Wojciech Dutka

Fatalna sia wrogoci. Mit obcoci i

barbarzystwa Rosji i Rosjan w
polskim pimiennictwie
historycznym dotyczcym powstania
styczniowego w latach 1863-1918
Przegld Historyczny 99/3, 429-450

2008
WOJCIECH DUTKA
(Bielsko-Biaa)

Fatalna sia wrogoci.

Mit obcoci i barbarzystwa Rosji i Rosjan
w polskim pimiennictwie historycznym dotyczcym
powstania styczniowego w latach 1863-1918

Celem artykuu jest analiza dziewitnastowiecznych wyobrae dotyczcych Rosji

i Rosjan w historiografii i pimiennictwie powstaym na gruncie sporu o powstanie sty
czniowe. Z perspektywy, jak historykowi daje nowoczesna teoria historiografii, gdy
patrzy ona na histori jako na dyskurs, cigle uaktualniany i nioscy olbrzymi ilo odnie
sie kulturowych, kontekstw i gier narracyjnych. Zarazem, podstawow kategori inter
pretacyjn, do ktrej si odwoam, jest mit1. Wobec wieloznacznoci i amorficznoci tego
pojcia przyjem jasne kryteria mitu historycznego wyrastajcego z koncepcji mitu fun
damentalnego (Jerzy To p o l s k i), a traktujcego mit, jako element wiedzy narracyjnej,
ktr mona odnale na rnych poziomach pisarstwa historycznego. Topolski sformuo

1 Zwraca na to uwag A. W i e r z b i c k i w swoich dwu ostatnich tekstach dotyczcych mitu. Mam na my

li studium, From historiography to Mytography? Myth in the last Fifty Years o f Polish Historioraphy, Acta Poloniae
Historica t. XCI, 2005, s. 133-151 oraz zmieniona wersja tego artykuu opublikowanego w drugim tomie Klio
Polskiej: studia i materiay z dziejw polskiej historiografiipo II wojnie wiatowej, pt. Od historiografii do mitografii?
Mitw historiografiipolskiej ostatniegopwiecza, s. 179-196. Warto take zajrze do prac systematyzujcych nie
co osignicia polskiej historiografii w dziedzinie mitu historycznego. Vide J. M a t e r n i c k i, Mitologizacja ide-
mitologizacja historii. Z rozwaa nad charakterem i spoeczn funkcj historiografii i edukacji historycznej,
Przegld Humanistyczny t. XXXII, 1989, s. 54-68; W. W r z o s e k, Mit i metafora, [w:] Metodologiczne proble
my bada nad dziejami myli historycznej, red. J. M a t e r n i c k i , Warszawa 1990; J. T a z b i r, Mity i stereotypy
w dziejach Polski, Warszawa 1991; Polskie mity polityczne X IX iX X w ieku, red. W. W r z e s i s k i, Wrocaw 1994;
W. W r z o s e k, Historia, Kultura, Metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii, Wrocaw 1995; J. T o p o l s k i,
Jak si pisze i rozumie histori. Problemy narracji historycznej, Warszawa 1996; A. F. G r a b s k i, Historiografia
mitobrstwo mitotwrstwo, [w:] Historia, Mity i Interpretacje, red. A. B a r s z c z e w s k a - K r u pa, d 1996,
s. 29-62; J. T o p o l s k i, Mity a problem prawdy historycznej, [w:] ibidem, s. 15 - 2 7 ; J . S e r c z y k , Legendy i mity
w historiografii polskiej. Od Lecha i Piasta do szkoy krakowskiej, [w:] Midzy Niemcami i Rosj. Studia
ofiarowane Marianowi Wojciechowskiemu, red. W. B o r o d z i e j , P. W i e c z o r k i e w i c z , Warszawa 1997,
s. 199-208; H. S a m s o n o w i c z , O historii prawdziwej. Mity, legendy i podania jako rdo historyczne, Gdask
1997; R. T r a b a, Konstrukcja i proces dekonstrukcji narodowego mitu. Rozwaania na podstawie analizy seman
tycznejpolskich obchodw rocznic Grunwaldu X IX iX X w ieku, Komunikaty Warmisko-Mazurskie 1999, nr 4,
s. 515-531; J. R o n i k i e r, Mitotwrcza rola podrcznikw szkolnych, Krakw 2002, s. 61-65; M. W o n i ak, Mit
historyczny jako przedmiot i narzdzie bada, Historyka, t. XXXIII, 2004, z. 2, s. 53-71.

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCIX, 2008, ZESZ. 3, ISSN 0033-2186

430 WOJCIECH DUTKA

wa w postulat jeszcze bardziej szczegowo. Pisa, e mitem jest twierdzenie, zesp

twierdze, cao narracyjna, przewiadczenie nawet niezwerbalizowane ktre uzy
skao status szczeglny jako co trwajcego i wiadomie lub mniej wiadomie akceptowa
nego jako niepodwaalne. Nie ma zatem prac historycznych wolnych od mitw: rny jest
tylko stopie ich obecnoci2.
Emocjonalno wypowiedzi uczestnikw sporu o powstanie styczniowe miecia si
w wczesnych kanonach dyskursu historycznego3. W ksztatowaniu si stanowisk wan
rol odryway wczesne stereotypy dotyczce Rosjan. W genezie mitu stereotyp odgrywa
ogromn rol. Jak podkrela Walter L i p m a n n stereotyp poprzedza uycie rozumu,
jest on form postrachu, ktra narzuca pewien charakter danych naszym zmysom zanim
te dotr do naszego umysu4. O trwaoci zjawiska negatywnego patrzenia na Rosj i Ro
sjan wiadczy fakt, e mity dotyczce Rosjan wystpuj take we wspczesnym polskim
dyskursie publicznym5.

Mirosaw F i l i p o w i c z , znawca problematyki rosyjskiej w polskiej historiografii

przeomu XIX i XX w., zauway, e najczstszym sposobem wyraania opinii o Rosji i Ro
sjanach w wczesnej polskiej literaturze historycznej byy przewiadczenia, niepodle-
gajce weryfikacji czyli wanie mity6. Zagadnienie mitw zwizanych z ideologi
polityczn jest take dobrze znane w literaturze zachodnioeuropejskiej i amerykaskiej7.
Polska historiografia doby postyczniowej, zwaszcza ta oceniajca bezporednio przyczy

2 J. T o p o l s k i , Historiografia jako tworzenie mitw i walka z nimi, [w:] Ideologie, pogldy, mity w dziejach
Polski i Europy X IX i X X wieku. Studia historyczne, red. J. T o p o l s k i , W. M o l i k , K. M a k o w s k i , Pozna
1991, s. 245.
3 Zwraca na to uwag Wojciech Wrzosek piszc, e historiografia klasyczna, w tym ta pochodzca z XIX w.,
charakteryzowaa si wiernoci wobec trzech podstawowych zaoe narracyjnych: jednostce, polityce i chrono
logii. Warto doda, e w tych trzech kategoriach sterujcych narracj historykww XIX w. rozgryway si emocje
historykw. Vide W. W r z o s e k, Metafory historiograficzne wpogoni za uud prawdy, [w:] Midzy modernizmem
a postmodernizmem. Historiografia wobec zmian w filozofii historii, Pozna 1994, s. 6.
4 Cyt. za: D. P i o n t e k, Stereotypy: geneza, cechy, funkcje, [w:] W krgu mitw i stereotypw, red. K. B o r o w -
czyk, P. P a w e c z y k , Toru 1993, s. 21.
5 J. P r o k o p, Mit Rosji w dzisiejszej Polsce, [w:] Wspczeni Sowianie wobec wasnych tradycji i mitw. Sym-
pozjumw Castel Gandolfo19-20wrzenia1996, red. M. B o b r o w n i c k a , F . Z i e j ka, Krakw1997,s. 183-193.
6 M. F i l i p o w i c z, Wobec Rosji. Studia z dziejw historiografiipolskiej od koca X IX wieku po II wojn wia
tow, Lublin 2000, s. 7; vide te, idem, Kopotliwy temat. Rosja i Rosjanie w opiniach polskich historykw na przeo
mie X IX i X X wieku, [w:] Koci. Spoeczestwo. Kultura. Prace ofiarowywane profesorowi W. Mullerowi z okazji
pidziesiciolecia pracy naukowej i dydaktycznej, red. J. D r o b, H. B a s z k i e w i c z , A. S t a s i a k i inni, Lublin
2004, s. 553-571.
7 H. W h i t e, Metahistory. The historical imagination in Nineteenth Century Europe, Baltimore and London
1973; idem, Topics o f discourse. Essays in historical criticism, Baltimore-London 1988; E. D e e d s E r m a t h , Se
quel to history. Postmodernism and his critics o f representational time, Princeton 1992; J. C a n d a n , Mmoire
et identit, Paris 1998; P. C a r r a r d, Potique de la nouvelle histoire. Le discours historique en France de Braudel
Chartier, Lausanne 1998; Haunted by history. Myths and international relations, Providence 1998; C. B e h a n,
J . M c C u l l a g h , The truth o f history, London and New York 1998; J. L e d u c, Les historiens et les temps. Con
ceptionsprolematiques, critures, Paris 1999; Myth and Memory in the construction o f community historicalpatterns
in Europe and beyond, Bruxelles 2000. Na uwag zasuguje te najnowsza polska praca traktujca o ameryka
skich wyobraeniach na temat Rosji: M. F i l i p o w i c z, Emigranci i jankesi. O amerykaskich historykach Rosji,
Lublin 2007.
 FATALNA SIA WROGOCI 431

ny klski roku 1863, nie zdobya si na prb ukazania problemu rosyjskiego w szerszym
kontekcie. O kilku uczestnikach sporu: Walerym Przyborowskim, Stanisawie Krzemi
skim, Bolesawie Limanowskim, Aleksandrze Krausharze, Stanisawie Krzemiskim pisa
ju wspomniany Mirosaw Filipowicz, nie wyczerpujc oczywicie tematu8.
Warto zaznaczy, e owego pimiennictwa nie mona rozpatrywa jedynie poprzez
pryzmat polskiego punktu widzenia. Wybr midzy ugodowym lojalizmem i bezkrytyczn
apologi roku 1863 odbi si na stosunku do Rosji, nie pozostawiajc uczestnikom sporu
o powstanie 1863 r. zbyt wielkiego pola manewru9. Naley te zaoy, e rosyjskie myle
nie o Polakach i sprawie polskiej ulegao silnemu, negatywnemu stereotypowi Polaka.
W zasadzie zgadza si to z najnowszymi ustaleniami10. Powstanie styczniowe i jego konse
kwencje, zarwno dla Krlestwa Polskiego, jak ziem zabranych i samej Rosji, byy de facto
wewntrzn spraw rosyjsk. Jak pisze Henryk G b o c k i , bya to sprawa z pogranicza
Imperium, a zatem raczej lokalna, ni pierwszoplanowa11.

Agaton Giller (18311877)12, wybitny czonek organizacji biaych, czonek rzdu na

rodowego, oceniajc spoeczestwo i pastwo rosyjskie, napisa w 1867 r. na kartach swe
go najwikszego, acz nieukoczonego dziea pt. Historia powstania narodu polskiego,
e u Moskali, poniewa nigdy nie byo spoecznej moralnoci, kamstwo weszo w rdze
ich ducha13. Niewtpliwie w wypowiedzi tej mona dostrzec echa niesprawdzalnego em
pirycznie przewiadczenia, ktre ma na celu negatywne przewartociowanie obrazu Rosji.
Samo stwierdzenie, e jakie zjawisko, w tym przypadku moralno, nigdy nie wystpia

8 M. F i l i p o w i c z, Wobec Rosji, s. 38-41, 60.

9 O polskim kompleksie Rosji vide m.in., A. N o w a k, Jak rozbi rosyjskie Imperium? Idee polskiej polityki
wschodniej (1733-1921), Krakw 1999; D. S p o p e r, Midzy caratem a snem o Rzeczypospolitej. Myli polityczna
i dziaalno konserwatystw polskich w guberniach zachodnich cesarstwa rosyjskiego 1855-1862, Gdask 2003,
s. 555-568.
10 J. K o b e r d ow a, W sprawie stosunku Rosji wobec powstania styczniowego, KH t. XXV, 1962, s. 875-889;
J . B a r d a c h , Problematyka polska w liberalnej historiografii rosyjskiej schyku X IX ipocztku X X wieku, [w:] Pol
sko-rosyjskie zwizki spoeczno-kulturalne na przeomie X IX i pocztku X X wieku, Warszawa 1980, s. 104-154;
G . K u r p i s o w a , Sowianofile rosyjscy wobec kwestii polskiej, [w:] Sowiaszczyzna i idee powszechne. Studia
ofiarowywane prof. Ludwikowi Bazylowowi w siedemdziesit rocznic urodzin, Warszawa 1985, s. 233-249;
L . P i t k o w s k i , Rosyjska myl spoeczno-polityczna wobec kwestii narodowych na ziemiach wschodnich dawnej
Rzeczypospolitej (1831-1863), Res Historica t. IX, 1999, s. 135-150; M. D o lb i lo v, Stereotype o f the Poles
in Russian public discourse: the case o f Russification in the empires western region in the nineteenth century,
[w:] Words, Deeds and Values. The Intelligentsias in Russia and Poland during Nineteenth and Twentieth Centuries,
red. F. B j r k i n g , A . P e r e s w e t o f f - M o r a t h , Lund 2005, s. 65-78; H. G b o c k i, Fatalna sprawa. Spra
wa polska w rosyjskiej myli politycznej i spoecznej 1856-1863, Krakw 2000.
11 Cf. H. G b o c k i, Powstanie styczniowe (1863-1864), a ewolucja polityki imperialnej Rosji wobec jej za
chodnich okrain, [w:] idem, Kresy Imperium. Szkice i materiay do dziejw polityki Rosji wobec jej peryferii
(X V III-X X Iw.), Krakw 2006, s. 306-363.
12 O Agatonie Gillerze vide S. P i s a r s k i , Spis dzieAgatona Gillera, Przemyl 1894; W. S i e d l a c z -
k w n a , Agaton Giller, Pary 1891; Z. Z y g m u n t o w i c z , Agaton Gillerw wietle pastw zaborczych, Lww
1937; S. K i e n i e w i c z , Agaton Giller, PSB, t. XVII, s. 467-470; Historiografia polska w dobie pozytywizmu
(1865-1900). Kompendium dokumentacyjne, red. R. P r z e l a s k o w s k i , Warszawa 1968, s. 66; H. F l o r -
k o w s k a - F r a n c i , Emigracyjna dziaalno Agatona Gillera po powstaniu styczniowym, Wrocaw 1985;
J. F i e k o, Rosja, Polska i misja zesacw. Syberyjska twrczo Agatona Gillera, Pozna 1997.
13 A. G i 11 e r, Historia powstania narodu polskiego, t. 1, Pary 1867, s. 31.
432 WOJCIECH DUTKA

w historii danej nacji, wiadczy dobitnie o istnieniu w tej wypowiedzi ahistorycznej kon
strukcji narracyjnej, zwanej mitem fundamentalnym lub metafor fundamentaln. Warto
dokona rozrnienia pomidzy przebijajcymi si na pierwszy plan emocjami Gillera,
zesaca politycznego i uczestnika powstania, a faktyczn generalizacj w ocenie Rosjan,
ktrej uleg. Ta nacechowana emocjami ocena powracaa obsesyjnie take w innych jego
pracach. Np. w Dziejach delegacji warszawskiej, wydanych w monumentalnym picio-
tomowym wydawnictwie rdowym do dziejw powstania styczniowego, pisarz dokona
jeszcze ostrzejszej oceny sprawowania rzdw w Rosji:
Rzdzenie moskiewskie w Polsce, jak i dzisiaj jest jeszcze, najgorszem na wiecie. Gwat,
zodziejstwa, szalbierstwo, niesprawiedliwo i krzywda nie umiay si, jak w zaborze pru
skim i austryackim pokry pozorami prawa, ufadowa w szmaty porzdku ucisk w caej
swej naturalnej brzydkiej nagoci przedstawia si tutaj oczami Polakw jego zepsucie
wszystkiemi wrzodami sczy si w nard rop trujc i smrodliw14.
Wczeniejsze przewiadczenie, e Rosja jest moralnie za, stanowi w zaprezento
wanym powyej fragmencie idee fixe. Owo przewiadczenie rozszerzyo si take na
stwierdzenie o wysokim poziomie ahistoryzmu, a mianowicie, e pastwo rosyjskie byo
najgorsze ze wszystkich pastw na wiecie. Rosja zostaa przez Gillera przeciwstawiona
cywilizowanym, bo stosujcym si do prawa pastwom niemieckim. Przewiadczenia
o niszoci moralnej Rosjan mona take doszuka si we fragmencie oceniajcym rosyj
sk cenzur:
Ta tylko jest rnica pomidzy hiszpaskim katem, a moskiewskim cenzorem, e tamten
pali tylko ksiki herezyarchiczne, ten puszcza z pomieniem wszelk myl, ktra z humo
rem dygnitarza si nie zgadza15.
Idc sposobem mylenia autora naley uzna, e w powyszym stwierdzeniu mamy do
czynienia z ciekaw, ale i inteligentn mistyfikacj. Samo przyrwnanie rosyjskiego cen
zora do hiszpaskiego inkwizytora miao okrelony cel propagandowy: ukazania ustroju
Rosji w moliwie najgorszym wietle, w myl zasady, e praca urzdnika jest zawsze wyka
dni ustroju.
Podsumowujc, stanowisko Gillera naley uzna za jawnie antyrosyjskie, co z racji je
go biografii nie moe dziwi16. Pisarz skupi si przede wszystkim na moralnym wydwiku
ustroju Rosji, kierujc si emocjami. Istotne, e wtek Rosji mia raczej drugorzdny cha
rakter w powstaczym pimiennictwie pisarza.
Interesujce elementy wnis do dyskursu Jzef Ignacy Kraszewski (18121887)17,
powieciopisarz oraz uzdolniony publicysta. W kilka lat po upadku powstania styczniowe
go rozpocz wydawanie czterotomowego dziea o charakterze publicystyczno-rozlicze-
niowym, pt. Rachunki Bolesawity. Opublikowa je pod znanym pseudonimem Bogdan

14 Idem, Dzieje delegacji warszawskiej, [w:] Wydawnictwo materiaw do historii powstania 1863-1864, t. I,
Lww 1888, s. 152.
15 Ibidem, s. 160.
16 O stosunku Gillera do rosyjskiego samodzierawia vide J. F i e k o, op. cit., Pozna 1997, s. 167-179.
17 Vide S. B u r k o t, Kraszewski szkice historyczno-literackie, Warszawa 1988; J. S t a r n a w s k i, Kraszew
ski, wielokrotnie na nowo odczytywany, Sprawozdania z czynnoci i posiedze naukowych PAN t. XLII, 1988,
nr 5; Kraszewski pisarz wspczesny, red. E. I h n a t o w i c z , Warszawa 1996; M. W o n i a k i e w i c z , Kra
szewskiego wizje przeszoci i przyszoci, Lublin 1997; T. B u d r e w i c z , Kraszewski przy biurku i wrd ludzi,
Krakw 2004.
 FATALNA SIA WROGOCI 433

Bolesawita. Dzieo to, pene emocji i pisarskiej pasji, naley uzna za eseistyczn form
artykulacji jednego z nurtw polskiej myli historycznej. Rachunki staj si ekspresj
przekona autora, przeksztacajcego zapis w subiektywn wypowied, w zdecydowan
perswazj, a nawet moralna filipik jak pisa o dziele Kraszewskiego Krzysztof S t p -
nik18. Doda wypada, e gwnie przeciwko Rosji. Kraszewski powici bowiem duo
miejsca Rosji jako barbarzyskiemu pastwu oraz Rosjanom, jako ludziom o niszych
standardach cywilizacyjnych od Polakw. Pisa:
W istocie, ze wszystkich tych niewoli, najnieznoniejsz, najbardziej dranic jest niewo
la u Moskwy, nie eby jej okruciestwo dzikie i drapiene, a gwatowne, przechodzio do
agodniejszych form------ niewola u Moskwy, u Tatara, to wiekuiste upokorzenie, to po-
czwarne poczenie czowieka z bydlciem, to przemiana istoty ludzkiej, syna Boego
w mitologiczne bydl, hyppocentaura, minotaura, lub harpi19.
Warto zwrci uwag, e stylizacja Rosjan przybraa bardzo skrajne formy. Stpnik
analizujc Kraszewskiego doszed do wniosku, e stereotyp Rosji utosami si z wyobra
eniami moralnymi20. W moim przekonaniu fundamentalnego znaczenia nabiera reto
ryka, ktra miaa wywoa u czytelnika emocjonaln odraz do Rosjan. Przywoanie
mitologicznych stworw stanowio zamierzony i udany chwyt retoryczny majcy za zada
nie zohydzi przeciwnika. Mit stanowi bowiem take sposb na radzenie sobie z niechcia
nymi elementami przeszoci, na pokonanie tego, co zwyciskie21. W tym przypadku
zwyciskiej Rosji. Charakteryzujc pastwo rosyjskie Kraszewski nie mia cienia wtpli
woci, e byo to pastwo barbarzyskie:
Spoeczestwo moskiewskie powierzchownie cywilizowane, ma jak dawniej uwaano,
wszystkie choroby cywilizacji i wszystkie kalectwa barbarzystwa, a cnt jednej i drugiej
nie dostaje22.
Pisarz zauway rwnie, e ciemnota Rosji jest wynikiem spacyfikowania niezale
noci mylenia oraz wolnoci religijnej:
Despotyzm moskiewski, jak wszystkie orientalne, cho nie podpiera si na religii, musia
wprzdj straci, odebra jej ycie------ zostaa te z kocioa wschodniego upina tylko
byszczca, wietna, trup bez ycia,------ takjak inne departamenta, majce na czele naj
janiejszego Pana23.
Skoro koci prawosawny, dusza Rosji, jest martwa, nie moe nas dziwi quasi
medyczne porwnanie organizmu pastwowego Rosji do trupa:
bada teraniejszy stan Moskwy, do ktrego zbliamy si jak skazany na dysekcyj lekarz
do zgniego, cuchncego, rozlewajcego si trupa24.

18 K. S t p n i k, Zbjca, trup i zwierz. Stereotypy zaborcw w Rachunkachi Programie PolskimKraszew

skiego, [w:] Kraszewski pisarz wspczesny, s. 87.
19 J. I. K r a s z e w ski , [B. B o l e s a wi t a], Z roku 1866 rachunki, cz. I, Pozna 1867, s. 39.
20 K. S t p n i k, op. cit., s. 94.
21 A . v a n d e r B r a e m b u s s c h e , The silencedpast. On the nature o f the historical taboos, [w:] wiat histo
rii, red. W. W r z o s e k, Pozna 1998, s. 108-110.
22 J. I. K r a s z e w s k i, op. cit., s. 58.
23 Ibidem, s. 59.
24 J. I. K r a s z e w ski , [B. B o l e s a wi t a] Rachunki z roku 1867, Pozna 1868, s. 63.
434 WOJCIECH DUTKA

Wreszcie, w przekonaniu pisarza Rosjanie byli tak barbarzyscy, e praktycznie nie

znali te pojcia wasnoci prywatnej. Kraszewski pisa, e:
zachwianie wasnoci, jednej z podstaw bytu spoecznego, ktre zreszt w Rosji w euro
pejskim znaczeniu pojt i przyjt nie bya, odbio si nie tylko w prowincjach poddanych
carskim eksperymentom kommunizmu, ale i caego pastwa stanie finansowym25.
W swojej narracji Kraszewski okaza si te zaskakujco niekonsekwentny. Skoro sil
na, perswazyjna strona jego publicystyki skierowanej przeciwko Rosji lansowaa pogld,
e Rosja jest trupem, logiczn tego konsekwencj byoby stwierdzenie o saboci Rosji.
Przeciwnie, ze zda Bolesawity przemawia ukryty w sterujcej warstwie jego narracji
strach wobec Rosji. Zwrmy uwag na nastpujcy fragment:
Despotyzmem uroso to cielsko olbrzymie, ale nard zdemoralizowany i spodlony, sta si
trzod posuszn. Mimo wszystko, co osabia tego olbrzyma wielko moskiewskiego
carstwa, jego rozlego, nie tknite bogactwa, sia zwierzca, a posuszna zastraszy
mog Europ26.
Despotyzm to w przekonaniu pisarza sia i zarazem sabo Rosji. Skoro jednak Rosja
bya dla Kraszewskiego saba i barbarzyska passus o moliwoci zastraszenia Euro
py przez Rosj by polityczn projekcj, w ktrej do rangi centralnego punktu urosa pol
ska wiedza o Rosji27. Rwnie interesujca, ale stosunkowo mao nawietlona przez
pisarza, bya okcydentalistyczna o, przeciwstawiajca Rosj Europie i odwrotnie. Ten
motyw wystpowa zwaszcza w pismach Franciszka Duchiskiego, znanego propagatora
pogldu o barbarzystwie Rosji. Jak przekonywa Andrzej Feliks G r a b s k i w powico
nym Duchiskiemu eseju, o powodzeniu takich tez decydowa wpisany w nie element
ideologii politycznej28. Prymat politycznej ideologii, ocierajcej si o nienawi, prze
soni niekonsekwencje narracyjne Bolesawity, ktry zanotowa w innym miejscu swojego
dziea:
Stan dzisiejszy Moskwy porwnany z jej charakterem i pooeniem za Mikoaja I, moe
obudzi podziwianie, tak tu przebieono drog, tak tu si zmienio wszystko29.

25 Nie mog pozby si wraenia, e ubolewanie Kraszewskiego nad brakiem wasnoci w Rosji byo inspiro
wane reform carsk znoszc poddastwo chopw, co na ziemiach polskich zarwno w Krlestwie jak te na
ziemiach wcielonych przyczynio si do upadku znaczenia szlachty, ktrej konserwatywnym przedstawicielem
by Kraszewski. Vide idem, Z roku 1866 rachunki, cz. I, Pozna 1867, s. 55.
26 Idem, Rachunki z roku 1867, cz. I, s. 66.
27 W jednym z zupenie zapomnianych tekstw publicystycznych pochodzcych z przeomu XIX i XX w.,
J. I. Kraszewski napisa krtk przedmow, naturalnie jako Bolesawita. Pisa w tym wstpie, e na rachunek na
szej niechci do Moskwy, naszej nienawici, zemsty, uprzedze wreszcie skadaj si te niestety innym narodom
niepojte, wychodzce ze szrankw powszechnej rzeczywistoci wypadki i charaktery moskiewskie, ktrych my
znamy prawdziwo, ktrych prawdziwego i penego wizerunku nie dajemy nawet, aby si z tym wiksz nie spot
ka niewiar. Vide [L. P i e k i e r t], Dziesi lat w niewoli moskiewskiej napisa Jasieczyk, poprzedzone listem
B. Bolesawity do autora, Krakw 1901, s. 6. Tekst ukaza si kilkanacie lat po mierci Kraszewskiego, ale po
wiadcza, e u kresu ycia pisarz spotyka si raczej z niezrozumieniem ostrych tez antyrosyjskich, ni ich bezkry
tycznym przyjmowaniem, tak jak miao to miejsce w czasie kiedy mitografia rosyjska Duchiskiego wiecia
tryumfy.
28 A. F. G r a b s k i, Perspektywy przeszoci. Studia i szkice historiograficzne, Lublin 1983, s. 275.
29 J. I. K r a s z e w s k i [B. B o l e s a w it a], Rachunki z roku 1868, Pozna 1869, s. 45.
 FATALNA SIA WROGOCI 435

Kilkanacie stron dalej Kraszewski przyzna, e Moskwa jest si, a Sowianie garn
si ku temu Baalowi30. Porwnanie do semickiego bstwa, uosabiajcego zo, przeciwnika
Jahwe z biblii hebrajskiej, mapodstawowe znaczenie interpretacyjne. wiadczy te o oczy
taniu pisarza, ktry potrafi rwnie celnie czy elementy erudycji historycznej oraz aktu
alnych mu wydarze.
Zdziwienie i strach byy nieodcznymi dodatkami do wizji Rosji Kraszewskiego.
Barbarzysko Rosji, jej dziko, pisarz wiza take z nie do koca sprecyzowan kon
cepcj Rosji jako terra incognita. Pisa na kartach polemicznej powieci pt. Moskal:
Stosy ksig zapisano o Moskwie, nie zbywao jej ani na usunych chwalcach, ani na
ostrych diatrybach. Ale pomimo to, dzi jeszcze rozrosy ten olbrzym, jest dla wiata terra
incogita. Jak za czasw herodotowych okrywaa pnoc zasona nieysta, tak Moskwa
osania si dobrowolnie przed Europ, wstydzi si swojej saboci, wypiera barbarzy
stwa, a ilekro wypadnie jej pokaza si przed wiatem, wdziewa szaty poyczane31.
Wspomniana pnoc moga symbolizowa tajemnic, ale take ciemno i zib, ktre
s charakterystycznymi skadnikami rosyjskiego krajobrazu zimowego, tudzie Sybiru, tak
bolenie zapisanego w polskiej literaturze. Rosja, zobrazowana w sowie Moskwa,
uprawnionej wwczas formie nazewnictwa pastwa rosyjskiego, jawia si jako pastwo
hipokryzji. Rosja zasania miaa swoje prawdziwe oblicze przed Zachodem, wstydzc si
swego barbarzystwa.
Jaka jest puenta pogldw Kraszewskiego na Rosj? Z jednej strony zarzuca Rosji
barbarzystwo, wskazywa na sabo ustroju tkwic w despotyzmie, a z drugiej dostrze
ga ogromn potg militarn Rosji oraz jej wpyw na realn moliwo ksztatowania
biecej polityki europejskiej. Obraz Rosji, jaki wyania si z pism publicystycznych Kra
szewskiego, jak podsumowa to Krzysztof Stpnik, to wizja rzeczywistoci spetryfikowa-
na, wyrastajca z gbinowych przekona i zakorzenionych uprzedze32. Dodajmy, wizja
odznaczajca si chaotycznoci, niekonsekwencj i upajaniem si wasnymi emocjami,
w ktrej doszukiwa si trzeba wczesnych polskich wyobrae o Rosji, a nie prawdziwego
jej obrazu.
Du uwag ustrojowi pastwa rosyjskiego powici Kazimierz Gregorowicz (1833-
-1899)33, historiozof i uczestnik powstania. Oceny Rosji dokona w pracy Pogld krytycz
ny na wypadki 1861,1862 i 1863 i zaczerpnite z nich wskazwki polityczne z pism Bolesa-
wity, powstaej w pewnej, niesprecyzowanej do koca reakcji na pisma Kraszewskiego.
Wedug Gregorowicza, Rosja zachowaa status despotyczny od czasw Wielkiego Ksi
stwa Moskiewskiego, a najwikszym zem jej ustroju by absolutyzm, z ktrego bray po
cztek inne niegodziwoci tego pastwa34. Jednoczenie Gregorowicz stara si zrozumie
fenomen despotii. Nie zadowala si powierzchownymi osdami. Docieka, skd wadcy
Rosji brali swoje przekonanie o potdze swej wadzy. Posuy si koncepcj Monteskiu

30 Ibidem, s. 57.
31 J. I. K r a s z e w s k i , Moskal, obrazek wspczesny narysowany z natury przez B. Bolesawit, Krakw 1903,
s. 5.
32 K. S t p n i k, op. cit., s. 95.
33 M. T y r o w i c z, Gregorowicz Kazimierz (1833-1889), PSB, t. VIII, s. 569-570.
34 Podobne pogldy w kocu lat pidziesitych XIX w. gosi historyk i badacz dziejw Sowiaszczyzny
Franciszek Henryk Duchiski, vide F. D u c h i s k i, Zasady dziejwPolski i innych krajw sowiaskich oraz Mo
skwy, t. I-II, Pary 1858.
436 WOJCIECH DUTKA

sza. Zauway, e rzd rosyjski spenia wymogi stawiane rzdom despotycznym, ponie
wa taki rzd ma tylko jedn drog do utrzymania wadzy, tj. nienawi mieszkacw tego
kraju do niego. W przekonaniu Gregorowicza rosyjska despotia istniaa, poniewa si
do istnienia czerpaa z nienawici ludw podbitych. Jednoczenie stwierdzi, e rosyj
skie spoeczestwo jest z samej natury nihilistyczne, a rzd rosyjski podsyca ten nihilizm
i nienawi do siebie samego jako najlepsz rkojmi swojej wadzy35. Przekonanie o mo
ralnym zu, stao si dla Gregorowicza gwnym skadnikiem oceny tego pastwa. Uzna,
e rosyjski system jest potworny, poniewa w pastwie, w ktrym kilkadziesit tysicy
urzdnikw wyzyskuje miliony wspobywateli, nie moe dzia si dobrze. Jednoczenie
zaznaczy, e dziennikarze czuwaj w tym pastwie, aby nic z niego nie wycieko na
zewntrz36.
Despotia rosyjska bya wedug Gregorowicza diametralnie inn form sprawowania
wadzy od przyjtych zasad w zachodniej Europie. Interesujce, e w roku 1880 piszc
o wpywie despotycznej wadzy na dziennikarzy antycypowa bezwiednie jedn
z cech dwudziestowiecznego totalitaryzmu, czyli monopolu wadzy na informacj. Wysta
wia to dobre wiadectwo sposobowi mylenia autora i jego analitycznym zdolnociom.
Mona stwierdzi, e ostra krytyka Rosji przez Gregorowicza objawiaa si gwnie w sto
sunku pisarza do formy ustrojowej Rosji, nie za do caego narodu rosyjskiego, o czym
wiadczy przekonanie pisarza dostrzegajcego, e w czasie wojny krymskiej w samej Rosji
nie brakowao Rosjan yczcych carowi klski37. Mona, zatem postawi tez, e dla Gre
gorowicza istot wewntrznych problemw Rosji byo jej zepsucie moralne. Ta ocena
rosyjskiej despotii w sposb cisy czya si z naczelnym postulatem jego pisarstwa histo
rycznego, czyli wprowadzeniem pojcia moralnoci do polityki i historii. Taki sposb for
muowania historycznych wnioskw nis jednak ryzyko mitologizacji, ktrej uleg on
w stopniu mniejszym od Gillera. Kazimierz Gregorowicz ywi wobec Rosji uprzedzenia
natury ustrojowej, ale nie uleg mitowi o podou nacjonalistycznym.
Natomiast Stefan Buszczyski (1821-1892)38, konserwatywny ziemianin, historyk-
-amator, pisarz i fanatyczny katolik, przedstawi swoj ocen pastwa rosyjskiego w dziele
Znaczenie dziejw Polski i walk o niepodlego. Ocena Buszczyskiego bya jeszcze
bardziej skrajna ni Gillera. Pod wzgldem pasji, z jak Buszczyski przedstawia swoje
pogldy, porwna go mona tylko do rwnie emocjonalnej antyrosyjskiej retoryki Kra
szewskiego. Dzi jestemy pewni, e nie tylko retoryka czya obu tych pisarzy. W sposb
niezaprzeczalny obydwaj inspirowali si pismami Franciszka Duchiskiego. Jak przeko
nuje Andrzej Feliks Grabski koncepcje historiozoficzne Duchiskiego byy w dziejach
polskiej myli historycznej krtkotrwaym, ale znamiennym fenomenem, ktry budzi

35 K. G r e go r o w icz, Pogld krytyczny na wypadki 1861, 1862 i 1863 i zaczerpnite z nich wskazwki poli
tyczne z pism Boleslawity, 1.1, Krakw 1880, s. 58; interesujce, e takiego samego zdania na temat spoeczestwa
rosyjskiego by} Teodor Tomasz Je, czyli Zygmunt MiJkowski, piszc, e Rosjanie jako nard s najlepszym do
wodem swojego nihilizmu, vide W. R a t a j c z a k , Teodor Tomasz Je (Z. Milkowski) i wiek XIX, Pozna 2006,
s. 245-254.
36 K. G r e g o r o w i c z , op. cit., t. II, s. 35-36.
37 Ibidem, s. 37.
38 Podstawowa literatura: M. D y n o w s k a , Buszczyski Stefan, PSB, t. III, s. 147-149; Buszczyski Stefan,
[w:] Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny, 1.1, Warszawa 1984, s. 124; K. K. D a s z y k, Stranik roman
tycznej tradycji. Rzecz o Stefanie Buszczyskim, Krakw 2001.
 FATALNA SIA WROGOCI 437

rwnie wiele zachwytw, co gosw bezpardonowej krytyki39. O inspiracjach Buszczy-

skiego wyranie wspomina autor najnowszej monografii pisarza, Krzysztof Kamil D a -
szyk. Buszczyski wicie wierzy w posannictwo Polakw, jako narodu, ktry zawsze
broni Europy przed barbarzycami, std w przekonaniu Daszyka nie moe dziwie jego
ton wobec Rosji, ktr uwaa za pastwo barbarzyskie40. Buszczyski cz ycia sp
dzi na Zachodzie, gwnie we Francji, i jego skrajne pogldy na temat Rosjan wynikay
nie tylko z frustracji zwizanych z klsk powstania styczniowego, ale i z bardzo rozpo
wszechnionego wwczas we Francji przez wspomnianego ju Franciszka Duchiskie-
go41 mitu barbarzystwa Rosji. Buszczyski powici zreszt Duchiskiemu panegirycz-
ny tekst rocznicowy, w ktrym wychwala jego dorobek42. Tym samym reprezentowa
pogldy, ktre w wietle opinii Andrzeja Feliksa Grabskiego mona uzna za nacjonali-
styczne43.
Warto jednak spojrze na teksty Buszczyskiego pod ktem emocjonalnej retoryki
wzniosoci ktra jak sdz ma pierwszorzdne znaczenie interpretacyjne. I tak, Bu
szczyski pyta Rosjan za co miaby ich kocha? I sam sobie odpowiada kolejnymi reto
rycznymi pytaniami; za carw mniemajcych, e oni powinni y dla narodu rosyjskiego,
a nie on dla nich? za ich arystokracj europejsk z wierzchu, a tatarsk w duchu? czy
za pozacanych urzdnikw moskiewskich, ktrzy dzielili na czternacie stopni godno
czowieka?44 To nawizanie do podziau na klasy obowizujcego w rosyjskim impe
rium. Na kocu cigu retorycznych pyta wzburzony autor pyta Rosjan, czy moe powi
nien ich kocha za poetw, ktrym za natchnienie suya rado z wymordowania tylu
polskich kobiet i dzieci? Naley rozumie ten epitet metaforycznie: barbarzyskie, azja
tyckie, prymitywne. Buszczyski ostro skrytykowa ustrj rosyjski, ktry nie pozwala na
adn form aktywnoci wybitnych jednostek. Takie samo negatywne zdanie mia o rosyj
skiej biurokracji, nieszanujcej godnoci czowieka. Rwnie rosyjskie elity intelektual
ne byy w przekonaniu autora ze i skaone barbarzystwem. Sowa o poetach, ktrym za
natchnienie suya rado z mordowanych kobiet i dzieci odnosiy si najprawdopodob
niej do Puszkina, ktry powici jeden z utworw zdobyciu przez wojska rosyjskie War
szawy w 1831 r. Buszczyski nie pozostawi adnych zudze, co do swojego stosunku do
Rosjan:
Nienawidz was, Moskale, bo jestecie bez serc, bez ducha, szkieletami w odziey uszytej
z caunw i zotej lamy45.

39 A. F. G r a b s k i, Perspektywy, s. 225.
40 K. K. D a s z y k , op. cit., s. 211.
41 Wspomina o tym biografka Duchiskiego. Vide M. C z a p s k a, Franciszek Henryk Duchiski, PSB, t. V,
s. 442. Zachodnia literatura podejmujca wtek negatywnego mitu Rosji w latach szedziesitych i siedemdzie
sitych XIX w.; vide Ch. C o r b e t, L opinion franaise face Ticonnue russe 1799-1894, Paris 1967, s. 232-256;
M. C a d o t, La Russie dans le vie intelllectuelle franaise (1839-1870), Paris 1867; I. G r u d z i s k a - G r o s s ,
Pitno rewolucji. Custine, Tocqueville, Mickiewicz i wyobrania romantyczna, tum. B. S c h a l l c r o s s , Warszawa
2000, s. 38-43.
42 S . B u s z c z y s k i , Swko o przeciwnikach Duchiskiego, [w:] Wieniec Jubileuszowy. Pismo zbiorowe na
uczczenie 50-letniej dziaalnoci F. H. Duchiskiego, red. F. L e w i c k i, Krakw 1885.
43 A. F. G r a b s k i, Perspektywy, s. 247.
44 S. B u s z c z y s k i , Znaczenie dziejw Polski i walk o niepodlego, Pozna 1882, s. 354.
45 S. B u s z c z y s k i, op. cit., s. 354.
438 WOJCIECH DUTKA

Tematyka rosyjska powracaa obsesyjnie take w innych pracach tego autora. W dzie
le zatytuowanym Okruciestwa Moskali. Chronologiczny rys przeladowanie potom
kw Sowian przez carw i moskiewski nard, od dawnych wiekw a do dni dzisiejszych
(ju samy tytu dziea duo mwi o poziomie ahistoryzmu) jego autor wypowiedzia si
o sposobie, w jaki Rosjanie ukadaj swoje ycie pod wadz cara:
Z takimi pojciami Moskale nie mogli wznie si do zrozumienia ojczyzny. Oni zawsze
mieli ojca, ale ojczyzny nigdy jeszcze nie mieli. Ich ojcem by i jest car; podobny wprawdzie
do Saturna, jednak dotd im wystarcza. Ich ziemia jest carstwem, ale nie ojczyzn; jest
matk (matuszka) o tyle, ile zjednoczona z carem. Oni istniej dla niego, nie car dla nich46.
Buszczyski opowiedzia si za pogldem, wedug ktrego Rosjanie byli narodem,
ktremu pojcie wolnoci byo obce. Ta oczywista generalizacja wypywaa z negatyw
nych emocji autora wzgldem Rosjan. W sowie car w przekonaniu autora kry si
dramat Rosjan, ktrzy znajdowali si pod tak gbokim wpywem absolutyzmu i despoty
zmu, e nie rozumieli pojcia ojczyzna47. Stanowisko pisarza w tej materii to dosowna
kalka z pogldw Duchiskiego48. Buszczyski w swej krytyce narodu rosyjskiego posun
si jednake dalej ni inni Polacy, krytykujc na rwni z caratem przedstawicieli rosyjskiej
opozycji lewicowej i anarchistycznej. Najwyraniej nie mia dobrego zdania o Bakuninie,
charakteryzujc go w sposb nastpujcy:
Bakunin jest typem moskiewskiego kacapa wyobraajcego sobie, e jest geniuszem,
a uywajcego wadz umysowych na to tylko, aby usprawiedliwi zbrodnie49.
Byo to sformuowanie, ocierajce si o pamflet. Bakunin by godny potpienia nie
tylko dlatego, e popenia zbrodnie, ale dlatego, e by moskiewskim kacapem, kim
nieporwnywalnie niszym cywilizacyjnie i mentalnie od Polakw. Rwnie ciekawe spo
strzeenia zapisa autor Obrony spotwarzanego narodu pod adresem rosyjskich organi
zacji tajnych, majce dowodzi wszechobecnoci rosyjskiego nihilizmu:
Tymczasem nihilizm rozrs si we wszystkich klasach spoeczestwa z szybkoci przera
ajc. Dotd spiski caego wiata od najdawniejszych czasw ograniczay si dziaaniem
mczyzn------Udzia kobiet w stowarzyszeniach politycznych moskiewskich nada tako
wym niesychan do dni dzisiejszych sprysto50.

46 Idem, Okruciestwa Moskali. Chronologiczny rys przeladowania potomkw Sowian przez carw i mo
skiewski nard, od dawnych wiekw a do dni dzisiejszych, Krakw 1894, s. 87.
47 Ciekawy szkic o zwizku pomidzy pochodzeniem wadzy cara od Boga i zwizanymi z tym faktem poli
tycznymi i kulturowymi konsekwencjami dla ustroju Rosji przedstawi Henryk Paprocki we wstpie do dziea
rosyjskich historykw o sakralizacji wadzy cara w Rosji, vide H. P a p r o c k i , Semiotyka wadzy [w:] B. U s -
p i e n s k i , W. y w o w, Car i Bg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy wRosji, tum. H. P a p r o c ki, War
szawa 1992; vide te. Z. O p a c k i , Bg zawaszczony. Prawosawie w ideologii i polityce pastwa rosyjskiego
w X IX wieku, [w:] Nard i religia. Materiay z sesji naukowej, red. T. S t e g n e r, Gdask 1994.
48 Duchiski wyrazi nastpujcy pogld: C u Moskali zastpuje miejsce mioci ojczyzny w ofiarach, ja
kie oni robi dla potgi pastwa jego? Miejsce ojczyzny w znaczeniu europejskim tego sowa jest sowo car. Vide
F. H. D u c h i s k i, Zasady dziejw Polski i innych krajw sowiaskich i Moskwy, t. I, Pary 1858, s. 65.
49 S . B u s z c z y s k i , Znaczenie dziejw, s. 325.
50 Ibidem, s. 339.
 FATALNA SIA WROGOCI 439

Z powyszego cytatu mona wysnu dwa wnioski. Po pierwsze Buszczyski wyda

wa si mocno zdziwiony odmiennoci Rosji, w ktrej spiskoway kobiety51. Po drugie
Rosja bya w sferze aksjologicznej i ustrojowej barbarzyska, obca, a jej odmienno kul
turowa i obyczajowa (jak gdyby Polki nie uczestniczyy w spisku powstaczym) bya sym
bolizowana przez udzia kobiet w konspiracji. Tym samym ocena Rosji stawaa si take
wykadni moralnej historiozofii autora. Podkrela to Krzysztof K. Daszyk piszc, e we
dug Buszczyskiego historiozof powinien by kim w rodzaju kapana narodowego i oce
nia wydarzenia historyczne przede wszystkim z moralnego punktu widzenia52. Doda
trzeba, e w moralny punkt widzenia by punktem wyjcia bardzo subiektywnym, zanu
rzonym w uprzedzeniach, lku, utrwalajcym antyrosyjskie stereotypy i wzmacniajcym
polski nacjonalizm autora.
Podsumowujc, krytyka pastwa i spoeczestwa rosyjskiego wypywaa przede
wszystkim z emocji, ktre posuyy autorowi zarwno za rdo, jak i usprawiedliwienie
antyrosyjskich uprzedze. Pisarz ten by w peni wiadomy faktu, e nie potrafi pisa
0 Rosji bez nienawici. Szczero wypada zaliczy Buszczyskiemu na plus. Andrzej Feliks
Grabski, podsumowujc uosabiany przez Duchiskiego wtek w polskiej myli historycz
nej stwierdzi, e w warunkach postyczniowych, wobec dokonujcej si zasadniczo reo
rientacji polskiej myli politycznej, wcigajc w sw orbit take refleksj nad dziejami
Polski, historiografia uzasadniajca nierealne nadzieje polityczne, uprawiane w sprzecz
noci z reguami naukowego mylenia, moga liczy na uznanie coraz mniejszej iloci wy-
znawcw53.
Takie jednostronne, pene nienawici oceny Rosji oraz Rosjan, nie byy odosobnione
take u innych autorw piszcych pod duym wpywem emocji zwizanych z histori po
wstania styczniowego. Typowym przykadem moe by stanowisko Marii Wysouchowej
(1858-1905), wybitnej dziaaczki ruchu ludowego, ktra w broszurze pt. Za wolno
1lud pisaa, e Rosjanie zbyt dugo yli pod jarzmem mongolskim, a potem pod elazn
rk carsk, eby wyksztaci uczucia wysze54. To przewiadczenie Wysouchowej zostao
oparte na ciekawym ahistoryzmie. Autorka postawia znak rwnoci pomidzy faktem
okupowania ziem moskiewskich przez Mongow w czasach redniowiecza, samodziera
wiem rosyjskich carw a rozwojem moralnoci, czy te uczu wyszych u Rosjan, co we
dug autorki mogo dowodzi mongolizacji Rosji w czasach jej wspczesnych55. Dokonaa
generalizacji, odmawiajc ludziom rosyjskiej narodowoci uczu wyszych, co wiadczy
o tendencyjnoci jej przekonania o domniemanej moralnej wyszoci Polakw nad
Rosjanami. Osobn kwesti pozostaje polityczna inspiracja Wysouchowej, dziaaczki ru
chu ludowego.

51 Kraszewski nie mia take dobrego zdania o rosyjskich kobietach. Pisa, ze najpikniejsze Moskiewki s
to ywe posgi, niekiedy bardzo wdziczne, ale zawsze tchnce tylko zmysowa prostot. Vide J. I. K r a
s z e w s k i , Moskal-obrazek wspczesny narysowany z natury przez B. Bolesawit, Krakw 1903, s. 22.
52 K. K. D a s z y k , op. cit., s. 214-215.
53 A. F. G r a b s k i, Perspektywy, s. 278.
54 M. W y s o u c h o w a, Za wolno i lud, [ b. m. d], s. 10.
55 O micie mongolizacji Rosji oraz o dyskusji, jak w mit wywoa w historiografii, vide M. F i l i p o -
wicz, Mongoowie a Rosja. Z dziejw sporu historiograficznego, [w:] Christianitas et cultura Europae. Ksiga jubileu
szowa profesora Jerzego Koczowskiego, red. H. G a p s k i, cz. I, Lublin 1998, s. 618-624.
440 WOJCIECH DUTKA

Najobszerniejsz i zarazem najbardziej ubarwion krytyk pastwa i ustroju Rosji

przedstawi Walery Przyborowski (1845-1913)56. By to uzdolniony powieciopisarz, pu
blicysta, dziennikarz i z zamiowania historyk powstania styczniowego. Najnowszy
gos w literaturze przedmiotu podkrela dysproporcj pomidzy ogromnym dorobkiem li
terackim, historycznym i publicystycznym tego pisarza, znikomym wci stopniem wiedzy
na jego temat57. Przyborowski zosta dzi zapomniany, a jego powieci, rdo prawdziwej
popularnoci na przeomie wiekw XIX i XX s dzi bardzo anachroniczne.
Postaw Przyborowskiego wobec Rosji charakteryzowaa silna antyrosyjsko, opar
ta na polskim nacjonalizmie. Pisarz nie by jednak konsekwentny w swych pogldach doty
czcych Rosji. Mona dopatrzy si w nich silnego dysonansu, jeli wemiemy pod uwag,
e zarwno w opinii jego biografw (Krzysztof G r o n i o w s k i , Bronisaw C i o c h) jak
te historyka idei Andrzeja S z w a r c a , Walery Przyborowski reprezentowa lini ugodo
w wobec Rosji58. Dysonans ten polega na jaskrawej sprzecznoci, z jak Przyborowski
gosi najbardziej skrajne, pene nienawici pogldy wzgldem Rosji i Rosjan, ktre nawet
dzisiaj czyta si z zaenowaniem, a jednoczenie potrafi opowiedzie si za lini ugodow
wzgldem Imperium. Dysonans ten umkn uwadze Mirosawa Filipowicza59.
Przygldajc si bliej pogldom Przyborowskiego naley rozgraniczy ocen Rosji
jako mocarstwa, od pogldu historyka na samych Rosjan. W najwczeniejszej swojej pracy
pt. Wspomnienia uana z roku 1863 roku, pochodzcej z roku 1874, pisarz stwierdzi, e
Rosja nie jest ani zbyt silna, ani zbyt saba, ale dla Polski to potga, z ktr trzeba si li-
czy60. Interesujce, e tak sam w treci i formie ocen pastwa rosyjskiego wyrazi dwa
dziecia lat wczeniej badacz Rosji, Henryk Kamieski61. Jestem przekonany, e mamy do
czynienia z zapoyczeniem. Przyborowski musia mie kontakt z pismami Kamieskiego.
Z oceny tej przebija asekuracyjna nuta znamionujca ugodowo polityczn wzgldem ca
ratu. Przyborowski potraktowa problematyk ustroju pastwa rosyjskiego jako wtek
zdecydowanie poboczny. Oceni w ustrj jako despotyzm i na tym poprzesta:

56 Vide J. C i e l i k o w s k i , Walerego Przyborowskiego powie historyczna dla dzieci, Studia Peda

gogiczne t. V, 1958, s. 123-146; J. D e t k o, Powstanie styczniowe w twrczocipisarzy minorum gentium, [w:]
Dziedzictwo literackie powstania styczniowego, Warszawa 1964; J. F i g a r s k a, Uwagi do biografii Walerego
Przyborowskiego, Przegld Humanistyczny, 1977, nr 6, s. 173-174; Historiografia polska doby pozytywizmu
(1865-1900). Kompendium dokumentacyjne, red. R. P r z e l a s k o w s k i , Warszawa 1968, s. 112; K. G r o
n i o w s k i , Walery Przyborowski historyk powstania styczniowego, Przegld witokrzyski, 1971, nr 2,
s. 203-208; S. M ij as, Trubadur wolnoci, [w:] idem, witokrzyskie szlaki literackie, d 1973, s. 118-130;
S. K i e n i e w i c z , G. S k o t n i c k a , Walery Przyborowski, PSB, t. XXIX, s. 81-84; B. C i o c h, Walery Przybo
rowski historyk, literat, publicysta, Opole 1994 (mps); idem, Walery Przyborowski ocenie wspczesnych i po
tomnych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego, Historia, 1996, z. 32; Walery Przyborowski i JzefBrandt.
Materiay z konferencji, red. K. S t p n i k, M. G a b r y , Lublin 2007.
57 A. S t a s i a k , Przyborowski pomidzy prawd semantyczn a prawd historyczn, [w:] Walery Przyborowski
i Jzef Brandt, s. 69.
58 Cf. K. G r o n i o w s k i, Walery Przyborowski historyk powstania styczniowego, Przegld witokrzyski
1971, nr 2, s. 203; B. C i o c h, Walery Przyborowski; A. S z w a r c, Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Real
nej. Zwolennicy ugody z Rosja, ich pogldy i prby dziaalnoci politycznej (1864-1905), Warszawa 1996, s. 234.
59 M. Filipowicz w ogle nie przeanalizowa pogldw Przyborowskiego na temat Rosji i Rosjan zadowala
jc si stwierdzeniem, e jego obszerne prace, choby ze wzgldu na tematyk, w jakikolwiek sposb trudno
uzna za prorosyjskie. Vide Zob. M. F i l i p o w i c z, Wobec Rosji, s. 60-61.
60 W. P r z y b o r o w s k i , Wspomnienia uana z roku 1863, Pozna 1874, s. 31.
61 H. K a m i e s k i, Rosja i Europa. Polska. Wstp do badan nad Rosj i Moskalami, Warszawa 1999 (reprint
z wydania Pary 1857), s. 202.
 FATALNA SIA WROGOCI 441

Rzd rosyjski, jak kady wreszcie rzd despotyczny, byw gruncie rzeczy rzdem militar
nym i na wszelkie niepokoje spoeczne widzia zawsze jedyne lekarstwo bagnety
i pici62.
Stosunek Przyborowskiego do Rosjan znamionowa silne emocje, ocierajce si
o nienawi. Barbarzystwa Rosjan i ich domniemanej obcoci pisarz poszukiwa we was
nych stereotypowych wyobraeniach na ich temat. W drugiej chronologiczne jego pracy
powiconej katastrofie 1863 pisa, e Rosjanie s:
niewyksztaceni, z rozbudzonemi instynktami barbarzyskiego spoeczestwa, peni teo-
ryi o wyszoci tego spoeczestwa, o jego misji przeksztacania wiata, poczli w Polsce
gospodarowa i katowa j z okruciestwem Neronw i Tyberiuszw, ale bez ich majesta
tu i poezji, czasami wybryki ich przypominay jaki dzikich kacykw murzyskich, krwa
wych krlikw Dahomeju63.
W powyszym cytacie mona dostrzec sprzenie negatywnych przewiadcze pi
sarza. Przyborowski walczy w powstaniu, a Rosjanie byli przeciwnikami. Ale tumaczenie
jego skrajnych pogldw tylko klsk powstania byoby zbyt proste. Warto jednak podkre
li, e ocena Rosjan jako pewnej nie do koca zidentyfikowanej zbiorowoci kipiaa
od jawnej nienawici. Rosjanie byli na wp barbarzyskim spoeczestwem, a zatem
kulturowo, cywilizacyjnie i moralnie niszym od Polakw. Jzyk, jakiego Przyborowski
uywa do charakteryzowania Rosjan oraz poziom ahistorycznoci tych odniesie (mu
rzyscy kacykowie!), a take przekonanie o niepodwaalnoci lansowanych przez siebie
tez, wreszcie silna ekspresywna emocjonalno istniejca na paszczynie retorycznej,
wiadcz dobitnie, e pisarz ten uleg negatywnemu mitowi Rosji. Trudno jednak roz
strzygn kategorycznie, czy ten negatywny mit Rosjan by wynikiem autosugestii, czy te
odbiciem lektur pisarza, na przykad Kamieskiego lub Duchiskiego.
Historyk zarysowa charakterologiczne cechy Rosjan na podstawie obrazu jednego
czowieka gubernatora Litwy, Michaia Murawiowa:
O nim, jak o rzymskim cesarzu Tyberiuszu, mona za starym historykiem powiedzie, e
by botem, zlanem krwi. Jest on wstrtny gminnoci wystpku. W niego wcielia si sta
ra, historyczna mongolska Moskwa, cay geniusz narodowy ze wszystk sw brzydot, bo
tem, krwi i rozumem, ktry z malekiego ksistwa oryentalnego stworzy potworne pa
stwo od Wisy po Kamczatk, od Oceanu Lodowego po Indie64.
Pogarda Przyborowskiego wobec Rosjan, upostaciowana w twierdzeniu o gminnym
narodzie, nie podlega dyskusji. Istotne, e prcz tej niechci, w wypowiedzi pisarza zau
waalna bya obawa przed potg Rosji. To oczywista niekonsekwencja, podobna do nie
konsekwencji Kraszewskiego. Autor Dziejw 1863 roku by najwyraniej zdziwiony, e
w pogardzany, gminny nard mia tyle siy, aby stworzy wielkie imperium. Nie mogc
bagatelizowa Rosji postanowi nada jej silnie negatywne cechy, wzmocnione faktami
z carskich represji po powstaniu:

62 Idem, Historia Dwu Lat, t. IV, Krakw 1895, s. 25.

63 Idem, Ostatnie chwile powstania styczniowego, t. I, Pozna 1887, s. 95.
64 Idem, Dzieje 1863, t. III, s. 131-132.
442 WOJCIECH DUTKA

Pniej, we waciwym miejscu opowiemy niektre, dosze do naszej wiadomoci czyny

tych maych krlikw, przypominajcych swymi okruciestwami Neronw i Heliogaba
lw, zaprawione specyficznie rosyjskim humorem65.
Powysza, dosy wywaona, ocena moralnych kwalifikacji wykonawcw carskich re
presji po powstaniu styczniowym posuya w istocie negatywnej stylizacji Rosjan. Owa
stylizacja tkwia w najgbszej, ideologicznej warstwie tekstu Przyborowskiego:
Do biednej Polski, jak kruki na er, zjedali si najostateczniejsi ludzie, kancelici wyp-
dzeni z biur, kasyerzy podejrzani o kradzie, porucznicy wydaleni z puku, uczeni ktrzy
nie mogli zda egzaminw uniwersyteckich, adwokaci bez zajcia, zbankrutowani obywa
tele ziemscy, karciarze, pijacy, zodzieje------ wszystko to godne, obdarte, biego do Pol
ski szuka kariery i stosowa na ywem jej ciele swe idee wylge przy kieliszku wrd de-
moralizacyjnego wpywu ndzy i zepsucia66.
Cho skala represji rosyjskich po powstaniu bya ogromna, a naduycia rosyjskich
urzdnikw byy czst praktyk, z czego pisarz wietnie zdawa sobie spraw, to jednak
w jego ocenie tkwi silny element ideologicznej perswazji. Stylizacja Przyborowskiego mo
ga oddziaywa na emocje polskich czytelnikw. Wymowa jego wizji (znany powszechnie
stereotyp wiecznie pijanego Rosjanina) bya oczywista: Rosjanin-wrg, ktry drczy Pol
sk po kieliszku. By to sprytny zabieg propagandowy sucym zohydzeniu rosyjskiej nac
ji. Podobny efekt nabraa ocena represji rosyjskich na Litwie. W ocenie tej nienawi
Przyborowskiego do Rosjan bya jeszcze bardziej jaskrawsza:
Podobnie jak na Litwie za Murawiewem przed czterema miesicami, zbiega si caa zgra
ja wszelkiego rodzaju wyrzutkw i mtw rosyjskich, wszelkiego rodzaju wisielcw i wy-
wok ostatnich, by pod pozorem rosyjskiego patriotyzmu odwiecznie rosyjski kraj
jak mwili, obrusi, swym drapienym instynktom niszczenia zado uczyni i puste
kieszenie zrabowan polsk spucizn napeni67.
Najbardziej jaskraw, uderzajc cech jest skrajna niech autora do Rosjan.
Obiektywizm, w takim znaczeniu w jakim rozumia go Przyborowski w wieku XIX, naka
zywaby surow krytyk dziaa wadz carskich w pokonanej i okupowanej Polsce. Wydaje
si jednak w wietle zaprezentowanego materiau rdowego, e ocena rosyjskich elit,
wykonawcw polityki represji, pozostawaa w cisym zwizku ze stosunkiem pisarza do
Rosjan jako narodu. A stosunek ten by bezlitosny i peen pogardy. Mamy natomiast pod
stawy przypuszcza, e stanowisko pisarza opierao si na dziaaniu mitu, agresywnego
stereotypu Rosjan i polskiego nacjonalizmu. wiadczy o tym kategoryczno owego
stwierdzenia i niemoliwo poddania go w wtpliwo. Warto jednak doda, e prze
wiadczenie o niszoci cywilizacyjnej Rosjan nie byo odosobnione. O braku rosyjskiego
patriotyzmu pisa take inny historyk powstania styczniowego, August Sokoowski68.
Zarzucajc Rosjanom brak patriotyzmu, a take niszo kulturow, Przyborowski
wypowiedzia si rwnie ostro o rosyjskich elitach intelektualnych z czasw powstania sty

65 Idem, Ostatnie chwile, t. I, s. 66.

66 Ibidem, s. 76.
67 Idem, Dzieje 1863, t. V, Krakw 1919, s. 154.
68 Mio ojczyzny, uczucie patriotyczne, nie odzywao si wcale w tych masach ciemnych, bezmylnych
i przywykych do bezwzgldnego posuszestwa. Vide A. S o k o o w s k i , Powstanie styczniowe, Wiede 1910,
s. 239.
 FATALNA SIA WROGOCI 443

czniowego. Do rangi postaci szczeglnie eksponowanej urs Michai Katkow, redaktor

naczelny czasopisma Moskiewskie wiedemosti69. W opinii dzisiejszych znawcw wpy
wu powstania styczniowego na ksztatowanie si rosyjskiego nacjonalizmu, rola Katkowa i
goszonych przez niego ostentacyjnie antypolskich pogldw wydaje si znamienna70.
Przyborowski piszc o Katkowie rozcign ocen jednej osoby na ca klas elit rosyjskich
i tym samym popeni bd pars pro toto:
Czowiek ten niewtpliwie rozumny i zy, tak jak wikszo rozumnych ludzi rosyjskich,
z niezaprzeczalnym talentem dziennikarskiego szermierza, czy w sobie wszystkie wady
barbarzycy wschodniego, majcego w duszy tatarskie instynkty niszczenia i tpienia71.
Rwnie interesujca bya wizja osoby Katkowa, w ktrej Przyborowski zaprezento
wa swoj wiedz na temat tego, jak wyglda twarz typowo moskiewska:
Osobisto ta, z twarz typowo moskiewsk, gow du i nieksztatn, czoem wskiem
acz wysokiem, szczkami olbrzymiemi z cech silnego prognatyzmu, ustami grubemi
i rozwinitemi, wosem szczecinowatym i zaczesanym gadko, wielkim nosem i brod
krtko przystrzyon, robia wraenie buldoga i niedwiedzia72.
Katkow by w przekonaniu pisarza wschodnim barbarzyc, nieomal Tatarem, lub
Mongoem. Pisarz wystylizowa posta rosyjskiego dziennikarza w sposb skrajny. W jego
opinii nie tylko Katkow by zy i rozumny, ale i caa klasa rosyjskich elit intelektualnych
charakteryzowaa si podobnymi cechami73. Nie do, e bya za, to jeszcze wschodnia,
barbarzyska, obca i zdegenerowana tatarskimi instynktami. Poziom tego ahistoryzmu
nie wymaga gbszego komentarza. W tych ocenach Rosjan naley si doszukiwa odbi
cia stereotypw romantycznych, w ktrych Wschd by kojarzony z obcoci, barbarzy
stwem i wyrafinowanym okruciestwem74.
Ahistoryczna argumentacja Przyborowskiego, majca dowie barbarzyskoci pa
stwa i narodu rosyjskiego, niekiedy ustpowaa miejsca bardziej racjonalnym prbom pre
zentacji ocen stosunku Rosji do powstania. Za tak prb mona uzna wprowadzenie
wtku o moralnym wydwiku. W czasie powstania styczniowego rosyjski nard:
Wtedy jednake doszed do takiego gbokiego upadku moralnego, do takiego obnienia
poczucia, co jest godziwem, a co niegodziwem, do takiego zupenego pomieszania poj,

69 A. G i z a, Micha1 Katkow i jego znaczenie dla umocnienia absolutyzmu carskiego w Rosji w latach
1863-1887, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Rossica Stietinennsia nr 1,1988, s. 85-101, vide
te. J. K u c h a r z e w s k i , Od biaego do czerwonego caratu, t. IV, Warszawa 1932, s. 283-341.
70 Vide H. G b o cki , Co zrobi z Polsk? Imperium i kwestia polska w ideologii konserwatywnej nacjonali
zmu Michaia Katkowa, [w:] idem, Kresy Imperium. Szkice i materiay do dziejw polityki Rosji wobec jej peryferii,
Krakw 2006, s. 245-306; vide te. A. S z w a r c, Polskie i rosyjskie echa listu otwartego margrabiego Zygmunta Wie
lopolskiego do Michaia Katkowa z 1881, [w:] Sowiaszczyzna i dzieje powszechne, Warszawa 1985, s. 100-117.
71 W. P r z y b o r o w s k i , Dzieje 1863, t. II, s. 398.
72 Ibidem, s. 398.
73 Do podobnych uproszcze mona zaliczy take porwnywanie Katkowa z Bismarckiem, jako naczelne
go wroga Polski. Vide M. Z d z i e c h o ws k i , Katkow ijego biograf, [w:] Etyka polityczna w Rosji, Krakw 1899,
s. 10.
74 E. K u m a, Mit Orientu i kultury Wschodu wpolskiej literaturze X IX i X X wieku, Szczecin 1980, s. 171-173;
cf. J. F i e k o, Obraz Rosji we francuskich memoriaach politycznych Zygmunta Krasiskiego, [w:] Oblicza
wschodu w kulturze polskiej, red. G. K o t l a r s k i , M. F i g u r a , Pozna 1999, s. 419-436.
444 WOJCIECH DUTKA

e tych szpiegw oficerskich uwaa za bohaterw, za zbawcw ojczyzny, za swych synw

najlepszych75.
Nie mona jednak zaprzeczy, e w powyszej ocenie znalaz si take element gene-
ralizacji. Wina namiestnikw, okruciestwa Kozakw i armii carskiej zostaa przypisana
caemu narodowi rosyjskiemu. Pisarz wiedzia, e podczas powstania styczniowego rozwi
na si w samej Rosji gwatowna, antypolska propaganda o podou nacjonalistycznym,
wzywajca do przeciwstawienia si Polakom podpalajcym Rosj76. Nie przywoa fak
tw w sposb bezporedni, ale uywajc skrajnie emocjonalnego jzyka napisa o swojej
wasnej ocenie ich sprawcw.
Kolejnym przejawem barbarzystwa Rosjan by w przekonaniu Przyborowskiego ich
indyferentyzm religijny. Jak wyglda religijny Rosjanin? Tak jak Murawiew:
Nie ma on ideaw, adnych zasad i przekona, ale ma rozum i zrczno korzystania ze
wszystkiego by doj do celu. Udaje fanatyka prawosawnego, czowieka z gruntu religij
nego, chodzi ostentacyjnie do cerkwi, modli si, stawia cerkwie, okazuje wielki szacunek
dla duchowiestwa rosyjskiego, ale w rzeczy samej jest to czowiek bez religii77.
Najciekawszym przejawem rosyjskiej obsesji Przyborowskiego bya korelacja dwu
wrogw. Jeden wrg Rosja zosta poczony z drugim wrogiem Polski Niemcami.
Elementem, na ktrym Przyborowski wykreowa w obraz podwjnego wroga bya obec
no w rosyjskiej armii np. oficerw pochodzcych z niemieckich rodw z Kurlandii lub
Niemcw osiedlonych w Imperium Rosyjskim. Oto, co napisa:
widzimy rnych Bremsenw, Radenw, Schwarzw, Krndenerw, Bmnnerw, Stolzen-
waldw, ktrzy poza ohydnem karierowiczostwem osobistem, nie mieli w sobie ani krzty
patriotyzmu rosyjskiego, ale olbrzymi zasb nienawici teutoskiej do wszystkiego, co
sowiaskie78.
Tym samym Przyborowski wpad w sprzeczno ze wczeniejszym swoim twierdze
niem, wedug ktrego Rosjanie nie mieli adnego patriotyzmu. Nie mniej znamienna i za
razem wiadczca o relatywnie sabym warsztacie naukowym, bya prba przypisania
negatywnych cech Niemcom79. Nie mona wytumaczy ani obroni tego przewiadczenia
nawet na bazie retoryki Przyborowskiego w jaki sposb mongolskie instynkty mia
y doprowadzi do eskalacji okruciestw rosyjskich popenianych przez Niemcw. Fakty
suyy najwyraniej budowie zoonego mitu Rosji i by moe psychologicznemu rozado
waniu obsesji pisarza zwizanych z rozbiorami Polski80. W opinii biografw Przyborow
skiego jego prace historyczne powicone powstaniu styczniowemu nie zostay ocenione

75 W. P r z y b o r o w s k i , Dzieje 1863, t. V, s. 160.

76 Obszerne studium na temat rosyjskiej propagandy skierowanej przeciwko Polsce w latach 1863-1864vide
H. G b o c k i , Fatalna sprawa, s. 334-357.
77 W. P r z y b o r o w s k i , Ostatnie chwile, t. II, s. 223.
78 Idem, Dzieje 1863, t. IV, s. 3.
79 O negatywnym micie Niemcww Polsce XIX w., vide M. Z y b u r a,... Krzyackiego gada nie gaszcze nikt...
0 narodzinach negatywnego obrazu Niemca w romantyzmie polskim, [w:] Opowiedziany nard. Literatura polska
1 niemiecka wobec nacjonalizmw X IX wieku, red. J. S c y r y n t , M. Z y b u r a , Wrocaw 2006, s. 145-155.
80 Przyborowski zaprezentowa swoj wasn wizj upadku Rzeczypospolitej, ktr M. Filipowicz nazwa
kuriozaln. Dua rol w tej koncepcji odgryway przegrane wojny, w tym powstania lat 1831 i 1863. Wg pisarza
dwoma najwikszymi wrogami Polski byli Niemcy i Rosjanie. Vide W. P r z y b o r o w s k i , Przyczyny upadku Pol
ski. Zarys historyczny, Warszawa 1909. Zagadnienie wpywu ideologii politycznych na historiograficzne koncep-
 FATALNA SIA WROGOCI 445

wysoko pod wzgldem warsztatowym81. Mona, zatem domniemywa, e poczenie

przez Przyborowskiego wroga-Rosjanina i wroga-Niemca nie byo przypadkowe. Pisarz
stwierdzi:
Rosja przekonaa si dawno, e Polski nie zrobi rosyjskiej, ale przekona si nie chce, e
moe j zrobi niemieck82.
Czy za t oczywist niekonsekwencj pisarza, ktry przypisywa win za cao zo ta
tarskim instynktom rosyjskim, a potem zmieniajc zdanie stwierdza, e to Niemcy s
winni wszystkim rosyjskim okruciestwom w Polsce, staa li tylko zadawniona polska nie
ch do Niemcw? Czy te stanowisko to wypywao z racji politycznych, tj. ugodowych
koncepcji politycznych, ktre przywiecay Przyborowskiemu? Prba odczytania tej nie
konsekwencji w oparciu o lojalistyczn i ugodow lini polityczn wobec caratu, dziki
ktrej Przyborowski uwaa si za Wallenroda sprawy polskiej w realiach postycz-
niowych, rzuca nowe, ciekawe wiato na to zagadnienie83. Gdyby przyj tak hipotez,
naleaoby stwierdzi, e Przyborowski dokona wiadomej mistyfikacji powstania sty
czniowego, jako powstania skierowanego przeciw Niemcom rzdzcym Rosj. Krzysztof
Stpnik dostrzeg, e obraz Niemcw w powieciach Przyborowskiego odpowiada po
gldom lansowanym przez endecj84. Twierdzenie to jest o tyle dyskusyjne, e ju Kra
szewski w roku 1867, trzy lata po stumieniu powstania styczniowego, win za zo Rosji
obdarza Niemcw85.
Wtek Rosji i Rosjan wobec powstania styczniowego w pisarstwie historycznym Wa
lerego Przyborowskiego charakteryzowa si siln niechci pisarza do Rosjan, przybiera
jc formy skrajnie negatywne, ocierajce si o nienawi i fobi86. Przyborowski pisa
jako utalentowany pisarz, historyk-samouk, ulegajc jednak na rnych paszczyznach
narracji silnym emocjom, stereotypom oraz negatywnemu mitowi Rosji na podou nacjo
nalistycznym. Najciekawsze, e wyznawane pogldy, zapewne szczere, nie stanowiy prze
szkody w opowiedzeniu si za polityk ugodow wobec Rosji oraz jej panslawistycznych
tendencji.
Inni historycy i pisarze polityczni nie wprowadzili nowych wtkw do krytyki Rosji
i Rosjan. Warto jednak wspomnie o kilku autorach i prezentowanych przez nich po
gldach. Jan Stella-Sawicki (1831-1911)87, jeden z organizatorw akcji pomocy dla po

cje upadku Rzeczypospolitej nie zostao jeszcze w peni opracowane, vide J. T o p o l s k i, Ideologia polityczna
jako kategoria historyczna i teoretyczna w wyjanianiu rozbiorw Polski, [w:] Trudne stulecie. Studia z dziejwXVII
iXVIIIwieku, red. . K d z i e l a , W. K r i e g s e i s e n , Z. Z i e l i s k a , Warszawa 1994, s. 259-270.
81 S. K i e n i e w i c z , G. S k o t n i c k a , Walery Przyborowski, s. 82-83.
82 W. P r z y b o r o w s k i , Ostatnie chwile, t. IV, s. 182-183.
83 Cf. A. S z w a r c, op. cit., s. 228; M. F i l i p o w i c z, Wobec Rosji, s. 61.
84 K. S t p n i k, Figury polityki historycznej w powieciach Walerego Przyborowskiego, [w:] Walery Przyborow
ski i Jzef Brandt, s. 48.
85 Nie moskiewskimjest, ale daleko cywilizowaszego narodu wynalazkiem jest axioma, e aby lud osabi
duchowo, potrzeba go zniszczy materialnie------wieo przyjto wic w Rosji wynalazek ten germaski i zasto
sowano go na wielk skal. Vide J. I. K r a s z e w s k i , [B. B o l e s a w i t a] Z roku 1866 rachunki, cz. I, Pozna
1867, s. 39.
86 Interesujcy tekst na temat przejaww irracjonalnego lku przed Rosj i Rosjanami w perspektywie
historycznej XIX i XX w. vide J. S z a f a r e w i c z , Rosofobia, [w:] idem ,Soczinienija, t. II, Moskwa 1994.
87 S. K i e n i e w i c z , M. D o m a s k a - N o g a j c z y k , Jan Stella-Sawicki, PSB, t. XLIII, s. 352-357.
446 WOJCIECH DUTKA

wstania w Galicji, a potem historyk zrywu, przedstawi swoj wykadni polityczn

i moraln kwestii rosyjskiej. Stella-Sawicki cytowa Hercena:
Byo to cos okropnego, zastraszajcego patrze jak szlachta, arystokracya, duchowie
stwo, caa cywilizowana spoeczno stumilionowego pastwa, bez wyjtku narodowoci,
mczyni i kobiety, w chwili gdy w Polsce powicenie si dla ojczyzny dochodzi do zeni
tu, sali telegramy dzikczynne, adresy pozdrawiajce i obrazy witych dla znanych zo
dziei, katw, ktrzy nie zakasowujc rkaww broczyli cae rce we krwi i miejc si, pa
trzyli na konwulsyjne drganie powieszonych88.
Wypowied Stelli-Sawickiego zostaa zbudowana z dwu warstw. Pierwsza, ktr
mona uzna za dosadn, ale obiektywn form refleksji nad poziomem politycznej i nac
jonalistycznej histerii, jaka udzielia si licznym przedstawicielom rosyjskich elit podczas
kocowej fazy powstania styczniowego, i druga ktra jest bardziej wypowiedzi publicy
styczn, ni prb wartociowania historycznego. Dostrzec mona w niej elementy mitu
obcoci cywilizacyjnej Rosji w stosunku do Polski. Z wypowiedzi Stelli-Sawickiego
korespondowao twierdzenie anonimowego autora okolicznociowej broszury zwizanej
z rocznic 1863 r., e zo Rosji brao si przede wszystkim z zachannoci i nieuczciwoci
jej elit oraz e rosyjska despotia nawet bez powstania nie uszanowaaby obietnic danych
Polsce89. Potwierdza to istnienie w pimiennictwie dotyczcym powstania styczniowego
krytycznego obrazu rosyjskich elit i przywdztwa.
Kilka ciekawych refleksji na temat Rosji w kontekcie powstania 1863 roku wy
szo take spod pira krakowskiego publicysty, Zygmunta Czaszki. W broszurze Kilka
sw owietlajcych przyczyny klski z 1863 roku publicysta te nakreli, jaka powinna
by Rosja:
Idea Rossyi, jej powoanie, jej przeznaczenie w historyi nie moe by nieokrelone, chyba-
by bya dzieem Arymana Ormuzdowi na przekr i na ustawiczny trud i bj, ludzkoci na
nieszczcie i zepsucie. Posannictwem Rossyi powinno by rozwija swoj potg na
wschodzie, wywiera j na zewntrz, idc lepo za interesem swego narodu, i cze
go krucyaty dopeni nie zdoay, zniszczy Turkw i znowu zatkn krzy w. Zofii
w Jerozolimie90.
Intrygujce w wizji Rosji autorstwa Czaszki byo jej cise poczenie z koniecznoci
krzewienia chrzecijastwa w Imperium Osmaskim i na Bliskim Wschodzie. Rosja jawia
si niemal jako historyczna kontynuacja krlestw krzyowcw w Ziemi witej z lat
1099-1291. To pozytywne przewartociowanie obrazu Rosji zostao skorygowane przez
samego autora na tej samej stronie broszury:
Kto chce skada Bogu ofiary, powinien wprzd pojedna si z bratem; a Rossya ma brata,
wobec ktrego bardzo zgrzeszya91.
Tym bratem bya oczywicie Polska. Powysze stwierdzenie mona potraktowa jako
preludium do ostrych, kategorycznych osdw pastwa i spoeczestwa rosyjskiego.

88 J. S t e l l a - S a w i c k i , Szkice z powstania 1863 roku, Krakw 1889, s. 27.

89 [Bez aut.], W29-t rocznic powstania polskiego 1863 roku sowo wstpne wygoszone przy uroczystym wie
czorze pamitkowym, [b. m. wyd.] 1892, s. 5.
90 Z. C z a s z k a, Kilka sw owietlajcych przyczyny klski 1863 roku, Krakw 1898, s. 9.
91 Ibidem, s. 9.
 FATALNA SIA WROGOCI 447

Publicysta stwierdzi, e podstawowym grzechem Rosji byo przekonanie o nieomylnoci

wasnych elit i denie do ekspansji prawosawia. Pisa Czaszka:
Absolutyzm poczony z caro-papizmem jest wszystkiego zego w Rossyi. Tymczasem ani
ukad spoeczny Rossyi, ani jej stan ekonomiczny, ani nauka, ani literatura, nie daj jej ty
tuu do urojonej nad innymi narodami wyszoci lub te do odrbnego i wasnego typu
cywilizacji92.
Wyrana krytyka samodzierawia oraz podporzdkowanie przez carat kocioa pra
wosawnego stanowi wany argument Czaszki. Jednak ostatnie zdanie mona uzna za
przejaw negatywnego mitu Rosji oraz wyranej niechci autora. O ile krytyka spoecznego
ukadu pastwa rosyjskiego wydaje si do pewnego stopnia uzasadniona, o tyle twierdze
nie o niszoci literatury rosyjskiej naley uzna za w peni stereotypowe i niesprawiedli
we. Na amach tej samej broszury autor przytomnie zauway, e:
Nic przewidzie si nie da w tem olbrzymiem tajemniczem pastwie, gdzie z jednej strony
wszelkiego rodzaju fanatyzm na przemian z najzupeniejsz obojtnoci i zniechce
niem cechuj objawy narodowego charakteru, a z drugiej ponad losami milionw, po
nad kad religijn lub socyaln spraw, gruje zawsze polityczny cel i interes samo
dzierawia93.
Wywody Czaszki na tle innych pisarzy i historykw powstania, szczeglnie pogldw
Przyborowskiego, wydaj si by dosy wywaone, a koncepcja Rosji jako przedmurza
chrzecijastwa, niewtpliwie inspirowana panslawizmem, intrygujc nowoci w kon
tekcie lansowanego przez licznych obrocw powstania (Buszczyski) pogldu o Polsce
jako antemurale christanitatis94. Dodajmy, pogldu obecnego po dzie dzisiejszy w pol
skim dyskursie o narodowej przeszoci.
Na tym tle do stereotypowo musi brzmie wypowied galicyjskiego polityka, histo
ryka i publicysty Augusta Sokoowskiego (1846-1921)95 piszcego o Rosji w obszernej
pracy, Powstanie styczniowe, wydanej w 1910 r., e spoeczestwo rosyjskie jest ciemne,
zahukane, pozbawione wszelkich praw, przywyke do biernoci i bezwzgldnego posu-
szestwa96. Ta jasna ocena galicyjskiego historyka jest zrozumiaa w kontekcie wyznawa
nych przez niego pogldw politycznych. Sokoowski by liberaem i uwaano go za
przeciwnika panslawizmu97. Prbowa przeanalizowa spoeczne stosunki w Imperium
przed wybuchem powstania styczniowego. Wyrni nastpujce klasy polityczne, ktre
ironicznie nazwa kastami: oficerowie, szlachta, mieszczastwo, klasa robotnicza i cho
pi, przy czym te dwie ostatnie byy poddane szczeglnemu uciskowi moralnemu i politycz

92 Ibidem, s. 10.
93 Ibidem, s. 11.
94 J. P r o k o p, Wschodnia stra Europy. Mit Polski straniczki Zachodu, [w:] idem, Ethnos i Caritas. Idee
mity polityczne i literackie, Krakw 2001, s. 157-180.
95 Vide S. K i e n i e w i c z , Historiografia polska wobec powstania styczniowego, PH t. XLIV, 1953, z. 1,
s. 19-20; Historiografia polska doby pozytywizmu. Kompendium dokumentacyjne, Warszawa 1968, s. 120; J. M a -
t e r n i c k i, Idee ipostawy. Historia i historycypolscy 1914-1918, Warszawa 1974; J . Bus zk o, Polacy wparlamen
cie wiedeskim 1848-1918, Warszawa 1996; M. J a n o w s k i, Inteligencja wobec wyzwa nowoczesnoci. Dylematy
ideowepolskiej inteligencji liberalnej w Galicji w latach 1889-1914, Warszawa 1 9 9 6 ; U . P e c h o w s k a , Sokoowski
August, PSB, t. XL, s. 117-120.
96 A. S o k o o w s k i, Powstanie styczniowe, Wiede 1910, s. 1.
97 U. P e c h o w s k a , op. cit., s. 118.
448 WOJCIECH DUTKA

nemu. Trzy pierwsze klasy stanowiy podstaw wadzy cara. Niemoliwo porozumienia
si Polski z Rosj historyk przypisa samym Rosjanom oraz ich dumie narodowej. Pisa, e:
nie uwaano za potrzebne liczy si z wraliwoci narodu podbitego i systematycznie po
niewieranego, nie moga na to pozwoli duma carska i idea samodzierawia, stanowica
podstaw pastwa rosyjskiego od pocztku a do dni dzisiejszych98.

W opinii Andrzeja W i e r z b i c k i e g o w polskiej historiografii wspczesnej nie ist

nieje osobna monografia majca na celu ukazanie caoci dorobku polskiej myli histo
rycznej XIX w. wobec problemu rosyjskiej despotii99. Przedstawione i zanalizowane
wypowiedzi pisarzy i publicystw podejmujcych wtek Rosji i Rosjan stanowi tylko nie
znaczn cz tego szerszego zagadnienia. Jakie stanowiska zarysoway si w obrbie
pimiennictwa historycznego zwizanego tematycznie z powstaniem styczniowym? Wik
szo przywoanych w tym artykule tekstw prezentowao wobec sprawy ustroju, spoe
czestwa i mechanizmw rzdzcych carsk Rosj pogldy nacechowane skrajnymi
emocjami, niechci i uprzedzeniami. Jednoczenie zaprezentowano je w takiej formie,
z ktr trudno byo podj dyskusj. To jedna z cech mitu historycznego o obcoci cywili
zacyjnej Rosji. Jednak owa krytyka pastwa i spoeczestwa rosyjskiego pozostawaa
w cisym zwizku z negatywnymi emocjami omawianych historykw. Trauma po klsce
powstania styczniowego przerodzia si w pewn form obsesji, o ktrej wspomina zna
wca problematyki rosyjskiej w historiografii polskiej przeomu XIX i XX w., Mirosaw Fi
lipowicz100. Negatywny mit Rosji w polskim pimiennictwie historycznym dotyczcym
powstania styczniowego mona traktowa jako przejaw konfliktu mentalnoci midzy Po
lakami i Rosjanami101, lub w kontekcie polskiej samoobrony przed rusyfikacj, jak rzd
rosyjski podj energicznie po upadku powstania102.
Negatywne postrzeganie Rosji miao ju swoj histori przed rokiem 1863. Henryk
Kamieski napisa w 1857 r.:
nikt Rosji nie zna, bo j wszyscy oceniaj tylko wedle tego, jak dotychczas j widziano
w uczynku, a w uczynku nigdy jeszcze nie wystpowaa w caej swej potdze103.
Ta zawoalowana ocena moliwoci i siy pastwa rosyjskiego bya jednak w powsta
czym pimiennictwie do odosobniona. Tylko Przyborowski i (w mniejszym stopniu) Kra
szewski widzieli w Rosji potg, z ktr Polska powinna si liczy, ale sami prezentowali
pogldy silnie dezawuujce osignicia kultury i ycia spoecznego Rosjan. Podobnie czy

98 A. S o k o o w s k i, op. cit., s. 64.

99 A. W i e r z b i c k i , Groni i wielcy. Polska myl historyczna X IX i X X wieku wobec rosyjskiej despotii, War
szawa 2001, s. 6.
100 M. F i l i p o w i c z, Wobec Rosji, s. 5.
101 Tak interpretacj stworzy} rosyjski historyk kultury i literatury XIX w. Aleksander Lipatow. Vide
A . L i p a t o w, Polska i Rosja. Konfrontacja i grawitacja, Toru 2003, s. 34-57 (vide szczeglnie rozdzia I: Rosja
i Polska domowy spr Sowian, czy konflikt mentalnoci).
102 Vide A. N o w a k, Walka o kresy, walka oprzetrwanie. Imperium rosyjskie wobec Polakw, Polacy wobec
Imperium przegld historiograficzny, [w:] idem, Od Imperium do Imperium. Spojrzenie na Europ Wschodni,
Krakw 2004, s. 109-146.
103 H. K a m i e s k i, Rosja i Europa, Polska. Wstp do bada nad Rosj i Moskalami, Warszawa 1999 (re
print wydania z 1857 r.), s. 305.
 FATALNA SIA WROGOCI 449

nili inni historycy-amatorzy i publicyci widzc w Rosji przede wszystkim ywio obcy
Polsce, barbarzyski, okrutny i zy. Emocjonalno i ostro tych pogldw w wietle mia
dcej klski zadanej Polakom przez Rosj w roku 1863 nie moe dziwi.
Negatywna ocena rosyjskiej despotii zobrazowanej w ustrojowej formie samodzie
rawia take przybraa charakter do powierzchowny. W zasadzie tylko Zygmunt
Czaszka prbowa przedstawi wizj Rosji, z ktr Polska mogaby wspistnie spra
wiedliwie wyznajc wobec Polski win i krzewic chrzecijastwo w starciu z islamem.
Ale t ocen na tle wszystkich zaprezentowanych wypowiedzi naley uzna za ewenement.
Mit obcoci i barbarzystwa cywilizacyjnego Rosji znalaz take swoich zwolennikw
w okresach pniejszych, zwaszcza w pracach Feliksa Konecznego104. Oprcz Czaszki sa
boci rosyjskiego despotyzmu dostrzegali Kraszewski i Gregorowicz, przy czym tylko ten
drugi nie uleg polskiemu nacjonalizmowi, wyranie oddzielajc rosyjskie pastwo od
narodu.
Czy powstae w wyniku sporu o powstanie styczniowe polskie wyobraenia o Rosji
i Rosjanach mog take dzisiaj oddziaywa na postrzeganie Rosji w Polsce? Ostatnio po
jawi si w literaturze przedmiotu gos rozpatrujcy negatywny stereotyp Rosji i Rosjan
w Polsce jako element dugiego trwania105. Jednak prba odpowiedzi na pytanie, dla
czego w polskich oczach Rosjanie reprezentowali kultur obc, barbarzysk, nie daje
zadowalajcego wyjanienia, gdyby kwesti rosyjsk w Polsce sprowadzi tylko do zabo
rw i represji po powstaniu styczniowym. By moe nieco wiata na t kwesti rzuca
wypowied Andrzeja Wierzbickiego, e refleksjom nad narodow przeszoci towa
rzyszyo u nas nierzadko poczucie wyjtkowej krzywdy, jaka spotkaa Rzeczpospolit.
Prowadzio to niejednokrotnie do formuowania koncepcji do oryginalnych lub niespo
tykanych, bd wystpujcych z nieporwnywalnie wiksz si ni w myli europej-
skiej106. Warto jednak wyranie zaznaczy, e i po stronie rosyjskiej znana bya kon
cepcja powstania styczniowego jako wojny cywilizacji, tj. wojny dobrego prawosawia
ze zym katolicyzmem. Pierwszym Rosjaninem, ktry sformuowa ten postulat by Fio
dor Dostojewski107.
Jak polskie przewiadczenie o obcoci cywilizacyjnej Rosji oraz o barbarzystwie jej
mieszkacw byo postrzegane przez samych Rosjan? Najnowsza literatura polska, zwa

104 F. Koneczny, (1862-1949), historyk, by wyznawc pogldu o turaskim pochodzeniu Rosji i jest to au
tor po dzi dzie cytowany i chtnie czytany przez zwolennikw skrajnie nacjonalistycznej polskiej prawicy. Vide
F . K o n e c z n y , Dzieje Rosji od najdawniejszych jej czasw, t. I-II, Krakw 1917 (reprinty z tego roku ukazay si
w latach 1997 i 1999 nakadem wydawnictwa Antyk). O samym Konecznym vide M. N. J a k u b o w ski, Feliks
Koneczny, [w:] idem, Cigo historii i historia cigoci. Polska filozofia dziejw, Toru 2004, s. 258-300.
105 Vide J. P r o k o p, Mit Rosji w dzisiejszej Polsce, [w:] Wspczeni Sowianie, s. 183-193.
106 A. W i e r z b i c k i, Wschd Zachd w koncepcjach dziejw Polski. Z dziejw myli historycznej w dobie
porozbiorowej, Warszawa 1984, s. 15-16.
107 Wojna polska to wojna dwu wiatw chrzecijaskich to pocztek przyszej wojny prawosawia
z rzymskim katolicyzmem, innymi sowy wojny geniuszu rosyjskiego z cywilizacj europejsk. Vide F . D o -
s t oj e w ski, Z notatnikw, tum. Z. P o d g r z e c, Warszawa 1971, s. 35. Powyszy cytat z Dostojewskiego jest
bardzo znany: Cf. A. W a l i c k i, Rosja, katolicyzm i sprawa polska, Warszawa 2002, s. 104; H. G b o c k i, Fa
talna sprawa, s. 420-421; o pogldach Dostojewskiego na spraw polsk w drugiej poowie XIX w. vide,
J . O r o w s k i , Reakcje Dostojewskiego na sprawy polskie, Przegld Humanistyczny 1982, nr 5/6, s. 85-91;
Z . a k i e w i c z , Z problematyki polskiej w twrczoci F. Dostojewskiego, Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Fi
lologia Rosyjska nr 1,1962, s. 61-85; vide te J . O r o w s k i , Z dziejw antypolskich obsesji w literaturze rosyjskiej,
Warszawa 1982.
450 WOJCIECH DUTKA

szcza cytowane ju prace Henryka Gbockiego i Andrzeja Wierzbickiego, daj obraz ro

syjskich przewiadcze o Polakach z czasw powstania. Z kolei Andrzej W a l i c k i
cytowa opini idc przeciw rosyjskim mitom o Polakach podpalajcych Rosj, a po
chodzc ze synnego artykuu Strachowa Rokowyj wopros, w ktrym rosyjski intelektu
alista stwierdzi, e Polacy zrobili w 1863 r. powstanie, bronic si jako nard wyej
wyksztacony przeciw barbarzycom i e Polacy mieli prawo do uczucia wyszoci108.
Pojednanie si narodw jest trudne. Droga do chyba jednak nigdy nie prowadzi
przez uznawanie lub dezawuowanie przekona o wyszoci lub niszoci partnerw.

The Fatal Power of Enmity:

The Myth of Alien and Barbaric Russia and Russians in Polish Historical Works
concerning the January Uprising at the Period 1863-1918

The article attempts to analyse and deconst the convictions or myths concerning Russia
and Russians in Polish historical works dealing with the January Uprising at the Period
1864-1918. The matters discussed are organised according to chronology and individual
issues.
Although there is little as historical as the myth, it is worth noticing that the conviction
of the alien character of Russia and the Russians and of their barbarity and crudeness
in the history of Polish thought has a tradition up to the present day. It is probable that
the majority of the statements presented in the article, coming from amateur historians,
writers and publicists, who treated on the phenomenon of Russia in the context of the Polish
trauma after the defeat of 1863, could have been inspired by the ideas of Franciszek Henryk
Duchiski. Nevertheless, it seems that the clash of these hypothetic borrowings under no
circumstances undermines the importance with which the participants of the debate over
the January Uprising treated Russia and the Russians. It is characteristic that similar attitudes
are to be observed among contestants, who harboured opposite political opinions (a good
instance in this respect were Walery Przyborowski and Agaton Giller, who both hated Russia
deeply and sincerely). All this demonstrates only the power of the Polish defeat complex
and the durability of the mythical ideas concerning Russia.

108 A. W a l i c k i , op. cit., s. 102.