziki duym wartociom literackim i licznym akcentom satyrycznym skiero-
wanym przeciw arystokracji komedie Beaumarchais'go Cyrulik sewilski oraz Wesele
Figara (przedstawiajce dalsze dzieje gwnych bohaterw pierwszego utworu)
cieszyy si olbrzymim powodzeniem wrd publicznoci francuskiej. Obie komedie
przypady rwnie do gustu kompozytorom: na tle pierwszej sztuki osnu sw oper
.pt. Cyrulik sewilski w r. 1782 sawny niegdy kompozytor woski, Giovanni Paisiello,
a w 4 lata pniej wicia triumfy opera Wesele Figara Mozarta. Rossini, zmuszony
przez dyrekcj teatru do napisania opery opartej na temacie, ktry ju z duym
powodzeniem wykorzysta ulubiony przez Wochw, yjcy jeszcze Paisiello, znalaz
si w powanym kopocie. Uratowa go potny przypyw inwencji twrczej. Oper
sw napisa w cigu zaledwie 13 dni. Tekst 4-aktowej komedii Cyrulik sewilski uj
Rossini z pomoc swego librecisty w form 2-aktowego libretta operowego w 4
odsonach.

1
Libretto (z w. .ksieczka) peny tekst sowny utworu muzyczno-scenicznego, umoliwiajcy
kompozytorowi wykorzystanie jego poszczeglnych odcinkw do tworzenia recytatyww,
piewanych partii solowych (np. arii), zespoowych (np. duetw, tercetw i innych) i chralnych.

24
Teatr La Scala w Mediolanie

Akcja przedstawienia rozgrywa si w XVIII w. w Sewilli, miecie lecym w poudniowej


Hiszpanii. Tematem komedii s przemylne wybiegi ^sprytnego cyrulika Figara, -majce na celu
pokonanie pitrzcych si przeszkd na drodze do poczenia wzem maeskim hrabiego Al-mavivy
z jego wybrank, pikn Rozyn. Opiekun Rozyny, stary doktor Bartolo, pragnie bowiem sam j
polubi, pocignity zreszt nie tyle urod dziewczyny, ile pokanym jej majtkiem. Strzee wic swej
wychowanki na kadym kroku, usiuje nawet walczy z hrabi za pomoc oszczerstwa i plotki. Pomaga
mu Don Basilio nauczyciel piewu, udzielajcy lekcji Rozynie. Hrabia, pra gnc wyprbowa
uczucia Rozyny, wystpuje stale pod przybranym nazwiskiem ubogiego Lindora i za rad Figara
prbuje dosta si do domu doktora, to w przebraniu oficera zajmujcego mieszkanie na kwater
wojskow, to znw w przebraniu zastpcy rzekomo chorego nauczyciela muzyki. Wybiegi te staj si
rdem szeregu zabawnych sytuacji scenicznych, zwaszcza e przebiegy Bartolo wci udaremnia
wszelkie plany. Sprytny Figaro nie daje jednak za wygran: wykorzystuje przypadkow obecno
notariusza w domu doktora, by sporzdzi urzdowy akt lubny pomidzy hrabi Almaviva a Rozyn.
Takiego podstpu nie przewidzia chciwy opiekun Rozyny, lecz rozpacz jego zamienia si wkrtce w
rado, gdy hrabia wspaniaomylnie rezygnuje z majtku wychowanki doktora. Figaro za swj spryt
otrzymuje oczywicie suty napiwek. W atmosferze oglnego zadowolenia komedia dobiega koca.

Pomimo wybitnie nieudanej premiery w Rzymie w 1816 r., podczas ktrej


publiczno woska jawnie wyrazia swe niezadowolenie, Cyrulik sewilski sta si
wkrtce najbardziej popularn oper w Europie i do czasw obecnych ma opini
jednej z najlepszych i najbardziej lubianych oper komicznych. W operze tej Rossini
okaza si mistrzem muzycznej charakterystyki postaci; zwaszcza rodzaj melodyki
zastosowany w partiach solowych charakteryzuje je bardzo dosadnie. Do najcie-
kawszych i najbardziej popularnych partii solowych z opery Cyrulik sewilski naley
cayatina1 Rozyny z I aktu, rozpoczynajca si:
1
Cayatina (wym. kawatina, z w.) krtka pie solowa, wystpujca rwnie w operach, o prostej
budowie zwykle w formie dwuczciowej AB, bez powtrze tekstw i melodii.

25
if'1
nPTTi

&'

(Andante)- I*te.MiW7 J i
To mi taj - njj m-uil glos, ml - o - cla. c- rce drga
niejszym c
oraz basowa aria komiczna Don Basilia (rwnie z I aktu), ktry namawia opiekuna najbardziej
Rozyny do obmowy Lindora za pomoc plotki: lentu. 0p
latach Roi
O - w plo-lka Wiede (v
(Allegro) _ yena, jjptei
to uiia - UD lennie - nie nym go^Ciei
na przd lek-ko skro na - ss pie - t ci.
wystawieniu
"Wreszcie zn
Liczne humorystyczne sytuacje w operze podkrela i ilustruje orkiestra.
osiedli si
Du popularno zdobya sobie rwnie uwertura do opery Cyrulik sewilski, czsto wykonywana na Opefy (W li
estradzie jako utwr samodzielny, tj. jako uwertura koncertowa. Tematycznie nie wie si ona z Z innych : i
oper, jednak wietnie wprowadza w jej nastrj i sprawia wraenie organicznie z ni zwizanej. powanych
Rozpoczyna si piewnym wstpem w tempie umiarkowanym (Andante maestoso) :
(Andante maestoso)

dim.

Posiada klasyczn form allegra sonatowego bez przetworzenia, a wic tak, jak moemy spotka w
uwerturach operowych Mozarta. Na tle rwnomiernego ruchu semkowego pojawia si grany w
ywym tempie (Allegro vivace), artobliwy, ruchliwy temat pierwszy:

(Allegro vivace)

** .fff.fr.'.
Wzorem klasycznym drugi temat odznacza si piewnoci:

(Allegro vivace)

Zdrowy humor Rossiniego przenika ca uwertur, zakoczon efektown, utrzyman w szybszym


tempie kod. Uwertura ta naley do arcydzie wrd tego typu utworw.

26
Lata sawy l dobrobytu Omwiona Wyej Ope-

ra komiczna Cyrulik sewilski jest najwybit-


niejszym dzieem Rossiniego; ujawniy si tu
najbardziej typowe i cenne cechy jego talentu.
Opromieniony saw, w nastpnych latach
Rossini wiele podrowa: odwiedzi Wiede (w
r. 1822), gdzie pozna Beethor vena, potem by
entuzjastycznie przyjmowanym gociem
Parya, nastpnie asystowa przy wystawieniu
kilku swych oper w Londynie, wreszcie znowu
znalaz si w Paryu i tu osiedli si na stae
jako kierownik Wielkiej Opery (w latach 1826-
29).
Z innych oper Rossiniego komicznych i powanych ktrych ogem
napisa a 38, adna nie wesza na stae do m
repertuaru operowego, jakkolwiek za ycia Cyrulik sewilski" J. Rossiniego
kompozytora cieszyy si olbrzymim powodzeniem.
Na przykad: Woszka w Algierze, Turek we Woszech, Otello, Kopciuszek, Sroka zodziej
(1817). Wiksze znaczenie posiada jedynie wystawiona w Paryu w 1829 r. wielka, 4-
aktowa opera powana pt. Wilhelm Tell, osnuta na tle legendy o szwajcarskim
bohaterze narodowym z XIV w.,
walczcym o wyzwolenie swego ludu.

W pniejszych latach Rossini


przebywa kolejno w Bolonii, Paryu,
Florencji oraz w swojej piknej
rezydencji pod Paryem. Syt chway i
sukcesw, zaprzesta niemal zupenie
pracy twrczej w ostatnich latach
swego ycia. Doczekawszy sdziwego
wieku 76 lat, zmar w Paryu w 1868
r.
Wrd ostatnich waniejszych
dzie Rossiniego znajduje si wik
sza' kompozycja kocielna Stabat
Mater (1841), przeznaczona na
gosy solowe, chr mieszany i or
kiestr.
Wielka Opera w Paryu Ponadto pozostawi on szereg in-
27
nych utworw wokalnych, mszy, kantat, utworw ka-
meralnych i fortepianowych.

Starszy o 6 lat od Rossiniego,


Karol Maria weber Karol Maria Weber rwnie
cae swe dziecistwo i modo
spdzi w rodowisku aktorskim. Ojciec jego by dyrektor
em wdrownej trupy teatralnej, zoonej gwnie z
czonkw rodziny. Wskutek ustawicznej zmiany miejsca
pobytu rodzice nie mogli zapewni utalentowanemu
synowi systematycznych lekcji muzyki, jakkolwiek
ksztacono go wszdzie, gdzie zatrzymywano si na
duej. Urodzony w 1786 r. w maym miasteczku Eutin
(pnocne Niemcy), pierwsze lekcje gry i piewu pobiera
u swego przyrodniego brata Fridolina, a nastpnie
ksztaci si m. in. pod kierunkiem cenionego Karol Maria Weber
kompozytora, Michaa Haydna
(brata synnego Jzefa Haydna) w Salzburgu. W wieku lat 14, wystpujc czsto w
charakterze pianisty i piewaka akompaniujcego sobie na gitarze, by ju Weber
autorem wielu utworw muzycznych, w tym jednej opery; kompozycje te jednak
przewanie zaginy.
W r. 1803 K. M. Weber przenis si z ojcem do Wiednia, gdzie przez krtki okres
studiowa kompozycj. Po rocznej nauce otrzyma ju posad kapelmistrza operowego
we Wrocawiu, potem kapelmistrza nadwornego w Karlsruhe, a nastpnie zosta
sekretarzem ksicia Ludwika Wirtemberskiego i nauczycielem jego dzieci w
Stuttgarcie. Tam powstaje szereg utworw symfonicznych Webera (ogem 10, w tym
2 symfonie). Stanowisko sekretarza ksicego drogo przypaci; wcignity w
zawikane kombinacje pienine, zosta aresztowany, uwiziony, po czym wydalony z
miasta.
Od r. 1810 rozpocz Weber na nowo podre koncertowe po rnych miastach
niemieckich. >Z powodzeniem wystawiane byy jego opery (w sumie jest ich 10),
uznanie zdobyy kantaty, pieni, utwory kameralne oraz utwory koncertowe z
towarzyszeniem orkiestry, jak: Koncerty C-dur op. l i i Es-dur op. 32 na fortepian,
Koncerty f-moll op. 73 i Es-dur op. 74 na klarnet, Concertino1 c-moll op. 26 na klarnet,
Koncert F-dur op. 75 na fagot, pniej Concertino e-moll op. 45 na rg, a take sonaty
fortepianowe i skrzypcowe.
W latach 1813-16 Weber by kapelmistrzem operowym w Pradze, potem za
otrzyma stanowisko kapelmistrza operowego w Drenie, na ktrym pozosta a do
koca ycia, tj. do r. 1826. Powodem czstych zmian miejsca pracy byo denie
Webera do podniesienia poziomu przedstawie operowych poprzez stawianie

1
Concertino (wym. konczertino, z w.) may koncert; niekiedy obejmuje tylko allegro sonatowe,
poprzedzone powolnym wstpem. Spotykane w twrczoci romantykw, a take w muzyce nowszej.
Terminem tym okrela si rwnie grup instrumentw solowych w concerto grosso (zob. Pogadanki o
muzyce, cz. I).

28
wikszych wymaga wyko-
nawcom i dobr bardziej
wartociowego repertuaru,
co stale natrafiao na opr
tak ze strony solistw, jak i
samej publicznoci, przy-
zwyczajonej do lekkich, cz-
sto mao wartociowych
oper woskich.
Ja*ko kompozytor opero-
wy stworzy Weber w Dre-
nie dziea, ktre stay si w
historii muzyki pocztkiem
okresu rozkwitu opery
romantycznej. Do dzie tych
nale opery: Wolny strzelec
Wolny strzelec" K. M. Webera (Der Freischutz, 1820/ /21),
Euryanthe (wym. Eurian-
te; 1823) i Oberon (1826). W Drenie powstay rwnie najbardziej znane wirtuo-
zowskie utwory fortepianowe Webera: -Konzertstuck f-moll op. 79 (wym. koncert-sztik;
tj. utwr koncertowy z towarzyszeniem orkiestry), Rondo brillante op. 62 (wym.
brijant; tj. byskotliwe, wirtuozowskie), Polonaise brillante op. 72 oraz programowy utwr
pt. poproszenie do taca (Aujforderung zum Tanz, 1819), bdcy suit walcw z introdukcj
(tj. wstpem) i kod. Obok > osigni w dziedzinie opery i instru- ' mentacji
due znaczenie w twrczo- ?; ci Webera, ktry by rwnie wybit- |P nym
pianist-wirtuozem, posiadaj | jego zdobycze w zakresie ksztatowania
wirtuozowskiego stylu techniki fortepianowej. Zawarte s one f w utworach
fortepianowych kompozytora.

Najwikszym osigniciem We-


'bera jest stworzenie narodowej
opery romantycznej romanty-
||cznej nie tylko w tematyce, lecz
i w samej muzyce, to znaczy
l posugujcej si rodkami muzy
cznymi waciwymi dla muzyki Stary teatr dworski w Drenie,
; romantycznej. w ktrym K. M. Weber kierowa oper
29
tneiec
Pierwsz i zarazem najlepsz romantyczn oper bya 3-
aktowa opera Webera Wolny strzelec, osnuta na tle ludowych
poda i legend, wystawiona w 1821 r. w Berlinie z
niebywaym powodzeniem.
Akcja tej opery toczy si w Czechach w drugiej poowie XVII w. Gwnymi jej bohaterami s dwaj
myliwi: Maks, starajcy si o rk crki leniczego Agaty, oraz Kacper, ktry chcc przeduy sobie
ycie, sprzeda dusz diabu, a teraz w myl umowy musi zdoby dla niego dusz Maksa lub
zgin. Maks przeywa chwile przygnbienia jutro w obecnoci ksicia ma odda mistrzowski strza,
co jest warunkiem otrzymania rki leniczanki i posady leniczego. Tymczasem ostatnio szczcie mu
nie dopisuje, nie strzela celnie. Pod wpywem namowy Kacpra Maks godzi si i w nocy do lasu, by w
Wilczym Jarze odlewa wsplnie czarodziejskie kule, ktre mog mu przynie upragnione szczcie.
Pracy tej dokonuj w niesamowitych okolicznociach; przy odlewaniu sidmej kuli zjawia si Czarny
Strzelec diabe Samiel.
Nazajutrz Maks strzela na rozkaz ksicia do leccego gobia, nie przypuszczajc, e przebiegy
Kacper, aby uczyni ze zabjc, dal mu sidm kul, kierowan przez szatana. Narzeczona Maksa, pod
wraeniem myli o rychej mierci, pada po strzale na ziemi. W przedziwny sposb zo staje jednak
ocalona, Kacper natomiast pada martwy. Stao si tak dziki interwencji pewnego witobliwego
pustelnika, ktry przejrza niecne plany Kacpra. Wpywa on te na ostateczn decyzj ksicia. Ksi
zezwala na maestwo Maksa z Agat, jeli ten przez okres roku okae si wzorem cnt strzeleckich.

Oto co pisa Weber o muzyce do Wolnego strzelca: W operze tej wystpuj dwa
zasadnicze pierwiastki: ycie myliwskie i dziaanie demonicznych mocy, ktre
uosabia Samiel. W trakcie komponowania musiaem wic szuka najbardziej
charakterystycznych tonw i barw dwikowych dla tych obu pierwiastkw
i wprowadza je nie tylko tam, gdzie je zaznacza. autor libretta, lecz rwnie tam,
gdzie mogy wywoa waciwy efekt. Dla odmalowania lasu i ycia myliwskiego
atwo mogem znale barw dwikow w
instrumentacji, lecz trudno polegaa na tym, by
znale nowe melodie dla rogu i utrzyma je w (Motto Yirace
najprostszej ludowej formie. W tym celu zbadaem
szczegowo pieni ludowe... Najwaniejszym
miejscem byy dla mnie sowa Maksa: wpadam w
sida ciemnych du-chw, gdy one wskazyway mi,
jaki naley nada ton caej operze. Za pomoc barwy i
melodii musiaem jak najczciej przypomina su-
chaczom owe ciemne moce... Dugo zastanawiaem si
nad wyborem rodkw technicznych sucych do
odmalowania nastroju grozy: musiay to by
oczywicie ciemne i ponure barwy, a wic
najnisze rejestry skrzypiec, wioli i kontrabasw, a
zwaszcza niskie dwiki klarnetw, aosne fagotw,
najnisze dwiki rogu i guche Karol Maria Weber,
karykatura uderzenia kotw... W tym zasadniczo
ponurym
30
kolorycie opery s jednak rnorodne odcienie i gry barw. Pewn wag przykadaem
rwnie do uwertury: kto umie si w ni wsucha, ten w niej znajdzie i cay dramat w
zalku".
Oprcz wietnej instrumentacji i harmonii, traktowanej jako rodek romantycz-|nego
wyrazu, wprowadza Weber w Wolnym strzelcu tak zwany motyw przewodni", stao si
wzorem dla nastpnych pokole kompozytorw operowych, zwasz-Icza dla Wagnera.
Technika stosowania motywu przewodniego polega w zasadzie sugestywnym
scharakteryzowaniu muzycznym jakiej postaci lub sytuacji operze za pomoc
frazy melodycznej, akordu, a nawet barwy instrumentu, by przy kadym nastpnym
ukazaniu si tego motywu mona byo kojarzy |o z osob lub sytuacj, z ktr by on
zwizany. W Wolnym strzelcu jedna tylko tac zy duch Samiel posiada motyw
przewodni:

(Adagio)

otnie pojawia si on przy odlewaniu ku w Wilczym Jarze, towarzyszy aie


mierci Kacpra.
Wolny strzelec Webera cieszya si wielkim powodzeniem na scenach
Ipejskich. W r. 1822 Adam Mickiewicz, pracujc wanie nad I czci
Dzia-|/umieci w niej Pie strzelca wedug muzyki z opery Webera Wolny
strzelec. 1'pocztek synnego Chru strzelcw z opery Webera:

(Mollo vivace) . M

sp

S
ur do opery Wolny strzelec opar Weber w caoci na materiale melodycznym opery. , powolnym
wstpem, ujta jest w form allegra sonatowego, swobodnie potraktowan, l tematy zaczerpnite
z opery wystpuj tu grupami, przeciwstawiajc demonicznemu wiatu ; czystoci i dobra. Do
najpikniejszych melodii uwertury, jak i caej opery naley melodia z arii Agaty z II aktu:

a (Vivace con fuoco)


31
\
opera wo Nastpna opera Webera, pt. Euryanthe, oparta na francus-
webera ^V kiej noweli z XIII w., wystawiona w'Wiedniu w 1823 r.,
^. "^ ie miaa takiego powodzenia jak Wolny strzelec, gwnie
p
.ta. Brak spodziewanego sukcesu odczu kompozytor tym
'^ . w tym dziele przeprowadzi reform, zespalajc w wido-
l "* . wszystkie dziedziny sztuk piknych. Natomiast uwertura do
. si bardzo popularna, podobnie jak uwertura do ostatniej opeiy,
Obie te uwertury czsto s wykonywane niezalenie od oper, jako uwer-
jncertowe.
^.rzyaktow oper Oberon, opart na poemacie baniowym Wielanda 1 (pod Yym
samym tytuem) i na pewnych szczegach z dramatu Szekspira, pisa We-ber na 3. Niccolo Paganini
zamwienie opery londyskiej, do tekstu angielskiego.
Treci jej s romantyczne, fantastyczne przygody rycerza Hiiona z Bordeaux (wym. Hijona z
Bordo), ktry uprowadzi z Bagdadu crk kalifa Recj i w drodze powrotnej do ojczyzny dosta si w
rce korsarzy. wiat realny wie si w tej operze tak cile ze wiatem bani i czarw, e niepodobna
ich rozdzieli. Dwik czarodziejskiego rogu, otrzymanego w podarunku od Oberona, legendarnego
krla elfw, ratuje rycerza z najrozmaitszych opresji i umoliwia mu powrt wraz ze sw wybran
do Frankonii.
Mimo sabego tekstu Weber odtworzy w tej operze z waciwym sobie mi-
strzostwem instrumentacji, w sposb bardzo sugestywny, zarwno baniowy,
fantastyczny wiat elfw, jak i przepyszny koloryt Wschodu.
Mistrzowskim arcydzieem jest zwaszcza uwertura do opery Oberon, ujta w swobodnie potrakto-
wan form allegra sonatowego, opierajca si w caoci na tematach zaczerpnitych z opery.
Waciwe Allegro pojawia si po obszernym, powolnym wstpie, ilustrujcym krlestwo Oberona, a
rozpocztym sygnaem czarodziejskiego rogu. Ruchliwy temat pierwszy zaczerpnity jest z II aktu
(instrumentalne towarzyszenie kwartetu wokalnego) i zawiera nastpujc tre:
Allegro con tuoco
p v-
Spokojny, piewny temat drugi jest czci wielkiej arii Huona z I aktu:
(Allegro CR fuoco)
J) l J J- j l J i
Natomiast rytmicznie oywiony, radosny temat trzeci, speniajcy rol epilogu, zaczerpnity jest z
arii Recji z II aktu:
(Allegro con fuoco) '

1
Krzysztof Marcin Wieland (17331813) poeta niemiecki, autor szeregu powieci, poe-
matw i przekadw dzie antycznych oraz utworw Szekspira na jzyk niemiecki.

32

o muzyce II
Temat drugi, wykorzystany w przetworzeniu, cakowicie zosta pominity w repryzie, gdzie
gwna rola przypada w udziale radosnemu tematowi trzeciemu.

W czasie tworzenia opery Oberon Weber by ju powanie chory. Wkrtce po


ukoczeniu swego dziea zmar w 1826 r., w wieku 39 lat, podczas pobytu w Anglii,
gdzie dyrygowa dwunastoma przedstawieniami Oberona.
3. Niccolo Paganini
Od przeszo stu lat nazwisko Paganiniego wymawiane jest w caym cywilizo-1 wanym
wiecie z mieszanym uczuciem podziwu i dezaprobaty. Nie trzeba by l muzykiem,
eby je zna o Paganinim sysza niemal kady. Do dzi jeszcze kr wieci o
jego fenomenalnej, wirtuozowskiej grze skrzypcowej, ktrej rde dopatrywano si
nawet... w pakcie z diabem. Demoniczna sylwetka Paganiniego, Ijego ycie okryte
tajemnic, a nade wszystko jego ifascynujcy, niezwyky sposb gry, graniczcy z akro-
bacj, niedostpny najlepszym skrzypkom Europy, la przy
tym tak sugestywny, e wprowadzajcy w za-|chwyt gSji-ir:;
niezliczone rzesze suchaczy wszystko to itao si rdem
domysw, legend, a nawet oszczerstw, yli bowiem i tacy, co
twierdzili, e Paganini nauczy |B tak gra w wizieniu,
gdzie jakoby odbywa wie-oletni kar za jakie morderstwo.
Co dziwniejsze, liektre tego rodzaju pogoski rozpuszczano
niekiedy zgod Paganiniego; widocznie uzna je wirtuoz
dobr, a przy tym niekosztown reklam. Zreszt iraw
reklamy i organizacji koncertw powierzy anini z czasem
wzorem synnych piewakw Ipiewaczek operowych tak
zwanemu impresario,
Niccolo Paganini

osobie dowiadczonej, zajmujcej si zawodowo takimi sprawami. Paganini t


niewtpliwie fenomenalnym wirtuozem nie tyle odtwrc dzie muzycznych, l
wynalazc nowego, niezwykego sposobu gry, stosowanego we wasnych kompo-
cjach, ale trzeba rwnie pamita, e wystpy swe rozpocz w niezwykle
zyjajcych warunkach historycznych i by pierwszym wirtuozem, ktry potrafi E
tak szerok skal warunki te wykorzysta.
| W w. XVIII ycie artystyczne koncentrowao si w salonach arystokratycz-(i, a
take jeszcze na dworach ksicych i magnackich. Klasy: mieszczaska,
nielnicza i robotnicza, nie miay adnego kontaktu z przyjezdnymi wybitni
artystami. Z pocztkiem za XIX w., w wyniku rewolucji francuskiej i wo-
napoleoskich, bogatsze mieszczastwo zdobyo dostp nie tylko do rzdw,
wzorem arystokracji zaczo rwnie bra udzia w rozrywkach do-zas mu
niedostpnych. Teraz za pewn opat, bardzo zreszt wygrowan, byo z
rozrywek tych korzysta. Powstaway publiczne instytucje koncer-le, szkoy
muzyczne, rozwijaa si krytyka muzyczna. Odpowiednia reklama
adankl o muzyce II 33
artysty zapewniaa pen sal nie znawcw wybitnych, lecz zwykej mieszczaskiej
publicznoci, dnej przede wszystkim atrakcji. Nowy, niespotykany, niemal
akrobatyczny, a rwnoczenie sugestywny sposb gry Paganiniego fascynowa
suchaczy. W grze jego nie byo miejsca na interpretacj uznawanych dzie skrzyp-
cowych Paganini gra rzadko cudze utwory: ani jemu, ani wikszoci suchaczy nie
chodzio wcale o to, co gra, ale jak gra.
Przypuszczalnie niewiele miejsca powiciaby historia Paganiniemu, gdyby si
okazao, e naprawd umia jedynie korzysta ze sprzyjajcych okolicznoci i
prymitywnych upodoba suchaczy. Tak jednak nie byo. Paganini stworzy
nowoczesny styl gry skrzypcowej, otwierajcy jej nowe perspektywy rozwoju, sw
wynalazczoci techniczn zwrci uwag wiata muzycznego na nie przeczuwane
dotychczas moliwoci dwikowe, ukryte niewtpliwie w kadym instrumencie,
wpyn na ksztatowanie si wirtuozowskiego stylu muzycznego najwybitniejszych
kompozytorw epoki: Schumanna, Chopina, Liszta i in. Paganini umia wzbudza
zachwyt, lecz celem osignicia zamierzonego wyrazu potrafi rwnie
przeraa sw gr. Widoczna jest w tym stosunku do dwiku wybitnie romantyczna
postawa artysty, stawiajcego na pierwszym planie zamierzony wyraz, usiujcego
uzewntrzni swe uczucia w sposb najbardziej i sugestywny.
Paganini jest postaci interesujc z wielu wzgldw. Odrzumy wic legend i
spjrzmy na jego ycie i dziaalno.
Niccolo (wym. Nikolo),Paganini urodzi si w 1782 r. we
Dztecttstwo i dzlaalno
Paganlnlefto m Woszech Woszech, w dzielnicy portowej miasta Genui, jako trzecie
dziecko w rodzinie porednika handlowego Antonio Paganiniego,
ktry jak kady Woch by mionikiem muzyki. Chtnie gra na gitarze, a umia
te gra na skrzypcach i mandolinie, tote wczenie zapozna swego syna z gr na tych
instrumentach; widzc w nim talent zapowiadajcy dobrego skrzypka, zmusza go pod
kar do wielogodzinnych wicze. Marzy o takiej pozycji w wiecie muzycznym dla
syna, jak posiada Mozart. Niccolo rzeczywicie by dzieckiem niezwykle
uzdolnionym muzycznie, a rwnoczenie chorobliwie wprost uczulonym na barw
dwiku: na przykad dwiki organw wzruszay go do, ez i wywoyway w nim
uczucie niezrozumiaego strachu. Pierwsz kompozycj, sonat skrzypcow, napisa
pod kierunkiem ojca w 8. roku ycia (utwr ten zagin). Pniej, w wieku lat 1013,
wielokrotnie wystpowa publicznie jako skizypek, najczciej w kocioach, a take
w bogatych domach genueskich.
Po nauce pobieranej u miejscowych skrzypkw, zapoznawszy si oglnie z za-
sadami kompozycji, uda si 13-letni Niccolo Paganini pod opiek ojca do Parmy na
powane studia kompozytorskie. .Nie jest pewne, czy mia tam rwnie nauczyciela
gry skrzypcowej, natomiast znany jest fakt, e bdc zaproszonym do posiadoci
ksicia Ferdynanda Bourbona (wym. Burbona), bezbdnie odegra a vista bardzo
trudny koncert i w nagrod otrzyma znakomite skrzypce roboty sawnego mistrza
woskiego Guarneriego. Po kilkunastomiesicznej nauce w Par-mie ruszy Paganini
nadal w towarzystwie ojca w pierwsz podr artys-

34
tyczn po pnocnych Woszech i Toskanii. Koncertowa w Mediolanie, Bolonii,
Florencji, Pizie, Liyorno, a take w innych miastach, i dopiero po roku znalaz si w
rodzinnej Genui.
Dalsze podre chwilowo uniemoliwiaa kampania woska Napoleona
wwczas jeszcze generaa ktry wypierajc w r. 1796 Austriakw z Woch,
przynosi narodowi woskiemu wolno (pozorn). Rwnie Genua przeya swe
wielkie dni wolnoci republikaskiej. Powstanie przeciw szlachcie feudalnej, jakie
(niao tu miejsce, stao si jej pocztkiem, kocem za ponowna interwencja wojsk
austriackich, ktre po upywie dwu lat okryy miasto wraz z jego francusk zaog,
godem zmuszajc je do poddania si. Co prawda Austriacy jeszcze krcej aeszyli si
zwycistwem: bitwa pod Marengo (1800) w ostatecznym swym rezul-acie oddaa w
posiadanie Napoleona (ktry by wwczas ju pierwszym konsu-em Francji)
faktycznie cae Wochy.
W tym czasie Paganini znowu odbywa swe triumfalne podre koncertowe jo
Woszech, ale ju samodzielnie, bez opieki rodzicielskiej.
Pocztkowo, w przedstawionym wyej burzliwym okresie, pomimo wewntrz-lych
sprzeciww ulega jeszcze woli ojca, ktry zmusza go do mczcych wicze ia
skrzypcach po 10-12 godzin dziennie. W tym czasie pozna wybitne dziea
ferzypcowe mistrzw woskich, a zwaszcza niezwykle trudne koncerty i kaprysy |
etro Locatellego, pod wraeniem ktrych napisa 24 kaprysy; ukazuj one mo-fwoci
jego niesychanie wysoko stojcej techniki skrzypcowej. Jednak z kocem 199 r., nie
mogc duej znie surowej dyscypliny ojcowskiej, Niccolo Paganini ywajc
podstpu wydosta si spod opieki rodzicielskiej. Kilkakrotnie wystali samodzielnie
w Lukce, stolicy Toskanii, osigajc due sukcesy, a nastpnie, przystajc z uzyskanej
wolnoci, ruszy w podr artystyczn po najrozmaitszych festach woskich. W r.
1801 koncertowa m.in. w Liyorno, gdzie otrzyma w na-fbd jeszcze lepszy
instrument od swego: roboty Guarneriego del Gesfc (wym. A Dezu), o niezwykle
silnym brzmieniu. Co si dziao z Paganinim przez nast-ae 4 lata, nie wiadomo.
Istniej najrozmaitsze fantastyczne domysy. By moe, } prostu przebywa w
pewnym wiejskim majtku, odpoczywajc po trudach Wdroy i uprzyjemniajc sobie
czas gr na gitarze (Paganini by rwnie wybit-n wirtuozem w grze na tym
instrumencie). Mwi o tym pochodzce z tego pfcsu liczne kompozycje
przeznaczone na gitar oraz doczone do nich dedy-Bsje.
W cigu nastpnych kilku lat by Paganini nadwornym skrzypkiem i dyry-ittem w
Lukce, a potem we Florencji na dworze siostry Napoleona (ju cesarza JBicji),
ksinej Marii Elizy Baciocchi (wym. Bacziokki). Nie zaprzesta przy | wiczy,
wystpowa i komponowa. W tym czasie powstay jego koncerty i szereg innych
wirtuozowskich utworw skrzypcowych. Po zerwaniu z dwoi ksicym
wystpowa Paganini w r. 1813 w sali opery La Scala w Medio-|e, rezerwujc j na
te dni, w ktrych nie odbyway si przedstawienia. Zawar 6ne znajomoci z
przedstawicielami wiata muzycznego we Woszech, m.in. |ya go serdeczna
przyja z Rossinim, W r. 1816 w Mediolanie odby Paga-| zwyciski turniej gry
skrzypcowej ze synnym skrzypkiem francuskim Karo-

35
lem Filipem Lafont (wym. Laf), a w dwa lata pniej zmierzy si w Piacenzy (wym. Podrdie koncertowe )o I
l ostatnie lata Paganiniego
w Piaczency) z Karolem Lipiskim, naszym wybitnym skrzypkiem-wir-tuozem, mae
ktrego nazywano polskim Paganinim". A
tegoj
Karol Lipiski, modszy o 8 lat od Paganiniego, urodzony 'i od razu wywoujc niebyw;
Lipiski i Paganini w 1790 r. w Radzyniu niedaleko Lublina, by synem dy koncertowa w Karlsbadzie
rektora kapeli, utrzymywanej tam przez jednego z polskich nieco powodzeniem). W cigi
magnatw. Wraz z dwoma brami ju od wczesnego dziecistwa wprawia si w grze na fcczech; podr do Rosji, zain;
instrumentach smyczkowych wiolonczeli i skrzypcach. By moe, wanie grze na mody, 19-letni Fryderyk
wiolonczeli zawdzicza Karol Lipiski wielki ton, z ktrego wkrtce zasyn jako Sze i p roku trway
skrzypek. Lipiski by samoukiem, lecz ksztaccym si na najlepszych wzorach |Woch. W latach 1831-34
woskich. Od r. 1810 przez cztery lata zajmowa stanowisko dyregenta teatru we 'iachwytu i podziwu ze si
Lwowie. Wielokrotnie wystpowa te jako skrzypek-solista, wywoujc zachwyt sw "JlSpotyka si niejednokrotni)
gr. Gdy sawa Paganiniego przedostaa si poza granice Woch, docierajc rwnie do ?%ymi sztuczkami" zdoby tak
Polski, Lipiski postanowi zapozna si z genialnym Wochem, pragnc pocztkowo f na saw. Po powrocie do W
zosta jego uczniem. W tym celu uda si do Woch i po dugich poszukiwaniach zasta my entuzjastycznie przez
mistrza w Piacenzy, gdzie na propozycj Paganiniego w kwietniu 1818 r. obaj wirtuozi wystpi z szeregiem koncert'
wystpili publicznie na wsplnych koncertach. Przyniosy one Lipiskiemu saw zajc pynce z nich ogronu
pierwszorzdnego wirtuoza. , cele dobroczynne. Spragnk
Po powrocie z Woch Lipiski odby cay szereg podry artystycznych, wystpujc ijinego odpoczynku, zamieszka
w Rosji, Niemczech i w wikszych miastach polskich (m.in. w Warszawie). W 11 lat w pobliu Parmy.
po pierwszym spotkaniu Lipiski spotka si ponownie z Paganinim latem 1829 r. i: Jednak zawi wrogw,
podczas uroczystoci zwizanych z koronacj cara rosyjskiego Mikoaja I na krla artyst za pomoc oszczersl
polskiego w Warszawie. Wystpy obu artystw rozptay wwczas gwatown polemik H dosiga go nawet tutaj.
dziennikarsk: jedni zachwycali si szlachetn i stylow interpretacj dzie spk majc rzekomo na Hienie
muzycznych Lipiskiego, inni sugestywn, ywioow gr Paganiniego, a wreszcie w Paryu kasyna o wy i i
pad gos najrozsdniejszy, twierdzcy, e porwnywanie tak odrbnych artystycznym charakfc fc Paganini
indywidualnoci artystycznych, jak Paganini i Lipiski, jest niemoliwe i to wkrtce przed sdem > wsplnik
pooyo kres jaowej dyskusji. oszustw. W rez Elany zosta na
W cigu szeregu nastpnych lat Karol Lipiski nie olbrzymi kar< napitnowany
ustannie koncertowa, przemierzajc wzdu i wszerz ca przez spoez ||rzucajce mu
niemal Europ (wystpowa w Niemczech, Francji, Anglii, powicenie god Ity dla
Austrii, Rosji), a wreszcie w 1839 r. (na rok pized mier nieuczciwego zysku. Zaprzeczenia
ci Paganiniego) obj stanowisko koncertmistrza w na tej krzywdzce wkrtce po tym
dwornej orkiestrze operowej w Drenie, na ktrym pozo skandalu da dowd swej
stawa przez dwadziecia lat. Reszt ycia spdzi w swym wspaniaomylno wanemu
majtku w Urowie koo Lwowa, gdzie zmar w r. 1861. kompozytorowi fn ; Hektorowi"
Twrczo Karola Lipiskiego, bardzo wysoko ce Berlipzowi, w uz i'oryginalnych
niona za ycia kompozytora, obejmuje szereg wodewi osigni kompc feififiarowa
lw, utworw kameralnych, pieni, opracowa pieni bezinteresownie pok ff?20 ty.
ludowych, trzy symfonie, a przede wszystkim solowe frankw, umoliwiajc od trosk
utwory skrzypcowe: 4serie kaprysw (po 3), 2 improm- materialnych prac tw< R gu
ptus oraz utwory na skrzypce z towarzyszeniem orkies najbliszych kilku lat.
try: 4 koncerty (w tym znany Koncert wojskowy D-dur op. W czasie pobytu w Paryi
Karol Lipiski 21), ronda koncertowe, polonezy, wariacje i fantazje. zetkn si przypadkowo z m
36
s Podro koncertowe Do r. 1828 Niccolo Pagamm wystpowa i odnosi wspa-
l ostatnie lata Paganlntego . .9 - ,. , r^
mae sukcesy wycznie na terenie Woch. Dopiero w marcu
tego roku, w wieku lat 46, ruszy na podbj reszty Europy
i od razu wywoujc niebywa sensacj, da w Wiedniu 20 koncertw, po czym
Skoncertowa w Karlsbadzie (Karlove Vary) i Pradze (co prawda z mniejszym ieco
powodzeniem). W cigu nastpnych dwch lat wystpowa gwnie w Niem-ch;
podr do Rosji, zainaugurowana koncertami w Warszawie (gdzie sucha mody, 19-
letni Fryderyk Chopin), nie dosza do skutku. Sze i p roku trway podre
koncertowe Paganiniego poza granicami :h. W latach 1831-34 koncertowa gwnie
we Francji i Anglii. Obok hwytu i podziwu ze strony nawet
najwybitniejszych ityka si niejednokrotnie z opini szarlatana", muzykw epoki
ktry i sztuczkami" zdoby tak niecodzien-saw. Po powrocie do swoimi cyrko-
Woch (1834), itany entuzjastycznie przez rodakw, :pi z szeregiem
koncertw, przezna-jjc pynce z nich ogromne dochody fceele dobroczynne.
Spragniony zasuo-;o odpoczynku, zamieszka ostatecznie ibliu Parmy.
ednak zawi wrogw, walczcych yst
za pomoc oszczerstw i drwin, ;a go
nawet tutaj. Wcignity majc
rzekomo na celu zao-w Paryu kasyna o
wysoce elitar-pf'i artystycznym
charakterze, stan i wkrtce przed sdem
francuskim Wsplnik oszustw. W
rezultacie ska-| zosta na olbrzymi kar
pienin lietnowany przez
spoeczestwo, za jce mu powicenie
godnoci arty-Ila nieuczciwego zysku.
Jakby dla :enia tej krzywdzcej
opinii, po tym skandalu da Paganini &
swej wspaniaomylnoci: utalento-iu
kompozytorowi francuskiemu i
Berliozowi, w uznaniu jego tnych
osigni kompozytorskich, l?a
bezinteresownie pokan sum
Sfrankw, umoliwiajc mu woln
materialnych prac twrcz w ci-iliszych
kilku lat.

ie pobytu w Paryu Paganini


si przypadkowo z modziutkim, Niccolo
Paganini
37
l -letnim, obdarzonym wybitnymi zdolnociami skrzypkiem polskim, Apolina-rym
Ktskim; udzieli mu kilku lekcji i wystawi zawiadczenie, w ktrym przepo- j wiada
jego niezwyk karier wirtuozowsk. Przewidywania te speniy si w caej l
rozcigoci.
Nkany grulic, pod koniec swego ycia zaprzesta Paganini cakowicie wy j
stpw, na polecenie lekarzy udajc si na poudnie Francji. Krtko przed mier- i p,;'
ci powrci do Woch, gdzie zmar w Nicei w 1840 r., w wieku lat 58.

]
Twrczo Faganlnlego.
Dorobek twrczy Paganiniego obejmuje pozycje o nie- ' rwnej
wartoci artystycznej. Obok dzie utrzymujcych si w
Koncert skrzypcowy h-mollu
repertuarze koncertowym i pedagogicznym, jak Koncerty
skrzypcowe D-dur i h-moll z towarzyszeniem orkiestry oraz 24 kaprysy na skrzypce solo,
pozostawi wiele utworw wprawdzie bardzo efektownych, wirtuozowskich, lecz
muzycznie mniej wartociowych. Ulegajc bowiem niewybrednym upodobaniom
wikszoci suchaczy, tworzy Paganini rwnie zasadniczo dla wasnego uytku
koncertowego najrozmaitsze utwory o charakterze ilu-stracyjno-programowym, w (Adagio
ktrych nie waha si wprowadza efektw dwikowych naladujcych piewy ptakw,
gosy zwierzt, jazgot czarownic itp. Utwory te w sugestywnym, mistrzowskim
wykonaniu Paganiniego wywieray na publicznoci kolosalne wraenie, lecz nie
posiadaj duej wartoci artystycznej. Tote wielu utworw Paganiniego dotychczas nie
opublikowano.
Do wydanych dzie Paganiniego na skrzypce z orkiestr nale: wspomniane dwa (Andami
koncerty, fantazja pt. Taniec czarownic, Moto perpetuo, Mosimento perpetuo oraz szereg
cyklw wariacji na tematy zaczerpnite przewanie z oper Rossiniego.
Do wydanych utworw Pa- rego powtarzanie przepla
ganiniego na skrzypce solo nale:
24 kaprysy, Sonata C-dur -, oraz
Wariacje na temat arii operowej
kompozytora woskiego
Giovanniego Paisiella; oprcz
tego Cantdbile D-dur i Sonata A-
dur na skrzypce i fortepian.
Ponadto wydano okoo 30
utworw na gitar solo oraz wiele
utworw na zespoy kameralne z
udziaem gitary. Utwory swe
czsto ujmowa Paganini w
przystpn dla suchaczy form
wariacji i swobodnych fantazji,
Karykatura koncertu w Wiedniu okrelanych niekiedy nazw
sonaty. Nie
Il^AAl^lAy 11CI.IJVV< BUllCHy.
J.HC

znaczy to jednak, e Paganini nie zna zasad kompozycji. Przekona nas o tym moe
nawet pobiene zapoznanie si z Koncertem h-moll Paganiniego, ktrego ostatnia cz
(Rondo z dzwonkiem) zostaa spopularyzowana w transkrypcji Franciszka Liszta jako
tzw. La Campanella (wym. kampanella, z w. dzwonek).
38
Cz I koncertu, Allegro maestoso, zgodnie z tradycj klasyczn ujta zostaa w form allegra
sonatowego, z typow dla klasykw podwjn ekspozycj w koncercie: ekspozycj gran przez
orkiestr, po ktrej nastpuje ekspozycja solisty z udziaem orkiestry. Pierwszemu tematowi o cha-
rakterze bardziej energicznym:
(Allegro maestoso)

||S.przeciwstawia si piewny temat drugi:


(Allegro maestoso)

Odstpstwem od schematu klasycznego jest tylko wprowadzenie samodzielnej tematycznie,


{wirtuozowskiej partii w miejsce przetworzenia. Po niej nastpuje regularna repryza.
Cz II koncertu, Adagio, o formie trzyczciowej typu ABA, nacechowana jest pen uczucio-
fwego wyrazu kantylen; mwiono, e miaa ona wyraa modlitw winia proszcego Boga o uwol-
nienie z kajdan:
(Adagio)
r
Ostatnia cz koncertu, Andantino allegretto moderato, jest owym synnym Rondem z dzwonkiem.
pocztek refrenu:

(Andantino allegretto moderato)

ta

powtarzanie przeplatane jest kupletami. Wirtuozowska koda koczy cao koncertu.

Warto dziel Paganiniego w duym stopniu zwi-skrzypcowej ^szaj


zawarte w nich zdobycze techniczne gry skrzypcowej, wprowadzone jako rodek
muzycznego wyrazu. . to: 1. najrozmaitsze sposoby prowadzenia smyczka w bardzo
szybkim tempie, ! pizzicata1 palcami lewej rki przy rwnoczesnej grze smyczkiem,
3. pojedyncze odwjne flaolety, 4. wszechstronne wykorzystanie moliwoci gry
na jednej Unie (najniszej, tj. G), 5. gra akordowa, wymagajca nie spotykanej
dotd fcpitoci palcw.
f Do zdobyczy tych doszed Paganini poprzez wypracowanie niezwykle pre-yjnej
techniki prawej i lewej rki oraz wprowadzenie niektrych chwytw ejtych z
techniki gry na gitarze. Nie stroni przy tym od stosowania uatwie-JS zwanego
skordatur, polegajcego na odpowiednim przestrajaniu strun skrzy-przed gr.
Pizzicato (wym. piccikato, z w. szarpany, zrywany) okrelenie oznaczajce wydobywanie
w przez szarpanie struny palcami. Flaolet dwik p mikkim, delikatnym zabarwieniu n,
moliwy do wydobycia na instrumentach smyczkowych przez lekkie dotknicie struny
elonym miejscu przy rwnoczesnym pocigniciu po niej smyczkiem.

39

;
Paganini sign granic moliwoci technicznych gry skrzypcowej w wczes-J nej
epoce. Dzi najeone trudnociami utwory Paganiniego nie s niewykonalne l
spotykamy je nawet w programach nauczania w szkoach muzycznych. Od czasw
Paganiniego powstaa bowiem w oparciu o jego zdobycze bogata literatura]
pedagogiczna, doprowadzajca technik gry do nie znanej przedtem perfekcji, j W
owej epoce jednak sztuka Paganiniego bya objawieniem". Od czasw Paganiniego
wirtuozostwo stao si nieodczn cech muzyki romantycznej.

Pytania i wiczenia do rozdziaw 23


1. Wyka zwizek pomidzy yciem Rossiniego i Webera a obran przez nich dziedzin twrczoci mwy-i
cznej.
2. Co wiesz o Cyruliku sewilskim Rossiniego? Scharakteryzuj gwne postacie wystpujce w tej operat
3. Wymie utwory koncertowe Webera. W jakim okresie swego ycia utwory te napisa?
4. Dlaczego oper Wolny strzelec Webera nazywany pierwsz oper romantyczn? Co to jest motyw prze-1
wodni?
-5. Objanij tytuly oper Webera: Wolny strzelec, Euryanthe, Oberon. Co to jest libretto? 6. Po wysiuchaniu
utworu Rossiniego, Webera lub Paganiniego podaj cechy charakterystyczne, typowe dla dziel tych kompozytorw.
Jakie znasz inne ich utwory?
k7. Opisz dziecistwo i modo Paganiniego. Gdzie i kiedy spotyka sie_ z Karolem Lipiskim?

8. Gdzie i w jakich latach koncertowa Paganini poza granicami Woch? Jaki by stosunek wybitnych m- J
zykw do sztuki Paganiniego? Na kogo wywar duy wpyw swoj gr?
9. Wymie zdobycze techniczne gry Paganiniego. Jak warto posiadaj jego kompozycje i dlaczego?

4. Feliks Mendelssohn Bart hody


Rzadko si zdarza, by dziecistwo i modo wybitnego!
yciorys kompozytora upyny w takim dobrobycie, jak to miao!
miejsce w wypadku Feliksa Mendelssohna (wym. Men-j
delsona). Urodzony w 1809 r. w Hamburgu w rodzinie bogatego bankiera, opywa w
dostatki od najwczeniejszych lat, a rozwj jego zdolnoci muzycznych!
odziedziczonych po matce wyrniajcej si wszechstronnym wyksztaceniem l nie
napotyka najmniejszych trudnoci. Pierwszych lekcji muzyki udzielaa muf matka. Po
przeniesieniu si caej rodziny do Berlina nad talentem muzycznymi chopca zaczli
czuwa dowiadczeni, zawodowi muzycy. W rezultacie ju w 10.1 roku ycia
Mendelssohn wystpowa publicznie jako cudowne dziecko", grajc! na fortepianie, a
jego pierwsze prby kompozytorskie pochodz z 12. roku ycia, j Od najmodszych lat
przebywa w elitarnym rodowisku inteligencji niemieckiej! i otrzyma rwnie
staranne wyksztacenie oglne. Za porednictwem swego nau-j czyciela kompozycji,
dyrektora Berliskiej Akademii piewu, Karola ZelteraJ (wym. Celtera), pozna w
dziecistwie sdziwego ju Goethego i bdc czstymi jego gociem w Weimarze, sta
si wkrtce ulubiecem wielkiego poety.
Arcydzieo muzyki romantycznej, Uwertur do Snu nocy letniej Szekspira napisali
Mendelssohn majc lat siedemnacie. W trzy lata pniej, w r. 1829, dyry-|

40
gowa odnalezion przez siebie Pasj wedug w. Mate-J.
S. Bacha w Berliskiej Akademii piewu. W ten
sb przyczyni si do rozbudzenia w Niemczech ultu dla
muzyki Bacha, ktrego twrczo dotychczas iedoceniana
bya nawet przez rodakw. W nastpych latach odby
Mendelssohn liczne podre krajo-
awcze i koncertowe po Europie, wystpujc jako anista
lub dyrygent. By kilkakrotnie w Anglii, w Szko-i,
Szwajcarii, Austrii, Francji, we Woszech. Rwno-
nie tworzy. W tym czasie powstay: uwertury
oncertowe, symfonie, Koncert fortepianowy g-moll. op. 25,
jerwsze Pieni bez slw na fortepian i szereg innych utwo-
Feliks ^Mendelssohn
Od r. 1833 dziaa. Mendelssohn w Diisseldorfie (zachod-
: Niemcy), starajc si podnie ycie muzyczne miasta
wyszy poziom poprzez umieszczanie dzie mistrzw
luzyki dawnej w repertuarze urzdzanych koncertw Po dwch latach przenis
do Lipska. Wprowadzi tu Mendelssohn system nowoczesnego organizowania
ncertw symfonicznych na bardzo wysokim poziomie i o bogatym repertuarze.
f- okresie jego dyrekcji w Lipsku wystpowali m. in. Liszt i Berlioz. Tu Mendels-
hn zaprzyjani si z Schumannem i wykona po raz pierwszy odnalezion przez
go Symfoni C-dur Wielk Franciszka Schuberta.
|Pod koniec ycia, w r. 1843, Mendelssohn zaoy w Lipsku pierwsze.w Niem-
konserwatorium, powoujc najwybitniejszych muzykw niemieckich na
nowiska pedagogw. W okresie tym powstaje jedno z najlepszych dzie kompo-
znakomity Koncert skrzypcowy e-moll op. 64. Sw wszechstronn dziaalno,
niezmiernie zasuy si dla niemieckiej kultury muzycznej, przerwa do-i na rok
przed mierci. Zmar w Lipsku w 1847 r., w wieku lat 38. Feliks Mendelssohn
kompozytor ydowskiego pochodzenia wchon w sie-1 wszelkie cechy
niemieckiej kultury muzycznej i odegra olbrzymi rol w jej zwaszcza jako
propagator twrczoci Bacha, Beethovena, Schuberta dawnych mistrzw muzyki
wokalnej.
Twrczo Mendelssohna obejmuje: 5 symfonii (pomijajc 12
i Mendelssohna.
l bez sl6w wczesnych symfonii, przeznaczonych pierwotnie na orkiestr
smyczkow), 5 uwertur koncertowych, 2 koncerty pianowe, l
skrzypcowy, 3 utwory koncertowe na fortepian z orkiestr, ponad 20 kameialnych
(w tym 7 kwartetw smyczkowych), okoo 25 dzie chral-(w tym 2 oratoria),
okoo 60 utworw na zespoy wokalne, ponad 80 pieni varzyszeniem fortepianu
i kilka z towarzyszeniem organw, trzynacie utwo-I organowych, 8 dzie
scenicznych (w tym 2 opery i muzyka do sztuk teatral-fij) i wreszcie 30 zbiorw
utworw fortepianowych (pieni bez sw, capric-I ronda, scherza, wariacje i in.).
l, bogatej twrczoci Mendelssohna stosunkowo niewiele utworw zachowao
pltno. Wychowany na wzorach klasycznych, swobodnie wadajcy technik

41
Gewandhaus w Lipsku

kompozytorsk, tworzy Mendelssohn dziea wprawdzie wartociowe i zrozur dla


szerokiego krgu odbiorcw, lecz race dzi nut sentymentalizmu, typowe dla
wczesnej muzycznej kultury mieszczaskiej. Z muzyki fortepianowej wiksze
znaczenie miay Pieni bez sw, wydane w 8 zeszytach, po 6 utworw w l dym. Z tych
48 krtkich utworw niektre, dziki wyjtkowym walorom, zachov do dzi sw
popularno. Kilka zaopatrzonych jest w tytuy pozostajce w zv z ich nastrojem,
np. Pie weneckiego gondoliera, Pie wiosenna itp. Oglny Pieni bez sw
wskazuje na denie do wprowadzenia cech liryzmu i melodyj kantylenowej do
twrczoci fortepianowej. Na og zachowuje w nich Mende sohn tradycyjn
klasyczn form trzyczciow z wstpem i zakoczeniem, zastosowaniu wielu
subtelnoci formalnych w traktowaniu struktur okresov Pieni bez sw jako
miniatury fortepianowe, typowe dla wczesnego romantyzu odegray wan rol,
gdy zaspokajay zapotrzebowanie spoeczestwa na rodzaju muzyk, dostpn
szerokim krgom melomanw.
Z piciu symfonii Mendelssohna najwiksz war posiadaj: /// Symfonia a-
Twrczof symfoniczna.
moll op. 56, zwana oraz IV Symfonia A-dur op. 90, zwana
Muzyka do Snu nocy Ietnlej Wosk. Obiej symfonie powstay pod wpywem wrae
odniesionych przez kompozytora w cza podry. W
modzieczej / Symfonii c-moll op. 11 brak jeszcze waciwych romantycznego
stylu Mendelssohna. Rwnie mniej udana jest // Symfonia op. 52, pt. Hymn
pochwalny, zakoczona chrem (podobnie jak IX Symfonia Be vena) oraz V Symfonia
D-dur op. 107 nazywana Reformacyjn, gdy powicona ze pamici Marcina Lutra i
opiera swj fina na chorale protestanckim. Rne rwnie rda inspiracji
twrczej uwertur koncertowych Mendelssohna. Niekt|
42
nich powstay pod wpywem wrae z podry (np. Hebrydy op. 26) lub pod veni
literatury (np. Cisza morska i szczliwa podr, op. 27, wedug Goethego), ae wziy
swj wtek z legendarnego wiata bani ludowych (uwertura Ba t przepiknej
Meluzynie op. 32).
Wrd utworw symfonicznych szczeglne znaczenie posiada uwertura do sztu-,
teatralnej Szekspira pt. Sen nocy letniej
Komedia Szekspira pt. Sen nocy letniej rozgrywa si na dworze ksicia Aten, zarczonego z kr-
(Amazonek, oraz w pobliskim gaju, gdzie Oberon, krl elfw, toczy zawzity spr ze sw ma-l
Titani. Chcc ukara" sw maonk, Oberon poleca paziowi, figlarnemu Pukowi, zwily l oczy
podczas snu czarodziejskim pynem, ktry sprawi, e bdzie ona darzy uczuciem t osob, t ktr
spojrzy bezporednio po przebudzeniu.-Szereg zabawnych nieporozumie rozpoczyna si hwil, gdy
w letni noc przychodz do gaju pary z dworu ksicego, a figlarny Puk stale pope-1 omyki,
powodujc nieoczekiwane dziaanie czarodziejskiego pynu. Dziki mocy Oberona wszy-: bdy,
zostaj ostatecznie naprawione, a komedia koczy si potrjnym weselem na dworze

; Arcydzieo orkiestrowe, jakim jest Uwertura do Snu nocy letniej, napisana przez
adelssohna w 17. roku ycia, zadziwia dojrzaoci stylu. Utrzymana w tra-yjnej,
cho nieco swobodnie potraktowanej, klasycznej formie allegra sona-ego, w swej
treci muzycznej jest icie romantycznym pejzaem baniowego Mata.
Chochlikowa zwiewno melodii, subtelna harmonia, barwno instrumen-i
stanowi niedocige odzwierciedlenie ta Szekspirowskiej sztuki, w ktrej oczyma
widza zjawia si baniowe ycie zaczarowanego lasu w letni noc ycow. Obraz to
wrcz przeciwstawny poznanemu w balladzie Schuberta '61 Elfw), lecz nie mniej
romantyczny.
V

ateria muzyczny Uwertury jest bogaty i rnorodny, wtopiony jednak doskonale w baniow sfer
caoci. Utwr rozpoczynaj ciche, dugo wytrzymywane akordy instrumentw dtych nych, jakby
otwierajce wrota do zaczarowanego wiata bani. Bezporednio po tych akor-ii pojawia si temat
pierwszy lekki, zwiewny (Allegro vivace), nierealny", bdcy pretekstem prowadzenia szybkiego
ruchu. Zaczarowany las zapenia si baniowymi dobrymi duszkami ni" elfami.
(Allegro vivace)

realnie brzmi pozostae tematy ekspozycji pogodny temat drugi: (Allegro


vivace)
43
Njoprzednimi, piewny (przeciwstawny) temat trzeci: \
Ngro vivace)

. f r >r ,f f r m r s
-pilog:
(Allegro vivace)
Tematy te natychmiast po pojawieniu si ulegaj rozwojowi i nawzajem si dopeniaj, wanie nastroju
wniesionego przez zwiewny w charakterze temat pierwszy nie ustaje w obrbie < Uwertury zacieraj
si granice wiata realnego i baniowego. Na tym'temacie w gwnej mi opiera si przetworzenie i
koda Uwertury. Przejrzysta, delikatna i pastelowa instrumentacja dziaa w stwarzaniu zamierzonego
nastroju.

Uwertur Mendelssohna do Snu nocy letniej Szekspira wykonuje si czsto ja


uwertur koncertow zawsze z wielkim powodzeniem. Powstaa ona w r. li Po 15
latach od czasu jej utworzenia temat komedii Szekspira ponownie zainte sowa
komppzytora; w rezultacie stworzy on w r. 1842 muzyk sceniczn caej tej sztuki,
wczajc do niej bez zmian poprzednio skomponowan Uwe\ Suita utworzona z
poszczeglnych czci muzyki scenicznej do Snu nocy Szekspira rwnie bywa
wykonywana na koncertach symfonicznych.

Oprcz Uwertury w skad tej suity wchodz: Scherzo (Allegro vivace), ujmujce sw lekko i
zwiewnoci:
Allegro vivace

'. skrzypcowy e-moll \.


iie s liryzmem, natoi
piewny Nokturn (Andante tranuillo) o szlachetnej kantylenie, z interesujcym traktowaniem instt charakterem. S
mentw dtych blaszanych: koncertu, Allegro im.
skrzypce, jak
Andante tranuillo

J J jTJ J j
Cr * .^ >^_. ^

oraz niezwykle popularny, uroczysty i radosny Marsz weselny (Allegro vivace]: 44


Allegro vivace

W muzyce do Snu nocy letniej Szekspira w peni wystpiy najbardziej charakte-


jtystyczne, dodatnie cechy stylu Mendelssohna, w ktrym klasycznej doskonaoci
lionstrukcji formalnej towarzyszy romantyczna uczuciowo, nastrojowa ilustracyj-i
programowa fantastyka. Cechy te mona rwnie spotka w muzyce scenicz-f nej
Mendelssohna pisanej do sztuk innych dramaturgw (Sofoklesa, Racine'a).
Jedn z najcenniejszych i najdojrzalszych kompozycji Men-
; dbncert skrzypcowy e-moii delssohna jest Koncert skrzypcowy e-moll op. 64 arcydzieo,
ktre weszo na stae do repertuaru najwybitniejszych t skrzypkw.
Napisany pod koniec ycia, w r. 1844, by on z kolei trzecim koncertem j"kompozytora; z
form koncertu zapozna si Mendelssohn praktycznie w r. 1831,
lpiszc /Koncertfortepianowy g-mollop. 25, oraz w 6 lat pniej, przy pracy nad IIKon-i
Ortem fortepianowym d-moll op. 40. Przejrzyste formalnie, wyposaone w byskotliw,
wirtuozowsk faktur, nie dorwnuj one jednak Koncertowi skrzypcowemu, i podobnie
zreszt jak i pozostae utwory koncertowe Mendelssohna na fortepian !$ orJciestr tj.
Capriccio brillante h-moll op. 22, Rondo brillant Es-dur op. 29 oraz Se-jimada i Allegro
giocoso h-moll op. 43. Poza tym, jako kilkunastoletni chfopiec, 'latach 1822-24 napisa
5 koncertw: Fortepianowy a-moll, Koncerty na dwa forte-(E-dur, As-dur), Koncert na
skrzypce i fortepian d-moll oraz Koncert skrzypcowy iol - bardzo mozartowski",
wczeniejszy o W ktO' SfylUiegO Koncertu e-moll, W nOWSZych czasach przez Yehudi
Menuhina.

skrzypcowy e-moll Mendelssohna skada si z trzech czci; pierwsze dwie, szybka i wolna, OJone
s liryzmem, natomiast cz trzecia, bardzo szybka, kontrastuje z nimi swym lekkim, ar-iiwym
charakterem.
||lcz koncertu, Allegro motto appassionato, posiada form allegra sonatowego. Bez duszego wstpu
"strowego skrzypce, jako instrument solowy, wprowadzaj peen wyrazu, podniosy temat

(Allegro molto appassionato)

45
W partii cznikowej uzupenia go nowa, przejciowa myl muzyczna: (Allegro W Koncercie sknppeyw |
molto appassionato) cechy stylistyczne muzy
riea. Cechy te mc ile w
modoci), asp Bogata
twrczo 14 pniej
Temat drugi, przeciwstawny, utrzymany zgodnie z tradycj w tonacji rwnolegej, tchnie spokoje czsto niedoct atury
niemal rezygnacj:
symfoniczny ^bitnych
(Allegro molto appassionato) twrcw |W lym rysom
' t ii f
rp
tTanqutllo
% i

Robert Schumaan

mr''
Nastpujce po ekspozycji krtkie stosunkowo przetworzenie koczy si kadencj solisty, pod ] ktrej
orkiestra wprowadz melodi tematu pierwszego, tworzc pocztek repryzy. Koczy efektowna
koda.
Gz II, Andante, nastpuje bezporednio po Allegrze. Jest ona zabarwiona elegijnym me gts "w prowincjoi
lijnym tonem:
.......^aHj wykazywj|"j
(Andante) i literackie, co znali
bej oraz w dzia
ksigarni naklatlc d
syna. W grze l
3E g Jjochodz ju pici
u Schumann lc '.
:
Forma tej czci jest rwnie klasycznie przejrzysta: trzyczciowa typu ABA. '.'".
III cz koncertu, Allegro molto vivace, zawiera cechy ronda i allegra sonatowego (rondo s towe).
Beztroski, artobliwy temat 'gwny:
(Allegro molto vivace)

leggiero
nasuwa skojarzenia ze zwiewnymi tematami Uwertury do Snu nocy Zety. Podobnie drugi

(Allegro molto vivace)


"W

przypcjmina nieco Marsz weselny z muzyki do wspomnianej sztuki Szekspira. 46


W Koncercie skrzypcowym znalazy swj wyraz najbardziej wartociowe i typowe
cechy stylistyczne muzyki Mendelssohna, decydujc o trwaym powodzeniu tego
arcydziea. Cechy te mona spotka rwnie w jego muzyce kameralnej (tworzonej
gwnie w modoci), a zwaszcza w kwartetach smyczkowych (chochlikowe scherza).
Bogata twrczo Mendelssohna, przeceniana w pierwszej poowie XIX w.,
a pniej czsto niedoceniana, nie stracia jednak swego znaczenia. Mimo obfitej
literatury symfonicznej i koncertowej, na ktr skadaj si liczne kompozycje
wybitnych twrcw ubiegego stulecia, niektre dziea Mendelssohna dziki
{oryginalnym rysom zachoway nadal sw warto.

5. Robert Schumann

Typowym przedstawicielem romantyzmu w muzyce tak z jego dodatnimi, jak i


ujemnymi 'cechami by wybitny kompozytor niemiecki, Robert Schumann.
Urodzony 1810 r. w prowincjonalnym miasteczku Zwickau (wym. Cwikau),
pooonym Saksonii, wykazywa od wczesnych lat niezwyke zdolnoci zarwno
muzyczne, i literackie, co znalazo pniej wyraz w przeniknitej poezj jego
twrczoci zycznej oraz w dziaalnoci publicystycznej. Ojciec Roberta prowadzi
w Zwi-au ksigarni nakadow, by znawc literatury i popiera muzyczno-
literackie onnoci syna. W grze fortepianowej ksztaci go od 6. roku ycia; z at
nastp-ch pochodz ju pierwsze prby kompozytorskie Roberta. Oba swe
zainte-owania Schumann czy znakomicie: w gimnazjum zorganizowa ma
orkiestr,
Dom, w ktrym urodzi si R. Schumann

47
.. potrafi dyrygowa, a obok tego stworzy kko literackie; jako 15-letni
chopiec by ju autorem szeregu wierszy, 3 dramatw i 2 powieci.
W r. 1828 (w dwa lata po mierci ojca) 18-letni Schumann wyjecha zgodnie] z
wol rodzicw do Lipska, a w roku nastpnym do Heidelbergu (wym. Haj-j
delbergu) na studia prawnicze. W r. 1830 mia okazj sysze we Frankfurcie j gr
Paganiniego. Potem odwiedzi Monachium, gdzie pozna synnego poet j niemieckiego
Henryka Heinego (wym. Hajnego). Lato tego roku spdzi we l Woszech. Nie
zaniedbywa jednak w tym czasie nauki gry na fortepianie. Po! powrocie do Lipska
postanowi nawet cakowicie powici si karierze pianis-j tycznej, jednak zbyt
forsowne wiczenie, a co gorsze, stosowanie mechanicznych] rodkw w celu
rozszerzenia rozpitoci palcw, zakoczyo si tiagicznie paraliem czwartego palca
prawej rki (1832). Na szczcie Schumann by ju dojrza-J ym kompozytorem,
systematycznie pogbiajcym sw wiedz w zakresie kom-j pozycji.
Lata pobytu Schumanna w Lipsku (1830-44) s okresem najwikszego silenia jego
pracy twrczej, obok kompozytorskiej take i publicystycznej. W za-j oonym przez
siebie w 1834 r. Nowym Czasopimie Muzycznym" (Neue Zeit schrift fur Musik"),
prowadzonym samodzielnie w cigu 10 lat, spenia Schumann funkcj wydawcy,
redaktora i autora niezliczonych artykuw, w ktrej powa pod przybranymi
imionami z ramienia Zwizku Dawida". Zwizek te nazwany imieniem krla Dawida,
pogromcy Filistynw1, w rzeczywistoci w og nie istnia w walce z konserwatywn
krytyk o nowe, romantyczne idea muzyczne, jak podj Schumann na amach swego
pisma, usiowa po prosft w sposb partobliwy sugerowa, e istnieje jaka potna
organizacja, z ramienii ktrej wystpuje. Celem Schumanna byo nie tylko zwalczanie
negatywnej postay krytykw w stosunku do inuzyki romantycznej, nawet do
Beethovena, a popieraj cych pytk sztuk modnych wirtuozw. Celem jego byo
rwnie ksztacenie mu zycznej wiadomoci ogu czytelnikw, ukazywanie pikna w-
muzyce im wsp czesnej a nie tylko klasycznej. Schumann pierwszy naleycie oceni
twrczoiij Schuberta, Mendelssohna, Chopina. Jeszcze przed zaoeniem swego pisma, w r.
1831 w jednym z artykuw napisa znamienne zdanie o Chopinie: Kapelusze z g<5
panowie, oto geniusz!"
Dwm skrajnym, romantycznym cechom natury Schumanna odpowiadaj dwie
wystpujce w jego czasopimie fikcyjne postacie: porywczy, impulsywri Florestan i
melancholijny, marzycielski Euzebiusz. Tocz oni na amach pisral nie koczce,si
dyskusje w sprawach muzyki. Natomiast w chodnych, rozs nych wypowiedziach
mistrza Raro" da Schumann prawdopodobnie charakte styk swego byego
nauczyciela gry fortepianowej, Fryderyka Wiecka (v Wika), ktrego crka Klara,
wybitna pianistka, zostaa w 1840 r. on Schur na. W tym czasie Schumann by ju
twrc wikszoci swych najlepszych dzi| fortepianowych (do op. 28).
1
Filistyni lud zamieszkujcy w staroytnoci cz wybrzea Morza rdziemnego na \ nie od
Fenicji. Wedug dawnych poda pokona ich biblijny piewak krl Dawid (XI-X w.p.n

48
Tak wic rok 1840 zwany rokiem pieni", gdy wie
si z nim powstanie okoo 150 najpikniejszych | pieni
by jednym z najszczliwszych w yciu l kompozytora.
W nastpnych latach zainteresowanie Schumanna
koncentruje si na coraz to innej dziedzinie twrczoci
muzycznej: rok 1841 zwany jest rokiem symfonii"
(powstaje Ii IVSymfonia), rok 1842 rokiem muzyki
kameralnej" (kwartety smyczkowe oraz kwartety | i kwintet
fortepianowy) i wreszcie rok 1843 okrela si jako rok
muzyki chralnej" (oratoria, kantaty); Schumann
prowadzi ju w tym czasie klas fortepianu, kompozycji i
czytania partytur w zaoonym przez Mendelssohna
konserwatorium w Lipsku. Robert Schumann
W r. 1844 po opuszczeniu Lipska i podry do l
Rosji, gdzie Klara Schumann daa szereg koncertw
kompozytor wraz z rodzin przenis si do Drez-: na, a w 6 lat pniej do
Diisseldorfu, gdzie obj posad dyrygenta. Podre koncertowe
do Pragi, Berlina, Wiednia, a take do Szwajcarii i Belgii,
utrwaliy saw kompozytora, jednak w okresie pobytu w Dre- 1
nie i Diisseldorfie wystpiy u Schumanna coraz wyraniej
objawy rozprzenia psychicznego, w duym stopniu
utrudniajce mu dziaalno i prac twrcz. Do
obszerniejszych kompozycji powstaych ,' w tym czasie
nale: II i /// Symfonia, koncerty z towarzyszeniem orkiestry:
fortepianowy (rozpoczty wczeniej), wiolonczelowy i
skrzypcowy, szereg uwertur do projektowanych oper, opera
Genowefa oraz muzyka do dzie poetyckich Goethego (Faust) i
Byrona (Manfred). wiadectwem aktywnej postawy artysty
wobec dokonujcych si przemian spoecznych jest kilka
Klara Wieck pieni rewolucyjnych i drobnych utworw, napisanych pod
wraeniem ruchw rewolucyjnych w 1848/9 r.
W r. 1853 wskutek postpujcej choroby Schumann by zmuszony zrezygnowa i ze
stanowiska dyrygenta. Wiosn nastpnego roku, zrozpaczony swym pogarszajcym si
stanem psychicznym, usiowa popeni samobjstwo. Rzuci si w nur-lr ty'Renu.
Uratowano go wprawdzie, lecz peni wadz umysowych ju nie odzys- ta; 2 lata
przebywa w zakadzie leczniczym w Endenich koo Bonn, gdzie zmar w r. 1856, w
wieku 46 lat.
Najcenniejszy dorobek twrczy Schumanna zawarty jest
Twrc*o* fortepianowa w jego dzieach fortepianowych. S to przewanie cykle
lub zbiory utworw, na og niezbyt dugich lub nawet bar-
sdzo krtkich, zwanych miniaturami. Poszczeglne cykle opatrzone s tytuami l
programowymi; rwnie utwory wchodzce w skad cyklw wzgldnie zbiorw
14 Pogadanki o muzyce II
49
Rkopis R. Schumanna

czsto posiadaj tytuy, ktre wskazuj na nastrj i uczuciow atmosfer wi si


z dan kompozycj. Zdarzao si, e Schumann nadawa tytuy swym utwr ju po
ich napisaniu.
Do najbardziej znanych cyklw utworw programowych Schumanna le:
Karnawa op. 9 (21 miniatur), Utwory fantastyczne op. 12 (8 utworw), dziecice
op. 15 (13 miniatur) oraz Sceny lene op. 82 (9 utworw). Do prograr wych cyklw
zawierajcych utwory bez tytuw nale: Motyle op. 2 (w orygir Papillons wym.
Papij; wstp i 12 miniatur), Kreisleriana op. 16 (wym. Krajzleria 8 miniatur), Noveletty
op. 21 (8 utworw) oraz Karnawa wiedeski op. 26 (5 utworw)!
Cyklicznych kompozycji Schumanna nie naley myli z jego zbiorami utwo
rw, wrd ktrych" znajduj si: Album dla modziey op. 68 (zbir 43 miniati
programowych), Romanse op. 28, Studia wedug Kaprysw Paganiniego op. 3, Etiu
koncertowe op. 10 (rwnie wedug Kaprysw Paganiniego), zbiory fug, fughett i ii
Cykle Schumanna w odrnieniu od zbiorw posiadaj pewne oglne zaoer
najczciej literackie, zespalajce poszczeglne utwory w pewn cao, tj. cyk Na
przykad w dedykowanym K. Lipiskiemu Karnawale op. 9 obok muzyczn
ilustracji typowych postaci karnawaowych (Pierrot, Arlekin) oraz kompozytor
(Chopin, Paganini) wprowadza Schumann fikcyjne postacie Florestana i Euzebiusz
bdce wytworem jego wyobrani literackiej. Utwory fantastyczne i dedykowane
Chopinowi Kreisleriana zwizane s z literack twrczoci wybitnego niemieckieg
pisarza, fantasty i pioniera romantyzmu, Ernesta Teodora Amadeusza Hoffmann
ktry by ponadto kompozytorem. Sceny dziecice, Sceny lene i Karnawa wiedeski powst; na
tle wrae doznanych przez Schumanna i jego wspomnie z przeszoci, natomia

50
M Motyle op. 2 pod wpywem obrazu maskarady z powieci Flegeljahren Jean Paula |;
(wym. an Pola), ulubionego przez Schumanna poety niemieckiego z pocztku
w.
Cykle Schumanna opieraj si na zasadzie kontrastu ssiadujcych z sob czci
(podobnie jak w suicie), przy czym zasada ta ma zastosowanie rwnie W obrbie
poszczeglnych utworw wchodzcych w skad cyklu. Zwarto formaln caoci w
duym stopniu powiksza odpowiednie rozplanowanie napi. liNiemniej niektre
miniatury stay si tak popularne, e wykonuje si je rwnie Jjpddzielnie, jako
samodzielne utwory, np. Marzenie z cyklu Sceny dziecice, Wzlot ifz cyklu Utwory
fantastyczne, Ptaszek prorokiem z cyklu Sceny lene \ wiele innych. Wiel-||k popularno
zdobyy rwnie cykk wariacyjne Schumanna, do ktrych nale Wariacje ABEGG1 op. .1,
Impromptu na temat Klary Wieck op. 5 oraz synne Etiudy ^.symfoniczne op. 13.
Spord utworw wikszych, nie ujtych w zbiory i cykle, na szczegln uwag l
zasuguje Toccata op. 7, Fantazja op. 17, Arabeska op. 18 oraz 6 sonat fortepiano-
Iwych w tym 3 sonaty dla modziey op. 118.
W swych utworach fortepianowych wypracowa Schumann wasny, oryginal-Iny
styl pianistyczny. Elementy jego, to: operowanie drobnymi, piewnymi moty-jtwami,
stosowanie rnorodnej rytmiki, penych akordw, wprowadzanie w go-feach
rodkowych melodii drugoplanowych, wykorzystanie w peni moliwoci
Ibrzmieniowych zwizanych ze stosowaniem pedalizacji. Elementy stylu Schu-fjnanna
(jak i Chopina) stanowi podstaw nowoczesnej techniki pianistycznej.
Spord koncertw instrumentalnych Schumanna (forte-
j uKoncert fortepianowy a-moll :
Schamanna pianowy, wiolonczelowy i skrzypcowy) oraz jego utworw
koncertowych (dwa na fortepian G-dur op. 92 i d-moll fp.
134, jeden na 4 rogi F-dur op. 86, oraz Fantazja skrzypcowa &dur op. 131)
fhajcenniejszy i najczciej grywany jest Koncert fortepianowy, odzwierciedlajcy wca-iej
peni styl techniki pianistycznej i orkiestrowej kompozytora.

I czci Koncertu fortepianowego a-moll op. 54 Schumanna, Allegro ffetuoso, powstaa jeszcze podczas ytu
kompozytora w Lipsku w 1841 r. i bya pomylana jako fantazja na fortepian z orkiestr, tutrzymana
w do swobodnie potraktowanej formie allegra sonatowego. Po krtkim, energicznym iwstpie
fortepianowym ukazuje si w partii orkiestrowej piewny temat pierwszy, powtrzony bezpo-lirednio
przez fortepian:

(Allegro affeltuoso)

1
ABEGG s to nazwy dwikw pierwszej frazy tematu, a zarazem kolejne litery nazwiska ni
Abegg, znajomej Schumanna.

51
Temat drugi, charakteryzujcy si now tonacj i rwnomiernym ruchem semkowym, pojawia si? j
wycznie w partii fortepianowej:

(Allegro affettuoso)

_jj.j, eiprets. ' -

fina, Allegro mnce, ujty w fora


' i jdrnej rytmice:
Po chwilowym powrocie tematu pierwszego, w zmienionej tonacji, nastpuje szeroko rozbudowany!
temat trzeci, grany przez fortepian przy dyskretnym akompaniamencie orkiestry. Oto jego pie fraza:

(Allegro affettuoso)

awiony jest temat drugi o


(Allegro Yt*ce]

rytmicznym fina
Pfte solo
Pomimo tych odstpstw od regularnej budowy przy kocu ekspozycji pojawia si epilog, wp dzony
tu zgodnie z logik allegra sonatowego. Opiera si on na frazie: t fortepianowy Scmma.
koneertenSr%l
(Animato)

pieni uj \i
Krgpieim
fioSit
Po przetworzeniu, rozpoczynajcym si jako powolne Andante espressiw w ktrym gwnie
opracowaniu podstawowa fraza z tematu pierwszego nastpuje regularna repryza, tak samo i
typowo zbudowana jak ekspozycja. Tu przed kod solista wykonuje swoj kadencj, opart iowo
na temacie pierwszym.
I cz koncertu Schumanna jest interesujcym przykadem prby dostosowania dawnej, sycznej
formy do nowych, romantycznych treci muzycznych. Pozostae czci koncertu ] w cztery lata
pniej w Drenie. S to: melancholijne Intermezzo (Andantino grazioso), ut w trzyczciowej
formie typu ABA, rozpoczynajce si:
52
Andantino grazioso

oraz fina, Allegro vivace, ujty w form ronda dwutemtowego. Pierwszemu tematowi o radosnym
charakterze i jdrnej rytmice:

.. (Allegro vivace) . . ^-

i*. c M iir irrr


k.
i 11 T r 'r EJ '
ff
ciwstawiony jest temat drugi o charakterystycznych synkopach, wywoujcych wraenie nie-:oju:
(Allegro yjyace) __

. wzgldem rytmicznym fina koncertu przedstawia powane trudnoci techniczne dla wyko-wcy.

Koncert fortepianowy Schumanna jest, obok Koncertu skrzypcowego Mendelssohna,


lajwybitniejszym koncertem epoki romantyzmu w muzyce niemieckiej.
W twrczoci Schumanna wan pozycj zajmuj pieni wokalna, pieini solowe z
fortepianem. Ogem Schumann stworzy okoo 250 pieni do tekstw rnych poetw,
przewanie niemiec-Ich. Niektre pieni ujte s w cykle. Do najwaniejszych
cyklw nale: Milo op. 48 i Krg pieni op. 24 do tekstw H. Heinego, Krg
pieni op. 39 do sw f. Eichendorffa, Mio i ycie kobiety op. 42 do sw A.
Chamisso1 oraz cykl Mirty p. 25 do tekstw Goethego, Heinego i innych poetw. Cykle
te powstay w r. 1840, vanym jak ju wspomniano rokiem pieni" w
twrczoci Schumanna. Poszczeglne pieni posiadaj w obrbie kadego cyklu
pewne elementy ze-Jajce je z sob. Widzimy to zwaszcza w cyklu Mio i ycie
kobiety, w ktrym

1
Jzef Eichendorf (wym. Ajchendorf; 17881857) oraz Adalbert Chamisso (wym. Szamiso; Bl
1838) to niemieccy poeci romantyczni.

53
autor w kolejnych pieniach wyraa przeycia dziewczynki, panienki, kobie ony, : dO
matki i wdowy, oraz w cyklu Mio f d poety, przedstawiajcym dzieje pev mioci. W oraz cztero
innych cyklach, jak Krg pieni i Mirty, tylko oglny nastrj i ustao kolejno pieni
zespala je w cao. Schumann, bdc mistrzem w wyraan stanw psychicznych
rodkami muzycznymi, umia stworzy charakterystyc dla danego poety nastrj
uczuciowy. Wypracowa w tych pieniach specja typ melodyki wokalnej, majcej na
celu peniejsze wyraenie poetyckiego tek przy czym parti foitepianow traktowa
rwnorzdnie z gosem solowym. Nil ktre pieni zaopatrzy w fortepianowy wstp i
zakoczenie.
Dziea Schumanna przeznaczone na chr, solistw i orkiestr (jest ich og 15)
zbliaj si przez liryczny sposb ujcia wybranych fragmentw poetyck do
rozbudowanych kantat, w ktrych poszczeglne czci zestawiane s z na wzr zawiera
cyklw pieniowych. Jedyna opera Schumanna, Genowefa op. 81, nie je utworem
udanym brak jej elementw dramatycznych, nieodzownych w brym dziele
scenicznym. Poza tym tworzy muzyk do sztuk teatralnych, m.itj do Fausta
Goethego i Manfreda Byrona.
Twrczo kameralna Schumanna obejmuje ogem
Twrczo kameralna .. ,, 0 , ,
i symfoniczna. rv symfonta pozycji, w tym tylko 5 kwartety smyczkowe; pozosti
Schumanna . i \ r
utwory skomponowane s z udziaem fortepianu Es-dur
op. 44, Kwartet Es-dur op. 47, tria, sonaty skrzypcowe, utwory na obj z fa tepianem
oraz na klarnet z fortepianem).
Na twrczo symfoniczn skadaj si 4 symfonie i 8 uwertur do projekt!
wanych dzie scenicznych. Zarwno kameralne, jak i symfoniczne dziea Schli
manna stanowi dalsze ogniwo rozwoju form klasycznych. Schumann nawi Lentoui
(Lento

Drezno. Teatr Narodowy

54
w nich wyranie do stylu Beethovena i zachowa w zasadzie logik struktur kla-
sycznych oraz czteroczciowy ukad cykliczny, lecz rwnoczenie, dc do jak
najpeniejszego wypowiedzenia nowych, romantycznych treci, nie krpowa si l
utartymi schematami. Najlepszym tego przykadem s symfonie Schumanna, w
ktrych wystpuje typowo beethovenowski jeszcze skad orkiestry.
I Symfonia B-dur op. 38 (z r. 1841), Wiosenna, o modzieczym, beztroskim cha-
rakterze, jest zgodnie z tradycj czteroczciowa. Pierwotnie poszczeglne jej
czci opatrzone byy tytuami (cz. I Pocztek wiosny, cz. II Wieczr, cz.III
Wesoa zabawa i cz. IV Wiosna w rozkwicie).
II Symfonia C-dur op. 61 posiada rwnie tradycyjny ukad. Powstaa ona w
la-,tach zmaga kompozytora z nkajc go chorob (lata 184546). Monumentalne
to dzieo zawiera pikne, piewne Adagio i ywioowe Scherzo.
III Symfonia Es-dur op. 97, Reska (z r. 1850), jest picioczciowa: zawieia
pomidzy Andante a Finale uroczyst cz choraow; przypuszcza si, e odzwier-
ciedla ona podniosy nastrj ceremonii liturgicznych w katedrze w Kolonii. 1 IV
Symfonia d-moll op. 120 wyrnia si spord tych dzie jako najdojrzalsza i w peni
reprezentujca styl symfoniczny Schumanna.

Symfonia ta, pomylana pierwotnie jako jednoczciowa fantazja symfoniczna, powstaa w r. 1841,
lecz ostateczn sw posta otrzymaa dopiero w 10 lat pniej. Skada si z czterech ?ci: czci I i IV
ujte s w swoicie potraktowan form allegra sonatowego 1, cz rodkowa, Ipiewna Romanza, i
beethovenowskie w charakterze Scherzo oparte s na schemacie ABA (w Scherzu po powrocie czci A
powtarza si w postaci skrconej trio, tj. cz B). Elementem cile zespalajcym z sob poszczeglne
czci symfonii jest temat wstpu:
Lento assai

Ukazuje si on na pocztku czci I, uzupenia zasadniczy temat czci II, a echo jego odnajdujemy take
w czniku wicym cz III i IV. W czniku tym pojawiaj si rwnie motywy tematu pierwszego z I
czci symfonii. Ponadto Romanza i Scherzo rwnie zawieraj wsplny materia tematyczny; jest nim
duga fraza melodyczna o rwnomiernym ruchu triol, na ktrej oparta jest rodkowa < cz Romanzy i trio
Scherza:
(Lento assai)

1
W I czci symfonii w ekspozycji brak jest tematu drugiego (pojawia si on dopiero w przetwo-I
reniu). Brak jest rwnie repryzy po przetworzeniu od razu nastpuje koda. W IV czci sym-f fonii,
w repryzie, temat pierwszy jest cakowicie pominity.

55
Spord odznaczajcych si szczeglnym piknem i prostot tematw IV Symfonii zwrac!|
siebie uwag gwny temat Romanzy, zdradzajcy silne zwizki z ludow melodyk:

Lento assai

'r
etpretttm
Enym
dot
iifaa,
W IV Symfonii, podobnie jak w Koncenie fortepianowym, usiowa Schur jsiiryezuwijisti
znale drog do stworzenia nowej, romantycznej formy cyklicznej dav ej, al za
klasyczna forma nie zadowalaa go. Obie te kompozycje dojrzeway w wiadon potn i
kompozytora przez szereg lat, zanim zdecydowa si nada im posta, w ja je
obecnie syszymy. W obu wypadkach jest ona odmienna, lecz niewtpliwi
waciwa wiadczy o tym fakt, e utwory te nale do arcydzie muzyc
romantyzmu.
Pytania i wiczenia do rozdziaw 45

1. Podaj najwaniejsze fakty z ycia Mendelssohna. Czymzasluyl si on dla niemieckiej kultury \


2. Co wiesz o Pieniach bez sw Mendelssohna? Jakie syszae lub grale inne fortepianowe
Mendelssohna?
3. Scharakteryzuj poszczeglne czci suity z muzyki do Snu nocy letniej Szekspira. Wyka ich. Z t
sztuk teatraln.
4. Co wiesz o symfoniach, koncertach i uwerturach koncertowych Mendelssohna? Jak zbudowany jest j
Koncert skrzypcowy?
5. Opisz ycie oraz dzialalno publicystyczn i kompozytorsk Schumanna. Ktry rok w jego nazywa
si, rokiem pieni", ktry rokiem symfonii", a ktry rokiem muzyki kameralnej" i rokiem mu chralnej"?
6. Wymie cykle utworw Schumanna: a) opatrzonych tytularni, b) nie opatrzonych tytularni. Czym i si.
jego cykle od zbiorw?
7. Jakie znasz, slyszale lub grale inne utwory fortepianowe Schumanna?
8. Co wiesz o Koncercie fortepianowym Schumanna? Jakie inne utwory z towarzyszeniem orkiestry t
Schumann?
9. Wymie cykle pieni Schumanna. Co wiesz o- utworach wokalnych z towarzyszeniem orkiestry?
10. Co wiesz o twrczoci kameralnej i symfonicznej Schumanna? Jak zbudowana jest jego IV Sy

56
wa Wola
6. Fryderyk Chopin dziecistwo i modo

W szkoy na lekcjach jzyka polskiego zapoznajemy sj<f stopniowo z histori


-literatury ojczystej. Nadchodzi wreszcie dzie, gdy po raz pierwszy padaj nazwis
ka: Adam Mickiewicz, Juliusz Sowacki, Zygmunt Krasiski. A potem zanim
si spostrzeemy -\ czar poezji naszych wieszczw narodowych ogarnia nas swym
romantycznym tchnieniem. Stajemy si nagle bdgatsi o nowe przeycia, o nowe,
nie znane dotychczas wzruszenia. Jak w kalejdoskopie przewijaj si przed oczyma
tematy bani, legend nagrodowych, wydarze historycznych. W kadej zwrotce
fwiersza wyczuwamy gbok mio jzyka ojczystego, przywizanie do tradycji
narodowej, al za utracon wolnoci, wyczuwamy tsknot za czym, co kiedy
Inazywano potn i niepodleg polsk istniejc w XIX w. ju tylko w sercach
li wyobrani Polakw. /t- \
Dziea naszych wieszczw wiadcz^ e nard pplski, mimo niewoli, potrafi liowa
sw wielowiekow kultur, rozwija j na rwni z narodami wolnymi fjjl wnie swj
twrczy wkad do skarbca riiidzynarodowej kultury europejskiej, otwierdzaj to nie
tylko liczne tumaczenia pblskich dzie literackich na jzyki Jpbce. Mwi o tym
rwnie nie wymagajce przekadu dziea malarskie Jana atejki, Artura Grottgera czy
Juliusza Kossaka. wiadczy o tym wreszcie muzyka yderyka Chopina, bdca w tym
skarbcu prawdziw per, i to jedn z naj-nniejszych.

Wola

57
Spord odznaczajc* j przez zaborcw Polsce nie by w poczt-do-
siebie uwag gwny te czynu do wyzwolenia Ojczyzny osami
wojsk napoleoskich w wojnie ryka
Dbrowskiego. Wraz z armi Nxch warunkach
trudno byo my-w tych czasach o tyle
warto, .. Takie byo wczesne zamwie-
aziarskie mazury, czysto instrumen-tworw
takich powstaa ogromna ilo, /et w
najbardziej krytycznych warunkach , miejsce
i nie przestaje peni bardzo istot-
W IV f QQ
znale <fJ c,, je historycznym przyszed na wiat Fryderyk ktry
,
kierujc si sw nieomyln intuicj, potra-narodu nada
klasyczn # "
ksztat doskonay, a rwnoczenie w historii muzyki
kompo? ^
okres narodowych kierunkw
je ob^, "^Of
wac4/V
j^^ Fryderyk Chopin urodzi,si 22 lutego 1810 r. we wsi e-
.* lazowa Wola, pooonej nad rzeczk Utrat w pobliu
Sochaczewa, okoo 60 km na zachd od Warszawy. Matka
Justyna z Krzyanowskich, pochodzia z niezamonej rodziny szla-
z,amieszkujcej w okolicy Wocawka. Ojciec Fryderyka, Mikoaj Chopin,
ochodzenia Francuzem, urodzonym w Marainville (wym. Marwij) w Lo-
tgii std niepolskie brzmienie jego nazwiska. W Polsce jednake przeby-
A Mikoaj Chopin od 16. toku ycia i uwaa j za sw drug ojczyzn. Da
cemu dowd, biorc udzia w powstaniu kociuszkowskim w r. 1794, walczc
pod dowdztwem Jana Kiliskiego w szeregach Gwardii Narodowej, gdzie dosu
y si stopnia kapitana. O pochodzeniu swym z zasady zreszt nie wspomina
i nie utrzymywa kontaktw z rodzin zamieszka w dalekiej Francji.
Penic od szeregu lat skromn funkcj guwernera i nauczyciela jzyka fran-
cuskiego w domu hr. Skarbkw z elazowej Woli, Mikoaj Chopin wkrtce po
przyjciu na wiat Fryderyka otrzyma posad nauczyciela jzyka francuskiego w
Liceum Warszawskim. W zwizku z tym pastwo Chopinowie ju jesieni 1810 r.
przenosz si z dziemi do Warszawy.
Fryderyk nie by jedynakiem: mia o 3 lata starsz od siebie siostr Ludwik oraz
dwie modsze, Izabel i Emili, ktre urodziy si ju w Warszawie. Dzieci wzrastay w
kulturalnej atmosferze domowej. Mimo niezbyt wysokiej pensji ojca nie odczuwao si
najmniejszych niedostatkw. Mieszkanie pastwa Chopinw byo miejscem, gdzie
spotykali si. najwybitniejsi przedstawiciele wiata artystycznego ,i naukowego stolicy.
Nie brakowao przy tym muzyki. Ojciec Fryderyka j chtnie grywa na skrzypcach lub
flecie, zawsze przy akompaniamencie fortepianowym ony. Matka 'Chopina udzielaa
te lekcji gry na fortepianie pocztkujcym adeptom tej sztuki, rekrutujcym si z
zamoniejszych rodzin, a przebywa-
IfPrzypuszczalme w tym TV
58
tjcym na stancji u pastwa Chopinw. Bardziej za-
awansowanych uczy gry stay bywalec domu, pan Wojciech
ywny, z pochodzenia Czech,, od lat osiady Polsce. Nie
by on ani wybitnym pianist (nie-dy wybra zawd
skrzypka), ani utalentowanym pe-Idagogiem; posta to
raczej zabawna maestro od pnuzyki", nieustannie
zaywajcy tabak. Jednak prze-? i do historii jako
pierwszy i jedyny zreszt nau-yciel gry fortepianowej
maego Chopina. Fryderyk Chopin rozpocz nauk gry
pod kierunkiem ywnego jako 6-letni chopiec,
przygotowany" zez sw starsz siostr, Ludwik. Postpy
jego byy riwiajce. Majc lat 7, wystpowa ju w
salo-faach miejscowej arystokracji, uznany za
cudowne ziecko", a jedna z pierwszych jego kompozycji,
Po-g-moll, ukazaa si w nastpnym roku drukiem Jzef Elsner

Warszawie, wywoujc entuzjastyczny oddwik w miejscowej prasie1. W tyme oku


na wieczorze instrumentalno-wokalnym, zorganizowanym na rzecz Towarzys-
Dobroczynnoci w Warszawie w paacu Radziwia, 8-letni Fryderyk wykona
ublicznie Koncert fortepianowy zapomnianego ju dzi kompozytora czeskiego, Woj-
liecha Gyrowetza. Sukces by tak wielki, e najwytworniejsze salony arystokracji
arszawskiej Sapiehw, Czartoryskich, Radziwiw, Zamoyskich stany zed nim
otworem. Otrzymywa rwnie zaproszenia z Belwederu, gdzie niejedno-otnie swoj
gr bawi i uspokaja namiestnika carskiego, wielkiego ksicia Konstan-go. Jeden z
najwczeniejszych utworw Chopina, Marsz wojskowy, zosta zinstru-Ittentowany i na
rozkaz wielkiego ksicia grywany na paradach przez orkiestr .lizonu (nie dochowa
si on do naszych czasw).
Do zachowanych kompozycji okresu dziecistwa naley, oprcz wspomnianych
olonezw, dedykowany ywnemu Polonez As-dur (nie opusowany), skompono-
przez 11-letniego Chopina, oraz powstay w nastpnym roku, lub nieco niej,
Polonez gis-moll; inne utwory zaginy.
Niepospolite zdolnoci 12-letniego chopca wzbudziy zainteresowanie zna-ego w
Warszawie kompozytora, Jzefa Elsnera, z pochodzenia lzaka, nie-niernie
zasuonego dla polskiej kultury muzycznej (w tym czasie by on rekto-niedawno
zaoonej w Warszawie Szkoy Gwnej Muzyki). Wkrtce za-fe ksztaci
Chopina w sztuce kompozycji. Niemal rwnoczenie wyszed hopin spod opieki
Wojciecha ywnego, ktry uzna, e ju niczego wicej nie ia go nauczy. Zasug
ywnego byo nie tylko zapoznanie Fryderyka z tech-gry i niekrpowanie
oryginalnego jej rozwoju, lecz rwnie zaszczepienie 'nim kultu dla Bacha, ktrego
dziea stay si potem dla Chopina przedmiotem nikliwych studiw.
1
Przypuszczalnie w tym rwnie czasie powsta inny modzieczy polonez Chopina: Polonez
59
sytuacja polityczna w okresie przypadajcym na lata wczesnego dziecist
i kulturalna w Krlestwie f /r Jt / o
Kongresowym Chopina zaszo wiele zmian nie tylko na ziemiach polskie
ale i w caej Europie. Gdy Chopinowie przybywali z
rocznym Fryderykiem do Warszawy, bya ona po wypdzeniu wojsk pruskie stolic
utworzonego przed 3 laty z woli Napoleona Ksistwa Warszawskiej Zanim jednak
Fryderyk ukoczy 3. rok ycia, wkroczyy ju do Warszawy wojs rosyjskie,
cigajc cofajce si a spod Moskwy niedobitki wojsk napoleoskie Wkrtce
zajty zosta przez Rosjan cay niemal obszar byego Ksistwa, z ktd czci
utworzone zostao na kongresie wiedeskich w 1815 r. Krlestwo Poi zwane
Kongresowym, z carem rosyjskim Aleksandrem I jako krlem poi Gwarancj
niezawisoci kraju miao by wojsko polskie, lecz na czele jego wi car swego
brata, okrutnego despot, wielkiego ksicia Konstantego. yo wic namiastk
wolnoci narodowej: Aleksander I udawa, e uznaje suwe no kraju, a Polacy
udawali, e uznali w nim swego krla.
Pierwsze lata Krlestwa Kongresowego przyniosy pewn popraw w dzie nie
podupadej w okiesie porozbiorowym kultury polskiej, w tym rwnie muzycznej.
Zgodnie z potrzeb chwili, na skutek pomylnych warunkw, w krtkim czasie
szereg opero-wodewilw o tematyce historycznej, legenda -historycznej i
obyczajowej. Zwaszcza w drugim dziesicioleciu XIX w., dajcym wanie na
okres dziecistwa Fryderyka Chopina, licznie pojawiaj utwory tego typu, m.in.
Leszek Biay, Krl okietek czyli Wiliczanki oraz w Tenczynie Jzefa Elsnera,
Krlowa Jadwiga, garnek na Czorsztynie oraz czyli Krakowiacy i Grale Karola
Kurpiskiego. Nie byy to wprawdzie sj wartociowe dziea literatury operowej,
speniay jednak wwczas wan l spoeczn, podnoszc ducha narodu
wspomnieniem wielkiej przeszoci. Zs wywoania zudzenia wolnoci narodowej
carska cenzura zmuszona bya ch\ pogodzi si z tym stanem rzeczy i, mimo obawy
przed niebezpiecznym tyzmem Polakw, zezwala na wystawianie oper polskich.
Nad pozr skrpowanym rozwojem ycia kulturalnego i naukowego stale
czuwaa cenzura, coraz bardziej podejrzliwa i brutalna wobec przejaww
polskoci.;! ograniczania wolnoci nie day na siebie dugo czeka doprowadziy
do powstania listopadowego.
Po latach domowej nauki, we wrzeniu 1823 r.,
Chopin do IV klasy Liceum Warszawskiego. Gr
Lata szkolne Chopina gw i przyjaci, do ktrych naleeli m.in. bra
bergowie, Jan Biaobocki, bracia Wodziscy (znani nam z listw Chopina)f
szyo si teraz wydatnie. By ju wrd nich Stanisaw Komian oraz Julhi
tana, najlepszy obok Tytusa Woyciechowskiego przyjaciel Chopina.'.
doszed rwnie Stefan Witwicki, starszy . 9 lat od Chopina, poeta, pU ju
swe wiersze.
Wesoy, pogodny i dowcipny, peen werwy i humoru, a rwnoczenkpi
wychowany i zawsze delikatny, cieszy si Fryderyk sympati swych
Nadzwyczaj zdolny i pojtny, uczy si w szkole dobrze, a nawet ot

60
Instytut Muzyczny w Warszawie
chway. Nie osaby przy tym jego zainteresowania muzyk: chodzi do opery, sto
odwiedza skady nut, gra i komponowa.
Dla akncego coraz to nowych wrae muzycznych Fryderyka brzemiennymi
'skutki okazay si przeycia wakacyjne w r. 1824 i 1825. Pierwsze wakacje sp-zi
14-letni Chopin w Szafami w pobliu Kowalewa (okoo 50 km od Torunia),
zebywajc w gocinie u lodzicw jednego ze swych kolegw. Tu oraz w okolicz-ych
wsiach, majtkach i miasteczkach po raz pierwszy zetkn si z oryginaln zyk
ludow-. By m.in. w Nieszawie, Lipnie, Golubiu, Dobrzynie i jego oko-ach,
Sokoowie w powiecie wocawskim oraz w szeregu miejscowoci powiatu
piskiego. Z listw, artobliwie ujmowanych w form malej gazetki pod naz-Kurier
Szafarski" wiemy, e na przykad w Nieszawie zachwyca "si ludo-ai piosenkami,
w Bochecu by na chopskim weselu, a w Oborowie na dokach, podczas ktrych
nasucha si muzyki ludowej do woli. W tym czasie JDwstaa m.in. pierwsza wersja
Mazurka a-moll op. 17 nr 4, zwanego popular-; fydkiem ze wzgldu na celowo
zastosowany w nim melizmatyczny typ medyki.
Po powrocie do stolicy sawa Fryderyka jako pianisty i kompozytora rosa emal z
kadym dniem. Okazao si, e bez wikszego trudu potrafi rwnie fiknie gra na
innych instrumentach klawiszowych. Na proby kolegw zast-va nieraz
zawodowego organist i gra podczas mszy studenckich w kociele ffizytek. Potrafi
rwnie zachwyca sw gr na nowo wynalezionych instru-

61

I
wCKriestwie jf|j
\prowizacjach i
koncertowaniu na tzw.

w warszawskiej, lecz rwnie zagrariiczj Fryderyka utrwali jeszcze


jeden wypade ""etniu na otwarcie sejmu polskiego,
rocznym Fryderyj sy w dowd uznania ofiarowa moden ^ te
stolic utworzo: niewtpliwie omieliy Chopina V nastpne wakacje
Zanim jednak opublikowa sv Npus l, co wiadczy, e sam ju uzn ^e
rosyjskie, ci dalszych dzie w przyszoci. (Mazurki G-dur i B-
Wkrtce z czci dur). ^ryderyk rwnie spdzi na wsi, przebywaj
u zwane Gwara.' ,vie, skd wyruszy ze swym koleg w dusz -
wi c? Gdaska, wstpujc po drodze do mniejszych miejs
jpisa w listach., W jednym z nich pozostawi
humorystyc ^/nkowej, w ktrej sam bra czynny
udzia. Znowu wic .<.o bliskiego kontaktu z muzyk ludow.
no
^owrocie do szkoy Fryderyk musia wzi si do intensywnej pracy ostatni
rok nauki w Liceum. Wysiek ten nadwery jego zdrowie. Z polec lekarza cay
sierpie i pocztek wrzenia 1826 r. spdzi Fryderyk na kur w Dusznikach na
lsku, dokd uda si z matk i dwiema siostrami: mc chorowit Emilk 1 i starsz
Ludwik. Pobyt swj w Dusznikach upamitni pin dwoma koncertami, ktre
da w poowie sierpnia w sali Domu Zd wego (dochd z nich przeznaczony
by na rzecz ubogich sierot). Mi innymi odegra wwczas par Etiud i Marsza
aobnego*; dokadny program koncertw zagin.
We wrzeniu 1826 r. rozpocz Chopin trzy lata trwaj^I
studia kompozycji nauk kompozycji w Szkole Gwnej Muzyki, zao
przed 5 laty przez Elsnera. Wrd nowych kolegw Fr
ryka znaleli si modzi muzycy i kompozytorzy: Tomasz Nidecki z zamiowa
studiujcy gr organow oprcz fortepianowej, Ignacy Dobrzyski celujcy w l
pozycji symfonicznej, Antoni Orowski,'synny wkrtce skrzypek, i wielu ir Jzef
Elsner przerabia z Chopinem materia przewidziany w programie, nie krpowa
jego twrczoci fortepianowej reguami teoretycznymi, wid e oryginalnoci
swych pomysw wybiega on daleko poza dotychczasowe i bony. W pierwszych
dwch latach studiw muzycznych, oprcz Polonezw (<N| i B-dur op. 71), Walcw
(Es-dur i As-dur}, Kontredansa Ges-dur i zaledwie jedn Mazurka (a-moll op. 68)
powstaj pieiwsze Nokturny (c-moll i e-moll op. 72) i dy (z op. 10), pierwsza
Sonata na fortepian, Rondo C-dur na 2 fprtepiany oraz |1 wsze utwory z
towarzyszeniem orkiestry.
1
Emilk, modsza siostra Chopina, zmara w roku nastpnym (10 kwietnia 1827).
2
Marsz alobny c-moll skomponowany w latach 182729; znany powszechnie Mam z
Sonaty b-moll op. 35 powsta w r. 1837.

62 J w 4u poprwdnin;

i
*
ra
a-
/
on*

129
63
wyjazd

syszc

ma do
i swj
uzna 63
i Po-

wajc \
po-
5JSCO-
r
czny
mia

by
enia
'acji
sz,
ho-
go-
by
ch

ca ej
Miody artysta Trasa podry do Wiednia biega przez Krakw, i
trzymano si duej celem zwiedzenia Ojcowa, pr sko,
Grny lsk i Morawy. 31 lipca stan Chopin ws
niu, skd mia wynie moc wrae. Rozpoczo si cfd wizyty u wydawcy ni
lingera, ktremu ju dawniej przesa swe Wariacje op. 2 do opublikowania. W|
ca, usyszawszy gr Chopina, szybko zorientowa si w sytuacji i uzaleni
utworw od publicznego ich wykonania w Wiedniu przez kompozytora, wano
wic szybko koncert i 11 sierpnia wystpi Chopin publicznie w sali Teatru z tak
wielkim powodzeniem, e po tygodniu postanowiono koncert powtrzy. Na
pierwszym koncercie poza wykonaniem Wariacji op. 2 z orkiestr improwizowa
Chopin na temat modnej wwczas melodii operowej oraz na temat polskiej
pieni ludowej Chmiel, czym wzbudzi zachwyt publicznoci. Na drugim
koncercie obok potworzenia swych wariacji wykona po raz pierwszy Rondo d la
Krakowiak z towarzyszeniem orkiestry. Sukces by niezwyky, entuzjazm
prasy wiedeskiej . odbi si gonym echem. Warszawa moga by dumna ze
swego artysty. W drodze powrotnej zatrzyma si Chopin duej w
Pradze i poprzez Cieplice, Drezno, Wrocaw i Kalisz wrci we
wrzeniu do Warszawy. Nie omieszka przy sposobnoci dwukrotnie zajecha w
tym roku do Strzyewa i Antonina, gdzie by zawsze mile widzianym gociem.

Fryderyk Chopin
Jednak ani w czasie tych wakacji (r. 1829),
nych ograniczonych do dwutygodniowego J
Koncerty Chopina
V w Warszawie turzynie (woj. lubelskie) i kilkudniowego

Woli nie mia Chopin moliwoci prawdziwie wypocz. Gv czyn


byo nasilenie jego pracy twrczej i wystpy publiczne w,i o ktre
gono dopominano si1, zwaszcza gdy rozesza si wieci w
najbliszym czasie ma zamiar opuci Warszaw i uda si na za granic.
Istotnie tak byo. Co prawda, podanie o stypendium l
1
Jesieni 1829 r., po powrocie z Wiednia, nie wystpowa Chopin publicznie|
prasy, ograniczajc si do gry w niewielkim gronie mionikw muzyki. Takim jego
^S7
wystp 19 grudnia w sali iResursy Kupieckiej.
64
Fryderyka zostao zaatwione odmownie, niemniej rodzice postanowili umoliwi
synowi uzupenienie studiw za granic; miay one przyczyni si do rozwoju jego
niezwykego talentu.
W ostatnich dwch latach pobytu w Warszawie Chopin tworzy wiele. Obok nowych
mazurkw, polonezw, walcw, nokturnw i etiud, pierwszych pieni (yczenie, Gdzie
lubi, Czary, Pose, Wojak, Precz Z moich oczu i Hulanka) oraz drobniejszych utworw
powstaj nowe utwory z towarzyszeniem orkiestry: Fantazja na tematy pieni polskich
op. 13 (1829/30) oraz oba Koncerty na fortepian : f-moll i e-mott.
W ostatnim roku swego pobytu w Warszawie Fryderyk Chopin czterokrotnie
wystpowa publicznie. Pierwszy, niecierpliwie wyczekiwany koncert Chopina odby si
17 marca 1830 r.
Oto pierwszy temat I czci koncertu, Maestoso, ujtej w tradycyjn fofln allegra sonatowego:

Maestoso

Przeciwstawia mu si liryczny temat drugi:

(Maestoso)

Po I czci nastpuje poetyczne Larghetto, bog&to opisujce ozdobnymi girlandami dwikw na-
tchnion kantylen:
(Largh

5 Pogadanki o muzyce
65
X / .
CzcNIII wirtuozowskie, utrzymane w mazurkowych rytmach Allegro vivace:
\
Allegro vivace

zrywa z poprzednim nastrojem; wnfc^i podany kontrast, tworzc brawurowy fina tego piali
koncertu Chopina, zaliczanego do najlepszych fortepianowych dzie koncertowych czasw i
tyzmu. /\
Drugim nowym utworem z towarzyszeniem orkiestry, ktry zaprezentowa Chopin pub.
warszawskiej, bya Fantazja na tematy pieni polskich. Wplt w ni m.in. niezwykle popularn l
melodi piosenki Ju miesic zeszed: \
/
An<fantino
L /

Mimo pewnych zastrzee e fortepian nie brzmia dosy gona*


wodzenie pierwszego koncertu byo olbrzymie, co znalazo swj entuzjJJ
oddwik w prasie. Ulegajc namowom, zdecydowa si wic Chopin da jeden
koncert po tygodniu, zwaszcza e wiele osb nie mogo go usysze i du braku
miejsc na sali.
W dniu 22 marca odby si wic w Warszawie drugi publiczny wyst na, na
ktrym powtrzy on swj Koncert f-moll, wykona Rondo & la oraz
improwizowa na temat piosenki W miecie dziwne obyczaje, wywouj| zjazm
publicznoci. Prasa rwnie nie szczdzia sw uznania i po
Trzeci publiczny wystp to udzia Chopina w koncercie znanej Barbary
Mayer, ktry odby si latem w Teatrze Narodowym. Wykor swe Wariacje op. 2,
nagrodzone rzsistymi oklaskami. Publicznoci-byo jednak niewiele. C byo
tego powodem?
By to oczywisty skutek zbyt intensywnego ycia muzycznego, ja nem bya
Warszawa w poprzednim miesicu, w okresie pobytu cara przybyego na
otwarcie sejmu polskiego. Ponadto gdy po wygoszeni| wienia, penego grb
pod adresem Polakw, opuci car w kocu cz szaw, z kadym dniem roso
niezadowolenie narodu z istniejcego st w dziedzinie polityki, ktra nagle stana
w centrum zainteresowania^ Warszawa zdoaa ochon po wizycie cara i
szeregu innych osobis lotem byskawicy rozesza si, starannie przemilczana
przez pras o rewolucji lipcowej w Paryu, o powstaniu w Belgii, rozruchach w
Tyr szwiku, w Nadrenii, Mediolanie... Wraz z napywem wojsk carskie na
wypadek wojny z Francj, wzmagao si rozdranienie w Wa

66
x Krakowskie Przedmiecie w Warszawie
/

yy si aresztowania, zapeniay si wizienia, powstanie listopadowe z wolna


dojrzewao.
W takiej to naelektryzowanej atmosferze odby si 11 padziernika czwarty w tym
roku publiczny wystp Chopina, a zarazem trzeci, poegnalny" koncert,
nieodwoalnie ostatni, gdy formalnoci paszportowe byy ju szczliwie zaatwione.
Prcz powtrzenia znanej ju publicznoci warszawskiej Fantazji na tematy pieni
polskich po raz pierwszy wykona Chopin swj drugi z kolei Koncert e-moll1, nad ktrym
ju od kilku miesicy pracowa, opniajc tym samym planowany wyjazd za granic.
Trudno rozstrzygn, ktry z koncertw Chopina jest lepszy; oba ciesz si do dzi
niezwykym powodzeniem, a wrd wybitnych pianistw i znawcw tak jeden, jak i
drugi mia i ma swych zwolennikw. Niemniej trzeba przyzna, e Koncert e-moll jest
dojrzalszym dzieem i przejrzystoci swej konstrukcji przewysza koncert poprzedni.

1
Poniewa w czasie podry Chopina przez Niemcy w latach 183031 partytura Koncertu f-moll
zagina, pierwszy zosta wydany Koncert e-moll jako op. 11, a wczeniejszy Koncert f-moll dopiero po
powtrnym jego napisaniu w r. 1836 jako op. 21.

' 6 7
I cz koncertu, Allegro maestoso, ujta w form allegra sonatowego, rozpocz/na si energicznym
wstpem :
Allegro maestoso
jak i temat drugi:
j. i J JTjJ-
* -*-

W zwizku'z tym pierwszy temat ma charakter liryczny:

(Allegro maestoso) _____


H=
espress.
wystpuj w tej czci zgodnie z
Jeszcze bardziej marzycielski \emat drugi odznacza si wzmoeniem napicia emocjonalnego:
\ (Allegro
maestoso) / Chopin, daleki tu od ek
\ aby mc stworzy co orygin;
przyswoi sobie dotychczaso\
Klasyczna zasada przeciwstawienia ^tonalnego tematu w ekspozycji i uzgodnienia w repryzie jest tu ma ju poza sob.
odwrcona1. Naturalno, prostota i pikno^ zawarte w czci I s rwnie cechami pozostaych czci Najwikszym walorem tgi
koncertu. Oto pocztek II/czci, Rom&pzy (Larghetto) : (Larghetto|_ staa romantyczna tre w pc
tac, e w czasie powstawani
skrzypcowy Mendelssohna, ani
Nowy koncert Chopina a~t
Jte zostay przez suchaczy :
Chopin w jednym ze swych i
*: miaa, i parter si pozna. Po
kojnie gra nie zdarzyo..." F
biorcych rwnie udzia w
kowska obiekt modziecj
Tym trudniej byo Chop:
e wyjeda na zawsze. Mija
*> \'n.P wicie pochonity by przygc
poegnanie i 2 listopada 183(
z ktrej ju nigdy nie mia

^T
Fryderyk Chopin lat

Zarwno regularna trzyczciowo Romanzy, jak i koczce, koncert Rondo (Vivace) o rytmach
krakowiaka, stanowice cz III, budz podziw dla zmysu konstrukcyjnego Chopina. Wiemy przecie,
e romantycy niemao mieli trudnoci z wypowiadaniem si w uwiconych tradycj formach. Temat
pierwszy, odgrywajcy r^l refrenu:

1
W ekspozycji temat drugi jest utrzymany w tonacji jednoimiemjej (E-durJ, e i
pryzie pojawia si on w tonacji rwnolegej (G-dur), uwaanej przez'klasykw za
w wypadku, jeli gwna tonacja jest tonacj molow. Podobnie zbudowane s '
Tria g-moll i Sonaty c-moll Chopina. \

68
jak i temat drugi:

wystpuj w tej czci zgodnie z najbardziej klasyczn logik ronda sonatowego.

Chopin, daleki tu od eksperymentowania w dziedzinie formy, rozumia, e aby mc


stworzy co oryginalnego i niezwykego w tym zakresie, naley przedtem przyswoi
sobie dotychczasowe zdobycze. W Koncercie e-moll wykaza, e ten etap ma ju poza
sob.
Najwikszym walorem tego utworu jest wanie prostota, z jak ujta w nim zostaa
romantyczna tre w pen elegancji i finezji klasyczn form. Warto pamita, e w
czasie powstawania koncertw Chopina nie istnia jeszcze ani Koncert skrzypcowy
Mendelssohna, ani Koncert fortepianowy Schumanna.
Nowy koncert Chopina a take powtrzenie Fantazji na tematy pieni polskich przyjte
zostay przez suchaczy ze zrozumiaym entuzjazmem. Tym razem pisa Chopin w
jednym ze swych listw1 i ja si zrozumiaem, i orkiestra si zrozumiaa, i parter
si pozna. Powiadam Ci, jeszcze nigdy z orkiestr tak mi si spokojnie gra nie
zdarzyo..." Nie od rzeczy bdzie nadmieni, e z dwu piewaczek biorcych rwnie
udzia w tym koncercie jedn bya panna Konstancja Gad-kowska obiekt
modzieczych westchnie Chopina.
Tym trudniej byo Chopinowi wyjeda z kraju, chocia nie przypuszcza e
wyjeda na zawsze. Mijay ostatnie szczliwe dni, w ktrych Chopin cakowicie
pochonity by przygotowaniem do wojau. Potem nastpio wzruszajce poegnanie
i 2 listopada 1830 r. opuci Chopin Warszaw, udajc si w podr, z ktrej j u
nigdy nie mia wrci do ojczyzny.

Fryderyk Chopin lata dojrzae

Wyjedajc z Warszawy, nie przeczuwa Chopin, e po-


i>v zostaa cz swego ycia spdzi gwnie we Francji. Pier
wszym celem podry by Wiede, w ktrym znano go ju
jako utalentowanego pianist i kompozytora z zeszorocznych wystpw. Wraz

1
Z listu do Tytusa Woyciechowskiego.

69
ze swym przyjacielem Tytusem Woyciechowsk : Swym charakterem,
przyby "Cjhopin do Wiednia 24 listopada 1830 r., iczc o olbrzymiej
trzymujc si po drodze we Wrocawiu, Drenie i.' dze, mianie wewntrznej
zawierajc wiele znajomoci i koncertujc w koa ipozytora. W czasie
znawcw i mionikw muzyki. Gdy w pi dni niej siecznego pobytu
wybucho w Warszawie powstanie listopadowi IpYiedniu szybko doj-i
rozpocza si rozterka duchowa Chopina: rodzice lii Chopin jako czo-i
townie stanowczo zabraniali mu powrotu do krajli artysta. Wreszcie pcu
wychodzc z zaoenia, e wiksz przysug mo opuci Wiede Salzburg
odda swej ojczynie, rozsawiajc jej imi jako arty ni i Mo-um, gdzie wykona
naraajc swe ycie jako onierz. wita Bo go Koncert e-molfi Panna
Narodzenia samotnie spdzi Chopin w Wiednwj nie tematy pieni pol-, we
Fryderyk Chopin mogc si zdecydowa, dokd jecha. Gboli wrzeniu dotar
przeywa tragedi swego narodu;, znajduje to wyr nie ^tuttgartu. Gdy doda
tylko w jego listach, ale i w muzyce, ktra wyk si tu o upadku mia
uje coraz silniejsze akcenty protestu, rozpaczy i tsknoty. Na prno znajomi st rali listopadowego, cz i al
si go przekona, e kady artysta jest kosmopolit. Choby i tak byo zwierza si targny je-ercem. W
Chopin w jednym z listw to jako artysta jestem jeszcze w koleb a jako Polak notatkach i'znajdujemy
trzeci krzyyk zaczem." wasno-ie zapisane
Powstajce w 1831 r. utwory, jak Scherzo h-mollz melodi koldy Lulaje, Jei czy wwczas Boe, wzrusz
te pena poezji Ballada g-moll, odbiegaj od dotychczasowej twrc ziem lie drcz Francuz
ly:. Czasem tylko si
iobnie wwczas wa
P;
w Paryiu
to
ju w Paryu. List
itwiy mu nawiza
lego wwczas pii
pianistyczne i ktr
Ifieyerbeera, przby
^ matk Franciszka
pskim czasopimie
aem o Wariacjtu jnego
roku odb> artystw, n
Wariacje op w.
Rwnie (m.in. w
gnid na rzecz
polskich publiczne
wyst{
Karntnertortheater w Wiedniu

70
ci swym charakterem,
wiadczc o olbrzymiej
przemianie wewntrznej
kompozytora. W czasie 8-
miesicznego pobytu w
Wiedniu szybko dojrzewa
Chopin jako czowiek i
artysta. Wreszcie w lipcu
opuci Wiede i poprzez
Salzburg i Monachium,
gdzie wykona swj Koncert
e-moll i Fantazj na tematy
pieni polskich, we wrzeniu
dotar do Stuttgartu. Gdy
dowiedzia si tu o upadku
powstania listopadowego,
rozpacz i al targny jego
sercem. W notatkach jego
znajdujemy wasnorcznie Konserwatorium paryskie
zapisane wwczas sowa pene patosu, lecz
przejmujce sw szczeroci: Boe, Boe, wzrusz ziemi, niech pochonie ludzi
tego wieku! Niech najsrosze mczarnie drcz Francuzw, co nam na pomoc nie
przyszli". W innym miejscu czytamy: Czasem tylko stkam, bolej nad
fortepianem rozpaczam..." Prawdopodobnie wwczas wanie powstaa synna
Etiuda c-moll op. 10 Chopina, zwana Rewolucyjn.
Paszport Chopina zawiera stwierdzenie o podrujcym:
pierwsze lata w Paryu W przejedzie przez Pary do Londynu" co byo dyk
towane wzgldami politycznymi. 11 wrzenia 1831 r. Cho
pin by ju w Paryu. Listy polecajce od Elsnera i znajomych muzykw z Wied
nia uatwiy mu nawizanie znajomoci w paryskim wiecie muzycznym. Pozna
je synnego wwczas pianist Kalkbrennera, u ktrego mia zamiar pogbi
studia pianistyczne i ktry pomg mu urzdzi w Paryu pierwszy wystp. Po
znaje Meyerbeera, przebywajcego tu chwilowo Mendelssohna, osiadego na stae
ze sw matk Franciszka Liszta i wielu innych. W grudniu tego roku ukaza
si w lipskim czasopimie muzycznym artyku Roberta Schumanna, ktry pisa
z entuzjazmem o Wariacjach op. 2 Chopina i nazwa ich autora geniuszem. W lu
tym nastpnego roku odby si pierwszy wystp Chopina w Paryu ze wspudzia
em 13 innych artystw, na ktrym wykona kompozytor z wielkim powodzeniem
Koncert f-moll,- Wariacje op. 2 i uczestniczy w odegraniu Poloneza Kalkbrennera
na 6 fortepianw. Rwnie w nastpnych miesicach Chopin bra udzia w kilku
koncertach (m.in. w grudniu wystpowa z Lisztem), a take sam zorganizowa
koncert na rzecz polskich emigrantw.
Jednak publiczne wystpy nie odpowiaday jego naturze wola koncertowa

71
w nielicznym gronie znawcw, zbierajcych si wczesnym zwyczajem
nach bogatej arystokracji. Z salonw tych rekrutowaa si wikszo
Chopina: lekcje daway mu trwae i solidne oparcie materialne, ui
rwnoczenie przebywanie w tak wytwornym otoczeniu. Wszedem, w
towarzystwa pisze w jednym licie siedz midzy ambasadorami,
ksitami, ministrami, a nawet nie wiem, jakim cudem bom sam si
nie pi." Jakkolwiek nie by-emigrantem, sam uwaa si za takiego i w
styczniu 1833 r. zosta czonkiem patriotycznego Towarzystwa
Literackiego Polskiego, ktrego prezesem by ksi Adam Czartoryski.
Oprcz znakomitych muzykw, ktrych grono powikszyo si od 1833 r.
o Berlioza i Belliniego, pozna Chopin wybitnych pisarzy: Mickiewicza, Sowackiego,
Heinego, Wiktora Hugo i in.
W latach 183233 ukazuj si drukiem dziea Chopina w Paryu: 9 mazur-kw (op.
6 i op. 7), 12 etiud (op. 10), 3 nokturny (op. 9) oraz Koncert e-moll. Lato 1833 po raz
pierwszy od wyjazdu z Warszawy spdzi Chopin na wsi, korzystajc z gociny
zaprzyjanionego z nim znakomitego wiolonczelisty francuskiego, Augusta Fi
anchomme'a (wym. Frankoma); na nastpne lato wyjecha w towarzystwie pianisty
Fryderyka Hillera do Nadrenii, do Akwizgranu na wielki festiwal muzyczny, gdzie
ponownie spotka Mendelssohna i z nim odby z kolei podr do Diisseldorfu,
Koblencji i Kolonii.
Mimo e Chopin zyska obok Liszta saw najlepszego z pianistw, a kompozycje
jego, stale wydawane cieszyy si uznaniem, rodacy nadal upatrywali w nim
kompozytora, ktry dopiero w dziele operowym o polskiej tematyce historycznej
rozsawi imi ojczyzny. Jeszcze we wrzeniu 1834 r. Elsner usiowa wpyn na
Chopina, aby sprbowa swych si w tej dziedzinie; podobne stanowisko zajmowa
Adam Mickiewicz i wielu innych. Chopin rozumia jednak, e domen jego dziaalnoci
moe by tylko muzyka fortepianowa; wiadomie ograniczy sw twrczo do tej
dziedziny, w ktrej najpeniej potrafi si wypowiedzie.
W latach 183334 wystpowa Chopin kilkakrotnie publicznie, grajc niekiedy
wsplnie z Lisztem na dwa fortepiany, rzadziej wystpujc samodzielnie. W okresie
tym wydane zostay utwory Chopina do opusu 19.
Rok 1835 z wielu przyczyn na dugo zapisa si w pamici
Spotkanie z rodzin. Podr
do Czech i Niemiec Chopina. Co prawda, rozpocz si od wydarze niezbyt
przyjemnych, do ktrych naley zaliczy nieprzychyln krytyk
Etiud op. 10, jaka si ukazaa w berliskim czasopimie pira Ludwika Rell-staba,
znanego krytyka i zacitego wroga kompozycji Chopina, oraz przyjty bez wikszego
aplauzu publiczny wystp w kwietniu podczas zorganizowanego przez siebie koncertu na
rzecz ubogich emigrantw polskich. W marcu i kwietniu bra Chopin udzia w czterech
publicznych koncertach, przy czym najwikszy sukces odnis na koncercie w
Konserwatorium Paryskim, gdzie po raz pierwszy wykona Andante spianato i Poloneza
Es-dur na fortepian i orkiestr.
Z polecenia lekarzy uda si Chopin tego lata do sawnego uzdrowiska Anghien. I oto
po kilkutygodniowym tutaj pobycie otrzyma nagle wiadomo, e rodzice jego
wybieraj si do Karlovych Varw w Czechach. C za rado! Nie namylajc si wiele,
wsiad do dyliansu pocztowego i puci si w drog. Wzruszajce
72
f spotkanie z rodzicami nastpio 16 sierpnia. Po blisko 6-letniej rozce znw byli
razem cay miesic. Lecz na tym nie koniec. Po wyjedzie rodzicw, ktrym Fryderyk
towarzyszy a do pruskiej granicy, wpad na kilka dni do Drezna, by odwiedzi
swych znajomych. I tu nowa niespodzianka: przypadkowo spotyka niemal ca
rodzin Wodziskich, bliskich sercu rodakw, przyjaci z Warszawy. Znw odyy
wzruszajce wspomnienia. W drodze powrotnej zawadzi Chopin jeszcze o Lipsk,
gdzie odwiedzi Mendelssohna, Schumanna, pozna rodzin Wieckw, nastpnie
zatrzyma si w Heidelbergu i przez Strasburg wrci w poowie padziernika do
Parya. Na koniec w listopadzie spotyka sawnego skrzypka polskiego, Karola
Lipiskiego planowany z nim wsplny koncert nie doszed jednak do skutku.
Niewtpliwie najmilszym wspomnieniem z tego roku byo spotkanie z rodzicami i
blisze poznanie Marii Wodziskiej; midzy ni a Chopinem powstawaa coraz
serdeczniejsza wi uczuciowa.
Staa si ona przyczyn, e w lipcu nastpnego roku Chopin znw uda si na
spotkanie ,z Wodziskimi, tym razem do Mariaskich ani w Czechach, gdzie w
miym towarzystwie Marii spdzi kilka tygodni. Wyjedajc z pocztkiem wrzenia,
ju jako narzeczony, nie wiedzia, e stale pogarszajcy si stan jego zdrowia
spowoduje wkrtce rozchwianie si planw maeskich. W drodze powrotnej przez
Drezno i Lipsk spotka si Chopin znw z Schumannem, nastpnie przez Kassel,
Frankfurt, Heidelberg, Strasburg i Nancy wrci do Parya. Podczas wieczoru
wigilijnego, spdzonego w 1836 r. w gronie emigrantw polskich, wrd ktrych by
rwnie Mickiewicz, nieporwnany Chopin gra, piewa

Dom George Sand w Nohant


Ostatnie lata
i improwizowa, i tak wszyscy gr jego byli zajci, e nikt nie widzia zorzy pnocnej,
co nam przez p godziny przywiecaa..." pisa jeden z uczestnikw tego wieczoru.
Chopin tskni za sw ojczyzn, wspomnienia modoci odyway. Odrzucenie przez
Chopina ofiarowanej mu za porednictwem ambasady rosyjskiej w Paryu godnoci
nadwornego pianisty cara Mikoaja uniemoliwio mu na zawsze powrt do kraju.
W latach 183536 ukazuj si w druku nowe utwory Chopina: Scherzo h-moll,
Mazurki op. 24, Koncert f-moll, Polonez Es-dur z orkiestr, Ballada g-moll, 2 polonezy
op. 26 i 2 nokturny op. 27. W tym okresie powstaje m.in. kilka pieni do tekstu
Witwickiego, Pola i Mickiewicza.
Tryb ycia Chopina w Paryu nie wpywa korzystnie na
Wyjazd do Anglii l na wysp
Majork
zdrowie artysty. Obok wydawania kompozycji gwnym
rdem utrzymania byy lekcje gry, co prawda dobrze patne,
niemniej mczce. Biorc udzia w spotkaniach towarzyskich arystokracji Parya, co
nieodzowne byo do utrzymania kontaktu z wczesnym wiatem muzycznym stolicy, nie
mg Chopin przestrzega rad lekarzy, zalecajcych tryb ycia jak najbardziej
regularny. W r. 1837 letni wypoczynek Chopina ograniczy si do blisko
trzytygodniowego pobytu z Kamilem Pleyelem w Anglii, gdzie zgodnie ze swym
zwyczajem gra Chopin tylko w prywatnych salonach, poza tym przebywa gwnie w
gronie osiadych tu rodakw. Chopin nie szuka rozgosu mia opini rwnie
znakomitego, jak skromnego pianisty" niemniej sawa jego stale rosa.
Z pocztkiem 1838 r. spotka Chopina niezwyky zaszczyt: otrzyma zaproszenie na
dwr krla francuskiego Ludwika Filipa. Pierwszy wystp Chopina przed rodzin
krlewsk i elit dworsk odby si 25 lutego; zachwyt audytorium wzbudziy nie
tylko odtworzone przez niego wasne .kompozycje, lecz rwnie natchniona
improwizacja.
Jakkolwiek od kilku lat Chopin z reguy nie wystpowa publicznie, w marcu tego
roku uczyni wyjtek: wzi udzia w koncercie Karola Alkana, znanego kompozytora
i pianisty francuskiego, oraz w koncercie na rzecz wybitnego skrzypka polskiego i
zarazem swego przyjaciela, Antoniego Orowskiego. Wykonanie Koncertu e-moll z
towarzyszeniem orkiestry stao si nowym, powanym sukcesem. Znalazo to
oddwik w prasie stawiajcej gr Chopina wyej od gry wczesnych krlw
fortepianu", Thalberga i Liszta.
Pod koniec 1838 r. Chopin opuci Pary; wyjecha w towarzystwie znanej
powieciopisarki francuskiej George Sand i jej dwojga dzieci na hiszpask wysp
Majork, by tam w myl zalece lekarzy spdzi zim. Niestety, wilgotny klimat
i prymitywne warunki, jakie zastali na Majorce, sprawiy, e Chopin powanie si
rozchorowa. Mimo to nie przesta komponowa: ukoczy cykl swych Preludiw,
Ballad F-dur i synne Polonezy A-dur i c-moll (op. 40). Do koca 1838 r. ukazay si w
druku dziea Chopina do opusu 34 (w tym 12 etiud op. 25 i Scherzo b-moll). Gdy 13
lutego opuci Chopin wysp, stan jego zdrowia by znacznie gorszy ni przed
przyjazdem, tote po tygodniowym pobycie w Barcelonie, kilku tygodniach w
Marsylii i krtkiej wycieczce do Genui osiad na cae lato w Nohant, letniej, wiejskiej
posiadoci George Sand, ktra zaopiekowaa si chorym.
74
ostatnie lata Z wyjtkiem lata 1840 r., spdzonego w Paryu, w cigu
6 nastpnych lat, a do r. 1846 wcznie, korzysta Chopin z
gocinnoci George Sand, przebywajc w miesicach
letnich w jej willi w Nohant, zawsze penej artystw. Wanie tutaj powstaj naj-
wybitniejsze i ju ostatnie dziea Chopina: m.in. Ballada f-moll, Polonez As-dur,
Koysanka Des-dur, Sonata h-moll, Polonez-fantazja As-dur, liczne Mazurki, Nokturny i
Walce. W latach tych wydaje Chopin wikszo swych kompozycji. Po r. 1846
zaprzesta cakowicie komponowa i w r. 1847 ukazay si w druku ju tylko trzy
ostatnie wydane za jego ycia opusy: 63, 64 i 65.
Do ciekawszych wydarze w yciu Chopina w omawianym okresie naley wsplny
koncert z Moschelesem na dworze krlewskim, urzdzony pn jesieni 1839 r.
Nieliczne koncerty Chopina, jak na przykad koncert z udziaem skrzypka Henryka
Ernsta w kwietniu 1841 r., a w lutym 1842 r. z udziaem wiolonczelisty Augusta
Franchomme'a, oraz przyjazd siostry Ludwiki z mem w lecie 1844 r. oto
waniejsze wydarzenia nastpnych lat. Wskutek nieporozumie w rodzinie George
Sand, pomimo zego i stale pogarszajcego si stanu zdrowia, Chopin nie wyjecha w
1847 r. do Nohant. Kiedy nadesza zima, wyczerpany chorob i udzielaniem lekcji,
poczu si gorzej ni kiedykolwiek. Poniewa jednak od dawna nie wystpowa
publicznie, uleg namowom przyjaci i w lutym 1848 r. odby swj ostatni koncert w
Paryu przy wypenionej po brzegi sali. W tydzie pniej, 22 lutego, wybucha w
Paryu rewolucja, ktra staa si zarzewiem Wiosny Ludw w caej Europie. W
zwizku z polskim ruchem i ewolucyjnym pisa Chopin do swego przyjaciela, a
zarazem sekretarza, Juliana Fontany, znamienne sowa: [...] nie obejdzie si to bez
strasznych rzeczy, ale na kocu tego wszystkiego jest Polska, wietna, dua, sowem
Polska". Przewidywania Chopina miay si zici niestety dopiero w wiele lat pniej.
Wkrtce po wybuchu rewolucji zdecydowa si Chopin wyjecha na lato I do
Anglii i odwiedzi Szkocj. 20 kwietnia przyjecha do Londynu, gdzie swoim |
zwyczajem wystpowa w arystokratycznych salonach. Na jednym z takich wie-
Iczorw, 15 maja, gra rwnie w obecnoci krlowej Wiktorii i jej rodziny. Publicz-Jnie
wystpowa artysta tylko dwa razy, na dwch bardzo udanych porankach. |Stan jego
zdrowia stale si jednak pogarsza. Spragniony odpoczynku, reszt ata spdzi w
Szkocji, w rnych prywatnych domach. Dopiero jesieni wystpi koncertami w
Manchester, Glasgow i Edynburgu. Po raz ostatni koncertowa Londynie w listopadzie
1848 r. na rzecz polskich emigrantw. Po powrocie do Parya rozpocz si ostatni rok
beznadziejnej walki organizmu 'tysty z trawic go grulic, wobec ktrej lekarze
wwczas byli bezradni. Stao : jasne, e ycie Chopina dobiega koca. Odwiedzali go
przyjaciele. Z poczt-lem sierpnia 1849 r. przyjechaa siostra Chopina, Ludwika, i
pozostaa z bratem i ostatnich chwil jego ycia. Zgon nastpi w nocy 17 padziernika
1849 r. Spe-Jiajc wol zmarego, podczas aobnego naboestwa wykonano Requiem
Mola. Uroczysty pogrzeb na cmentarzu Pere Lachaise (wym. Per Laszez) w Paryu by
si 30 padziernika. Serce Chopina jako symbol umiowania ojczyzny przez st
przewieziono do Warszawy i wmurowano w filar kocioa w. Krzya.

75
Pytania i wiczenia do rozdziaw &7
1. Opisz warunki spoleczno-polityczne i stan kultury muzycznej w Polsce w okresie dziecistwa Chopina, Wymie
najwaniejsze opery wczesnych kompozytorw.
2. Opisz dziecistwo Chopina i lata nauki w Liceum Warszawskim. Dokd wyjedal Chopin w tym okresie na
wakacje? Wymie mlodziecze utwory Chopina.
3. Wymie kompozycje Chopina z towarzyszeniem orkiestry powstae w okresie nauki u Elsnera. Gdzie spdza
wwczas Chopin wakacje? Opisz sukces, jaki odnisl Chopin w Wiedniu.
4. Co wiesz o koncertach fortepianowych Chopina?
5. Ile razy wystpowa Chopin w ostatnim roku swego pobytu w Warszawie i co gra na kadym z tych koncertw?
6. Jaki byl stosunek Chopina do powstania listopadowego? Wymie utwory, ktre w tym okresie powstaly.
7. Opisz pierwsze lata pobytu Chopina w Paryu. Dokd odbywa podre i kogo pozna w Paryu?
8. Kiedy i gdzie spotka si Chopin z rodzicami i rodzin Wodziskich? kim utrzymywa kontakty i jakie zawar
znajomoci w czasie podry?
9. Podaj dat pierwszego wyjazdu Chopina do Anglii i na wysp Majork. Jakie kompozycje ukoczy Chopin na
Majorce?
10. W ktrych latach przebywa Chopin w Nohant? Wymie utwory powstae w tym okresie.
11. Jak zareagowa Chopin na wybuch rewolucji lutowej we Francji? W jakich miastach koncertowal Chopin w
czasie swego drugiego pobytu w Anglii?
12. Podaj daty ycia Chopina. Gdzie zosta pochowany? Gdzie zoono serce Chopina?

JL-
<SP. Twrczo Chopina

Niemal ca twrczo Chopina, obejmujc ponad 200 utworw, stanowi


kompozycje przeznaczone wycznie na fortepian; wyjtek stanowi 5 utworw
kameralnych i 19 pieni, do ktrych Chopin nie przykada wikszej wagi. W skad'
twrczoci fortepianowej wchodzi rwnie 6 dzie na fortepian z towarzyszeniem
orkiestry: partia fortepianowa odgrywa w nich zasadnicz, dominujc rol,
podczas gdy orkiestra posiada zawsze znaczenie zdecydowanie drugorzdnej
Chopin nie opublikowa wszystkich swych dzie, cay szereg utworw wydano dopiero
po mierci kompozytora. Ze wzgldu na wyjtkow warto i znaczenie twrczoci
Chopina w muzyce europejskiej obowizkiem naszym jest j pozna moliwie jak
najlepiej".
Ogem twrczo fortepianowa Chopina obejmuje: Utwory z t o w a r z y s z e n i e m
o rk ie st ry : 2 Koncerty na fortepian (f-moll, i e-moll), Wariacje op. 2 (na temat z
opery Don Juan Mozarta), Rondo d la Krakowiak, Fantazja na lematy pieni polskich oraz
Andante spianato i Polonez Es-dur.
Tace stylizowane: 16 Polonezw, 17 Walcw, 58 Mazurkw, Bolero, Tar autek, 3
Tace szkockie i 2. Kontredanse.
I n n e ut w or y: 21 Nokturnw, 26 Preludiw, 27 Etiud, 3 Sonaty (c-moll, b-mott i
h-moll), 4 Ballady (g-moll, F-dur, As-dur, f-moll,) 4 Scherza (h-moll, b-moll, cis-mott? E-
dur), 4 Impromptus (As-dur, Fis-dur, Ges-dur, cis-moll), Fantazja f-moll, Kolysa

76
-dur, Barkarola Fis-dur, 3 cykle Wariacji, 4 Ronda (w tym jedno na dwa fortepiany),
legro de Concert i kilka drobnych utworw. J
Przed wyjazdem Chopina z Warszawy zaledwie trzy jego dziea ukazay si ukiem i
otrzymay swj numer opusowy. Przewaajca wikszo jego dziel ala wydana w
okresie paryskim. W latach 1832-47 wcznie opublikowa hopin dziea oznaczone
jako opusy 6-65. Po rhierci Chopina ukaza si szereg jitworw pochodzcych z
rnych okresw jego ycia, wydanych przez przyja-feela i sekretarza kompozytora,
Juliana Fontan, w r. 1865 jako opusy 66-74.
W czasach dziecistwa Fryderyka Chopina i w okresie nieco
wczeniejszym powstaa niezmierzona ilo polonezw
kompozytorw polskich i obcych. Byy to z re-
iiy utwory krtkie, kilkunasto-, rzadziej kilkudziesieiotaktowe, o formie ABA, |z
triem porodku, czsto mechanicznie powtarzajce schematy rytmiczne tego |
aroczystego taca staropolskiego. < W okresie dziecistwa Chopina znane byy
anezy m.in. Kurpiskiego, Elsnera, a przede wszystkim ksicia Michaa
llLleofasa Ogiskiego, ktrego polonez pt. Poegnanie Ojczyzny bi rekordy popu-
parnoci. !, Wpyw tej literatury polonezowej, a zwaszcza polonezw Ogiskiego,
iiacza Isi wyranie w pierwszych prbach 7-letniego Chopina w jego Polo--tnoll i
B-dur, a take w powstaym w 4 lata pniej, powiconym ywnemu, ^Polonezie As-
dur. Czwarty z kolei, Polonez gis-rtioll^ dzieo 12-letniego Chopina, jjpsiada
wyraniejsze ju cechy oryginalnoci przypuszczalnie Chopin zna ju iwwczas
wirtuozowskie polonezy Karola Marii Webera. Nastpnych pi polonezw
brtepianowych okresu warszawskiego" napisa Chopin w wieku lat 16-19. Z wyjt-
dm Poloneza b-moll, zwanego Poegnalnym, napisanego dla Wilhelma -Kolberga
flprzed wyjazdem do Dusznik na kuracj) w ktrym Chopin uleg wczesnej dzie,
zamieszczajc w nim melodi Rossiniego i traktujc cay utwr jako art Inuzyczny
pozostae Polonezy, tj. d-moll, B-dur if-moll (wydane pomiertnie jako 0pus 71) oraz
Polonez Ges-dur, wykazuj du oryginalno pomysw melodycznych harmonicznych,
zapowiadajc pniejsze arcydziea Chopina. Z wymienionych ziewiciu polonezw
nie 'opublikowa Chopin adnego; wszystkie wydane zostay 3 Jego mierci.
/Gbokie przeycia roku powstania listopadowego, wielka tsknota za Ojczyzn f
wczucie si w tragiczny jej los sprawiy, e polonez sta si dla Chopina form, ktrej
ojcom na chwa, braciom na otuch" wyczarowa wizj bohaterstwa, hway i
mczestwa swego narodu. Schumann dobrze wyczu buntowniczo zie Chopina,
nazywajc je armata. ukrytymi w kwiatach. Siedem po-itaych na obczynie
polonezw to sze^ ; epicznych poematw dwikowych, ttych wprawdzie w
klamry tradycyjnej, silnie rozbudowanej trzyczciowoci, cz wypenionych
zupenie, now treci. Seri t rozpoczynaj dwa polonezy, ydane w r. 1836 jako
opus 26: zuchway, a rwnoczenie rycerski i sentymental-Polonez cis-moll oraz
pospny, utrzymany w nieustannym' napiciu, w stanie .liewu i wrzenia Polonez es-
moll. Nastpne dwa polonezy, ujte w opus 40, to any triumfalny Polonez A-dur,
symbolizujcy minion chwa narodu, wykony-tiy w caym wiecie w ukadach na
najrozmaitsze zespoy instrumentalne,

77
u nawet wokalne, oraz Polonez c-moll, tragiczny poemat klski, upadku i niewolt warto posiadaj mazurki,
ktrego basowy temat przypomina melodi polonezowej Kantaty Kurpiskiego, jest ich w sumie 41| at utwory,
napisanej na cze Aleksandra I...\Piaty z koleij_Polonez fis-moll (op. 44), skom- stancrwiaie
"*" .-.._....,..-
kadorai
-; - ~~' w~5-*W""" ' " . ~^^"""|

ponowany w Nohant, o ponurym, tragicznym nastroju, zawiera niespodzianki: J_JJi!JIII l lin! Mjill
epizody oparte na powtarzajcej si, burzliwej figurze rytmicznej bez bliej okre- Elementy ludowe wystpuj je
lonej melodyki oraz pojawiajcy si w trio poloneza mazurek. Akcent protestu rozpozna. Cechy muzyki l
pobrzmiewa w Polonezie fis-moll znacznie silniej ni w innych utworach tego typu. mazurkw, poznalimy pray*9 o
Najwyszy wszake entuzjazm zarwno rodakw, jak i obcokrajowcw wzbudza i muzyce, cz. I). /Mazurki byy dla
nadal wzbudza Polonez As-dur op. 53 (wykonany w r. 1843). Cay ten blask, Chopin -tonalnych w duchu
dostojestwo, sia i entuzjazm, jakie tkwi w polonezie, zostay w arcydziele tym stylizacji l f przybierajca
wyraone w sposb najbardziej porywajcy.'.' Wszyscy s zgodni co do tego, e niekiedy w mazi 'obraeniom
moliwoci poloneza jako rodzaju zostay wyczerpane w tym wspaniaym poemacie wewntrznymjjSa wy wa
dwikowym. czy on w sobie bezporednio i si rycerskiego poloneza z poszczeglne zdania i; metod,
fantastycznoci i poetycznoci ballad"* oto zdania obcokrajowcw, wybitnych zachowujc waMwi i sposoby
znawcw i mionikw sztuki Chopina (H. Leichtentritta i A. Hedleya). Gdy Chopin czenia iefhz solili dw
odegra tego poloneza na koncercie w Paryu, emigranci polscy powstali z miejsc, majcych skoczonjjpfepiS ktre
piewajc Jeszcze Polska nie zgina tak wielk si oddziaywania zawar Chopin ssiadujc z sob -w,,;iMJ
w tej kompozycji. Niezwykle efektowne trio Poloneza As-dur oparte jest na podkrelany miaymi zestawu
sfigurowanej, granej w oktawach nucie pedaowej, na ktrej tle rozwija si fanfarowa Stylizacja muzyki ludoj^g
melodia. e twrczych: Wieszf ife|
Ostatnim polonezem Chopina jest Polonez-Fantazja As-dur op. 61, dzieo opu- narodowej muzyki" pisa '
blikowane na 3 lata przed mierci kompozytora. Peen zadumy, szeroko roz - strzega, e nie naley zbyijp
budowany wstp zapowiada marzycielski charakter utworu, w ktrym rytm po- jednego narodowego motyluflu"
lonezowy i bohaterskie zrywy do rzadko dochodz do gosu. Dzieo to, nastro jone si wyzna, e ma by moe
na nut alu", zgodnie z okreleniem podanym w tytule (fantazja) form sw zblione wego wiata dla siebie". "B^Jki
jest raczej do Fantazji f-moll i jBoteif Chopina ni do Polonezw. Bogata technika kim w mazurkach Chopina, ? ,
przetworzeniowa i niezwykle interesujca harmonia, wyprzedzajca osignicia Wajrtyi
Ryszarda Wagnera, a nawet Ryszarda Straussa, ukazuj nam nowe oblicze stylu Walce i nokturny wity Ml
Chopina, krystalizujcego si w ostatnich latach jego ycia.
r Ludowe pierwiastki, przenikajce ca twrczo Chopina, i Jzefa Lannera przyswoi -lite
Mazurki najobficiej i w sposb najbardziej jawny wystpuj w ory im posta taca stylizowanego.
ginalnej, stworzonej przez niego formie w mazurkach, walca wiedeskiego W rozbudw
jednoczcej w sobie charakterystyczne cechy trzech reprezentacyjnych, ludowych I nastroju i bogato wyposaony v B
tacw polskich: mazura, kujawiaka i oberka, wraz z ich tonalnymi i brzmieniowymi cemu przeobraeniu taleg w
waciwociami. Pierwsze dwa Mazurki, wydane w Warszawie przez 15-letniego (z franc. nocturne, tj. ntocny) w l
Chopina, G-dur i B-dur, a nawet nieco pniejszy Mazurek D-dur, niewiele jeszcze Field (wym. Fild) dla WydK~! j
rniy si od licznych mazurw i mazurkw o uytkowym charakterze, pisanych nowych, ktre zyskay du po
przez kompozytorw warszawskich. Napisany w dwa lata pniej Mazurek a-moll, yednak Chopin w swych fortepi
zwany Sowikiem, oraz Mazurki C-dur i F-dur r. 1830 zawieraj ju bardzo interesujce ipotrafi w sposb niezwykle plasl
znamiona artystycznej stylizacji folkloru ludowego, stanowic zapowied procesu "no0y, penej marze, tsknot, taj
przeobraenia si Chopinowskiego mazurka. (Wydane jako op. 68 nr 1-3.) ^mentalne nokturny Fielda,^*^
Z 58 mazurkw Chopina tylko 6 wymienionych powstao z ca pewnoci j w ^"Swymi walcami i nokturnart
okresie warszawskim". Wydano je po mierci kompozytora. Najwiksz wszake j zesnej epoki; byskotliwa wirt
turnw odpowiadaa jak najban

78
warto posiadaj mazurki, ktre Chopin sam uzna za godne opublikowania; . jest ich w
sumie 41] aNikazywajHH;-poczwszy ad r. 1832r.i*Lzeszytach-pQ.5,^Jub 3 utwory,
stanowicie Jc_a|dprazowo jedno opus. PastaJb^tJpTrty!ikmvB^.zmtaly
z^ujuaaJ*pTiSw-J;-FQntaixy lub,J??nMffl>erW opusw.
Elementy ludowe wystpuj w mazurkach z tak wyrazistoci, e nietrudno
je rozpozna. Cechy muzyki ludowej, jakie mona atwo spostrzec przy suchaniu
mazurkw, poznalimy przy omawianiu stylizacji muzyki ludowej (por. Pogadanki
o muzyce, cz. I). . .. .
/Mazurki byy dla Chopina ponadto terenem eksperymentw harmoniczno-/-
tonalnych w duchu stylizacji ludowej, a typowa dla miniatur trzyczciowa forma,
(przybierajca niekiedy w mazurkach rwnie posta ronda, ulega pewnym prze-
^>braenioin_ wewntrznym.JPodczas gdy w polonezach Chopin szeroko rozbudo-
wywa poszczeglne zdania i okresy, w mazurkach zastosowa zupenie odrbn
metod, zachowujc waciwoci konstrukcyjne ludowych melodii tanecznych i
sposoby czenia ich -z sob. Chopin buduje swe mazurki z oddzielnych epizodw
majcych skoczon form taca ludowego: mazura, kujawiaka lub oberka, ktre
ssiadujc z sob w obrbie jednego utworu, wnosz podany kontrast, podkrelany
miaymi zestawieniami tonacji.
Stylizacja muzyki ludowej bya dla Chopina jednym z podstawowych zaoe
twrczych: Wiesz, ile chciaem i po czci doszedem do czucia naszej narodowej
muzyki" pisa Chopin do swego przyjaciela, a gdy Elsner przestrzega, e nie
naley zbyt dugo trzyma si jednej "metody, jednego rodzaju, jednego
narodowego motywu" jako artystycznego wzoru, Chopin nie zawaha si wyzna, e
ma by moe zuchway, lecz zaszczytny zamiar stworzenia nowego wiata dla
siebie". Ten nowy wiat dwikw zawarty jest przede wszystkim w mazurkach
Chopina. .
W artystycznej muzyce fortepianowej walce i nokturny poja-
i nokturny wiy si ju przed ChopineTi. Przeznaczpne do taca, na
og krtkie, 16-taktowe walce Jana Straussa (ojca)
i Jzefa Lannera przyswoi muzyce fortepianowej Franciszek Schubert, nadajc
im posta taca stylizowanego. Dopieris^ jednak Chopin przeksztaci skromnego
walca wiedeskiego ty rozbudowany poema|: taneczny, zrnicowany pod wzgldem
nastroju i bogato wyposaony w elementy wirtuozowskie. Rwnie daleko sigaj
cemu przeobraeniu uleg w twrczoci Chopina nokturn. Nazw nokturn"
(z franc. nocturne, tj. nocny) wprowadzi irlandzki pianista i kompozytor John
Field (wym. Fild) dla swych sentymentalnych, nastrojowych utworw fortepia
nowych, ktre zyskay du popularno w okresie\modoci Chopina.\Dopiero
! jednak Chopin w swych fortepianowych kompozycjach-, nazwanych nokturnami
potrafi w sposb niezwykle plastyczny i przejmujcy wyrazie romantyczny nastrj
nocy, penej marze, tsknot, tajemnic i grozy, cakowicie usuwajc w cie senty
mentalne nokturny Fielda.
~-
Swymi walcami i nokturnami Chopin spaci niewtpliwie dug modzie w
czesnej epoki; byskotliwa wirtuozeria walcw i romantyczna uczuciowo nok
turnw odpowiadaa jak najbardziej gustom publicznoci salonw. Zasug Cho-

79
pina jest, e uczyni z tych utworw natchnione poematy, wrd ktrych rwnie
nie brak arcydzie muzycznych. Z 17 walcw Chopin uzna za godne opubliko
I
wania tylko 8. S to: Walc Es-dur op. 18, zwany Wielkim, 3 Walce op. 34 (As-dur,
a-moll i F-dur), Walc As-dur op. 42 oraz 3 Walce op. 64 (Des-dur, cis-moll, As-dur}.
Pozostae walce, wydane pomiertnie, powstay (z wyjtkiem trzech) w okresie
warszawskim". .....-- "'""---..-_., ._ . - -""""--..._.__._.
Z oglnej sumy 21 nokturnw przed przyjazdem do Parya napisa Chopin
prawdopodobnie tylko 5: 3 Nokturny op. 9 oiaz pomiertnie wydane Nokturny (c-moll
bez numeru opusu i e-moll op. 72). ^^~-""""
W walcach i nokturnach na tle szererKb rozoonych akordw akompaniamentu
wystpuje w caej peni bogaty i oryginalny, ornamentacyjny typ melodyki
Chopinowskiej. Mimo stosowania przewanie zasady trzyczciowej budowy typu
ABA kady walc i nokturn Chopina zawiera szereg wysoce artystycznych cech,
przeamujcych schematyzm tej formy.
Zdanie, e dawne formy Chopin napeni now treci
L' Etiudy i preludia romantyczn, w najbardziej oczywisty sposb potwierdza
si w jego etiudach i preludiach.
Do czasw Chopina etiuda bya tylko wiczeniem wyrabiajcym biego
techniczn gry, pozbawionym wikszych ambicji artystycznych pomimo duych
niejednokrotnie walorw pedagogicznych.] xChopin rozpocz komponowa swe etiudy
w wieku lat 18, zdajc sobie spraw, e wszystko, co dotychczas stworzono w zakresie
pedagogiki fortepianowej, jest niewystarczajce do osignicia wyyn w nowoczesnej
sztuce pianistycznej i nie dorasta do poziomu wymaga, jakie sam sobie postawi,
liu podniet do wynajdywania sposobw pokonania najwymylniejszych trudnoci
technicznych byo fenomenalne wirtuozostwo Paga-niniego, ktrego Chopin mia
mono podziwia w Warszawie. Majc 23 lata, opublikowa Chopin zbir 12 Etiud r s-
|,S Scherza, ballady
-*; wt *J

op. 10 i mia ju przygotowan cz drugiego zbioru, zawierajcego rwnie 12 Fantazja


TT l Fantazja f-moll
f-mo
Etiu'd, wydanego w 4 lata pniej jako op. 25. Ponadto 3 mae etiudy zamieci
Chopin w Szkole gry na fortepianie F.J. Ftisa i I. Moschelesa, wydanej w r. 1840.
W odrnieniu od etiud tworzonych przed Chopinem, a nawet wspczenie z nim
(etiudy Czernego, Clementiego, Cramera i Moschelesa), wrd ktrych tylko bardzo
nieliczne posiadaj pewn warto artystyczn i nie s na og wykonywane na
estradach koncertowych, kada etiuda Chopina, czc okrelony problem techniczny
z oryginalnym pomysem artystycznym, jest muzycznym arcydzieem, ozdob
repertuarw koncertowych najwybitniejszych pianistw wiata.? Etiudy Chopina, ze
wzgldu na olbrzymie wymagania techniczne i interpretacyjne, jakie stawiaj przed
wykonawc, s nieocenionymi studiami gry nie tylko dla najbardziej zaawansowanych
uczniw, lecz przede wszystkim dla mistrzw gry pianistycznej. Obok etiud
zawierajcych problemy techniczno-wir-tuozowskie s tu rwnie etiudy stawiajce
na pierwszym planie sztuk piewnego, emocjonalnego prowadzenia linii
melodycznych.
Podobnie jak etiudy, rwnie niektre spord preludiw Chopina zawieraj
elementy wirtuozowskie, podczas gdy inne posiadaj bardziej nastrojowy charak-

80 0 Pogadanki b muzyce II
ter. Przed Chopinem okrelenie preludium" czyo si na gg^pojciem instru-
mentalnego wstpu do ..wikszej kompozycji instrumentalnej lub instrumentalno--
wokalnej, jakkolwiek byy te-preludia i zbiory preludiw istniejce samodzielnie
(np. J. S. Bacha, ClementiegoT "Moschelesa). Jednak Chopinowskie kompozycje
tego typu, ujte w ramy cyklu lub tez""tajctpwane jako oddzielne utwory,
byy.nowoci.- ..., - -,...---...r--" ' ~ v >.... ,.,._.. ITIT'" --..
Cykl~24 preludiw op. 28, napisanych we wszystkich tonacjach duFTifKjltjTii^
f jest uoony schematycznie. Przy wykonaniu caego cyklu odczuwa si pewna)
Jogik: jedne preludia uzupeniaj si wzajemnie nastrojami, czc si w pewne
grupy, inne wnosz podany kontrast. Nie jest jednak pewne, czy Preludia
op. 28 byy pomylane przez Chopina jako cao do wykonania na esfradzie
powstaway na przestrzeni 8 lat i ostateczn posta otrzymay w czasie pobytu
Chopina na Majorce zim 1838/39. Prcz tego napisa Chopin jeszcze dwa pre
ludia: Preludium As-dur, powstae przed wydaniem cyklu, i Preludium cis-moll
p. 45 skomponowane najpniej, gdy w dwa lata .po opublikowaniu cyklu
Preludiw. r . _._.-...^-.T,
/ Pod wzgldem charakteru i formy etiudy i preludia Chopina posiadaj wiele
\
,ech wsplnych, z tym e preludia wyrniaj si mniejszymi, niekiedy wprost
/ miniaturowymi rozmiarami. Tradycyjna budowa okresowa i trzyczciowo czsto
ustpuj tu miejsca uksztatowaniu ewolucyjnemu, polegajcemu na rozwijaniu i
ugruntowywaniu zasadniczo jednej myli muzycznej. Wyjtkowy wrd
j romantykw, genialny zmys konstrukcyjny Chopina, kierowany nieomyln intuicj
artystyczn, zawsze umia znale odgpwiedni, oryginaln form dla wyra
anych treci. Pod wzgldem pomysw harmonicznych i subtelnoci formalnych-
preludia Chopina s unikatem w swojej epoce.

'
Scherza, ballady i Fantazja f-moll to 9 arcydzie forte
Scherza, ballady l
uPantazja f-moll pianowych Chopina. ,
Wprowadzone przez Bethovena do cyklu sonatowego
w miejsce menueta, zachowao scherzo, (z w. art) taktf,"taneczny charakter i budow
trzyczciow z triem, odznaczajc si zarazem cechami usprawiedliwiajcymi now
nazw (liczne kontrasty, due skoki interwaowe, bogactwo rytmiczne). * Scherza jako
utwory samodzielne tworzy ju Schubert oraz wspczesny Chopinowi Mendelssohn.
Jednake scherza Chopina obok potniejszych rozmiarw cechuje nie spotykane
dotd bogactwo treci i nastroju. W pierwszych dwch Scherzach, h-mbll i b-moll, o
wybuchowej dynamice i penym napicia, dramatycznym charakterze, tytu Scherzo
nabiera nowego.znaczenia utwory te s blisze nastrojom tragicznym ni radosnym.
Dwa pozostae Scherza, cis-moll i E-dur, jakkolwiek zawieraj pewne elementy
p^rekory, zbliajce je do oglnie przyjtego pojcia scherza, dalekie s rwnie 5d,
nastroju pogody i niefrasobliwoci scherz Schuberta czy Mendelssohna. Scherzo "^h-
moll Chopina, rozpoczynajce si ostrym dysonansem, a po burzliwej czci pierws^ei
zaskakujce w trio piewn melodi polskiej koldy, posiada jeszcze form typu
Afc^W trzech pniej powstaych scherzach poczy Chopin cechy tego ukadu z
form allegra sonatowego.
t Pogadanki b muzyce II
81
:'!.;';.'fcC;1;^'^1^;:,;^:^ ::','.''''-''r'1''.' ;''"

Rkopis F. Chopina
Rwnie w swych balladach czy Chopin charakterystyczne cechy szeregu
ukadw formalnych, stwarzajc jednak w tym wypadku zupenie now, dotychczas 'Sonaty fortepianowe
nie stosowan form muzyki fortepianowej. Przed Chopinem ballada bya znana jako
utwr wokalny na gos solowy z towarzyszeniem fortepianu (np. ballada Krl Elfw
Schuberta). Ballady Chopina natomiast, jako utwory przeznaczone tylko na fortepian,
uniezalenione s cakowicie od tekstw literackich. Nie s rwnie muzyczn
ilustracj jakich okrelonych dzie poetyckich. Co prawda Chopin zwierzy si
Schumannowi, e do pisania ballad natchny go poezje Mickiewicza, adnej z nich
nie nada jednak tytuu bliej okrelajcego rdo inspiracji. Cztery ballady Chopina,
opublikowane w latach 1836-43, czy z sob wsplny szeciomiarowy rodzaj taktu (f
lub f) > wspdziaanie elementw lirycznych, epickich i dramatycznych w obrbie
jednego utworu, a co za tym idzie, cay zesp cech stylistycznych, z dominujc rol
melodyki typu narracyjnego. Przebieg formalny kadej ballady, pozostajcy
niewtpliwie w zwizku z nie znan nam bliej akcj typu literackiego, wykazuje
pewne cechy formy allegra sonatowego, z odchyleniem ku innym, znanym nam
ukadom (typu ABA, ronda, a nawet wariacji).
Ballada g-moll op. 23, posiadajca rzekomo jaki zwizek z poematem Mickiewicza
Konrad Wallenrod, w formie swej jest pokrewna allegru sonatowemu ; z odwrcon
kolejnoci ukazywania si tematw w repryzie i rozbudowan kod zbliajc si twory fortepianowe
rwnoczenie do ukadu dwutematowego ronda (wstp +ABCA'C'D'C"A"+koda).
Pewne cechy ronda, jednak z wyrazistym rozczonkowaniem poszczeglnych czci i
wyranymi elementami przerbki w repryzie,
82
zawiera Ballada F-dur op. 38 (ABA'B+koda z elementami A). Powicona Schu-
mannowi, miaa ona powsta wedug sw, kompozytora pod wraeniem ballady
Mickiewicza witezianka. Jednak jeden z uczniw Chopina", wybitny pianista i
kompozytor Karol Mikuli, utrzymywa, e witezianka MicMewicza bya rdem
natchnienia dla trzeciej ballady Chopina, Ballady As-duro^f 47. Jej ukad formalny
wstp ABCB'A' z przetworzeniem w czci C i B oraz poczeniem caego materiau w
partii kocowej wskazuje ha jeszcze inny sposb traktowania tradycyjnego
schematu allegra sonatowego. W BaMnde f-mollpp. 52, uwaanej za najwspanialsze
dzieo Chopina, przenikaj si wzajemnreyzenia ukadw formalnych wariacji,
ronda i allegra sonatowego, tworzc ogm^ schemat: wstp +ABCA'B' -f-koda (z
pominiciem cznikw i pobocznych epizttw).
Dzieem zblionym w swym oglnym charakterze do ballad jest Fantazja f-moll op.
49 Chopina. Rni j od ballad przede wszystKkn marszowy rytm (takt 4) oraz
samodzielny, obszerny wstp o wyrazistej tematyce^i elegijnym nastroju. Epicka
obrazowo powizanych z sob scen, porywajca sil rytmu, kontrasty
dramatycznych i lirycznych elementw wywouj przy suchana* tgo arcydziea
wraenie jakiego ukrytego w nim programu o rycersko-bohaterskich akcentach. W
oglnych zarysach ukad fornialny (wstp +ABACAB +koda) jednoczy w sobie cechy
ronda i allegra sonatowego.
Pierwsz swoj Sonat c-moll op. 4 napisa Chopin w War-
6/onaty fortepianowe szawie w wieku lat 18, bdc jeszcze uczniem Jzefa Els-
nera, ktremu j powici. Pomimo e nie reprezentuje ona
dojrzaego stylu kompozytora, stanowi wan pozycj wrd najwczeniejszych dzie
wikszych rozmiarw. Sonata c-moll skada si z 4 czci i wzorem klasycznym zawiera
menuet jako cz trzeci. W pniejszych dwch Sonatach, b-moll op. 35 i h-moll op. 58,
zamiast menueta wprowadza Chopin scherzo i umieszcza je na drugim miejscu przed
czci powoln. Obie te sonaty, rwnie czteroczciowe, nale do najwybitniejszych
dzie w literaturze fortepianowej i odznaczaj si oryginalnoci formy. Szczegln
saw zdobya Sonata b-moll, skomponowana przez Chopina podczas jego pobytu na
wyspie Majorce. Jej cz trzecia to synny Marsz aobny; oryginalne Presto- stanowi
cz czwart. Sonata h-moll, ktra pochodzi z ostatniego okresu ycia Chopina (z r.
1845), nie ustpuje poprzedniej. Po Allegro maes-toso, wywoujcym nastrj
niezwykego skupienia, syszymy pene lekkoci i wdziku Scherzo, potem nacechowane
wzniosoci LaPgo i wreszcie pulsujcy rytmem, \ monumentalny Fina.
Wrd pozostaych utworw fortepianowych Chopina szcze-
inne utwory fortepianowe gln warto przedstawiaj Koysanka (Berceuse wym.
Bersez) Des-dur i Barkarola Fis-dur, reprezentujce styl
iuzyczny ostatnich lat ycia kompozytora. Koysanka jest niedocignionym przykadem
bogactwa inwencji melodycznej, doskonaoci konstrukcji i mistrzostwa w stosowaniu
rodkw wariacyjnych. Na ilustruj^ejgojakby .ruch.koyski tle akompaniamentu,
stworzonym na wzr ostinata, a uzyskanym^przez nieustanne, jednostajne (w takcie |)
powtarzanie jednego motywu rytmifeZBOtmelodycznego,

83
roztoczy Chopin cay przepych swego kunsztu ornamentacyjno-figuracyjnego w 16
wariacjach na krtki, czterotaktowy temat, odznaczajcy si piewnoci i spokojem.
Barkarola, skomponowana w rok pniej od Koysanki (w r. 1845), wykazuje
pewne z ni podobiestwa, dotyczce zwaszcza traktowania akompaniamentu, Muzyka kameralna i pleni
pokrewiestwa taktu (1|) oraz stosowania techniki wariacyjnej. Konstrukcj i
charakterem zblia si jednak do szeroko rozbudowanego nokturnu, przepenionego
szlachetnym liryzmem. Woski ludowy charakter kompozycji (barcarola ' pie
piewana przez gondolierw w Wenecji) podkrelony zosta przez prowa-; dzenie
zasadniczej myli w tercjach lub sekstach.
Wane miejsce w twrczoci Chopina zajmuj jego impromptus, ronda riacje.
Cztery impromptus Chopina niezwykle harmonijnie cz w sobie wirtuo- > zowsk
efektowno z lirycznym nastrojem. Ujte s w form trzyczciow, z po-j woln i
piewn czci rodkow. Z wyjtkiem Fantazji-impromptu cis-moll (naj-
wczeniejszej, z r. 1834), wydanej pomiertnie, pozostae 3 impromptus opubli-1
kowane byy przez Chopina, a pochodz z lat 1838-42.
Z 4 rond fortepianowych Chopina jedno tylko powstao po opuszczeniu Waiv|
szawy (Rondo Es-dur op. 16 z r. 1832), pozostae 3 s utworami skomponowanymi!
przez 15-18-letniego kompozytora. Mimo e nie reprezentuj jeszcze dojrzaeg stylu
Chopina, nale do bardzo interesujcych, wdzicznych i efektown kompozycji. Ju
pierwsze z nich, Rondo c-moll op. l, wzbudzio zachwyt i potfc Schumanna. Drugie,
Rondo d la Mazur op. 5, jest interesujcym przykadem ; zespolenia klasycznej formy
ronda ze stylizacj mazura. Trzecie,Rondo C-dur,\ pomiertnie jako op. 73, w dwch
wersjach (na jeden i dwa fortepiany) 1, czwarte, Rondo Es-dur, nale do mniej
znanych utworw.
Spord 3 cyklw wariacji Chopina dwa pierwsze Wariacje na temat i
carskiej piosenki i krtki utwr pt. Somenir de Paganini (wym. suwenir, tj. nienie)
z r. 1829 nie byy opublikowane za ycia Chopina i nosz znamiona jego
wczesnego stylu. Trzeci cykl, Wariacje op. 12 na temat wwczas melodii
operowej, powsta ju w Paryu.
Interesujc kompozycj jest Allegro koncertowe A-dur. Wydany w r. 1841, ul ten
pomylany by pierwotnie z towarzyszeniem orkiestry i przypuszczal^ai by
pierwsz czci .trzeciego koncertu fortepianowego, do ktrego nowania z
niewiadomych przyczyn nie doszo. Kompozycja ta wykonywana l na fortepianie
solo lub w opracowaniu na fortepian z towarzyszenignxoj
Ciekaw prb stylizacji ludowych tacw obcych, szkockiego i angie a potem
hiszpaskiego i woskiego stanowi powstae w latach 1826-21 Tace szkockie
i dwa Kontredanse, oraz pochodzce z lat pniejszych, przejav znacznie wicej cech
indywidualnego stylu Chopina, Bolero a-moll op. 19 rantela As-dur op. 43.
Do drobnych utworw Chopina, nie zawierajcych rytmw tane a
pochodzcych z rnych okresw jego ycia, nale ponadto: Marsz, c-moll
(w dwch wersjach), Cantabile B-dur, Kartka z albumu E-dur, Largo Largo E-
dur (bdce szst wariacj na'temat opery Belliniego w cyklu

84
napisanych wsplnie z picioma innymi kompozytorami) oraz dwugosowa Fuga a-
moll, prawdopodobnie utwr szkolny.
Trzy kameralne utwory Chopina z okresu warszawskiego" f
2> Muzyka kameralna i pieni Trio g-moll op. 8 na fortepian, skrzypce i wiolonczel,
Introdukcja i Polonez C-dur op. 3 na fortepian i wiolonczel
oraz nie opublikowane Wariacje E-dur na temat Rossiniego na flet i fortepian nie
nale do wybitniejszych dzie, lecz wrd nielicznej wczesnej polskiej litera-'
, tury kameralnej stanowi wdziczne pozycje.jDwie z nich powstay dziki uczuciom
przyjani, jakie czyy Chopina ksiciem Antonim Radziwiem, amatorem gry na
wiolonczeli, jemu te pierwszy z tych utworw zosta powicony. Ze wzgldu
n a obsad (fortepian i wiolonczela) do kameralnych utworw naley rwnie Wielki
duet koncertowy E-dur, skomponowany przez Chopina w Paryu wsplnie z
wiolonczelist francuskim Augustem Franchomme'em (wym. Frankomem), ktry
opracowa parti wiolonczelow,; Kompozycja ta, oparta na tematach modnej
wwczas opery Meyerbeera Robert Dihbel, pisana bya z myl p szerokich rzeszach
publicznoci francuskiej. jSpord S zaledwie utworw kameralnych napisanych przez
Chopina najwiksz warto przedstawia Sonata g-moll op. 65 na fortepian i
wiolonczel ostatni utwr wydany za ycia kompozytora. Podobnie jak Trio g-moll
i sonaty fortepianowe, posiada ona cztery czci: Allegro moderato, Scherzo, Largo i
Finale, jednak wyranie odbiega od tamtych utworw pod wzgldem charakteru i
zastosowanych w niej rodkw muzycznych. Reprezentuje peen poszukiwa
twrczych styl ostatnich dzie Chopina, wyprzedzajcy zdobycze kompozytorw
pocztku nastpnego stulecia. W porwnaniu z utworami kameralnymi pisanymi w
Warszawie moliwoci techniczne i wyrazowe wiolonczeli zostay tu w znacznie
wikszym stopniu wyzyskane. Sonat powici Chopin wspomnianemu wiolon-
czelicie francuskiemu.
Jeszcze bardziej okolicznociowy charakter ni utwory kameralne posiadaj
pieni Chopina, tworzone przy rnych nadarzajcych si sposobnociach do
polskich tekstw poetyckich. Czasem powstaway one po prostu w ten sposb,
e Chopin, majc przed oczyma tekst poezji, piewa od razu sowa i akompaniowa
sobie na fortepianie, aby sprawie przyjemno rodakom, ktrych nigdy nie brakowao
w jego otoczeniu, jDziesi pieni do sw Stefana Witwickiego (z ktrych tylko
cztery powstay w Paryu) oraz cztery pieni do sw Bohdana Zaleskiego repre
zentuj przewanie typ pieni zwrotkowej. Zawieraj one wiele cech ludowych,
widocznych w rytmice i melodyce, a przebieg ich czsto urozmaicony jest przez
stosowanie instrumentalnych przygrywek. Bardziej nowoczesny, romantyczny
stosunek do tekstu znalaz swj wyraz w pozostaych 5 pieniach. S to: Piosnka
litewska do sw Ludwika Osinskiego wedug tekstu litewskiej pieni ludowej,
'dwie pieni do sw Adama Mickiewicza: Precz Z moich oczu i Moja pieszczotka, pie
Leci licie z drzewa do sW Wincentego Pola, zbliona do typu pieni deklamacyjnej,
oraz Melodia do sw Zygmunta Krasiskiego, reprezentujca rodzaj pieni prze-
komponowanej. .
Jakkolwiek Chopin nie przykada wagi do swych pieni .i adnej z nich nie
opublikowa, posiadaj one du warto, zwaszcza historyczn; przed uka-

K*
niem si pieni Stanisawa Moniuszki byy to najbardziej wartociowe utwory
-polskiej literatury pieniarskiej. Wydane zostay dopiero po mierci kompozytora.
Ii j " ""*" " "~ """1 Doniose midzynarodowe znaczenie twrczoci Chopina
-Znaczenie twrczoci ChopinaJ Wynika Z Wielu WZgldW:
._.__/ 1. wyraa ona w najpeniejszy sposb rodkami, wycznie
muzycznymi, bez pomocy programu poetyckiego najbardziej charakterystyczne dla
romantyzmu, subiektywne emocje, zabarwione oryginaln indywidualnoci twrcz;
2. po raz pierwszy w historii reprezentuje styl muzyczny o charakterze wybitnie
narodowym;
3. zawiera genialne przykady stylizacji tacw ludowych (mazurki i polonezy),
przewyszajce wszelkie dotychczasowe osignicia w tej dziedzinie;
4. wykorzystuje waciwoci brzmieniowe fortepianu w znacznie szerszej mierze
ni dotychczas, dajc nowe, niezmiernie cenne zdobycze harmoniczne;
5. odznacza si rzadko spotykan u kompozytorw romantycznych cisoci i
zwartoci konstrukcji formalnej.
Tote twrczo Chopina wywara ogromny wpyw na kompozytorw drugiej
poowy XIX w., stajc si wzorem narodowego stylu muzycznego i silnym bodcem
do powstania i rozwoju narodowych kiemnkw w muzyce eurpnejskiei.
""* ---"-*"--------...,._._...... L~~"^"^/*<^- >. '
nnM^ . - , . - ..,,., ,v jf ^/ / v
Pykania i wiczenia do rozdzialu 8 /\ ^^;^,._X-,,,.4,
' ' . ' ... ,
1. Wymie kompozycje Chopina na fortepian z towarzyszeniem orkiestry'. Ile napisa Chopin polonezw,
walcw, mazurkw, nokturnw, preludiw, etiud, ballad i scherz? Jakie inne utwory komponowa ponadto?
2. Wymie modziecze polonezy Chopina. Scharakteryzuj polonezy powstae w Paryu.
3. Czym rni si budowa mazurkw od budowy polonezw? W jaki sposb wydawa Chopin swe mazurki?
4. Co wiesz o walcach i nokturnach Chopina?
5. Co wiesz o etiudach i preludiach Chopina?
6. Jak budow, maj poszczeglne scherza, ballady oraz Fantazja f-moll Chopina?
7. Co wiesz o sonatach, koysance, barkaroli i pozostaych utworach fortepianowych Chopina?
8. jakimi okolicznociami wie si powstanie utworw kameralnych i pieni Chopina? Wymie pieni
Chopina do sw Mickiewicza, Krasiskiego i Pola.
9. jakich wzgldw tierczoS Chopina ma doniose midzynarodowe znaczenie?
10. Po przesuchaniu szeregu utworw fortepianowych wska, ktre skomponowa Chopin. Wysuchawszy
kilku utworw Chopina, rozpoznaj, ktry utwr jest mazurkiem, walcem, riokturnem, etiud, polonezem.

9. Hektor Berlioz i Micha Glinka

Hektor Berlioz (1803-69) to najwybitniejszy kompozytor francuski w pierwszej


poowie XIX w., wielki nowator w dziedzinie muzyki, jeden Z'najwietniej-szych
przedstawicieli bogatej i wszechstronnie rozwinitej francuskiej kultury muzycznej.
Micha Glinka (1804-57) to pierwszy wiatowej sawy kompozytor rosyjski, twrca
narodowego kierunku w rosyjskiej muzyce, przedstawiciel kul-

86
tury muzycznej kraju, ktry swym
niezwykle bujnym rozwojem w tej
dziedzinie sztuki zdystansowa
wkrtce kraje zachodnioeuropejskie.
Midzy obu tymi kompozytorami
istniao pewne pokrewiestwo
duchowe. Wsplna wiara w postp
sztuki, poszukiwania nowych wartoci
i nowych drg jakkolwiek innych
we Francji, a innych w Rosji
okazay si silniejsze od wpywu
skrajnie odmiennych rodowisk, w
ktrych przyszo im dziaa.

Dom, w ktrym urodzi si H. Berlioz

Obu kompozytorw czya ponadto przyja. Poznanie, ich ycia i twrczoci


stylistycznie skrajnie odmiennej pozwoli nam zrozumie, dlaczego kompozytorzy
ci niedoceniani byli w swych krajach, dlaczego Berlioza nie zrozumiano w Paryu,
lecz zrozumiano w Petersburgu, a muzyk Glinki, pogardzan w Petersburgu,
zachwycano si w Paryu; dlaczego Berlioz propagowa twrczo Glinki, a Glinka
chtnie korzysta z wskazwek Berlioza.
Hektor Berlioz urodzi si w 1803 r. w maym miasteczku
Dziecistwo l studia paryskie
Berlioza pnocno-wschodniej Francji w rodzinie miejscowego lekarza.
Zainteresowania muzyczne przejawia od dziecistwa. We
wczesnej ju modoci gra na flecie w dtej orkiestrze gwardii narodowej, a ponadto
uczy si gra na gitarze. Kameralna muzyka i pieni wykonywane w mieszczaskim
rodowisku niewielkiego miasteczka powikszay zasb jego wrae muzycznych.
Ojciec Hektora dba o wyksztacenie oglne syna. Zapozna go z bogat literatur
pikn; zwaszcza antyczna mitologia na dugo miaa zosta w pamici Hektora. W
wieku lat 17 uda si Berlioz do Parya', by studiowa medycyn zgodnie z
yczeniem ojca, nie traktujcego powanie muzycznych skonnoci syna. Co wicej,
gdy dowiedzia si, i syn dla muzyki powici studia lekarskie, pozostawi go bez
jakiejkolwiek pomocy materialnej. Od tego czasu rozpoczo si twarde ycie
Berlioza w Paryu.
Po latach prywatnej nauki w Paryu dosta si Berlioz w r. 1826 do konserwa-
torium, do klasy kompozycji profesora Le Sueura (wym. Lesjera), wybitnego
kompozytora z okresu rewolucji francuskiej. W czasie studiw by ju Berlioz twrc
szeregu utworw wokalnych, solowych, kameralnych i orkiestrowych; niektre z nich
<byy publicznie wykonane w Paryu.
87
symfonia fantastyczna*
Wiosn 1830 r. Berlioz ukoczy swe pierwsze programowe arcydzieo symfoniczne
potn, picioczciow Symfoni fantastyczn op. 14, ktrej podtytu Epizod z ycia
artysty sugeruje, i tem utworu s bardzo osobiste przeycia kompozytora. Dzieo to
otworzyo now epok w muzyce orkiestralnej, zajmiemy si wic nim bliej. Przede
wszystkim zapoznamy si z jego programem, przebiegiem i najwaniejszymi
tematami.
W doczonym do partytury programie objania Berlioz tre swego dziea. Jest tu mowa o mo dym
muzyku, przewraliwionym i beznadziejnie zakochanym, ktry w chwili rozpaczy zay mierteln dawk
opium. Dawka okazaa si jednak zbyt saba, by wywoa mier, spowodowaa jedynie ciki, koszmarny
sen. W chorym mzgu powstaj dziwaczne przywidzenia, w trakcie ktrych uczucia i wspomnienia
przeksztacaj si w myli i obrazy muzyczne. Ukochana jego te staje si dla melodi, jakby natrtn
myl, ktr wszdzie spotyka i wszdzie syszy. Melodia ukochanej jest tu wic motywem przewodnim,
ktry ukazuje si w kadej czci symfonii w postaci odpowiednio zmienjonej zalenie od coraz to
nowych sytuacji. W poprzedzonej wstpem czci I zatytuowanej Marzenia, namitnoci, utrzymanej w
swobodnie potraktowanej formie allegra sonatowego, nakrelony zosta przez kompozytora obraz
budzcych si uczu; motyw ukochanej pojawia si w gwnym temacie w postaci zasadniczej:
(Allegro agitato ed appassionato assai)

dole
Cz II, pt. Bal (Valse. Allegro non troppo), przedstawia wizj spotkania z ukochan na balu:
(Allegro non troppo)

Motyw przewodni ukazuje si w rodkowej czci walca, zmieniony ju nieco.


Cz III, Adagia, nosi tytu Wrd pl. Pozostajcemu pod dziaaniem narkotyku modemu mu-
zykowi wydaje si, e jest na wsi. Syszy melodi gran na pasterskiej fujarce gdzie w dali kto t
sam melodi powtarza:
fam
Adagio I Ob.

f
Cting.P T "

Kojcy odpoczynek na onie natury, nastrj letniego wieczoru pord pl, wraenie bezgranicznego
Dies irae (Dzie gniewu),
spokoju wszystko to znajduje odbicie w muzyce o wybitnie pastoralnym charakterze.
88
Lecz myl o ukochanej znowu powraca, rodz si ze przeczucia, przychodz wtpliwoci, a z nimi
pojawia si przeksztacony motyw przewodni. Ponownemu powtrzeniu pastuszej melodii odpowiada
tym razem milczenie. Z dala syszalne gromy to miay efekt uycia czterech kotw. Lecz burza
oddala si, pozostaje samotno.
Cz IV, Allegretto non troppo, pt. Pochd na miejsce stracenia. Sen staje si coraz bardziej koszmarny.
Wydaje si artycie, e zabi sw ukochan i jako przestpca prowadzony jest na miejsce stracenia.
Zblianiu si pochodu towarzysz dwiki ponurego marsza:

(Allegretto non troppo)

*> L'-T r -HF- ' r r-


Vc.,Cb.Jf

"sirr f i f r
-ui r , r^E
dim.

Yle.Fg.
- -L-
-l - ]
J J J J IJf" t
ty, fc T '
ktry rozwijany z coraz intensywniejsz instrumentacj, przechodzi w melodi marsza drugiego,
byskotliwego i uroczystego:
r ,
(Allegretto non troppo)
-r r nr r
^s
W triumfalnych akordach instrumentw dtych blaszanych, wzmocnionych bogato obsadzon perkusj,
jest co zowieszczego i przeraajcego. Guchym odgosom rwnomiernych krokw pochodu
towarzysz zrywy gromkich okrzykw. Po olbrzymim crescendo orkiestry zalega naga cisza: wr cia
na moment myl o ukochanej klarnet gra solo jej motyw przewodni. Lecz nie zdy nawet skoczy
melodii, gdy silne uderzenia akordw caej orkiestry ogaszaj, e wyrok zosta ju wykonany.
Cz V, Larghetto Allegro, pt. Sabat czarownic. Skazaniec widzi siebie na wasnym pogrzebie w
tumie potworw. Wrd haasu, jkw, krzykw, zryww dzikiego miechu zjawia si, melodia
ukochanej, przeksztacona w trywialny, cudaczny taniec to ona" przybya na sabat czarownic:

(Allegro)

Cl.inC

Rozdzierajcy krzyk radoci z powodu jej przybycia ona" bierze udzia w diabelskiej orgii. Przy
dwikach dzwonu pogrzebowego rozpoczyna si parodia melodii Dies irae1:

1
Dies irae (Dzie gniewu], jedna z czci Mszy zalotnej, czyli Requiem.

89
l
Fryderyku Chopinie, kti
sfer muzycznych Rzymu
przed upywem termir
odnis pewn* korzyci z t
Byrona, uwertura Krl Le>
Uzupenieniem Symfonii j
rodzaj lirycznej kantat
nana po raz pierwszy, lc
Wraenia odniesione we
Stopniowo wraca dziki taniec. Rozpoczyna si korowd sabatu czarownic, ujty muzycznie w form
programowej symfonii, p
fugata. Oto jego temat:
w Paryu w listopadzie tej
Poco meno msso symfonii, wystpuje p
przez altwk (Adagio):,
Vc.,Vl.nT
(Adgio
Taniec coraz wyraniej przybiera orgiastyczny charakter. Na tym tle znw pojawia si parodia melodii
Dies traf. W zakoczeniu tej czci stosuje Berlioz col legno dla instrumentw smyczkowych celem Vk
stworzenia makabrycznych efektw.

Symfonia fantastyczna Berlioza zostaa wykonana po raz pier- Pomys uycia altwki, o
Uzyskanle Nagrody Rzymskiej. . .,, .. . . . , . . _ ,.
zany jest z zamwienie!
symfonia ..Harw w itaiu wszy w kilka miesicy po jej ukoczeniu, tj. 5 grudnia
koncertowej na wiol. Sy
1830 r., i wzbudzia due zainteresowanie sw oryginaln
natomiast kadej czci r
koncepcj i niezwykoci rodkw techniczno-muzycznych (w zakresie harmonii, rach. Sceny melancholii, s%c
instrumentacji, formy). Nieco wczeniej jednak zaszy brzemienne w nastpstwa w Abruzzach, 4. Na biesia
wypadki w yciu Francji i kompozytora: rewolucja lipcowa i uzyskanie przez Berlioza Rwnie we Woszec
Nagrody Rzymskiej, umoliwiajcej mu wyjazd i przebywanie w Italii na koszt pozytora Feliksa Mendel
pastwa. Rewolucja wybucha w chwili, gdy Berlioz pisa ostatnie akordy swej pracy t Dziecistwo l studia muzyczne
Glinki
konkursowej. Bezporednio po egzaminie wybieg on z gmachu konserwatorium z
rewolwerem w rku i Marsyliank na ustach, solidaryzujc si z powstacami. W
owych gorcych dniach lipcowych Berlioz zinstrumentowa na uytek mas
rewolucyjnych Marsyliank na wielk orkiestr i chr, za co
otrzyma od autora jej tekstu, Rou-get de Pisie (wym. Rue
de Lii), serdeczny list z podzikowaniem. Na partyturze rezerwy. Dziecistwo jej
Berlioz wasnorcznie umieci znamienn dedykacj: Dla skich. Wojska francuski
wszystkich, ktrzy maj gos, serce i krew w yach". Napoleona, w przededn
zajmoway olbrzymie ob
rosyjskiego z najedc g
latach odezwa si echer
pozytora. Podczas gdy':
JWok orkiestr wojskowy
wojsk napoleoskich do i|
rika, Michaa Glinki, t |j'
tragedii wojennej, pz
W okresie pobytu Berlioza we Woszech (1831/32)
Pary by miejscem wanych wydarze w -yciu mu
zycznym. Na scenie opery paryskiej krlowa Meyer-
beer, na estradzie zadziwia" publiczno Pagani-
Hektor Berlioz ni, wiele mwiono o genialnym polskim pianicie
90
Fryderyku Chopinie, ktry niedawno przyby do Parya. Tote konserwatyzm sfer
muzycznych Rzymu sprawi, e Berlioz, rozczarowany, wrci do Parya przed
upywem terminu przewidzianego na pobyt w Italii. Niemniej odnis pewne korzyci
z tej podry. W Rzymie powstaa uwertura Korsarz wedug Byrona, uwertura Krl
Lear (wym. Lir) wedug Szekspira i wiele innych utworw. Uzupenieniem Symfonii
fantastycznej bya kompozycja Lelio czyli Powrt do yda, rodzaj lirycznej kantaty na
sol, chry, orkiestr i deklamacj, wykonana po raz pierwszy, cznie z Symfoni, po
powrocie Berlioza z Rzymu w 1832 r. Wraenia odniesione we Woszech przyczyniaj
si do powstania m.in. drugiej programowej symfonii, pt. Harold w Italii wedug
poematu Byrona, wykonanej w Paryu w listopadzie 1834 r. Jako motyw przewodni,
wicy cztery czci tej symfonii, wystpuje pospna melodia temat Harolda
wykonywana solo przez altwk (Adagio):

(Adagio)

mt r ir i &=F
=\
Pomys uycia altwki, oddajcej ponury i melancholijny nastrj bohatera, zwizany
jest z zamwieniem Paganiniego na napisanie wirtuozowskiej kompozycji
koncertowej na wiol. Symfonii tej nie opatrzy Berlioz szczegowym programem,
natomiast kadej czci nada tytu okrelajcy jej tre i nastrj: 1. Harold w girach.
Sceny melancholii, szczcia i radoci, 2. Marsz pielgrzymw, 3. Serenada kochanka w
Abruzzdch, 4. Na biesiadzie u bandytw.
Rwnie we Woszech, w 1831 r., pozna Berlioz gonego ju wwczas kom-
pozytora Feliksa Mendelssohna oraz Michaa Glink, ktry przebywa tu od roku.

Micha Glinka wybitny kompozytor rosyjski, modszy


ozMstwo i studia muzyczne zalecwie o kilka miesicy od Hektora Berlioza urodzi
si 1804 r. w okolicach Smoleska, w rodzinie kapitana
rezerwy. Dziecistwo jego przypado rwnie na burzliwe lata wojen napoleoskich.
Wojska francuskie po niebywaych w historii zwycistwach pod wodz Napoleona, w
przededniu klski zadanej rosyjskim orem, w poowie 1812 r. zajmoway olbrzymie
obszary Rosji. Opowiadania obohaterskich walkach ludu rosyjskiego z najedc
gboko zapaday w dusz 8-letniego Michaa, by po wielu latach odezwa si echem
w jego operze narodowej, w dziele dojrzaego ju kompozytora. Podczas gdy'
zainteresowania chopice Hektora Berlioza skupiay si wok orkiestr wojskowych i
muzyki marszowej, podniecajcej zaborcze oddziay wojsk napoleoskich do
zwyciskich pochodw, wczesne wraenia jego rwienika, Michaa Glinki, byy
zgoa inne: karmi sw wyobrani opowiadaniami o tragedii wojennej, poznawa
rosyjskie pieni i tace ludowe. Rozpoczt w 10.

91
roku ycia nauk gry na fortepianie wkrtce kpnt Iwan Susanln Glinki
owal w Petersburgu, dokd wysali go rodzice w ku
lat 14 na nauk, zapewniajc wszechstronn opie

Micha: Glinka
Rodzice Glinki marzyli o karierze wojskowej syna, na razie jednak mg on bez
przeszkd zajj wa si nie tylko gr na instrumencie, ale i komp cj. Modo
Michaa Glinki przebiegaa wic w runkach bez porwnania korzystniejszych ni
Hektora Berlioza w Paryu. Gdy odwiedza rodzic w ich wiejskiej posiadoci,
przywozi z sob pa tury uwertur i symfonii Mozarta, Beethovena, wykonywa
dyrygujc orkiestr zoon z chopw szczynianych. W Petersburgu obraca si w
ko literackiej inteligencji, spotyka si z Puszkinem, jewskim, ukowskim,
Mickiewiczem, bra udzia w wieczorkach muzycznyc wykonujc swe pieni.
Planowanej dla niego kariery wojskowej unikn wskuf niskiego wzrostu.
Pragnc pozna kultur muzyczn innych rodowisk, wiosn 1830 r. Mic Glinka
wyjecha za granic. Pierwszym etapem tej podry bya soneczna It gdzie w roku
nastpnym pozna Hektora Berlioza. Ten francuski kompozyt pisa w swych
wspomnieniach, e pieni Glinki wywary na nim silne wraie sw niezwyk
melodyk, rn od wszystkiego, co dotychczas byo mu zna
Micha Glinka rwnie rozcza
rowa si stanem wczesnej muzy
ki woskiej i konserwatyzmem jej
przedstawicieli. Jednake wanie tu,
na obczynie, dojrzewa ostatecz
nie jego zamiar napisania rosyj
skiej opery narodowej. Osobiste kon
Ludmia*
takty z ulubionymi mistrzami ope
ry, Bellinim i Donizettim, nieu
stanne pogbianie techniki kom
pozytorskiej, poznawanie nowych
arcydzie muzycznych dziaay
zapadniajco na indywidualno
twrcz rosyjskiego kompozytora.
Tworzy wiele, zdobywa rozgos
we Woszech, a utwory jego byy
chtnie wydawane. Z Woch uda
si Glinka do Austrii i Niemiec,
gdzie spdzi zim 1833/34 i od
by kurs kompozycji, stale tworzc
dziea oparte na tematach rosyj
skich. Karta tytuowa ycia za cara" M.
92
Po powrocie do kraju przystpi Glinka do pracy nad wielk oper
historyczn Iwan Susanin, ktrej na yczenie Mikoaja I nada tytu:
ycie za cara. Rok 1836, w ktrym raz pierwszy, sta si rwnoczenie
dat narodzin narodowej
Iwan Susaninu Glinki

Iwystawiono j po
lopery rosyjskiej.

Mimo wiernopoddaczej treci opery, w ktrej chop Iwan Susanin w wojnie polsko-rosyjskiej l w
XVII w. oddaje swe ycie,, by uchroni cara od niewoli, waciwym jej bohaterem jest cay lud |rosyjsk i
jego bezgraniczne umiowanie ojczyzny. Obrzd weselny, rozpoczynajcy widowisko, l rosyjskie tace
ludowe oraz tace polskie na dworze magnackim, a zwaszcza ludowe sceny masowe ptanowi to tej 5-
aktowej ojczynianej heroiczno-tragicznej opery". Chr wieniakw pojawiajcy
w introdukcji nadaje charakter caej operze. Podobny chr o zdecydowanie ludowym rosyjskim l
kolorycie stanowi zasadniczy trzon epilogu opery (Allegro maestos) :
Allegro maestos
1 J-
y-^i
-l J

j: J i J~J J ^
n r i r
jj
T r

Glinka przyswoi sobie w twrczy sposb'najbardziej typowe waciwoci rodzimego


folkloru nie uywajc dosownych cytatw ludowych tworzy muzyk przeniknit
ludowoci.
Oper Iwan Susanin, entuzjastycznie przyjt przez publiczno i postpow krytyk,
arystokracja rosyjska usiowaa lekceway; muzyk Glinki okrelano mianem muzyjd
dla dorokarzy". Tego, e Glinka stworzy now er w historii muzyki swego narodu,
arystokracja nie moga lub nie chciaa zrozumie. Opera Glinki staa si tematem nie
koczcych si polemik. Staa si nie mniejszym wydarzeniem artystycznym w Rosji ni
Symfonia fantastyczna Berlioza we Francji.
Wkrtce po napisaniu opery Iwan Susanin, rozpocz Glinka
prac nad now oper, pt. Ruslan i Ludmia. Libretto do tej
Opera uRuslan i Ludmia*
Glinki picioaktowej opery opracowa wedug poematu Pusz-

kina sam kompozytor przy wsppracy kilku zaprzyjanionych z nim poetw, gdy
Puszkin, ktry mia je przygotowa, zgin w tragicznym pojedynku w 1837 r.

Ruslan i Ludmila jest oper typu fantastyezno-legendarnego. Naroflowy jej charakter, wynikajcy ju
z treci, spotgowany zosta wpleceniem ludowego obrzdu weselnego w pierwszym i ostatnim akcie.
Fabua opery oparta jest na bani ludowej o ksiniczce Ludmile, porwanej w czasie uczty weselnej
przez czarodzieja Gzarnomora, i o bohaterskim rycerzu Rusanie, ktry pokonuje wszelkie przeszkody,
by wyzwoli wreszcie sw ukochan. Obok motyww rosyjskich wprowadza Glinka w niektrych
scenach melodyk wschodni, podkrelan orientalnym kolorytem instrumentacji. Pretekstem
umoliwiajcym po raz pierwszy w muzyce rosyjskiej wprowadzenie elementw
93
muzycznych Wschodu jest wystpujca w operze, osoba ksicia wschodniego Ratmira, zalecajcegtt|
si do ksiniczki Ludmiy. W odrnieniu od swobodnie ujtej uwertury do opery Iwan SusamiA
w uwerturze do Ruslana i Ludmily zastosowa Glinka przejrzyst form allegra sonatowego, czerpic.1
swj podstawowy materia z finau opery. Pierwszy temat jest wybitnie instrumentalny:

*
(Presto) f

ffif'r rj
tf
Natomiast temat drugi zaczerpnity zosta z arii Rusana: (Presto)
i*^

IFg.,Vc.
mf

Uwertura do opery Ruslan i Ludmia dla swej ywoci, pogody i klasycznej


wprost przejrzystoci czsto wykonywana jako uwertura koncertowa spopula
ryzowaa twrczo Glinki daleko poza granicami kraju. Natomiast sama opera,
wystawiona w Petersburgu w r. 1842, mimo swych walorw z trudem i powoU'|
zdobywaa popularno u petersburskiej publicznoci, Negatywny do niej stosu-|
nek arystokracji i cara Mikoaja I, ktry ostentacyjnie opuci przedstawienie:^
opery przed zakoczeniem, spowodowa, i mimo entuzjazmu postpowej kry
tyki opera Rusan i Ludmia nie zyskaa powodzenia. Na domiar zego ju w ro-;
ku nastpnym w teatrze operowym Petersburga zainstalowaa si woska trupai
aktorw, a po trzech latach zesp rosyjski zosta definitywnie przeniesiony zej
stolicy. W takich warunkach nie byo mowy o wystawianiu tutaj oper rosyjskich?!
kompozytorw.

Wiosn 1844 r. Glinka ponownie wyjecha za granic ]


Przyja Glinki z Berliozem. I T T - i u l 4. 7 *
Twrczo Benioza przed tym razem do Hiszpanii na okres trzech lat. Zamtereso-
1848 r. . . . .
wanie jego skupio si na folklorze hiszpaskim, co wkrtce
pozostawio lady w twrczoci. Po drodze zatrzyma si na duszy czas w Pa-j ryu i
tutaj zaprzyjani si na dobre z Berliozem, ktry wcza utwory Glinki do programu
swych paryskich koncertw. Z wielkim powodzeniem odby si| w Paryu
kompozytorski koncert Glinki; program koncertu wypeniy fragmentjj obu jego oper.
Mg wic z radoci pisa do swej matki: Jestem pierwszym rosyj-J skim
kompozytorem, ktry zapozna publiczno parysk ze swym nazwiskiem" i swymi
utworami, napisanymi w Rosji i dla Rosji". Wkrtce Berlioz sta si ei tuzjast i
propagatorem twrczoci Glinki. W swym artykule, zamieszczony! w paryskim
czasopimie, wyraa si o harmonii i kolorystyce orkiestralnej Glinll w sowach
penych uznania, stawiajc go w rzdzie najwybitniejszych kompozy" torw epoki.

94
W tym czasie Berlioz by ju twrc wiekopomnego Requiem (1837), opery
Benvenuto Cellini (1838) i innych dzie. Co prawda ani gigantyczne Requiem, po-
wicone pamici ofiar rewolucji lipcowej, ani wystawiona w nastpnym roku opera,
do ktrej napisa Berlioz pniej now uwertur pt. Karnawa rzymski, nie miay
wikszego powodzenia u publicznoci paryskiej, niemniej nazwisko jego nabrao
rozgosu. Przyczyni si do tego niewtpliwie fakt, e podczas koncertu (w r. 1838),
na ktrym Berlioz dyrygowa sw Symfoni fantastyczn i Haroldem w Italii, sam
Paganini zoy utalentowanemu twrcy hod, padajc przed nim na kolana i caujc
mu rce! Dla borykajcego si stale z trudnociami materialnymi Berlioza rwnie
wielkie znaczenie miao owych 20 000 frankw, ktre nastpnego dnia przysa mu
Paganini wraz ze sowami: Geniusz Beethoyena umar i tylko Berlioz moe go
wskrzesi..." Umoliwio to Berliozowi po prostu dalsz twrczo. Ju w nastpnym
roku zostaa wykonana jego nowa, trzecia z kolei symfonia, Romeo i Julia wedug
dramatu Szekspira, o napisaniu ktrej marzy od dawna.
Dramatyczna symfonia Romeo i Julia, przeznaczona na chr, solistw i orkiestr, zostaa wykonana po
raz pierwszy w r. 1839. Jest to dzieo o niebywaych dotychczas rozmiarach: na wykonanie jej przeznacza
si cay wieczr koncertowy. W odrnieniu od tradycyjnych symfonii wystpuje w niej chr i to niemal
przez cay czas jej trwania jest ona czym w rodzaju opery wykonywanej na-estradzie koncertowej.
Dzieli si me na tradycyjne cztery, lecz na siedem czci, przewanie wo-kalno-instrumentalnych,
uszeregowanych zgodnie z przebiegiem tragedii Szekspira. Oto tytuy tych czci: 1. Introdukcja (Potyczki
uliczne. Tumult. Interwencja ksicia]. Prolog, 2. Uroczysto u Kapu-Uttich, 3. Nocna scena, 4. Krlowa Mab
mieszczka snw, 5. Pogrzeb Julii, 6. Romeo w grobowcu Kapu-lettich, 7. Fina.

Czwarta z kolei symfonia Berlioza, napisana ju w nastpnym roku z okazji


dziesitej rocznicy rewolucji lipcowej, powicona, podobnie jak Requiem, pamici jej
ofiar to dzieo jeszcze potniejsze. Otrzymaa nazw aobno-triumfalnej symfonii
i, przeznaczona pierwotnie na orkiestr dt, zostaa wykonana po raz pierwszy w
czasie pochodu (w ramach uroczystoci przenoszenia prochw ofiar rewolucji) przez
poczone orkiestry Parya pod kierunkiem Berlioza, idcego na czele i szabl
dyrygujcego zespoem.
Symfonia ta skada si z trzech czci: 1. Pochd aobny, 2. Przedmowa pomiertna oratora (prze-
znaczona na puzon solo), 3. Apoteoza Chwal polegym bohaterom" na chr i orkiestr. O potdze brzmienia
tego dziea moe da wyobraenie sam skad orkiestry, obejmujcy: 6 fletw wielkich, 6 fletw maych,
8 obojw, 28 klarnetw, 24 rogi, 19 trbek, 10 kornetw, 19 puzonw, 16 fagotw, 14 ofi-klejd, 12
bbnw duych i 12 maych, 10 par kotw, 10 par talerzy i 2 tam-tamy; ponadto w finale wystpowa
potny chr-. Przy wykonaniu w zamknitym pomieszczeniu przewidywa kompozytor wspudzia 150
instrumentw smyczkowych.

W okresie pobytu Glinki w Paryu Berlioz by ju take autorem cennego traktatu o


instrumentacji (1844) i pracowa nad swym nowym dzieem. Bya to cztero-czciowa
dramatyczna legenda na chry, solo i orkiestr pt. .Potpienie Fausta wedug
Goethego, wykonywana zarwno na estradzie koncertowej, jak i na scenie operowej.

95
Poszczeglne jej czci dziel si, podobnie jak akty w operze, na tzw. sceny. Akcja Goethego jest w
Potpieniu Fausta przeniesiona na Wgry, gdzie Berlioz przez pewien czas bywa. Tym tumaczy si
wczenie do tego dziea Marsza Rakoczego w wietnej, penej blasku ii mentacji Berlioza. Z innych partii
instrumentalnych specjaln popularno zdoby Taniec i ognikw i Balet sylfto. Do swej dramatycznej
legendy wczy Berlioz poprzednio skompono utwr pt. Osiem scen z. Fausta" Goethego.

Pierwsze wykonanie Potpienia Fausta odbyo si w Paryu w r. 1846 r nie ty


znw nie przynoszc sukcesu kompozytorowi. By on zmuszony szuka jakie drg
wyjcia z coraz wikszych kopotw materialnych. Naleao przedsie, podr
koncertow. Z opowiada Michaa Glinki wiele sysza Berlioz o Re gdzie ju w 1841
r. z olbrzymim powodzeniem wykonano jego Requiem. Nie kaja wic na powrt
rosyjskiego kompozytora, ktry przebywa w Hiszpa w marcu 1847'r. wyruszy
Berlioz do Petersburga i Moskwy na tournee konc we, ktre przynioso mu obok
nadspodziewanych dochodw wspaniay su artystyczny. Berlioza zrozumiano w
Petersburgu.
Wkrtce powrci Glinka w swe ojczyste strony; przyje do
Rosji w czerwcu 1847 r. Wraenia muzyczne, kt dozna
Wraenia hiszpaskie Glinki
Ostatnie lata iycia przy bezporednim zetkniciu si z oryginalirji

folklorem muzycznym w Hiszpanii, znalazy odbicie w-jego twrczoci. W Mac 1845


r. napisa uwertur koncertow pt. Jota aragoska (wym. Chota; hiszp. o tempie
szybkim i takcie trjdzielnym) na orkiestr symfoniczn. Drug uwer hiszpask,
pt. JV0c w Madrycie, ukoczy w Warszawie, gdzie w 1849 r. arnie na okres dwch
lat.
Z okresem pobytu Glinki w Warszawie wie si rwnie powstanie bardzo popularnego ut
rosyjskiego taca symfonicznego pt. Kamarinskaja, opartego na dwch oryginalnych melodiach l
dowych, tj. lirycznej pieni weselnej za gr wysokich:
Comodo

i melodii pieni tanecznej:


(Allegro moderato)

tnitotiii
Utwr ten, pulsujcy rytmem ulubionego rosyjskiego taca ludowego, uj kompozytor w :
odpowiadajc wykonawczej praktyce ludowej : jego budowa o schemacie ABA'B' wynika ze l
sowania rodkw przetworzeniowo-wariacyjnych wystpujcych czsto w muzyce rosyjskiej.

Wiosn 1852 r. znowu uda si Glinka na dwa lata do Parya, chocia w nie czu
si ju w tym czasie samotny; wok niego zgrupowali si liczni powi rosyjscy
kompozytorzy, m.in. Dargomyski i Baakiriew; dziaa ju
96 L o muzyce II
ly dla kultury rosyjskiej wybitny krytyk muzyczny
lierz Stasow i wielu innych, przygotowujcych nt dla
bujnego rozkwitu muzyki rosyjskiej lat itepnych.
IWzorem dla nastpcw Glinki staa si jego bez-
npromisowa walka o sztuk narodow, jego pogld,
nard jest istotnym twrc muzyki, a kompozy-tylko
j przetwarza (aranuje), jego zapa do cig-|o
zdobywania wiedzy muzycznej, warunkujcej osig-cia
artystyczne na miar europejsk. Jake wymo- r jest
fakt, e w niecay rok przed mierci, prag-: jeszcze
bardziej wszechstronnie pogbi sw wie-muzyczn,
zdecydowa si na wyjazd do Berli-aby odby tam
specjalne studia kontrapunktyczne. w Berlinie w 1857
r., opromieniony chwa irwszego kompozytora
rosyjskiego o midzynaro-bwej sawie. Dzieo jego
ycia znalazo w niedugim Kasie godnych
kontynuatorw. Micha Glinka, karykatura

Inne byy koleje ycia Berlioza. W swej ojczynie nie zyska


uznania nawet u schyku ycia. Po burzliwych dniach rewo-
rczo Berlioza po r. 1848. l
podro do Rosji lucji 1848 r., ktra ogarna zachodni Europ, cierpia

oraz wikszy niedostatek i osamotnienie. W ostatnim okresie swego ycia stworzy


rlioz trzy potne dziea. S nimi: napisane w r. 1854 do tekstu wasnego ora-
rium Dziecistwo Chrystusa (zoone z trzech oddzielnych czci: Sen Heroda, Ucieczka
Egiptu i Przybycie do Sais), duologia operowa pt. Trojanie na temat zaczerpnity
Eneidy Wergiliusza, zoona z oper ^dobycie Troi i Trojanie w Kartaginie (za ycia
erlioza wystawiono w Paryu tylko drug oper), oraz opera komiczna Beatrycze
l Benedykt wedug komedii Szekspira, wystawiona w r. 1862. Dziea te stylistycznie
awizuj do klasykw muzyki francuskiej, do stylu takich mistrzw, ja^t Lully,
Sluck, Rameau. Wiele lat jednak jeszcze minie, nim kompozytorzy zwrc si
twrczoci Berlioza i uznaj j za genialn prb odrodzenia muzyki fran-
skiej. . g
W r. 1867, w 20 lat od czasu swej pierwszej podry, uda si Berlioz, minro
iego stanu zdrowia, po raz drugi do Rosji, z entuzjazmem witany w Petersburgu
Moskwie. Oto co pisze do jednego ze swych przyjaci: Publiczno i prasa
Petersburga niezwykle gorco odnosi si do mnie. Na drugim koncercie wzy-
ali mnie sze razy po odegraniu Symfonii fantastycznej', ktra wykonana bya nad-
pczajnie. Czwart cz symfonii (Pochd na miejsce stracenia] zmuszony byem
Ipowtrzy. Jaka orkiestra! Jaka precyzja! Jaki zesp! Nie wiem, czy Beethoyen
pysza takie wykonanie swych utworw. I musz Warn powiedzie, e pomimo
Imoich cierpie, gdy podchodz do pulpitu i widz wok siebie tych wszystkich sym-
Ipatycznych ludzi, czuj si oywiony i dyryguj, jak by moe jeszcze nigdy nie
tfdawao mi si dyrygowa". W uznaniu zasug Berlioza na bankiecie wydanym
': 1 Pogadanki o muzyce II
97
na jego cze uroczycie wrczono mu w Petersburgu dyplom honorowego
Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego. Przy poegnaniu francuskiego mu z
rosyjskimi przyjacimi nastpi wzruszajcy i symboliczny moment: odda sw
paeczk dyrygenck na pamitk modemu rosyjskiemu komp rowi, Mili
Baakiriewowi. W rok pniej Berlioz ju nie y. Najwybitniejszy i pozytor
francuski XIX w., ktrego twrczo miaa wane znaczenie w pr dalszego
rozwoju romantyzmu muzycznego, zmar w r. 1869. miae nm stwo i
programowo w twrczoci Berlioza, oryginalno jego rodkw i barwna,
wietnie brzmica instrumentacja silnie oddziaay na wspc kompozytorw
muzyki symfonicznej i posiadaj olbrzymie znaczenie w muzyki.

Pytania i wiczenia do rozdzialu 9

1. Scharakteryzuj rodowiska, w jakich spdzali dziecistwo i ata szkolne Berlioz i Glinka.


2. Podaj i objanij tytuy poszczeglnych czci Symfonii fantastycznej Berlioza,. Gdzie i kiedy i
powsta?
3. Scharakteryzuj opery Glinki Iwan Susanin oraz Rusan i Ludmia.
4. Gdzie i kiedy spotykali sif ci kompozytorzy? Jakie znaczenie miala ta przyja dla muzyki i
5. Wymie i scharakteryzuj dziel Berlioza skomponowane przed rewolucj 1848 r.
6. Wymie i scharakteryzuj dziel Glinki zwizane z podr do Hiszpanii oraz Z pobytem t
szawie.
7. Wymie dziel Berlioza z ostatnich lat ycia. Kiedy i z jakim rezultatem odbywal
Rosji?
8. Po wysuchaniu utworu rozpoznaj, czy twrc jego jest Berlioz, czy Glinka. Wyjanij, dzisz.

10. Franciszek Liszt i Ryszard Wagner w I poowie XIX w.

Oprcz Schumanna, rwienika Chopina, i starszego od niego o rok '. sohna


do kompozytorw w rwnym mniej wicej wieku z Chopinem o rok modszy
znakomity pianista i kompozytor wgierski Franciszei (wym. List; 181186)
oraz modszy o trzy lata wybitny niemiecki kor operowy Ryszard Wagner
(1813-83). Obu tych muzykw przez mele lat serdeczna przyja, przy czym
jak si okae Wagner wiele zav sawnemu Wgrowi.
Niezwyky talent pianistyczny Franciszka Liszta
Dziecistwo Liszta i Wagnera si ju we wczesnym dziecistwie. Urodzony w
w miejscowoci Raiding na Wgrzech zachodnk
dzinie zarzdcy dbr ksicia Esterhazego, Adama Liszta, pierwsze le na
fortepianie odbywa pod kierunkiem ojca; jako 9-letni chopiec si z olbrzymim
powodzeniem swymi umiejtnociami w salonach wgierskich, ktrzy
ufundowali mu wkrtce stypendium, umoliwiaj?

98
Dom, w ktrym urodzi si F. Liszt

muzyczne za granic przez okres 6 lat. Po 2-letniej nauce gry na fortepianie (u


Czernego, ucznia Beethovena) i kompozycji (u Salieriego, nauczyciela Beetho-vena)
w Wiedniu, z kocem r. 1822 wystpi Liszt publicznie, wywoujc oglny podziw.
Gdy w par miesicy pniej 12-letni Liszt znowu koncertowa w Wiedniu, nastpi
niezwykle uroczysty moment: obecny na koncercie Beethoven, wzruszony gr
chopca, zoy na jego czole ojcowski pocaunek. Z kocem 1823 r. uda si
Franciszek Liszt pod opiek ojca do Parya, by uzupeni swe studia muzyczne w
synnym wwczas konserwatorium paryskim.
W cakowicie odmiennych warunkach upyno dziecistwo Ryszarda Wagnera. W
odrnieniu od Liszta nie nalea on do tzw. cudownych dzieci", jego zdolnoci
muzyczne objawiy si do pno. Dziecistwo swe spdzi Ryszard! Wagner wraz
z licznym rodzestwem, matk i ojczymem, aktorem teatralnym w Drenie, dokd
wkrtce po mierci ojca przeprowadzono si z Lipska, rodzinnego miasta Ryszarda (ur.
w 1813 r.). Wagner zdradza od wczesnego ' dziecistwa przede wszystkim wybitny
talent literacki (m.in. napisa 5-aktow tragedi), natomiast systematyczn nauk gry na
instrumencie rozpocz dopiero w 12. roku ycia, kompozycj za zaj si w kilka lat
pniej, gdy caa rodzina ponownie wrcia do Lipska. Studiowa tu muzyk pod
kierunkiem jednego z czonkw orkiestry symfonicznej. Na rozwj j cap zdolnoci
literackich i zainteresowa teatrem niemay wpyw miao aktorskie rorowisko, w
ktrym obraca si od najwczeniejszych lat.
Franciszek Liszt, jako obcokrajowiec, nie zosta przyjty
Kariera wirtuozowska Liszta do konserwatorium paryskiego. Wkrtce jednak, dziki
talentowi i intensywnej pracy nad swym wyksztaceniem
muzycznym, osign niebywae wprost sukcesy. Koncerty w Paryu, podre do
Londynu gdzie gra w obecnoci krla Jerzego IV oraz liczne wystpy w
prowincjonalnych miastach francuskich przyniosy mu saw jednego z naj-

'* 99
zdolniejszych modych wirtuozw epoki. Ponadto stworzy szereg kc
fortepianowych, a wrd nich Etiudy koncertowe i opracowania Tacw Do r.
1835 przebywa Liszt gwnie w. Paryu, ktry w tym okresie/by wanych,
wydarze spoeczno-politycznych. Pod wraeniem rewolucji 1830 r. rozpocz
pisa Symfoni rewolucyjn, przerobion pniej na foniczny pt. aobna Herolda.
W tyme roku w grudniu by obecny na kc w czasie ktrego po raz pierwszy
zostaa wykonana Symfonia fantastyczna Rwnie silne wraenia przynosz
nastpne lata: koncerty Paganiniego w f;;.-: i Chopina w r. 1832. Wiele
kompozycji jak np. Etiudy wedug Kaprysw niniego, fortepianowe
opracowanie Symfonii fantastycznej Berlioza swe powstanie tym gbokim zav
przeyciom muzycznym.
Lata 1835-39 spdzi Liszt w podry po Szwajcarii i Woszech (w towij stwie
hr. Marii d'Agoult; wym. d'Agu) i czciowo we Francji. Z tego pochodz
zwizane z podr drobne kompozycje, a take niektre utwory! tepianowe
wchodzce w skad cyklu pt. Lata wdrwek.
Nastpne 7 lat to okres podry koncertowych po caej Europie (Wgry, jf tria,
Czechy, Niemcy, Francja, Anglia, Irlandia, Belgia, Holandia, Dania, pani,
Portugalia, Rumunia, Turcja oraz Rosja, w ktrej by kilkakrotnie). Vii sce
koncertowa Liszt dwukrotnie: w r. 1843 w Poznaniu, Krakowie i War oraz w r.
1847 we Lwowie i na Ukrainie, gdzie pozna i zaprzyjani si rolin
Wittgenstein-Iwanowsk. Syt sawy i sukcesw, osiad na stae w w Weimarze,
miecie Goethego, jako krlewski kapelmistrz operowy.
Ipzw. Rapsodie wgierskie. W

W sali koncertowej

100
lata w Weimarze. Teraz naleao wreszcie zrobi bilans swej twrczoci,
Rapsodie wglerskleLlszta _ . , / ""i*.-wov.i,
niektre kompozycje wykoczy, a take przela na papier
wiele nowych pomysw artystycznych, ktrych utalento-
wanemu i bogatemu w nowe wraenia kompozytorowi nie brakowao. Przede
wszystkim zostay przerobione i ujte w ostateczn posta dotychczasowe utwory
fortepianowe, jak: Rapsodie wgierskie, Etiudy oraz kompozycje wchodzce w skad
dwch pierwszych czci cyklu pt. Lata wdrwek.
\
Rapsodie wgierskie Liszta bdce wirtuozowskimi fantazjami na tematy wgierskich i cyga-
.skich narodowych pieni i tacw zajmuj bardzo wane miejsce w twrczoci kompozytora.
Faktu tego nie zmieniy wyniki nowszych bada, stwierdzajcych, e oryginaln wgiersk muzyk
ludow zna Liszt w niewielkim tylko zakresie. W utworach tych nawiza bowiem do wykszta-
.conych ju pod wpywem muzyki artystycznej instrumentalnych stylw wgierskich, reprezento-
wanych przez* pomniejszych kompozytorw, przebywajcych na Wgrzech. W rezultacie w Rapso-
diach wgierskich Liszta, a take w innych utworach o narodowym kolorycie znalazy zastosowanie
trzy instrumentalne style wgierskie z XIX vi^. werbunkosz, czardasz i styl popularnej pieni w-
gierskiej.
Najstarszy z nich, werbunkosz, uprawiany by przez kapele miejskie i wiejskie, przewanie
cygaskie. Charakterystyczne jego cechy to: takt parzysty \ lub J, czste rytmy punktowane, syn-kopy,
triole, bogata fjguracja. Utwory utrzymane w tym stylu skadaj si zazwyczaj z dwch czci: pierwszej
powolnej, zwanej lassan, i drugiej szybkiej, zwanej friska (wym. friszka).
Styl czardasza rozwin si okoo poowy XIX w. ze stylu werbunkosz przy oddziaywaniu popularnej
pieni wgierskiej. Istot jego s melodie taneczne w szybkim tempie, w takcie \, o ywioowej rytmice
(czsto punktowanej, synkopowanej) i wyrazistych akcentach. Budowa stanowi rozszerzenie ukadu
lassan-friska. Waciwym czardaszem jest friska, w ktrym charakterystyczne przyspieszenie tempa
prowadzi do zawrotnego wiru tanecznego.
Styl popularnej pieni wgierskiej charakteryzowa si skomplikowan rytmik, z czstym zasto-
sowaniem krtkiej wartoci akcentowanej w poczeniu z dug nieakcentowan. Melodyka czsto
oparta na skali cygaskiej.

Ju w 1839 r. opracowa Liszt synny Marsz Rakoczego na fortepian; pniej, w


latach 1840-47, opracowa wiele innych melodii wgierskich, ktre wyda w 10
zeszytach; w okresie weimarskim zestawi je w nowym ukadzie i opracowaniu jako
tzw. Rapsodie wgierskie. W sumie jest ich 19.

W niektrych Rapsodiach, jak w HI-VI, X-XH, wykorzysta Liszt melodie werbunkosza, w in-
nych, jak w VII-IX, XIX materia czardasza.
Najbardziej popularna z nich jest chyba II Rapsodia wgierska z r. 1847, o budowie dwucz-
ciowej (lassan i friska), z powolnym, patetycznym wstpem. Sam lassan:

Andante mesto

i jest trzyczciowy. rodkow cz stanowi powolny taniec o rytmach punktowanych. Melodia jego
wraca w drugiej czci rapsodii, stajc si podstaw melodyczn friski:

101
rrirrrnr
zbudowanej na zasadzie wariacji i szeregowania melodii tanecznych.

W r. 1849 kompozytor ukoczy dwa Koncerty fortepia


jKoncert fortepianowy Es-dur ^.^ j A.fa^ powsta te Koncert patetyczny e-moll (zn
w wersji na dwa fortepiany z orkiestr) oraz tzw. Tai
mierci na fortepian z orkiestr, utwr zawierajcy 20 barwnych wariacji na zna
redniowieczny temat choraowy Dies irae (wykorzystany przez Berlioza).1
Koncerty fortepianowe Liszta weszy wkrtce w skad repertuaru najwybitn szych
pianistw i mimo e upyno ponad 100 lat od ich powstania siaj ciesz si nadal
du popularnpci. Podobnie jak i powstaa w 4 lata synna Sonata h-moll, Koncerty
Allegro marzial
fortepianowe Liszta stanowi pierwsze historyc przykady zespolenia formy
cyklicznej z budow jednoczciow. Poszczeglj odcinki tych utworw
odpowiadaj oddzielnym czciom cyklu sonatoweg lecz cao stanowi wielk,
jednoczciow, gran bez przerw kompozycj, mierny si bliej Koncertem Es-dur
Liszta.
Ju przy pierwszym suchaniu moemy zauway w toku utworu cztery powizahe z czci. Ze
wzgldu na odmienne tempo i charakter wyrniamy: cz I szybk, energfe (Allegro maestoso),
w ktrej przewaa charakterystyczny punktowany temat (A):
Allegro maestoso
A

p-uu-r
' Tutti
ia.juijjp
cz II powoln (Quasi adagio), zawierajc dwa zasadnicze tematy: pierwszy spokojnej ryczny
(B):
(Quasi adagio)

i drugi, intonowany przez flet, o tanecznym charakterze (C):

(Quasi adagio)

1
Szkice Koncertw fortepianowych Es-dur i A-dur powstay ju w latach trzydziestych po r.
1849 oba koncerty byy przerabiane (w 1853 r. w latach pniejszych). Koncertu tyczny
(pierwotnie na fortepian i orkiestr), ukoczony zosta w 1850 r., a Taniec fmierct w 1861 r.
Ponadto w 1860 r. powstaa Fantazja wgierska na fortepian i orkiestr, bdca opracowaniem
XIV Rapsodii wgierskiej na fortepian.

102
*cz III umiarkowan, o charakterze artobliwym (Allegretto vivace), opart na temacie (D):
Allegretto vivace

. oraz po partii czcej, wykorzystujcej kolejno tematy A i C, cz IV szybk (Allegro marziale


animato) bdc finaem caego koncertu, wykorzystujcym poprzednie tematy w kolejnoci BCD : i
zakoczonym kod opart gwnie na temacie A.
Forma tego koncertu, jak widzimy, jest niezwykle oryginalna; mona by j porwna do cztero-
czeciowej symfonii, a rwnie dobrze do szeroko rozbudowanego ronda: A B C D A C B C D A . :
Bardzo interesujcy jest sposb operowania tematami: ulegaj one najrozmaitszym przemianom,
ktre prowadz do cakowitej zmiany ich charakteru. Oto na przykad spokojny, piewny temat B
w takiej postaci rozpoczyna fina koncertu:
Allegro marziale animato

--"~"\-f_~\

1
= r .t

Najwiksze wszake zalety Koncertu Es-dur to: dwiczno partii fortepianowej,


wszechstronne wykorzystanie moliwoci dwikowych i kolorystycznych instru-
mentu oraz barwna, penobrzmica instrumentacja, zdradzajca mistrza w operowaniu
palet orkiestrow. W cigu 10 lat pracy w charakterze krlewskiego kapelmistrza w
Weimarze stworzy Liszt cay szereg arcydzie symfonicznych.
Rok 1849, w ktrym ukoczy Liszt oba koncerty, pozosta w pamici kompozytora
rwnie z innego zupenie powodu. Oto 13 maja tego roku zjawi si u Liszta pewien
przestpca polityczny", cigany listami goczymi z Drezna. By nim... Ryszard
Wagner synny ju wwczas kompozytor niemiecki, nalecy pniej do grona
bliskich przyjaci Liszta.
Zupenie inaczej potoczyo si ycie Wagnera. Podczas
Modo Wagnera gdy Liszt chon coraz to nowe wraenia muzyczne i wy
stpowa w Paryu, a potem odbywa podre do Szwaj-
carii i Woch, Wagner po licznych, niezbyt szczliwych
prbach kompozytorskich zosta wreszcie w r. 1833,
dziki protekcji starszego brata, dyrygentem chru ppe-

;
rowego w Wiirzburgu, a w latach nastpnych dyrygen-
; tem operowym w Magdeburgu, Krlewcu i Rydze. W
tym czasie jest ju kompozytorem pierwszych,
; niezupenie udanych i na og nie wystawianych oper, jak
Boginki oraz akaz mioci. Gdy Liszt rozpocz swe 7
lat trwajce pene sukcesw podre kon-
certowe po caej Europie, Wagner jesieni 1839 r.
i przyjeda do Parya z nie wykoczon partytur
i swej nowej opery Rienzi, z listami polecajcymi i na-
I dziej zrobienia kariery we Francji. Nadzieje te je- Ryszard Wagner

103
Tannhauseru Wagnera
Rieiizi" R. Wagnera
Andante:
dnak nie miay si speni. Trzyletni pobyt Wagnera w Paryu by pasmem nie
koczcych si kopotw materialnych; czsto jedynym rdem jego utrzymania byo
przepisywanie nut. Syszc o wielkodusznoci i bogactwie Liszta, postanowi
skorzysta z jego chwilowego pobytu w Paryu i zgosi si nawet do niego, jednak nie
mia odwagi wyrazi swej proby o pomoc materialn. To pierwsze spotkanie z Lisztem
zakoczyo si krtk, towarzysk rozmow. Pniej, gdy w r. 1842 wrci Wagner do
Drezna i wystawi sw oper Rienzi (wym. Rienci), a w roku nastpnym napisan w
Paryu oper Holender tuacz1, i otrzyma w Drenie funkcj dyrygenta operowego,
spotkania obu mistrzw stay si czstsze. Skomponowane w Paryu opery przyniosy
Wagnerowi w Drenie zasuone uznanie. Tutaj powstaj dwa nowe dziea, stanowice
dalszy etap rozwoju jego talentu. S to dwie 3-aktowe opery romantyczne
Tannhauser (wym.. Tanhojzer), ukoczony w r. 1845, i Lohen-grin (wym. Loengrin),
ukoczony w. r. 1848 nawizujce do narodowej, ry-cersko-romantycznej tematyki,
zapocztkowanej operami Webera. Zapoznajmy si pobienie z ich treci, pamitajc,
e Wagner nie tylko tworzy muzyk swych oper, ale i teksty, czyli libretta.
1
Rienzi ostatni trybun jest wielk oper tragiczn w 5 aktach, o akcji rozgrywajcej si w Ry- j mi
w XIV w. Libretto jej zostao opracowane wedug romansu angielskiego pisarza z XIX w. j Edwarda
Buwera (wym. Bauera), ktry opiewa tragedi przywdcy ludu rzymskiego Coli Rienzi, pragncego
zjednoczenia Woch i przywrcenia dawnej wietnoci rzymskiego imperium.
Holender tulacz jest 3-aktow oper romantyczn o akcji zaczerpnitej z opowiadania Heinego,
opartego na skandynawskich legendach o. zakltym eglarzu, skazanym na tuaczk po morzach
caego wiata do czasu znalezienia kobiety, ktra byaby mu wierna a do mierci.

104
P>
Tanoii8uer Wagnera Obie wymienione wyej opery Wagnera, oparte na staro-
niemiecldch legendach rycerskich, do ktrych kompozytor
doda rne wtki, zaczerpnite najczciej z lektury, a take
z wasnej fantazji, s dzieami oryginalnymi, o duej sile wyrazu.
Tannhauser to imi wdrownego rycerza-piewaka z XIII w. Legenda mwi, e trafi on do groty
bogini Wenus, ktra zwrcia mu wolno pod warunkiem, e odtd bdzie opiewa w pieniach tylko
jej pikno. Po powrocie do wiata realnego wzi Tannhauser udzia w turnieju pie waczym na zamku
w Wartburgu, gdzie szczeglnie narazi si rycerstwu i damom dworskim pie waniem pieni ku czci
bogini. Zmuszony by uda si w pielgrzymk do Rzymu, by prosi papiea o przebaczenie. Gdy jako
wyndzniay rycerz wrci z Rzymu gdzie papie mu owiadczy, e prdzej jego kij pielgrzymi
wypuci listki, ni uzyska on przebaczenie za swe grzechy spotka orszak nioscy zwoki jego
narzeczonej Elbiety, ktra zmara z tsknoty. Przy zwokach jej umiera rwnie Tannhauser. Nagle
staje si cud: wracajcy z Rzymu modzi pielgrzymi gosz nowin na znak przebaczenia niebios
zakwity wszystkie laski podrne.
W operze tej, komponowanej w stanie arliwego przejcia", gwnym czynnikiem jest wyraz
uczuciowy. Nie brak w niej melodyjnych arii i scen widowiskowych, jednak rodki recytatywne oraz
symfoniczne traktowanie caoci wskazuj ju na reformatorskie tendencje Wagnera.
Potnym dzieem symfonicznym jest oparta na materiale opery uwertura do Tannhdusera, gdzie w
mistrzowski sposb odzwierciedlony zosta konflikt dwch wiatw: pogaskiego i chrzecijaskiego.
Budowa uwertury jest trzyczciowa typu ABA, przy czym cz A stanowi symfoniczne ujcie chru
pielgrzymw:

JLA Andante maestoio

i 4 * 4
%
lill
l

j 4 'j-
natomiast cz B posiada swobodnie potraktowan form allegra sonatowego; zawiera ona dwa
kontrastujce tematy, rodzaj przetworzenia z samodzielnym melodycznie epizodem oraz repryze; z
odwrcon kolejnoci wejcia obu tematw (najpierw temat drugi, potem temat pierwszy).

Wkrtce po wystawieniu Tannhausera na scenie opery drezdeskiej, jeszcze w tym


samym r. 1845, rozpocz Wagner prac nad oper Lohengrin.

Lohengrin to imi bohatera niemieckiej legendy z XIII w.; jest on szlachetnym rycerzem cudownego
naczynia Graala, w ktre miano zebra krew Chrystusa i ktre dawao swym rycerzom potg
nadprzyrodzon. Cudowny Graal przechowywany jest w wityni na niedostpnej zwykym
miertelnikom grze Monsalwat. Jedynie nieskazitelny rycerz Parsifal potrafi do dotrze. Lohengrin
rycerz w srebnej zbroi jest synem Parsifala. Posannictwem Lohengrina jest niesienie pomocy
wszystkim ucinionym i niewinnie oskaronym; nie wolno mu jednak wyjawia tajemnicy swego
pochodzenia. O boskim posannictwie Lohengrina dowiadujemy si dopiero przy kocu opery Wagnera,
gdy wybawiona przez niego niewinnie oskarona ksiniczka Brabancji Elza, ulegajc namowie
faszywej przyjaciki, pyta Lohengrina o jego imi i pochodzenie. Lohengrin wyjawi prawd, musi
wic odej, mimo e wierzy jej bezgranicznie.
W jednym ze swych pism Wagner wyjani, e ideow treci opery Lohengrin jest walka pomidzy
posannictwem artysty a saboci natury ludzkiej, ktra z nieufnoci, a nawet zawici, udaremnia
spenienie ideau. Nieufno ksiniczki Elzy i zawi jej podstpnych oskarycieli zmusza do odejcia
boskiego wysannika. Muzyka Lohengrina jest niezmiernie silnie zespolona z akcj i stwarzanymi przez.
105
ni kontrastami. wietlana posta Lohengrina, malowana jasnymi barwami instrumentacji, przedsta- Barykada w Drenie
wiona jest ju we wstpie do opery (zastosowanym tu po raz pierwszy w miejsce uwertury). Zbrodnicze W 1849 r.
charaktery Ortrudy i jej ma hr. Telramunda, pragncego zawadn ksistwem Brabancji, znajduj
odbicie w ponurym nastroju wywoanym muzyk.
Nie ma tutaj arii, duetw itd., wyodrbniajcych si w budowie dotychczasowych oper jako pewne
caoci formalne; akty dziel si na dusze sceny muzyczne, wzajemnie cile powizane. W
Lohengrinie znalaza te zastosowanie konstrukcyjna zasada motyww przewodnich. Oto na przykad
motyw Graala, na ktrym w caoci oparty jest wstp do opery.
W I akcie wystpuje on rwnolegle z motywem przewodnim zwizanym z osob Lohengrina:
(Adagio)

IJ- rj >-4 J-J3 P


t!/1!1 F " r "

Animato Po napisaniu libretta prac


iy piszc teksty, Wagner za
a tylko czynno utrwale
gotowa.
Mimo duego powodzenia
Rwnie pozostae osoby charakteryzowane s przez odpowiednie motywy przewodnie. atru zwrcia kompozytora fie
podajc powodu, nakaz:
Wagnera. Okazao si,
a, zawarte w jego artykua
liany ustroju. W pierwszych
plucja, Wagner czynnie j j
iy, caymi nocami czuwa r
nkt obserwacyjny. Tote gd
olucj, Wagner musia rat
ago wizienia. Wysano za
takiej oto sytuacji zjawi si

i wiczenia do rozdzial
Opisz dziecistwo Liszta i Waga,
Scharakteryzuj okres pobytu Liszta
koncertowe?
Scharakteryzuj style wgierskie. H
Co wiesz o Koncercie fortepiai
Opisz mlodott Wagnera. W jaku
Objanij tytuy oper Rienzi H
Scharakteryzuj opery Tannhausci
Jaki byl stosunek Wagnera do rei
Lohengrin" R. Wagnera

106
Barykada vv Drenie
-w 1849 r.

Po napisaniu libretta praca nad Lohengrinem trwaa zaledwie kilka miesicy, gdy
piszc teksty, Wagner zawsze mia ju koncepcj treci muzycznej, pozostawaa tylko
czynno utrwalenia jej pismem nutowym. W r. 1848 partytura bya gotowa.
Mimo duego powodzenia oper Wagnera na scenie drezdeskiej, dyrekcja teatru
zwrcia kompozytorowi partytur? i odmwia wystawienia tej opery. Nie podajc
powodu, nakazaa ponadto usunicie z repertuaru poprzednich oper Wagnera.
Okazao si, e przyczyn byy rewolucyjne pogldy kompozytora, zawarte w jego
artykuach i mowie wygoszonej publicznie, w ktrej da zmiany ustroju. W
pierwszych dniach maja 1849 r., gdy wybucha w Drenie rewolucja, Wagner czynnie
j popar: rozdawa odezwy, pomaga wznosi barykady, caymi nocami czuwa na
wiey kocioa witego Krzya, gdzie utworzy punkt obserwacyjny. Tote gdy po
kilku dniach wojsko pruskie krwawo stumio rewolucj, Wagner musia ratowa si
ucieczk, by unikn mierci lub wieloletniego wizienia. Wysano za nim listy
gocze zosta przestpc politycznym. W takiej oto sytuacji zjawi si Wagner 13
maja 1849 r. u Liszta w Weimarze.,

Pytania i wiczenia do rozdziau 10


1. Opisz dziecistwo Liszta i Wagnera, Jakie zainteresowania przejawiali oni w dziecistwie?
2. Scharakteryzuj okres pobytu Liszta w Paryu. Ktre lata spdzil w Szwajcarii i Wloszeck i kiedy odbywa
podre koncertowe?
3. Scharakteryzuj style wgierskie. W jakich utworach Liszta przejawil si wplyw tych stylw?
4. Co wiesz o Koncercie fortepianowym Es-dur Liszta?
5. Opisz mlodo Wagnera. W jakich warunkach y w Paryu?
6. Objanij tytuy oper Rienzi i Holender tuacz.
7. Scharakteryzuj opery Tannhauser i Lohengrin.
8. Jaki byl stosunek Wagnera do rewolucji w 1849 r.?

107
przeniknita bya umil
Muzyka drugiej poowy XIX w. i walk o sprawiedliwe
Narodowe kierunki w muzyce wszyscy jednak byli prze;
tym ideaom, niektrzy
za cen zmiany pogldw
szych wrd nich znalaz ;
Wagner. W chwili jedn
1849 r. Wagner zjawi si<
marze, by prawdziwym i i
nist, dajcym radykalr
Zwracajc si do Liszta, v
1. Franciszek Liszt i Ryszard Wagner w II poowie XIX w. pomoc. Znany ze swej
zawsze wspaniaomylny
Lata najbardziej intensywnej dziaalnoci twrczej Liszta i Wagnera przypadaj na mimo grocego niebez;
drug poow XIX w., na okres, w ktrym po penej nadziei, rewolucyjnej Wionie Wagnera u siebie i w cis
Ludw zapanowa chwilowo w Europie stary porzdek, a zdradzony przez swych dni wystara si o dokument;
przywdcw proletariat goi swoje rany, gotujc si do nowych walk o wolno wyjazd za granic. Tak w
narodow i spoeczn. Kompozytorzy tacy, jak Liszt i Wagner (a take wielu innych), ner znalaz si wkrtce w
solidaryzowali si z ruchem rewolucyjnym. Jako artyci umieli ceni wolno i nie majc moliwoci pow
rozumieli potrzeb wolnoci. Caa postpowa sztuka romantyczna pozosta przez okres 9 lat.
niom politycznym oraz po
da wyraz w licznych roz
tycznych i teoretycznych. Vi
5 lat niemal nic nie skomp
Twrczo symfoniczna lnta 184
naje
nicznych i 2 symfonie progi
Poemat symfoniczny jest
foniczny, zbliony do uwern
kadego poematu symfoniczr
wskazuje tytu utworu. Pod i *
wna formie wariacji, rondi
jUnym. Poemat symfoniczny *:
przypomina adnej typoi
jjjpmo programu, tj. tre
Hanie waciwych intencji ]
Nowego, jakim jest kady j ||
nniej, co jego tytu wyra
nienego jest Franciszek;

'Trzynasty poemat symfoniczny


Poranek u Liszta ""'dej, powsta znacznie pniej

108
przeniknita bya umiowaniem wolnoci
walk o sprawiedliwo spoeczn. Nie
Wszyscy jednak byli przez cae ycie wierni :
tym ideaom, niektrzy zdobywali dobrobyt 'za
cen zmiany pogldw. W latach pniej-r szych
wrd nich znalaz si rwnie Ryszard (Wagner.
W chwili jednak, gdy w maju
1849 r. Wagner zjawi si u Liszta w Wei-arze,
by prawdziwym i szczerym rewolucjo-:nist,
dajcym radykalnej zmiany ustroju. : Zwracajc
si do Liszta, wiedzia, e otrzyma ,; pomoc.
Znany ze swej bezinteresownoci, ^zawsze
wspaniaomylny i uczynny Wgier ijpimo
grocego niebezpieczestwa ukry i.Wagnera u
siebie i w cigu kilku zaledwie |'<ni wystara si
o dokumenty umoliwiajce mu jwyjazd za
granic. Tak wic Ryszard Wag-:ner znalaz si
wkrtce w Szwajcarii, gdzie, Jnie majc
moliwoci powrotu do ojczyzny,
pozosta przez okres 9 lat. Swym przekona-|niom
politycznym oraz pogldom na" sztuk Ida
wyraz w licznych rozprawach publicys-
Itycznych i teoretycznych. W cigu pierwszych E Franciszek Liszt
5 lat niemal nic nie skomponowa.
W okresie pobytu Liszta w Weimarze, tj. w latach i
Twrczo symfoniczna Uzta 1848-61, oprcz utworw fortepianowych powstay jego
najcenniejsze dziea symfoniczne: 12 poematw symfo-
Inicznych i 2 symfonie programowe1.
Poemat symfoniczny jest to z reguy jednoczciowy programowy utwr sym-
Hbniczny, zbliony do uwertury koncertowej, lecz bardziej rozbudowany. Forma f
kadego poematu symfonicznego jest uzaleniona od treci literackiej, na ktr uje
tytu utworu. Pod wzgldem przebiegu muzycznego moe by ona po-ewna formie
wariacji, ronda, formie allegra sonatowego i innym ukadom for-aym. Poemat
symfoniczny moe by take uksztatowany w "ten sposb, e lie przypomina adnej
typowej formy muzycznej, i wwczas tylko dokadna ajomo programu, tj. treci
literackiej, do ktrej nawizuje tytu, umoliwia znanie waciwych intencji
kompozytora. Tote przed suchaniem utworu pro-lowego, jakim jest kady poemat
symfoniczny, naley zainteresowa si przy-ajmniej, co jego tytu Wyraa, z czym jest
zwizany. Twrc formy poematu fonicznego jest Franciszek Liszt. A oto tytuy jego
poematw: 1. Symfonia

Trzynasty poemat symfoniczny Liszta, pt. Od kolyski do grobu, inspirowany dzieami sztuki
skiej, powsta znacznie pniej, bo w r. 18$3.

109
grska, 2. Tasso, 3. Preludia, 4. Orfeusz, 5. Prometeusz, 6. Mazepa, l. witeczne dzwony, 8.
aobna Heroida, 9. Hungaria, 10. Hamlet, 11. Bitwa Hunw, 12. Ideay.
Niektre poematy symfoniczne Liszta posiadaj program zaczerpnity z dzie
literackich, jak np. Symfonia grska i Mazepa wedug Wiktora Hugo, Preludia wedug
Lamartina, Hamlet wedug Szekspira, Ideay wedug -Schillera, lub ze wiata mitologii
greckiej jak Orfeusz i Prometeusz. Tytuy innych poematw, jak witeczne dzwony,
aobna Heroida czy Hungaria, okrelaj tylko ogln atmosfer kompozycji. Poemat
symfoniczny Tasso, napisany na stulecie urodzin Goethego, wyraa cierpienia
wybitnego poety woskiego epoki odrodzenia Toruato Tassa oraz triumf jego poezji po
mierci (zgodnie z tym programem podtytu brzmi: Lamento e trionfo). Poemat
symfoniczny Bitwa Hunw powsta pod wraeniem ogldanego w berliskim muzeum
fresku niemieckiego malarza Wilhelma Kaulbacha. Przy tworzeniu poematw
symfonicznych mg Liszt wzorowa si w pewnej mierze na uwerturach
koncertowych i symfoniach programowych. Rwnie ballady Chopina, jako
jednoczciowe utwory o ukrytym programie, bliskie byy w zaoeniu poematowi
symfonicznemu.
Do programowych symfonicznych dzie Liszta nale ponadto obie jego Symfonie:
Faustowska wedug Goethego, powstaa w r. 1854, oraz Dantejska wedug Boskiej
komedii Dantego, powstaa w 3 lata pniej. -W Symfonii faustowskiej, zoonej z trzech
czci, kompozytor daje charakterystyk psychologiczn gwnych postaci tragedii
Faust Goethego: I cz zatytuowana jest Faust, II Magorzata, a III
Mefistofeles. Pod koniec czci III tej symfonii wprowadza Liszt chr mski z parti
tenorow solo, intonujcy melodi psalmu jako zapowied zbawienia. Symfonia
dantejska, w ktrej wprowadza Liszt chr eski, skada si z dwch czci, noszcych
tytuy: Pieko i Czyciec. Ponadto w okresie weimarskim powstay dwa epizody do
Fausta austriackiego poety Mikoaja Lenaua: Nocny pochd i Walc-Mefisto na wielk
orkiestr symfoniczn.
Spord wymienionych poematw symfonicznych Liszta
preiudia, Liszta niezwykle popularny jest zwaszcza poemat pt. Prelf^ia.
Powsta on w r. 1848. Pocztkowo dzieo to byo wstpem do
4 utworw chralnych, pniej za przerobi je Liszt na samodzielny utwr
symfoniczny, zaczerpnwszy program literacki z Medytacji poetyckich Lamartina, w
ktrych znajduje si wiersz pt. Preludia. Czyme jest nasze ycie zastanawia si w
nim poetajeli nie szeregiem preludiw do owej nieznanej pieni, ktrej pierwsz
uroczyst nut intonuje mier." ycie ludzkie, jego walki, porywy, uniesienia, chwile
szczcia to tylko wstp, szereg preludiw. By moe wskutek dostosowania
programu do napisanego ju utworu radosne i zwyciskie zakoczenie Preludiw
Liszta nie pokrywa si z do ponurym wnioskiem, jaki mona wysnu z wiersza
Lamartina.

Pod wzgldem budowy Preludia Liszta zblione s do allegra sonatowego ze wstpem i odwrcon
repryz (najpierw temat drugi, a potem pierwszy). Wierny swej zasadzie wyksztacenia tematw z
jednego charakterystycznego motywu, wprowadza go ju Liszt w powolnym wstpie (A-
dante):

110
3FI:

Pierwszy lemat o uroczystym i majestatycznym charakterze (Andante maestoso):


l
Andante maestoso

/y2FR.,3Trbn.,Tb.,Vc.,Cb.
to obraz czowieka dumnego, wiadomego swej siy i wielkoci. Po piewnym czniku (espressivo
cantando), opartym na materiale tematu:
Andante maestoso

HVn.,VcT~

pojawia si temat drugi (Andante maestoso) spokojny, przesycony arliwym uczuciem:


(Andante maestoso)
JLtt_______________ 3

^ ,
I Cr. ^^
dokf legato

W temacie tym rwnie syszymy echo charakterystycznego, pytajcego motywu (w przykadach


zaznaczony jest klamr), ktrym przeniknity jest cay poemat. Motyw ten znajdujemy czsto w
przetworzeniu, charakteryzujcym si ustawiczn zmian nastroju. W repryzie zmianie ulega nie tylko
kolejno wejcia obu tematw, lecz rwnie oglny charakter muzyki. Cechuje j rado i ywioowo.

Ze wzgldu na oparcie caego utworu na jednym, ustawicznie przeksztacanym


motywie poemat symfoniczny Preludia jest wietnym przykadem tzw. mo-
notematyzmu" Liszta.

Oprcz dziaalnoci kompozytorskiej Liszta niezmiernie wane znaczenie posiadaa jego


dziaalno koncertowa, pedagogiczna, organizatorska i publicystyczna,
Dziaalno Liszta
w Weimarze jak rozwija | w czasie pobytu w Weimarze. Bdc entuzjast nowych,
postpowych kierunkw,roz-pwszechnia w Niemczech s"ztuk Wagnera i
Berlioza. Ju w par miesicy po wyjedzie Wagnera wystawi jego oper Tannhauser, a w
roku nastpnym Lohengrin ukaza si po raz pierwszy na scenie. W repertuarze dzie
operowych i symfonicznych, ktrymi Liszt dyrygowa, obok utworw Glucka, Mozarta,
Beethovena, byy rwnie kompozycje Webera, Sehuberta, Schumanna, Berlioza, a take
jego wasne. Dobrowolnie rezygnujc ze swej wspaniaej kariery pianistycznej i du-
szych podry koncertowych, wyksztaci Liszt w Weimarze cay szereg dyrygentw i
pianistw, tworzc w ten sposb wasn szko". Przeciwstawiaa si ona l
konserwatyzmowi i bezdusznej rutynie w sztuce i propagowaa nowatorski ww-

111
Teatr dworski \v Weimarze

czas kierunek muzyki programowej. Orodkiem tego ruchu sta si zaoony przez
Liszta w r. 1854 Zwizek Nowo weimarski oraz zorganizowany w 7 lat pniej
Oglnoniemiecki Zwizek Muzyczny.
Franciszek Liszt publikowa ponadto liczne artykuy o twrczoci Berlioza,
Schumanna, Wagnera oraz ksiki o Chopinie i o muzyce wgierskiej. W swej pracy
krzewiciela kultury muzycznej i podnoszenia jej poziomu Liszt czsto spotyka si z
brakiem zrozumienia ze strony wadz zwierzchnich, a take spoeczestwa
weimarskiego. Konflikty te spowodoway, e z kocem 1861 r. Liszt opuci Weimar i
pod wpywem religijnych pogldw zaprzyjanionej z nim hr. Karoliny Wittgenstein-
Iwanowskiej wyjecha do Rzymu, gdzie powici si stanowi duchownemu, przyjmujc
z czasem nisze wicenia kapaskie.

Podczas gdy Liszt rozwija w Weimarze oywion dziaal-


Retormy operowe Wagnera no, Ryszard Wagner, przebywajcy w Szwajcarii,
zaprzesta jak ju wspomniano pracy kompozytorskiej
na okres 5 lat. Najwaniejsz jego prac teoretyczn powsta w tym czasie jest dzieo
pt. Opera i dramat, w ktrym przedstawi swoje pogldy dotyczce reformy opery.
Zdaniem Wagnera w caej dotychczasowej twrczoci operowej zbyt luny by
zwizek pomidzy tekstem a muzyk. Librecista stara si pisa tekst w ten sposb, by
kompozytor mg uj go w tradycyjne ramy arii, duetw, tercetw, chrw itp. jako
oddzielnych tzw. numerw. Samo libretto, bez muzyki, nie byo wic nigdy dzieem
sztuki, nie odpowiadao prawdzie dramatycznej, nie byo dzieem, dramatycznym. A
wanie dramat sceniczny z muzyk, czyli dramat muzyczny to idea Wagnera, o
ktrego realizacj rozpocz walk

112
w teorii i w praktyce. Gwne wytyczne, jakie postawi sobie Wagner przy tworzeniu
dramatw muzycznych, mona uj w trzy punkty:
1. Muzyka powinna cile poda za tekstem, uwydatnia go. W zwizku tym
naleao wprowadzi typ melodyki podkrelajcy charakter nastrojowy tekstu to
zadanie mia speni typ. tzw. nie koczcej si melodii".
2. Tekst powinien by ujty w cis form literack, by po prostu dramatem
scenicznym, przewidujcym wspudzia w nim muzyki. W zwizku z tym naleao
zrezygnowa z wyodrbniajcych si arii, duetw, chrw itp., o ile ich wprowadzenia
nie przewidywaa fabua dramatu scenicznego. Kada scena powinna by jednolit
caoci, zgodnie z prawd dramatyczn.
3. Zarwno tekst, jak i muzyka z nim zespolona pozostaj w subie akcji
dramatycznej rozgrywajcej si na scenie. W zwizku z tym i dramaturg-poeta, i
muzyk musi by rwnoczenie scenarzyst operowym, wzgldnie wsppraca midzy
tymi realizatorami dziea musi by bardzo cisa. Naley bowiem pamita, e
suchacz operowy jest rwnoczenie widzem teatralnym, a wic gra ' aktorska,
dekoracje, mimika, taniec powinny potgowa efekty zamierzone przez poet i
muzyka.
Dramat muzyczny by w pojciu Wagnera syntez wszystkich sztuk piknych.
Miay one w nim cile z sob wspdziaa. Ryszard Wagner jako wietny
dramaturg-poeta, a rwnoczenie bardzo oryginalny kompozytor sam pisa
Tannhauser" R. Wagnera |
113
Pogadanki o muzyce II
libretta i muzyk do swych oper, nazywanych dramatami muzycznymi, mg wic
podoa stawianym przez siebie wymaganiom. Ze cisego powizania muzyki z
librettem i akcj sceniczn wyniky jeszcze dwie innowacje, cile przestrzegane przez
Wagnera: 1. Usunita Zostaje tradycyjna uwertura, bdca w dotychczasowej praktyce
rodzajem muzycznego streszczenia opery. Zamiast uwertury pojawia si krtki wstp,
ktry stwarza nastrj wprowadzajcy do majcego si odby dramatu. Rwnie
poszczeglne akty zaopatrzone s w podobne wstpy. 2. Wzrasta funkcja i znaczenie
motyww przewodnich". Dziki konsekwentnemu ich stosowaniu osign
kompozytor formalne zrnicowanie w obrbie poszczeglnych scen; akcji
dramatycznej na scenie stae towarzyszy akcja muzyczna w partii orkiestry. W
rezultacie, jeeli si zna poszczeglne motywy przewodnie i ich znaczenie, mona,
suchajc wycznie muzyki, domyla si akcji toczcej si na scenie. Rol motywu
przewodniego moe peni nawet akord lub ugrupowanie rytmiczne; motyw ten
pojawia si, ilekro kompozytor nawizuje w tekcie lub sytuacji scenicznej do
odpowiedniej osoby lub wydarzenia.
Zamiar stworzenia dramatu muzycznego opartego na
Kompozytorska i koncertowa . . . . . , ,. . .
dziaalno Wagnera za gra- tematyce zaczerpnitej z mitologu germaskiej powsta
^ w umyle Wagnera jeszcze w Drenie, przed wybuchem
rewolucji 1849 r. Przebywajc na obczynie w Szwajcarii, zwrci si ponownie
do tej tematyki i tak si ni przej, e postanowi w oparciu o ni napisa cay
cykl czterech dramatw, czyli tetralogi, pod ogln nazw Piercie Nibelunga. i przyja krle
Teksty poszczeglnych dramatw gotowe byy ju w r. 1852, lecz praca nad ich rzyy wymarzone
stron muzyczn zaja Wagnerowi z duymi przerwami jeszcze ponad 20 lat. nych Wagner zaf
Zaproszony przez angielskie Towarzystwo Filharmoniczne, uda si Wagner w r. stawiono wreszcie
1855 do Londynu, gdzie dyrygowa dzieami klasykw wiedeskich i wyjtkami ze gdzie w 2 lata,
swych oper. W dwa lata pniej przerwa ostatecznie prac nad Piercieniem premiera odby!
Nibelunga., nie widzc moliwoci wystawienia caego cyklu w adnym z
"Trlstan i Izolda,. Wai
wczesnych teatrw operowych i rozpocz prac nad oper tragiczn pt. Tri-stan i M
Izolda. Ukoczy j pomimo licznych podry koncertowych w cigu dwch Tristan,, siostrzeniecll
lat, po czym rozpocz usilne starania o zezwolenie na powrt do Niemiec. krlewny Izoldy, lecz Jff
Tymczasowo przenis si do Parya, gdzie spotkaa go niemaa przykro. skliw jej opiek powrff i
omal nie pomcia s
Wystawiona tam opera Tannhauser zostaa przyjta bardzo niechtnie na premierze Izoldzie, a krl posta..
wprost j wymiano. Korzystajc z amnestii, Wagner wrci w tym samym jeszcze doprowadzona do rozp,,.,
roku do Niemiec. Jego powrt zbieg si z wyjazdem Liszta do Rzymu. potguje si obustron%|
Trudne warunki materialne, w jakich znowu znalaz si Wagner, uniemoliwiay miosny. Okrt jednak p*
mu prac twcz, nadal zmuszony by zarobkowa koncertami. Jako znany i wysoko spotkania Izoldy z Trii
stan i Izoldy dopi
ceniony dyrygent wystpowa w latach 1862-63 w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie, Muzyka, ktr .
Wrocawiu, Moskwie, Petersburgu. Ponadto ogosi drukiem teksty dramatw korzystajc z zasad,
muzycznych wchodzcych w skad Piercienia Nibelunga, domagajc si we wstpie pozytor w tej operze na'i
wybudowania gmachu operowego, w ktrym mgby wystawi swe dzieo. tacja, silnie schromat woci
dalsza chrOL.
Zabrnwszy w dugi, by Wagner bliski zaamania, gdy nagle jak w bajce
Wystarczy posucha i
roztoczy nad nim sw wspaniaomyln opiek mody krl bawarski Ludwik II, od lii
dawna rozmiowany w dzieach Wagnera. Od tej chwili opieka
114
Monachium

i przyja krlewska umoliwiy artycie ycie w niebywaym komforcie i stworzyy


wymarzone warunki do pracy twrczej. O swych, przekonaniach politycznych Wagner
zapomnia. Przebywa teraz czciowo w Monachium, gdzie .wystawiono wreszcie w
r. 1865 jego oper Tristan i Izolda, a czciowo w Szwajcarii, gdzie w 2 lata pniej
ukoczy nowe dzieo operowe pt. piewacy norymberscy; premiera odbya sie^ w
Monachium ju w rok po napisaniu utworu.
' Treci opery Tristan i Izolda, osnutej na tle staroceltyc-
-Tristan i izoida,, Wagnera kiej legendy, ktrej akcja toczy si w redniowieczu, s
dzieje nieszczliwej mioci.

Tristan, siostrzeniec krla Kornwalii, pokona irlandzkiego ksicia Morolda, narzeczonego


krlewny Izoldy, lecz sam zosta ciko ranny. W przebraniu dosta si na dwr Izoldy i pod tro-
skliw jej opiek powrci do zdrowia. Wwczas dopiero Izolda poznaa w nim zabjc narzeczonego i
omal nie pomcia swej krzywdy. Po powrocie do Kornwalii Tristan opowiada krlowi o piknej
Izoldzie, a krl postanawia oeni si z ni. Izolda, ktra pozornie zgodzia si na to maestwo,
doprowadzona do rozpaczy, decyduje si otru siebie i Tristana. Uczucie, dotychczas skrywane'
potguje si obustronie, gdy Tristan i Izoda niewiadomie wypijaj zamiast trucizny napj
miosny. Okrt jednak przyby ju do brzegw Kornwalii i Izolda musi zosta on krla. Potajemne
spotkania Izoldy z Tristanem, wykrycie ich zwizku, pojedynek Tristana, a wreszcie mier Tristana
i Izoldy dopeniaj dziejw tragicznej mioci.
Muzyka, ktr stworzy tu Wagner, przesza najmielsze oczekiwania. Z cakowit swobod
korzystajc z zasad, ktre jeszcze niedawno formuowa z pedantyczn cisoci, wznis si kom-
pozytor w tej operze na wyyny niedocigego artyzmu. Wspaniaa, barwna i nastrojowa instrumen-
tacja, silnie schromatyzowana melodyka i dysonansowa harmonia sigaj szczytu wczesnych moli-
woci dalsza chromatyzacja byaby ju zaprzeczeniem tonacji, byaby cech utworu atonalnego.
Wystarczy posucha samego wstpu do opery Tristan i Izolda, by przekona si, e jeli nawet

115
wyczuwa si chwilami tonacj a-moll jako gwn, to jednak trjdwik toniczny (a-c-e) nie pojawia si
ani razu. Pierwszy akord opery Tristan i Izolda, zawarty w gwnym motywie symfonicznego
wstpu, sta si wkrtce synny ze wzgldu na niezwyk budow. Znany jest powszechnie jako tzw.
akord tristanowski:
Langsam und schmachtend

M
-
W odrnieniu od napisanej przed 22 laty opery Tannhauser, ukazujcej turniej
norymber8cy piewaczy redniowiecznego rycerstwa, w piewakach norymberskich
"
przedstawi Wagner turniej piewaczy zorganizowanych w cechy
rzemielnikw miejskich z XVI w., czyli tzw. meistersingerw (wym. majster-
zingerw). Fabu tej nowej opery Wagnera, napisanej w 1867 r. jakby dla wasnej
rozrywki i nie uwzgldniajcej zaoe goszonej teorii dramatu muzycznego, mona
uj w kilku zdaniach.

Rycerz Walter pragnie poj za on crk zotnika Ew Pogner, ktrej rk ojciec przeznaczy
zwycizcy w turnieju piewaczym. Mimo intryg sdziego turnieju, pisarza miejskiego Beckmessera,
rwnie zalecajcego si do Ewy (co jest rdem wielu zabawnych sytuacji), pedantyczna komisja
sdziowska ulega urokowi improwizowanej pieni rycerza Waltera, ktry jako zwycizca pojmuje za Tetralogla .Piercie Nibelun-
on sw ukochan. Walterowi w jego zabiegach o wygran bardzo pomocny by szewc-poeta, Hans ga Wagnera
Sachs. Jest to posta historyczna synny niemiecki pieniarz cechowy z XVI w.
Pozornie piewacy norymberscy nie rni si od opery tradycyjnej z jej intrygami, zabawnymi
scenami, ariami i partiami zespoowymi, jednak przy bliszym poznaniu dziea okazuje si, e jego Jj
twrca to ^nistrz dramatu muzycznego, ktry wiadomie zrezygnowa w tym wypadku z konse- m
kwentnego trzymania si zasad ustalonych przez siebie. Korzystajc ze swych dowiadcze kompo-
zytorskich, tym razem chce Wagner stworzy nie dramat muzyczny, lecz weso oper, do ktrej
wprowadza ludowy jzyk rzemielnikw XVI w. i ich repertuar pieniowy. Oper t poprzedza nawet
tradycyjna uwertura, utrzymana w formie allegra sonatowego (bardzo swobodnie potrakto- ;lf wartego) i
oparta na tematach zaczerpnitych" z opery. W skad grupy pierwszego tematu uwertury wchodz dwie
melodie o rytmach marszowych, poczone piewn parti cznikow. Pierwsza melodia to temat
mistrzw-piewakw (meistersingerw):

Sehr maBig beuiegt


m
* &
tempref

Druga melodia rwnie zaczerpnita zostaa z pieni piewanych przez norymberskich raemie-;l|
lnikw:
(Sehr mafiig beuiegt)

116
Po partii czcej, modulujcej do nowej tonacji, pojawia si drugi temat. Jest to melodia Waltera,
zaczerpnita z jego pieni konkursowej:

MIBig im HauptzeUmafl

Przetworzenie korzysta gwnie z pierwszego tematu, ktry ulega rozdrobnieniu rytmicznemu. Ma


ono, zgodnie z nastrojem caej opery, charakter lekki, scherzowy. Swoje mistrzostwo polifoniczne
pokazuje Wagner w repryzie, gdzie wszystkie trzy tematy brzmi rwnoczenie w orkiestrze, przy czym
temat Waltera najbardziej wyrniajcy si jest gosem najwyszym.

Opera piewacy norymberscy, oparta w duej mierze na niemieckim dawnym


folklorze muzycznym, zdobya szybko popularno jako jedna z najlepszych oper
Wagnera, a sama uwertura czsto bywa wykonywana na estradzie niezalenie od
opery.

Natychmiast po ukoczeniu piewakw norymberskich, korzystajc z opieki krla


bawarskiego i wicej si z ni moliwoci wybudowania
Tetralogla .Piercie Nlbelun-
ga Wagnera specjalnego teatru dla wystawiania swych dzie, Wagner ze
zdwojon energi podj prac nad tetralogi Piercie
Mbelunga.

Skada si ona z czterech dramatw, realizujcych zaoenia reformy Wagnera (cao zawiera
ponad 100 motyww przewodnich!) i opartych na wsplnej tematyce. S to: Zloto Renu, Walhiria,
Zygfryd i Zmierzch bogw.
Nibelungi to legendarny rd karw z mitologii germaskiej, strzegcy bry zota, ukrytego przez
nich w podziemnej jaskini. Piercie wykuty z tego zota dawa posiadaczowi nieograniczon wadz
nad ludmi i bogami, tote sta si przedmiotem oglnego podania i przyczyn nieszcz. ,
Poszczeglne dramaty wchodzce w skad tetralogii Piercie Nibelunga przedstawiaj szereg wtkw
powizanych tym wsplnym motywem literackim. Tekst jednego z tych dramatw, ktry otrzyma tytu
ftnitrzch bogw i stanowi zakoczenie caej tetralogii, napisa Wagner jeszcze w Drenie, w 1848 r.
W dramacie loto Renu Nibelung, karze Alberich, wykrada crom Renu z dna rzeki bryy zota, z
ktrych kae wyku czarodziejski hem i piercie, dajcy posiadaczowi nieograniczon wadz pod
warunkiem, e ten wyrzeknie si mioci. Wadca bogw Wotan i bg ognia Loge podstpem
uzyskuj jednak od niego cae zoto i oddaj je olbrzymom jako okup. W dramacie Walkiria Wotan,
przewidujc zmierzch wadzy bogw, stwarza zastp bojowych dziewic, walkirii, ktre maj na swych
skrzydlatych rumakach przenosi ciaa polegych w walce wojw do siedziby bogw. Jedna z walkirii,
Brunhilda, nie posuchaa rozkazu Wotana i za kar zostaa umieszczona na skale otoczonej
wiecem pomieni. W dramacie Zygfryd Brunhilda zostaje uwolniona przez nieustraszonego rycerza
Zygfryda, ktrego ojca miaa ona uprzednio zabi. Zygfryd, dziki swej walecznoci i boskiemu po-
chodzeniu, w krwawej walce odebra olbrzymom zoto. W dramacie Zmierzch bogw, rozgrywajcym si
na dworze potnego krla Guntera oraz nad brzegiem Renu, syn Albericha, Hagen, uknu spisek
celem odebrania piercienia Zygfrydowi. W podstpny sposb zabi go, lecz wtedy wzburzone wody
Renu podniosy si i pochony wszystko. Walhalla, siedziba bogw, staa si pastw pomieni. Zoto
okazao si przeklestwem dla bogw i ludzi.

117
W r. 1874 partytury tetralogii byy ju gotowe, a utworzone w tym czasie przez Pytania i wiczenia do raa
zwolennikw kompozytora Towarzystwo Ryszarda Wagnera nie tylko zebrao
odpowiedni fundusz, ale i rozpoczo budow olbrzymiego teatru w Bay-reuth (wym.
Bajrojt). Uroczyste jego otwarcie w r. 1876 uwietnione zostao wystawieniem caej
tetralogii, wypeniajcej program czterech wieczorw. Stao si ono wielkim witem
muzyki niemieckiej, na ktre przybyli na specjalne zaproszenie najwybitniejsi muzycy,
a take arystokracja, ksita i monarchowie europejscy.
Po wystawieniu Piercienia Nibelunga, stanowicego najdoskonalsze
urzeczywistnienie ideau Wagnera, powsta tylko jeszcze jeden jego
Parslfal Wagnera dramat muzyczny: Parsifal, nad ktrym pracowa w cigu ostatnich lat

swego ycia (1877-82).


2. Jzef Verdi
W odrnieniu od pogaskiej, mitologicznej tematyki Piercienia Nibelunga w Parsifalu zwraca si
Wagner znw do legend o witym Graalu i rycerzach strzegcych tego bezcennego skarbu. Tematycznie
nawizuje wic kompozytor do swej opery Lohengn. Akcja nowego dramatu toczy si w redniowieczu
na grze Monsalwat, gdzie w wityni przechowywana jest czara wita. Pragnie ni zawadn
czarodziej Klingsor, lecz poczynania jego krzyuje mody, wychowany na onie natury rycerz Parsifal,
ktry dziki swemu prawemu charakterowi zostaje zwycizc i krlem.

Ubstwo akcji, mimo kilku ubocznych wtkw, rekompensuje przepych cere-


moniaw religijnych, mistyczne nastroje, baniowa fantastyka. Parsifal sta si
rodzajem religijnego misterium, wykonywanego w niektrych krajach w, dzie
Wielkiego Pitku. W myl yczenia, kompozytora opera ta miaa by wystawiana tylko
w Bayreuth przez okres 30 lat po jego mierci. Ryszard Wagner zmar wkrtce po
pierwszym wystawieniu Parsifala, w r. 1883, w czasie swego pobytu w Wenecji.
Franciszek Liszt przey Wagnera zaledwie o 3 lata zmar
w 1886 r. w Bayreuth, W ostatnim okresie, obejmujcym 25
F. Liszt ostatnie lata lat jego ycia, przebywa na przemian w Rzymie,
w Weimarze oraz w Budapeszcie, gdzie w 1875 r. obj stanowisko rektora zaoonej przez
siebie Akademii Muzycznej. Pod koniec ycia oddawa si gwnie twrczoci o
charakterze religijnym oraz pracy pedagogicznej. (Do jego uczniw nalea m. in. synny
polski pianista i kompozytor, Juliusz Zarbski.) W okresie tym powstao rwnie wiele
jego dzie fortepianowych: Etiudy, kilka ostatnich Rapsodii wgierskich, liczne
transkrypcje dzie Beethovena, Wagnera, a take popularnego ju wwczas woskiego
kompozytora operowego Giuseppe Verdiego i szereg innych dzie. Z wraeniami z
podry po Woszech wie si druga i trzecia l cz trzyczciowego cyklu
fortepianowych utworw Liszta pt. Lata wdrwek (cz. II wyd. 1858 r., cz. III wyd. 1883
r.).
Do ostatnich lat swego ycia Liszt rozwija dziaalno w dziedzinie muzyki. Znany z
yczliwoci i wspaniaomylnoci, otacza opiek zdolnych, modych j kompozytorw
rnych narodowoci, udziela im wsparcia i pomocy, z entuzjazmem wita narodziny
nowych, narodowych kierunkw w muzyce europejskiej.

118
Pytania i wiczenia do rodzialu l '
1. Co to jest poemat symfoniczny?'Wymie poematy symfoniczne i symfonie programowe Liszta z podaniem !'
rdla ich programu.
2. Co wiesz o poemacie symfonicznym Preludia Liszta?
3. Opisz dzialalno Liszta w Weimarze i Wagnera za granic.
4. Objanij, na czym polegala reforma Wagnera?
5. Objanij tytuy oper Tristan i Izolda i piewacy norymberscy. Co wiesz o wstpach symfonicznych do
tych oper?
6. Co wiesz o tetralogii Piercie Nibelunga i dramacie Parsifal?
7. Opisz ostatnie lata ycia Liszta. Jaki byl jego stosunek do nowych kierunkw w muzyce?

2. Jzef Verdi

Wosi, ktrzy od dawna posiadali bogate tradycje operowe, rwnie w XIX w.


skupiaj swoje zainteresowania muzyczne gwnie wok opery. Setki miasteczek
woskich miay wwczas wasne teatry z trzema lub czterema sezonami operowymi w
roku. Publiczno, rozmiowana w muzyce operowej, oczekiwaa stale nowych dzie,
domagaa si kilku premier w jednym sezonie. Std tak wielu kompozytorw
operowych we Woszech, piszcych na zamwienie dziesitki oper o bardzo nierwnej
wartoci, gdy zawsze dostosowanych do miejscowych warunkw wykonawczych i
gustw publicznoci. Dziaajcy w pierwszej poowie XIX w. Ros-sini, Bellini i
Donizetti uzdrowili nieco ten stan rzeczy, jednak dominujca dotychczas w Europie
opera woska zacza traci swe znaczenie. Ostateczny kres jej panowaniu mia
pooy Ryszard Wagner, ktry bezlitonie napitnowa wszystkie wady i miesznostki
tego typu twrczoci, przeciwstawiajc jej swoj monumentaln sztuk". Dziea
Wagnera pomimo swej wartoci nie utrzymay si jednak dugo w repertuarze
operowym innych krajw poza Niemcami. Natomiast ju za ycia Wagnera na
europejskich scenach operowych zaczy wici triumfy dziea jego rwienika,
woskiego kompozytora Jzefa Verdiego (1813-1901), stanowice wiadectwo
niezwykej ywotnoci opery woskiej. Nie odrzucajc, jak to czyni Wagner,
tradycyjnych form operowych, bez goszenia reform potrafi on znacznie pogbi
zawarto dramatyczn opery tradycyjnej, znale zawsze aktualn tematyk, a
bezporednioci i wieoci swej inwencji melodycznej zdoby tumy wielbicieli bez
wzgldu na ich typ muzykalnoci i wyksztacenie muzyczne. Melodie z Rigoletta,
Tramaty czy Aidy Verdiego znane byy wkrtce na caym wiecie.
Verdi by modszy od Wagnera tylko o p roku. Urodzi si w 1813 r. w wiosce
Roncole koo miasteczka Busetto, pooonego w pnocnych
Dziecistwo i modot
Verdiego Woszech (w pobliu Mediolanu) w obrbie wczesnego ksistwa
Parmy, zajtego po klsce Napoleona przez Austriakw. Pierwszym
jego nauczycielem by miejscowy organista, ktrego po 3-letniej zaledwie nauce
zmuszony ju by zastpowa. Rodzice Ver-

119
diego nie posiadali rodkw na dalsze ksztacenie syna.
Utalentowanym chopcem zaopiekowa si znajomy ojca,
bogaty kupiec w Busetto. Dziki tej opiece, prcz
pobierania nauki w miejskiej szkole, przyszy kompozytor
korzysta z lekcji u dyrygenta miejscowej orkiestry,
przepisywa wic partytury, aranowa utwory, a czasem
nawet dyrygowa w zastpstwie swego nauczyciela. W15.
roku ycia prbowa ju swych si kompozytorskich,
zyskujc uznanie publicznoci.
Mody Verdi staraniem opiekunw otrzyma z czasem
miejskie stypendium i jako 18-letni modzieniec uda si
Jzef Verdi do Mediolanu na dalsze studia muzyczne. Niestety nie
zosta przyjty do konserwatorium. Spotka
go taki sam los, jak starszego o 9 lat rosyjskiego kompozytora Michaa Glink, ktry
rwnie tu przyby, by pogbi sw wiedz muzyczn. Nie zraony tym, rozpocz
Verdi prywatn nauk kompozycji u znanego niegdy twrcy licznych oper, Vincenzo
Lavigna (wym. Winczenco Lawinja), dyrygenta opery La Scala w Mediolanie. Ju po
roku mg napisa do swego opiekuna: Wasz stypendysta bdzie wkrtce dum swej
ojczyzny".
Przypadkowy debiut dyrygencki Verdiego, ktry mia miejsce w r. 1834 w Me-
diolanie, by pocztkiem jego kariery wzbudzi zainteresowanie i przynis zam-
wienie na kantat. Po 3-letniej pracy w roli dyrygenta w Busetto, co naleao do
powinnoci byego stypendysty, mediolaska La Scala z duym powodzeniem wystawia
w r. 1839 pierwsz oper Verdiego (Oberto, ksi San Bonifacio). Wkrtce jednak
spadaj na kompozytora nieoczekiwane ciosy. Niedugo po zaoeniu rodziny przeywa
kolejno tragedie: mier ony i dwojga dzieci. Nastpna opera Verdiego nie zyskuje
uznania. W tej sytuacji trudno byo napisa na zamwienie dobr oper komiczn.
Bliski zaamania, zdobywa si jednak kompozytor .ca si woli na realizacj
zamwienia nastpnego. Jest ni komponowana z duym zaangaowaniem
wewntrznym opera Nabuchodonozor, oparta na tematyce zwizanej z przeyciami i
cierpieniami ydw w niewoli babiloskiej1. Wystawiona 9 marca 1842 r. w
mediolaskiej operze, odniosa niesychany triumf, stajc si pocztkiem stale
wzrastajcej popularnoci Verdiego.

Muzyka, ktr Verdi skomponowa dla wyraenia ludzkich cierpie i tsknoty do dalekiego kraju
rodzinnego, staa si od razu zrozumiaa i bliska spoeczestwu woskiemu. Wspczujc narodowi
pozbawionemu ojczyzny, suchacze uwiadamiali sobie analogi wasnego pooenia byli przecie
niewolnikami austriackimi. I oto gdy na premierze tej opery zabrzmiaa na scenie pie cierpicego
narodu, instynktownie podja j gboko poruszona publiczno. Za chwil cay teatr La Scala
rozbrzmiewa zgodnym chrem: piewali aktorzy na scenie i suchacze na widowni, zczeni wsplnym
poczuciem patriotycznym.

1
Nabuchodonozor II. yjcy okoo 605-562 p.n.e. wadca pastwa chaldejskiego (nowo-
babiloskiego), ktry zdoby Syri oraz Palestyn i uprowadzi ydw do niewoli, zwanej babilosk.

120
Largo

Po . - fru, mg - iii, na skrzg - dach do


- ci , - Stach, ptze - nie du - sze. do ga - jro lie -

l j r
- lo - nych, gdzie uib - kf - cje strn-mie - ni prze-

- cz() - stych lni si? nie - bo mfich ro - dzin - njjch stron..

i Ji l J.
Niezwyky sukces opery Nabuchodoribzor Verdiego przynis kompozytorowi saw i
liczne zamwienia na nowe opery. W cigu nastpnych 8 lat Verdi napisa 13 nowych
oper, wystawianych z duym powodzeniem w rnych teatrach operowych we
Woszech i za granic.
Pierwsze opery Verdiego nie nale do arcydzie, z czego
Wiosna Lodw w tycia
Verdiego < dobrze zdawa sobie spraw sam kompozytor i nieustannie
dy do udoskonalenia swojego stylu. Bogactwo inwencji
melodycznej oraz wybitny zmys dramatyczny umoliwiy mu jednak tworzenie
szeregu oper cieszcych si olbrzymim powodzeniem. U rde tego powodzenia
leaa czsto ich tematyka. Chocia akcja oper Verdiego rozgrywa si na rnych
kontynentach i w rnych epokach historycznych, jednak tematyka tych utworw,
zwaszcza pisanych w pierwszym okresie twrczoci, zwizana jest zawsze porednio
lub bezporednio z walk o wyzwolenie narodowe. Wszelkie aluzje polityczne i
niedomwienia publiczno woska w lot chwytaa stworzy si szczeglnego
rodzaju wsplny jzyk pomidzy twrc a odbiorcami. Chr bojowy krzyowcw
walczcych o uwolnienie Jerozolimy z opery Lombardczycy dwicza nieustannie na
ulicach wszystkich miast woskich. W trakcie spektaklu jego opery Makbet, podczas
wykonywania arii rozpoczynajcej si od sw La patria tradita (Ojczyzn zdradzili), caa
publiczno piewaa wraz z solist i dopiero interwencja policji austriackiej przerwaa
t demonstracj. Podobnych wypadkw byo wiele przy wystawianiu oper Verdiego.
Tworzc opery a ukrytych akcentach politycznych, umacnia Verdi w swych rodakach
poczucie narodowe, dajc podniet do walki o wyzwolenie i zjednoczenie kraju.
W roku 1848 roku Wiosny Ludw cala Italia stana w ogniu rewolucji.
Verdi, ktry wanie uda si po raz pierwszy w podr zagraniczn do Anglii w
zwizku ^z wystawieniem swej opery (ZJbjcy wedug Schillera), znajdowa si
wwczas w Paryu. Na wie o powstaniu natychmiast pospieszy do kraju, by by ze
swym narodem. Wraz z woskimi rewolucjonistami zwrci si z odezw do rzdu
francuskiego o pomoc dla walczcej Italii. Nie sabo rwnie mobilizujce dziaanie
jego utworw.
W Rzymie na 10 dni przed wybuchem powstania narodowego, w styczniu

121
1849 r., wystawiono now patriotyczn oper Verdiego, Bitw pod Legnano (wym.
Leniano). Treci jej bya walka Lombardczykw z germaskim cesarzem Fryde-
rykiem Barbaross w XII w., zakoczona zwycisk bitw. Trudno opisa entuzjazm, z
jakim j przyjto. Chr z I aktu Viva Italia sta si now masow pieni rewolucyjn.
Teraz, jak nigdy przedtem, Italia potrzebuje tej muzyki" pisa do Verdiego jeden z
przywdcw powstania, Giuseppe Mazzini, ktry wraz z Garibaldim niebawem
proklamowa w Rzymie republik. Na jego prob napisa Verdi hymn heroiczny
Dwicz,, trbo (Suono la tromba). Niestety, to bohaterskie powstanie narodu
woskiego udao si jeszcze tym razem Austrii stumi. W zwizku z ruchem
rewolucyjnym 1848/49 nazwisko Verdiego stao si niesychanie popularne.
Posugiwano si nim nawet dla celw politycznych. Ot gdy nowy krl Sardynii,
Wiktor Emanuel II, ponownie rzuci haso zjednoczenia Woch, na murach pojawiy
si dziwne napisy: Viva V. E. R. D. L, jako dowcipny skrt okrzyku Niech yje
Vittorio Emmanuele Re D'Italia" (krl Italii).
Nie naley jednak sdzi, e Verdi w swej twrczoci ope-
Reformy operowe rowej usiowa za wszelk cen przypodoba si publicz
noci woskiej. Podobnie jak Ryszard Wagner by on wiel
kim reformatorem opery, chocia nie pisa traktatw i nie ustala, jak posta po
winna opera przybra. Od pocztku stara si nada bohaterom swych oper i sy
tuacjom dramatycznym jak najwicej wyrazu i yciowej prawdy. Recytatywy
jego zawsze ttni melodi, rozwijaj si w pene ekspresji sceny dramatyczne.
Charakterystyka muzyczna wystpujcych postaci odznacza si wyrazi
stoci i sugestywnoci. Nie goszc reform, z wolna reformowa, odradza oper
wosk rwnoczenie, lecz niezalenie od osigni Wagnera. Niezmiernie
wany by fakt, e w poszukiwaniu tematw do swych oper Verdi czsto wyko
rzystywa synne dramaty z literatury wiatowej; zadanie wsppracujcego z nim
librecisty polegao jedynie na umiejtnym dostosowaniu tekstu gotowego ju dra
matu do wymaga kompozytora opery. Sign po synne dramaty Szekspira
(np. Makbet), Wiktora Hugo (Rigoletto), Schillera (Zbjcy) i in. Zapoznawa wic
suchaczy swych oper rwnoczenie ze wiatowymi arcydzieami literatury piknej,
cho czsto niestety znieksztaconymi na skutek ustawicznych interwencji
cenzury austriackiej, zmuszajcej do przernych zmian w tekstach oryginalnych.
Tak byo na przykad z oper Rigoletto.
Opera Rigoletto Verdiego, wystawiona po raz pierwszy
Rigoietto Verdiego w Wenecji w 1851 T., a oparta na dramacie Wiktora Hugo
pt. Krl si bawi) pierwotnie nosia tytu Kltwa. Na kilka ty-
godni przed terminem dostarczenia gotowej partytury operze weneckiej otrzyma
Verdi wiadomo, e libretto jego dziea zostao przez cenzur kategorycznie odrzu-
cone. Dopiero po wielu pertraktacjach zgodzono si na wystawienie tej opery, lecz
pod warunkiem wprowadzenia szeregu zmian: wystpujc w dramacie osob krla
Franciszka I zmieniono na ksicia Mantui, bazen Triboulet otrzyma nazwisko Ri-
goletto, a caa akcja zostaa przeniesiona z francuskiego dworu krlewskiego na woski
dwr ksicy. Tytu opery Kltwa zmieniono na Triboulet, Triboletto, a wreszcie na
Rigoletto i tak ju pozostao. Centraln postaci opery by ju wic nie

122
krl, lecz jego bazen. Jeli skomponuj t oper pisa Verdi do swego przyja ciela
librecisty i przyniesie mi ona uznanie, bdziemy mogli owiadczy potomnoci,
e zaprosilimy do wsppracy... "komisarza policji." Istotnie, skomponowana w cigu
40 dni opera Verdiego Rigoletto dziki swym nieprzecitnym walorom muzycznym
przyniosa olbrzymie uznanie swojemu twrcy i utrwalia jego pozycj w wiecie
muzycznym. Pamitk po wsppracy" z komisarzem policji zostay nieliczne jej sabe
strony.
Przedstawia ona tragedi ksicego bazna Rigoletta, ktry chcc pomci na ksiciu krzywd swej
crki Gildy, sta si bezporedni przyczyn jej mierci. Bazen, wyszydzajcy dotychczas dworzan
zniewaanych przez swego pana, a bdcy rwnoczenie troskliwym ojcem, staje si krwawym
mcicielem, w kocu za ofiar swego chlebodawcy i zaplanowanej zemsty. Rnorodno stanw
uczuciowych, kontrasty charakterw i sytuacji, ktre zawsze pocigay Verdiego jako kompozytora,
zostay w tej operze w mistrzowski sposb pogbione muzyk. Nad caym przebiegiem akcji unosi si jak
widmo zowieszcza kltwa, rzucona (ju w I akcie) na drwicego z cudzych krzywd bazna. Silny efekt
kontrastu w stosunku do tego ponurego ta i wstrzsajcych przey bohatera wywouje melodia
swawolnej arii ksicia Mantui (III akt), lekkomylnego sprawcy wszystkich nieszcz.
(Allegretto)
con brio

^
La don - na e mo - bi le qual plu - ma al ven - to

mu - ta d'ac - cen - to pen ale - ro.


W operze tej nie brak scen o duym adunku dramatycznym. Jednak szczytem
dramatycznego napicia jest chwila, gdy Rigoletto, syszc ari piewan przez ksicia,
rozpoznaje w zwokach ofiary swej zemsty nie znienawidzonego pana, lecz wasn
crk. Opera Rigoletto Verdiego, przedstawiajca brutaln gr ludzkich namitnoci,
staa si zapowiedzi nowego kierunku twrczoci operowej, zwanego weryzmem,
ktry rozwin si we Woszech pod koniec XIX w.
Rwnie w powstaej w dwa lata pniej operze Trubadur
Trubadur Traviata
Verdiego pomienna muzyka Verdiego znakomicie uwydatnia silne akcenty
mioci, blu, zazdroci i zemsty, roztaczajc przed publicznoci
niezmierzone bogactwo pomysw melodycznych. Zapewnio jej to due powodzenie
pomimo pogmatwanego, romantycznego" libretta.
Przenosi nas ono do redniowiecznej Hiszpanii, ukazujc tragiczn w skutkach rywalizacj trubadura
Manrica z hrabi Luna o dam serca, rywalizacj zakoczon mierci wybranej i trubadura,
ktry jak si okazuje w kocu by bratem hrabiego. Oto na przykad melodia pieni trubadura
z III aktu, pena prostoty i energii: Allegro

pie - klei - nym za - icm pa - li pier m.


Niemal rwnoczenie napisana opera liryczna Verdiego Tramata (z w. trauiare. tj. bdzi) to
tragedia kobiety zdolnej do zoenia ofiary ze swego szczcia i ycia. Bohaterka tej opery, Vio-
123
letta, po dramatycznej walce z sob wyrzeka si uczucia do Alfreda Germonta, widzc, e jest ono Aida Verdiego
przeszkod w jego karierze yciowej. Niezwykle popularna staa si nastpujca melodia, zaczer -
pnita z duetu Yioletty i Alfreda w II akcie:
(Allegro assai mosso)
^-
~^r>i if-^ ! p [ p. "^ ktra miaa by oparta i
A irr4 ma ml quan - t'io szczeglnym przepychem
4^ f r i J i ^=
ma mlAl ff*
;r kw, ktrego zada Ver
-^ N " 1=
P i r P^
nie odstraszyy monarchy
t'a C >- ~~^ mo... a ma mi Al - fre do, quan - t'lo dziea.
Tematu do opery <fa
t'a =N - mo... A dl o! (wym. Mariet). Pod kien
mo,
K ,. p r zyk opery zaja kompo

W krtkim okresie 3 lat trzy opery skomponowane przez Verdiego: Rigoletto, Trubadur Akcja opery Aida toczy si ,
i Tramata ~ okrelane we Woszech jako tlogia popolare, czyli ludowa trylogia nie Ramfis oznajmia Radamesowi,
Radames zwycia przeciwnik^
rezygnuj z tzw. bel canta, czyli piknego piewu, typowego dla opery woskiej. Jednak dziedzictwo tronu. Radames jp
bel canto nie jest u Verdiego tylko popisem gosowym, naduywanym przez wielu, wanie wzi do niewoli. Miin
zwaszcza woskich kompozytorw. Verdi znacznie pogbi jego funkcj wyrazow, pany na tej rozmowie przez; za
posugujc si nim dla oddania treci psychologicznych i wic je z sytuacj domnieman zdrad. Po z Aida
dramatyczn dziea. Podporzdkowa mu rwnie wszelkie sceniczne efekty. Naley umieraj ywcem
Verdi, tworzc
przy tym pamita, e wymienione opery Verdiego powstay na kilkanacie lat przed dzie Wagnera zbyt
praktycznym zastosowaniem goszonej wwczas przez Wagnera reformy. oper Verdiego byo
Powodzenie oper Verdiego w kraju i za granic sprawio, nie mogo si wyzby
Twrczo Verdiego do r. 1870 e kompozytor sta si majtny; dochody jego sigay nione byy w peni dr
zawrotnych sum. Nie nci go jednak blichtr wielko- oper, tym razem komp
zwarte, trafnie p
miejskiego ycia. Jeszcze przed wybuchem rewolucji kupi posiado w pobliu canta, nadaje mu
rodzinnej wioski z zamiarem osiedlenia si na stae, by dzieli czas midzy zajcia Melodyjny pikny i
gospodarskie i prac kompozytorsk. Mieszka na przemian to w Paryu, to w swej mesa z I aktu jest
posiadoci. W r. 1859 oeni si po raz wtry, zyskujc wiern towarzyszk na dugie
ycie. W dwa lata pniej zosta posem do pierwszego woskiego parlamentu, ktry
powzi historyczn decyzj utworzenia krlestwa woskiego. Verdi nie zaprzesta
pracy twrczej, lecz opery jego powstaway teraz bez popiechu. Stara si pogbi
sw sztuk kompozytorsk, wznie wosk oper na wyszy jeszcze poziom. Znamiona
tych de widoczne s w operach '.^Nieszpory sycylijskie (Pary 1855), Sal maskowy,
wystawiony w Rzymie 1859 r., oraz Moc przeznaczenia; ten ostatni utwr Verdi napisa
na zamwienie Teatru, Cesarskiego w Petersburgu, dokd dwukrotnie wyjeda w
latach 1861 i 1862. Z okazji wiatowej wystawy w Londynie, dokd rwnie uda si w Rwnie sceny j
r. 1862, skomponowa Verdi Hymn narodw do tekstu poety i kompozytora woskiego akcji i maj'
nieodzown] s
Arrigo Boito. Dopiero jednak rok 1870, zapisany w historii narodu woskiego rwnie; aktu
ostatecznym zjednoczeniem caego Pwyspu Apeniskiego, przynosi prawdziwe II.' wany
arcydzieo Verdiego: oper Aida, wystawion w nastpnym roku w Kairze z olbrzymim
sukcesem.
124
AMV> v*rdtego Powstanie Aidy wie si z uroczystym otwarciem Kanau
Sueskiego w Egipcie. Wadca Egiptu, Izmai Pasza, chcc
.uwietni" t historyczn chwil, zamwi u Verdiego oper,
ktra miaa by oparta na tematyce zwizanej z histori Egiptu i odznacza si
szczeglnym przepychem i efektownoci. Zawrotne honorarium 150 000 frankw,
ktrego zada Verdi", jak rwnie inne warunki dotyczce wykonania opery nie
odstraszyy monarchy, tote blisko 60-letni kompozytor ochoczo wzi si do dziea.
Tematu do opery dostarczy wybitny egiptolog francuski, Edward Mariette (wym.
Mariet). Pod kierunkiem Verdiego opracowano libretto, a praca nad muzyk opery
zaja kompozytorowi zaledwie kilka miesicy.

Akcja opery Aida toczy si w staroytnym Egipcie za czasw panowania faraonw. Arcykapan
Ramfis oznajmia Radamesowi, e zostaje z woli bogini Izydy dowdc wojsk w wojnie z Etiopami 1.
Radames zwycia przeciwnikw, a jako nagrod ma otrzyma rk Amneris, crki Faraona, oraz
dziedzictwo tronu. Radames jednak kocha niewolnic egipsk Aid, crk krla Etiopw, ktrego
wanie wzi do niewoli. Mimo namowy Aidy i jej ojca nie chce jednak zdradzi ojczyzny. Przyapany
na tej rozmowie przez zazdrosn Amneris, Radames zostaje skazany na zamurowanie ywcem za
domnieman zdrad. Podczas gdy w wityni odprawia si mody, w podziemnym lochu Radames E
Aid umieraj ywcem pogrzebani.
Verdi, tworzc Aid, pragn zapocztkowa okres odnowienia opery woskiej. Wobec gbi
dzie Wagnera zbyt pytkie jeszcze wydaway si dotychczasowe jego utwory. Sab stron wielu
oper Verdiego byo pomimo wszystkiego libretto. Pisane przez zawodowych librecistw woskich, nie
mogo si wyzby tradycyjnych schematw, a poszczeglne partie wokalne nie zawsze uzasadnione
byy w peni dramatycznym przebiegiem akcji. Uwiadamiajc sobie zasadnicze wady swych oper, tym
razem kompozytor zwrci specjaln uwag na libretto. Dziki temu jest ono niezwykle zwarte,
trafnie podkrelajce wszystkie sytuacje dramatyczne. Verdi nadal nie rezygnuje z bel canta, nadaje
mu jednak posta jeszcze silniej zronit z dramatyzmem poszczeglnych scen. Melodyjny
pikny piew" nie tworzy ju zamknitych odrbnych numerw". Znana aria Rada-mesa z I aktu
jest w tej operze jedyn pozostaoci tradycyjnego traktowania muzyki i tekstu:

Andantino
^
Bo ka A - i - do -, nie - bios po - >ia - nko
dolce a . -i
S
^
ba - rumy kuiie ci. >la - skiem Uni!

Rwnie sceny chralne i baletowe w Aidzie s zwizane organicznie z dramatycznym rozwojem


akcji i maj w niej swe uzasadnienie: chr kapanw i kapanek w I akcie jest modlitw rytualn,
nieodzown przed wyruszeniem wojska w bj. Gdy wojsko wraca ze zwyciskiej wyprawy, niezbdne s
rwnie hymny i marsze triumfalne, wtopione przez Verdiego w rozbudowan scen finau aktu II.
Oto na przykad synny uroczysty hymn sawicy kraj Faraona i opiekucze bstwa, piewany przez
zebrany tum Egipcjan, witajcych swego wadc i jego wit:

1
Etiopowie w staroytnoci nazwa nadawana wszystkim ludom o ciemnej skrze. W tym
wypadku lud zamieszkay na poudnie od Egiptu.

125
(Allegro maestoso)
Czei dla E-gl -ptu,

l J) M J A.
Ipi
1
Na powitanie crki Faraona chr eski intonuje piewn melodi o 'delikatnych konturach:
chiua - a Rai niech nas I-ip-d cbro - ni!

a l l
(Allegro maestoso)
Lo - to - su kuiiat za - u rem, zwy -

ci - zciu niech u - une

Wkraczajce zwyciskie wojska -egipskie wita melodia marsza triumfalnego wykonywana na scenie przez
grup trbaczy na prostych, specjalnie do tej opery skonstruowanych trbkach:

(Allegro maestoso)

LT U J T ^
Nastpujcy po tym marszu balet rwnie wynika z akcji: za kolumn wojska grupa tancerek niesie
zdobyte klejnoty i zoto std rado i tace.
Dla osignicia zamierzonych efektw Verdi, tworzc t oper, musia dokadnie zapozna si z
kultur staroytnego Egiptu. Wspaniae dekoracje, pochody, dawne obrzdy, z rozmachem stworzone
sceny masowe, na tle ktrych rozgrywa si osobisty dramat bohaterw Aidy wszystko to posiada w
muzyce swj genialny odpowiednik. W rezultacie Verdi ukaza publicznoci natchnion wizj
staroytnego Egiptu o nieprzepartym uroku i cechach autentycznoci. Naladowanie prawdy moe by
rzecz dobr, ale wynalezienie prawdy jest jeszcze lepsz, duo lepsz..." pisa kompozytor w jednym
ze swych listw. Rzeczywicie, tworzc muzyk do Aidy, Verdi wynalaz prawd", nie zachoway si
bowiem adne zabytki muzyki staroytnego Egiptu, a kompozytor tworzy, kierujc si jedynie intuicj
artystyczn.

W listopadzie 1870 r. Aida bya gotowa. Jednak oblenie Parya, gdzie przy-
gotowano i przechowywano wspaniae dekoracje, a nastpnie zawizanie si Komuny
Paryskiej i wojna francusko-niemiecka uniemoliwiy odbycie si premiery w
terminie. Kana Sueski faktycznie otwarty by ju w 1869 r., wic uroczysto
przedstawienia Aidy przeoono na rok nastpny. Ostatecznie premiera Aidy odbya si
w Kairze 24 grudnia 1871 r. w obecnoci najwybitniejszych przedstawicieli wiata
artystycznego i politycznego caej Europy, wywoujc zachwyt i niekamany
entuzjazm. Wrd publicznoci brakowao tylko kompozytora, ktry zraony
krzykliw reklam pozosta w kraju. Dopiero gdy w niespena dwa miesice pniej
Verdi sam prowadzi wykonanie Aidy w operze mediolaskiej, mg
126
by wiadkiem niezwykej owacji publicznoci, ktra przywoywaa kompozytora a
32 razy. Aida staa si ukoronowaniem twrczoci Verdiego: jest arcydzieem
odnoszcym zawsze i wszdzie wspaniae sukcesy. Pierwsze wykonania Aidy Verdiego
zbiegy si z woskimi premierami oper Wagnera (Lohengrina i Tannhausera). Verdi
ywo zareagowa na muzyk Wagnera i jakkolwiek nigdy si na niej nie wzorowa,
mia teraz mono porwnania swoich i jego osigni. Nastpny rok, 1873, przynosi
nowe, tym razem religijne dzieo Verdiego f Requiem, napisane na mier wybitnego
poety i duchowego przywdcy rewolucyjnego, Aleksandra Manzoniego.

Verdiego spotykay teraz wielkie honory i zaszczyty, a:


u szczytu sawy wreszcie w 1875 r. zosta mianowany senatorem Zjednoczo
nego Krlestwa Woskiego. Uderzajca jest jednak skrom
no tego artysty, ktry lubi mwi o sobie, e jest z grubsza ciosanym chopem".
Projekt nadania mu tytuu markiza stanowczo potpi, a z przywilejw zwizanych
z nadan mu godnoci senatora nigdy nie korzysta i przy najbliszej sposobnoci
z niej zrezygnowa. Olbrzymie honoraria, ktrych nie waha si da za swe opery,
przeznacza na zakadanie szpitali, sierocicw, kas zapomogowych i innych
dobroczynnych instytucji. Naley do nich m. in. ufundowany przez Verdiego
w 1896 r. dom dla starych muzykw w Mediolanie, na utrzymanie ktrego przezna
czy w testamencie wszystkie dochody z wystawiania jego oper. Nie znosi przy tym

Aida" J. Verdiego
wyrazw hodu skadanych jego oso-
bie. Jaki kontrast z Wagnerem! Mie-
szkajc w swej posiadoci koo Bu-
setto, stale unowoczeniajc swe gos-
podarstwo, doczeka si Verdi szcz-
liwej staroci. Komponowa niewiele,
bez zbytniego popiechu przerabia i
uzupenia swoje dawniej- napisane
opery. Okoo 1880 r. coraz czstszym
gociem w willi Verdiego bywa kom-
pozytor i librecista woski Arrigo Boi-
to, z ktrym prowadzi nie koczce si
dyskusje.

J. Verdi jako dyrygent


Opinia o Verdim bya w wiecie ju ustalona:
ponad 70-letni kompozytor, twrca prawie 30 cieszcych si powodzeniem oper,
osign szczyty swej twrczoci i korzysta teraz z zasuonego odpoczynku; a nagle
ku oglnemu zdumieniu w r. 1887 odbywa si w mediolaskiej La Scali
entuzjastycznie przyjta premiera nowej opery Verdiego, pt. Otello. W 6 lat pniej
jeszcze jeden triumf sdziwego kompozytora: teatr La Scala wystawia z ogromnym
powodzeniem oper Falstaff tym razem ju ostatnie, lecz pogodne, wesoe dzieo
operowe genialnego artysty o niespoytych siach. Zdziwienie'muzycznej opinii
wiatowej przeksztacio si wkrtce w zachwyt i podziw. Stwierdzono, e nowe
opery nie tylko nie ustpuj najlepszym dotychczasowym jego utworom, lecz cznie
z Aid stay si szczytem jego twrczoci. Opery Otello i Falstaff osnute s na tle
dramatw Szekspira, a twrc ich librett by stay bywalec w domu Verdiego, Arrigo
Boito, utalentowany poeta o duej kulturze literackiej. Dwie tak rne treci i
charakterem opery, a rwnoczenie jake doskonae!

Treci pierwszej jest tragedia Murzyna imieniem Otello,


oteiio i Fai8taff,> Verdiego wodza floty weneckiej, ktry wskutek intryg zawistnego
chorego Jagona posdza sw ukochan maonk Des-
demon o zdrad. Po otrzymaniu dowodw niewiernoci ony, popenia w unie -
sieniu zabjstwo. W chwil-potem dowiaduje si jednak, e ona jego bya niewinna, a
dowd by faszywy. Zrozpaczony, ginie przebijajc si mieczem. Ponura akcja tej
opery toczy si na Cyprze w kocu XV w.
Skrajnie odmienny charakter ma opera Falstaff wedug komedii Szekspira Wesoe
kumoszki z Windsoru, zawierajca szczegy z innej jego komedii, pt. Henryk IV,
128
l jedynie miejscowoci,
j
bfo', Wiarszawa 1958)
Przedstawia ona zabawne historie. Szlachcic Falstaff, pijak i samochwaa, ustawicznie zaleca si
do dwch piknych pa, w zwizku z czym ma by przykadnie ukarany przez dowcipne kobiety i
wspdziaajcych z nimi mczyzn. W wyniku tych zalecanek spotykaj Falstaffa przykre nie-
spodzianki: kufer, w ktrym zmuszony by si ukry, zostaje wrzucony do rzeki, innym razem
nieszczsny zalotnik zostaje obity przez lene zjawy", pod ktrych przebraniem ukrywaj si wesoe
kumoszki. W trakcie tych figli patanych Falstaffowi kojarzy si para narzeczonych i otrzymuje od
dawna wyczekiwane zezwolenie ojcowskie na lub. Wrd oglnej wesooci koczy si przedsta-
wienie piewem intonowanym przez Falstaffa: cay wiat jest artem, a czowiek jest tylko
gupcem...".

A : Tak to
niespodziank wiatu muzycznemu przygotowa peen werwy 80-let-
ni kompozytor-staruszek. Po nieudanej prbie przed 50 laty dopiero pod koniec ycia
stworzy swe pierwsze i obok Cyrulika sewilskiego Rossiniego najlepsze dzieo w
dziedzinie opery komicznej. Dugi szereg wstrzsajcych dramatw zamknity zosta
utworem penym pogodnego umiechu i wesooci. W Otellu, a jeszcze bardziej w
Falstaffie, triumfuje melodyczny styl -deklamacyjny. Gbokie przemylenie
problemw wspczesnej opery doprowadzio Verdiego do rezultatw pokrewnych
sztuce Wagnera, lecz w istocie swej rnych, bo wypywajcych z reformy tradycyjnej
opery woskiej. Verdi przey wielkiego mistrza dramatu muzycznego o 18 lat.
Jednemu ze swych biografw zada retoryczne pytanie: Czy sdzi pan, e pod tym
niebem i pod tym socem mgbym napisa Tristana lub tetralogi?" Istotnie, inna
jest natura i muzykalno Niemcw, a inna Wochw, ktrym bel canto pikny
piew" towarzyszy przez cae ycie w najrozmaitszych okolicznociach. Tak na
przykad premier rzdu hr. Cavour na wie o klsce wojsk austriackich zareagowa...
odpiewaniem arii Trubadura z opery Verdiego.
Po mierci ony, ktr Verdi straci w 1897 r., napisa ju tylko 4 utwory religijne.
Zmar 27 stycznia 1901 r., osignwszy wiek 87 lat. Kilkutysiczna rzesza ludzi
uczestniczca w bardzo skromnym pogrzebie, jaki zastrzeg sobie w testamencie
kompozytor, samorzutnie odpiewaa pie, ktr on po raz pierwszy podbi serca
Wochw. By to chr z zapomnianej ju, modzieczej opery Nabu-chodonozor.

Pytania i wiczenia do rozdziau 2


1. Opisz dziecistwo i modo Verdiego. Objanij tytul opery, ktr Verdi zdoby popularno.
2. Jakie znaczenie miay pierwsze opery Verdiego? Jak rol spenily one w okresie Wiosny Ludw?
3. JVa czym polegaa reforma operowa Verdiego? Wymie tytu jego oper.
4. Objanij tytu oper Rigoletto, Trubadur i Traviata. Jak okrellaj Wosi te trzy opery Verdiego?
5. Co wiesz o operze Aida Verdiego? Objanij jej stron literacka i muzyczn.
6. Objanij tytuy i tre oper Otello i Falstaff.
7. Suchajc poznanych uprzednio fragmentw oper Verdiego, postaraj si$ rozpozna, z ktrych oper one
pochodz.
9 Pogadanki o muzyce II

129
. Stanisaw Moniuszko
Nie naleaem ja wcale do dzieci zwanych cudownymi,
lecz od najmodszych lat czuem nieprzeparty pocig do
ata dziecistwa - muzyki, w ktrym si te bardzo wczenie objawio moje
powoanie^.. Matka moja najpierwsza dostrzega we mnie t poyskujc iskierk
zdolnoci i jak tylko palce moje nabray cokolwiek siy, sama zacza mnie uczy
pocztkw ukochanej sztuki." Tak pisa o sobie twrca naszej opery narodowej,
Stanisaw Moniuszko, urodzony 5 maja 1819 r. w majtku rodzinnym Ubielu,
pooonym w pobliu Smiowicz koo Miska. Krtki opis wrae muzycznych
, z okresu wczesnego dziecistwa znajdujemy w jednym z pniejszych listw saw
nego kompozytora: Pierwsz szko pojmowania muzyki byy dla mnie piewy
historyczne Niemcewicza, wykonywane dziwnie miym gosem przez moj Matk.
Te powane melodie, jakkolwiek nie bardzo przystpne, byy moim codziennym
muzykalnym pokarmem i [jako] picioletnie dziecko wszystkie najdokadniej
piewaem nie uczony. Ta atwo pamitania i pojmowania trudnej muzyki miaa
by wiadectwem mojej zdolnoci, ksztaci wic j pilnie postanowiono. Na
uczycielami muzyki fortepianowej byli: na wsi moja Matka, w Warszawie
sawny organista Freyer, w Misku mj nieoszacowany Pan Dominik Stefa-
nowicz".
Wspomniany w licie pobyt Stanisawa Moniuszki ? rodzin w Warszawie trwa 3
lata: od sierpnia 1827 r. do r. 1830, z tym e na wakacje stale wracano na wie. Bdc
w wieku szkolnym, may Sta przerabia wraz ze swymi kuzynami program
gimnazjalny. Ponadto pobiera lekcje muzyki. Mody, zdolny organista kocioa
ewangelickiego, August Freyer, byy ucze Elsnera, udziela mu lekcji gry na
fortepianie i[ prawdopodobnie na organach, a take zapoznawa z podstawowymi
wiadomociami z zakresu _teorii muzyki. Jakie wraenia muzyczne wchania w siebie
may Sta w wczesnej Warszawie, czy brano go na koncerty, do opery, czy sysza
starszego od siebie o 9 lat Chopina z ktrym mieszka w do bliskim ssiedztwie
nie wiadomo. W 1830 r. latem, na par miesicy przed wyjazdem Chopina, 1 1
-letni Stanisaw Moniuszko opuszcza ju Warszaw, udajc si w kierunku Miska.
Drogi obu artystw byy rne. Rn te mieli rol do spenienia w historii muzyki
polskiej.
Powstanie listopadowe, ktre wkrtce potem wybucho
MJodo Moniuszki w Warszawie, odbio si echem nawet w dalekim Misku,
dokd rodzice Stanisawa Czesaw Moniuszko i Elbie-
ta z domu Madarska przenieli si jesieni ze swym jedynakiem. Ojciec, szlachcic i
byy kapitan wojsk napoleoskich, szybko popad w nieask rzdu car-feskiego. Po
upadku powstania rozpoczy si represje. Polskie gimnazjum w Mi-jptsku, do ktrego
uczszcza Stanisaw Moniuszko, przeksztacono po 2 latach na ie, tote ju w 1834 r.
chopiec przerywa oficjaln nauk, tym silniej zagbiajc si w dziea literatury polskiej
i obcej.1 Literatur interesowa si zreszt

p f l Moniuszko wada biegle picioma jzykami obcymi.


Po krtkiej, 16-taktowej Inlradzie (w miejsce uwertury), wprowadzajcej w tajemniczo-arto-bliwy
nastrj opery, przed oczyma widza pojawia si przepyszna scena obrazek z ycia obozowego husarii
polskiej, egnajcej si po zwyciskiej wojnie. Wrd towarzyszy pancernych s dwaj bracia, Zbigniew i
Stefan, ktrzy w trakcie poegnania dochodz do wniosku, e powinni pozosta w stanie kawalerskim,
nie oeni si, by w kadej chwili by gotowym do obrony kraju. lubuj w obecnoci caej druyny
wolno w stanie bezennym. Sowa Stefana podchwytuje caa druyna.
Meno mosso P P .p-^=
4=& p

* fc*==H o - brze, pa-nie


= Do-brze, f J P' P 1 b p p p1
bra - ci, prze - wy -

ffe*^^
bor-ny ten nasz plan, nie ma nie - miast inna -siej

*? - 1
p 'm v
-H r r *
cha-ci, vi - vat sem-per uiol - ny stan -!

Scena ta jest pena wigoru, zadzierzystoci i rozmachu. Muzyka niezmiernie trafnie oddaje nastrj peen
kawalerskiej fantazji. Pikna jest rwnie scena powitania domu rodzinnego. Obaj bracia postanawiaj,
e prowadzeniem gospodarstwa zajmie si Maciej, stary suga i wysuony wojak. Odbd tylko jedn
wizyt do Kalinowa po odbir dugu od waciciela tej posiadoci, Miecznika, przyjaciela ich
zmarego ojca. O planach maeskich, jakie im podsuwa stryjenka Czenkowa, nie chc sysze. To, e
dwr kalinowski nazywaj ludzie strasznym dworem", wcale nie zraa rycerzy, spraw bior na wesoo i
postanawiaj natychmiast si tam uda.
II akt rozgrywa si we dworze kalinowskim. Zawiera on szereg wdzicznych obrazkw z ycia
dawnej szlachty zaciankowej, jak scena z przdkami, lanie wosku, ktnia myliwych. Oto liczna
piosenka, towarzyszca dziewcztom przy pracy na krosnach i koowrotkach, przy haftowaniu:
(Allegretto)
g a p
Spod i - gu -k kuiia-tu ro - sn, mknie za cie-giem cieg,
1*-. /J> .r
= =fej 1 *
1 gza -'Jhij,Pza - luj8 1 ho
'' E- za uiio - sno, e ci tu - li" nieg.

Za nim nie - bu si u - ko - ry tuij ko- bie -r ze c z r,


my pod sto - py Ma - k i Bo-ej nasz zo- y my ju.

Wrd dziewczt s dwie crki Miecznika: Hanna i Jadwiga. Opieraj si one zalotom sfrancuzia-ego
konkurenta, Pana Damazego, i pokpiwaj z niego. W polonezowej arii Miecznik niedwuznacznie daje
do zrozumienia, jakich pragnie mie ziciw:

(Allegro moderalo)

m ?= y pi
Kto z mych dzie - wek ser - ce kto - rej
l P" P P "' P " ' l ^^r ta r F
m cnych - fe - ktw mpl - cze ni, by u - wien-czy swe ko-

141
Starego Macieja rzeczywicie ud
Stefan. O pnocy istotnie zegai
-ku - r. mu - si dziel - ngm cze - Idem by. lodi poloneza.
pl p P" P p p l J-j M J> p pg Moden
PiC-kn du - sz i p o - sta - ro nie- cha j uiszg- scy dj- r

f r p i p <p f "P i P P f
ui nim, mia - le o - ko, ser - ce pr - we mu - si
mie i spla-ta uije-den rym, mu - si spla -tac a* je-den rym.

i dalej:
Musi cnt posiada wiele, Mie w mioci kraj ojczysty,
kocha Boga, kocha bratni lud, by odwanym jako lew,
tgo krzesa w karabel, dla swej ziemi macierzystej
grzmie z gwintwki gdyby z nut! na skinienie odda krew!

Przybycie Zbigniewa i Stefana z Maciejem wyprzedza przyjazd stryjenki Czenikowej. Przed-


stawia ona swych krewniakw jako mczyzn bojaliwych, ktrych strach oblecia na sam wiado-
mo, e dwr kalinowski strasznym" nazywaj. Panny, syszc to, postanawiaj wyprbowa
odwag przybywajcych w gocin bohaterw i zemci si" za ich luby kawalerskie. W mistrzowski
sposb uj Moniuszko fina II aktu, czc w wielk scen masow piew poszczeglnych grup, Nie strach jednak ogarnia ryce
odzwierciedlajcy ich rne nastroje. rodzinnym uczy swych synw
W III akcie na szczegln uwag zasuguj dwie arie: znakomita basowa aria humorystyczna by wybuchn nieskrpowaa,
Skouby, sucego Miecznika, oraz genialna tenorowa aria Stefana, tzw. z kurantem. Gdy zapada ju
noc, Hanna i Jadwiga ukryy si za portretami-prababek, a niezalenie od nich Pan Damazy -za
stojcym zegarem, by w odpowiedniej chwili mc nastraszy rycerzy, wyprbowa ich odwag. W tym
te celu Skouba kademu z goci przeznacza inny pokj, a ponadto, aby stworzy atmosfer grozy,
opowiada staremu Maciejowi o strachach, jakie nawiedzaj w nocy ten dwr: nie nakrcany od 100 lat
zegar bdzie-wygrywa kuranty, a prababki z portretw rozpoczn spr. Skouba mwi o tym wanie
w swej arii. Oto jej pocztek:

(Allegro moderato)

E__z___|
*)*ftf y* J* i p f . .,. ., . - . r p-^. wiat, ku -
Ten ze - gar sta - rg gdg - bg
- ran - tg ci juk znut-.
1 1 K I 1 KI
Ze - psu -
iy=J
tg mszak - te

ty-utm, t
. J *- 1
f
> '*f ~ |* ' r -
od Hstu lat, *^_j!
na - kr-*
capr
^r-"
- Powrt melodii kuranta wywo!
mina Stefan swoj matkff"?$
Kapitalny jest w tej arii moment, kiedy Skouba w dowcipny sposb sprawdza wraenie, jakie wywiera
na Macieju to opowiadanie:

(Allegro moderato)
Skouba: Maciej: -Shoutn:

Za-ty) ta - ba ki. Bo-lsz


si?
Nie! Nie?
ten --. -tar.

"Tf
-v rit.
142
Starego Macieja rzeczywicie udao si nastraszy. W pokoju z portretami postanawia zosta samotnie
Stefan. O pnocy istotnie zegar wybija godzin i odzywa si kurant ze znan mu z dziecistwa me lodi
poloneza.
Moderat

Nie strach jednak ogarnia rycerza, lecz fala wspomnie z tych czasw, gdy jego stary ojciec w kole
rodzinnym uczy swych synw wada drewnianym paaszem". Wspomnienia przybieraj na sile, by
wybuchn nieskrpowan, szlachetn kantylen:
(Moderat)

Sy - sz t( piosn - k zdzie-ci - cgch uispom-nie

chem, jak plg - nie zpiei - si oj


do nie - biali skich stref!

Wi dz jak
mat - ka z a - niel - skim swym u - mie - chem strze - e

i r pT p P i r
)- nw, swo-ich sy - nw i-gra - j - cych wcie-niu drzew...

Powrt melodii kuranta wywouje coraz to nowe fale wspomnie. W najwyszym uniesieniu wspomina
Stefan swoj matk:
, (Moderat)

"j_r P p p ir J * P i f f P- P i
Ma - Iko mo-ja mi - la! O, ma - Iko mo ja

mi - lal Po twym zgo - nie mj - ca to - nie sko - nai


ten ser-decz - ny pieu),^ ser-decz - ny pieiu.

143
Wspomnienia snuj si w dalszym cigu (towarzyszy im poprzednia melodia):
Sysz, jak rodzic t pie swobodnie nuci,
gdy za najwitsz spraw pieszy odda krew...
Widz, jak matka, niepewna, czy on wrci, .< , .....
wzywa Boga, wzywa Boga, by agodzi wojny gniew! :;. " 1. Widma *;soeiJ|!|j
Ponowne pojawienie si melodii kuranta wyzwala, tak jak poprzednio, wspomnienie o matce, ktra
opracowywane przez: j
osierocia swych synw. Dla suchaczy sowa te rwnie dobrze mogy si odnosi do ojczyzny, ktra niesieniu si do Wa
osierocia cay nard polski. strumentalnych, wy| 1%
W akcie IV punktem kulminacyjnym jest zamaszysty, wietny mazur, piewany i taczony przez r. -1865, na
tum rozbawionych goci, ktrzy kuligiem przyjechali do dworu: 2. Sonety krymskit
-instrumentalnym. w
. JL i JL JL rok pniej w
3. Pani Twardowslca<
h., kalno-instrumentalnv
a
'*

i
CMatate lata
Szczeglnym wdzikiem odznacza si dalszy jego przebieg: (Con

m
anima) zfey si kopotw stworzy
3E SS odpowiedniej! by Stanisaw
Monii zytora do objcia ^
Stronnych jego zainte: dzy
iiim a dyrekcj, do tekstu
Con anima Jana Chf i l-aktowa operetka
poprzednim1. Na rfgj
Mimo nowej intrygi, uknutej przez Pana Damazego, ktry chcc pozby si konkurentw, prbowa uczniw: Pamitnik do
posuy si oszczerstwem, sprawa nazwy straszny dwr" zostaje wyjaniona, a Miecznik bdzie mia Dnia 4 czerwca 181
wkrtce dzielnych ziciw w osobach Zbigniewa,! Stefana. Dwr nazywano w okolicy strasz nym, gdy szego obok Chopina
syn z piknych dziewczt, szybko wychodzcych za m, co byo straszne dla starych panien z
ssiedztwa. Hanna i Jadwiga nale do kobiet, ktre nie zniosyby tchrzostwa swych m w i w razie sieczna rzesza odpr
potrzeby same gotowe s wysa ich w bj w obronie ojczyzny. Mog wic mia si teraz z obaw tym, jak bardzo droga
towarzyszy pancernych i artowa z ich kawalerskich lubw. Opera koczy si wesoo wspomnieniem Rwnie dzi, suc tej
lubw kawalerskich" parafraz pieni towarzyszy muzyki prostej, polskiej i
Hanna i Jadwiga: pancernych:
bliskiej naszej w wietnie do
Jake bdzie, panie bracie? przylegajc* nas i zachwyca.
Gdzie wasz niezaleny stan? To
niewiasty w waszej chacie! A
gdzie taki pikny plan?
Wszyscy:
Nie tak, nie tak, suszno macie Z
ojcw rodzin bierzcie wzr. Bd ony w
waszej chacie, niechaj yje straszny
dwr!
1
Pogodna, serdeczna, prawdziwie polska muzyka, pulsujca rytmem tacw Paria najbardziej upoUccb
opery Paria Moniuszki, oparta na
narodowych, gorcy duch patriotyzmu, jaki bije z kadej sceny tej opery, sprawiy, e niszczcego szczcie jej bohaterw
publiczno warszawska szalaa z zachwytu i pakaa ze wzruszenia w dniu premiery. i-Ncala, crka arcykapana.
Dochodzio wrcz do manifestacji patriotycznych rozentuzjazmowanej publicznoci,
nie zwaajcej na represje zaborcy, niezwykle czujnego po zdawieniu powstania U Pogadanki o muzyce n
styczniowego. W takiej atmosferze odbyy si zaledwie trzy przedstawienia, gdy
zaniepokojone wadze carskie uniemoliwiy dalsze wystawianie tej opery.

144
chratoa

Do najwybitniejszych dzie Moniuszki wykonywanych w la-


tach pniejszych nale kompozycje na gosy solowe, chr i
orkiestr do tekstw Adama Mickiewicza. S to :
1. Widma sceny liryczne z II czci poematu Dziady Adama Mickiewicza,
opracowywane przez Moniuszk jeszcze w Wilnie i ukoczone wkrtce po prze-
niesieniu si do Warszawy. Dziep to, skadajce si z 12 numerw wokalno-in-
strumentalnych, wykonano po raz pierwszy w Warszawie (po czym we Lwowie) w r.
1865, na kilka miesicy przed premier Strasznego dworu.
2. Sonety krymskie 8 sonetw Adama Mickiewicza w opracowaniu wokalno-
instrumentalnym. Powstay one w r. 1867, a wykonane zostay po raz pierwszy w rok
pniej w Warszawie.
3. Pani Twardowska ballada Adama Mickiewicza, ujta w 7 numerw wo-kalno-
instrumentalnych, utwr epicki skomponowany i wykonany w 1869 r.
Mimo rosncej sawy w kraju i za granic (oper Halka wystawiono rwnie w
Pradze, Moskwie i Petersburgu), Stanisaw Moniuszko do ostatnich lat
Ostatnie lata swego ycia nie pozby si kopotw materialnych. W kraju uciskanym
przez zaborc trudno byo stworzy odpowiednie warunki nawet dla tak
utalentowanego twrcy, jakim by Stanisaw Moniuszko. W n 1870 cika sytuacja
finansowa zmusza kompozytora do objcia pracy w Instytucie Muzycznym w
Warszawie; z powodu wielostronnych jego zainteresowa i zaj dochodzio do
czstych nieporozumie midzy nim a dyrekcj. Powstae w ostatnich latach ycia
dwa nowe dziea operowe do tekstu Jana Chciskiego 3-aktowa opera Parta,
wystawiona w r. 1869, i 1-aktowa operetka Beata, wystawiona w r. 1872 nie
dorwnuj jego dzieom poprzednim 1. Na rok przed mierci napisa Moniuszko
podrcznik dla swych uczniw: Pamitnik do nauki harmonii. ,
Dnia 4 czerwca 1872 r. nagy atak serca sta si przyczyn zgonu najwybitniejszego
obok Chopina polskiego kompozytora narodowego XIX w. Blisko 100-ty-siczna
rzesza odprowadzaa na cmentarz twrc polskiej opery, manifestujc tym, jak bardzo
droga sercom rodakw bya jego muzyka.
Rwnie dzi, suchajc najcelniejszych dzie Moniuszki, ulegamy czarowi tej
muzyki prostej, serdecznej, to znw dziarskiej i zamaszystej prawdziwie polskiej i
bliskiej naszej wyobrani. Bogata, odkrywcza melodyka Moniuszkowska w wietnie
do przylegajcej szacie harmonicznej i orkiestrowej nadal porywa nas i zachwyca.

1
Paria najbardziej upoledzona warstwa spoeczna w Indiach (zniesiona w 1947 r.). Tre II
Opery .Paria Moniuszki, oparta na konfliktach spoecznych ukazuje nieludzko ucisku klasowego, l*
niszczcego szczcie jej bohaterw. S nimi: Idamor, pochodzcy z pogardzanej kasty pariasw,
ENeala, crka arcykapana.
10 Pogadanki o muzyce II
145
Pytania i wiczenia do rozdzialu 3
1. Co wiemy o dziecistwie Moniuszki na podstawie jego wlasnych wspomnie? Kiedy i gdzie si urodzi? W
jakich latach przebywa w Warszawie?
2. Opisz modo i studia muzyczne Moniuszki. Gdzie w tym czasie przebywa Chopin?
3. JVa czym polegao znaczenie piewnikw domowych Moniuszki? Podaj ilo piewnikw i zawartych w
nich pieni. Do czyich tekstw byy tworzone?
4. Scharakteryzuj dziaalno Moniuszki w Wilnie. Co wiesz o Bajce Moniuszki?
5. Wyjanij genez opery Halka. Wymie gwne postacie wystpujce w tej operze. W czym wyraaj si.
jej akcenty spoeczno-polityczne?
6. Dokd wyjeda Moniuszko z Wilna i jakie znaczenie miay te podre ?
7. Scharakteryzuj opery: Flis, Hrabina i Yerbum nobile. Wymie gwne postacie wystpujce w tych
operach.
8. Przedstaw w skrcie tre opery Straszny dwr.
9. Wymie najbardziej znane pieni i fragmenty oper Moniuszki. Co wiesz o jego kantatach ?
10. Podaj wydarzenia z ostatnich lat ycia Moniuszki.

4. Henryk Wieniawski i Juliusz Zarbski *

Wrd licznych kompozytorw i wirtuozw polskich dziaajcych za ycia


Stanisawa Moniuszki i wkrtce po jego mierci do najwybitniejszych nale:,
fenomenalny skrzypek, Henryk Wieniawski (1835-80), oraz bardzo utalentowany
pianista, Juliusz Zarbski (1854-85). Obaj wirtuozi swymi wystpami i prac
pedagogiczn poza granicami kraju rozsawili imi Polski, a twrczoci sw
przyczynili si do wzbogacenia literatury muzycznej.
Talent Henryka Wieniawskiego rozwin si niezwykle
Studia l podre koncertowe
Wieniawskiefto
wczenie. Urodzony w 1835 r.
w Lublinie, po krtkiej nauce u
miejscowych skrzypkw i 3-letnich studiach w
konserwatorium w Paryu ktre ukoczy w 11. roku
ycia, zdobywajc pierwsz nagrod na konkursie
dyplomowym ju w dwa lata pniej z duym powo-
dzeniem koTicertowa. Jako stypendysta cara, pierwsz
podr odby do Petersburga (po debiucie paryskim).
Wystpowa take m.in. w Helsinkach, Rydze i War-
szawie (1848). Po uzupenieniu studiw w zakresie
kompozycji w Paryu, w r. 1850 uda si ze swym mod-
szym bratem Jzefem, utalentowanym pianist (rwnie
absolwentem konserwatorium paryskiego) w podr
artystyczn na ok. 5 lat. Jako cudowne dzieci"
koncertowali m. in. w Warszawie, Kaliszu, Radomiu,
Lublinie, Kijowie, Petersburgu, Wilnie, nastpnie udali
Henryk Wieniawski
si w gb Rosji, po czym koncertowali w Wie-
146
Lublin w 1839 r.

pniu, Weimarze, Karlsbadzie, Marienbadzie, Krakowie, Moskwie, Lipsku, Mona-

bium, Norymberdze, Berlinie, Krlewcu, Gdasku, Poznaniu i na koniec znw r


Paryu, skd wrcili wreszcie w 1855 r. na upragniony wypoczynek do Lublina. ||
eszcze w tym samym roku Henryk Wieniawski wyruszy tym razem ju bez *fata
-na wystpy do Holandii i Belgii, a w dwa lata pniej uda si do Francji, zereg
koncertw w Paryu, Brukseli, Drenie, Londynie (gdzie si oeni) i innych Biastach
Europy zachodniej ugruntowa saw fenomenalnego skrzypka polskiego.
Twrcze zdolnoci Henryka Wieniawskiego objawiy si rwnie bardzo wczenie,
t skrzypcowy d-moll pierwsze swe kompozycje pisa bowiem w 12. roku ycia. W
owym czasie kady wirtuoz i miar europejsk uwaa za punkt
honoru granie na koncercie nie tylko utwo-w obcych, lecz rwnie wasnych.
Publiczne wykonanie wasnego koncertu byo pzytem marze modych wirtuozw.
Tote po skomponowaniu szeregu modnych "nacji i fantazji, mazurkw i wielu
innych utworw (a wrd nich synnego 'mza D-dur] przystpi do pracy nad
wasnym koncertem. / Koncert skrzypcowy wnoll op. 14 Henryka Wieniawskiego
zosta po raz pierwszy wykonany przez Jjetniego artyst w Lipsku w 1853 r. Utwr
ten zyska tak wielkie uznanie, e peniawski odway si wkrtce na napisanie
nowego koncertu; w 3 lata p-fcj spotykamy ju wzmianki o drugim koncercie jako
o utworze zasadniczo go-ym, lecz jeszcze nie wydanym.
147
// Koncert skrzypcowy d-moll 1 Henryka Wieniawskiego naley, podobnie jak Koncert e-moll Men-
delssohna, do arcydzie midzynarodowej literatury skrzypcowej XIX w. Jest to dzieo urzeka jce
czarem kantyleny i bogactwem brzmienia instrumentu, traktowanego w sposb wirtuozowski. Od
Koncertu fis-moll rni si on znacznie sw budow. Podczas gdy / Koncert napisany jest zgodnie z
wzorami klasycznymi i nie wykazuje od nich powaniejszych odchyle, to Koncert d-moll, w ktrym
wszystkie trzy czci nastpuj po sobie bez przerwy, nosi znamiona typowe dla romantyzmu.
I cz koncertu, Allegro moderato, rozpoczyna si wstpem, ktry jest rodzajem ekspozycji or-
kiestrowej, zawierajcej tylko zarysy dwch przeciwstawnych tematw oraz krtkie opracowanie
samodzielnej frazy wstpu. Temat pierwszy ukazuje si w caej swej okazaoci dopiero w partii solisty:

' Vn. r
solo dolce ma sotto voce
(Allegro moderato)
Ulega on natychmiast przetworzeniu, w ktrym gwn rol odgrywaj skrzypce jako instrument
solowy. W podobny sposb potraktowany jest temat drugi: .
(Allegro moderato)

do ktrego docza si chwilami motyw wstpu. Opracowanie to ogranicza si zreszt przewanie do


powtrek tematu lub jego czci, przy czym zdecydowanie wysuwa si na plan pierwszy wir-tuozostwo
instrumentu solowego, znajdujce ujcie w szeroko rozbudowanej kadencji na lekko zaznaczonym tle
towarzyszenia orkiestry. Orkiestrowy epilog przechodzi w cznik modulujcy do tonacji B-dur, w ktrej
rozpoczyna si II cz koncertu, powolna. Brak waciwego przetworzenia i repryzy w I czci Koncertu
d-moll Wieniawskiego nie jest nieuzasadniony. Podobne wypadki spotykalimy zarwno u Liszta (Koncert
fortepianowy Es-dur), jak i Schumanna (IV Symfonia d-moll) s one wynikiem nowego sposobu
wypowiadania si kompozytorw romantycznych w przekazanej im przez klasykw formie. Przyczyny
takiego odchylenia wyjaniaj si zwykle w dalszym przebiegu kompozycji.
Powizana z Allegrem za pomoc cznika II cz koncertu, Romans (Andante non tropp), opiera si
na temacie nastrojowo bardzo bliskim tematowi pierwszemu czci poprzedniej:

Andante, non tropp

Natomiast nastpujca bezporednio po romansie, poprzedzona wirtuozowskim wstpem i kadencj,


ostatnia cz koncertu (Allegro moderato) zawiera a trzy samodzielne tematy. Temat pierwszy i trzeci
zgodnie ze wskazwk kompozytora (A la Zingara) wyrniaj si cechan i folkloru cygaskiego (w
duym stopniu spopularyzowanego przez Rapsodie wgierskie Liszta).

1
Koncert d-moll wyda Wieniawski znacznie pniej (w r. 1870).

148
(Allegro moderato)

allargando

Niespodziank jest natomiast temat drugi: z atwoci bowiem rozpoznany w nim melodi tematu drugiego
z I czci koncertu. A wic Wieniawski bynajmniej nie zapomnia" o repryzie, podobnie jak tfi Liszt w swoim
Koncercie fortepianowym Es-dur rwnie o niej pamita. Niewtpliwie ani w jednym, ani w drugim
wypadku nie chodzio kompozytorowi o zagodzenie faktu odejcia od regu klasycznych, lecz o to jedynie,
by dzieo jego cechowaa zwarto, by nie sprawiao ono wraenia sze regu nie majcych z sob nic
wsplnego kompozycji.

Trwaa warto, jak posiada Koncert d-moll Wieniawskiego, wiadczy nie tylko |,0
umiejtnym wykorzystaniu moliwoci technicznych i wyrazowych instrumentu, feiecz
rwnie o oryginalnej inwencji naszego kompozytora, nie wahajcego si j|lr razie
potrzeby ama utartych schematw.

Konserwatorium paryskie
149
Poczwszy od r. 1860, przez okres 12 lat przebywa Wieniawski
W Petersburgu i w Brukseli.
Ostatnie lata
kicgo obeji 4
w Petersburgu, gdzie pozostawa na stanowisku nadwornego potom i. fantazji
solisty i rwnoczenie prowadzi przez pewien czas klas skrzypiec w konserwatorium Ltgenda. i-
petersburskim. Wszelkie urlopy wykorzystywa na wyjazdy- za granic, poczone z kaprysw ajce
wystpami. Odwiedza m. in. kraje pnocne: Szwecj, Norwegi, Dani. W 1872, tj. w rwniefp
roku mierci Stanisawa Moniuszki, Wieniawski obraony przez namiestnika stujce
carskiego w Warszawie opuci swe stanowisko na dworze petersburskim i wybra dziaalnoci
si na 2-letnie tourne po Stanach Zjednoczonych ze znanym rosyjskim pianist .i Jobnie jaif
kompozytorem, Antonim Rubinsteinem, a potem w towarzystwie utalentowanej
piewaczki, Pauliny Lucca. Po powrocie ze Stanw Zjednoczonych, gdzie dal kilkaset
koncertw, w r. 1874 obj na 2 lata klas skrzypiec w konserwatorium w Brukseli.
Ostatnie 5 lat ycia spdzi Wieniawski na podrach koncertowych. Koncertowa w tacw
Wiedniu, Pradze, Krakowie, Lwowie; poprzez Wgry i Rumuni uda si do ifor ach
poudniowej Rosji j wystpowa rwnie w Niemczech. Jeszcze na rok przed mierci artystye
wzi udzia w koncercie Towarzystwa Muzycznego w Moskwie i odby podr cnnie
artystyczn do poudniowej Rosji. Organizm wycieczony tak nieregularnym trybem
Mfff''
ycia odmwi jednak posuszestwa. Wieniawski zmar w 1880 r. w Moskwie w
45. roku ycia.
Twrczo Wieniawskiego stanowi niemal wycznie utwo-
TwrczoM wieniawskiego ry na skrzypce z towarzyszeniem fortepianu lub orkiestry.
Poza kilkoma wczesnymi kompozycjami, ktrych rkopisy
zaginy, prawie wszystkie utwory zostay wydane za ycia kompozytora (poczwszy od
r. 1851-). Oprcz dwch Koncertw skrzypcowych, fis-moll i d-moll, twrczo Wie-,
Bruksela

150
Biawskiego obejmuje 6 mazurkw (pod rnymi nazwami, np. Kujawiak, Obertas, Du-], 4
polonezy (w tym synny Polonez D-dur i A-.dur), 4 cykle wariacji, 5 ka-5w i fantazji
oraz 7 innych utworw w tym najsynniejsze: Scherzo-Taran-i Legenda. Ponadto
wydano Szko, gry skrzypcowej Wieniawskiego, zawierajc [ etiud-kaprysw na
skrzypce solo, oraz Etiudy-Kaprysy op. 18 na dwoje skrzypiec, ejmujce rwnie 8
utworw. Utwory skrzypcowe Wieniawskiego, wietnie ykorzystujce moliwoci
tego instrumentu, pozostaway w cisym zwizku jt^jego dziaalnoci
koncertow i byy przeznaczone gwnie dla wasnego uyt-(podobnie jak
kompozycje Paganiniego). Niemniej wiele z nich zdobyo trwae lanie i weszo w
skad repertuaru najwybitniejszych skrzypkw. Polonezy i marki Wieniawskiego,
odzwierciedlajce po mistrzowsku temperament i charakter ych tacw narodowych,
stay si w zakresie literatury skrzypcowej odpo-inikami fortepianowych polonezw i
mazurkw Chopina. W swych licznych ach artystycznych po Europie i Ameryce
Henryk Wieniawski popularyzo-rdzennie polsk muzyk, dajc wiadectwo
ywotnoci naszej narodowej lltury muzycznej.

Juliusz Zarbski by jedynym kompozytorem polskim dru-giej poowy XIX w.,


ktry w swej twrczoci nawiza do kierunku stworzonego przez Chopina w
zakresie muzyki pianowej. Urodzi si w ytomierzu w 1854 r. w rodzinie
inteligencko-urzd-ej, wywodzcej si ze rednio zamonej szlachty. Do 17. roku
ycia nie opusz-i rodzinnego miasta, stolicy wczesnej guberni woyskiej.
Wychowany w kultu-nej atmosferze domu, w ktrym zainteresowanie muzyk
harmonijnie czyo |z yciem towarzyskim, nauk gry na fortepianie rozpocz w
wieku lat 6, po-kowo pod kierunkiem matki, potem miejscowych nauczycieli.
Ukoczywszy aazjum z odznaczeniem, Juliusz Zarbski wyjecha do Wiednia, gdzie
zosta Ijrjety do konserwatorium do razu na rok V. Oprcz gry fortepianowej studio-
tam zasady kompozycji. W r. 1872, w roku mierci Stanisawa Moniuszki
iigantycznej podry koncertowej Wieniawskiego do Stanw Zjednoczonych, i po
2-letnich zaledwie studiach ukoczy ze zotym medalem oba dziay vatorium jako
utalentowany, wietnie zapowiadajcy si artysta. W rok niej, po 3-miesicznej
nauce i egzaminach w konserwatorium petersburskim drugi dyplom wolnego
artysty". Podczas gdy Wieniawski obejmuje |874 r. klas skrzypiec w
konserwatorium w Brukseli, drugi nasz rodak, Juliusz bski, wystpuje ju z
pierwszymi samodzielnymi koncertami w Kijowie i Odessie, wyjeda na rok do
Rzymu, by doskonali sw technik gry fortepianowej M kierunkiem Franciszka
Liszta. Studia te uwieczy wspaniaym tourne koncer-n, prowadzcym przez
Rzym, Neapol i Konstantynopol, a take wystpami KWarszawie. Rwnie pniej
nie zaprzesta dziaalnoci koncertowej (m. in. awa w Paryu) pomimo coraz
intensywniejszej pracy w dziedzinie kompozycji; bski sta si w tym okresie
ulubionym uczniem Liszta, przebywajcego wtedy ,iie w Weimarze.

151
Jako 25-letni wirtuoz uzyska Zarbski niezwyk
rozgos za granic swymi wystpami podczas wie kiej
wystawy w Paryu w 1878 r. oraz w Londyni^
koncertujc na nowo wynalezionym fortepianie o dv
klawiaturach pomysu Edwarda Mangeot (wym. o) 1. Od
tego czasu obok zwykego fortepianu uywa tej nowej
odmiany instrumentu, wykonuj utwory we wasnym
opracowaniu i wzbudzajc sv gr niebywa sensacj. W
dwa lata pniej, w r. 1 krl belgijski Leopold II
mianowa Juliusza rbskiego profesoiem klasy
fortepianu w Krle Konserwatorium Muzycznym w
Juliusz Zarbski
Brukseli. To szczytne i odpowiedzialne stanowisko nie
przeszkal dzao mu w dziaalnoci kompozytorskiej
i wir-j
tuozowskiej. Coraz to nowe kompozycje Zarbskiego ukazyway si drukiem.! Artysta
nie zerwa jednak wizi czcych go z krajem, kade wakacje spdza] w Polsce, w
rodzinnym ytomierzu, gdzie zmar w 1885 r. w wieku lat 31.
Przedwczenie zmary (grulica) kom-
pozytor zostawi niewiele kompozycji, i to
prawie wycznie fortepianowych. Szybki
rozwj jego talentu o duej intuicji ar-
tystycznej, nie zdy niestety osign szczytu
swych moliwoci. Niemniej wiele utworw
Zarbskiego nosi znami oryginalnoci,
stanowic istotne wzbogacenie repertuaru
pianistycznego. S one tym cenniejsze dla
nas, e kompozytor ten nieraz siga do
skarbca ludowej muzyki, a zasadnicze formy
swej twrczoci takie jak mazurek,
polonez, walc, etiuda, ballada, koysanka,
impromptu, tarantela, barkarola przej od
Chopina.
Ogem fortepianowa twrczo Zarb-
skiego obejmuje:
1. tace stylizowane na fortepian 8
mazurkw, 5 polonezw, 3 walce, 2 menu-ety, F. Liszt, J. Hubay, J. J. Zarbscy
gawot, tarantela, szereg utworw tanecz-
cznych zawartych w cyklach pt. Suita polska
(5 utworw), Podarki gwiazdkowe (6 atwych utworw), Polski (7 utworw na 41 orax 3
taike galicyjskie w ukadzie na 4 rcebardzo popularne za ycia kompozy
(zinstrumentowane przez F. Liszta na orkiestr symfoniczn);
1
Gra na tym instrumencie umoliwiaa wydobywanie zupenie nowych, nieznanych efel
pianistycznych, jednak niewiele osb opanowao t umiejtno i wraz ze mierci Zarb zapomniano
o wynalazku Edwarda Mangeot.

152
2. utwory fortepianowe ni et a ne c z ne Fantazja polska, Impromptu-kaprys,
Ballada, Noveletta-kaprys, Serenada-burleska, Koysanka, Serenada hiszpaska, Barkarola
oraz cykl 5 utworw pt. Re i ciernie, zajmujcy szczeglne miejsce w twrczoci
Zarbskiego ze wzgldu na nowy, nie znany dotychczas sposb wykorzystania barwy
instrumentu, bdcy zapowiedzi nowego kierunku w muzyce, zwanego
impresjonizmem1.
Juliusz Zarbski nie zamierza ograniczy swej twrczoci wycznie do muzyki
fortepianowej. Dowodem tego jest skomponowany w ostatnim roku ycia wietny
Kwintet fortepianowy g-moll, dedykowany Lisztowi, nalecy do arcydzie literatury
kameralnej. miae plany stworzenia opery polskiej o tematyce historycznej, jak
rwnie koncertu fortepianowego (zachoway si szkice), przekrelia przedwczesna
mier tego wybitnie utalentowanego wirtuoza i kompozytora polskiego.

5. Wadysaw eleski i Zygmunt Noskowski


Na' kilka tygodni przed mierci Stanisawa Moniuszki, w kwietniu 1872 r., odby
si w Warszawie koncert kompozytorski Wadysawa eleskiego modego,
zdolnego kompozytora polskiego, ktry po studiach muzycznych za granic, w
Czechach i we Francji, wrci do kraju, by przez blisko p wieku suy ojczynie
sw wiedz i sztuk.
Wadysaw eleski urodzi si w r. 1837 w Grotkowicach pod
i modo
Krakowem. W czasie krwawych zaj 1846 r. straci ojca. Po
ukoczeniu nauki w gimnazjum i na Uniwersytecie Jagielloskim oraz zdobyciu
wyksztacenia muzycznego (w grze na ipbrtepianie i w teorii muzyki) pod
kierunkiem miejscowych nauczycieli, i W r. 1859 wyjecha -do Pragi na dalsze
studia, gdzie po 3 latach otrzyma piyplom doktora filozofii. Kilkumiesiczny
pobyt w Wiedniu umoliwi eleskiemu poznanie najnowszych dzie Wagnera
ra i Lohengna). Studia muzyczne, konty-U-jSUOwane w
Pradze (gwnie w dziedzinie gry fefllganowej oraz nauki
kontrapunktu), zyskay na in-loci z chwil przeniesienia
si do Parya, ae eleski przebywa w latach 1866-70,
zg-zasady kompozycji. Krtko przed wybuchem ffwojny
prusko-francuskiej (r. 1870) powrci eleski Krakowa jako
wyksztacony ju kompozytor. Kon-pert jego utworw,
zorganizowany z pocztkiem roku pnego w Krakowie, a
potem w Warszawie, od zu postawi eleskiego w szeregu
czoowych kom-zytorw polskich jakkolwiek nie
mogcych si jr z yjcym jeszcze, ubstwianym Moniuszk.
'.z, pieni i utworw fortepianowych zaprezentowa

wwczas take swe utwory symfoniczne. Wadysaw eleski


1
O impresjonizmie zob. na s. 229. -
153
wskazwek. Utraciwszy ojca, zmarego w okresie po-j
wstania styczniowego, Noskowski zmuszony by po uzys-j
kaniu dyplomu zaj si przede wszystkim prac zarob-I
kow. W cigu 5 lat pracowa w charakterze skrzyp-i ka
Sienkiewicza.
orkiestry operowej, akompaniatora w Instytucie Mu-l
zycznym oraz nauczyciela muzyki. Dopiero w r. 1872 j
roku mierci Moniuszki uzyskanie stypendium War-I
szawskiego Towarzystwa Muzycznego umoliwia mul 2-
letnie studia kompozytorskie w Berlinie, gdzie po-l wstaje
jego / Symfonia A-dur.
W r. 1875 odby si w Warszawie koncert kom-|
pozytorski Noskowskiego, ktrego program opr<5
wspomnianej Symfonii zawiera m. in. nowy utw
Zygmunt Noskowski
symfoniczny: uwertur koncertow pt. Morskie Oko\
Koncert zyska entuzjastyczn ocen eleskiego ora
przychyln opini innych krytykw. W tyme rokuj
Noskowski zaoy rodzin i nie mogc znale dla siebie odpowiedniej prac w
Warszawie, przyj propozycj objcia stanowiska muzycznego kierov
stowarzyszenia piewaczego w Konstancji, w miecie pooonym na pogranie Niemiec i
Szwajcarii, nad Jeziorem Bodeskim. Tu powstao m. in. kilkanacid krakowiakw na
fortepian, Kwartet fortepianowy d-moll, Kwartet smyczkowy d-i> oraz // Symfonia c-moll,
zwana Elegijn. Franciszek Liszt, ktrego Noskowski wkrto pozna, od razu waciwe
oceni talent modego kompozytora polskiego i u li mu daleko idcego poparcia. Po 5
latach wrci Noskowski do Warszawy miejsce eleskiego, by ze zdwojon energi
kontynuowa dzieo poprzednik Organizowa koncerty symfoniczne, chralne,
kameralne, a ponadto usiov stworzy sta orkiestr symfoniczn. W r. 1888 obj
Zygmunt Noskowski stan wisko profesora kontrapunktu i kompozycji w konserwatorium.
Do uczniw je bd nalee w pocztkach XX w. najwybitniejsi kompozytorzy polscy
czasw Mieczysaw Karowicz i Karol Szymanowski.
W r. 1890 zorganizowa Noskowski chr dziecicy i stworzy znakomity pie\ dla
dzieci do sw Marii Konopnickiej, zoony z 4 czci (^ima, Wiosna, Jesie), a
zawierajcy 50 piosenek, ujtych w grupy w zalenoci bd treci te Dziaalno
organizacyjna i pedagogiczna Noskowskiego przyczynia si w duy stopniu do
podniesienia poziomu kultury muzycznej w kraju, lecz rv czenie utrudniaa
kompozytorowi prac twrcz. Niemniej komponowa i zyska saw rwnie za granic:
w Paryu, Wiedniu i Berlinie, gdzie wykon szereg jego utworw.

Rok 1896 przynis wzbogacenie nie tylko naszej


step Noskowskieao tury operowej (Goplana Wadysawa eleskiego),
rwnie symfonicznej. W roku tym powsta znakon
pierwszy w dziejach polskiej muzyki poemat symfoniczny by to Step Zygmi<
Noskowskiego.
156
lic tego utworu wie si z planami operowymi kompozytora. Mianowicie Noskowski, F-tfd pewnego
czasu nosi si z zamiarem stworzenia opery pt. Ogniem i mieczem, w czasie swego let-jpobytu w okolicy
Krakowa w 1896 r. naszkicowa szeroko rozbudowany wstp symfoniczny do y, przedstawiajcy wizj
stepu ukraiskiego, gdzie miay si rozegra wypadki opisane w poci' Sienkiewicza. Utwr, pomylany
pierwotnie jako wstp, w trakcie tworzenia coraz bardziej nabiera cech samodzielnego, oryginalnego
dziea symfonicznego i po nadaniu mu ostatecznej postaci sta si malowniczym poematem
symfonicznym. Z pisania opery kompozytor zrezygnowa, a powstae dzieo orkiestrowe zatytuowa
Step i opatrzy nastpujcym komentarzem literackim: Stepie wspaniay, pieni ci witam!
Pord twych niezmierzonych przestrzeni sycha byo i szum skrzyde, i dwik kopyt konnicy,
rozbrzmiewaa fujarka pastusza i tskna pie kozacza, ktrej towarzyszyy teorbany i bbenki,
rozlegay si okrzyki wojenne i zgrzyt cierajcych si szabel.
Walki i zmagania skoczyy si, wojownicy w grobie legli. Ty jeden tylko, wielki stepie, pozosta e
wiecznie pikny i spokojny!..."
Tekst komentarza sownego wiernie odzwierciedla nastrj i przebieg muzyczny tego dziea,
odznaczajcego si przejrzystoci konstrukcji i barwnoci instrumentacji. W tradycyjnej formie allegra
sonatowego, zaopatrzonej w nastrojowy wstp, ukaza Noskowski szereg obrazkw z ycia stepowego
na wschodnich obszarach dawnej, XVII-wiecznej Polski.
Pierwszy obraz (Andante con moto) to bezkresna rwnina i niczym nie zmcony spokj. Wysokie
dwiki skrzypiec snuj leniwie wstpny temat. Z wolna wyania si piewna melodia o epickim
charakterze; intonowana kolejno przez poszczeglne instrumenty i ukazujca si w rnych postaciach:

(Andante con moto)

Zaczyna, si jakby opowiadanie o pewnym wydarzeniu w tym pozornie zawsze spokojnym stepie
rozgrywao si wiele spraw. Powraca jednak nastrj spokoju, znowu snuj si leniwie wysokie dwiki
skrzypiec.
Opowiadanie, zaledwie rozpoczte, zostaje nagle przerwane. Step gotuje nam niespodziank zamiast
opowieci ukae barwn wizj przeszoci historycznej. Oto wrd niezmierzonych przestrzeni sycha
wyranie szum skrzyde i dwik kopyt konnicy". To polska husaria w swej cikiej zbroi pdzi w cwa
poprzez step.

(Moderato marcato)
j*1****.
Wn.

Nastrj wrd husarzy jest wojowniczy. O tym mwi wyranie nastpny temat (wraz z poprzednim
stanowi one pierwsz grup tematyczn):

(Moderato marcato)

marcalo

157
Niewtpliwie co si wydarzyo na granicy Rzeczypospolitej, skoro musi interweniowa l
pancerna, zwaszcza e to zapewne niejeden jej oddzia cwauje.
Lecz oto obrazek si zmienia. Konnica oddalia si ju w poszukiwaniu wroga. Po a wrd
niego rozbrzmiewa fujarka pastusza i tskna pie kozacza, ktrej towarzysz i i bbenki..."
Syszymy to ju w pocztkowych fragmentach melodii, nalecych do drugiej j tematycznej:
(Moderato marcato)

Sf
T
molo espressivo

Czyby Kozacy byli owym wrogiem ciganym przez skrzydlat konnic ? Przypomnijmy sob
wie Sienkiewicza Ogniem i mieczem. Bunt, a raczej powstanie kozackie pod dowdztwem
Chmielnickiego ogarno olbrzymie poudniowo-wschodnie obszary Rzeczypospolitej i ni
krwawa bitwa tutaj si rozegraa. Poznalimy dwa, przeciwstawne obozy i rwnoczenie : si
ekspozycja dziea muzycznego. Bitwa jest nieunikniona, teraz bd rozlegay si ok jenne i
zgrzyt cierajcych si szabel", a wic w muzycznym ujciu nieuniknione jest przetw Walk t, po
ktrej nastpuje chwilowe uspokojenie, obserwujemy w duym napiciu, ponownie cwa
konnicy pancernej, lecz wkrtce wraca rwnie pie kozacza jako wprowadzenia po
przetworzeniu regularnej repryzy. I oto znw pojawiaj si kilkakrotnie i kojce sygnay to
wojowniczo nastrojone" motywy z pierwszej grupy tematycznej. CzybyJ potyczka ? W kadym
razie walna bitwa ju si skoczya. Step pustoszeje pozostaa : rwnina i zudne wraenie
niczym nie zmconego spokoju. Wracaj motywy wstpu, wracajfj nie lune motywy epickiej
melodii, jakby celem potwierdzenia wiarygodnoci faktw wid przed chwil. Skoczya si wizja
wyczarowana rk kompozytora. Walki i zapasy olbrzymie! czyy si, wojownicy w grobie legli.
Ty jeden tylko, wielki stepie, pozostae wiecznie pikny i kojny...!"

Zygmunt Noskowski nie nalea do kompozytorw sigajcych po nowe, znane


dotychczas rodki wyrazu podobnie zreszt jak Wadysaw ele i wielu innych
kompozytorw polskich i obcych. Jednak w swym poemacie fonicznym Step
potrafi w tak wysoce artystyczny sposb operowa wspczesfl mu rodkami, e
stworzy prawdziwe arcydzieo muzyczne, sprawiajce z< silne wraenie na
suchaczach, niezalenie od tego, czy znaj literacki kc tarz kompozytora, czy te
w ogle o nim nie syszeli. (Ady w 1903 r. w wykonano Step Noskowskiego obok
utworw eleskiego i Koncertu skrq/p Wieniawskiego, twrczo Noskowskiego
oceniono bardzo pozytywnie, j j z pierwszorzdnymi kompozycjami
zachodnioeuropejskimi. NiewtpH susznie, gdy o wartoci dziea nie decyduje
tylko stosowanie najnowoczei szych rodkw technicznych, lecz rwnie
zawarto treci muzycznej, jej

158
i plastyka wyrazu. Cech tych nie brak utworom symfonicznych Noskowskiego, czego
najwymowniejszym przykadem jest omwiony powyej poemat symfoniczny Step.
Do pniejszych dzie symfonicznych Noskowskiego nale:
Twrczo Noskowskiego wariacje na temat Preludium A-dur Chopina pt. / ycia, (z r.
w ostatnich latach jego ycia 1901) oraz czciej wykonywane dzieo III Symfonia

F-dur, pt. Od wiosny do wiosny, powstaa w r. 1903 i skadajca si z 4 czci, obra-


zujcych 4 pory roku. W kompozycjach tych osign Noskowski ponownie wysoki
poziom artystyczny jako doskonay symfonista. Natomiast 3 jego opery (Livia Quin-
tilla, Wyrok i Zemsta wedug A. Fredry) oraz fantazja choreograficzna w 3 aktach pt.
wito ognia nie utrzymay si w repertuarze. Mniejsze ni dawniej posiadaj obecnie
znaczenie utwory chralne Noskowskiego, jak kantaty (Switezianka, Nad Utrat i
Kantata Mickiewiczowska) oraz opracowania 12 pieni ludowych na chr mski.
Spord licznych pieni solowych Noskowskiego do sw Adama Asnyka,. Marii
Konopnickiej, Kazimierza Tetmajera i in. najbardziej znane s: Krakowiak,
Skowroneczek piewa oraz ballada pt, A jak poszed krl na wojn. Twrczo forte-
pianowa Noskowskiego, w skad ktrej obok licznych tacw wchodz programowe
miniatury fortepianowe oraz Fantazja gralska op. 17 (opracowana rwnie na
orkiestr symfoniczn), posiada stosunkowo mniejsze znaczenie. Noskowski nie by
przecie pianist-wirtuozem, a po Chopinie nieatwo byo stworzy wartociowe
utwory fortepianowe, wykorzystujce w sposb nowoczesny faktur tego instrumentu.
Kilka utworw kameralnych, przeznaczonych na kwartet smyczkowy, zamyka wykaz
waniejszych kompozycji Noskowskiego.
Blisko 30-letnia dziaalno Noskowskiego w kraju daa owoce niemal w kadej
dziedzinie ycia muzycznego. Przy aktywnym jego udziale powstaa wreszcie w 1901
r. w Warszawie pierwsza w Polsce filharmonia, co dao silny impuls do tworzenia
literatury symfonicznej nastpnemu pokoleniu kompozytorw. Dwa lata przed
mierci (w r. 1907) obj Noskowski oficjalnie dyrekcj opery i filharmonii w
Warszawie, przyczyniajc si do podniesienia artystycznego poziomu tych instytucji.
W r. 1908 wskutek choroby serca zmuszony by jednak wycofa si/ z czynnego ycia
muzycznego. Zmar w 1909 r. w Warszawie.

Pytania i wiczenia do rozdziau 45


L Opisz studia i dziaalno Wieniawskiego przed objciem posady w Petersburgu.
2. Co wiesz o Koncercie skrzypcowym d-moll Wieniawskiego?
3. Opisz dzialalnoii Wieniawskiego w Petersburgu i Brukseli. Dokd odbywa podre koncertowe?
4. Opisz studia i dzialalnof i^arejoskiego.
5. Wymie utwory arebskiego i Wieniawskiego. Ktre z nich syszak?
6. Scharakteryzuj posta Wladyslawa eleskiego. Co wiesz o jego uwerturze W Tatrach ?
7. Wymie opery eleskiego. Jakie kompozycje tworzyl oprcz oper?
8. Opisz dziaalno Noskowskiego w kraju i za granic.
9. Objanij program i budow, poematu symfonicznego Step. Scharakteryzuj twrczo Noskowskiego i wy-
l-jejego kompozycje. ' i
10. Po przesuchaniu szeregu uprzednio poznanych utworw rozpoznaj, ktre z nich naptsat Wieniawski,. ki,
eleski i Noskowski. Wyjanij, dlaczego tak sdzisz.

159
6. Bedrich Smetana i Antoni Dvofak

Bedfich Smetana, pierwszy znakomity kompozytor cze


Miodou Bedricha smetany o sawie europejskiej, by zaledwie o 5 lat modszy od Sti
nisawa Moniuszki. Urodzi si w r. 1824 w Litomyi
maym czeskim miasteczku pooonym na wschd od Pragi, w pobliu rde ab
Rodzina Smetanw miaa swe tradycje muzyczne, ograniczajce si jednak tyli do
amatorskiego muzykowania. Ojciec Bedficha, bdcy z zawodu piwoware cieszy
si szybkim rozwojem muzycznych uzdolnie syna, ktry jako picie nie dziecko
gra ju na skrzypcach w amatorskim kwartecie smyczkowym i ko ponowa
walczyki, a w rok pniej wystpi publicznie jako pianista. Wkrtj stan materialny
rodzicw znacznie si pogorszy i Bedrich po ukoczeniu nazjum w Pilnie jako
dziewitnastoletni modzieniec przyby na nauk i Pragi bez koniecznych
rodkw do ycia. Udziela lekcji gry na fortepianie i noczenie powica si
studiom kompozycji pod kierunkiem znanego niewidom? pedagoga praskiego, Jzefa
Proksza. Tworzy coraz to nowe kompozycje fortep nowe (m.in. Sonat g-moll).
Wkrtce poznaje Schumanna i Berlioza, a take Lis ktry pniej, po zajciach
rewolucyjnych 1848 r., suy mu pomoc w zor nizowanju prywatnego Instytutu
Muzycznego w Pradze.
Wiosna Ludw rok 1848 staa si rdem silnych wrae dla komp Jako
ochotnik wstpi Smetana w szeregi gwardii narodowej, tworzy pieni
licznociowe i marsze na uytek praskich rewolucjonistw. W tym czasie pov
rwnie pierwszy jego utwr symfoniczny Radosna uwertura. Upadek rewoli i
srocy si ucisk obcej i rodzimej reakcji nie sprzyja szerszej dziaalnoci stycznej
i organizacyjnej. Smetan pochona bez reszty praca pedagogie i kompozycja.
Entuzjastyczn ocen Liszta zyska debiut dyrygencki Smeta ktry wykona sw
Symfoni triumfaln, napisan w 1853 r. W dwa lata powstao j ego pikne Trio
fortepianowe g-moll, przeniknite uczuciem blu po 4-letniej creczki.
Mimo niewtpliwych osigni artystycznych nie zdoby wwczas Smet^ w
kraju penego uznania dla swego talentu. Skonio to kompozytora do przyj w r.
1856 korzystnej propozycji objcia kierownictwa Stowarzyszenia Mior Muzyki
Klasycznej w Gteborgu, duym miejcie pooonym w poudniowo chodniej
Szwecji. W okresie 5-letniego pobytu w Szwecji, gdzie Smetana jaj dyrygent z
zapaem propagowa romantyczn muzyk symfoniczn, pov cay szereg nowych
jego dzie: obok cyklw utworw fortepianowych 3 maty symfoniczne, pierwsze
tego rodzaju utwory w historii muzyki czeskiej, j to: Ryszard III wedug Szekspira
(1858), Obz Wallensteina wedug Schillera (li i Haakon Jarl (1861) wedug Adama
Oehlenschlagera (wym. Elenszlegera), wego duskiego pisarza romantycznego. W
maju 1861 r. powrci komp na stae do Pragi.
I oto powstaa paradoksalna sytuacja. Smetana postpowy kompc czeski,
wzbogacajcy czesk muzyk nowoczesnymi rodkami spotka si w ] z
opozycj. Krytycy zarzucaj mu niemal zdrad ojczyzny. Przyja z Lis

160
i tworzenie poematw symfonicznych s powodem zgorszenia konserwatywnych
krytykw. Narodow muzyk czesk wyobraali sobie zupenie inaczej i dopiero
intensywna twrczo Smetany lat nastpnych przekonaa ich, e mona pogodzie
narodowy charakter muzyki z nowoczesnoci rodkw wyrazu. Wskutek tych
nieporozumie i intryg Smetana dopiero w r. 1866 uzyska stanowisko dyrygenta w
Teatrze Tymczasowym w Pradze,, bezporednio po wystawieniu swych pierwszych
oper. Byy nimi: 2-aktowa opera historyczna Brandenburczycy w Czechach, oparta na
wydarzeniach z XIII w. (gdy Niemcy wtargnli do Czech), oraz wystawiona w kilka
miesicy pniej opera komiczna Sprzedana narzeczona, pocztkowo 2-aktowa, a po
trzech latach rozszerzona do 3 aktw.
Sprzedana narzeczona, po ktrej wystawieniu kompozytorowi powierzono wreszcie
funkcj dyrygenta operowego, powstaa w rok po Strasznym
Opera nSprzedana narzeczonau
Smetany dworze Moniuszki i wkrtce zyskaa niezwyk popularno
nie tylko w kraju, lecz i za granic, stajc si wzorem opery
ludowej.
Otwierajca oper mistrzowska uwertura wykonywana jest rwnie na estradach koncertowych
niezalenie od samej opery. Utrzymana'w bardzo szybkim tempie (vivacissimo), stawia due wyma-[_
gank zwaszcza poszczeglnym grupom kwintetu smyczkowego, ktre po krtkim, byskotliwym |
Wtpie kolejno podejmuj, na wzr fugi, temat pierwszy:

(Vivacissimo)

Sprzedana narzeczona" B. Smetany


i o muzyce II 161
Jest to zatem fugato. Na tle rwnomiernego ruchu semkowego pojawia si wreszcie dy .
tonowany przez oboje, piewny temat drugi o ludowo-tanecznym charakterze:
(VivacUimo)

Na obu tych tematach oparta jest caa uwertura zadziwiajca sw lekkoci, oryginalnoci! nezj
formaln.
Akcja opery rozgrywa si we wsi czeskiej podczas odpustu i zawiera szereg momentw hu
stycznych. Wystpuj w niej zreszt dwie zdecydowanie komiczne postacie: gupkowaty i^ jacy
si chop Waszek, ktremu mama przykazaa" jak najszybciej si oeni, oraz zawodowy wiejski
Kecal, usiujcy oeni go z Marzenk, crk bogatego gospodarza. Co prawda, Ma ma swego
narzeczonego, Janka, ale sprytny swat, pewny sowitej nagrody od rodzicw Wa prbuje
narzeczonego przekupi. Dla niego, Kecala, pienidze s wszystkim. Mwi o tym w l wietnej arii
z II aktu:
(Moderato) ^j P>
conanipa

* r pPir p
Znam Je -dno die-mcz, co ma du - ka - ty, ma du-ka -

Ku oglnemu zgorszeniu Janek przystaje na propozycj swata, ale zastrzega, e odstpuje


narzeczon synowi gospodarza Michy (ktry jest ojcem Waszka). Umow sporzdzono na
Przebiegy swat tym razem przegra. Nie wiedzia bowiem, e Waszka i Janek s przy brami.
Opera koczy si wic po szeregu nieporozumie zwycistwem uczu dwojga Janka i Marzenki.
Akcj opery w duym stopniu urozmaica wprowadzenie ludowych czeskich. Oto pocztek bardzo
popularnej polki z koca I aktu:
Moderato assai

dolce

Inny ludowy taniec czeski furiant, z cechujc go zmiennoci akcentw wszed do aktu '.
(Allegro energico)

3E =t=F^3^-E
Wystpy wdrownej trupy komediantw, ktra zatrzymuje si w wiosce (w akcie III), s okazj i
wprowadzenia jeszcze jednego taca czeskiego, znanego pod nazw skoczna. Oto jego fragment)
(Vivace) . .
3=jl r 'f l j* Ji l J ^ l J- j^ l
f > * >

1 > > > > *^ > >

r
(Vivace)

162
TwrczoW Smetany i*7
VV Hwa
QWa lala lata nn nrfmif-rrp
w ostatnich latach yda P premierze
e dyskretnie in-
;inalnoci i fi- Sprzedanej narzeczonej koczy i
wystawia Smetana trzeci
sw oper, 3-aktow, pt. Dalibor, osnut na tle czeskiej
historii z XV w. o rycerzu Daliborze, ktry zbuntowa si
przeciw krlowi Wadysawowi II. Premiera tej opery
odbya si bardzo uroczycie 16 maja 1868 r. w Sniu, w
ktrym pooono kamie wgielny pod fundamenty
teatru narodowego, budowanego z wielkim entuzjazmem
z wasnych, prywatnych funduszw przez nard czeski.
Coraz czciej opery kompozytorw sowiaskich bd
teraz wchodziy do repertuaru praskiej sceny operowej. Bedfich Smetana
Oto kilka dni pniej w obecnoci
Stanisawa Moniuszki wystawi Smetana Halk (jej czeska premiera odbya si 3 miesice
przedtem). Poczwszy od r. 1872, w ktrym powstaje czwarta opera Smetany, pt.
Libusza (ujmujca w 3 aktach wtki dawnego baniowego podania czeskiego o ksinej
Libuszy, zaoycielce Pragi), Bedfich Smetana regularnie co dwa lata komponuje now
oper. I tak w r. 1874 powstaje 2-aktowa opera komiczna wedug francuskiej komedii,
pt. Dwie wdowy, w r. 1876 powstaje opera pt. Pocaunek, rwnie 2-aktowa, o pogodnej
treci i ludowym tonie, wreszcie w r. 1878 powstaje sidma z kolei opera Smetany, pt.
Tajemnica, rwnie oparta na ludowych podaniach. Ostatnia, sma opera, pt. Czarcia
ciana, przedstawiajca romantyczn histori o diable, ktry pod postaci pustelnika
zwodzi ludzi i nie chce dopuci do budowy klasztoru, powstaa na dwa lata przed
mierci kompozytora, w r. 1882. Rzecz godna podziwu, e trzy ostatnie opery napisa
Smetana w stanie zupenej guchoty. Trudno wprost uwierzy, e kompozytor zupenie
guchy potrafi tworzy tak pikn i pogodn muzyk. Bedfich Smetana straci such
nagle w nocy z 20 na 21 padziernika 1874 r. W nastpnym roku osiedli si na stae w
leniczwce w Jab-kenicach, by w tym odosobnieniu tworzy, posugujc si jedynie
suchem wewntrznym. Prcz wymienionych ostatnich trzech oper powstaj tu
najwspanialsze dziea Smetany: cykl 6 poematw symfonicznych pt. Moja ojczyzna,
synne f- 2 Kwartety smyczkowe (I e-moll, pt'. % mojego yda, i II d-moll), cykl pieni i
szereg innych utworw. Kompozytor nigdy nie usysza ich wykonania.
Powtrzy Y si dramat Beethovena. Ale nie tylko Beethovena. Spotkaa go rwnie
tragedia .Schumanna. Na dwa lata przed mierci, wkrtce po publicznym wykonaniu
ca-Iego symfonicznego cyklu Moja ojczyzna w obecnoci owacyjnie witanego kompozy-
tora, pojawiy si pierwsze oznaki choroby umysowej. W styczniu 1884 r., gdy cay i
nard uroczycie obchodzi 60. urodziny Smetany, fakt ten nie doszed ju do jego
lwiadomoci. Po paromiesicznym pobycie w praskim szpitalu dla umysowo chorych
kompozytor zmar.
163
Moja ojczyzna,, smetany Cykl 6 poematw symfonicznych Smetany pt. Aft

czyzna, ktry powsta w latach 187479, jest dzieem^


ponujcym. Obejmuje nastpujce poematy symfonii
1. Wyszehrad, 2. Wetawa, 3. Szarka, 4. Z czeskich lak i gajw, 5. Tabor i 6. Blanik. W razi
w nich kompozytor pikno czeskich legend historycznych i urok ziemi oj czystej.
Wyszehrad i Wetawa s dla Czechw tym, czym dla nas Wawel i Wisa. Dawny zamek
czeskich ksit, Wyszehrad, gdzie obecnie spoczywaj zwoki zasuonych, pooony
z dala od gwarnego centrum Pragi, na wysokim brzegu Wetawy, posiada bogat
przeszo historyczn. Dobrze nam znane motywy sygnau radiowego praskiej
radiostacji to pierwsze akordy poematu symfonicznego Smetany Wyszehrad:

Lento

Zaczynaj, harfy wieszczw. piew ich o dziejach Wyszehradu, o sawie, blasku,!


turniejach, bojach, wreszcie o upadku i ruinach" s to sowa twrcy Mojejl ojczyzny
o pierwszym jej ogniwie, poemacie Wyszehrad.
Niezrozumiae dla obcokrajowcw tytuy Szarka, Tabor i Blanik wi si cilej z
histori i ze wiatem czeskich legend historycznych. Tabor to pooone na I poudnie od
Pragi, dzi ponad dwudziestotysiczne miasteczko, dawniej twierdza! hiisycka, zaoona
w XV w., ostatnia ostoja patriotw czeskich przed naporem! germanizmu w przededniu
ostatecznej klski pod Bia Gr. Szarka nazy-j waj Czesi pooone w pobliu Pragi
dzikie ustronie lene, otoczone zwaliskiem! ska. Dawna legenda, zapisana w kronice z
XIII w., wspomina o walecznych! rycerzach-niewiastach, ktre pod dowdztwem modej
dziewczyny, zwanej Szar-J k, przeniosy si na drugi brzeg Wetawy, wybudoway sobie
warowni i posu-i gujc si podstpem, pokonay w krwawej walce okoo 300 rycerzy z
Wyszehradu.1 Na pamitk legendarnego pobojowiska dzikie to ustronie pod Prag nazwa
praanie Szarka. Blanik natomiast jest to nazwa czeskiej gry, z ktr zwi-j zana jest
stara legenda. Wedug niej zwycieni rycerze husyccy schronili si do wntrza Blaniku,
gdzie spoczywaj w gbokim nie, czekajc na haso powsta-I ni, by przyj narodowi z
pomoc w najwikszym niebezpieczestwie. Legen-

164
da podobna do naszej o upionych rycerzach spoczywajcych pod Giewontem.
Z poszczeglnych poematw symfonicznych wchodzcych w skad cyklu Moja
ojczyzna najwiksz popularno zdobya Wetawa.*W dziele tym Smetana w
niezwykle* plastyczny i sugestywny sposb oddziauje na wyobrani suchacza.
Oto spord mchu i zaroli Czeskiego Lasu wytryskuj dwa skromne rdeka, w ktrych odbi jaj si
promienie soca. rdeka czc si tworz coraz bujniej zasilany grski potok, a wreszcie spywaj w
lnic rzek Wetaw; z biegiem jej fal unosi nas muzyka:
(Allegro comodo non agitato) -

*ni r*iO f if f
Pdolce

dim.

-r-frc g i r
Temat powyszy wykonuj instrumenty smyczkowe. Pync z prdem rzeki, spotykamy szereg
niespodzianek. Oto dwiki myliwskich trbek i fanfary rogw daj zna o polowaniu, ktre odbywa si
gdzie w lesie nad brzegami Wetawy, to znw wiejskie wesele przejeda na wozach przy dwikach
ludowej czeskiej polki (instrumenty smyczkowe i klarnety):

(Mod rato)

, Zapada noc. Wetawa mija grody warowne, wydostaje si na rwnin, gdzie dawniej tworzya sze-reg
wodospadw, nazywanych witojaskimi. Syszymy walk ywiou wodnego ze skalnymi za-|ipor'anu.
Gdy wreszcie rzeka wydostaje si z tych opresji, jej temat gwny (Allegro comodo) pojawia z peni siy
w tonacji durowej. Wetawa zwycisko mija Prag, pynie obok urwistych ska 5fftarego Wyszehradu
'pojawiaj si motywy symbolizujce ten zamek ksit czeskich (zob. yk. na s. 164). Lecz oto muzyka
stopniowo cichnie, czeska rzeka pynie w dal ku abie, by wraz ! jej falami rozpyn si w dalekim
morzu.

W Czechosowacji przyjo si od dawna, e coroczny midzynarodowy festi-


muzyczny w Pradze, zwany Prask Wiosn", zaczyna si w dniu 12 maja
mierci Smetany) wykonaniem caego cyklu poematw Moja ojczyzna przy
aiennie gorcej reakcji publicznoci. Poematy te s jakby pomnikiem muzycz-
wzniesionym ku chwale ojczyzny.
' sztuce swej Smetana sta si wyrazicielem ducha caego narodu czeskiego,
tragedii historycznej i optymizmu zwizanego ze wzrastajcym w XIX w. juciem
odrbnoci narodowej. Artysty nie zdoay zama tragedie yciowe, fitnier
ukochanej ony i dwojga dzieci, riie zamao go te najstraszliwsze vo, jakie
moe spotka muzyka kompletna utrata suchu. W okresie, Udawao si, e
sama natura sprzysiga si przeciw niemu, gdy zawiody prby leczenia, stworzy
Srnetana szereg najwspanialszych dzie, ktre chlub muzyki czeskiej, a imi
jego, jako narodowego kompozytora, rona caym wiecie.

165
Mo
fc si jego utwory sypf
Janowe sowem, obejn
ay zwaszcza 3 Rapsodu sl
itworw), powstae w lata
1.1
'.sowiaskiego op. 46-iO^
ra2
CZ) Pretto '
Da

llrl'"i;i '.:< ;.

^-
Jftft-
i'-'

m
Wie, w ktrej urodzi si A. Dvof4k

Pogodna, wesoa, moe nawet troch rubaszna muzyka ludu czeskie z jego
charakterystycznymi tacami, znalaza w XIX w. odbicie nie tyli lu utworach
Bedficha Smetany, ale i w twrczoci znacznie modszego czeskiego
kompozytora Antoniego Dvofaka.

Urodzony w r. 1841 w skromnej czeskiej wiosce ]


ycie A. Dvorika w pobliu miasteczka Kralup, wyksztacony vr}
szkole organistw, by Dvofak (wym. Dworzak) i
list orkiestry Teatru Tymczasowego i bezporednim
wiadkiem sukcesw oper Smetany. Pierwsze kroki jako
kompozytor stawia wwczas, gdy Smetana by ju
u szczytu sawy. Dvofak wypowiada si w muzyce po
zbawionej na og tendencji programowych, zawsze tt
t nicej radoci ycia i si. Po przeadowanych sym
l bolik i patosem kompozycjach pnego romantyzmu
prosty jzyk muzyczny Dyofaka przynosi odpr
J enie i pociga sw szczeroci wyrazu. Szczli
wie, cho dopiero w 34. roku ycia uzyskane stypen
p dium pastwowe, przyznawane utalentowanym,
h a niezamonym artystom, utwierdzio wiar Dyofaka
g w suszno obranej drogi, na ktrej wytrwa przed
tem tylko dziki niewyczerpanym siom ywotnym. Antoni
v Dvofak! ito
i si stopniowo picrw
itami drewnianymi:
s 166 Allegro motto
] Cr.
r
k
Mno si jego utwory symfoniczne, chralne i kameralne, opery, kompozycje
fortepianowe sowem, obejmujce wszystkie niemal gatunki muzyki. Du saw
zyskay zwaszcza 3 Rapsodie sowiaskie i 2 zbiory Tacw sowiaskich (zawierajce 16
utworw), powstae w latach 1878 i 1886. Oto pocztek bardzo popularnego Taca
sowiaskiego op. 46 nr 8 Dvofka:

Preato

oraz Taca sowiaskiego op. 72 nr 2:

Allegrettojjrazioso

Drofka obdarzano licznymi honorami, tytuami, zosta profesorem konserwatorium


w Pradze, a po licznych podrach artystycznych pozostawa przez Okres trzech lat
(189295) na stanowisku dyrektora konserwatorium w Nowym Jorku. Jako wybitny
kompozytor i wytrawny pedagog, wyksztaci po powrocie i kraju cay szereg
kompozytorw modego pokolenia, stojc na czele praskiego vatorium. Zmar
otoczony saw w 1904 r. (na 5 lat przed mierci Zyg-iunta Noskowskiego).
Spord 9 symfonii Dvofaka najczciej grywana jest ostat-
s Dvorka ni, napisana w Nowym Jorku, w r. 1893. Zasuguje ona na
szczegln uwag, zwaszcza e w tym wspaniaym dziele
bnicznym spotykamy po raz pierwszy oryginaln stylizacj folkloru muzycz-
3 Indian i Murzynw amerykaskich.
\ IX Symfonia e-moll, zatytuowana Nowego wiata, rozpoczyna si powolnym wstpem (Adagio), \
wylania si stopniowo pierwszy temat allegra sonatowego, oparty na dialogu rogw z deju
instrumentami drewnianymi:

Allegro molto
4 Cr._______

167
sze utwory oraz dziea programowe, tj. 5 uwertur koncertowych, powst jeszcze
przed wyjazdem do Ameryki, i 5 poematw symfonicznych, skomp wanych po
powrocie ze Stanw Zjednoczonych. Literatur koncertow wzbog Dvofak
Koncertem fortepianowym g-moll (1876), skrzypcowym a-moll (1882) i wiolon wymh-moll
(1895) oraz czterema drobniejszymi utworami z towarzyszeniem orkie (2 na skrzypce
i 2 na wiolonczel).
Muzyk kameraln Dvofaka stanowi 5 kwintetw (3 smyczkowe i 2 fortepianovj 14
kwartetw, l sekstet smyczkowy oraz 4 tria fortepianowe. Spord 10 w
repertuarze utrzymaa si opera Rusaka, skomponowana w 1900 r. Do wybitr
kantatowych dzie nale przede wszystkim Stabat Mater (1877) i Requiem ( l i
Ponadto stworzy Dvofak szereg utworw fortepianowych, organowych, chralnjj i
pieni.
Dargomyski
Pytania i wiczenia do rozdziau 6
1. Opisz dziecistwo i modo Smetany.
2. Wymie dziel Smetany powstae w Szwecji. Kiedy kompozytor tam przebywa?
3. Co wiesz o operze Sprzedana narzeczona Smetany?
4. Wymie opery Smetany. Co o nich wiesz?
5. Objanij tytuy poematw z cyklu Moja ojczyzna.
6. Podaj fakty z ycia Dvofdka. . '
7. Scharakteryzuj symfonie, Z Nowego wiata Dvofdka.
8. Co wiesz o innych utworach tego kompozytora?

7. Modest Musorgski

Wstrzsy, jakie przeya Europa zachodnia w r. 1848, w okresie Wiosny Lud


odbiy si gonym echem rwnie w postpowych koach spoeczestwa skiego.
Rozgoryczenie narodu rosyjskiego wzrastao, zwaszcza e Rosja od waa w tym
czasie rol andarma Europy, dawicego krwawo wszelkie ruchy nociowe.
Przyczynia si do tego walnie polityka cara Mikoaja I, ktry nie ha si uy
stutysicznej armii rosyjskiej, by pomc rzdowi Austrii w stu niu rewolucji na
Wgrzech w 1849 r., a po czterech latach rozpta zaborcz n z Turcj, zakoczon
dotkliw porak armii rosyjskiej. Dopiero gdy w l mym imperium rosyjskim
zarysowaa si groba powstania chopw pni nianych, nastpny car rosyjski,
Aleksander II, zacz stopniowo agodzi swego poprzednika i wprowadzi reform
znoszc w Rosji poddastwo cho Liczebno ludnoci miejskiej stale wzrastaa,
powodujc z kolei wzrost zaintl sowania kultur, nauk i sztuk. Orodkami ycia
kulturalnego staj si ju j paace arystokracji, lecz miejskie sale koncertowe,
teatralne i operowe.
W r. 1859, tj. w dwa lata po mierci Michaa Glinki,j
ROZWJ iniitory muzycznej wstaje Rosyjskie Towarzystwo Muzyczne, ktrego pid
szym prezesem zosta ceniony kompozytor, Aleksa
Dargomyski (181369), autor oper Rusaka i Kamienny go, osnutych na

170
Aleksander Dargomyski Antoni Rubinstein Mili Baakiriew

tach Puszkina. Zaoycielem i organizatorem tego Towarzystwa by wybitny, mi-


dzynarodowej sawy pianista rosyjski, Antoni Rubinstein (182994), bdcy ponadto
kompozytorem oraz wietnym dyrygentem, pedagogiem i popularyzatorem muzyki
rosyjskiej w kraju i za granic. Gwnym celem Rosyjskiego Towarzystwa
Muzycznego, przejawiajcego sw aktywno zwaszcza w Petersburgu i Moskwie,
byo stae organizowanie koncertw symfonicznych, kameralnych i solowych dla
publicznoci rosyjskiej oraz organizowanie szkolnictwa muzycznego. Antoni
Rubinstein dyrygowa orkiestr Towarzystwa w Petersburgu w cigu prawie 30 lat,
ponadto dziki jego staraniom powstay pierwsze konserwatoria muzyczne w Rosji: w
r. 1862 w Petersburgu, a w 3 lata pniej w Moskwie. Rwnoczenie z
konserwatorium powstaje w Petersburgu tzw. Bezpatna Szkoa Muzyczna, ktrej
celem byo upowszechnienie kultury muzycznej wrd amatorw tej sztuki. Przy
szkole istnia chr i orkiestra symfoniczna wczajca do swego repertuaru przede
wszystkim najnowsze utwory kompozytorw rosyjskich, a take obcych. Powstaa ona
z inicjatywy wybitnego rosyjskiego krytyka, Wodzimierza Stasowa (18241906),
oraz Mili Baakiriewa (18361910), wszechstronnego dziaacza muzycznego:
pianisty, kompozytora i dyrygenta, autora m.in. znanej uwertury na tematy trzech
rosyjskich pieni, fantazji fortepianowej opartej na tematyce wschodniej pt. Islamey
(1869) oraz poematu symfonicznego pt. Tamara wedug Lermontowa. W jego domu w
Petersburgu czsto spotykaa si grupa muzykw, literatw i malarzy, ktr zaczto
nazywa Kkiem Baakiriewa.
Spord muzykw do staych goci Baakiriewa naleeli:
Grupa piciu Modest Musorgski, oficer puku, oraz Cezar Cui (wym.
Kii), oficer inynierii wojskowej, ucze Stanisawa Mo-
niuszki; w par lat pniej grono powikszyo si o dwch modych, zdolnych
kompozytorw. Byli nimi: Mikoaj Rimski-Korsakow, oficer marynarki, i Aleksander
Borodin, lekarz wojskowy. Z tej grupy piciu kompozytorw jedynie Baakiriew by
muzykiem zawodowym. Jakkolwiek i on nie odbywa regularnych studiw
kompozycji, posiada du wiedz muzyczn i wszechstronn praktyk, co
najwaniejsze, potrafi zachci modych muzykw-amatorw do prbowania

171
swych si twrczych. Celem ich byo stworzenie na-
(Allegro feroce)
rodowego stylu muzycznego, niezalenego od wzorw Mfeno mosso trani
Zachodu, opartego na rosyjskim folklorze i nawizujcego
do tradycji,,Glinki. Spord kompozytorw grupujcych si
wok Baakiriewa, nazywanych Potn Gromadk lub/
Grup Piciu, najwczeniej i najbuj-niej rozwin si talent
Modesta Musorgskiego. W odrnieniu od Cezara Cui,
ktrego twrczo (operowa, fortepianowa i symfoniczna)
jest mao oryginalna i mao znana, Musorgski swym
nowatorskim stylem, realizujcym w caej peni zaoenia Cl. solo
ideowe Potnej Gromadki, wpyn na rozwj muzyki nie
tylko rosyjskiej, lecz rwnie zachodnioeuropejskiej.
Cezar Cui Godunown

Modest Musorgski Urodzony w 1839 r. we wsi


Noc na ysej Grze,, Kariewo w okolicach Pskowa,
w rodzinie rednio zamonych
ziemian, ju jako 10-letni chopiec Musorgski wstpi do szkoy wojsko.wej w
Petersburgu, a potem, jako oficer, do puku prieobraeskiego. Nauk gry na
fortepianie pobiera niezalenie od zaj wojskowych, a pierwsza jego kompozycja
fortepianowa pochodzi z 13. roku ycia. Wprowadzony przez jednego z wojskowych
kolegw w r. 1856 do domu Dargomyskiego, gdzie odbyway si czste ze brania
"mionikw muzyki, pozna Musorgski m.in. Baakiriewa, ktry pocz udziela
lekcji kompozycji modemu oficerowi, odkrywajc w nim niezwyke zdolnoci
muzyczne. Zamiowanie do muzyki okazao si tak silne, e po dwch latach
zrezygnowa Musorgski z kariery wojskowej, by powici si cakowicie
kompozycji nie zwaajc, e brak staej posady skazywa go na niedostatek
materialny a dj koca ycia. Nastpne 10 lat to okres intensywnej
nauki i poszukiwa twrczyclj zwaszcza w zakresie muzyki Modest Musorgski
operowej. Rozpoczte opery Salambo, oparta temacie z dziejw
staroytnych, i Oenek wedug Gogola byy prb. si komp zytora w tej dziedzinie
muzyki. W okresie tym powstaje rwnie szereg pies Musorgskiego, a take utwory
fortepianowe i orkiestrowe wrd nich synu programowa fantazja symfoniczna pt.
Noc na ysej Grze.
Utwr zatytuowany Noc witojaska na ysej Grze naszkicowa Musorgski w 1867 r., czym
w kilka lat pniej wczy go do opero-baletu pt. Aflada, pisanego wsplnie z Alei drem
Borodinem, Cezarem Cui i Rimskim-Korsakowem. (Mada to imi ksiniczki So' poabskich, yjcej
ok. X w.) Trzecie z kolei ujcie to posta orkiestrowego Intermezza, za czonego w operze
Musorgskiego pt. Jarmark sorofzyski. Ostateczny jednak ksztat nada tej pozycji Mikoaj Rimski-
KoVsakow ju po mierci Musorgskiego.
Dzieo to, opierajce si w swym programie na ludowych powiastkach o diabach, wie< i ich
sabacie w noc witojask, przeciwstawia orgiastyczn atmosfer, panujc na ysej

172 W
(Allegro feroce)

wzniosemu, subtelnemu nastrojowi, jaki przynosi z sob wschodzce soce, budzce do ycia ca
przyrod:

Mfeno mosso tranuillo

L l f>Tf|jaf7Nf f \f^M
fe $ <: llrl | M f' H Mr-TEj-
B
. Cl. solo '- ^ *"

Jesieni 1869 r., po rocznej intensywnej pracy, stworzy


Borys Godunow.. Musorgski swe najwybitniejsze dzieo operowe, 4-aktow
oper pt. Borys Godunow. Jednake dyrekcja teatru opero-
wego, podajc najrozmaitsze powody, odmwia jej wystawienia. Dopiero dziki
usilnym staraniom przyjaci i licznym przerbkom dokonanym przez kompozytora
zostaa ona wystawiona na scenie operowej w styczniu 1874 r.

Tekst opeiy oparty jest gwnie na dramacie Aleksandra Puszkina. Gwnym powodem nie-fchci k
dworskich, zmuszajcych kompozytora do przerbek i uniemoliwiajcych wczeniejsze if wykonanie
opery, bya jej tre, ukazujca jednego z rosyjskich carw jako zbrodniarza nkanego l wyrzutami
sumienia. Akcja opery toczy si w Rosji i czciowo w Polsce w kocu XVI i w po-fsfztku XVII w.
Zmar car Fiodr, syn synnego Iwana Gronego, a wraz z jego mierci skoczya Ilu? dynastia
Rurykowiczw (1598). Na tronie carskim zasiada Borys Godunow, szwagier zmarego |bwa. Zbiorowe
sceny na podwrzu klasztornym i placu Kremlowskim w Moskwie stanowi prolog y. Szczegln rol w
prologu odgrywa piewny temat (Andante) orkiestrowego wstpu o lu-charakterze. Ukazuje si on
kilkakrotnie w rnych tonacjach: Andante

lny koloryt opery jest ponury, tak jak ponura jest tajemnica Borysa: aby zosta carem, kaza i przed
kilkoma laty zamordowa Dymitra, modszego brata poprzedniego wadcy. Co gorsza nic t posiad
pewien mody zakonnik, ktry podajc si obecnie za Dymitra, zyska poparcie | Polsce jako
prawowity nastpca tronu. Przypomnienie zbrodni nie daje Borysowi spokoju, ma eni, drcz go ze
sny. Na wie, e Dymitr Samozwaniec nadciga z wojskiem na Moskw : e na grobie
zamordowanego carewicza dziej si cuda, Borys zaamuje si zupenie. Zrzeka i tronu i modlc si o
zmiowanie, umiera. Muzyka Borysa Godunowa wykazuje cisy zwizek ycznym folklorem
rosyjskim. Specjalny nacisk pooy Musorgski na partie chralne, gdy nie jak w operze Iwan
Susanin Glinki waciwym bohaterem tej opery jest lud rosyjski, .ajduje to wyraz w licznych
scenach zbiorowych.

'Realizm w traktowaniu poszczeglnych scen rozgrywajcego si dramatu


Musorgskiego, zupenie niezalenie od poczyna Wagnera, do wprowa-nia
motyww przewodnich, a recytatywna melodyka odgrywa u niego rwnie
niezmiernie istotn. Nowatorstwo harmoniczne, przejawiajce si w stoso-

173
Borys Godunow" M. Musorgskiego

waniu ostrych dysonansw celem odmalowania odpowiednich nastrojw, jeszcze


jedn, i to bardzo powan zdobycz Musorgskiego. Niestety, te kie zalety, cznie
z demaskatorsk fabu opery, nie znalazy zrozumienia] u krytykw, ani w
oficjalnych koach dworskich. Publiczno przyja je now oper z entuzjazmem.
Mimo to dopiero z kocem XIX w. i pocztl XX w. triumfalnie wkroczy to dzieo
na sceny operowe caej Europy.
W r. 1872, jeszcze przed wystawieniem Borysa Godu, rozpocz Musorgski
pracowa nad now oper, pt. waszczyzna. Sam napisa do
Opera Chowazciyzna i
plefni niej libretto, czerpic z historii Rosji koca XVII w.
Przedstawione tu zostay tragiczne dzieje starowiercw
buntu wszcztego pod wodz ksicia Iwana Chowaskiego pr carowi Piotrowi
Wielkiemu. Opera Chowaszczyzna, nazwana przez Musorgskie podobnie jak
Borys Godunow ludowym dramatem muzycznym, pozosta dokoczona. Po
raz pierwszy wykonano j w redakcji i instrumentacji Rir -Korsakowa dopiero w
5 lat po mierci kompozytora. Cieszya si trwaym dzeniem zarwno w kraju,
jak i za granic; jej paryska premiera odbya si w r. l Peen poezji wstp
orkiestrowy do tej opery grywany jest rwnie jako samo ny utwr symfoniczny
pt. wit nad rzek Moskw. Oto jego gwny temat, j regfy wypywa szereg
wariantw, podlegajcych interesujcym opracowani

174
rr
lenie od twrczoci operowej Musorgski interesowa si stale literatur k i
fortepianow. W latach pracy nad Borysem Godunowem powsta cay
gknych, oryginalnych pieni, a nawet powstay cae ich cykle, jak na przy-1
% izby dziecicej (186872), powicony wspomnieniom z dziecistwa, ez
soca (1874), obejmujcy 6 pieni o ponurym, tragicznym nastroju, ejszych
latach powstaje cykl 4 pieni pt. Pieni i tace mierci. Do niezwykle tych
utworw wokalnych o satyrycznych akcentach naley Ballada o pchle io sw
Goethego.

Rok 1874 w yciu Musorgskiego wie si nie tylko z premier Boryka


Godunowa lecz rwnie z prac nad jednym z najbardziej oryginalnych dzie
w literaturze fortepianowej x>owy XIX w. Dzieem tym s Obrazki z
wystawy kompozycja po-od wpywem silnego wzruszenia, doznanego
podczas ogldania wystawy przedwczenie zmarego (w 39. roku ycia)
przyjaciela kompozytora, vanego architekta i grafika, Wiktora Hartmanna.

Z wystawy Musorgskiego to cykl 10 miniatur programowych, przeplatanych jednym, *


powracajcym tematem nazwanym Promenada (tj. przechadzka), zespalajcym je
rganiczn cao. Kada z tych miniatur z wielk plastyk przedstawia jeden z obrazw a,
tote dla penego zrozumienia intencji kompozytora naley zapozna si z ich fabu,
Chowaszczyzna" M. Musorgskiego

175
a w miar moliwoci z samymi rysunkami, ktre pobudziy wyobrani twrcy. Promenada,
speniajca na pocztku rol wstpu, oparta na temacie silnie zronitym z l folklorem
muzycznym:
Allegro giusto.nel modo russico;
senza allegrezza ma poco sostenuto
r
f

W dalszym przebiegu za kadym razem ukazuje si ten temat z pewnymi zmianami. Je, albo
przynosi podany kontrast, albo spenia rol powizania poszczeglnych obrazkw*! pnym
ukazaniu si tematu Promenady nastpuj miniatury opatrzone tytuami rysunkw ii
Hartmanna, odtwarzane" muzyk przez kompozytora.
1. Gnom. Przedstawiony na obrazku Hartmanna szkic dziadka do orzechw w postaci |
krzywonogiego kara (gnoma) wywar na Musorgskim nieoczekiwane wraenie, ktre w
swej pierwszej miniaturze. Kompozytor tchn ycie w potworka, t upoledzon istot, i
postanowi muzyk wyrazi skomplikowane jej uczucia, mk yciow, pooenia i prb
uwolnienia si z niego. Skomponowana muzyka wywiera wstrzsaj
Powrt tematu Promenady dziaa w tym momencie wybitnie odprajce.
2. Stary zamek. Zdaniem W. Stasowa obraz Hartmanna przedstawia redniowie przed
ktrym trubadur piewa pieni". Odpowiednikiem muzycznym obrazu jest chan pastoralna
melodia o elegijriym charakterze, mogca da zudzenie dawnej pieni ry eni to potguje
prymitywny akompaniament, oparty na uporczywie powtarzajcym| dwiku w gosie
najniszym:
Andante ____-,_^__^
J w _7^?r-

espressiuo
Jeszcze bardziej ni poprzednio zmieniony i skrcony temat Promenady ponownie i do
nowy*ch wrae muzycznych, ktre przynosz dwie kolejno po sobie nastpuj
3. Tuileries (wym. Tuilri). Jest to nazwa jednego z miejskich parkw Parya. niatury
brzmi: Sprzeczka dzieci po zabawie. Dla oddania rodzajowej scenki przedstaw Hartmanna
dziecicej zabawy w alei paryskiego parku posuy si Musorgski i turze lekk,
artobliw w charakterze melodyk i barwnymi plamami akordw.
4. Bydlo. Obrazek, ktry sta si rdem inspiracji do napisania tej miniatury,! typow
scen wiejsk. Oto para wow cignie chopski wz na olbrzymich, sk ktry leniwie toczy
si po wyboistej drodze, a towarzysz temu gromkie pok Sempre moderato pesante

Powolne nastpstwo nasyconych akordw w niskim rejestrze i leniwie pynca melody tu


wykorzystane jako rodek charakterystyki. Stopniowe narastanie i opadanie dynamikij wraenie
zbliania si i oddalania tego wiejskiego, skrzypicego pojazdu.

176
Znowu powraca temat Promenady, jak zwykle w nieco zmienionej postaci i w nowej tonacji.
5. Taniec pisklt w skorupkach. Odpowiedni rysunek Hartmanna przedstawia szkic kostiumw
baletowych, wyobraajcych na p wyklute ze skorupek pisklta. W muzycznym ujciu Musorg-
kiego s one ywymi, taczcymi piskltami. Ich groteskowy taniec posiada form scherzina (maego,
zwiewnego scherza) z kontrastujcym trio porodku.
6. Dwaj ydzi, bogaty i biedny. Sportretowani przez Hartmanna dwaj ydzi otrzymali w miniaturze
Musorgkiego dosadn charakterystyk muzyczn za pomoc rodkw zaczerpnitych z orientalnego
folkloru muzycznego. Z zadziwiajc wyrazistoci uwydatnia przy tym kompozytor rnice klasowe,
ktre wywary pitno na sposobie bycia obu ydw. Melizmatyczna melodyka charakteryzujca
bogacza posiada cechy stanowczoci, brutalnej pewnoci siebie i ukazuje si w niskim rejestrze:
Andante

pbdczas gdy biedaka charakteryzuj szybko powtarzane, wysokie dwiki, odtwarzajce jakby
uporczyw prob o jamun: (Andante_)

l eipressivo

>.

jiiui
T
dim.

Dialog obu sportretowanych ydw, pojawiajcy si w zakoczeniu tej miniatury, zadziwia sw


plastyk i sugestywnoci.
Promenada tym razem powraca w postaci pierwotnej, z niewielkimi tylko zmianami, przynoszc 11
sob tonacj gwn.
7. Rynek w Limoges (Wielka nowina). Obrazek rodzajowy, przedstawiajcy przekupki-plotkarki |aa
rynku w prowincjonalnym miasteczku francuskim Limoges (wym. .Limo), scharakteryzowany porta
przez kompozytora nie mniej sugestywnie. Ruchliwa melodyka, staccato, nage, niespodzie-: skoki,
krtkie, charakterystyczne motywy, oparte na rwnomiernym ruchu szesnastkowym, : sforzata oraz
ostre, dysonansowe akordy oto zesp muzycznych rodkw, wykorzystanych i przez Musorgkiego.
Miniatura ta przechodzi bezporednio w nastpn.
8. Katakumby. Jako programowe to tej miniatury posuya akwarela Hartmanna, przedsta-iajca
jego samego w towarzystwie dwu innych osb w chwili ogldania przy wietle rcznej latu katakumb
w podziemiach Parya. Miniatura Katakumby skada si z dwch czci. W pierwszej > przetrzymywane
akordy i niski rejestr stwarzaj atmosfer grozy i tajemniczoci. Druga cz, ana %e zmarymi jeykiem
zmarych, wykorzystuje materia melodyczny Promenady, i to w spo-) zgoa nieoczekiwany. Zuytkowuje
go kompozytor w celu stworzenia muzyki aobnej. Wskutek pienia ju motyww Promenady
nastpna miniatura pojawia si po tej bezporednio.
9. Chatka na kurzej stopce (Baba Jaga). Rysunek Hartmanna przedstawia fantazyjny projekt , w
postaci chatki ozdobionej motywami ludowymi, ktrej okno suy za tarcz zegarow, ki
natomiast w swej miniaturze scharakteryzowa wacicielk teje chatki Bab Jag. ny ten
obrazek muzyczny potwierdza mistrzostwo kompozytora w odmalowywaniu nie-ftych
nastrojw, czego dowodem bya ju jego Noc na ysej Grze.

Pogadanki o muzyce II 177


10. Wielka brama kijowska jest rozbudowan, ostatni czci cyklu Obrazkw z wjtstatiy,i
zarazem jego fina. Jako programowy podkad tej czci posuy kompozytorowi manna
przedstawiajcy projekt bramy miejskiej w Kijowie, utrzymany w cerkiewno-b stylu, z
licznymi ozdobami o ludowym charakterze. W zwizku z tym w silniejszym ja dotychczas
stopniu zostaj tu wprowadzone charakterystyczne elementy rosyjskiej muzyki^ przy czym w
caej peni korzysta teraz kompozytor z tematu Promenady. Odgosy cerkiewny nw i modlitw
przechodz stopniowo w potny hymn o wybitnie narodowym rosyjskim < Silny zwizek
melodyczny tej czci z tematyk Promenady, czcej poszczeglne ob zwart cao, stanowi
logiczne zakoczenie cyklu, a rwnoczenie dosadn charakti ginalnego projektu rosyjskiego
malarza.

Wartoci muzyczne Obrazkw z wystawy nie od razu zostay naleycie i


Nowatorskie traktowanie akordw jako plam barwnych, kolorystyka dijj i
harmoniczna, cakowicie nowy, oryginalny sposb traktowania forte to rodki
muzyczne, ktre dopiero w kocu XIX i na pocztku XX wJ si w krgu
zainteresowa najwybitniejszych kompozytorw europejskich! mn
popularno zyskao to dzieo w instrumentacji francuskiego kom| Maurycego
Ravela.
Musorgski pozostawi ponadto cay szereg drobn
Twrczoic lat ostatnich utworw fortepianowych: Impromptu passiomt,
nie, kilka scenek z ycia dziecicego, np. Pierwsza l
ni i ja, dwa pastoralne utwory pt. Obrazki krymskie i in. Wartoci sw; niem
nie dorwnuj one jednak arcydzieu, jakim s omwione Obraz3tiz\ Niemal
rwnoczenie z ukoczeniem Obrazkw (1874) przystpi Musorgski | nad oper
komiczn pt. Jarmark soroczyski, ktrej akcja, osnuta na nowe gola, toczy si
na wsi ukraiskiej. Tekst opery opracowa kompozytor s nie. Opery tej
wszake Musorgski nie dokoczy, pozostawiajc j w postaci! fortepianowego
dwch aktw i szkicu aktu trzeciego. Zachowane fragment uj silne
nasycenie muzyki materiaem oryginalnych pieni ukraiskich. Pj
kompozytora, ktra nastpia w r. 1881, nad ukoczeniem tej opery kolejno
kilku kompozytorw, a wreszcie wystawiono j w r. 1913. Redak^i na przez
Cezara Cui zastpiona zostaa pniej opracowaniem Mikoaja! nina (1923),
wiernie trzymajcym si szkicw Musorgskiego.

8. Aleksander Borodin i Mikoaj Rimski-Korsakow


Potni Gromadka grupa piciu kompozyt
Dziaalno
skich, goszcych w teorii i realizujcych w pr
Aleksandra Borodlna * nawizania do tradycji Glinki, tworzenia muzyki!
o bogaty rodzimy folklor i tematyk narodow bya w
penym sv
dzie, gdy w r. 1862 Mili Baakiriew odkry talent muzyczny starszego 1
29-letniego profesora chemii, Aleksandra Borodina, i skoni go do
zajcia si kompozycj. Aleksander Borodin, urodzony w 1833 r. w Pefi
lekarz i chemik z zawodu, ktry wanie niedawno wrci z podry po f
i Szwajcarii, do tego czasu zajmowa si muzyk wprawdzie z wie

178
waniem, lecz po amatorsku, nie marzc nawet o po-
waniejszej dziaalnoci muzycznej. Pod wpywem i
kierunkiem Baakiriewa tworzy szereg nowych dzie.
Entuzjazm gwnego ideologa Potnej Gromadki, a
rwnoczenie wyksztaconego i cenionego muzyka,
udzieli si lekarzowi w caej peni.
Tak wic ju w r. 1862 podobnie jak przed rokiem
Rimski-Korsakow, a przed szeciu laty Cui
1 Musorgski zosta Borodin wcignity w nurt post-
powej twrczoci, ktra wysuna muzyk rosyjsk na
czoowe miejsce w Europie.
Twrczo Borodina nie jest obfita. Zajcia peda-
gogiczne w . akademii medycznej, organizowanie kursw
medycznych .oraz objcie zaszczytnego stanowiska
kierownika laboratorium medycznego akademii w r. 1874
nie sprzyjay intensywnej pracy kompozytorskiej.
Twrczo jego obejmuje 2 symfonie (/// Symfonia a-moll Aleksander Borodin
nie zostaa dokoczona),
2 kwartety smyczkowe, obrazek symfoniczny W stepach Azji rodkowej, Scherzo na
orkiestr oraz oper Kmai Igor. Cao dorobku dopenia szereg pieni, drobnych
utworw fortepianowych i par modzieczych kompozycji {utwory kameralne i
operetka Bohaterowie). Niemniej Borodin wnis tak trwae wartoci do muzyki
rosyjskiej, e wraz z Musorgskim i Rimskim-Kor-sakowem zaliczony zosta do
gwnych przedstawicieli Potnej Gromadki. Do najcenniejszych dzie Borodina
nale: // Symfonia h-moll, obrazek symfoniczny W stepach Azji rodkowej i opera
Kniai Igor.
U.Symfonia, ukoczona w r. 1876, zostaa w nastpnym
n symfonia h-moii Borodina roku po raz pierwszy wykonana. Jakkolwiek nie jest dzieem
programowym, przylgna do niej nazwa: Bohaterska.
Ze sw kompozytora wynika, -e usiowa w niej przedstawi muzyk obrazy z ycia
dawnej Rosji: druyn starych ruskich witezi, sylwetk ludowego piewaka Bajana
oraz scen uczty i zabawy ludowej.
Symfonia ta skada si z 4 czci, przy czym czci skrajne (I i IV) posiadaj klasycznie przejrzyst
form allegra sonatowego, a czci rodkowe (Scherzo i Andante) utrzymane s w klasycznej formie
trzyczciowej typu ABA. Do niezmiernie charakterystycznych tematw naley temat pierwszy
rozpoczynajcego symfoni Allegra:
Allegro

oraz pastoralny temat drugi:


lOi
(Animato assai)
Poco meno mosso

12" 179
Elementy muzyki Borodina zronite s organicznie z rosyjskim lub wschodnim folklo cznym,
co kae uzna w kompozytorze godnego kontynuatora poczyna Michaa Glinki. 4 talizm, tak
bliski naturze Borodina (by on synem ksicia gruziskiego), dochodzi do gosu i w II czci
symfonii, tj. w Scherzu, rozpoczynajcym si lekkim, zwiewnym tematem:
Allegrelto ^. ^
t L i. "* i fJrf> i iffr r> r r ifo ffrTTr i & fs > ri *
ti .. 11 T r ir N H r n * ' ' ' -i i n-1 ' i n
_app ___ I _ _-

dofce canlabilf

Obraz legendarnego Bajana, ludowego piewcy historycznej przeszoci, przedstawi Borodin wj


nym Andante (cz III):
(Andante)

-
W odrnieniu od Musorgskiego, przeywajcego tragedi osamotnienia twrczego, i
Borodin by moe dziki swej pozycji socjalnej i stanowisku w wiecie naukowym l by
peen optymizmu i zrwnowaenia. Afirmacj ycia i beztroskim optymizmem zwaszcza
ostatnia cz symfonii (Allegro), wprowadzajca motywy jakby zaczerpnite z muzyki
ludowej:

(Allegro)

'Bezporednio po wielkim osigniciu, jakim byo nie II


Symfonii} Borodin uda si w podr za granic, w| si
ktrej nawiza serdeczn znajomo z Francis
Lisztem. W trzy lata pniej, w r. 1880, wykonanie dzie Borodina w Bad? den,
dziki staraniom Liszta, zapocztkowao szereg sukcesw rosyjskiego pozytora
za granic. W tym samym czasie powstaje jego obrazek symfoij pt. W stepach
Ayi rodkowej utwr stosunkowo krtki, a zarazem zwarty,. przejrzycie
zinstrumentowany, o nieskomplikowanym programie.
Przez step azjatycki cignie karawana, ktrej towarzysz rosyjscy onierze, piewaj
rodzime pieni:
(Allegretto con moto)

gLJ__iaOr r i r i r Ti r r i '..r.
d.* cantablle
Obok pieww rosyjskich pojawiaj si rwnie melodie wschodnie szlak karawany
poprzez niezmierzone rwniny Azji rodkowej:
Allegretto

cantabile ed espreaivo
-^ _ - r-4-
i
180

* i ir ir
Melodie rosyjskie i wschodnie mieszaj si z sob, karawana si zblia coraz wyraniej syszalne s
cikie kroki wielbdw po czym z wolna oddala si, niknie. Pozostaje niezmierzona dal stepu.

Gdy suchamy tego utworu, mimo woli nasuwa si porwnanie z powstaym w 16


lat pniej poematem symfonicznym Step Zygmunta Nbskowskiego. Rnice midzy
tymi kompozycjami wynikaj nie tylko z rnic indywidualnego stylu, lecz rwnie z
rnicy rodowisk opisywanych muzyk. Cechy folkloru muzycznego przebijajce
przez tematyk obu kompozycji wskazuj wyranie, e u Nos-kowskiego jest to step
ukraiski, u Borodina natomiast azjatycki.
W ostatnich latach ycia kompozytor interesowa si przede wszystkim muzyk
kameraln. Obok wczeniej napisanego Kwartetu smyczkowego A-dur powsta nowy
utwr tego typu, Kwartet D-dur. Praca nad nim przecigna si a do r. 1887. W
tyme roku w 6 lat po mierci Musorgskiego powana choroba serca staa si
przyczyn zgonu Aleksandra Borodina, jednego z najwybitniejszych kompozytorw
rosyjskich drugiej poowy XIX w.
Obok rozpocztej w ostatnim roku ycia, nie dokoczonej
soiat itorn Borodina III Symfonii pozostawi kompozytor rwnie nie dokoczon
partytur opery Knioi Igor, nad ktr pracowa okresami
w cigu osiemnastu lat. Dokoczeniem tej opery zaj si bliski przyjaciel twrcy,
Mikoaj Rimski-Korsakow, wraz ze swym uczniem Aleksandrem Gazunowem.
Dziki temu ju w trzy lata po mierci Borodina zostaa ona wystawiona w Peters-
burgu, wzbudzajc ywy aplauz.

Fabua 4-aktowej opery Knio Igor oparta jest na treci jednego z zabytkw pimiennictwa rosyj-
kiego, pt. Sowo o pulku Igora, przy czym szereg pobocznych wtkw wysnu kompozytor z innych, I;
pieczoowicie badanych rde historycznych. Akcja opery rozgrywa si w kocu XII w. w dawnym
Igrodzie ruskim Putiwlu i w obozie polowieckim. Poowcy (barbarzyski lud rasy mongolskiej) pod
jtwodz swego chana Konczaka grabili i palili ruskie wsie i grody. Knia Igor stan wic na czele
Jpiwej druyny i ruszy na wypraw wojenn, by zniszczy drapienego wroga. Po pierwszych zwy-
twach ponis jednak klsk; ranny, wraz ze swoim synem dosta si do niewoli. Olniony walecz-
Igora, chan poowiecki, pragnc mie w nim sprzymierzeca, namawia go do zdrady oj-
ny. Sylwetk dumnego kniazia ruskiego dobitnie rysuje jego aria z II aktu, w ktrej tsknota
wolnoci czy si z alem nad jej bezpowrotn utrat:
(Andante) - piii animatn

j^ir |J* f rr r f r r
O, daj - ci, daj - ci mi suio - bo - de,

fgfrk" T-V P F f r
uiia - sn kriuifl.
a pi - Ino ha - libj) img - je

nake mio ojczyzny i honor s silniejsze ni umiowanie wolnoci, ktr mgby odzyska :
sowo chanowi, e nigdy ju nie bdzie z nim walczy. Knia Igor pragnie walk i zwycistwa,
e jest jecem. Gdy po kolejnym zwycistwie Poowcw widzi ich dzik rado i niedoje.
i zastpw niewolnikw, decyduje si na ucieczk. Po powrocie w rodzinne strony przygoto-: now
wypraw przeciw Poowcom. Akcja opery Knia Igor jest ywo urozmaicona pobocznymi i
nastrojowymi scenami, bardzo plastycznie odtwarzajcymi atmosfer dwch rnych owisk:
rosyjskiego i poowieckiego. Pierwszorzdn rol odgrywa przy tym muzyka Borodina,

181
stylizujca folklor muzyczny tych rodowisk. W operze nie brak rwnie fragmentw czysto
strumentalnych, dziaajcych odpreajco. Naley do nich przede wszystkim muzyka baletowa
tacw poowieckich w II akcie, wykonywana rwnie jako samodzielny utwr symfonie* pt.
Tace polowieckie. Przeciwstawia tu kompozytor przepojon alem i rezygnacj kantylen cw
niewolnic:

dzikim, zawrotnym tacom Poowcw:


(Andantino)
(Allegro vivp)
CLsolo

Urozmaicona rytmika z zastosowaniem licznych synkop i triol, ornamentalna, opadajca linia nd


dyczna to cechy zewntrzne melodyki wschodniej. Dziki wnikliwemu wczuciu si w atmoffl i
charakter muzyki Wschodu cechy te stwarzaj w tacach poowieckich wraenie autentyku,| sujc
barwny obraz ycia obozowego dawnych Poowcw. ,

Opera Kniai Igor dziki swym wyrniajcym si wartociom muzyczni i


scenicznym zyskaa, du popularno nie tylko w Rosji, lecz rwnie w inn;
krajach, jako jedna z najlepszych i najbardziej melodyjnych oper rosyjskich, ju
wspomniano, trudne i odpowiedzialne zadanie dokoczenia tej opery v na siebie
Rimski-Korsakow, ktry by ju wwczas wyksztaconym kompo: rem i cenionym
pedagogiem.

Mikoaj Rimski-Korsakow by modszy o 10 lat od Bd


Miodw Rinukiego-Korsakowa dina. Urodzony w 1844 r. w posiadoci Tichwin, w
nowogrodzkiej, jako syn byego gubernatora Wo
uczy si gry na fortepianie od 6. roku ycia i kontynuowa t nauk rwnie wi
tersburgu, gdzie w wieku lat 14 wstpi do szkoy marynarki wojennej. Jesid 1862
r., nalec ju od roku do Potnej Gromadki, Rimski-Korsakow udalj w dalek
podr morsk trwajc 3 lata.
Adepci sztuki eglarskiej nie mieli zbyt cikiej suby. Rimski-Korsakow pisa
podczas podry / Symfoni, rozpoczt w Petersburgu pod kierunkiem ix kiriewa.
Wraliwa jego natura wchaniaa coraz to nowe wraenia: Batyk, J rze Pnocne,
Atlantyk, kraje Ameryki Pnocnej i Poudniowej, wreszcie zij Atlantyk, potem Morze
rdziemne i powrt do kraju. Rimski-Korsakow by ju cerem marynarki i otrzyma
prac biurow w subie przybrzenej w Petersbu Wiosn 1865 r. nastpio wic
ponowne spotkanie z Baakiriewem i pozo ymi kompozytorami, ktrych entuzjazm
twrczy udzieli si Mikoajowi 182
wiksz doz fantastyki, co jest zreszt bardzo charakterystyczne dla oper.
Prawdziwe mistrzostwo osign Rimski-Korsakow dopiero w po\ lata pniej 4-
aktowej operze z prologiem pt. nieka, wedug bani Aleksandra Ostrowskiego.
Kompozytor napisa t oper do wasnego tekstu|
letnich miesicy 1880 r.
/,
Fabua nieki wywodzi si z rosyjskiej poezji ludowej, ze starych opowieci lu tzw.
bylin, opowiadajcych o niece, crce piknej Wiosny oraz krla Mro. Mu szca akcji
scenicznej oraz partie wokalne solowe i zespoowe przeniknite s melodyk < pieni
ludowych, przy czym Rimski-Korsakow, zupenie niezalenie od Wagnera, stosuje 1
motyww przewodnich, niezmiernie trafnie charakteryzujcych stany uczuciowe gwny
opery. Wrd wielu piknych arii i pieni szczeglnym liryzmem odznacza si ostatnia i
ktra umierajc pod wpywem ciepa promieni sonecznych, z alem egna ukochany l
Larghetto
W kilka miesicy po napisaniu nieki wstrzsna!
Kko Bielajewa zytorem wiadomo o mierci Musorgskiego; w 61
niej zabrako wrd yjcych rwnie AleksandraJ
na. Wypadki te nie pozostay bez wpywu na dziaalno Rimskiego-1 Tak jak
przedtem zawsze chtnie suy rad i pomoc,swym towa i teraz przede
wszystkim zaj si dokoczeniem i instrumentacj ich wych, odkadajc na
potem swoje wasne plany kompozytorskie. Dziki w 1886 r. wystawiono
P
fft Chowasz,czyzM Musorgskiego, a w 1890 r. Kma, Borodina.
Od r. 1883, a wic jeszcze za ycia Borodina, zaczo si ksztatowa kko
kompozytorw, zbierajcych si regularnie na wieczorach mu w domu
wielkiego mionika muzyki, Mikoaja Bielajewa, bogatego kup z czasem
niemal cay swj majtek przeznaczy na zaoenie wydawnictwa! nego dzie
rosyjskich kompozytorw i ustanowienie instytucji Rosyjs certw
Symfonicznych. Kierownictwo tych koncertw obj Rimski-I bdc
rwnoczenie gwnym doradc wydawnictwa i centraln post Bielajewa. W
skad Kka wchodzili przewanie modzi, wyksztaceni i kompozytorzy, jak
Anatol Ldw, Aleksander Gazunow i in. Nieza tej nowej formy dziaalnoci
w okresie tym napisa Rimski-Korsakow : skonaych utworw
symfonicznych. Obok wczeniej skomponowanej czciowego Koncertu
fortepianowego cis-moll powstaa Sinfonietta a-moll naj rosyjskie, Fantazja na
skrzypce z orkiestr na tematy rosyjskie, Kaprys Uwertura wielkanocna, a przede
wszystkim najdoskonalsze dzieo syn Sz.eherez.ada,
Suita symfoniczna Sz.eherez.ada op. 35 powstaa w
w^ki7o!^orsakowa w dwa lata po mierci F. Liszta, twrcy poematu|
nicznego.
Sam tytu Szeherezada oznacza imi legendarnej autorki wschodnich bajek, ktra j
podania opowiadaa je swemu maonkowi, gronemu sutanowi Szahriarowi,
184
i jednej nocy, aby odwlec wyrok mierci, wydawany przez sutana na kad ze swych on. Blisze j
dane dotyczce programu tego utworu podaje kompozytor w autobiografii, precyzujc go w na-i
stepujcy sposb: Programem, ktrym si kierowaem przy komponowaniu Szeherezady, byy od-
dzielne, nie powizane z sob epizody i obrazy Bani z tyfica i jednej nocy, rozrzucone we wszystkich
czterech czciach suity: morze i okrt Sindbada, fantastyczne opowiadanie carewicza Kalendera,
carewicz i carwna, wito w Bagdadzie i okrt z jedcem miedzianym, rozbijajcy si o ska. |
s
Wtkiem zespalajcym cao s krtkie wstpy do I, II i IV czci oraz intermedia w czci III, |
przeznaczone na skrzypce solo i przedstawiajce sam Szeherezad, jak gdyby opowiadajc gro-nu
sutanowi swe cudowne bajki".
Zgodnie z programem.na pocztku suity pojawiaj si dwa przeciwstawne tematy, charaktery-|
ujce gronego sutana:

Largo e maestoso ^___

ffpetante *tf

Szeherezad:

Lento

aty te wielokrotnie powracaj w przernych odmianach w przebiegu caej czteroczciowej y,


przesyconej wschodnim folklorem, stale nam przypominajc o niesamowitych okolicznociach, |
ktrych Szeherezada opowiada swe banie. Szczeglnym wdzikiem odznacza si III cz tego
symfonicznego, oparta na dwch wybitnie tanecznych tematach (Andantino quasi alle-to):
Andantino quasi allegreto

J t.
TT i 'l 111 r

nie Rimski-Korsakow nada tytuy poszczeglnym czciom suity, potem jednak zrezygnowa h,
by nie krpowa fantazji odbiorcy w trakcie suchania.

ugim dzieem symfonicznym Rimskiego-Korsakowa, ktre rwnie zdo-i sobie


saw, jest powstay o rok wczeniej Kaprys hiszpaski, bdcy rodzajem y, ktrej
stylizowane czci taneczne wi si w efektown, mienic si bar-

185
wami orkiestrowymi cao. Poszczeglne czci Kaprysu: 1. Alborada, 2. Waria 3.
Alborada, 4. Scena i pie Gitany, 5. Fandango.
Silne wraenie wywaro na Rimskim-Korsakowie bezporednie zetknicie z
muzyk Wagnera. Stao si to w cigu sezonu koncertowego 1888/89, gdy zesp
niemieckich piewakw wykona w Petersburgu jego tetralogi Piercie Nibelunft
Pod wraeniem osigni Wagnera przystpi Rimski-Korsakow do przeork
strowania niektrych swych dzie i rozpocz 4-aktow oper-balet pt. Mc utwr
oparty na tematyce z czasw pogaskiej sowiaszczyzny, wsplnie poczty przed
18 laty przez kompozytorw Wielkiej Pitki. Podczas prac nad op dwukrotnie
wyjeda za granic, by dyrygowa na koncertach muzyki rc skiej: w r. 1889 w
Paryu oraz w nastpnym roku w Brukseli. Wystpy te pr niosy saw muzyce
rosyjskiej i kompozytorowi.

Rok 1896, ktry przynis Polsce dwa wartociowe dzid


opera sadko oper Goplana Wadysawa eleskiego i poemat symfoi
czny Step Zygmunta Noskowskiego, zaznaczy si w tv
czoci Rimskiego-Korsakowa ukoczeniem jednego z najlepszych jego dzie of|
rowych: opery-legendy w 7 obrazach pt. Sadko, napisanej do wasnego tek w oparciu
o motywy bylin rosyjskich. Pisana rwnoczenie, a ukoczona o wczeniej, 4-
aktowa opera fantastyczna (rwnie do wasnego tekstu) pt. wigilijna wedug
Gogola, w ktrej wprowadzi sowiaskie mity i istoty w nadprzyrodzonego, bya
tylko kolejnym etapem, prowadzcym do stwr arcydziea operowego, jakim jest
Sadko.
m

Sadko" M. Rimskiego-Korsakowa'

186
Akcja opery toczy si w Nowogrodzie i na morzu w czasach na p historycznych, na pl legen-
darnych. Opera Sadko skada si. z 7 barwnych obrazw epickich. Oto wypdzony przez kupcw
nowogrodzkich mody glarz Sadko pozyskuje uczucie Wochowy, crki krla morza, ktra umo-?
liwia mu zdobycie ogromnego majtku. Zarzucona przez niego sie ku najwyszemu zdumieniu ;
bogatych kupcw wyawia z jeziora Ilme ryby z prawdziwego zota. Za uzyskan fortun i kupuje
Sadko okrty oraz towary i podruje po caym wiecie a do chwili, gdy krl morza za-, da
zapaty za tak hojny podarek. Sadko musi opuci si na dno morza. Tam pojmuje Wochow, I crk
krla, za on i chtnie zabawia sw gr cay dwr krlewski. Lecz zrywa si nagle burza, l a wrg
krla morskiego pozbawia go wadzy. Sadko ze sw on wydostaje si na ziemi, gdzie Wo-I chowa
zostaje zamieniona w rzek wpadajc do jeziora Ilme, a Sadko wraca do Nowogrodu.
Opierajca si w duym stopniu na dawnych skalach ludowych melodyka opery Sadko jest prze-
Jwanie typu recytatywnego, niemniej nie brak i tu zamknitych form arii i pieni. Jedn z najpik-
Iniejszych jest scena nad jeziorem Ilme (z drugiego obrazu), w ktrej nie znajdujcy zrozumienia Iii
ludzi Sadko piewa sw tskn pie, wywoujc pojawienie si piknej crki krla morskiego |W
otoczeniu sistr i przyjaciek:
Adagio

Niezwyk popularno zdobya sobie Pie indyjska z IV obrazu opery Sadko. Jest to jedna z trzech
iefai,. ktre piewaj kolejno obcokrajowcy na yczenie bogatego ju Sadka, wybierajcego si ! sw
druyn w morsk podr. Przybysz z Indii opowiada w tej pieni o morzu poudniowym, | jego
tajemnicach, bogactwach i dziwach, chcc sw czarujc melodi zachci do podry
te strony.
Andantino ^0;ct
-H- p P p | J ' J ^ J J ) ^ | J J l j l ^ j g Kto li-
czy mgdiame-iity ui stalnych gro-tach,kto li-czyi

m
pe-rfy pord mrz po-hi-dnia, tj) -si-ce krs io-dyj-skich ziem .
Opera Sadko, ktrej szereg fragmentw wywodzi si z napisanego przed nie-; :}na
30 laty obrazu symfonicznego pod tym samym tytuem, wystawiona zoila po raz
pierwszy w Moskwie pod koniec 1897 r. i od razu zyskaa trwae po-
azenie.
W ostatnich 10 latach swego ycia Rimski-Korsakow zajmuje si niemal wycznie
muzyk operow i dziaalnoci pedagogiczn. Do najwybitniejszych
t lata dzie operowych okresu nale.: 4-aktowa opera pt. Bajka o carze Satanie

(1900) wedug Pusz-na, rwnie 4-aktowa Opowie o niewidzialnym grodzie


Kitieu i o dziewicy Fiewronii
1) wedug starorosyjskiej bani i poda, 3-aktowa opera Zjkoty kogucik (1907)
dug Puszkina oraz l-aktowa opera w trzech obrazach pt. Niemiertelny Konej
2), skomponowana do sw wasnych. Opery te, a zwaszcza Niemiertelny Kociej
%loty kogucik, nale do arcydzie operowych pocztku XX w., w ktrych Rim-
187
Opowie o niewidzialnym grodzie Kitieu" M. Rimskiego-Korsakowa

ski-Korsakow sign szczytw swego mistrzostwa. Bez porwnania mnieji


znaczenie i warto posiadaj inne opery Rimskiego-Korsakowa powstae w czasie
(Carska narzeczona, Serwilia, Pan Wojewoda i in.).
Twrczo Rimskiego-Korsakowa obejmuje ogem 14 oper, ok. 100 pie (w
tym ponad 20 na chr), 3 kantaty, ponad 20 dzie symfonicznych, 6 utworj na rne
instrumenty solowe z towarzyszeniem orkiestry, par utworw karne nych i szereg
utworw fortepianowyeh. Do wanych publikacji nale 3 zbi pieni ludowych
(155 pieni we wasnym opracowaniu). Z dziaalnoci pd giczn Rimskiego-
Korsakowa wie si powstanie dwch niezwykle wartoi wych publikacji. S to:
Praktyczny podrcznik harmonii, wydany w r, 1884, i instrumentacji, wydane po
mierci kompozytora, w 1913 r. Do uczniw Rimsl go-Korsakowa naleeli prcz
Gazunowa i Ldowa Strawiski, Proko Grieczaninow, Arieski, Miaskowski i
in., a take wybitny kompozytor Ottorino Respighi. Mikoaj Rimski-Korsakow
zmar w r. 1908 w wieku lat j Na rok przed mierci, wiosn 1907 r., odby ostatni
podr do Parya, dyrygowa swoimi utworami, zdobywajc powszechne uznanie.
Obok Musorgskiego i Borodina najwybitniejszym wspczesnym mu koi torem
rosyjskim by Piotr Czajkowski (Rimski-Korsakow przey go o 15.

Pytania i wiczenia do rozdziaw 7-8


1. Przedstaw pokrtce stosunki polityczne i spoleczno-kulturalne w Rosji w drugiej polewie
2. Wymie kompozytorw Wielkiej Pitki i podaj waniejsze daty z ich ycia.
3. Co wiesz o Musorgskim i jego fantazji Noc na ysej Grze?

188
4. Podaj trei opery Borys Godunow i Chowaszczyzna.
5. Scharakteryzuj Obrazki z wystawy Musorgskiego.
6. Co wiesz o yciu i twrczoci Borodina?
7. Omw U Symfoni i W stepach Azji rodkowej Borodina.
8. Podaj tr f opery Knia Igor Borodina.
9. Opisz przebieg studiw muzycznych Rimskiego-Korsakowa.
10. Scharakteryzuj opery Noc majowa i nieka. H.
Co wiesz o suicie symfonicznej Szeherezada?
12. Scharakteryzuj oper, Sadko Rimskiego-Korsakowa. ,
13. Omw twrczo lat ostatnich Rimskiego-Korsakowa.

Piotr Czajkowski

Starszy o 4 lata d Mikoaja Rimskiego-Korsakowa, znakomity kompozytor rosyjski


drugiej poowy XIX w., Piotr Czajkowski, urodzi si w 1840 r. w
ii studia
miasteczku Wotkisk t Uralu. Jego ojciec, pochodzcy ze zuboaej
szlachty, z zawodu inynier gr-ctwa, zajmowa w Wotkisku stanowisko
kierownika metalurgicznych zaka-przemysowych do r. 1848 kiedy to wraz z ca
rodzin przenis si do Pe-sburga. Tu zgodnie z wol rodzicw ukoczy Piotr
Czajkowski Instytut Pra-tticzy i ju jako 19-letni modzieniec rozpocz prac w
ministerstwie sprawie-roci. Jednake niezwykle silne skonnoci do muzyki
zmieniy wkrtce ra-^kalnie bieg jego ycia. Od dziecistwa rozmiowany w
muzyce, pierwsze lekcje ' na fortepianie pobiera u swej matki, ktrej mier gboko
przey jako 14-letni opiec. Mia rwnie zawodowych, prywatnych nauczycieli-
muzykw, ojciec viem rozwija zdolnoci muzyczne syna, widzc jego postpy w
grze i szczere, zainteresowanie t dziedzin sztuki. Umuzykalnienie wszak byo
mile wi-aym dopenieniem wyksztacenia oglnego. Piotr Czajkowski marzy
jed-o czym zupenie innym, o cakowitym powiceniu si muzyce. Stale ucz-na
koncerty i na przedstawienia operowe, zachwycajc si zwaszcza nalewa muzyk
rosyjsk Glinki. Czu, e mgby owiada si w muzyce, e jest to jego powoali
gdyby tylko opanowa technik tworzenia.
em 1861 r. wyjecha Czajkowski po raz pierwszy

f granic. Zwiedzi Niemcy, Belgi, Angli i Fran-


towarzyszc jako sekretarz i tumacz znajome-
inynierowi. Nawa nowych wrae nie prze-
a jednak snu marze o sztuce. Po powrocie
droy rozpocz nauk teorii, a w nastpnym
zapisa si do konserwatorium w Petersburgu,
ne studia muzyczne pod kierunkiem Antonie-
iRubinsteina rozpocz Czajkowski, majc lat 22.
oku zdoby si na krok decydujcy zrezygno-
|z pracy w ministerstwie, by mc cakowicie zaj
ompozycj. Napisawszy kilka utworw symfonicz- Piotr
Czajkowski
189
nych, kameralnych i fortepianowych, ukoczy w r. 1865 klas kompozycji kon-
serwatorium petersburskiego ze srebrnym medalem.
Bezporednio po ukoczeniu studiw przenis si Czajkow-
W
w o krraie mo^kiewlkm ^ do Moskwy, gdzie zosta nauczycielem teorii w tam
tejszym konserwatorium. Dwunastoletni pobyt w Moskwie ,
(186677) to okres rozkwitu talentu Czajkowskiego. Dziea skomponowane w
tym czasie reprezentuj zasadnicze formy, w ktrych Czajkowski najchtniej j si
wypowiada; s to: symfonie, programowa fantazja symfoniczna, koncert
instrumentalny, opera, balet, miniatura fortepianowa i pieni. Cztery Symfoniel
Czajkowskiego napisane w tym okresie: / g-moll pt. Marzenia zimowe (1866), lit c-
moll, zwana Maorosyjsk (1873), III D-dur, zwana Polsk (1875), ora.z JV f-molli
(1877), wykazuj stay rozwj techniki kompozytorskiej i coraz wikszy przypywl
inwencji twrczej. W cisym znaczeniu programowa" jest tylko / Symfonia, Ma-l
renia zimowe, gdy tytu ten zosta jej nadany przez kompozytora. Nazwa Mah
rosyjska dla // Symfonii uywana jest niekiedy ze wzgldu na wprowadzone niej
tematy ukraiskie we wstpie oraz w finale, tj. w IV czci. W 5-czciowej ///
Symfonii, zblionej form do suity, kompozytor zastosowa w ostatniej czesi rytmik
poloneza z tego wzgldu okrelana jest niekiedy nazw Polska. tomiast IV Symfonia
f-moll, jakkolwiek nie posiada specjalnego tytuu, awien pewien program.
Dowiadujemy si o tym z listu Czajkowskiego, w ktrym m.in. pisze na jej temat: Symfoi moja jest
oczywicie programowa, lecz program jej jest taki, e sformuowa go sowami w a< sposb nie mona",
W innym licie Czajkowski wyjania, e temat wstpu (ktry pojawia si rw w finale) przedstawia fatum,
z si, niezmiennie stojc na drodze do szczcia.

Andante sostenuto

II cz symfonii (Andantino) to wspomnienia, III (Scherzo) jak podaje kompozytor nie adnych
okrelonych uczu, lecz wprowadza jedynie nieco podniecajcy nastrj; s to nie : zane z sob obrazy,
ktre w chwili, gdy zasypiamy, powstaj nagle w naszej wyobrani i znikaj. Cz ta ze staym
pizzicato instrumentw smyczkowych, przeciwstawianiem i c: barw poszczeglnych grup orkiestry
jest arcydzieem instrumentacji Czajkowskiego. W<s szybka cz IV, tj. fina, oparta jest na
popularnej rosyjskiej piosence ludowej W polu brzoza i
(Allegro con fuoco)
/i IC1.

,
fefc: U f Qj-|li[gJ^=
tf irrrrr ^i
^^ cj^f
^ r, mr r r iy >r prrrn>f= =*=
Jeli nie znajdujesz radoci w sobie, patrz na innych ludzi. Id midzy lud. Spjrz, jak on j si
weseli, niepodzielnie oddawa si radosnym uczuciom". W zakoczeniu opisu IV i Czajkowski
dodaje: S radoci proste, lecz silne, ciesz si szczciem innych. y mimo
mona

190
Moskwa Kreml

IV Symfonia powstaa na krtko przed wyjazdem Gzajkowskiego za granip r. 1877,


w okresie rozstroju nerwowego, ktremu jednak silna natura kompo-tora nie poddaa
si. Dzieo to zostao ukoczone w tyme roku w Szwajcarii, pis treci swej muzyki,
jaki sprbowa da Czajkowski, jest bardzo znamienny, jfykazuje, e muzyka dla
niego stanowia rodek do wyraenia wewntrznych nw psychicznych, wasnych
uczu i nastrojw. Dlatego muzyk Czajkowskie-nazywamy skrajnie subiektywn
(podmiotow, osobist) w odrnieniu od ziej obiektywnej (przedmiotowej,
rzeczowej), czsto nawet opisowej muzyki skiego-Korsakowa, Borodina czy
Musorgskiego. Przeycia psychiczne czo-ka odczuwajcego tragedi
osamotnienia, uporczywie dcego do osigni-szczcia to tre wewntrzna
wielu utworw Czajkowskiego.
Mimo odmiennej postawy twrczej wiele czyo Gzajkowskiego z Wielk Pitk,
przede wszystkim za umiowanie muzyki ludowej, z ktrej
l a Wielka Pitka.
> i Julian bogactwa Czajkowski obficie zysta. Czajkowski by jednak
kompozytorem, ktry przeszed tradycyjny kompozycji, a
nabyta wiedza umoliwia peny rozwj jego talentu. Szczepie silne wizi
przyjani czyy go z Rimskim-Korsakowem, ktremu chtnie pela rad i
wskazwek w trakcie jego samoksztacenia" kompozytorskiego ziwiajc jego
talent oraz indywidualno artystyczn, broni go przed atakami ykw
muzycznych. Przyjani si rwnie z Baakiriewem i korzysta z jego w pieni
ludowych. O zainteresowaniu Czajkowskiego folklorem muzycznym dczy
opracowanie 50 rosyjskich pieni ludowych na fortepian w ukadzie na jce.
wiadcz o tym rwnie jego pieni dziecice, oparte na rosyjskich moty-oraz
zbir 65 rosyjskich pieni ludowych, wydawanych w piewnikach.

191
Przyjedajc do Petersburga, czsto bra aktywny udzia w dyskusjach i wieczor|
muzycznych Kka Baakiriewa, a potem Kka Bielajewa. W swj wasny, ginalny
sposb suy tej samej sprawie tworzenia narodowej muzyki rosyjs Oprcz
czterech symfonii w moskiewskim okresie twrczoci napisa Gzajkc poemat
symfoniczny Fatum, uwertur-fantazj Romeo i Julia wedug Szeks fantazj-
uwertur symfoniczn Burza wedug Szekspira oraz fantazj symfonie Francesca da
Rimini1 wedug Dantego. Ujmuje je Czajkowski w wobodnie potra wan form
allegra sonatowego.
Najbardziej spord tych dzie popularna uwertura-fantazja Romeo i Julia zawiera / wienie
dwch zasadniczych tematw: tematu wrogoci, ktra panowaa pomidzy powanii rodami
arystokratycznymi:
Allegro giusto

i tematu mioci modej pary, kochajcej si wbrew woli rodzicw: (Allegro


giusto)
espreaivo
Jj J
Myl napisania uwertury podsun Czajkowskiemu Baakiriew, ktremu utwr ten jest dedyk
Kompozycja ta zyskaa szczeglne uznanie Wielkiej Pitki.

W r. 1874, upamitnionym petersbursk premier


((Koncert fortepianowy b-moll
op. 3? Godunowa i powstaniem Obrazkw z wystawy Mu
skiego, stworzy Czajkowski swj synny / Koncert,
pianowy b-moll ukoczony z pocztkiem nastpnego rokuj utwr ten podbi wi
publiczno koncertow caego wiata.
Koncert fortepianowy Czajkowskiego rozpoczyna si powolnym, majestatycznym ktrego
gwny temat wykonuje na przemian orkiestra i solista, nawzajem sobie akomp
(Andante non troppo e molto maestoso)

l
iT.f lfrM-

1
W tumaczeniu dosownym: Franciszka z Rzymu. W swych wdrwkach po piekle i autor
jej cie i wysuchuje przedziwnej historii. M, za ktrego wysza z woli rodzicw,; ycia j i
swojego brata Paula w chwili, gdy czytali wsplnie lektur. Francesca i Paulo ko za ycia i teraz
przebywaj razem, lecz skazani s na wieczne potpienie.

192
Nastpujce z kolei allegro sonatowe (Allegro con spirito) zawiera dwa przeciwstawne, szeroko t
rozbudowane tematy. Pierwszy o tanecznym, artobliwym charakterze oparty jest na melodii
^ukraiskich lirnikw, ktr sysza kompozytor spdzajc miesice letnie u swej siostry, mieszkaj-f.cej
na Ukrainie:
(Allegro con spirito)
-3i rpgi i3 r, p ,

j*

f-"
temat odznacza si piewnoci i spokojem: Poco
meno mosso

>.'.r 11 r ri f T if
m
ukazujcej si pod koniec I czci wirtuozowskiej kadencji kompozytor daje solicie wdziczne do
popisu.
II cz koncertu, Andantino simplice, wprowadza nastrj melancholijny, peen gbokiej zadumy. kie,
delikatne dwiki fletu intonuj na tle orkiestry melodi tematu gwnego o cechach pieni ;j.
Nastpnie przejmuje j fortepian:
(Andantino simplice)

m'
cz koncertu, Allegro confuoco, to rondo sonatowe, zawierajce dwa zasadnicze tematy. r
humorem, porywajcy sw prostot i rozmachem temat pierwszy wykorzystuje melodi q
ukraiskiej pieni wiosennej Wyjd, wyjdi, Jwanku:
(Allegro con fuoco)
B.

uje z nim liryczny temat drugi, bdcy wytworem wasnej inwencji kompozytora: Poco

meno mosso
obu tematach opiera si rwnie wirtuozowska koda koncertu.

| Pogadanki o muzyce II <

193
Jezioro abdzie" P. Czajkowskiego

W koncercie swym Czajkowski nie tylko wykorzystuje w peni dotychczasow


zdobycze techniki gry, oparte gwnie na osigniciach pianistycznych Liszti lecz
rwnie wprowadza zupenie nowe efekty brzmieniowe. Koncert ten do cieszy si
ogromn popularnoci.
Najbogatszy we wraenia muzyczne by dla Czajkowskie
tabdze
" rok 1876, w ktrym dwukrotnie odby podr za granjo
do Parya, gdzie podziwia najnowsz oper francusk
Carmen Georges'a Bizeta, oraz do Bayreuth, gdzie* zosta zaproszony na uroc
premier tetralogii Piercie Mbelunga Wagnera. W tym okresie ukoczy sw
pierwszy balet, Jezioro abdzie, pisany na zamwienie dyrekcji Teatru Wielkiej w
Moskwie.
Forma baletu1 w zasadzie jest bliska operze: cao dzieli si na akty (zv 3 lub 4)
lub wprost na sceny, zoone z tzw. numerw, w ktrych miejsce kalnych partii
solowych i zespoowych zajmuje taniec, a rol recytatywu spe pantomima zesp
ruchw i gestw tancerzy, ktre .wyraaj przebieg dramatycznej2. Pojcie taca w
balecie nie oznacza bynajmniej schematyc
1
Okrelenie balet" (z wl. balio, tj. taniec) moe ponadto oznacza scen tacw zbiori w
operze (scena baletowa) lub zorganizowany zesp taneczny biorcy udzia w balecie lub!
baletowej (zesp baletowy).'
2
Okrelenie pantomima" (z gr. pantomimo!, tj. wszystko naladujcy) moe mie ponadto i
znaczenie: 1. rozpowszechnione w redniowieczu przedstawienie sceniczne, w ktrym gra al
ograniczaa si do mimiki, i 2. specjalny rodzaj baletu o przewaajcych cechach panto lecz
posugujcy si rwnie tacem.

194
ruchw, typowych dla taca uytkowego. Taniec w balecie to artystyczna ruchowa
stylizacja tacw uytkowych lub taneczna interpretacja rozbrzmiewajcej muzyki
baletowej, ktra nie musi by szeregiem tacw. Samo pulsowanie mocnych i sabych
czci taktw daje ju tancerzom sposobno do rozwijknia bogatych form interpretacji
ruchowej; nad jej jakoci czuwa dowiadczony ba-letmistrz, zwany rwnie
choreografem (z grec. choreia, tj. taniec, grapho, tj. pisz). Muzyka baletowa powinna
by cile dostosowana do libretta, tj. literackiego opracowania treci danego baletu,
ktra ju w zaoeniu przewiduje liczne tace charakterystyczne i suity tacw w
poszczeglnych aktach lub obrazach1.
Czteroaktowe libretto baletu Jezioro abdzie oparte jest na wtkach zaczerpnitych
z bani ludowych.
Gwn postaci na ktrej zerodkowuje si akcja baletu, jest pikna dziewczyna, Odetta, przy -
bierajca posta abdzia, by uchroni si przed atakami nienawici swej macochy, czarownicy Dorny.
Odett pokocha mody ksi Zygfryd, ktry dowiaduje si, e ze czary strac nad ni wadz, jeli
zgodzi si ona zosta jego on. Uradowany ksi w czasie balu w paacu owiadcza si. Ku jego
przeraeniu okazuje si jednak, e czarownica przybraa na balu posta Odetty. W zapadajcych nagle
ciemnociach rozlega si okropny chichot, a przy wietle ksiyca pojawia si Odetta w postaci
abdzia z koron na gowie. Zrozpaczona z powodu domniemanej zdrady, oddala si na brzeg jeziora.
Tumacze ksicia nie moe zrozumie. Chcc zniszczy moc czarw, ksi zrywa jej koron i
wrzuca do jeziora, nie wiedzc, e w ten sposb uatwi czarownicy zemst nad Odetta. Wzburzone fale
jeziora wcigaj Odett i ksicia w gbie, a gdy burza si uspokaja, na tafli jeziora w wietle ksiyca
ukazuje si para abdzi: biay i czarny. W orkiestrze pojawia si po raz ostatni temat Odetty:

a Allegro agltato __
IJ.1JJNT7U 3 l'J'
fff
Oprcz wymienionych postaci w balecie Jezioro labdzie wystpuje szereg innych: zy duch Ru-
dows, Otylia jego crka, dwaj przyjaciele ksicia, jego matka, liczne grono dworzan, dam dworu
i in. Kada z tych osb ma oczywicie swoia rol, taczon solo lub w duecie, tercecie czy wikszym
zespole; ruchem wyraaj one sw tr /ntrzn.
,Od czasu prapremiery (1877) balet ^zajkowskiego Jezioro labdzie odnosi zawsze due sukcesy.

Depresja psychiczna Czajkowskiego, pogbiona nieudan


wyjazd z kraju prb zaoenia rodziny, staa si z kocem r. 1877 przy
czyn powanej choroby i wyjazdu kompozytora na po
lecenie lekarzy do Szwajcarii i Woch.
W czasie swej J2-Jetniej dziaalnoci w Moskwie oprcz dzie omwionych
tCzajkowski napisa ponadto 30 pieni, cieszcych si du popularnoci, szereg
antat, okoo 40 utworw fortepianowych w tym cykl 12 miniatur programo-ch pt.
Pory roku, 3 kwartety smyczkowe, muzyk do sztuk teatralnych, 4 Opery wariacje na
wiolonczel z towarzyszeniem orkiestry.

1
Zdarzaj si rwnie wypadki dostosowania libretta baletowego do dzie muzycznych nie ych z
myl o balecie. Do przykadw inscenizacji baletowej dzie tego rodzaju naley np. Noe Grze
Musorgskiego.

195
Od r. 1878 przez 7 lat Czajkowski podrowa samotnie po krajach Eur
zachodniej, nigdzie nie zatrzymujc si na stae i czsto odwiedzajc kraj roc ny.
Taki kosztowny tryb ycia umoliwia kompozytorowi wydatna pomoc nansowa,
jak uzyska od Nadiedy von Meck (wym. fon Mek), bogatej wdc ktrej zgodnie
z jej yczeniem nigdy osobicie nie pozna, ograniczaj swoj znajomo jedynie
do czstej wymiany listw. Bezporednio po przyjd dzie do Szwajcarii, gdzie
zamieszka Czajkowski w maym miasteczku nad Je rem Genewskim, przede
wszystkim zinstrumentowa i wykoczy rozpocz w Moskwie utwory. Bya to IV
Symfonia, o ktrej ju bya mowa, oraz nowa op pt. Eugeniusz Oniegin. Ponadto
wiosn tego roku skomponowa Koncert sk towy. Wszystkie te trzy utwory nale
do arcydzie Gzajkowskiego.

Opera Eugeniusz Oniegin nazwana zostaa przez komp


opera "Eugeniusz onieftin tora scenami lirycznymi" w 3 aktach. Dzieo rzeczywii
posiada charakter wybitnie liryczny, a nie dramatyczjj Moderato a
jak na przykad Borys Godunow Musorgskiego. Opowiada ono o wewntrzny!
przeyciach osb ze rodowiska, w ktrym kompozytor stale przebywa, tj. i
rodowiska inteligencji rosyjskiej. Libretto napisane przez brata kompozyto|
Modesta Czajkowskiego, opiera si na poemacie Puszkina Eugeniusz Oniegin. Ak
rozgrywajca si w pocztkach XIX w. w/pewnym majtku ziemskim i czcio w
Petersburgu, jest dosy prosta.
Dwaj serdeczni przyjaciele, Oniegin i Leski, w wyniku nieporozumienia, do jakiego podczas
balu, wyzywaj si na pojedynek, cho obaj wiedz, e jest on cakowicie bez sensu. W l jedynku tym
ginie Leski, poeta, do ostatniej chwili przekonany o braku wzajemnoci strony swej narzeczonej,
Olgi. Siostra Olgi, Tatiana, darzy z kolei nie odwzajemnionym uczuciem Oniegina, wiatowca i
bywalca salonw. Charakterystyczny motyw z monologu Tati| (I akt), piszcej wzruszajcy list do
Oniegina:
Andante

jest bliski motywowi przewodniemu ostatniej arii Leskiego (z II aktu):


(Andante)

molto etpresua
"W obu wypadkach charakteryzuj one podobny stan uczuciowy. Z dalszego przebiegu akcji i e
rwnie Tatiana popeni bd w swym yciu. Gdy po wielu latach spdzonych za granic < wraca
do Petersburga i pragnie j poj za on, Tatiana jest ju on ksicia Griemina.' swe
uczucia, egna si z Onieginem na zawsze.

Dzieje wszystkich czterech bohaterw opery kocz si tragicznie, cho z tych


osb pragna i moga by szczliwa. Atmosfera pesymizmu odpov wczesnym
nastrojom kompozytora. Tworzc oper Eugeniusz Oniegin, Czajko przeywa losy
swych bohaterw bardzo gboko; wynika to z jego listw. Tri
196
warto i powodzenie, jakie zyskaa ta opera, stawia j na rwni z najlepszymi operami
lirycznymi XIX w. Jest ona zarazem jedn z najwybitniejszych oper rosyjskich nie tylko
ze wzgldu na ukazanie w niej szeregu scen z ycia spoeczestwa l' rosyjskiego, lecz
przede wszystkim ze wzgldu na ujmuc sw prostot i liryzmem muzyk o typowo
rosyjskich cechach melodycznych.
Koncert D-dur, napisany wiosn 1878 r. w cigu jednego miesica to trzecie dzieo,
ktre upamitnio pierwszy rok pobytu kompozytora na
Koncert skrzypcowy D-dum
op. 36 Crajkowsldego obczynie. Ten wartociowy i efektowny utwr przynis istotne
wzbogacenie skrzypcowej literatury koncertowej.
Zgodnie z zaoeniami formy koncertu jego cz I (Allegro moderato. Lento. Moderato assai),
utrzymana w formie allegra sonatowego, przeciwstawia sobie dwa tematy: uroczycie brzmicy
temat pierwszy:
Moderato assai
i liryczny temat drugi, o typowej dla Czajkowskiego rozlewnej kantylenie:

con
solo motto espressione

dolciutmo rall.

(Moderato assai)
|II cz koncertu, Canzonetta (wym. kanconetta, z w. piosenka), w tempie Andante, o 3-cze.ciowym ci
typu ABA, wprowadza nastrj melancholii. Oto jej zasadniczy temat:

Andante

*1 molto eiprciiwo

rr r
nie kontrastuje z ni Final koncertu (Allegro nioacissimo), utrzymany w ywioowym, tanecznym
nie rosyjskich tacw ludowych. W swobodnie potraktowanej formie ronda sonatowego przeciw-iwa
kompozytor dwa zasadnicze tematy, tj. skoczny temat pierwszy, penicy rol refrenu:

197
(Allegro vivaciggimo)

oraz rwnie taneczny, lecz bardziej spokojny i nastrojowo skupiony temat drugi,'
stopniowo przyspieszanym tempem:

. (Meno mosso)
Wszechstronne wyzyskanie techniki gry skrzypcowej stawia to nacechowane szczeroci' dzieo w
rzdzie najlepszych koncertw skrzypcowych XIX w. Jakkolwiek ,poczttoNO go za utwr
technicznie bardzo skomplikowany, a nawet niewykonalny, zdoby z czasem popularno wrd
skrzypkw wbrew wszelkim zarzutom, jakich nie szczdzia mu owcze krytyka.

Nieustanne podre Czajkowskiego po krajach Euro ata


podry czajkowskiego zachodniej (Szwajcaria, Austria, Wochy, Francja, Nie
cy) bynajmniej nie przeszkadzay mu tworzy. Gz
odwiedza rwnie swj kraj rodzinny, przyjeda do Petersburga, Moskv
Kijowa, a take w odwiedziny do swej siostry przebywajcej na Ukrainie. latem 1878 r.
wykoczy szereg nowych kompozycji fortepianowych, jak: 12 u(\ rw (redniej
trudnoci) op. 40, Sonat G-dur oraz zbir 24 miniatur pt. Album mlodziey, ktry
dedykowa synkowi siostry. W dwa lata pniej, w r. 1880, wy< koczy tu nowe
kompozycje symfoniczne: // Koncert fortepianowy G-dur, Kap wioski, Uwertur
uroczyst Rok 1812" i liczn Serenad. G-dur na orkiestr smyczkov W okresie tych
nieustannych podry, trwajcych 7 lat (do pocztku r. 1885| powstay, ponadto m.in.
2 nowe opery (Joanna d'Arc i Mazepa), 3 suity na wie k orkiestr symfoniczn, Trio
fortepianowe a-moll, szereg utworw fortepianowych skrzypcowych i pieni (w tym 16
pieni dla dzieci) oraz muzyka do sztuki te tralnej pt. nieka Ostrowskiego.
i krlewna
Z pocztkiem 1885 r. powrci Czajkowski na stae : do orzechwn
powrt do Rosji Rosji i zamieszka w pobliu Moskwy, podejmujc na HOM
dziaalno pedagogiczn w konserwatorium. Tworzy
dal, a wkrtce nawet przeamawszy sw chorobliw niemiao zacz dyc
gowa orkiestr symfoniczn odnoszc nadspodziewane sukcesy. Czajkoy
zasyn niebawem w kraju i za granic jako wietny dyrygent, a w czasie sv

198
iwystpw propagowa przede wszystkim twrczo
Irosyjskich kompozytorw. Triumfalne podre kon-
Icertowe zawiody go w r. 1891 a do Stanw Zjedno-
fczonych. Czajkowski stan u szczytu sawy. W r. 1893,
tn kilka miesicy przed mierci, uniwersytet w Cam-
Ibridge (wym. Kembryd) przyzna mu honorowy tytu
tdoktora muzyki.

Wrd kompozycji z ostatnich 9 lat ycia Czajkow-


kiego znajduj si: symfonia programowa Manfred
iwedug Byrona, czwarta suita pt. Mozartiana oraz uwer-
ura fantastyczna Hamlet wedug Szekspira; na szcze-fglne
wyrnienie zasuguj: opera Dama Pikowa, dwa
nowe balety pica krlewna i Dziadek do orzechw, oraz
piotr
dwie ostatnie symfonie. ' Uzajkowski
Pooenie specjalnego nacisku na wyraanie muzyk stanw
na pikowa.. uczuciowych bohaterw wystpujcych w operze i zasto
sowanie w zwizku z tym techniki motyww przewodnich
pbserwujemy nie tylko w Eugeniuszu Onieginie, lecz rwnie w innych operach
ajkowskiego. Widzimy to zwaszcza w powstaej w 12 lat pniej, we Florencji,
-aktowej operze Dama Pikowa wedug noweli Aleksandra Puszkina, przedstawia
jcej tragiczn walk dwch namitnoci: mioci i hazardu. W odrnieniu od
diosnego liryzmu Eugeniusza Oniegina panuje tu nastrj balladowej grozy.
.Bohater tej opery, oficer Herman, pragnc zdoby majtek w grze hazardowej, usiuje wydrze ej
Hrabinie tajemnic szczliwych kart. Hrabina, przeraona jego zachowaniem si, dostaje serca i
umiera. Wnuczka jej Liza, narzeczona Hermana, zawiedziona w swych uczuciach, ni samobjstwo.
Tymczasem Hermanowi dopisuje szczcie w grze duch Hrabiny zdra-[ mu tajemnic szczliwych
kart. Herman ryzykuje wreszcie cay swj majtek i z przeraeniem za, e w decydujcym momencie
zamiast szczliwej karty asa trzyma w rku dam , ktra przynosi mu zgub. Ponownie
ukazuje mu si duch Hrabiny. Herman traci zmysy [.'przebija si sztyletem.

W muzyce opery Dama Pikowa znalaza odzwierciedlenie zarwno wytworna


nosfera salonw, jak i niesamowito oraz groza sytuacji tej prawdziwie bal-owej"
opery.
Wspomniane dwa balety Piotra Gzajkowskiego stanowi
i krlewna..
: do orzechw.. wybitne osignicie kompozytora; one te przyczyniy si
do tego, e twrczo baletowa Czajkowskiego zyskaa tc
znaczenie midzynarodowe. W zakresie muzyki baletowej jest Czajkow-,
reformatorem: przenosi bowiem do formy baletowej zdobycze przejte z was-
muzyki operowej i symfonicznej. Ju w lirycznym balecie Jezioro abdzie po-gbi i
wzbogaci tradycyjn form baletow, rozwijajc sceny pantomimiczne jjmujc
poszczeglne fragmenty baletu w zwarte formy muzyczne. Dwa nastpne ety,
rwnie oparte na tematyce baniowej, reprezentuj odmienne typy. stal w r.
1889 pica krlewna to balet fantastyczny, a ukoczony w 3 lata

199
pniej Dziadek do orzechw to balet charakterystyczny. We wszystkich
letach stosuje Czajkowski technik motyww przewodnich w celu pogb
rakterystyki psychologicznej poszczeglnych postaci. /
Fabua baletu pica krlewna opiera si na francuskiej bani z XV w. Nad l crk krla
Florestana, wisi kltwa zej czarodziejki Carabosse, rzucona w dzie i ksiniczka
doronie, ukuje si wrzecionem i zapadnie w sen trwajcy dopty, do si jaki ksi i nie
zbudzi jej pocaunkiem. Kltwa si spenia i krlewna wraz z i zapada w gboki sen,
trwajcy 100 lat. Lecz czuwa nad ni dobra Wrka Bzowa i i upionego dworu bawicego
na polowaniu modego ksicia Florimonda, ktry i cay dwr. Balet koczy si weselem
krlewny z ksiciem, co jest okazj do popisw 1 rozmaitszych postaci baniowych (m in.
Czerwonego Kapturka i Wilka), po ktrych t zbiorowy.

Trzeci balet Czajkowskiego, pt. Dziadek do orzechw wedug bani E. T|


manna, powsta w r. 1892. Oto jego fabua:
W wigili Boego Narodzenia dzieci otrzymuj moc podarkw. Jest wrd nich i
wygldajca zabawka, ktr dostaa Marynia od swego ojca chrzestnego: maa figurkao f
szczkach, suca do rozupywania orzechw tzw. dziadek do orzechw. Nie zaraz zepsu
t zabawk. W nocy przychodzi Marynia do pokoju z choink i zabawkami, l raz obejrze
dziadka, ktrego uoya w eczku swej lalki. Bije pomoc, z norek zastpy myszy i
rozpoczynaj zaarty bj z formujc si armi piernikowych onierzy,! si rozpaczliwie. W
bj rusza rwnie dziadek do orzechw i walczy zawzicie ze stj krlem. Widzc to, Marynia
ratuje dziadka, ktry przemienia si w piknego ksicia, l za uratowanie ycia i prowadzi do
czarodziejskiego krlestwa sodyczy. Maryni i! tutaj z entuzjazmem poddani z cukrow
wieszczk na czele. Wszyscy si wesel, co je przedstawienia szeregu tacw
charakterystycznych, po ktrych nastpuje walc kwiatc jak w picej krlewnie balet koczy
si tacem zbiorowym.
Wspomniane tace charakterystyczne i walc kwiatw weszy w skad oddzielnej
Czajkowskiego: Suity z muzyki do baletu Dziadek do orzechw, ktra staa si jedn z szych
kompozycji Czajkowskiego. Zawiera ona ponadto zaczerpnit z baletu uwertur i | z I aktu.
Suita Czajkowskiego przedstawia si wic nastpujco: po Uwerturze miniatt
Allegro giusto
Y,HVn.*p U Ll
-
nastpuje szereg tacw charakterystycznych 1. Marsz, 2. Taniec wieszczki cukrowej,\
syjski trepak, 4. Taniec arabski, 5. Taniec chiski, 6. Taniec pastuszkw (grany na :
czynajcy si:
(Andantino)

i na koniec 7. Walc kwiatw, ktrego gwny temat intonuj rogi: (Tempo


di valse)
dolce canlabile
200
W pogodnej muzyce baletu Dziadek do orzechw Gzajkowski w niezmiernie trafny
sposb potrafi oywi wiat dziecicych zabawek i po mistrzowsku wyra-. ri gr
dziecicych uczu.

W porwnaniu z muzyk baletow skrajnie odmienny charakter posiada muzyka


Czajkowskiego w jego ostatnich symfoniach. Tam kompozytor
V l VI Symfonlau ;,
OiJkowkie|Jo wyraa muzyk wiat bani, naiwnych wzrusze dziecicych, tu
natomiast swj wiat wewntrzny, przeycia dojrzaego,
walczcego z przeciwnociami losu czowieka.
V Symfoni e-moll napisa Czajkowski w r. 1888, wkrtce po powrocie ze swej
pierwszej podry koncertowej, ktrej droga wioda przez Lipsk, Hamburg, Berlin,
Prag, Pary i Londyn.
Rozpoczyna j powane, pene majestatycznego spokoju Andante. Temat pierwszy staje si tu l?
motywem przewodnim caego dziea, pojawiajc si w rnych wersjach w jego poszczeglnych Vcz?
ciach:

Andante _ _

ir iy iff"'
v v . =
l Sw najbardziej osobist wypowied zawar kompozytor w II czci symfonii, przeciwstawiajc
fpeen zadumy temat intonowany przez rg:
(Andante cantabile.con alcuna licenza)

{nasyconemu liryzmem tematowi ukazujcemu si w partii oboju:


Con moto __ JJ^JN
v
Ob. f

|Po III czci, utrzymanej w rytmie beztroskiego walca;


Allegro moderato

m
dolce con grazla
uje peen werwy fina (Allegro woatre), nawizujcy do rytmu i melodii rosyjskich tacw, lemat
przewodni powraca rwnie w tej czci, lecz tym razem brzmi on zwycisko, radonie, jak piewany
na chwa ojczyzny.

V Symfonia, ze wzgldu na niezwyk szczero wypowiedzi i swe bogactwo


Jyczne, naley do najbardziej cenionych' dzie Gzajkowskiego.

201
Rwnie w skomponowanej w 5 lat pniej VI Symfonii nie brak umie lecz jej
oglny nastrj jest tragiczny, przeniknity nut pesymizmu, wyraa jakby
przeczucie bliskiej mierci. Oto co pisze Czajkowski o VI Symfonii w jl nym ze
swych listw: W czasie podry powstaa we mnie myl o nowej syi fonii, tym
razem symfonii programowej, ktrej program powinien by zaga dla wszystkich.
Jest to prawdziwie subiektywny program. Jeli chodzi o foi bdzie duo innowacji
w tej symfonii, m.in. fina bdzie nie ywym alleg ale przeciwnie, bardzo
rozwlekym adagiem".

VI Symfonia h-moll op. 74, zwana Patetyczn, rozpoczyna si powolnym wstpem. Oparty j on na
pocztkowym motywie pierwszego tematu, ktry w caej swej okazaoci pojawia si wl stepujcym
po wstpie Allegro non trop po
Allegro non troppo
Niepokj wprowadzony tym tematem agodzi wzruszajca gbokim liryzmem melodia
drugiego:
Andante

I cz symfonii zgodnie z tradycj utrzymana jest w formie allegra sonatowego. Szeroko i


wane przetworzenie trzyma suchacza w nieustannym napiciu. .
II -cz, Allegro con grania, przynosi z sob podane odprenie. Mimo oryginalnego me
posiada ona wyrany charakter lekkiego i pogodnego walca symfonicznego: Allegro con grazia

tia zostaa po raz


Nastrj ten jednak wkrtce ginie, ustpujc nastrojowi przygnbienia.
III cz symfonii, Allegro motto vivace, jest scherzem, przechodzcym stopniowo w marsz, l
cz przenika niczym nie zmcony nastrj radoci. Oto artobliwe nieco, przekorne tema rza:
(Allegro molto vivace)

*
T T PT T IP 1 T mPj
s ^T Tn T T

fc t. tf B T H=
t==
\.r*
(Allegro molto vivace)

Pplzttctto

202
Nastrj ten uzupeniony jest akcentami zdecydowanej pewnoci i zadzierzystoci pulsujcego rw-
nomiernym rytmem uroczystego marsza:
. (Allegro molto vivace)

P * J Li T J J
Cz IV, Adagio lamentoso, wprowadza nas nagle w nastrj wrcz przeciwny poprzedniemu. EDwiki
pojawiajcego si tematu brzmi jak okrzyk rozpaczy czowieka, ktry nie zdy powie-: jeszcze czego
najwaniejszego i najstraszliwszego zarazem:

Adagio lamentoso

W
Kontrast, ktry wnosi z sob temat drugi, jest mao uchwytny. Rozpacz zastpiona zostaje nut
ifezygnacji, w ktrej brzmi skarga, przejmujca sw szczeroci:
(Andante)

: zmienia tego nastroju szkicowo zarysowane przetworzenie tu ju nie moe by walki. W tej
piuzyce jest jaki program, ktry powinien by zagadk dla wszystkich". Fina koczy si stopniowo |
chncymi motywami przeniknitej rezygnacj melodii tematu drugiego.

VI Symfonia zostaa po raz pierwszy wykonana w Petersburgu na kilka dni przed


tiierci kompozytora, ktra nastpia 6 listopada 1893 r.
Wszechstronna twrczo Czajkowskiego wywara przemony wpyw na rozwj
muzyki, zwaszcza rosyjskiej. Ceniona w kraju i za granic, mimo
twrczoci
fto upywu wielu lat za-owuje sw ywotno i nadal wzrusza suchaczy,
ktrzy odnajduj w niejwasne :ycia i nowe, nie zawsze przedtem
doceniane wartoci. Potny dramatyzm ych dzie osign Czajkowski niemal
wycznie za pomoc penej napicia ilodyki i bogatej instrumentacji. Rwnie
pod wzgldem ilociowym twrczy obek Czajkowskiego przedstawia si
imponujco. Obejmuje on: okoo 30 iVorw na wielk orkiestr symfoniczn (w
tym 6 symfonii, symfonia Manfred !ug Byrona, 5 suit, uwertury Romeo i Julia
wedug Szekspira, Francesca da Ri-ti wedug Dantego, Kaprys hiszpaski, Rok
1812, Hamlet wedug Szekspira i in.), Jitworw na instrument solowy z orkiestr (w
tym 3 koncerty fortepianowe i l Iypcowy), 15 utworw kameralnych, 11 oper, 3
balety, muzyk do 9 dramatw
203
scenicznych, okoo 20 dzie chralnych, okoo 100 pieni oraz ponad 100 utworn
fortepianowych.
Na rwni z dzieami Wielkiej Pitki twrczo Czajkowskiego reprezentuje!
rosyjski narodowy kierunek w muzyce europejskiej. Niezalenie od wykorz wania i
przetwarzania melodii ludowych nasyci on swoj muzyk elementami rosyjskiego
folkloru miejskiego, reprezentowanego przez rosyjsk pie popularn,! zwan
romansem. Jest jednym z najwybitniejszych przedstawicieli narodowej! muzyki
rosyjskiej XIX wieku.
Pytania i wiczenia do rozdziau 9
1. Opisz mlodott Piotra Czajkowskiego. ' 2. Scharakteryzuj
utwory symfoniczne napisane w Moskwie.
3. Co wiesz o koncertach Czajkowskiego?
4. Co to jest balet? Omw balety Czajkowskiego.
5. Kiedy i dokd wyjeda Czajkowski z kraju?
6. Wymie i scharakteryzuj opery Czajkowskiego.
7. Co wiesz o V i VI Symfonii Czajkowskiego?
8. Jakie slyszales lub grale utwory Czajkowskiego?
9. Co wiesz o jego muzyce fortepianowej i pieniach?
10. Wrd kilku zagranych utworw rozpoznaj dziel Czajkowskiego.
10. Jan Brahms

W r. 1878 koncertowa literatura skrzypcowa wzbogacia si dwoma niezmier-l nie


cennymi pozycjami, powstaymi niemal rwnoczenie. Jedn z nich jest omj wiony
w poprzednim rozdziale synny Koncert D-dur Piotra Czajkowskiego, g nie mniej
synny i wartociowy Koncert, rwnie D-dur, starszego o 7 najwybitniejszego
kompozytora niemieckiego drugiej poowy XIX w., Jana Br; msa. Jan Brahms (1833
97; wym. Brams) osiad wanie w 1878 roku na w Wiedniu. Zanim zapoznamy si
z yciem i caoksztatem twrczoci tego or nalnego kompozytora, zajmiemy si jego
koncertem skrzypcowym, reprezenfl jcym ju dojrzay styl artysty.
Koncert skrzypcowy D-dur Brahmsa nie od razu zy
iiKoncert skrzypcowy D-dur>.
popularno. Due trudnoci techniczne partii solow i
Brahmsa monumentalne, symfoniczne potraktowanie caoci
w odrnieniu od lirycznych koncertw Mendelssohna, Wieniawskiego czy
kowskiego byy gwn tego przyczyn. Niemniej za spraw zaprzyjanione] z
kompozytorem wybitnego skrzypka wgierskiego Jzefa Joachima, ktry j si
wykonywania tego dziea, koncert Brahmsa zdoby wkrtce trwae uz nie.
7
204
Ju od pocztku dziea mona podziwia bogactwo inwencji melodycznej kompozytora. I cz u,
Allegro na troppo, ujta w tradycyjn form allegra sonatowego, rozpoczyna si na wzr ny
ekspozycj orkiestry, podan w sposb zwizy, z niemal zupenym pominiciem drugiego atu.
Pastoralna, opatrzona wstpem melodia tematu pierwszego wybija si zdecydowanie na
pierwszy rwnie dopiero w ekspozycji solisty:

Allegro non troppo

Hlf 2Cr. 2Cr.,Cb.


Vle.,Vc.,2Fg.

i obfitujcej w pomysy melodyczne partii cznikowej pojawia si liryczno-dramatyczny temat gi,


przygotowany wytrzymywanymi dwikami instrumentw dtych blaszanych:
(Allegro non Iroppo)

e waciwy, i to niezmiernie silny kontrast przynosi dopiero temat zakoczenia ekspozycji l


epilogu, wykazujcy pokrewiestwa z folklorem wgierskim:
(Allegro non troppo)

' jego ukazuj si w kulminacyjnym punkcie przetworzenia, wywoujc niezmiernie silne picie.
W repryzie, zapocztkowanej pojawieniem si tematu pierwszego w partii orkiestrowej, . niemal
cay materia ekspozycji, przy czym temat drugi niespodziewanie pojawia si w to-$ do odlegej
(Fis-dur) i dopiero w dalszym swym przebiegu przechodzi do tonacji gwnej. : to kunsztowny
chwyt techniki kompozytorskiej, praktykowany niekiedy ju przez klasykw
kich w allegrze sonatowym.
|-Cze II koncertu, Adagio, odznacza si nastrojem gbokiego skupienia i powagi. Rozpoczyna
ista melodia oboju, poddawana nastpnie we fragmentach partii skrzypiec opracowaniu waria-nu:
(Adagio)

J Ob. f dolce

f t .1

$B wykazuje w zarysach form trzyczciow typu ABA, potraktowan z mistrzowsk swobod, ot


czci A ogranicza si zaledwie do nawizania tematycznego.

205
Cz^ ' III, Allegro giocoso, ma non troppo vivace, ujta jest w form ronda sonatowego. Temat pierws;
(refren) odznacza si energi i zdecydowaniem rytmicznym, wykazujc znowu pokrewiestw z
wgierskim folklorem:
(Allegro giocoso,ma non troppo vivace)

Bardziej pynn melodyk odznacza si temat drugi, ktry nie niweczy jednak nastroju ywiole woci:
(Allegro giocoso, ma non troppo vivace)

Dopiero nastpujcy po kolejnym pojawieniu si refrenu epizod wnosi pewne uspokojenie. Budw*
ronda przedstawia si w oglnych zarysach nastpujco: ABACB przetworzenie A.
*
Podczas suchania Koncertu skrzypcowego Brahmsa zwracaj na siebie uwag?J
dwa- wyranie dajce si odczu znamiona stylu kompozytora: nawizywanie! do
mistrzw klasycznych, a zwaszcza Beethovena, w swobodnej, lecz icie ka-j
sycznej logice konstrukcji muzycznej i instrumentacji oraz miae wprowadza-I nie
elementv folkloru wgierskiego. Znamiona te pozostaj w pewnym zwizku! z
wraeniami i zainteresowaniami muzycznymi Brahmsa w okresie modoci,
Jan Brahms, urodzony
Miodot Brahmsa w 1833 r. w Hamburgu, syn
zawodowego muzyka, kon-
trabasisty, ju od 14. roku ycia zmuszony by wy-
korzystywa swe zdolnoci muzyczne w celach zarob-
kowych, grajc na pianinie w nocnych lokalach roz-
rywkowych. Do adnej uczelni muzycznej nigdy nie
uczszcza nauka gry i sztuki komponowania,
pobierana u miejscowych muzykw, ukazaa mu we
wczesnej modoci ideay, ktrym pozosta wierny do
koca ycia: kult techniki kompozytorskiej w oparciu o
klasyczne wzory, zwaszcza Bacha i Beethoyena.
Osignicie tych ideaw zawdzicza Brahms jednak
przede wszystkim swemu niezwykemu talentowi i
i
mozolnej pracy. Z romantycznych kompozytorw
najblisi mu byli Mendelssohn i Schiimann.
Dom, w ktrym urodzi si j J.
Brahms
Zapoznanie si Brahmsa z muzyk wgiersk

206
Stpio za porednictwem wybitnego skrzypka w-kiego
Edwarda Remenyi, ktry po upadku rewo-cji
wgierskiej w 1848/49 r. przyby wraz z innymi
ttigrantami politycznymi do Hamburga. Brahms
doskonay ju pianista odby z nim kilka y
koncertowych po rnych miastach niemiec-h,
wystpujc w charakterze akompaniatora, i szyb-
zaprzyjani si z sympatycznym Wgrem. Przy-ta w
olbrzymim stopniu wpyna na dalsze lo-iBrahmsa. W
r. 1853 Remnyi zapozna go w Wei-z Franciszkiem
Lisztem i wspomnianym ju komitym skrzypkiem,
rwnie Wgrem, Jzefem tehimem, ktry z kolei
przedstawi Brahmsa prze-ajcemu w Diisseldorfie Jan Brahms
Schumannowi. Nazwisko
stao si nagle znane w wiecie muzycznym: Robert Schumann, po
ntownym poznaniu dzie 20-letniego kompozytora (sonaty, wariacje, pieni),
pblikowa entuzjastyczny artyku o Brahmsie jako p twrcy, ktry toruje nowe
Mi rozwoju muzyce niemieckiej. Liczne wystpy pianistyczne zjednay ponadto
v
hmsowi saw wybitnego odtwrcy. -
Po mierci Roberta Schumanna Brahms, przebywajcy dotychczas w Diisseldorfie
i Bonn, czsto wystpowa na koncertach z Klar Schumann, z ktr
: Brahmsa czya go do-na, gboka przyja. Jan Brahms, Klara Schumann i
Jzef Joachim wraz z sze-swych sympatykw stworzyli grup
przeciwstawiajc si hasom goszonym zwolennikw Wagnera i Liszta. W
koncertach swoich propagowali gwnie yk klasyczn, a nieprogramowe dziea
Brahmsa staway si wiadectwem Iliwoci twrczego korzystania z tradycji
klasycznych. Poczwszy od r. 1862, tiokrotnie zatrzymywa si Brahms na
duszy pobyt w Wiedniu, a nawet pewien czas (187275) sta na czele
wiedeskiego Towarzystwa Przyja-| Muzyki. Do czasu ostatecznego osiedlenia si
w Wiedniu odbywa dugie e koncertowe, wystpujc rwnie za granic.
)bpk szeregu pieni, utworw kameralnych i fortepianowych (sonat, ballad, Kacji)
w okresie tym powstaj m.in. / Koncert fortepianowy d-moll, Niemieckie pm/
pierwsze dwa zeszyty Tacw wgierskich w ukadzie fortepianowym na oraz
pierwsze dwie Symfonie (I c-moll, II D-dur).

Niemieckie requiem Brahmsa nie jest oparte na liturgicznym tekcie mszalnym, jak Requiem
rta, Berlioza czy Verdiego, lecz na tekcie niemieckim, dowolnie zestawionym z kilku ustpw
nych. Skada si z 7 czci przeznaczonych na chr, orkiestr oraz gosy solowe: baryton

207
Po przeniesieniu si Brahmsa na stae do Wiedniai powstaje szereg
najdoskonalszych jego dzie symfon omwiony na wstpie Koncert skrzypcowy, II
Km tepianowy B-dur, Koncert a^moll (podwjny) na skrzypce i wiolonczel, dwie|
tury: Akademicka i Tragiczna, oraz pozostae dwie Symfonie; III F-dur i J //
Koncert fortepianowy B-dur Jana Brahmsa jest w istocie 4-czciow z
instrumentem solowym fortepianem. Ukoczony latem 1881 r., wyk zosta
publicznie przez Brahmsa z towarzyszeniem orkiestry z kocem te w
Budapeszcie. W odrnieniu od powstaego o 21 lat wczeniej / Koncert
pianowego d-moll przynis on szybko uznanie kompozytorowi, mimo e
potraktowa ten koncert jeszcze bardziej symfonicznie. W dziele tym gr kiestra,
jakkolwiek rwnie partia fortepianowa odznacza, si blaskiem i niczn niemal
potg brzmienia. Dla Brahmsa odpowiednie nasycenie fortepianu byo jednym z
naczelnych zagadnie caej jego twrczoci fortepia
Cz I, Allegro non troppo, posiada form sonatow. Szeroko wykorzystany temat pie nuj
pocztkowo rogi:
Allegro non troppo
mp
Drugi temat, pojawiajcy si w glosie skrzypiec:
(Allegro non troppo) Vno
33 Allegro non ti
mp espress.
ulega daleko idcym przeksztaceniom w partii fortepianowej. Ponadto w czci tej spotykamy! cze
temat trzeci, wgierskiego pochodzenia, o ostrym, zdecydowanym rysunku rytmicznymi strzostwo
kompozytorskie Brahmsa podziwia moemy zwaszcza w przetworzeniu, gdzie z i riau
tematycznego wysnuwa nowy materia melodyczny o nieprzeczuwalnym wyrazie. Cz II,
Allegro appasonato, Scherzo, posiada form ABA. Przynosi ona kontrast w por z czci I swym
burzliwym, demonicznym charakterem. Temat gwny pojawia si w p tepianu:
Allegro appassionato Pfte

drugi, rozpoczynajcy

(Allegro DB U
W trio Scherza widoczne s znamiona-stylizacji muzyki ludowej.
Cz III, Andante, czy cechy formy ABA z elementami wariacyjnymi. Zasadnicz me! intonuje
wiolonczela solo w wysokiej pozycji:
Andante

Pogadanki o muzyce II
208
(Melodi t Brahms zastosowa pniej w jednej ze swych pieni.
Cz IV, Allegretto grazioso, to lekkie, wdziczne przejrzyste rondo, ktrego refren rozpoczyna
liolista zrnicowanym rytmicznie, staccatowym tematem:

Allegretto grazioso

zejawem typowej dla Brahmsa skonnoci do posugiwania si melodyk wgiersk jest tu temat
zego kupletu. Oto jego pocztek, powierzony instrumentom dtym drewnianym:
(Allegretto grazioso)

poc J etpress

Najdoskonalszym dzieem symfonicznym Brahmsa jest niewtpliwie jego mV


Symfonia e-moll, powstaa w r. 1885. Rni si ona charakterem i nastrojem od syni-Jfonii
poprzednich: od patetycznej w charakterze Symfonii I, pastoralno-tanecznej |J/-i
liryczno-dramatycznej III Symfonii IV Symfonia Brahmsa nosi pitno tragizmu.

Cz I, Allegro tum troppo, utrzymana w formie allegra sonatowego, przeciwstawia sobie dwa y, tj.
temat pierwszy o nastroju elegijnym:
n
:o J eipress. "x "

temat drugi, rozpoczynajcy si energiczn fraz (przechodzcy w liryczn kantylen):

(Allegro non troppo)


i. ,
Ob., fmarc.
Cl.,Fg/ J

Cz II, Andante moderato, rwnie utrzymana w formie allegra sonatowego (lecz bez przetwo-nia),
rozpoczyna si powanym, gboko lirycznym tematem:

(Andante moderato)

|Pogadanki o muzyce II 209


1
Cz III, Allegro giocoso, to artobliwe scherzo, wnoszce z sob oczekiwane odprenie i i
strj pogody:
Allegro giocoso
TUKI

Cz IV, Allegro energico e passionato, jest finaem caej symfonii. Tragizm, dotychczas zaledwi
wyczuwalny, znalaz tu swoje dopenienie i zarazem osign szczyt wyrazu, decydujc o charakte rze
caego dziea Brahmsa. Fina ujty jest w form passacaglii, typow form stosowan w okn
przedklasycznym, np. przez Bacha i Haendla, polegajc na wielokrotnym powtarzaniu (przewa
stale w gosie najniszym) krtkiej, zwykle omiotaktowej melodii z kadorazow zmian towar
szcych jej linii melodycznych w pozostaych gosach. Zasadniczy temat: Allegro energico e
passionato
J

2FI.,20b.,2CI.I
powtarza si w finale IV Symfonii Brahmsa a 32 razy, nie tylko w najniszym, lecz rwnie w m
nych gosach, za kadym razem na innym tle dwikowym. Sam zasadniczo nie podlega zmiano
Brzmienie jego staje si coraz bardziej surowe, intensywne, pene tragicznego patosu.

W muzyce symfonicznej Brahms wyranie nawizuje do tradycji Beethoven od


ktrego przej nawet skad orkiestry symfonicznej i instrumentacj. W p rwnaniu z
Berliozem czy Lisztem Brahms stosuje' bardziej subteln instrumei tacj, unika barw
jaskrawych; uznaje raczej zasad nakadania, a nie przeciy stawiania barw
orkiestrowych.

ciso konstrukcji i intensywno wyrazu, jaka znamio


Brahms i inni kompozytorzy nuje muzyk Brahmsa, oraz zainteresowanie formami.
sycznymi, a nawet przedklasycznymi to gwne pr, czyny,
dla ktrych Brahmsa nazywa si klasykiem wrd romantykw. Odnosz wspaniae
sukcesy muzyka programowa Franciszka Liszta i Ryszarda Wagne dziaajcych
wspczenie z Brahmsem, obca bya jego naturze muzycznej. Brahn uwaa, e przeycia
nurtujce kompozytora mona wyraa sam muzyk, b pomocy innych sztuk. Oba

kierunki w rozwoju muzyki niemieckiej programov i nieprogramowy miay wielu


zapalonych zwolennikw i nieustpliwych w r , gw. IV Symfonia Brahmsa, ktrej
powstanie przypada na okres pomidzy mierci^ Wagnera a Liszta, pomimo odnoszonych
sukcesw nie pooya kresu napacion przeciwnikw na "cenionego ju kompozytora.
Zwolennicy szkoy wagnerowsi zarzucali Brahmsowi osch mdro, brak
bezporednioci, uwaali go za nizowanego epigona Beethovena nie widzc, e
doskonao formy bya dli Brahmsa kunsztownym sposobem wyraania
najwspanialszych treci muzycznyc W istocie Wagner i Brahms odegrali podobn rol w
omawianym okresie h rycznym: typowo niemiecka sztuka Wagnera, zasilana tematyk
literack, i

210
umentalna, skupiona sztuka Brahmsa, oparta na tradycjach niemieckich, ktrych ia
niejednokrotnie tkwi gboko w pieni ludowej w rwnym chyba stopniu uyy
wielkiej idei narodowej sztuki. Arcydziea Brahmsa, jak Koncert skrzypcowy, nieckie
requiem, III i IV Symfonia czy II Koncert fortepianowy B-dur, nale do trwa-ch pozycji w
muzycznej literaturze koncertowej.
ycie Brahmsa w Wiedniu nie obfitowao w ciekawsze wydarzenia. W cigu atnich
20 lat kilkakrotnie wyjeda do Szwajcarii i Woch, , a nastpnie do Holandii, na
Wgry i na Sycyli. Znany i ceniony kompozytor, oddany swej twr-^ Dci i pracy
pedagogicznej, wyksztaci wielu uczniw. Liczne zaszczyty, jak tytu jonka Berliskiej
Akademii Sztuk, honorowe doktoraty uniwersytetu we Wroc-iviu i Cambridge, order
cesarza Franciszka Jzefa za wybitn dziaalno kom-zytorsk i inne odznaczenia
osadzay mu ostatnie lata pracowitego ycia. ;. Wrd licznych przyjaci Brahmsa
znajdowa si niezwykle popularny kompo-or synnych walcw wiedeskich i
operetek, Jan Strauss (1825 99), od czasw rego datuje si szybki rozwj
tanecznej muzyki rozrywkowej. Najwybitniej-ym austriackim kompozytorem
muzyki powanej by dziaajcy w tyme czasie ok Brahmsa w Wiedniu Antoni
Bruckner (1824 96), mistrz sztuki organowej, rca szeregu dzie religijnych i 9
potnych symfonii, czcy w swej muzyce dycje klasyczne ze zdobyczami
Wagnera. Z modszym od siebie o 7 lat Pio-gm Czajkowskim zapozna si Brahms w
r. 1887. Okazao si, e maj skrajnie nienne zapatrywania na muzyk. Brahms
zarzuca Czajkowskiemu przesadn zuciowo i wylewno, Czajkowski za
odmawia muzyce Brahmsa gbszej eci, nazywa j such, chodn, wyrachowan.
Jak bardzo mylili si obaj twrcy ykujc si nawzajem, pokazaa dopiero historia.
Dzi w programach koneer-zgodnie figuruj obok siebie zarwno piewne,
urzekajce bezporednioci, ziela Czajkowskiego, jak i powane, skupione,
dyskretne, lecz intensywne w wy-zie dziea Brahmsa, nasycone potn si i
opanowaniem.
Twrczo Brahmsa jest obfita i rnorodna. Reprezentuje niemal
Brahmsa wszystkie gazie twrczoci muzycznej z wyjtkiem. muzyki
programowej i operowej. Oprcz muzyki symfbni-*-nej i koncertw
reprezentuj j utwory wokalne, fortepianowe i kameralne. Ogem twrczo
wokalna i wokalno-instru mentalna Brahmsa obejmuje koo 200 pieni (ponad
100 opracowa niemieckich pieni ludowych}, 25 duetw |60 kwartetw wokalnych,
okoo 80 utworw chralnych a cappella oraz cay reg utworw na chr z
towarzyszeniem orkiestry, do ktrych naley rwnie Igo synne Niemieckie requiem.
Jako twrca pieni Brahms naley do kontynuato-dziea zapocztkowanego przez
Franciszka Schuberta i podjtego przez Ro-Schumanna. Pieni Brahmsa nale do
niezwykle cennych pozycji wiatowej ratury pieniarskiej (podobnie jak pieni
Hugona Wolfa, wspczesnego mii pmpozytora wiedeskiego).
Do dzie fortepianowych Brahmsa nale: 3 sonaty, Scherzo es-mM, 4 ballady,
cyklw wariacji (na temat Schumanna, wasny, pieni wgierskiej, Haendla
>Paganiniego), 2 rapsodie, 3 intermezza, ponadto 3 zbiory pt. Utwory fortepia-
towe oraz zbir pt. Fantazje. Obok wspomnianych wariacji na temat Paganiniego,

211
ktre s zbiorem 28 etiud, dla
celw pedagogicznych, cowa
zbir 51 wicze na fo etiudy
wedug dzie Bacha,!]
Schuberta i Chopina. Zostawi^
reg wirtuozowskich kadencji tw
fortepianowych J. S. Bach i
Beethovena. Niezwyk zyskay
Tace wgierskie Brahr w 4
zeszytach, obejmujcych j| rw
w oparciu o orygir wgierskie.
Podobnie jak walce|j (ogem 16)
ukazyway si on nie w ukadzie
fortepianowym i| W podobnym
ukadzie napis Wariacje Brahmsa
na temat Wariacje na temat
Haydna i s utworami
przeznaczonymi l fortepiany.
Jan Brahms
Bdc wybitnym sal Brahms swe
kompozycje fa z du znajomoci
techniki in wykorzystujc
zdobycze techn
ta, pogbione przez kunsztown polifoni i figuracj, wyksztacon ntfj
Bacha i Haendla.
W muzyce kameralnej, podobnie jak w symfonicznej, nawizuje stylu
Beethoyena. Obejmuje ona ogem 24 utwory (sonaty skrzypcowej!
czelowe, klarnetowe, tria fortepianowe, kwartety, kwintety i sekstety j
zespoy instrumentw).
Muzyka Brahmsa, ujta w ramy cisych form klasycznych, nawizuj sb
twrczy do dyscypliny technicznej i logiki muzycznej wielkich staa si
hasem dla nowego pokolenia twrcw do pogbiania technil(| zytorskiej i
wypowiadania si w muzyce bez programw literackich. | dla
wspczesnych wiadectwem, e nieprogramow muzyk wyraa nowe,
bogate treci, bez uciekania si do pomocy innych muzyczny Brahmsa,
nawizujcy do tradycji, okaza si wybitnie zawiera elementy, ktre stay
si bliskie kompozytorom nowego pokot|

Pytania i wiczenia do rozdzialu 10


1. Podaj krtki yciorys Brahmsa.
2. Co wiesz o koncertach i symfoniach Brahmsa?
3. Omw stosunek Brahmsa do innych kompozytorw.
4. Scharakteryzuj twrczo Brahmsa.
5. Rozpoznaj form, granych utworw Brahmsa.

212
|l. Muzyka we Francji w drugiej poowie XIX w.

W pierwszej poowie XIX w. Pary stanowi gwne centrum ycia muzycznego, V


gdzie niemal wszyscy wybitni kompozytorzy i wykonawcy chtnie przeby-ali, gdzie t
zdobywali rozgos i saw; w drugiej natomiast poowie tego stulecia olica Francji
stracia przodujce stanowisko w wiecie muzycznym. Fryderyk hopin, subtelny
poeta fortepianu, ju nie y, Franciszek Liszt dziaa gwnie Weimarze, Berlicz
najwiksze sukcesy mia ju za sob. Dwie rewolucje, kt-Pary przey w r. 1848,
wstrzsny krajem powodujc chwilowe zahamo-lie rozwoju ycia kulturalnego. Po
3-letnim zaledwie istnieniu republiki napi-ie polityczne ponownie wzroso wskutek
zamachu stanu dokonanego przez no-lyego prezydenta, Ludwika Napoleona
(bratanka Napoleona I), ogaszajcego cesarzem Francji. Nie stwarzao to w tym
kraju warunkw bezpieczestwa ^spokoju. Par udanych wypraw wojennych
(przeciw Rosji, Austrii), efektowne, ulewajce uroczystoci, bankiety, bale oto
obraz drugiego cesarstwa, ktre vao niespena 20 lat i zakoczyo swj ywot w
wojnie z Niemcami w 1870 r.
Okres drugiego cesarstwa przynis znaczne obnienie poziomu ycia muzycznego i
gustu publicznoci szukajcej po krwawych zajciach
i Offenbach i operetka
rewolucyjnych odprenia w mu-ce lekkiej, zwanej musiguette
(wym. mizyket), i w wesoej, frywolnej operze, zwa-|j operetk (z w. operetta, tj. maa
opera). Tace towarzyskie kadryl, galop, tzwaszcza kankan zyskuj we
Francji, a wkrtce i w caej Europie, nie mniej-popularno ni walc wiedeski. W
szczeglnoci spopularyzowa je w swej kajcej dowcipem, ironi i satyr
twrczoci muzyczno-scenicznej wybitny edstawiciel operetki paryskiej, Jakub
OfTenbach (181980), rwienik Staniana Moniuszki. Do najwybitniejszych
operetek Offenbacha1, ktry dziaa w Pary-Ijako dyrygent i kompozytor od r. 1849,
nale nastpujce: Orfeusz w piekle pa-idia znanego mitu greckiego o piewaku
trackim Orfeuszu, Pikna Helena ar-iliwe ujcie wtku z mitologii greckiej,
mwice o przyczynach wojny troja-ej, oraz ^yde paryskie satyra obyczajowa,
omieszajca niektre strony wielko-ejskiego ycia stolicy w czasach wspczesnych
kompozytorowi. W operetkach ych, nie pozbawionych aluzji politycznych i
spoecznych, da Offenbach obraz i gustw publicznoci francuskiej okresu drugiego
cesarstwa.
Obok operetki drug bujnie rozkwitajc dziedzin Iwr-czoci
l liryczna Gounoda muzycznej bya opera. Powstaje nawet nowy rodzaj opery, tzw.
opera liryczna, nacechowana wyjtkow piew-|ci, subtelnoci i
ograniczeniem roli orkiestry do tworzenia ta nastrojowego, rc opery lirycznej
jest Charles Gounod (wym. Szarl Guno), yjcy w latach J893, kompozytor
francuski wyksztacony w Paryu i Rzymie, dziaajcy

l1 Jedyna opera Offenbacha, pt. Opowieci Hoffmanna, oparta na 3 nowelach E. T. A. Hoffmanna, rataa
znacznie pniej, ju po wojnie francusko-niemieckiej, i zostaa po raz pierwszy wysta-w Paryu w
rok po mierci kompozytora.

213
stale w stolicy Francji. Jego 5-aktowa opera liryczna tj>....^'"'' ' *
Faust wedug Goethego, wystawiona po raz pierwszy w
Paryu w 1859 r., zdobya wkrtce trwae uznanie caej
Europy. Midzy innymi z podziwem wyraa si o niej
Piotr Czajkowski i pragn w podobnym stylu utrzyma . o kU-tU
sw oper Eugeniusz Oniegin. Inne opery Gounoda, jak
Romeo i Julia (1867) wedug Szekspira, nale do rzadziej
wykonywanych. Styl operowy Gounoda znalaz wrd
kompozytorw francuskich licznych zwolennikw (A.
Thomas, J. Masse-net i in.). modewto)
Po katastrofalnej wojnie 1870 r., zakoczonej de-
tronizacj cesarza, powstaniem i upadkiem Komuny
Paryskiej bronicej rozpaczliwie oblonej stolicy, .. i-doi.
Jakub
Francja zostaa ogoszona republik (po raz trzeci).
Najwybitniejszym kompozyto-rem francuskim drugiej
poowy XIX w. jest obok Gounoda Georges Bizet
(wym. or Biz), yjcy w latach 183875.
Ukoczywszy konserwatorium w Paryu, swym
rodzinnym miecie, studiowa dwa lata w Rzymie jako
stypendysta, a po powrocie do kraju zyska uznanie
jeszcze za czasw drugiego cesarstwa - swymi
operetkami i operami, gwnie za 3-aktow oper pt.
Poawiacze pere (1863), ktrej akcja rozgrywa si na
egzotycznej wyspie Cejlon. Jeszcze wikszy sukces
odniosa opera Bizeta pt. Carmen (wym. Karmen), na-
pisana i wystawiona na krtko przed mierci kompo-
zytora.
Charles '
Tre tej 4-aktowej opery osnuta jest na tle noweli francuskiego
pisarza Prospera Mrime i przedstawia tragiczn mio
hiszpaskiego sieranta don Josgo (wym. don Hoego) do piknej
Cyganki Carmen. Akcja opery rozgrywa si w hiszpaskim miecie
Sewilli w czasach niezbyt odlegych (w pierwszej poowie XIX w.)
i nie ma w niej, tak czsto wprowadzanych do oper, scen i sytuacji
nieprawdopodobnych. Tworzc sw oper, Bizet nie przypuszcza,
e stanie si ona zapowiedzi nowego kierunku w operze, zwanego
weryzmem (z w. oero, tj. prawdziwy), ktry rozwin si we
Woszech na przeomie XIX i XX w. Do szczeglnie popularnych
melodii z opery Carmen naley synna Habanera, piewnana przez
Cygank w I akcie:

Georg
214
(Allegretto quasi andantino)

n i 'l iip np~p~p>> d i


O, mi - o - ci, tui le - ne pta - c, co nie za -

- zna - io ka - tki krat... Gdy u>o - la - j ci ser - ca


_^____ 3 ____
J lJ J j J J J
l Ji
na - >ze, u - ci - kasz nam uida . le - ki iuiiat.
a aria toreadora Escamilla (wym. Eskamija) z II aktu:
(Allegro moderato) ^
Ki l fEgji l j_J~t
To - re - a - d o r, do bo - ju -! To-re-a-dor -!
To - r e - a - d o r -! Patrz, i - le dzie-uiczt u-miech to-bie le -,

wi - dz twj ka - idy ruch -; ich mi-lo c z e - k a ci

To - re - a - dor ich mi-o cze - ka ci


Pulsujca rytmem muzyka opery, pena kontrastw w nastrojach, zawiera Creg
fragmentw wiadczcych o interesujcej stylizacji muzyki hiszpaskiej, idaje akcji
scenicznej odpowiedni koloryt i zgrabnie ilustruje scenki rodzajowe, fotywy
przewodnie traktuje kompozytor w swej operze jako rodek do uzyskania ii
nastrojowego. Zarwno Wagner, Brahms, jak i Czajkowski wyraali si o ope-e
Carmen z zachwytem.
Spord pozostaych dzie Bizeta (opery, utwory symfoniczne, fortepianowe pieni)
zachoway swoj ywotno: suita fortepianowa Zjabawy dziecice, zoo-l z 12
miniatur, oraz 2 suity z muzyki do sztuki teatralnej francuskiego pisa-a Alfonsa
Daudet (wym. Dode) pt. Arlezjanka (akcja rozgrywa si w poudnio-BJ Francji, w
miasteczku Arles wym. Arl i 'zbliona jest w zarysach do Egi opery Carmen).
Odrodzenie instrumentalnej muzyki francuskiej dokonao si wszake za spraw
Cezara Francka (wym. Franka), -wybitnego kompozytora drugiej p. XIX
r Franek w., Belga z po-jodzenia, urodzonego w 1822 r. w Liege (wym. Lie). Po
ukoczeniu konserwato-un paryskiego dziaa on od r. 1843 do koca
ycia w stolicy Francji. Bdc grwotnie organist miejscowych kociow,
otrzyma po wojnie, w r. 1872, se. organw w konserwatorium paryskim, gdzie
wyksztaci cae pokolenie ppozytorw; do jego uczniw naleeli m.in. H. Duparc,
E. Ghausson V. d'Indy (wym. Dipark, Szos, Ddi.) Wraz z modszym od siebie i
bardzo
215
popularnym kompozytorem francus.1
milem Saint-Saensem (wym. Ssansem)
udzia w zorganizowaniu Narodowego Allegro BOB trbppo
rzystwa Muzycznego (Socite' Natio;
wym. Sosjete Nasjonal), ktrego cela
popieranie i wykonywanie dzie gwnie y, podniosy temat drugi:
cw francuskich.
Rol, jak odegra Cezar Franek w ce
francuskiej, mona by porwna z rol msa
w Austrii i Niemczech. Zamii form
cisych i nawizywanie do cha i
B.eethovena nie przeszkadzao nak w
korzystaniu ze zdobyczy Berlioz] szta w
-zakresie muzyki programowej tworzeniu
Cezar Franek poematw symfonicznych, wet oper.
Obok utworw utrzymanych sych
formach jak Preludium, chora ga czy
Preludium, aria i fina, jak Sonata
cowa A-dur z finaem w formie kanonu lub Wariacje symfoniczne na fortepian!
kiestr czy wreszcie synna Symfonia d-moll pozostawi Cezar Franek cenne
poematy symfoniczne. S to: poemat symfoniczny Eolidy, maluj; wiatru (Eol
grecki boek wiatru), Przeklty myliwy (Le Chasseur maudit) ballady
niemieckiego poety XVIII w. Gotfryda Burgera, Diny (Les Djirms. les djinns,
tj. duchy, demony) poemat o penym grozy, demonicznym ju, przeznaczony
na fortepian z orkiestr, oraz poemat Psyche (w mit kiej uosobienie duszy,
wyobraanej w postaci piknej dziewczyny), przez, na orkiestr z udziaem
chru. Oprcz wyej wymienionych dzie twrczoi zara Francka obejmuje
szereg utworw kameralnych, drobnych utworw 1 pianowych, utworw
organowych, dziea wokalne a cappella oraz z to 1 szeniem orkiestry o treci
religijnej, oraz 3 opery, ktre jednak nie zyskay szego znaczenia.
Muzyk Cezara Francka cechuje podniosy nastrj, patos i gbia a
rwnoczenie operowanie silnymi kontrastami. Dysonansowo i c.' ka nadaj
jej charakter niespokojny, sprawia ona wraenie nieustannych kiwa
twrczych. Ponadto stosuje Franek technik motyww przewodnii zupenie w
inny sposb ni Liszt czy Wagner. Podczas gdy Liszt w swyi matach wysnuwa
z jednego zasadniczego tematu stale nowe tematy, kolejni rajc na nich
fragmenty swej kompozycji, to u Cezara Francka tematy kaja poszczeglne
czci caego utworu, w ten sposb czc je w jedn niczn cao.
Dzieem, ktre zjednao kompozytorowi saw mi< dow,
jest jedyna jego symfonia, Symfonia d-i wstaa w
nSymfonia d-mo)L Francka latach 188688. Skada, si ona nie cyjnych
czterech, lecz z trzech czci.
216
! f, Allegro non trappo, poprzedzona powolnym wstpem (Lento), przeciwstawia sobie dwa
tematy: niespokojny, burzliwy temat pierwszy:
Allegro non troppo
IM:
FP
"Archl.

oraz piewny, podniosy temat drugi:

(Allegro non troppo)

uTf rf- fifr Tiff


r
'
|. l l l jll ' [' '
Tematy te wykorzystane s rwnie w nastpnych czciach symfonii: temat pierwszy w czci II, a
temat drugi w finale.
Cz II, Allegretto, czy w sobie elementy powolnej czci symfonii i scherza. Rozpoczyna j roek
angielski na tle orkiestry, -intonujc zasadniczy temat, bardzo bliski melodii ludowej:
(Allegretto)

Cr.ing.*"

Cz III, Allegro non troppo, rozpoczyna energiczny temat ukazujcy si w niskim rejestrze i wy-
korzystujcy ciemne barwy orkiestry:

(Allegro non troppo)


rr
ce cantabile
Przeciwstawia mu si wyrazisty temat drugi:
(Allegro non troppo)
Kulminacj finau jest ukazanie si tematw z I czci symfonii, a zwaszcza tematu przeciwstaw- ; nego,
koczcego arcydzieo Francka jakby uroczyst apoteoz wzniosych idei.

Oryginalna i niezmiernie cenna twrczo Cezara Francka, przypadajca gwnie


na lata 187090, osigna uznanie i waciw bcen dopiero po mierci kom-
pozytora. Zmar on w Paryu w r. 1890.
Natomiast niezwyk popularnoci za ycia cieszy si z kocem XIX w. we Francji i
za granic modszy o 13 lat od Francka, wyksztacony rwnie w
Kamil Sant-SaSns konserwatorium Iparyskim kompozytor francuski, Kamil Saint-Saens

(18351921). Urodzony | w Paryu, ju jako 10-letni chopiec koncertowa na


fortepianie, a po ukoczeniu Istudiw muzycznych przez blisko 20 lat pozostawa na
stanowisku organisty, i rwnoczenie nawizujc kontakty artystyczne z zagranic i
oddajc si kompo-^zycji. Podre artystyczne Saint-Saensa, jego wystpy w Anglii,
w Austrii i Niem-
217
czech oraz w Rosji w charakterze organach i na
fortepianie, a take dyryg utworw
symfonicznych, zjednay mu dow saw
najwybitniejszego muzyka W kraju popularno
Saint-Saensa bya e w r. 1897, jeszcze za ycia
komj; ono powicone jego czci muzeum (w
Dieppe w pnocnej Francji), a w 10 lat ] niebywa
okazj astystowa przy odsoni wzniesionego przez
rodakw ku jego chwalej Kamil Saint-Saens by
rwnoczenie francuskim; fakt, e by niegdy
kim orderem dla zasuonych, udzielanym;
niejszym uczonym i artystom, nie po* od
Kamil Saint-Saens patriotycznych wystpie w czasie pierwszej wojny
wiatowej.
Wszechstronna twrczo Saint-Saensa jest niezmiernie obfita. Skadaj' na ni
utwory fortepianowe, organowe, symfoniczne, kameralne, wokalne, muz religijna i
opery. Napisa m.in. 5 koncertw fortepianowych, 3 skrzypcowe, ! wiolonczelowe,
3 symfonie, 4 poematy symfoniczne, fantazj na fortepian z kiestr pt. Afryka,
utwr koncertowy na skrzypce z orkiestr, 2 suity orkiestrov rapsodie, szereg
utworw kameralnych, 3 oratoria, 4 kantaty, 13 oper, okoo 10 pieni.
Muzyka Saint-Saensa jest znacznie mniej oryginalna ni Cezara Franek Na styl
jego znaczny wpyw wywara twrczo Wagnera, Liszta i wielu innycl
kompozytorw. Niektre jego dziea, bardzo efektowne, odznaczajce si barwn
instrumentacj i przejrzystoci formaln, utrzymuj si w repertuarze. Do dzid
takich naley przede wszystkim opera Samson i Dalila, oparta na tematyce biblijl
nej, kilka koncertw fortepianowych, szczeglnie II Koncert g-moll, I Koncert wioloi
czelouy a-moll, III Symfonia c-mollz udziaem organw i fortepianu, bardzo popularn)J
poemat symfoniczny na skrzypce i orkiestr pt. Taniec mierci (Danse macabre), a tak suita
orkiestrowa Karnawa zwierzt.
Do znanych kompozytorw francuskich w drugiej poowie XIX w. nalea ponadto:
kompozytor operowy, twrca Rapsodii hiszpaskiej, Emanuel Chabrierl (wym.
Szabrie), Edward Lalo, tworzcy obok oper wybitne dziea na skrzypcel z orkiestr
(Symfonia hiszpaska, Fantazja norweska, 2 koncerty) oraz Gabriel Fauii -(wym.
Fore"), wybitny przedstawiciel muzyki instrumentalnej. Nawizujc dj stylu Berlioza,
wykorzystujc najnowsze zdobycze instrumentacji i harmonii,! zapocztkowali oni
nowy kierunek w muzyce, ktrego gwnym twrc i przed-j stawicielem jest
Klaudiusz Debussy (wym. Debisi). Twrczo jego naley ju J w zasadzie do pocztku
XX w.

218
Stania i wiczenia do rozdziau 11
1. Scharakteryzuj stosunki spoeczno-polityczne we Francji w drugiej poowie XIX w.
2. Objanij tytuly operetek Offenbacha.
3. Co wiesz o Gounodzie i jgo operach?
4. Na czym polega znaczenie opery Carmen Bizeta?
5. Wymie i objanij tytuly dziel Cezara Francka.
6. Co wiesz o Kamilu Samt-Saensie?
p. Edward Grieg i Jan Sibelius

; Spord krajw, ktre swym cennym wkadem twrczym przyczyniy si do voju i


wzbogacenia europejskiej kultury muzycznej icoca XIX w., wymieni Bey
rwnie dwa kraje skandynawskie, Norwegi i Finlandi. Najwybitniejsi, IJbardziej
oryginalni kompozytorzy tych krajw, sigajcy w swej twrczoci oywczych
rde muzyki ludowej, to Norweg Edward Grieg (18431907) zy o przeszo 20 lat
kompozytor fiski Jan Sibelius (18651957), ktry ake swj styl muzyczny
wyksztaci jeszcze przed 1900 r. Twrczo ich wnio-f d o muzyki europejskiej
nowy koloryt harmoniczny, nieznan wieo i poezj, won elegijnym tonem
charakterystycznym dla ludw Pnocy, przedziwn istot, ludowy egzotyzm. Do
wzrostu zainteresowa muzyk krajw skandy-kich przyczynia si przede
wszystkim dziaalno Edwarda Griega nie dziaalno kompozytorska, lecz
rwnie koncertowa. By on pierwszym ykiem norweskim o sawie europejskiej.
Grieg urodzi si w 1843 r. w Bergen (zachodnia Norwegia)
l Grleg. t fortepianowy
a-moll jako syn brytyjskiego konsula (dziadek Edwarda Griega
pochodzi ze Szkocji). Po domowej nauce mu-pod
kierunkiem matki, studia muzyczne odby w Lipsku podobnie jak zo
kompozytorw skandynawskich. W wieku lat 19 rozwin oywion alno jako
pianista, kompozytor i dyrygent, pocztkowo w Kopenhadze, [ r. 1866 w Oslo,
gdzie w cigu 8-letniego pobytu stworzy szereg wysoce warto-ych dzie.
chwili przeniesienia si do Oslo dorobek twrczy 23-letniego modzieca by
wielki: dwadziecia kilka pieni, kilkanacie miniatur fortepianowych, symfonia,
jedna uwertura koncertowa, sonata fortepianowa (op. 7) i skrzyp-(op. 8). Jednak
oryginalno jego stylu muzycznego, wykazujcego dno Bnarodowienia
muzyki, przejawia si w tych kompozycjach tak silnie, e zwrotna siebie uwag nie
byle kogo yjcego jeszcze wwczas Franciszka Liszta. w kocu 1868 r. Liszt
przypadkowo pozna I Sonat skrzypcow Griega, wy-Ido nie znanego mu
osobicie norweskiego kompozytora list peen wyrazw ni dla jego talentu.
Uznanie to utwierdzio wiar Griega w swoje siy. Wa-' czasie letniego pobytu w
Danii stworzy dzieo, ktre miao mg zaprezen-wielkiemu Wgrowi: Dzieem
tym by synny wkrtce na caym wiecie rt fortepianowy a-moll. Powimy mu
chwil uwagi.

219
W odrnieniu od koncertw fortepianowych Schumanna i Liszta Koncert a-moll (
oglnych zarysach cile zachowuje form koncertu klasycznego, jakkolwiek wpyw
kompozytorw nietrudno w nim zauway. Podobnie jak u Schumanna, I cz ! molto
moderato, rozpoczyna si krtkim wstpem fortepianowym, po ktrym orkiestrul temat
pierwszy, w caoci powtrzony w partii fortepianowej:

(Allegro molto moderato)


l 7f
dim.

cantabile

l Tl-

tf-
Po krtkim czniku (opartym na nowym materiale motywicznyrn) odznaczajcym l tempem
i wzmoon ruchliwoci, orkiestra intonuje piewny temat drugi, ktry w < loci
powierzony jest wykonaniu solisty:

(Pifi lento)
Krtkie przetworzenie, nastpujce po rozwiniciu tematu drugiego i po epilogu, opar te | na
motywach tematu pierwszego. Cz I koncertu zamyka regularna repryza wraz z i listy i
kod.
Cz II, Adagio, ma form trzyczciow typu ABA. Rozpoczyna j orkiestra;--m Adagio
Cz III, Allegro moderato molto e marcato, ujta w form ronda sonatowego, ma cni
bitnie taneczny. Cechy norweskiego taca ludowego posiada zwaszcza refren:

(Allegro moderato molto e marcato)

<- > >. >. *


llCx ilTm * l *
220
z zaoeniami ronda sonatowego kuplet pierwszy spenia tu rol drugiego tematu: (Allegro

moderato molto e marcato)

\ J)T l * IPJ * PJTrf/ fvl B * ^1J JifJ J11 Ji i xl


4> n if ri Ul if i u f i T y J i J1 j Jl l

kuplet drugi ma posta szeroko rozbudowanego epizodu o charakterze lirycznym:


(Allegro moderato molto e marcato)
rt ~^-^

ci uzgodnionych tonalnie przeciwstawnych tematw w orkiestrze ponownie pojawia si


iKrtka kadencja solisty i rozbudowana koda, oparte w gwnej mierze na materiale drugiego ta,
kocz koncert w radosnym i podniosym nastroju.

a-moll Griega zrobi due wraenie na Liszcie. Po zapoznaniu si z Ed-


Griegiem i jego dzieem w czasie spotkania obu kompozytorw, ktre
miejsce w Rzymie w 1870 r. Franciszek Liszt nie szczdzi Griegowi
Spochway i zachty do wytrwania w obranym kierunku: tworzenia naro-$
muzyki norweskiej.

Gdy kilka lat pniej, w r. 1874, przyznano Edwardowi


Griegowi doywotni pensj, kompozytor, uwolniony
f Gynt Edwarda Griega od absorbujcych go zaj w Oslo, mg powici si
vicie kompozycji i dziaalnoci koncertowej. Jeszcze w tym
samym roku
si na stae do rodzinnego miasta Bergen, gdzie wkrtce stworzy szereg
, a wrd nich muzyk do dramatu norweskiego poety Henryka Ibsena pt.
Gynt, Dzieo to ugruntowao saw Griega jako
tora narodowego. Picioaktowy dramat Ibse-
przedstawiajcy fantastyczne przygody Piotra
pta, yjcego w norweskich podaniach ludowych
onia, fantasty i wczgi, sta si dla Griega wspa-
rdem inspiracji przy tworzeniu muzyki
ybitnie lokalnym, narodowym kolorycie. Spord 23
nerw orkiestrowych wchodzcych w skad caej
ury Edward Grieg wybra pniej 8 najbardziej
kterystycznych i zestawi je w dwie suity. Ko-
o, w jakiej nastpuj po sobie poszczeglne cz-
obu suitach, nie odpowiada cile przebiego-
amatu Ibsena, poniewa Grieg przy ich zesta-
kierowa si wycznie stron muzyczn obu
, W skad suity Peer Gynt nr l wchodz nast-
Edward Grieg

221
h Alla marcia e ni

Peer Gynt" H. Ibsena

pujce czci: 1. Poranek, 2. mier Azy, 3. Taniec Anitry, 4. W Grocie Krla Gr. Na]
tomiast suita Peer Gynt nr 2 obejmuje czci zatytuowane: 1. Skarga Ingridy, 2. Tai
arabski, 3. Powrt Peer Gynta, 4.L Pie Sobeigi.
Aeby zrozumie intencj kompozytora, przywiecajc mu W czasie komp
nowania, naley przynajmniej pobienie zapozna si z treci dramatu Ibsena! W Premiera dramatu Ibsena Pi
skrcie przedstawia si ona nastpujco: 1876 r., zyskujc duy aplauz.
&ciach zwizanych z wystawie
Prosty i naiwny, a zarazem zuchway modzieniec Peer Gynt popada w coraz ostrzejsze flikty z
mieszkacami swej rodzinnej wioski norweskiej. Maj oni ju do jego przechwaek i baji Gdy na Bayreuth.
domiar zego w swym zuchwalstwie posun si do tego, e w dniu wesela wykrad p; mod
imieniem Ingrid z domu ssiada i uprowadzi j w gry, ludno zorganizowaa obai na Peer
Gynta. Kryjc si samotnie w niedostpnych lasach, trafia on do posiadoci banio' Krla Gr, po
czym ledwie uchodzi z yciem z jego groty, gdy najrozmaitsze potworki, kary i gni urzdziy na
napad. Przeladowany wszdzie wskutek swego awanturniczego trybu ycia, moe przyj
czystego uczucia, jakim go darzy Solveiga, crka przybyego zza morza wieni Przed ucieczk z
kraju odwiedza sw matk Az, ktra w jego obecnoci umiera.
Na obczynie dorobi si Peer Gynt znacznej fortuny, gwnie na handlu czarnymi mewi
karni, lecz przeywa te niejednokrotnie klski. Oto wsplnicy odpynli okrtem wraz z czi
olbrzymiego majtku, zostawiajc Peer Gynta samotnego na poudniowo-zachodnim wybi
Maroka. Ale Peer Gynt jako sobie radzi. Dziwnym zbiegiem okolicznoci zostaje uznany
Arabw za proroka; Arabki tacz przed nim swj taniec wrd nich jest Anitra, crka nika
Beduinw. W swych wdrwkach trafia Peer Gynt do Egiptu, gdzie znw czeka na rnnsl
przygd. Droga powrotna do kraju te nie odbya si bez przeszkd: okrt tonie w pobliu bra
Norwegii. Peer Gynt wydosta si jednak z opresji i wrci do swoich stron ju jako starzec,
wiedzc o tym, e cae ycie czekaa na jego powrt wierna, kochajca Solveiga.
Obie suity z muzyki do dramatu Peer Gynt Ibsena zdobyy du popularno. Mistrzostw
charakterystyki odznacza si zwaszcza II cz suity nr l, zatytuowana mier Azy, ktrej elegiji
nastrj potgowany jest narastaniem dynamiki:
Andante
f l, f JL

f
doloroso

222
; IV cz suity nr l, zatytuowana W Grocie Krla Gr. rodkami muzycznymi wyrazi tutaj
npozytor nastrj groteskowej grozy, jaka przenikaa Peer Gynta w obliczu atakujcych go po-
irkw:

fi: Alla otarcia e molto marcato


f Do najpikniejszych przykadw stylizacji norweskiego folkloru i liryki Griega naley nastrojowa i
Sobeigi (IV cz suity nr 2), stanowica rodzaj motywu przewodniego, przenikajcego ca yk
do dramatu Ibsena. W melodyce Pieni Solveigi zachodz zwroty motywiczne spotykane:
ginalnej norweskiej muzyce ludowej, jak to widzimy na nastpujcych przykadach:
wf
Pie ludowa

"
gg s

Pie Solveigi

Andante
i
g J l fj f 'P l =

(Premiera dramatu Ibsena Peer Gynt z muzyk Edwarda Griega odbya si 11876
r., zyskujc duy aplauz. W tyme roku Grieg uczestniczy w uroczys-ciach
zwizanych z wystawieniem tetralogii Piercie Nibelunga Wagnera Bayreuth.
Nastpne lata wypenione byy twrczoci i licznymi wystpami Griega w
artystyczna charakterze pianisty i dyrygenta. Odbywa podre po Niemczech,
Danii, Szwecji i Ita-W r. 1889 odnosi sukcesy artystyczne w
Londynie, w roku nastpnym w Pali. Podre koncertowe Griega, odbywane
corocznie, obejmoway coraz wiksze iry Europy. W r. 1896 zahacza on o Wiede i
Budapeszt. W latach 1902 |903 koncertuje rwnie w Warszawie. Niezalenie od
tych wystpw powstaj ye utwory. Sawnego muzyka spotykaj liczne zaszczyty: w
r. 1893 otrzymuje honorowego doktora muzyki uniwersytetu w Cambridge, a w r.
1906 uni-sytetu w Oxfordzie. W r. 1903 niezwykle uroczycie obchodzono 60.
rocz-jjego urodzin w Bergen. Mimo znacznego pogorszenia si stanu zdrowia Grieg
zaprzestawa dziaalnoci koncertowej. Wiosn 1907 r. odbyy si ostatnie je-
wystpy w Norwegii i Niemczech. Zmar w Bergen w 1907 r.

Obok Koncertu fortepianowego a-moll i obu suit Peer Gynt Edwarda Griega
do najwybitniejszych dzie symfonicznych Griega nale: Suita z czasw
Holberga1 na orkiestr smyczkow
1
Holberg Ludwig (16841754) jeden z twrcw narodowej literatury duskiej.
223
(istnieje take wersja na fortepian solo) oraz Tace symfoniczne, w ktrych kom-
wania si charakteru jego twrcze nie
pozytor da znakomite wzory stylizacji ludowych tacw norweskich (rwnie jest
synnego eposu fiskiego KdataH em
wersja na fortepian na 4 rce).
inspiracji twrczej take wielu Epos
Wrd utworw przeznaczonych na fortepian, ktrych cznie stworzy okoo 150,
Kaleoala (tj. ld Kaleyy, czyli wiony
do wikszych dzie nale: Sonata e-moll op. 7 i Ballada w formie wariacji op. 24.
ze starych karelo-fiskich pa wych,
Mniejsze kompozycje czsto Grieg czy w zbiory, cieszce si w kocu XIX w. du
opiewajcych legendarne dzi
popularnoci. Do zbiorw tych nale przede wszystkim tzw. utwory liryczne,
mierzchej* przeszoci, opracowany
wydane w 10 zeszytach, obejmujcych 70 miniatur fortepianowych. U-twory liryczne
zosta przez wybitnego etnografa fist
Griega oraz jego pieni (ktrych napisa ponad 140) rozsawiy nazwisko kompozytora
rota ju w r. 1835. Legendarne d rw
w caej Europie odegray one podobn rol jak miniatury Mendelssohna i pieni
narodowych, yjcych w wyol
Schuberta przed kilkudziesiciu laty. Muzyk kameraln wzbogaci Grieg 3 Sonatami
pobudziy fantazj twrcz Sibeliusa
skrzypcowymi, Sonat wiolonczelow a-moll, Kwartetem smyczkowym g-moll. Ponadto
piknych poda narodw Pnocy p
skomponowa utwory przeznaczone na fortepian w ukadzie na 4 rce (m.in. Utwory
rodowy styl jego muzyki.
symfoniczne op. 14, Tace norweskie op. 35, 2 Walce-kaprysy op. 37) oraz na 2
Pierwsze wiksze dzieo, jakie pi
fortepiany (Staronorweski romans z wariacjami op. 51 i opracowania 4 sonat Mozarta).
cercie kompozytorskim w Hesinkac
Grieg stworzy rwnie szereg dzie wokalnych na chr a cappella, a take na chr z
wrocie z zagranicy 5-czciowy
towarzyszeniem orkiestry.
r, chr i solistw pt. Kulleno in!
Jak drog doszed Edward Grieg do narodowego stylu swej muzyki, jest tajemnic
matyk Kalevali. Nieco pniej pow
kompozytora. Znamienne s jednak jego sowa: Chopin nauczy mnie pisa po
foniczna Karelia1 kompozycje, ktd
norwesku". W sowach tych zawarta jest prawda, ktr odczuwa rwnie Bedfich
porednio rwnie wi si z tym (
Smetana. Wzory stylizacji muzyki ludowej, jakie pokaza wiatu Chopin w swych
Po powrocie do kraju Jan S
mazurkach, stay si impulsem dla kompozytorw rnych narodowoci do
l i prowadzi klas skrzypiec w konsen
poszukiwania pikna w rodzimym folklorze i korzystania z niego w sposb twrczy.
t" mu pastwowe subsydium pienine
Edward Grieg niejednokrotnie prostowa, e nie jest narodowym kompozytorem
nej i w caoci powici si kompc
skandynawskim", podkrelajc zasadnicze rnice w charakterze folkloru
Spord 12
poszczeglnych narodw Pnocy. Tote porwnujc jego muzyk z muzyk
i legendy 6 osnutych.
Sibeliusa, ktry rozpocz sw dziaalno kompozytorsk w ostatnim dziesicioleciu Sibellosa
w skad cy
ubiegego wieku, naley specjaln uwag zwrci na rnice stylistyczne dzie obu
|na orkiestr (189396), 2 pozostali
kompozytorw. Wynikaj one w duym stopniu z rnicy charakteru folkloru tych
(1925), jedno z ostatnich dzie Sibel
krajw.
lniany ju uprzednio poemat SagaatK
* przeszoci ojczyzny kompozyto
Jan Sibelius urodzi si w Tawastehus w poudniowo-
8 w stu<Ua muzyczne IPnocy. Do tych ostatnich nale
E?be?i" a ' -zachodniej Finlandii w 1865 r. Wszechstronne swe wyksztacenie
IA,Oceanidy*. Pod wzgldem budowy
zawdzicza matce, ojca z zawodu lekarza straci we wczesnym dziecistwie.
Gry na fortepianie uczy si od 10. roku ycia, a w grze na skrzypcach, doprowadzonej
pniej do perfekcji, rozpocz si ksztaci w wieku lat 15. Z tych czasw pochodz 1
Oto objanienia obcych nazw i term
te pierwsze jego prby kompozytorskie. Zgodnie z wol rodzicw po ukoczeniu KuUeryo to gwny bohater Kaleeali, v
gimnazjum studiowa pra-^ wo w Helsinkach, rwnoczenie jednak take kompozycj centralna posta dramatu klasyka fiskiej |
w tamtejszym konserwatorium. Wiedz sw w zakresie kompozycji uzupeni w nawskiego opowiadania proz (o bogach, i
Berlinie i Wiedniu w latach 188991. Finlandii, obecnie pnocno-zachodnia cz:
* Pohjola dawna, mitologiczna azv
Nie tylko jednak wiedzy muzycznej zawdzicza Sibelius sw przysz saw Tapiola wedug mitologii fiskiej oj< |
narodowego kompozytora. Niezmiernie doniose znaczenie w procesie ksztato- wrd niedostpnych bagien w lasach ph
* Bardowie poeci i piewacy ludw 4
Driady mityczne nimfy lene. Oceai na
te tematy spotyka si ju w i

224 (' Pogadanki o muzyce II


iia si charakteru jego twrczoci miao pozna-
synnego eposu fiskiego Kalevala, bdcego rd-
inspiracji twrczej take wielu poetw fiskich.
Kaleoala (tj. ld Kalevy, czyli Finlandii), zestalony ze
starych karelo-fiskich poda i pieni ludo-ych,
opiewajcych legendarne dzieje bohaterw za-perzchej'
przeszoci, opracowany i opublikowany ita przez
wybitnego etnografa fiskiego Eliasza Lonn-ju w r. 1835.
Legendarne dzieje tych bohate-narodowych, yjcych w
wyobrani ludu, silnie |budziy fantazj twrcz
Sibeliusa. Na gruncie prze-lych poda narodw Pnocy
pocz wzrasta na-

styl jego muzyki.


Pierwsze wiksze dzieo, jakie przedstawi na koncie
kompozytorskim w Helsinkach w 1892 r. po pocie z Jan Sibelius
zagranicy 5-czciowy utwr na orkiest-chr i
solistw pt. Kulleno inspirowane byo te-
atyk Kaleoali. Nieco pniej powstay poemat symfoniczny Saga i suita sym-
aiczna Karelia1 kompozycje, ktre wkrtce rozsawiy Sibeliusa za granic
rednio rwnie wi si z tym eposem fiskim.
Po powrocie do kraju Jan Sibelius przez 5 lat naucza teorii kompozycji
owadzi! klas skrzypiec w konserwatorium w Helsinkach. W r. 1897 przyznano
pastwowe subsydium pienine, aby mg zrezygnowa z pracy pedagogicz-|j i w
caoci powici si kompozycji.
Spord 12 poematw i legend symfonicznych Sibeliusa 6 osnutych
' l legendy i
Sibeliusa jest na wtkach z epopei Kaleoala: 4 wchodz w skad cyklu
zatytuowanego Legendy, przeznaczonego orkiestr (189396), 2
pozostae to poematy Crka Pohjola (1906) i Tapiola? 25), jedno z ostatnich dzie
Sibeliusa. Inne poematy symfoniczne, jak wspom-nyju uprzednio poemat Saga oraz
Finlandia i Bardowie3, zwizane s tematycznie ^przeszoci ojczyzny kompozytora
lub inspirowane piknem natury krajw nocy. Do tych ostatnich nale poematy:
Nocna podr i wschd soca, Driady Jceanidy*. Pod wzgldem budowy wikszo
poematw Sibeliusa zawiera cechy

Oto objanienia obcych nazw i terminw:


Kullervo to gwny bohater Kalevali, walczcy o spraw narodow i sprawiedliwo spoeczn; aa
posta dramatu klasyka fiskiej literatury, Aleksisa Kivii. Saga jest rodzajem skandy-kiego
opowiadania proz (o bogach, rodach i bohaterach). Karelia kraj na poudnic od ndii, obecnie
pnocno-zachodnia cz RFSRR. '* Pohjola dawna, mitologiczna nazwa kraju Pnocy. :
Tapiola wedug mitologii fiskiej ojczyzna wielkiego boga Tapio, krla lasw", pooona
niedostpnych bagien w lasach pomocnej Finlandii. * Bardowie poeci i piewacy ludw
pnocnych, opiewajcy bohaterskie czyny. > * Driady mityczne nimfy lene. Oceanidy crki
boga Oceana, boginie rde i strumykw, na te tematy spotyka si ju w mitologii greckiej.
l Pogadanki o muzyce II
225
allegra sonatowego lub formy ABA, rzadziej cechy ronda (Oceanidy) lub wa
(Nocna podr i wschd soca) ; inne wykazuj cechy charakterystyczne dla
nych form (Finlandia, Bardowie).
Najwiksz popularno wrd dzie Sibeliusa zdoby utwr symfoniczny abd Z
Tuoneli, wchodzcy w skad jego Legend na orkiestr. Gay ten cykl czter dosy krtkich
poematw (przypuszczalnie dlatego okrelanych nazw legend zawdzicza swe
powstanie prbie stworz&nia opery opartej na tematyce zaczerpnie z eposu Kaleoala.
Akcja tej opery miaa si rozgrywa w legendarnej, podziemnej krainie zmarych, zwanej Tu a
gwn postaci mia by Lemminkainen nieustraszony bohater. Partytura legendy poe abd z
Tuoneli opatrzona jest nastpujcym programem: Tuonela, fiska mityczna kraina i ych, otoczona jest
szerok rzek o wartkim biegu i czarnej wodzie, po ktrej abd Tuoneli, p wajc, majestatycznie
pynie". W utworze charakteryzuje go barwa roka angielskiego, ktry paru taktach krtkiego
wstpu) intonuje gwny temat*

(Andante molto sostenuto)

Dopenienie tematu stanowi powierzona wiolonczeli fraza melodyczna o wznoszcym si kier


jakby wydobywajca si z gbokich podziemi: ;
(Andante motto sostenuto)
JuJ*
=*=
Vc. VIe

Atmosfera powagi i spokoju panuje w, caym utworze, zawierajcym liczne nastrojowe momenty, \
nacechowane du intensywnoci wyrazu. Mimo wraenia cakowitej swobody formalnej utwr 3
ten ma budow AAB, zakoczon powrotem tematu gwnego.
Oprcz poematw i legend symfonicznych bogata twrczo
Charakterystyka twrczoci
Sibeliusa obejmuje: 7 symfonii (z lat 1899 1924), szereg
Slbeliusa suit symfonicznych (w tym 2 suity pt.
Sceny historyczne, przedstawiajce obrazy z historii i mitologii Finlandii), Koncert
skrzypcowy d-moll (1903), muzyk do sztuk teatralnych, cykl pt. Pieni wiosenne na
orkiestr, 2 serenady na skrzypce i orkiestr, l oper oraz cay szereg innych dzie
orkiestrowych, a take utworw chralnych, kameralnych, fortepianowych i-pieni. Do
ostatnich kompozycji Sibeliusa nale dwa cykle utworw na skrzypce i fortepian z r.
1929.
Po uzyskaniu w r. 1897 wysokiej" doywotniej pensji, Jan Sibelius zamieszka wraz
z on w swej willi w pobliu Helsinek, gdzie doy spokojnej staroci, W cigu swego
dugiego ycia zwiedzi m.in. Rosj, Wochy, Francj, Angli, najchtniej wszake
przebywa w kraju.
Muzyce Sibeliusa obcy jest niepokj nowatorskich poszukiwa, brak w niej
miaych eksperymentw. Naley ona jednak do zjawisk niezmiernie interesujcych.
Znalazy tu wyraz podobnie jak w innych dziedzinach sztuki narodw

226
nocy surowy klimat i melancholia przyrody krainy tysica jezior". Na zegln
uwag zasuguje fakt, e muzyka Sibeliusa od razu uznana zostaa zez cae
spoeczestwo Finlandii za przejaw sztuki wyrastajcej z gleby rodzi-nej, jakkolwiek
;1
twrca nigdy nie wprowadza do swych kompozycji autentycz-ych melodii ludowych-
Mona natomiast znale w jego dzieach wiele moty-w o strukturze zblionej do
m
motyww ludowych. Oryginalny styl muzyki Si-iliusa o archaizujcej melodyce,
unikajcy skomplikowanych rodkw, lecz siadajcy si wyrazu sta si rwnie liii
niezmiernie bliski muzycznemu od-zuciu innych narodw Pnocy. Wywodzi si on
przypuszczalnie ze rde mu-cznych wsplnych dla caej Skandynawii, a jego
narodowy koloryt byiKwyni-uczu patriotycznych i wraliwoci na pikno przyrody
kraju ojczystego. Twrczo Sibeliusa, otaczana kultem w krajach
skandynawskich, a take Anglii i Stanach Zjednoczonych, zyskaa z czasem due
uznanie rwnie in-narodw. Poczwszy od r. 1950, organizuje si corocznie w
stolicy Finlandii itiwal o charakterze midzynarodowym, zwany Tygodniem
Sibeliusa", pod-i ktrego jego dziea wykonywane s przez najwybitniejszych
muzykw wiata. |3Biawany w kraju niemal za bohatera narodowego, zmar Jan
Sibelius w 1957 r. l swej posiadoci koo Helsinek w sdziwym wieku lat 91.
|fiua i wiczenia do rozdziau 12
L Opisz studia i dziaalnoS Griega. 2. Co wiesz o
jego koncercie fortepianowym? l'3. Podaj fabule
suit Peer Gynt Griega. <. Scharakteryzuj
twrczo Griega i Sibeliusa. 'f5. Opisz ycie i
dzialalno Sibeliusa.
t~6. Co wiesz o poematach i legendach symfonicznych Sibeliusa? i 7. SpoSrd
kilku wykonanych utworw rozpoznaj dziel Griega i Sibeliusa.

227
Muzyka w pocztkach X)

1. Klaudiusz Debussy i Maurycy Ravel

Muzyk francusk tego okresu reprezentuj dwaj niezwykle oryginalni


pozytorzy: Klaudiusz Debussy (wym. Debisi), yjcy w latach 18624918,J o 13
lat modszy Maurycy Ravel (18751937). Dziki nim muzyka f od razu zaja
przodujce miejsce w yciu artystycznym XX w. Klaudiu bussy da si
wprawdzie pozna publicznoci francuskiej jako kompozytor j| w ostatnim
dziesicioleciu XIX w., jednak ostateczne zwycistwo jego przypada ju na
pocztek XX w. Poniewa Ravel w duym stopniu ko z nowatorskich osigni
Debussy'ego, zajmiemy si jego dziaalnoci wieniu rewolucji, jakiej dokona w
muzyce Klaudiusz Debussy.
Muzyka Debussy'ego bya tak rna od muzyki e
pocztkowo wzbudzia ostry protest u wil
Kolorystyka dwikowa i
impresjonizm w muzyce suchaczy, przyzwyczajonych do muzyki kl

i romantycznej. Nieliczni tylko odczuli od razu istot pikna jej


czoci i zrozumieli, e styl reprezentowany w' muzyce Debussy'ego
nieznane horyzonty przed rozwojem muzyki w ogle. Daremnym byoby
doszukiwanie si w kompozycjach Debussy'ego uczuciowej noci, patosu,
wyraania dramatycznych przey a co za tym idzie l giki przebiegu
muzycznego, jaka cechowaa dziea romantyczne. Debussy'ego, zawarte w
nastroju, jaki potrafi wywoa jego muzyka, zostao wprawdzie nienowym, lecz
dotychczas czsto niedocenionym muzycznego wyrazu: kolorystyk
dwikow. Kolorystyka dwikowa giwanie si dwikami i
wspbrzmieniami ze szczegln trosk o ich b czenie i zestawianie tych barw
miaa do due zastosowanie u ni kompozytorw romantycznych,
zwaszcza u Berlioza. Dopiero jednak ' kolorystycznym traktowaniem elementu
melodycznego i harmonicznego tradycyjn lini melodyczn i obowizujce
dotychczas zasady harmonii, opiera sw muzyk czsto na innych skalach ni
dur i moll np. na sk tonowej. Nastpstwa wspbrzmie i dwikw w
utworach Debussy'e; wic czsto cakowicie sprzeczne z przyjt dotychczas
praktyk koi
|sk. Traktowane s one jako barwne plamy dwikowe czsto o dynamice
lub pp majce wywoa pewien okrelony na-jstrj.

Klaudiusz Debussy

czy to muzyk Debussy'ego z kierunkiem w ma-Ilarstwie francuskim koca XIX w.,


zwanym impresjo-fnizmem (z fr. impression, tj.wraenie), w ktrym obraz f powstaje
przez nakadanie plam barwnych, a kon-Itury malowanych obiektw, najczciej
Yratenia muzyczne modego
pejzay, tra-Ec wyrazisto. Debussy zna dobrze i darzy sym-
Ipati ten kierunek w malarstwie i mia wielu znajomych fwrd
malarzy impresjonistw. W bliskim kontakcie impresjonizmem malarskim powstawaa
twrczo lkompoz,ytorska Debussy'ego, ktrej styl okrela si czs-Ito jako
impresjonizm muzyczny. O zwizkach tych pwiadcz take tytuy wielu utworw, w
ktrych pejza podgrywa dominujc rol. Wywoa nastrj sugerowaby w tytule
utworu oto sprawa zasadnicza dla kompozytora. Pamita jednak paley, e
twrczo Debussy'ego jest bardzo rnorodna i nieustannie si prze-ztacajca.
Zamyka ona jedn epok w muzyce europejskiej i rozpoczyna now. Klaudiusz
Debussy, urodzony w 1862 r. w pobliu Parya, wstpi majc lat II do
konserwatorium paryskiego, ksztacc si przedtem w grze fortepianowej l jednej z
dawnych uczennic Chopina. Po 7-letniej nauce rozpocz tame studia ompozytorkie;
letnie miesice wykorzystywa na prac w charakterze domo-go pianisty i nauczyciela
u Nadiedy von Meck, byej protektorki Czajkow-kiego, ktrej towarzyszy w
podrach po Szwajcarii, Austrii, Woszech, dwu-otnie (w latach J88182)
odwiedzajc Rosj. Tam nawiza kontakty z rosyjski-ioi kompozytorami, zapozna si
z muzyk Czajkowskiego i rosyjskich nowatorw, f ktrych zwaszcza Musorgski
wywar silny wpyw na styl muzyczny Debussy'ego. audiusz Debussy ju w
konserwatorium zaskakiwa swych nauczycieli miao-pomysw harmonicznych. W
okresie tym napisa szereg pieni i kompozycji istrumentalnych. W r. 1884 Debussy
skoczy konserwatorium, uzyskujc tzw. agrod Rzymsk, umoliwiajc mu
bezpatny pobyt w Rzymie, gdzie pozna B.in. Liszta i Verdiego. Po dwch latach
powrci do Parya., chtnie przebywajc
w rodowisku poetw i malarzy impresjonistw. Lata 188789 obfitoway w
silne wraenia artystyczne, ktre pozostaway zwizku z poznaniem wybitnego
francuskiego poety-symbolisty Stefana Mal-i jego twrczoci, z gruntown analiz
opery Borys Godunow Musorgskiego, krotnym wyjazdem do Bayreuth,
umoliwiajcym wniknicie w sztuk Wag-a, zetkniciem si z muzyk chisk i
indonezyjsk na midzynarodowej wy-iwie w Paryu w 1889 r. i wreszcie z bardzo
bliskim kontaktem ze wspczesn ca rosyjsk poznan na koncertach prowadzonych
przez Rimskiego-Korsakowa |Paryu. Mimo uznania dla sztuki Wagnera Debussy
przeciwstawia si jej za-no w swej twrczoci, jak i publicystyce jako
cakowicie obcej duchowi mu-
229
zyki francuskiej. W owym czasie Debussy komponowa gwnie pieni < poetw
francuskich oraz utwory fortepianowe, jak: dwie Arabeski, Maa siSStT? bergamasue
(wym. suit bergamask), w skad ktrej wchodz 4 miniatury (m.in. synne wiato
ksiyca). Dwa waniejsze dziea orkiestrowe tego okresu: 2-cz-ciowa suita z
chrem eskim pt. Wiosna oraz fantazja na fortepian i orkiestr, zostay wykonane
publicznie po raz pierwszy dopiero po dwudziestu kilku latach.
Pierwszym symfonicznym utworem, ktry przynis wkrt- ce
;&;
saw Debussy'emu, jest preludium orkiestrowe Popoudnie ;-f
fauna, wykonane po raz pierwszy w Paryu
w 1894 r. Miao ono by pierwsz czci komentarza muzycznego do znanego ,*
*K'
poematu Stefana Mallarmego pt. Popoudnie fauna1. Komentarz ten mia si skada z
3 czci: preludium, interludium i parafrazy. Od zamiaru tego jednak kompozytor
odstpi i samemu preludium nada tytu poematu, umieszczajc w programie
inauguracyjnego koncertu nastpujce wyjanienia:
Muzyka tego preludium jest bardzo swobodn ilustracj poematu Mallarmego i nie preten duje
bynajmniej do jego syntezy. S to raczej zmieniajce si dekoracje, na tle ktrych kr po dania i
rojenia fauna w upale pewnego popoudnia. Zmczony ciganiem uciekajcych przed nim bojaliwie
nimf i najad, zapada w upajajcy sen, wypeniony ziszczonymi wreszcie marzeniami o posiadaniu
wszystkiego w caej naturze".

Popoudnie fauna jest do czasw obecnych najbardziej lubianym i najczciej


wykonywanym utworem orkiestrowym Debussy'ego. Opiera si on gwnie na temacie
:
Assez lent

Dec
Wolne tempo, delikatna instrumentacja i ciszona dynamika wspdziaaj tutaj w Peleas i Melizandan y
wytworzeniu zamierzonego nastroju.
Drugim wybitnym dzieem symfonicznym powstaym przed 1900 r. jest tryp-i tyk
symfoniczny Nokturny, w skad ktrego wchodz utwory: 1. Chmury, 2. ^abawy i 3.
Syreny. (Tryptyk, okrelenie przejte do muzyki ze sztuk plastycznych, oznacza form
cykliczn zoon z trzech czci.) Dzieo to, wykonane po raz pierwszy \ w 1900 r. w
Paryu, wywoao siln reakcj publicznoci: jedni byli zachwyceni, inni wyraali ostry
protest.

Chmury to wedug sw Debussy'ego obraz nieruchonego nieba z powoli przepywajcymi,!


melancholijnymi, szarymi obokami". Druga cz tryptyku, ^jbawy, kontrastuje silnie z pierwszy swym
ywym, tanecznym rytmem. Jest tam i ludowy taniec tarantela, i wizja pochodu w rodkowym|

1
Faun w mitologii rzymskiej boek leny, przedstawiany z kopytami i rogami. Utosa-i miano go
pniej ze starogreckim swawolnym satyrem, uganiajcym za nimfami, lubicym wino, muzyk i taniec.

230
Karta tytuowa Morza"
K. Debussy'ego

II

P12edstawiaJ^ej morze, gdzie spord posrebrzanych


fal powstaje, rozbrzmiewa miechem i oddala si tajemniczy piew syren", wpro-Debussy
chr eski, piewajcy bez tekstu na samogosce (tzw. wokaliza). Jest to nowo-to Kolorystyczne
potraktowanie piewu.
Decydujcym faktem obalajcym nadmierny kult Wagnera we Francji byo
wystawienie w r. 1902 jedynej opery Debussy'ego pt. Peleos i
i l Melizandan Melizanda, nad ktr pmpozytor pracowa z przerwami okoo 10 lat.
Oper Peleas i Melizanda to dr-fet liryczny w 5 aktach i 12 obrazach,
oparty na tekcie dramatu belgijskiego Barza symbolisty, Maurycego
Maeterlincka (wym. Meterlinka). Akcja dra- latu rozgrywa si w wiecie baniowym.
Ksie Golaud (wym. Goo) spotyka nad brzegiem rda pikn niewiast, Melizand, ktra zo-te
wkrtce jego on. Po pewnym czasie poznaje j rwnie brat Golauda, Peleas. Melizanda eleas darz
si nawzajem gljokim uczuciem. Gdy Golaud to spostrzega, zabija swego brata. aotce rwnie umiera
Melizanda.
iMuzyka tej opery, w ktrej zamiast piewnych arii kompozytor stosuje rodzaj subtelnego re-^tywu,
zwanego parando, podkrelajcego tre i akcenty muzyczne tekstu, wywoaa skrajnie jUenn opini
suchaczy, lecz rwnoczenie przyniosa ostateczne zwycistwo impresjonizmu lycznego . Styl
operowy Debussy'ego przeciwstawi patetycznym wybuchom i namitnym okrzy-tcechujcym
dramatyk Wagnera - francusk powcigliwo. O Debussy'm pisano: Muzyk "ista zdawa si z
ironiczn dyskrecj stara o to, by wszystkie silne uczucia wyraane byy - Mio, mier bez
krzyku".
231
K. Debussy ze
swoj crk
Do wikszych dzie symfonicznych Debussy'ego ponowanych po stworzeniu
opery Peleas i Melina le dwa pozostae tryptyki symfoniczne: Morze poranku
do poudnia na morzu, 2. Gra fal, 3. Rozmowa wiatru z morzem), wykoni raz
pierwszy w 1905 r., oraz dzieo powstae w latach 190612 pt. Obranyi gue, 2.
Iberia, 3. Korowody wiosenne). W tryptyku symfonicznym Morze wia
kompozytor trzy oblicza morza; czci tego dziea mona by nazwa zaami
muzycznymi". Tryptyk Obrazy nie zawsze wykonuje si w caoci! czciej
wykonywany jest tylko obraz drugi, tj. Iberia, w skad ktrego trzy mniejsze
czci:

Twrczo instrumentalna
Debussy'ego po 1900 r.
1. Na ulicach i drogach
Asscz anime

2 Cl

2. Aromaty nocy
Lent et reveur

Ob.

3. Poranek dnia witecznego


Mouv* de marche joyeuse et alerte

232
Debussy zamkn tu swe wraenia z Hiszpanii przedstawi z duym realizmem
[yw atmosfer wsi i miasteczek hiszpaskich, wykorzystujc rytmy i waciwoci ;
tacw ludowych.
W trakcie pracy nad Morzem i Obrazami powstay m.in. Tace na harf i orkiestr
smyczkow oraz dwie rapsodie: na saksofon i orkiestr (pozostawiona w szkicach)
oraz na klarnet i orkiestr. Obok licznych pieni, tworzonych gwnie do tekstw
wspczesnych poetw francuskich, po r. 1900 powsta ponadto szereg cyklw
fortepianowych utworw Debussy'ego, ktre zjednay mu szerok popularno. Do
najwaniejszych z nich nale: 3-czciowa suita Pour le piano (wym. pur le piano, tj.
na fortepian), cykl programowych utworw pt. Estampes (wym. restamp, tj. szkice),
cykl Obrazy, obejmujcy dwie serie po 3 miniatury programo-i we, cykl pt. Kcik
dziecicy, zawierajcy 6 utworw programowych, dwa cykle j programowe preludiw
(po 12 w kadym) oraz cykl 12 etiud fortepianowych. |Szczegln popularno zdobyy
nastrojowe preludia Debussy ego, jak: Pochlo-mnita katedra. Siady na niegu, Dziewcz, o
lnianych wosach, Taras audiencji wiata ksiyca. Sawa Debussy'ego w tych latach
przekroczya ju granice Francji. Kompozytor dyrygowa swymi koncertami w
Budapeszcie, Wiedniu, Turynie, Rzymie take w Rosji, Anglii i Holandii.
W cigu ostatnich 5 lat swego ycia Debussy kompo-
atnie lata nowa znacznie mniej. Powstaj wwczas 3 sonaty
na wiolonczel i fortepian, na flet, altwk i harf oraz
skrzypce i fortepian wiadczce o skanianiu si kompozytora ku formom
rdziej cisym. Nale one do najwybitniejszych dzie kameralnych w muzyce
ncuskiej w pocztkach XX w. Nawiza tu Debussy do sw|fch modzieczych
Ibwiadczeri, zapocztkowanych Triem fortepianowym (1880), a wykorzystanych
dojrzaym ju Kwartecie smyczkowym (1893). l Do najbardziej cennych dzie
Debussy'ego z ostatnich lat ycia naley misterium . Sebastiana (1911), balet Gry
(1913) oraz balet dziecicy pt. Pudeko bawkami, naszkicowany w wersji orkiestrowej
w r. 1914, dokoczony ju przez ego kompozytora i wykonany wkrtce po mierci
Debussy'ego. Wyrazem pa-otyzmu Debussy'ego jest tworzona w latach 1916 17
kantata pt. Oda do Francji,
lie pozostawiona w szkicu.
|Po dugotrwaej chorobie kompozytor zmar w Paryu 25 marca 1918 r. podczas
nbardowania stolicy przez Niemcw.
Podczas gdy dla Debussy'ego podstawowym celem jest
i kompozytorskie
wywoywanie muzyk odpowiedniego wraenia i nastroju,
a forma utworu pozostaje zazwyczaj w zwizku eci wyraon oglnie w tytule
dziea, to u drugiego wybitnego przedstawi-muzyki francuskiej tego czasu,
Maurycego Ravela, sprawa ta prztedstawia inaczej. Ravel, chocia rwnie miao
traktuje harmoni i wykorzystuje Iwalory kolorystyczne, czy ten nowy jzyk
muzyczny z wypracowan przez ykw logik przebiegu. Subiektywizmowi muzyki
Wagnera i pnych roman-' przeciwstawi on obiektywizm, wystpujcy w jego
kompozycjach w znacznie zym stopniu ni u Debussy'ego. Twrczo Ravela
wykazuje silne zwizki

233
z folklorem (zwaszcza hiszpaskim) oraz tendencje do odtwarzania
stylw i klimatw nastrojowych indywidualnym jzykiem muzycznym. nic
wulgarnie] szego ni opisywanie dwikami wasnego wntrza"
kompozytor.

Urodzony w 1875 . r. w nadmorskiej miejscowo^


pierwsze kompozycje Raveia boure (wym. Sibur) w pobliu granicy hiszpaskie
pocz Ravel studia muzyczne w konserwatorium]
pno, gdy dopiero w 15 roku ycia po przeniesieniu si do Parya, ycia
Ravela, ktry do wybuchu pierwszej wojny wiatowej niemal beu przebywa
w stolicy Francji, to historia jego twrczoci.
Pierwsze zetknicie si Ravela jako kompozytora
z publicznoci sal koncertowych nastpio w r. 1899
i zakoczyo si klsk debiutanta. Wykonany ww
li czas jego pierwszy utwr symfoniczny, uwertura Szehe-
rezada, nie znalaz uznania. Wkrtce jednak jego pie
ni .zyskay znaczn popularno, jak np. suita Szehere-
Zada na sopran i orkiestr, a take utwory fortepianowe
(m.in. Menuet antyczny, Habanera, Pawana dla zmarej
infantki). Wyrazem tej popularnoci staa si solidarno
opinii publicznej, potpiajcej zacofanie komisji sdzio
wskiej, ktra odmwia w r. 1905 Ravelowi prawa do
ubiegania si o Nagrod Rzymsk, gdy stan do kon
kursu po raz czwarty. Na ten rok przypada m.in. po
wstanie znanej jego Sonatiny na fortepian oraz cyklu 5
fortepianowych miniatur programowych pt. Miroirs
(wym. Miruar, tj. zwierciada). W dwa lata pniej, Maurycy
Rav
w r. 1907, Ravel stworzy synn Rapsodi hiszpask
na orkiestr oraz l-aktow oper komiczn pt. Go
dzina hiszpaska zdradzajc tym samym due zainteresowanie folkloren
zycznym Hiszpanii (matka Ravela pochodzia z Baskw, ludu gralskiego:!
cego na pograniczu Hiszpanii i Francji).

Rapsodia hiszpaska Ravela skada si z 4 czci. Po I czci, pt. Preludium, nastpuje peti
Malaguena (wym. malageja) ludowy taniec andaluzyjski, wywodzcy si z hiszpask 1 wincji
Malaga, o szybkim tempie i trzymiarowym metrum. Oto pocztek stylizowanej Mat z Rapsodii
hiszpaskiej Ravela:
(Assez vif)
III cz Rapsodii, powoln, stanowi stylizowana Habanera, cao za utworu koczy y
ognista Fena (hiszpaska nazwa wesoej zabawy ludowej).
Akcja l-aktowej opery Godzina hiszpaska rozgrywa si w pracowni zegarmistrza w Toledo
(na poudnie od Madrytu) w XVIII stuleciu, a gwni bohaterowie to pani zegarmisl

234
ijej niefortunni wielbiciele. Pod wzgldem muzypznym dzieo Ravela rni si od oper tradycyjnych,
poniewa w ogle nie zawiera arii, w miejsce ktrych wystpuje melodyka zbliona do recytatywu.
Znaczn rol odgrywa tu orkiestra, trafnie oddajca zamierzony koloryt hiszpaski" i komentujca
muzyk sytuacje przedstawiane na scenie.

Rwnoczenie niemal z tymi dzieami powstaj nowe pieni Ravela. Oprcz


synnego cyklu pt. Opowiastki przyrodnicze (Paw, wierszcz, abd, Zimorodek, Perliczka]
powstaje w tym czasie m.in. Wokaliza w formie habanery i Pi ludowych melodii
greckich. W par lat pniej, w r. 1910, powsta cykl Pieni ludowych, zawierajcy 7
pieni rnych narodw, a nastpnie (w r. 1913) 3 poematy na gos z to-, warzyszeniem
zespou instrumentalnego do sw Stefana Mallarmego.
Rok 1908 przynis dwa niezmiernie wartociowe cykle
utwory fortepianowe Rayeia utworw fortepianowych Ravela. Pierwszy z nich Ba-
wiera 3 poematy o ponurym nastroju, pod oglnym
tytuem Gaspard de la nuit (wym. Gaspar de la nui) inspirowane poezj utalentowanego
poety francuskiego pierwszej poowy XIX w., Alojzego Bertranda. Drugi cykl to suita
dziecica na fortepian w ukadzie na cztery rce pt. Moja matka g, ktrej to i stanowi
starofrancuskie bajki: (Tytu suity zaczerpnity jest ze zbioru tych bajek.) Skada si ona
z piciu utworw: 1. Pawana dla picej krlewny, 2. Tomcio Paluch, f 3. Brzydulka,
cesarzowa pagd, 4. Pikna i Bestia, 5. Czarodziejski ogrd. W tych naiwnych | bajkach
muzycznych zawar Ravel pikno i polot wiata fantazji dziecicej. Istnieje frwnie
orkiestrowa wersja suity, podobnie jak i 7-czciowej suity fortepianowej pt. wWake
szlachetne i sentymentalne, powstaej w par lat pniej. Wspomnieniom wojny
[wiatowej, w ktrej Ravel bra czynny udzia na froncie jako ochotnik, powici
Ikompozytor synn suit pt. Nagrobek Couperina, ukoczon po zwolnieniu ze suby
twojskowej w 1917 r. i dedykowan pamici szeciu polegych wsptowarzyszy
Iwojennych. W suicie tej wyrazi Ravel rwnoczenie swe uwielbienie dla muzyki
pynnego kompozytora francuskiego I poowy XVIII w., Franciszka Couperina 1 |.(wym.
Kuperena). W skad suity wchodz: 1. Preludium, 2. Fuga, 3. Forlana, 4. Ri-jkgaudon, 5.
Menuet, 6. Toccata. Niektre'jej czci zostay pniej opracowane przez avela na
orkiestr i weszy w skad repertuaru koncertowego.

Maurycy Ravel

235
Balety Raveia Ravel wystpi ze swymi baletami jeszcze przed wyb uytku pewnego razu przemwiy h
chem pierwszej wojny wiatowej, w r. 1912. Obok insc kowaniu si chopca.
nizacji utworw napisanych poprzednio (suity Mt j~- ' ^
matka g oraz Walce szlachetne i sentymentalne) siami synnego baletu rosyjskie Opera Dziecko i czary po raz piei
Sergiusza Diagilewa (18721929) wystawione zostao wwczas jedno z najwybit] rlo i prawie rwnoczenie w Bru
niejszych dzie Ravela, nad ktrym pracowa w cigu ostatnich dwch lat: symfor iem.
choreograficzna w 3 czciach pt| Dafnis i Chloe.
Autorem scenariusza, osnutego na tle greckiej opowieci z II w., by znany rosyjski baletmi ' na orkiestr Ravela
Micha Fokin. Opisane s w nim przygody chopczyka Dafnisa i dziewczynki Chloe dzieci
znanego pochodzenia, ktre przygarnli pasterze na greckiej wyspie Lesbos. Dzieci wyrastaj z c
sem na dorodn par i pragn si pobra, lecz plany te natrafiaj na rne przeszkody. Wy zawadnli '- '
obcy przybysze. Nastpuje rozka, przygody. Zakoczenie jest pomylne zwyc wystawiona na - W zasadzie utwr ten, powstay w r. 192
prb wierno modej pary. pie umiarkowanym, w takcie J i jed

... . . . . *
Pomimo nowych zdobyczy harmonii i orkiestracji, jakie wprowadzi Rav s stosujcej drobne wartoci, synkopy i* m.
w tym dziele, muzyka Dafnis i Chloe jest bliska zaoeniom klasycznych tradycji Bolerze ^a\e\ vrjlotx^stvx^e drug. f"W
odznacza si wyrazist melodyk i logik konstrukcji. Fragmenty utworu ujtej oliTeiie caego utworu formuk t ni
krotnic powracajcego tematu, ktry wys
zostay ponadto w form dwch suit symfonicznych, ktre zdobyy du popularno tensywniejszej dynamice, przechodzcej o
na estradach koncertowych. ten utwr artobliwie crescendo na orki
Do wikszych baletowych dzie Ravela, powstaych po wojnie, nale przede r.rakterze, pojawiacie na pocztku w par
wszystkim orkiestrowy poemat choreograficzny La Yalse (wym. LaWals, 1920)
(Tempo di Bolero mc
. oraz opera-balet w 2 aktach pt.
Dziecko i czary (1925).

l Poemat La Valse by od razu komp


nowany z myl o baletowym wy W
partyturze rkopisu jest prg komentarz
projekt scenografii w ktrym czytamy:
Poprzez uno opary chwilami mona
zauway taczce walca. Stopniowo i
chmury| praszaj si. Widoczna ogromna
peniona tumem taczcych par.'
zarysowywania si ruchu tumu i wa
olepiajce wiato. Przed nami i bal w
paacu cesarskim z czasw na j kad 1855
roku...'

Utwr ten jest apoteoz


wiedeskiego i pierwotnie
owany by Wiede.
i
Dwuaktowa opera-balet Dziecko^
ry to liryczna fantazja na tematy
wspczesnej Ravelowi powie__.
francuskiej Gabrieli Colette (wyin.
Bajka opowiada o niegrzecznym ku i
czarach, sprawiajcych, e zabawki,
zwierzta i przedmioty
Maurycy Ravel dyrygujcy Bolerem'

236
IWego uytku pewnego razu przemwiy ludzkim gosem i doprowadziy do znacznej poprawy
zachowaniu si chopca.

Opera Dziecko i czary po raz pierwszy zostaa wykonana w 1925 r. w Monte jCarlo i
prawie rwnoczenie w Brukseli, po czym w Paryu z duym powo-idzeniem.
Jest to najbardziej niezwyky utwr orkiestrowy Ravela,
pomylany rwnie jako balet i wiadczcy o wirtuozowskim
o na orkiestr Ravela opanowaniu techniki kompozytorskiej.
W zasadzie utwr ten, powstay w r. 1928, jest stylizacj dawnego ludowego taca hiszpaskiego i
tempie umiarkowanym, w takcie J i jednostajnym rytmie, z ustawicznie powtarzan formuk

zn lub
t Jl l J < 3 ^ J W3 J J I l J J53J J33J ]| ' kaPrYneJ rnelo-: stosujcej
drobne wartoci, synkopy i'zmienne akcenty. Z dwu podanych formuek rytmicznych ! swym Bolerze
Ravel wykorzystuje drug. Niezalenie od doczajcych si innych instrumentw obrbie caego
utworu formuk t nieustannie wystukuje tamburyn, tworzc to dla wielo-otaie powracajcego
tematu, ktry wystpuje w coraz bogatszej szacie orkiestrowej i coraz niniejszej dynamice,
przechodzcej od pianissima stopniowo a do fortissima. Ravel nazywa i utwr artobliwie
crescendo na orkiestr". Kilkunastotaktowy temat o melancholijnym cha-pojawa 'si na pocztku
w partii fletu:

(Tempo di Bolero modcrato assai)

i powtarza go klarnet, a nastpnie molowy wariant tematu podejmuj kolejno fagot i wy-pdarnet
Es wszystko przy stopniowym wzrocie natenia dynamiki. Nieustanne crescendo rwnie
nastpujcemu z kolei czterokrotnemu powtrzeniu caej struktury, przy l za kadym razem inne
instrumenty lub cale grupy instrumentw przejmuj prowadzenie te-, A wic wczaj si kolejno:
obj miosny, trbki, saksofony, rogi z czelest i fletami, obj i trbk, instrumenty smyczkowe,
wreszcie caa orkiestra z puzonami w potnym

kces, jaki odnioso Bolero Ravela, wykonane po raz pierwszy w ujciu bale-w
1928 r. w Operze Paryskiej, utorowa kompozytorowi drog do najwy-uznania i
sawy. Zapraszany na liczne wystpy koncertowe, Ravel rozpo-hni swe dziea na
obu pkulach, znajdujc szczerych entuzjastw. Rw-

237
'Anie tworzy nowe dziea. W okresie powojennym skomponowa Ravel ut enionych im Hiszpanii) oraz Andaluzja .nice
dzie szereg utworw kameralnych (2 sonaty: na skrzypce z wiolon pra na skrzypce i folkloru daj si przy obrbie dzielnic,
fortepian, rapsodi koncertow na skrzypce i in.), pieni 1# wreszcie w r. 1931 dwa skadajcych si z przykad w skad
koncerty fortepianowe: Koncert D-dur na lew rk, na pisany na zamwienie Andaluzji wchc .incje: Kordoba,
jednorkiego pianisty Pawa Wittgensteina), oraz Kot G-dur. Wkrtce po napisaniu Sewilla oraz Gr<
koncertw cika choroba nerwowa przerwaa pr artysty. Maurycy Ravel zmar w -muzyka rni si znacznie od siebie.
1937. f,folkloru muzycznego Hiszpanii jest pi
urozmaicona, ywa rytmika, wyrni
Pytania i wiczenia do rozdzialu l
-waniem synkop (nawet w drobnycl
1. Na czym polegao nowatorstwo stylu Debussy'ego? | triol, rytmw punktowanych oraz zmi
2. Opisz mlodo i wraenia muzyczne Debussy'ego. tw. Nieregularne takty | lub \, cl
3. Co wiesz o jego Popoudniu fauna i Nokturnach? ^przede wszystkim dla Baskonii, ustf
4. Wymie i objanij tytuly innych dziel Debussy'ego. .ych czciach kraju taktom przewa
5. Wymie cykle utworw fortepianowych Debussy'ego. l wym1, lecz zmienno akcentw poz<
6. Czym rni si zaoenia Ravela i Debussy'ego? | szczegln. W muzyce hiszpaskiej tt<]
7. Co wiesz o Rapsodii hiszpaskiej i Godzinie hiszpaskiej Ravela? zek muzyki wokalnej z ywioowymi t
8. Wymie cykle pieni i utworw fortepianowych Rauela. im towarzyszc gr na instrumen
9. Co wiesz o baletach Raeela? 10. Spord przegranych utworw rozpoznaj wrd ktrych gitara, tamburyn i ka
dziel Ravela i Debussj>'ego. uprzywilejowane miejsce.
Pierwszym wybitnym muzykiem hi
} zapozna wiat z folklorem swego l
2. Muzyka hiszpaska Sarasate (18441908), skrzypek w jacy
w drugiej poowie XIX w. na e towych
Muzyk hiszpask koca XIX w. i pierwszej poowy XX w. reprezentuj wielu krajw Europy, Bliskiego ryki,
trzej synni kompozytorzy: Isaac Albniz (wym. Izaak Albenis; 18601909), Enri-que wzbudzajc swymi opracowanis
Granados (wym. Enrike Granados; 18671916) oraz, najwybitniejszy z nich paskich due zainteresowanie. Nie
Manuel de Falla (wym. Manuel de Falja; 18761946). W twrczoci swej, opartej koniec XIX w., powstaje szereg utw
na muzyce ludowej, ukazali oni wiatu pikno tacw i pieni hiszpaskich, wych, w ktrych elementy muzyki ju
wykorzystywanych dotychczas gwnie przez kompozytorw innych narodowoci. wysoce artystycznej stylizacji. Isaac
Odrodzenie muzyki hiszpaskiej, polegajce na uwolnieniu si od wpyww
Albniz.
obcych, a zwaszcza opery woskiej, i zwrceniu si ku rodzimemu folklorowi,
siga ostatnich lat XIX w. Za przeomow dat, oznaczajc pocztek nowej ery,
uwaany jest rok 1891, w ktrym ceniony dziaacz, zbieracz folkloru i kompozytor
hiszpaski, Filip Pedrell, opublikowa manifest, dajcy nawrotu do muzyki
ludowej i chlubnych tradycji rodzimych hiszpaskiej muzyki artystycznej z w. XVI i
XVII.
Folklor Hiszpanii (zwanej dawniej Iberi) jest niezwykle
Oglny charakter, hiszpaskie]
bogaty i rnorodny, obfitujcy w starodawne pieni i tace,
muzyki lodowej ktre w zwyczajach ludowych zachoway si

czsto w pdstaci pierwotnej. Wpyw na to miao niewtpliwie grzyste uksztatowanie


terenu, nie sprzyjajce bliszemu kontaktowaniu si ludnoci poszczeglnych dzielnic
kraju. Muzykalnoci wyrniaj si zwaszcza dzielnice: Asturia, Baskonia,
Aragonia, Katalonia (pooone na pnocy kraju), Kastylia (w cen-
238
Hiszpanii) oraz Andaluzja (leca na poudniu), nice
folkloru daj si przy tym zauway nawet obrbie
dzielnic, skadajcych si z tzw. prowincji; aa przykad
w skad Andaluzji wchodz m.in. pro-yincje: Kordoba,
Sewilla oraz Grenada, ktrych nuzyka rni si znacznie
od siebie. Ogln cech blkloru muzycznego Hiszpanii
jest przede wszystkim ozmaicona, ywa rytmika,
wyrniajca si stosowaniem synkop (nawet w drobnych
wartociach), riol, rytmw punktowanych oraz
zmiennoci akcen-v. Nieregularne takty f lub f,
charakterystyczne le wszystkim dla Baskonii, ustpuj w
pozosta-ych czciach kraju taktom przewanie
trzymiaro-ym1, lecz zmienno akcentw pozostaje ich Filip Pedrcll
cech zczegln. W muzyce hiszpaskiej uderza silny
zwi-ek muzyki wokalnej z ywioowymi tacami i
zawsze towarzyszc gr na instrumentach ludowych,
vrd ktrych gitara, tamburyn i kastaniety zajmuj
Bprzywilejowane miejsce.
Pierwszym wybitnym muzykiem hiszpaskim, ktry
apozna wiat z folklorem swego kraju, by Pablo rasate
(18441908), skrzypek wirtuoz, wystpujcy w drugiej
poowie XIX w. na estradach koncer-ych wielu krajw
Europy, Bliskiego Wschodu i Ame-yki, wzbudzajc swymi
opracowaniami tacw hisz-askich due
zainteresowanie. Nieco pniej, pod foniec XIX w.,
powstaje szereg utworw fortepiano-yh, w ktrych
elementy muzyki ludowej ulegy luz wysoce
artystycznej stylizacji. Twrc ich by flsaac Albniz.

Pablo Sarasate
Urodzony w 1860 r. w miasteczku Camprodon (wym. Kamprod) w prowincji
Gerona (Katalonia), wykazujcy od dziecistwa niepospolity talent
pianistyczny, otrzyma Albniz w modoci rzetelnego wyksztacenia muzycznego.
Przy-tego byy nad wyraz urozmaicone koleje jego ycia w dziecistwie i modoci.
bowano go wprawdzie, ksztaci w Paryu i Madrycie, lecz dwukrotnie IWieku
lat 9, a potem 11 ucieka z domu rodzicielskiego, w poszukiwaniu przy-i. Rezultat
drugiej ucieczki to podr na statku pyncym do kolonii ame-
j * Na przykad w tacach: polo, fandango, bolero, jota, seguidilla, malaguea (wym. chota,
ilja, malageja).
I Wyjtek stanowi habanera, ktra jest tacem dwumiarowym. W niej rwnie czsto zdarzaj i
nastpstwa nut punktowanych i triol. Przypuszczalnie taniec ten przedosta si do Hiszpanii tuby,
nazwa jego wywodzi si od stolicy kraju La Habana.

239
rykaskich, w trakcie ktrej musia zdobywa r na
utrzymanie i przejazd koncertami dawanymi pokadzie
okrtu. Nieustannie koncertujc, zwiec Ameryk, Angli,
Niemcy, Holandi,' a take rodzir Hiszpani; przerwy w
podry wykorzystywa na uk kompozycji (w Lipsku i
Brukseli). Majc lat pozna Franciszka Liszta, pod ktrego
kierunkiem dv., lata studiowa gr fortepianow i
kompozycj, towarzyszc mu w czasie pobytu w
Budapeszcie, Weimarze i Rzymie. Franciszek Liszt
wywar silny wpyw na ksztatowanie si stylu
kompozytorskiego Albeniza, ktry obok dziaalnoci
wirtuozowskiej rozpocz teraz dziaalno
Isaac Albniz kompozytorsk. Rwnie rodzcy si impresjonizm w
duym stopniu wpyn na styl kompozytora. Folklor hiszpaski by
dla Albeniza skarbnic pomysw melodycznych, ryt-, micznych, a nawet
kolorystycznych. Kompozytor ten zmar do modo, w r. 190! w Paryu, twrczoci
sw przygotowa jednak podstaw dla dalszego rozwoju narodowej muzyki
hiszpaskiej.
Z wyjtkiem kilkunastu pieni, kilku utworw orkiestrowych wrd ktrych
Twrczo fortepianowa
znajduje si znana rapsodia Katalonia i par dzi ju
Albeniza zapomnianych oper ca twrczo Albeniza stanowi niemal
wycznie muzyka fortepianowa, w tym jeden koncert fortepianowy z towarzyszeniem
orkiestry. W drobnych utworach fortepianowych, opartych na oryginalnych motywach
ludowych, usiowa uwydatni] rnice stylistyczne poszczeglnych regionw
Hiszpanii oraz charakterystyczne] cechy regionalnych tacw. Std tytuy miniatur
Albeniza: Cr doba, Granada, Semlla, Naoarra, Seguidilla, Malaguena i in. czy je
kompozytor przewanie w cykle. Nale do nich: piewy hiszpaskie cykl
obejmujcy 5 utworw, a wrd nich synn Cordob, ktrej zwaszcza temat drugi
posiada wdzik urzekajcy: (Andantino)
cykl Hiszpania zawierajcy 6 miniatur, w tym bardzo popularne Tango, roz-
poczynajce si:
(Andantino)

Suita hiszpaska (8 utworw, wrd nich Granada, Kataluna i czsto grywana Stml-
la), Utwory charakterystyczne (12 utworw), 6 tacw hiszpaskich, Suita antyczna nr l i
nr 2 (10 utworw) oraz najsynniejszy ze zbiorw, suita Iberia (12 utworw w 4
zeszytach).
240 U Pogadanki o muzyce II
TQQ styju Albeniza nawiza modszy o 7 lat, uzdolniony .pianista i kompozytor
hiszpaski Enriue Granados, urodzony w Lrida (Katalonia) w 1867 r.
Wykszta-muzyczne otrzyma w Hiszpanii i Paryu. Granados jest autorem szeregu
muzyki scenicznej, symfonicznej/ kameralnej i pieni oraz wielu utworw
pianowych, w ktrych subtelnoci wyrazu zblia si do muzyki Chopina figa. Jego
Tace hiszpaskie, wydane w 4 zeszytach (po 3 utwory) w latach 1900, wywoay
due zainteresowanie w wiecie muzycznym. Oto pocz-ednego z nich, Taca
andaluzyjskiego:
(Andantino, quasi allegrelto)

mniej synne s utwory fortepianowe Granadosa, w


dwa cykle pt. Goyescas (1911), pene poezji,
cynujcego rytmu, inspirowane dzieami wybit-
artysty malarza hiszpaskiego Franciszka Goyi. lo
to opracowa kompozytor rwnie w postaci wiska
operowego na zamwienie opery nowo-iej, w
zwizku z czym odby podr do Stanw
toczonych. Zakoczya si ona tragicznie 116 r.
w drodze powrotnej z Nowego Jorku kom-tor zgin
w katastrofie okrtu pasaerskiego jcx",
storpedowanego przez Niemcw. Obok alnoci
twrczej, wirtuozowskiej i pedagogicznej asug
Granadosa naley zaoenie Towarzystwa yki Enriue Granados
Klasycznej w 1900 r. w Madrycie oraz zor-sowanie
w roku nastpnym konserwatorium ircelonie.
Tu po roku 1900 wstpuje na widowni trzeci
wybitny narodowy kompozytor hisz-ki, modszy
ol dedziewi
Falla. Pierwsze
lat od Granadosa, Mad Falla.
Urodzony w Kadyksie (Andaluzja) 1876,
otrzyma wyksztacenie muzyczne w kon-atoriurn w
Madrycie i przeszed studium kompo-u Filipa
Pedrella. Pierwszym powanym sukce-Manuela de
Falli byo uzyskanie pierwszej na-y w konkursie
Krlewskiej Akademii Sztuk |ych w Madrycie za
2-aktow oper pt. Krtkie ^przedstawiajc
tragiczne dzieje andaluzyjskiej jfczyny. Uzyskana
nagroda umoliwia kompo-wyjazd na dalsze
studia do Parya, gdzie a w cigu 7 lat, poczwszy
od r. 1907. Zdoby

Manuel de Falla

danki o muzyce II 241


tam przyja i uznanie Debussy'ego, Ravela, a take innych kompozytorw francus-J
(Poco mosso)
kich. Kontakty te wywary gboki wpyw na jego jzyk harmoniczny i dalszy rozwj
techniki kompozytorskiej, nawizujcej do zdobyczy impresjonizmu. Impresjonizm de
Falli jest jednak odmienny od francuskiego jest silnie zabarwiony hiszpask nut
ludow. Do muzyki swej kompozytor ten wprowadza elementy andaluzyj-skiego
folkloru i harmoni podkrelajc dawne tonacje. Najwybitniejszym jego dzieem Nastpnym wybitnym dziee
powstaym w Paryu jest symfoniczna impresja na fortepian i orkiestr? pt. Noce w Kukieki mistrza Piotra, ktrej pn
ogrodach Hiszpanii, skadajca si z 3 programowych obrazw, wiadczcych o wpywach Akcja tej opery, toczca si w arago
impresjonizmu: 1. W ogrodach Generalify, 2. Tace w oddali, 3. O-grody w grach tomu powieci Don Kichot Cenrantesa
Kordoby. stawia tragikomiczn przygod, jaka S
Z wybuchem wojny wiatowej zakoczy si okres pobytu kompozytora w Paryu. bdc na przedstawieniu teatru kukie
Powraca on do Hiszpanii i osiedla si w Grenadzie. Tu wykoczy napisany ju w czyhajcymi na pikn Melisandr, <
wpad na scen i ciosami miecza rozbi
Paryu na zamwienie Diagilewa l-aktowy balet pt. Czarodziejska mioM, wszak uwolni Melisandr od jej przel
przedstawiajcy sceny z ycia andaluzyjskich Cyganw. Z muzyki tego baletu, wicie niezrozumiaa...
wystawionego po raz pierwszy w 1915 r. w Madrycie, utworzy de Falla ponadto
orkiestrow suit. W jej skad wchodzi m.in. synny Taniec ognia, oparty na dwch W tej maej, l-aktowej oper:
zasadniczych tematach: w kameralnym traktowaniu 01
nych czasw wprowadza tu k
(Allegro ma non troppo e pesante)
klawesyn.
Z mo
Konfcert na klawesyn l Inne
instrumenty
wesynu
Ob. wybitni
powici kompozytor swj Konc
(Allegro ma non troppo e pesantej lonczel, wykonany po raz pier
dowsk z udziaem orkiestry s
IVn. Pablo Casalsa). Budowa tego k<
W miejsce solistycznego popisu i
Jeszcze wiksz, midzynarodow saw przynioso kompozytorowi dzieo, nad odpowiedzialne partie solowe
Trjktny kapeluszu
iktrym
..Kukieki pracowa w latach wojny. Jest nim balet w 2 aktach pt. Trjktny kapelusz,
mistrza Piotran koncert najpeniejszym dokume
wystawiony w ostatecznej wersji po raz pierwszy w Londynie w 1919 r. w scenografii Koncert de Falli skada si
Pablo Picassa. W tym samym roku powstaje rwnie Fantazja andaluzyjska, utwr czci: Allegro, Lento i Vivace, a 1
przeznaczony na fortepian, skomponowany na zamwienie przebywajcego w Stanach zaledwie 10 minut. O I czci l
Zjednoczonych sawnego polskiego pianisty, Artura Rubinsteina. certu pisano: Kady, kto s}
hiszpaskich Cyganw grajcycl
Balet pt. Trjktny kapelusz osnuty jest na znanej noweli z koca XIX w., bdcej wersj po pularnej gitarach, zrozumie, w jakie bo
opowieci ludowej. Akcja toczy si w Andaluzji.
Trjktny kapelusz jest oznak wadzy miejscowego sdziego, ktry usiuje j wykorzysta, by
two obfituje I cz utworu, v na
atwym sposobem usun przeszkody w zalotach do piknej mlynarzowej. Jednake plany sdziego z nadzwyczajnym mistrzosfr
krzyuje sprytny mynarz. Posugujc si symbolem jego wadzy, trjktnym kapeluszem, sprawia, e elementw rytmiczno-melod nych
sdzia zostaje aresztowany. hiszpaskiej muzyki- l wej,
Niezbyt skomplikowana akcja i wyrazisto fabuy jak najbardziej nadawaa si do pantomimy ktr nacechowana icie orie nym
muzyka de Falli oparta na subtelnej stylizacji folkloru hiszpaskiego podkrela w kadym niemal
przepychem i rozrzutno Cz
szczegle. Drug cz baletu stanowi suita, skadajca si z trzech czci: 1. Ssiedzi, 2. Farruca
taniec mynarza, 3. Taniec Jinalowy bdcy ywioow jot aragosk, taczon w balecie przez II, powolna, o gboko gijnym
wszystkich uczestnikw przedstawienia. Oto jej pocztek: nastroju, powstaa pod eniem
uroczystych procesji &\

242
(Poco mosso) Allegro ritmico.molto inoderato e pesaiite

" IVn./ JFV " tf

Nastpnym wybitnym dzieem scenicznym de Falli jest 1-aktowa opera pt.


Kukieki mistrza Piotra, ktrej premiera odbya si w Sewilli w 1923 r.
Akcja tej opery, toczca si w aragoskiej obery, oparta jest na wtku zaczerpnitym z drugiego tomu
powieci Don Kichot Cervantesa (naj'wybitniejszego pisarza hiszpaskiego XVI w.) i przedstawia
tragikomiczn przygod, jaka si przydarzya jej gwnemu bohaterowi. Ot don Kichot, bdc na
przedstawieniu teatru kukiekowego mistrza Piotra, tak przej si niebezpieczestwami czyhajcymi na
pikn Melisandr, e w chwili najwikszego napicia gdy ciga j pogo wpad na scen i ciosami
miecza rozbi kosztowne kukieki. Jest szczliwy, e dokona tego czynu wszak uwolni Melisandr od
jej przeladowcw a rozpacz waciciela teatrzyku jest dla cakowicie niezrozumiaa...

W tej maej, l-aktowej operze de Falla dochodzi do doskonaoci technicznej w


kameralnym traktowaniu orkiestry. Celem odzwierciedlenia atmosfery daw->nych
czasw wprowadza tu kompozytor rzadko dzi uywany instrument klawesyn.
Z moliwociami brzmieniowymi i technicznymi Jda-
a Wawesyn ln e
tobme ty ' wesynu zapoznaa de Fall znana na caym wiecie,
wybitna polska klawesynistka Wanda Landowska. Jej te
powici kompozytor swj Koncert na klawesyn, flet, obj, klarnet, skrzypce i wio-
lonczel, wykonany po raz pierwszy w Barcelonie, w r. 1926 (przez Wand Lan-
dowska z udziaem orkiestry sawnego wiolonczelisty i dyrygenta hiszpaskiego
Pablo Casalsa). Budowa tego koncertu zbliona jest do dawnego oncerto grosso. W
miejsce solistycznego popisu wirtuozowskiego wystpuj tu nadzwyczaj trudne i
odpowiedzialne partie solowe poszczeglnych instrumentw. Ravel nazwa ten
koncert najpeniejszym dokumentem wspczesnej muzyki kameralnej.
Koncert de Falli skada si z 3
fcezci: Allegro, Lento i Vivace, a trwa
l zaledwie 10 minut. O I czci kon-
feertu pisano: Kady, kto sysza
^hiszpaskich Cyganw grajcych na
|gitarach, zrozumie, w jakie bogac-
vo obfituje I cz utworu, utka
na z nadzwyczajnym mistrzostwem
elementw rytmiczno-melodycz-
|aych hiszpaskiej muzyki ludo
wej, nacechowana icie oriental
nym przepychem i rozrzutnoci"...
z II, powolna, o gboko reli-
nym nastroju, powstaa pod wra-
niem uroczystych procesji wita Trjktny kapelusz" M. de Falli

243
Boego Ciaa, o czym wiadczy dopisek kompozytora: In Festo Corporis
Kontrastuje z ni ostatnia cz koncertu, utrzymana w radosnej, niczym nie!
conej atmosferze.
W dziele tym, podobnie jak i w powstaym w tym okresie (r. 1924) ot
scenicznym Psyche (na mezzosopran, flet, skrzypce, altwk i wiolonczel), na jest
radykalna zmiana stylu kompozytora, ktry chtnie korzysta z naj szych osigni
muzyki wspczesnej, nadajc rwnoczenie swej muzyce surowo wyrazu.
Siga przy tym do prarde muzyki hiszpaskiej dol starszych, archaicznych
pieni ludowych.
Manuel de Falla odznacza si zawsze umiov
ostatnie lata ojczystego kraj u i szczerym patriotyzmem. Tote
ny domowej w Hiszpanii przey bardzo gbokOi|
mogc si pogodzi z faszyzacj ycia w kraju, na krtko przed wybuchenu
wojny wiatowej emigrowa do Argentyny, skd ju nie powrci do Hisz]
Wkrtce po przyjedzie de Falli wykonano w Buenos Aires jego suit pt. Hel jes,
zoon z poprzednio ju napisanych utworw. Ostatnim swym dziele Falla
zoy hod pamici wybitnych muzykw hiszpaskich i francuskich: sy'ego,
Pedrella, Dukasa (wym. Dikasa). Zmar w Argentynie w 1946 r.
W swojej twrczoci potrafi Manuel de Falla zrealizowa w sposb niejszy
marzenia swego pierwszego mistrza, Filipa Pedrella, aby bez ucie si do cytatw
folkloru tworzy muzyk w stylu narodowym, odznacza zarwno cechami
najwyszego artyzmu, jak i wspczesnoci".

Pytania i wicz enia do rozdziau 2


1. Scharakteryzuj hiszpask muzyk ludow.
2. Omw ycie i twrczo Albeniza.
3. Co wiesz o yciu i twrczoci Granadosa?
4. Wymie i omw dziel de Falli.
5. Rozpoznaj utwory wymienionych kompozytorw

3. Ryszard Strauss
W 4 lata po zakoczeniu ostatniej wojny wiatowej, we wrzeniu 1949 r.| s i
radio doniosy caemu wiatu o mierci sdziwego ju, 84-letniego zytora
niemieckiego, Ryszarda Straussa. W sferach muzycznych ronie mwiono:
dobrze i le; jedni oskarali go, e sprzeniewierzy si podstawi ideaom sztuki
przez sw dziaalno artystyczn i organizatorsk w Niel w okresie hitleryzmu,
inni bronili Straussa, usprawiedliwiali. Wszyscy jedn dni byli, e Ryszard Strauss
by najwybitniejszym niemieckim komp swego pokolenia, e twrczo jego bya
ukoronowaniem kierunku dawnej! nowoniemieckiej", wywodzcej si z tradycji
Liszta i Wagnera, e wreszcie J jego stylu muzycznego siga daleko poza granice
Niemiec. Postarajmy si bez uprzedze wnikn w dzieo Ryszarda Straussa i
zapozna si z jego

244
"fdilaMnott Urodzony w Monachium w 1864 r., w rodzinie waltor-
. ok. 1900 r. nisty orkiestrowego, otrzyma Ryszard Strauss wykszta
cenie muzyczne w domii swego ojca. Umiejtno gry
Ina rnych instrumentach zawdzicza muzykom grajcym wraz z jego ojcem
orkiestrze ksicej.'Nauki kompozycji udziela mu przez okres 5 lat monachij-
lu kapelmistrz dworski. Pierwszy wikszy utwr, Symfoni d-moll, napisa Ryszard
ptrauss jako 16-letni chopiec, a majc lat 20, wykona publicznie w Wiedniu
vj Koncert skrzypcowy, przychylnie przyjty przez krytyk. W rok pniej zosta
asystentem, a po paru miesicach pierwszym kapelmistrzem orkiestry ksi-
ej w Meiningen, gdzie pozna gruntownie muzyk Wagnera i Liszta. W cigu
stpnych 3 lat by dyrygentem w rodzinnym Monachium. Rezultatem kilku-
niesicznej podry wakacyjnej po Woszech bya 4-czciowa programowa fan-
aja symfoniczna Italii. Rwnie w Monachium powstaj dwa pierwsze poe-
aaty symfoniczne Straussa, Don Juan (wym. Don Huan, 1888) i Makbet (1889,
jg Szekspira).
Po 5-letnim pobycie (188994) na stanowisku pierwszego dyrygenta w Wei-narze,
gdzie powstaje poemat symfoniczny mier i wyzwolenie, i szeregu podry
oncertowych po Niemczech Ryszard Strauss wrci ponownie do swego rodzin-go
miasta. W czasie pobytu w -Monachium, przerywanego czstymi podrami
ncertowymi za granic (Wiede, Budapeszt, Moskwa, Ryga, Bruksela, Amster-(i,
Londyn, Pary), co roku powstaje nowy poemat symfoniczny: w r. 1895
Sowizdrzaa, w 1896 Tako rzecze ^arathustra1, w 1897 Don Kichot we-Bug
Cervantesa, a w r. 1898 ju po wyjedzie z Monachium jeden z ostatnich
poematw, jcie boHatera. Najwiksz popularnoci cieszy si poemat sym-bniczny
Przygody Sowizdrzaa.,

Podczas gdy wczeniej napisane 3 poematy symfoniczne


Sowlzdrzalau
i Stranssa Straussa zblione s form do allegra sonatowego, to
Przygody Sowizdrzaa posiadaj pewne cechy ronda, z pro-
igiem i epilogiem. W poprzednich poematach porusza kompozytor tematy
wane i tragiczne, rozwijane na tle przey bohaterw, natomiast nowy poemat iuty
jest na przygodach swawolnego Sowizdrzaa, ulubionej postaci z rozpo-;echnionej
w Niemczech legendy pochodzenia flamandzkiego. Dochodzi wic nowy czynnik
humor wyraany rodkami muzycznymi. Strauss nie po-jednak dokadnego
programu wyjaniajcego zwizek poematu z poszcze-ymi przygodami swego
bohatera, twierdzc, e do artw tego poematu y rwnie prba zmuszenia
suchacza do samodzielnego szukania tych zwi* . Dlatego nie mona tu z ca
pewnoci twierdzi, e w danym miejscu utwo-muyka Opisuje t, a nie inn
przygod mona si jedynie domyla.

f Zarathustra (wym. Zaratustra) gwna posta filozoficzno-poetyckiego dziea Fryderyka


liego (wym. Niczszego), filozofa niemieckiego (18441900), istota wyidealizowana, wznio-j'
dostojna, silna i arcymdra, twarda dla siebie, prototyp pojcia nadczowieka". Legendarny ator
religii staroperskiej, wywodzcy si od boga Soca.

245
Utwr rozpoczyna si krtkim prologiem o narracyjnym charakterze:

Moderato

S 3E

Przygody Sowizdrzale, to forma ronda, skomponowana wedug starych szelmowskich historyjek"


mwi kompozytor. Rol refrenu w tym swobodnie potraktowanym rondzie speniaj dwa motywy
ukazujce si w rnych wariantach, obrazujcych rozmaite nastroje i stany uczuciowe gwnego
bohatera Sowizdrzaa. Oto motyw grany przez waltorni:

Moderato

i grany przez klarnet:

Immer sehr lebhaft

Jakie to figle pata w'Sowizdrza? Jak gosi legenda, znany by w caej Flandrii (cz obecnej Belgii)
w XVI w. za czasw Filipa II jako beztroski kpiarz, omieszajcy swych ciemiycieli, wyniosych
mieszczuchw i chciwe przekupki na rynku; walczcy ironi, kpinami i szyderstwem z
maomieszczask pych i zakamaniem. Stuc garnki przekupkom, wydzierajcym ostatni grosz z
kieszeni wieniakw, cwaowa na skradzionym koniu, przebra si za studenta i maszerowa w takt
akademickiej pieni to fraszka dla Sowizdrzaa; nasz bohater potrafi znacznie wicej: na przykad
przebra si w tog i wygosi w kociee uroczyste kazanie bogaczom rozpartym w pierwszych awkach,
aby w najbardziej podniosym momencie zakpi z ich powagi weso peczk:

~~^
F | rT r, f-i
Leggiero Leicht
fertig fl CUnB ^
ji-ft -f 1^-4-


i rf f ,f t fir!lr ^i> uT-r^r-L,J |
LJ LJ IIJ^LJ |f
Wreszcie przebraa si miarka tych i wielu innych frywolnych artw. Omieszani pragn zemsty.
Dotychczas figle uchodziy bezkarnie. Zawsze udawao si kary unika. Tym razem wpad So wizdrza w
rce swych przeladowcw i czeka go surowa kara. Przy warkocie werbli odczytane zostaje oskarenie i
zapada wyrok: powiesi niecnot! Sowizdrza nadrabia min, lecz motyw jego pojawia si w coraz
aoniejszej postaci, brzmi coraz bardziej piskliwie. Po akordach orkiestry sugerujcych wykonanie
wyroku nastpuje zaczerpnita z prologu spokojna melodia, przypominajca nam, e bya to tylko ba
ludowa wic nie powinnimy si zbytnio przejmowa losem Sowizdrzaa. Jest to w istocie epilog
poematu, w ktrym jakby na przekr wszystkiemu, co zaszo na krtko przed ostatnimi akordami
znw pojawia si motyw Sowizdrzaa, tym razem gwatowny i potny.
246
aty symfoniczne ,
Straussa
Poematy Straussa, mimo ich programowoci, cechuje
logika przebiegu typowa dla trady-yjnych form, jak
allegro sonatowe, rondo, wariacje, ityczy to rwnie
poematw powstaych po napisa-iu Sowizdrzaa: poemat
Tako rzecze ^arathustra wy-,zuje cechy allegra
sonatowego, Don Kichot posiada irm wariacji, wreszcie
6-czciowy poemat ycie boha-'a to rwnie allegro
sonatowe o gigantycznych miarach, z czsto u
Straussa skrcon repryz. olno Ryszarda Straussa
do czenia programo-'oci z logik form tradycyjnych
zapewnia kompo-:orowi z czasem olbrzymie uznanie
zarwno wrd olennikw muzyki programowej, jak i
zwolennikw |ieprogramowych utworw, pomimo
stosowania bar-miaych pomysw harmonicznych i Ryszard Strauss
orkiestrowych.
Dziea Ryszarda Straussa szybko rozpowszechniy si w caej Europie.
Przyczyniy si do tego w duej mierze liczne zagraniczne wystpy kompozytora w
roli dyry-.ta. Szczytem jego sawy jest 10-letni okres (od r. 1898), w ktrym
pozostaje stanowisku krlewsko-pruskiego" dyrygenta wielkiej opery w Berlinie.
Ry-;ard Strauss dysponuje 90-osobow orkiestr, wykonujc w sali nowego teatru
llewskiego dziea muzyki wspczesnej, przede wszystkim kompozytorw nie-
ieckich. W latach 1901 09 sta na czele Zwizku Muzykw Niemieckich, roz-
jijajc rwnoczenie yw dziaalno publicystyczn w zaoonym przez siebie imi
Der Morgen" (Poranek"). W dowd uznania otrzyma w r. 1903 hono-tytu doktora
filozofii uniwersytetu w Heidelbergu. W rok pniej Ryszard auss wystpowa w
i
Nowym Jorku, dyrygujc prawykonaniem swego nowego da symfonicznego pt.
Sinfonia domestica, czyli Symfonia domowa.

l Tytu tego dziea pochodzi std, e w poszczeglnych czciach utworu (1. Introdukcja, 2. Scherzo,
^Adagio .i 4. Finale) kompozytor chcia przedstawi rodkami muzycznymi epizody z ycia ro-nego.
Oczywicie co jest typowe dla Straussa uczyni to z du doz humoru. Jest wic |;tej symfonii
temat ma", temat ony", a take temat dziecka", s zabawy dziecice, jest : zegara zwiastujcego
por wypoczynku i budzcego rano ca rodzin, no i wreszcie sprzeczki zimie, przedstawione w
postaci fugi o dwu tematach, do ktrych docza si temat trzeci (syna), Ipogodzi powanionych. Oto
na przykad peen prostoty i liryzmu temat dziecka", grany przez

Moderato

ta sawy. "Symfonia
owa R. Straussa
dim.
247
Utwr ten rzadko jest wykonywany ze wzgldu na wyjtkowo due trudno
techniczne partii poszczeglnych instrumentw i olbrzymi obsad orkie
Wprowadza tu Ryszard Strauss oprcz zwikszonej orkiestry (z 8 waltor i 4
kotami) rwnie obj miosny, klarnet D, 4 saksofony, 2 harfy i fortet

Po osigniciu wybitnych sukcesw w dziedzinie mu


opery R. strawni symfonicznej Ryszard Strauss skierowa swe zaint
wania ku operze, by rwnie w tej dziedzinie al (Ruhiges Waltzerteni
talentem. Najznakomitszymi dzieami operowymi Ryszarda Straussa s dv l-
aktowe opery: Salome (1905) i Elektra (1909), oraz opera komiczna w 3 akt
Kawaler srebrnej ry (1911).
Tre opery Salome opiera si na wtku biblijnym, opowiadajcym o pasierbicy Heroda '.
ktry na jej danie kaza ci w. Jana Chrzciciela (w operze proroka Jokanaana). W i tej nie
brak scen makabrycznych, do ktrych naley m.in. przyniesienie na srebrnej tacy
zamordowanego. Okrutn Salome spotyka jednak zasuona kara ginie zmiadona onierzy.
Osnow tekstu opery Elektra jest tragedia Sofoklesa, oparta na wtkach zaczerpnitych z i logii
greckiej. Elektra, crka Agamemnona (wodza Grekw w wojnie trojaskiej, podstpnie!
mordowanego przez sw maonk), pragnie pomci ,mier ojca. Dokonuje tego przy brata,
Orestesa. Rado z zemsty jest tak wielka, e Elektra daje jej upust w tacu, ktry staje i coraz
bardziej zawrotny, przechodzi w ekstaz, wreszcie Elektra traci przytomno i pada ma

W muzyce wymienionych oper wychodzi Strauss znacznie poza zakres XIX-y


cznej chromatyki, stosuje bardzo mia harmoni, blisk muzyce impresjonizn
jednak nie wysuwajc jej na plan pierwszy kosztem melodyki. Wprowadzenie
budowanej orkiestry symfonicznej, skrzcej si jaskrawymi barwami brzr
usprawiedliwia nazw, jak autor nada tym operom: sceniczne poematy sy
niczne". Zajmuj one godne miejsce obok opery Debussy'ego Peleas i Meliz
Zupenie inny charakter posiada 3-aktowa opera komiczna Kawaler ry. Akcja
jej toczy si w Wiedniu w kocu XVIII w. i obfituje w humorystyc sceny, typowe
dla wczesnych oper komicznych, cznie z przebieraniem si nego bohatera w
szaty kobiece. .W operze tej Ryszard Strauss znw zb swym humorem
muzycznym. Rezygnujc ze rodkw stosowanych w dramaj
Elektra" R. Straussa

248
muzycznym, ktre w caej peni wykorzysta w operach poprzednich, wprowadza
szeroko rozpiewane kantyleny, arie, duety, tercety, a orkiestra co prawda nadal w
duej obsadzie wykazuje tendencje do bardziej solistycznego i kameralnego
traktowania partii poszczeglnych instrumentw. Nie brak tu rwnie rytmw
tanecznych; du popularno zyska zwaszcza walc z tej opery. Oto jego fragment:

(Ruhiges Waltzertempo)

Do dzie Ryszarda Straussa powstaych przed wybuchem pierwszej wojny wia-


towej nale m.in.: pierwsza wersja 1-aktowej opery Ariadna z Naxos (1912), opar-tej
na wtku z mitologii greckiej i stosujcej ju wyranie kameraln obsad or-fkiestry,
oraz balet Legenda o Jzefie, oparty na wtku zaczerpnitym ze Starego ^Testamentu.
Balet ten zosta wystawiony przez zesp Diagilewa w Paryu w 1914 r.

T
Od czasu skomponowania opery Salonu R. Strauss tworzy niemal wycznie dziea
sceniczne. Wyjtek stanowi Symfonia alpejska, powstaa w czasie
i Symfonia alpejskan
. Straussa pierwszej wojny iatowej i wykonana po raz pierwszy w Berlinie w
1915 r.
Dzieo to, inspirowane wraeniami doznanymi podczas wycieczek w Alpy austriackie, zawiera
miejsc ilustrujcych odgosy natury. Stosuje tu autor przerne instrumenty muzyczne:
dotychczas znanych rwnie nowo wynalezione, na przykad naladujce wycie wichru, c
grzmotw czy, piew ptakw. W Symfonii alpejskiej wpyw impresjonizmu muzycznego widoczny : w
kolorystycznym traktowaniu harmonii i instrumentacji, a take w sposobie ujcia samej
npozycji, ktra skada si z szeregu obrazw. Jest ich w sumie a 22. Jednake pokrewiestwo
yczne pomidzy poszczeglnymi czciami przypomina technik motyww przewodnich, si z
praktyki Liszta i Wagnera.
Po pierwszej wojnie wiatowej R. Strauss obj dyrekcj opery wiedeskiej, gdzie
i w okresie mldzy-i
wystawi w r. 1919 sw now, 3-aktow oper pt. Kobieta bez
drogiej wojny cienia, o tematyce symbo-tio-baniowej, lecz bez cech dramatu
muzycznego. W latach 192022 odbywa Ugie i liczne
podre koncertowe,m.in. kilkakrotnie do Ameryki Poudniowej, l okresie
midzywojennym powsta cay szereg dzie scenicznych Ryszarda Straus-Nale do
nich: Intermezzo, bdce 2-aktow oper komiczn o tematyce za-pnitej z
wydarze wasnego ycia, Helena z Egiptu opera 2-aktowa, oparta podaniach
mitologicznych o wojnie trojaskiej, 3-aktowa opera komiczna bella z akcj
rozgrywajc si w Wiedniu, w poowie XIX w., 3-aktowa opera 'ca kobieta, oparta
na angielskiej komedii z pocztku XVII w., oraz dwie 1-ak-opery: Dzie pokoju,
ktrej tem jest epizod wojny trzydziestoletniej /II w., i Dafne, oparta na
tematyce mitologicznej. Ponadto powstay w tym si dwa balety Ryszarda Straussa,
nie posiadajce jednak wikszego zna-
249
Obdarzony przez hitlerowcw w r. 1933 funkcj prezesa Niemieckiej Muzycznej, Jiacomo Puccini i Ottorii
realizujcej w zakresie kultury muzycznej Niemiec polityk Hit ktra zmusia do
emigracji wielu wybitnych artystw, dopiero po dwch nie latach R. Strauss zdecydowa
si zrezygnowa z tej wsppracy. Bezporedni ] czyn decyzji by zakaz wystawiania
jego opery (Milczca kobieta), tylko z powodu, e autor tekstu, Stefan Zweig, by
ydem. Pniej hitlerowcy. posunli-| jeszcze dalej. Partytur opery Straussa Elektra
umiecili na wystawie w Mo chium obok wielu dzie postpowych kompozytorw jako
przykad sztuki rodniaej". Mimo to R. Strauss pozosta w Niemczech, a nawet
czasami udzia w oficjalnych hitlerowskich uroczystociach. M.in. na
odbywajc?! w Berlinie w 1936 r. olimpiad skomponowa Hymn olimpijski; z okazji
uro ci obchodzonego 2 600-lecia cesarstwa japoskiego napisa w 1940 r. utwr
foniczny, Japanische Festmusik.

Po pogromie wojsk hitlerowskich i zakoczeniu dr


ostatnie lata wojny wiatowej kapitulacj Niemiec R. Strauss przen*
si na krtko do Szwajcarii, skd powrci do w 1947
r., tumaczc swj kompromis z hitleryzmem chci uratowania synowej ydwki, od
mierci z rk faszystw. W dwa lata pniej Ryszard Strauss zr w swej posiadoci w
Bawarii.
Kompozycje Ryszarda Straussa powstae w okresie drugiej wojny wiatowe i w
cigu lat powojennych nie posiadaj ju tak wielkiego znaczenia jak poprzednie! Z
wyjtkiem 1-aktowej opery Capriccio (1941), o akcji odnoszcej si do czasv|
reformy operowej Glucka, oraz 3-aktowej opery Mio Danae (1940), o tematye
mitologicznej, s to przewanie dziea orkiestrowe, jak: koncert na rg (dr L kolei,
pierwszy by dzieem.modzieczym), Metamorfozy na 23 instrume (1944/45), dwie
sonatiny na 16 instrumentw dtych, koncert obojowy, koncert] dwjny na klarnet i
fagot z orkiestr smyczkow i harf oraz szereg popularny opracowa na orkiestr
fragmentw poprzednio napisanych oper.

Pytania i wiczenia do rozdziau 3


1. Wymie tytuly poematw symfonicznych Ryszarda Straussa i podaj ich literackie rdla.
2. Scharakteryzuj poemat Przygody Sowizdrzaa.
Lentamente
3. Omw ycie i dzialalnosi Ryszarda Straussa.
4. Objanij tytuly najwaniejszych oper Straussa.
5. Co wiesz o Symfonii domowej i Symfonii alpejskiej?
6. Wymie pozostale utwory Ryszarda Straussa.
250
Giacomo Puccin i Ottorino Respighi

U schyku XIX w. jeszcze za ycia Verdiego powstaje we Woszech no-


kierunek w twrczoci operowej, zwany weryzmem, ktrego zdobycze wy-
izysta w peni w swych operach znakomity kompozytor woski Giacomo Puc-
(18581924). Nowatorstwo weryzmu polegao na tym, e unika on sztucz-
go patosu dotychczasowych oper, ich zawikanej, czsto nieprawdopodobnej
cji oraz tematyki historycznej lub baniowej, przedstawia za gbokie przeycia,
ucia i konflikty zwykych prostych ludzi w ich rodowisku. Wprowadza przy
tematyk zaczerpnit z ycia wspczesnego lub niezbyt odlegej prze-
oci. Za narodziny weryzmu, operowego (z w. vero, tj. prawdziwy) uwaany r.
1890 rok premiery l-aktowej opery pt. Rycersko wieniacza kompozytora 'S;
kiego Piotra Mascagniego (18631945; wym. Maskaniego), w ktrej Jt
|pystkie dziaajce osoby pochodz ze wspczesnego rodowiska wiejskiego, oper
wybitnie werystyczn bya wystawiona w dwa lata pniej 2-aktowa ra z
prologiem pt. Pajace Ruggiero Leoncavalla (18581919; wym. Rudiero
pnkawalla), przedstawiajca dramatyczne przeycia aktora cyrkowego (baz-
i, ktre popchny go do zbrodni. Werystyczny kierunek w operze cieszy si
powodzeniem. Zaledwie w 4 lata po premierze Pajacw, w r. 1896, na sce-
ih operowych ukazao si dzieo, w ktrym weryzm znalaz swe nowe wciele-
opera Cyganeria Pucciniego (wym. Pucziniego).

Czteroaktowa opera Pucciniego Cyganeria przedstawia


s Pucciniego ndz, smutki i radoci ycia artystw pozbawionych
rodkw materialnych do pracy twrczej. Fabua osnuta , na
sawnej powieci wspczesnego Pucciniemu francuskiego pisarza Henryka |rgera
(wym. Mirera).
owni bohaterzy, Rudolf i jego narzeczona Mimi, dobrowolnie rezygnuj z czcych ich i i
marze o szczciu. Biedny poeta nie ma bowiem rodkw na leczenie ciko chorej Mimi.
koczy si scen, w ktrej w obecnoci zrozpaczonego Rudolfa i bezradnej gromady cil
dziewczyna umiera. Oto pocztek bardzo popularnej arii Mimi z I aktu:

Lentamente P M * * ^
1 ji J> M p 1 p ? ^
Mnie L UL^. t
uiszfj-scjj zw Mi - mi, ta
1 mnie ziua, tuk
Allegretto moderato
IB p p ^^
chc!
_i_p p K -r
M J Ji Jn-fl- JS - map gop - Etu^^- je, 3
s - mu go - spo -
JCT v m rf t
- da - r, gdy li \i N
jj 'Ji^ jrJ J) fh r PPM^T
a msz i nie mo-gc, to

yka Pucciniego wiernie oddaje atmosfer zmiennych nastrojw, cechujcych ywot cyganerii
tycznej, tj. pocztkujcych lub studiujcych jeszcze artystw, ktrych werwa i humor jaskrawo
astuj z cikimi warunkami egzystencji.

251
ycie cyganerii artystycznej koca byo
Pucciniemu. Pozna je dobrze w tr
muzycznych w latach 188083 w Me
przenis si z rodzinnego miasta, Lukki!
skromn funkcj organisty). Urodzony'w H ce
w rodzinie, w ktrej zawd organisty i f
przechodzi z pokolenia na pokolenie, ' cini
okaza nie tylko talent niezwyky, alf i
ambicje. Ukoczenie instytutu mu nowanie
drobnych utworw i praca w.zaii nisty,
rozpoczta w 15. roku ycia,' nie
zadowalay zwaszcza od chwili, letni
modzieniec usysza Aid Verdiego, niu
studiw w Mediolanie Puccini posta ci si
Giacomo Puccini wycznie twrczoci operowej, pierwszycji
oper umoliwio mu stworzcE Andante molu
godnych warunkw do pracy. W pobliu rodzinnego miasta naby
l, pooon nad malowniczym jeziorem, wrd piniowych gajw;
nich odstpach czasu powstaj najlepsze opery Pucciniego: Cyganeria (li
(1900) i Madama Butterfly (1904).

Fabua opery Tosca (wym. Toska) osnuta ja Tosca


t KMadama Butterfiy,, nym dramacie scenicznym wspczesnego
cuskiego Wiktora Sardou (wym. Sardu) i
kie cechy romansu kryminalnego". Akcja opery rozgrywa si w 1800,
po upadku zaoonej przez Napoleona republiki rzymskiej.

Artysta-malarz Cavaradossi (wym. Kawaradossi) udzieli schronienia zbie koledze,


byemu konsulowi republiki rzymskiej. Z rozkazu naczelnika pplicji Cav poddany
torturom, lecz nie ujawnia kryjwki. Czyni to jednak jego przyjacika^*! Tosca, chcc go
ratowa od dalszych mk. Cavaradossi, jako wsplnik uciekinii|| strzelany. By ocali jego
ycie, Tosca zabija naczelnika policji i przybywa na wiadkiem egzekucji Cavaradssiego.
W rozpaczy popenia samobjstwo.
Muzyka Pucciniego w mistrzowski sposb podkrela akcenty dramatyczne w bogate
rodki barwnej i penej subtelnych odcieni instrumentacji. Miejscami i .impresjonizmu
Debussy'ego. Obok deklamacyjnego lub piewnego recytatywu st< kantyleny o szczeglnie
duym nasyceniu uczuciowym. Do najbardziej znanych uii)j| Pucciniego naley aria
Cavaradossiego z III aktu o wzruszajcej, penej ukazujcej si ju w kocu I aktu w partii
wiolonczelowej:
(Lento) Largo

252
ycie cyganerii artystycznej koca XIX w. nieck byo Pucciniemu. Pozna je W cigu kilku lat Tosca ze w
dobrze w trakcie studiw muzycznych w latach 188083 w Mediolanie, dokd Berlinie, Nowym Jorku, M u,
przenis si z rodzinnego miasta, Lukki (peni tam skromn funkcj organisty). gdzie szczeglnie uroczy
Urodzony"w 1858 r. w Luk-ce w rodzinie, w ktrej zawd organisty i kompozytora wypadkowi samochodowemu
przechodzi z pokolenia na pokolenie, Giacomo Puc-cini okaza nie tylko talent sicy przerwao prac nad no 1
niezwyky, ale i niezwyke ambicje. Ukoczenie instytutu muzycznego, komponowanie Baterflaj, z j. ang. motyl)
drobnych utworw i praca w zawodzie organisty, rozpoczta w 15. roku ycia,
bynajmniej go nie zadowalay zwaszcza od chwili, gdy jako 20-letni modzieniec Opera osnuta jest na opowieci
usysza Aid Verdiego. Po ukoczeniu studiw w Mediolanie Puccini postanowi wystpujcymi w przedstawionej ti
Butterfly, czyli Pani Motyl, oraz por
powici si wycznie twrczoci operowej. Powodzenie pierwszych oper umoliwio
Biillerfly posiada wszelkie dodatnie
mu stworzenie sobie dogodnych warunkw do pracy. W pobliu rodzinnego miasta wokalnych, wywodzc si z najlepi
naby pikn will, pooon nad malowniczym jeziorem, wrd piniowych gajw; tu con harmoni, a take instrumer
W 4-let-nich odstpach czasu powstaj najlepsze opery Pucciniego: Cyganeria (1896), Debussy'ego i Ryszarda Straussa. 'i
Tosca (1900) i Madama Butterfly (1904). ujmujcy sposb odmalowa kolor
licznych piknych fragmentw wyr
Giacomo Puccini
Andante :

Fabua opery Tosca (wym. Toska) osnuta jest na sawnym dramacie scenicznym Puce jed: swyc ryki Pnocnej i
wspczesnego pisarza francuskiego Wiktora Sardou (wym. Sardu) i posiada wszelkie Poudniowej
Lata stawy Puccinlego
nToscan i nMadama Butterflyn
cechy romansu kryminalnego". Akcja opery rozgrywa si w Rzymie ok. r. 1800, po
upadku zaoonej przez Napoleona republiki rzymskiej.

/
Artysta-malarz Cavaradossi (wym. Kawaradossi) udzieli schronienia zbiegemu z twierdzy koledze,
byemu konsulowi republiki rzymskiej. Z rozkazu naczelnika pplicji Cavaradossi zostaje poddany
torturom, lecz nie ujawnia kryjwki. Czyni to jednak jego przyjacika piewaczka Tosca, chcc go
ratowa od dalszych mk. Cavaradossi, jako wsplnik uciekiniera, ma by rozstrzelany. By ocali jego
ycie, Tosca zabija naczelnika policji i przybywa na zamek, gdzie jest wiadkiem egzekucji
Cavaradssiego. W rozpaczy popenia samobjstwo.
Muzyka Pucciniego w mistrzowski sposb podkrela akcenty dramatyczne akcji, obfitujc w bogate
rodki barwnej i penej subtelnych odcieni instrumentacji. Miejscami wykazuje ona wpyw
.impresjonizmu Debussy'ego. Obok deklamacyjnego lub piewnego recytatywu stosuje kompozytor
kantyleny o szczeglnie duym nasyceniu uczuciowym. Do najbardziej znanych arii z opery Tosca
Pucciniego naley aria Cavaradossiego z III aktu o wzruszajcej, penej rezygnacji melodyce, ukazujcej
si ju w kocu I aktu w partii wiolonczelowej:

(Lento)
* u

tir ij n r a n , i i i -i
PP Vni,Vlc,Vc

252
W cigu kilku lat Tosca zdobya sceny caego wiata. Wystawiana bya m.in. Fw
Berlinie, Nowym Jorku, Melbourne, Buenos Aires, a take w Londynie i Pary-f u ,
gdzie szczeglnie uroczycie witano kompozytora. W r. 1903 Puccini uleg wypadkowi
samochodowemu (by zapalonym automobilist), co na szereg miesicy przerwao
prac nad now oper. Bya ni Madama Butterfly (wym. Madam Jaterflaj, z j. ang.
motyl) wystawiona po raz pierwszy w r. 1904.

Opera osnuta jest na opowieci amerykaskiego pisarza Johna L. Longa. Gwnymi osobami
wystpujcymi w przedstawionej tragedii s: moda Japonka Cho-Cho-San, nazywana Madama
Butterfly, czyli Pani Motyl, oraz porucznik marynarki USA, F. B. Pinkerton. Muzyka opery Madama
Bttterfly posiada wszelkie dodatnie cechy stylu Pucciniego: piewn, porywajc melodyk partii
rakalnych, wywodzc si z najlepszych tradycji woskiego bel canta, interesujc, barwn i nasy-:on
harmoni, a take instrumentacj przetwarzajc w oryginalny sposb niektre zdobycze Debussy'ego i
Ryszarda Straussa. Zadziwiajce, e Puccini potrafi swoj muzyk w swoisty, lecz ujmujcy sposb
odmalowa koloryt lokalny tak egzotycznego kraju, jakim jest Japonia. Wrd licznych piknych
fragmentw wyrnia si melodia arii Butterfly z koca aktu II:
Andante molto calmo
Puccini by u szczytu sawy i powodzenia. Czsto wyjeda za granic, gdzie
asystowa przy wystawianiu swych oper. Podre te zaprowadziy go rwnie do
Ameryki Pnocnej i Poudniowej, a nawet do Afryki. Nowa opera Pucciniego, napi-

Lata sawy Pucciniego


Madarria Butterfly" G. Pucciniego

253
sana specjalnie na zamwienie teatru operowego w Nowym Jorku, pt.| Z rai zespole kameralnym w kwin
pochodu, nie posiada jednak ju takiej wartoci jak opery tworzone pop Nie liego (wym. Mudelliniego). Z tego
wesza rwnie na stae do repertuaru opera komiczna pt. Jasklk,i. dla pierwsze waniejsze utwory syml
Wiednia (wystawiona w Monte Carlo w 1917 r.). W okresie wojny m w czasie hiego: Nokturn, Fantazja na fortepiz
ktrej przenosi si Puccini do Yiareggio, popularnego uzdrowi) Morzem rrf w dawnym stylu na skrzypce, i
Tyrreskim, powstaje tryptyk operowy, zoony z trzech 1-czej oper: Paszcz, ju&rypcja Ciaccony Tommaso Yitale ,
Siostra Angelica (wym. Andelika) i Gianni Schicchi (wyra L Skikki), orkiestr smyczkow i organy. W hi
wystawiony po raz pierwszy w Nowym Jorku w 1918 r. Z tych 3j aktwek powoany zosta na stanowisko ]
jedynie ostatnia zdobya wiksz popularno; jest to komediami z intryg uratorium w Rzymie. W 10 lat pi
rozgrywajc si na tle redniowiecznej Florencji (wedug epizodij kla icktorcm, lecz po dwch latach re jkcji,
Dantego). Gianni Schicchi to florencki oszust, ktry postanowi testament powicajc si wycznie k( pogogice i
zmarego bogacza, aby zagarn olbrzymi majtek. podrom koncertowym. ^ ii 1932
odwiedzi Stany Zjednoczone, f mi w
Ostatnim dzieem Pucciniego jest 3-aktowa opera li| 1936 r.
Turandot Pucclnlego dot, ktrej akcja toczy si w Pekinie w legendarnej f l Woska muzyka symfoniczna zaw
szoci. ghiemu swe odrodzenie i stopniov
okresie zastoju, ktry trwa niemal l
Oparta jest ona na bani o chiskiej ksiniczce Turandot, ktra posyaa na mier l ksicia ujc do tradycji woskiej muzyki i
starajcego si ojej rk, jeli nie potrafi odpowiedzie na trzy zadane przez ni p Znalaz si i czc j z nowymi zdobyczami z
jednak pewien miaek, ktry speni warunki okrutnej, cho piknej ksiniczkii| on jej z kolei
zadaje pytania. Zgadza si podzieli los swych poprzednikw, jeli ksiniczka o jego imi. Przed
F s/ego, Ryszarda Straussa, a tak
upywem terminu sam jednak zdradza ksiniczce sw tajemnic jest R synem bdcego na swj wasny styl symfoniczny, w k
wygnaniu krla Tatarw. Niepewny swego ycia, oczekuje poranka, Ital uje si, e ksiniczka cz si z nowoczesnoci. Wyras
pokochaa miaka i postanowia zaprzesta dokonywania zemsty nad ziemcach za dawne instrumentaln s 3 suity Respighiei
rodowe krzywdy.
zyki lutniowej XVI w.; powstay
W trakcie komponowania opery Turandot i wnikliwego studiowania zab\t r. 1917. Dawne tace i melodie po
muzyki chiskiej ujawnia si powana choroba kompozytora rak garda. zyczn.
ostatniej niemal chwili tworzc, zmar Puccini w r. 1924 w Brukseli, dokd Zainteresowanie Respighiego jesz
jecha, by podda si ryzykownej operacji. Opera Turandot zostaa ju dokom przez pniejszych jego koncertach. S t z r.
innego kompozytora. 1922 oraz powstay w dwa lat< tepian
Oprcz oper napisa Puccini kilka utworw symfonicznych, a take utt i orkiestr. Wykorzystuj on
kameralne, fortepianowe i organowe, jednake nie posiadaj one wikszego nych.
czenia. Wybitnym natomiast woskim kompozytorem muzyki instrumenta, a Spord dzie Respighiego naj\
zwaszcza symfonicznej, by modszy prawie o 20 lat Ottorino Respighi (ML symfonicznych, zwizane tematycz
Respigi). Wstpi on na widowni w chwili, gdy Puccini by ju u szczytu saw.] :
'1911}, Pinie rzymskie i Uroczystoci

Urodzi si w 1879 r. w Bolonii. W 12. roku ycia wstpi ' Fontanny r.


Ottorino Respighi do miejscowego liceum muzycznego, do klasy skrzypie. .Fontanny rzymskie.. nicznych'.
i jako 19-letni modzieniec otrzyma dyplom ukoczena lia) o j
teje uczelni. Na rok przedtem rozpocz jednak studia kompozytorskie, ttat pogbi tama Trevi w poudnie i IV. Font
u Mikoaja Rimskiego-Korsakowa w Petersburgu, dokd si przenioi z kocem 1900
chodzie soca.
r., obejmujc stanowisko pierwszego skrzypka teatru opercwtja Po uzyskaniu
dyplomu kompozycji (ju w nastpnym roku) przez krtki ofae czasu ksztaci si Valle Giulio (dolina Juliusza")
jeszcze w Berlinie, po czym w r. 1903 powrci do Bolonii, gda rozwin oywion malownicza dolina ze rdem wody m
dziaalno koncertow. Przez pewien czas gra rwnie w z junku Giovanni Lorenzo Berniniego (z

254
sana specjalnie na zamwienie teatru operowego w Nowym Jorku, pt. _ Z
Zachodu, nie posiada jednak ju takiej wartoci jak opery tworzone popr Nie
wesza rwnie na stae do repertuaru opera komiczna pt. Jaskka, na, dla
Wiednia (wystawiona w Monte Carlo w 1917 r.). W okresie wojny wiaj w czasie
ktrej przenosi si Puccini do Yiareggio, popularnego uzdrowisk Morzem
Tyrreskim, powstaje tryptyk operowy, zoony z trzech 1-czcij oper: Paszcz,
Siostra Angelica (wym. Andelika) i Gianni Schicchi (wym. D Skikki),
wystawiony po raz pierwszy w Nowym Jorku w 1918 r. Z tych 3 j aktwek
jedynie ostatnia zdobya wiksz popularno; jest to komedia mu z intryg
rozgrywajc si na tle redniowiecznej Florencji (wedug epizodu ka Dantego).
Gianni Schicchi to florencki oszust, ktry postanowi sfa testament zmarego
bogacza, aby zagarn olbrzymi majtek.
Ostatnirn dzieem Pucciniego jest 3-aktowa opera,
dot, ktrej akcja toczy si w Pekinie w legendarny
icTurandotu Pucctniego szoci.
Oparta jest ona na bani o chiskiej ksiniczce Turandot, ktra posyaa na miersj ksicia
starajcego si o jej rk, jeli nie potrafi odpowiedzie na trzy zadane przez ni '^ Znalaz si
jednak pewien miaek, ktry speni warunki okrutnej, cho piknej ksiniczki i on jej z kolei
zadaje pytania. Zgadza si podzieli los swych poprzednikw, jeli ksiniczka od t jego imi. Przed
upywem terminu sam jednak zdradza ksiniczce sw tajemnic jest Kasynem bdcego na
wygnaniu krla Tatarw. Niepewny swego yciu, oczekuje poranka, lecz uje si, e ksiniczka
pokochaa miaka i postanowia zaprzesta dokonywania zemsty na i ziemcach za dawne rodowe
krzywdy.

W trakcie komponowania opery Turandot i wnikliwego studiowania zab>~


muzyki chiskiej ujawnia si powana choroba kompozytora rak garda.,
ostatniej niemal chwili tworzc, zmar Puccini w r. 1924 w Brukseli, dokd jecha,
by podda si ryzykownej operacji. Opera Turandot zostaa ju dokoc przez
innego kompozytora.
Oprcz oper napisa Puccini kilka utworw symfonicznych, a take utv
kameralne, fortepianowe i organowe, jednake nie posiadaj one wikszego czenia.
Wybitnym natomiast woskim kompozytorem muzyki instrumenta a zwaszcza
symfonicznej, by modszy prawie o. 20 lat Ottorino Respighi (v, Respigi). Wstpi
on na widowni w chwili, gdy Puccini by ju u szczytu sav

Urodzi si w 1879 r. w Bolonii. W 12- roku ycia wsti


ottorino Respighi ' do miejscowego liceum muzyczriego, do klasy skrzy m
i jako 19-letni modzieniec otrzyma dyplom ukocz.
teje uczelni. Na rok przedtem rozpocz jednak studia kompozytorskie, kfc
pogbi u Mikoaja Rimskiego-Korsakowa w Petersburgu, dokd si przen z
kocem 1900 r., obejmujc stanowisko pierwszego skrzypka teatru operowe Po
uzyskaniu dyplomu kompozycji (ju w nastpnym roku) przez krtki ok czasu
ksztaci si jeszcze w Berlinie, po czym w r. 1903 powrci do Bolonii, ^ rozwin
oywion dziaalno koncertow. Przez pewien czas gra rwnie w:

254
m zespole kameralnym w kwintecie Mugel-iego
(wym. Mudelliniego). Z tego czasu pocho-i
pierwsze waniejsze utwory symfoniczne
Res-;hiego: Nokturn, Fantazja na fortepian i
orkiestr, ncert w dawnym stylu na skrzypce i
orkiestr oraz nskrypcja Ciaccony Tommaso
Yitalego na skrzyp-orkiestr smyczkow i organy.
W r. 1913 Res-;hi powoany zosta na stanowisko
profesora kon-watorium w Rzymie. W 10 lat
pniej zosta jego rektorem, lecz po dwch latach
zrezygnowa z tej tkcji, powicajc si wycznie
kompozycji, pe-jogice i podrom koncertowym. W
latach 1926 932 odwiedzi Stany Zjednoczone.
Zmar w Rzy-e w 1936 r.
Woska muzyka symfoniczna zawdzicza Respi-
temu swe odrodzenie i stopniowy rozkwit po resie
Ottorino Respighi
zastoju, ktry trwa niemal 100 lat. Nawi-c do
tradycji woskiej muzyki instrumentalnej
lezc j z nowymi zdobyczami z dziedziny harmonii i instrumentacji Debus-ego,
Ryszarda Straussa, a take Rimskiego-Korsakowa, stworzy Respighi Sj wasny styl
symfoniczny, w ktrym elementy muzyki dawnej harmonijnie z si z
nowoczesnoci. Wyrazem zainteresowania dawn wosk muzyk trumentaln s 3
suity Respighiego, skomponowane w oparciu o tematy z mu-d lutniowej XVI w.;
powstay one w odstpach kilkuletnich, poczwszy od 1917. Dawne tace i melodie
potrafi Respighi oywi wspczesn treci musn.
Zainteresowanie Respighiego jeszcze dawniejsz muzyk przejawio si w dwch
taiejszych jego koncertach. S to: Koncert gregoriaski na skrzypce i orkiestr *
1922 oraz powstay w dwa lata pniej Koncert w tonacji miksolidyjskiej na for-ian i
orkiestr. Wykorzystuj one melodie i tonacje dawnych pieww kociel-:h.
Spord dzie Respighiego najwiksz popularno zyskay 3 cykle obrazw
ifonicznych, zwizane tematycznie ze stolic Woch. S to Fontanny rzymskie i
7), Pinie rzymskie i Uroczystoci rzymskie (1929).

Fontanny rzymskie to dzieo zoone z 4 obrazw symfo-


rzymskie.. nicznych: I. Fontanna w Yalle Giulia (wym. Walie Diu-
lia) o wicie, II. Fontanna Trytona rankiem, III. Fon-Trem
w poudnie i IV. Fontanna Yilli Medici (wym. Willi Mediczi)1 o za-e soca.

1
Valle Giulio (dolina Juliusza") znajdujca si ok. 2 km od willi papiea Juliusza III ^wnicza
dolina ze rdem wody mineralnej, gdzie zbudowano okaza fontann wedug ryli Giovanni
Lorenzo Berniniego (zm. 1680), synnego architekta i rzebiarza barokowego.

255
W partyturze utworu kompozytor objani jego programow tre: pragn wyrazi swe eni i KPinle rzymsklen Cykl f
uczucia, gdy spoglda na cztery fontanny rzymskie o tej porze dnia, w ktrej ich i najlepiej opatrzo
harmonizuje z tem krajobrazu, a pikno ich jest najbardziej sugestywna". I cz l pozycji
inspirowana jest widokiem fontanny w Valle Giulia na tle malowniczego krajobrazu sterskiego z I. Pinie przy willi Borghese (wym. ghese,
przecigajcym stadkiem owiec, nikncym w oparach mgie rzymskiego poranku: bawi si dzieci. Skacz, ta ph gosy i
Andante mosso nawoywania; wreszcie dzi<
II. Pinie w pobliu katakumb. Cie
ny aosnych psalmodii. Nabrzmiey
III. Pinie na Janiculum (wym. Jani
owiaty zarysowane s kontury pini
Nagle rozbrzmiewajca gona fanfara rogw na tle trylu caej orkiestry rozpoczyna cz II, powi- j IV. Pinie przy Via Appia.taA\\a. A
con fontannie Trytona: pinie. Niewyranie, lecz stale brzmi J
wizja minionej chway; przy dwieka
Vivo soca pody przez Via Sacra w t

Wreszcie trzeci cykl obrazi


mem i jego okolicami to Uroc
Podobr
nUroczystoici rzymsklen Z 4
CZ1
Na ten radosny sygna gromadz si wezwane najady i trytony, biegaj i plsaj swawolnie w stru -
mieniach wody. Nastpnie pojawia si uroczysty temat na tle falujcego brzmienia orkiestry. To fontanna kompo:
Trevi w samo poudnie (cz III):
I. Circus Maximus. Ciemne jest i
Allegro moderato Nero! Otwieraj si elazne bramy,
niecony tum faluje. Spokojny piew
II. Jubileusz. Rozmodlony tum p<
Monte Mario dostrzegaj pielgrzymi
Temat przechodzi poprzez instrumenty dte drewniane i blaszane, nabierajc triumfalnego cha rakteru. odpowiadaj mu dzwony ze wszystk
Rozbrzmiewaj fanfary; po powierzchni wody, skrzcej si odblaskami soca, mknie rydwan Neptuna, III. wito padziernikowe. W will
cignity przez konie morskie. Korowd oddala si, stopniowo milkn stumione fanfary trbek. IV polowania, ttent kopyt koskich, pi
cz, opowiadajc o fontannach Villi Medici, rozpoczyna smutny temat, rozbrzmiewajcy jakby na tle "serenada.
agodnego szmeru wody: IV. Wieczr Trzech Krli na Piazzfl
amiajcym haasem. Raz po raz roz
Andante .tarynek, nawoywania ochrypych
g( temy Rzymianami !2
Do w<
Dilea lat ostatnich Ilie 4
S to przepenione melancholi chwile, towarzyszce zachodowi soca. Powietrze pene jest drcego
dwiku dzwonkw, wiergotu ptakw, szumu lici drzew. Stopniowo wszystko to zamiera, pograjc (na d
si w nadchodzcej ciszy nocnej. to: impresje symfoniczne pt. l

Fontanny rzymskie to dzieo, ktre ostatecznie utrwalio pozycj Respighiego. 1


Villa Borghese muzeum i ga
Rezydencja wybudowana w 1605l
Oglny ukad i dwa paace Villi Gulio (mila kompleks budynkw z ogrodami) s dzieem Giacomo dynaa Scipiona Borghese, ktry un
Barozzi da Yignoli (wym. Diakomo Barocci da Yijoli), pochodzcym z poowy XVI w. Janiculum jedno z siedmiu wz
Tryton jeden z mitycznych greckich bogw morskich, przedstawiany w ksztatach p-ludzkich, Via Appia najstarsza droga n
prybich. Kapitol wzgrze w Rzymie ze!
Fontanna Trevi najwspanialsza fontanna w Rzymie, zbudowana w 1862 r. na miejscu staro- miejsce wieczenia zwyciskich wd
2
rzymskiego wodocigu. Circus Maximus najwikszy i
Villa Medici (wym. Mediczi) willa bogatego florenckiego rodu Medyceuszw z obszernym Monte Mario szczyt w pobli
parkiem. Zbudowana w 1540 r. wedug planu Hanniballa Lippi. Nabyta przez Francj, ktra prze niosa Piazza Navona (wym. Piacca Naw scu,
tam sw Akademi Sztuk Piknych (zaoon w Rzymie przez Ludwika XIV w 1666 r.). w ktrym sta dawniej cyrk.

256 17 Pogadanki o muzyce II


u pinie ymskie Cykl Pinie rzymskie powsta w 7 lat pniej i rwnie
opatrzony zosta komentarzem programowym:
L Pinie przy willi Borghese (wym. Borgeze). W cieniu ogrodowych pinii, rosncych przy willi l
Borghese, bawi si dzieci. Skacz, tacz i maszeruj bawi si w onierzy i wojn. Sycha i ich
gosy i nawoywania; wreszcie dzieci rozbiegaj si. Nagle zmienia si obraz.
II. Pinie w pobliu katakumb. Cie pinii otaczajcych katakumby, z wntrza ktrych dochodz | !tony
aosnych psalmodii. Nabrzmiewaj, przechodzc w uroczysty hymn, i milkn tajemniczo.
III. Pinie na Janiculum (wym. Janikulum). Drenie przenika powietrze. W blasku ksiycowej |
powiaty zarysowane s kontury pinii na wzgrzu Janiculum. Sycha piew sowika.
IV. Pinie przy Via Appia. Nad Via Appia poranne mgy. Na stray tragicznej krainy stoj samotne
Ipinie. Niewyranie, lecz stale brzmi rytm niezliczonych krokw. W wyobrani poety powstaje
iwzja minionej chway; przy dwikach trb kroczy armia konsula, aby w blasku wschodzcego
pody przez Via Sacra w triumfie i w chwale: na Kapitol" 1. ,

Wreszcie trzeci cykl obrazw symfonicznych zwizanych tematycznie z Rzy-nem i


jego okolicami to Uroczystoci rzymskie.
Podobnie jak utwory poprzednie dzieo to skada si
Uroczystoci rzymskie z 4 czci i opatrzone jest komentarzem programowym
kompozytora.
I. Circus Maximus. Ciemne jest niebo nad rzymskim cyrkiem, a lud woa uroczycie: Ave |}ero!
Otwieraj si elazne bramy, poprzez ryk dzikich bestii rozbrzmiewa piew religijny. Pod-ny tum
faluje. Spokojny piew mczennikw dominuje, po czym ginie w oglnym zgieku. II. Jubileusz.
Rozmodlony tum posuwa si z wolna wzdu dugiej drogi. Wreszcie ze szczytu nte Mario dostrzegaj
pielgrzymi wite miasto: Rzym! Rzym! Zrywa si potny hymn owiadaj mu dzwony ze
wszystkich wie kocielnych.
l III. wito padziernikowe. W willach wrd winnic obchodzone jest wito. Sycha odgosy owania,
ttent kopyt koskich, pieni. W zapadajcym zmierzchu rozbrzmiewa romantyczna nada.
IV. Wieczr Trzech Krli na Piazza Navona. Charakterystyczny rytm fanfar dominuje nad osza-
niajcym haasem. Raz po raz rozbrzmiewaj piewy wieniakw, rytmy saltarelli, dwiki ka-nek,
nawoywania ochrypych gosw i okrzyki padajce z tumu: Dajcie nam przej, jes-Rzymianami! 2

Do wdziczniejszych dzie Respighiego zalicza, si rw-


i lat ostatnich nie 4 cykliczne utwory symfoniczne, powstae w r. 1927
(na dwa lata przed cyklem Uroczystoci rzymskie). S impresje
symfoniczne pt. Witrae kocielne (4 czci), przeznaczony na ma

{'Yilla Borghese muzeum i galeria cennych obrazw w rezydencji synnego dawnego rodu.
dencja wybudowana w 160513 r. wedug projektu Giovanni Vasanzia z Utrechtu dla kar-
Scipiona Borghese, ktry umieci w niej zbiory dzie sztuki. Ijaniculum jedno z
siedmiu wzgrz Rzymu na prawym brzegu Tybru. j|Via Appia najstarsza droga
rzymska czca Rzym z Capu (wym. Kapu).
apitol wzgrze w Rzymie ze synn w staroytnoci wityni Jowisza i zamkiem obronnym,
wieczenia zwyciskich wodzw. V
S Circus Maximus najwikszy cyrk w staroytnym Rzymie, obecnie pozostay ruiny,
ilonte Mario szczyt w pobliu Rzymu.
i Navona (wym. Piacca Nawona) plac w Rzymie z trzema piknymi fontannami w miej-i w
ktrym sta dawniej cyrk.

f Pogadanki o muzyce II 257


orkiestr Tryptyk botticelliaski, inspirowany dzieami znakomitego malarza kiego
XV w., Sandro Botticellego, Impresje brazylijskie ,($ czci), zwizane dro po
Ameryce Poudniowej, oraz suita na ma orkiestr pt. Ptaki, w ktrej wchodz
cztery (poprzedzone wstpnym Preludia} zinstrumentowane ut klawesynowe z-
XVII i XVIII w., opatrzone programowymi tytuami: 1. 2. Kura, 3. Sowik i 4.
Kukuka. W poszczeglnych czciach tej suity syszy imitacj gruchania gobi,
gdakania kury, piewu sowika i kukania kukuki, raone dwikami muzycznymi
barwnej orkiestry.
Ottorino Respighi nie tylko tematyk literack i muzyczn czerpa z wiej
dawnych, z czasw bujnego rozkwitu woskiej muzyki instrumentalnej. Sifi
czsto rwnie do form muzycznych wywodzcych* si z ubiegych stuleci,
przykadem moe by Toccata na fortepian i orkiestr, utwr symfoniczny
morfozy utrzymany w formie wariacji, Koncert na 5 instrumentw i orkiestr
now, o cechach dawnego concerto grosso, oraz transkrypcje orkiestrowe szel
dzie Bacha.
Spord 10 oper i 3 baletw Respighiego stosunkowo najwiksze uznanie
skaa l-aktowa opera Maria Egipcjanka, wystawiona w Nowym Jorku w r; l! oraz
w 2 lata pniej wystawione w Mediolanie swobodne opracowanie Orfeusz
Monteverdiego. Interesujca twrczo Respighiego obejmuje poii szereg
utworw kameralnych, fortepianowych, kilka poematw na gos z rzyszeniem
orkiestry, a take z towarzyszeniem kwartetu smyczkowego, | ponad 50
pieni. Melodyjno dzie Respighiego, charakterystyczne poudr europejskie
cechy rytmiczne, bogata harmonia, czsto celowo wykorzy brzmienia
przypominajce muzyk dawn, a przede wszystkim znakomita, ba| i efektowna
instrumentacja to cechy, ktre sprawiy, e nastrojowe dziei|J pighiego weszy
do repertuaru najsynniejszych orkiestr i dyrygentw.

Pytania i wiczenia do rozdzialu 4

1. Co wiesz o yciu i dziaalnoci Pucciniego?


2. Objanij tytuly oper Pucciniego.
3. Podaj fakty z ycia Respighiego.
4. Scharakteryzuj jego dziel zwizane z Rzymem.
5. Wymie pozostae utwory Respighiego.
5. Aleksander Skriabin i Sergiusz Rachmaninow

Jeszcze za ycia Mikoaja Rimskiego-Korsakowa i Piotra Czajkowskiej sw


twrczoci i bezporednim kontaktem z krajami Europy zachodnie wili
muzyk rosyjsk na caym wiecie, zyskiway stopniowo uznanie dzi<j
pozytorw rosyjskich modszego pokolenia. Wkrtce najwiksz saw zdofe
kompozytorzy rosyjscy: Aleksander Skriabin (18721915) i Sergiusz ninow
(18731943).

258
l Miodw skriabina Aleksander Skriabin urodzi

si w 1872 r. w Moskwie. We
wczesnym dziecistwie straci
i matk, utalentowan pianistk. Ojciec, bdcy czon-
ikiem korpusu dyplomatycznego, przebywa najczciej
Iza granic, *na Wschodzie. Pozostajcy pod opie-
|k babki i ciotek przyszy kompozytor od najmod-
zych lat uczy si gry na fortepianie, improwizo-
|va i komponowa. W 10. roku ycia oddany zosta
do szkoy kadetw, nie zarzuci jednak nauki mu-
yki. W wieku lat 15 rozpocz studia kompozytor-
kie u Sergiusza Taniejewa, ucznia Piotra Czajkow-
uego. W r. 1888 wstpi do klasy fortepianu kon-
lerwatorium moskiewskiego, ktre po 4 latach, jako Aleksander Skriabin
21-letni modzieniec, ukoczy ze zotym medalem. Ju
roku nastpnym ukazay si drukiem pierwsze jego utwory, wzbudzajc due
amteresowanie. Protektora i wydawc swych utworw znalaz Skriabin w oso-fce
niezmiernie zasuonego dla rosyjskiej kultury muzycznej dziaacza, Mikoaja
Bielajewa, ktry w sezonie 1895/96 zorganizowa mu tournee koncertowe caej Europie.
Wystpowa wic Skriabin we Francji, Holandii, Belgii, Niem-zech, a po powrocie do
kraju w Moskwie, Petersburgu, Odessie i w innych aniastach, zyskujc rozgos i
uznanie. Z kompozytorw rosyjskich ze szczegl-, sympati odnosi si do jego
twrczoci Anatol Ldw, ucze Rimskiego-Kor-kowa.
W r. 1897 zamieszka Skriabin na stae w Moskwie, gdzie obj klas fortepianu w
konserwatorium moskiewskim. W tyme roku powsta jego jedyny Koncert te pianowy fis-
moll op. 20.

Jest to pierwsze dzieo, w ktrym kompozytor posuy


rteplanowy Hs mo11
toWnV " " si orkiestr. Nie wykazuje wic jeszcze tego mistrzostwa
instrumentacji, jakim odznaczaj si pniejsze dziea nfoniczne Skriabina. Partia
fortepianu potraktowana jest w tym koncercie ybitnie solistycznie. Podobnie jak
pierwsze jego sonaty, tak i koncert fortepiano-j>ozostaje jeszcze w ramach
tradycyjnego cyklu sonatowego z zastosowaniem ' nych ukadw formalnych.

Koncert skada si z 3 czci, a jego cz I, Allegro, jest allegrem sonatowym, w ktrym prze-
awione s sobie dwa zasadnicze tematy; oto temat pierwszy:

Pfte mp espressivo
ny w caoci w partii orkiestrowej, i temat drugi:

259
(Allegro) kresy twrczoci Skriablna UtWOf\
do r. l
Chopin
jednake wyrane pitno wasn
noci dysonansowej harmonii,
stym stosowaniem chromatyki,
wszystkim dnoci do silnego
Idem Koncertu fortepianowego, po
cresc.
pianowych s to przewanie utw
poprzedzony samodzielnym wstpem orkiestry. ^nokturny, etiudy, mazurki, po
Przeniknit poetyckim nastrojem, powoln cz II, Andante, rozpoczyna temat wprowadzony! przez fniatur powstaych w tym okre
instrumenty smyczkowe (z tumikiem, w ledwie syszalnym pianissimo). Oto jego pocztek;
;pp. 25 (9 utworw), Etiudy op.
Drugi okres twrczoci Skri |od
op. 25 do 50), pozostaje pod z
iniatur i IV Sonaty powstaje i
'tepianowych oraz 3 Symfonie: l
II c-moll, 5-czciowa, oraz III
tem i opatrzona filozoficznym kc
iiwyraaj kolejne stopnie rozwc l.
Po lemacie nastpuje cykl 4 wariacji, zakoczonych powrotem tematu w skrconej postaci. W wa-J Walka, II. Rozkosz i III. Bosi
riacjach gwn rol odgrywa bogato rozwinita ornamentyka partii fortepianowej. Dziea tego okresu odzwierc |pd
Ostatnia, III cz koncertu, Allegro moderato, to rondo sonatowe typu ABACABA z parti prze-l ycia literatury i filozofii
tworzeniow porodku. Przeciwstawione s sobie tu dwa tematy: temat pierwszy o energicznym,] a prazowe oddziaywanie muzyk,
rwnoczenie wirtuozowskim charakterze: ^czowiekowi chwile bezgraniczi ;
Allegro moderalo wyrazi Skriabin w Finale I |
ipiewanym przez chr.
W r. 1904 Skriabin zrezygi |
dziki uzyskaniu staej (pryw
giakowicie powici si twr
Francji, gdzie w jego obecne
r/ (Boski poemat), przyjt ]
1906/07 wystpowa z olbrzyn
oraz szeroko rozwinity temat drugi, o duej intensywnoci wyrazu: pianista, wykonujc przede wss
odnis si z sympati, pod et
umieci motto Powsta, lu>
nowego dziea symfoniczna

at ekstaiy Skriablna
presji
ktrym chodzi o wywoanie
pomoc barwnych plam
Koncert koczy wirtuozowska koda. ftuzycznym chodzi o jak naj
zyskiwane poprzez nie spotyl
260
i okresy twrczoci skriabina Utwory Skriabina mniej wicej do op. 25, tj. tworzone
do r. 1900, posiadaj cechy wykazujce wpyw muzyki Chopina, ktr Skriabin bardzo
lubi i ceni. Zawieraj i jednake wyrane pitno wasnego oryginalnego stylu,,
nacechowanego intensywnoci dysonansowej harmonii, kaprynie urozmaiconej
rytmiki i melodyki, czstym stosowaniem chromatyki, duym zrnicowaniem
dynamicznym, a przede wszystkim dnoci do silnego, emocjonalnego
oddziaywania muzyk. Z wyjtkiem Koncertu fortepianowego, poematu symfonicznego
pt. Marzenia i 3 Sonat fortepianowych s to przewanie utwory drobne miniatury
fortepianowe: preludia, nokturny, etiudy, mazurki, polonezy, impromptus. Do wikszych
zbiorw miniatur powstaych w tym okresie nale: Mazurki op. 3 (10 utworw),
Mazurki op. 25 (9 utworw), Etiudy op. 8 (12 etiud) oraz Preludia op. 11 (24 utwory).
Drugi okres twrczoci Skriabina, trwajcy mniej wicej do r. 1905 (utwory od op.
25 do 50), pozostaje pod znakiem wpyww muzyki Liszta i Wagnera. Oprcz miniatur
i IV Sonaty powstaje w tym czasie szereg 1-czciowych poematw fortepianowych
oraz 3 Symfonie: I E-dur, 6-czciowa, z chrem w czci ostatniej, II c-moll, 5-
czciowa, oraz /// C-dur, nazwana przez kompozytora Boskim poematem i opatrzona
filozoficznym komentarzem, wedug ktrego poszczeglne jej czci wyraaj kolejne
stopnie rozwoju samopoznania ducha ludzkiego. Tytuy czci: I. Walka, II. Rozkosz i
III. Boska gra.
Dziea tego okresu odzwierciedlaj potgujcy si pod wpywem oderwanej od
ycia literatury i filozofii subiektywizm Skriabina i jego nastawienie na wyrazowe
oddziaywanie muzyk. Swj stosunek do muzyki jako religii, ktra daje czowiekowi
chwile bezgranicznego szczcia i wynosi go na szczyty doskonaoci, wyrazi Skriabin
w Finale I Symfonii w prowadzonym tu tekcie wasnym, piewanym przez chr.
W r. 1904 Skriabin zrezygnowa ze swych zaj pedagogicznych w Moskwie i dziki
uzyskaniu staej (prywatnej) subwencji wyjecha do Szwajcarii, pragnc cakowicie
powici si twrczoci. W nastpnym roku podrowa po Italii i Francji, gdzie w jego
obecnoci w Paryu wykonano po raz pierwszy /// Symfoni (Boski poemat], przyjt
przez publiczno z duym uznaniem. W sezonie 1906/07 wystpowa z olbrzymim
powodzeniem w Stanach Zjednoczonych jako pianista, wykonujc przede wszystkim
wasne utwory. Do rewolucji 1905 r. w Rosji odnis si z sympati, pod wpywem
nastrojw rewolucyjnych zamierza nawet umieci motto Powsta, ludu roboczy w
partyturze komponowanego w tym czasie nowego dziea symfonicznego nazwanego
Poematem ekstazy.
Charakterystyczn cech Poematu ekstazy jest due nasilenie
w nim rodkw muzycznego wyrazu, tzw. ekspresji
Poeinat ekstazyu Skriabina muzycznej. W odrnieniu od impresjonizmu,

w ktrym chodzi o wywoanie pewnego nastroju czy zmiennych, ulotnych wrae za


pomoc barwnych plam harmonicznych i orkiestrowych, w ekspresjonizmie
muzycznym chodzi o jak najintensywniejsze wyrazowe oddziaywanie muzyk,
uzyskiwane poprzez nie spotykan dotd komplikacj rodkw techniki kompozy-

261
torskiej. Kompozytor-ekspresjonista dy do nadania tak silnego wyrazu swfl iwadza kompozytor chi psu
muzyce, by pobudzi aktywno suchacza, wstrzsn nim do gbi, a nawet jak to potnego dziea, jakie zamaljfi
usiowa Skriabin wprowadzi go w stan ekstazy. udziau orkiestry, chru i soi
owietlenia w trakcie wykonai
Mimo caego nowatorstwa stylu Skriabina, w ktrym wyrane s cechy ekspresjonizmu zycznego, wybucha w r. 1914 pierwsza
logika konstrukcji Poematu ekstazy zbliona jest do tradycyjnego allegra sonatowi opiera si bowiem
-iia rzecz ofiar wojny, byy ot
na jego trzech zasadniczych elementach: ekspozycji, przetworzeniu i rep Zasada, w myl ktrej stosuje
Skriabin cige i stopniowe narastanie ekspresji, sprawia, e zami przeciwstawnych dwch kwie w 1915 r., wkrtce po ;
wprowadza kompozytor a siedem krtkich tematw, poddawanych o cowaniu bezporednio po ich Twrczo Skriabina obeji
pojawieniu si. Tematy te maj wedug Skriabina wyraa rne si ducha ludzkiego, o ktrych mwi ^koncert fortepianowy oraz ut>v
nadane im przez kompozytora nazwy. Wystpuj one w zycji i repryzie w nastpujcej kolejnoci 90 preludiw, 21 mazurkw
(kady z nich wprowadzany jest przez inny instrumi olbrzymiej orkiestry): 1. Temat udrczenia (flet), 2.
;-. Aleksander Skriabin, uzna
Temat marzenia (klarnet), 3. Temat polotu (fagot] 4. Temat tworzenia (skrzypce), 5. Temat trwogi (rg), 6.
Temat woli (trbka) i 7. Temat pewnoci sit (tuba). W przetworzeniu wprowadza Skriabin ponadto smy przedrewolucyjnej, wprowadzi
temat Temat protestu (w pai puzonu). W przebiegu kompozycji najbardziej wykorzystane s motywy bycze techniki kompozytorski!
Tematu tworzenia: /zbyt trudny i nie zawsze zrzi
Ce po rewolucji padziernikoy
Lento
Skriabina straciy ju dawne
ktra wyrya znamienne pi^
Yn.solo dole carezzando swj sposb suy ludzkoci,
Tematu woli: dokona niezwyky talent tw<5
harmonik, znalaza zasuon
(Allegro non troppo) czestwie zyskaa szczegln
3^ i|j r
Wrx
i twrczej, walki i wy>
Oglny nastrj caoci oddaje rne odcienie wzniosego poczucia swobody
: Modo Sergiusza
Rachmaninowa mani
zwolenia artysty. pyw
nawizuje do stylu kompozyi
W trakcie pisania Poematu ekstazy krystalizuj si cako Urodzony w 1873 r. w mi
Twrczo lat ostatnich
Skriabina wicie zaoenia ideowo-twrcze kompozytora. Zaczyn on sko-oficerskiej rodzinie, Sergi
wierzy w swe niezwyke posannictwo: muzyk serwatorium moskiewskim roi
jest dla niego religi, mogc przetwarza wiadomo ludzk poprzez stan ek tazy, i Skriabinem. W r. 1892 obaj '.
on tylko, jako kompozytor, potrafi t religi objawi ludzkoci, podniei j na wyszy inaninow kompozycji (Stu
stopie rozwoju ducha. Zarwno tego rodzaju idee Skriabina, ja i jego skrajnie |kujc zoty medal). W tym <
nowatorski jak na owe czasy styl muzyki stay si przedr tem gorcych | dwa dziea wikszych rozmi
publicznych dyskusji i sporw, zwaszcza gdy kompozytor w r. H powrci do kraju J mow l-aktow oper Ale*
po picioletniej nieobecnoci i da szereg koncertw, gr zawsze olniewajc |sze utwory miniatury for
suchaczy. dawcw, zyskujc od razu du
.Wrd dalszych dzie Skriabina, obok miniatur fortepianowych i, ostatnie poematu bina. W tym samym roku, v
symfonicznego pt. Prometeusz (inaczej: Poemat ognia), znajdujemy 1-ciowe sonaty |napisa pierwszy swj utwi
oraz poematy fortepianowe. Tytuy ich s charakterystyczne Skriabina: Uskrzydlony | wstaje jego pierwszy utwr s
poemat, Poemat udrczenia, Poemat-nokturn, poemat Mask poemat Dziwy i wreszcie eniem wiersza Lermontowa
ostatni poemat Ku pomieniom. Rwnie niektr miniaturom nadaje Skriabin
intrygujce tytuy, np. Szorstko, Taniec udrczaa Zagadka, Ironia, Ciemne pomienie. 1
Ju w partyturze poematu P '.
Utwory te cznie z poematem symfonie nym Prometeusz, w ktrym obok olbrzymiej instrument klawiszowy operujcy
orkiestry z organami i dzwonami wp fcnicznych utwr wykonano bez dl

262
wadz kompozytor chr i parti solow fortepianu byy jedynie szkicami do
potnego dziea, jakie zamierza Skriabin stworzy. Przewidywa w nim oprcz
udziau orkiestry, chru i solistw taniec pantomimiczny oraz zmiany barw
owietlenia w trakcie wykonania1. Dzieo to kompozytor zaledwie rozpocz, gdy
wybucha w r. 1914 pierwsza wojna wiatowa. Liczne koncerty, jakie da Skriabin na
rzecz ofiar wojny, byy ostatnim aktem jego dziaalnoci. Zmar nagle w Mos-' kwie w
1915 r., wkrtce po powrocie z wystpw w Petersburgu.
Twrczo Skriabina obejmuje ogem: 3 symfonie, 3 poematy symfoniczne,
[koncert fortepianowy oraz utwory fortepianowe 10 sonat, 19 poematw, 26 etiud, 90
preludiw, 21 mazurkw i szereg drobniejszych utworw.
Aleksander Skriabin, uznawany za najwikszy talent kompozytorski w Rosji
Iprzedrewolucyjnej, wprowadzi do muzyki rosyjskiej najnowsze w tym czasie zdo-
fbycze techniki kompozytorskiej. Idc wasn drog stworzy swj oryginalny styl,
Izbyt trudny i nie zawsze zrozumiay dla szerokich mas spoeczestwa, ktre wkrt-
po rewolucji padziernikowej zapeniy sale koncertowe miast radzieckich. Idee
ISkriabina straciy ju dawno swe pierwotne znaczenie, pozostaa tylko intencja, Iktra
wyrya znamienne pitno na dzieach kompozytora. Usilnie pragn na Jswj sposb
suy ludzkoci, wzrusza i dzieli si swymi przeyciami reszty dokona
niezwyky talent twrczy. Z czasem muzyka Skriabina, z jej nowatorsk lonik,
znalaza zasuone uznanie na caym wiecie, a w radzieckim spoe-zestwie zyskaa
szczegln sympati.

W porwnaniu z twrczoci Skriabina, twrczo Rachmaninowa przedstawia


Rachmaninowa znacznie mniej problemw. Wypywa ona bezporednio z
rosyjskich tradycji muzycznych, awizuje do stylu
kompozytoiw Potnej Gromadki i Czajkowskiego. Urodzony w 1873 r. w majtku
Onieg w okolicach Nowogrodu, w ziemia-oficerskiej rodzinie, Sergiusz
Rachmaninow odby studia muzyczne w kon-yatorium moskiewskim rwnoczenie
ze starszym od siebie o rok Aleksandrem kriabinem. W r. 1892 obaj kocz uczelni:
Skriabin wydzia fortepianu, Rach-aninow kompozycji (studia pianistyczne
ukoczy ju o rok wczeniej, uzys-jujc zoty medal). W tym czasie Rachmaninow
posiada ju w swym dorobku tt& dziea wikszych rozmiarw: / Koncert
fortepianowy fis-moll i prac dyplo-ow 1-aktow oper Aleko wedug poematu
Puszkina Cyganie. Inne, drobniej-utwory miniatury fortepianowe i pieni
szybko znalazy chtnych wy-Iwcw, zyskujc od razu du popularno, podobnie
jak wczesne utwory Skria-pa. W tym samym roku, w zwizku ze mierci
Czajkowskiego, Rachmaninow pisa pierwszy swj utwr kameralny, Trio elegijne
d-moll. Rwnoczenie po-kaje jego pierwszy utwr symfoniczny, fantazja pt.
Urwisko, napisana pod wra-piem wiersza Lermontowa o tym samym tytule.
Pierwsze lata po ukoczeniu

|ju w partyturze poematu Prometeusz wprowadzi Skrabin specjaln parti przeznaczon na


nent klawiszowy operujcy rnobarwnym wiatem, jednake z powodu trudnoci tech-
utwr wykonano bez efektw wietlnych (w 1911 r.).

263
studiw nie byy atwe po- Cz II, Adagio sostenuto, o formie
mimo licznych wystpw, matu drugiego czci poprzedniej. Za
przynoszcych Rachmanino- wstpnej partii fortepianu. Podejmuj,
wowi saw fenomenalnego pia-
(Adagio sosteni
nisty. Nieprzychylne przyjcie
prawykonania jego / Symfonii w
Petersburgu sprawio, e
Rachmaninow cakowicie
zarzuci kompozycj na okres
trwajcy blisko 3 lata. W naj-
bliszym sezonie obj funkcj III, Allegro scherzando, to wirtu
dyrygenta w prywatnym teatrze cechy allegra sonatowego. Rw w
operowym w Moskwie, a stosunku do poprzedniej. Por
pianu. Oto nacechowana zmienn
nastpnie wyjeda za granic,
gdzie odnosi swe pierwsze (Allegro tcheihai
olniewajce sukcesy pianisty-
czne. Jego wirtuozowska, na-
Sergiusz Rachmaninow
tchniona gra wzbudza entu-
zjazm w Austrii, Anglii i Wo-
szech.
j; Korzysta z niej kompozytor obficie w
{jest cakowicie pominity. Natomiast z
Nowym dzieem, ktre Rachmaninow zaprezentowa publicznoci rosyjskiej po ukazuje si peen patosu i szczerego
nil Koncert fortepianowy S,koncertu:
powrocie
c-molli> z podry
w 1901 r., by // Koncert fortepianowy c-inoll. Uzyska on od razu
Rachmaninowa
uznanie publicznoci i krytykw, przywracajce kompozytorowi wiar we wasne siy.

Rozpoczyna go cz I, Moderato, bdca tradycyjnym allegrem sonatowym, zaopatrzonym w


krtki wstp solisty, w ktrym szereg narastajcych dynamicznie akordw przypomina tutaj guche
uderzenia dzwonu. Nastpnie na tle figuracji akordowej fbrtepianu orkiestra wprowadza potny w
swej prostocie, surowy, dramatyczny temat pierwszy:

(Moderato)

Koncert ten wykazuje chs


ff con passione
faoczyst peni brzmienia, pa
W trakcie rozwijania tematu pierwszego jego charakter nabiera cech lirycznych, jednake prawdziwy typowo rosyjskim charakterz
kontrast nastroju wnosi z sob dopiero pojawienie si w, partii fortepianowej melodii piewnego tematu
drugiego:
jtystycznych moliwoci fbrtepi
W lat!
( Moderato ) dyryg<
gdzie
fclwie wasne z duym powc
fci, a potem do Drezna. W cii
awstaje m.in. jego II Symfonia
Po krtkim przetworzeniu wracaj w repryzie oba tematy, przy czym pierwszy urasta do roli ma- laninow niezwyke sukcesy
jestatycznego hymnu, a drugi pojawia si w zwikszonych wartociach rytmicznych. Ilopy (w Warszawie w r. 1908)

264
: II, Adagio sostenuto, o formie typu ABA, nawizuje do nastroju i cech melodycznych te-
Idrugiego czci poprzedniej. Zasadnicza melodia rwnie tutaj pojawia si w orkiestrze po ej
partii fortepianu. Podejmuj j kolejno rne grupy instrumentw orkiestry i fortepian:

(Adagio sostenuto)
III, Allegro scherzando, to wirtuozowski fina z szeregiem krtkich kadencji solisty, zawie-r
cechy allegra sonatowego. Rwnie poprzedzony jest wstpem. Cz ta stanowi silny kon-w
stosunku do poprzedniej. Porywajcy sw brawur temat pierwszy pojawia si w partii
nu. Oto nacechowana zmiennoci akcentw melodia pierwszego tematu:
(Allegro cVierzando)

3E SE

z niej kompozytor obficie w przetworzeniu, co powoduje, e w repryzie temat pierwszy f


cakowicie pominity. Natomiast zarwno w ekspozycji, jak i w repryzie w caej swej okazaoci luje
si peen patosu i szczerego liryzmu temat drugi na nim te oparta jest potna koda

Moderato

'"^J>J J J ^=4 i^^d

^^ j r rr J-
^^E
j^

ii
e=F T i r
dim. e rit.
Koncert ten wykazuje charakterystyczne cechy pianizmu Rachmaninowa: zyst
peni brzmienia, patetyczn, porywajc i szczer emocj melodyki f typowo
rosyjskim charakterze oraz wietne wykorzystanie technicznych i kolo-stycznych
moliwoci fortepianu.
W r
latach 190406 zajmowa Rachmaninow stanowisko dyrygenta
artystyczne
operowego w Teatrze Wielkim w Moskwie, gdzie wystawi olbrzymi
ilo rnych oper - w tym vie wasne z duym powodzeniem. Nastpnie
wyjecha z rodzin do Floren-|i, a potem do Drezna. W cigu 3-letniego pobytu za
granic, w czasie ktrego staje m.in. jego II Symfonia i poemat symfoniczny Wyspa
umarych, odnosi Rach-aninow niezwyke sukcesy pianistyczne, wystpujc na
estradach caej Eu-opy (wWarszawie w r. 1908); w r. 1909 odby p"odr do
Ameryki, gdzie wy-
265
kona swj nowy, trzeci z kolei Koncert fortepianu d-
moll. Rachmaninow zyska saw najwybitniejszej!
pianisty wspczesnego.
Pierwsza wojna wiatowa zastaa artyst w Ro ywo
reaguje on na tragiczne wypadki wojenne, bil rze udzia w
koncertach na cele dobroczynne. Rewolt cj w 1917 r.
powita Rachmaninow z entuzjazmen przeznaczajc swe
honoraria na potrzeby wolnej czyzny". W najciszych
jednak chwilach dla Rosji] towarzyszcych
ukonstytuowaniu si wadzy radzie kiej, Rachmaninow
opuci ojczyzn udajc si dj Szwecji, a potem do
Stanw Zjednoczonych, osiedli si na stae. Pozostae
Sergiusz Rachmaninow 25 lat ycia spec w ustawicznych podrach
koncertowych, wystpuj
j jako pianista lub dyrygent w Ameryce oraz Europie zachodniej. Bohate ska walka
narodu radzieckiego z hitlerowskim zaborc wyzwolia w 70-letnin ju prawie artycie
gorcy entuzjazm patriotyczny. Przesyajc na fundusz obrony Zwizku Radzieckiego
honoraria za szereg swych koncertw, zaczy kilka jakel wymownych sw: Od
jednego z Rosjan zasiek, na miar moliwoci, dla] Narodu Rosyjskiego w jego
walce z wrogiem. Chc wierzy, wierz w pene zwycistwo. Sergiusz Rachmaninow I 6. Ignacy Paderewsk
25 marca 1942 r."
W rok pniej Rachmaninow zmar nie byo mu dane by. wiadkiem histo-J
rycznego zwycistwa i odbudowy ojczyzny.
Niemal ca twrczo kompozytorsk Rachmaninowa sta-1 nowi utwory napisane
przed Wielk Rewolucj Padziernikow. Po opuszczeniu kraju w cigu 10 lat nie
Twrczo Rachmaninowa napisa! Rachmaninow ani jednego utworu. Potem w dugich
odstpach czasu powstao j zaledwie 6 dzie (IV Koncert
fortepianowy g-moll, 3 rosyjskie pieni ludowe na orkies- j tr, Wariacje na temat Corellego
na fortepian, Rapsodia na temat Paganiniego na fortepian z orkiestr, /// Symfonia i Tace
symfoniczne').
Oprcz 4 Koncertw (fis-moll, c-moll, d-moll, g-moll) i wspomnianej Rapsodii na l
temat Paganiniego twrczo fortepianowa Rachmaninowa obejmuje: 2 Sonaty,\
Wariacje na temat Preludium c-moll" Chopina, wspomniane wyej Wariacje na temat
Corellego, 24 preludia, 15 etiud-obrazw oraz kilkanacie drobniejszych utworw. Na.
dwa fortepiany kompozytor przeznaczy 3 utwory: Fantazj op. 11 i 2 Suity. Ponadto w
ostatnich latach ycia dokona Rachmaninow licznych transkrypcji utworw
symfonicznych i pieni wielu kompozytorw (m. in. Musorgskiego, Czaj-kowskiego,
Rimskiego-Korsakowa, J. S. Bacha, Schuberta, Mendelssohna).
. Do dzie symfonicznych Rachmaninowa nale: 3 Symfonie (d-moll,e-moll, a-moll],
fantazja Urwisko, Cygaskie capriccio, poemat Wyspa umarych, Trzy pieni rosyjskie i
Tace symfoniczne. Muzyce kameralnej rwnie powici par utworw (Trio, Sonata
na fortepian i wiolonczel i in.).
Jego twrczo wokalno-instrumentalna obejmuje: 3 jednoaktowe opery, par
266
kantat, kilka utworw chralnych oraz 71 pieni solowych z towarzyszeniem forte-
pianu (w Zwizku Radzieckim bardzo popularnych).
Najwiksze uznanie zyskaa twrczo fortepianowa Rachmaninowa. Bdc
doskonaym pianist wykorzysta wszechstronnie brzmienie i moliwoci techniczne
tego instrumentu, co przy gbokim emocjonalizmie, szczeroci i prostocie wyrazu
jego muzyki zapewnio jej due powodzenie.

Pytania i wiczenia do roz.dzia.lu 5


1. Co wiesz o yciu Aleksandra Skriabina?
2. Scharakteryzuj jego Koncert fortepianowy i Poemat ekstazy.
3. Omw okresy twrczoci Skriabina.
4. Objanij tytuly najwaniejszych jego utworw.
5. Opisz dziaalno Sergiusza Rachmaninowa.
6. Scharakteryzuj jego II Koncert fortepianowy.
7. Wymie i objanij jego inne utwory.
8. Po przesuchaniu szeregu utworw wska, ktrych autorem jest Skrabin, a ktrych Rachmaninow.

6. Ignacy Paderewski

Posta Ignacego Paderewskiego kojarzy si nam przede wszystkim z jego dzia-


alnoci wirtuozowsk i spoeczno-polityczn. Wobec ogromu zasug Paderewskiego
jako artysty-wykonawcy i gorcego patrioty, jego twrczo kompozytorska pozostaje
w cieniu mimo bezsprzecznie duej, wartoci. ycie i dziaalno artysty przeniknite
byy jedn naczeln ide: suy swemu narodowi i ojczynie. Idei tej by wierny a do
mierci,

Ignacy Jan Paderewski urodzi si 6 listopada. 186O r. w


Kury owc na Podolu. Matk straci w bardzo wczesnym
dziecistwie; bya ona crk zesanego na Sybir
rofesora Uniwersytetu Wileskiego. Wychowaniem dzieci Ignacego i starszej >dwa
lata siostry, Antoniny zaj si ojciec, ktry przez pewien czas przebywa wizieniu
pod zarzutem udzielania pomocy uczestnikom powstania styczniowe-0. Wkrtce
przenis si on wraz ca rodzin do Sudykowa (na Woyniu), dzie obj funkcj
administratora majtku. May Igna rozpocz tam nauk na fortepianie, po czym w
wieku lat 12 zosta uczniem Instytutu Muzycz-go w Warszawie. Po uzyskaniu w 19.
roku ycia dyplomu z bardzo dobrymi tiikami, otrzyma klas fortepianu w teje
uczelni. Jednake nie zadowolio to nbitnego artysty. Jeszcze przed ukoczeniem
studiw, ulegajc modzieczej ntazji, wybra si z jednym ze swych kolegw w podr
koncertow w gb Rosji, ora jednak nie przyniosa spodziewanych sukcesw.
Paderewski wkrtce zrezygnowa z pracy pedagogicznej w Instytucie; aby by anist i
kompozytorem wysokiej klasy, dalsze studia musia odby za granic.

267
Sw wiedz kompozytorsk pogbi w Berlinie, a studia pianistyczne w Wiedniu u
znakomitego pianisty-pedagoga Teodora Leszetyckiego. Rezultatem intensywnej nauki
by udany debiut pianistyczny na koncercie w Wiedniu w 1887 r. Dorobek twrczy
Paderewskiego zwiksza si w tym czasie o szereg nowych utworw fortepianowych;
powstaj m. in. Wariacje i fuga a-moll, synny Krakowiak fantastyczny oraz Menuet
G-dur jeden z najbardziej popularnych utworw kompozytora.
Przechodzce najmielsze oczekiwania sukcesy pianistyczne i kompozytorskie,
jakie odnis Paderewski w Paryu w 1888 r. oraz w roku nastpnym ponownie w
Wiedniu, stay si pocztkiem jego oszaamiajcej kariery artystycznej.

Na r. 1890 przypada pierwsze tournee koncertowe Pa-


pierwsz* podre artystyczne derewskiego, obejmujce swym zasigiem Francj, Angli,
Belgi, Holandi i Niemcy. W programach swoich kon-
certw Paderewski szczeglnie duo miejsca przeznacza dzieom Chopina, a by ich
interpretatorem niezrwnanym. W bardzo krtkim czasie zyska Paderewski
olbrzymie powodzenie i licznych wielbicieli swego talentu. Na specjalne zaproszenie
gra przed krlow Wiktori (by uczennic Mendelssohna), zawiera liczne
znajomoci z wysoko postawionymi osobistociami, W cigu nastpnych dwch lat
odbywa Paderewski gigantyczne podre koncertowe po Stanach Zjednoczonych;
dajc okoo 120 koncertw i recitali, zyskuje od razu uznanie publicznoci
amerykaskiej i niezwykle wysokie honoraria.
Po powrocie do Europy i krtkotrwa
ym wypoczynku, przerywanym licznymi
wystpami (w Anglii, Irlandii, Niem
czech, Holandii), w r. 1896 Ignacy Pade
rewski znowu odbywa tournee koncer
towe po Stanach Zjednoczonych, w rok
pniej po Woszech, a w dwa lata po
tem po Rosji i Ameryce Pnocnej, zdoby
wajc coraz wiksz saw. Zasyn rw
nie ze swej hojnoci daje szereg kon
certw na cele dobroczynne (rwnie
w Warszawie w 1898 r.), przeznacza po
kane sumy na nagrody w konkursach
dla utalentowanych, modych kompozy
torw. W r. 1899 podczas krtkiego po
bytu w Warszawie Paderewski zawiera
zwizek maeski i wraz z on osiedla
si na stae w Szwajcarii, ktra stanie si
odtd drug ojczyzn kompozytora. W
cigu krtkiego stosunkowo czasu wyka
cza tu od paru ju lat komponowan
Oper pt. Manru. Ignacy Jan Paderewski
268
Oprocz utworw fortepianowych i pieni, tworzonych ju w czasie studiw, du
popularno zdobyy dwa dziea fortepianowe Paderewskiego z towarzyszeniem or-
fiiestry: Koncert fortepianowy a-moll i Fantazja polska. Koncert fortepianowy by dzie-||
em dwudziestokilkuletniego kompozytora i zosta po raz pierwszy publicznie wy-
Ikonany w Wiedniu w 1889 r. przez on Teodora Leszetyckiego, wysoko cenion
Ipianistk Anet Jesipow.
W skad tego koncertu wchodz tradycyjnie trzy czci: Allegro, opierajce si gwnie na te-I macie:
(Allegro)

\rr Pfte P

Ipoetycki romans, rozpoczynajcy si:


(Andante)

i oraz fina, Allegro molto vivace, o dwch kontrastujcych tematach:

Allegro molto vlvace


/Pfle

(Allegro molto vivace)


JLJL
poco meno mosso
lp lJ l4 i

Fantazj polsk Paderewski komponowa w czasie swego gigantycznego tourne po Stanach Zjed-
zonych, a ukoczy j w r. 1893. Oto pocztkowy temat:

Allegro moderato

iDzieo to oparte jest na czterech tematach o charakterze rdzennie polskim. Szczeglnie interesujcy ijest
temat oberka:

269
Vivo
tf_
1
*i J l > r iJ
Jfi
i krakowiaka:

(Allegro giocoso
tf

Rapsodyczny charakter caoci sprawia, e tematy wielokrotnie pojawiaj si w przebiegu utwo w


coraz to innej szacie orkiestrowej i harmonicznej. Fantazja polska, chtnie wykonywana przez l
derewskiego na estradach zagranicznych, przypominaa wiatu o ywotnoci polskiej ktilti muzycznej.

Jedyna opera Paderewskiego, pt. Manru, opiera si na wtku zaczerpnity z


powieci Ignacego Kraszewskiego pt. Chata za wsi. Gwn postaci jest tuti
Cygan Manru, ktry nie mogc stumi w sobie wrodzonych skonnoci do wo
nego, niczym nie skrpowanego ycia i ustawicznych wdrwek, decyduje
zostawi dom i on Gralk, by znw wrci do cygaskiego obozu. W oper tej
spotykamy si ze stylizacj muzyki cygaskiej i gralskiej. T ostatni Pa rewski
pozna dogbnie ju w modoci, przebywajc w Zakopanem, gdzie szczeglnym
zainteresowaniem wsuchiwa si w gr synnego skrzypka skiego Bartka Obrochty
(melodie gralskie wykorzysta Paderewski ju w cyk fortepianowym pt. Album
tatrzaskie z 1884 r.). W celu pogbienia charakte tyki postaci stosuje Paderewski
w operze Manru motywy przewodnie i ba doskonale brzmic instrurrientacj.
Dzieo wystawione zostao po raz pie w r. 1901 w Drenie i Lwowie, a w roku
nastpnym w Nowym Jorku i inny amerykaskich miastach, jak rwnie w wielu
miastach europejskich (t w Warszawie).
Jesieni 1901 r. Paderewski wzi udzia w uroczyst]
otwarciu Filharmonii Warszawskiej, wykonujc swj K
Dziaalno w okresie przed
pierwsz wojn wiatow cert fortepianowy. Sezon zimowy spdzi znw w Ame

gdzie sawa jego i powodzenie sigay teraz zenitu. Nastpnie wystpowa w .


Francji i Niemczech. W r. 1903 ponownie gra w Warszawie, udaje si w podrfcf
Rosji (przerwan wskutek wojny japoskiej), wiosn nastpnego roku wyst w
Australii i poprzez Ameryk powraca do Europy. W okresie tym tworzy dziea
fortepianowe (Sonat es-moll, Wariacje i fug es-moll), pieni oraz rozp Symfoni h-
moll, ukoczon w 1907 r. Olbrzymie to dzieo, wymagajce obsady orkiestrowej,
skada si z trzech czci (w czyci ostatniej pojawia si te
270
arty na melodii naszego Hymnu
na-'awego). Pierwsze wykonania Sym-mi
h-moll miay miejsce za gra-\: w
Bostonie, Londynie i Paryu, nastpnie
w r. 1910 we Lwo-na Zjedzie
Muzykw Pol-|ich z okazji 100.
rocznicy uro-zin Chopina. Pikne
przemwie-Paderewskiego wygoszone
na i zjedzie, trafnie ujmujce istot |
warto sztuki Chopina, zostao dane i
przetumaczone na kilka (sykw.

Ignacy Jan Paderewski

Rok 1910 bdcy rwnocze-


500. rocznic zwycistwa pod
unwaldem upamitniony zo-
ufundowaniem przez Paderew-
liego Pomnika Grunwaldzkiego
Krakowie. Wobec kilkudzisicio-
znych tumw wygosi artysta
uzjastycznie przyjte pomien-
przemwienie patriotyczne,
Iktrym wyrazi publicznie wiar
^zmartwychwstanie Polski. Dzie-
na ktre patrzymy mwi
nacy Paderewski nie powstao
^nienawici. Zrodzia je mio ,
|boka Ojczyzny, nie tylko w jej
donej wielkoci i dzisiejszej niemocy, lecz i w jasnej, silnej przyszoci." tej
chwili sta si Paderewski dla swego narodu prawdziwym uosobieniem iotyzmu.

Mimo podry koncertowych, ktre zawiody artyst w r. 1912 a do


poudniowej Afryki, Ignacy Paderewski ywo interesowa si sprawami Polski i
polityk, a w okre-|wakacyjnym odbywa z przyjedajcymi do niego-z kraju
dziaaczami dugie owy i narady. Wkrtce po wybuchu pierwszej wojny wiatowej
Paderewski / przebywajcym w Szwajcarii Henrykiem Sienkiewiczem
zorganizowa ki Komitet Ratunkowy dla udzielania pomocy zrujnowanym wojn
rodakom, nienia Polskiego Komitetu Narodowego w Paryu zostaje Paderewski
dele-na Stany Zjednoczone. Jedzie do Londynu, a nastpnie do Ameryki, gdzie
ponad 300 koncertw poczonych z przemwieniami politycznymi na rzecz ki, a
dochody z nich przeznacza na cele dobroczynne i pomoc rodakom w kra-I Dziki
Paderewskiemu spoeczestwo amerykaskie poznao i zrozumiao

271
wiekow krzywd narodu polskiego. Znajomo Paderewskiego z prezydentem Polski przy Radzie Ambasadom
Stanw Zjednoczonych Wilsonem, zapocztkowana latem 1916 r. wielkim przyjciem pomidzy Polsk a Litw, jak
w Biaym Domu, w czasie ktrego artysta gra na prob prezydenta dziea Chopina, skiego bezsprzecznie byy olbn
przerodzia si stopniowo w przyja, ktra miaa znaczenie take dla dalszych losw
Polski. Z kocem tego roku, gdy nadeszy wybory, wszyscy Polacy w Ameryce za Ignacy
spraw Paderewskiego gosowali na rzecz Wilsona, co jak si okazao, w trzech Wznowienie dziaalnoicl
koncertowej cza dli
wielkich stanach miao wpyw decydujcy i przeduyo kadencj prezydenta o niej dz
nastpne 4 lata. Prezydent Wilson, zorientowany przez Paderewskiego szczegowo w swj majtek, zebrany w nie
sprawach Polski, ju w styczniu 1917 r. wygosi znane owiadczenie: Wszdzie pianista nie zrezygnowa jediu
mowie stanu s zgodni, e bdzie Polska zjednoczona, niepodlega i niezalena". W sywn prac przygotowujc si i
rok pniej podano oficjalnie do publicznej wiadomoci czternacie punktw koncertowe po Ameryce i Eurc
Wilsona" zatwierdzonych przez Kongres Stanw Zjednoczonych; punkt trzynasty go sukcesu "artystycznego przyi
domaga si utworzenia niepodlegego pastwa polskiego z dostpem do morza. sukces finansowy p milion:
Paderewski dziaa nieustannie. Gdy Niemcy, chcc powikszy sw armi polskim rowych i odznacze. Paderews!
onierzem, wyday manifest z deklaracj niepodlegoci Polski, Paderewski rozesa tetw: w Oxford, w Yale, wPd
do wszystkich pastw sprzymierzonych protest, zatwierdzony przez Komitet w Cambridge, a take we Lwo1
Narodowy. W kwietniu 1917 r., rwnoczenie z wypowiedzeniem przez Stany rw innych pastw posiada dv
Zjednoczone wojny pastwom centralnym, z inicjatywy Paderewskiego powstaj w ego i Wielk Wstg Orderu
Ameryce polskie oddziay wojskowe, na ktrych czele stan Jzef Haller. Znajomo Znany z gocinnoci dom I
Paderewskiego z wiceministrem marynarki Franklinem Roose-veltem, w przyszoci jaci i znajomych, ktrym mis
prezydentem, umoliwia natychmiastowy transport tych oddziaw do Europy. moralnym. Przyja i bliskie s
Po zakoczeniu wojny, 25 grudnia 1918 r., na pokadzie brytyjskiego okrtu osobistociami, jak prezydent l
wojennego przyby Ignacy Paderewski do Gdaska wraz z on, polskim attache belgijska para krlewska, a tak
wojskowym i szefem brytyjskiej misji wojskowej. Std udali si do Poznania, gdzie Wielkim Krzyem Orderu Imj
tumy rodakw powitay artyst z niebywaym entuzjazmem, a prba .stumienia Pragnc przekaza sw wie
go przez Niemcw skoczya si rozbrojeniem garnizonu niemieckiego. W stycz nistw, Paderewski zaj si gn
niu 1919 r. powierzona zostaa Paderewskiemu misja utworzenia nowego rzdu, a w metody wasnej pracy. Ns
w ktrym obok stanowiska premiera obj funkcj ministra spraw zagranicz ka i Stanisaw Szpinalski. Rw
nych i delegata Polski na konferencj pokojow w Paryu. Wwczas dopiero pa Perkowski oraz Witold Macu;
stwa zachodnie Stany Zjednoczone, Anglia, Francja, Wochy zdecydoway korzystali z cennych uwag sd
si przesa noty uznajce nowo utworzone pastwo polskie i jego rzd. Uzyska Mimo podeszego wieku Pa<
nie pomocy ywnociowej z Ameryki dla wyniszczonego wojn kraju rwnie nie Stany Zjednoczone, Poudn
w duej mierze byo wynikiem popularnoci Paderewskiego i jego propagandy, pejskich. W dalszym cigu dav
jak rozwija za oceanem. f ne, m. in. na rzecz inwalidw v
Na konferencji pokojowej w Paryu jeszcze raz zabysn Paderewski swymi a w r. 1933 przeznaczy doch<
talentem krasomwczym i dziki swym wpywom skutecznie broni intere-| sw narodu uchodcw z faszystowskich Nie:
polskiego, nim wreszcie zoy swj podpis pod traktatem wer-| wanie sprawami polityki. W r.
salskim. sta si wsptwrc tzw. Fronti
Po powrocie do kraju poczu si jednak bezsilny wobec knowa politycznyc dacji polskich stronnictw polityc
rnych ugrupowa partyjnych i, podawszy si do dymisji, w styczniu 1920 : opuci towskich Niemiec. Do wybitnyc
na zawsze Polsk, udajc si do swej posiadoci w Szwajcarii. Jego misjal polityczna nej naley m. in. praca (przy w
jednak nie skoczya si: jeszcze w tyme roku jako pierwszy delegaa 'ezyskiego) nad kompletnym w;
wojny 1939 r. byo ju na uko
272
48 Pogadanki o muzyce II
i Polski przy Radzie Ambasadorw i Lidze Narodw agodzi nagle powstay zatarg
/pomidzy Polsk a Litw. Jak widzimy, zasugi Paderewskiego dla narodu polskiego
bezsprzecznie byy olbrzymie.
Ignacy Paderewski, niezwykle hojny i ofiarny,- zwaszcza dla potrzebujcych pomocy
rodakw, w cigu 7-let-niej dziaalnoci spoeczno-politycznej
I Wmwienie dziaalnoci
r koncertowej straci niemal cay [swj majtek, zebrany w niezliczonych
podrach koncertowych. 60-letni ju [pianista nie zrezygnowa
jednak z dziaalnoci artystycznej rozpocz intensywn prac przygotowujc si do
nowych koncertw. Pierwsze powojenne tourne ^koncertowe po Ameryce i Europie,
podjte w sezonie 1922/23, oprcz olbrzymiego sukcesu artystycznego przynioso
Paderewskiemu najwikszy w jego karierze isukces finansowy p miliona dolarw.
Artysta otrzymuje szereg tytuw honorowych i odznacze. Paderewski posiada tytu
doktora honoris causa uniwersy-:tw: w Oxford, w Yale, w Poudniowej Kalifornii, w
Glasgow, w Nowym Jorku, Cambridge, a take we Lwowie, w Krakowie i Poznaniu.
Prz wysokich orde-w innych pastw posiada dwa najwysze odznaczenia polskie:
Order Ora Bia-:go i Wielk Wstg Orderu Polonia Restituta.
Znany z gocinnoci dom Paderewskich w Szwajcarii zawsze by peen przy-,ci i
znajomych, ktrym mistrz chtnie suy pomoc materialn i wsparciem iralnym.
Przyja i bliskie stosunki towarzyskie czyy go ponadto z takimi bistociami, jak
prezydent Roosevelt, marszaek Foch, krl Wiktor Emanuel, igijska para krlewska,
a take krl Jerzy V, ktry udekorowa Paderewskiego 'ielkim Krzyem Orderu
Imperium Brytyjskiego.
Pragnc przekaza sw wiedz odtwrcz modemu pokoleniu polskich pia-w,
Paderewski zaj si grup piciu uczniw, ktrych systematycznie wdra-w metody
wasnej pracy. Najwybitniejszymi z nich okazali si Henryk Sztomp-i Stanisaw
Szpinalski. Rwnie wybitny wspczesny kompozytor polski Piotr irkowski oraz
Witold Macuyski, znakomity pianista polski, niejednokrotnie irzystali z cennych
uwag sdziwego mistrza.
Mimo podeszego wieku Paderewski nadal koncertowa, objedajc nieustan-Stany
Zjednoczone, Poudniow Ameryk, Australi i wikszo pastw euro-jskich. W
dalszym cigu dawa niezliczon ilo koncertw na cele dobroczynni, in. na rzecz
inwalidw wojennych, na pomoc dla bezrobotnych muzykw, w r. 1933
przeznaczy dochd ze swego koncertu na pomoc dla ydowskich lodcw z
faszystowskich Niemiec. Nie zmniejszyo si rwnie jego zaintereso-ie sprawami
polityki. W r. 1936 "wraz z generaem Wadysawem Sikorskim si wsptwrc
tzw. Frontu Morges (wym. Mrz), bdcego prb konsoli-ji polskich stronnictw
politycznych w celu przeciwstawienia si polityce faszys-kich Niemiec. Do
wybitnych zasug Paderewskiego na polu kultury muzycz-| naley m. in. praca (przy
wspudziale Ludwika Bronarskiego i Jzefa Tur-skiego) nad kompletnym
wydaniem dzie Chopina, ktre w chwili wybuchu |jny 1939 r. byo ju na
ukoczeniu.
- Pogadanki o muzyce II 273
ostatnie lata Wojna 1939 r. zastaa Paderewskiego w Szwajcarii. Poru
szony do gbi klsk ojczyzny, wzi udzia w utworzeniu
Polskiej Rady Narodowej w Paryu, a gdy rwnie
Francja pada wyruszy przez Hiszpani do Ameryki, by ponownie pozyska j dla
sprawy polskiej. W Saragossie zosta jednak zatrzymany i dopiero na skutek osobistego
wstawiennictwa prezydenta Roosevelta umoliwiono mu wyjazd za ocean. W Ameryce
rozwin Paderewski szerok dziaalno wok sprawy polskiej i narodw
ujarzmionych przez hitleryzm. Skaday si na ni wielokrotne apele do prezydenta,
odezwa do Rady Polsko-Amerykaskiej, liczne przemwienia radiowe, a wreszcie
synne ordzie do narodu amerykaskiego, wydrukowane i rozrzucone w milionach
egzemplarzy po caej Ameryce'
Paderewski zmar 29 czerwca 1941 r. w wieku lat 81. egnano Paderewskiego jako
pianist wiatowej sawy, szermierza wolnoci i idei demokratycznych, wskrze* siciela
polskiej niepodlegoci oraz duchowego przywdc i rzecznika ucinionych. Dla
narodu amerykaskiego gosia uchwaa Kongresu Stanw Zjednoczonych
zostanie Paderewski symbolem wolnoci. Zajmie on w historii miejsce tu obok
Puaskiego i Kociuszki, dwch innych patriotw polskich, ktrzy tak szlachetnie nas
wsparli w naszej walce o niezawiso i wolno."

W twrczoci Paderewskiego mona wyodrbni dwa okresy. Pierwszy obejmuje dziea 7. Mieczysaw Karowicz i
Twrczo skomponowane i wydane do 1894 r., a wic do op. 19 wcznie. S to
przewanie cykle utworw fortepianowych. Nale do nich: 3 utwory op. 2
(Gawot, Melodia i Walc melancholijny), 2 cykle Tacw polskich op. 5 i op. 9 (4
krakowiaki, 4 mazurki i polonez), Pieni wdrowca op. 8 (5 utworw), Album majowe
sceny romantyczne op. 10 (4 utwory), Album tatrzaskie op. 12 (na fortepian w
ukadzie na 4 lub 2 rce), Humoreski koncertowe op. 14 (Menuet, Sarabanda, Kaprys,
Burleska, Intermezzo polacco i Krakowiak fantastyczny) oraz Miscellanea op. 16 (Legenda
nr l, Melodia, Wariacje, Nokturn, Legenda nr 2, Moment musical i Menuet). Do utworw
fortepianowych nie wchodzcych w skad zbiorw nale: Preludium i Kaprys oraz
Menuet op. l, Elegia op. 4, Introdukcja i toccata op. 6, Wariacje i fuga a-moll na temat
wasny op. 11, Na pustyni obrazy muzyczne w formie toccaty op. 15 oraz par
utworw wydanych bez numerw opusu.
Ponadto z pierwszego okresu twrczoci Paderewskiego pochodz: Sonata na
skrzypce i fortepian op. 13, 4 pieni do sw Adama Asnyka op. 7, 6 pieni do sw
Adama Mickiewicza op. 18 oraz 2 dziea na fortepian z towarzyszeniem orkiestry
symfonicznej: Koncert fortepianowy a-moll op. 17 i Fantazja polska op. 19.
Drugi okres twrczoci Paderewskiego, przypadajcy na pierwsze dziesiciolecie
XX w., otwiera wystawiona w 1901 r. 3 raktowa opera Manru op. 20. Nastpnie w 1903
r. powstaj: Sonata fortepianowa es-moll op. 21, Wariacja i fuga es-moll op. 23, cykl 12
pieni op. 22 do tekstw francuskiego poety C. Mendesa (wym. Man-desa) oraz
ukoczone w 1907 r. potne dzieo symfoniczne Symfonia h-moll op. 24. Od czasw
skomponowania Symfonii dorobek twrczy Paderewskiego powikszy si jedynie o
Canzon na fortepian oraz o szkice 6 etiud fortepianowych. Intensyw-

. 274
na dziaalno spoeczno-polityczna uniemoliwiaa dalsz twrczo kompozytorsk.
Cenne s zwaszcza utwory fortepianowe Paderewskiego, wykazujce wietn
znajomo techniki fortepianowej, utrzymane w stylu pnego romantyzmu, z
pewnym wpywem melodyki Chopina. Du popularno zyskay rwnie pieni
Paderewskiego.

Pytania i wiczenia do rozdziau 6


1. Opisz mlodo i studia Paderewskiego.
2. Omw jego pierwsze podre koncertowe.
3. Co wiesz o jego utworach z towarzyszeniem orkiestry?
4. Objanij tytuL opery Manru.
5. Omw dziaalno Paderewskiego przed r. 1914.
6. Opisz dzialalnoi spoeczno-polityczn Paderewskiego w latach 1914-20.
7. Omw jego dziaalno w latach midzywojennych.
8. Scharakteryzuj postaw Paderewskiego w czasie drugiej wojny wiatowej.
9. Co wiesz o twrczoci fortepianowej Paderewskiego?

7. Mieczysaw Karowicz i Ludomir Rycki


W okresie gdy Ignacy Paderewski rozsawi imi Polski na caym wiecie i wszelkimi
dostpnymi mu rodkami walczy o jej byt polityczny, w kraju obok starszej generacji
muzykw, jak Zygmunt Noskowski i Wadysaw eleski, do gosu dochodz talenty
muzyczne nowego pokolenia. Najwybitniejszymi jego przedstawicielami s:
Mieczysaw Karowicz (18761909), Ludomir Rycki (18841953) oraz twrca
polskiej muzyki wspczesnej, Karol Szymanowski (18821937), ktremu
powicony zostanie osobny rozdzia.
Urodzony w 1876 r. w Wiszniewie na Biaorusi, syn wybitnego jzykoznawcy i
etnologa Jana Karowicza, spdzi Mieczysaw cae niemal swe
Dziecistwo i modo
Karlowicza dziecistwo za granic, przebywajc z rodzicami kolejno w
Heidelbergu, Pradze i Drenie. Modo natomiast, poczwszy od
12. roku ycia, spdzi w kraju, gwnie w War-jszawie, gdzie otrzyma
wyksztacenie oglne i muzyczne. Nauk gry na skrzypcach, rozpoczt we
wczesnym dziecistwie, pobiera u znakomitego pedagoga i wirtuoza Stanisawa
Barcewicza. Na wakacje wyjeda bd na Biaoru do Wiszniewa, bd w Tatry,
ktre stay si z czasem ulubionym jego miejscem wy-;ynku. W 17. roku ycia
podrowa z rodzicami po Szwajcarii, zwiedzi Mo-hium i Wiede. W 2 lata pniej
powrci Karowicz do studiw kompozy-ikich, rozpocztych u Noskowskiego.
Kontynuowa je pod kierunkiem zna-tego pedagoga Henryka Urbana w Berlinie, u
ktrego poprzednio ksztaci si nie Ignacy Paderewski. W latach 189799 ukazuj
si drukiem pierwsze utwory Mieczysawa Karo-

275
wiea. S to: dwa cykle pieni z towarzy-
szeniem fortepianu, zawierajce 16 pozycji (w
tym 8 do tekstw Tetmajera), Serenada op. 2
na orkiestr smyczkow, Pie op. 4 z
towarzyszeniem fortepianu oraz Preludium i
fuga podwjna op. 5 na fortepian. Pieni
Karlowicza (cznie 22), odznaczajce si
szczeroci uczucia, gbokim tonem nastro-
jowym i subtelnym kolorytem harmonii,
nale do pere polskiej literatury pieniar-
skiej. Wspomniana Serenada na orkiestr
smyczkow, budzca pocztkowo liczne za-
strzeenia krytyki ze wzgldu na sw szor-
stk" dysonansowo, staa si z czasem
jednym z najpopularniejszych utworw or-
kiestrowych Karowicza. Zapowiadaa ona przeciwstawiona jest pena
mistrzostwo symfoniczne kompozytora.

Mieczysaw Karowicz
Karowicz, ktry pomimo studiw berliskich czsto
bywa w kraju, z kocem 1901 r., po podry do Woch, osiad na stae w Warszawie i
by obecny na uroczystym otwarciu Filharmonii Warszawskiej. Jako czonek komitetu
Warszawskiego To-warzy"stwa Muzycznego rozwija oywion dziaalno
pedagogiczn i spoeczn: na amach prasy z oburzeniem zwalcza niecn praktyk
dyrekcji Filharmonii nieumicszczania dzie kompozytorw polskich w swym
repertuarze; zorganizowa orkiestr smyczkow Warszawskiego Towarzystwa
Muzycznego, ogosi drukiem opracowan przez siebie publikacj pt. Nie wydane
dotychczas pamitki po Chopinie, nie zaprzestajc rwnoczenie pracy twrczej.
Podczas gdy Ignacy Paderewski w swej szwajcarskiej
posiadoci w pobliu Morges (wym. Mrz) przystpowa do
nKoncert skrzypcowyn
Karowicza pracy nad potn Symfoni h-moll, w Berlinie

21 marca 1903 odbywa si koncert kompozytorski 26-letniego Mieczysawa Kar-


owicza, na ktry skaday si prawykonania nowo powstaych kompozycji: Koncertu
skrzypcowego A-dur i programowej Symfonii e-moll pt. Odrodzenie, odegranych pod
dyrekcj kompozytora. Wyaniajce si spod rnorodnych wpyww indywidualne
oblicze stylu wiadczyo o oryginalnoci twrczej i rzetelnym opanowaniu wczesnej
techniki kompozytorskiej. Zwiastowao to dalszy, bujny rozwj rodzimej muzyki
symfonicznej. Solist koncertu by wybitny skrzypek polski Stanisaw Barcewicz.
Koncert skrzypcowy A-dur op. 8, ukoczony w 1902 r., jest jedynym koncertem Karowicza. Pierwsz
cz, Allegro moderato, ujt tradycyjnie w form allegra sonatowego, rozpoczyna krtki wstp
orkiestrowy, po ktrym nastpuje ekspozycja solisty z udziaem orkiestry. Pierwszemu, nieco pa-
276
tetycznemu tematowi, wykorzystujcemu charakterystyczne brzmienie amanych akordw i dwu-
dwikw, wprowadzonemu przez skrzypce solo:

(Allegro moderalo)

Vno princ./

przeciwstawiona jest pena wyrazu kantylena tematu drugiego:

*5~- -^ s~3*
(Allegro moderato)
rr
Vno princ p espress,

rr

"y ^ * J '

.Oba tematy raczej uzupeniaj si nastrojowo, anieli kontrastuj z sob, std te liryczny, a nie
dramatyczny charakter caego koncertu. Jakkolwiek nie by on pomylany jako wybitniewirtuo-zowska
kompozycja, pojawiajca si przed repryz kadencja wymaga od solisty obok gbi wyrazu
muzycznego duej perfekcji technicznej.
Cz II, elegijna 3-czciowa Romanza, nasycona jest marzycielskim nastrojem:
(Andante)

277
Koncert zamyka pogodna cz III, Finale w formie ronda sonatowego, z refrenem o tanecznym
I
charakterze:
(Vivace assai)

.& * J i r f ffo f f i f f f f f
-r i4 r L i' U L I 1 1 i i LJ^T
Krtk kod finau poprzedza pojawienie si w ff przeksztaconego tematu pierwszego z I czci Koncertu.

Koncert skrzypcowy A-dur Karowicza jest bardzo wan pozycj w historii pol-
skiego koncertu skrzypcowego; stanowi ogniwo porednie pomidzy wirtuozowskimi
koncertami Lipiskiego i Wieniawskiego a nowoczesnym typem koncertu Karola
Szymanowskiego. Zarwno Koncert skrzypcowy, jak i symfoni Odrodzenie,
zaopatrzon<w obszerny, metaforycznie potraktowany program, publiczno war-
szawska miaa okazj pozna jesieni 1904 r. Rwnoczenie wykonane now kom-
pozycj Karowicza: pierwszy poemat symfoniczny pt. Powracajce fale.
Obok wpyww Czajkowskiego i Wagnera w dzieach
symfonicznych Karowicza znalazy swe odbicie najnowsze
Poematy symfoniczne Kontrastuje z
Karowicza zdobycze harmonii i instrumentacji Ryszarda
Straussa, do ktrych Karowicz przejawia wasny, twrczy stosunek. Oryginalny,
przepojony zadum, gboko nastrojowy styl symfoniczny Karowicza moe najlepiej
reprezentuj dwa poematy symfoniczne powstae w r. 1906. S to: Trzy odwieczne
pieni poemat zoony z 3 czci, zatytuowanych : Pie o wiekuistej tsknocie,
Pie o mioci i o mierci i Pie o wszechbycie, opartych na technice motyww
przewodnich przenikajcych cae dzieo oraz najbardziej chyba popularny poemat
Karowicza, Rapsodia litewska. Treci jego jest wedug sw kompozytora wiekuista
niewola Litwy, pobrzmiewajca w melodiach ludowych | tego biednego kraju".
Okrelenie Litwa" obejmuje tu wszystkie ziemie dawnegoj Wielkiego Ksistwa
Litewskiego, zamieszkaego zarwno przez Litwinw, Biao- * rusinw, jak i Polakw.
W rzeczywistoci Rapsodia litewska Karowicza opiera ' si nie na litewskim, lecz na
biaoruskim folklorze i wykorzystuje jego oryginalne -melodie ludowe. W dziele tym
mona wyodrbni 3 rne pod wzgldem charak- teru i tonacji, lecz powizane z
sob czci o schemacie ABB', opatrzone pem i zakoczeniem.
Kompozycj rozpoczyna wstp, w ktrym z nastrojowego ta orkiestrowego (z wybijajc siei barw
klarnetu basowego) wyania si zasadniczy temat, intonowany przez flet. Przejmuj go po chwili inne
instrumenty (obj, klarnet, trbka) :
278
(Allegro ben moderato)

dole f.>, trangulllo e misterioso

rrrr EJ

W nastpujcej po wstpie czci A (Lento) przeplataj si nawzajem dwa zasadnicze tematy, ulegajc
opracowaniu (podobnie jak temat wstpny). Temat pierwszy, ukazujcy si w niskich rejestrach (fagoty):
Lento

esprtu.

jjw trakcie opracowania otrzymuje uzupenienie w postaci penej wyrazu melodii w partii instru-|mentw
smyczkowych:
t (Lento) __________________________________
*

IVn.-B-*' esprest.

|K.ontrastuje z nim ywszy nieco temat drugi:


AHegretto pastorale

Cz B (Andante tranguillo), niezmiernie delikatnie i kunsztownie instrumentowana, to pena utku


koysanka, ktrej melodie graj instrumenty smyczkowe z tumikiem:

Andante tranuillo ____


^ Wp= UJ J J ^ = ' ' "' ~
Po wyczerpaniu wszystkich moliwoci rozwojowych materiau tematycznego nastpuje naga .
nastroju i tempa (Allegro giocoso) pojawia si cz B", kontrastujca swym energicznym, necznym
charakterem, jakkolwiek oparta zasadniczo na temacie koysanki. Zamykajce utwr oczenie
powraca do nastroju i materiau melodycznego zawartego we wstpie.

279
W rok po napisaniu Rapsodii litewskiej, tj. w r. 1907, Karowicz ukoczy czwarty z
kolei i najwyej ceniony poemat symfoniczny, pt. Stanisaw i Anna Owieci-mowie,
osnuty na tle legendy z poowy XVII w. o wzruszajcej i tragicznej mi-ocj
rodzestwa Stanisawa i Anny Owiecimw. Do napisania tego utworu natchn
kompozytora ogldany parokrotnie obraz pt. Stanisaw Owicim przy zwokach Anny,
dzieo znanego polskiego malarza Stanisawa Bergmana, ucznia Jana Matejki. W r. 1908
tworzy Karowicz poemat symfoniczny pt. Smutna opowie oraz rozpoczyna swj
ostatni, szsty z kolei poemat, pt. Epizod na maskaradzie, przypuszczalnie osnuty na
tle opowiadania I. Turgieniewa Trzy spotkania. Ostatniego swego poematu Karowicz
nie ukoczy dnia 8 lutego 1909 r., w czasie samotnej grskiej wycieczki
narciarskiej, zgin w Tatrach mierci tragiczn, zasypany nien lawin w pobliu
turni Maego Kocielca. Dokoczenia i zinstrumentowania Epizodu na maskaradzie
podj si przyjaciel Karowicza, znany dyrygent i kompozytor, Grzegorz Fitelberg.
Niedoceniana za ycia kompozytora twrczo Karowicza wkrtce po jego mierci
zdobya uznanie i popularno. Jego poematy symfoniczne byy szczytowym
osigniciem polskiej muzyki symfonicznej pierwszych lat biecego stulecia,
poziomem swym odpowiadajc wczesnej twrczoci europejskiej. Stanowi one
rwnoczenie cenne ogniwo czce symfonik Noskowskiego z majcymi wkrtce
nadej epokowymi zdobyczami Szymanowskiego. Tragiczna mier Karowicza
przecia krtkie, gdy zaledwie 33 lata trwajce pasmo jego ycia, uniemoliwiajc
jeszcze peniejszy rozwj oryginalnego talentu.

Moda Polska w muzyce


S. Bergman: Stanisaw Owicim przy zwokach Anny"

280
M. Karowicz na szczycie Szatana

Z pocztkiem biecego stulecia, krtko przed tragiczn


Polska w muzyce mierci Karowicza, rozpocza w Polsce sw pionier
sk dziaalno grupa czterech modych muzykw pol
skich uczniw kompozycji Zygmunta Noskowskiego. Najstarszy spord tej
grupy, Grzegorz Fitelberg, zosta wkrtce synnym dyrygentem, rozpowszech
niajcym w caej Europie wspczesn muzyk polsk; modsi Karol Szyma-
nowski i Ludomir Rycki to czoowi kompozytorzy'polscy pierwszej poowy
XX w.; Apolinary Szeluto (ur. 1884) z czasem zarzuci kompozycj (podobnie
jak Fitelberg) powicajc si gwnie pianistyce. Muzykw tych czy entu
zjazm do nowych prdw i kierunkw, jakie si pojawiy w muzyce europejskiej,
czya ich wiara we wasne siy oraz ch rozbudzenia i podniesienia poziomu
ycia muzycznego w kraju. Aeby mc skuteczniej dziaa, zorganizowali oni
w r. 1905 stowarzyszenie pod nazw Spka Nakadowa Modych Kompozyto
rw Polskich. Celem stowarzyszenia gosili modzi jest popieranie nowej
muzyki polskiej za pomoc koncertw i wydawnictw wasnych utworw stowa
rzyszonych, a tym samym torowanie sobie drogi ku przyszoci artystycznej prze
bojem, na zasadzie szerokiej samopomocy, wyzwalajc si tym samym z cikiej
niejednokrotnie zalenoci od wydawcw z jednej, a od przernych impresariw
z drugiej strony."
Przez analogi do wczesnej awangardy literackiej grup muzykw zrzeszonych w
Spce nazwano Mod Polsk w muzyce". Pierwszy wielki sukces odnieli oni na
koncercie kompozytorskim zorganizowanym w Filharmonii Warszawskiej w lutym
1906 r. Do kompozytorw modopolskich zalicza si rwnie

281
Mieczysawa Karowicza, a to ze wzgldu na styl i charakter jego twrczoci, Studia berliskie i <
'Ryckiego we LwowhJ
wykazujcy pewne analogie z twrczoci awangardy literackiej tego okresu zwanej
Mod Polsk.
wyjecha Ry
Na krtko przed pierwszym wspomnianym sukcesem suchaczem Szli
Ludomir Rzyckl. Scherzo
symfoniczne Staczyk modych kompozytorw najpopularniejsz postaci wrd demii Muzyczn|
studentw kompozycji Zygmunta Nskowskiego sta si ce za gwn;
Ludomir Rycki, kompozytor modszy o 2 lata od Karola Szymanowskiego. Kompozytorw
W lutym 1904 i., a wic zanim jeszcze ukoczy konserwatorium, w Filharmonii yckiego, ktr
Warszawskiej wykonano jego pierwszy utwr symfoniczny, pt.'Stac%yk. Zajmijmy ne byo poi "
si przez chwil tym utworem. wem Kark
W scherzu symfonicznym Siaczyk Ludomir Rycki, 19-letni zaledwie kompozytor, postanowi podj
gorzem Fite
myl przewodni obrazu Jana Matejki. Zamierzenie takie nie naleao do atwych w realizacji. Na piewaczk,
obrazie Matejki tragiczna sylwetka Staczyka, bazna krla Zygmunta Starego, jest uosobieniem Cezarym Je
narodowego sumienia, zaguszanego zitalizowan atmosfer hucznych zabaw na krlewskim dworze. Niemczech, |j
Rycki przedstawi to muzyk w sposb bardzo przekonywajcy: w utworze swym, ujtym w zyki polskiej
swobodnie potraktowan form allegra sonatowego, przeciwstawia dwa zasadnicze tematy: temat
dwa poen
Staczyka", o ludowym, tanecznym charakterze: Alleoro scherzando
lesaw rni
Temat
^^ wej operz*
" /I Ob
i wystawi j|f
oraz temat woski", o bardziej skomplikowanym rysunku melodyczno-rytmicznym, przypominajcym
wosk barkarol:
rozwija o)
konserwatorium!^
Risoluto pisanego na uroczyste^
tym powstaj: prolog symon
piaskiego oraz dwa dziea w
do Woch i jego ywym zaint
Rol cznika pomidzy tymi tematami spenia temat polski", posiadajcy cechy ludowego kuja wiaka; symfoniczne Mona Liza Giocm
w repryzie jest on pominity jakby dla podkrelenia, e przewidywania Staczyka byy suszne: duch
polskoci ulotni si z dworu krlewskiego... 'powodzeniem w Warszawie je
kiego z kraju. Oba dziea, osi
Ludomir Rycki, urodzony w Warszawie w 1884 r., syn znanego profesora artysty woskiego epoki Odro
konserwatorium warszawskiego Aleksandra Ryckiego, autora jeszcze do dzi czenia sowiaskiego liryzmu z
uywanych szk na fortepian, nie mia trudnoci ze zdobyciem wyksztacenia sb umiarkowany zdobyczy W ;
muzycznego. Wychowany w muzycznej atmosferze domu rodzicielskiego, w kto- | rym kiego duy zmys kolorystyi
niejednokrotnie gocili artyci tej miary co Ignacy Paderewski czy Stanisaw Barcewicz, melodycznej i due mistrzostw
po latach domowej nauki ksztaci si w grze na fortepianie w ko-, serwatorium u
synnego pianisty Aleksandra Michaowskiego. Po ukoczeniu nauki obowizujcych 1
Mona Lisa Gioconda arcy<
przedmiotw teoretycznych powici si studiom kompozytorskim, odbywanym pod Utwr Ryckiego jest muzyczn i
kierunkiem Zygmunta Nskowskiego. Prac dyplomow Ryckiego bya Ballada op. 2 rosyjskiego pisarza, Dymitra Mere!
na fortepian z orkiestr, dzieo, w ktrym podobnie jak w utworze poprzednim wtrze lutni i wiol opowiada ba
Meduza legendarny potwr
przebijaj pewne elementy stylu narodowego, inspirowane twrczoci Chopina. Latem
ktrego spojrzenie wedug wierze
1904 r. powstaje szereg utwo- , rw fortepianowych Ryckiego, jak Preludia, Nokturny rze Ryckiego Leonardo da Vinci e
oraz poemat programowy pt. Gra fal; synna Legenda op. 15 pochodzi z r. 1905. go kocha, by j mistrz sportretow Na
widok tego portretu przewrotu

282
IstuUa berliskie l dziaalno Pragnc poslebi SWC WV-
IRiycklego we Lwowie ^_f*'

ksztacenie kompozytorskie,
jeszcze w tym samym roku
iwyjechal Rycki do Berlina, gdzie przez 3 lata by
fsuchaczem Szkoy Mistrzowskiej Krlewskiej Aka-Idemii
Muzycznej. Wanie Berlin obraa sobie wkrt-Jce za
gwn siedzib Spka Nakadowa Modych
iKompozytorw Polskich. Mieszkanie Ludomira R-
yckiego, ktry w r. 1905 zaoy rodzin, zawsze pe-Ine
byo polskiej cyganerii artystycznej, z Mieczysa-jwem
Karowiczem, Karolem Szymanowskim i Grze-
orzem Fitelbcrgiem na czele. Wraz z on, cenion Ipiewaczk, i .znanym polskim
poet i piewakiem fCezarym Jellent odby Rycki kilka podry po INiemczech,
dajc w wikszych miastach koncerty mu-Izyki polskiej. Do
wybitniejszych dzie tego okresu nale [dwa poematy symfoniczne Ludomir Rycki
o legendarno-historycznej treci programowej: Bo-^lesaw miay i
Pan Twardowski.
Tematyk pierwszego z tych poematw wykorzysta Rycki rwnie w 4-akto-fwej
operze Bolesaw miay wedug dramatu Stanisawa Wyspiaskiego. Ukoczy ii
wystawi j we Lwowie, gdzie poczwszy od jesieni 1907 r. przez okres 4 lat ^rozwija
oywion dziaalno jako dyrygent opery i profesor klasy fortepianu {[konserwatorium
lwowskiego. Oprcz poematu symfonicznego Anheili (1909) na-| pisanego na
uroczysto setnej rocznicy urodzin Juliusza Sowackiego, w okresie l tym powstaj:
prolog symfoniczny Warszawianka do dramatu Stanisawa Wys-Ipiaskiego oraz dwa
dziea wice si z parokrotnym wyjazdem kompozytora i do Woch i jego ywym
zainteresowaniem kultur tego kraju. S to: preludium l symfoniczne Mona Liza
Gioconda oraz opera pt. Meduza1, wystawiona z duym tpowodzeniem w Warszawie
jesieni 1912 r., na krtko przed wyjazdem Ryc-\kiego z kraju. Oba dziea, osnute
wok postaci Leonarda da Vinci, genialnego lartysty woskiego epoki Odrodzenia,
wykazuj dno kompozytora do po-Iczenia sowiaskiego liryzmu z cechami
woskiej melodyki i wykorzystania w po-|sb umiarkowany zdobyczy Wagnera i
Pucciniego. Zasadnicze cechy stylu Ryc/-Ikiego duy zmys kolorystyczny,
pomysowo instrumentacji, atwo inwencji imelodycznej i due mistrzostwp
techniczne przypady do gustu publicznoci

1
Mona Lisa Gioconda arcydzieo Leonarda da Vinci, portret namalowany ok. 1503 r. Itltwr
Ryckiego jest muzyczn ilustracj fragmentu ksiki napisanej z pocz. XX w. przez posyjskiego
pisarza, Dymitra Merekowskiego. Leonardo da Vinci, tworzc swe arcydzieo, przy orze lutni i wiol
opowiada banie piknej Woszce, by nie nuy jej pozowaniem.
Meduza legendarny potwr o straszliwej twarzy, ze mijami na gowie zamiast wosw, jfktrego
spojrzenie wedug wierze staroytnych Grekw zamieniao ludzi w kamie. W ope-|rze
Ryckiego Leonardo da Vinci chcc ukara pikn Gasparin, ktra tylko po to udaje, l go kocha,
by j mistrz sportretowa maluje zamiast jej oblicza straszliwego potwora-meduz. Na widok tego
portretu przewrotna Woszka pada martwa.
283
i muzykom warszawskim. Przed warszawsk premier Meduzy przyznano mu na
konkursie kompozytorskim pierwsz nagrod za nowy poemat symfoniczny pt. Krl
Kofetua (wedug noweli wybitnego pisarza czeskiego drugiej poowy XIX w., Juliusza
Zeyera), a koncert kompozytorski, na ktrym Rycki sam dyrygowa swymi
poematami symfonicznymi, publiczno warszawska gorco oklaskiwaa.

Opera Eros i Psyche oraz balet Pan Twardowski Ryckiego s


Opera iiEros l Psychen i balet
uPan Twardowskin Riyckiego najwybitniejszymi dzieami scenicznymi, jakie powstay w
czasie nastpnych dziesiciu lat jego dziaalnoci
kompozytorskiej.
Picioaktow oper fantastyczno-symboliczn pt. Eros i Psyche tworzy Rycki
podczas wojny 1914 r. w Berlinie, po powrocie z podry do Szwajcarii i Woch oraz
po duszym pobycie w Paryu, gdzie odnosi powane sukcesy (zaprezentowa tam
swj Kwintet fortepianowy c-moll).

Libretto opery oparte jest na dramacie scenicznym wspczesnego polskiego poety, powiecio-
pisarza i dramaturga, Jerzego uawskiego, wykorzystujcym wtek staroytnej bani o krlewnie
greckiej Psyche i bogu-mioci Erosie. Psyche, ktra mimo zakazu spojrzaa w twarz boga Erosa, ma y
wiecznie i ponosi kar za swe nieposuszestwo, co oznacza wieczn tsknot i nieustanne
poszukiwania Erosa. Autor dramatu wprowadzi ponadto now posta. Jest ni Blaks pocztkowo
suga ksiniczki, ktry rwnie spojrza w oblicze Erosa, pniej brutalny jej drczyciel, towarzyszcy
byej ksiniczce w wdrwce poprzez epoki. Akcja opery rozgrywa si kolejno w rnych okresach
historycznych i -rnych rodowiskach: w staroytnej Aleksandrii, w willi pfefekta rzymskiego, w
redniowiecznym klasztorze, w Paryu w czasie rewolucji, w domu bankiera; pi oper w cigu jednego
wieczoru" jak si wyrazi Puccini, ktry rwnie mia zamiar stworzy oper w oparciu o dramat
uawskiego i podziwia ambitne przedsiwzicie polskiego kompozytora. Ludomir Rycki pokona
szczliwie trudnoci, jakie nastrcza sam temat wiadczy o tym olbrzymie powodzenie opery.

Opera Eros i Psyche, wystawiona w 1917 r. we Wrocawiu, odniosa tak wielki


sukces, e ju w nastpnym sezonie operowym ukazaa si na scenach kilku miast
niemieckich (Brema, Mannheim, Stuttgart). Po zakoczeniu wojny i powrocie
kompozytora do kraju w 1918 r. z duym powodzeniem wystawiono t oper rw
nie w Warszawie. Dziki niej stan Rycki w szeregu wybitnych wspczesnych
kompozytorw operowych. '

Utworem, ktrym zaj si Rycki bezporednio po powrocie do kraju po blisko 7-


letniej nieobecnoci, by obok Koncertu fortepianowego g-moll pisany na
zamwienie Opery Warszawskiej balet pt. Pan Twardowski. Libretto baletu
opracowaa ona kompozytora wedug powieci J. I. Kraszewskiego, osnutej na
polskiej legendzie z XVII w.

Skada si ono z dziewiciu obrazw:


\
1. Pracownia Twardowskiego w ktrej ukazuje mu si diabe. Oto motyw przewodni Twar-
dowskiego:

284
Andante

2. Dachy Krakowa obraz wypeniony tacami nocnego ptactwa i kotw; Twardowski zjawia ' na
kogucie ze wit czartw.
,3. Kopalnie srebra w Olkuszu stanowice to dla tacw wilanek, grnikw oraz krlowej la
podziemi.
4. Krzemionki dzika polana otoczona zwaliskiem ska; wrd piekielnych tacw wiedm
abw Twardowski podpisuje wasn krwi cyrograf na sw dusz.
i 5. Rynek Krakowski obraz peen przepychu i scen rodzajowych; Twardowski pokazuje swe
ziejskie sztuczki, a w kocu zmusza wszystkich obecnych do ywioowego taca: Allegro
marziale
Pan Twardowski" L. Ryckiego

285
6. Komnata krlewska na Wawelu na prob krla Zygmunta Augusta mistrz Twardowski wy-
wouje ducha zmarej Barbary Radziwiwny.
7. Fantastyczna kraina Wschodu Twardowski za spraw diaba zyskuje wzgldy piknej krlowej
Wschodu; szereg tacw orientalnych.
8. Polana przed karczm Rzym" tutaj, zwabiony podstpem, Twardowski zosfye porwany przez
moce piekielne.
9. Apoteoza obraz przedstawia gwiazdy i ksiyc, na ktrym zawis Twardowski cudownie
ocalay dziki temu, e porwany przez szatana zanuci godzinki. Suga Maciek, zamieniony w pajka,
wisi u stp Twardowskiego.
Pena ognistego temperamentu i rnorodnych pomysw kolorystycznych muzyka
Pana Twardowskiego, w duym stopniu oparta na polskich motywach ludowych i
wprowadzajca tace ludowe (krakowiak, mazur, oberek, taniec gralski, walc,
czardasz, tace wschodnie), przyjta zostaa z entuzjazmem przez publiczno. Ostatnie lata
Ilustracyjno muzyki Ryckiego, cile zespolonej z akcj sceniczn, podkrelaj
liczne kontrasty nastrojowe poszczeglnych obrazw liryzm, dra-matyczno,
tragizm, groteskowo, beztroska wesoo, i wreszcie mistycyzm, ktrym przeniknity
jest obraz ostatni. Balet Pan Twardowski, wystawiony w r. 1921 w Warszawie, osign
niebywae powodzenie i a do wybuchu drugiej wojny wiatowej nie schodzi ze
sceny, osigajc cyfr ponad 500 przedstawie. Odnosi rwnie sukcesy za granic;
wystawiany by w Danii, Czechosowacji i Jugosawii.
Do dzie scenicznych Ludomira Ryckiego powstaych po napisaniu baletu Pan
Twardowski nale: opera komiczn Casanov (1922), osnuta na
Twrczo
okresu midzywojennego pamitnikach synnego obieywiata ^awanturnika weneckiego z
XVIII w., Jana Jakuba Casanovy (wym. Kasanowy);
opera tragiczna Beatrix Cenci (1926) wedug dramatu Juliusza Sowackiego, opie-
wajca tragiczne losy dawnej rzymskiej rodziny Cencich (wym. Czenczich);
opera satyryczna Myn diabelski (1930), omieszajca styl ycia w wiecie ka-
pitalistycznym i posiadajca form oryginalnego reportau z rnych jego rodowisk ;
operetka Liii chce piewa (1930), pena temperamentu satyra na piewakw
operowych i politykujcych arystokratw;
opera historyczna Pani Walewska (rozpoczta w r. 1933, lecz nie dokoczona), o
tematyce zwizanej z postaci cesarza Napoleona I;
balet Apollo i dziewczyna, wystawiony w r. 1937 w Paryu, za ktry zosta Ryc-ki
odznaczony zotym medalem Republiki Francuskiej (wystawiony rwnie z po-
wodzeniem w Berlinie i Londynie).
Ogem wic twrczo sceniczna Ludomira Ryckiego obejmuje 7 oper, 2 balety i
operetk. Niestety w swej twrczoci operowej lat midzywojennych nie wznis si
kompozytor do wyyn, jakie cechuj jego oper Eros i Psyche. Nie poszukiwa
nowych rodkw wyrazu, tworzy muzyk atw, blisk, gustom szerokich rzesz
publicznoci, operujc wczeniej wypracowan technik, do ktrej w miar potrzeby
umia wprowadza w sposb efektowny i fragmentaryczny nowsze zdobycze.
Powodzenie oper Ryckiego byo wic nadal due, a zwasz-

286 '
cza opery Casanov, ktra odnosia sukcesy rwnie za granic. Jednake do awan-;
gardowych kompozytorw, walczcych o postp w sztuce i wnoszcych do niej nowe
wartoci bez ktrych twrczo staje si z czasem jaowa Ludomir ' Rycki od
dawna ju nie nalea. Bezporednio przed wybuchem ostatniej wojny ^Ludomir
Rycki, bdcy od r. 1930 profesorem Konserwatorium Warszaw-jskiego,
rozwija szerok dziaalno publicystyczn i spoeczn, by wsptwrc, l Zwizku
Kompozytorw Polskich. Z jego inicjatywy powsta projekt zorganizowania
Midzynarodowej Federacji dla Spraw Sztuki, nie zrealizowany wskutek ;: wybuchu
wojny.
Lata okupacji hitlerowskiej przey Rycki w Warszawie.
iostatnie lata Po duszej przerwie w twrczoci powstaj w latach
194243 nowe utwory: fragment dramatyczny Pita na orkiestr,
opatrzony podtytuem Na zgliszczach Warszawy (skomponowany pod wra-feeniem grozy
zniszcze wojennych), // Koncert fortepianowy oraz poemat na gos. orkiestr pt.
Dzwony. Po tragicznym zakoczeniu powstania warszawskiego^ czasie ktrego
spono mieszkanie Ryckich wraz z szeregiem nie wydanych zie, kompozytor
znalaz chwilowe schronienie w Osieczanach pod Krakowem, fu obok kilku pieni
powsta jego Koncert skrzypcowy, skadajcy si podobnie // Koncert fortepianowy
tylko z dwch czci: wolnej i szybkiej. Po wojnie rodzina Ryckich osiedlia si w
Katowicach, gdzie Ludomir R-ycki zosta dziekanem Wydziau Kompozycji, Teorii i
Dyrygentury w Pastwo-vej Wyszej Szkole Muzycznej. Lata nastpne wypenia praca
nad rekonstrukcj palonych partytur operowych. Rzd Polski Ludowej, w trosce o
stworzenie wy-feitnemu artycie odpowiednich warunkw do pracy, ofiarowa
Ryckiemu will malowniczej, grskiej okolicy na Dolnym lsku. Za caoksztat
dziaalnoci ystycznej otrzyma on Order Sztandaru Pracy I klasy i Nagrod Pastwow
i stopnia. Do ostatnich dzie kompozytora nale: Polonez uroczysty na orkiestr 1946)
i poemat symfoniczny Warszawa wyzwolona (1950). Otoczony szacunkiem ? saw
twrcy polskiego baletu narodowego, a take oper znanych i cenionych aleko poza
granicami kraju, zmar Ludomir Rycki l stycznia 1953 w wieku lat W p foku
pniej zabrako rwnie wrd yjcych wielkiego entuzjasty Ipropagatora dzie
nowej muzyki polskiej, wiatowej sawy dyrygenta, Grzegorza ptelberga gwnego
inicjatora i organizatora Modej Polski w muzyce.

fiania i wiczenia do rozdzialu 7


| /. Opisz dziecistwo i mlodott Karowicza.
2. Objanij tytuly jego poematw symfonicznych.
3. Co wiesz o innych utworach?
|f; 4. Scharakteryzuj grup kompozytorw Mloda Polska.
5. Co wiesz o yciu i dzialalnoici Ryckiego?
6. Objanij tytuly jego oper i poematw^.
7. Scharakteryzuj balet Pan Twardowski.
8. Co wiesz o innych utworach Ryckiego?

287
8. Karol Szymanowski op. 4 na fortepian, z
staa pniej spopul
Nowe prdy i kierunki, jakie pojawiy si w muzyce europejskiej na pocztku XX czych utworach
w., z trudem i wielkim opnieniem docieray do Polski. Spoeczestwo polskie W okresie poby
niechtnie, a nawet wrogo ustosunkowane byo do wszelkich nowoci zagranicznych Wagnera i Rysza tu
w dziedzinie kultury muzycznej. Panowao przekonanie, e prostota i swojsko wykonywane ;
stanowi o narodowej odrbnoci muzyki polskiej. Krytycy i dziaacze kulturalni nie manowskiego, Z)
rozumieli, e tylko opanowanie najnowoczeniejszych rodkw techniki czasy pogldy go
kompozytorskiej i przetworzenie ich w duchu narodowym moe podnie muzyk do ktrych^ i
polsk do wyyn reprezentowanych w muzyce przez takie narody, jak Francja, Rosja, fortepian oraz du
Niemcy czy Austria. Intuicja artystyczna, poparta niezwykym talentem, wskazaa nowocze m.in.
Karolowi Szymanowskiemu waciw drog. Przeby j w twrczym osamotnieniu, Wariacje ny innym
zdobywajc gorzk niestety saw: zasuone uznanie za granic przy niemal wsp
kompletnym niezrozumieniu w kraju rodzinnym. Gdy 6 lutegoj
czonkw S dych
Karol Szymanowski urod/i si 6 padziernika 1882 r. w kompc bliczna jedne
Modo
Tymoszwce na Ukrainie, w rednio zamonej polskiej rodzinie
Karola Szymanowskiego odkrywajc w
ziemiaskiej. rodowisko, w ktrym si wychowa, wybitnie musiano pov cztkiem
sprzyjao rozwojowi jego talentu. Caa blisza i dalsza rodzini Szymanowskich nov manowskiegp.|
skadaa si z osb bardzo muzykalnych, tote muzyka stale rozbrzmiewaa w domu szawskiego Kochaski
rodzinnym Karola. Choroba nogi, ktrej nabawi si w 4. roku ycia, uniemoliwiaa w yciu kon
mu branie udziau w wielu zabawach ruchowych z licznym rodzestwem.
Zainteresowania chopca koncentroway si wic gwnie na muzyce i zabawach z ni
zwizanych. Ju w dziecistwie przyswoi
sobie najcenniejsze dziea literatury mu-
zycznej z utworami Bacha, Mozarta i
Beethovena na czele. Regularn nauk
OI Symfonlan (
muzyki rozpocz mniej wicej w 7. roku
ycia pod kierunkiem ojca, potem konty-
nuowa j uczszczajc wraz z rodzes- osigni
twem do szkoy muzycznej w Elizawet- si Ry
gradzie (obecnie Kirowograd), dokd caa czsto w
rodzina przenosia si na miesice zimowe. skompliko
Oprcz wyksztacenia oglnego i ski wasn
umiejtnoci gry na fortepianie zdoby tam //
Szymanowski pewne wiadomoci z. teorii wyra| po
muzyki. nie

Gdy w r. 1901 przyjecha do War


szawy jako 18-letni modzieniec, w swej J
tece kompozytorskiej posiada ju Karol |
Szymanowski wiele utworw, a wrd 1
nich w par lat priiej opublikowane |
fortepianowe Preludia op. l, Pieni op. 2 j
Karol Szymanowski do sw Tetmajera oraz synne Etiudyi
288
la fortepian, z ktrych zwaszcza Etiuda b-moll szybko zyskaa uznanie i zo-
niniej spopularyzowana przez Ignacego Paderewskiego. W tych modzie-
utworach wyranie daje si odczu wpyw Chopina i Skriabina. okresie pobytu
w Warszawie Szymanowski interesowa si ywo muzyk :Va i Ryszarda
Straussa, pomimo e dziea tych kompozytorw nie byy konywane jako
zbyt nowoczesne". Jedyny nauczyciel kompozycji Szy-yskiego, Zygmunt
Noskowski, posiada ju konserwatywne jak na owe pogldy na muzyk.
Powstae w Warszawie kompozycje Szymanowskie-do ktrych prcz utworw
fortepianowych naley Sonata op. .9 na skrzypce pian oraz Uwertura
koncertowa op. 12 na orkiestr odznaczaj si jednak nowoczesnoci.
Wrd utworw fortepianowych Szymanowskiego byy Wariacje b-moll i h-moll,
a jego pieni osigny poziom artystyczny niedostp-lym wspczesnym
kompozytorom polskim.
y 6 lutego 1906 r. odby si w Filharmonii Warszawskiej pierwszy koncert w
Spki Nakadowej, przedstawiajcy osignicia utalentowanych mo-
kompozytorw (Fitelberg, Szymanowski, Rycki i Szeluto), opinia pu-
jednogonie wysuna na pierwsze miejsce Karola Szymanowskiego, vajc w
nim talent niezwyky. Zainteresowanie byo tak due, e koncert lojppwtrzy.
Wyjazd caej czwrki kompozytorw do Berlina sta si po-Mn nowego okresu
poszukiwa i eksperymentw^ wtwrczociKarola Szy-wkiegp. Do
serdecznych przyjaci Karola Szymanowskiego z okresu war-icgo naleeli
obok Grzegorza Fitelberga synny -wkrtce skrzypek Pawe .ski oraz wybitny
pianista Artur Rubinstein. Odegrali oni wan rol iu kompozytora.

Nieustanna dno Szymanowskiego do wyksztaca-Mfe Szymanowskiego ni


coraz bardziej nowoczesnych rodkw i doskonalenia techniki kompozytorskiej w
duchu najnowszych i sprawia, e w kraju nie uzyska on takiej popularnoci,
jak cieszy ycki. Po krytycznym okresie lat 190608, w ktrym kompozytor,
bywajc w Berlinie i Lipsku, podda si nieopatrznie wpywom przesadnie
nieraz Kkowanej i przeadowanej polifoni muzyki niemieckiej1, znalaz
Szymanow-isn drog. Pocztkowym jej etapem bya // Symfonia B-dur.
tymfmia K. Szymanowskiego jest pierwszym wybitnym dzieem orkiestro-
mpisahym nowoczesn technik przez polskiego kompozytora. Wykonana
pierwszy w Warszawie w 1911 r., spotkaa si z zupenym niezrozumie-oytyki
i publicznoci, nie mogcej pogodzi si z jej nowatorskim jzy-auzycznym.
Inaczej jednak byo w Wiedniu, Berlinie i Lipsku, gdzie w par :y pniej
zyskaa bardzo due uznanie. Szymanowski znalaz si od razu owej grupie
awangardowych kompozytorw europejskich.

zultatem tych wpyww (Ryszarda Straussa i Maksa Regera) byy: / Symfonia Szymanow-
jedyny raz wykonana w 1909 r. w Warszawie)', a take Trio fortepianowe, 12 pielni op. 17
poetw niemieckich i PieS op. 18 z towarzyszeniem orkiestry.
iadankl o muzyce II 289
// Symfonia Szymanowskiego, zoona formalnie z dwch czci, posiada w istocie ukad cy kliczny.
Cz I, Allegro moderato, grazioso, wykazuje cechy allegra sonatowego, w ktrym jednak temat Pokrewnym dzieem tak
pierwszy odgrywa rol dominujc. Wystpuje on bowiem w trzech postaciach pokrewnych sobie na w r. 1911 // Sonata fortepu
struktur melodyczn. Temat ten pojawia si od razu na pocztku utworu w gosie solisty, cz allegro sonatowe, II c
wyodrbnionym z grupy pierwszych skrzypiec: l * ni jest fug). Oba dziea zyska
Allegro moderato.Grazioso
Grzegorz Fitelberg, a // Sonaty
Rubinstein. Jeden z wybitnych \
dzieach wypowiada si zupen
yn.soloPjoj,., espu: l" porywajcy, w pomysy niezmi

imOOi"
kie moliwe kultury muzyczne;
W trakcie pisania tych kom]

*y=fef^
~doke
skiego, posiadajcych due zna<
g^EF w czasie studiw w Warszawi
Szymanowski komponuje teraz
poety. Ponadto powstaj dwa i
Mniejsz rol odgrywa temat drugi, pojawiajcy si w partii altwek. Oto jego pocztek: Meno poetw (gwnie niemieckich) <
mosso (quasi andante)
p jacy 6 pieni do tekstw najwy
Hafiza. Z egzotyczn poezj H
T yi n T '
l \ przebywa z Fitelbergiem, w<
poprzedzajcym wybuch picrwi
CJz II symfonii, Lento, rozpoczyna temat: do kraju do rodzinnej Tyn W
Wiedniu powstaje te pie osnuta
consord. na tematach biblijnych.
| Lento vi
jf' kapanw na ofiar. Oper t i o
wystawieniu jej na scenie wi

Twrcso Scymanowskiefto
Wiata
w okrasie pierwsi^ wojny
wtatowcj
towej
co wyi
W czasie ostatniej z tych podr
Sycyli a do Afryki, skd wrd |l
Londyn. W Londynie pozna: '
poco CTCK,
Igora Strawiskiego i twrczo
Igora Stra\ rosyjski, silnie
po ktrym nastpuje cykl 6 wariacji, zakoczonych fug. Poszczeglne wariacje silnie kontrastuj ze sob
oddziaaa
pod wzgldem rytmu, przez czym wariacja trzecia, najbardziej rozbudowana, ma charakter s scherza.
Wariacja szsta stanowi punkt kulminacyjny, bdc rwnoczenie wstpem do nastpujcej po niej nanowskiego. p ' W
piciotematowej fugi. Najbardziej charakterystyczny jest pierwszy temat fugi finaowej : oddalonej od
gradzie, gdzie sj :
szereg nowych ut
Allegro moderato,molto energico
ostatniej z\

290
Pokrewnym dzieem tak pod wzgldem stylu, jak i formy jest ukoczona w r.
1911 // Sonata fortepianowa Szymanowskiego, rwnie dwuczciowa (I cz
allegro sonatowe, II cz cykl dziewiciu wariacji, z ktrych ostat nia jest fug).
Oba dziea zyskay due uznanie za granic: II Symfoni dyrygowa Grzegorz
Fitelberg, a // Sonat fortepianow wczy do swego repertuaru Artur Rubinstein.
Jeden z wybitnych wiedeskich krytykw pisa z entuzjazmem: W obu dzieach
wypowiada si zupenie zadziwiajcy, oryginalny i potnie sw moc
porywajcy, w pomysy niezmiernie bogaty talent zapodniony przez wszyst-\ kie
moliwe kultury muzyczne, a mimo to idcy wasnymi drogami..."
W trakcie pisania tych kompozycji powstaje szereg nowych pieni Szymanow-
skiego, posiadajcych due znaczenie w jego twrczoci. Obok powstaego jeszcze ; w
czasie studiw w Warszawie zbiorku pieni do sw Tadeusza Miciskiego :
Szymanowski komponuje teraz nowy zbir, zawierajcy 6 pieni do tekstw tego j
poety. Ponadto powstaj dwa inne zbiory: Barwne pieni op. 22 do sw rnych
poetw (gwnie niemieckich) oraz Pieni miosne Hafiza op. 24 zbir zawiera-
{jacy 6 pieni do tekstw najwybitniejszego liryka perskiego XIV w., Mohameda f
Hanza. Z egzotyczn poezj Hafiza zapozna si Szymanowski w Wiedniu, gdzie f
przebywa z Fitelbergiem, wczesnym dyrygentem opery cesarskiej, w okresie
"poprzedzajcym wybuch pierwszej wojny wiatowej. Jedynie na lato przyjeda
do kraju do rodzinnej Tymoszwki.
W Wiedniu powstaje te pierwsza, 1-aktowa opera Szymanowskiego pt. Hagith,
osnuta na tematach biblijnych. Jej bohaterk jest dziewczyna przeznaczona przez s
kapanw na ofiar. Oper t stworzy Szymanowski w latach 191213 z myl <Q
wystawieniu jej na scenie wiedeskiej.

W latach poprzedzajcych wybuch pierwszej wojny wia-


> Twrczo Szymanowskiego . , . . ,., , .,,, , . , ' ;
i w okresie pierwszej wojny towej Szymanowski wyjeda kilkakrotnie do Woch,
i co wywaro znaczny wpyw na jego postaw twrcz.
j W czasie ostatniej z tych podry, odbytej wiosn 1914 r., zawdrowa poprzez
ji Sycyli a do Afryki, skd wrci do kraju okrn drog przez Rzym, Pary
li Londyn. W Londynie pozna osobicie wiatowej sawy kompozytora rosyjskiego
l Igora Strawiskiego i usysza najnowsze jego dziea. Radykalnie nowatorska
ftwrczo Igora Strawiskiego w wysoce oryginalny sposb wykorzystujca folklor
Irosyjski, silnie oddziaaa na dalsze ksztatowanie si muzycznego stylu Karola
|Szymanowskiego.
W oddalonej od gwnej linii frontu Tymoszwce i w pobliskim Elizawet-Igradzie,
gdzie spdzi Szymanowski lata wojny i rewolucji (191419), powsta fszereg
nowych utworw, skomponowanych pod wpywem wrae wyniesionych ostatniej
zwaszcza podry. Dziea te posiadaj coraz wyraniejsze znamiona nowego stylu,
bdcego swoist odmian impresjonizmu, skojarzonego ze zmyso-ekspresj; na jego
uksztatowanie silnie oddziaay wieo rozbudzone zain-eresowania kompozytora
kultur starogreck i orientaln std nasycenie ko-orystyki wschodni ornamentyk.
Po napisaniu drugiego cyklu Pieni miosnych op. 26 na gos z towarzyszeniem
orkiestry, obejmujcego 5 nowych pieni
291
Karol Szymanowski jawcie postacie chodzi, md
Pawe Kochaski
Tantris (Tristan, w przebranhj
Grzegorz Fitelberg
Z tych trzech cyklw pr jie
uznanie, jako dzieo ebussy'ego
i Ravela. W j irwnoci,
stwarzajc sv ||apisania
utworw ni czcej go z
wybitj Jnownie spotka si w j
y Szymanowski
Drugim znakomit;
.wkrtce na estradach
ywstay w r. 1916 /.
i 3 zaczerpnite z cyklu pierwszego, przystpi Szymanowski do tworzenia wik-
szego utworu orkiestrowego z udziaem gosu tenorowego i chru. Utworem tyra bya J Koncert skrzypcowy < \
ostrymi barwami, ko |
/// Symfonia, zatytuowana Pie o nocy, z tekstem zaczerpnitym ze rednio-1
nastrj ekstatyczny, ] ;
wiecznej poezji perskiej. Powstaa w latach 191416, naley ona do najbardziejl tosowaniem zwrotw j
ekstatycznych i barwnych kompozycji Szymanowskiego, trzymajcych suchacza w iiolowego,' stosowaniei
staym napiciu, oraz stanowi dalszy etap w rozwoju jego stylu. jc z nim ork ntw
Rwnoczenie z /// Symfoni powstaj trzy cykle instrumentalnych utworw| (przede
programowych o zagadkowych tytuach: Metopy, Mity i Maski.
Metopy op. 29 to cykl trzech nastpujcych poematw fortepianowych, o tytu?| ach
wywodzcych si z Odysei Homera1: 1. Wyspa syren, 2. Kalipso i 3. Nauzyk Pomys motoryczny
ycznych
napisania tego dziea pozostaje w zwizku z pobytem Szymanowskieg w Palermo, wyrazu ten
gdzie zwiedzajc muzeum oglda greckie metopy (paskorzeb przedstawiajce
sceny mitologiczne).
Mity op. 30 s cyklem trzech poematw na skrzypce i fortepian o tytuach! 1.
rdo Aretuzy, 2. Narcyz., 3. Driady i Pan.
Tytu pierwszego poematu wie si z greck legend o rdle tryskajcym na maej Ortygii w
Syrakuzach (Sycylia), nazywanym rdem Aretuzy. Wedug legendy boek Alp zakochany w nimfie ^ykorzystanyj
Aretuzie, ciga j podmorskim tunelem z Grecji a na t wysepk. Ty drugiego poematu pozostaje w ftrd partii l
zwizku z legend o piknym modzieu Narcyzie, ktry za si w swoim wasnym odbiciu w wodzie. atnie \
Trzeci poemat, Driady i Pan, ilustruje zaloty boka ] do lenych driad (nimf). Motyw ten rwnie
zaczerpnity jest z mitologii greckiej zgodnie z l tuern, caego cyklu: Mity.

Rwnoczenie z tym cyklem (1915) powsta Nokturn i Tarantela op. 28, utv
rwnie przeznaczony na skrzypce i fortepian.
Maski op. 34, to drugi po Metopach cykl programowych utworw fortepia wych.
S one muzyczn parodi trzech wybranych postaci std tytu Ma.
1
Odyseja synny grecki poemat epiczny z VIII w. p.n.e., nieco pniejszy od Iliady. dziea
przypisywane s najstarszemu poecie greckiemu, Homerowi. Treci Odysei s dzieje tu Odyseusza,
krla wyspy Itaki, i jego powrt do rodzinnego kraju. Poeta opiewa m.in. pobyt} rzuconego przez
fale morskie Odyseusza u nimfy Kalipso, mieszkajcej na wyspie Ogigia. zykaa to crka krla
Feakw (ludu zamieszkujcego wysp Korfu), u ktrego Odyseusz j w drodze powrotnej z Troi do
Itaki.

292
.''postacie chodzi, mwi nam podtytuy utworu: 1. Sz.eherez.ada. 2. Bla^en 'ffTrista.il,
w przebraniu bazna, na dworce krla Marka) i 3. Serenada Donjuana. Z tych trzech cyklw
programowych zwaszcza Mity zdobyy wkrtce szczeglne uznanie, jako dzieo nie
ustpujce sw wartoci czoowym kompozycjom, Debussy'ego i Ravela. W Mitach
wydoby. Szymanowski ze skrzypiec maksimum barwnoci, stwarzajc swj wasny,
oryginalny styl impresjonistyczny. Pomys napisania utworw skrzypcowych
zawdzicza Szymanowski dugotrwaej przyjani czcej go z wybitnym skrzypkiem
polskim Pawem Kochaskim, z ktrym ponownie spotka si w r. 1915 w Kijowie; tutaj
mimo wojny spdza zazwyczaj Szymanowski sezony zimowe.
Drugim znakomitym dzieem polskiego kompozytora, rozbrzmiewajcym wkrtce na
estradach caego wiata w wykonaniu Pawa Kochaskiego, by powstay w r. 1916 /
Koncert skrzypcowy.

I Koncert skrzypcowy Szymanowskiego jest utworem jednoczciowym, zaopatrzonym w iskrzcy si


ostrymi barwami, kolorystycznie potraktowany wstp orkiestrowy. W caym koncercie dominuje nastrj
ekstatyczny, przeniknity arliw uczuciowoci. Uderza oryginalny typ melodyki z czstym stosowaniem
zwrotw melizmatycznych i wykorzystaniem najwyszych rejestrw instrumentu solowego,
stosowaniem licznych kontrastw, rwnie pomidzy instrumentem solowym a wspdziaajc z nim
orkiestr, i wreszcie kolorystyczne traktowanie brzmienia poszczeglnych instrumentw (przede
wszystkim instrumentu solowego). Ukad formalny koncertu, w ktrym mona wyrni cztery czci
kontrastujce charakterem, opiera si na zasadzie przeplatania partii melodycz-Jnych motorycznymi, tzn.
takimi, ktrych istot jest jednostajny pulsujcy ruch rytmiczny. Z partii l melodycznych szczeglne
znaczenie posiada ze wzgldu na sw rol w przebiegu koncertu J peen wyrazu temat, ukazujcy
si najpierw w wysokim rejestrze skrzypiec, nastpnie poddany opra-Rcowaniu z udziaem caej
orkiestry:
(Tempo comodo (andantino))

Vykorzystany jest on rwnie w duym stopniu w kodzie koncertu.)


Vlrd partii motorycznych wyrnia si przede wszystkim jedna powierzona rwnie solicie, otnie
ukazujca si w obrbie koncertu, oparta na charakterystycznym motywie:
Vivacc

pstpuje ona take w efektownej kadencji solisty, umieszczonej pod koniec koncertu, a skompono-lej
przez Pawa Kochaskiego. Z jego rad i wskazwek korzysta Szymanowski przy opracowy-niu gosu
solowego.

i W dwa lata pniej rwnie da Szymanowski dowd swego zainteresowania


pblemami nowej techniki skrzypcowej, opracowujc trzy etiudy Paganiniego
skrzypce i fortepian.

293
Oprcz Metop i Masek do dzie fortepianowych powstaych w okresie woje, ; Okre* tmarodowyn w
twr-"1 Srymanowskiego
Nic
nym naley zbir 12 etiud op. 33 oraz /// Sonata fortepianowa, stawiajca niezmie,
nie due wymagania techniczne przed wykonawc. Jest ona, podobnie jak / Km
cert skrzypcowy, w zasadzie utworem jednoczciowym, mona w niej jednak r'
nie wyodrbni cztery czci cyklicznego ukadu sonaty: allegro, cz woln, scher
i fina w formie fugi. Podczas gdy / Koncert skrzypcowy ma jeszcze pewien ukr
program poetycki (inspirowany by, jak si okazao, poezj Miciskiego), to
Sonata fortepianowa oraz bezporednio po niej skomponowany I'Kwartet smyczka
do programowych utworw ju nie naleay. Ponadto charakterystyczna dla f
przednio napisanych kompozycji dysonansowo ustpuje tu miejsca brzmienie
agodniejszym, pomimo e np. III cz wspomnianego kwartetu jest politonaln
tj. wykorzystujca rwnoczenie w poszczeglnych gosach rne tonacje. ,
W omawianym okresie twrczoci, przypadajcym na lata pierwszej wojnl
wiatowej, Szymanowski skomponowa rwnie szereg dzie chralnych i pienij
wrd nich 6 pieni pt. Pieni muezina szalonego1 do sw Jarosawa Iwaszkiewic
Jarosaw Iwaszkiewicz podj si take zadania dostarczenia Szymanowsk mu
libretta do planowanej 3-aktowej opery o tematyce egzotycznej pt. Krl ., ger, z akcj
rozgrywajc si na Sycylii w XII w. Postacie wystpujce w tej oper nie s postaciami
historycznymi, lecz podobnie jak caa fantastyczna jej a cja tworem poetyckiej
wyobrani autora libretta. Jedn z gwnych posta, jest tu Roxana ona Rogera,
wadcy Sycylii, ktra wiedziona instynktowny! uczuciem, poddaa si wraz z caym
dworem krlewskim urokowi Pasterza modego i piknego przybysza z Indii,
goszcego now, uznajc peni rozkc ycia, religi.
Spord arii opery Krl Roger Szymanowskiego napisanej ju po powrc do
Polski i wystawionej 1926 r. w Warszawie, w dwa lata po jej ukoczeniu najwiksz
popularno zyskaa Pie Roxany, czsto wykonywana rwnie w trar krypcji
skrzypcowej.

Andante iranquillo

f dim. rall. fP
Krl Roger jest ostatnim dzieem Szymanowskiego pozostajcym w orbicie je|
zainteresowa kultur wschodni (arabsko-persk) i antyczn, rozbudzonych
wpywem przedwojennych podry na Poudnie.
|6re
1
Muezin suga przy muzumaskim meczecie, ktry piciokrotnie w cigu dnia piewnym
gosem wiernych do modlitwy.

294
niku niespodziewane, wysoce artystyczne rezultaty), oraz obszern kompozycj na
gosy solowe, chr mieszany i orkiestr pt. Stabat Mater. (Jej aciski tekst red-
niowieczny, przeoony na jzyk polski, opiewa bl i smutek stojcej pod krzyem
Matki Boej.) Jest to gboko natchnione arcydzieo muzyczne, ktre mimo no-
woczesnoci stylu i braku cytatw z muzyki ludowej posiada rysy archaiczne i ludowy
charakter. Tempo di marc
Do drobniejszych utworw z tego czasu nale: 4 tace polskie (Polonez, Krako-
wiak, Oberek i Mazurek), skomponowane na zamwienie angielskiego wydawnictwa,
5 pieni do sw irlandzkiego poety Jamesa Joyce'a (wym. Dejmsa Dojsa) oraz
nastrojowa Koysanka op. 52, na skrzypce i fortepian. // Kwartet smyczkowy (3-
czciowy) powsta prawdopodobnie nieco pniej.
Niezalenie od intensywnej pracy twrczej Szymanowski czsto wyjeda za
granic, zwaszcza do Parya, gdzie w r. 1922 odby si jego pierwszy koncert
kompozytorski, ugruntowujcy midzynarodow pozycj artysty. Odtd niejedno-
krtuj cgi - uio ,no
krotnie wykonywano w Paryu jego dziea. Przebywajc tutaj mia kompozytor
okazj obserwowa rozwj wspczesnej muzyki europejskiej.
W latach 192731 nastpia dusza przerwa w pracy kompozytorskiej Szy-
manowskiego, spowodowana jego dziaalnoci organizacyjno-pedagogiczn. Karol
Szymanowski zostaje dyrektorem Konserwatorium Warszawskiego, a nastpnie w r.
1930, po przerwie spowodowanej chorob 1, pierwszym rektorem nowo utworzonej
Wyszej Szkoy Muzycznej w Warszawie. W grudniu 1930 r. Uniwersytet Poco meno
Jagielloski nadaje mu godno doktora honoris causa. Walka o unowoczenienie
metod nauczania i wzbogacenie repertuaru pedagogicznego dzieami muzyki
wspczesnej, majca na celu podniesienie poziomu kultury muzycznej i iozsze~
i^a n
=*l

rzenie horyzontw przyszych absolwentw uczelni, zabraa wiele drogocennego J. - !<


czasu i si kompozytora. W okresie tych kilku lat Szymanowski napisa zaledwie
par utworw: Yocalise-Etude na gos i fortepian, 6 pieni kurpiowskich w opraco-
waniu na chr mieszany, hymn Veni Creator, skomponowany na uroczysto o-
twarcia Wyszej Szkoy Muzycznej w Warszawie, oraz dwa fragmenty z Litanii do pi - uia
Marii Panny na sopran, chr eski i orkiestr. Dobiega rwnie koca praca nad
Harnasiami.

Balet-pantomima K. Szymanowskiego pt. Harnasie, w kt- T~T


cic mii
Hanmsie . rym sol tenorowe i chr mieszany "wzbogacaj brzmie
nie symfonicznie potraktowanej orkiestry, skada si w osta Wanie odbywa si wesele
oczepiny" uroczyste
tecznej wersji z trzech obrazw, zbudowanych z szeregu scen. zasmucona i zrezygnowana. Jj
Wesele koczy si bjk i |
Fabua baletu oparta jest na wtkach-poda gralskich o zbjnikach, nazywanych harnasiami. S
oni postrachem dla bogaczy, biednym za wywiadczaj dobrodziejstwa, std w wyobrani lu du Obraz trzeci, Ma &J&J
stanowi uosobienie sprawiedliwoci spoecznej i niczym nie skrpowanej wolnoci. Gwnym czyn nad wod i pi

1
W czasie letniego pobytu w sanatorium w Davos (Szwajcaria) w 1929 r. Szymanowski napisa
broszurk pt. Wychowawcza rola kultuty muzycznej w spoleczestwie, stanowic wan pozycj wrd
jego licznych prac krytyczno-publicystycznych powiconych muzyce.

296
konfliktem jest tu dramat ubogiej gralki, przemoc wydanej za m za bogatego gazd. Obraz pierwszy,
-.Na hali, rozpoczyna si scen przedstawiajc grup modych gralek, zasuchanych w gr pastuszka; w
grach odbywa si redyk, tj. wiosenne wyprowadzenie owiec na hal. Do jednej z gralek zaleca si
bogaty gral, lecz nie znajduje wzajemnoci. Nagle rozlegaj si strzay, zjawiaj si harnasie przy
dwikach marsza zbjnickiego. Oto zaczerpnite z niego solo tenorowe:

Tempo di marcia (ma animato)


tr'
fe P P P 'P l P
Hej! 1 * dcm ID les pir - ko ml le mi go ce
, n M l ii r .-
iP
<J
T
* Ifr p ^_
- icc ke ,

krem cjjr - ino ,no


Jak wy - wi
Midzy modym wodzem harnasiw a narzeczon grala zawizuje si uczucie sympatii. Za-
koczenie pierwszego obrazu stanowi taniec zbjnicki harnasiw z gralkami.
Obraz drugi, Wesele, przedstawia wntrze chaupy gralskiej. Chr piewa pie o Janicku
bohaterze legend gralskich:
(Allegramente) Poco meno > > |J J
J J =
^tT*
t r -f r.
i = ^ i- =
Ja - nic o
f
1 ^= - H

cic uria -
Wanie odbywa si wesele modej pary ze zwykymi obrzdami ludowymi. Nastpuj tradycyjne
oczepiny" uroczyste przyozdobienie gowy panny modej czepcem matki. Panna moda jest
zasmucona i zrezygnowana. Wtem korowd tacw gralskich przerywa nage wejcie harnasiw. ,
Wesele koczy si bjk i porwaniem panny modej przez wodza zbjnikw.
Obraz trzeci, Na hali, przedstawia ponownie scen w grach. Harna siedzi z porwan dziew-|czyn
nad wod i piewa jej pie:
J j ii
Pouildt-zr ml,po - w i d z do us-ka pra-iue go
c|| mnie ra - da tui -
P H Kcp K
ko - go in - ne - go?

297
Obok dwch cyklw pieni kurpiowskich (drugi cykl ukoczony zosta w r. 1932 i Twierdzimy miao, i przy
zawiera 13 pieni na gos z fortepianem), ktre s opracowaniem autentycznych Chopina, bohatera narodowego,
kurpiowskich melodii ludowych, balet Harnasie najbliej zwizany jest z ludow wielki. polski artysta, wskutek <
muzyk. Znaczn wikszo spotykanych tu melodii zaczerpn Szymanowski wprost pozostao wartoci sam w soi
z ludowej muzyki podhalaskiej: cz zostaa wprowadzona w postaci oryginalnej, czoci muzycznej. Dzieo za wi
cz z pewnymi zmianami, pozostay materia melodyczny jest artystyczn em ywej, twrczej siy wtedy
stylizacj. Podczas wieloletniego pobytu w Zakopanem Szymanowski zy si z ludem kulturalnej nalene mu, najzup
podhalaskim, pozna tajniki jego folkloru i w rezultacie stworzy dzieo niezwykle mentalizmu miejsce. Bezsprzeczi
zwarte, pene temperamentu, w ktrym w sposb artystyczny uj typowe cechy szej Modej Polski w muzyce [...]
muzyki Podhala. Naley ono do najbardziej postpowych dzie tych czasw i stao si [..<] uwiadomienie sobie realne
niedocigym wzorem syntezy ludowego prymitywizmu z nowoczesnoci jzyka zyki wiodcych, po ktrych nik
muzycznego. Dzi wiemy, e pierwszym k
Pierwsze estradowe wykonanie Harnasiw odbyo si do tradycji Chopina i zdoa zi
ostatnie lata w Warszawie w 1931 r. pod dyrekcj Grzegorza Fitelberga. rozmaitszych prdw i kierunkt
Prapremiera sceniczna miaa miejsce w Pradze w cztery awangardowa twrczo, nie 'u
lata pniej. W swej ostatecznej wersji balet zosta wykonany w r. 1936 w Wielkiej szych twrcw epoki, staa si i
Operze Paryskiej,1 stajc si jednym z najpowaniejszych sukcesw artystycznych ni kompozytorw polskich. Wi
Szymanowskiego. Niedugo jednak cieszy si nim kompozytor. Wyczerpany nie- manowski i mimo osamotni
ustannymi podrami koncertowymi i trawic go grulic, zmai 29 marca 1937 r. w nastpi wkrtce bujny rozv
sanatorium w Lozannie. Pierwszym, ktry na jego trumnie zoy wieniec z kwiatw, czesnej muzyki polskiej.
by Ignacy Paderewski.
Do dzie ostatnich lat ycia Szymanowskiego naley napisana w r. 1932 trzy- Pytania i wiczenia do rozdzit
czciowa IV Symfonia, tzw. Symphonie concertante (wym. sfoni konsertant), bdca
1. Scharakteryzuj stosunek ogUu w
poczeniem formy symfonii i koncertu fortepianowego. Parti fortepianu, muzyce.
traktowanego solowo lub wchodzcego w skad zespou orkiestrowego, napisa
2. Opisz mlodo Karola
Szymanowski z myl o sobie jako wykonawcy. Podre koncertowe po caej Eu-
3. Co wiesz o II Symfonii
ropie, od Madrytu a po Moskw, w ktrych wystpowa wykonujc parti forte-
4. Omw i scharakteryzuj jego
pianow IV Symfonii, przyczyniy si do ugruntowania jego sawy i nieco poprawiy
5. Wymie i omw utwory ,
niepomyln sytuacj materialn, w jakiej znajdowa si kompozytor w ostatnich
6. Scharakteryzuj balet
latach ycia.
7. Co wiesz o podrach t
Drugim wybitnym dzieem tych lat by oparty na motywach podhalaskie^ //
8. Wymie i omw utwory
Koncert skrzypcowy, powicony Pawowi Kochaskiemu, autorowi rozbudowanej,
9. Na czym polega znaczenie
wirtuozowskiej kadencji i pierwszemu wykonawcy tego koncertu w Filharmonii
Warszawskiej. // Koncert skrzypcowy Szymanowskiego jest podobnie jak pierwszy
utworem jednoczciowym. Forma jego, o schemacie ABACD-GECA, wykazuje
pewne cechy ronda. Dominuje w nim nastrj pogody i prnej siy z typow dla
naszej muzyki ludowej nut radoci ycia. . Ostatnie utwory to skomponowane w
1934 r. 2 mazurki op. 62. Twrczo Karola Szymanowskiego zamyka wic
podobnie jak twrczo Chopina mazurek.
wiadectwem pogldw Karola Szymanowskiego na rol,
Pogldy symanowkiego jak powinno odegra dzieo Chopina w ksztatowaniu
narodowego stylu muzyki polskiej, s jego sowa skiero
wane do przyszych pokole: ;

298
Twierdzimy miao, i przyjcaym bezkrytycznym, religijnym prawie kulcie Chopina,
bohatera narodowego, nie by on nigdy w caej peni zrozumiany jako wielki. polski
artysta, wskutek czego jego bezcenne dzieo pozostao bezpodne, pozostao wartoci
sam w sobie, na marginesie niejako dalszej polskiej twrczoci muzycznej. Dzieo za
wielkiego artysty nie przestaje by wiecznym rdem ywej, twrczej siy wtedy
jedynie, gdy zajmie w narodowej wiadomoci kulturalnej nalene mu, najzupeniej
okrelone i pozbawione wszelkiego sentymentalizmu miejsce. Bezsprzecznie
najbardziej istotnym zagadnieniem dla przyszej Modej Polski w muzyce [...] jest [...]
ponowne odkrycie Fryderyka Chopina, [..,] uwiadomienie sobie realne i praktyczne
drg ku niezawisoci polskiej muzyki wiodcych, po ktrych nikt po nim pj nie
chcia czy nie zdoa [...]" Dzi wiemy, e pierwszym kompozytorem, ktry w sposb
twrczy nawiza
"do tradycji Chopina i zdoa znale drog dla muzyki polskiej w gszczu naj-
irozmaitszych prdw i kierunkw wspczesnych, by Karol Szymanowski. Jego
lawangardowa twrczo, nie 'ustpujca sw wartoci dzieom najwybitniej-j;-szych
twrcw epoki, staa si z kolei drogowskazem dla caego nowego pokole-jnia
kompozytorw polskich. Walk o now polsk muzyk zapocztkowa Szy-
|:inanowski i mimo osamotnienia odnis wspaniae zwycistwo. Dziki niej
l nastpi wkrtce bujny rozwj stosujcej najnowoczeniejsze rodki wyrazu wsp-|
czesnej muzyki polskiej.

fPytania i wiczenia do rozdziau 8


J. Scharakteryzuj stosunek oglu spoeczestwa polskiego na pocztku XX w. do najnowszych kierunkw
fttl muzyce.
2. Opisz mlodo Karola Szymanowskiego i wymie jego modziecze utwory.
3. Co wiesz o II Symfonii Szymanowskiego i utworach powstaych w tym czasie?
4. Omw i scharakteryzuj jego utwory powstae w okresie pierwszej wojny wiatowej.
5. Wymie i omw utwory Szymanowskiego powstae w okresie tworzenia baletu Harnasie.
6. Scharakteryzuj balet Harnasie Szymanowskiego.
7. Co wiesz o podrach i pracy pedagogicznej Szymanowskiego?
8. Wymie i omw utwory Szymanowskiego z ostatnich lat jego ycia.
9. Na czym polega znaczenie twrczoci Karola Szymanowskiego w historii muzyki polskiej?
Bibliografia Jarociski S.: Orfeusz na m
Kamki J.: Ludomir Kiedysz J.:
Istorija russkoj Kisielewski S.:
Gwia,
Poematy symfoniczne Rysziu
Kobylaska K.: Chopin w kraju
Konien W.: Istorija zarubienoj i
Korespondencja Fryderyka Chopina
KKemlow J. A.: Edward Grieg.
Fryderyk Szopen. Moskwa
Kunin L: Piotr Iljicz Czajk Landau
R.: Paderewski (tum,] Larousse
de la musigue. Paris li %Lewik B.
W.: Muzykalnaja Lissa Z.: Chopin.
Historia muzyki rosj
obaczewska S.: Karol .
Adler G.: Handbuch der Musikgeschichte. Berlin 1930. Tablice do historii i
Alszwang A.: Piotr Czjkowski. Moskwa 1959. zarys historii form l
Barbag S.: Studium o pieniach Chopina. Lww 1927. Maa Encyklopedia Poi Mala
Beza I.: Oczerki rozwitija czeszskoj muzykalnej kassiki. Moskwa 1951. Encyklopedia Kul Marek T.:
Bronowicz T.: Koncerty Brahmsa. Krakw 1955. Poematy ,
Chmielowska W.: Muzyka czechoslowacka. Katowice 194748. Schubert wyd. |
Chomiski J. M.: Formy muzyczne, t. I 1954, t. II 1956. Krakw. Mayzner T.: Chop
Ghybiski A.: Karol Szymanowski a Podhale. Krakw 1958. Mersmann H.:
W czasach Straussa i Tetmajera. Krakw 1959. Coeuroy A.: Dzieje muzyki Potsdam 1929,|
francuskiej (tum.). Warszawa 1928. Czartkowski A., Jeewska Z.: Chopin ywy. Milsztejn J.: List
Warszawa 1958. Czekaj K.: Przewodnik chopinowski. Warszawa 1958. Czekaj K., Mirska M.:
Golaska S.: Kalendarz chopinowski. Krakw 1960. Die Musik in Geschichte und Modziejowski,
Gegenwart, t. 18. Kassel 194860. Dizionario dei Temi Musicali. Opr. Barlow H., <S
Morgenstern S. Milano 1955. Druskin M.: Joharmes Brahms. Moskwa 1959. Muziczka
Richard Wagner. Moskwa 1955. Muzykalnoje i
Enciklopiediczeskij Muzykalny] Slowar'. Moskwa 1959. ( Niewiadon
Ewen D.: The Complete Book of 20-th Century Musie. New York 1951 Nikoajew'.
Gaacka W. S.: Muzykalnaja litieratura zapadnojewropiejskich stran, cz. I. Moskwa 1952. Nikoaje
Golachowski S.: Szymanowski. Krakw 1956. Nlurnb Nowa
Goowiski G.: Knia Igor" Borodina. Krakw 1955.
Grigoriew W.: Modziecza twrczo Karola Lipiskiego, (w) dziejw muzyki polskiej z. 14, BTN.
Bydgoszcz 1969.
Grove's Dictionary of Musie and Musicians. London 194045. Guliska Z.: Bedfich Smetana. Moskwa
1959. Habela J.: Sowniczek muzyczny, wyd. 2. Krakw 1958. Hedley A.: Chopin (tum.). d 1949.
Hoesick F.: Chopin. ycie i twrczo. Warszawa 191011. Istorija russkoj muzyki (opr. Katedra Muz.
Ro. Pastw. Konserwatorium im. P. Czajkowskiego),
t. III. Moskwa 1957-58.
Iwaszkiewicz J.: Chopin. Krakw 1956.
Spotkania z Szymanowskim. Krakw 1947. Jachimecki Z.:
Chopin. Rys ycia i twrczoci^ Krakw 1957.
Wagner. ycie i twrczo. Krakw 1958.
Wadysaw eleski. ycie i twrczo. Krakw 1959.
iski S.: Orfeusz na rozdrou. Warszawa 1958.
Id J.: Ludomir Rycki. Krakw 1955.
ysz J.: Istorija russkoj muzyki, cz. II. Moskwa 1954.
lewski S.: Gwiazdozbir muzyczny, t. I, wyd. 2. Krakw 1959.
Poematy symfoniczne Ryszarda Straussa. Krakw 1955.
laska K.: Chopin w kraju, wyd. 2. Krakw 1956.
31 W.: Istorija zarubienoj muzyki, cz. I i III. Moskwa 1958.
tendencja Fryderyka Chopina (red. B. E. Sydow). Warszawa 1955.
olow J. A.: Edward Grieg. Moskwa 1958.
, Fryderyk Szopen. Moskwa 1960.
u L: Piotr Iljicz Czajkowskij. Moskwa 19*58.
au R.: Padereuiski (tum.). Warszawa 1935.
ss de la musigue. Paris 1957.
c B. W.: Muzykalnaja litieratura zarubienych stran, cz. IV. Moskwa 1958. \
Z.: Chopin. Materialy do uytku wietlic. Warszawa 1949.
Historia muzyki rosyjskiej. Krakw 1956.
aewska S.: Karol Szymanowski. ycie i twrczo. Krakw 1950.
Tablice do historii muzyki. Objanienia. Krakw 1949.
Zarys historii form muzycznych. Krakw 1950.
Encyklopedia Powszechna. Warszawa 1959.
Encyklopedia Kultury wiata Antycznego, t. I. Warszawa 1958.
k T.: Poematy symfoniczne Mieczyslawa Karlowicza. Krakw 1959
Schubert wyd. 2. Krakw 1955. ner
T.: Chopin. Krakw 1959.
nann H.: Die modern Musik seit der Romantik (E. Biicken: Handbuch der Musikwissenschaft').
sdam 1929. '
tejn J.: Liszt Moskwa 1958.
i M.: Szlakiem Chopina. Warszawa 1949.
ejowski J.: Moja ojczyzna" Smetany. Krakw 1957.
,J$przedana narzeczona" Smetany. Krakw 1958. za
Enciklopedia, cz. I. Zagreb 1958.
\olnoje nasledije P. I. Czajkowskogo (opr. S. Dombajew). Moskwa 1958.
adomski S.: Stanislaw Moniuszko. Warszawa 1928. yew A.: Fortiepannoje
nasledije Czajkowskogo. Moskwa 1958.
jewa N.: Simfonii P. I. Czajkowskogo. Moskwa 1958.
berg M.: Giuseppe Verdi. Leningrad 1960.
CZyk E.: Pieni solowe Stanisawa Moniuszki. Krakw 1954.
iski H.: Paderewski. Krakw 1960.
ra E. M.: P. /. Czajkowskij. Leningrad 1953.
oufc. Mala kronika ycia pianisty i kompozytora (opr. W. Dulba). Krakw 1960.
iw W.: Chopin a polska muzyka ludowa. Krakw 1951.
)wa .: Kartinki s wystawki M. P. Musorgskogo. Moskwa-Leningrad 1951.
tes Guy de: ycie Liszta (tum.). Warszawa 1948.
iniak J.: Paganini. Krakw 1958. ,
k W.: Cyrulik sewilski" Rossiniego. Krakw 1957.
arg,F. K.: Lexikon der neuen Musik, Miinchen 1958.
ik J.: Kultura muzyczna Warszawy XVIII w. Krakw 1956.
!ki S.: Aida" Verdiego. Krakw 1958.
Tosca" Pucciniego. Krakw 1956. J(W.: Historia muzyki w
zarysie, wyd. 2. Warszawa 1921.
Skrzypce i skrzypkowie. Krakw 1955.
Mala historia muzyki, wyd. nowe. Krakw 1959.
Najpikniejsza'ze wszystkich jest muzyka polska. Krakw 1958.

301
Reiss J. W.: Mala encyklopedia muzyki. Warszawa 1960.
Riemann H.: Musiklexikon. Mainz 1959.
Rowa T. G., Tudorowskaja J. A.: Michail Iwanowicz Glinka. Leningrad 1955.
Rudziski W., Prosnak J.: Almanach moniuszkowski. Warszawa 1952.
Rudziski W.: Co to jest opera, wyd. 2. Krakw 1960.
,,Halka" Stanisawa Moniuszki. Krakw 1954.
Stanisaw Moniuszko. Krakw 1957.
Stanisaw Moniuszko. Studia i materiay, cz. I. Krakw 1955.
Straszny dwr" S. Moniuszki. Krakw 1956.
Russkaja muzykalnaja litieratura (red. E. . Frid), cz. II. Moskwa 1958. Rytard
J. M.: Wspomnienia o K. Szymanowskim. Krakw 1947. Schnoor H.: Oper,
Operette, Konzert. Berlin 1955. Schonewolf K.: Konzertbuch, t. I. Berlin 1960.
Seeger H.: Kleines Musiklexikon. Berlin 1958. ,
Sokoowa O.: Simfoniczeskije proizwiedienija S. W. Rachmaninowa. Moskwa 1957.
Soowcow A.: Rimski-Korsakow (tum.). Krakw 1956. Stromenger K.: Fryderyk
Chopin. Krakw 1959.
nZfrty kogucik" M. Rimskiego-Korsakowa. Krakw 1956.
Przewodnik operowy. Warszawa 1959. Konwikt miejski w Wiedniu. Akw
Franciszek Schubert. Warszawa 1928. Franciszek Schubert ok. r. 1827. <
Strumilo T.: Juliusz Zarbski. Krakw 1954. Johann Wolfgang Goethe . . . .
Koncerty skrzypcowe Wieniawskiego. Krakw 1955. Schubertiada u Jzefa Spauna, ..
Szkice z polskiego ycia muzycznego XIX w. Krakw 1954. Przejadka. Na lewo widoczni F.i
rda i pocztki romantyzmu w muzyce polskiej. Krakw 1956. Sourek O.: IX Symfonia a-moll pelwiesera, 1820. . . . . . .
Novho SvSta" (w) Antonin Dwfdk Sinfonia IX mi minore ., Nov6ho Joachim Rossini. Olej V. Camucc
SvSta". Praha 1955 (partytura). Sutkowski A.: Teatr La Scala w Mediolanie. Mi
Zygmunt Noskowski. Krakw 1957. Swolkie H.: Cyrulik sewilski (Figaro) J. Roninu
Otello" J. Verdiego. Krakw 1960. Wielka Opera w Paryu. Drzewor
Rigoletto" J. Verdiego. Krakw 1958. Karol Maria Weber . . . . . .
Tramatd" J. Verdiego. Krakw 1957. Sznejerson G.: Wolny strzelec K. M. Webera. Rysi
Muzyka Francji. Moskwa 1958. Szumska N.: Sadko" Rimskogo- Drezno stary teatr dworski, w kto:
Korsakowa. Moskwa 1956. Szymanowski K.: O Chopinie. Karol Maria Weber, karykatura *
Krakw 1949. Niccolo Paganini. Heliograwiura Di
Tanzberger E.: Die symphonischen Dichtungen von Jean Sibelius. Wurzburg 1943. Turska Karol Lipiski. Litografia M. Fajani
L: Co to jest balet. Krakw 1957. Niccolo Paganini . . ~. . . . .
Pan Twardowski" L. Ryckiego. Krakw 1959. Warszawa, Karykatura koncertu w Wiedniu. '.
miasto Chopina (red. Z. Jachimecki). Warszawa 1950. Westerman G.: Feliks Mendelssohn Bartholdy . .
Knaurs Konzertfuhrer. Miinchen 1951. Gewandhaus w Lipsku. Akwarela G.
Knaurs Opemfuhrer. Miinchen 1952. Wieniawski A.: Zwickau dom, w ktrym urodzi s
Ludomir Rycki. Warszawa 1928. Wladykina-Baczinskaja H.: Robert Schumann. Litografia J. Kri
Robert Schumann. Moskwa 1959. Zieliski T.: Ostatnie symfonie Klara Wieck, ona R. Schumanna.'.
Czajkowskiego. Krakw 1955. ytomirski D.: Balety P. Rkopis R. Schumanna Dziki jezd.
Czajkowskiego. Moskwa 1950. Drezno. Teatr Narodowy . . . .
elazowa Wola . . . . . . . .
Jzef Elsner. Litografia M. Fajans;
Instytut Muzyczny w Warszawie, l
Fryderyk Chopin przy fortepianie.
Krakowskie Przedmiecie w Warszj
Fryderyk Chopin. Portret olejny E.
Kartnertortheater w Wiedniu. Drz<
Konserwatorium paryskie. Drzewor
Dom George Sand w Nohant. Drzewc
Rkopis F. Chopina Ballada As-dm
Cte-Saint-Andre dom, w ktrym
302
Spis ilustracji
str.

Konwikt miejski w Wiedniu. Akwarela nieznanego autora . . . . . . . . . . . . . . 13


Franciszek Schubert ok. r. 1827. Olej W. J. Mahlera . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Johann Wolfgang Goethe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Schubertiada u Jzefa Spauna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Przejadka. Na lewo widoczni F. Schubert i malarz Leopold Kupelwieser. Akwarela L. Ku-
pelwiesera, 1820. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Joachim Rossini. Olej V. Camucciniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Teatr La Scala w Mediolanie. Miedzioryt nieznanego autora . . . . . . . . . . . . 25
Cyrulik sewilski (Figaro) J. Rossiniego. Sztych H. Ramberga . . . . . . . . . . . . . 27
Wielka Opera w Paryu. Drzeworyt z L'Illustration" . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Karol Maria Weber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Wolny strzelec K. M. Webera. Rysunki kostiumw do berliskiego prawykonania (Stiirmer) 29
Drezno stary teatr dworski, w ktrym dziaa K. M. Weber od r. 1817. Akwarela . . . . . 29
Karo! Maria Weber, karykatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Niccolo Paganini. Heliograwiura Dujardina wg rysunku Ingres'a (-1819) . . . . . . . . . 33
Karol Lipiski. Litografia M. Fajansa . . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . 36
Niccolo Paganini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Karykatura koncertu w Wiedniu. Rysunek J. Lysera . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Feliks Mendelssohn Bartholdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Gewandhaus w Lipsku. Akwarela G. Theuerkaufa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Zwickau dom, w ktrym urodzi si R. Schumann. Staloryt A. Kraussego . . . . . . . . 47
oviho
Robert Schumann. Litografia j. Kriehubera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Klara Wieck, ona R. Schumanna. Rysunek E. v. Leysera . . . . . . . . . . . . . . . 49
Rkopis R. Schumanna Dziki jedziec (Wilder Reiter) z Albumu dla modziey op. 68 . . . . . 50
Drezno. Teatr Narodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
elazowa Wola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Jzef Elsner. Litografia M. Fajansa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Instytut Muzyczny w Warszawie. Litografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Fryderyk Chopin przy fortepianie. Rysunek E. Radziwiwny, 1826 . . . . . . . . . 64
Krakowskie Przedmiecie w Warszawie. Drzeworyt . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Fryderyk Chopin. Portret olejny E. Delacrobc, 1838 . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Kartnertortheater w Wiedniu. Drzeworyt z L'Illustration" . . . . . . . . . . . . . 70
Konserwatorium paryskie. Drzeworyt z L^llustration" . . . . . . . . . . . . . . . 71
Dom George Sand w Nohant. Drzeworyt P. Blancharda z L'Illustration" . . . . . . . . . 73
Rkopis F. Chopina Ballada As-dur op. 47, fragment . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
l , Cte-Saint-Andr dom, w ktrym urodzi si H. Berlioz . . . . . . . . . . . . . . . 87

vi
5
lektor Berlioz. Cl. Nadur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 .Moskwa Kreml. Litografia Cuvilliera wedl
IchaGlinka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Jezioro labfdzie P. Czajkowskiego . . . Piotr
trona tytuowa ycia za cara M. Glinki. Moskwa 1906 . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Czajkowski . . . . . . . . . . . .
rticha Glinka. Karykatura W. Samojowa, 1854 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Hamburg dom, w ktrym urodzi si? J, B
Laiding dom, w ktrym urodzi si F. Liszt. Olej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Jan Brahms. Obraz K. Jagemanna . . . .
'ranciszek Liszt w sali koncertowej. Miedzioryt A. Breunklasa, 1842 . . . . . . . . . . . 100 Jan Brahms. Rysunek W. Beckeratha . . .
lyszard Wagner. Staloryt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Jakub Offenbach, 1870 . . . . . . . . .
tienzi R. Wagnera w operze drezdeskiej. Drzeworyt w Leipziger Illustrierter Zeitung", 1843 Charles Gounod . . . . . . . . . . . .
Georges Bizet w okresie tworzenia Carmen."^
104 Cezar Franek przy organach. Wedug obrazi
ahmgrin R. Wagnera w weimarskim teatrze dworskim. Drzeworyt w Leipziger Illustrierter Kamil Saint-Saens . . . . . . . . . . .
Zeitung", 1851 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Edward Grieg . . . . . . . . . . . . . .
larykada w Drenie w 1849 r. Litografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Dekoracja do Peer Gynta H. Ibsena (R. Rau
'oranek u Liszta. Litografia J. Kriehubera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Jan Sibelius . . ' . . . . . . . . . . . ,
'ranciszek Liszt . . . . " . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Klaudiusz Debussy . . . . . . . . . . .
?eatr dworski w Weimarze. Litografia, ok. 1835 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Strona tytuowa Morza K. Debussy'ego (LaVi
r
annhduser R. Wagnera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 K. Debussy ze sw crk Chouchou, 1916 .
Monachium. Plac P. Marii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Maurycy Ravel . . . . . . . . . . . .
zef Verdi. Wedug obrazu G. Boldiniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Maurycy Ravel przy fortepianie . . .
lida J. Verdiego. Scena z pierwszego aktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Maurycy Ravel dyrygujcy Bolerem. Rysunek
. Verdi jako dyrygent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Filip Pedrell . . . . . . . . . . . . .
ita Moniuszko w Ubielu w 1826 r. Rysunek ojca . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Pablo Sarasate, 1860 . . . . . . . . . .
kkademia piewu w Berlinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Isaac Albniz . . . . . . . . . . . . . .
itanisaw Moniuszko. Litografia Lafosse'a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Enriue Granados . . . . . . . . . . .
featr Wielki w Warszawie. Drzeworyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Manuel de Falla, 1910 . . . . . . . . ,
lkopis S. Moniuszki Hrabina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Trjktny kapelusz M. de Falli. . . . . . .
lysunek zdobicy pierwsz kart rkopimiennego wycigu fortepianowego Verbum nobile Ryszard Strauss dyryguje. Szkic A. Kolba .
S. Moniuszki . . . . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . 139 Elektro R. Straussa w Hofoperntheater w Wie
enryk Wieniawski. Litografia L. J. Ghemara . . . . . . ^. . . . . . . . . . . . . . 146 Giacomo Puccini . . . . . . . . . . .
Aiblin. Litografia z Przyjaciela Ludu", 1839 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Madama Butterfly G. Pucciniego w La ScaK v
Conserwatorium paryskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Ottorino Respighi . . . . . . . .
Iruksela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Aleksander Skriabin. Rysunek R. H.
uliusz Zarbski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Sergiusz Rachmaninow . . . Sergiusz
'ranciszek Liszt, Jeno Hubay, Juliusz i Janina Zarbscy . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Rachmaninow . . . Ignacy Jan
Vadysaw eleski . . . . . . . . . . . . . ^ . . . . . ^ . . . . . . . . . . . 153 Paderewski, 1872 Ignacy Jan
'ygmunt Noskowski, 1882. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Paderewski . . . Mieczysaw Karowicz
'przedarta narzeczona B. Smetany w Pastwowej Operze lskiej w Bytomiu, 1953 . . . . . . 161 Stanisaw Owicim przy i Mieczysaw
tedfich Smetana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Karowicz na Ludomir Rycki Pan
Jelahozeyes wie, w ktrej urodzi si A. Dvofak. Wedug ryciny z pierwszej poowy Twardowski L. Ry Karol Szymanowski w'
XIX w. . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 arol Szymanowski, Pa
uitoni, Dvofak ok. 1865 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
!"eatr Tymczasowy w Pradze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
deksander Dargomyski. Obraz K. Makowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
mtoni Rubinstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
ili Baakiriew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Jezar Cui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
.lodest Musorgski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . 172
lorys Godunow M. Musorgskiego w Operze Pastwowej w Monachium, 1950 . . . . . . . . 174
tyawaszczyzna M. Musorgskiego. Moskwa 1913 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
deksander Borodin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
likotaj Rimski-Korsakow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
tdko M. Rimskiego-Korsakowa w Teatrze Wielkim w Moskwie, 1949 . . . . . . . . . . 186
^ftneii o niewidzialnym grodzie Kitieu M. Rimskiego-Korsakowa w Teatrze Maryjskim
w Petersburgu, 1907 . . . . . . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
m
totr Czajkowski, 1863 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Moskwa Kreml. Litografia Cuvilliera wedug rysunku Indriejzowa, 1845 . . . . . . . . 191
Jezioro abdzie P. Czajkowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Piotr Czajkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Hamburg dom, w ktrym urodzi si J. Brahms . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Jan Brahms. Obraz K. Jagemanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . " . . . . . . . 207
Jan Brahms. Rysunek W. Beckeratha . . . . . . . ' . . . . . . . - . . . , . . . . . . 212
Jakub Offenbach, 1870 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Charles Gounod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Georges Bizet w okresie tworzenia Carmen, Rysunek Burneya '. . ' . . . . . . . . . . . . 214
Cezar Franek przy organach. Wedug obrazu olejnego J. Rongiera . . . . . . . . . . . 216
Kamil Sait-Saens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Edward Grieg . . . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :
218
221 *&P?*-
Dekoracja do Peer Gynta H. Ibsena (R. Raheny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 OeC^l
35
Jan Sibelius . . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Klaudiusz Debussy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Strona tytuowa Morza K. Debussy "ego (La Vague Hokusai) . . . . . . . . . . . . . . . 231 ro
K. Debussy ze sw crk Chouchou, 1916 . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . . 232 '
Maurycy Ravel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Maurycy Ravel przy fortepianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Maurycy Ravel dyrygujcy Bolerem. Rysunek Luc-Albert Moreau . . . . . . . . . . . . 236
Filip Pedrell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Pablo Sarasate, 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Isaac Albeniz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Enriue Granados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Manuel de Falla, 1910 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
241
241
""S*
Trjktny kapelusz M. de Falli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Ryszard Strauss dyryguje. Szkic A. Kolba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Elektro R. Straussa w Hofoperntheater w Wiedniu, 1919 . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Giacomo Puccini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Madama Butterfly G. Pucciniego w La Scali w Mediolanie . . . . . . . . . . . ' . . . . 253
Ottorino Respighi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Aleksander Skriabin. Rysunek R. H. Sterla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Sergiusz Rachmaninow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v . . . . 264
Sergiusz Rachmaninow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ; . . . 266
Ignacy Jan Paderewski, 1872 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ( . . - . " . . . . 268
Ignacy Jan Paderewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Mieczysaw Karowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Stanisaw Owicim przy zwokach Anny. Obraz S. Bergmana . . . . . . . . . . . . . . . 280
Mieczysaw Karowicz na szczycie Szatana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Ludomir Rycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Pan Twardotcski L. Ryckicgo w Operze Warszawskiej, 1921 . . . . . . . . . . . : . . 285
Karol Szymanowski w Genewie w r. 1897 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Karol Szymanowski, Pawe Kochaski i Grzegorz Fitelberg, 1910 . . . . . . . . . . . . 295
20 Pogadanki o muzyce II
Bogusawski Stanislaw (18057(
Bofto Arrigo (18421918) 124, l
Bolero Chopina 76, 84; Ravdft 2!
Indeks Bolesaw mialy, opera L, Rzyck
Borddin Aleksander (18S5--47)
178182, 184; twrczo: karo
operowa 179, 181182, 184 ,
Borys Godunow, opera Musorgkicg*
Boski poemat Skriabina 261
Brahms Jan (183397) 204-
czo: fortepianowa 211212;
212; koncerty: fortepianowe
skrzypcowy 204206, potrjny
mieckie Requiem 207; symfonie
209210
Brandenburczycy w Czechach, opera i
Bronarski Ludwik (ur. 1890) 27
Bruckner Antoni (182496) 211
Burger Gotfryd (174794) 216
Burza, fantazja-uwertura Czajko
Buwer Edward (XIX w.) IM
Byron Jerzy (17881824) 12, <
Manfred 49
Afryka, fantazja Caint-Safrisa 218 Ballady Chopina 70, 74, 75, 76, 78, 8283 La Campanella Liszta 38 Cantabile
Aida, opera Verdiego 124, 125126, 127 Baakiriew Mili (18361910) 96, 98, 171, Chopina 84; Paganinicgc Canzona
A jak poszed krl na wojn Noskowskiego 154 172, 178, 179, 182, 183, 191 Paderewskiego 274 Capriccio, opera
Akademicka uwertura Brahmsa 208 Islamey, Tamara 171 Barcewicz Stanisaw (1858 R. Straussa 250 Capriccio brUlanie
akord tristanowski 116 1929) 275, 276, na fort. z ork, J
Albeniz Isaac (18601909) 238, 239240 282 45
Hiszpania, Suita hiszpaska, piewy hiszpaskie Bardowie, poemat symf. Sibeliusa 225, '226 Carmen, opera Bizeta 214215
240 Album dla mlodziey Czajkowskiego 198, Barkarola Chopina 76, 83, 84; Zarbskiego 153 Casals Pablo (18761973) 24$
Schu- Barozzi da Vignola Giacomo (150773) 256 Casanov opera L. Ryckiego 28(
manna 50 Album majowe, Album tatrzaskie Barwne pieni Szymanowskiego 291 BaS o Cervantes de Saavedra Mig
Paderewskiego przepiknej Meluzynie, uwertura Mendelssohna 43 1616) Don Kichot 243, 245
274 Beata, opera Moniuszki 145 Beatrix Cenci, opera C h a b r i e r Emanuel (184194) .
Aleko, opera Rachmaninowa 263 Alkan Karol L. Ryckiego 286 Beatrycze i Benedykt, opera paska 218
(481388) 74 Allegro de Coneert Chopina 77, 84 Berlioza 97,^ Beaumarchai Piotr Augustyn Chamisso Adalbert (17811888
Allegro giocoso Mendelssohna 45 Andante spianato (173299) 24 Chausson Ernst (185599) 215
Chopina 72, 76 Anhelli, poemat symf. L. Cyrulik sewilski, Wesele Figara 24 Beethoyen Chciski Jan (182674) 13
Ryckiego 283 Apollo i dziewczyna, balet L. Ludwik van (17701827) 11. Chmiel 64
Ryckiego 286 Arabella, opera R. Straussa 249 13, 14, 42, 48, 81, 98, 118, 210, 212 Chopin Fryderyk (1810-49) 91,
Arabeska Schftmanna 51 Arabeski Debussy'ego 230 Bagatele 21; IX Symfonia 42 bel canto 124, 125 100, 110, 112, 152, 159, 2 289,
Ariadna z Naxos, opera R. Straussa 249 Arieski Bellini Vincenzo (180135) 72, 84, 92, 298, 299; twrczo 76-70, 74,
Antoni (18611906) 188 Arlezjanka Bizeta 215 11 9 75, 76, 78, 8283, cl 72, 74,
Asnyk Adam (183897) 155, 159, 274 Ave Maria Benaenuto Cellini, opera Berlioza 95 Bergman 76, 80, fantazja 82, 76,
Schuberta 20 Stanisaw (18621930) Stanislaw mazurki 61, 62, 74, 75,
/
Owicim przy zwokach Anny 280 Berliska nokturny 62, 72, 74, 75, 80,
Bach Johann Sebastian (16851750) 59, 81, Akademia piewu 40, 41, 131, 132 Berlioz 74, 76, 77, 78, preludia 7J
Hektor (180369) 9, 37, 47, 72, ronda 62, 77, 84, scherza "~*
Pasja wg w. Mateusza 41 8691, 92, 9496, 9798, 100, 102, sonaty 62, 68, 76, 83, 85,
Bagatele na fort. Beethovena 21 112, 160, 228; twrczo: uwertury 91, 80. wariacje 62, 63, 64, " inne
Bajka, uwertura koncert. Moniuszki 133134 95; symfonie 8890, 91, 95, 97, 100; utwory fort. 65, 67,
Bajka o carze Saltanie, opera Rimskiego-Korsa- oratorium i in. kompozycje instr.-wokalne 81. 83, 84, 85, utwory 64,
kowa 187 9596, 97 66, 72, 76, 77, 84, ' 6869,
Bal maskowy, opera Verdiego 124 Bernini Giovanni Lorenzo (15981680) 255 71, 72, 74, " 65, 68, 74, 85,
balet 194195; w twrczoci: Czajkowskiego Bertrand Alojzy (180741) 235 Bez sloca, pies
195, 199; de Falli 242; Rave-la 236, 237; pieni Musorgskiego 175 Biaobocki Jan (1805 Chopin Mikoaj (177
Respighiego 258; L. Ryckiego 284286; R. 28) 60 Bielajew Mikoaj (18361904) Chowaszczyzna, opera ,'
Straussa 249; Szyma-nowskiego 296297, 298 184, 259 Bitwa Hunw, poemat symf. Liszta Chybiski Adolf (Jf
ballada 17, 82 110 Bitwa pod Legnano, opera Verdiego 122 Cisza morska i szczfS"
Ballada Griega 224; L. Ryckiego 282; Za- Biz.et Georges (183875) 214215 Mendelssohna
rbskiego 153 Arlezjanka 215; opery Carmen 214215, Claudius Ma
Polawiacze perel 214 Clementi
Boginki, opera Liszta 103 Colette Ga
Concerlino We
Bogusawski Stanisaw (180570) 138 Bofto Cordoba na fort. Albniza 240
Arrigo (18421918) 124, 128 Bolero Chopina Couperin Francois (16681733) 235
76, 84; Ravela 237238 Bolesaw Smialy, opera Crka Pohjola, poemat symf. Sibeliusa 225
indeks L. Ryckiego 283 Borddin Aleksander (1833
87) 171, 172, 178182, 184; twrczo:
Cramer Johann Baptist (17711858) 80
Cui Cezar (18351918) 137, 171, 172, 178
kameralna 181; operowa 179, 181182, 184 Cyganeria, opera Pucciniego 251
Borys Godunow, opera Musorgskiego 173 Boski Cygaskie capriccio na ork. symf. Rachmaninowa
poemat Skriabina 261 Brahms Jan (183397) 266
204212; twrczo: fortepianowa 211 Cyrulik sewilski, opera Rossiniego 23, 2427
212; kameralna 212; koncerty: fortepianowe Czajkowski Modest (XIX w.) 196 Czajkowski
207209, skrzypcowy 204206, potrjny 208; Piotr (184093) 189204, 259;
Niemieckie Requiem 207; symfonie 207, 208, twrczo balety 194, 195, 199, 200
209210 201; koncerty: fortepianowe 192-^ 194,
Brandenburczycy w Czechach, opera Smetany 161 skrzypcowy 197198; opery 196197, 199;
Bronarski Ludwik (ur. 1890) 273 Bruckner symfonie 190, 196, 201, 202203; uwertura
Antoni (182496) 211 Bttrger Gotfryd (1747 192
94) 216 Burza, fantazja-uwertura Czarcia ciana, opera Smetany 163
Gzajkowskiego 192 Buwer Edward (XIX w.) czardasz 101
104 Byron Jerzy (17881824) 12, 91, 199, Czarodziejska miloii, balet de Falli 242
203 Manfred 49 Czartoryski Adam (17701861) 72 Czary,
pie Chopina 65 Czaty, pie
La Campanella Liszta 38 Moniuszki 132 Czeczot Jan (17971847)
Cantabile Chopina 84; Paganiniego 38 132 Czeriepin Mikoaj (1873-1945) 178
Canzona Paderewskiego 274 Czerny Karol (17911857) 80, 99
78, 8283 Capriccio, opera R. Straussa 250
l 98, 171, Capriccio brillante na fort. z ork. Mendelssohna 51 wicze na fort. Brahmsa 212
> 275, 276, 45 Dafne, opera R. Straussa 249
Carmen, opera Bizeta 214215 Dafnis i Chloe, symf. choreogr. Rayela 236
J225, '226 Casals Pablo (18761973) 243 Dalibor, opera Smetany 163
BSego 153 Casanov opera L. Ryckego 286 Dama Pikowa, opera Czajkowskiego 199
fcr-73) 256 Ceryantes de Saavedra Mguel (1547 1616) Dante Alighieri (12651321) 12, 192, 203
Don Kichot 243, 245 Boska komedia 110, 254 Dargomyski
IfMendels- Chabrier Emanuel (184194) Rapsodia hisz- Aleksander (181369) 96,
paska 218 137} opery 170, 183 Daudet Alfons (1840
m Chamisso Adalbert (17811838) 53
Chausson Ernst (185599) 215
97) 215 Debussy Klaudiusz (18621918) 218,
228
*!* Chciski Jan (182674) 139, 140, 145
Chmiel 64
233;' twrczo: fortepianowa 233, 234;
operowa 231, 233; symfoniczna 230233
jZr-99) 24 Chopin Fryderyk (181049) 21, 37, 48, 91, Diagilew Sergiusz (18721929) 236, 242,
100, 110, 112, 152, 159, 224, 261, 268, 289, 249
4827) 11. 298, 299; twrczo 7686 "(ballady 70, 74, Dobrzyski Ignacy (180767) 62 Don Jitan,
75, 76, 78, 8283, etiudy 62, 71, 72,' 74, 76, poemat symf. R.'Straussa 245 Don Kichot,
m 80, fantazja 82, impromptus 76, mazurki 61,
62, 74, 75, 76, 7879, nokturny 62, 72, 74,
poemat symf. R. Straussa 245, 247 Donizetti
Gaetano (17971848) 92, 119 dramat
75, 80, polonezy 62, 74, 76, 77, 78, preludia muzyczny 112 Driady, poemat symf. Sibeliusa
, 84 , 74, 76, 8081, ronda 62, 77, 84, scherza 70, 225 Driady i Pan na skrzypce i fort.
74, 76, 81, sonaty 62, 68, 76, 83 4 85, walce Szymanowskiego
92, 62, 75, 76, 292
80. wariacje 62, 63, 64, 66, 71, 76, 77, 84, Dudziarz Wieniawskiego 151 Dukas Paul (1865
inne utwory fort. 65, 67, 69, 71, 76, 77, 78, 1935) 244 Duparc Henri (18481933) 215
Stanislaw 81. 83, 84, 85, utwory fort. z tow. ork. 63, 64, Dyofak Antoni (18411904) 164170;
66, 72, 76, 77, 84, koncerty 6566, 67, 6869, twrczo: koncerty 169, 170; opery
%1, 132 71, 72, 74, 76, muzyka kameralna 65, 68, 74, 85,
S.' 47, 72, 167, 169; Requiem 170; Stabat Mater 170;
pieni 65, 85) Chopin Mikoaj (17701844) 58 symfonie 167169 Dwie wdowy, opera Smetany
m, 102, Chowaszczyzna, opera Musorgskiego 174
Chybiski Adolf (18801952) 295 Cisza morska
163 Dziadek do orzechw, balet Czajkowskiego 199,
200210
r 91, i szczeiliwa podr, uwertura koncert. Dziecistwo Chrystusa, oratorium Berlioza 97
100; Mendelssohna 43 Dziecko i czary, opera Rayela 236237 Dzie
Claudius Mateusz (17401815) 15 pokoju, opera R. Straussa 249 Dziewcz o
rl^wokalne Clementi Muzio (17521832) 80, 81 Imanych wlosach, preludium fort.
Colette Gabriela (18731954) 236 Debussy'ego 233
1680) 255 Concertino Webera 28 Dziewcz z Zachodu, opera Pucciniego 254
Dziwy, poemat symf. Skriabina 262
m, 259
10
2)4215,
807
Dzwony, poemat na gos i ork. L. Ryckiego F o n t a n a Julian (181069) 60, 75,'77, 79
287 i Fontanny rzymskie, obrazy symf. Respighiego 255
Diny, poemat symf. Francka 216 256 Haakon Jarl, poemat symf. Smet
fortepianowa muzyka: Albeniz 240; Baa-kiriew Halka, opera Moniuszki 134, 1:
Echa lene, uwertura koncert. eleskiego 155 171; Brahm 211212; Chopin 59, 6186; 145, 163
Eichendorff Jzef (17881857) 53 Debussy 233; de Falla 242-Granados 241; Hamlet, uwertura koncert. Czajk
ekspresjonizm 261262 Grieg 224; Mendelssohn 4142; Musorgski 203; poemat symf. Liszta |10
Elektro, opera R. Straussa 248, 250 178; Paderewski 268 269, 274, 275; Harnasie, balet Szymanowskiegc
Elsner Jzef (17691854) 59, 62, 63, 72, Rachmaninow 263, 264^ 265, 266; Ravel 235; 298
77, 83, 130, 131 Rycki 282, 284-Schubert 21; Schumann 49 Harold w Italii, symfonia Berlioza
Jagietto w Tenczynie, Krl okietek czyli Wili- 51, 53; Skria-bin 259261, 262; Hartmann Wiktor (183473)
czanki, Leszek Bialy 60 Bolidy, poemat symf. Szymanowski 288 289 290, 292, 294, 295, 296, Haslinger Tobiasz (17871845
Francka 216 Epizod na maskaradzie, poemat symf. 298; Zarebski 152153 Haydn Jzef (17321809) 13,
Karowicza Francesca da Rimini, fant. symf. Czaikowskiezo Haydn Micha (17371806) 2t
K
280 192, 203 Hebrydy, uwertura koncert. Mei
Ernst Henryk (181465) 75 Eros i Psyche, opera Franchomme August (180884) 72, 75 85 Hedley Artur (ur. 1905) 78 Heine
L. Ryckiego 284 Estampes na fort. Debussy'ego Franek Cezar (182290) 215217; poematy Henryk (17971856)
234 etiudy 80; Chopina 62, 71, 72, 74, 76, 80; symf. 216; Symfonia 216217; Wariacje 48, 53, 72, 104
Skriabina 261; Szymanowskiego 288289, symfoniczne 216 Helena z Egiptu, opera R. Straus
294 Etiudy-kaprysy na dwoje skrzypiec Fredro Aleksander (17931876) 134 Henryk IV, dramat Szekspira 128
Wieniaw- Zemsta 159 Hiller Fryderyk (181185) 72
skiego 151 F r e y e r August (180383) 130 Hiszpania, na fort. Albniza 240
Etiudy koncertowe Schumanna 50; Etiudy sym- friska 101 Hoffmann Ernst Teodor Ama
foniczne Schumanna 51 Eugeniusz Onieein, opera furiant 162 1822) 5051, 200, 213 Holberg
Czajkowskiego 196 Ludwig (16841754) Holender
197 Euryanthe, opera Webera 29, 31 Gaspard de la nuit Rayela 235 Gdzie lubi, pie tulacz, *pera Wagner^ l' Homenajes,
Chopina 65 Genowefa, opera Schumanna 49 suita we Falli 244 Homer (IX/VIII
de Falla Manuel (18761946) 238, 241244; Gianni Schicchi, opera Pucciniego 254 Glinka p.n.e.) Iliada, Hrabina, opera
twrczo: balety Czarodziejska miof 242, Micha (180457) 9, 8687, 91 94, 96 Moniuszki 137", l! Hubay Jeno
Trjktny kapelusz 242243; opery Krtkie 97, 120, 137, 178; twrczo: opery Iwan (18581937) 152 Hugo Wiktor
ycie 241, Kukielki mistrza Piotra 243; utwory fort. Susanin 93, 173, Ruslan i Lud-mila 9394; (1802-85) 12, 72,
i ork. 242, 243244 uwert. koncert. Jota aragoska, Noc w Krl si bawi 122 Hummel Jan
Falstaff, opera Verdiego 128, 129 Madrycie 96 Gadkowska Konstancja (181889) Nepomucen (177 Humoreski
Fantazja Chopina 76, 78, 81, 83; Rachmaninowa 69 Gazunow Aleksander (18651936) 182, koncertowe na fort. Padei Hungaria,
266; Respighiego 255; Schuberta 20; 184, 188 poemat symf. Liszta 11 Hymn
Schumanna 51 Godzina hiszpaska, opera Ravela 234 Goethe Jan narodw Verdiego 124 Hymn
Fantazja andaluzyjska na fort. de Falli 242 Wolfgang (17491832) 12, 17, 19, 40, 43, 53, olimpijski R. Straussa 250
Fantazja-impromptu Chopina 84 95, 96, 110, 132, 214 Faust 49, 110
Fantazja na tematy pieni polskich Chopina 65, 66, Gogol Mikoaj (180952) 172, 178, 183, 186 Ibsen Henryk (18281096) Pi
67, 69, 71, 76 Goplana, opera eleskiego 155 Gounod Charles
(181893) 213214; opery Faust, Romeo i 223
Fantazja norweska na skrzypce z ork. Lalo 218 Idea, komedio-opera Moniuszki l
Fantazja polska na fort. i ork. Paderewskiego 269 Julia 214 Goya Franciszek (17461828) 241
Goyescas na fort. Granadosa 241 Gra fal, poemat Idealy, poemat symf. Liszta 110
270, 274; na fort. Zarbskiego 153 Iakowicz Kazimiera (ur. 1895
Fantazja wgierska na fort. i ork. Liszta 102 symf. L. Ryckiego 282 Granada na fort. Impresje brazylijskie na ork. symf.
Fantazje na fort. Brahmsa 211 Albniza 240 Granados Enriue (18671916) 258
Fantazje gralskie na fort. Noskowskiego 159 238, 241
Goyescas, Tace hiszpaskie 241 Grieczaninow impresjonizm,229, 242 Impromptu-
Fatum, poemat symf. Czajkowskiego 192 kaprys na fort. ZarebsJci Impnmptu
Faure Gabriel (18451924) 218 Aleksander (18641956) 188 Grieg Edward
(18431907) 219224 Koncert fort. 219, 220 passwnnt na fort. Mu Impromptus
Faust, opera Gounoda 214 Chopina 76, 84; S<
festiwale muzyczne: Praska Wiosna" 156; 221; Peer Gynt 221 223; Suita z czasw HoWerga
223224 Grupa Piciu zob. Potna Gromadka Schumanna 51
Tydzie Sibeliusa" 227 d'Indy Yincent (18511931) 21
Fetis Francois Joseph (17841871), Mo- Gry, balet Debussy'ego 233 Guarneri Giuseppe
(16661740) 34 Guarneri Giuseppe del Gesu Intermezzo, opera R. Straussa 249
scheles Ignacy (17941870) Szkol gry na Introdukcja i Polonez C Chopina 85
fortepianie 60 (16981744) 35 G y r o we t z Wojciech (1763
1850) Koncert fort. 59 Islamty na fort, Baakiriewa 171
Field John (17821837) 79 de PIsle-Rouget 90
Finlandia, poemat symf. Sibeliusa 225, 226
F i t e l b e rg Grzegorz (18791953) 280, 281, Habanera na fort. Rayela 234 Hafiz
283, 287, 289, 290, 297 Mohamed (ok. 132090) 291 Hagith,
Flis, opera Moniuszki 137, 138 opera Szymanowskiego 291 Iwan Susanin, opera Glinki 93
Fokin Micha (18801942) 236 Iwanowska Wittgensti" "
folklor hiszpaski 238239, 240, 242; w twr- Wittgeijstein Iwaszkiewicz
czoci: Brahmsa 206, Czajkowskiego 191, . Jarosaw (l|
Griega 223, Paderewskiego 270, Ravela 234,
Szymanowskiego 295, 297 Jagiello w Tenczynie,
Janek, opera eleik
Japanische Festmusik l
308 Jarmark i farocki Fe
Jaskka, Fellentai
Haakon Jarl, poemat symf. Smetany 160 Halka, Jezioro abdzie, balet Czajkowskiego 194195
dpera Moniuszki 134, 135136, 137, 145, 185 Jo a c hi m Jzef (18311907) 204
, Joanna d'Arc, opera Czajkowskiego 198
jota 96
Jota aragoska, uwert. koncert. Glinki 96 '
Jdyce James (18821941) 296
Kun, uwert. koncert. Moniuszki 137
Kalkbrenrier Christian (17551806)
. Polonez 71 '
kamarinskaja 96
Kamarinskaja na ork. symf. Glinki 96
kameralna muzyka w twrczoci: Borodina 181;
*" *', ^crtm oCCTt Czajkowskiego 199, Brahmsa 212; Chopina 95; Debussy'ego
balet SzymMWWkiego 295, 296 233; Noskowskiego 156; L. Ryckiego
Htfmdy, wwerfcura' koncert. Mendelssohna 43 284: Schuberta 20, 21; Schumanna 54;
Hcdlcy Artur (ur. 1905) 78
Heine Henryk (1797-1856) 12, 19, 20, f3 3K S& *
48,53,72, 104
822 50-51,2002
-

Homenajes, suita lie Falli 244


Homer (IX/VIII p.n.e.) Iliada, Odym 292 & %/* ,
Hrabina, opera Moniuszki 137, 138139
Hubay Jeno (18581937) 152
Hugo Wiktor (180285) 12, 72, 110, 122, 132
' i^ifflfiiam
Krl si. bawi 122 ' Kaprys hiszpaski Czajkowskiego
Hummel Jan Nepomucen (17781837} 63 Kaprys wioski Czajkowskiego 203
Humoreski koncertowe na fort. Paderewskiego 274
Hungaria, poemat symf. Liszta 110 Hymn narodw 24 kaprysy na skrzypce Paganiniego 35, 38
Verdiego 124 Hymn olimpijski R. Straussa 250 Karelia, suita symf,. Sibeliusa 225 Karowicz Jan
(18361903) 275 Karowicz Mieczysaw
Ibsen Henryk (18281096) Peer Gynt 221, (18761909) 156, 275280^ 2,83;, tw<?
223 rgo<^ fan^e^ fcy^-
Idea, komedio-opera Moniuszki 134 Idealy, poemat cowy 276278; pieni 276; poematy symf. 278
symf. Liszta 110 Iakpwicz Kazimiera (ur. 1892) 280; Serenada 275, 276; Symfonia..,Od-
295 Impresje brazylijskie na ork. symf. rodzenie" 276 ,
Respighiego Karmaniol, komedio-opera Moniuszki 134
258 Karnawa rzymski, uwertura koncert. Berlioza 95
impresjonizm, 229, 242 Karnawal wiedeski na fort. Schumanna 50
'' Impromptu-kaprys na fort. Zarbskiego 153 Kartka z albumu Chopina 84 Kataloni, rapsodia
Impromptu passionn na fort. Musorgskiego 178 ork. Albniza 240 Kaulbach Wilhelm (1805
Impromptus Chopina 76, 84; Schuberta 21; 74) 110 Kawaler srebrnej ry, opera R. Straussa
Schumanna 51 248
d'Indy Vincent (18511931) 215 Intermezzo, 249
opera R. Straussa 249 Mndukcja i Polonez C Kcik dziecicy na fort. Debussy'ego 234 Ktski
Chopina 85 Iflamy na fort. Baakiriewa 171 de Apolnary (182579) 38 Kivi Aleksis (1834
1'Isle Rouget 90 Iwan Susanin, opera Glinki 93 72) 225 Knial Igor, opera Borodina 179,
Iwanowska Wittgenstein Karolina zob 181-182 Kobieta bez cienia, opera R. Straussa 249
Wittgenstein Iwaszkiewicz Jarosaw (1894 Kochanowski Jan (153084) 132 Kochaski
Pawe (18871934) 289, 293,
1980) 294,295 295, 298
Jagieilo w Tenczynie, opero-wodewil Elsnera 60 Koi b erg Oskar (181490) 60 Koysanka na
Janek, opera eleskiego 155 Japanische Festmusik fort. Chopina 75, 77,83; na skrzypce i fort.
R. Straussa 250 Jarmark soroczyski, opera Szymanowskiego 296 Kolysanki na fort.
Musorgskiego 172, 178 Jarocki Feliks Pawe Zarbskiego 153 koncert: fagotowy Webera
(17901864) 63 Jasklka, opera Puccniego 254 28; fortepianowy Brahmsa 207, 208210, 211,
Jellenta Cezary (18611935) 283 Aneta (XIX Chopina 65-66, 67-69, 71, 72, 74, 76,
w.) 269 Czajkowskiego 192194, 198, Dyofaka 170, de
Falli 243244, Griega 219, 221, Gyrowetza
59, Rimskiego-Korsakowa 184, Liszta 102_ 103,
Mendelssohna 41, 45, Noskowskiego 156,
Paderewskiego 269, 274, IUcYunax$b-wa 263,
264265, 266, Respighiego 255, 258,
Ryckiego 284, 287, Schumanna
5153, 56, Skriabina 259260, Webera.
28, eleskiego 155; klarnetowy Webera
309
28; skrzypcowy Brahmsa 204206, 211, Ldw Anatol (18551914) 184, 188, 259
Czajkowskiego 197198, Dvofaka 170, Lafont Karol Filip (17811839) 3536
Karowicza 276278, Mendelssohna 41, 4347, Lalo Edward (182392) 218 de Lamartine
53, Paganiniego 38, 39, L. Ryc-kiego 287, Alfons (17901869) 12, 110
Schumanna 51, Sibeliusa 226, R. Straussa 245, Medytacje 110
Szymanowskiego 293, 294, 298, Wieniawskiego Landowska Wanda (18771959) 243
147, 148149; wiolonczelowy Dvofaka 170, Lanner Jzef (180143) 79 Largo Chopina
Saint-SaSnsa 218, Schumanna 51 Koncert 84 lassan 101
gregoriaski, Koncert w tonacji miksoli- Lata wtdrwkek na fort. Liszta 100, 101, 118
dyjskiej Respighiego 255 Koncert wojskowy Layigna Yincenzo (17761836) 120 Leci hicie
Lipiskiego 36 Konopnicka Maria (1842 z drzewa, pie Chopina 85 Legenda na fort.
1910) 155, Paderewskiego 274; L. Ryckiego 282; na
156, 159 skrzypce Wieniawskiego 151 Legenda o Jzefie,
Konrad Wallenrod, opera eleskiego 155 balet R. Straussa 249 Legendy na ork. Dvofaka
Kontredans Ges Chopina 62, 76 Konzertstuck 169; Sibeliusa 225,
Schumanna 51; Webera 29 Kopciuszek, opera 226
Rossiniego 27 Korsakow-Rimski Mikoaj (1844 L ei ch te nt ri tt Hugo (18741951) 78 Letio
1908) 171, 172, 174, 181, 182189, 191, czyli Powrt do ycia, utw. instr.-wok.
254, 259; twrczo: koncert 184; opery 186 Berlioza 91 Lenau Mikoaj (1802
187; symfonie 182183, 184, 186187; 50) 110
utw. symf. 184186 Faust 110 Leoncavallo Ruggiero (1858
Praktyczny podrcznik harmonii 188, Zasady 1919) 251
instrumentacji 188 Pajace 251 j
Korsarz, uwertura koncert. Berlioza 91 Kossak Lermontow Micha (18Hf41) 12, 171
Juliusz (182499) 57 Komian Stanisaw (1837 Urwisko 263
1922) 60 Kko Baakiriewa 171, 192 Kko Leszek Biay, komedio-opera Elsnera 60
Bielajewa 184, 192 Krakowiak, pie Leszetycki Teodor (18301915) 268, 269
Noskowskiego 159 Krakowiak fantastyczny na Libusza, opera Smetany 163 Liii chce piewa,
fort. Paderewskiego operetka L. Ryckiego 286 Lipiski Karol
268, 274 (17901861) 36, 73, 278
Krasiski Zygmunt (181259) 57, 85, 155 Koncert wojskowy 36
Kraszewski Jzef Ignacy (181287) 132, Liszt Franciszek (181186) 9, 41, 71, 108
284 112, 118119 137, 151, 152, 156, 160, 180,
Chata za wsi 270; Stara baf 155; Witolo- 219, 221; twrczo: fort. 38, 100, 101102,
rauda 137 110, 118, 148, koncerty 102 103, 148, 149,
Krg pieni Schumanna 53, 54 Kreisleriana na fort. opery 103, poematy symf. 109, 110111,
Schumanna 50 Krl Elfw, pie Schuberta 1719 symfonie 109110 Litania do Marii Panny
Krl Kofetua, poemat symf. L. Ryckiego 284 Szymanowskiego 296 Litanie ostrobramskie
Krl Lear, uwertura koncert. Berlioza 91 Krl Moniuszki 133 Lisia OuintiUa, opera
okietek czyli WUliczanki, opero-wodewil Noskowskiego 159 Locatelli Pitro (16951794)
Elsnera 60 35 Lahengrin, opera Wagnera 104, 105, 106, 111,
Krl Roger, opera Szymanowskiego 294 118, 127
Krlewskie Konserwatorium Muzyczne w Brukseli Lombardczycy, opera Verdiego 121 on g John
152 (XIX w.) 253 Loteria, komedio-opera Moniuszki
Krlowa Jadwigar opero-wodewil Elsnera 60 134 L on nr o t Eliasz (180284) Kaleuala 225
Krtkie ycie, opera de Falli 241 Krumine, kantata Lucca Paulina (18411908) 150 Lully Jean
Moniuszki 137 Ku plamieniem, poemat symf. Baptiste (163287) 97 Luter Marcin (1483
Skriabina 262 Kujawiak na skrzypce 1546) 42
Wieniawskiego 151 Kukieki mistrza Piotra, opera
de Fam 243 Kullewo, utw. instr.-wok. Sibeliusa 225 abdzi piew, pieni Schuberta 20
Kurpiski Karol (17851857) 60, 78; abd z Tuoneli na ork. symf. Sibeliusa 226
komedio-opery: Krlowa Jadwiga, ^abobon czyli
Krakowiacy i Grale, garnek na Czorsztynie 60 Madama Butterfly, opera Pucciniego 252, 253|
kwartet: fortepianowy Noskowskiego 156, Schu- Madonna, kantata Moniuszki 137
berta 20; smyczkowy Borodina 181, Debussy'e-go :
233, Noskowskiego 156, Schuberta 20, &
Schumanna 54, Smetany 163, Szymanowskiego Maeterlinck Maurycy (18621949) 23lf
294, 296, eleskiego 155 kwintet fortepianowy Peleas i Melizanda 231 Makbet, poemat
Ryckiego 284, Schuberta 20, ..Schumanna 54, symf. R. Straussa 245;
Zarbskiego 153
Verdiego 121, 122
malaguefta 234
Malaguena na fort. Albniza 240 Mallarm
Stefan (184298) 229, 235
Popoudnie fauna 230 Maa suita na
fort. Debussy'ego 230
310
Macuyski Witold (19141977) 273 Myn diabelski, opera' L. Ryckiego 286 Moc
Magorzata przy koowrotku, pie Schuberta 20 przeznaczenia, opera Verdiego 124 Moja matka
Manfred, symfonia Czajkowskiego 199, 203 g na fort. Ravela 235 Moja ojczyzna, poematy
Mangeot Manfred (XIX w.) 152 symf. Smetany 163,
Manni, opera Paderewskiego 268, 270 164165
Manzoni Aleksander (17851873) 127 Moja pieszcz tka, pie Chopina 85 Moments
Maria Egipcjanka, opera Respighiegd 258 musicawe na fort. Schuberta 21 Mona Liza
Mariette Edward (182181) 125 Gioconda, preludium symf. L. Ryckiego 283
Marsylianka, instr. Berlioza 90 Moniuszko Stanisaw (181972) 85, 130
Marsz Rakoczego, instr. Berlioza 96; Liszta 101 146, 154; twrczo: Bajka 133134, 137;
Marsz wojskowy Chopina 59 kantaty, ballada 145; opery 134136, 137, 138
Marsz aobny Chopina 62 139, 140144, 145, 162; pieni 132; piewniki
Marzenia, poemat symf. Skriabna 261 domowe 132, 133, 137 Pamitnik do nauki harmonii
Mascagni Piotr (18631945) 251 145 Monteyerdi Claudio (15671643)
Rycersko wieniacza 251 Maska, poemat symf. Orfeusz
Skriabina 262 Maski na fort. Szymanowskiego 258 Morskie Oko, uwertura koncert.
292, 293 Massenet Jules (18421912) 214 Noskowskiego
M a t e j k o Jan (183893) 57, 280, 282 Mayer 156
Barbara (XIX w.) 66 Mazepa, opera Morze, tryptyk symf. Debussy'ego 232 Moscheles
Czajkowskiego 198; poemat Ignacy (17941870) 75, 80, 81 Moto perpetuo
Liszta 110 na skrzypce z ork. Paganiniego 38 Motyle na fort.
mazurki 79; Chopina 61, 62, 72, 74, 75, 76, 78; Schumanna 50, 51 motyw przewodni 278; w
Skriabina 261; Szymanowskiego 295, 298 twrczoci: Czajkowskiego 199; Francka 216;
Mazzini Giuseppe/180572) 122 Meck Rimskiego-Korsakowa 184; Musorgskiego 173; R.
Nadieda von 196, 229 Meduza, opera L. Straussa 249; Wagnera 106, 114; Webera 31
Ryckiego 283 Melodia, pie Chopina 85 Movimento perpetuo na skrzypce z ork. Pagani-
Mendelssohn Bartholdy Feliks (1809 niego 38
1847) 21, 4052, 71, 72, 73, 81, 91; twrczo Mozart Wolfgang Amadeus (175691) 13, 24
4147 (fort. Pieni bez slw 41, 42, .koncerty Donjuan 63, 76; Requiem 76; Wesele Figara 24
41, 4344, 4547, symfonie 42, uwertury Mozartiana, suita Czajkowskiego 199 Msza aobna
40, 43) Mendes Catulle (18411909) 274 Moniuszki 133 Murger Henryk (182261) 251
Mennet, na fort. Paderewskiego 268 Menuet Musorgski Modest (183981) 172178;
antyczny na fort. Ravela 234 Me.nuhin Jehudi twrczo: opery 172, 173, 174, 178, 184;
(ur. 1916) 45 Merekowski Dymitr (1865 utwory fort. 178; Obrazki z wystawy 175178
1941) 283 Merimee Prosper (180370) 214 Muzyka do Snu nocy letniej Mendelssohna 43
Metamorfozy na ork. symf. Respighiego 258; Muller Wilhelm 20
R. Straussa 250
Metopy na fort. Szymanowskiego 292 Na pustyni na fort. Paderewskiego 274
Meyerbeer Giacomo (17911864) 71, 90 Na zgliszczach Warszawy na ork. L. Ryckiego 287
Robert Diabel 85 Nabuchodonozor, opera Verdiego 120, 121
Mczestwo u.'. Sebastiana, balet Debussy'ego 233 Nad Utrat, kantata Noskowskiego 159
Miaskowski Mikoaj (18811950) 188 Nagrobek Couperina, suita Rayela 235
Michalowski Aleksander (18511938) 282 Narcyz na skrzypce i fort. Szymanowskiego 292
Miciski Tadeusz (18731919) 291, 294 Narodowe Towarzystwo Muzyczne 216,
Mickiewicz Adam (17981855) 12, 17, Navarra na fort. Albniza 240
72, 73, 74. 85, 92, 131, 132, 274 Dziady 31, 145; Neue Zeitschrift fur Musik" 68
Konrad Wallenrod 82, 155; Pani Twardowska 145; Niania i ja na fort. Musorgskiego 178
Sonety 145; witezianka 83 Nidecki Tomasz (180652) 62
Mikuli Karol (182197) 83 Milczca kobieta, Nie wydane dotychczas pamitniki po Chopinie
opera R. Straussa 249, 250 Milda, kantata Karowicza 276
Moniuszki 137 Mio Danae, opera. R. Straussa Niemcewicz Julian Ursyn (17571841)
250 Mio i ycie kobiety, pieni Schumanna 53 piewy historyczne 130
54 Mio poety, pieni Schumanna 53, 54 Niemiecka Izba Muzyczna 250
Miroirs na fort. Ravela 234 Mirty, pieni Niemieckie requiem Brahmsa 207, 211
Schumanna 53, 54 / Miscellaneo na fort. Nieszpory sycylijskie, opera Verdiego 124
Paderewskiego 274 Mity na skrzypce i fort.
Szymanowskietro :
292. 293
Mlada, opera Rimskiego-Korsakowa 186 Niemiertelny Kociej, opera Rimskiego-Korsakowa
Moda Polska w muzyce 281282 187
Nietzsche Fryderyk (18441900) Tako ntcte
Zarathustra 245 - .;
Nijola, kantata Moniuszki 137 -v
-'?
311
Noc majowa, opera Rimskiego-Korsakowa 183 pighiego 258, Rossiniego 2327, L. Ryc-
184 kiego 283, 284, 286, Schuberta 23, Smetany
Noc na ysej Grze, fantazja symf. Musorgskiego 172 161162, R. Straussa 248249, 250,
173, 195 ' Szymanowskiego 291, 294, Verdiego1 122
Noc w Madrycie, uwertura koncert. Glinki 96 129, Wagnera 103, 104107, eleskiego -155
Noc wigilijna, opera Rimskiego-Korsakowa 186 Opera, i dramat Wagnera 112.
Noce w ogrodach Hiszpanii na ork. symf. de Falli operetka 213; w twrczoci: Offenbacha 213, L.
242 Ryckiego 286
Nocleg w Apeninach Moniuszki 134 Opowiastki przyrodnicze, pieni Ravela 235
Nocna podr i wschd- sloca, poemat symf. Opowieci Hoffmanna, opera Offenbacha 213
Sibeliusa 225, 226 Opowie o niewidzialnym grodzie Kitieu, opera
Nocny pochd na ork. symf, Liszta 110 Rimskiego-Korsakowa 187
nokturn 79 Orfeusz, poemat symf. Liszta 110; opera Monte-
Nokturn na fort. i ork. Respighiego 255 yerdiego 258
Nokturn i Tarantela na skrzypce i fort. .Szyma- Orfeusz ui piekle, operetka Offenbacha 213
nowskiego 292 Orowski Antoni (181161) 62, 74
Nokturny Chopina 62, 71, 74, 75, 76, 80; Debus- Osiski Ludwik (17751838) 85
sy'ego 230231; Dvofaka 169; Ryckiego 282 Ostrowski Aleksander (182386) 184, 198
N o s k ow s k i Zygmunt (18461909) 155 159, Otello, opera Rossiniego 27
275, 281, 282, 289; twrczo: kwartety 156, Otello, opera Verdiego 128,-129
opery 159, pieni 159, poemat symf. Step 156 Oenek, opera Musorgskiego 172
158,, 181, symfonie 156, 159, uwertura 156,
piewnik dla dzieci 156 < Paderewski Ignacy Jan (18601941)
Noveletta-Kaprys na fort. Zarbskiego 153 267275, 282, 289; twrczo: opery Manru
Noveletty na fort. Schumanna 50 Nowe 268, 270, 274, symfonia 270271, 274, utwory
Czasopismo Muzyczne" 48 nowoniemiecka szkoa na fort. 268, 270, 274, na fort. z ork.
244 Nowy Don Kiszot, komedio-opera Fantazja polska, Koncert 269, 270, 274
Moniuszki 134 Pa ga ni ni Niccolo (17821840) 3440,
48, 50, 63, 90, 91, 95; twrczo 3839
Oberon, opera Webera 29, 31, 32 Obertas na skrzypce Paisiello Giovanni (17401816) 24, 38
Wieniawskiego 151 Oberto, ksi. San Bonifacio, Pajace, opera Leoncavalla 251
opera Verdiego 120 Obz Wallensteina, poemat symf. Pamitnik do nauki harmonii Moniuszki 145
Smetany 160 Obrazki krymskie na fort. Pan Twardowski, balet L. Ryckiego 283,
Musorgskiego 178 Obrazki z wystawy na fort. 284286
Musorgskiego 175 Pani Twardowska, ballada Mickiewicza 145
178 Pani Walewska, opera L. Ryckiego 286
Obrazy na fort. Debussy'ego 232233 Obrochta pantomima 194 Paria, opera Moniuszki 145
Bartek 270 Oceania"?, poemat symf. Sibeliusa parlando 231
225, 226 Od kotylkt do grobu, poemat syinf. Parsifal, opera Wagnera 118
Liszta 109 Od wiosny fa wiamy, III Symfonia passacaglia 210
Noskowskiego Paul Jean (1763-1825) Fliegeljahren 51 Pawana
dla zmarlej infantki na fort. Ravela 234 Pedrell
.. OJa do Fnri&itltantotai' Debussy'ego 233 Filip (18411922), 238, 239, 241,
244
' OrfrodU#, ^^^| Karowicza 276 Peer Gynt na ork. symf. Griega 221223 Peleas
Odwieczne pit^Klx>tataM.svmf. Karowicza i Melizanda, opera Debussy'ego 231 Perkowski
'..278 '" *&&*mp'?.<;-.:. Piotr (19011973) 273 P et ra r ka Francesco
Oehleni'cl^M^HH|^I?79ri-1850) 160 (130474) 12, 137 Picasso Pablo (1881
214; 1973) 242 Pierwsza kara na fort. Musorgskiego
twrczo: jQBfBE^BH^;|ifca 213. 178 Piercie Nibelunga, opera Wagnera 114, 117
*
eg 118
Ogl opera pieni, w twrczoci: Brahmsa 211, Chopina 85,
w Karowicza 276, Musorgskiego 175, Moniuszki
1S1, 132, 133, Noskowskiego 159, s
Paderewskiego 274, Ravela 235, Schuberta x J4
r20, Schumanna 5354, Szymanowskiego ^
93, go- $88,^89, 291, 294, 295, 296, 298
J na fort. Mendelssohna 41, 42 tatkt
mierci, pieni Musorgskiego 175 tffskit
Szymanowskiego 296 Noskowskiego
159; Ravela 235 IBibeHfHi 226
Szymanowskiego 291
Szymanowskiego 294
312
PieSni wdrowca na fort. Paderewskiego 274 Przygody Sowizdrzaa, poemat symf. R. Straussa
pie: deklamacyjna 1617; 245246
przekompono-.wana 1516; wariacyjna 15 Pskowianka, opera Rimskiego-Korsakowa 183
PieS o nocy III Symfonia Szymanowskiego 292 Pstrg, pie Schuberta 15, 20 Psyche, obraz
Pie Roxany Szymanowskiego 294 sceniczny de Falli 244; poemat
Piei weneckiego gondoliera na fort. Mendelssohna symf. Francka 216 Ptaki, suita ork. Respighiego
42 258 Ptaszek prorokiem na fort. Schumanna 51
Pie wieczorna Moniuszki 132 Puccini Giacomo (18581924) 251254.
Piei wiosenna na fort. Mendelssohna 42 284
Pikna Helena, operetka Offenbacha 213 Cyganeria 251, 252; Gianni Schicchi 254;'
Pikna mynarka, pie Schuberta 20 Madama Butterfly 252, 253; Tosca 252
Pinie rzymskie, obrazy symf. Respighiego 255, 257 253; Turandot 254
Pleyel Kamil (17881855) 74 Pudeko z zabawkami na fort. Debussy'ee;o 234
Plasz.cz, opera Pucciniego 254 Puszkin Aleksander (17991837) 12, 92,
Pocaunek, opera Smetany 163 171, 173, 187, 199
Pochonita katedra na fort. Debussy'ego 234 Cyganie 263; Eugeniusz Oniegin 196
Podarki gwiazdkowe na fort. Zarbskiego 152
Podr zimowa, pieni Schuberta 20 Rachmaninow Sergiusz (18731943)
Poemat ekstazy na ork. symf. Skriabina 261 262 258, 263267; twrczo: koncerty 263, 264
Poemat-nokturn, Poemat udrczenia na fort. Skria- 265, 266, opera Aleko 263, symfonie /264,
bina 262 265, 266 Racine Jean (163999) 45 Radosna
poematy smyfoniczne w twrczoci: Czajkow- uwertura Smetany 160 Radziwi Antoni (1775
skiego 192, Francka 216, Karowicza 278 1833) 63, 85 Rameau Jean-Philippe (1683
280, Liszta 109111, Noskowskiego 156 1764) 97 Rapsodia hiszpaska Chabriera
158, Rachmaninowa 265, L. Ryckiego 283, 218; Liszta
284, 287, Saint-Saensa 218, Sibeliusa 225, 118; Ravela 234235 Rapsodia litewska,
Skriabina 261, 262, Smetany 160, 163, R. poemat symf. Karowicza
Straussa 245 278 Rapsodia na temat Paganiniego na fort. z
Poi Wincenty (180772) 74, 85 ork.
Polna ryczka, pie Schuberta 20 Rachmaninowa 266 Rapsodie sowiaskie
Polonaise brillante na fort. Webera 29 Dyofaka 167, 169 Rapsodie wgierskie Liszta 101
Polonez na 6 fort. Kalkbrennera 71 102, 118 Ravel Maurycy (18751937) 178,
Polonez-fantazja Chopina 75 228.
Polonez uroczysty na ork. symf. L. Ryckiego 287 233238; twrczo: koncerty 238, opery
Polonezy Chopina 59, 62, 74, 75, 76, 77, 78; 234235, 236237, pieni 235, utwory
Wieniawskiego 147, 151 fort. 234, 235, 236, utwory ork. 234 Reger Maks
Poawiacze perel, opera Bizeta 214 '(18731916) 289 Rellstab Jzef (XIX w.) 72
Popoudnie fauna, preludium ork. Debussy'ego 230 Remenyi Edward (182898) 207 Requiem
Pory roku na fort. Czajkowskiego 195 Berlioza 95; Brahmsa 207; Dvofaka
Pose, pie Chopina 65 170; Mozarta 75; Verdiego 127 Respighi
Potpienie Fausta, legenda wok.-instr. Berlioza 95 Ottorinp (18791936) 188, 254258
96 Fontanny rzymskie 255256; Pinie rzymskie
Potna Gromadka 172, 178, 179, 182, 186, 191 255, 257; Ptaki 258; Uroczystoci rzymskie
Pour le piano Debussy'ego 234 255, 257
Poegnanie Ojczyzny, polonez Ogiskiego ,77 Rienzi, opera Wagnera 104 Rigoletto, opera
Praktyczny podrcznik harmonii Rimskiego-Kor- Verdiego 122, 123, 124 Rimski-Korsakow zob.
sakowa 188 Praska Wiosna" 165 Korsakow Romanse na fort. Schumanna 50
Precz z moich oczu, pie Chopina 65, 85 Romeo i Julia, symfonia Berlioza 95; uwertura
preludia 7980, 81; na fort. Chopina 74, 76, 81; Czajkowskiego 192, 203; opera Gounoda
Liszta 110111; na fort. Rachmaninowa 266; 214 '
Ryckiego 282; Skrabina 261; Ronda Chopina 62, 77, 84
Szymanowskiego 288 Rondo d la Krakowiak Chopina 68, 64, 66, 76
Preludia, poemat symf. Liszta 110111 Rondo brillante na fort. Webera 29, 45
Preludium, aria i fina; Preludium, chora i fuga Rossini Joachim (17921868) 2328, 35,
Francka 216 77, 119
Preludium i fuga podwjna na fort. Karowicza 276 Cyrulik sewilski 23, 2427; Stabat Mater 27,
Prokofiew Sergiusz (18911953) 188 28; Wilhelm Tell 27
Prometeusz, poemat symf. Liszta 110; Skriabina Rosyjskie Koncerty Symfoniczne 184
262
Rosyjskie Towarzystwo Muzyczne 170, 17/1
Re i ciernie na fort. Zarbskiego 153 ',
pie Moniuszki 132
klty myliwy, poemat symf. Francka 216 Ryck? Aleksander (18451914) 282
Rycki Ludomir (18841953) 275, 281287,
313
289j twrczo: balety 286, opery 286, Skriabin Aleksander (18721915) 258, 239
287; operetka 286, poematy 287, utwory 263, 289; twrczo: koncert fort. 259260,
jrk. 283, 284, 287 poematy symf. 261262, 263, symfonie 261
Rubinstein Antoni (182994) 150, 171, 189 Slopiewnie, pieni Szymanowskiego 295
Rubinstein* Artur (ur. 1886) 242, 289, Sowacki Juliusz (180949) 12, 57,
290 295 > Rungenhagen Karol Fryderyk (1778 283 Balladyna 155 72
1851) .
iO f
Slowo o puku Igora 181 . ,
Rusaka, opera Dargomyskiego 170; Dvofaka Smetana Bedfich (182484) 160164; t
170 Jbisan i Ludmia, opera Glinki 93 czo: kwartety 160, 163, opery 161, 162*
94 163, poematy symf. 160, 163, 164
E skaSi wieniacza, opera Mascagniego 251
dziecice, pieni Szymanowskie o 295 \rd III,
poemat symf. metany 160 R>tard Jzef
Smutna opowie, poemat symf. Karowicza 280
Sofokles (496406 p.n.e.) 44, 248
Mieczysaw (ur. 1899) 295 sonata: fort. w twrczoci Brahmsa 212, Cho-
pina 62, 68, 75, 76, 83, Czajkowskiego 198,
Sadko, opera Rimskiego-Korsakowa 183, 186 Griega 224, Paderewskiego 270, 274, Rach-
187 maninowa 266, Schuberta 21, Schumanna
Saga, poemat symf, Sibeliusa 225 51, Skriabna 261, Szymanowskiego 289, 291,
294; skrzypcowa w twrczoci Francka 216,
Saint-Saens Kamil (18351921) 216, 217 Griega 219, Paganiniego 38; wiolonczelowa
, 218 Chopina 85
Salambo, opera Musorgskiego 172 Sonatina na fort. Ravela 234
Salieri Antonio (17501825) 13, 98 Sonaty dla modziey na fort. Schumanna 51
Salonu, -opera R. Straussa 248 Sonety krymskie Moniuszki 145
Samsm i Dalila, opera Saint-Sa6nsa 218 Spfica Nakadowa Modych Kompozytorw
Sand George (180476) 74, 75 Polskich 281, 283, 289
Sarasate Pablo (18441908) 239 Sprzedana narzeczona, opera metany 161 162
Sardou Wiktor (18311908) 252 Sroka zodziej, opera Rossiniego 27
Sceny dziecie.ce na fort. Schumanna 50, 51 Stabat Maier Dvofaka 170; Rossiniego 28;
Sceny historyczne, suita symf. Sibeliusa 226 Szymanowskiego 296
Sceny lene Schumanna 50, 51 Stanisaw i Anna Oiwiecimowie, poemat symf.
scherzo 81; Chopina 70, 74, 76, 81; Borodina 179 Karowicza 280
Scherzo capriccioso na ork. Dvofaka 169 Staczyk, scherzo symf. L. Ryckiego 282
Scherzo-tarantela Wieniawskiego 151 Stara ba, opera eleskiego 155
Schiller Fryderyk (17591805) 12, 19, 20, 110, Staronorweski romans z wariacjami na 2 fort.
121, 122, 160 Griega 224
Schmidt Jerzy 15 Stasow Wodzimierz (18241906) 97, 171, 176
Schubert Christian (173991) 15 Stefanowicz Dominik 130, 131
Schubert Franciszek (17971828) 1123, 48, Step, poemat symf. Noskowskiego 156, 157 159
79, 81; twrczo: chralna 23, fortepianowa Straszny dwr, opera Moniuszki 140 144
20, 21, kameralna 20, operowa 23, pieni Strauss Jan (182599) 79
1420, symfonie 13, 14, 21, 22, 41 Strauss Ryszard (18641949), 244250, 278,
Schumann Klara (181996) 48, 49, 207 289; twrczo: balet 249, opery 248 249,
Schumann Robert (181056) 21, 41, 47 56, poematy symf. 245 246, 247, symfonie 247
71, 73, 82, 83, 84, 112, 160, 207; twrczo: 248, 249
koncerty 54, opera Genowefa 54, pieni 53 Strawiski Igor (18821971) 188, 291 Wesele
54, symfonie 49, 5556, utwory: fortepianowe 295
5051, kameralne 54 le Sueur Jean (17601837) 87
Scott Walter (17711832) 12, 20, 132 Suita antyczna, Suita hiszpaska na fort. Albeniza
Sechter Simon (17881867) 14 240
Seguidiila na fort. Albeniza 240 Suita polska na fort." Zarbskiego 152
Serenada na ork. smyczk. Czajkowskiego 198; Suita z czasw Holberga na fort. Griega 223
Karowicza 276; Mendelssohna 45 Suit bergamasgue na fort. Debussy'ego
Serenada-bwleska, Serenada hiszpaska na fort. Suity: na ork. Dvofaka 169; na 2 f rt. Rach-
Zarbskiego 153 maninowa 266
Serenady na ork. Dvcfaka 169 symfonia w twrczoci: Berlioza 88 90, 91, 95,
Seyilla na fort. Albeniza 240 97, 100; Borodina 179, 180; Brahmsa 207, 208,
Shelley Percy (17821822) 12 209210, 211; Czajkowskiego 190, 191 201,
Sibelius Jan (18651957) 219, 224227 202203; Dvfaka 167169; Francka 216
Sienkiewicz Henryk 157, 158, 271 217; Karowicza 276; Rimskiego-Korsakowa
Sinfonia domestica R. Straussa 247248 182, 183, 184, 185; Lalo 218; Liszta 110;
Sinfonietta na ork. Rimskiego-Korsakowa 184 Mendelsso na 42; Noskowskiego 156, 159;
Siostra Angelica, opera Pucciniego 254 Paderewskiego 270271, 274; Rachmaninowa
Skarga dziewczyny, pie Schuberta 20 264, 265, 266; Saint-Saensa
Skowroneczek piewa, pie Noskowskiego 159
314
218; Schuberta 13, 14, 21, 22, 41; Schumanna Tamara, poemat symf. Baakiriewa 171 Tango na
49, 55; Sibeliusa 226; Skriabina 261; Smctany fort. Albeniza 240 Taniec andaluzyjski na fort.
160; R. Straussa 245, 247248, 249; Szyma- Granadosa 241 Taniec czarownic na skrzypce i
nowskiego 289, 292, 298; eleskiego 154 ork. Pagani-
156, 159 niego 38
Symfonia alpejska R. Straussa 249; bohaterska Taniec ognia, suita ork. de Falli "242 Taniec
Borodina 179180; Boski poemat Skriabina 261; mierci, poemat symf. Saint-Saensa 218 Taniejew
dantejska Liszta 110; domowa (Sinfonia Sergiusz (18561915) 259 Tannhauser, opera
domestica) R. Straussa 247284; elegijna Wagnera 104, 105, 111 Tace na harf i ork.
Noskowskiego 156; fantastyczna Berlioza 88 Debussy'ego 234 Tace galicyjskie na fort.
90, 97, 100; faustowska Liszta 110; grska Zarbskiego 152 Tace hiszpaskie na fort.
(poemat symf.) Liszta 109110; hiszpaska Lalo Albniza 240; Granadosa 241
218; ,.Hymn pochwalny" Mendelssohna 42; Tace norweskie na fort. Griega 224 Tace
Niedokoczona Schuberta 2122; Od wiosny do polskie na fort. Paderewskiego 274;
wiosny Noskowskiego 159; Odrodzenie" Kar- Szymanowskiego 295 Tace sowiaskie na fort.
lowicza 276; reformacyjna Mendelssohna 42; Dvofaka 167 Tace symfoniczne Griega 224;
reska Schumanna 49, 55; Romeo i Julia Berlioza Rachmaninowa
95; szkccka Mendelssohna 42; tragiczna Schuberta 266
21; triumfalna Smetany 160; wioska Tace szkockie na fort. Chopina 76 Tace
Mendelssohna 42; alobno-trium-falna Berlioza wgierskie na fort. Brahmsa 207, 212;
95; ,? Nowego wiata" Dvofaka 167169 Liszta 100, 101 Tarantela Chopina 76, 84
Symphonie concertante Szymanowskiego 298 Taras audiencji iwiatla ksiyca na fort. Debus-
Syrokomla Wadysaw (182362) 132 sy'ego 234
Szeherezada, suita symf. Rimskiego-Korsakowa Tasso Toruat (1544-^95) 110 Tasso, poemat
184185; uwert. Rav la 234 Szekspir Wiliam symf. Liszta 110 Tetmajer-Przerwa Kazimierz
(15641616) 12, 32, 40 43, 44, 91, 95, 97, (18651940)
110, 122, 192, 199, 203, 214, 245 155, 159, 276, 288 Thalberg Zygmunt (1812
Henryk IV, Wesoe kumoszki z Windsoru 128 71) 74 Thomas Ambroy (181196) 214
Szeluto Apolinary (1884-1966) 281, 289 Toccata na fort. i ork. Respighiego 258; na
Szkol gry skrzypcowej Wieniawskiego 191 fort. Schumanna 51 Tosca, opera Pucciniego
Szpinalski Stanisaw (190157) 273 Sztompka 252, 253 Tragiczna uwertura Brahmsa 208
Henryk (190164) 273 Szymanowska Maria Tramata, opera Verdiego 123, 124 Trio elegijne
(17901831) 63 Szymanowski Karol (1882 Rachmaninowa 263 Trio fortepianowe
1937) 156, 275, 278, 281, 283, 288299; Debussy'ego 233 Tristan i Izolda, opera
dziaalno pedagogiczna 296; twrczo: balet Wagnera 115116 Trojanie (Zdobycie. Troi,
Harnasie 295, 296-297, 298, koncerty 293, Trojanie w Kartaginie),
294 298, kwartety 294, 296, 298, opery 291, opera Berlioza 97
294, pieni 288, 289, 291, 294, 295, 296, Stabat Trjktny kapelusz, balet de Falli 242243
Mater 296, symfonie 289, 290, 292, 298, utwory: Trubadur, opera Verdiego 123, 124 Tryptyk
fort. 288, 289, 290, 291, 292 294, 295, botticelliaski na ork. Respighiego 258 Trzech
skrzypcowe 292, 293 .- Wychowawcza rola kultury Budrysw, pie Moniuszki 131 Trzy piewy
Moniuszki 131 Turandot, opera Pucciniego 254
Turczyski Jzef (18891954) 273 Turek we
- Woszech, opera Rossiniego 27 Turgieniew Iwan
(181883) Trzy spotkania
280
m Tuwim Julian (18941953) Slopiewnie 295
Tydzie Sibeliusa" 227
muzycznej w spolecze-># stime 296 Urban Henryk (18371901) 275
Uroczystoci rzymskie, obrazy symf. Respighiego
na niegu na fort. Debussy'ego 233 " 255, 257
dziewczyna, pie Schuberta 15, 16, 20 o, Urwisko na ork. symf. Rachmaninowa 266
opera Rimskiego-Korsakowa 184 krOowna, Uskrzydlony poemat, poemat fort. Skriabina 262
balet Czajkowskiego 199, 200 ; Utwory charakterystyczne na fort. Albeniza 240
norymberscy, opera Wagnera 115117 dla Utwory symfoniczne Griega 224
dzieci-Noskowskiego 156 i domowe Uwertura akademicka,'Uwertura tragiczna Brahmsa
Moniuszki 132, 133, 137 t historyczne 208
Niemcewicza 130 Uwertura do Snu nocy letniej Mendelssohna 40, 43
"ku na fort. Albeniza 240 no, fort. 44
Debussy'ego 230 y, poemat Uwertura koncertowa Szymanowskiego 289
symf. Liszta 110 ' t choreogr.
Noskowskiego 159 j na ork. symf.
Musorgskie- 315
Noskowskicgo 159
Smetany 163 a, poemat symf.
R. Straussa
Uwertura uroczysta W miecie dziwne obyczaje, piosenka 66
Rok 1812" Czajkowskiego Wodziska Maria 73 Wojak, pie
198, 203 Uwertura wielkanocna Rimskiego-
Korsakowa 184 Chopina 65 Wokaliza w formie habanery
Ravela 235 Wolf Hugo (18601903) 211
La Yalse, poemat choreogr. Ravela 236 Wolny strzelec, opera Webera 23, 29,
Veni Creator Szymanowskiego 296 Wolski Wodzimierz (182482) 1S W
Verbum nobile, opera Moniuszki 137, 139140 stepach Azji rodkowej na ork. symf. .
Verdi Jzef (18131901) 118, 119129 179, 180181
Aida 124, 125126, 127, Falstaff 128, 129, W Tatrach, uwertura eleskiego 154 '
Otello 128, 129, Nabuchodonozor 120, 121, Wspomnienie na fort. Musorgskiego 17ft S
Rigoletto 122123, 124, Tramata 123, 124, Woyciechowski Tytus 60, 69, 70 ||
Trubadur 123, 124; Requiem 127 Wychowawcza rola kultury muzycznej u> Jpp
YitjO-KTommaso (ok. 164492) 255 \ stwie Szymanowskiego 298 |
Wagner Ryszard (181383) 9, 98, 108, \ Wyrok, opera Noskowskiego 159
112118, 119, 289 l Wyspa umarych, ppemat symf. ~
Lohengrin 104, 105, 106, 111, 118, 127, Parsifal l 265, 266

U8, Piercie Nibelunga 114, 117118, 186, / Wyspiaski Stanisaw (18691907) 2K


piewacy norymberscy 115, 116117, Tannhauser l Wzlot na fort. Schumanna 51
Z Italii, fantazja symf. R. Straussa 243 Z idy
dziecicej, pieni Musorgskiego 17f, Z
mojego ycia, kwartet smyczk. Smetare Z
Nowego wiata, symfonia Dyofika 1$ vt
Z
Polski na fort. Zarebskiego 152 ;Z
ycia na ork. symf. Noskowskiego 159
Zabawy dziecie.ce na fort. Bizeta 215
Zabobon czyli Krakowiacy i Grale, opero-w<
Kurpiskiego 60 '
Zakaz mioci, opera Liszta 103 :
Zaleski Bohdan Jzef (180286) g
Zamek na Czorsztynie, opero-wodewd |8
skiego 60

v:;
Zaproszenie do taca na fort. Webera 5$f
Zarbska Janina (XIX w.) 152 . ?
Zarbski Juliusz (185485) 118,
153 (Kwintet fortepianowy '153,

K
104, 105, 111, 114, 116, 127, Tristan i IzoldaJ
^114 X J15116 . y
walc 79; w twrczoci Chopina 62, 75, 76", 80
Walc-Mefisto na ork. symf. Liszta 110
Walce-kaprysy na fort. Griega 224
Walce szlachetne i sentymentalne na fort. Ravela
235
Walkiria, opera Wagnera 117 Wariacje Brahmsa 212;
Chopina 62, 63, 64 (na temat Mozarta), 66, 71, 76,
77, 84; Paderew-skiego 268, 270; Paganiniego 38;
Rachmaninowa (na temat Correllego) 266, na
temat preludium Chopina 266;
Schumanna* (ABEGG) 51; Szymanowskiego 289
Wariacje symfoniczne Dvofaka 169; Francka 216
Warszawa wyzwolona, poemat symf. L. Ryc-
kiego 287
Warszawianka, prolog symf. L. Ryckiego 283
,Wasilewski Edmund (181446) 132 v
Weber Karol Maria (17861826) 23, 2833, \ Zelter Karol (17581832) 40
pery: Oberon
J Zemsta, opera29, 31, 3233,159 '
Noskowskiego
/eyer Juliusz (18411901) 284
Warszawskie Towarzystwo Muzyczne 154,
155
{ 77; twrczo: koncerty 28, 29; opery V
Euryanthe 29, 31, Oberon 29, 31, 3233, , ^^-
Mldny strzelec 23, 29, 3031; utwory fort. I^J Renu, opera Wagnera 117 '.loty kogucik,
werbunkosz 101 Wergiliusz Publiusz Marek (7019 opera Rirnskiego-Korsake Zmierzch
p.n.e) bogw, opera Wagnera 117 Znaszli ten
kraj, pie Moniuszki 132 Zweig Stefan
(18811942) 250 Zwizek .Muzykw
Niemieckich 247 Zwizek
Nowoweimarski 112 opera Wagnera
117
Eneida 97 weryzm 214, 251 Wesele Figara, opera
Mozarta 24 Wesole kumoszki z Windsoru Szekspira 128
Wesl i szczliwy, pie Moniuszki 132 Wdrowiec,
pie Schuberta 15, 20 Widma, kantata Moniuszki 145
Wieck Fryderyk (17851873) 48' Wieland Krzysztof
(17331813) 32 Wieniawski Henryk (1835
80) 146151, Aretuzy na skrzypce i fort.
skiego 292
Zdobna Herolda, poemat symf. Liszta
eleski Wadysaw (18371921) l
twrczo: koncerty 155, kwartet !
155; symfonie, uwertury 154, 155
ukowski Wasyl (1783-1852) 92
uawski Jerzy (18741915) 284
ycie bohatera, poemat symf. R. Strausw
paryskie, operetka Offenbacha 2j za
cara, opera Glinki 93 .: yczenie,
pie Chopina 65 ywny Wojciech
(zm. 1842) 59, 7?
278; twrczo: Etiudy-kaprysy 151, Koncerty
147, 148, 149, drobne utwory skrzypcowe
151, Szkol gry skrzypcowej 151 Wieniawski Jzef
(48381912) 146 Wilhelm Tell, opera Rossiniego 27
Wiosna, suita Debussy'ego 230 Witrae kocielne na
ork. symf. Respighiego 257 Wittgenstein Pawe
(18871961) 238 Wittgenstein-Iwanowska Karolina
100, 112 Witwicki Stefan (180247) 60, 74, .
85 Wloszka w Algierze, opera Rossiniego 27
)lca chronologiczna kompozytorw XIX w. i pocztku XX w.

1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870


l l
L. v. Beethoven 1827 1854 J. Zarbski

K. M. Weber 1826 1858 G. Puccini


F. Schubert 1828 1860 I. J. Paderey
N. Paganini .1840 1860' I. Albeniz
J. Elsner 1854 1860 G. Mahler
K. Kurpiski 1857 1862 K. Debussy
K. Lipiski 1861 1864 R. Strauss 1
J. Rossini ^ 1868 1872 A. s
1803 H. Berlioz 1869 1873 S. RJ
1804 M. Glinka 1857 1865 J. Sil]
1809 F. Mendelssohn 1847 1873 M. R|
1810 F. Chopin 1849 1874 A. Scl
1810 R. Schumann 1856 1875 M. R:
1811 F. Liszt I
1813 R. Wagner

1813 A. Dargomyski 1869 1876

1813 G. Verdi
1818 Ch. Gounod
1819 S. Moniuszko 1872 1876
1819 J. Offenbach 1880
1822 C. Franek
1824 B. Smetana

1824 A. Bruckner

1825 J. Strauss

1833 J. Brahms

1833 A. Borodin

1835 K. Saint-Saens

1835 H. Wieniawski 1880

1837 W. eleski

1838 G. Bizet 1875


1839 M. Musorgski
1840 P. Czajkowski
1841 A. Dworak
1843 E. Grieg
1844 M. Rimski-Korsakow
1846 Z. Noskowski
A Ce.iarstwe Austriackie

\ jedynie miejscowoci,
\iski, Warszawa 1958)
890 ' 1900 1910
_________
i
l __ l _______!__...
l

1924

1941

1909

1911

1918

1949

1915

1943

1957

1916

1951

1937

1909

1901
89
3 1946

Bartok 1945

90

896
Codaly 1967

1899

1897

1921
:rawiski 1971

1921

izymanowski 1937

4 L. Rycki 1952

1893
1904
1907
1908
1909

You might also like