Ochrona Zdrowia Psychicznego

OCHRONA ZDROWIA
PSYCHICZNEGO W POLSCE:
wyzwania, plany, bariery,
dobre praktyki
Raport RPO
Warszawa, maj 2014

Ochrona zdrowia psychicznego wPolsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki
Raport RPO
Opracowanie:
Raport powsta wramach prac Komisji Ekspertw przy Rzeczniku Praw Obywatelskich
Opieka naukowa:
dr hab. Irena Lipowicz
Redakcja tomu:
prof. Jacek Wcirka
Autorzy:
Maria Augustyniak, Marek Balicki, Barbara Bana, Daria Biechowska, Anna Bielaska,
ReginaBisikiewicz, Pawe Bronowski, Janusz Chojnowski, Andrzej Cechnicki,
Jolanta Gierduszewska, Ewa Giza, Dariusz Hajdukiewicz, Iwona Kamiska, Hubert
Kaszyski, Elbieta Kluska, Artur Kochaski, Wanda Langiewicz, Agnieszka Lewonowska-
Banach, Wojciech Lenard, Anna Liberadzka, Katarzyna akoma, Pawe Mierzejewski, Paulina
Mikiewicz, Jacek Moskalewicz, Krzysztof Ostaszewski, Magdalena Stacewicz, Tomasz
Szafraski, Marekwierad, Piotr witaj, Jacek Wcirka, Beata Wnk, Maria Zauska,
Krystyna aryn
Wydawca:
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich
al. Solidarnoci 77, 00-090 Warszawa
Koncepcja edytorska:
Stanisaw wik, Jolanta Lipka-Woowska
Copyright by Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

Warszawa 2014
ISBN 978-83-938366-3-5
Oddano do skadu wmaju 2014 r.
Podpisano do druku wmaju 2014 r.
Wydanie I
Nakad: 2000 egz.
Projekt okadki:
Grayna Dziubinska
Opracowanie DTP, korekta, druk i oprawa:

Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk
www.grzeg.com.pl
SPIS TRECI
Wstp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Irena Lipowicz
1. Ochrona zdrowia psychicznego we wspczesnym wiecie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Tomasz Szafraski
2. Ochrona zdrowia psychicznego wdokumentach WHO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Paulina Mikiewicz
3. Ochrona zdrowia psychicznego wdokumentach UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Jacek Moskalewicz
4. Ochrona zdrowia psychicznego wPolsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

4.1. Stan ipilne potrzeby. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
4.1.1. Promocja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Krzysztof Ostaszewski
4. 1. 2. Prewencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Daria Biechowska
4.1.3. Poszanowanie praw igodnoci chorujcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Anna Liberadzka
4.1.4. System lecznictwa psychiatrycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Wanda Langiewicz
4.1.5. System oparcia spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Pawe Bronowski
4.1.6. System uczestnictwa spoeczno-zawodowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Hubert Kaszyski
4.1.7. Informatyzacja ibadania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Pawe Mierzejewski
4.2. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.2.1. Motywy, cele, priorytety. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Jacek Wcirka
4.2.2. Realizacja 2013 idalsza perspektywa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Andrzej Cechnicki
4.3. Bariery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.3.1. Wartoci iwiadomo spoeczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Piotr witaj
4.3.2. Bariery polityczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Marek Balicki
4.3.3. Finansowanie (na przykadzie uwarunkowa Mazowsza). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Dariusz Hajdukiewicz
3
RAPORT RPO
4.3.4. Z drowie psychiczne jako chroniona konstytucyjnie warto wdziaalnoci

Rzecznika Praw Obywatelskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Katarzyna akoma
4.3.5. Bariery instytucjonalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Maria Zauska
4.4. Dobre praktyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.4.1. Krakw: Stowarzyszenie Otwrzcie drzwi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Barbara Bana
4.4.2. Wrocaw: Fundacja Polski Instytut Otwartego Dialogu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Regina Bisikiewicz
4.4.3. Krakw: dziaania promocyjne wrodowisku akademickim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Maria Augustyniak, Hubert Kaszyski, Marek wierad
4.4.4. Krakw: Inicjatywy Cogito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Agnieszka Lewonowska-Banach
4.4.5. R adom: Przedsibiorstwo Spoeczne Gospoda Jaskeczka. . . . . . . . . . . . . . . . 123
Jolanta Gierduszewska
4.4.6. Warszawa-Ochota: rodowiskowy Dom Samopomocy Pod Skrzydami. . . . 126
Iwona Kamiska, Magdalena Stacewicz
4.4.7. Warszawa Targwek: dzielnicowy system oparcia spoecznego. . . . . . . . . . . . . 129
Pawe Bronowski, Wojciech Lenard, Beata Wnk
4.4.8. Warszawa: Zesp Leczenia rodowiskowego wSzpitalu Bielaskim. . . . . . . . 131
Krystyna aryn
4.4.9. Grajewo: Oddzia Psychiatryczny Szpitala Oglnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Janusz Chojnowski
4.4.10. Warszawa-Bemowo: lokalna koalicja na rzecz ochrony zdrowia psychicznego
Razem skutecznie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Elbieta Kluska
4.4.11. Koobrzeg: system psychiatrii rodowiskowej wpowiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Ewa Giza
4.4.12. Lublin: lokalna opieka rodowiskowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Artur Kochaski
4.4. 13. K rakw: rodowiskowy system iprogram leczenia osb chorujcych
na psychozy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Anna Bielaska
Streszczenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Oautorach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
4
Wstp
Irena Lipowicz
Rzecznik Praw Obywatelskich
Czy stan ochrony zdrowia psychicznego wymaga radykalnych zmian admi-

nistracyjnych iprawnych? Czy jest to zapomniany obszar praw czowieka ipa-
cjenta wnaszym kraju, azaniedbania s fundamentalne czy te system ochro-
ny zdrowia psychicznego jest po prostu czci oglnej mizerii polskiego sys-
temu ochrony zdrowia? Na te pytania odpowiada wsposb jasny isyntetyczny
przedstawiony Pastwu zbir opracowa wielu autorw. Ju w pierwszym
opracowaniu wskazano twarde fakty z 6 psychiatrami i 18,8 pielgniarka-
mi pozostajemy w tyle nie tylko za bogatymi krajami (Niemcy 11,8/52, Fran-
cja 22/98), ale iza krajami oporwnywalnym dochodzie narodowym (Czechy
12/33). Wnaszej klasie dochodowej powinno by, jak wynika zbada wyda-
wane ponad 4% ajest 3,5%, wdodatku ozej alokacji isabej efektywnoci.
Kolejnym dowodem na obiektywny charakter opnie rozwojowych jest ni-
ski procent osb zzaburzeniami psychicznymi dowiadczajcych pomocy to
tylko ok. 25% chorych. Nie trzeba bliej uzasadnia, e wskanik ten jest zbyt
niski igeneruje nowe zagroenia spoeczne. Logicznym rozwizaniem byoby
okresowe skupienie aktywnoci organw pastwa na naprawieniu zaniedba
przez Narodow Strategi i szczegowe polityki poszczeglnych resortw.
Jak mona przeledzi wposzczeglnych artykuach, strategia istotnie zostaa
uchwalona anastpnie pozostaa bez realizacji. Zpunktu widzenia autorytetu
pastwa to najgorsze, co moe si zdarzy.
Celem publikacji jest zwrcenie uwagi na dysfunkcyjny stan ochrony zdro-
wia psychicznego wPolsce, wtym zwaszcza: przytoczenie podstawowych in-
formacji ojego aktualnym funkcjonowaniu, zasobach ibrakach oraz wskazanie
pilnych potrzeb, przypomnienie celw przyjtego w2010 r. przez parlament
Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP), wskazanie
barier blokujcych jego realizacj iukazanie dobrych praktyk powstaych spon-
tanicznie wrnych miejscach kraju. Ostatecznym celem jest przypomnienie
oznaczeniu systemowej zmiany wfunkcjonowaniu ochrony zdrowia psychicz-
nego wPolsce, przyspieszenie jego unowoczenienia oraz podniesienie rangi
wrd zada zzakresu zdrowia publicznego. Ich zaniechanie bdzie pogbia
bowiem niebezpieczne dla spoeczestwa procesy naznaczania ludzi chorych
5
RAPORT RPO
iwyczonych, nierwnego traktowania iwykluczania spoecznego osb zpro-

blemami zdrowia psychicznego. Grozi im obnianie standardu jakoci ycia,
zarwno ich samych jak ich najbliszego otoczenia. Problemy takie wg ostro-
nych szacunkw dotycz wrnym stopniu porednio lub bezporednio,
okresowo lub trwale okoo 5-8 mln osb wPolsce.
Publikacja ma szerokie grono adresatw, zwaszcza wrd przedstawicieli
idecydentw podmiotw realizujcych NPOZP na rnych szczeblach admi-
nistracji rzdowej isamorzdowej, wrd organizacji pozarzdowych dziaaj-
cych w zakresie ochrony zdrowia psychicznego, mediw i placwek oferuj-
cych pomoc oraz wszystkich osb dobrej woli, ktre chc uczestniczy wjego
pomyle realizacji.
Najwiksze zapnienie strukturalne notuje Polska w rozwoju psychia-
trii rodowiskowej. Szkodzi to zarwno, jak wskazano w tekcie, dostpnoci
jak ielastycznoci opieki. Archaiczno kultywowanego modelu generuje te
zbdne koszty; brak opieki rodowiskowej wydua niepotrzebnie pobyt pa-
cjentw wszpitalu psychiatrycznym. Polskaze wskanikiem hospitalizacji psy-
chiatrycznej 145 na 100 tys. mieszkacw jest tylko nieco powyej redniej
europejskiej, ale czas hospitalizacji wynosi unas ponad dwa miesice inaley
jak wskazuje Jacek Moskalewicz do najduszych wEuropie. Brak realizacji
Narodowego Programu oznacza nie tylko luk wlecznictwie (tylko poowa lu-
dzi zzaburzeniami jest objta leczeniem), ale znaczco oddziauje na stan praw
czowieka wPolsce. Przebywanie dugo, jak wskazuje autor, wwielkich izolo-
wanych instytucjach zdala od rodzin iwasnego rodowiska, zwiksza ryzyko
trwaego wykluczenia spoecznego. Brak podejcia interdyscyplinarnego imi-
dzyresortowego odbija si wszczeglnoci na prewencji np. na braku szerokich
programw zapobiegania samobjstwom. Jak wskazuje Krzysztof Ostaszewski
wPolsce istniej zasoby, ktre mona lepiej wykorzysta dla promocji ochrony
zdrowia psychicznego, gdy podstawowa prawna infrastruktura przecie ist-
nieje. Dziaa rwnie niezwykle wartociowy trzeci sektor na rzecz zdrowia
psychicznego. Ilo nowatorskich organizacji pozarzdowych przeamujcych
bariery, dziaajcych rodowiskowo, kreatywnych wswoich dziaaniach daleko
wyprzedza sztywne reakcje administracji publicznej. Istniejca (czsto) dobra
wola samorzdu w zakresie promocji zdrowia psychicznego jest realizowana
chaotycznie iniekonsekwentnie. Jakwskazuje autor nie ma jasno okrelone-
go celu odbiorcw i metod dziaania. Co prawda cztery kluczowe instytucje
dotyczce uzalenie podjy wspprac z Instytutem Psychiatrii i Neurolo-
gii tworzc system rekomendacji i ocen programw w tym zakresie, system
ten jest jednak praktycznie nieznany samorzdom. Naley podkreli doniose
ustalenia raportu: samo leczenia zaburze psychicznych nie poprawi wsposb
6
Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki
widoczny stanu zdrowia psychicznego naszego spoeczestwa. Niezbdne jest

skoordynowane dziaanie instytucji publicznych wzakresie promocji iprofilak-
tyki. Wane jest take silne wczenie samorzdw.
Skoro prewencja zaburze psychicznych jest tak wana, naley zapyta o jej
skuteczno. Daria Biechowska na podstawie gbokiej analizy idowiadcze Za-
kadu Zdrowia Publicznego negatywnie ocenia dziaania Ministerstwa Zdrowia
wtym zakresie. Zgadzam si zokreleniem autorki, e jest to fiasko, za ktre osoby
odpowiedzialne wresorcie powinny ponie odpowiedzialno. Skoro opracowa-
ne na wasne zlecenie resortu programy profilaktyczne nawet nie uzyskay akcep-
tacji Agencji Oceny Technologii Medycznej (AOTM), byo to ju sygnaem alarmo-
wym iwymaga wyjanienia. Tymczasem ogoszone przez resort jak wskazuje Daria
Biechowska trzy konkursy na przygotowanie pilotaowego wdroenia programw
zapobiegania samobjstwom idepresji miay kuriozalnie krtki czas na zoenia
oferty (2,5 dnia), ana opracowanie programu 3 tyg. Oczywiste jest wic e zako-
czyy si niepowodzeniem imiay wszelkie cechy dziaania pozornego.
Zpunktu widzenia Rzecznika Praw Obywatelskich podstawow kwesti jest
poszanowanie praw igodnoci osb chorujcych. Pisze otym wraporcie Anna
Liberadzka. Rwnie tutaj konkluzja nie jest optymistyczna. Autorka ukazuje
jak prawa tych osb s amane nie tylko wpraktyce, ale nawet na paszczynie
legislacyjnej. Autorka pokazuje mianowicie, ktre regulacje cywilnoprawne
ikarnoprawne maj charakter dyskryminacyjny lub przestarzay zpunktu wi-
dzenia aktw prawa midzynarodowego. Lekarstwem na przedstawione pro-
blemy powinien by skuteczny system opieki psychiatrycznej: jego spjno
bada wraporcie Wanda Langiewicz. Wniosek to niska skuteczno isprawno,
dezintegracja zarwno zarzdzania jak ifinansowania. Poprawa wystpia, jak
diagnozuje autorka, tylko wzakresie dostpnoci opieki ambulatoryjnej. Brak
natomiast uchwytnego procesu zmniejszania duych placwek szpitalnych
itworzenia oddziaw psychiatrycznych przy szpitalach oglnych, co jest naj-
nowoczeniejszym zeuropejskich trendw. Chciaabym zwrci uwag Czytel-
nikw, na przedstawione wRaporcie znaczenie systemu oparcia spoecznego.
To one przywracaj podobnie jak system uczestnictwa spoeczno-zawodowe-
go chorych psychicznie irekonwalescentw do ycia spoecznego is najlep-
szym wiadectwem solidarnoci spoecznej. Kluczowym fragmentem Raportu
jest ocena NPOZP, ktry wszed wycie moc ustawy z23 lipca 2008 r.
Znajdujemy si w tej chwili w okresie dziaa planowanych na lata 2011-
2015. Pozornie harmonogram realizacji robi bardzo korzystne wraenie.
Znajdujemy tu przecie poporzdkowane cele szczegowe, oraz konkretne
zadanie z terminami realizacji i wskanikami monitorowania. Jeeli jednak
widzimy, e obowizkowe sprawozdanie za rok 2011 opublikowano dopiero
7
RAPORT RPO
w lipcu 2013 roku, mamy wiadomo zaskakujcej bezkarnoci opnie.

Autor wskazuje na konieczno usunicia z mapy Polski biaych plam opieki
psychiatrycznej. Naley podkreli, e w25 polskich powiatach brak jakiejkol-
wiek opieki psychiatrycznej, awponad 200 powiatach jest to najczciej jed-
na poradnia. Trudno wtych warunkach mwi omodelu rodowiskowym lub
onowoczesnym systemie opieki. Rzuca si take woczy wwietle tych danych
gorsze traktowanie ludnoci obszarw wiejskich pod wzgldem dostpnoci
do profilaktyki ileczenia psychiatrycznego. Raport nie ogranicza si do krytyki.
Wskazuje postulowany model zintegrowanej opieki psychiatrycznej, mocno
zanurzonej we wsplnocie lokalnej. Byoby to centrum zdrowia psychicznego
obejmujce poradnie, dziennie odziay psychiatryczne iformy rodowiskowe.
Rdze tego centrum stanowioby ambulatorium. Byby to lepszy itaszy mo-
del opieki, wdodatku osilnie prorodzinnym charakterze. Pozwalaby bowiem
na wspprowadzenie leczenia irehabilitacji rwnie wwarunkach domowych.
Uwadze czytelnikw chciaabym poleci take artyku Andrzeja Cechnic-
kiego, osoby o wielkim dowiadczeniu w zakresie dziaa rodowiskowych
na rzecz chorych psychicznie, twrcy pionierskich orodkw integracyjnych,
umoliwiajcym chorym podjcie pracy i dziaa spoecznych. W artykule
wskazano, e musimy raczej mwi o zarzdzaniu kryzysowym, bo w takim
stanie znajduje si program. Autor womiopunktowym planie wskazuje kon-
kretne dziaania, ktre naley podj dla uzdrowienia sytuacji. Takie podejcie
moe sprzyja postulowanemu przez autora stworzeniu szerokiego ruchu oby-
watelskiego na rzecz wyprowadzenia tego Narodowego Programu zkryzysu.
W kolejnej czci Raportu, Piotr witaj skupia si na problemie wartoci,
analizujc stygmatyzacj chorb psychicznych w Polsce. Stygmatyzacja ta
wyraa si m.in. w restrykcyjnej polityce refundacyjnej nowoczesnych lekw
przeciwpsychotycznych. Jakwskazuje autor taka polityka refundacyjna przy-
czynia si nawet prawdopodobnie do zawyania rozpozna schizofrenii, bo
tylko takie rozpoznanie daje dostp do nowoczesnych imniej uciliwych le-
kw. Poniewa jednak rozpoznanie schizofrenii stygmatyzuje najbardziej, sami
sztucznie zawyamy liczb takich chorych. Zwikszenie puli refundacji nowo-
czesnych lekw byoby bardziej skuteczne ni najlepsze nawet, cho oczywi-
cie poyteczne, kampanie przeciw stygmatyzacji chorych. Autor wskazuje, e
liczne dziaania przeciwko stygmatyzacji nie s poddawane systematycznej
ewaluacji. To fakt rwnie zdumiewajcy jak odkrycie, e NCN nie stwarza dzi
warunkw do ubiegania si oskuteczne granty wzakresie bada nad choro-
bami psychicznymi.
Czy jednak sformuowana przez Marka Balickiego konkluzja, e NPOZP nie
dziaa nie jest zbyt radykalna? Mwi on przecie wprost [Program] wzasadzie
8
nie dziaa. Ajedyny raport skierowany do Sejmu mona okreli za Andrzejem

Cechnickim, jako raport ozaniechaniu? Podsumujmy fakty. Po pierwsze, ist-
niej znaczne opnienia wstosunku do terminw okrelonych wharmono-
gramie. Po drugie, nie uzyskano wikszoci planowanych wskanikw. Kluczo-
wa Rada ds. Zdrowia Psychicznego otrzymaa swj statut dopiero wpadzier-
niku 2013 r., abez statutu nie moga przecie dziaa. Przypomnijmy, e by to
ju pmetek programu. Rada ta zebraa si wogle tylko dwa razy. Po trzecie,
nie zmieni si poziom finansowania po dwch latach dziaania Programu. Po
czwarte, NIK negatywnie oceni w2012 r. dziaania Ministra Zdrowia wzakre-
sie sprawnej realizacji zada jego resortu wramach NPZOZ. Po pite, Departa-
ment Zdrowia Publicznego (rdo wyniki kontroli NIK) nawet nie poinformo-
wa innych komrek resortu oich zadaniach wramach NPOZP. Zbojkotowano
rwnie przewidziane wtym planie zatrudnienie niezbdnych pracownikw.
Wydaje si, e przedstawione dowody s wystarczajce. Dla mnie, jako Rzecz-
nika Praw Obywatelskich, najbardziej dramatycznym wnioskiem prawno-orga-
nizacyjnym opracowania Marka Balickiego, jest to e najnowoczeniejsza ipo-
wszechnie akceptowana forma kompleksowych Centrw Zdrowia Psychicz-
nego, wwietle ustawy odziaalnoci leczniczej z2011 r., jest niemoliwa do
zrealizowania, poniewa nie wolno czy opieki stacjonarnej iambulatoryjnej
wramach jednego przedsibiorstwa. Te Centra natomiast, ktre wbrew wszel-
kim przeszkodom powstay, nie maja zapewnionego finansowania. Co gorsza
najnowsze Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z6 listopada 2013 r., jak podkrela
autor nie przewiduje wiadcze udzielanych przez Centrum Zdrowia Psychicz-
nego.
Jak wyglda aspekt finansowy rozwiazywania omawianych problemw?
Ukazuje to, na przykadzie Warszawy, szczegowo wswoim artykule Dariusz
Hajdukiewicz. Autor pokazuje mechanizm, ktry sprawia, e samorzdy mog
zaciemnia uzyskiwane w realizacji NPOZP wyniki uzaleniajc swoj aktyw-
no od przekazania im nowych, odpowiednich rodkw finansowych. Warty-
kule ukazano podstawowe dysfunkcje realizacji Programu. Wobronie Ministra
Zdrowia autor wskazuje, e nie otrzyma on rodkw finansowych koniecz-
nych do restrukturyzacji lecznictwa psychiatrycznego. Podkrela jednak, e nie
wykorzysta moliwoci opisania nowych produktw kontraktowych, a take
powtrnego oszacowania rzeczywistych kosztw ju kontraktowanych wiad-
cze. Przypomnijmy, e takim nowym produktem kontraktowania miay by
wanie Centra Zdrowia Psychicznego. Miay one przecie ruszy od 2014 roku.
Wartykule Marii Zauskiej znajdujemy znakomit analiz problemw struk-
turalnych tego zagadnienia. Autorka diagnozuje niedostatek koordynacji na
szczeblu centralnym, niedobr wiadcze iplacwek, trudnoci restrukturyza-
9
RAPORT RPO
cji, brak integracji wiadcze iwreszcie stosownej polityki informacyjnej. Jako

podstawow barier instytucjonaln wskazuje nieutworzenie Centralnego
Orodka Koordynacji iMonitoringu.
Trudno wrcz poj jakiej energii ikreatywnoci wymaga wtakich warun-
kach kreowanie dobrych praktyk, atymczasem druga cz Raportu to wietne
idee iskuteczna ich realizacja wrnych regionach kraju. Publikacj wnaszym
Raporcie chcielimy wyrni iuhonorowa wspaniaych ludzi, ktrzy potrafili
stworzy innowacyjne struktury i procedury. Na wyrnienie takie zasuguj
pastwo: Barbara Bana, Maria Augustyniak, Hubert Kaszyski, Marek wierad,
Regina Bisikiewicz, Agnieszka Lewonowska-Banach, Jolanta Gierduszewska,
Iwona Kamiska, Magdalena Stacewicz, Pawe Bronowski, Wojciech Lenard, Be-
ata Wnk, Krystyna aryn, Janusz Chojnowski, Elbieta Kluska, Ewa Giza, Artur
Kochaski iAnna Bielaska, ktrym bardzo dzikuj.
Na zakoczenie chciaabym zwrci uwag, i w czci dobrych praktyk
znajdujemy zarwno refleksje nad wartociami, jak i konkretne propozycje
dziaania. Innowacyjne, samorzdowe rozwizania i dziaania przeamujce
inercje sztywnych struktur suby zdrowia. S tu programy partnerskie ipro-
gramy ocharakterze midzynarodowym. Szczeglna rado przynosi lektura
zapisu sukcesu takich instytucji jak Pensjonat UPana Cogito zKrakowa, Go-
spoda Jaskeczka z Radomia czy wzorcowy, rodowiskowy Dom Samopo-
mocy Pod Skrzydami majcy siedzib na warszawskiej Ochocie. Kreatywne
mog by take samorzdy. Na wyrnienie zasuguje np. system wsparcia
wDzielnicy Targwek m.st. Warszawy, prowadzcy skutecznie do ograniczenia
rehospitalizacji jego uczestnikw ipodnoszcy jako ich ycia. wietne reko-
mendacje maj take lokalne koalicje na rzecz ochrony zdrowia psychicznego
jak na przykad Razem skutecznie z warszawskiego Bemowa czy Stowarzy-
szenie takie jak Feniks, powstay w 2000 roku. Wyrni trzeba take Lublin
iKrakw za lokaln opiek rodowiskow. Nie musimy wic czerpa wzorcw
wycznie z zagranicy. W stosunkowo krtkim okresie przy biernoci i zanie-
chaniach resortu, potrafiono stworzy wPolsce nie tylko nowe modele rodo-
wiskowe opieki psychiatrycznej, ale take zmieni zasadniczo niektre oddziay
opieki stacjonarnej. Wszystkim, ktrzy si do tego przyczynili, wtym autorom
niniejszego Raportu, moim wsppracownikom na czele zGwn Koordyna-
tork Barbar Imioczyk iDyrektor Katarzyn akom oraz czonkom pracujcej
spoecznie Komisji RPO ds. osb zniepenosprawnoci chciaabym zcaego
serca, jako Rzecznik Praw Obywatelskich podzikowa. Mam nadziej, e pre-
zentowany Pastwu Raport przyczyni si do przeomu wspoecznym myleniu
oobecnej sytuacji osb chorych iosb po kryzysach psychicznych.
10
1. Ochrona zdrowia psychicznego

we wspczesnym wiecie
Tomasz Szafraski
Chocia problemy dotyczce zdrowia psychicz-

nego s bardzo czste, we wspczesnym wiecie
wikszo osb zzaburzeniami psychicznymi nie ko-
rzysta zopieki zdrowotnej inie ma moliwoci sko-
rzystania zniej. Take wPolsce.
Rozpowszechnienie
Badania epidemiologiczne pokazuj, e od do
grafika: Katarzyna Kowalska
1/3 osb w populacji ma w danym roku jakie za-
burzenia psychiczne. Wskaniki dotyczce krajw
europejskich opublikowane w 2011 roku wskazuj nawet na jeszcze wyszy
odsetek 38,2%, co odpowiada liczbie 164,8 milionw osb [Kessler iin., 2005;
Moskalewicz iin., 2012; Wittchen iin., 2011].
Okoo 10-20% wszystkich przypadkw moe zosta ocenionych jako przeja-
wiajce cikie zaburzenia inajczciej s to osoby, uktrych wspwystpuj
rne zaburzenia psychiczne aich przebieg ma charakter przewleky [Kessler
iin., 2005; Wittchen iin., 2011].
Przeprowadzone w Polsce badanie epidemiologiczne zaburze psychicz-
nych EZOP, ktrego wyniki przedstawiono w 2012 roku pokazao, e co naj-
mniej jedno zaburzenie psychiczne w cigu ycia mona byo rozpozna
u23,4% osb to jest uponad 6 milionw osb wnaszym kraju. Badanie poka-
zao, e wpopulacji osb wwieku 18-64 lat okoo 20-30% skaryo si na takie
problemy jak stany obnienia nastroju iaktywnoci, przewleky lk czy drali-
wo [Moskalewicz iin., 2012].
Najczstszym rodzajem zaburze wystpujcych wpopulacji s zaburzenia
lkowe cierpi na nie wdanej spoecznoci przecitnie co szsta osoba. Jed-
na osoba na dziesi boryka si zzaburzeniami nastroju, gwnie zdepresj.
Okoo 7% osb cierpi na bezsenno, za uzalenienia to problem dotykajcy
ponad 4% populacji [Kesler iin., 2005; Wittchen iin., 2011]. Cz zaburze nie
jest powanie nasilona i nie ma istotnego wpywu na codzienne funkcjono-
11
RAPORT RPO
wanie. Ale wwielu przypadkach czy si to jednak zistotnym pogorszeniem

jakoci ycia, upoledzeniem funkcjonowania imoe prowadzi do powstania
niepenosprawnoci. Trzeba pamita, e zaburzenia psychiczne i choroby
neurologiczne odpowiadaj cznie za wszystkich przyczyn niepenospraw-
noci. Wzalenoci od wieku, rne choroby dominuj. Zniepenosprawnoci
wnajwikszym stopniu wi si cztery kategorie chorb: depresje, otpienia,
uzalenienie od alkoholu iudar [Whiteford iin., 2013; Wittchen iin., 2011].
Niezaspokojone potrzeby
Powysze dane obrazuj ogromn skal potrzeb wzakresie ochrony zdro-
wia psychicznego. Filip Wang opublikowa w 2007 roku na amach prestio-
wego pisma Lancet wyniki badania przeprowadzonego pod egid wiatowej
Organizacji Zdrowia (WHO) w17 krajach wiata. Badanie to miao na celu okre-
lenie, w jakim stopniu zaspokajane s potrzeby zdrowotne. Przeprowadzo-
no wywiady zponad osiemdziesicioma tysicami osb wkrajach ornym
poziomie dochodw na jednego mieszkaca. Badanie objo Chiny, Izrael, Ja-
poni, Kolumbi, Liban, Meksyk, Nigeri, Now Zelandi, Poudniow Afryk,
USA, oraz kraje europejskie Ukrain, Belgi, Francj, Niemcy, Wochy, Holan-
di, Hiszpani. Oceniono, wjakim stopniu osoby zzaburzeniami psychicznymi
korzystay zjakichkolwiek usug ochrony zdrowia psychicznego wokresie 12
miesicy. Odsetek osb korzystajcych w ogle z systemu ochrony zdrowia
psychicznego by niski iwynosi od 2% wNigerii do 18% wUSA. Generalnie
mona powiedzie, e korzystanie z systemu ochrony zdrowia psychicznego
byo pozytywnie skorelowane zwielkoci PKB (produktu krajowego brutto).
Nasilenie zaburze psychicznych wizao si zwykorzystaniem instytucji psy-
chiatrycznych, jednake tylko 11% pacjentw zpowanymi zaburzeniami psy-
chicznymi w Chinach, za a 61% w Belgii otrzymywao w poprzedzajcym
roku jaki rodzaj opieki psychiatrycznej [Wang iin., 2007].
Jak wyglda sytuacja dotyczca korzystania z systemu ochrony zdrowia
psychicznego wPolsce? Zgaszalno do placwek psychiatrycznych wynosi
ok. 1,5 mln osb [IPiN-ZZP, 2011]. Wielko populacji wymagajcej pomocy
wzakresie problemw zdrowia psychicznego to (wg badania epidemiologicz-
nego EZOP) co najmniej 6 mln osb [Moskalewicz iin. 2012]. Na tej podstawie
moemy oceni, e zpomocy psychiatrycznej wPolsce korzysta ok. 25% osb
potrzebujcych. To oczywicie wskanik zbyt niski. Wprawdzie oczekiwanie, e
jakikolwiek system ochrony zdrowia psychicznego obejmie wszystkie przypad-
ki osb zzaburzeniami jest zupenie nierealistyczne, przyjmuje si jednak, e
powinno by to co najmniej 80% osb zpowanymi zaburzeniami psychiczny-
12
mi takimi jak otpienie czy schizofrenia, oraz co najmniej 33-50% osb zdepre-
sj czy uzalenieniami [Straathdee iThornicroft, 1997].
W wikszoci krajw uwzgldnionych w badaniu Wanga system ochrony
zdrowia psychicznego by oparty opodstawow opiek zdrowotn. Kiedy oce-
niono ile osb rozpoczynajcych leczenie otrzymuje pomoc, ktra spenia mi-
nimalny standard wynikajcy ze wspczesnej wiedzy to wNigerii byo to 10%,
za najlepszy wskanik wFrancji, wynosi 42% [Wang iin., 2007].
Klska humanitaryzmu
Ogromna luka wobecnoci, dostpnoci ijakoci opieki psychiatrycznej wsto-
sunku do potrzeb dotyczy zatem caego wiata. Co oczywiste najbardziej zaznacza
si wkrajach najbiedniejszych, gdzie sytuacja jest czsto katastrofalna ibywa okre-
lana jako klska humanitaryzmu [Kleinman, 2009]. Jednak take wtak zwanych
krajach rozwinitych osoby zzaburzeniami psychicznymi nadal nale do kategorii
wykluczonych. Nawet wtakich krajach jak USA, czy rozwinitych krajach Europy
Zachodniej ocenia si, e okoo 2/3 pacjentw zpowanymi zaburzeniami nie jest
leczona. Dla porwnania wprzypadku cukrzycy liczba osb, ktra nie otrzymuje
leczenia wEuropie jest szacowana zaledwie na 8% [7,10]. Wittchen jest zdania, e
pomidzy 2005 a2011 r. wEuropie nie doszo do istotnej poprawy wzakresie ni-
skiego odsetka osb leczonych, opnie wotrzymywaniu pomocy czy adekwat-
noci proponowanego leczenia [Wittchen iin., 2011].
Tiihonen kilka lat temu opublikowa wyniki bada przeprowadzonych wFin-
landii, zktrych wynika, e osoby chorujce na schizofreni yj rednio opo-
nad 20-25 lat krcej ni osoby zpopulacji oglnej [Tiihonen iin., 2009]. Pomimo
zmian wsposobie leczenia, poprawie system opieki zdrowotnej na przestrzeni
10 lat (1996-2006) sytuacja wtym zakresie nie ulega istotnej zmianie. Podob-
ne wskaniki dotyczce oczekiwanej dugoci ycia wrd osb zpowanymi
zaburzeniami psychicznymi pochodz ze Stanw Zjednoczonych. Tam rwnie
jest to ponad 20 lat mniej ni wpopulacji oglnej. Wbadaniu zAustralii wyka-
zano, e od 1985 oczekiwana dugo ycia osb zzaburzeniami psychicznymi
skrcia si okolejne dwa lata, wporwnaniu zosobami zpopulacji oglnej
[Lawrence iin., 2013]. Tylko mniejsza cz tej zwikszonej miertelnoci wi-
e si zwikszym ryzykiem samobjstw. Wikszo (60%-80%) stanowi inne
czynniki gwnie zwikszona umieralno zpowodu chorb somatycznych.
Udowodniono, e osoby zpowanymi zaburzeniami psychicznymi maj gorszy
dostp do oglnej opieki zdrowotnej, duej oczekuj na diagnoz, s mniej
efektywnie leczone, maj gorszy dostp do nowoczesnych metod leczenia
[Lawrence iin., 2013; Prince iin., 2007; Tiihonen iin 2009].
13
RAPORT RPO
Nakady
Jeeli przyjrzymy si nakadom na ochron zdrowia psychicznego to kra-
je o niskim poziomie dochodu narodowego przeznaczaj na ni okoo 2,6%
wydatkw na wiadczenia zdrowotne, za wkrajach owysokim poziomie do-
chodu jest to 6,88% cakowitych wydatkw na zdrowie. Wgrupie krajw owy-
szym rednim poziomie dochodu narodowego (higher-middle income) jest to
4,27%. Polska jest zaliczana do krajw ztej grupy, ale nakady na ochron zdro-
wia psychicznego w naszym kraju s nisze i wynosz zaledwie okoo 3,5%.
Nie ma wtpliwoci, e realna zmiana systemu ochrony zdrowia psychicznego,
wymaga zapewnienia odpowiednich rodkw budetowych i umieszczenia
ochrony zdrowia psychicznego wrd absolutnych priorytetw [Jacob i in.,
2007; Saraceno iin. 2007; Saxena iin. 2007].
Kadry
Wskanikiem, ktry obrazuje poziom ochrony zdrowia psychicznego od
strony kadr jest wskanik liczby psychiatrw i pielgniarek psychiatrycznych
na 100 tys. mieszkacw. WPolsce wskanik ten to 6 psychiatrw i18,6 pie-
lgniarek/100 tys. Jest to wyranie mniej ni rednia wregionie europejskim,
ktra wynosi 9,4 psychiatrw i25,6 pielgniarek/100 tys. Dla porwnania kilka
przykadw: wCzechach to 12 psychiatrw i33 pielgniarki, na Wgrzech 9
psychiatrw i19 pielgniarek, wNiemczech 11,8 lekarzy psychiatrw i52pie-
lgniarki, we Francji 22 psychiatrw i 98 pielgniarek za wFinlandii 22 psy-
chiatrw i180 pielgniarek. WChinach na 100 tys. mieszkacw przypada 1,29
psychiatry i2pielgniarki, wEgipcie 0,9 psychiatry i2 pielgniarki, ate same
wskaniki wIndiach to odpowiednio 0,2 i0,05! [Saxena iin. 2007].
Solidarno
Odpowiednia liczba profesjonalnych kadr jest oczywicie niezbdna do
zapewnienia podanego poziomu ochrony zdrowia psychicznego danej po-
pulacji. Jednake naley mocno podkreli, e nie oznacza to wcale, e cao
takiej opieki ma by sprawowana przez personel psychiatryczny. Przeciw-
nie, takie rozwizanie take jest puapk. Analiza potrzeb wzakresie ochrony
zdrowia psychicznego jasno pokazuje, e nawet w najbardziej rozwinitych
systemach opieki zdrowotnej ogrom potrzeb spowodowanych rozpowszech-
nieniem zaburze psychicznych i koniecznoci ich leczenia oraz prewencji
przekracza moliwoci ich zaspokojenia wyczenie przez kadry specjalistw.
Konieczne jest wykorzystanie rodkw wykraczajcych poza te, ktre s do-
stpne psychiatrii izaangaowanie innych osb iinstytucji, zarwno zatrudnio-
nych wochronie zdrowia jak ipoza ni oraz spoecznoci lokalnych.
14
Ksztatuj si tutaj dwa podstawowe kierunki dziaa. Jeden znich (zalecany

przez WHO jako rozwizanie dla krajw tworzcych systemy ochrony zdrowia
psychicznego) to zaangaowanie lekarzy ipracownikw podstawowej opieki
zdrowotnej. Wtakim modelu lekarz podstawowej opieki zdrowotnej bd sam
leczy wikszo zaburze psychicznych, bd robi to po konsultacji ze specjali-
st. To model analogiczny do funkcjonujcego winnych specjalnociach wme-
dycynie. Warunkiem jego powodzenia jest edukacja personelu podstawowej
opieki zdrowotnej icisa wsppraca ze specjalistami. Przyjmuje si, e bezpo-
rednio do specjalistw ma wtakim wypadku trafia jedynie okoo 10% osb
z najpowaniejszymi zaburzeniami psychicznymi [Jacob i in., 2007; Saraceno
iin. 2007; Strathdee iin., 1997].
Drugi kierunek, tak naprawd jeszcze waniejszy, to budowanie sieci wspar-
cia angaujcych wszelkie moliwe instytucje, publiczne iprywatne, oraz spo-
ecznoci lokalne wdziaania zzakresu ochrony zdrowia psychicznego. Zanie-
dbanie tego elementu sprawi, e rodki zainwestowane wwysoki rozwj spe-
cjalistycznej suby ochrony zdrowia psychicznego nie przeo si na wystar-
czajce efekty. Wgruncie rzeczy oznacza to konieczno wielodyscyplinarnej
organizacji systemu ochrony zdrowia psychicznego, ktry wykracza poza ramy
medyczne [Jacob iin., 2007; Strathdee iin., 1997].
Zadania
Zadania systemu ochrony zdrowia psychicznego to zjednej strony dziaa-
nia profilaktyczne, zdrugiej za identyfikacja idiagnoza zaburze, zapewnie-
nie efektywnej opieki, dostosowanej do potrzeb osoby leczonej, zapewnienie
dziaa zmierzajcych do redukcji stresu pacjenta ijego rodziny, osb bliskich,
dziaania edukacyjne adresowane zarwno do osb zzaburzeniami psychicz-
nymi jak te ich rodzin, zapobieganie niepenosprawnoci, samouszkodze-
niom, samobjstwom, instytucjonalizacji [Strathdee iin., 1997].
Modele
Tradycyjny wywodzcy si jeszcze zXIX wieku system ochrony zdrowia psy-
chicznego by wgruncie rzeczy oparty na instytucjach azylw, czyli duych
szpitalach psychiatrycznych, liczcych czsto setki ek. Funkcjonoway one
czasami jak autonomiczne organizmy, miasteczka zwasnymi gospodarstwa-
mi rolnymi, pralniami iurzdami. Byy ulokowane woddaleniu od spoecznoci,
zktrej pochodzi pacjent spdzajcy wnich miesice, anierzadko cae ycie.
Wlatach 60. i70. XX wieku wkrajach europejskich rozpocza si zmiana tego
systemu nazywana potocznie otwarciem szpitali psychiatrycznych. Cz ci-
15
RAPORT RPO
aru opieki przesuna si wwczas na lecznictwo ambulatoryjne, za due

szpitale psychiatryczne zaczy ustpowa miejsca maym oddziaom, funk-
cjonujcym zwykle w ramach szpitali oglnych i bliej miejsca zamieszkania
pacjenta. Wchwili obecnej wskanik ek psychiatrycznych wPolsce to 7,8 na
10000 populacji iwskanik ten odpowiada redniej europejskiej. Jednake cay
czas 2/3 ek psychiatrycznych wnaszym kraju znajduje si wwielkich szpita-
lach psychiatrycznych, za mae oddziay napotykaj wswoim funkcjonowaniu
na szereg problemw [Jacob iin., 2007; Saxena iin., 2007].
Pobyt wszpitalu psychiatrycznym, chocia czasami niezbdny, jest tylko
fragmentem opieki psychiatrycznej. Wikszo osb z zaburzeniami psy-
chicznymi nie jest inigdy nie musi by leczona wszpitalu. Dlatego tak istotne
znaczenie ma stopie rozwoju pozaszpitalnych form ochrony zdrowia psy-
chicznego.
Psychiatria rodowiskowa
Wspczenie na wiecie, za najlepszy model opieki psychiatrycznej uwa-
a si ten okrelany mianem psychiatrii rodowiskowej. Zakada on powstanie
takiego rodzaju pomocy osobom zzaburzeniami psychicznymi, ktry jest do-
stpny ipooony wpobliu miejsca zamieszkania. Jest zorientowany na oso-
by z zaburzeniami i oferuje im wszechstronne oddziaywania terapeutyczne.
Umoliwia elastyczne podejcie wzakresie czasu trwania iintensywnoci od-
dziaywa. Elastyczno oznacza rwnie dostosowanie do specjalnych, indy-
widualnych potrzeb poszczeglnych osb. Taki system jest dostosowany kultu-
rowo, uwzgldnia iangauje zasoby spoecznoci lokalnych, normalizuje przez
to naturalne systemy wsparcia, anie odcina je lub marginalizuje. System ten
powinien by skupiony na mocnych stronach osb zgaszajcych si po pomoc
ajego funkcjonowanie powinno podlega systematycznej ewaluacji iewentu-
alnym modyfikacjom [Strathdee iin., 1997; Thornicroft iTansella, 2011].
Prewencja i leczenie zaburze psychicznych to jedno z najwikszych wy-
zwa zzakresu zdrowia publicznego, jakie stoj przed nami wXXI wieku. WPol-
sce jestemy niestety cay czas na pocztku drogi do budowania nowoczesne-
go sytemu ochrony zdrowia psychicznego. Aby taki system si zici, jego bu-
dowa musi si sta wspln spraw nas wszystkich.
16
Pimiennictwo
1. IPiN-ZZP, Instytut Psychiatrii iNeurologii, Zakad Zdrowia Publicznego (2011). Zakady Psy-
chiatrycznej iNeurologicznej opieki zdrowotnej. Rocznik statystyczny 2010. Cze I. Lecznic-
two psychiatryczne. Warszawa: Instytut Psychiatrii iNeurologii.
2. Jacob K.S., Sharan P., Mirza I., Garrido-Cumbrera M., Seedat S., Mari J.J., Sreenivas V., Saxena S.
(2007). Mental health systems in countries: where are we now? Lancet, 370 (9592), 1061-77.
3. Kessler R.C., Demler O., Frank R.G., Olfson M., Pincus H.A., Walters E.E., Wang P., Wells K.B.,
Zaslavsky A.M. (2005). Prevalence and treatment of mental disorders, 1990 to 2003. New En-
gland Journal of Medicine, 352(24), 2515-23.
4. Kleinman A. (2009). Global mental health: afailure of humanity. Lancet, 374(9690), 603-4.
5. Lawrence D., Hancock K.J., Kisely S. (2013) The gap in life expectancy from preventable phy-
sical illness in psychiatric patients in Western Australia: retrospective analysis of population
based register. BMJ, 346, f2539.
6. Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B. (red.) (2012). Kondycja psychiczna mieszkacw polski.
Raport z bada Epidemiologia zaburze psychiatrycznych i dostp do psychiatrycznej opieki
zdrowotnej EZOP Polska. Warszawa: Instytut Psychiatrii iNeurologii, 2012.
7. Prince M., Patel V., Saxena S., Maj M., Maselko J., Phillips M.R., Rahman A. (2007) No health
without mental health. Lancet, 370(9590), 859-877.
8. Saraceno B., van Ommeren M., Batniji R., Cohen A., Gureje O., Mahoney J., Sridhar D., Underhill C.
(2007) Barriers to improvement of mental health services in low-income and middle-income
countries. Lancet, 370(9593), 1164-74.
9. Saxena S., Thornicroft G., Knapp M., Whiteford H. (2007). Resources for mental health: scarci-
ty, inequity, and inefficiency. Lancet, 370(9590), 878-89.
10. Strathdee G, Thornicroft G. (1997). Community psychiatry and service evaluation. W: Murray
R., Hill P., McGuffin P. (Eds.) The Essentials of Postgraduate Psychiatry, 3rd Edition. Cambridge:
Cambridge University Press.
11. Thornicroft G. (2007). Most people with mental illness are not treated. Lancet,370(9590), 807-
808.
12. Thornicroft G., Tansella M. (2010). Wstron lepszej psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Warsza-
wa: Instytut Psychiatrii iNeurologii.
13. Tiihonen J, Lnnqvist J, Wahlbeck K, Klaukka T, Niskanen L, Tanskanen A, Haukka J. (2009) 11-
year follow-up of mortality in patients with schizophrenia: apopulation-based cohort study
(FIN11 study). Lancet, 374(9690), 620-627.
14. Wang P.S., Aguilar-Gaxiola S., Alonso J., Angermeyer M.C., Borges G., Bromet E.J., Bruffaerts
R., de Girolamo G., de Graaf R., Gureje O., Haro J.M., Karam E.G., Kessler RC, Kovess V, Lane
MC, Lee S., Levinson D., Ono Y., Petukhova M., Posada-Villa J., Seedat S., Wells J.E. (2007) Use
of mental health services for anxiety, mood, and substance disorders in 17 countries in the
WHO world mental health surveys. Lancet, 370 (9590), 841-850.
15. Whiteford H.A., Degenhardt L., Rehm J., Baxter A.J., Ferrari A.J., Erskine H.E., Charlson F.J., Nor-
man R.E., Flaxman A.D., Johns N., Burstein R., Murray C.J., Vos T. (2013) Global burden of dise-
ase attributable to mental and substance use disorders: findings from the Global Burden of
Disease Study 2010. Lancet, 382(9904), 1575-86.
16. Wittchen H.U., Jacobi F., Rehm J., Gustavsson A., Svensson M., Jnsson B., Olesen J., Allgulander C.,
Alonso J., Faravelli C., Fratiglioni L., Jennum P, Lieb R, Maercker A, van Os J, Preisig M, Salvador-
-Carulla L., Simon R., Steinhausen H.C. (2011). The size and burden of mental disorders and other
disorders of the brain in Europe 2010. European Neuropsychopharmacology, 21(9), 655-79.
17
RAPORT RPO

wdokumentach WHO
Paulina Mikiewicz
wiatowa Organizacja Zdrowia, Biuro wPolsce, Warszawa
Kwestie dotyczce problemw zdrowia psychicznego

zajmuj wpracach idokumentach wiatowej Organizacji
Zdrowia (WHO) znaczce miejsce, aosignicie dobrego
zdrowia psychicznego zostao uznane za jeden zwarun-
kw osignicia penego dobrostanu. Definicja zdrowia,
zapisana wKonstytucji WHO [1948] wskazuje, e zdrowie
to nie tylko brak choroby, lecz peen dobrostan fizyczny,
psychiczny ispoeczny czowieka. Korzystanie znajwyszego osigalnego po-
ziomu zdrowia jest jednym z podstawowych praw kadej istoty ludzkiej bez
rnicy rasy, religii, przekona politycznych, warunkw ekonomicznych lub
spoecznych. Take, jako jedno zgwnych zada WHO, atym samym pastw
czonkowskich Organizacji, wskazano wspieranie dziaa na polu zdrowia psy-
chicznego, zwaszcza tej dziaalnoci, ktra dotyczy harmonii stosunkw mi-
dzy ludmi (art. 2m Konstytucji WHO).
Zdrowie psychiczne byo wielokrotnie dyskutowane na forum wiatowego
Zgromadzenia Zdrowia (World Health Assembley WHA), gwnego decyzyjne-
go organu WHO iznalazo odzwierciedlenie wlicznych rezolucjach formal-
nych zobowizaniach pastw do dziaa na rzecz poprawy zdrowia psychicz-
nego. Itak przyjto Rezolucj na temat Promocji Zdrowia Psychicznego [1975],
Rezolucj wzakresie Psychospoecznych Czynnikw iZdrowia[1976], Rezolucj
na temat Upoledzenia Umysowego [1977], oraz Rezolucj wzakresie Prewen-
cji Psychicznych, Neurologicznych iPsychospoecznych Zaburze[1986]. Nato-
miast pastwa Regionu Europejskiego przyjy Deklaracj Atesk na temat
Zdrowia Psychicznego, Katastrof iCierpienia Spowodowanego przez Czowie-
ka, Stygmatyzacji iOpieki rodowiskowej [2001a].
Wanym wydarzeniem bya publikacj Raportu na temat Zdrowia na wie-
cie w2001 Zdrowie Psychiczne: Nowe Zrozumienie, Nowa Nadzieja [WHO 2001b].
Wostatnim dziesicioleciu obserwuje si znaczcy wzrost zainteresowania
zdrowiem psychicznym isilne denie do zwikszenia wysikw na rzecz jego
18
poprawy. Dotyczy to wzarwno poziomu globalnego, jak isamego Regionu

Europejskiego WHO. Pastwa europejskie uchwaliy Deklaracj o Ochronie
Zdrowia Psychicznego wEuropie [2005], awobecnie przyjto dwa strategiczne
dokumenty: Globalny Spjny Plan Dziaania wzakresie Zdrowia Psychicznego
2013-2020 [2013a] oraz Europejski Plan Dziaania [2013b].
Poniej zostan przedstawione wskrcie gwne zaoenia czterech kluczo-
wych dokumentw WHO dotyczcych zdrowia psychicznego.
Raport Zdrowie Psychiczne: Nowe Zrozumienie, Nowa Nadzieja

[WHO, 2001b]
Raport ten by sidmym, kolejnym raportem whistorii WHO, kiedy to w1995
r. zostaa podjta decyzja o publikowaniu przez Organizacj raportw o stanie
zdrowia na wiecie, wktrych poruszane s najwaniejsze problemy wspczesne-
go zdrowia publicznego. Kady raport jest powicony odrbnemu zagadnieniu
w zakresie zdrowia publicznego i funkcjonowania systemw ochrony zdrowia.
Womawianym raporcie zdrowie psychiczne zostao wskazane jako wiatowy prio-
rytet zdrowia publicznego. Pooono nacisk na fakt, i zdrowie psychiczne stanowi
kluczowy warunek osignicia dobrostanu jednostki, spoeczestwa i pastwa.
Raport nawouje do podjcia pilnych dziaa wwalce ze stygmatyzacj idyskry-
minacj oraz podkrela konieczno zapewnienia efektywnej prewencji ileczenia.
Przedstawiony zosta nowy sposb zrozumienia problemw zdrowia psychiczne-
go iwskazane zostay gwne rekomendacje wpostaci nastpujcych dziaa:
zapewnienie leczenia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej opieka
ileczenie zaburze psychicznych wramach podstawowej opieki zdrowot-
nej jest podstawowym krokiem, ktry zapewnia najwikszej liczbie osb
otrzyma atwy iszybki dostp do wiadcze zdrowotnych,
zapewnienie dostpu do lekw psychotropowych leki te powinny by do-
stpne na kadym poziomie opieki zdrowotnej oraz powinny znale si
wkadym podstawowym irekomendowanym krajowym receptariuszu,
umoliwienie opieki rodowiskowej opieka rodowiskowa jest bardziej
efektywna ni opieka instytucjonalna, zarwno pod wzgldem wynikw,
jak ipod wzgldem jakoci ycia osb zprzewlekymi problemami zdro-
wia psychicznego,
edukacja spoeczestwa edukacja ikampanie publiczne zwracajce uwa-
g na zdrowie psychiczne powinny by prowadzone we wszystkich pa-
stwach, tak aby zmniejsza bariery wleczeniu iopiece,
zaangaowanie spoecznoci, rodzin i konsumentw zarwno cae spo-
ecznoci, rodziny, jak i konsumenci powinni by wczani w proces
19
RAPORT RPO
przygotowania i podejmowania decyzji w zakresie polityk, programw

iwiadcze,
rozwj iwdraanie krajowych polityk, programw iprawodawstwa poli-
tyki, programy iakty prawne wzakresie zdrowia psychicznego powinno
by koniecznym krokiem wzapewnieniu znaczcych itrwaych dziaa;
powinny opiera si na aktualnej wiedzy irespektowa prawa czowieka,
rozwj kadry medycznej rozwj kadry medycznej ma znaczenie kluczowe;
specjalistyczne zespoy powinny skada si ze specjalistw lekarzy, jak inie-
-lekarzy, psychologw klinicznych, pielgniarek opieki psychiatrycznej, pra-
cownikw socjalnych, terapeutw zawodowych, ktrzy mog pracowa ra-
zem, aby zapewni kompleksowo opieki iintegracj pacjenta wrodowisku,
wsppraca zinnymi sektorami sektory takie jak edukacja, praca, opieka
spoeczna, sprawiedliwo oraz organizacje pozarzdowe powinny by
zaangaowane wpopraw zdrowa psychicznego wrodowisku,
monitorowanie stanu zdrowia psychicznego spoecznoci jest ono ko-
nieczne, aby ocenia efektywno dziaa profilaktycznych iprogramw
leczniczych,
badania irozwj na rzecz zdrowia psychicznego potrzebnych jest wicej
bada w zakresie biologicznych i psychospoecznych aspektw opieki
zdrowotnej tak, aby zwikszy zrozumienie zaburze psychicznych iroz-
wija bardziej efektywne dziaania.
Europejska Deklaracja Ochrony Zdrowia Psychicznego iPlan

Dziaania [WHO, 2005]
W2005 r. podczas Konferencji Ministerialnej wHelsinkach, pastwa czon-
kowskie Regionu Europejskiego przyjy t deklaracj, zwan Deklaracj Hel-
sisk, ktra wyraa pogld, e nie ma zdrowia bez zdrowia psychicznego,
poniewa ma ono zasadnicze znaczenie dla poszczeglnych osb, spoecze-
stwa, ekonomii ipowinno by przez to postrzegane, jako integralna iistotna
cz pozostaych obszarw polityki publicznej. Nale do nich prawa czo-
wieka, opieka spoeczna, edukacja oraz zatrudnienie. Ministrowie zdrowia zo-
bowizali si wdeklaracji dy do tego, aby wag polityki ochrony zdrowia
psychicznego powszechnie uznano take winnych sektorach iresortach oraz
zapewniono ich faktyczne wdraanie w ycie. Deklaracja Helsiska wskazaa
podjcie, nastpujcych koniecznych dziaa:
promowanie dobrostanu psychicznego caej populacji, poprzez rodki
idziaania, ktrych celem jest uwiadomienie znaczenia zdrowia psychicz-
nego oraz wprowadzanie zmian sprzyjajcych zdrowiu psychicznemu
20
poszczeglnych osb, spoecznoci lokalnych, spoeczestwa obywatel-

skiego, wrodowiskach edukacyjnych izawodowych oraz winstytucjach
rzdowych ikrajowych,
docenienie potencjalnych wpyww polityk wzakresie spraw publicznych
na zdrowie psychiczne, zwaszcza na zdrowie psychiczne grup szczegl-
nie zagroonych, wskazujc na centralne znaczenie zdrowia psychicznego
dla budowania zdrowego, otwartego iproduktywnego spoeczestwa,
przeciwdziaania stygmatyzacji i dyskryminacji, zapewnienia ochrony
praw igodnoci czowieka oraz wdraania koniecznych przepisw praw-
nych, umoliwiajcych osobom naraonym na zagroenia zdrowia psy-
chicznego lub cierpicym z powodu problemw zdrowia psychicznego
i spowodowanej nimi niepenosprawnoci, do uczestniczenia w yciu
spoecznym wpeni ina rwnych prawach,
zapewnienie szczeglnego wsparcia i pomocy dla osb naraonych na
zwikszone ryzyko ze wzgldu na okres ich ycia, wszczeglnoci wza-
kresie opieki rodzicielskiej iksztacenia dzieci imodziey oraz opieki nad
osobami starszymi,
opracowanie iwprowadzenie wycie rodkw, ktrych celem jest zapo-
bieganie przyczynom samobjstw oraz powstawania problemw zdro-
wia psychicznego ichorb im towarzyszcych,
rozwijanie wiedzy iumiejtnoci lekarzy ipracownikw placwek podsta-
wowej opieki zdrowotnej, dziaajcych we wsppracy zwyspecjalizowa-
n opiek medyczn ipozamedyczn, by mogli trafnie rozpoznawa, oraz
leczy iudziela skutecznej, wielostronnej pomocy osobom zproblema-
mi zdrowia psychicznego,
zaoferowanie osobom z powanymi problemami zdrowia psychicznego
skutecznej i wielostronnej opieki i leczenia w zrnicowanych orodkach
iplacwkach, wsposb, ktry zapewni poszanowanie ich osobistych prefe-
rencji oraz ochroni ich przed lekcewaeniem iponiajcym traktowaniem,
ustanowienie wsppracy, koordynacji dziaa i kierownictwa w regio-
nach, w krajach, pomidzy sektorami publicznymi i instytucjami, ktre
maj wpyw na ochron zdrowia psychicznego oraz integracj spoeczn
jednostek, rodzin, grup iwsplnot lokalnych,
opracowanie programw edukacji oraz szkolenia wcelu stworzenia kom-
petentnego, wieloprofesjonalnego zespou specjalistw,
ocenianie stanu zdrowia psychicznego ludnoci, poszczeglnych grup
ijednostek wsposb pozwalajcy na dokonywanie porwna na pozio-
mie kraju ina poziomie midzynarodowym,
21
RAPORT RPO
zapewnienie sprawiedliwych iodpowiednich rde finansowania dla re-

alizacji powyszych celw,
inicjowanie bada naukowych, wspieranie ewaluacji oraz ich upowszech-
niania.
Deklaracja Helsiska stworzya fundamenty rozumienia i podejmowania
dziaa wEuropie, utrwalajce pozycj zdrowia psychicznego jako priorytetu
szeroko pojtego zdrowia publicznego iwsppracy midzysektorowej, wska-
zujc je jako integraln cze polityk publicznych.
Wraz ze zmieniajc si sytuacj spoeczno-ekonomiczn, stanem zdrowia
populacji oraz pojawianiem si nowych wyzwa wzdrowiu wostatnim dziesi-
cioleciu zaistniaa konieczno uaktualnienia strategii WHO odnonie zdrowia
psychicznego zarwno na poziomie globalnym, jaki regionalnym. Wychodzc
naprzeciw tym potrzebom pastwa przyjy nowe zobowizania do dziaa
zawarte w kolejnych dwch omwionych niej dokumentach, uchwalonych
wroku 2013.
Spjny Plan Dziaania wzakresie Zdrowia Psychicznego 2013-

2020 [WHO, 2013a]
Ten plan podkrela przede wszystkim podstawowe znaczenie zdrowia psy-
chicznego, jako warunku osignicia zdrowia przez wszystkich. Oparty jest na
podejciu uwzgldniajcym cay cykl ycia iza cel stawia osignicie sprawie-
dliwoci w zdrowiu poprzez powszechny dostp do opieki zdrowotnej oraz
podkrelenie roli iznaczenia prewencji. Wplanie dziaania kraje postawiy czte-
ry gwne cele:
bardziej efektywne przywdztwo izarzdzanie wdziedzinie zdrowia psy-
chicznego,
zapewnienie wszechstronnych, zintegrowanych wiadcze zdrowotnych
ispoecznych udzielanych wjednostkach opieki rodowiskowej,
wdroenie strategii zapobiegania ipromocji zdrowia psychicznego oraz
wzmocnienie systemw informacji, dowodw naukowych i bada na
rzecz zdrowia psychicznego.
Europejski Plan Dziaania na rzecz Zdrowia Psychicznego [WHO,

2013b]
Wtym samym roku Region Europejski przyj zgodny zglobalnym plan
europejski. Plan wychodzi naprzeciw aktualnym oczekiwaniom iwyzwaniom
zdrowia psychicznego ijest wpeni zgodny zwartociami ipriorytetami Nowej
Europejskiej Polityki Wspierajcej Dziaania Rzdw i Spoeczestw na Rzecz
22
Zdrowia iDobrostanu Czowieka Zdrowie 2020 [WHO, 2012]. Plan Dziaania

zosta przygotowany w odpowiedzi na zaniepokojenie krajw europejskich
odnoszce si do zaniedbywania problemu chorb neuropsychiatrycznych
(biorc pod uwag, i s one gwn przyczyn lat przeytych z niepeno-
sprawnoci gwnie zpowodu depresji) wporwnaniu do innych chorb
niezakanych. WRegionie Europejskim zaburzenia neuropsychiatryczne stano-
wi drug po chorobach niezakanych przyczyn chorb is odpowiedzialne
a za 19% DALY1. Na podjcie decyzji osporzdzeniu Planu wpyw mia kryzys
gospodarczy i jego implikacje dla dobrostanu psychicznego. Plan Dziaania
jest cile powizany z innymi programami i politykami WHO, w tym przede
wszystkim zpolityk dotyczc rwnoci, zwalczania spoecznych nierwnoci
wzdrowiu, czynnikw ryzyka, zdrowia dzieci imodziey, aktywnego starzenia
si, chorb niezakanych oraz systemw ochrony zdrowia. Plan Dziaania do-
tyczy zdrowia psychicznego i zaburze psychicznych w okresie caego cyklu
ycia. Nie podejmuje on natomiast kwestii uzalenie, ktre s przedmiotem
innych osobnych, strategii WHO. Europejski Plan dziaa w oparciu na trzech
komplementarnych wartociach itowarzyszcych im wizji.
Sprawiedliwo: kady ma moliwo by osign moliwie najwyszy po-
ziom psychicznego dobrostanu ijest wspierany proporcjonalnie do swo-
ich potrzeb. Kada forma dyskryminacji, uprzedzenia czy zaniedbania,
ktra uniemoliwia osignicie penych praw osb zproblemami zdrowia
psychicznego irwnego dostpu do opieki jest zwalczana.
Upenomocnienie: wszyscy ludzie z problemami zdrowa psychicznego
maj poprzez cae ycie prawo zachowania autonomii, moliwo odpo-
wiedzialnoci za decyzje dotyczce ich ycia, zdrowia psychicznego ido-
brostanu, oraz mie wnich udzia.
Bezpieczestwo iefektywno: ludzie powinni mie pewno, e wszystkie
dziaania iinterwencje zdrowotne s bezpieczne iefektywne. Dziaania te
powinny by wstanie ukaza korzyci dla zdrowia psychicznego popula-
cji lub dla dobrostanu ludzi zproblemami zdrowia psychicznego.
Plan Dziaania przyjmuje take dalszych siedem celw operacyjnych: cztery
podstawowe itrzy przekrojowe oraz proponuje wzakresie kadego znich osi-
gnicie konkretnych wynikw. Przedstawia te przedstawia dziaania, dziki
ktrym moliwe jest ich osignicie.
1
DALY (Disability Adjusted Lost Years), utracone lata ycia korygowane niesprawnoci, zapropo-
nowana przez Bank wiatowy miara obcienia populacji chorobami prowadzcymi do przedwcze-
snej mierci lub niepenosprawnoci.
23
RAPORT RPO
Do celw podstawowych nale:

kady ma rwne szanse by realizowa dobrostan psychiczny podczas ca-
ego ycia, zwaszcza ci, ktrzy s najbardziej wraliwi inaraeni na czyn-
niki ryzyka,
osoby zproblemami zdrowia psychicznego s obywatelami, ktrych pra-
wa czowieka s wpeni respektowane, chronione ipromowane,
wiadczenia opieki zdrowotnej s dostpne i osigalne finansowo, do-
stpne wrodowisku zgodnie zpotrzebami,
osoby maj prawo do penego poszanowania, oraz bezpiecznego iefek-
tywnego leczenia.
Do celw przekrojowych nale:

systemy opieki zdrowotnej dostarczaj dobrej opieki psychiatrycznej dla
wszystkich,
opieka wzakresie zdrowia psychicznego funkcjonuje wdobrze koordyno-
wanym partnerstwie zinnymi sektorami,
przywdztwo w zakresie podejmowania decyzji na rzecz zdrowia psy-
chicznego iich realizacja powinno bazowa na dobrej informacji iwiedzy.
Postanowienia rezolucji iplanw dziaania s podstaw do realizacji wielu
polityk iprogramw narodowych.
Pimiennictwo
1. World Health Organization (1948). Constitution of the World Health Organization.
2. World Health Organization (1975). Resolution WHA 28.84. Promotion of mental health.
3. World Health Organization (1976). Resolution WHA 29.21. Psychosocial factors and Health.
4. World Health Organization (1977). Resolution WHA 30.38. Mental Retardation.
5. World Health Organization (1986). Resolution WHA 39.25. Prevention of mental, neurological
and psychosocial disorders.
6. World Health Organization Regional Office for Europe (2001a). Resolution EUR/RC51/R5. The
Athens Declaration on Mental Health and Man-Made Disasters, Stigma and Community Care.
7. World Health Organization (2001b) World Health Report 2001. Mental Health: New Understan-
ding, New Hope.
8. World Health Organization Regional Office for Europe (2005). Resolution EUR/04/5047810/6
Mental Health Declaration for Europe. Facing the Challenges, Building Solutions.
9. World Health Organization Regional Office for Europe (2012). Resolution EUR/RC62/9. He-
alth 2020 The European policy for health and well-being.
10. World Health Organization (2013a). Resolution WHA66.8 Comprehensive Mental Health Action
Plan 2013-2020.
11. World Health Organization Regional Office for Europe (2013b). Resolution EUR/RC63/11
European Action Plan.
24

wdokumentach UE
Jacek Moskalewicz
Zakad Bada nad Alkoholizmem iToksykomaniami,
Instytut Psychiatrii iNeurologii, Warszawa
Komisja Europejska stosunkowo niedawno uznaa, e

kwestie zdrowia psychicznego stanowi dla Unii Europejskiej
(UE) powane wyzwanie. Przeomowy dla podjcia szerokiej
debaty na ten temat bya, opublikowana 14.10.2005 roku,
tzw. Zielona Ksiga (Green Paper) zatytuowana Poprawa zdrowia psychiczne-
go ludnoci; wstron strategii zdrowia psychicznego dla Unii Europejskiej [Komi-
sja Europejska, 2005]. Dokument stwierdza, e koszty chorb psychicznych
pochaniaj 3-4% PKB krajw czonkowskich, zwraca uwag, e zaburzenia
psychiczne s gwn przyczyn zgonw z powodu samobjstw, ktrych
liczba zblia si do 60 tysicy iprzewysza liczb ofiar wypadkw drogowych,
ostrzega, e ok. roku 2020 depresja moe sta si gwn przyczyn chorb
wkrajach rozwinitych, podkrela problem stygmatyzacji oraz nierwnoci
wzdrowiu psychicznym. Ukoronowaniem podjtej dyskusji bya konferencja
Unii Europejskiej Razem dla Zdrowia iDobrostanu Psychicznego, ktra mia-
a miejsce 13.06.2008 ina ktrej przyjto Europejski Pakt na Rzecz Zdrowia
Psychicznego iDobrostanu [Unia Europejska, 2008]. Pakt podejmowa na-
stpujce priorytety:
zapobieganie samobjstwom idepresji,
promocja zdrowia psychicznego idobrostanu wrd dzieci imodziey,
promocja zdrowia psychicznego idobrostanu wmiejscu pracy,
zdrowie psychiczne idobrostan ludzi starszych,
promowanie spoecznej inkluzji iwalka ze stygmatyzacj.
Niecae dwa lata pniej, wprzyjtym 30.03.2010 Traktacie oFunkcjono-
waniu UE [Unia Europejska, 2010], wpierwszym artykule zrozdziau Zdrowie
Publiczne ogasza si, e:
Unia Europejska, uzupeniajc polityki krajowe, bdzie podejmowa dziaania
zmierzajce do poprawy zdrowia publicznego, zapobiega zaburzeniom ichoro-
bom somatycznym ipsychicznym, usuwa rda ryzyka dla zdrowia somatyczne-
go ipsychicznego (art. 168).
25
RAPORT RPO
W kolejnym artykule Pastwa Czonkowskie zachcane s do szerokiej

wsppracy badawczej iwymiany dowiadcze.
Od czasu opublikowania Zielonej Ksigi, nasiliy si w UE zagroenia dla
zdrowia psychicznego. Zjednej strony starzenie si spoeczestw UE powoduje
narastanie zaburze zwizanych zwiekiem, zdrugiej strony kryzys gospodar-
czy icaa organizacja ycia spoecznego zwiksza poczucie niepewnoci, nie-
przewidywalnoci wasnego losu, wykluczenia spoecznego i braku zaufania.
Wszystko to odbija si na zdrowiu psychicznym mieszkacw UE i prowadzi
do rozpowszechniania depresji, naduywania substancji, zaburze lkowych.
Wefekcie tych tendencji coraz groniejsze staja si zjawiska zwizane zprze-
moc isamounicestwieniem.
Tabela 1. Rozpowszechnienie zaburze psychicznych wpopulacji generalnej

(wwieku 1565 lat)
Zaburzenia Powane zaburzenia
Kraje Depresja Rok
psychiczne psychiczne
Austria brak danych brak danych
Belgia 26,0% (dystres 14,2% 9,5% 2008
psychiczny) (przypuszczenie
choroby psychicznej)
Bugaria 19,5% brak danych 20% (pospolite 2002-2006
choroby psychiczne)
Chorwacja brak danych brak danych brak danych -
Cypr brak danych brak danych brak danych -
Czechy brak danych brak danych brak danych -
Dania brak danych brak danych 1,4% (3,3% dua 2004
depresja)
Finlandia brak danych brak danych 16% (objawy 2009
depresji)
Francja brak danych 2,8% (zespoy brak danych 2003/1999
podobne do psychoz)
Grecja 14% 7% (kwalifikuje si do brak danych 2009
leczenia)
Hiszpania 13,8% brak danych brak danych 2006
Holandia 18% brak danych 5,2 (zaburzenia 2010
depresyjne)
Irlandia 14% brak danych brak danych 2007
Litwa brak danych brak danych brak danych
Luksemburg brak danych brak danych brak danych
otwa brak danych brak danych brak danych
Malta 15% brak danych 6,6% (kiedykolwiek 2008
wyciu)
26
Niemcy brak danych brak danych 10,7% (kade 2008

zaburzenie nastroju)
Norwegia brak danych brak danych brak danych
Polska 23% brak danych 3% (kiedykolwiek 2011/12
(kiedykolwiek wyciu)
wyciu)
Portugalia 22,9% (ostatni brak danych 7,9% (ostatni rok) 2010
rok)
Rumunia 13,4% brak danych brak danych 2006/2003
(oszacowanie)
Sowacja brak danych brak danych 12,8% (dua 2006/2003
depresja,
6-miesiczna
chorobowo)
Sowenia brak danych brak danych 5% 2005
Szwecja brak danych brak danych brak danych
Wgry 15% brak danych 6% (przewleka 2002/2009
depresja)
Wielka 23% 0,4% 17,6% (oszacowania 2007
Brytania wszystkich
pospolitych zaburze
psychicznych)
Wochy 8% brak danych 9,4% (objawy 2009/2007
depresji)
rda: [Komisja Europejska, 2013], s. 501-502; dane dla Polski: [Moskalewicz, J. iwsp., 2012]
Porwnawcze dane epidemiologiczne, takie jak w tabeli 1, maj swoje

ograniczenia. Badania epidemiologiczne w populacji generalnej realizowa-
no w ostatnie dekadzie w mniej ni poowie Pastw Czonkowskich. Rozpo-
wszechnienie zaburze psychicznych waha si od niecaych 10% do ponad
20%. Podobnie jest zrozpowszechnieniem poszczeglnych zaburze lub ich
grup. Zrnicowanie to wynika nie tylko z problemw metodologicznych,
w tym z rnych metod szacowania rozpowszechnienia zaburze, ale moe
przede wszystkim ztego, e badanie epidemiologiczne zaburze psychicznych
jest rwnie badaniem zjawisk kulturowych; uwiadomienie sobie rnych
symptomw, skonno do ich potwierdzenia, gotowo do udziau w bada-
niach zaley od pozycji zaburze psychicznych wkulturze, poziomu stygmaty-
zacji, percepcji psychiatrycznej opiek zdrowotnej.
Dane zlecznictwa, ktre mog by traktowane jako poredni wskanik roz-
powszechnienia, s rwnie dalece zrnicowane. Wzestawieniu znajnowszej
publikacji Komisji Europejskiej Mental Health Systems in the European Union
Member States [Komisja Europejska, 2013] wida, e rozpowszechnienie hospi-
27
RAPORT RPO
talizacji zpowodu schizofrenii oraz zaburze schizotypowych iurojeniowych

waha si od trzech na 100 tys. mieszkacw wDanii do ponad trzystu na Litwie.
Tabela 2. Wskaniki hospitalizacji (przyjcia) oraz przecitny czas hospitalizacji

pacjentw zpowodu schizofrenii, zaburze schizotypowych iurojeniowych.
Liczba hospitalizacji Przecitny czas hospitalizacji
Kraj
(na 100 tys. mieszkacw) (wdniach)
Dania 3 11.86
Irlandia 6 35.27
Holandia 13 28.64
Francja 19 3.91
Belgia 23 12.34
Portugalia 40 23.60
Wielka Brytania 47 110.89
Malta 48 55.65
Cypr 63 31.56
Hiszpania 88 20.42
Czechy. 106 72.12
Luksemburg 127 20.88
Sowenia 144 52.36
Polska 145 61.37
Sowacja 149 36.67
Niemcy 165 34.64
Wlochy 178 19.33
Austria 182 31.22
Wgry 196 29.57
Chorwacja 258 54.26
otwa 299 35.87
Noregia 302 27.57
Finlandia 316 57.78
Litwa 338 35.12
rednia dla UE 137 38.50
rdo: [Komisja Europejska, 2013], s. 491
Ponad stukrotne zrnicowanie nie odbija zpewnoci rzeczywistego zr-

nicowania wrozpowszechnieniu tych zaburze, ale jest refleksem podejcia do
nich, dominujcego modelu opieki, poziomu jej instytucjonalizacji. Ogromne
zrnicowanie istnieje take w czasie trwania hospitalizacji, ktry we Francji
trwa niecae cztery dni awWielkiej Brytanii blisko 110 dni. Mona by si spo-
dziewa, e czas hospitalizacji jest odwrotnie proporcjonalny do wskanika
28
hospitalizacji, gdy maa ich liczba moe sugerowa, e do szpitali trafiaj naj-
cisze przypadki. Okazuje si, e nie jest to regu albowiem w Danii, kraju
o najniszym wskaniku hospitalizacji, czas hospitalizacji naley do najkrt-
szych wUE inie przekracza 12dni. Polska, ze wskanikiem hospitalizacji 145 na
100 tys. lokuje si nieco powyej redniej dla UE ale czas hospitalizacji (ponad
dwa miesice) naley do najduszych.
Jednym zcelw reform psychiatrycznych przeprowadzonych wwielu kra-
jach UE jest ograniczanie hospitalizacji na rzecz opieki rodowiskowej. Dopro-
wadzio to do wyranego zmniejszenia liczby ek psychiatrycznych wwielu
krajach.
Rycina 1. Psychiatryczne ka szpitalne na 100 tys. mieszkacw w wybra-

nych krajach UE.
rdo: [WHO] European Health for All Data base
Wlatach 1990-2010 najbardziej spada liczba ek wIrlandii zponad 250 na 100

tys. wroku 1990 do 75 dwadziecia lat pniej. Mimo oglnego trendu, zrnicowa-
nie we wskanikach jest nadal wUE bardzo znaczne od 190 ek na 100 tys. wBelgii
do ok. 10 we Woszech. Na tym tle Polskamieci si gdzie wpobliu redniej UE. Po
wyranym ograniczeniu liczby ek do koca lat dziewidziesitych, polskie staty-
styki wykazuj stabilizacj, anawet lekki wzrost. Trudno powiedzie czy odwrcenie
wieloletniego trendu wynika zwikszego zapotrzebowania na hospitalizacj czy te
jest pochodn reformy finansowania ochrony zdrowia.
29
RAPORT RPO
Rycina 2. Psychiatryczne ka szpitalne (rzeczywiste) na 100 tys. mieszka-

cw wPolsce.
rdo: (IPiN-ZZP 2011]
Jak wida, mimo podejmowanych od blisko 10 lat wysikw, UE stawia

pierwsze kroki wstron wsplnego stanowiska wobec wyzwa zdrowia psy-
chicznego, zarwno jeli chodzi obudow solidnej bazy danych jak iorganiza-
cj opieki psychiatrycznej. wiadomo istniejcych wtej dziedzinie zaniedba
jest coraz wyraniejsza wPastwach Czonkowskich. wiadczy otym dobitnie
dokument Rady Unii Europejskiej pt.: Konkluzje Rady na temat Europejskiego
Paktu na Rzecz Zdrowia Psychicznego iDobrostanu: rezultaty iprzyszo [2011].
Rada Unii Europejskiej, w ktrej skad wchodz ministrowie reprezentujcy
wszystkie Pastwa Czonkowskie, jest zasadniczym ciaem decyzyjnym w UE
ajej konkluzje s dokumentem ustpujcym rang tylko traktatom iprawom
UE. Wswych konkluzja Rada Unii Europejskiej umieszcza kwestie zdrowia psy-
chicznego wszerokim kontekcie innych priorytetowych zagadnie takich jak
bieda czy bezrobocie podkrelajc, e dobrostan psychiczny jest zasadniczym
elementem zdrowia ijakoci ycia ijest istotnym czynnikiem dla rozwoju go-
spodarczego. Rada wzywa Pastwa Czonkowskie, aby wswoje polityce zdro-
wotnej naday priorytet zdrowiu psychicznemu, kady nacisk na zapobieganie
zaburzeniom psychicznym, w tym na popraw czynnikw rodowiskowych
promujcych zdrowie idobrostan psychiczny. Wzywa rwnie Pastwa Czon-
kowskie iKomisj Europejsk do podjcia Wsplnej Akcji na Rzecz Zdrowia
Psychicznego i Dobrostanu (Joint Action on Mental Heath and Well-being).
Wsplne Akcje Unii Europejskiej s finansowane solidarnie przez Komisj Euro-
pejsk ikraje czonkowskie. Gwnym celem rozpocztej Akcji jest sformuowa-
nie zestawu rekomendacji, ktre pozwol przezwyciy ograniczenia dotych-
czasowych dziaa istworzy trwae podstawy do ich wprowadzenia wycie.
Szczegowe cele Akcji obejmuj:
ewaluacj postpu dokonanego wUnii Europejskiej ikrajach czonkow-
skich oraz wymian dowiadcze wkwestiach zdrowia psychicznego,
stworzenie ram dziaania zarwno na poziomie UE jak ikrajw czonkowskich,
30
popieranie izaangaowanie krajw czonkowskich iinnych interesariuszy

wskutecznych dziaaniach na polu zdrowia psychicznego wEuropie przez
wzmocnienie krajowych ieuropejskich sieci,
podniesienie kwalifikacji iumiejtnoci wzakresie polityki wobec zdrowia
psychicznego wEuropie.
Praca wramach Wsplnej Akcji zostaa podzielona na pi moduw roboczych:
promowanie, opartych na dowodach, dziaa przeciwko depresji isamo-
bjstwom (koordynacja Wgry, Holandia),
zarzdzanie przeksztaceniami od opieki instytucjonalnej do opieki ro-
dowiskowej (koordynacja Portugalia),
promowanie zdrowia psychicznego wmiejscu pracy (koordynacja Niemcy),
promowanie zdrowia psychicznego wrd dzieci imodziey (koordyna-
cja Wochy),
promowanie i wczenie zdrowia psychicznego we wszystkie polityki
istrategie (koordynacja Finlandia).
Wsplna Akcja zostaa zainicjowana w marcu 2013 r. i bdzie trwaa trzy
lata. Zdrowie psychiczne stao si priorytetem dla wielu krajw. W tym roku
Litwa, wramach swojej prezydencji wUE, zorganizowaa konferencj Zdrowie
psychiczne wyzwania imoliwoci. Organizatorzy konferencji zidentyfikowali
kilka najwaniejszych wyzwa:
1. Interdyscyplinarny i midzysektorowy wymiar problemu zdrowia psychicz-
nego, aco za tym idzie, potrzeba wielowymiarowego podejcia do prewencji ipro-
mocji. Mimo dokonanego postpu promocja zdrowia psychicznego pozosta-
wia wiele do yczenia. Wszkoach, wmiejscach pracy, spoecznociach lokal-
nych niewykorzystywane s moliwoci integracji dziaa tych instytucji.
2. Nierwnoci, spoeczna inkluzja imoliwoci partycypacji na rynkach nauki
ipracy. Spoeczna inkluzja, sukcesy wszkole iwpracy, nale do kluczowych
czynnikw ochronnych zdrowia psychicznego. Jednak bezrobocie wrd osb
zzaburzeniami psychicznymi jest bardzo wysokie. Wysokie bezrobocie wrd
modych ludzi w niektrych krajach moe stanowi powane zagroenie dla
zdrowia psychicznego caych pokole.
3. Luka wlecznictwie. Tylko poowa ludzi zzaburzeniami psychicznymi jest objta
leczeniem. Opieka psychiatryczna jest czsto niedostpna zpowodu braku odpo-
wiednich sub, niskiej jakoci usug, ograniczonych zasobw, atake wzwizku ze
stygmatyzacj. Wielu pacjentw nie dowierza psychiatrycznej subie zdrowia, wy-
nosi ze dowiadczenia zpierwszego kontaktu inie kontynuuje leczenia.
4. Prawa czowieka. Cigle zbyt wielka liczba osb zzaburzeniami psychicz-
nymi przebywa wwielkich instytucjach bez szans na spoeczn inkluzj. Pra-
cownicy ochrony zdrowia nie zawsze maj wystarczajce kwalifikacje do pracy
31
RAPORT RPO
z pacjentami z zaburzeniami psychicznymi, brak jest odpowiednich progra-

mw imoduw interwencji. Szczeglnie dotkliwe s zrnicowania regional-
ne, rnice pomidzy miastem awsi. Migracja specjalistw, zwaszcza migra-
cja za granic, stanowi dodatkowe wyzwanie.
5. Pracownicy iopiekunowie. Wiele krajw boryka si zwaciwym liczebnie
rozwojem podstawowej i specjalistycznej kadry pracownikw przygotowa-
nych do wiadczenia nowoczesnej iefektywnej ochrony zdrowia psychicznego
oraz interwencji przywracajcych dobrostan, wczajc wto wykorzystanie za-
stosowa e-zdrowia. Dodatkowym wyzwaniem dla kompetencji pracownikw
s nierwnoci i skutki migracji. Niedostatecznie doceniona i wspierana jest
rola nieformalnych opiekunw.
6. Brak wsplnej informacji iluki wbadaniach. Brak systematycznej ewaluacji, zr-
nicowanej oferty promocyjnej, brak uzgodnionego zestawu wskanikw zdrowia
psychicznego, utrudniaj porwnanie rnych dziaa iwymian dowiadcze.
W konkluzjach z konferencji, wzywa si Pastwa Czonkowskie i Komisj

Europejsk do utrzymania wysokiego priorytetu dla kwestii zdrowia psychicz-
nego, ktrego pogorszenie bdzie stanowi hamulec rozwoju spoecznego
igospodarczego UE. Poprawy wymagaj wszystkie segmenty polityki wobec
zdrowia psychicznego: promocja, prewencja oraz leczenie irehabilitacja atak-
e badania naukowe, wtym zbieranie odpowiednich danych. Konieczna jest
realizacja hasa Zdrowie psychiczne we wszystkim. Oznacza ono, e wszelkie
polityki istrategie, wtym polityka gospodarcza, spoeczna, kulturalna izdro-
wotna powinny uwzgldnia perspektyw zdrowia psychicznego. Zdrowie
psychiczne moe zapewni waciwa organizacja ycia spoecznego wmiejscu
zamieszkania, pracy, nauki anie tylko edukacja ileczenie.
Moe jeszcze bardziej ni gdzie indziej, w zakresie zdrowia psychicznego
obserwuje si gbok dysproporcj midzy rozwojem medycyny leczniczej
(curative), postpujc standaryzacj procedur diagnostycznych oraz algo-
rytmw leczenia farmakologicznego a powanym zapnieniem w dziedzi-
nie zdrowia publicznego. Impulsy idce zUnii Europejskiej, rwnie ze strony
wiatowej Organizacji Zdrowia zmierzaj do przezwycienia tej dyspropor-
cji. Ignorowanie tych impulsw, faktyczny priorytet dla medycyny leczniczej,
kosztem strategii zzakresu zdrowia publicznego doprowadzio do tego, e dzi
zaburzenia psychiczne maj najwikszy udzia wutraconych, skorygowanych
oniesprawnoci, latach ycia obywateli UE akoszty porednie ibezporednie,
wtym koszty leczenia stanowi coraz wyraniejsz barier nie tylko dla ochro-
ny zdrowia, ale przede wszystkim dla rozwoju spoecznego igospodarczego.
32
Pimiennictwo
1. IPiN-ZZP, Instytut Psychiatrii iNeurologii, Zakad Zdrowia Publicznego. (2011) Zakady psychia-
trycznej i neurologicznej opieki zdrowotnej. Rocznik statystyczny 2010. Cz I. Lecznictwo
psychiatryczne. Instytut Psychiatrii iNeurologii, Warszawa.
2. Komisja Europejska (2005) Green Book. Improving the mental health of the population Towards
astrategy on mental health for the European Union; dostp:
http://europa.eu/legislation_summaries/public_health/health_determinants_lifestyle/
c11570c_en.htm#
3. Komisja Europejska (2013). Mental health Systems in the European Union Member States, Status
of Mental Health in Populations and Benefits to be Expected from Investments into Mental Health.
European profile of prevention and promotion of mental health (EuroPoPP-MH). The Institute of
Mental Health, Nottingham.
4. Lithuanian Presidency Conference: Mental Health: Challenges and Possibilities, Conclusions. Vil-
nius, 10-11.10. 2013; dostp:
http://ec.europa.eu/health/mental_health/docs/lt_presidenc y_vilnius_conclu-
sions_20131010_en.pdf
5. Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B. (2012): Kondycja psychiczna mieszkacw Polski . Raport
zbada Epidemiologia zaburze psychiatrycznych idostp do psychiatrycznej opieki zdrowotnej
EZOP Polska. Warszawa, Instytut Psychiatrii iNeurologii.
6. Rada Unii Europejskiej (2011) Council conclusions on The European Pact for Mental Heath and
Well-being: results and future action; dostp:
https://www.google.pl/search?q=http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_sty-
le/mental/docs/pact_en.pdf&ie=utf-8&oe=utf-8&rls=org.mozilla:pl:official&client=firefox-
a&channel=np&source=hp&gws_rd=cr&ei=Pla9UpLgLo3EswaZ4IDABw#channel=np&q=council
+conclusions+european+pact+for+mental+health+and+wellbeing&rls=org.mozilla:pl:official
7. Unia Europejska (2008) European Pact for Mental Heath and Well-being. Eu High-Level Conferen-
ce Together For Mental Health and Wellbeing, Brussels, 12-13 June; dostp:
http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_style/mental/docs/pact_en.pdf
8. Unia Europejska (2010) The Treaty on the Functioning of the European Union; dostp:
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2008:115:0058:0199:en:PDF
9. WHO, World Health Organization. European Health for All. Data Base; dostp:
http://www.euro.who.int/en/data-and-evidence/databases/european-health-for-all-databa-
se-hfa-db
33
RAPORT RPO
4. Ochrona zdrowia psychicznego wPolsce

4.1. Stan ipilne potrzeby
4.1.1. Promocja
Zakad Zdrowia Publicznego, Instytut Psychiatrii iNeurologii wWarszawie
Dla uzyskania znaczcej poprawy zdrowia wspczesnych spoeczestw po-

trzebne jest nowe podejcie. Odpowiedzi na to zapotrzebowanie jest promocja
zdrowia, dla ktrej najwaniejszym celem jest aktywne doskonalenie zdrowia, anie
tylko ochrona przed chorobami czy patologi. Promocja zdrowia jest definiowana
jako proces umoliwiajcy ludziom zwikszenie kontroli nad zdrowiem ijego popra-
w. Realizacja tej idei wymaga wielosektorowych dziaa, do ktrych nale:
1. aktywne kreowanie polityki zdrowia publicznego,
2. tworzenie rodowisk sprzyjajcych zdrowiu,
3. wzmacnianie dziaa iinicjatyw spoecznych na rzecz zdrowia,
4. rozwijanie indywidualnych umiejtnoci i
5. reorientacja wiadcze zdrowotnych [Karski iin., 1992].
Zdrowie psychiczne jest jednym zpriorytetowych obszarw promocji zdrowia.
Dobre zdrowie psychiczne (dobrostan psychiczny) ma zasadnicze znaczenie dla ja-
koci ycia, umoliwiajc ludziom dowiadcza ycia jako sensownego, pozwalajc im
by twrczymi iaktywnymi obywatelami (Deklaracja oOchronie Zdrowia Psychicz-
nego dla Europy, 2005, s.15). Dlatego najpierw wPlanie Dziaa na Rzecz Ochrony
Zdrowia Psychicznego Dla Europy (2005), anastpnie wNarodowym Programie
Ochrony Zdrowia Psychicznego [2010] przyjto, e promocja zdrowia psychicz-
nego bdzie jednym znajwaniejszych instrumentw poprawy zdrowia psychicz-
nego caej populacji, wtym rwnie osb zproblemami psychicznymi iich opie-
kunw. Upodstaw tej koncepcji ley pozytywna definicja zdrowia psychicznego
ujmowana wkategoriach dobrego samopoczucia, zaspokajania potrzeb, realizo-
wania zada rozwojowych, rozwijania umiejtnoci [Sk iZiarko, 2000].
Promocja zdrowia psychicznego to dziaania zzakresu edukacji ipolityki spo-
ecznej ukierunkowane na cae populacje (np. populacj dzieci imodziey szkol-
nej, ludzi wwieku senioralnym, ludzi zzaburzeniami psychicznymi iopiekunw),
ktrych nadrzdnym celem jest wzmacnianie zdrowia psychicznego oraz proce-
sw wspomagajcych utrzymywanie dobrego zdrowia. Chodzi tu owzmacnianie
czynnikw chronicych i procesw odpornociowych (resilience), ktre sprzyjaj
34
zdrowiu i pozytywnemu rozwojowi jednostek oraz stanowi przeciwwag dla

czynnikw ryzyka, sytuacji kryzysowych, wyzwa itrudnoci napotykanych wci-
gu ycia [Borucka i Ostaszewski, 2008]. Przykadami dziaa z zakresu promocji
zdrowia psychicznego iwspierania zasobw odpornociowych jednostek s np.
warsztaty rozwijania umiejtnoci twrczego mylenia, pozytywnej motywacji, ra-
dzenia sobie ze stresem, zoci, lkiem oraz inne rnorodne zajcia zmierzajce
do rozwijania indywidualnych umiejtnoci yciowych imocnych stron jednostek.
Na poziomie polityki spoecznej przykadami dziaa ztego zakresu jest tworze-
nie podstaw prawnych i organizacyjnych dla prowadzenia edukacji zdrowotnej
wszkoach, tworzenie infrastruktury ipodstaw prawnych dla rozwoju programw
promocji zdrowia psychicznego wzakadach pracy, rozwijanie przez samorzdy
kapitau ludzkiego wspoecznociach lokalnych. Promocja zdrowia psychicznego
to dziaalno ofensywna, nastawiona na pomnaanie (wzmacnianie) zdrowia psy-
chicznego itworzenie warunkw sprzyjajcych zdrowiu psychicznemu.
Zasoby
WPolsce s zasoby, ktre mona lepiej wykorzysta dla promocji zdrowia psy-
chicznego. Do nich niewtpliwie nale uregulowania prawne dotyczce ochrony
zdrowia psychicznego, wtym Ustawa oOchronie Zdrowia Psychicznego, Narodowy
Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, ktre tworz prawn infrastruktur dla dzia-
a promocyjnych iprofilaktycznych wobszarze zdrowia psychicznego na wszystkich
szczeblach administracji pastwowej iwinstytucjach samorzdowych. Do zasobw
tego rodzaju naley rwnie prawo owiatowe, na mocy, ktrego zadaniem szkoy
jest edukacja zdrowotna iksztatowanie uuczniw nawyku (postaw) dbaoci ozdro-
wie wasne iinnych ludzi oraz umiejtnoci tworzenia rodowiska sprzyjajcego zdro-
wiu2. Istotnymi zasobami s rwnie realizowane wPolsce, imajce ju pewn trady-
cj, siedliskowe projekty promocji zdrowia: Szkoa promujca zdrowie, Zdrowe mia-
sto, Promocja zdrowia wmiejscu pracy iSzpital promujcy zdrowie. Do naszych
zasobw naley take doda dziaania trzeciego sektora na rzecz zdrowia psychicz-
nego. Jest wiele organizacji pozarzdowych, ktre wspieraj ruch promocji zdrowia
psychicznego wPolsce. S to, na przykad, dziaania na rzecz rozwijania umiejtnoci
psychospoecznych dzieci imodziey, umiejtnoci wychowawczych rodzicw, de-
stygmatyzacji osb cierpicych na choroby izaburzenia psychiczne.
Braki
Niedostatki wiedzy. Promocja zdrowia psychicznego jest czsto hasem,
ktrego nie umiemy wypeni konkretn treci. Badanie stanu promocji zdro-
2
Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej zdnia 23 grudnia 2008 r. wsprawie podstawy pro-
gramowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego wposzczeglnych typach szk
(Dz. U. 2009, Nr 4, poz. 17 zp. zm.).
35
RAPORT RPO
wia psychicznego wsamorzdach, organizacjach pozarzdowych, instytucjach

publicznych izakadach pracy wojewdztwa mazowieckiego przeprowadzone
wlatach 2008-09 wykazao, e jedn zpowanych barier jest brak adekwatnej
wiedzy na ten temat [Okulicz-Kozaryn i in., 2010]. Termin promocja zdrowia
psychicznego by niejasny i rodzi nieporozumienia. Przedstawiciele niekt-
rych badanych instytucji/organizacji jako powd niepodejmowania dziaa
zzakresu promocji zdrowia psychicznego mwili, e unas nie ma psychicznie
chorych, wzwizku ztym my nie potrzebujemy promocji zdrowia psychicznego.
Niedostateczna wiedza lub nieadekwatne rozumienie problemu powoduje, e
promocja zdrowia psychicznego kojarzona jest przede wszystkim zdziaaniami
na rzecz osb cierpicych na choroby lub zaburzenia psychiczne. Wzwizku
z tym dziaania z zakresu promocji zdrowia psychicznego adresowane s do
osb problemami psychicznymi, anie do oglnej populacji.
Negatywna definicja zdrowia. Bardzo charakterystyczne ipowszechne jest
opisywanie stanu zdrowia spoeczestwa w kategoriach negatywnych. Ten
paradoks jest tak mocno zakorzeniony w wiadomoci spoecznej, e dziaa
jak schemat poznawczy: zdrowie psychiczne = problemy zpsychik. Wwia-
domoci spoecznej zdrowie psychiczne kojarzone jest wic zjego odwrotno-
ci, zproblemami, zaburzeniami ichorobami psychicznymi. Podstaw takiego
mylenia jest negatywna definicja zdrowia psychicznego, wramach ktrej jest
ono po prostu brakiem wystpowania chorb psychicznych, zaburze emo-
cjonalnych lub behawioralnych oraz brakiem zakce w sferze spoecznego
funkcjonowania. Rzadziej zdarza si, e zdrowie psychiczne ujmowane jest
wkategoriach pozytywnych. Wtym sensie oznacza najoglniej rzecz biorc
optymalne funkcjonowanie lub dobre samopoczucie.
Promocja zdrowia psychicznego wymaga pozytywnego jzyka opisu zdrowia
psychicznego, wymaga odwagi wprzeamywaniu stereotypowego (negatywnego)
podejcia do zdrowia psychicznego ograniczonego do jego zaburze, objaww
ichorb. Dlatego niezwykle istotne jest propagowanie pozytywnego (salutogene-
tycznego) rozumienia zagadnie zdrowia psychicznego [Antonovsky, 1997]. Kszta-
cenie lekarzy, psychologw, pedagogw, pracownikw socjalnych oraz przedstawi-
cieli innych profesji pomocowych koncentruje si na negatywnej stronie zdrowia
(czynnikach ryzyka, objawach, zaburzeniach, chorobach) pomijajc pozytywna
stron zdrowia (zasoby odpornociowe, umiejtnoci suce zdrowiu, aktywne ra-
dzenie sobie zproblemami zdrowotnymi, korzystanie zpomocy itd.).
Niska jako podejmowanych dziaa. Prawie wszyscy specjalici dostrzegaj
rozdwik pomidzy tym, co faktycznie robi si pod szyldem promocja zdrowia
atym co wiadomo na temat warunkw jej skutecznoci. Badania prowadzone przez
Instytut Psychiatrii iNeurologii wskazuj, e wikszo dziaa zzakresu promocji
zdrowia psychicznego podejmowanych wwojewdztwie mazowieckim nie miao
36
jasno okrelonego celu, odbiorcw, ustalonych metod realizacji celu. Innymi sowy,
nie speniao podstawowych kryteriw skutecznego dziaania (Okulicz-Kozaryn iin.,
2010). Wostatnich latach cztery instytucje kluczowe dla promocji zdrowia psychicz-
nego iprofilaktyki wPolsce: Pastwowa Agencja Rozwizywania Problemw Alko-
holowych, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaania Narkomanii, Orodek Rozwoju Eduka-
cji iInstytut Psychiatrii iNeurologii podjy wspprac, eby poprawi jako dzia-
a zzakresu promocji zdrowia psychicznego iprofilaktyki. Efektem tej wsppracy
jest opracowanie Systemu Rekomendacji iOceny Programw Profilaktyki iPromocji
Zdrowia Psychicznego (http://www.kbpn.gov.pl/portal?id=106179). Jego sukces
zaley od tego, czy ludzie wszkoach, organizacjach pozarzdowych, samorzdach
lokalnych iadministracji pastwowej zaczn stosowa ten system wpraktyce.
Niedostatek rozwiza systemowych. Barier utrudniajca realizacj
dziaa zzakresu promocji zdrowia, jest niedostatek rozwiza systemowych,
awszczeglnoci brak rodkw na tworzenie irealizacj programw promocji
zdrowia psychicznego. Nie ma wstrukturach Ministerstwa Zdrowia ani innych
ministerstw instytucji, ktra byyby odpowiedzialna za kreowanie polityki pa-
stwa wtym zakresie. Wiele instytucji tumaczy swj brak aktywnoci wtej dzie-
dzinie wanie trudnociami ze znalezieniem rodkw finansowych.
Potrzeby najpilniejsze zadania

W celu budowania pozytywnego zdrowia psychicznego naszego spoe-
czestwa niezbdne wydaj si nastpujce dziaania:
zwikszanie wiedzy na temat pozytywnego zdrowia psychicznego oraz
opracowanie zrozumiaego jzyka dotyczcego promocji zdrowia psy-
chicznego sucego komunikacji ze spoeczestwem,
wypracowanie rozwiza systemowych dla opracowywania, finansowa-
nia irealizacji programw promocji zdrowia psychicznego,
wprowadzenie problematyki pozytywnego zdrowia psychicznego do pod-
stawy programowej ksztacenia lekarzy, nauczycieli, psychologw, pracow-
nikw socjalnych iinnych profesji zwizanych zniesieniem pomocy,
tworzenie modelowych programw promocji zdrowia psychicznego dla
rnych grup spoecznych (przede wszystkim dla rodzin, dla systemu
opieki nad dziemi imodzie, dla osb wpodeszym wieku),
budowanie rodowiska specjalistw (praktykw ibadaczy).
Mam nadziej, e ta publikacja bdzie dobr okazj do przekonywania de-
cydentw iprzedstawicieli opinii publicznej, e samo leczenie zaburze psy-
chicznych nie poprawi wsposb widoczny stanu zdrowia psychicznego nasze-
go spoeczestwa. Dla uzyskania radykalnej poprawy niezbdna jest oparta na
wiedzy promocja zdrowia psychicznego iprofilaktyka zaburze psychicznych
(Jane-Llopis iAnderson, 2005).
37
RAPORT RPO
Pimiennictwo
1. Antonovsky A. (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia, [w:] Heszen -Niejodek I.,
Sk H. (red.) Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 206-231.
2. Borucka, A., Ostaszewski, K. (2008). Koncepcja resilience. Kluczowe pojcia iwybrane zagadnie-
nia. Medycyna Wieku Rozwojowego. XII, 2, cz I. s. 587 597.
3. Deklaracja oOchronie Zdrowia Psychicznego dla Europy iPlan Dziaa na Rzecz Ochrony Zdro-
wia Psychicznego Dla Europy (2005). Podj wyzwania, szuka rozwiza. Warszawa: Instytut
Psychiatrii iNeurologii.
4. Jane-Llopis E., Anderson P. (2005). Promocja zdrowia psychicznego izapobieganie zaburzeniom psy-
chicznym. Polityka dla Europy (tumaczenie B. Mroziak). Nijmegen: Radbound University Nijmegen,
5. Okulicz-Kozaryn K., Borucka A., Pisarska A. (2010) Stan promocji zdrowia psychicznego wPol-
sce na przykadzie wojewdztwa mazowieckiego; [w:] Okulicz-Kozaryn K., Ostaszewski K. (red.):
Promocja zdrowia psychicznego. Badania idziaania wPolsce, cz druga. Warszawa: Instytut
Psychiatrii iNeurologii, s. 23-41.
6. Rozporzdzenie Rady Ministrw zdnia 28 grudnia 2010 roku wsprawie Narodowego Progra-
mu Ochrony Zdrowia Psychicznego (2010) Dziennik Ustaw Nr 24, poz. 128, 1698-1734.
7. Wybrane materiay rdowe idokumenty podstawowe dotyczce promocji zdrowia: Karta Ot-
tawska.(1992) [w:] Karski J., Soska Z., Wasilewski B. (red.), Promocja zdrowia. Wprowadzenie do
zagadnie krzewienia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Ignis, s. 422-428.
8. Sk H., Ziarko M. (2000). Dziaania na rzecz promocji zdrowia psychicznego wPolsce na tle in-
formacji zinnych krajw europejskich. [w:] Czabaa J. Cz. (red.) Zdrowie psychiczne. Zagroenia
ipromocja. Warszawa: Instytut Psychiatrii iNeurologii, s. 327377.
4. 1. 2. Prewencja
Daria Biechowska
Zakad Zdrowia Publicznego, Instytut Psychiatrii iNeurologii wWarszawie
Prewencja zaburze psychicznych to zesp dziaa, wktrych wykorzystuje si

metody irodki psychologiczne celem zmniejszenia prawdopodobiestwa wyst-
pienia zaburze wfunkcjonowaniu somatycznym, psychologicznym ispoecznym.
Cel ten osiga si poprzez przeciwdziaanie czynnikom ryzyka iwzmacnianie za-
sobw [Sk, 2000]. Do okrelenia dziaa nastawionych na zapobieganie rnym
formom patologii uywa si takich okrele, jak profilaktyka wzgldnie psychopro-
filaktyka, prewencja albo te prewencja psychologiczna. Terminu profilaktyka uy-
wano wEuropie ju wlatach 30. poprzedniego wieku, natomiast termin prewencja
upowszechni si wStanach Zjednoczonych, gdzie powstaa nawet subdyscyplina
nazwana psychologi prewencyjn [Felner iin., 1983]. Wtym opracowaniu termi-
ny te bd uywane zamiennie. Caplan [1964] zaproponowa podzia prewencji na
pierwotn, wtrn oraz trzeciego stopnia. Pierwotna prewencja obejmuje wszystkie
starania zmierzajce do zmniejszenia prawdopodobiestwa wystpienia zaburze
psychicznych poprzez przeciwdziaanie szkodliwym warunkom, zanim bd one
38
zdolne wywoa chorob. Polega zatem ona na promocji zdrowia psychicznego

iminimalizacji zagroe dla tego zdrowia poprzez oddziaywanie na osoby igru-
py osb znajdujce si wobszarze ryzyka, poprzez zastosowanie specjalistycznych
rodkw zapobiegawczych oraz metod psychologicznych wykorzystujcych wspo-
sb wiadomy iintencjonalny wiedz oczynnikach genetycznych zdrowia ichoro-
by oraz osposobach uzyskiwania celw prewencyjnych. Wtrn prewencj stosuje
si, gdy wykryte zostan wczesne sygnay zaburze. Ma ona na celu powstrzymanie
rozwoju zaburze iskrcenie czasu ich trwania (wczesna interwencja). Prewencja
trzeciego stopnia ma na celu zapobieganie skutkom przebytej choroby ihospita-
lizacji oraz przeciwdziaanie nawrotom choroby, ale take minimalizacj wtrnych
uszkodze zwizanych zprzebyt chorob iewentualnych dysfunkcji (rehabilitacja
iopieka rodowiskowa). Rozumienie prewencji jako dziaalnoci zmierzajcej do za-
pobiegania wystpieniu zaburze poprzez dwa rodzaje oddziaywa:
zmniejszanie czynnikw ryzyka i
wspieranie rozwoju kompetencji izasobw
przedstawia si w postaci tzw. rwnania ryzyka. Wedug tego rwnania
prawdopodobiestwo patologii jest zalene od stosunku czynnikw ryzyka
(biologicznych, psychologicznych, spoecznych i ekologicznych) do zasobw
(cechy podmiotowe i otoczenia, ktre warunkuj prozdrowotn transakcj
czowieka ze rodowiskiem istresem). Rwnanie to uwzgldnia zatem szereg
kontekstw rozwojowych (cechy strukturalne ifunkcjonalne organizmu; cechy
osobowoci, ktre ujawniaj si iksztatuj wtoku rozwoju). Zrwnania tego
wyprowadza si dwie strategie prewencji:
negatywn polegajc na zmniejszaniu czynnikw ryzyka i
pozytywn polegajc na zwikszaniu odpornoci czowieka poprzez
rozwijanie jego kompetencji yciowych i umiejtnoci przeciwdziaania
zagroeniom, take przez korzystne oddziaywanie na rodowisko.
Dla osignicia podanych efektw strategie te powinny by stosowane rw-
nolegle. Wyodrbnienie oddziaywa na podmiot i otoczenie pozwala wyrni
wdziaaniach prewencyjnych dwie podstawowe strategie postpowania: wzmac-
nianie kompetencji ludzi przez wyposaanie ich wumiejtnoci iuodparnianie, oraz
organizowanie otoczenia tak, by sprzyjao rozwojowi inie zawierao rde stresu.
Strategie te sprowadzaj si, wic do stymulowania rozwoju osoby poprzez
wpyw bezporednio na ni i na jej otoczenie. Cowen [1983] zwraca uwag na
specyficzny charakter dziaa prewencyjnych, majcych na celu zapobieganie za-
burzeniom psychicznym. Pierwotna prewencja psychologiczna jest, wedug niego,
pojciem wszym (podobnie jak promocja zdrowia psychicznego), oznaczajcym
zesp dziaa, ktre zmierzaj do wzmocnienia psychologicznych zasobw i do
przeciwdziaania psychologicznym ispoecznym czynnikom ryzyka. Naley do niej
prewencja nerwic, zaburze osobowoci oraz zapobieganie uzalenieniom, atake
39
RAPORT RPO
patologii spoecznej. Psychologiczna prewencja psychopatologii powinna dotyczy

osb, ktre maj subiektywne poczucie zdrowia, ale nale do grup ryzyka.
Wprojektowaniu pomocy ocechach profilaktyki bardzo wana jest diagno-
za jakoci i nasilenia czynnikw ryzyka oraz badanie posiadanych zasobw,
zwanych czynnikami ochronnymi. Pomoc majca na celu zapobieganie patolo-
gii moe mie miejsce wpracy psychologa zjedn osob (doradztwo profilak-
tyczne, indywidualny program pomocy, interwencja kryzysowa). Czsto jednak
wie si zprojektowaniem irealizowaniem programw profilaktycznych.
W 1994 roku amerykaski Institute of Medicine wprowadzi klasyfikacj po-
ziomw profilaktyki uniwersalny (obejmujcy cae populacje), selektywny,
ukierunkowany na jednostki igrupy zwikszonego ryzyka) iwskazujcy (ukie-
runkowany na jednostki/grupy wysokiego ryzyka demonstrujce pierwsze
objawy zaburze psychicznych), ktra bardziej precyzyjnie ni klasyfikacja Ca-
plana wytycza granice midzy profilaktyk apromocj zdrowia psychicznego.
Nowe poziomy profilaktyki s oparte na pierwotnym znaczeniu terminu profi-
laktyka, wedle ktrego ma ona przede wszystkim charakter uprzedzajcy anie
naprawczy [za: Ostaszewski, 2010].
Prewencja w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego

Zgodnie zNarodowym Programem Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP)
realizowanym od 2011 roku pierwszym ztrzech gwnych celw jest promocja
zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym. Cel ten po-
winien by realizowany na wszystkich poziomach, poczynajc od organw ad-
ministracji rzdowej, jednostki samorzdu terytorialnego, podmioty lecznicze,
placwki systemu owiaty, organizacje pomocy spoecznej, ale rwnie zakady
pracy, organizacje pozarzdowe iinne organizacje spoeczne.
Naley przygotowa programy interwencji profilaktycznych opartych na dowo-
dach naukowych, dla rnych zidentyfikowanych grup ryzyka, ktrym zagraaj
zaburzenia psychiczne. Skierowanie interwencji do docelowych grup ryzyka moe
zmniejszy nadmierne koszty opieki zdrowotnej ispoecznej, jakie mog powsta.
Bariery itrudnoci pojawiajce si wdziaaniach profilaktycznych, to przede
wszystkim brak orodka monitorujcego i koordynujcego realizacj NPOZP
oraz niezapewnienie rodkw budetowych na dziaania wramach NPOZP na
wszystkich szczeblach jego realizacji.
Gwnymi realizatorami zada zzakresu ochrony zdrowia, atym samym pod-
miotami odpowiedzialnymi za stworzenie pozytywnych gwarancji ochrony praw
pacjenta, s jednostki samorzdu terytorialnego wszystkich szczebli: gmina, powiat
isamorzd wojewdzki. Gmina ipowiat powinny koordynowa dziaania polegajce
na wdraaniu programw zdrowotnych na terenach im podlegych. Zadania samo-
rzdu wojewdztwa to kolejny szczebel systemu realizacji programw zdrowotnych.
40
Analiza rocznych sprawozda samorzdw terytorialnych zrealizacji NPOZP ska-

nia do refleksji, e nie realizuj one prawie wcale zada wynikajcych zNPOZP. Jedno-
czenie angaowanie si jednych samorzdw na rzecz dziaania profilaktyki chorb
psychicznych, abierno innych samorzdw stwarza sytuacj, wktrej dochodzi do
niejednolitych rozwiza wzakresie profilaktyki zcaym kraju, podejmowanie zada
tylko przez zasobniejsze gminy, atym samym brak koordynacji dziaa wtym zakresie.
Dlatego naley nalega na opracowanie programw profilaktyki zaburze psy-
chicznych wskali kraju. Niestety dotychczasowe dziaania Ministerstwa Zdrowia
(MZ) wtym zakresie zakoczyy si fiaskiem. Opracowane na zlecenie MZ progra-
my profilaktyczne nie uzyskay akceptacji Agencji Oceny Technologii Medycznych.
Wtym roku MZ ogosio trzy konkursy na przygotowanie pilotaowego wdroenia
programw zapobiegania samobjstwom, zapobiegania depresji oraz wczesnej
diagnostyki iinterwencji wzaburzeniach rozwoju dzieci wwieku przedszkolnym.
Czas na zoenie oferty wynosi 2,5 dnia, ana opracowanie raportu 3 tygodnie.
Wzwizku zdziaaniami Ministerstwa (araczej ich brakiem) do tej pory, cho min-
y ju dwa lata, nadal nie udao si opracowa programw profilaktycznych, cho-
cia wg NPOZP powinny by one realizowane od lipca 2011 roku.
Analiza zagadnienia dziaa prewencyjnych wskazuje rwnie na pozytyw-
ne praktyki. Coraz bardziej aktywnie rozwija si idziaaj na rzecz profilakty-
ki zaburze psychicznych: ruch uytkownikw opieki psychiatrycznej (service
users involvement), organizacje pozarzdowe, firmy badawcze zajmujce si
ewaluacj systemw opieki zdrowotnej, czy wreszcie organizacje zrzeszajce
pracownikw socjalnych, psychologw.
Na zapobieganie zaburzeniom psychicznym przeznacza si bardzo niewielkie
rodki, mimo moliwoci zyskw nie tylko zdrowotnych, ale rwnie spoecznych
iekonomicznych dla spoeczestwa. rodki przeznaczane na profilaktyk zaburze
psychicznych powinny by proporcjonalne do obcienia problemami zdrowia psy-
chicznego. Zapobieganie zaburzeniom psychicznym prowadzi do zdrowia, zyskw
spoecznych iekonomicznych, zmniejsza wykluczanie spoeczne przy zwikszeniu
wydajnoci ekonomicznej, moe rwnie ograniczy ryzyko zaburze psychicznych
izaburze zachowania przy mniejszych kosztach opieki spoecznej izdrowotnej.
Pimiennictwo
1. Caplan, G. (1964). Principles of preventive psychiatry. New York: Basic Books.
2. Cowen, E. (1983). Primary prevention in mental health: Past, present and future. W: L. D. Felner,
R.D., Jason, L.A., Moritsugu, J.N., Farber, S.S. (red.) (1983). Preventive psychology. New York:
Pergamon Press.
3. Sk, H. (2000). Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki. W: H. Sk (red.), Spoeczna psychologia
kliniczna (wyd. 4, s. 9-16). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
4. Ostaszewski K. (2010). Kompedium wiedzy o profilaktyce, (w:) Przewodnik metodyczny po pro-
gramach promocji zdrowia psychicznego i profilaktyki, Warszawa: Fundacja ETOH.
41
RAPORT RPO
4. 1. 3. Poszanowanie praw igodnoci chorujcych
Anna Liberadzka
Stowarzyszenie Otwrzcie drzwi, Krakw
Stan obecny
Mwic o poszanowaniu praw i godnoci osb chorujcych psychicznie
trzeba na pocztek uzmysowi sobie, jakie to s prawa, rozway, co to znaczy
godno. Podstawowym bdem, powtarzanym po wielokro wrnych kontek-
stach, czsto take przez profesjonalistw, jest ograniczanie praw osb choruj-
cych psychicznie do praw pacjenta. Nie jestemy tylko pacjentami, bywamy nimi,
kiedy jestemy hospitalizowani lub kiedy odwiedzamy gabinet psychoterapeuty.
Przede wszystkim jestemy ludmi, ktrzy zasuguj na szacunek i, ktrych pra-
wa okrelaj dokumenty takie jak Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej czy Po-
wszechna Deklaracja Praw Czowieka, czy wreszcie Europejska Konwencja Praw
Czowieka. Sytuujc siebie na pozycji tych, ktrzy s ponad osobami chorujcymi
psychicznie, traktujc ich inaczej ni pozostae osoby, rwnoczenie wyraamy
przyzwolenie na Orwellowskie rwni irwniejsi. Dlatego powtrz: przestamy
ogranicza prawa osb chorujcych do praw pacjenta, zobaczmy wosobie cho-
rujcej psychicznie czowieka, ktremu przysuguj prawa czowieka.
Przyjmujc ten punkt widzenia naley zada pytanie: czy dzi wPolsce s
respektowane prawa osb chorujcych psychicznie? Odpowied jest jedno-
znaczna: zdecydowanie nie. Mona wymieni rne paszczyzny amania tych
praw. Jedn z nich jest paszczyzna legislacyjna. Warto zaznaczy, e przyto-
czone poniej zapisy s nie tylko przykadami dyskryminacji osb chorujcych
psychicznie, ale te absurdalnymi przykadami, kiedy prawo amie prawo, al-
bowiem wszystkie ponisze zapisy s niezgodne bd zKonstytucja Rzeczypo-
spolitej Polskiej, bd zPowszechn Deklaracja Praw Czowieka, bd zEuro-
pejsk Konwencj Praw Czowieka.
Pierwszy przykad dotyczy czynnoci prawnych, owiadcze woli oraz dziedzi-
czenia ustawowego itestamentowego. Kodeks Cywilny zawiera sformuowanie:
Testament jest niewany, jeeli zosta sporzdzony w stanie wyczajcym
wiadome albo swobodne powzicie decyzji iwyraenia woli (choroba psychicz-
na) (Kodeks Cywilny, art. 945),
atake sformuowanie:
42
Niewane jest owiadczenie woli zoone przez osob, ktra zjakichkolwiek po-
wodw znajdowaa si wstanie wyczajcym wiadome albo swobodne powzi-
cie decyzji iwyraenie woli. Dotyczy to wszczeglnoci choroby psychicznej, nie-
dorozwoju umysowego albo innego chociaby nawet przemijajcego zaburzenia
czynnoci psychicznych. (Kodeks cywilny, art. 82).
Naley doda, i kada czynno prawna dokonana przez osob zdiagnoz
choroby psychicznej moe by uznana za niewan.
Drugim przykadem dyskryminacji na poziomie legislacyjnym s unormo-
wania zwizane zzawarciem maestwa:
Nie moe zawrze maestwa osoba dotknita chorob psychiczn albo nie-
dorozwojem umysowym. Jeeli jednak stan zdrowia lub umysu takiej osoby nie
zagraa maestwu ani zdrowiu przyszego potomstwa ijeeli osoba ta nie zo-
staa ubezwasnowolniona cakowicie, sd moe jej zezwoli na zawarcie mae-
stwa. (Kodeks rodzinny iopiekuczy, art. 12).
Warto te nadmieni, e uprzednio obowizujcy Kodeks Karny zawiera za-
pis, ktry wpraktyce oznacza odmow chorym psychicznie prawa do podej-
mowania wspycia seksualnego, poniewa mogo to prowadzi do ukarania
partnera. Kodeks przewidywa karalno kadego czynu nierzdnego, a
za kady czyn nierzdny naley rozumie stosunek seksualny osoby zdrowej
zosob chora psychicznie, zosob pozbawion cakowicie lub wznacznym stop-
niu zdolnoci rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swym postpowaniem
(Kodeks Karny, art. 169).
Te zapisy wiadcz o nikej wraliwoci etycznej oraz braku elementarnej
wiedzy medycznej z zakresu zdrowia psychicznego u tych, ktrzy to prawo
stanowili, ale mwi sporo take o nas wszystkich, ktrzy te prawa milczco
akceptujemy.
Warto im przeciwstawi konstytucyjn gwarancj: rwnoci wobec prawa
i zakaz dyskryminacji (Konstytucja RP, art. 32) lub zapis stanowicy, e Wszy-
scy ludzie rodz si wolni irwni pod wzgldem swej godnoci iswych praw (Po-
wszechna Deklaracja Praw Czowieka, art. 1).
Dyskryminacja nie dotyczy tylko zapisw zawartych wprawie. Ma ona take
swoje odbicie w nieludzkim i poniajcym traktowaniu. Przykadw niestety
wci jest duo, niektre z nich s naganiane, jak chociaby te na oddziale
psychiatrycznym dla dzieci imodziey wStarogardzie Gdaskim, gdzie stoso-
wane byy takie formy terapii jak: wielogodzinne stanie na baczno, bezpod-
stawne zamykanie pacjentw na wiele tygodni wizolatce, lodowaty prysznic
za niesubordynacj czy aplikowanie bolesnych zastrzykw z obojtnej tera-
peutycznie soli fizjologicznej.
Praktyki te oraz do nich podobne, o ktrych mwi pacjenci, wiadcz
ogbokiej dehumanizacji osb, ktre przecie zwasnego wyboru swoj dro-
43
RAPORT RPO
g zawodow zwizay zprac na rzecz osb chorujcych psychicznie. Chcemy

wierzy, e takich sytuacji jest coraz mniej.
Jest take poziom dyskryminacji wynikajcy z niewiedzy, a co za tym idzie
lku, strachu. Ztego rodz si takie postawy: Nie zatrudni osoby chorujcej psy-
chicznie, bo si jej boj. Nie podejd do chorujcego studenta, bo on moe by agre-
sywny. Dla mojego komfortu ipoczucia bezpieczestwa niech oni bd jak najda-
lej. S to sytuacje, ktre przypominaj zachowanie strusia jeli schowam gow
wpiasek inie bd widzia, to znaczy, e nie ma problemu, adana sytuacja mnie
nie dotyczy. Chowanie si za murem obojtnoci, le pojtej asertywnoci, odci-
nanie si od osb chorujcych psychicznie do niczego nie prowadzi, adla osb,
ktre dowiadczyy kryzysu psychicznego czsto oznacza to brak dostpu do ta-
kich zasobw jak nauka czy praca, aczasem ileczenia. Tak dziao si na przykad
wToruniu, gdzie chory, ktry zgosi si na pogotowie zsilnym blem wklatce
piersiowej, nie otrzyma pomocy, dlatego, e by osob chorujc psychicznie.
Gdy w chory na pytanie lekarza, czy choruje na inne choroby, odpowiedzia, e
ma schizofreni paranoidaln, zosta odesany zpogotowia, bez udzielenia po-
mocy. Zmar na awce na terenie szpitala wojewdzkiego wToruniu na atak serca.
Brak poszanowania praw igodnoci osb chorujcych przejawia si take
na poziomie werbalnym, kiedy czasami zupenie bezrefleksyjnie etykietujemy,
naznaczamy, pitnujemy, uywajc w odniesieniu do osb chorujcych psy-
chicznie takich chociaby sformuowa jak: wariat, czubek, wir, down, szaj-
bus, fijo, szurnity, obkany, pomylony, porbany, nawiedzony, stuknity,
odmieniec, wyrzutek, gamo, nierozgarnity, ciemniak, dure, idiota, kretyn,
imbecyl, debil, joop, mato (Wcirka J., 2008).
Rzadko zdajemy sobie spraw, pitnujc zarwno poprzez werbalne, jak
ibehawioralne formy, e wten sposb nie tylko wyraamy brak szacunku dla
drugiego czowieka, nie tylko nie respektujemy jego praw, ale czstokro przy-
czyniamy si do gorszego przebiegu klinicznego jego choroby. Badania wska-
zuj bowiem, e na skutek pitna zwiksza si ryzyko zaostrzenia objaww iry-
zyko nawrotu choroby. Pitno, ktre mniej lub bardziej wiadomie wywieramy
na osoby chorujce psychicznie oddziauje tak silnie, e czsto nazywane jest
drug chorob (witaj P., Waszkiewicz J., 2007).
Mwic oposzanowaniu praw igodnoci osb chorujcych psychicznie, zde-
cydowanie wida powane braki w tym zakresie. Jednak na pytanie, czy mamy
wtej mierze jakie zasoby, take mona odpowiedzie twierdzco. Moim zdaniem
zasobem jest to, e tworzy si wPolsce przestrze do rozmowy, osoby, ktre choro-
way s zapraszane do debaty, maj szanse wypowiedzi aich opowieci zaczynaj
by traktowane jako wiarygodne rdo. Ten gos jest coraz silniejszy. To, co wydaje
mi si tu istotne, to aby mwi rzeczywicie swoim gosem opartym na dowiad-
czeniu iniekoniecznie po to, by spenia oczekiwania profesjonalistw.
44
Potrzeby
Do potrzeb w zakresie poszanowania praw i godnoci osb chorujcych
psychicznie nale potrzeby regulacji prawnych, ale przede wszystkim trzeba
wskaza na konieczno zmian wiadomociowych. Mona tego dokona po-
przez ksztatowanie waciwych postaw spoecznych. Jakich? Punktem wyjcia
jest dla mnie stwierdzenie krakowskiego profesora psychiatrii Antoniego K-
piskiego: Podstaw wszelkich stosunkw midzyludzkich jest traktowanie dru-
giego czowieka jako czowieka. (Kpiski A., 2000). Jeli bowiem uda nam si
zobaczy wosobie chorujcej psychicznie czowieka, nie tylko pacjenta, nawet
nie osob chorujc psychicznie, nie wira, wariata, szajbusa, idiot, odmieca
czy nawiedzonego to nie bdziemy si zastanawia, czy ten czowiek, ta oso-
ba moe gosowa, dziedziczy, uczy si, pracowa, leczy, wchodzi wrela-
cje maeskie, rodzi iwychowywa dzieci. Do tego jednak potrzeba czasu.
Jurgen Habermas, niemiecki filozof, twierdzi, e ustrj polityczny zmienia si
sze miesicy, ustrj gospodarczy sze lat, apostawy spoeczne zmieniaj si
wprzecigu lat szedziesiciu. Nie oznacza to bynajmniej, e nic nie moemy
zrobi dzisiaj. Aby zmiany mogy nastpowa, trzeba im wyznaczy kierunek
inada si rozpdu. Jan Pawe II pisa: Przyszo zaczyna si dzi, nie jutro. To
my ksztatujemy przyszo, decydujemy nie tylko otym, co tu iteraz, ale take
otym, jak bdzie si yo naszym dzieciom iwnukom. Ato zobowizuje.
Spodziewane korzyci
O spodziewanych korzyciach wygranej walki z pitnem mona mwi
wco najmniej dwch wymiarach.
Pierwszy znich, odnoszcy si do perspektywy indywidualnej, to, uywajc
modnego dzi sformuowania, poprawa jakoci ycia osb chorujcych psychicz-
nie. To stwierdzenie zawiera wsobie takie elementy, jak: lepszy dostp do nauki,
do pracy, stabilne miejsca pracy igodziwa paca, lepsza opieka medyczna, sys-
tem legislacyjny respektujcy prawa wszystkich obywateli i rwny dla wszyst-
kich, ale te nawizywanie iutrzymywanie relacji spoecznych, rozwijanie swoich
zdolnoci, umiejtnoci izainteresowa. Poprawa jakoci ycia to take mniejsza
liczba zachorowa, mniej nawrotw choroby, jej agodniejszy przebieg, atake
mniej samobjstw. Wbrew pozorom, poprawa jakoci ycia osb chorujcych
daje wymierne korzyci caemu spoeczestwu, take ekonomiczne. Kada oso-
ba po wygranej walce zchorob psychiczn, ktra nie napotyka na bariery styg-
my wraca do spoeczestwa. To oznacza, zdobycie peniejszego wyksztacenia,
powrt lub wejcie na rynek pracy. To oznacza take, e te osoby pac podatki,
nie pobieraj wiadcze, zasikw, rent. Wwczas, gdy postawa pasywna zmienia
si waktywn abierno zastpuje dziaanie, to ju nie pastwo ich utrzymuje,
aoni utrzymuj wspln przestrze, ktr nazywany pastwem.
45
RAPORT RPO
Drugim wymiarem spodziewanych korzyci wygranej walki zpitnem jest

wymiar spoeczny. Dla mnie oznacza to, e stajemy si lepsi jako spoecze-
stwo, ewoluujemy. Potrafimy stworzy przestrze, w ktrej osoby z jakiekol-
wiek powodu sabsze s wczane a niewykluczane, stajemy si spoecze-
stwem inkluzyjnym zamiast ekskluzyjnym. Znamienne jest, e wdzisiejszych
czasach zadajemy pytanie: czy ja mam moralne prawo, aby pomc drugiej
osobie? Spoeczestwo inkluzyjne to takie, wktrym wiemy, e mamy nie tyl-
ko moralne prawo, ale imoralny obowizek pomc drugiej osobie. Spoecze-
stwo inkluzyjne to takie, wktrym rozumiemy co oznacza odpowiedzialno
za drugiego czowieka. I wreszcie, spoeczestwo inkluzyjne stwarza miejsce
wolne od pitna, dyskryminacji, agresji, wolne od lku inienawici.
Najpilniejsze zadania
Najpilniejszym zadaniem wydaje mi si wsparcie edukacji. Badania jedno-
znacznie wskazuj (witaj P., Waszkiewicz J., 2007), e jedyne sukcesy na drodze
walki zpitnem spoecznym s moliwe przy pomocy edukacji, ktra wykorzy-
stuje bezporedni kontakt zosob chorujc psychicznie. Uwaam, e naley
stworzy rozwizania systemowe, zsolidnymi programami istabilnymi rda-
mi ich finansowania. Dla przykadu wSzkocji rzd co roku przeznacza milion
funtw na walk zpitnem iuwaa, e patrzc na moliwe skutki zaniechania
tych czynnoci (wydatki na leczenie, rehabilitacje ipowrt do spoeczestwa),
to itak opaca si inwestowa wkampanie antystygmatyzacyjne iedukacj
(Voices, 2009).
Drugim niezwykle istotnym zadaniem jest wspieranie ruchw beneficjen-
tw, tych, ktrzy wswoim yciu dowiadczyli choroby ipotrafili przeku owo
dowiadczenie wwarto. Swoistym zasobem jest fakt otwarcia si na debat,
zaproszenia do niej osb zdowiadczeniem choroby.
Tylko osoby, ktre wyzdrowiay, mog zawiadczy oswej drodze powrotu
do rzeczywistego wiata, da nadzieje innym chorujcym. To wanie benefi-
cjenci najskuteczniej bd uczy, uwraliwia, oni bowiem doskonale rozu-
miej, jak wane jest, aby getto prawne si rozpado, zniky bariery ipitno.
Niektrzy znich ju podjli ten wysiek, we wstpie do publikacji pisaam zH.
Kaszyskim, i: Spord 1,5 miliona osb zdowiadczeniem choroby psychicz-
nej wPolsce tylko jednostki decyduj si na to, aby da wiadectwo swojego
zdrowienia. Robic to, wiele ryzykuj. Na jednej szali stawiaj poczucie bezpie-
czestwa dzisiaj, na drugiej poczucie bezpieczestwa wszystkich osb po kry-
zysach psychicznych jutro (Cechnicki A., Bielaska A., Kaszyski H., Liberadzka
A., 2009).
46
Pimiennictwo
1. Cechnicki A., Bielaska A., Kaszyski H., Liberadzka A., (red.) Umacnianie izdrowienie. Trzeba
da wiadectwo, Wydawnictwo Dla Nas, Krakw 2009.
2. Kodeks Cywilny ustawa zdnia 23 kwietnia 1964 r.
3. Kodeks Karny, ustawa zdnia 19 kwietnia 1969.
4. Kodeks Rodzinny iOpiekuczy, ustawa zdnia 25 lutego 1964 r.
5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997 r.
6. Kpiski A., Rytm ycia, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2000.
7. Powszechna Deklaracja Praw Czowieka, 10 grudzie 1948, Pary.
8. witaj P., Waszkiewicz J., Owalce zpitnem choroby psychicznej, (w:) Anczewska M., Wcirka J.
(red.) Umacnianie nadzieja czy uprzedzenia Instytut Psychiatrii iNeurologii, 2007).
9. Wcirka B., Wcirka J., Osoby chore psychicznie wspoeczestwie. Komunikat zbada, Cen-
trum Badania Opinii Spoecznej, 2008.
10. Voices film, ASPORA FILMS Production, re. Ricard Faura & Josetxu Zuazu, Barcelona, 2009.
4.1.4. System lecznictwa psychiatrycznego
Wanda Langiewicz
Zakad Zdrowia Publicznego, Instytut Psychiatrii iNeurologii, Warszawa
System psychiatrycznej opieki zdrowotnej podlega po roku 1990, podobnie jak

cay system ochrony zdrowia, wielu zasadniczym zmianom obejmujcym przede
wszystkim wymiar finansowy, ale take organizacyjny. Najwaniejsza zmiana pole-
gaa na zastpieniu finansowania budetowego, ubezpieczeniowym, przy jedno-
czesnym zrwnaniu podmiotw publicznych zprywatnymi wprawie do ubiegania
si orodki publiczne na udzielanie wiadcze zdrowotnych.
Po wielu zmianach imodyfikacjach obecnie najwaniejszymi aktami prawny-
mi, tworzcymi ramy dla funkcjonowania caego systemu opieki zdrowotnej s:
Ustawa zdnia 27 sierpnia 2004 r. owiadczeniach opieki zdrowotnej fi-
nansowanych ze rodkw publicznych oraz
Ustawa zdnia 15 kwietnia 2011 r. odziaalnoci leczniczej.
Dla obszaru obejmujcego zagadnienia zdrowia psychicznego najwaniej-
sze regulacje znajduj si ponadto w:
Ustawie oochronie zdrowia psychicznego zdnia 19 sierpnia 1994, wtym
zwaszcza wRozporzdzeniu Rady ministrw z28 grudnia 2010 r. wspra-
wie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego.
Odrbno psychiatrycznej opieki zdrowotnej zaznaczaj take odmienne
uregulowania, w obszarze finansowania oraz w metodach gromadzenia da-
nych statystycznych.
47
RAPORT RPO
Ustawa psychiatryczna wrd wielu zagadnie specyficznych dla tego

obszaru, takich jak promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburze-
niom psychicznym oraz ochrona praw obywatelskich okrela model opieki,
zapewniajcy wielostronn i powszechnie dostpn opiek osobom z zabu-
rzeniami psychicznymi. Szczegy docelowego modelu zostay ujte wNaro-
dowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP), ktry wyznacza
na kilka najbliszych lat konkretny plan dziaa, przewidziany dla wielu pod-
miotw zobowizanych do jego realizacji.
Cao systemu opieki psychiatrycznej, tworz placwki ozrnicowanych
formach opieki oraz ornorodnym profilu dostosowanym do potrzeb osb
zokrelonym rodzajem zaburze, bd wokrelonej grupie wieku. Wewntrz
systemu osobne miejsce organizacyjnie iprogramowo zajmuj rne formy
specjalistycznej opieki przewidziane dla osb uzalenionych od alkoholu iin-
nych substancji psychoaktywnych.
System lecznictwa psychiatrycznego

Gwnymi formami cigle tradycyjnego modelu opieki s placwki ambu-
latoryjne oraz stacjonarne, obok ktrych wystpuj znacznie mniej liczne tzw.
formy opieki poredniej, tj.: oddziay dzienne, zespoy opieki rodowiskowej,
hostele. W wyniku przemian ostatniego dwudziestolecia obserwuje si ro-
snc rol niepublicznych zakadw opieki zdrowotnej worganizacji placwek
udzielajcych wiadcze psychiatrycznych, przede wszystkim wformie ambu-
latoryjnej. Pozostae rodzaje wiadcze (stacjonarne, dzienne iinne) nadal re-
alizowane s gwnie przez samodzielne publiczne zakady opieki zdrowotnej.
Poradnie zdrowia psychicznego s najbardziej powszechn form opieki
ambulatoryjnej i dostpn w prawie wszystkich powiatach (93%) kraju. Ko-
rzystanie ze wiadcze tych placwek jest ustawowo uatwione inie wymaga
skierowania od lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Wedug statystyk za
2011 rok do 1094 poradni, zgosio si cznie 1 108,7 tys. osb, ktrym udzie-
lono 4 359,6 tys. porad, gwnie (84%) lekarskich, a 145,7 tys. objto wiad-
czeniami psychoterapeutycznymi. Cigle bardzo niewiele poradni specjalizuje
si wofercie wiadcze dla osb zwybranych grup rozpozna, takich jak np.
organiczne zaburzenia psychiczne lub zaburzenia nerwicowe.
Mimo dynamicznego rozwoju tej formy opieki, czego wyrazem jest jej po-
nad dwukrotny wzrost liczby poradni wporwnaniu zrokiem 2000, zakres ofe-
rowanych w nich wiadcze jest niejednakowy. Poowa dysponuje rozbudo-
wan ofert, na ktr skadaj si oprcz porad lekarskich ipsychologicznych,
take sesje psychoterapii indywidualnej oraz rzadziej inne wiadczenia. Pozo-
stae oferuj usugi ograniczone do podstawowego poradnictwa lekarsko-psy-
chologicznego, bd wycznie lekarskiego. Dotyczy to przede wszystkim 30%
48
poradni funkcjonujcych wograniczonym wymiarze czasu (1-3 dni tygodnio-

wo), usytuowanych najczciej wmniejszych miejscowociach.
Poradnie penowymiarowe, tj. czynne przez 5 dni wtygodniu ioferujce
peny zakres wiadcze, powinny stanowi zalek podstawowego wariantu
Centrum Zdrowia Psychicznego, tj. poczonego zzespoem rodowiskowym,
realizujcym opiek czynna wobec pacjentw zokrelonego obszaru iwsp-
pracujcego zopieka dzienn istacjonarn.
Poradnie zdrowia psychicznego dla dzieci imodziey s poradniami wy-
specjalizowanymi, przewidzianymi dla populacji do 18 roku ycia. W2011 roku
byo ich 175 iobejmoway opiek nieco ponad 100 tys. osb, udzielajc blisko
p miliona porad (468, 2 tys.). Wskali kraju, proporcje porad lekarskich oraz
pozostaych (gwnie psychologicznych) s wporadniach dla dzieci imodzie-
y do wyrwnane, anawet zniewielk przewag porad nielekarskich.
Niedostateczn w stosunku do potrzeb liczb tych poradni, powodu-
je utrzymujcy si od lat niedobr lekarzy zwymagan specjalizacj zzakresu
psychiatrii dzieci imodziey.
Poradnie psychologiczne uzupeniaj dziaalno poradni zdrowia psy-
chicznego. Ich liczba wostatnich kilku latach znaczco wzrosa. Wporwnaniu
zrokiem 2004, wktrym odnotowano dziaalno 24 poradni, wroku 2011 byo
ich 268 itylko, co pita (20%) funkcjonowaa wobrbie samodzielnych publicz-
nych zakadw opieki. Ogem poradnie psychologiczne udzieliy w 2011 r.
wier mln porad prawie 50 tys. osobom.
Dynamiczny rozwj poradnictwa psychologicznego nastpi przede wszyst-
kim dziki stworzonym moliwociom niezalenego ubiegania si ofinanso-
wanie ze rodkw publicznych.
Zespoy leczenia rodowiskowego s szczeglnie wan form, przewi-
dzian przede wszystkim dla pacjentw o przewlekym przebiegu zaburze
psychicznych, pozostajcych wtrakcie opieki wswoim rodowisku. Cech wy-
rniajc prac zespow s czste wizyty rodowiskowe wmiejscu zamiesz-
kania pacjentw oraz utrzymywanie kontaktw zpacjentami winnych formach
zaj (np.: kluby pacjentw). W2011 r. caym kraju dziaao 68 zespow, gw-
nie wduych orodkach miejskich, obejmujc opiek rocznie 9,6 tys. osb.
W bardziej dynamicznym rozwoju zespow leczenia rodowiskowego
przeszkadzaj zarwno bariery organizacyjno-finansowe, jak ikadrowe (niedo-
statek wyszkolonych terapeutw rodowiskowych). Jest to tak wane ogniwo
rodowiskowego modelu opieki, e brak istotnych zmian wtym zakresie moe
spowodowa niepowodzenie caej reformy lecznictwa psychiatrycznego.
Oddziay dzienne stanowi bardzo wana rodowiskow form opieki, zapew-
niajc pacjentom wiadczenia lecznicze irehabilitacyjne przez 8-10 godzin dzien-
nie przez 5 dni wtygodniu, na og wmiejscowoci zamieszkania, awic zzacho-
49
RAPORT RPO
waniem wizi rodzinnych ispoecznych. W2011 roku wponad 100 zakadach

opieki funkcjonoway 173 oddziay psychiatryczne dla dorosych z3,9 tys. miejsc
oraz 24 oddziay dla dzieci imodziey z814 miejscami. Rocznie ze wiadcze tej
formy korzysta ponad 20 tys. osb. Wedug przewidywa NPOZP liczba miejsc
woddziaach dziennych powinna wcigu kilku lat wzrosn okilka tysicy.
Psychiatryczna opieka caodobowa. W 2011 roku psychiatryczna opieka
caodobowa dysponowaa ponad 24,6 tys. ek (poza 7,7 tys. dla uzalenio-
nych), zktrych ponad poowa (56 %) zlokalizowana bya woddziaach szpitali
psychiatrycznych, atylko 24% woddziaach szpitali oglnych. Pozostae 20%,
to ka oprofilu opiekuczym, czsto wobiektach dawnych duych szpitali
psychiatrycznych, z ktrych zostay wydzielone organizacyjnie. W strukturze
bazy kowej oglne oddziay psychiatryczne dominuj (58%) nad opieku-
czymi (21%), psychiatrii sdowej (8%) idziecico-modzieowymi (4%).
Wyrwnywanie dostpnoci psychiatrycznej opieki caodobowej przebiega
od wielu lat dwutorowo, zjednej strony, poprzez powolny proces zmniejszania
duych szpitali, zdrugiej przez tworzenie oddziaw przy szpitalach oglnych
lub innych specjalistycznych.
Szpitale psychiatryczne. Obecny system opieki szpitalnej obciony jest
pozostaociami izolacyjnego modelu opieki, onadmiernej koncentracji
ek wszpitalach budowanych poza miastami, czsto wodlegych, sa-
biej zaludnionych rejonach. Proces zmniejszania duych szpitali odbywa
si powoli od lat, gwnie poprzez wyzbywanie si technicznie zuytych
lub niewykorzystanych obiektw oraz popraw warunkw (rozgszcze-
nie) wobiektach wyremontowanych. Wrezultacie wokresie ostatnich 20
lat liczba ek szpitalnych zmalaa oponad 17 tys., zczego ponad 5 tys.
po roku 1999. Obecnie tylko dwa szpitale mona uzna za bardzo due, tj.,
liczce powyej 800 ek, podczas gdy wroku 1990 byo ich 10. Wkocu
2011 roku funkcjonoway wkraju 52 szpitale psychiatryczne z13 888 -
ek oprofilu psychiatrycznym (oprcz ok. 3 tys. ek dla uzalenionych).
Oddziay psychiatryczne przy szpitalach oglnych. Jest to szczeglnie
promowana od lat forma opieki caodobowej, poniewa funkcjonujc
w strukturach placwek niepsychiatrycznych, z jednej strony zmniejsza
stygmatyzacj osb hospitalizowanych zpowodu zaburze psychicznych,
zdrugiej przyblia miejsce leczenia do miejsca zamieszkania. W2011 roku
wstrukturze 96 szpitali innych ni psychiatryczne dziaao 139 oddziaw
psychiatrycznych, o cznej liczbie 5,9 tys. ek. Proces ich powstawania
przebiega do wolno, przyspieszajc jedynie wlatach wdraania przez re-
sort zdrowia specjalnych programw dofinansowujcych takie zadania.
Hostele to najmniej dostpna forma opieki, polegajca na prowadze-
niu profilowanych programw psychoterapeutycznych rehabilitacyjnych
50
w zblionych do domowych warunkach chronionego zakwaterowania,

pozwalajcych na przywrcenie umiejtnoci spoecznych wwarunkach
codziennego funkcjonowania osobom z zaburzeniami psychicznymi
niewymagajcymi leczenia szpitalnego. Wroku 2011 na terenie 7woje-
wdztw zlokalizowanych byo 19 hosteli, w wikszoci dla osb uzale-
nionych, do ktrych trafio 649 osb.

Zakady opiekuczo lecznicze (ZOL) i pielgnacyjno-opiekucze
(ZPO). S form opieki, wyros z jednej strony z dawnych domw po-
mocy spoecznej, pozostawionych na pocztku transformacji wresorcie
zdrowia azdrugiej zczci duych szpitali psychiatrycznych, zktrych
wydzielono cz obiektw wraz zpacjentami przewlekle hospitalizowa-
nymi, ktrzy cakowicie utracili kontakt ze swoim rodowiskiem. cznie
znowymi placwkami w2011 roku byo ich 52 z4,8 tys. ek. Wraz ze sta-
rzeniem si populacji, awic take osb zzaburzeniami psychicznymi, na-
ley spodziewa si rosncego zapotrzebowania na oddziay opiekucze
oprzyzwoitym standardzie dla osb, ktre nie utrzymaj si samodzielnie
wrodowisku. Naley jednak zauway, e dotychczasowa praktyka kiero-
wania do zakadw opiekuczych wpewnym stopniu dowodzi niewydol-
noci systemu opieki psychiatrycznej, poniewa brakuje alternatywnych
form opieki, ktre dla sporego odsetka pacjentw tych zakadw byyby
realn alternatywa, pozwalajc na dalsze funkcjonowanie we wasnym
rodowisku rodzinnym ispoecznoci lokalnej (m. in. dziki aktywnemu
wsparciu leczniczymi i opiekuczymi wiadczeniami rodowiskowymi,
wrnych formach zamieszkiwania chronionego).
Podsumowanie
Przedstawiony system opieki psychiatrycznej cechuje stosunkowo niska
wstosunku do oczekiwa skuteczno isprawno, aopisane wyej jego ele-
menty, zdezintegrowane ze wzgldu na wielo podmiotw zarzdzajcych oraz
sposb finansowania, nie tworz spjnego, nastawionego na jeden cel systemu.
Wrezultacie, poszczeglne formy opieki, dziaajce nawet wtej samej jed-
nostce, nie podlegaj mechanizmowi systemowego wspdziaania ikoordy-
nacji. Trudnoci ulegaj zwielokrotnieniu, gdy na okrelonym obszarze formy te
s zarzdzane przez rne podmioty lecznicze (np. bdce iniebdce przed-
sibiorcami). Jedynym sposobem skutecznie promujcym podane dziaania
i wymuszajcym zmian powinien by odpowiedni mechanizm finansowy,
ktrego wprowadzenia naley oczekiwa od NFZ.
Analizujc poziom dostpnoci, mona powiedzie, e etap poprawy wza-
kresie opieki ambulatoryjnej jest do zaawansowany. Zkolei poprawa dostp-
noci opieki caodobowej wymaga kontynuacji procesu zmniejszania duych
51
RAPORT RPO
placwek szpitalnych i tworzenia nowych oddziaw psychiatrycznych przy

szpitalach oglnych.
Za szczeglnie niekorzystne zjawisko naley uzna niky wzrost liczby ze-
spow leczenia rodowiskowego, ktre w zespoleniu z poradniami oraz od-
dziaami opieki dziennej i caodobowej mogyby umoliwia tworzenie sieci
Centrw Zdrowia Psychicznego, awiec systemu zintegrowanej opieki, zapew-
niajcemu na okrelonym terytorium cigo ikompleksowo wiadcze.
Niestety, jako samospeniajc si przepowiedni, mona potraktowa
fragment zuzasadnienia do Rozporzdzenia Rady Ministrw wsprawie NPOZP.
Zrealizacj Programu bdzie wizao si ponoszenie kosztw wsektorze finan-
sw publicznych zarwno wynikajcych zpotrzeby restrukturyzacji irozbudowy
infrastruktury, jak i zwikszenia zatrudnienia w tej dziedzinie opieki zdrowotnej.
Realizatorami zada bd jednostki budetu pastwa zwizane z okrelonymi
dziaami gospodarki narodowej oraz wprzewaajcej czci jednostki samo-
rzdu terytorialnego.
Uwzgldniajc sytuacj budetu pastwa oraz budetw jednostek samorzdu
terytorialnego ibiorc pod uwag moliwe trudnoci wpozyskaniu tak licznej gru-
py wykwalifikowanych pracownikw, wprojekcie Narodowego Programu Ochrony
Zdrowia Psychicznego zaoono, e wwyniku realizacji programu, wlatach 2011-
2015, zostanie uzupeniona jedynie cz stwierdzonego niedoboru.
Take sprawozdania z dwch kolejnych lat realizacji Programu, tj. za rok
2011 i 2012 (opracowane przez Ministerstwo Zdrowia) nie napawa optymi-
zmem, zwaywszy e take podmiot odpowiedzialny za koordynacj realizacji
Programu, czyli resort zdrowia, wznakomitym stopniu wywizuje si ze swoich
dziaa.
Pimiennictwo
1. IPiN ZZP, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Zakad Zdrowia Publicznego. Zakady psychiatrycz-
nej ineurologicznej opieki zdrowotnej. Rocznik statystyczny 2010. Warszawa 2011 oraz Rocznik
statystyczny 2011 (wdruku).
2. MZ, Ministerstwo Zdrowia (2013) Informacja orealizacji dziaa wynikajcych zNarodowego
Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w2011 roku (2013). Warszawa: Druk sejmowy nr
1614.
3. MZ, Ministerstwo Zdrowia (2011) Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Rozpo-
rzdzenie Rady Ministrw zdnia 28 grudnia 2010 r. Warszawa: Ministerstwo Zdrowia.
4. Thornicroft G., Tansella M. (2010) Wstron lepszej psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Warsza-
5. Ustawa zdnia 15 kwietnia 2011 r. odziaalnoci leczniczej, (Dz.U.2013, poz.217).
6. Ustawie oochronie zdrowia psychicznego zdnia 19 sierpnia 1994, (Dz.U.1994 nr 111 poz. 535
zpn. zm.).
7. Ustawa zdnia 27 sierpnia 2004 r. owiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze rod-
kw publicznych (Dz.U.2008, nr 164, poz. 1027 zpn. zm.)
52
4.1.5. System oparcia spoecznego
Pawe Bronowski
Instytut Psychologii Stosowanej, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa
Nowoczesne systemy oparcia stanowi fundament umoliwiajcy prowadzenie sa-

modzielnego i satysfakcjonujcego ycia w spoecznociach lokalnych. W przypadku
osb chorych psychicznie wie si to zkoniecznoci pokonywania licznych trudnoci
zwizanych zobjawami choroby oraz niechtnymi postawami spoecznymi.
Wanym izarazem pomijanym problemem jest dotkliwe osamotnienie osb cho-
rych psychicznie. Czsto dotyka ono osb chorujcych na schizofreni, uktrych indy-
widualne sieci spoeczne s szczeglnie nieliczne. Zwykle nie przekraczaj one 10 osb.
Wwikszoci przypadkw s one tworzone jedynie przez czonkw najbliszej rodziny.
Zbada nad otoczeniem spoecznym osb chorujcych wynika, e ulega ono destrukcji
po kolejnych hospitalizacjach. Powoduje to dotkliwe poczucie samotnoci, przyczynia
si do gorszego radzenia sobie zsytuacjami trudnymi zwizanymi zcodziennym yciem
inawrotami choroby. Nieliczne iniewydolne wzakresie udzielania wsparcia otoczenie
spoeczne osb chorujcych psychicznie negatywnie wpywa na poczucie ich satysfakcji
yciowej [Hardiman iSegal, 2003, Goldberg iin., 2003].
Podobny wpyw na jako ycia chorych ma rwnie inny czynnik, jakim s trudnoci
wpenieniu takich rl spoecznych jak: bycie uczniem, rodzicem, maonkiem, lub pra-
cownikiem. Przeszkody wrealizacji jednej zpodstawowych rl yciowych czyli pracow-
nika wydaj si kluczowe dla funkcjonowania osb chorych psychicznie. Ich sytuacja
na rynku pracy, due trudnoci w pozyskiwaniu i utrzymaniu zatrudnienia wywouj
poczucie nieprzydatnoci, zmniejszaj znaczco szanse na uzyskanie samodzielnoci
iniezalenoci.
Innym wanym elementem wpywajcym negatywnie na satysfakcj zycia wspo-
ecznociach lokalnych jest zjawisko stygmatyzacji osb chorujcych psychicznie. Cz-
sto s one spoecznie naznaczone, postawy wobec nich s niechtne lub obojtne.
Stygmatyzacja wywouje poczucie odrzucenia, mniejszej wartoci i nieprzydatnoci.
Jest czynnikiem przyczyniajcym si do izolacji spoecznej imarginalizacji. Uwielu osb
chorujcych skutkuje unikaniem relacji ze zdrowymi.
Wymienione czynniki silnie oddziauj na proces zdrowienia osb chorujcych
psychicznie. Korzystajc zterminologii psychologii pozytywnej mona powiedzie, e
utrudniaj im prowadzenie dobrego ycia. Czsto powoduj poczucie wyobcowa-
nia ipostpujc marginalizacj. Niezbdne jest wic skuteczne umacnianie chorych
wspoecznociach lokalnych. Dziaania takie s obecnie moliwie dziki niemedycznym
rodowiskowym programom wsparcia. Wstosunku do potrzeb jest ich wci wPolsce
zbyt mao, mona jednak uzna, e wwielu spoecznociach lokalnych s dobrze rozwi-
nite, wich ramach wypracowano skuteczne metody dziaania. Programy te s prowa-
53
RAPORT RPO
dzone przez organizacje pozarzdowe, pomoc spoeczn oraz samorzdy lokalne. Do

najbardziej popularnych i dostpnych obecnie w Polsce niemedycznych programw
oparcia rodowiskowego naley zaliczy:
rodowiskowe Domy Samopomocy. Dzienne orodki zapewniajce rehabilitacj
spoeczn ioparcie. Ich programy s oparte na treningach umiejtnoci spoecznych,
terapii zajciowej oraz rnych formach aktywizacji spoecznej. Placwki te nastawione
s wnajwikszym stopniu na podtrzymanie chorych wich funkcjonowaniu spoecznym
oraz zapobieganiu hospitalizacji.
Orodki Wsparcia. Dzienne placwki o profilu zblionym do DS. Oferta zawiera
wsobie wsparcie psychologiczne, kompensowanie sieci spoecznych oraz terapi zaj-
ciow. Nakierowane przede wszystkim na podtrzymanie funkcjonowania wspoeczno-
ci lokalnej poza caodobowymi placwkami psychiatrycznymi iopiekuczymi.
Warsztaty Terapii Zajciowej. Dzienne orodki przygotowujce do podjcia zatrud-
nienia. Oferuj do intensywny program rehabilitacji spoecznej iaktywizacji zawodo-
wej. Zawieraj elementy wsparcia zawodowego polegajce na doradztwie zawodowym
ipomocy wzdobywaniu miejsc pracy. Ich program jest bardziej intensywny ni wDS
lub OW. Podstaw jest nacisk na nabywanie kwalifikacji niezbdnych do podjcia pracy.
Kluby. Oferuj moliwo zagospodarowania wolnego czasu oraz nawizywania
kontaktw interpersonalnych. Programy te dziaaj zwykle wgodzinach popoudnio-
wych, s niezbyt intensywne, ale atwo dostpne. Formy udzielanego wsparcia s wnich
zrnicowane: pomoc psychologiczna, organizacja wolnego czasu, wsplne spdzanie
wit, moliwo zjedzenia posiku, skorzystanie zkomputera lub pralki.
Specjalistyczne Usugi Opiekucze. Program adresowany gwnie do osb przeja-
wiajcych due trudnoci wfunkcjonowaniu spoecznym. Realizowany poprzez regu-
larne wizyty domowe terapeutw. Obejmuje szeroki zakres dziaa, zawierajcy pomoc
wprzeamywaniu izolacji, interwencje kryzysowe oraz wspieranie wprocesie leczenia.
Chronione Zakwaterowanie. Dostpne wformie hosteli lub mieszka chronionych.
Zapewniaj bezpieczne miejsce do ycia oraz wsparcie terapeutw. Pozwalaj na po-
byt wokresie duszym lub krtszym (treningowym). Zwykle stanowi fundament dla
uczestnictwa winnych programach oparcia.
Programy Aktywizacji Zawodowej. Obejmuj szerok gam dziaa: od punktw
aktywizacji zawodowej oferujcych pomoc wzakresie poszukiwania miejsc pracy, dia-
gnoz zawodow ipomoc psychologiczn a do kompleksowych projektw oferuj-
cych zatrudnienie.
Siedem wymienionych programw stanowi podstawow ofert oparcia spoeczne-
go dla osb chorujcych psychicznie. Dziaania prowadzone wich ramach s zrnico-
wane, dostosowane do potrzeb imoliwoci osb wrnych stadiach procesu zdrowie-
nia. Programy mona podzieli na dwie grupy. Do pierwszej nale te nastawione na
podtrzymanie poziomu funkcjonowania izapobieganie hospitalizacjom. Naley do nich
zaliczy rodowiskowe Domy Samopomocy, Orodki Wsparcia, Kluby iSpecjalistyczne
Usugi Opiekucze. Wdrugiej grupie znajduj si Warsztaty Terapii Zajciowej, Mieszka-
54
nia Chronione oraz Programy Aktywizacji Zawodowej. S one nastawione wwikszym

stopniu na wzmacnianie samodzielnoci iniezalenoci.
Wramach programw realizowane s zrnicowane oddziaywania: poradnictwo
psychologiczne, treningi umiejtnoci spoecznych, wspieranie codziennego funkcjo-
nowania, kompensowanie deficytw w sieciach spoecznych oraz poradnictwo dla
czonkw rodzin. Warto podkreli, e dziaania te prowadzone s przez interdyscypli-
narny personel. Wjego skad wchodz psychologowie, terapeuci zajciowi, pedagodzy,
pracownicy socjalni, trenerzy pracy idoradcy zawodowi. Zrnicowanie kwalifikacji te-
rapeutw stanowi warunek niezbdny do tego, aby udziela wszechstronnego wsparcia
na rnych etapach procesu zdrowienia.
Efektywno programw zostaa zbadana wWarszawie, Krakowie iLublinie wgrupie
uczestniczcych wnich 302 osb chorujcych na schizofreni. Wmiastach tych stworzo-
ne zostay kompleksowe systemy oparcia spoecznego. Wskad kadego znich wchodz
wymienione powyej programy. Dziaaj stabilnie od wielu lat, dysponuj licznym ido-
brze przygotowanym personelem. Programy wchodzce wskad systemw s ze sob
powizane. Koncentrujc si na takich wskanikach jak liczebno sieci spoecznych, po-
ziom funkcjonowania spoecznego oraz odczuwana jako ycia zbadano, czy uczest-
nictwo wprogramach wspiera proces zdrowienia. Uzyskane wyniki pokazuj, e wpo-
rwnaniu zosobami, ktre nie byy nimi objte, ich uczestnicy dysponuj dwukrotnie
liczniejszymi sieciami spoecznym, ujawniaj rwnie wyszy poziom funkcjonowania
spoecznego oraz deklaruj wyszy poziom odczuwanej jakoci ycia. Wokresie korzy-
stania zprogramw rzadziej trafiaj do szpitali psychiatrycznych. Dane te jednoznacznie
przekonuj, e udzia wprogramach oparcia rodowiskowego wpywa pozytywnie na
proces zdrowienia (Bronowski, 2012). Programy oparcia stanowi wany czynnik sku-
tecznie umacniajcy osoby chore psychicznie. S istotnym elementem podtrzymuj-
cym funkcjonowanie wspoecznociach lokalnych oraz zapobiegaj nawrotom choro-
by. Pomagaj wuzyskaniu samodzielnoci, wzmacniaj samoocen idaj nadziej na
lepsze ycie.
Programw tych jest nadal zdecydowanie zbyt mao. S standardem w duych
miastach, lecz poza nimi dostp do nich jest zdecydowanie trudniejszy. Wprzypadku
niektrych programw ich finansowanie odbywa si wsystemie grantowym, jest wic
niestabilne iwymaga cigego poszukiwania rodkw na kontynuacj, nie zawsze za-
koczonego sukcesem.
Warto jeszcze wspomnie o elemencie istotnym dla efektywnoci realizowanych
dziaa czyli owsparciu szkoleniowym dla prowadzcych je zespow. Terapeuci zpro-
gramw rodowiskowych pracuj dugoterminowo iintensywnie zosobami chorymi
psychicznie. Niezbdne jest zapewnienie im dostpu do kompleksowego programu
podnoszcego kwalifikacje. Dowiadczenia pynce znielicznych jeszcze wskali kraju
tego typu projektw szkoleniowych isuperwizyjnych s obiecujce.
Efektywno programw oparcia rodowiskowego w zakresie umacniania
i wspierania procesu zdrowienia naley oceni wysoko. Jest ona jednak w duym
55
RAPORT RPO
stopniu zalena od tego, czy poszczeglne programy s powizane w lokalne

systemy. Najbardziej optymalnym rozwizaniem jest sytuacja, w ktrej w jednej
spoecznoci lokalnej dziaaj wszystkie wymienione rodzaje programw oparcia.
Moliwa jest wwczas kooperacja midzy nimi idostosowanie zakresu iintensyw-
noci interwencji do dynamiki procesu zdrowienia. Wieloletnie korzystanie zjed-
nej tylko placwki (dotyczy to zwykle rodowiskowych Domw Samopomocy,
Orodkw Wsparcia lub Warsztatw Terapii Zajciowej), moe utrudni nabywania
samodzielnoci yciowej. Dlatego te najlepszym rozwizaniem jest skoncentro-
wanie wszystkich dostpnych programw na poziomie spoecznoci lokalnej iwy-
korzystywanie ich wmoliwie pragmatyczny sposb. Tak dzieje si wsystemach
oparcia wKrakowie, Lublinie iWarszawie. Niestety obecnie wPolsce znacznie cz-
ciej mamy do czynienia z pojedynczymi, osamotnionymi placwkami. Planujc
uruchamianie kolejnych programw oparcia warto robi to zmyl obudowaniu
kompleksowych, lokalnych systemw oddziaywa.
Pimiennictwo
1. Hardiman E., Segal S. (2003). Community membership and social networks in mental health
self-help agencies, Psychiatric Rehabilitation Journal, 27, 25-33.
2. Goldberg R., Rollins A., Lehman A. (2003). Social network correlates among people with psy-
chiatric disabilities, Psychiatric Rehabilitation Journal, 4, 393-402.
3. Bronowski P. (2012). rodowiskowe systemy wsparcia w procesie zdrowienia osb chorych psy-
chicznie. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
4.1.6. System uczestnictwa spoeczno-zawodowego
Hubert Kaszyski
Instytut Socjologii, Uniwersytet Jagielloski, Krakw
Na instytucjonalnej mapie rozwiza zzakresu uczestnictwa spoeczno-za-

wodowego pierwszoplanowe miejsce peni organizacje obywatelskie. Ich rola
polega na podejmowaniu dziaa ukierunkowanych na tworzenie wrodowi-
sku lokalnym konkretnych programw, ktrych cele sprowadzaj si do:
wzrostu poziomu przygotowania do aktywnoci spoecznej, zarobkowej
i zatrudnienia osb niepenosprawnych oraz tych, u ktrych wystpiy
psychospoeczne konsekwencje dugotrwaego braku pracy oraz
zatrudniania tej kategorii osb wtzw. warunkach wspieranych, tworzonych
wramach zrnicowanych projektw pracy, przedsibiorstw spoecznych, lub
te poszukiwaniu moliwoci zatrudniania wspieranego na otwartym rynku.
56
Szczeglne znacznie maj tutaj zapisy Ustawy o dziaalnoci poytku pu-

blicznego i o wolontariacie (Dz.U. Nr 96, poz. 873), definiujce m.in. kwestie
dotyczce podejmowania odpatnej i nieodpatnej dziaalnoci statutowej,
ktre umoliwi stowarzyszeniom, fundacjom, zwizkom charytatywnym ak-
tywno na pograniczu dziaalnoci gospodarczej.
Warto zwrci uwag, i stosowanie przez pracownikw szeroko rozumia-
nej pomocy rodowiskowej nowych metod wspierania uczestnictwa spoecz-
no-zawodowego osb chorujcych psychicznie wymaga od nich umiejtnoci
budowania partnerskich relacji zosobami wymagajcymi pomocy, stymulowa-
nia samopomocy, promowania itworzenia realnych rozwiza oraz posiada-
nia podstawowych kompetencji wzakresie terapii spoecznej, edukacji zawo-
dowej, inicjowania przedsibiorczoci spoecznej, jak rwnie pracy zgodnej
zpromowanym we wspczesnej polityce spoecznej podejciem midzysek-
torowym. Bez tego kanonu kompetencji kluczowych trudno sobie wyobrazi,
e wprowadzane wPolsce nowe rozwizania bd faktycznie sprzyjay integra-
cji osb zgbokimi problemami psychicznymi.
Nowe rozwizania wzakresie aktywizacji spoeczno-zawodowej np. kluby lub
centra integracji spoecznej, spdzielnie socjalne, lub przedsibiorstwa spoeczne
stanowi wartociowe uzupenienie istniejcej od wielu lat oferty rehabilitacyjnej
adresowanej przede wszystkim do osb niepenosprawnych z problemami psy-
chicznymi obejmujcej: warsztaty terapii zajciowej, zakady aktywnoci zawodowej
oraz rodowiskowe domy samopomocy iorodki wsparcia dla osb zzaburzeniami
psychicznymi (ryc. 3). Do tych instytucji powinnimy zdecydowanie odwoywa si,
planujc na poziomie kadego powiatu wnaszym kraju standard leczenia, reha-
bilitacji iuczestnictwa spoeczno-zawodowego osb chorujcych psychicznie.
Rycina 3. Podstawowe formy uczestnictwa spoeczno-zawodowego osb cho-

rujcych psychicznie wPolsce.
PODSTAWOWE FORMY AKTYWIZACJI IREHABILITACJI SPOECZNO-ZAWODOWEJ:

kluby integracji spoecznej
centra integracji spoecznej
warsztaty terapii zajciowej
rodowiskowy dom samopomocy, orodki wsparcia dla osb zzaburzeniami
psychicznymi
MIEJSCA ZATRUDNIENIA IREHABILITACJI SPOECZNO-ZAWODOWEJ:
Wramach chronionego rynku pracy:
zakady aktywnoci zawodowej
Wramach otwartego rynku pracy:
spdzielnie socjalne
przedsibiorstwa spoeczne
podejmujce odpatn dziaalno poytku publicznego lub dziaalno gospodarcz
57
RAPORT RPO
Warsztaty terapii zajciowej (WTZ) byy organizowane w Polsce ju od

1992 roku. Oznaczaj one wyodrbnion organizacyjnie i finansowo placw-
k stwarzajc osobom niepenosprawnym aktualnie niezdolnym do podjcia
pracy moliwo rehabilitacji spoecznej izawodowej wzakresie pozyskiwania
lub przywracania umiejtnoci niezbdnych do podjcia zatrudnienia. Realiza-
cja tego celu odbywa si przy zastosowaniu technik terapii zajciowej, zmierza-
jcych do rozwijania umiejtnoci wykonywania czynnoci ycia codziennego
oraz zaradnoci osobistej, psychofizycznych sprawnoci oraz podstawowych
i specjalistycznych umiejtnoci zawodowych, umoliwiajcych uczestnictwo
wszkoleniu zawodowym albo podjcie pracy. Wkraju dziaa ponad 660 warsz-
tatw terapii zajciowej, ktre obejmuj rehabilitacj ponad 20 tysicy osb nie-
penosprawnych (Barczyski, 2013)3. Szczegowa analiza funkcjonowania WTZ
przeprowadzona w 2008 roku (PFRON, 2009) dostarczya informacji, i osoby
zupoledzeniem umysowym stanowi ponad poow uczestnikw warsztatw
(56%). Porwnujc te wyniki do danych za 2005 rok, autorzy raportu zwracaj
uwag na fakt, i udzia wwarsztatach osb zupoledzeniem umysowym spad
o8 punktw procentowych (z64% w2005 roku do 56% w2008 roku). Warto
rwnie podkreli, i drug, co do czstoci wystpowania wrd uczestnikw
warsztatw przyczyn niepenosprawnoci s choroby psychiczne (18%). Dane
zroku 2008 informuj owzrocie wystpowania wWTZ osb zchorobami psy-
chicznymi o5 punktw procentowych (z13% w2005 roku do 18% w2008 roku).
Wtym miejscu naley wspomnie orodowiskowych domach samopomo-
cy oraz orodkach wsparcia dla osb zzaburzeniami psychicznymi, ktre bdc
placwkami oparcia spoecznego isamopomocy, stanowi jednoczenie sku-
teczn form socjoterapeutyczn dla osb majcych problemy wuczestnicze-
niu wzajciach WTZ. Omiejsce wdomu lub orodku wparcia moe ubiega
si kada osoba, ktra jest leczona psychiatrycznie. W2012 roku wtego typu
terapii uczestniczyo szacunkowo ponad 20 tysicy osb zzaburzeniami icho-
robami psychicznymi [MPiPS, 2012].
Warsztaty terapii zajciowej wbrew intencjom ustawodawcy, ktre zostay za-
warte wju wpierwszym rozporzdzeniu wsprawie szczegowych zasad two-
rzenia, dziaania ifinansowania warsztatw terapii zajciowej zroku 19924, nie s
zintegrowane zchronionym rynkiem pracy. Od wielu lat mamy do czynienia zpro-
3
Autor zwraca uwag, i wokresie ponad 20. lat ewolucji systemu rehabilitacji zawodowej ispo-
ecznej mona zaobserwowa utrwalajce si zjawisko istotnego lokalnego zrnicowania liczb
poszczeglnych podmiotw realizujcych bezporednio procesy rehabilitacji. Zjawisko to mona
zaobserwowa ju na poziomie wojewdztw, apogbia si jeszcze bardziej na poziomie powia-
tw. Fakt ten jest istotny z perspektywy planowania uczestnictwa spoeczno-zawodowego osb
chorujcych psychicznie wposzczeglnych rodowiskach lokalnych naszego kraju.
4
Nieobowizujce ju Rozporzdzenie Ministra Pracy iPolityki Socjalnej zdnia 8 wrzenia 1992 r. wspra-
wie zasad tworzenia, dziaania ifinansowania warsztatw terapii zajciowej (Dz.U. Nr 71, poz. 357).
58
blemem braku cigoci pomidzy rehabilitacj spoeczno-zawodow wwarszta-

tach arehabilitacj zawodow, ktra powinna by podejmowana midzy innymi
przez zakady pracy chronionej. Brak miejsc pracy dla chorujcych psychicznie jest
szczeglnie dotkliwy, poniewa rehabilitacja spoeczno-zawodowa w psychiatrii
ma swj sens, kiedy istnieje staa wsppraca midzy placwk rehabilitacyjn
azakadami pracy gotowymi zaoferowa chorujcym zatrudnienie.
Odpowiedzi na to szczeglne zapotrzebowanie rodowiska osb zwiza-
nych zniepenosprawnoci byo wprowadzenie wycie Rozporzdzenia Mini-
stra Pracy iPolityki Socjalnej zdnia 21 stycznia 2000 r. wsprawie zakadw aktyw-
noci zawodowej (Dz. U. Nr 6, poz. 77). Podstawowym celem dziaalnoci zaka-
dw aktywnoci zawodowej (ZAZ) jest zatrudnienie i rehabilitacja zawodowa
osb ze znacznym stopniem niepenosprawnoci, jak rwnie przygotowanie ich
wmiar moliwoci do samodzielnego ycia ifunkcjonowania wspoeczestwie.
WZAZ podobnie jak wwarsztatach terapii zajciowej prowadzona jest reha-
bilitacja spoeczna, zawodowa ilecznicza, zt jednak rnic, e gwny nacisk
kierowany jest na rehabilitacj zawodow. Zakad aktywnoci zawodowej umo-
liwia prowadzenie dziaalnoci gospodarczej wobszarze rehabilitacyjnym. Gmi-
na, powiat oraz fundacja, stowarzyszenie lub inna organizacja spoeczna, ktrej
statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa ispoeczna osb niepeno-
sprawnych, moe utworzy wyodrbnion organizacyjnie ifinansowo jednostk
iuzyska dla niej status zakadu aktywnoci zawodowej, jeeli co najmniej 70%
osb zatrudnionych wtej jednostce stanowi osoby niepenosprawne, zaliczone
do znacznego stopnia niepenosprawnoci lub zakwalifikowane do umiarkowa-
nego stopnia niepenosprawnoci, uktrych stwierdzono autyzm, upoledzenie
umysowe lub chorob psychiczn. Wkraju funkcjonuje ponad 60 zakadw ak-
tywnoci zawodowej [Barczyski, 2013]. Pod koniec 2008 roku zatrudniay one
1903 osoby niepenosprawne, zczego 23% stanowia podgrupa niepenospraw-
nych zpowodu chorb psychicznych [TNS OBOP, 2009]. Zperspektywy rozwo-
ju wsplnot lokalnych irodowiskowo zorientowanej psychiatrii wan funkcj
zakadw aktywnoci zawodowej jest wypracowanie dobrych praktyk promuj-
cych rozwj inicjatyw spoeczno-gospodarczych. Ich celem ma by zatrudnianie
osb niepenosprawnych, wtym zpowodu chorb psychicznych.
Inicjatywy te okrelamy jako przedsibiorstwa spoeczne (PS). Wan kwesti
jest okrelenie profilu dziaalnoci gospodarczej planowanych inicjatyw, atym
samym poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak prac mog podejmowa
osoby chorujce psychicznie. Czsto posugujemy si uproszczeniami, prbujc
stworzy kategori prac moliwych idostosowanych do stanu zdrowia psychicz-
nego przyszych pracownikw. Interesujc analiz wtym zakresie przedstawili
Mechanic iin. [2002]. Ich ustalenia jednoznacznie dowodz, i pracownicy cho-
rujcy psychicznie, wczajc rwnie tych manifestujcych powane zaburzenia
59
RAPORT RPO
psychotyczne, zajmuj na otwartym rynku podobne stanowiska pracy jak osoby

zdrowe (!). Naley podkreli, i osoby chorujce psychicznie pracuj rwnie na
stanowiskach wymagajcych wysokich kompetencji zawodowych ispoecznych.
Na szczegln uwag zasuguje koncentracja pracownikw chorujcych wza-
wodach zwizanych ze wiadczeniem usug (z wyczeniem tych zwizanych
zochron iopiek nad gospodarstwem domowym). Informacja ta stanowi wa-
n przesank przy planowaniu przedsibiorstwa spoecznego, ktrego celem
jest tworzenie miejsc pracy dla osb chorujcych. Jednake, biorc pod uwag
uzyskany wbadaniu rwnomierny rozkad pracownikw we wszystkich katego-
riach zawodowych, naley jednoznacznie stwierdzi, i nie ma specjalnego miej-
sca pracy dla chorujcego pracownika. Stanowisko to ma by przede wszystkim
dostosowane do jego poziomu wyksztacenia i przygotowania zawodowego.
Autorzy cytowanego raportu podkrelaj, i kluczowym wskanikiem moliwo-
ci zatrudnienia iutrzymania pracy na stanowiskach kierowniczych zawizanych
zzarzdzaniem iadministracj jest poziom wyksztacenia. Poziom wyksztacenia
determinuje take prawdopodobiestwo znalezienia pracy. Osoby chorujce
psychicznie, legitymujce si wyszym wyksztaceniem maj od dwch do pi-
ciu razy wiksz szans na zatrudnienie anieli osoby, ktre go nie posiadaj.
Przedsibiorstwa s jednostkami gospodarczymi ekonomii spoecznej
stworzonymi wcelu zapewnienia pracy osobom majcym znaczne trudnoci
wfunkcjonowaniu na oglnym rynku pracy. Wypeniaj swoj misj spoeczn
poprzez produkcj poszukiwanych na rynku dbr iwiadczenie usug. Ich cena
nie musi by podyktowana warunkami rynku. Jednake warunkiem koniecz-
nym jest wypracowanie dochodu potrzebnego do opacenia zatrudnionych
pracownikw. Rwnoczenie przedsibiorstwa te, prowadzc dziaalno go-
spodarcz, respektuj specyficzne potrzeby zatrudnionych osb. Pojedyncze
polskie przykady przedsibiorstw spoecznych, zatrudniajcych osoby zzabu-
rzeniami psychicznymi, to midzy innymi:
pierwsza wkraju, powstaa wpoowie lat dziewidziesitych ubiegego
stulecia, firma spoeczna Kawiarnia Miodowa 9, zarzdzana przez Krakow-
sk Fundacj Hamlet;
wzr rehabilitacji spoeczno-zawodowej osb chorujcych psychicznie
Pensjonat iRestauracja UPana Cogito, prowadzona przez Stowarzyszenie
Rodzin Zdrowie Psychiczne;
przejaw obywatelskiego zaangaowania radomskich rodzin osb choru-
jcych psychicznie, przekuty wGospod Jaskeczka, wktrej zatrudnie-
nie znalazo ponad 20 osb chorujcych psychicznie;
firma EKON zatrudniajca kilkaset osb zzaburzeniami psychicznymi, b-
dca oglnokrajowym sukcesem wypracowanym wWarszawie przez Sto-
warzyszenie Niepenosprawni dla rodowiska EKON.
60
Rozwijajce si wPolsce przedsibiorstwa spoeczne s wanym ogniwem

wprocesie zdrowienia iwczania spoecznego osb chorujcych psychicznie.
Rwnoczenie stanowi one wraz zinnymi formami uczestnictwa spoeczno-
-zawodowego, wtym zzatrudnieniem wspieranym wramach rynku otwarte-
go, jedn znajbardziej efektywnych metod transferu rodkw przeznaczanych
na dziaania utrwalajce wyniki leczenia psychiatrycznego. Stanowi one nie-
zbdne uzupenienie dostpnych wpsychiatrii ipomocy spoecznej sposobw
walki zszeroko rozumianym ubstwem coraz liczniejszej grupy osb szukaj-
cych wsparcia wradzeniu sobie zzaburzeniami psychicznymi.
Pimiennictwo
1. Barczyski A. (2013). Warsztaty terapii zajciowej stan iperspektywy. Nasze Sprawy. Maga-
zyn Informacyjny Osb Niepenosprawnych; dostp: http://www.naszesprawy.com.pl/index.
php?option=com_content&view=article&id=3463:warsztaty-terapii-zajciowej-stan-i-perspekt
ywy&catid=17:opinie&Itemid=37 [data odczytu: 11.11. 2013 r.] .
2. Mechanic, D., Bilder, S., McAlpine D. (2002). Employing Persons With Serious Mental Illness.
Health Affairs 21(5), 242-253.
3. MPiPS (2012). Statystyka Ministerstwa Pracy iPolityki Spoecznej za 2012 rok; dostep: http://
www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/sta-
tystyka-za-rok-2012/#akapit2
4. PFRON (2009). Analiza dziaalnoci warsztatw terapii zajciowej w2008 roku. Raport zbadania
zrealizowanego przez Centrum Bada Marketingowych INDICATOR dla Pastwowego Funduszu
Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych. Warszawa: Pastwowy Fundusz Rehabilitacji Osb Nie-
penosprawnych.
5. TNS OBOP (2009). Zakady Aktywnoci Zawodowej. Raport zbadania TNS OBOP, Warszawa: Pa-
stwowy Fundusz Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych.
4.1.7. Informatyzacja ibadania
Pawe Mierzejewski
Zakad Farmakologii, Instytut Psychiatrii iNeurologii, Warszawa
Informatyzacja
Zmiany wochronie zdrowia s wduym stopniu pochodn postpu tech-
nologicznego. Ostatnie lata to intensywny rozwj informatyzacji, trend ten jest
oglnowiatowy. Decyzje irozwizania, ktre obecnie przyjmujemy bd rzu-
toway na funkcjonowanie caego systemu przez kolejne dziesiciolecia.
Gwne zaoenia, co do kierunkw polityki informacyjnej w ochronie zdro-
wia zawarto wProgramie Informatyzacji Ochrony Zdrowia (PIOZ), realizowanego
61
RAPORT RPO
od roku 2008. Podstaw prawn tego dziaania jest Ustawa osystemie informacji
wochronie zdrowia zdnia 28 kwietnia 2011 r. Zakada si powstanie centralnych
rejestrw medycznych, w tym systemw ewidencji, systemw monitorowania,
platform gromadzenia iwymiany danych, rozwoju systemw teleinformatycznych,
centralnego systemu informacji medycznej. Obecnie trwaj prace nad nowelizacj
ustawy, ktrej wiele zaoe okazao si trudnych lub niemoliwych do realizacji.
Zgodnie zPIOZ wPolsce realizowane s obecnie dwa projekty P1 iP2. P1 to
bardzo duy projekt, ktrego celem jest utworzenie Elektronicznej Platformy Gro-
madzenia, Analizy iUdostpniania Zasobw Cyfrowych oZdarzeniach Medycz-
nych. Platforma P1 ma zrewolucjonizowa obieg dokumentacji medycznej dajc
do niej atwy dostp zarwno pacjentowi, jak ilekarzowi. Platforma jest obecnie
w fazie testw. Ustawa nakada na pacjenta obowizek autoryzacji wszystkich
danych, procedur itp., a take moliwo decydowania o zakresie udostpnia-
nych danych. W przypadku pacjentw psychiatrycznych (np. urojeniowych)
moe to by jednak bardzo trudne, prawdopodobnie projekt nie przeszed od-
powiednich konsultacji w tym zakresie. Projekt P2 to Platforma udostpniania
on-line przedsibiorcom usug izasobw cyfrowych rejestrw medycznych.
Cyfryzacja dokumentacji medycznej ma si opaca. Badania naukowe prze-
prowadzone w2009 r. wszeciu krajach UE przez firm Gartner na zlecenie rz-
du szwedzkiego wskazuj, e elektronizacja dokumentacji medycznej iumoli-
wienie dostpu do niej pacjentom za porednictwem Internetu, tylko wszeciu
krajach czonkowskich (Szwecja, Holandia, Wielka Brytania, Czechy, Hiszpania,
Francja) znaczco poprawi efektywno wykorzystania ek szpitalnych przy-
czyniajc si do zwolnienia ponad 9 milionw ek rocznie ioszczdnoci na
poziomie 3,7 miliarda euro.
Warto przy tym podkreli, e warto projektw programw operacyjnych
dotyczcych informatyzacji ochrony zdrowia wPolsce na dzie 31.07.2011 wy-
niosa okoo 1,6 mld zotych. Koszty poniesione przez usugodawcw (zakup
sprztu, oprogramowania, serwis itp.) s pewnie jeszcze wiksze. Ooszczdno-
ciach na razie jeszcze si nie mwi...
Informatyzacja ochrony zdrowia psychicznego jest szczeglnym obszarem
ze wzgldu na bardzo du wraliwo danych osobowych, dug iskompliko-
wan procedur diagnostyczn, zmieniajce si rozpoznanie, trudnoci ze stan-
daryzacj danych. aden obecnie prowadzony projekt informatyczny nie jest
bezporednio dedykowany ochronie zdrowia psychicznego, co rodzi zagroenie
nieuwzgldnienia specyficznych potrzeb tego obszaru wtworzonych rozwiza-
niach. Projekty dotyczce obszaru zdrowia psychicznego powinny powstawa
we wsppracy ze rodowiskiem psychiatrycznym. Naley sformuowa stra-
62
tegiczne cele informatyzacji w zakresie zdrowia psychicznego, zdecydowanie

potrzebna jest dyskusja w tym zakresie. Priorytetem powinno by utworzenie
oglnopolskiego rejestru psychiatrycznego, np. na wzr rejestrw duskich, po-
zwalajcego na prowadzenie zarwno polityki zdrowotnej, jak ipopulacyjnych
bada naukowych. Jedyny funkcjonujcy obecnie rejestr psychiatryczny Ewi-
dencja hospitalizacji psychiatrycznej (karta statystyczna szpitalna MZ/Szp11b)
prowadzony przez Instytut Psychiatrii iNeurologii jest przestarzay inie pozwala
na prowadzenie bardziej zaawansowanych analiz. Kluczowym wyzwaniem przy
tworzeniu platformy P1 jest ochrona danych psychiatrycznych. Bazy danych po-
winny by dostpne do celw naukowych, do czego potrzebne s take odpo-
wiednie rozwizania prawne iprocedury. Konieczne s te prace nad standary-
zacj danych. Kierunki rozwoju opieki psychiatrycznej wPolsce zawarte wNaro-
dowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego, zakadaj przede wszystkim
rozwj psychiatrii rodowiskowej. Zpunktu widzenia informatyzacji oznacza to
konieczno stworzenia mobilnego systemu adresowanego do pracy zchorym
w miejscu jego zamieszczania, projekt taki powinien powstawa przy cisej
wsppracy zekspertami zdrowia psychicznego.
Tworzc rozwizania informatyczne nie naley zapomina o kosztach ich
obsugi, staego serwisowania i uaktualniania, odnawianie bazy sprztowej.
Wszelkie decyzje powinny uwzgldnia dugofalowy, a nie jedynie dorany
plan finansowy. Powszechna informatyzacja pociga za sob wysokie koszty
zakupu urzdze i budowy sieci komputerowych, utrzymania infrastruktury,
zatrudnienia informatykw iprzeszkolenia personelu, koszty te nie s prawdo-
podobnie brane pod uwag przez patnika (NFZ).
Projekty informatyczne maj take za zadanie zwikszanie potencjau na-
ukowego. Niedawno ogoszono, e Narodowe Centrum Bada iRozwoju prze-
znaczy 378 mln z na inwestycje zwizane zrozwojem infrastruktury informa-
tycznej nauki. Wrd projektw, ktre zakwalifikowano do finansowania, s
projekty zzakresu medycyny takie jak naukowe centrum danych pediatrycz-
nych, kompleksowa infrastruktura informatyczna dla bada nad nowotwora-
mi, system informatyczny wspomagajcy badania nad schorzeniami ukadu
krenia, infrastruktura informatyczna Instytutu CZMP umoliwiajca wsparcie
medycznych projektw B+R. Do konkursu nie zgoszono niestety adnych pro-
jektw dedykowanych zdrowiu psychicznemu.
Nauka
Znaczca wikszo zjawisk wpsychiatrii jest nadal do koca niewyjanio-
na, wikszo potencjalnych mechanizmw ma cigle charakter hipotetyczny.
63
RAPORT RPO
Psychiatria przez lata bya postrzegana jako dziedzina zpogranicza medycyny.

Odkrycia zdrugiej poowy XX wieku, poczynajc od wprowadzenia do lecznic-
twa chloropromazyny (1952 r.), spowodoway, e psychiatria wduym stopniu
staa si biologiczna, aodkrywane kolejne leki imechanizmy ich dziaania zna-
czco zmieniy zarwno leczenie, jak idiagnostyk osb psychicznie chorych.
Dalszy postp wiedzy wtym zakresie, wtym rozwj bada wPolsce zaley
od polityki naukowej. Zaburzenia psychiczne iinne problemy zzakresu zdro-
wia psychicznego dotycz wedug szacunkw okoo 10-20% spoeczestwa
(projekt EZOP), brak jest jednak odzwierciedlenia tych statystyk wnakadach
zarwno na ochron zdrowia, jak ina rozwj nauki wtym obszarze. WPolsce
nie ma obecnie konkursw naukowych dedykowanych psychiatrii. Narodowe
Centrum Nauki (NCN) podzielio dziedziny nauki na panele. Wyrniono 9 pa-
neli nauk oyciu (NZ), nie ma wrd nich psychiatrii, brak jest nawet podpanelu
uwzgldniajcego zdrowie psychiczne. Projekty zobszaru CNS mog kandydo-
wa np. do panelu NZ4-biologia na poziomie tkanek, narzdw iorganizmw,
projekty kliniczne ewentualnie do panelu NZ7 tj. zdrowie publiczne gdzie za-
warto epidemiologi, choroby cywilizacyjne ispoeczne zagroenia rodowi-
skowe dla zdrowia ludzi izwierzt, medyczn iweterynaryjn ochron zdrowia
publicznego, medycyn pracy, nauki o lekach. W ostatnim konkursie prowa-
dzonym przez NCN, dedykowanym dowiadczonym pracownikom naukowym
OPUS 5, ani jeden projekt zzakresu zdrowia psychicznego nie uzyska finan-
sowania. Statystyki zwczeniejszych konkursw nie s duo lepsze.
O trudnociach w uzyskaniu dofinansowania wiadczy porednio fakt, e
wrd wnioskowanych przez Instytut Psychiatrii iNeurologii, gwny orodek
psychiatryczny wPolsce, wcigu ostatnich 3 lat projektw zzakresu zdrowia
psychicznego, dofinansowanie uzyskay projekty na czna kwot 300 tys. z, co
stanowi okoo 5% cakowitej wnioskowanej kwoty.
Zdrugiej strony rodowisko naukowe wpsychiatrii pomimo bardzo niskie-
go finansowania wykazuje du aktywno. Od kilu lat mamy wasne czaso-
pismo na licie filadelfijskiej tj.Psychiatria Polska wydawane pod auspicjami
Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, ktre za zeszy rok ma IF wgranicach
1,5. Kolejne czasopisma psychiatryczne takie jak np. Postpy Psychiatrii iNeu-
rologii prowadz intensywn polityk zmierzajc do ich umidzynarodowie-
nia. Wielu naukowcw uczestniczy wprojektach midzynarodowych.
Podsumowujc zarwno dziaania na rzecz informatyzacji wpsychiatrii, jak
irozwoju nauki wtym obszarze naley oceni jako niewystarczajce. Zdrowie
psychiczne stanowi jedn znajwikszych niezaspokojonych potrzeb ludzkoci,
dziaania wtym obszarze powinny by traktowane jako priorytetowe.
64
4.2. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego

4.2.1. Motywy, cele, priorytety
Jacek Wcirka
IKlinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii Neurologii, Warszawa
Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP) zosta wpisa-

ny do polskiego prawa moc Ustawy zdnia 23 lipca 2008 r. ozmianie ustawy
oochronie zdrowia psychicznego. Dat wejcia wycie postanowie tej nowe-
lizacji Ustawy ustalono na 1stycznia 2009 roku, jednak wpraktyce moliwo
ich realizacji otworzyo dopiero, po niemal 2 latach, Rozporzdzenie Rady Mini-
strw z28 grudnia 2010 roku, ktre zawierao precyzyjny harmonogram reali-
zacji Programu (zacznik 1), oczekiwane wskaniki dostpnoci placwek psy-
chiatrycznych (zacznik 2) oraz zarys modelu centrum zdrowia psychicznego
(zacznik 3) [MZ, 2010]. Wdniu 18 lutego 2011 r. Rozporzdzenie zostao ogo-
szone jest to data rozpoczcia wdraania NPOZP, nowoczesnego, komplekso-
wego, niezbdnego programu zmiany miejsca iznaczenia, jakie worganizacji
spraw publicznych w Polsce zajmuj zdrowie psychiczne oraz jego ochrona,
aco za tym idzie programu dziaania na rzecz obywateli oczekujcych ograni-
czenia ryzyka wystpienia problemw izaburze psychicznych, awprzypadku
ich pojawienia si odpowiedniego wsparcia, pomocy lub leczenia.
Jeli wzi pod uwag, e ekspercki projekt programu przekazano Ministrowi
Zdrowia wroku 2006, to czas podejmowania decyzji orealizacji NPOZP trwa po-
nad cztery lata. Taznamienna powolno decyzji staje si bardziej wyrazista, jeli
zwrci uwag, e pierwsze wysiki na rzecz zmian podjto ju wlatach 70. XX wie-
ku, niewiele pniej ni winnych krajach europejskich, ktre wlatach 60. rozpocz-
y skuteczne dziaania na rzecz ochrony praw osb chorujcych psychicznie oraz
unowoczenienia lecznictwa psychiatrycznego. Dziaania podjte wtedy wPolsce
(m. in. plan racjonalizacji rozmieszczenia bazy szpitalnej i rozwoju sieci poradni,
pierwsze oddziay dzienne izespoy rodowiskowe, zasada opieki czynnej, olszty-
ski program regionalizacji opieki psychiatrycznej ispoecznej, zasada subrejonizacji
opieki, Raport ostanie psychiatrii z1979) zostay jednak zahamowane wlatach 80.
zpowodu bankructwa pastwa socjalistycznego. Powrt do tych planw wnowej
65
RAPORT RPO
sytuacji ustrojowej, zaowocowa uchwaleniem Ustawy o ochronie zdrowia psy-

chicznego z19sierpnia 1994 r., ktra starannie regulowaa prawa osb chorych,
lecz w kwestii systemowej modernizacji systemu lecznictwa psychiatrycznego
zachowywaa daleko idcy umiar zrozumiay by moe w sytuacji gwatownych
zmian ustrojowych igospodarczych ograniczajc si do wskazania oglnego kie-
runku postulowanych zmian. Jedyne zapisane wniej zobowizanie (realizacja do-
celowej sieci publicznych placwek psychiatrycznej opieki zdrowotnej wcigu 10
lat) zostao ostatecznie zaniechane. Prby ustanowienia bardziej szczegowego
planu niezbdnych reform podejmowane wInstytucie Psychiatrii iNeurologii od
1992 r., do roku 2006 nie zyskiway akceptacji. Ostateczne wprowadzenie NPOZP
wroku 2011 oznaczao, e rozpoczto go wPolsce realizowa zopnieniem si-
gajcym 40-50 lat wstosunku do nowoczenie zarzdzanych pastw europejskich.
Motywy dlaczego?
Oponiszym zestawieniu gwnych motyww przygotowania iustanowie-
nia NPOZP, trudno byoby powiedzie, e po blisko trzech latach wdraania
zaczy si przesuwa wprzeszo. Teraniejszy czas ich sformuowania, pozo-
staje niestety uzasadniony.
1. Ochrona zdrowia psychicznego, mimo szczytnych hase (nie ma zdro-
wia bez zdrowia psychicznego) i uroczystych deklaracji (zdrowia psychicz-
ne jest fundamentalnym dobrem osobistym czowieka aochrona praw osb
z zaburzeniami psychicznymi naley do obowizkw pastwa), nie naley
do priorytetowych wartoci publicznych iwzasadzie nie jest przedmiotem
wiadomej i konsekwentnej polityki pastwa na rzecz yjcych (promocja,
profilaktyka, system pomocy) iprzyszych pokole (badania irozwj) [por. NIK
2008, 2012; RPO 2012].
2. Znikoma wiadomo spoeczna wiedza i kompetencja w zakresie
ochrony zdrowia psychicznego s niedostateczne, nasycone negatywnymi
emocjami, uprzedzeniami istereotypami, apraktyka spoeczna nie przygoto-
wuje obywateli do skutecznego radzenia sobie z nieuniknionymi kryzysami
yciowymi5. Dziaania promocyjne iprofilaktyczne s wysoce niedostateczne
wyrywkowe iokazjonalne. Osoby potrzebujce wsparcia, pomocy lub lecze-
nia zpowodu zaburze zdrowia psychicznego oraz instytucje organizujce t
pomoc niezwykle czsto podlegaj procesom indywidualnej i strukturalnej
stygmatyzacji, dyskryminacji iwykluczania.
5
Por. cykl komunikatw zbada opinii publicznej zlat 1995- 2012 dostpnych na stronie CBOS
(http://badanie.cbos.pl/results.asp?q1=choroby+psychiczne&q2=&q3=&q4=&qtype=all&mode
=opt&pgsz=10&pgno=1&srchtype=general&q=a1 ) atake wyniki bada EZOP [Moskalewicz iin.
2012]. Wskazuj one na znaczn stabilno opinii publicznej wtej sprawie.
66
3. Mimo, e od wielu lat obserwuje si stay wzrost czstoci potrzeb zdro-

wotnych, rejestrowanych wplacwkach psychiatrycznych azwizanych zzabu-
rzeniami psychicznymi [ZZP IPiN, 2011], system lecznictwa psychiatrycznego
nie odpowiada skutecznie na te potrzeby jest niesprawny, cechuje si deficy-
tem inierwnym rozmieszczeniem zasobw, dominacj jednostronnej, ubogiej
oferty duych iodlegych od miejsca zamieszkania szpitali psychiatrycznych przy
znacznym niedoborze opieki rodowiskowej. Wefekcie nie zapewnia bliskiego
irwnego dostpu, wymaganej jakoci iefektywnoci leczenia, ani godziwych
warunkw korzystania. Udzielanie pomocy osobom zzaburzeniami psychiczny-
mi przebiega bardzo czsto wwarunkach naruszajcych zarwno prawa ludzkie
ipoczucie godnoci chorych, jak te sprzyjajcych utrwalaniu si poczucia fru-
stracji iwypalenia upracownikw. Niedostateczne, nieracjonalne finansowanie,
dyskryminujce wstosunku do innych dziedzin opieki zdrowotnej, nie wystarcza
na potrzeby biece, ani na odtwarzanie zasobw, ani na inwestycje. Jednocze-
nie jest ono marnotrawne, poniewa nagradza zarzdzajcych za bierne, kon-
serwatywne ikrtkowzroczne zachowania ekonomiczne dorane oszczdnoci
przy ignorowaniu realnych potrzeb, standardw jakoci ibezpieczestwa opieki
atake penego bilansu kosztw wasnych, oraz kosztw ponoszonych wefekcie
przez inne sektory dziaalnoci publicznej. Odpowiedzialnoci za funkcjonowa-
nie caoci ielementw systemu jest rozmyta irozmywana.
4. Zawodzi koordynacja midzy dostpnymi formami leczenia, oparcia
spoecznego iuczestnictwa spoeczno-zawodowego, ktrych dziaanie regulo-
wane jest przez odrbne ustawy, resorty, szczeble administracji oraz rne insty-
tucje iorganizacje bez wspdziaania iczsto wzajemnej informacji osobie.
5. Realna pozycja zdrowia psychicznego istan systemu jego ochrony wPol-
sce narusza podstawowe gwarancje ustawowe konserwuje nierwnoci
wdostpie do leczenia iopieki, dyskryminuje chorych psychicznie wstosunku
do innych chorych iwstosunku do zdrowych obywateli, narusza zasad solida-
ryzmu spoecznego, nie przeciwdziaa napitnowaniu iwykluczaniu, rozmywa
odpowiedzialno pastwa za kreowanie ikoordynowanie polityki zdrowotnej
ispoecznej wodniesieniu do zdrowia psychicznego.
6. Wkonsekwencji realne imoliwe do zaspokojenia potrzeby zdrowotne
pozostaj wznacznej mierze niezaspokojone aprawdopodobnie rwnie nie-
ujawnione. Jest to cierpienie przemilczane lub lekcewaone!
7. Brak reakcji na ten stan spraw byby czym gboko zawstydzajcym wo-
bec oczekiwa pacjentw iich rodzin, wobec wspczesnych standardw pro-
fesjonalnych imodeli organizacyjnych, oraz wobec aprobowanych ipodjtych
przez Polsk zobowiza midzynarodowych (por. rozdz. 2 i3).
67
RAPORT RPO
Cele dokd?
NPOZP na lata 2011-2015 wytycza trzy cele gwne. Dla kadego ztych ce-
lw harmonogram realizacji NPOZP obejmuje podporzdkowane cele szcze-
gowe, awich obrbie formuuje konkretne zadania adresowane do waci-
wych podmiotw realizujcych program, wraz zterminem oraz wskanikami
monitorowania ich realizacji. Program zakada, e Sejm Rzeczypospolitej
otrzyma do koca padziernika sprawozdanie zrealizacji Programu wroku po-
przedzajcym. Wlipcu 2013 opublikowano mocno spnione sprawozdanie za
rok 2011 [MZ, 2013]. Parlament wzasadzie nie zareagowa na to opnienie.
Cel gwny 1. Promocja zdrowia psychicznego izapobiegania jego za-

burzeniom proponuje dziaania kierowane do caej populacji, tj. zarwno do
osb zdrowych, jak ido osb zgrup zwikszonego ryzyka zachorowania oraz
do osb ju chorujcych albo zdrowiejcych.
1. Do wszystkich kierowane s zadania zwizane zpromocj zdrowia psy-
chicznego tzn. z upowszechnianiem wiedzy na temat zdrowia psychicznego,
ksztatowaniem zachowa i stylw ycia korzystnych dla zdrowia psychicznego
oraz rozwijaniem umiejtnoci radzenia sobie wsytuacjach zagraajcych zdro-
wiu psychicznemu. Polegaj one na okreleniu priorytetw promocji anastp-
nie przygotowywaniu irealizowaniu odpowiednich programw. Zadania te s
adresowane do wszystkich resortw isamorzdw.
2. Do wszystkich osb kierowane s te zadania zwikszenia integracji
spoecznej osb zzaburzeniami psychicznymi, polegajce na przeciwdziaaniu,
nieposzanowania ich praw i godnoci, niezrozumieniu, nietolerancji, nierw-
nemu traktowaniu, stygmatyzacji iwykluczenia wrnych rodowiskach zdefi-
niowanych zadaniowo (resorty odpowiedzialne za zdrowie, wychowanie, prac
ipomoc spoeczn, prawo iwymiar sprawiedliwoci oraz sprawy wewntrzne
iadministracj) lub terytorialnie.
3. Dla osb zdrowych, ale dowiadczajcych rnorodnych kryzysw
psychicznych program proponuje organizacj systemu poradnictwa i pomocy
w stanach kryzysu psychicznego, powierzajc to zadanie resortowi edukacji,
sprawiedliwoci, spraw wewntrznych iobrony narodowej oraz samorzdom
stosownie do rodzaju iumiejscowienia kryzysw, oraz dotknitych nimi osb.
4. Dla osb zgrup ryzyka naraonych na zaburzenia rozwoju (wiek przed-
szkolny), zachowania samobjcze, zaburzenia depresyjne program formuuje
zadania zzakresu zapobiegania zaburzeniom psychicznym realizowane wedug
powinnoci resortowych (wplacwkach ochrony zdrowia, owiatowych, atak-
e dla osb pozbawionych wolnoci oraz pracownikw rnych sub mundu-
rowych i onierzy) a wedug powinnoci terytorialnych na terenie samorz-
68
dw regionalnych ilokalnych. Od ministra zdrowia program oczekuje ponadto

wprowadzenia do szkole przed- ipodyplomowych wiedzy zzakresu wczesne-
go wykrywania zaburze psychicznych.
Cel gwny 2. Zapewnienie osobom zzaburzeniami psychicznymi wie-

lostronnej ipowszechnie dostpnej opieki zdrowotnej oraz innych form
opieki ipomocy niezbdnych do ycia wrodowisku rodzinnym ispoecz-
nym dotyczy spraw wanych dla osb wchorujcych na zaburzenia psychicz-
ne lub zdrowiejcych z nich, a zwaszcza funkcjonowania systemu ochrony
zdrowia psychicznego w Polsce. Program zakada: rozwj, upowszechnienie
iskoordynowane dziaanie trojakiego rodzaju pomocy: leczenia, oparcia spo-
ecznego iaktywizacji spoeczno-zawodowej odpowiednio do fazy, nasilenia
iindywidualnych uwarunkowa kryzysu zdrowotnego. Skoordynowane dzia-
anie tych trzech sieci pomocy stanowi, wedug wielu dowiadcze, zarwno
specjalistw, jak i pacjentw [np. Thornicroft iTansella, 2010; Andresen i in.
2011], minimum otwierajce realn szans opanowania nawet powanego
kryzysu zdrowotnego przechowania nadziei, zachowania poczucia tosamo-
ci isensu wasnego ycia oraz odpowiedzialnoci za nie.
1. Upowszechnienie rodowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowot-
nej zakada przede wszystkim powstanie regionalnych ilokalnych planw re-
strukturyzacji bazy szpitalnej zprzenoszeniem zada podstawowej szpitalnej
opieki psychiatrycznej do oddziaw psychiatrycznych wszpitalach oglnych,
pilotaowe uruchamianie rodowiskowych regionalnych i lokalnych rozwi-
za organizacyjnych, monitorowanie dostpnoci izmniejszanie nierwnoci
w dostpie do opieki stosownie do zalecanych wskanikw, przygotowanie
standardw dla rodowiskowej opieki psychiatrycznej, szkolenie kadr specja-
listycznych ipierwszego kontaktu.
Jako docelowe rozwizanie organizacyjne dla kompleksowej, dostosowa-
nej do potrzeb izintegrowanej opieki psychiatrycznej wlokalnej wsplnocie
spoecznej NPOZP proponuje model centrum zdrowia psychicznego (CZP)
udostpniajcego co najmniej cztery formy opieki psychiatrycznej ambulato-
ryjn (poradnia zdrowia psychicznego), rodowiskow (mobilny zesp lecze-
nia rodowiskowego), dzienn (dzienny oddzia psychiatryczny) istacjonarn
(caodobowy, szpitalny oddzia psychiatryczny). Elementy centrum mogyby
wsppracowa strukturalnie (w jednym podmiocie leczniczym) lub funkcjo-
nalnie (wdrodze umw owsppracy midzy podmiotami). Strukturalny rdze
centrum powinny jednak raczej zawsze stanowi ambulatorium izesp rodo-
wiskowy. Niezbdne jest terytorialne zdefiniowanie odpowiedzialnoci takie-
go centrum oraz wyposaenie go wwielospecjalistyczne kompetencje ifinan-
69
RAPORT RPO
sowanie zachcajce do podejmowania opieki wwarunkach domowych. Jak

pokazuje ryc. 1, powiatowa mapa Polski jest pena biaych ibiaawych plam, co
wskazuje, e sie lokalnych (powiatowych, miejskich, gminnych) centrw moe
powstawa wPolsce tylko ewolucyjnie, stosownie do lokalnych decyzji oraz do-
stpnoci zasobw istrumieni zasilania. Warunki do szybkiego tworzenia CZP
istniej w niespena 10% powiatw. Najbardziej dotkliwy jest brak zespow
rodowiskowych, brakuje take oddziaw dziennych oraz lokalnych oddzia-
w caodobowych. Dostpno do gstej sieci poradni jest nieco mylca,
wiele znich wiadczy tylko proste porady lekarskie wwybrane dni tygodnia.
Rycina 4. Skupienie rnych form opieki psychiatrycznej (ambulatoryjnej, rodo-

wiskowej, dziennej istacjonarnej) wpowiatach. W25 powiatach brak jakiejkol-
wiek, w205 1 forma, najczciej poradnia; w50 3 formy, w20 wszystkie cztery.
Opracowanie: Wanda Langiewicz, Zakad Zdrowia Publicznego, IPiN, Warszawa
Niezwykle wane zadania dla upowszechnienia modelu rodowiskowego ma

Narodowy Fundusz Zdrowia jako dysponent rodkw publicznych przeznaczo-
nych na wiadczenia zdrowotne. NPOZP formuuje pod jego adresem oczekiwania
zwikszenia nakadw iracjonalizacji sposobu finansowania lecznictwa psychia-
trycznego tak, by odpowiadao ono potrzebom imoliwociom modelu rodowi-
skowego. Na nic zdadz si najlepsze, najsprawniejsze rozwizania organizacyjne,
70
jeli patnik nie zechce zachci do ich powstania irozwoju przez sensownie sty-
mulujce finansowanie. Wtym celu NPOZP proponuje sprawdzenie nowych roz-
wiza wpilotaowych programach, wwybranych powiatach iwojewdztwach.
2. Upowszechnienie zrnicowanych form oparcia ipomocy spoecznej oraz
upowszechnienie aktywizacji zawodowej osb zzaburzeniami psychicznymi to
zadania kierowane na poziomie centralnym do resortu pracy ispraw socjalnych
ana poziomie regionalnym ilokalnym do administracji samorzdowej. System
oparcia spoecznego jest ju do dobrze rozwinity i program zaleca tylko
jego wzbogacanie irnicowanie moliwe jest np. zwikszanie roli izasigu
oddziaywania klubo-domw czy rnych form zamieszkiwania chronionego.
Gorzej jest zsystemem uczestnictwa zawodowego, gdzie mimo wielu dobrych
dowiadcze daleko jeszcze do upowszechnienia adekwatnej oferty zatrudnie-
nia oraz do rozbrojenia licznych przeszkd dlatego program skupia uwag na
przegldzie istniejcych iprzygotowaniu nowych rozwiza prawnych oraz na
dziaaniach promujcych zatrudnianie chorych wrnych, dostosowanych do
ich potrzeb formach uczestnictwa zawodowego.
3. Zadania zwizane ze skoordynowaniem rnych form opieki ipomocy na
poziomie kraju NPOZP powierza ministrowi zdrowia obligujc go do powoa-
nia centralnego orodka koordynujcego imonitorujcego realizacj progra-
mu oraz przygotowania koncepcji centralnej placwki badawczej prowadzcej
badania aplikacyjne nad ochron zdrowia psychicznego w Polsce. Na regio-
nalnym ilokalnym poziomie koordynacji Program zobowizuje do powoania
zespow (rad, koalicji) skupiajcych reprezentatywnych interesariuszy, wcelu
przygotowania i realizowania odpowiednich programw ochrony zdrowia
psychicznego oraz udronienia wsppracy iwymiany informacji. Rozstrzyga-
jce znaczenie dla powodzenia NPOZP ma powstanie przemylanych, ywych
programw lokalnych sensownie uzgodnionych izasilonych na szczeblu woje-
wdzkim. Koordynacja centralna ma peni rol inspirujc, stymulujc imo-
nitorujc. Proponowane oparcie reformy systemu ochrony zdrowia psychicz-
nego oaktywno samorzdw lokalnych wydaje si konieczne ze wzgldu na
trafno rozeznanie lokalnych zasobw ipotrzeb. Warunkiem jest stworzenie
regionalnych i krajowych mechanizmw zasilania / konkurowania lokalnych
programw orodki finansowe iinwestycyjne na ich realizacj.
Cel gwny 3. Prowadzenie bada ibudowanie systemw informacyj-

nych w zakresie zdrowia psychicznego to cel adresowany do kolejnych
pokole, ktre w przyszoci bd potrzeboway sprawdzonej, rzetelnej wie-
dzy na temat procesw iuwarunkowa determinujcych zdrowie psychiczne,
wcelu aktualizacji rozwiza sucych jego ochronie.
71
RAPORT RPO
1. Chodzi tu oinicjowanie odpowiednich do zada resortowych przekro-

jowych idugoterminowych ocen epidemiologicznych wybranych zbiorowoci za-
groonych wystpowaniem zaburze psychicznych dla przykadu mog to by
okresowe, reprezentatywne oceny zdrowia psychicznego populacji oglnej,
badania uwarunkowa zaburze psychicznych wtej populacji albo wpopula-
cji osb przebywajcych wzakadach karnych, funkcjonariuszy sub mundu-
rowych iratownikw, onierzy.
2. Program zachca te resort nauki iszkolnictwa wyszego do prowadze-
nia polityki naukowej promujcej iwspierajcej badania naukowe podejmujce
tematyk zdrowia psychicznego, postulujc wprowadzenie zdrowia psychicz-
nego do priorytetw Krajowego Programu Bada. Ochrona zdrowia psychicz-
nego stanowi na wiecie iwEuropie doceniany kierunek bada, mogaby te
zyska tak rang wkonkursach Narodowego Centrum Bada iRozwoju.
3. Unowoczenienie i poszerzenie zastosowania systemw statystyki me-
dycznej jest niezbdnym warunkiem rzetelnej oceny stanu ochrony zdrowia
psychicznego wPolsce. Unikalny zbir danych gromadzonych od kilku dekad
wInstytucie Psychiatrii iNeurologii nie spenia ju dzi niezbdnych warunkw
technologicznych umoliwiajcych szybk ipogbion analiz danych do ce-
lw badawczych czy aplikacyjnych. Decyzje wtej sprawie NPOZP powierza mi-
nistrowi zdrowia.
4. Ostatnim zadaniem badawczym oczekiwanym wprogramie jest ocena
skutecznoci jego realizacji powierzona rwnie pieczy ministra zdrowia.
Priorytety ktrdy?
NPOZP pozostawia zadanie wskazania priorytetw podmiotom realizujcym
jego cele. Nie wchodzc wich kompetencje do ustalania priorytetw resortowych,
regionalnych ilokalnych, mona wskaza najwaniejsze zrnych punktw widze-
nia priorytety oglne, organizujce logik funkcjonowania caego programu.
Na starcie programu zakadano, e najwaniejszymi przesankami dla osi-
gnicia jego celw bd: uruchomienie inicjatywy izasobw lokalnych wsplnot
samorzdowych, racjonalizacja finansowania opieki psychiatrycznej, ogranicze-
nie rozmiarw inegatywnych skutkw hospitalizacji kompensowane rozwojem
rodowiskowych form lecznictwa, odczuwalna poprawa dostpnoci, jakoci,
skutecznoci igodziwoci opieki psychiatrycznej oraz ksztatowanie wiadomo-
ci niezbdnej do spoecznej integracji osb zzaburzeniami psychicznymi.
W opublikowanych przez Ministerstwo Zdrowia priorytetach promocji
zdrowia psychicznego [MZ, 2011] wskazano najwaniejsze do rozwizania
wyzwania zdrowotne, wymagajce wszechstronnych dziaa promocyjnych
i prewencyjnych (wczesne wykrywanie, waciwe leczenie, ograniczanie dys-
72
funkcjonalnych nastpstw). S nimi: zaburzenia depresyjne, samobjstwa,

zaburzenia zwizane ze starzeniem si, zaburzenia zwizane zuywaniem al-
koholu iinnych substancji psychoaktywnych oraz przewleke lub nawracajce
zaburzenia psychotyczne iafektywne (tzw. powane choroby psychiczne).
Tu naleaoby jednak wskaza na 10 istotnych priorytetowych celw syste-
mowych warunkujcych realne zaistnienie izyski publiczne zrealizacji NPOZP.
Wynikaj one z obserwacji codziennego funkcjonowania systemu ochrony
zdrowia psychicznego wPolsce oraz wielu dyskusji, obserwacji idowiadcze
zwizanych zdotychczasowym wdraaniem Programu.
1. Budowanie pozytywnej narracji (wiedzy, wiadomoci iaksjologii) doty-
czcej zdrowia psychicznego ijego ochrony szukanie, pozyskiwanie iujaw-
nianie jej sojusznikw. Wzmacnianie i usamodzielnianie wpywu pozarzdo-
wych organizacji samopomocowych na rozwizania organizacyjne wsystemie
ochrony zdrowia psychicznego jako najwaniejszego sojusznika.
2. Jednoznaczne wskazanie, kto koordynuje wdraanie Programu iodpo-
wiada za to na poziomie kraju wraz zpowoaniem centralnego orodka koordy-
nacyjnego, wyposaonego wodpowiednie do tego uprawnienia iinstrumenty.
3. Zwizanie planowania ifunkcjonowanie opieki psychiatrycznej zodpo-
wiedzialnoci, interesami izasobami lokalnych spoecznoci.
4. Racjonalizacja systemu finansowania lecznictwa psychiatrycznego za-
pewniajca chorym rwn dostpno, efektywno igodziwy standard, aza-
rzdzajcym rzetelny iprorozwojowy mechanizm bilansowania przychodw
zkosztami opieki.
5. Nadanie opiece rodowiskowej pierwszoplanowej roli wsystemie opieki
psychiatrycznej tzn. opieki rozwizujcej podstawowe problemy osb po-
trzebujcych pomocy.
6. Rwnowaenie udziau opieki szpitalnej i rodowiskowej w lecznictwie
psychiatrycznym wydatne zwikszanie dostpnoci i rnorodnoci opieki
rodowiskowej oraz ograniczanie opieki szpitalnej do rzeczywicie niezbdnych
rozmiarw. Za to poprawa jakoci igodziwoci warunkw jej wiadczenia.
7. Zmiana roli iumiejscowienia opieki stacjonarnej (caodobowej), ktra za-
sadniczo powinna spenia wsystemie rol interwencji pomocniczej anie pierw-
szoplanowej. (a)Stopniowe przejmowanie roli szpitalnego leczenia pierwszego
kontaktu przez lokalne oddziay psychiatryczne umiejscowione w szpitalach
oglnych (wielospecjalistycznych). (b) Stopniowe podejmowanie przez jedno-
specjalistyczne szpitale psychiatryczne nowej roli orodkw oferujcych wyso-
kospecjalistyczne, referencyjne programy leczenia irehabilitacji, ahospitalizacj
pierwszego kontaktu tylko wzakresie uzasadnionym lokalnie. (c) Stopniowe
ograniczanie roli izolacyjnych placwek opiekuczych (ZOL, ZLP, DPS) wrozwi-
73
RAPORT RPO
zywaniu problemu dugoterminowej opieki stacjonarnej poprzez tworzenie

rnych lokalnych form zamieszkiwania chronionego wrodowisku.
8. Udronienie koordynacji iwspdziaania lecznictwa psychiatrycznego
z medycyn rodzinn (podstawow opiek zdrowotn), orodkami pomocy
spoecznej idostpnymi programami aktywizacji spoeczno-zawodowej.
9. Tworzenie, udostpnianie iupowszechnianie rnorodnych programw
uczestnictwa spoeczno-zawodowego dla osb wychodzcych zchoroby psy-
chicznej, by zdrowiejcy nie trafiali wobezwadniajc prni spoeczn.
10. Budzenie zrozumienia dla rangi, znaczenia iopacalnoci dziaa pro-
mujcych zdrowie psychiczne izapobiegajcych jego zaburzeniom.
Refleksje 2013
Od niemal trzech lat trwa wPolsce wdraanie NPOZP koniecznej prby
przeamania stereotypw, uprzedze, ignorancji ilekcewaenia wobec proble-
mw zdrowia psychicznego oraz niezbdnej modernizacji systemu pomocy
obywatelom, ktrych dowiadczeniem staa si choroba psychiczna. Czy jed-
nak wdraanie NPOZP rzeczywicie trwa, czy tylko jest gr pozorw, bez real-
nego dziaania? Mona tu usysze zdumiewajce gosy. Mamy przecie wa-
niejsze wyzwania, amao pienidzy! Silniejsi sobie poradz, asabi nie s po-
trzebni! Po co wydawa pienidze na opiek psychiatryczn, zaoszczdmy na
waniejsze cele wszak bogatszych ochroni zarabiane pienidze, abiedniejsi
bd wdziczni za cokolwiek!
Ajednak elementarna wiedza uczy, e zaniechania wdziedzinie promo-
cji iprofilaktyki zdrowia psychicznego s kosztowne indywidualnie ispoecz-
nie, e dysfunkcjonalny system ochrony zdrowia psychicznego konserwuje
patologi, zamiast j rozwizywa, e brak rzetelnej wiedzy na temat zdrowia
psychicznego czyni znas bezradnych ignorantw inie pozwala przewidywa
licznych przecie zagroe ani przeciwdziaa im. Lata realizacji NPOZP ukazuj
niezwyk, przeraajca atwo niepodejmowania, opniania, pozorowania
anawet kompletnego lekcewaenia niezbdnych dziaa, wymaganych przez
obowizujce prawo, spoeczn konieczno, dobrze pojty interes ekono-
miczny izwyk obywatelsk przyzwoito. Sprzyja temu nadal realne rozmy-
cie odpowiedzialnoci za funkcjonowanie systemu. Znaczenie maj te sabo
moralnego imperatywu spoecznej solidarnoci, nienasycenie iegoizm znacz-
nej czci elit politycznych, gospodarczych ikulturotwrczych oraz last but not
least trudna sytuacja gospodarcza.
W tej sytuacji trzeba rozwagi i cierpliwoci, naley zakada stopniowe,
ewolucyjne i raczej nieregularne tempo oczekiwanych zmian oraz wyduy
czas niezbdny do ich osigania. Lecz nie ustawa!
74
Pimiennictwo
1. Andreasen R., Oades L.G., Caputi P. (2011). Psychological Recovery. Beyond Mental Illness. Chi-
chester: Wiley-Blackwell.
2. IPiN ZOOZ, Instytut Psychiatrii iNeurologii, Zakad Organizacji Ochrony Zdrowia (1979). Raport
ostanie psychiatrii oraz kierunki dalszego rozwoju opieki zdrowotnej ipomocy socjalnej dla osb
zzaburzeniami psychicznymi. Biuletyn Instytutu Psychiatrii iNeurologii, 2 (34), 1-23.
3. IPiN ZZP, Instytut Psychiatrii iNeurologii, Zakad Zdrowia Publicznego (2011). Zakady psychia-
trycznej i neurologicznej opieki zdrowotnej. Rocznik statystyczny 2010. Cz I. Lecznictwo
psychiatryczne. Instytut Psychiatrii iNeurologii, Warszawa.
4. Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B. (2012). Kondycja psychiczna mieszkacw Polski. Raport
zbada Epidemiologia zaburze psychiatrycznych idostp do psychiatrycznej opieki zdro-
wotnej EZOP Polska. Warszawa, Instytut Psychiatrii iNeurologii.
5. MZ, Ministerstwo Zdrowia (2011). Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego . Rozpo-
rzdzenie Rady Ministrw zdnia 28 grudnia 2010 r. Warszawa: Ministerstwo Zdrowia.
6. MZ, Ministerstwo Zdrowia (2013). Informacja orealizacji dziaa wynikajcych zNarodowego Pro-
gramu Ochrony Zdrowia Psychicznego w2011 roku (2013). Warszawa: Druk sejmowy nr 1614.
7. NIK, Najwysza Izba Kontroli (2008). Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania opieki
psychiatrycznej, ze szczeglnym uwzgldnieniem opieki stacjonarnej. Wrocaw: Najwysza
Izba Kontroli, Delegatura we Wrocawiu.
8. NIK, Najwysza Izba Kontroli (2012). Przestrzeganie praw pacjenta wlecznictwie psychiatrycz-
nym. Informacja owynikach kontroli. Warszawa: Najwysza Izba Kontroli.
9. RPO, Rzecznik Praw Obywatelskich (2013). Raport Rzecznika Praw Obywatelskich zdziaalnoci
wPolsce Krajowego Mechanizmu Prewencji wroku 2012. Biuletyn Rzecznika Praw Obywatel-
skich, 5, s. 92-111.
10. Thornicroft G., Tansella M. (2010). Wstron lepszej psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Warsza-
11. Ustawa (2008). Ustawa zdnia 23 lipca 2008 r. ozmianie ustawy oochronie zdrowia psychiczne-
go. Dziennik Ustaw nr 180, poz. 1108.
12. MZ, Ministerstwo Zdrowia (2011). Priorytety promocji zdrowia psychicznego wochronie zdro-
wia. Warszawa: Ministerstwo Zdrowia.
4.2.2. Realizacja 2013 idalsza perspektywa
Andrzej Cechnicki
Zakad Psychiatrii rodowiskowej, Uniwersytet Jagielloski,
Collegium Medicum, Krakw
Realizacja wlatach 2011-2013

Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP) powsta jak na wa-
runki europejskie z40-letnim opnieniem. To wielkie odrabianie zalegoci wro-
75
RAPORT RPO
dzinie krajw cywilizowanych pozwolio uchwali nowoczesn ustaw, ktra wraz

zrozporzdzeniem Rady Ministrw izrozpisanym szczegowym harmonogramem
jego realizacji mogaby by wzorem do naladowania szczeglnie dla krajw, ktre
razem zPolsk wstpiy do Unii Europejskiej. Twrcy programu korzystali znajlep-
szych rozwiza dc do humanizacji opieki psychiatrycznej, wycigajc wnioski
zlekcji historii XX wieku. Talekcja zobowizaa pastwa Unii wlatach 70. ubiegego
stulecia, do objcia ochrony zdrowia psychicznego obywateli priorytetem ido refor-
my opieki psychiatrycznej. Polski parlament, rzd, samorzd iNFZ uczyniy pierwszy
krok wt stron. NPOZP wprowadza rodowiskowy model leczenia, odpowiedzial-
no terytorialn instytucji za leczenie przy zachowanej swobodzie wyboru miejsca
leczenia przez pacjenta, blisk wspprac zsamorzdem. Zaproponowany ksztat
Programu zyska olbrzymie uznanie wopinii europejskich ekspertw.
Dziki NPOZP moe zosta rozwizany podstawowy problem zdrowotny
i spoeczny zwizany z leczeniem wikszoci osb chorujcych psychicznie
osb, ktrych choroba przebiega latami, osb biednych, oniekorzystnym inaj-
ciszym przebiegu choroby. Leczenie, psychoterapia irehabilitacja wkomplek-
sowej strukturze centrum zdrowia psychicznego tzn. funkcjonalnie poczonych
oddziaw stacjonarnych zlokalizowanych przy szpitalach wielospecjalistycz-
nych, oddziaw dziennych, leczenia ambulatoryjnego izespow leczenia ro-
dowiskowego gwarantuje cigo opieki blisko miejsca zamieszkania, godne
leczenie i przywrcenie osobom chorujcym ich miejsca w yciu spoecznym.
Umoliwia wczenie ich wycie spoeczne a do penego wnim udziau.
Ten gwarantowany konstytucyjnie peny udzia wyciu spoecznym moliwy
jest do osignicia, jak wiadcz otym przykady dobrych praktyk opisane wko-
lejnych rozdziaach. Przykady te s godne naladowania i- chocia nieliczne s
drogowskazem, niestety niezauwaanym przez decydentw. Te wiate iowocne
inicjatywy zgodnie zNPOZP integruj lecznictwo psychiatryczne zsystemem po-
mocy spoecznej iuczestnictwem wyciu zawodowym. Podejmuj oddolne dzia-
ania zdziedziny promocji zdrowia psychicznego wlokalnym rodowisku, aprzede
wszystkim organizuj zadania edukacyjne, ktrych celem jest przeciwdziaania
nierwnoci, stygmatyzacji iwykluczeniu. Przy wspudziale stowarzysze pacjen-
tw irodzin buduj zrozumienie itolerancj wobec chorujcych psychicznie.
Kto jest cho troch wiadomy czekajcych nas cywilizacyjnych wyzwa
i zagroe, zrozumie, e w realizacji Programu niezbdna jest rosnca rola
iudzia samorzdu wbliskiej wsppracy zorganizacjami pozarzdowymi.
Realizacja tego Programu wPolsce jest jak dotychczas moliwa tylko dzi-
ki dobrym praktykom opartym na lokalnym kapitale spoecznym, na oddol-
nej kreatywnoci, zaangaowaniu i entuzjazmie. Na przeszkodzie stoi brak
76
rozwiza systemowych zaleconych w uchwalonym akcie prawnym. Trudno

zaakceptowa fakt, e NPOZP jest kompletnie lekcewaony przez dominujc
wikszo podmiotw zobowizanych do jego realizacji, czyli szczeble admini-
stracji rzdowej, samorzdowej oraz NFZ. Wkonsekwencji nasz parlament nie
zauwaa, e nie otrzymuje obowizkowych raportw zjego realizacji6.
Jak wynika zjedynego dostpnego, mocno spnionego Raportu 2011 [In-
formacja 2013], Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego zosta
zrealizowany jedynie wokoo 10%. Brak nastpnych raportw wynika ze wia-
domego opniania jego realizacji anawet bojkotowania zalece, ktre zostay
zapisane wRaporcie 2011 obejmujcym pierwszy roku trwania Programu.
Trudno poj, jak to jest moliwe wpastwie, ktre deklarujc denie do
modernizacji systemu ochrony zdrowia (w tym take zdrowia psychicznego)
anastpnie przyjmujc rozsdny cel iplan jego realizacji dopuszcza takie auto-
destrukcyjne ipene arogancji dziaanie. To wjakim stopniu rzd bdzie wspo-
maga reform opieki psychiatrycznej i rozwj psychiatrii zorientowanej na
wartoci bdzie miao wpyw na cay proces ksztatowania si ludzkich wizi
iycie spoeczne wnaszym kraju.
Aby wdroy NPOZP osoby odpowiedzialne politycznie za jego realizacje
musz t odpowiedzialno na siebie przyj, musz zapa konkretne poli-
tyczne decyzje ojego realizacji, okonkretnych dziaaniach iwlad za tym zbu-
detu przeznaczonego na zdrowie idotacji unijnych musz zosta zagwaranto-
wane rodki finansowe. Wydaje si zupenie oczywiste, e nowoczesna iod 40
lat oczekiwana ustawa, dobre rozporzdzenia izadania rozpisane precyzyjnie
dla wykonawcw nie mog pozosta bez budetu na ich realizacj.
Politycy musz zrozumie, e problem zdrowia psychicznego dotyczy czonkw
wszystkich partii politycznych atake ich rodzin, ajego rozwizywanie jest zada-
niem ponadpartyjnym, angaujcym wrwnym stopniu wszystkie siy polityczne.
Do roku 2020: nastpny konieczny krok

W zaistniaej sytuacji zagroenia realizacji NPOZP, naley otwarcie sfor-
muowa diagnoz o zarzdzaniu kryzysem we wdraaniu Programu. Pod-
jte dziaania powinny by podobne jak wkadej sytuacji kryzysowej. Naley
6
Coroczna informacja orealizacji NPOZP wynika zdelegacji ustawowej, Ustawy zdnia 19 sierp-
nia 1994 r. oochronie zdrowia psychicznego art. 2 ust. 7 (Minister waciwy do spraw zdrowia
przedkada Radzie Ministrw, wterminie do dnia 30 wrzenia kadego roku, informacj orealizacji
dziaa wynikajcych z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w roku poprzed-
nim) iust.8 (Rada Ministrw skada corocznie Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, wterminie do dnia
31 padziernika, informacj o realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego
wroku poprzednim) Dz. U. z2011 r. Nr 231, poz. 1375.
77
RAPORT RPO
uwzgldni fakt, e wminionych latach organy centralne nie zdoay uzgodni

odpowiedzialnoci (wspodpowiedzialnoci) za realizacj Programu. Realiza-
cje NPOZP naley rozpatrywa wperspektywie do roku 2020. Lata 2011-2013
mona uzna za skromny pilota. Kolejne lata powinny zosta podzielone na
krtkie odcinki czasowe. Na okres 2014-2015, trzeba ju wnajbliszych miesi-
cach przyj do szybkiej realizacji osiem nastpujcych celw.
1. Powoanie parlamentarnej Komisji Zdrowia Psychicznego, skadajcej
si zprzedstawicieli wszystkich partii, czuwajcej nad wdraaniem programu.
2. Rwnolege powoanie kilkuosobowej, posiadajcej kompetencje decy-
zyjne, centralnej grupy koordynujcej proces wdraania Programu, reprezen-
towanej przez odpowiednich dyrektorw zresortw zdrowia, pracy ipolityki
spoecznej oraz zNFZ.
3. Skumulowane rodkw finansowych rozproszonych w rnych mini-
sterstwach i uruchomienie przez Ministerstwo Zdrowia (wzorem programw
onkologicznych) resortowego programu reformy psychiatrii. Podzia rodkw
nastpowaby wformie konkursu iwyboru najlepszych ofert.
4. W obrbie budetu przeznaczonego na zdrowie musi nastpi wzrost
nakadw NFZ na psychiatri oraz odpowiednia wycena wiadcze.
5. Pierwszy i natychmiastowy krok musi by zwizany ze zwikszeniem
wiadcze na oddziay psychiatryczne przy szpitalach oglnych, ktrych sto-
pie niedoszacowania siga 37%. To one s motorem caej reformy.
6. NFZ musi od zaraz kontraktowa zespoy leczenia rodowiskowego we
wszystkich regionach kraju, z zaoeniem premiowania ich odpowiednio do
ograniczenia liczby skierowa do caodobowych oddziaw szpitalnych.
7. Trzeba przeciwdziaa pogbiajcemu si deficytowi kadr poprzez podnie-
sienie wynagrodzenia osb specjalizujcych si wpsychiatrii iudronienie szkole-
nia innych specjalistw niezbdnych dla systemu ochrony zdrowia psychicznego
8. Naley powoa ruch obywatelski, Stowarzyszenia: Porozumienie na
Rzecz Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego.
Porozumienie na rzecz Narodowego Programu Ochrony

Zdrowia Psychicznego
Stowarzyszenie bdzie powoane dla organizacyjnego i merytorycznego
wspierania przez obywateli dziaa na rzecz realizacji Narodowego Programu
Ochrony Zdrowia Psychicznego wPolsce. Profesor Wcirka ocenia, e: wymiar
tej zaniechanej odpowiedzialnoci to ok. 1,5 mln osb szukajcych rocznie pomo-
cy wplacwkach psychiatrycznych. Biorc pod uwag rodziny, czsto obcione
trudn opiek iwspcierpice wraz zchorym, jest to pokany elektorat, liczcy
78
5-6 mln osb. Jeeli uwzgldnimy wszystkie instytucje iorganizacje wiadcz-

ce pomoc wobszarze zdrowia psychicznego to elektorat ten wzronie do bli-
sko 10mln osb czyli 25% uprawnionych do gosowania.
Terenem dziaa Stowarzyszenia bdzie Rzeczpospolita Polska. Dla waci-
wego realizowania swoich celw Stowarzyszenie bdzie prowadzi dziaalno
poza granicami kraju, pod warunkiem, e prawo danego pastwa dopuszcza
tak dziaalno. Bdzie zawizane na czas nieograniczony ibdzie posiada
osobowo prawn. Bdzie dziaa na podstawie przepisw ustawy Prawo
oStowarzyszeniach (Dz. U. 2001 r. Nr 79, poz. 855). Dziaalno Stowarzyszenia
bdzie oparta gwnie oprac spoeczn czonkw.
Jego gwnym celem bd dziaania na rzecz realizacji NPOZP przez po-
parcie w wyborach europejskich, krajowych i samorzdowych osb, ktre
wswoich programach wyborczych wskazuj na konkretne sposoby wdroenia
NPOZP i posiadaj okrelone plany dziaa w tym kierunku. Stowarzyszenie
swe cele bdzie realizowa przez:
popieranie programw wyborczych oraz osb, ktre wswoim programie
wyborczym zawieraj dziaania na rzecz realizacji NPOZP,
prowadzenie dziaa edukacyjnych na rzecz realizacji NPOZP,
prowadzenie dziaa opiniotwrczych przez wspprac z mediami, in-
stytucjami pastwowymi, samorzdowymi iorganizacjami pozarzdowy-
mi na rzecz realizacji NPOZP.
Z pocztkiem 2014 roku Porozumienie zbuduje oglnopolsk sie osb,
instytucji, organizacji, stowarzysze i fundacji, ktre podejm si przygoto-
wania dziaa edukacyjnych dla przyszych 25% wyborcw. Przez wyborcw
rozumiemy zarwno organizacje zrzeszone w Porozumieniu, jak i osoby oraz
rodziny, ktre maj rnego rodzaju problemy ze zdrowiem psychicznym is
odbiorcami rnorodnych form pomocy, psychoterapii, terapii i rehabilitacji
w obszarze zdrowia psychicznego. Musimy im uzmysowi zarwno zakres
problemw, jak izakres zaniedbania.
Rwnolegle, wobec obecnych, awkolejnym kroku przyszych posw iparla-
mentarzystw zostan sformuowane pytania zwizane zich moliwym zaangao-
waniem wNPOZP ireform opieki psychiatrycznej wnaszym kraju. Musimy dowie-
dzie si, ktry zwielu obszarw NPOZP jest im bliski iczy umieszczaj go wswoim
programie wyborczym. Bdziemy pyta czy i jak dalece jest im bliska tematyka
zdrowia psychicznego, zapisy NPOZP, znajomo przeszkd wjego realizacji. B-
dziemy ciekawi, co wiedz oistocie przeksztace opieki psychiatrycznej wedug
modelu rodowiskowego, ojego zwizku zdziaaniami samorzdowymi, owymo-
wie Raportu 2011 [Informacja, 2013], oproblemach psychicznych dzieci imo-
79
RAPORT RPO
dziey, onarastajcych lawinowo problemach zdrowia psychicznego seniorw

milionach osb, ktre do 2020 bd wymagay leczenia ipielgnacji, orozmiarach
braku kadry specjalistycznej wochronie zdrowia psychicznego, ozagadnieniach
zwizanych zwykluczeniem spoecznym osb chorujcych psychicznie, openym
udziale w yciu spoecznym po przeytym kryzysie psychicznym, o nierwnym
traktowaniu osb chorujcych psychicznie isomatycznie, ozakresie iniedoszaco-
waniu deficytu finansowania opieki psychiatrycznej. Zapytamy, czy znaj zaktual-
ne przykady strukturalnego pitna, co wiedz omoliwoci zatrudnienia ipracy
osb po kryzysach psychicznych, oprzykadowych programach profilaktycznych
iedukacyjnych. Wreszcie, szczeglnie kandydatw na europosw, bdziemy py-
ta, czy wiedz, wjak szerokim zakresie przed 40 laty reforma opieki psychiatrycz-
nej zostaa przeprowadzona wzachodnich krajach Unii Europejskiej.
Bdziemy ich odpowiedzi komentowa i udostpnia mediom. Podobnie
jak brak odpowiedzi. Po prostu zaley nam na szerokim ruchu obywatelskim
ina zwikszonej wiadomoci beneficjentw Ustawy oochronie zdrowia psy-
chicznego wodniesieniu do nalenych im praw do szacunku, godnego trakto-
wania igodnego leczenia.
Pimiennictwo
1. Informacja orealizacji dziaa wynikajcych zNarodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicz-
nego w2011 roku (2013). Warszawa: Druk sejmowy nr 1614.
4.3. Bariery
4.3.1. Wartoci iwiadomo spoeczna
Piotr witaj
IKlinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii iNeurologii, Warszawa
Dziaania majce na celu zapewnienie obywatelom zdrowia psychicznego

napotykaj na rnorodne bariery organizacyjne, ekonomiczne, legislacyjne,
polityczne, ale take last but not least wiadomociowe i aksjologiczne. To
wanie dominujce w spoeczestwie przekonania i postawy oraz wyznawa-
ne wartoci decyduj orandze spoecznej tego specyficznego dobra, jakim jest
zdrowie psychiczne, atym samym wduej mierze okrelaj praktyczne dziaania
zwizane zjego promocj iochron. Wtym sensie pozostae przeszkody maj
80
charakter wznacznym stopniu wtrny do przeszkd wiadomociowych iaksjo-

logicznych. Niestety, stosunek duej czci spoeczestwa do osb leczcych si
psychiatrycznie jest nacechowany ignorancj, stereotypami, lekcewaeniem, l-
kiem imniej lub bardziej otwarcie wyraan niechci lub wrogoci. Takie nega-
tywne przekonania ipostawy spoeczne stanowi rdze isi napdow zespou
zjawisk, ktre zwyko si okrela jako stygmatyzacj.7 Wspczenie, autorytety
wdziedzinie zdrowia psychicznego zaliczaj stygmatyzacj do najwaniejszych
przeszkd wspoecznej integracji osb zzaburzeniami psychicznymi, zapewnie-
niu im waciwej opieki zdrowotnej oraz poprawie jakoci ich ycia [Leff iWarner,
2006; Sartorius iSchulze, 2005; Thornicroft iTansella, 2010].
Thornicroft i Tansella [2010] podkrelaj, e opracowywanie programw
ochrony zdrowia psychicznego naley zaczyna od ustalenia zasad etycznych
iwartoci, na ktrych si maj opiera, adopiero wdalszej kolejnoci odwo-
ywa si do dowodw idowiadczenia. Wydaje si, e traktowanie osb zza-
burzeniami psychicznymi jako penoprawnych czonkw spoeczestwa, zakaz
ich dyskryminacji iposzanowanie przysugujcych im praw musz by uznane
za zasady etyczne o najbardziej fundamentalnym, niepodlegajcym dyskusji
charakterze. Dlatego walka ze stygmatyzacj powinna by punktem wyjcia
wszelkich dziaa zmierzajcych do poprawy zdrowia psychicznego obywateli.
Stygmatyzacja ijej konsekwencje

Wspczesne modele teoretyczne stygmatyzacji ujmuj j zwykle jako zo-
ony proces obejmujcy kilka odrbnych, ale wzajemnie powizanych kom-
ponentw, takich jak: problemy zwiedz (ignorancja), postawami (uprzedze-
nia) izachowaniami (dyskryminacja) [Thornicroft iwsp., 2007], lub stereotypy,
uprzedzenia idyskryminacja [Corrigan iKleinlein, 2005], bd te etykietowa-
nie, stereotypizacja, poznawcza separacja, reakcje emocjonalne, utrata statusu
idyskryminacja wkontekcie wadzy jakiej grupy spoecznej nad inn [Link
iPhelan, 2001; Link iwsp., 2004].
Mimo rnie rozkadanych akcentw inieco odmiennej terminologii, auto-
rzy tych modeli s zgodni, e rozpowszechnione wspoeczestwie negatywne
przekonania, postawy izachowania wobec osb chorujcych psychicznie, czyli
tzw. pitno publiczne (public stigma) to tylko jeden aspekt problemu. Nie mniej
istotne s reakcje samych stygmatyzowanych, ktrzy nierzadko podzielaj
i odnosz do siebie negatywne stereotypy dotyczce swojej grupy, co moe
skutkowa negatywnymi reakcjami emocjonalnymi wobec siebie, spadkiem
samooceny ipoczucia wasnej skutecznoci oraz reakcj behawioraln przeja-
7
Termin pochodzi od angielskiego terminu stigma (pitno, stygmat), spopularyzowanego wna-
ukach spoecznych przez socjologa Ervinga Goffmana.
81
RAPORT RPO
wiajc si rezygnacj zdenia do osignicia istotnych celw yciowych. Ten

fenomen okrela si jako autostygmatyzacj/samonapitnowanie (self-stigma),
ajego poszczeglne komponenty analogicznie do komponentw pitna pu-
blicznego jako autostereotypy (self-stereotype), autouprzedzenia (self-prejudi-
ce) iautodyskryminacj (self-discrimination) [Corrigan iKleinlein, 2005].
Stygmatyzacja moe przybiera rwnie trudniej uchwytne, ale niekiedy
szczeglnie szkodliwe formy strukturalne lub instytucjonalne [Corrigan iKle-
inlein, 2005; Corrigan i wsp., 2004; Link i Phelan, 2001]. Chodzi tu o rnego
rodzaju reguy, praktyki i procedury prywatnych bd publicznych instytucji
obdarzonych pewn wadz, ktre przyczyniaj si do dyskryminacji osb cho-
rujcych psychicznie. Tylko cz znich wynika zindywidualnych uprzedze
wpywowych jednostek, inne s skutkiem zoonych uwarunkowa historycz-
nych, ekonomicznych lub politycznych.
Wszystkie wymienione mechanizmy stygmatyzacji pitno publiczne, au-
tostygmatyzacja i stygmatyzacja strukturalna mog wzajemnie wzmacnia
swoje dziaanie. Wkonsekwencji skutecznie pozbawiaj osoby chorujce psy-
chicznie szans yciowych (np. moliwoci podjcia pracy) oraz prowadz do
spoecznego wykluczenia iizolacji, spadku samooceny, utraty wiary wskutecz-
no wasnych dziaa, poczucia beznadziejnoci, depresji ipogorszenia jakoci
ycia [Corrigan iKleinlein, 2005; Link iPhelan, 2001, 2006]. Utrudniajc dostp
do materialnych ispoecznych zasobw oraz do adekwatnej opieki medycznej,
pogarszajc wspprac wleczeniu izwikszajc poziom stresu, stygmatyzacja
moe przyczynia si do nasilenia objaww psychopatologicznych ihamowa
proces zdrowienia [Link iPhelan, 2006], awostatecznoci moe sta si nawet
przyczyn samobjstwa [Pompili iwsp., 2003].
Stygmatyzacja osb chorych psychicznie wPolsce

Polska jest jednym znielicznych krajw, wktrych na przestrzeni ostatnich
kilkunastu lat systematycznie, wkilkuletnich odstpach, przeprowadzano ba-
dania postaw wobec osb chorujcych psychicznie na reprezentatywnych pr-
bach spoeczestwa [Wcirka iWcirka, 2000, 2006, 2008; Wcirka, 2012]. Kon-
sekwentnie wykazuj one, e niedostatek wiedzy oraz do sztywne stereotypy
(wniewielkim stopniu zrnicowane ze wzgldu na wiek ipe ankietowanych)
wistotny sposb wpywaj na postawy wobec osb chorujcych psychicznie.
Choroby psychiczne s postrzegane przez spoeczestwo jako problem wsty-
dliwy, a osoby cierpice na nie czsto s traktowane z rezerw i dystansem.
Wyrana jest tendencja do wykluczania osb leczonych psychiatrycznie zwa-
nych obszarw ycia spoecznego, wyraajca si sprzeciwem wobec penienia
przez nie rl spoecznych zwizanych z odpowiedzialnoci i wymagajcych
82
zaufania. Rwnoczenie znaczna cz spoeczestwa jest przekonana, e oso-

by chorujce psychicznie s wnaszym kraju dyskryminowane, przede wszyst-
kim w zakresie prawa do pracy, edukacji, poszanowania godnoci osobistej,
ochrony majtku czy sprawiedliwego sdu.
Wostatnich latach wPolsce przeprowadzono rwnie badania dokumentu-
jce rne aspekty stygmatyzacji zperspektywy osb leczcych si psychiatrycz-
nie [np. Cechnicki iwsp., 2011; witaj, 2008]. Wznacznym stopniu odzwierciedla-
j one wyniki bada opinii publicznej. Wynika znich, e pacjenci powszechnie
ukrywaj swoj chorob jako co wstydliwego, obawiaj si odrzucenia przez
innych imartwi si, e bd przez otoczenie le odbierani, jeli wyjdzie na jaw,
i choruj psychicznie. Obawy te trudno uzna za bezpodstawne, gdy znaczna
cz ankietowanych rzeczywicie dowiadczaa niekiedy wbardzo drastycznej
formie odrzucenia idyskryminacji wtakich obszarach jak: relacje interpersonal-
ne, zatrudnienie czy kontakty zwymiarem sprawiedliwoci.
Strukturalna stygmatyzacja chorych psychicznie nie zostaa dotychczas
wPolsce wsystematyczny sposb przebadana iopisana, mona jednak wska-
za kilka jej najbardziej racych przejaww. Przede wszystkim naley wspo-
mnie o niedostatecznym finansowaniu psychiatrycznej opieki zdrowotnej
i nieadekwatnej strukturze wydatkw przeznaczanych na ni. Konsekwencj
jest dominacja archaicznego, szpitalocentrycznego modelu opieki psychia-
trycznej, niska jako i dostpno opieki (zwaszcza wiadcze rodowisko-
wych, promowanych w krajach o bardziej nowoczesnych rozwizaniach sys-
temowych), zaduenie placwek iodpyw fachowego personelu [Langiewicz
iwsp., 2012; Wcirka iwsp., 2006]. Znamiona stygmatyzacji strukturalnej nosi
rwnie obowizujca wPolsce restrykcyjna polityka refundacyjna dotyczca
nowoczesnych lekw przeciwpsychotycznych (nazywanych lekami przeciwp-
sychotycznymi drugiej generacji). Obecne przepisy uprawniaj do refundacji
tych lekw wprzypadku rozpoznania schizofrenii, aniektrych znich rwnie
wprzypadku rozpoznania choroby afektywnej dwubiegunowej. Osoby zroz-
poznaniem innych zaburze psychotycznych (np. zaburze schizoafektywnych
lub urojeniowych) prowadzcych do podobnej, a niekiedy nawet wikszej
niepenosprawnoci s tego prawa pozbawione imusz ponosi pene koszty
zakupu lekw. Poniewa leki te nie nale do tanich, wpraktyce znaczna cz
pacjentw zpowanymi zaburzeniami psychotycznymi zostaa wniesprawie-
dliwy sposb, na podstawie arbitralnej urzdniczej decyzji, zmuszona do zre-
zygnowania znich na rzecz starszych lekw przeciwpsychotycznych, czasem
mniej skutecznych iczsto gorzej tolerowanych. Kiejna iwsp. [2013] wykazali
niedawno, e taka polityka refundacyjna moe mie jeszcze inne negatywne
skutki. Zanaliz autorw wynika bowiem, e przyczynia si ona do istotnego
83
RAPORT RPO
zwikszenia czstoci rozpoznawania schizofrenii u pacjentw ambulatoryj-

nych. Zwaywszy, e rozpoznanie schizofrenii stygmatyzuje bardziej ni rozpo-
znanie innych zaburze psychotycznych, restrykcyjne wskazania refundacyjne
dla lekw przeciwpsychotycznych drugiej generacji naley uzna nie tylko za
przejaw stygmatyzacji, ale rwnie za jej dodatkowe rdo.
Warto zauway, e wymienione przejawy stygmatyzacji strukturalnej nie
maj charakteru wiadomego icelowego ograniczenia praw osb chorujcych
psychicznie, awynikaj raczej zekonomicznej kalkulacji (niekoniecznie trafnej)
idenia do redukcji wydatkw. Natomiast za przejaw intencjonalnej stygma-
tyzacji strukturalnej, wynikajcej prawdopodobnie ze stereotypw i uprze-
dze, mona uzna regulacje prawne (art. 12 kodeksu rodzinnego iopieku-
czego) zakazujce zawierania maestwa osobom dotknitym chorob psy-
chiczn albo niedorozwojem umysowym, wktrych to przypadkach wymagana
jest zgoda sdu [Hajdukiewicz, 2004]. Problematyczno tych przepisw (poza
przestarza terminologi) polega przede wszystkim na tym, e nie odwouj
si one do faktycznej utraty zdolnoci do czynnoci prawnych zpowodu zabu-
rze psychicznych wchwili zawierania zwizku maeskiego, ale do nieprecy-
zyjnej etykiety diagnostycznej. Zdaniem niektrych stanowi one najbardziej
drastyczne pozbawienie podstawowych praw obywatelskich osb zzaburzeniami
psychicznymi [Rutkowski iwsp., 1990, za: Hajdukiewicz, 2004, s. 135].
Przeciwdziaanie stygmatyzacji osb chorych psychicznie

Ze wzgldu na bardzo zoony charakter procesu stygmatyzacji osb choru-
jcych psychicznie, przeciwdziaanie mu ijego negatywnym skutkom jest zada-
niem trudnym, wymagajcym podejmowania wszechstronnych oddziaywa na
wielu poziomach [Haghighat, 2001; Thornicroft iwsp., 2008]. Jeli chodzi oprze-
ciwdziaanie pitnu publicznemu, najwicej dowodw zgromadzono za skutecz-
noci edukacji spoeczestwa ipromowania kontaktu zosobami chorujcymi
psychicznie przy czym kontakt wydaje si skuteczniejsz strategi wodniesie-
niu do dorosych, aedukacja wodniesieniu do modziey [Corrigan iwsp., 2012].
Na poziomie krajowym najlepszych efektw wmodyfikacji postaw spoecznych
wobec osb chorujcych psychicznie mona oczekiwa po starannie skoordy-
nowanych dziaaniach opartych na technikach marketingu spoecznego [Thor-
nicroft iwsp., 2008]. Zkolei wrd metod przeciwdziaania samonapitnowaniu
najbardziej obiecujce wydaj si interwencje majce na celu korekt stygma-
tyzujcych przekona ipostaw osb chorujcych psychicznie oraz interwencje
ukierunkowane na rozwijanie unich zdolnoci radzenia sobie ze stygmatyzacj
poprzez popraw samooceny, poczucia umocnienia (empowerment) oraz wsp-
pracy wleczeniu [Mittal iwsp., 2012]. Szczeglnie trudnym wyzwaniem jest na-
84
tomiast przeciwdziaanie stygmatyzacji strukturalnej. Wprzypadku wiadomych

icelowych dziaa dyskryminujcych osoby chore psychicznie pewn rol ode-
gra mog oddziaywania edukacyjne inacisk na rne wpywowe grupy, takie
jak np. wadze, ustawodawcy czy przedstawiciele mediw. Jednak tego typu
interwencje s nieskuteczne w odniesieniu do nieintencjonalnych przejaww
stygmatyzacji strukturalnej. Wtym przypadku konieczne s instrumenty praw-
ne (np. odpowiednie regulacje antydyskryminacyjne) oraz szeroko zakrojone
dziaania wzakresie polityki spoecznej, zmierzajce do zwikszenia szans osb
stygmatyzowanych istopniowego usunicia nierwnoci spoecznych [Corrigan
iKleinlein, 2005; Thornicroft iwsp., 2008].
Wzakresie przeciwdziaania stygmatyzacji osb zzaburzeniami psychicznymi
istniej pewne modelowe rozwizania, zktrych warto czerpa inspiracj. Przy-
kadem moe by bardzo ambitny izakrojony na szerok skal angielski program
Time to Change (http://www.time-to-change.org.uk/). Na realizacj jego pierw-
szej fazy (lata 2007-2011) udao si zgromadzi rodki w wysokoci ponad 20
mln funtw. Obejmowa on liczne i rnorodne inicjatywy zarwno o zasigu
lokalnym, jak ioglnokrajowym, takie jak kampanie medialne imarketingowe,
masowe imprezy sportowe irekreacyjne majce uatwi kontakt ludzi zdrowych
ichorujcych psychicznie czy materiay internetowe dotyczce rnych aspek-
tw zdrowia psychicznego. Celem oddziaywa bya zarwno populacja oglna,
jak ispecyficzne grupy odgrywajce szczegln rol wprocesie stygmatyzacji
(np. dziennikarze, pracodawcy, dzieci imodzie), atake osoby zzaburzeniami
psychicznymi. Program zosta poddany starannej ewaluacji, ktra wykazaa sze-
reg pozytywnych efektw, spord ktrych szczeglnie godne uwagi wydaje si
znaczce obnienie wskanikw dyskryminacji dowiadczanej przez osoby cho-
rujce psychicznie [Henderson iThornicroft, 2013].
Zapewne wPolsce zmobilizowanie tak znacznych rodkw finansowych izre-
alizowanie kampanii destygmatyzacyjnej o podobnym rozmachu jest obecnie
mao realne. Wostatnich latach podjto jednak wnaszym kraju szereg cennych
inicjatyw marketingowych, edukacyjnych, kulturalnych, sportowych, bd te
opartych na wzajemnym kontakcie osb chorych izdrowych [zob. przegld w:
Beldie iwsp., 2012; Sartorius iSchulze, 2005]. Znaczna ich cz bya realizowa-
na wramach wiatowego programu Schizofrenia Otwrzcie drzwi, ktremu
patronowao wiatowe Towarzystwo Psychiatryczne (WPA). Najbardziej spekta-
kularnymi ztych przedsiwzi, szeroko naganianymi przez rodki masowego
przekazu, byy obchodzone corocznie we wrzeniu wwielu miastach Polski Dni
Solidarnoci zOsobami Chorymi na Schizofreni, ktrych kulminacj byo uro-
czyste przekroczenie symbolicznych drzwi przez przedstawicieli wadz, ducho-
wiestwa, mediw, dziaaczy spoecznych, znane osobistoci imieszkacw. Po
85
RAPORT RPO
wycofaniu finansowania przez przemys farmaceutyczny w2005 r. koniecznoci

byo jednak ograniczenie centralnych obchodw Dni Solidarnoci na rzecz inicja-
tyw bardziej lokalnych [Beldie iwsp., 2012].
Podsumowanie iwnioski
Stygmatyzacja to problem globalny [Sartorius iSchulze, 2005], stanowicy
powane zagroenie dla zdrowia publicznego [Link iPhelan, 2006]. Na caym wie-
cie przyczynia si do wyczenia osb chorujcych psychicznie zpenego uczest-
nictwa w yciu spoecznym i pozbawia je przysugujcym im praw [Thornicroft
iTansella, 2010]. Naley jednak mocno podkreli, e wostatecznym rozrachunku
stygmatyzacja przynosi szkody nie tylko osobom chorym iich bliskim. Prowadzc
do marginalizacji znacznej czci obywateli, zubaa cae spoeczestwo, podwa-
a podstawowe zasady iwartoci, na ktrych si ono opiera iutrwala obawy jego
czonkw przed chorob psychiczn iutrat kontroli [Corrigan iKleinlein, 2005].
Badania opinii publicznej oraz badania dowiadcze osb chorujcych psychicz-
nie jednoznacznie wskazuj, e stygmatyzacja jest powanym problemem rwnie
wpolskim spoeczestwie. Znaczn rol wydaj si odgrywa zwaszcza jej formy
strukturalne/instytucjonalne, dlatego za piln potrzeb naley uzna podjcie sys-
tematycznych bada nad tym zagadnieniem (np. wnikliwej analizy obowizujce-
go wPolsce prawa pod ktem dyskryminacji osb zzaburzeniami psychicznymi).
Trzeba doceni podejmowane wPolsce do liczne irnorodne inicjatywy
majce na celu przeciwdziaanie stygmatyzacji osb leczcych si psychiatrycz-
nie. Stosunkowo niewiele wiadomo jednak oich rzeczywistej skutecznoci. Wy-
daje si, e wicej uwagi ni dotychczas naley powici ich ewaluacji, co pomo-
goby wbardziej racjonalnym planowaniu przyszych dziaa. Warto te zach-
ca klinicystw, aby w wikszym stopniu uwzgldniali problematyk radzenia
sobie ze stygmatyzacj w programach terapeutycznych. Zmiana wiadomoci
spoecznej to proces powolny idugotrway, konieczne jest wic wyposaenie
osb chorujcych psychicznie w umiejtnoci niezbdne do przeciwstawiania
si dyskryminacji iumoliwiajce uniknicie negatywnych skutkw samonapit-
nowania. Nie moe to jednak w adnej mierze oznacza przeniesienia ciaru
przeciwdziaania stygmatyzacji ze spoeczestwa na osoby stygmatyzowane.
W tym kontekcie nie sposb nie wspomnie o Narodowym Programie
Ochrony Zdrowia Psychicznego [Wcirka iwsp., 2006], ktry ma na celu nadanie
zdrowiu psychicznemu odpowiedniej rangi, stopniow przemian wiadomoci
spoecznej oraz gruntown popraw jakoci opieki psychiatrycznej ibada na-
ukowych nad zdrowiem psychicznym. Wtym sensie jest on szans na aktywne
przeciwstawienie si stygmatyzacji osb z zaburzeniami psychicznymi, w tym
rwnie jej strukturalnym przejawom. Ludzie chorzy psychicznie maj niewielk
86
zdolno wywierania nacisku politycznego, samoorganizacji i skutecznej walki

oswoje prawa [Thornicroft iTansella, 2010], dlatego bez konsekwentnej idale-
kowzrocznej polityki spoecznej pastwa w dziedzinie zdrowia psychicznego,
nieuchronnie bd pada jak to si czsto dzieje obecnie ofiar polityki pro-
wadzonej ad hoc, opartej na doranej kalkulacji ekonomicznej.
Pimiennictwo
1. Beldie A., den Boer J.A., Brain C., Constant E., Figueira M.L., Filipcic I., Gillain B., Jakovljevic M.,
Jarema M., Jelenova D., Karamustafalioglu O., Kores Plesnicar B., Kovacsova A., Latalova K.,
Marksteiner J., Palha F., Pecenak J., Prasko J., Prelipceanu D., Ringen P.A., Sartorius N., Seifritz E.,
Svestka J., Tyszkowska M., Wancata J. (2012) Fighting stigma of mental illness in midsize Euro-
pean countries. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 47 (Suppl 1): 1-38.
2. Cechnicki A., Angermeyer M.C., Bielaska A. (2011) Anticipated and experienced stigma among
people with schizophrenia: its nature and correlates. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemio-
logy, 46: 643-650.
3. Corrigan P.W., Kleinlein P. (2005) The impact of mental illness stigma. W: Corrigan PW, red. On
the stigma of mental illness. Practical strategies for research and social change. Washington, DC:
American Psychological Association, s. 11-44.
4. Corrigan P.W., Markowitz F.E., Watson A.C. (2004) Structural levels of mental illness stigma and
discrimination. Schizophrenia Bulletin, 30: 481-491.
5. Corrigan P.W., Morris S.B., Michaels P.J., Rafacz J.D., Rsch N. (2012) Challenging the public stig-
ma of mental illness: ameta-analysis of outcome studies. Psychiatric Services, 63: 963-973.
6. Haghighat R. (2001) A unitary theory of stigmatisation. Pursuit of self-interest and routes to
destigmatisation. British Journal of Psychiatry, 178: 207-215.
7. Hajdukiewicz D. (2004) Opiniowanie sdowo-psychiatryczne wsprawach cywilnych. Warszawa:
Instytut Psychiatrii iNeurologii; 2004.
8. Henderson C., Thornicroft G. (2013) Evaluation of the Time to Change programme in England
2008-2011. British Journal of Psychiatry, 202: s45-s48.
9. Kiejna A., Misiak B., Zagdanska M., Drapala J., Piotrowski P., Szczesniak D., Chladzinska-Kiejna S.,
Cialkowska-Kuzminska M., Frydecka D. (2013) Money matters: does the reimbursement policy
for second-generation antipsychotics influence the number of recorded schizophrenia patients
and the burden of stigmatization? Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology. doi:10.1007/
s00127-013-0763-2
10. Langiewicz W. (2012) System ochrony zdrowia psychicznego wPolsce. W: Wcirka J, Puyski S,
Rybakowski J, red. Psychiatria. Tom 3. Metody leczenia. Zagadnienia etyczne, prawne, publiczne,
spoeczne. Wrocaw: Elsevier Urban & Partner, s. 598-609.
11. Leff J., Warner R. (2006) Social inclusion of people with mental illness. Cambridge: Cambridge
University Press.
12. Link B.G., Phelan J.C. (2001) Conceptualizing stigma. Annual Review of Sociology, 27: 363-385.
13. Link B.G., Phelan J.C. (2006) Stigma and its public health implications. Lancet, 367: 528-529.
14. Link B.G., Yang L.H., Phelan J.C., Collins P.Y. (2004) Measuring mental illness stigma. Schizophre-
nia Bulletin, 30: 511-541.
15. Mittal D., Sullivan G., Chekuri L., Allee E., Corrigan P.W. (2012) Empirical studies of self-stigma
reduction strategies: acritical review of the literature. Psychiatric Services, 63: 974-981.
16. Pompili M., Mancinelli I., Tatarelli R. (2003) Stigma as acause of suicide. British Journal of Psychia-
try, 183: 173-174.
17. Sartorius N., Schulze H. (2005) Reducing the stigma of mental illness. Areport from aglobal pro-
gramme of the World Psychiatric Association. Cambridge: Cambridge University Press.
87
RAPORT RPO
18. witaj P. (2008) Dowiadczenie pitna spoecznego idyskryminacji upacjentw zrozpoznaniem

schizofrenii. Monografie psychiatryczne, 7. Warszawa: Instytut Psychiatrii iNeurologii.
19. Thornicroft G., Brohan E., Kassam A., Lewis-Holmes E. (2008) Reducing stigma and discri-
mination: candidate interventions. International Journal of Mental Health Systems, 2: 3.
doi:10.1186/1752-4458-2-3
20. Thornicroft G., Rose D., Kassam A., Sartorius N. (2007) Stigma: ignorance, prejudice or discrimi-
nation? British Journal of Psychiatry, 190: 192-193.
21. Thornicroft G., Tansella M. (2010) Wstron lepszej psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Warszawa:
Instytut Psychiatrii iNeurologii.
22. Wcirka J. (2012) Postawy wobec osb chorych psychicznie, chorb psychicznych iinstytucji
psychiatrycznych. W: Moskalewicz J, Kiejna A, Wojtyniak B, red. Kondycja psychiczna mieszka-
cw Polski. Raport zbada Epidemiologia zaburze psychiatrycznych idostp do psychiatrycznej
opieki zdrowotnej EZOP Polska. Warszawa: Instytut Psychiatrii iNeurologii, s. 171-184.
23. Wcirka J., Boguszewska L., Brodniak W., Czabaa Cz., Jarema M., Langiewicz W., Prot K., Puyski
S., Supczyska E. (2006) Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (projekt). Warszawa,
18 grudnia 2006 (poprawki z14 kwietnia 2007). Dostp: http://www.ipin.edu.pl/wordpress/na-
rodowy-program-ochrony-zdrowia-psychicznego/
24. Wcirka B., Wcirka J. (2000) Stereotyp i dystans choroby psychiczne i chorzy psychicznie
wopinii spoeczestwa polskiego (1996 i1999). Postpy Psychiatrii iNeurologii, 9: 353-382.
25. Wcirka B., Wcirka J. (2006) Sonda opinii publicznej: spoeczny obraz chorb psychicznych
iosb chorych psychicznie wroku 2005. Postpy Psychiatrii iNeurologii, 15: 255-267.
26. Wcirka B., Wcirka J. (2008) Osoby chore psychicznie wspoeczestwie. Centrum Badania Opinii Spo-
ecznej. Komunikat BS/124/2008. Dostp: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_124_08.PDF
4.3.2. Bariery polityczne
Marek Balicki
Wolskie Centrum Zdrowia Psychicznego, Szpital Wolski, Warszawa
Sytuacja
Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce znajduje si w kryzysie. Ma on
rne wymiary: spoeczny, ekonomiczny, prawno-czowieczy, organizacyjny
ipolityczny. Dostrzegaj to nie tylko pacjenci, organizacje pozarzdowe, pra-
cownicy psychiatrycznej opieki zdrowotnej imedia, ale rwnie najwaniejsze
instytucje pastwowe, takie jak Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) iNajwy-
sza Izba Kontroli (NIK). Trudn sytuacj osb z zaburzeniami psychicznymi,
awszczeglnoci pacjentw szpitali psychiatrycznych, wielokrotnie potwier-
dzay wyniki wizytacji placwek psychiatrycznych przeprowadzanych przez
pracownikw Biura RPO oraz ustalenia kontroli NIK [NIK, 2012].
Dziaania podejmowane w ostatnich latach przez wadze publiczne nie
prowadz do przeamania tego kryzysu. Niepokoi ignorowanie problematyki
zdrowia psychicznego oraz niewywizywanie si z podstawowych obowiz-
88
kw wynikajcych zprzepisw prawa przez centralne organy administracji rz-

dowej. Symboliczn ilustracj problemu mog by ostatnie obchody corocz-
nego wiatowego Dnia Zdrowia Psychicznego (10 padziernika 2013), ktrego
hasem byo: Zdrowie psychiczne iosoby starsze. Wpolskich obchodach wtym
roku zabrako przedstawicieli kierownictwa Ministerstwa Zdrowia, ktre nie
skorzystao zokazji czynnego uczestniczenia wdziaaniach na rzecz zwiksze-
nia wiadomoci spoecznej odnonie problemw zdrowia psychicznego, zja-
kimi borykaj si osoby starsze. Na stronie internetowej ministerstwa trudno
byo znale jakkolwiek zwizan ztymi obchodami informacj.
Instrumentem, ktry mia doprowadzi do znaczcej poprawy w zakre-
sie ochrony zdrowia psychicznego jest Narodowy Program Ochrony Zdrowia
Psychicznego (NPOZP) ustanowiony wgrudniu 2010 r. przez Rad Ministrw.
Celem NPOZP, ktrego dziaania zostay przewidziane na lata 2011-2015, jest
przede wszystkim zmiana tradycyjnego modelu psychiatrycznej opieki zdro-
wotnej, opartego gwnie na izolacji w szpitalu psychiatrycznym, na model
rodowiskowy przybliajcy zrnicowane formy leczenia ioparcia spoeczne-
go do miejsca zamieszkania pacjenta. Naley odnotowa, e NPZOZ jest pierw-
sz przyjt na szczeblu krajowym po 1989 r. strategi majc na celu popraw
jakoci ycia i leczenia osb z zaburzeniami psychicznymi, unowoczenienie
opieki psychiatrycznej oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej i uwrali-
wienie spoeczestwa na problematyk zaburze psychicznych. rodowiska
psychiatryczne od wielu lat zabiegay oprzyjcie takiego rzdowego Progra-
mu. Zjego uchwaleniem wizano nadzieje na osignicie oczekiwanych zmian
wfunkcjonowaniu ochrony zdrowia psychicznego.
Pierwszym sygnaem wiadczcym oproblemach zwizanych zNPZOZ byo
ponad dwuletnie opnienie jego zatwierdzenia przez rzd. Odpowiednia no-
welizacja ustawy oochronie zdrowia psychicznego zostaa bowiem uchwalona
przez Sejm jeszcze wpoowie 2008 r. Obecnie, na pmetku realizacji NPOZP
mona powiedzie, e Program wzasadzie nie dziaa. Informacja Ministra Zdro-
wia ojego realizacji w2011 r. [MZ, 2013], skierowana przez rzd do Sejmu zbli-
sko rocznym opnieniem (17 lipca 2013 r.), zostaa trafnie okrelona przez dra
Andrzeja Cechnickiego jako raport ozaniechaniu.
Po blisko trzech latach funkcjonowania Programu poziom realizacji wik-
szoci zada daleko odbiega od zakadanych celw. Wystpuj znaczne op-
nienia w stosunku do terminw okrelonych w harmonogramie, a take nie
uzyskano wikszoci planowanych wskanikw. Przez dugi czas nie udao si
powoa Rady do spraw Zdrowia Psychicznego, jako organu koordynacyjno-
-doradczego dziaajcego przy Ministrze Zdrowia. Do 2013 r. Rada zebraa za-
ledwie si dwa razy. Na stronach internetowych Ministerstwa Zdrowia nie ma
89
RAPORT RPO
adnej informacji ofunkcjonowaniu Rady, ajej statut zosta nadany przez mini-
stra zdrowia dopiero wpadzierniku 2013 r.
Jedn z gwnych przyczyn utrudniajcych przeprowadzenie reformy
psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz jej codzienne funkcjonowanie s re-
latywnie niskie nakady publiczne. W2011 r. wydatki Narodowego Funduszu
Zdrowia (NFZ) przeznaczone na lecznictwo psychiatryczne stanowiy zaledwie
3,50% ogu wydatkw ibyy na takim samym niskim poziomie jak dwa lata
wczeniej (2009 r. 3,50%), czyli jeszcze przed przyjciem NPOZP. Postulowany
przez rodowiska psychiatryczne woparciu odane zkrajw Unii Europejskiej
minimalny poziom finansowania ze rodkw publicznych wynosi 5,0%. W2013
r. sytuacja finansowa szpitali psychiatrycznych, awjeszcze wikszym stopniu
oddziaw psychiatrycznych przy szpitalach oglnych, pogarsza si, co wywo-
uje liczne konflikty na poziomie lokalnym.
Wysoce krytyczna ocena realizacji NPOZP zawarta jest winformacji owy-
nikach kontroli przeprowadzonej przez NIK [2012]. NIK negatywnie oceni
dziaania Ministra Zdrowia w zakresie sprawnej realizacji zada ministerstwa
wramach NPZOZ. Zinformacji NIK wynika m. in., e Departament Zdrowia Pu-
blicznego nie poinformowa innych komrek organizacyjnych resortu ozada-
niach, ktre powinny realizowa w ramach NPOZP oraz, e ministerstwo nie
zatrudnio niezbdnych pracownikw (po dwch na kady cel gwny Progra-
mu), co byo wczeniej planowane celem stworzenia minimalnych warunkw
organizacyjnych dla zapewnienia prawidowej realizacji zada.
Kluczowe znaczenie dla skutecznego wprowadzania modelu rodowisko-
wego ma tworzenie centrw zdrowia psychicznego (powiatowych, dzielnico-
wych), czcych wobrbie jednej struktury organizacyjnej opiek ambulato-
ryjn, rodowiskow, dzienn i stacjonarn. Funkcjonowanie takich centrw
wymaga m. in. zmiany sposobu finansowania opieki psychiatrycznej, wszcze-
glnoci odejcia od obecnej formuy pacenia za pojedyncz usug (fee for se-
rvice). Tymczasem rozwizania dotyczce organizacji podmiotw leczniczych,
wprowadzone ustaw odziaalnoci leczniczej z2011 r., awic ju po wejciu
wycie NPOZP, wsposb jednoznaczny wykluczaj moliwo czenia opieki
ambulatoryjnej istacjonarnej wramach jednego przedsibiorstwa. Nie zostay
te wprowadzone odpowiednie sposoby finansowania dziaalnoci tych cen-
trw zdrowia psychicznego, ktre mimo barier organizacyjno-prawnych udao
si utworzy wrnych miejscach na terenie kraju. Wydane ostatnio (6 listopa-
da 2013 r.) rozporzdzenie Ministra Zdrowia wsprawie wiadcze gwaranto-
wanych zzakresu opieki psychiatrycznej ileczenia uzalenie nie przewiduje
wiadcze udzielanych przez centrum zdrowia psychicznego [MZ, 2013].
90
Zadania
Od uchwalenia nowelizacji ustawy oochronie zdrowia psychicznego, wwy-
niku ktrej przyjto NPOZP, upyno ju ponad pi lat. Wysoce niezadawala-
jca realizacja NPOZP oraz kryzys psychiatrycznej opieki zdrowotnej stanowi
wtej sytuacji wystarczajce uzasadnienie podjcia prby dokonania krytycz-
nego przegldu realizacji Programu oraz oceny stanu ochrony zdrowia psy-
chicznego wPolsce, poza corocznymi sprawozdaniami rzdu majcymi wisto-
cie rutynowy charakter. Odzwierciedla to dobrze jeden zwnioskw kocowych
rzdowego sprawozdania za rok 2011:
Konieczna jest realizacja wszystkich zada naoonych przez NPOZP przez
wszystkie uprawnione do tego podmioty iinstytucje. Dotychczasowy bilans dzia-
a wskazuje na zbyt niskie zaangaowanie wikszoci instytucji i podmiotw
wrealizacj Programu [Informacja, 2013].
Tymczasem potrzebna jest analiza zachodzcych zjawisk i procesw,
a w szczeglnoci identyfikacja trudnoci i barier pojawiajcych si w toku
realizacji Programu. Wnioski wynikajce z takiej analizy powinny stanowi
podstaw do nakrelenia rekomendacji obejmujcych konieczne dziaania
naprawcze. Przygotowany w ten sposb raport, przed nadaniem mu osta-
tecznego ksztatu, powinien zosta poddany konsultacjom z przedstawicie-
lami najwaniejszych interesariuszy (rodowisk psychiatrycznych, organizacji
pacjenckich, samorzdw lokalnych i in.) oraz by przedmiotem publicznej
debaty. Zgodnie z przyjt we wrzeniu 2012 r. przez Europejski Komitet
Regionalny WHO strategi Zdrowie 2020. Nowe zaoenia polityki zdrowotnej,
rzdy powinny przyczynia si do ustanowienia struktur i procesw, ktre
umoliwi zaangaowanie szerokiego grona interesariuszy na rzecz polityki
zdrowotnej [WHO Europe, 2012; Opolski iWysocki 2013]. Wedug WHO jest to
szczeglnie istotne dla obywateli, organizacji spoecznych, atake niektrych
grup ludnoci, ktrzy razem tworz spoeczestwo obywatelskie, aaktywne,
zaangaowane iwsplne dziaanie wzmacnia znaczenie spraw zdrowia na r-
nych poziomach rzdzenia.
Wydaje si mao prawdopodobne, eby prace nad raportem udao si prze-
prowadzi wczasie umoliwiajcym korekt obecnej edycji NPOZP obejmuj-
cej lata 2011-2015. Dlatego przed opracowaniem kolejnej edycji NPOZP na lata
2016-2020 najwaniejsz spraw wydaje si wycignicie wnioskw z lekcji,
jak day nam ostatnie lata. Naley zrobi wszystko co moliwe, aby nie po-
wtrzy bdw zwizanych zrealizacj pierwszej edycji NPOZP. Zadanie opra-
cowania raportu powinno spoczywa na wadzach publicznych, ale moliwe
jest rwnie przygotowanie raportu siami organizacji pozarzdowych, wtym
take towarzystw naukowych np. Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.
91
RAPORT RPO
Wramach toczcej si debaty ostanie psychiatrii irealizacji NPOZP mona

ju dzisiaj wskaza kilka najwaniejszych przyczyn wystpujcych trudnoci
ibarier. Dotycz one rnych obszarw.
Wsferze politycznej od kilku lat obserwujemy, e zdrowie nie naley do priory-
tetw polityki pastwa. Jednym ze skutkw takiej sytuacji jest niska ranga problema-
tyki zdrowia psychicznego, potgowana dodatkowo przez negatywne stereotypy
wspoecznym postrzeganiu zaburze psychicznych iprzez stygmatyzacj. Wostat-
nich miesicach wdebacie publicznej wok problemw polityki zdrowotnej coraz
czciej wskazywana jest potrzeba podniesienia rangi zdrowia publicznego. rodo-
wiska dziaajce na rzecz reformy opieki psychiatrycznej powinny wspiera wszelkie
dziaania na rzecz umieszczenia zdrowia wcentrum uwagi pastwa ijego instytucji
[IOZ, 2013], nie tylko wsferze deklaracji, ale rwnie realnej polityki.
Wzakresie organizacji ifinansowania wiadcze zdrowotnych istotn barier
wdziaaniach na rzecz zmiany tradycyjnego modelu opieki psychiatrycznej na mo-
del rodowiskowy s mechanizmy rynku wewntrznego wprowadzone w1999 r.,
ktrych skutkiem jest komercjalizacja istopniowo postpujca prywatyzacja usug
medycznych. Rynkowa orientacja w opiece zdrowotnej nie przyniosa spodzie-
wanych spoecznych korzyci, awwielu obszarach doprowadzia do pogorszenia
sytuacji [Golinowska iSowa, 2008; Soska iKoziarek, 2013]. Efektem zmian jest
wzrost produktywnoci, zwaszcza wzakresie drogiej opieki szpitalnej, przy jedno-
czesnym pogorszeniu funkcjonowania lecznictwa ambulatoryjnego, atake brak
kompleksowoci icigoci opieki. Wnioski pynce zdowiadcze innych krajw
[Kuttner, 2008; Mooney 2008; OECD, 2012; Picket iWilkinson, 2011; Zdrowie 2012]
pokazuj, e opieka zdrowotna dziaajca na zasadzie zysku (profit driven):
zwiksza nierwnoci wdostpie opieki zdrowotnej;
powoduje nadmierny rozwj usug dobrze finansowanych ijednoczenie
prowadzi do zaniedba wsferze wanych, ale le finansowanych, zakre-
sw usug medycznych, (m. in. psychiatrii);
stanowi zagroenie dla jakoci usug;
wpywa na sposb funkcjonowania placwek publicznych, ktre przyj-
muj strategie dziaania waciwe dla podmiotw komercyjnych [Troja-
nowski, 2013];
przyczynia si do zwikszenia oglnych kosztw opieki zdrowotnej przy
jednoczesnym ograniczeniu demokratycznej kontroli nad wydatkowa-
niem rodkw publicznych.
Wydaje si moliwe i celowe postulowanie wprowadzenia pewnych od-
stpstw od powszechnych zasad finansowania iorganizacji wodniesieniu do
lecznictwa psychiatrycznego, np.:
wprowadzenie mikkiej rejonizacji, zwaszcza wzakresie lecznictwa sta-
cjonarnego iopieki rodowiskowej (centra zdrowia psychicznego);
92
zawieranie umw zjednym podmiotem dziaajcym wdanym rejonie;

uwzgldnianie w wikszym stopniu kompleksowoci i koncentracji
wiadcze (ambulatoryjnych, rodowiskowych, stacjonarnych) oferowa-
nych przez podmioty lecznicze;
odchodzenie od obecnego sposobu finansowania opartego na zasadzie
fee for service;
atake wprowadzenie zmian wustawie odziaalnoci leczniczej umoli-
wiajcych tworzenie centrw zdrowia psychicznego w ramach jednego
przedsibiorstwa podmiotu leczniczego.
Nie mniej wan spraw jest denie do wikszej integracji dziaa opieki
zdrowotnej ipomocy spoecznej na wszystkich szczeblach (centralnym, regio-
nalnym ilokalnym).
Wzakresie zarzdzania NPZOZ celem zapewnienia sprawnej realizacji zada
konieczne jest powoanie przy ministrze zdrowia wyodrbnionej struktury zarz-
dzajcej iwdraajcej dysponujcej ca centraln kwot rodkw budetowych
przeznaczonych na Program, kierowanej przez lidera zsiln pozycj wadministra-
cji centralnej. Funkcj komitetu sterujcego powinna peni (maksymalnie kilkuna-
stoosobowa) Rada do spraw Zdrowia Psychicznego funkcjonujca przy Ministrze
Zdrowia. rodki w ramach Programu powinny by przeznaczone na dofinanso-
wanie lokalnych inicjatyw na wzr funduszy europejskich (tj.zudziaem wasnym
wnioskodawcw). Przeanalizowania wymaga take struktura NPOZP oraz ewentu-
alna redukcja celw szczegowych. Skupienie si na mniejszej liczbie celw moe
przynie popraw skutecznoci dziaa, aporednio rwnie do poprawy sytuacji
wobszarach nieobjtych celami szczegowymi.
Na zakoczenie warto jeszcze raz podkreli potrzeb dokonania krytycz-

nego przegldu realizacji NPOZP i ustalenia rekomendacji do wykorzystania
przy opracowywaniu kolejnej edycji Programu na lata 2016-2020. Wprowadze-
nie koniecznych korekt moe przyczyni si do poprawy skutecznoci realizacji
Programu iprzeprowadzenia systemowej zmiany wfunkcjonowaniu ochrony
zdrowia psychicznego wPolsce.
Pimiennictwo
1. Golinowska St., Sowa A. (red.) (2008) Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce. Zielona Ksiga
II. Raport (wersja trzecia). Zesp do przygotowania raportu Finansowanie ochrony zdrowia
wPolsce Zielona Ksiga.
2. WHO Europe (2012) Health 2020 policy framework and strategy. EUR/RC62/RC62 conf.Doc.8. Co-
penhagen: WHO Regional Office for Europe.
3. Informacja orealizacji dziaa wynikajcych zNarodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicz-
nego w2011 roku (2013). Warszawa: Druk sejmowy nr 1614.
93
RAPORT RPO
4. IOZ (2013) Zdrowie priorytetem politycznym pastwa analiza irekomendacje. Raport. Warszawa:
Instytut Ochrony Zdrowia.
5. Kuttner R. (2008). Market-Based Failure A Second Opinion on U.S. Health Care Costs. New
England Journal of Medicine, 358 (6), 549-551.
6. Mooney G. (2012) Neoliberalism is bad for our health. International Journal of Health Services, 42
(3), 383-391.
7. MZ (2013) Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 listopada 2013 r. w sprawie wiadcze
gwarantowanych zzakresu opieki psychiatrycznej ileczenia uzalenie. Dziennik Ustaw, poz.
1386 zdnia 27 listopada 2013.
8. NIK (2012) Przestrzeganie praw pacjenta wlecznictwie psychiatrycznym. Informacja owynikach
kontroli. Warszawa: Najwysza Izba Kontroli.
9. OECD(2012)Health at aGlance: Europe 2012. OECD Publishing. doi: 10.1787/9789264183896-en
10. Opolski J. T., Wysocki M. J. (2013) Zdrowie 2020 nowe zaoenia polityki zdrowotnej. Przegld
Epidemiologiczny, 67(1), 1-4.
11. Pickett K., Wilkinson R.(2011) Duch rwnoci. Tam gdzie panuje rwno, wszystkim yje si lepiej.
Warszawa: Wydawnictwo Czarna owca.
12. Soska Z., Koziarek J. (2011) Spoeczne nierwnoci wzdrowiu efekt medykalizacji promocji
zdrowia? Zdrowie Publiczne iZarzdzanie, 9(2), 64-75.
13. Trojanowski T. (2013) Komercjalizacja wobec solidaryzmu. Portal Rynku Medycznego, dostp:
http://www.medicalnet.pl/Komercjalizacja-wobec-solidaryzmu,wiadomosc,5,lipiec,2013.aspx
14. Wojtyniak B., Goryski P., Moskalewicz B. (red.) (2012) Sytuacja zdrowotna ludnoci Polski ijej uwa-
runkowania. Warszawa: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Pastwowy Zakad Higieny.
15. Zdrowie (2012). Zdrowie. Przewodnik Krytyki Politycznej. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Poli-
tycznej.
4.3.3. Finansowanie (na przykadzie uwarunkowa Mazowsza)
Biuro Polityki Zdrowotnej, Urzd m. st. Warszawy
Wydatki na realizacj zada Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psy-

chicznego (dalej jako: NPOZP, Program) zostay zaplanowane na poziomie od
90 do ponad 390 mln z rocznie, co cznie przez 5 lat jego funkcjonowania
czyni wskali kraju kwot przekraczajc 1.271 mln z. Mimo, e mogoby si
wydawa, e jest to kwota dua, to ju na wstpie naley stwierdzi, e wsto-
sunku do potrzeb jest ona niewystarczajca.
Po stronie samorzdw
Wrd najistotniejszych problemw komplikujcych prawidow realizacj
NPOZP przez samorzdy wymieni naley przede wszystkim:
a) brak wskazania rde pozyskiwania rodkw koniecznych do realizacji
tego Programu iszacunkowe jedynie okrelenie kwoty rocznego ich zobowi-
zania,
94
b) brak zasad podziau kosztw Programu pomidzy poszczeglne szcze-

ble administracji samorzdowej, atake
c) brak wsppracy ze strony patnika tj. Narodowego Funduszu Zdrowia
(dalej jako: NFZ) wzakresie, jeli nie zapewnienia to przynajmniej zaplanowa-
nia, finansowania dla powstaych zinicjatywy samorzdw Centrw Zdrowia
Psychicznego (dalej jako: CZP).
Ad a) Brak wskazania samorzdom rde pozyskania nowych rodkw
finansowych skutkuje m.in. tym, e teoretycznie najlepsze wyniki zaangao-
wania wykazuj w sprawozdaniach te z nich, ktre ju wczeniej realizoway
pewne zadania wasne zzakresu psychiatrii. Problem wtym, e czsto zadania
te wcale nie wynikaj zProgramu. Natomiast pozostae samorzdy usprawie-
dliwiaj si szacunkowym okreleniem zalecanej im wielkoci nakadw, zatem
albo nie przeznaczaj na te cele adnych rodkw, albo s to rodki dalece nie-
dostateczne. Wlatach 2010-2011 zdarzao si take, e przy tworzeniu lokal-
nych programw niektre samorzdy, wbrew idei NPOZP, uzaleniay wprost
swoj aktywno od przekazania im odpowiednich rodkw finansowych8.
Ad b) Powysze okolicznoci oraz brak zasad podziau kosztw realizacji dziaa
na rzecz Programu pomidzy poszczeglne szczeble samorzdw sprzyjay wcze-
niej inadal sprzyjaj odsiebnemu podejciu do obowizku realizowania NPOZP.
Tymczasem, chocia zProgramu to wprost nie wynika, atwo policzy przynajmniej
te szacunkowe wartoci, do ktrych wydatkowania samorzdy powinny jednak
czu si zobligowane. Jeli bowiem wszystkie trzy szczeble samorzdu terytorial-
nego wPolsce (gmina, powiat isamorzd wojewdztwa) s jednakowo zobowi-
zane do realizacji Programu wobec kadej osoby, ktra zamieszkuje na ich terenie,
to czn kwot rocznego zobowizania tych samorzdw (wynoszc 52,9 mln
z, wtym 46,9 mln z na tworzenie CZP iinne zmiany organizacyjne powodujce
zwikszenie dostpnoci do wiadcze, apozostae 6 mln na profilaktyk ipromo-
cj) naley podzieli przez liczb obywateli, anastpnie jeszcze raz przez 3 (szczeble
administracji samorzdowej) iotrzymany wynik pomnoy przez liczb mieszka-
cw danej jednostki samorzdowej, aby obliczy zobowizanie konkretnego sa-
morzdu wobec jego spoeczestwa. Tak wic przy zaoeniu, e wPolsce mieszka
38.533 tys. obywateli9, na kadego znich przypada obowizek przeznaczenia przez
trzy szczeble samorzdw cznie 1,37 z (wtym 1,22 z na tworzenie CZP iokoo
15 gr na profilaktyk ipromocj), azatem kady szczebel powinien przeznaczy po
okoo 46 gr (odpowiednio 41 gr na CZP i5 gr na profilaktyk).
8
Mazowiecki Program Ochrony Zdrowia Psychicznego 2011 2015, Grudzie 2011, s. 34.
9
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/l_powierzchnia_i_ludnosc_przekroj_terytorial-
ny_2013.pdf
95
RAPORT RPO
Ad c) Przy wspomnianym ju opracowywaniu lokalnych programw w latach

2010 2011 r. zdarzao si take, e samorzdy oczekiway (oczywicie bezskutecz-
nie) zobowizania si patnika do przyszego finansowania wiadcze zdrowotnych
wplanowanym przez nie CZP. Take obecnie, mimo inwestowania przez cz sa-
morzdw rodkw finansowych wcele suce realizacji NPOZP, patnik nie oga-
sza konkursw na zakup nowych wiadcze, aprzy zawieraniu aneksw do starych
umw nadal nie dostosowuje ich wielkoci do rzeczywistych potrzeb wiadczenio-
biorcw ifaktycznych moliwoci wiadczeniodawcw. Wpropozycjach finansowa-
nia na 2014 r. patnik niejednokrotnie ogranicza dzi wartoci planowanych umw
do historycznego wykonania10 nie zauwaajc, e wikszoci zpodmiotw leczni-
czych nie byo po prostu sta na kredytowanie Funduszu lub fundowanie pacjentom
wiadcze ponad zawart zNFZ umow, mimo posiadania odpowiednich ku temu
warunkw. Dziaanie takie mogoby zreszt narazi kierownictwo podmiotu leczni-
czego na zarzut niegospodarnoci. Wefekcie zakontraktowanie przez patnika jedy-
nie kilku miejsc woddziale dziennym o3-4 krotnie wikszych moliwociach, jako
oczywicie nieopacalne, prowadzi moe rycho do rezygnacji zudzielania takich
wiadcze wogle poprzez chociaby zamknicie takiego deficytowego oddziau.
Po stronie NFZ
O niewaciwe wywizywanie si z obowizkw wynikajcych z NPOZP
duo pretensji zgasza si dzi do patnika, ktrego Program zobowiza do co-
rocznego zwikszania nakadw na wiadczenia zdrowotne zzakresu psychia-
trii okwot kolejnych 66 mln z, a do poziomu wzrostu o264 mln z w2015 r.
wzgldem wyjciowego 2010 r.
Naniesatysfakcjonujcy poziom realizacji przez NFZ obowizku finansowa-
nia Programu wpywaj m.in.:
a) brak zasad podziau skutkw tego obowizku pomidzy poszczeglne
wojewdzkie oddziay NFZ,
b) wprowadzenie tzw. algorytmu podziau rodkw midzy te oddziay,
c) brak wczeniejszego planowania odpowiednich rodkw w budecie
patnika, oraz
d) brak akceptacji dla finansowania jednych zada kosztem ograniczania
lub rezygnacji zinnych zada dotychczas finansowanych.
Ad a) Brak zasad podziau pomidzy poszczeglne oddziay wojewdzkie
NFZ rodkw sucych realizacji przez patnika zobowizania wydatkowania
rokrocznie zwikszanych nakadw na realizacj NPOZP moe spowodowa, e
patnik wywie si ze swojego obowizku, nawet wwczas jeli nie przekae
10
rdo: metodologia aneksowania umw zastosowana przez MOW NFZ na 2014 r. przekazana
podmiotom leczniczym wlistopadzie 2013 r.
96
adnych dodatkowych rodkw na realizacj zada Programu wjakim woje-

wdztwie, anawet pomimo obnienia tam finansowania wiadcze zzakresu
psychiatrii, oile wskali kraju ten obowizek zostanie dochowany.
Ad b) Zmiana sposobu podziau rodkw finansowych pomidzy oddzia-
y wojewdzkie NFZ, wynikajca ze zmiany ustawy zdnia 27 sierpnia 2004 r.
o wiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze rodkw publicznych
(dalej jako: ustawa), spowodowaa obnienie nakadw w niektrych woje-
wdztwach. Na przykad na Mazowszu skutkowao to zmniejszeniem finanso-
wania m.in. wzakresie psychiatrii w2012 r. oblisko 2,5 mln z11.
Ad c) Na rok 2011 do Programu wpisano warto 0 z, co jednak nie ozna-
czao zaniechania wtyme roku finansowania wogle psychiatrii przez NFZ, ale
jedynie to, e wstosunku do 2010 r. finansowanie zostanie utrzymane na nie-
zmienionym poziomie. Tymczasem zudostpnianych przez NFZ danych12 przez
dugi czas wynikao, e wtym pierwszym roku funkcjonowania Programu naka-
dy na wiadczenia zzakresu psychiatrii spadn nawet oponad 100 mln z wskali
kraju. Ostatecznie wzrosy. W2012 r. wprawdzie znw wzrosy, ale pocztkowo
planowane byy take istotnie poniej poziomu wyjciowego z roku 2010. Wg
wspomnianych wyej planw do wyznaczonego wProgramie poziomu 66 mln z
rocznie nakady miay si nie zbliy jeszcze nawet wzakadanym finansowaniu
na lata 2013 i2014, wktrych wzrosty zaplanowano odpowiednio na 12 mln i23
mln z. Zmiana planu finansowego i uwolnienie dodatkowych rodkw nast-
poway zzasady wdrugiej poowie roku co zasadniczo utrudniao jakkolwiek
wspprac podmiotw leczniczych iich podmiotw tworzcych zpatnikiem,
mogc doprowadzi do zorganizowanego, systematycznego rozwoju rodowi-
skowej opieki psychiatrycznej. Wrcz przeciwnie ten model kontraktowania skut-
kowa m.in. tym, e pojawiay si konfliktorodne zarzuty owykazywanie przez
patnika pozornego jedynie wzrostu nakadw na lecznictwo psychiatryczne13.
Ad d) Poniewa zart. 132 ust. 5 wspomnianej ustawy wynika, e wysoko
cznych zobowiza Funduszu nie moe przekroczy wysokoci wydatkw
przewidzianych na ten cel wplanie finansowym Funduszu, wobec braku dosta-
tecznych wpyww do budetu patnika wszczeglnoci wlatach dekoniunk-
tury, istotn moliwoci wygospodarowania wikszych rodkw na psychia-
tri mogoby by wniektrych oddziaach ograniczenie finansowania winnych
dziedzinach medycyny. Jednake takie dziaanie, postrzegane jako nieetyczne,
nie moe zyska akceptacji dla jego realizacji, zwaszcza, e inne dziedziny me-
dycyny nie mog by przecie uznane za mniej od psychiatrii istotne.
11
rdo danych: ostateczne plany finansowe publikowane na stronach NFZ: www.nfz.gov.pl
12
rdo danych: informacja MOW NFZ dla Rady Oddziau zmarca 2012 r.
13
rdo danych: protok zposiedzenia Mazowieckiej Rady Zdrowia Psychicznego z18 lipca 2013 r.
97
RAPORT RPO
Po stronie Ministra Zdrowia

Wiodc rol Program powierzy Ministrowi Zdrowia, ktrego zobowiza
m.in. do upowszechnienia rodowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdro-
wotnej. Mimo tego nie zosta on wyposaony wadekwatne narzdzia np. w:
a) rodki finansowe konieczne do restrukturyzacji lecznictwa stacjonarne-
go itworzenia CZP.
Ministerstwo posiada natomiast inne istotne narzdzia mogce zasadniczo
wspiera Program tj.:
b) moliwo opisania nowych produktw kontraktowych, atake powtr-
ne oszacowanie rzeczywistych kosztw ju kontraktowanych wiadcze.
Ad a) Niedostatecznie zaplanowano rodki finansowe niezbdne do sty-
mulowania restrukturyzacji bazy lecznictwa stacjonarnego, wtym finansowa-
nia, zprzenoszeniem niektrych zada zduych szpitali psychiatrycznych do
szpitali oglnych oraz realizacji pilotaowego programu wdroenia modelu
rodowiskowego. Przy niejasno okrelonych zasadach obliczania wskanikw
rzeczywiste potrzeby dokonania docelowych alokacji ek mog okaza si
jeszcze wysze. Na Mazowszu podmiotem tworzcym najwiksze szpitale psy-
chiatryczne, bezwzgldnie wymagajce restrukturyzacji, jest samorzd woje-
wdztwa. Zgodnie zProgramem to wanie on powinien doprowadzi do ich
przeksztacenia. Zdawa by si mogo, e powinien wtej kwestii mie jednak
istotne wsparcie ministerstwa odpowiedzialnego za stymulowanie restruktu-
ryzacji ijej koordynacj. Ale sdzc zzaplanowanych wProgramie dla Ministra
Zdrowia nakadw na inwestycje wwysokoci 2mln z rocznie, samorzd zmu-
szony bdzie samodzielnie ponie pene koszty tego przedsiwzicia. Istnie-
je zatem obawa, e wobec braku adekwatnych rodkw w swoim budecie
samorzd wnajlepszym razie bdzie jedynie podejmowa dziaania przygo-
towawcze.
Ad b) Innym problemem widocznym na etapie realizacji wiadcze zdro-
wotnych jest brak opisania przez ministerstwo zdrowia iwycenienia nowych
produktw kontraktowania pn. centrum zdrowia psychicznego wwersji pod-
stawowej, penej irozszerzonej. Ito mimo wczeniejszych zapowiedzi, e na-
stpi to ju od 2014 r. Problem adekwatnego finansowania wiadcze dotyczy
musi take utrzymania oddziau psychiatrycznego wszpitalu oglnym. Ju dzi
wopiniach ekspertw ipraktykw prowadzenie takiej dziaalnoci medycznej
jest mocno deficytowe. To oczywiste, e pacjentowi psychiatrycznemu lekarz
nie odmwi wykonania dostpnych na terenie szpitala procedur diagnostycz-
nych izabiegw terapeutycznych dotyczcych jego dodatkowych problemw
somatycznych. Taki zreszt take by cel tworzenia Programu kompleksowo
iszybko postpowania medycznego. Ale oznacza to rwnie piln potrzeb
98
zmiany zasad finansowania wsposb umoliwiajcy sumowanie ifinansowa-

nie wszystkich wykonanych procedur. Poza tym upowszechnienie oddziaw
psychiatrycznych w szpitalach oglnych dodatkowo podroy stacjonarne le-
czenie psychiatryczne. Wzronie np. koszt dyurw lekarskich, ktre w wiel-
kich, kilkusetkowych szpitalach psychiatrycznych wymagay zaangaowa-
nia wyranie mniejszej liczby lekarzy. Zakadajc, e wszpitalu 300 kowym
dyur penio 3 lekarzy to po jego restrukturyzacji i alokacji ek powstanie
10 oddziaw 30-kowych, wktrych do zabezpieczenia pacjentw potrzeb-
nych bdzie przynajmniej 10-ciu lekarzy. Zatem czne koszty dyurw lekar-
skich bd 3 razy wysze.
Na Mazowszu
Powysze okolicznoci dotyczce przede wszystkim pozyskiwania adekwat-
nych rodkw finansowych i wsppracy podmiotw realizujcych nie mog
nie oddziaywa negatywnie na realizacj dwch niezbdnych, cho kosztow-
nych zada. Pierwsze zadanie dotyczy alokacji zasobw, drugie uzupenienia
brakw do poziomu okrelonego wProgramie.
Na przykadzie danych zWarszawy iMazowsza mona zauway, e nawet
wtych obszarach, wktrych wyliczone wskaniki odpowiadaj, anawet prze-
kraczaj norm wskali wojewdztwa, zperspektywy powiatw nadal wystpuj
nierwnoci wdostpie do wiadcze. Itak mimo korzystnego zdawaoby si dla
mieszkacw Mazowsza wskanika dla poradni wynoszcego 1,4 (przy normie 1
na 50 tys.), w2011 r. oddzia NFZ nie zabezpieczy odpowiedniej liczby poradni a
w16 powiatach tego wojewdztwa (np. wpowiecie otwockim wskanik wynis
zaledwie 0,4). Inny przykad niewaciwie rozmieszczonych zasobw zMazowsza
to wielkie skupiska ek psychiatrycznych zlokalizowanych jedynie wkilku po-
wiatach. Wpowiecie woomiskim wskanik ten wynosi 11,5, wpowiecie prusz-
kowskim 30,3, wpowiecie gostyniskim nawet 46,4 przy zalecanej wProgramie
normie 4 ka na 10 tys. mieszkacw14. Ale mimo teoretycznego speniania
normy wwojewdztwie (4,4) wikszo mazowieckich powiatw cierpi zpowo-
du deficytu oddziaw psychiatrycznych. Wtych obszarach niezbdna jest wic
kosztowna alokacja zasobw. Natomiast wrd brakw na Mazowszu wymieni
naley deficyt 1000 miejsc woddziaach dziennych (przy normie 3 miejsca na 10
tys. mieszkacw wskanik wynosi zaledwie 1,2). Jeszcze gorzej przedstawia si
dostpno do zespow rodowiskowych, ktrych na Mazowszu zakontrakto-
wano dziesiciokrotnie mniej ni przewiduje norma. Pozatym brak jest zespo-
w interwencji kryzysowej, miejsc whostelach, ZOL iZPO.
14
rdo danych: korespondencja MOW NFZ zBPZ Urzdu m.st. Warszawy (2011 r.) iMazowiecki
Program Ochrony Zdrowia Psychicznego 2011 2015, Grudzie 2011.
99
RAPORT RPO
Szacujc redni koszt modernizacji pomieszcze iich wyposaenia wcelu

stworzenia poradni oraz zaplecza dla funkcjonowania zespow rodowisko-
wych na okoo 150 tys. z. mona zaoy, e dla podstawowego CZP na 50 tys.
mieszkacw realizacja zadania ze rodkw samorzdu terytorialnego bdzie
moliwa wcigu 2-3 lat. Trudniej idroej bdzie natomiast stworzy oddziay
psychiatryczne wszpitalach oglnych, ajednoczenie zlikwidowa cz ek
w monospecjalistycznych, duych szpitalach psychiatrycznych. Budujc od-
dzia od podstaw naley liczy si zwydatkiem nawet 1 mln z na 1 ko. Przy
szacowanych wProgramie rodkach wokresie 5 lat jego realizacji, liczc zgod-
nie zzaprezentowan wczeniej metodologi, zaoone nakady dla samorz-
dw wystarcz jedynie na zapewnienie okoo 30 nowych ek.
Podsumowujc powysze ustalenia naley stwierdzi, e oprcz niedosta-
tecznych zaoe dotyczcych planowanych nakadw na realizacj NPOZP, wa-
nym problemem finansowania jego zada jest take brak moliwoci realnego
pozyskiwania rodkw finansowych lub ich wydzielania zdotychczasowych bu-
detw podmiotw realizujcych Program, wwysokoci jeli ju nie odpowied-
niej do potrzeb, to choby tylko rwnej tej, ktr wnim okrelono. Poza tym istot-
n barier wodpowiednim finansowaniu zada jest brak czytelnego okrelenia
zasad dotyczcych zarwno waciwego wywizywania si z obowizkw, jak
iwzajemnej wsppracy rnych podmiotw realizujcych Program.
4.3.4. Z
drowie psychiczne jako chroniona konstytucyjnie
warto wdziaalnoci Rzecznika Praw Obywatelskich
Katarzyna akoma
Zesp Prawa Administracyjnego iGospodarczego,
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich
Tematem niniejszego artykuu jest przedstawienie dowiadcze Rzecznika

Praw Obywatelskich w zakresie otrzymywanych skarg w sprawie stosowania
ustawy zdnia 19sierpnia 1994 r. oochronie zdrowia psychicznego15 oraz proble-
mw, zjakimi borykaj si osoby zzaburzeniami psychicznymi. Skargi iwnioski
nadsyane do Rzecznika pochodz od pacjentw, do ktrych przepisy ustawy
o ochronie zdrowia psychicznego znalazy zastosowanie, czonkw ich rodzin,
stowarzysze iorganizacji pozarzdowych, jak rwnie przedstawicieli zawodw
Dz. U. z2011 r. Nr 231, poz. 1375.

15
100
prawniczych. Tak zrnicowana grupa podmiotw zwracajcych si opomoc do

Rzecznika powoduje, e wnioski i skargi dotycz bardzo rnych problemw
i skutkw, ktrych ustawodawca w momencie uchwalania ustawy o ochronie
zdrowia psychicznego nie przewidzia. Przykadowo wskaza mona, i zarzuty
podnoszone przez pacjentw najczciej dotycz umieszczenia wszpitalu psy-
chiatrycznym bez ich zgody iobrazuj brak znajomoci procedury sdowej prze-
widzianej przez ustaw oochronie zdrowia. Inny rodzaj skarg dotyczy warunkw
panujcych w szpitalach psychiatrycznych, zapaci finansowej lecznictwa psy-
chiatrycznego, niejasnoci przepisw prawa, wszczeglnoci tych dotyczcych
stosowania przymusu bezporedniego przez personel medyczny, zakazu palenia
wszpitalach psychiatrycznych ibraku moliwoci wyegzekwowania tego zakazu.
Celem dziaa Rzecznika Praw Obywatelskich jest przede wszystkim ochro-
na jednostki przed naduyciami, ktra czsto z racji swego stanu zdrowia jest
niewiadoma swoich praw ijest zalena od innych osb. Wykonujc swj man-
dat, okrelony przepisami Konstytucji iustawy oRzeczniku Praw Obywatelskich,
Rzecznik szczegln uwag przywizuje do poszanowania konstytucyjnej gwa-
rancji wolnoci inietykalnoci osobistej, iwtym zakresie, podczas przeprowadza-
nych niezapowiedzianych wizytacji kontrolnych wszpitalach psychiatrycznych
bada, wjaki sposb personel medyczny wykonuje przepisy ustawy oochronie
zdrowia psychicznego. Preambua do ustawy oochronie zdrowia psychicznego
wyranie stanowi bowiem, e zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem
osobistym czowieka, aochrona praw osb zzaburzeniami psychicznymi nale-
y do obowizkw pastwa. Rzecznik Praw Obywatelskich stojc na stray praw
iwolnoci obywatelskich, czuwa nad tym, aby organy wadzy publicznej dziaay
na podstawie prawa iwramach przyznanego im upowanienia. Ztego powodu
ustawa zdnia 15 lipca 1987 r. oRzeczniku Praw Obywatelskich16 wyposaya go
wszereg niezbdnych uprawnie, wtym take procesowych, celem skutecznej
ochrony praw iwolnoci konstytucyjnych. Powzicie przez Rzecznika Praw Oby-
watelskich wiadomoci wskazujcej na naruszenie praw iwolnoci jest podstaw
do podjcia przez Rzecznika dziaa przewidzianych wustawie oRPO. Podsta-
wowe znaczenie przypisa naley dziaalnoci wizytacyjno-kontrolnej Rzeczni-
ka, pozwalajcej mu zbada kad spraw, nawet bez uprzedzenia, na miejscu.
Wtoku owych wizytacji niejednokrotnie dochodzi bowiem do ustalenia, e kon-
trolowana placwka naruszya przepisy prawa, dotyczy to zwaszcza stosowania
wobec chorych rodkw przymusu bezporedniego (gwnie unieruchomienia
zuyciem pasw), niejednokrotnie bez uprzedzenia otym pacjenta. Wiele do y-
czenia pozostawia rwnie respektowanie prawa do intymnoci iposzanowania
godnoci podczas udzielania wiadcze zdrowotnych.
Dz. U. z2001 r. Nr 14, poz. 147 zpn. zm.
16
101
RAPORT RPO
Inn, bardzo czsto wykorzystywan form dziaania Rzecznika wzalenoci

od charakteru sprawy idokonanych ustale jest skierowanie wystpienia do or-
ganu, ktrego dziaanie bezprawnie ingeruje wprawa obywateli, domagajc si
wnim zaniechania takiego dziaania, bd te zwrcenie si do odpowiednich or-
ganw nadzoru, aby wramach posiadanych kompetencji podjy stosowne dzia-
ania zmierzajce do przywrcenia stanu zgodnego zprawem. Korzystanie przez
Rzecznika zw/wform dziaania dotyczy zazwyczaj spraw, wktrych obywatelom
nie przysuguj adne rodki zaskarenia. Rzecznik moe take przystpi do tocz-
cego si postpowania sdowego czy te zoy wniosek do Trybunau Konstytu-
cyjnego celem zbadania zgodnoci zakwestionowanych przepisw zKonstytucj.
Rzecznik moe take skorzysta zprawnych rodkw zaskarenia. Ma to miejsce
zwaszcza wprzypadku, gdy sprawa ma charakter precedensowy ijej rozstrzygni-
cie w trybie odpowiedniej procedury otworzy innym osobom, znajdujcym si
wanalogicznej sytuacji, drog dochodzenia naruszonych praw iwolnoci, bd
te, gdy sprawa ma wyjtkowe znaczenie spoeczne albo, jeeli naruszenie prawa
ma charakter masowy, adziaania Rzecznika mog odnie skutek prewencyjny.
Wrd wspomnianych rodkw zaskarenia zzakresu ochrony zdrowia psychicz-
nego, pozostajcych wdyspozycji Rzecznika wymieni przykadowo mona skarg
kasacyjn wnoszon na zasadach i w terminie okrelonym przez kodeks post-
powania cywilnego. To do autonomicznej oceny Rzecznika naley natomiast, czy
ochrona praw czowieka iobywatela uzasadnia jego udzia wtoczcym si post-
powaniu, atake wnoszenie przewidzianych rodkw prawnych zaskarenia17.
Ochrona praw osb z zaburzeniami psychicznymi i zoono problemw
zzakresu ochrony zdrowia psychicznego stanowi jeden zgwnych problemw
dostrzeganych w dziaalnoci Rzecznika, ktry korzystajc z szerokiego wachla-
rza posiadanych kompetencji aktywnie dziaa na rzecz usunicia zsytemu praw-
nego niedoskonaych przepisw prawnych, ktre stanowi zagroenie dla praw
iwolnoci jednostki. Wtym kontekcie warto przywoa spraw, ktra wzbudzi-
a wtpliwoci Rzecznika natury konstytucyjnej. Problem dotyczy przepisw,
ktre nie przewidyway dla osoby ubezwasnowolnionej uprawnienia do zgo-
szenia wniosku owszczcie postpowania ouchylenie lub zmian ubezwasno-
wolnienia18. Z tego powodu Rzecznik zoy wniosek do Trybunau Konstytucyj-
nego ostwierdzenie niezgodnoci art. 559 ustawy zdnia 17 listopada 1964 Ko-
deks postpowania cywilnego wzwizku zart. 545 1 i2 tej ustawy wzakresie,
wjakim wycza osob ubezwasnowolnion zkrgu podmiotw uprawnionych
do zgoszenia wniosku owszczcie postpowania ouchylenie lub zmian ubez-
17
J. witkiewicz, Rzecznik Praw Obywatelskich asdownictwo administracyjne po reformie, BRPO,
Warszawa 2004, s. 11.
18
sprawa RPO-491629/04.
102
wasnowolnienia zart. 30 Konstytucji RP (godno czowieka) iart. 31 Konstytucji

RP (wolno). Przepisy stanowiy bowiem, e postpowanie ouchylenie ubezwa-
snowolnienia moe by wszczte na wniosek lub zurzdu, natomiast postpowa-
nie ozmian orzeczenia oubezwasnowolnieniu wycznie na wniosek. Podmio-
tami uprawnionymi do zoenia wniosku ouchylenie lub zmian orzeczenia byy
oprcz prokuratora iRzecznika Praw Obywatelskich maonek osoby ubezwa-
snowolnionej, krewni wlinii prostej, rodzestwo, atake jej przedstawiciel ustawo-
wy. Legitymacja procesowa do dania wszczcia postpowania ouchylenie bd
zmian ubezwasnowolnienia nie przysugiwaa natomiast ubezwasnowolnione-
mu. Wtej sprawie Trybuna Konstytucyjny podzieli wtpliwoci Rzecznika iorzek
niezgodno zaskaronych przepisw zKonstytucj19.
Rzecznik podj take spraw wzbudzajc wiele kontrowersji, dotyczcych
treci przepisw Kodeksu rodzinnego iopiekuczego wprowadzajcych nadmier-
nie dolegliwe procedury dla majcych pen zdolno do czynnoci prawnych osb
chorych psychicznie bd niepenosprawnych intelektualnie, chccych zawrze
zwizek maeski20. Problem natury generalnej ujawni si wkwietniu 2011 r., gdy
to opini publiczn poruszya historia osoby dotknitej konsekwencjami dziecice-
go poraenia mzgowego, aktra napotkaa trudnoci wzawarciu zwizku mae-
skiego. Kierownik Urzdu Stanu Cywilnego, na podstawie art. 5 wzwizku zart. 12
Kodeksu rodzinnego iopiekuczego, skierowa do sdu wniosek orozstrzygnicie,
czy wsprawie istnieje przeszkoda wyczajca moliwo zawarcia maestwa. Do
tego postpowania sdowego przyczy si Rzecznik. Po kilkunastu miesicach
zakoczyo si ono orzeczeniem pozytywnym dla zainteresowanej. Niemniej pro-
blem systemowy pozosta, gdy przepis art. 12 k.r.o. stanowi ozakazie zawierania
maestw przez osoby dotknite chorob psychiczn albo niedorozwojem umy-
sowym; jedynie sd moe zezwoli takim osobom na zawarcie maestwa, oile
uzna, e stan zdrowia lub umysu takiej osoby nie zagraa maestwu ani zdrowiu
przyszego potomstwa. Zdaniem Rzecznika przepisy te wymagaj zmian legislacyj-
nych. Rozwizaniem minimalnym byoby dostosowanie ich do aktualnej termino-
logii istanu wiedzy, atake rezygnacja zprzesanek wicych zgod na zawarcie
maestwa ze zdrowiem przyszego potomstwa. Ponadto w wietle przepisw
Konwencji ONZ oprawach osb niepenosprawnych naleaoby rozway cakowi-
t rezygnacj zprzeszkody maeskiej zawartej wart. 12 k.r.o. Rzecznik wystpi,
wic do Ministra Sprawiedliwoci ozmian powyszych przepisw. Wodpowiedzi
Minister Sprawiedliwoci poinformowa, e problematyka dotyczca zakazu zawie-
rania maestw przez osoby dotknite chorob psychiczn albo niedorozwojem
umysowym pozostaje wzainteresowaniu dziaajcej przy Ministrze Sprawiedliwo-
wyrok zdnia 7 marca 2007 r., sygn. akt K 28/05

19
sprawa RPO 673676/11

20
103
RAPORT RPO
ci Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego izapowiedzia wprowadzenie postulo-

wanych przez RPO zmian ustawowych.
Kolejn ze spraw, ktr Rzecznik monitoruje od kilku lat jest problem
z wdroeniem Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego21. Po-
cztkowo Rzecznik wystpowa ojak najszybsze wydanie rozporzdzenia, na
mocy zmienionej w 2008 r. ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, ktra
stworzya podstawy funkcjonowania Narodowego Programu Ochrony Zdrowia
Psychicznego. Ustawa przewidywaa bowiem, e Narodowy Program Ochrony
Zdrowia Psychicznego okrela Rada Ministrw, wdrodze rozporzdzenia. Roz-
porzdzenie wsprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychiczne-
go zostao wydane przez Rad Ministrw dopiero wdniu 28 grudnia 2010 r.,
aweszo wycie wdniu 18lutego 2011 r. tj. ponad dwa lata po wejciu wycie
ustawy, na podstawie ktrej zostao wydane22. Rzecznik ponownie podj dzia-
ania wtej materii w2012 r., gdy powzi informacj obraku realizacji NPOZP
przez organy publiczne do tego zobowizane. Rzecznik ponownie wystpi do
Ministra Zdrowia, Rzecznika Praw Pacjenta oraz Prezesa Narodowego Fundu-
szu Zdrowia wsprawie niepokojcych informacji obraku postpu wrealizacji
Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Waciwa iterminowa
realizacja Programu ma, wocenie Rzecznika ipacjentw zzaburzeniami psy-
chicznymi, fundamentalne znaczenie dla stworzenia kompleksowego systemu
ochrony zdrowia psychicznego spoeczestwa, wtym zapewnienia skutecznej
prewencji, leczenia zaburze psychicznych iochrony praw pacjentw. Dodat-
kowo Rzecznik w swym kolejnym wystpieniu do resortu zdrowia podkreli
liczne nieprawidowoci izaniedbania zwizane zrealizacj Narodowego Pro-
gramu Ochrony Zdrowia Psychicznego, stwierdzone wwynikach kontroli NIK
dotyczcej przestrzegania praw pacjenta wlecznictwie psychiatrycznym. Spra-
wa jest nadal uwanie monitorowana przez Rzecznika.
Koniecznie przywoa naley kolejn spraw wan z punktu widzenia na-
leytej ochrony osb chorych psychicznie, a dotyczc braku obligatoryjnego
udziau profesjonalnego penomocnika wsprawach dotyczcych umieszczenia
osoby chorej psychicznie w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody23. Art. 48
ustawy o ochronie zdrowia psychicznego pozostawia do oceny sdu, czy pa-
cjentowi przyzna adwokata zurzdu wpostpowaniu dotyczcym przymuso-
wego przyjcia do szpitala psychiatrycznego. Wocenie Rzecznika penomocnik
ten powinien by przyznawany zurzdu. Przymusowe umieszczenie wszpitalu
psychiatrycznym skutkuje bowiem czasowym pozbawieniem wolnoci, atym sa-
21
Sprawa RPO -658072/10, RPO- 712556.
22
Dz. U. 2011, nr 24, poz. 128.
23
104
mym stanowi istotn ingerencj wprawa iwolnoci osobiste, chronione konsty-

tucyjnie. Skoro ustawodawca przewidzia wtej materii tryb sdowy, konieczne
jest, by prawa procesowe osoby chorej psychicznie byy odpowiednio gwaranto-
wane. Dodatkowo, omawiany przepis ustawy oochronie zdrowia psychicznego
przewiduje, i penomocnikiem moe by jedynie adwokat, wykluczajc wspo-
sb nieuzasadniony moliwo ustanowienia penomocnikiem radcy prawnego.
Wswym wystpieniu generalnym Rzecznik zgosi Ministrowi Zdrowia oraz
Ministrowi Sprawiedliwoci piln potrzeb nowelizacji ustawy oochronie zdro-
wia psychicznego poprzez umoliwienie ustanowienia penomocnika wosobie
radcy prawnego oraz wprowadzenie obowizku sdu ustanowienia penomocni-
ka zurzdu dla osoby, ktrej dotyczy postpowanie oprzymusowe przyjcie do
szpitala psychiatrycznego. Minister Zdrowia wodpowiedzi podzieli stanowisko
Rzecznika iprzychyli si do wniosku Rzecznika wkwestii zmiany art. 48. Minister
Sprawiedliwoci podzieli natomiast zarzut Rzecznika, co do nieuzasadnionego
wyczenia moliwoci ustanowienia penomocnikiem radcy prawnego.
Rzecznik podj take problem dotyczcy wprowadzenia cakowitego zaka-
zu palenia wyrobw tytoniowych wzakadach psychiatrycznych24. Ze wzgldu
na szczegln sytuacj pacjentw zakadw psychiatrycznych wocenie Rzecz-
nika zasadne jest przeanalizowanie zniesienia cakowitego zakazu palenia wy-
robw tytoniowych. Skargi wtej sprawie zgaszali take kierownicy zakadw
psychiatrycznych, podnoszc, i zakaz ten nie jest dostosowany do realiw
szpitali psychiatrycznych i sytuacji pacjentw, a oni sami nie maj narzdzi
pozwalajcych im wyegzekwowa ten zakaz. Wodpowiedzi Minister Zdrowia
poinformowa, e zbada ten problem iprzeprowadzi konsultacje eksperckie. Po
kilku latach analizy, stwierdzi e nie ma moliwoci zmiany wtpliwych przepi-
sw. Problem nadal pozostaje, wic nierozwizany.
Przytoczone powyej rodzaje spraw maj jedynie charakter przykadowy
i nie stanowi wyczerpujcego omwienia wszystkich dziaa podejmowa-
nych przez Rzecznika. Ich omwienie moe przybliy rnorodno proble-
mw idziaa Rzecznika na rzecz wzmocnienia ochrony praw osb zzaburze-
niami psychicznymi (od wystpienia generalnego po wniosek do Trybunau
Konstytucyjnego). Omwione sprawy dobitnie wskazuj jednak, e wdziedzi-
nie ochrony zdrowia psychicznego jest wiele do zrobienia. Niektre przepisy s
niedostosowane do otaczajcej nas rzeczywistoci iwymagaj pilnej zmiany,
albowiem wszystkie konsekwencje niejasnych inieprecyzyjnych zapisw pra-
wa ponios osoby, ktrych te przepisy bezporednio dotycz. Rzecznik Praw
Obywatelskich bdzie, wic nadal stanowczo interweniowa wtego typu spra-
wach, celem ochrony jednostki przed naduyciami i poprawy sytuacji osb,
24
105
RAPORT RPO
ktre nie s wstanie samodzielnie zadba oswoje prawa iwolnoci. Dla Rzecz-
nika najwaniejszy jest bowiem czowiek, azgodnie zart. 30 Konstytucji, ka-
demu przysuguje przyrodzona iniezbywalna godno, ktra stanowi rdo
wolnoci ipraw czowieka iobywatela. Jest ona nienaruszalna, ajej poszano-
wanie iochrona jest obowizkiem wadz publicznych.
Problemy podjte w niniejszym artykule pokazuj natur systemowej
ochrony zdrowia psychicznego. A take szczeglne pooenie yciowe osb
dotknitych chorob psychiczn obrazujce rnorodno problemw zwi-
zanych zfunkcjonujcymi obecnie rozwizaniami prawnymi.
4.3.5. Bariery instytucjonalne
Maria Zauska
IV Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii iNeurologii, Warszawa
Niedostatek centralnej koordynacji

Podstawow barier instytucjonaln dla realizacji celw Narodowego Pro-
gramu Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP) jest nieutworzenie centralnego
orodka koordynujcego ukierunkowujcego imonitorujcego realizacj zapla-
nowanych dziaa. Mimo zaplanowania wProgramie rodkw na ten cel, nie zo-
stay one uruchomione iorodek taki nie powsta. Mona sdzi, e to zaniechanie
oddziaao niekorzystnie na realizacj Programu w zakresie koordynacji polityki
wobec zdrowia psychicznego pomidzy resortami iregionami, atake przyczynio
si do zaniechania realizacji wielu punktw Programu na poziomie regionalnym
ilokalnym. Jest to szczeglnie istotne, gdy instytucje opieki zdrowotnej udzie-
lajce wiadcze zzakresu lecznictwa psychiatrycznego oraz instytucje pomocy
spoecznej udzielajce oparcia rodowiskowego, jak rwnie instytucje organizu-
jce rehabilitacj zawodow lub rne formy zatrudnienia chronionego dla osb
zzaburzeniami psychicznymi wPolsce podlegaj odrbnym regulacjom ustawo-
wym ifunkcjonuj wramach odrbnych systemw (lecznictwo, pomoc spoeczna,
praca). Nie wypracowano jasnych ifunkcjonalnych zasad koordynowania dziaa
tych instytucji iich wspdziaania wrealizacji celw NPOZP.
Niedobr wiadcze iplacwek

Wedug opublikowanej w2013 r. Informacji orealizacji dziaa wynikajcych
zNarodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w2011 roku (MZ, 2013),
mimo niewielkiego wzrostu liczby jednostek, z ktrymi Narodowy Fundusz
106
Zdrowia zakontraktowa wiadczenia dzienne, ambulatoryjne irodowiskowe

dla osb zzaburzeniami psychicznymi, liczba poradni zdrowia psychicznego
dla dorosych, ajeszcze bardziej oddziaw dziennych izespow leczenia ro-
dowiskowego nadal odbiega od zaoonej docelowo.
Mimo stosunkowo rozbudowanej sieci poradni, powan barier ich do-
stpnoci jest ograniczona kompleksowo oferowanych przez nie wiadcze
oraz ograniczony czas dostpu wiele znich funkcjonuje tylko wniektre dni
tygodnia, wwielu przypadkach tylko raz wtygodniu. Wskali kraju brakuje ok.
7000 miejsc w oddziaach dziennych. Najwiksze jednak niedobory dotycz
liczby zespow leczenia rodowiskowego (jest ich 62 powinno by ok. 400)
ihosteli (brakuje ok. 1500 miejsc). Jeszcze wiksze niedobory dotycz plac-
wek dla dzieci imodziey nie funkcjonuje wPolsce ani jeden zesp leczenia
rodowiskowego dla dzieci imodziey zzaburzeniami psychicznymi.
Wedug wspomnianej Informacji (2013) w Polsce brakuje nie tylko plac-
wek opieki rodowiskowej, ale rwnie ek szpitalnych na oddziaach psychia-
trycznych (ok. 1500), leczenia uzalenie (ok. 1400), opiekuczo-leczniczych
(ok. 2000). Ponadto, ka s rozmieszczone bardzo nierwnomiernie, adefi-
cyty dotycz zarwno wojewdztw, jak ipowiatw wobrbie wojewdztw, co
lokalnie znacznie ogranicza dostpno leczenia stacjonarnego.
Kolejnym elementem ograniczajcym dostpno iefektywno lecznictwa
psychiatrycznego jest cakowity brak placwek oferujcych pomoc doran iin-
terwencj kryzysow dla osb zzaburzeniami psychicznymi. Centra interwencji
kryzysowej prowadzone przez samorzdy nie s placwkami lecznictwa. wiad-
cz pomoc psychologiczno-spoeczn iprawn dla osb wkryzysach yciowych
irodzinnych, co ma olbrzymie znaczenie dla profilaktyki zaburze psychicznych,
ale nie rozwizuje problemu dostpnoci wiadcze psychiatrycznych wkryzy-
sach zwizanym zzaburzeniami psychicznymi. Dostpno wiadcze ambula-
toryjnych i rodowiskowych dla osb z nagymi pogorszeniami stanu zdrowia
jest niewystarczajca take dlatego, e system rejestracji wporadniach zdrowia
psychicznego i zespoach leczenia rodowiskowego odpowiadajcy wymaga-
niom NFZ (monopolisty wzakresie finansowania tych wiadcze) nie daje mo-
liwoci realizowania kryzysowej interwencji rodowiskowej (wdomu, wporadni)
wprzypadkach nagych. wiadcze takich nie udziela rwnie system ratownic-
twa medycznego, ktrego rola wprzypadkach nagych problemw psychiatrycz-
nych ogranicza si aktualnie do dowiezienia chorego do izby przyj najblisze-
go szpitala lub oddziau psychiatrii. Zkoniecznoci, szpitalne psychiatryczne izby
przyj staj si miejscem udzielania doranej pomocy chorym zgaszajcym si
lub dowoonym. Nie maja one jednak do tego odpowiednich warunkw lokalo-
wych, kadrowych, ani waciwego finansowania. Zespoy psychiatrycznej inter-
107
RAPORT RPO
wencji kryzysowej mogyby by tworzone przy psychiatrycznych izbach przyj,

w stacjach pogotowia ratunkowego, w ramach nocnej pomocy lekarskiej lub
poradniach zdrowia psychicznego, ale powinny dysponowa moliwoci udzie-
lania efektywnej interwencji doranej wstanach naglcych, awuzasadnionych
przypadkach kierowania pacjenta do waciwych placwek leczenia caodo-
bowego, dziennego, ambulatoryjnego, rodowiskowego lub wsparcia psycho-
spoecznego. Niestety wskutek braku adekwatnych do zada warunkw organi-
zacyjnych ifinansowych, podjte prby tworzenia psychiatrycznych oddziaw
ratunkowych zostay odoone na czas bliej nieokrelony.
WPolsce brakuje zintegrowanego programu pomocy mieszkaniowej dla chorych
psychicznie. Program ten powinien obejmowa perspektywiczny plan rozwoju ifi-
nansowania rnych form chronionego zamieszkiwania, tworzonych wsystemie
ochrony zdrowia i systemie pomocy spoecznej. Oferta pomocy mieszkaniowej
powinna by odpowiednia do zrnicowanych potrzeb wynikajcych z rodzaju
dysfunkcji, sprawnoci iwieku chorych. Powinna ona obejmowa takie formy, jak
istniejce ju usugi specjalistyczne wdomu chorego, aponadto hostele terapeu-
tyczne w systemie suby zdrowia oraz terapeutyczne (przejciowe) i docelowe
(stae) mieszkania chronione wsystemie pomocy spoecznej. Program rozwoju po-
mocy mieszkaniowej powinien stanowi priorytet wobec kosztownego tworzenia
miejsc wduych instytucjach opieki dugoterminowej (ZOL iDPS). Instytucje opie-
ki dugoterminowej (ZOL, DPS) powinny by lokalizowane wrodowisku dotych-
czasowego ycia podopiecznych (ten sam powiat, gmina dzielnica) iulega mo-
dernizacji tak, by warunki ycia byy wnich maksymalnie zblione do warunkw
domowo-rodzinnych iumoliwiay podopiecznym udzia wyciu lokalnej spoecz-
noci, poprzez rnorodny kontakt ze rodowiskiem zewntrznym.
Brakuje rwnie placwek rehabilitacji ireadaptacji do zatrudnienia przysto-
sowanych do potrzeb osb chorujcych psychicznie. Istnieje potrzeba tworze-
nia Warsztatw Terapii Zajciowej, Zakadw Aktywizacji Zawodowej, Centrw
Integracji Spoecznej, miejsc pracy chronionej uwzgldniajcych specyfik
niepenosprawnoci zwizanej chorob psychiczn iwsppracujcych zpla-
cwkami lecznictwa psychiatrycznego zespoami leczenia rodowiskowego,
oddziaami rehabilitacyjnymi.
Trudnoci restrukturyzacji placwek ialokacji rodkw

Leczenie wsystemie placwek rodowiskowych zamiast wszpitalu jest bar-
dziej efektywne gdy szybciej imniejszym kosztem prowadzi do spoecznej re-
integracji chorego wjego dotychczasowym rodowisku ycia. WPolsce, mimo
dajcych si zauway zmian zmierzajcych w podanym kierunku, nadal
wstrukturze lecznictwa psychiatrycznego due szpitale psychiatryczne peni
108
dominujc rol konsumujc 70-80% budetu iutrwalajc nieefektywny mo-

del leczenie psychiatrycznego
Konsekwentna zmiana tej sytuacji wymaga daleko posunitych zmian infra-
struktury, organizacji placwek, atake zmiany kwalifikacji iform zatrudnienia
wduych szpitalach. Barier dla tych przeksztace s nie tylko niewystarczaj-
ce nakady finansowe na remonty, adaptacje itworzenie nowej infrastruktury,
szkolenia iprzekwalifikowanie kadry, tworzenie nowych placwek istanowisk
pracy wrodowisku. Istotn barier jest take bariera mentalna, psychologicz-
ny opr przed zmian, potrzeba zachowania dotychczasowego status quo nie
tylko po stronie pracownikw, lecz przede wszystkim osb zarzdzajcych
motywujca do ochrony partykularnych interesw szpitala, nie zawsze zbie-
nych zcelami NPOZP,.
Sytuacj pogarsza narastajcy oglnie deficyt kadr fachowych lecznictwa
psychiatrycznego.
Reforma systemu ksztacenia pielgniarek przyniosa pogbiajcy si nie-
dobr personelu pielgniarskiego wpsychiatrii, zwaszcza pielgniarek zwy-
ksztaceniem psychiatrycznym. Niedostateczna liczba miejsc specjalizacyjnych
wzakresie psychiatrii iodpyw specjalistw do lepiej patnej pracy wkrajach
Unii Europejskiej powoduj pogbiajcy si niedobr kadry lekarskiej wpsy-
chiatrii. Wieloletnie zaniedbania wzakresie ksztacenia specjalistw psychiatrii
dziecicej doprowadziy do drastycznego deficytu, podobnie jak zaniedbania
wzakresie ksztacenia specjalistw zzakresu psychologii klinicznej.
Wmodelu ksztacenia podyplomowego pielgniarek psychologw ilekarzy nadal
nie uwzgldnia si wwystarczajcy sposb przygotowania do pracy wpsychiatrii
rodowiskowej. Koncepcja roli zawodowej iszkolenia terapeutw rodowiskowych
ispecjalistw terapii rodowiskowej ktrzy mogliby peni kluczow rol wpsy-
chiatrycznej opiece rodowiskowej nie zostaa do koca sprecyzowana iuzgod-
niona pomidzy decydentem polityki zdrowotnej (Ministrem Zdrowia) apatnikiem
(NFZ). Szkolenia nie s realizowane, asposb kontraktowania przez NFZ nie zawiera
takiej wyceny wiadczenia terapeuty rodowiskowego ( jest nisza ni wycena punk-
tacja wiadcze pielgniarki czy psychologa), ktra motywowaaby do zdobywania
kompetencji iuprawnie terapeuty rodowiskowego przez inne grupy zawodowe.
Brak integracji wiadcze

Istotna barier dla efektywnoci idystrybucji wiadcze medycznych ipsy-
chospoecznych dla osb zzaburzeniami psychicznymi jest brak funkcjonalnej
integracji wiadcze medycznych ipsychospoecznych udzielanych przez rne
podmioty isystemy wlokalnej spoecznoci. Dla przykadu, cigo wiadcze
przy przejciu z lecznictwa do pomocy spoecznej napotyka na utrudnienie
109
RAPORT RPO
zwizane z podejmowaniem decyzji administracyjnej o wiadczeniu specja-

listycznych usug opiekuczych lub rodowiskowego domu samopomocy.
Procedura administracyjna wydua si niekiedy na wiele dni, podczas gdy
w najtrudniejszym dla pacjenta okresie bezporednio po wyjciu ze szpitala,
jest on pozbawiony oparcia, co moe skutkowa pogorszeniem stanu zdrowia.
W przypadku pacjentw pozbawionych osb bliskich i opiekunw naleao-
by zapewni moliwo wszczynania administracyjnej procedury przydziau
wiadcze ju wtrakcie hospitalizacji.
Podobnie kolejki przyj do oddziau dziennego, poradni zdrowia psychiczne-
go lub zespou leczenia rodowiskowego przerywaj niekiedy cigo opieki lecz-
nictwa psychiatrycznego nad pacjentem wypisywanym z oddziau szpitalnego.
Rozwizaniem sprzyjajcym cigoci wiadcze wobrbie lecznictwa byyby cen-
tra zdrowia psychicznego, oferujce leczenie kompleksowe, cige idostosowane
do aktualnie definiowanych potrzeb pacjenta. Niestety sprawdzona wwiecie rola
takich centrw nie znajduje jak dotd niezbdnego odzwierciedlenia wpolityce
zdrowotnej resortu zdrowia ani zasadach finansowaniu wiadcze przez Narodo-
wy Fundusz Zdrowia. Naleaoby jednak pamita, e centra zdrowia psychiczne-
go jako placwki lecznictwa pozostan mniej skuteczne, jeli nie zostan wypra-
cowane zasady staej wsppracy zplacwkami wiadczcymi oparcie spoeczne
iaktywizujcymi pacjentw wychodzcych zkryzysw zdrowotnych.
Kolejnym problemem jest brak synchronizacji wiadcze midzy systemem
ratownictwa medycznego a moliwociami oddziaw szpitalnych. W wielu
przypadkach rejony dowozu chorych przez ratownictwo medyczne nie od-
powiadaj moliwociom przyjcia pacjentw do poszczeglnych oddzia-
w. Wsytuacji braku wolnych ek powoduje to gromadzenie si pacjentw
wniedostosowanej do tego celu izbie przyj szpitala woczekiwaniu na prze-
wz do innego szpitala.
Brak informacji
Zachodzi potrzeba opracowania informatorw obejmujcych opis dzia-
alnoci idane kontaktowe do dziaajcych na danym terenie (miasta, gminy
powiatu) placwek suby zdrowia, pomocy spoecznej iprowadzonych przez
inne podmioty. Informatory te uatwiyby pacjentom odnalezienie placwek
idotarcie do nich awiadczeniodawcom kierowanie pacjentw do placwek
odpowiednich dla nich wdanym etapie chorowania izdrowienia.
Pimiennictwo
1. MZ, Ministerstwo Zdrowia (2013). Informacja o realizacji dziaa wynikajcych z Narodowego
Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w2011 roku (2013). Warszawa: Druk sejmowy nr 1614.
110
4.4. Dobre praktyki

4.4.1. Krakw: Stowarzyszenie Otwrzcie drzwi
Barbara Bana
Stowarzyszenie Otwrzcie Drzwi, Krakw
Stowarzyszenie Otwrzcie Drzwi jest elementem psychiatrii rodowiskowej

wyrosej zidei profesora Antoniego Kpiskiego, ktry opierajc swoj aksjolo-
gi na chrzecijaskim systemie wartoci, zmieni radykalnie podejcie do cho-
rego traktujc go holistycznie ipodmiotowo. Wtakim klimacie moliwe byo
powstanie naszej organizacji, ktra skupia osoby z dowiadczeniem kryzysu
psychicznego, a czonkami wspierajcymi i honorowymi mog by ci, ktrzy
wydatnie popieraj j materialnie lub s szczeglnie zasueni wrealizacji ide-
aw Stowarzyszenia. Oglne cele Stowarzyszenia to:
wzajemna samopomoc,
dziaalno przeciw stygmatyzacji osb chorych psychicznie poprzez ini-
cjowanie iudzia wprogramach radiowych itelewizyjnych oraz wprasie,
zmierzajca do podniesienia poziomu wiedzy izrozumienia problematyki
zwizanej zzaburzeniami psychicznymi,
wsppraca zrnymi organizacjami krajowymi izagranicznymi ukierun-
kowana na tworzenie miejsc pracy, pozyskiwanie mieszka, organizowa-
nie form wypoczynku i wsprealizowanie dziaa przeciw wykluczeniu
spoecznemu,
dziaalno edukacyjna w rodowisku pacjentw, ich rodzin, wspoecz-
nociach lokalnych iszerszych, krajowych izagranicznych,
ochrona praw igodnoci osb cierpicych na schorzenia psychiczne.
Stowarzyszenie ukonstytuowao si wrd osb tworzcych grup wsparcia,
spotykajcych si przy oddziale dziennym na Placu Sikorskiego wKrakowie. Po
zarejestrowaniu w 2003 roku i uzyskaniu osobowoci prawnej czonkowie za-
czli rozszerza edukacj prowadzon ju wczeniej od lat pocztkowo wrd
studentw. Wkrtkim czasie wczajc si wprogram Schizofrenia Otwrzcie
Drzwi objlimy ni rwnie lekarzy, pielgniarki, ksiy iklerykw, pracodaw-
cw, nauczycieli, dziennikarzy iurzdnikw pastwowych. Wostatnich latach do
prowadzenia dziaalnoci statutowej wykorzystujemy granty, pisane przez nasz
111
RAPORT RPO
koleank wsplnie zedukatorami ze Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju Psychia-

trii iOpieki rodowiskowej (SRP). Od 2008 roku zrealizowalimy 10 grantw edu-
kacyjnych dla Krakowa, Maopolski idla poudniowych regionw Polski.
Pierwszy grant Przez edukacj do akceptacji, ktry mia na celu upowszech-
nianie idei przedsibiorczoci spoecznej, przeamywanie stereotypw na temat
moliwoci pracy osb chorujcych psychicznie, przeciwdziaanie dyskryminacji
na rynku pracy sta si mottem dla wsplnego projektu realizowanego na rne
sposoby zSRP. Staralimy si ocoraz lepsze przygotowanie do roli edukatorw
iwtym celu zrealizowalimy projekt Jak uczy innych onas. Na wewntrznych
szkoleniach dyskusyjno-warsztatowych rozmawialimy o trudnych pytaniach
igranicach wedukacji, oautoprezentacji, mowie niewerbalnej iposzerzaniu re-
fleksji nad wasn histori chorowania izdrowienia, prowadzilimy trening umie-
jtnoci interpersonalnych. Dziki kolejnym projektom nasza edukacja obja
makroregion poudniowo-wschodni iwprojekcie ,,Trzeba da wiadectwo. Zdro-
wienie iumacnianie osb chorujcych psychicznie promowalimy zdrowie psy-
chiczne rozumiane jako orientacj, wktrej ycie peni ycia, czerpanie zjego
bogactwa irnorodnoci jest moliwe pomimo dowiadczenia choroby. Upo-
wszechnialimy idee ,,zdrowienia(recovery) i,,umacniania (empowerment) pro-
wadzce do wyrwnania szans normalnego funkcjonowania wspoeczestwie
poprzez uzyskanie wiedzy otym jak wychodzi zchoroby, jak sobie radzi zjej
objawami, jak egzystowa ikorzysta zycia pomimo niej. Ostatnim projektem
jest ,,Wzmacnianie aktywnoci obywatelskiej iwiadomoci wobszarze psychia-
trii. Gwnym celem projektu jest poszerzenie wiedzy na temat rzeczywistych
potrzeb osb chorujcych psychicznie, ich praw, obowizkw, moliwoci sa-
mych chorujcych iwich otoczeniu oraz wrodowiskach terapeutycznych. Ana-
lizujc nasz aktywno moemy stwierdzi, e bylimy prekursorami polskiego
programu EX-IN, ktry realizowany jest rwnolegle wEuropie izaczyna budzi
zainteresowanie wniektrych miastach Polski.
Corocznie jestemy wsporganizatorami Dnia Solidarnoci zOsobami Cho-
rujcymi Psychicznie, Forum Psychiatrii rodowiskowej Beneficjentw, Rodzin
iProfesjonalistw imamy przedstawicieli wMaopolskiej Filii Sekcji Naukowej
Psychiatrii rodowiskowej i Rehabilitacji. We wsppracy z rodzinami i profe-
sjonalistami wczamy si w kampanie spoeczne na rzecz realizacji Narodo-
wego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Coraz czciej wystpujemy
w mediach w radiu i telewizji, udzielamy wywiadw prasowych, bierzemy
udzia wkrakowskich inicjatywach kulturalnych. Razem zinnymi podmiotami
psychiatrii rodowiskowej wtapiamy si wstruktury miasta. Stowarzyszenie we
wsppracy zSRP prowadzi dziaalno wydawnicz. Naszym organem praso-
wym jest Czasopismo rodowisk Dziaajcych na Rzecz Osb Chorujcych Psy-
112
chicznie DLA NAS. Publikuj wnim beneficjenci iprofesjonalici. Mieszana Re-

dakcja spotyka si systematycznie co tydzie, pracujc nad ostatecznym kszta-
tem pisma, korzystajc zmateriaw, ktre spywaj do nas zcaej Polski. ,,Dla
Nas rozprowadzane jest nieodpatnie, akolporta wie si najczciej zkon-
ferencjami, sympozjami, spotkaniami dotyczcymi psychiatrii, gdzie uczestnicy
zabieraj nasze wydawnictwo, by wykorzysta je w poszerzajcym si krgu
odbiorcw. Spektrum dziaa stowarzyszenia jest bardzo szerokie i coroczne
sprawozdanie merytoryczne zawiera kilkanacie stron.
Wrealizowaniu celw statutowych pomaga nam cisa wsppraca ze Stowa-
rzyszeniem na Rzecz Rozwoju Psychiatrii iOpieki rodowiskowej. Obok opisanych
powyej wsplnych projektw (czasopismo, granty, Forum rodowiskowe, Dni
Solidarnoci) dowiadczamy wsparcia, korzystamy zbazy lokalowej imaterialnej,
dziki sponsoringowi moemy uczestniczy wrnorodnych wydarzeniach np.
sympozjach krajowych i zagranicznych. Prowadzimy te w bliskiej wsppracy
wymian dowiadcze zorganizacjami zFrancji, Anglii iNiemiec wyjedajc za
granic igoszczc unas ich przedstawicieli. W2013 roku podpisalimy umow
owsppracy zanalogicznym do naszego, stowarzyszeniem zBielefeld wNiem-
czech. To jest cz naszej szerszej wsppracy nie tylko zSRP, ale poprzez ich sie
kontaktw zPolsko-Niemieckim Towarzystwem Zdrowia Psychicznego. Naszym
partnerem jest take Stowarzyszenie Rodzin Zdrowie Psychiczne, ktre m.in.
umoliwia zatrudnienie kilku czonkom naszej grupy, finansuje wypoczynek
idziaa znami wtrialogu: pacjenci rodzice terapeuci.
W realizacji celw edukacyjnych pomocne okazay si czste szkolenia
wrnych rodowiskach, co pozwalao na szybkie nabywanie nowych umie-
jtnoci ikompetencji. Zrnicowanie kierunkw wyksztacenia czonkw Sto-
warzyszenia Otwrzcie Drzwi i ich odmienne sytuacje yciowe, sprzyjaj kie-
rowaniu odpowiednich osb na spotkania edukacyjne o okrelonym profilu.
Krakw to miasto owielu uczelniach wyszych, co uatwiao nam docieranie
do studentw i ksztatowanie u przyszych elit intelektualnych afirmujcych
postaw wobec osb chorujcych psychicznie. Na nasze zebrania, po wczeniej-
szych uzgodnieniach, czsto przychodzili studenci, ktrzy pisali oStowarzysze-
niu ,,Otwrzcie Drzwi wswoich pracach dyplomowych.
To, co wjednym przypadku jest pomocne moe by jednak itrudnoci. cise
powizanie ze Stowarzyszeniem na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki rodowi-
skowej powoduje nasz du zaleno od tej organizacji. Brak wasnych rodkw
finansowych, pula uzyskiwana ze skadek jest symboliczna, stawia nas wpozycji
,,ubogiego krewnego. Stowarzyszenie Otwrzcie Drzwi skupia tylko 20 osb. Ta
stosunkowo niewielka liczba powoduje ograniczenie liczby podejmowanych dzia-
a. To, e upowszechnienie dziaalnoci Stowarzyszenia przynosi korzyci odczu-
113
RAPORT RPO
wamy od lat, gdy na nasze spotkania przyjedaj osoby zrnych miast, by inspi-
rowa si ipowiela nasze rozwizania oraz sposoby dziaania.
strona internetowa: http://www.otworzciedrzwi.org/

kontakt: stotworzciedrzwi@wp.pl
4.4.2. Wrocaw: Fundacja Polski Instytut Otwartego Dialogu
Regina Bisikiewicz
Fundacja Polski Instytut Otwartego Dialogu, Wrocaw
Fundacja, bdc inicjatyw wrocawskich rodzin, dziaa wobszarze psychia-

trii od 2011 roku.
Naszym celem jest, aby kada osoba dowiadczajca trudnoci wzakresie
zdrowia psychicznego miaa szans na wyzdrowienie. Aby to byo moliwe, do-
tychczasowy system opieki zdrowotnej, ukierunkowany na proces chorowania,
oparty na hospitalizacji, izolacji, stygmatyzacji, traumie ilku przed przyszo-
ci, powinien by zastpiony nowym podejciem, ukierunkowanym na proces
zdrowienia. Woparciu owspprac zwieloma orodkami europejskimi iame-
rykaskimi, pragniemy stworzy we Wrocawiu ina Dolnym lsku rodowisko,
w ktrym ludzie z zaburzeniami psychicznymi przy wsparciu profesjonali-
stw, rodzin isieci spoecznej, bd mogli:
umacnia nadziej, e wyzdrowienie jest moliwe,
nabiera motywacji do zdrowienia poprzez wykorzystanie wasnych zasobw,
podejmowa wane role spoeczne, wtym suc swoim dowiadczeniem
innym,
mie dugoterminowe wsparcie wprocesie zdrowienia ibudowania relacji
spoecznych,
wsytuacjach kryzysowych podejmowa efektywne leczenie zudziaem ro-
dziny isieci spoecznej,
ajeli potrzeba korzysta zmaych placwek leczenia stacjonarnego (pen-
sjonaty kryzysowe).
114
Dziaania iosignicia
Dziki ogromnej motywacji wielu ludzi, determinacji rodzin, otwarciu si na
dowiadczenia orodkw wPolsce iza granic, dobrej wsppracy zlokalnymi
wadzami oraz przekonaniu, e zdoamy zintegrowa rne rodowiska wok
wsplnego celu, podjlimy nastpujce dziaania:
1. Wzorujc si na rodowisku krakowskim, zorganizowalimy we Wroca-
wiu, we wsppracy zKonsultantem Wojewdzkim, IForum Psychiatrii rodo-
wiskowej Obudmy nadziej! (X/2011), ktre zapocztkowao wspprac profe-
sjonalistw, osb zdowiadczeniem choroby iich rodzin. Konferencja zgroma-
dzia a 300 osb. Jednym zgoci Forum bya Norweka Arnhild Lauveng, ktra
poprzez wasne wiadectwo wyzdrowienia staa si znakiem nadziei nie tylko dla
pacjentw iich rodzin, ale te dla lekarzy iterapeutw. Od czasu Forum spotyka-
my si co miesic wramach seminarium Rozmawiajmy ozdrowieniu.
2. Wkolejnym roku wsporganizowalimy II Forum Psychiatrii rodowi-
skowej Potga rodziny (X/2012). Konferencja ta otworzya nam nowe horyzon-
ty m.in. dziki poznaniu dowiadcze psychiatrw ipsychoterapeutw fiskich
(prof. Jaakko Seikkula), ktrzy od trzydziestu lat rozwijaj podejcie do leczenia
psychoz nazwane Otwarty Dialog, skoncentrowane na rodzinie, zakadajce
szybk interwencj we wczesnej fazie kryzysu, dostosowanie leczenia do in-
dywidualnych potrzeb pacjenta ijego rodziny oraz postrzeganie leczenia jako
procesu wykorzystujcego rne metody terapeutyczne. Jak pokazuj bada-
nia, efektem takiego sposobu leczenia jest znacznie szybszy powrt do zdrowia
(nawroty jedynie u24% pacjentw wporwnaniu do 71% wgrupie leczonej
tradycyjnie) ido penego zatrudnienia (81% wporwnaniu do 43%). Wcigu 5
lat a 86% pacjentw wrcio do poprzedniej aktywnoci, podejmujc wane
role spoeczne [Seikkula iwsp., 2006, Seikkula, 2013).
3. Majc przekonanie, e warto korzysta z dowiadcze midzynarodo-
wych, podjlimy w2012 roku wspprac zPINEL gGmbH, niemieck organi-
zacj zsiedzib wBerlinie, ktra od 40 lat towarzyszy tysicom ludzi wprocesie
zdrowienia, budzenia aktywnoci spoecznej m.in. poprzez prac oraz wzmac-
niania relacji zrodzin isieci spoeczn. Jednym zrezultatw nawizanej wsp-
pracy by udzia trzech wrocawskich terapeutw wkursie Otwarty Dialog.
4. Jako osoby ywotnie zainteresowane przeniesieniem na grunt wrocaw-
ski, a nawet polski skutecznych rozwiza dajcych szans na wyzdrowienie
zzaburze psychicznych, zainicjowalimy dwuletni projekt europejski (2013
2015) na rzecz wymiany dowiadcze dotyczcych podejcia Otwarty Dialog
pomidzy dziesicioma instytucjami opieki psychiatrycznej z szeciu krajw:
Finlandia, Norwegia, Dania, Niemcy, Austria iPolska. Projekt jest finansowany
przez Program Partnerski LEONARDO Uczenie si przez cae ycie. Fundacja
115
RAPORT RPO
jest koordynatorem projektu. Projekt obejmuje m.in. udzia wmidzynarodo-

wych konferencjach, wizyty partnerskie, wsplny program badawczy, organi-
zowanie programw edukacyjnych i stay rozwj profesjonalistw. Obecnie
prowadzone s wPolsce dwa roczne kursy Otwarty Dialog irozwj sieci spoecz-
nych wsytuacji kryzysu psychicznego Wrocaw iWarszawa, cznie dla 54 osb.
5. Wsppraca zpartnerami niemieckimi otworzya nam moliwo wczenia
si wwieloletni projekt europejski EX-IN (ExperiencedInvolvement), skierowany do
osb zdowiadczeniem zaburze psychicznych. Osoby te zwane ekspertami
poprzez dowiadczenie, uczestniczc w rocznym programie edukacyjno-roz-
wojowym, buduj kompetencje zawodowe przygotowujc si do roli partnerw
wpracy podmiotw opieki psychiatrycznej, wtym zespow edukacyjnych itera-
peutycznych [Utschakowski J, van Haaster]. Projekt jest wspfinansowany przez
Urzd Miasta Wrocawia. Wpierwszej edycji uczestniczy 20 osb.
6. Najnowsza inicjatywa fundacji to otwarcie Studium Psychiki Czowie-
ka we wsppracy zCentrum Metody Waldemara Krynickiego [2009], ktrego
celem jest powszechna edukacja spoeczestwa suca zrozumieniu psychiki
czowieka, istoty cierpienia psychicznego, profilaktyce powstawania zaburze
psychicznych ibudowaniu umiejtnoci pomocy sobie iinnym.
Podsumowanie
Obecno fundacji wrodowisku midzynarodowym daa nam moliwo
zapoznania si ze zmianami dokonywanymi woglnie pojtym systemie psy-
chiatrii wwielu krajach Europy iwUSA, tj.:
ukierunkowanie si na proces zdrowienia, anie chorowania,
odchodzenie od hospitalizacji na rzecz pracy zpacjentem wjego rodo-
wisku,
efektywne wykorzystanie dostpnych rodkw finansowych,
nadanie priorytetowej roli psychoterapii, adrugorzdnej farmakoterapii,
wczenie ekspertw poprzez dowiadczenie jako partnerw dla lekarzy,
terapeutw iinnych pracownikw instytucji psychiatrycznych,
powszechna edukacja spoeczestwa w zakresie zrozumienia psychiki
czowieka.
Projekty europejskie otworzyy nam nowe horyzonty, day dostp do do-

brych praktyk irozwiza, ktre s pilnie potrzebne wPolsce. Na szczegln
uwag zasuguje podejcie Otwarty Dialog, ktre wydaje si brakujcym
ogniwem we wdraaniu NPOZP.
Dziki podjtym dziaaniom poznalimy ludzi z pasj, penych entuzjazmu
i energii, towarzyszy zdrowienia, przywracajcych nadziej i wiar, pomocnych
116
wodbudowaniu zerwanych relacji ipodjciu wanych rl spoecznych. Ludzi, dziki

ktrym nasze pragnienia staj si rzeczywistoci. Zapraszamy do wsppracy!
strona internetowa: www.otwartydialog.pl

kontakt: regina.bisikiewicz@otwartydialog.pl
Organizacja Poytku Publicznego KRS 0000251022
4.4.3. Krakw: dziaania promocyjne wrodowisku akademickim
Maria Augustyniak
Midzyuczelnianie Centrum Wsparcia Psychologicznego
Hubert Kaszyski
Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagielloskiego
Marek wierad
Biuro ds. Osb Niepenosprawnych Uniwersytetu Ekonomicznego
W 2009 roku na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie, w Biurze ds.

Osb Niepenosprawnych, powstao Midzyuczelniane Centrum Wsparcia
Psychologicznego (MCWP) projekt pomocy psychologicznej dla studentw
zniepenosprawnoci. Projekt ten umoliwia wspprac wzakresie dziaa
na rzecz ochrony oraz promocji zdrowia psychicznego midzy Biurami ds.
Osb Niepenosprawnych (BON) piciu krakowskich uczelni: Akademii Grni-
czo-Hutniczej, Politechniki Krakowskiej, wspomnianego Uniwersytetu Ekono-
micznego, Uniwersytetu Pedagogicznego oraz Uniwersytetu Papieskiego Jana
Pawa II. Funkcj koordynatora merytorycznego MCWP peni Maria Augusty-
niak psycholog UEK.
Oferta MCWP obejmuje indywidualne konsultacje zpsychologiem, regularn
pomoc psychologiczn (nakierowan na podnoszenie osobistych kompetencji
sprzyjajcych efektywnemu studiowaniu), warsztaty rozwoju osobistego oraz
szkolenia. Od pocztku oferta ta kierowana bya zarwno do studentw, jak rw-
117
RAPORT RPO
nie do pracownikw uczelni, wprzekonaniu, i oddziaywanie na rodowisko

akademickie jest nieodzownym elementem proponowanego wsparcia.
Szkolenia organizowane na krakowskich uczelniach mona uzna za inicja-
tyw wyjtkow wskali kraju. MCWP realizuje obecnie dwa cykle szkoleniowe.
Pierwszy, Uczelnia wobec studentw chorujcych psychicznie przeznaczony dla
pracownikw naukowo-dydaktycznych oraz administracyjnych uczelni prowa-
dzony od 2010 roku oraz drugi, Zdrowie achoroba psychiczna dla studentw
zainicjowany dwa lata pniej. Na kady ztych cyklw skadaj si trzy lub czte-
ry spotkania. Obejmuj one niezbdne wprowadzenie do problematyki zdro-
wia psychicznego, jak rwnie osobne spotkania przybliajce uczestnikom
poszczeglne rodzaje zaburze lub chorb psychicznych zaburzenia nastro-
ju (depresji), zaburzenia nerwicowe (lkowo-depresyjne) oraz schizofreni
(psychoz). Tematyka spotka dotyczy specyfiki przeywanych trudnoci psy-
chicznych, moliwoci godzenia leczenia psychiatrycznego zwymogami ycia
akademickiego, dowiadczanej dyskryminacji ze strony pracownikw uczelni
oraz innych studentw, atake metod wspierania studentw chorujcych psy-
chicznie25. Zdarza si, e z uwagi na zapotrzebowanie ze strony uczestnikw
organizowane jest czwarte spotkanie warsztatowe.
Wjaki sposb mwi ochorobie psychicznej wrodowisku uczelni? Celem
organizowanych szkole jest przyblienie pracownikom uczelni i studentom
specyficznej sytuacji studentw chorujcych psychicznie. Nieocenion warto-
ci dodan kadego ze spotka jest fakt wspprowadzenia go przez osob,
ktrej dane zaburzenie osobicie dotyczy, ktra opisuje swoje dowiadczenie,
take wkontekcie studiowania. Jedna zosb biorcych udzia wszkoleniu tak
relacjonowaa swoje wraenia: Na pocztku pani Awydawaa mi si dziwna, ale
pod koniec uwaaam ju, e to ona bya skarbem tego spotkania. Jej historia
poruszyaby umarego, cho waciwie mona byo niejako domniemywa co mo-
ga przey zwaszcza na uczelni. Jej historia wietnie pokazaa jakie problemy
maj tego typu studenci. Uczestnicy szkole zyskuj zatem nie tylko teoretyczn
wiedz, ale rwnie bardziej caociowe rozumienie choroby. Moliwo wysu-
chania relacji, dowiadcze, opinii isugestii osb, ktre choroway psychicznie
lub cierpiay na tzw. wsplne zaburzenia psychiczne bez wtpienia stanowi
owyjtkowoci tego projektu szkoleniowego. Pocztkowo projekt MCWP by
25
Zob. [1] doniesienia ze szkole opracowali Maria Augustyniak psycholog, autorka inicjatywy
szkoleniowej, oraz Marek wierad zwizani zBON Uniwersytetu Ekonomicznego. Problem ten jest
tematem studenckiego reportau z 2012 roku Zwyczajni ludzie realizacja: Agnieszka Niedojad,
Przystanek Student, Studencka Telewizja Internetowa, http://www.przystanekstudent.pl/filmy/207
[dostp: 14.02.2013].
118
realizowany we wsppracy ze Stowarzyszeniem Otwrzcie Drzwi. Obecnie

szkolenia prowadzone s przy wsppracy ze Stowarzyszeniem Instytut Terapii
i Edukacji Spoecznej (ITiES). Uczenie poprzez dowiadczenie emocjonalne jest
wan ide izarazem formu edukacyjnej dziaalnoci ITiES. Jego istot jest:
moliwo emocjonalnego spotykania ze sob osb o zblionych statusach
spoecznych, stworzenie kameralnych warunkw dialogu, wzbudzenie wrd
uczestnikw atmosfery zaufania, wsppracy oraz wsplnego celu, jakim jest
troska o zdrowie psychiczne [Kaszyski, 2013]. Szkolenia prowadzi socjolog,
pracownik socjalny, od 20 lat zwizany zawodowo ispoecznie zosobami cho-
rujcymi psychicznie.
Do tej pory wramach MCWP na kilku krakowskich uczelniach odbyo si 14
spotka szkoleniowych dla pracownikw, wktrych wzio udzia 263 uczest-
nikw, oraz 7 spotka dla studentw, ktre zgromadziy cznie 109 osb. Due
zainteresowanie szkoleniem oraz prowadzone regularnie badania ewaluacyjne
pokazuj, e podejmowanie problematyki zdrowia psychicznego w rodowi-
sku uczelni jest zdecydowanie potrzebne.
Naley podkreli, i projekt szkoleniowy prowadzony na Uniwersytecie
Ekonomicznym jest przykadem wprowadzenia wycie gwnej rekomenda-
cji raportu opublikowanego przez TheOrganisation for Economic Co-operation
and Development [OECD, 2012], ktra odnosi si do wdraania metod promocji
zdrowia psychicznego ukierunkowanych na problemy radzenia sobie zkonse-
kwencjami zaburze o umiarkowanym nasileniu. Ponadto, strategicznym ce-
lem dziaa prowadzonych przez MCWP jest wypracowanie takiego modelu
wsparcia, ktry wistotny sposb bdzie zwiksza szans studentw zzabu-
rzeniami psychicznymi na uzyskanie dyplomu uczelni wyszej, atym samym
na znalezienie i utrzymanie pracy zarobkowej jako fundamentalnej wartoci
konstytuujcej nasze zdrowie psychiczne.
strona internetowa: http://bon.uek.krakow.pl

kontakt: bon@uek.krakow.pl
119
RAPORT RPO
4.4.4. Krakw: Inicjatywy Cogito
Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Psychiatrii iOpieki rodowiskowej,
Stowarzyszenie Rodzin Zdrowie Psychiczne, Krakw
Praca jest jednym z wanych wyznacznikw w procesie

zdrowienia osoby chorujcej psychicznie umoliwia pene
uczestnictwo wyciu spoecznym, bardzo czsto okrela sta-
tus i rol spoeczn jednostki. Umoliwienie osobie choruj-
cej psychicznie podjcia pracy w miejscu dostosowanym do
moliwoci i indywidualnych ogranicze spowodowanych
chorob psychiczn, stanowi poczenie funkcji zawodowej
zterapeutyczn. Przykadem takich miejsc pracy s inicjatywy
organizowane wKrakowie przez dwie organizacje pozarzdowe: Stowarzysze-
nie Na Rzecz Rozwoju Psychiatrii iOpieki rodowiskowej oraz Stowarzyszenie
Rodzin Zdrowie Psychiczne.
Od 2003 roku na krakowskim rynku turystycznym dziaa zakad aktywnoci

zawodowej UPana Cogito Pensjonat iRestauracja prowadzony przez Stowa-
rzyszenie Rodzin Zdrowie Psychiczne, ktry zatrudnia 24osoby niepenospraw-
ne po kryzysach psychicznych. To elegancki, profesjonalnie zarzdzany pen-
sjonat, apracownicy oceniani s przez goci przez pryzmat jakoci oferowanej
usugi. Pensjonat posiada standard trzygwiazdkowy, oferuje gociom 14 pokoi,
wobiekcie dziaa restauracja serwujca dania kuchni polskiej, wktrej organi-
zowane s przyjcia okolicznociowe. W ofercie Pensjonatu jest take obsuga
120
szkole iwizyt studyjnych. Osoby po kryzysach psychicznych pracuj wPensjo-

nacie jako recepcjonici, kelnerzy, pokojowe, pomoce kuchenne, ogrodnicy oraz
wksigowoci. Wymiar czasu pracy wynosi od 0,55 etatu do 0,8 etatu ijest do-
bierany woparciu oindywidualne moliwoci kadej osoby niepenosprawnej.
Pensjonat UPana Cogito jest nie tylko miejscem pracy, ale take miejscem,
gdzie uzyskuj wsparcie i pomoc w trudnych momentach yciowych. Kady
pracownik niepenosprawny ma opracowany indywidualny program rehabili-
tacji, ma moliwo podnoszenia swoich kompetencji iwyksztacenia, udziau
wszkoleniach, doradztwie zawodowym, korzystaniu zzaj rehabilitacyjnych
wtrakcie przerw wpracy np.muzykoterapii, masau relaksacyjnym, fototerapii
czy psychoterapii podtrzymujcej. S to bardzo wane elementy wpywajce
na indywidualne zasoby radzenia sobie zchorob oraz na jako wykonywanej
przez osoby niepenosprawne pracy.
Od 2005 roku dziaa Laboratorium Cogito Spka zo.o., ktra zostaa utwo-
rzona przez Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Psychiatrii iOpieki rodowisko-
wej. Spka zatrudnia 12osb niepenosprawnych chorujcych psychicznie. Pro-
wadzi dziaalno hotelarsk, gastronomiczn ikateringow, organizuje szkole-
nia ikonferencje. Wokresie od maja 2010roku do wrzenia 2013 roku rozszerzya
dziaalno omiejsce wwynajmowanym od Wojewody Maopolskiego Orodku
Zielony D w Krakowie, ktre to miejsce przywrcia do wietnoci nakadem
pracy osb niepenosprawnych, funduszom wasnym isponsorw. Zniezrozu-
miaych powodw, pomimo oglnopolskich protestw wielu rodowisk zwi-
zanych zpsychiatr, ekonomi spoeczn, edukacj, polityk, klientw irodzin
osb chorujcych psychicznie, kolejny Wojewoda nie przeduy umowy najmu
121
RAPORT RPO
dla Laboratorium Cogito (www.facebook.com/RatujemyZielonyDol). Przej war-

to inwestycji poczynionych wobiekcie, narazi osoby chorujce psychicznie na
grob utraty pracy idecyzj swoj powanie zaama kondycj finansow firmy
spoecznej, za obiekt odda wnajem innej organizacji. Dziaalno cateringowa
od stycznia 2014 roku zostanie wznowiona wnowym miejscu.
Od 2010 roku dziaalno gospodarcz prowadzi take Stowarzyszenie Na
Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki rodowiskowej zatrudniajc osoby choru-
jce psychicznie. Praca daje osobom niepenosprawnym poczucie wartoci,
poczucie bycia potrzebnym, penienia funkcji cenionych przez drugiego czo-
wieka niezbdnych dla gocia/klienta, skadajcych si na jako oferowanej
usugi. Fakt, e oczekiwania gocia co do jakoci obsugi ipoczucia bezpiecze-
stwa jest w stanie spenia osoba chorujca psychicznie, daje pracownikom
niepenosprawnym du satysfakcj, poczucie siy i przeamuje stereotypy
spoeczne. Praca daje osobie niepenosprawnej poczucie niezalenoci imoli-
wo rozwoju. Taki bliski, profesjonalny kontakt pokonuje bariery iuprzedzenia
spoeczne, to najlepszy, naturalny sposb edukacji.
Podjcie przez osob chorujc psychicznie roli zawodowej, zwizane jest
zpowierzeniem jej odpowiedzialnoci wynikajcej ze stanowiska pracy lub zada-
nia, co sprawia, e zmienia si kontekst rzeczywistoci ikontekst relacji zotocze-
niem. Elementy te sprawiaj, e cechy niezbdne przy wykonywaniu pracy wpy-
waj pozytywnie na funkcjonowanie spoeczne, na budowanie relacji, ksztato-
wanie zachowa ireakcji mieszczcych si wuznanych spoecznie normach.
Wprzypadku osoby chorujcej psychicznie trudno jest rozdzieli tylko tera-
peutyczne elementy pracy od jej wymiaru gospodarczego. Dlatego te wszyst-
ko, co wzmacnia osob chorujc psychicznie moe by uznane ze terapeu-
tyczne. Pracownik niepenosprawny powinien odczuwa, e jest traktowany
jak partner wpracy, anie jak podmiot terapii, czy pacjent. To, co niesie walor te-
rapeutyczny jest czsto niezauwaalne, ukryte wrelacji, przemycone wdobo-
rze sw, gestw, reakcji iwiziach miedzy wsppracownikami iprzeoonymi.
Przedsiwzicia Cogito wKrakowie prowadzone s przez organizacje pozarz-
dowe, ktrych statutowym zadaniem jest wspieranie osb chorujcych psychicz-
nie, ich aktywizacja spoeczna ipomoc wcodziennym yciu irozwoju. Ich celem
nadrzdnym jest zachowanie stabilnych miejsc pracy dla osb chorujcych psy-
chicznie woparciu oprzedsiwzicia funkcjonujce przez wiele lat. Wprzeciwie-
stwie do niebezpieczestw, jakie niesie wolny rynek nastawiony wycznie na zysk,
Stowarzyszenia maj zagwarantowa zrwnowaenie celu spoecznego zgospo-
darczym, zabezpieczajc swoim majtkiem iwizerunkiem spenianie tych celw.
Tworzenie miejsc pracy dla osb chorujcych psychicznie woparciu orynko-
w konkurencj, na tzw. wolnym rynku pracy jest bardzo trudne, gdy wyma-
122
ga pozyskania wiadomych partnerw po stronie pracodawcw, oferujcych

realne wsparcie podczas wykonywania pracy. Osoby niepenosprawne czuj
si wwczas bezpieczniej, atwiej jest im podejmowa ryzyko zmiany pracy.
S wwczas spokojniejsi o moliwo powrotu do pracy w sytuacji nawrotu
choroby, spokojniejsi, bo pozbawieni ciaru tabu choroby psychicznej oraz
pewni, e uzyskaj wpracy odpowiednie wsparcie izrozumienie.
Pensjonat UPana Cogito sta si nie tylko sprawnie dziaajcym przedsi-
wziciem, ale take symbolem dajcym nadziej na lepszy los osb zmagaj-
cych si zchorob psychiczn.
strony internetowe: www.stowarzyszenie-rozwoju.eu,

www.rodziny.info, www.pcogito.pl; www.laboratoriumcogito.pl
kontakt: stowarzyszenie@rodziny.info,
biuro@stowarzyszenie-rozwoju.eu, biuro@pcogito.pl,
zamowienia@catering-cogito.pl
4.4.5. Radom: Przedsibiorstwo Spoeczne Gospoda

Jaskeczka
Przedsibiorstwo Spoeczne Gospoda Jaskeczka, Radom
Przedsibiorstwo Spoeczne Gospoda Jaskeczka funkcjonuje na radom-

skim rynku od roku 2007. Jest pierwszym na Mazowszu, i jak dotd jednym,
przedsibiorstwem zapewniajcym zatrudnienie osobom niepenosprawnym
po kryzysach psychicznych. Dziki swojej dziaalnoci zmienia obraz osb cho-
rujcych psychicznie wspoeczestwie, poprzez serwowanie potraw wysokiej
jakoci, jak rwnie angaujc si w dziaania na rzecz mieszkacw Osiedla
Michaw, wcisej wsppracy zCentrum Aktywnoci Lokalnej iwadzami lo-
kalnymi Miasta Radomia.
Przedsibiorstwo Spoeczne Gospoda Jaskeczka powstao dziki udziao-
wi Stowarzyszenia Ochrony Zdrowia Psychicznego Wzajemna Pomoc wprogra-
mie partnerskim Krakowska Inicjatywa na rzecz Gospodarki Spoecznej Cogito
123
RAPORT RPO
w ramach Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL finansowanego z Europejskiego

Funduszu Spoecznego.
Za powstanie ifunkcjonowanie Przedsibiorstwa Spoecznego Gospoda Ja-
skeczka odpowiedzialne jest Stowarzyszenie Wzajemna Pomoc, jedyny wa-
ciciel firmy. Istnieje ono wRadomiu od blisko 20 lat (powstao wroku 1994)
ijest zrzeszone wZwizku Stowarzysze Rodzin Osb Chorujcych Psychicznie
Rodziny zsiedzib wKrakowie. Wramach swojej dziaalnoci statutowej Sto-
warzyszenie prowadzi biuro, penice take funkcj Klubu Wsparcia, udziela
wsparcia osobom chorujcym psychicznie iich rodzinom, przygotowuje wy-
jazdy na wycieczki iturnusy rehabilitacyjne, atake prowadzi dziaania majce
na celu integracj osb niepenosprawnych ze rodowiskiem lokalnym.
Natomiast zadania zwizane zpromocj iaktywizacj zawodow peni Go-
spoda Jaskeczka, ktra dziaa jako podmiot ekonomii spoecznej ijest orga-
nizacj non profit. Gospoda Jaskeczka ju wfazie planw miaa by swoistym
azylem, miejscem wktrym kady mia si czu jak wdomu. Dziaa zgodnie
zwypracowana misj. Kluczow kwesti byo zorganizowanie w niej miejsca
pracy dla osb bezrobotnych z powodu choroby psychicznej. Opierajc si
na dotychczasowych dowiadczeniach wpracy zosobami ztej grupy mona
stwierdzi, e przedsibiorstwa spoeczne s dla nich rwnie jedn znajefek-
tywniejszych metod integracji spoecznej. Metoda ta sprzyja uaktywnieniu
spoecznemu izawodowemu osb niepenosprawnych.
Serwujc domowe posiki najwyszej jakoci wcenach na kad kiesze do-
starczenie satysfakcji dla jak najszerszej grupy konsumentw oraz zmiana wize-
runku osb niepenosprawnych wspoeczestwie. Bez wzgldu na rodzaj spo-
tkania, czy zasobno portfela mona wniej zje pachncy, smaczny domowy
posiek. Ogromn zalet przygotowywanych wGospodzie da jest ich wie-
o oraz to, i przygotowywane s od pocztku do koca przez pracownikw,
poczwszy od wywarw na bazie rosou z kurczt i woowiny, a skoczywszy
na rcznym lepieniu pierogw irobieniu makaronu. Serwowane potrawy kusz
piknym zapachem, zachwycaj delikatnym smakiem, ktre dziki zastosowaniu
domowych receptur podawane s nawet maym dzieciom. Dziaalno Gospody
Jaskeczka to take imprezy okolicznociowe (m.in. chrzciny, kameralne przy-
jcia weselne), catering podczas szkole ispotka okolicznociowych, posiki
m.in. dla Placwki Opiekuczo-Wychowawczej Soneczny Dom i kilku radom-
skich przedszkoli.
Naley podkreli, e wtrakcie tworzenia, jak rwnie funkcjonowania fir-
my, to osoby niepenosprawne byy is najwaniejszymi podmiotami. Uczest-
niczyli, bowiem we wszystkich dziaaniach, poczwszy od wymylenia logo
inazwy, ana meblach, dekoracjach iksztacie menu skoczywszy.
124
Jaskeczka przypomina troch firm rodzinn, wktrej wszyscy darz si

wzajemnie sympati izaufaniem. Jest ono jednak wpewnej mierze oparte na
respektowaniu przez ca zaog wsplnie ustalonych zasad dziaania firmy.
Zapewnia moliwo rozwoju osobistego jej pracownikw, maj oni szans
uczestniczy w dodatkowych kursach i szkoleniach. Jednak poza realizacj
zawodow ludzie Jaskeczki zmienili swoje ycie. Znaleli miejsce pracy za-
pewniajce im pewna materialn stabilizacj oraz ludzi mobilizujcych iwspie-
rajcych ich przy podejmowaniu wyzwania, jakim jest ycie.
() Wpracy zetknam si naprawd ze wzajemn pomoc, t podtrzymujc
mnie na duchu it, kiedy bdc wniedyspozycji koleanka czy kolega mnie wyr-
czali. Nigdy nikt nie robi nikomu wyrzutw, e kto si sabiej czuje imusi na chwil
odpocz. WJaskeczce nauczyam si, e kada czynno wymaga dokadnoci,
starannoci ispokoju. () zosoby zestresowanej przemieniam si wpewniejsz
siebie ibardziej optymistycznie patrzc na wiat.Podjam decyzj opowrocie na
studia. Na razie odnajduj si wakademickiej rzeczywistoci. Staram si mobilizo-
wa. Przy tym miao mog powiedzie, e bez pracy wJaskeczce nie nastpi-
aby we mnie poprawa(kelnerka).
Pracuj na stanowisku kucharz. Pocztki wtym zawodzie nie byy atwe, ().
Ceni sobie t prac imam satysfakcj zgotowania. Ciesz si zkadej pochwa-
y goci(). Staam si samodzielna, patrzca odwaniej na wiat. Praca daa mi
poczucie wasnej wartoci. Daa mi szans na lepsze jutro ipodbudowaa nie tylko
duchowo, ale ifinansowo. Dziki pracy mog realizowa swoje marzenia() czuj
si doceniana ipotrzebna. Bardzo si ciesz, e zostaa zaoona taka firma() da-
jca moliwo pracy osobom chorujcym psychicznie. Dziki niej moemy zmie-
ni nasz wizerunek atake uprzedzenia wstosunku do nas (kucharka).
Gospoda Jaskeczka jak i Stowarzyszenie Wzajemna Pomoc zyskao ol-
brzymi sympati i zaufanie mieszkacw naszego miasta, co odzwierciedla
poparcie, jakie uzyskalimy podczas gosowania projektw zgoszonych wra-
mach Obywatelskiego Budetu na rok 2014. Wanym elementem bya rwnie
dotychczasowa wsppraca zWarsztatami Terapii Zajciowej. Dziki temu zna-
lelimy si wgronie 11 realizowanych projektw, abudynek wktrym mieci
si Gospoda, oraz Warsztaty Terapii Zajciowej iZesp Pracy Socjalnej MOPS
wRadomiu, bdzie mia odnowion iocieplon elewacj.
Obecnie Gospoda zatrudnia 18 osb, wtym 13 osb niepenosprawnych,
przy czym 12 osb chorujcych psychicznie. Wskanik osb niepenospraw-
nych do zatrudnionych ogem wynosi 72%, aosb chorujcych psychicznie
odpowiednio 66%.
Przedsibiorstwo Spoeczne Gospoda Jaskeczka jest laureatem wielu pre-
stiowych nagrd: Lodoamacz 2008 oraz 2011, znalazo si wdziesitce Naj-
125
RAPORT RPO
lepszych Przedsibiorstw Spoecznych w ramach konkursu organizowanego

przez Fundacj Inicjatyw SpoecznoEkonomicznych w 2011 r. Stowarzysze-
nie Wzajemna Pomoc, ktre jest wacicielem przedsibiorstwa w 2009 roku
otrzymao wyrnienie w konkursie organizowanym przez Ministerstwo Pra-
cy i Polityki Spoecznej w dziedzinie pomocy spoecznej. Stowarzyszenie za
utworzenie i dziaalno Przedsibiorstwa Spoecznego Gospoda Jaskeczka
otrzymao rwnie gwn nagrod w konkursie Dobre Praktyki 2008 organi-
zowanym przez Prezydenta Miasta Radom oraz zostao wyrnione medalem
Pro Masovia przyznawanym przez Marszaka Wojewdztwa Mazowieckiego.
Przedsibiorstwo Spoeczne Gospoda Jaskeczka ponadto, znalazo si wrd
12 dobrych praktyk zPolski, wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO).
strona internetowa: www.jaskoleczka.pl

kontakt: kontakt@jaskoleczka.pl
4.4.6. Warszawa-Ochota: rodowiskowy Dom Samopomocy

Pod Skrzydami
Iwona Kamiska, Magdalena Stacewicz

rodowiskowy Dom Samopomocy Pod Skrzydami, Warszawa
rodowiskowy Dom Samopomocy Pod Skrzydami, dzienny orodek wspar-

cia dla osb chorujcych psychicznie dziaa na warszawskiej Ochocie od 2007
roku. Tak jak inne rodowiskowe domy samopomocy (DS) jest wanym ele-
mentem sieci oparcia spoecznego dla osb z zaburzeniami psychicznymi,
ktre powstaj wPolsce po 1994 roku, woparciu ozapisy ustawy oochronie
zdrowia psychicznego iustawy opomocy spoecznej.
Cele, ktre stawiamy irealizujemy to przede wszystkim codzienne wspie-
ranie osb chorujcych psychicznie wich samodzielnoci izdrowieniu, prze-
ciwdziaanie izolacji spoecznej, atake integracja ze rodowiskiem, czyli budo-
wanie pomostw do spoecznoci lokalnej.
126
Osoby chorujce psychicznie wramach zaj korzystaj ze wsparcia indy-

widualnego oraz zaj ocharakterze grupowym, m.in. treningw umiejtno-
ci spoecznych, zaj edukacyjnych, relaksacyjnych, rozwijajcych ekspresj
twrcz. Otrzymuj wsparcie socjalne ipsychologiczne, pomoc wzaatwianiu
wanych spraw yciowych.
Choroba psychiczna jest dowiadczeniem osoby chorujcej i jej otoczenia,
niesie ze sob cierpienie, wie si z ni wiele negatywnych stereotypw. Ma
wymiar spoeczny iaby skutecznie towarzyszy osobom chorujcym psychicz-
nie wzdrowieniu, niezbdne s rnorodne oddziaywania. Obok codziennego
wspierania uczestnikw, udzielamy rwnie pomocy rodzinom, prowadzimy
dziaania edukacyjne dla spoecznoci lokalnej iprzedstawicieli samorzdu, w-
czamy wolontariuszy wpomoc osobom zdowiadczeniem choroby psychicznej.
Jestemy przekonani, e razem moemy wicej, skuteczniej i atwiej, dlate-
go wdziaaniach, ktre podejmujemy stawiamy na partnerstwo. Zaley nam na
wsppracy na kadym poziomie, zarwno przy rozwijaniu spoecznoci terapeu-
tycznej, jak iintegracji ze spoecznoci lokaln. Inicjujemy iwsporganizujemy
wiele akcji edukacyjnych kierowanych do rnych grup wiekowych izawodowych,
przykadem jest kampania informacyjno-edukacyjna Ochoczo Razem, majca na
celu zmian wizerunku spoecznego osb chorujcych psychicznie. Wsplnie
z ochockimi partnerami z instytucji i organizacji pozarzdowych prowadzimy
warsztaty edukacyjne iintegracyjne na temat zdrowia psychicznego m.in. dla mo-
dziey licealnej, seniorw, przedstawicieli Urzdu Dzielnicy Ochota, pracownikw
socjalnych oraz pracownikw domu kultury ibibliotek. Mamy nadziej, e dziki
tym dziaaniom udaje si zmniejsza ioswaja lki spoeczne, atake ksztatowa
pozytywny ibardziej prawdziwy obraz osb po kryzysach psychicznych.
Wanymi partnerami w pokonywaniu barier spoecznych i negatywnych
stereotypw s dla nas biblioteki, ochockie klubokawiarnie idom kultury. Po-
przez edukacj kulturaln wkraczamy wprzestrze publiczn ztakimi dziaa-
niami jak happeningi, spektakle iwernisae twrczoci osb zdowiadczeniem
choroby psychicznej. Pracownicy tych placwek inspiruj spoeczno DS do
pracy, pokazuj nowe moliwoci, wspieraj swoimi pomysami izasobami.
Uczestnicy naszego DS, ktrzy chc wcza si wdziaania adresowane do
spoecznoci lokalnej, bardziej otwarcie mwi oswojej chorobie inie ukrywaj jej.
Doceniani za swoje zdolnoci iumiejtnoci przestaj by tylko chorob. S po-
strzegani jako odpowiedzialni iaktywni uczestnicy ycia spoecznego. To wzmac-
nia ich poczucie podmiotowoci isprawstwa. Nowe dowiadczenia uczestnikw
przekadaj si czsto na lepsze samopoczucie, popraw relacji iaktywizacj. Nie-
ktrzy znajduj prac, zostaj wolontariuszami, rozwijaj si. Przykadem takiego
spoecznego zaangaowania uczestnikw DS Pod Skrzydami izaprzyjanionego
127
RAPORT RPO
DS Soneczny Dom zUrsusa jest list otwarty osb zdowiadczeniem choroby psy-
chicznej Nasze ycie to nie tylko choroba.
List skierowany do mediw w wiatowym Dniu Zdrowia Psy-
chicznego powsta w 2013 roku na warsztatach dziennikarskich
wramach kampanii Ochoczo Razem. To gos osb, ktre postanowi-
y powiedzie, co czuj, czego pragn ijak bardzo przeszkadzaj im
krzywdzce stereotypy powielane wmediach. Wlicie jego sygna-
tariusze pisz m.in.:
Nie zgadzamy si na to, wjaki sposb czsto jestemy przedstawiani wmediach,
przez co wzmacniane s stereotypy na temat osb zproblemami. Nie zgadzamy si,
aby ochorobie psychicznej mwiono tylko wkontekcie tragedii isensacji. ()
Nie jestemy jedynie odbiorcami pomocy, potrafimy duo da zsiebie. Jak wiele
osb mamy pasje, talenty imarzenia. () Jestemy chorzy, ale nie jestemy tylko
chorob. Chcemy by rwnie wani jak inni by penoprawnymi czonkami spo-
eczestwa. Jestemy ssiadami, crkami, matkami, onami, brami, wyborcami,
pracownikami. Nieodbierajcie nam prawa do tego.
Podejmujc dialog itkajc wizi wnaszej ochockiej spoecznoci, DS Pod
Skrzydami wcza si wrnorodne dziaania na rzecz caej spoecznoci lokalnej.
Bierze udzia wDniach Ssiada, Dniach Sportu Osb Niepenosprawnych, pikni-
kach, pracach ruchu spoecznego Koalicja na Rzecz Ochoty. Opiniuje iwsptwo-
rzy lokalne inicjatywy, prbuje mie wpyw na ycie dzielnicy. Wsppracujemy
te ze rodowiskowymi domami samopomocy zMazowsza oraz innymi orodka-
mi pomagajcymi osobom chorujcym. Uczestnicy bior udzia wprzegldach
literackich iteatralnych, turniejach szachowych, wsplnych zabawach, akadra
ma moliwo wymiany dowiadcze iwzajemnego inspirowania si.
Nie omijaj nas te trudnoci. Wsppraca ipartnerstwo nie zawsze inie dla ka-
dego ma znaczenie. Nie kady chce, potrafi albo lubi dziaa zinnymi, ato bywa
zniechcajce. Ograniczaj nas rwnie zbyt mae rodki finansowe izasoby kadro-
we. Zesp terapeutyczny DS Pod Skrzydami liczy tylko 5 osb, ktre na co dzie
wspieraj a 30 uczestnikw. Bywa, e brakuje si, czasu imoliwoci, aby podoa
wszystkim potrzebom iwyzwaniom. Maa obsada kadrowa to due obcienie pra-
c izagroenie wypaleniem zawodowym. Dlatego tak wana inieoceniona jest co-
dzienna praca wolontariuszy, atake moliwo korzystania przez zesp terapeu-
tyczny zsuperwizji iszkole. Niestety nie zawsze mamy na to wystraczajce rodki
finansowe. Pomimo to staramy si stale szuka nowych rozwiza imoliwoci.
Nasze dowiadczenia wpracy ze spoecznoci lokaln pokazuj, e otwar-
cie na dialog, wspprac ipartnerstwo ma due znaczenie dla budowania
oparcia spoecznego dla osb chorujcych psychicznie oraz poszukiwania no-
wych, systemowych rozwiza. Wsppraca jest tania, nie wymaga nakadw
128
finansowych, pozwala korzysta wzajemnie z zasobw partnerw (ludzkich,

organizacyjnych, rzeczowych iinformacyjnych). Umoliwia wymian informa-
cji ibardziej skuteczne rozwizywanie problemw, aprzede wszystkim zmniej-
sza poczucie bezradnoci wszystkich: osb chorujcych psychicznie, rodzin
ipomagajcych im profesjonalistw.
Potrzebne s tylko dobre chci.
strona internetowa: http://www.sdsochota.waw.pl

kontakt: podskrzydlami@sdsochota.waw.pl
4.4.7. Warszawa Targwek: dzielnicowy system oparcia

spoecznego
Pawe Bronowski, Wojciech Lenard, Beata Wnk

Brdnowskie Stowarzyszenie Przyjaci iRodzin Osb zZaburzeniami
Psychicznymi Pomost, Warszawa
System oparcia spoecznego dziaajcy wdzielnicy Targwek mona uzna

za rozwizanie kompleksowe. Wjego skad wchodz wszystkie dostpne obec-
nie w Polsce rodzaje rodowiskowych programw umoliwiajce wspieranie
procesu zdrowienia oraz umacnianie osb chorych psychicznie. System obej-
muje swoimi dziaaniami mieszkacw 130-tysicznej dzielnicy Warszawy. Jest
budowany sukcesywnie od roku 1994, obecnie wskad systemu wchodz na-
stpujce programy: rodowiskowy Dom Samopomocy, Warsztat Terapii Zaj-
ciowej, Specjalistyczne Usugi Opiekucze, Klub Promyk, Mieszkanie Chronio-
ne, Punkt Informacyjno-Konsultacyjny, Punkt Aktywizacji Zawodowej.
Wymienione programy stanowi podstaw systemu. S one uzupeniane
przez inne dziaania przeznaczone dla osb chorych psychicznie. Nale do
nich programy edukacyjne (np.program nauki obsugi komputerw), turnusy
rehabilitacyjne oraz wsparcie dla czonkw rodzin osb chorujcych (psycho-
edukacja, grupy wsparcia).
Specyfika systemu oparcia w dzielnicy Targwek polega na tym, e programy
wchodzce wjego skad tworz kompleksow ofert. Dziki temu moliwe jest udzie-
lenie wsparcia dostosowanego do indywidualnych potrzeb imoliwoci osb choru-
129
RAPORT RPO
jcych. Wzalenoci od aktualnego stanu zdrowia ietapu procesu zdrowienia, wra-

mach systemu, moliwe jest wykorzystanie programw nastawionych na podtrzy-
manie funkcjonowania wspoecznoci lokalnej izapobieganie hospitalizacjom (ro-
dowiskowy Dom Samopomocy, Klub, Specjalistyczne Usugi Opiekucze) lub dziaa
zorientowanych w wikszym stopniu na aktywizacj i uzyskanie samodzielnoci
(Warsztat Terapii Zajciowej, Punkt Aktywizacji Zawodowej, Mieszkanie Chronione).
Dziki temu, na obszarze jednej dzielnicy moliwie jest stworzenie dynamicznego
systemu zapewniajcego rne formy umacniania. Warto zaznaczy, e programy
dziaaj nieprzerwanie istabilnie od wielu lat, dysponuj interdyscyplinarnym kom-
petentnym personelem. Korzysta znich liczna grupa osb chorujcych psychicznie.
Podmiotami tworzcymi system oparcia spoecznego w dzielnicy Targ-
wek s Brdnowskie Stowarzyszenie Przyjaci iRodzin Osb zZaburzeniami
Psychicznymi Pomost oraz dzielnicowy Orodek Pomocy Spoecznej. Jednym
z wanych elementw, ktre przyczyniaj si do efektywnoci podejmowa-
nych dziaa jest ich bliska wsppraca.
Warto doda, e opieka psychiatryczna na Targwku, zapewniana przez II
Klinik Psychiatryczn Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, jest zorga-
nizowana woparciu ostandardy psychiatrii rodowiskowej. Wdzielnicy dziaa
Zesp Leczenia rodowiskowego, Oddzia Dzienny oraz Poradnia Zdrowia Psy-
chicznego. Hospitalizacje caodobowe odbywaj si woddziale psychiatrycz-
nym przy szpitalu oglnym. Ten sposb zapewniania opieki psychiatrycznej
doskonale wspgra zlokalnym systemem oparcia rodowiskowego stanowic
rozwizanie modelowe. Naley doda, e przedstawiciele Stowarzyszenia Po-
most, Orodka Pomocy Spoecznej oraz lecznictwa psychiatrycznego od wielu
lat regularnie spotykaj si omawiajc biece problemy zwizane ze skutecz-
nym wspieraniem osb chorych psychicznie [Bronowski 2007].
Naley doda, e wanym elementem systemu oparcia jest skutecznie dziaa-
jcy program aktywizacji zawodowej. Obejmuje on diagnoz zawodow osb po-
szukujcych pracy, wyszukiwanie ofert zatrudnienia, negocjowanie zpracodawca-
mi oraz wsparcie osb zatrudnionych. Dziki tym dziaaniom wcigu ostatnich lat
kilkanacie osb podjo zatrudnienie, gwnie na lokalnym rynku pracy.
System wsparcia wdzielnicy Targwek by wielokrotnie przedmiotem ba-
da naukowych. Wykazay one jego skuteczno wzakresie wzmacniania sieci
spoecznych, poprawy funkcjonowania oraz ograniczania rehospitalizacji jego
uczestnikw [Zauska iPaszko 2002; Bronowski iZauska 2005; Bronowski 2012].
Od dugiego czasu jest on rwnie baz szkoleniow dla studentw psycholo-
gii, pracy socjalnej ipedagogiki poznajcych efektywne rodowiskowe metody
wspierania osb chorych psychicznie. Na podkrelenie zasuguje rwnie zaan-
gaowanie duej grupy wolontariuszy pracujcych wramach systemu.
130
Po prawie 20 latach, dzielnicowy system oparcia dla osb chorych psychicznie

mona uzna za produkt finalny. Jest stabilny, kompleksowy iefektywny. Na jego
sukces zoyy si przede wszystkim dobra wsppraca midzy organizacj poza-
rzdowa ipomoc spoeczn oraz wytrwao ikonsekwencja tych dwch pod-
miotw wuruchamianiu iprowadzeniu zrnicowanych programw wsparcia.
strona internetowa: www.pomost.info.pl

https://www.facebook.com/StowarzyszeniePomost
kontakt: pawel.bronowski@icar.org.pl
4.4.8. Warszawa: Zesp Leczenia rodowiskowego wSzpitalu

Bielaskim
Krystyna aryn
Zesp Lecznictwa rodowiskowego, Szpital Bielaski
im. Ks. Jerzego Popieuszki, Warszawa
Leczenia rodowiskowego (ZL) zosta utworzony przy Szpitalu Bielaskim

wWarszawie wlutym 2009r. Interdyscyplinarny zesp prowadzi terapi wro-
dowisku dla osb zprzewlekymi zaburzeniami psychicznymi, wymagajcych
intensywnych oddziaywa socjoterapeutycznych, farmakologicznych i reha-
bilitacyjnych, osb dowiadczajcych powanych problemw wfunkcjonowa-
niu rodowiskowym, wypadajcych zinnych form leczenia. Wodpowiedzi na
postpujce inwalidztwo spoeczne i zawodowe pacjentw oraz nadmierne
obcienie czonkw rodzin, oddziaywaniami objci s pacjenci iich najblisze
otoczenie. Rodziny pacjentw, jako rdze naturalnej sieci otoczenia spoeczne-
go, wymagaj rwnie pomocy.
Aktualnie zesp ma pod opiek 140 pacjentw. Wskad zespou wchodz
lekarze specjalici psychiatrii, psychologowie kliniczni, psychoterapeuci, tera-
peuci rodowiskowi, pielgniarki.
Zasad pracy zespou jest wieloprofesjonalno, czenie oddziaywa me-
dycznych ipsychospoecznych, wymienno rl iwsplne ustalanie wzespole
indywidualnego programu terapeutycznego pacjenta, czsty kontakt zpacjen-
tem, (rednio 1-2 x wtygodniu), udzielanie wiadcze wmiejscu zamieszkania
pacjenta (rednio co najmniej poowa oglnej liczby wiadcze).
131
RAPORT RPO
Zesp pracuje zgodnie zupowszechnionym modelem Aktywnej Terapii ro-

dowiskowej (Assertive Community Treatment, ACT). Stosowane s nastpujce
metody pracy: diagnoza psychiatryczna ipsychologiczna, farmakoterapia, moni-
torowanie stanu psychicznego isomatycznego, psychoterapia, treningi umiejt-
noci osobistych ispoecznych, psychoedukacja pacjenta irodziny, pomoc psy-
chologiczna, interwencje kryzysowe, mediacje, zajcia klubowe oraz wsppra-
ca z innymi jednostkami: jednostkami psychiatrycznej suby zdrowia (oddzia
stacjonarny, dzienny, poradnia zdrowia psychicznego) pozostaymi jednostkami
suby zdrowia, orodkami pomocy spoecznej, organizacjami pozarzdowymi,
samorzdem lokalnym, jednostkami zajmujcymi si readaptacj zawodow.
Gwnym celem terapii rodowiskowej jest umoliwienie pacjentom jak
najbardziej satysfakcjonujcego funkcjonowania wrodowisku, zposzanowa-
niem ich godnoci ipraw, na poziomie uwzgldniajcym indywidualne zasoby,
preferencje iograniczenia wynikajce zchoroby.
Cele szczegowe ZL to zapewnienie cigoci leczenia, zmniejszenie
liczby hospitalizacji, skrcenie ich czasu, wzrost dostpnoci leczenia, przeciw-
dziaanie stygmatyzacji iwzmocnienie sieci otoczenia spoecznego pacjentw.
Wpraktyce dziaania zespou skoncentrowane s na deniu do zmniejsza-
nia liczby nawrotw psychoz u pacjentw, wyduaniu okresw remisji, wy-
chwytywaniu kryzysw krtkoterminowych, wzmacnianiu odpowiedzialnoci
pacjentw za wasne ycie ipene uczestnictwo wyciu spoecznym (odzyski-
wanie poczucia sprawczoci iusamodzielnienie).
Zesp realizuje podejcie do terapii pacjentw wszerokiej perspektywie,
obejmujcej nie tylko aspekt kliniczny choroby, ale spoeczne funkcjonowanie
pacjenta ijego deficyty wyciu codziennym oraz relacje zbliskimi.
Podsumowujc czteroletni okres funkcjonowania zespou mona podkreli, e
sukcesem jednostki jest zwikszenie liczby pacjentw z20 do 140, intensywny roz-
wj kompetencji zespou (kursy psychoterapii, specjalizacja zpsychologii klinicz-
nej), udzia wlicznych konferencjach, projektach, wtym midzynarodowych, pro-
wadzenie bada naukowych, prowadzenie dziaalnoci edukacyjnej dla psycho-
logw ilekarzy (stae specjalizacje, praktyki) wzbogacenie oferty klubu pacjenta,
turnusy rehabilitacyjne, wypracowanie bardzo dobrej staej wsppracy zOPS oraz
budowanie kapitau rodowiskowego dla naszych pacjentw (dzielnica, samorzd,
organizacje pozarzdowe itp.). Istotny dla zespou jest uzyskany wynik badania
ewaluacyjnego, wktrym pacjenci wysoko ocenili poziom realizacji wiadcze.
Najwiksz przeszkod wpracy zespou byy trudne warunki lokalowe jed-
nostki, utrudniajce realizacj wiadcze na najwyszym poziomie. Aktualnie
udao si pozyska nowy, penowartociowy lokal dla jednostki idziki pomo-
cy finansowej m. st. Warszawy adaptowa na cele realizacji zada z zakresu
132
psychiatrii rodowiskowej. Wnowej siedzibie planowany jest rozbudowa oferty

wiadcze dla pacjentw ogrup wsparcia ipsychoterapi grupow.
Wpracy zespow leczenia rodowiskowego mona zaobserwowa niepoko-
jce zjawiska, utrudniajce opiek nad pacjentami, pochodzce zrnych rde:
brak standardw dziaalnoci ZL, uboenie pacjentw oraz problemy zdostpno-
ci do innych wiadcze medycznych, brak standardw wsppracy zPOZ, dua
ilo pracochonnych zada poza wiadczeniami objtymi wkontrakcie zNFZ (te-
lefony do pacjentw, rodzin, kontakty zOPS, POZ, Policj, organizacjami pozarz-
dowymi itp.), wzrastajca biurokracja izagroenie odchodzeniem personelu owy-
sokich kompetencjach zpowodu utrzymujcych si niskich wynagrodze.
Model dugoterminowej, dostosowanej do indywidualnych potrzeb pacjen-
tw opieki rodowiskowej wpisuje si wmodel antyizolacyjnej iszanujcej pra-
wo do godnego ycia i funkcjonowania w spoeczestwie psychiatrii. Przygl-
dajc si perspektywom rozwoju psychiatrii rodowiskowej, wzrastajcej liczbie
pacjentw zainteresowanych terapi rodowiskow pojawia si pytanie, co aktu-
alnie utrudnia rozwj zespow leczenia rodowiskowego? Rozwoju nie uatwia
martwy Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, maa ilo Cen-
trw Zdrowia Psychicznego, ktre gwarantowayby rozwj iuszczelnienie syste-
mu lecznictwa psychiatrycznego, brak rodkw wNFZ, brak rodkw na dziaa-
nia profilaktyczne iwalk zwci obecn stygmatyzacj pacjentw.
strona internetowa: http://www.bielanski.med.pl/

kontakt: zls@bielanski.med.pl
4.4.9. Grajewo: Oddzia Psychiatryczny Szpitala Oglnego
Janusz Chojnowski
Oddzia Psychiatryczny, Szpital Oglny im. Dr Witolda Ginela, Grajewo
Trzydziestokowy oddzia psychiatryczny zintegrowany zporadni zdro-

wia psychicznego wpowiatowym Szpitalu Oglnym wGrajewie, miecie po-
wiatowym liczcym 20 tysicy mieszkacw (ludno powiatu to okoo 50 tys.)
wwojewdztwie podlaskim, zosta otwarty wroku 2001. Jest on, jak wiele in-
133
RAPORT RPO
nych podobnych mu oddziaw, owocem przemian wpolskim szpitalnictwie,

ktre zaszy na przeomie wiekw. Powsta wwarunkach niewielkiego niedo-
sytu usug medycznych tego rodzaju, gdy w okolicznych miejscowociach
(Kolno, oma) istniay ju od niedawna oddziay psychiatryczne. Dziki temu
oszczdzono mu burzy inaporu ze strony pacjentw, ktre byy losem wcze-
niej otwieranych placwek. Od pocztku jego istnienia wikszo przyjmo-
wanych chorych stanowiy osoby mieszkajce wnajbliszej okolicy, ktre byy
ju wczeniej lub mogy by po zakoczeniu hospitalizacji pacjentami zinte-
growanej zoddziaem poradni zdrowia psychicznego. Troje psychiatrw ipsy-
cholog pracuj zarwno woddziale, jak iporadni. Dyury popoudniowe nie s
obsadzone przez psychiatrw, lecz przez lekarzy zoddziau obserwacyjno-za-
kanego. Wdni ustawowo wolne od pracy penione s dyury psychiatryczne.
Celem istnienia oddziau jest zapewnienie peni wiadcze psychiatrycznych
dla miejscowej iokolicznej ludnoci po to, by ewentualne hospitalizacje psychia-
tryczne nie odbyway si wodlegych placwkach. Dwanacie lat funkcjonowa-
nia oddziau pozwolio na zaobserwowanie ciekawych zjawisk, ktre zapewne
dotycz take innych placwek tego typu ijako takie zasuguj na omwienie.
Po pierwsze, funkcjonowanie oddziau potwierdzio tez, i may oddzia
psychiatryczny radzi sobie zpacjentami pobudzonymi, agresywnymi. Wcza-
sie kilku zebra poprzedzajcych jego utworzenie, administratorom suby
zdrowia zwyksztaceniem lekarskim oraz psychiatrom zduego szpitala spe-
cjalistycznego zdarzao si wypowiada opinie, i oddziay takie bd leczy
pacjentw nerwicowych i chorych z agodniejszym przebiegiem chorb psy-
chicznych. Podkrelano przy tym, e chorzy zokolic Grajewa odznaczaj si du
agresywnoci. Wpraktyce, zdarzaj si wprawdzie przypadki, e pacjent zostaje
odesany za porozumieniem do duego szpitala psychiatrycznego, ale s one
bardzo rzadkie iwi si ztrudnociami wrelacji zchorym. Pacjenci ci, jeli tego
pniej wymagaj, zreguy s hospitalizowani ponownie woddziale. Jeli chodzi
oprewencj zachowa agresywnych, to szczupa obsada lekarska jest znawiz-
k rekompensowana przez liczebno personelu pielgniarskiego iniszego. Na
kadej nocnej zmianie pracuj woddziale przynajmniej trzy osoby.
Kolejne zjawisko to ograniczenie tzw. efektu drzwi obrotowych czy-
li szybkich powrotw chorych psychotycznych do oddziaw caodobowych
po zakoczeniu hospitalizacji. W pocztkowym okresie funkcjonowania od-
notowano wzrost liczby przyjmowanych pacjentw, lecz po paru latach daa
si zauway przeciwna tendencja. Liczba przyj chorych z terenu powiatu
grajewskiego zacza spada, natomiast liczba porad udzielanych w poradni
systematycznie rosa. Na poziomie bardziej indywidualnym zjawisku temu ze
strony psychiatrw towarzyszyo poczucie zawizywania si realnego przy-
mierza terapeutycznego zpacjentami hospitalizowanymi ileczonymi nastp-
134
nie wprzyszpitalnej poradni. Wielu pacjentw pozyskanych po hospitalizacji

do leczenia ambulatoryjnego, uczyo si wspodpowiedzialnoci za leczenie
swojej choroby. Wprzeszoci mieli oni wpogotowiu ratunkowym iodlegym
szpitalu psychiatrycznym niemale status pasaera frequent flyer.
Przytocz tylko jedn, najbardziej wyrazist wswej wymowie histori. Pacjentce,
ktra podja zamach samobjczy przez zatrucie lekami odmwiono przyjcia do
wielkiego szpitala psychiatrycznego inie zakwalifikowano do intensywnego lecze-
nia wmiejscowym szpitalu oglnym. Jednak kto przypomnia sobie, e wnieod-
legym Grajewie jest zarwno oddzia intensywnej terapii, jak ipsychiatryczny. Jej
hospitalizacja wnaszym oddziale bya dla niej dwudziest szst, ijak do tej pory
ostatni, aupyno od niej ju okoo 10 lat. Czasem zwierza si, e troch tskni za
pobytami wstarym szpitalu piciem mocnej kawy ipaleniem jednego papierosa za
drugim. ledzc przebieg chorb pacjentw mona odnie wraenie, e wduych
szpitalach psychiatrycznych lecz si osoby ciej chorujce, awoddziaach szpitali
oglnych zintegrowanych zporadniami chorzy oagodniejszym przebiegu zabu-
rze. Jak wida, czasem s to te same osoby.
Ekonomiczna strona opisanego zjawiska przedstawiaa si jednak niepoko-
jco. Oddzia, ktrego funkcjonowanie opacane jest proporcjonalnie do jego
oboenia chorymi sta si przedmiotem krytyki ze strony organw samorz-
dowych. Wzrost liczby porad ambulatoryjnych nie rekompensowa finanso-
wo niedoboru przychodw zhospitalizacji. Narodowy Fundusz Zdrowia mia
korzyci finansowe, pacjenci odnosili korzyci zdrowotne, rodziny pacjentw
odczuy ulg, ale radni dali wynikw. Wkrtce przybyo chorych zssiednie-
go powiatu eckiego. Take ci pacjenci przed opuszczeniem oddziau nierzadko
prosz omoliwo leczenia wporadni przy oddziale. Mona zaobserwowa
zjawisko coraz wolniej obracajcych si drzwi obrotowych. Klucz do tych
drzwi znajduje si wporadni zintegrowanej zoddziaem.
Ten pozytywny efekt raczej nie wystpi, gdy oddzia psychiatryczny dyspo-
nuje zbyt ma iloci ek wstosunku do potrzeb spoecznoci lokalnej. Na-
pr pacjentw idue nasilenie zaburze woddziale powoduje szereg zjawisk,
ktre mona okreli mianem syndromu oblonej twierdzy. Wdrzwiach do
pomieszcze personelu od strony pacjentw nie ma klamek, pacjenci otrzymu-
j wysokie dawki lekw (by interakcje nie wymkny si spod kontroli), hospita-
lizacj koczy si, gdy tylko stan pacjenta na to pozwala, nie za wmomencie
optymalnym do tego, by mg on dobrze poradzi sobie ztym, co czeka go za
progiem szpitala. Z kolei, choby najsprawniejsze od strony logistycznej od-
woenie pacjenta (zpowodu braku miejsc wlokalnym oddziale) do odlegego
szpitala, jest dla chorego rdem gbokiej, ukrytej traumy, ktra way potem
negatywnie na jego zdolnoci do nawizania relacji zmiejscowym psychiatr.
Pozwalam sobie na to stwierdzenie woparciu orozmowy zwieloma pacjenta-
135
RAPORT RPO
mi, ktrych wprzeszoci spotka taki los. Dobry kontakt zpsychiatr jest spra-
w bardzo intymn. Dlatego wane jest, by chory, ktry wswej chorobie nieja-
ko otworzy si psychicznie przed swym lekarzem izaufa mu, mg korzysta
zpoufnego kontaktu znim, gdy czuje si ju lepiej. Korzy jest oboplna.
Kolejne zagadnienie to rzekomy opr miejscowej ludnoci ibrak tradycji,
slogany, jakimi posuguj si wadze lokalne, gdy s przeciwne powstawaniu
oddziaw psychiatrycznych na swoim terenie. Oddzia w Grajewie, podobnie
jak wiele innych, nie powsta dlatego, e spoeczno lokalna dojrzaa do tego,
by nowoczeniej zaopiekowa si swymi chorymi. Powsta, poniewa wcze-
sny Krajowy Konsultant wdziedzinie psychiatrii czynnie propagowa tak ide,
wczesne Ministerstwo Zdrowia oferowao rodki finansowe na adaptacj po-
mieszcze, adyrekcja szpitala szukaa sposobw na popraw wynikw ekono-
micznych. Wbudynku szpitala byy wolne pomieszczenia, ktre nadaway si do
zaadaptowania. Miejscowa spoeczno odniosa si do tego raczej obojtnie.
Wrd pacjentw nie byo entuzjazmu, ale zdecydowanie atwiej ni w prze-
szoci dawali si nakoni do hospitalizacji. Rodziny chorych rzadko okazyway
zadowolenie. Jednak po paru latach funkcjonowania oddziau, gdy pojawiy si
pogoski omoliwym jego zamkniciu, przebywajcy wnim pacjenci sami zmo-
bilizowali si do tego, aby wystosowa pismo protestacyjne do starosty, organu
zaoycielskiego szpitala. Pismo to spotkao si zpowan ibardzo rzeczow od-
powiedzi, astarosta wyrazi pogld, e skoro dwadziecia kilka osb nie zawa-
hao si rzuci na szal swej prywatnoci wobronie placwki, ktra ich leczy, to
zawiera si wtym warto, ktrej nie da si przeoy na wyniki finansowe.
Po mniej wicej dziesiciu latach pracy zintegrowanego zporadni oddzia-
u dao si zauway pewn korzystn zmian postaw wkontaktach zrodzi-
nami pacjentw. S one spokojniejsze. Bliscy osb chorych rzadziej przyjmuj
postaw antagonistyczn, nieufn. Spektakularnym, cho odchodzcym ju
w przeszo, efektem powstania oddziau byo ujawnianie si w miejscowej
spoecznoci osb od wielu lat chorujcych psychicznie, anieleczcych si. Ich
opiekunw nierzadko cechowaa daleko posunita apatia, brak wiary wmo-
liwo zmiany na lepsze, w sens hospitalizacji. Wikszoci tych chorych i ich
rodzinom udao si skutecznie itrwale pomc.
Wydaje si, e ten model funkcjonowania psychiatrii w maej miejscowo-
ci zda egzamin izasuguje na upowszechnienie. Pomaga efektywnie leczy,
tworzy lepszy wizerunek psychiatrii, atrakcyjny dla wszystkich stron ukadu pa-
cjent-rodzina-lekarz.
strona internetowa: http://www.szpital-grajewo.pl/

kontakt: zintegrowany@gmail.com
136
4.4.10. Warszawa-Bemowo: lokalna koalicja na rzecz ochrony

zdrowia psychicznego Razem skutecznie
Elbieta Kluska
rodowiskowy Domu Samopomocy, Orodek Pomocy Spoecznej,
Warszawa Bemowo
Koalicja Razem skutecznie jest inicjatyw stosunkowo mod. Dziaania

zwizane z jej powoaniem zostay zapocztkowane we wrzeniu 2012 roku
przez pracownikw Orodka Pomocy Spoecznej Dzielnicy Bemowo m. st. War-
szawy (OPS). Motywem podjcia dziaa by projekt Razem skutecznie system
oparcia spoecznego dla osb zzaburzeniami psychicznymi wDzielnicy Bemowo,
ktrego celem bya realizacja zadania publicznego: Oparcie spoeczne dla osb
zzaburzeniami psychicznymi, zleconego wramach konkursu Ministerstwa Pra-
cy iPolityki Spoecznej. Partnerem wrealizacji projektu byo Brdnowskie Sto-
warzyszenie Przyjaci iRodzin Osb zZaburzeniami Psychicznymi POMOST,
ktrego pracownicy skutecznie wspierali nas swoj wiedz oraz dowiadcze-
niem, co znaczco przyczynio si do powstania Koalicji.
Potrzeb utworzenia Koalicji pracownicy OPS dostrzegli duo wczeniej. W2010
roku zesp wspierajco-aktywizujcy rodowiskowego Domu Samopomocy (DS)
przy ul.Wrocawskiej przygotowa ide powoania Koalicji Razem skutecznie, wkt-
rej przedstawi problemy zwizane zfunkcjonowaniem osb chorych psychicznie
wdzielnicy oraz okreli cele izadania, atake zasady, ktrymi powinna si kierowa.
W codziennej pracy zesp wspierajco aktywizujcy DS napotyka na szereg
trudnoci zwizanych ze wspprac ikomunikowaniem si zinstytucjami iorga-
nizacjami dziaajcymi na rzecz osb chorujcych psychicznie wdzielnicy Bemowo.
Dotyczyy one wzajemnych relacji, ktrym brakowao przede wszystkim partner-
stwa oraz sprawnego przepywu informacji, co nie wpywao pozytywnie na podej-
mowane dziaania na rzecz osb chorych psychicznie.
Potrzeba utworzenia Koalicji wynikaa take ze wzrastajcej liczby osb zgasza-
jcych si do Poradni Zdrowia Psychicznego. Dzielnica Bemowo liczy ok. 113 tys.
mieszkacw, azdanych Samodzielnego Zespou Publicznych Zakadw Lecznic-
twa Otwartego Warszawa Bemowo Wochy wynika, e liczba pacjentw pierwszora-
zowych zgaszajcych si do PZP systematycznie wzrasta. Zpowodu rnego rodza-
137
RAPORT RPO
ju zaburze psychicznych wdzielnicy Bemowo leczy si ju ponad 3000 mieszka-

cw (najwicej wprzedziale wiekowym 31-65 lat, zprzewag kobiet).
Powodem powstania Koalicji by take niski poziom wiedzy wielu osb oraz
przedstawicieli instytucji iorganizacji na temat funkcjonowania chorych psychicz-
nie ipraw tych osb, co zpewnoci pogbia procesy ich stygmatyzacji imargina-
lizacji. Potrzebny jest wsplny program przeciwdziaania tym procesom.
Wsparcie rodowiskowe osb chorych psychicznie i czonkw ich rodzin
wdzielnicy Bemowo realizuje aktualnie jedynie OPS. S to specjalistyczne usu-
gi opiekucze oraz oferta terapeutyczna DS. Utworzenie DS dla osb chorych
psychicznie na terenie Bemowa miao na celu zapewnienie oparcia spoeczne-
go osobom dotknitym chorob psychiczn, pozwalajcego na zaspokojenie
ich podstawowych potrzeb yciowych, usamodzielnienie, zapobieganie post-
pujcej izolacji i umacnianie integracji spoecznej. Wszelkie dziaania prowa-
dzone przez OPS na rzecz osb chorych psychicznie zmierzaj do stworzenia
zintegrowanego systemu oparcia spoecznego, poprzez wspprac instytucji
iorganizacji, ktre pracuj na rzecz chorujcych psychicznie.
Projekt zapocztkowany przez OPS obejmowa szereg dziaa. Cz znich
skierowana bya bezporednio do osb chorych psychicznie i czonkw ich
rodzin (otwarcie klubu popoudniowego, punktu konsultacyjnego, organizo-
wanie wyjazdw integracyjnych dla chorych i ich rodzin), cz do instytucji
lokalnych. Jednak najwaniejszym zadaniem byo utworzenie partnerstwa lo-
kalnego Koalicji Razem skutecznie.
Wanym czynnikiem budujcym Koalicj stay si warsztaty dla przedstawi-
cieli instytucji, ktre zadeklaroway swj udzia wpracach na rzecz powoania
Koalicji. Spotkania cieszyy si duym zainteresowaniem iwysok frekwencj.
Na pierwsze spotkanie przybyli przedstawiciele 16 spord 35 zaproszonych.
Wczasie warsztatw przedstawiano dobre praktyki dziaa na rzecz rozwizy-
wania rnych lokalnych problemw spoecznych w innych dzielnicach War-
szawy, atake edukowano na temat sytuacji osb chorych psychicznie wspo-
eczestwie i potrzebie jej zmiany. Dokonano identyfikacji zasobw, ktrymi
dysponuje dzielnica Bemowo. Okrelone zostay deficyty w ofercie wsparcia
dla tej grupy osb idziaania, jakie naley podj wnajbliszej przyszoci wra-
mach suby zdrowia, pomocy spoecznej iorganizacji pozarzdowych.
Kolejnym dziaaniem wramach projektu byo zorganizowanie dwch kon-
ferencji szkoleniowych o charakterze lokalnym dla przedstawicieli instytucji
i organizacji z dzielnicy Bemowo. W konferencjach uczestniczyo ponad 80
osb. Ich celem byo wyposaenie pracownikw instytucji lokalnych wwiedz
dotyczc problemw osb chorujcych psychicznie jako grupy potrzebujcej
szczeglnego zainteresowania oraz najbardziej zagroonej wykluczeniem spo-
ecznym. Podczas konferencji zaprezentowane zostay rwnie rodowiskowe
138
metody wspierania osb chorujcych psychicznie, oferta wsparcia rodowisko-

wego, atake sytuacja osb chorych psychicznie na rynku pracy.
Zarwno spotkania warsztatowe, jak rwnie zorganizowane konferencje
szkoleniowe zaowocoway podpisaniem 14 marca 2013 roku wSali Sesji Urz-
du Dzielnicy Bemowo Porozumienia owsppracy na rzecz osb chorych psy-
chicznie iczonkw ich rodzin. Wrd zaoycieli byli przedstawiciele 13 insty-
tucji iorganizacji: Urzd Dzielnicy Bemowo, Orodek Pomocy Spoecznej, Samo-
dzielny Zesp Publicznych Zakadw Lecznictwa Otwartego Warszawa Bemowo
Wochy, Bemowskie Centrum Kultury, Brdnowskie Stowarzyszenie POMOST,
Spdzielnie Mieszkaniowe, Policja, Szkoy, Stowarzyszenie Profilaktyki Depresji
ISKRA. WPorozumieniu mowa jest owzajemnej wsppracy pomidzy instytu-
cjami, wymianie dowiadcze, udronieniu przepywu informacji, wsplnie po-
dejmowanych inicjatywach idziaaniach na rzecz poprawy sytuacji osb chorych
psychicznie i czonkw ich rodzin w dzielnicy Bemowo. W ramach Koalicji po-
szczeglne instytucje aktywnie uczestnicz wprzedsiwziciach integracyjnych
na rzecz osb niepenosprawnych, np. w ramach Dni Osb Niepenosprawnych
wdzielnicy Bemowo. Podczas Tygodnia Konsultacji pod patronatem Koalicji Ra-
zem skutecznie przedstawiciele poszczeglnych instytucji penili dyury iudziela-
li bezpatnych porad mieszkacom Bemowa dotyczcych zdrowia, terapii, prawa
oraz pomocy spoecznej. Natomiast uczestnicy obchodw 10-lecia DS Wrocaw-
ska mogli wysucha m. in. wykadu o Roli rodowiskowych placwek wsparcia
w poprawie jakoci ycia osb chorujcych psychicznie. Podejmowane przedsi-
wzicia koordynowa iwspiera Urzd Dzielnicy Bemowo m. st. Warszawy.
Co udao si osign dziki realizowanemu projektowi ipowoaniu Koalicji?
Z pewnoci problemy osb chorych psychicznie zostay dostrzeone przez
instytucje iorganizacje dziaajce wdzielnicy Bemowo, pozyskano partnerw do
zmian ibudowania modelowego systemu wsparcia dla tej grupy osb, wypracowa-
ne zostay efektywne formy imetody wsppracy pomidzy instytucjami iorganiza-
cjami. Spotkania Koalicji przyczyniy si do wzajemnego poznania si uczestnikw,
ktrzy przestali by anonimowi, awsppraca staa si bardziej wymierna. Zwik-
szya si wiedza ikompetencje pracownikw instytucji publicznych na temat spe-
cyfiki choroby psychicznej isposobw komunikowania si zosobami chorujcymi.
Edukacja spoecznoci lokalnej otwiera szans stopniowej zmiany postaw wobec tej
grupy osb, atake wzrostu zaufania chorujcych do instytucji publicznych.
Wartoci dodan projektu bya jego promocja prowadzona w 2012 r. przez
Mazowieckie Centrum Polityki Spoecznej, wramach projektu Razem dla Mazowsza
edukacja wdziaaniu. Projekt by promowany wreportau telewizyjnym TVP Info
wkontekcie przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu osb chorych psychicz-
nie. Podczas IForum Psychiatrii rodowiskowej wpadzierniku 2012 roku, projekt
by prezentowany jako przykad dobrej praktyki na rzecz osb chorych psychicznie.
139
RAPORT RPO
Oczekujemy, e Koalicja bdzie tworzya lobby na rzecz poprawy sytuacji

osb chorych psychicznie zamieszkujcych w dzielnicy Bemowo. Skupia bo-
wiem osoby znaczce: przedstawicieli lokalnych wadz samorzdowych, pomo-
cy spoecznej, organizacji pozarzdowych iinnych wanych podmiotw, ktre
maj realny wpyw na polityk spoeczn prowadzon na poziomie lokalnym.
Ma wswoim gronie ekspertw oraz poparcie ze strony wadz dzielnicy Bemowo.
Wrd zada na najblisz przyszo planowane s: wydanie informatora opla-
cwkach wspierajcych osoby chorujce psychicznie wdzielnicy Bemowo, eduka-
cja spoecznoci lokalnej wtym modziey, organizowanie spotka warsztatowych,
ktre bd suy zacienieniu wsppracy irozwizywaniu biecych problemw
osb chorujcych psychicznie wdzielnicy. Celem spotka bdzie rwnie zachce-
nie do wsppracy osb chorujcych psychicznie iczonkw ich rodzin.
Mamy nadziej, e Koalicja przyczyni si do wspierania procesu zdrowienia
ipoprawy jakoci ycia osb chorych psychicznie wich maej ojczynie, jak jest
dzielnica Bemowo. Dobre ycie to warto, do ktrej maj prawo dy take osoby
psychicznie chore, za spoeczestwo tzw. ludzi zdrowych powinno zrobi wszyst-
ko, aby wspiera dziaania umoliwiajce realizacj powyszego celu.
strona internetowa: http://www.opsbemowo.waw.pl/

kontakt: sds@opsbemowo.waw.pl
4.4.11. Koobrzeg: system psychiatrii rodowiskowej wpowiecie
Ewa Giza
FENIKS Stowarzyszenie Uytkownikw Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej
oraz Ich Rodzin iPrzyjaci;
Oddzia Psychiatryczny, Szpital Regionalny wKoobrzegu
Powiat koobrzeski skada si z6 gmin iliczy ok. 75 tys. mieszkacw. Obec-

nie 50-kowy Oddzia Psychiatryczny wielospecjalistycznego Szpitala Regio-
nalnego wKoobrzegu dziaa od 1986 r. Zatrudnia siedmiu specjalistw psychia-
140
trii, trzech psychologw, atake specjalistw psychiatrii dzieci imodziey, sek-

suologa, psychoterapeut, psychoterapeut uzalenie, terapeut zajciowego,
pracownika socjalnego, pielgniarki, sanitariusze. Take w Koobrzegu troska
psychiatrw o los pacjentw nie koczy si z momentem wypisu ze szpitala.
Bardzo czsto pacjenci nie kontynuowali leczenia, arodziny nie umiay odnale
si wprzebiegu przewlekej choroby psychicznej, uzalenienia. Pozostawieni sa-
mym sobie chorzy nie mieli zajcia ani szansy na znalezienie pracy. Egzystencja
bez celu, zrozumienia ze strony bliskich iotoczeniu pogbiaa chorob. Szybko
wracali do szpitala, ich pobyty byy coraz dusze, postpowaa destrukcja wyni-
kajca znieleczonej, nierehabilitowanej choroby psychicznej. Zamurami oddzia-
u zacieniao si bdne koo choroby, niezrozumienia ibezradnoci.
wiateko wtunelu
Aby temu zaradzi, w1996 r. utworzono Oddzia Dzienny, pierwszy wwcze-
snym wojewdztwie szczeciskim. Dekad temu ta mao znana forma leczenia
bya przez wielu nieakceptowana. Tymczasem pacjenci otrzymali cakiem nowe
moliwoci leczenia terapia, rne rodzaje treningw, zaj, aktywna organi-
zacja czasu, moliwo poznania przyjaci izwyczajne wyjcie zdomu sprawi-
y, e oddzia dzienny szybko wrasta wstruktury koobrzeskiej suby zdrowia.
Zdobywa sympati lekarzy, pacjentw ich rodzin. Oddzia dziaa, nadal cieszy si
bardzo dobr opini ijest wanym narzdziem zdrowienia pacjentw. Kadra to
4 psychologw, specjalista psychiatra, 4 terapeutw zajciowych, pielgniarka,
ktrzy codziennie opiekuj si ok. 50 pacjentami. Po leczeniu woddziale caodo-
bowym pacjenci maj tu moliwo pokonywania ogranicze zwizanych zcho-
rob czy uzalenieniem. Z wiksz pewnoci siebie powracaj do funkcjono-
wania wspoeczestwie. Duy nacisk pooony jest na prac zrodzin pacjenta.
Przy Oddziale Dziennym powsta Klub Pacjenta, gdzie spotykali si byli pacjenci
iich rodziny, przyjaciele. Jego formua ewoluowaa, obecnie pracuj wnim: psy-
cholog, dwch specjalistw terapii uzalenie isocjoterapeuta. Kilka razy wty-
godniu prowadzone s zajcia edukacyjne, terapeutyczne, grupy wsparcia dla
osb uzalenionych, wspuzalenionych, dorosych dzieci alkoholikw, praca
systemowa z rodzinami Udzielane s porady i wsparcie. Klub stale si rozwija
ima dobr opini wrd modziey szk ponadpodstawowych irodzicw.
Od obojtnoci do empatii
Pobyt w oddziale dziennym przynosi wymierne efekty. Pacjenci zdrowieli.
Rzadko wracali do szpitala znawrotami choroby. Znacznie lepiej radzili sobie wy-
ciu, zpenieniem rl rodzicw, wspmaonkw. Okresowo podejmowali prac.
By najwyszy czas na nowy model funkcjonowania koobrzeskiej psychiatrii.
Wcelu tworzenia zrbw opieki rodowiskowej wpowiecie, rozpoczam
141
RAPORT RPO
prby pokonywania oporu lokalnych politykw, mieszkacw Koobrzegu, po-

zyskiwania sojusznikw. Byam wwczas wtych zamiarach osamotniona nie
wiedziaam jak to ma wyglda, jakie tworzy dziaania, jakie placwki rodo-
wiskowe? Nikt nie umia podpowiedzie wzoru, wielu lekarzy ipolitykw pa-
trzyo na mnie zpolitowaniem. Podjam wyzwanie. Zaczam od polityki.
Wroku 1999 zostaam radn Rady Powiatu, gdy wiedziaam, e bez wsparcia
radnych samorzdu nie jestem wstanie pozyska pienidzy, realizowa dziaa
na rzecz pacjentw. Po latach okazao si, e pomys by trafny. wiadomo
radnych zkadym rokiem rosa, zcoraz wiksz przychylnoci ibez lku od-
powiadali na zaproszenia na imprezy organizowane wraz zpacjentami. Pozna-
wali si nawzajem, suchali ich opowieci. Rozumieli. Opacjentach mwiono
ju bez skrpowania iukradkowych umieszkw. Znajdoway si pienidze na
nasze inicjatywy. Mielimy wsparcie ifinansowe, imoralne. Nie do przecenienia
wwczas iteraz jest sympatia lokalnych mediw iich uczestnictwo we wszyst-
kich przedsiwziciach, czy to z powodu obchodw wiatowego Dnia Zdro-
wia Psychicznego, czy podczas zbierania podpisw popierajcych Narodowy
Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, czy wzwizku zustawiczn edukacj
mieszkacw wSzkole Zdrowia Psychicznego.
Nadzieja, czyli Feniks

W2000 r. powstao Stowarzyszenie Uytkownikw Psychiatrycznej Opieki
Zdrowotnej oraz Ich Rodzin iPrzyjaci FENIKS, ktrego jestem prezesem. Na-
zw stowarzyszenia wymylili pacjenci Oddziau Dzienne-
go. Na pocztku bya nas garstka entuzjastw, w Feniksa
wierzyo kilkoro pracownikw oddziau, oddziau dzienne-
go, kilku radnych. Obecnie jest nas kilkadziesit osb: psy-
chologw, pedagogw, lekarzy, politykw, pacjentw, te-
rapeutw, rodzin, przyjaci! Ikilkakrotnie wicej sympaty-
kw wcaej Polsce. Jestemy organizacj poytku publicz-
nego, mamy swoja stron internetow, wydajemy kwartal-
nik Pod skrzydami Feniksa, redagowany przy wspudziale pacjentw. Czaso-
pismo spenia rol edukacyjn, promocyjn, przyblia nasz wiat coraz szersze-
mu odbiorcy, oswaja zproblematyk zdrowia psychicznego.
Cigle do przodu
Przeomowy by rok 2002, kiedy z Ministerstwa Pracy i Polityki Socjal-
nej otrzymalimy pienidze na projekt Otwarte Drzwi. Odwiedziwszy wtedy
wszystkich pacjentw chorujcych na schizofreni w powiecie i ich rodziny
(ok. 170 rodowisk) zyskalimy podstaw do kolejnych projektw i strategii.
Utwierdzilimy si wprzekonaniu opotrzebie dziaa wrodowisku na rzecz
142
tej grupy pacjentw, ktrzy nieleczeni, pozostawieni chorobie yli wubstwie,

czsto wniegodnych warunkach, samotni, bezradni wobec biernoci sub. Nie
liczc si zczasem ikosztami przemierzamy wiele kilometrw wcaej Polsce
iza granic promujc na konferencjach iwykadach (m.in na konferencji zorga-
nizowanej przez kancelari p. Prezydenta RP Lecha Kaczyskiego) ide dobrej
wsppracy z lokalnym samorzdem i zalety psychiatrii rodowiskowej. Tam
take zyskujemy wielu sojusznikw.
Od 2004 roku sojusznikiem jest Ustawa opoytku iwolontariacie, ktra pozwo-
lia nam przystpowa do konkursw lokalnego samorzdu. Od 2004 r. cyklicznie
otrzymujemy rodki na dziaania Klubu Pacjenta. Od 2006 r. systematycznie przy-
stpujemy do konkursw gmin powiatu koobrzeskiego, dziki czemu moemy fi-
nansowa konsultacje specjalistyczne idziaania edukacyjne. Od 2008 prowadzimy
Biuro Porad Obywatelskich, gdzie pacjenci, ale iubodzy mieszkacy powiatu uzy-
skuj profesjonalne, bezpatne porady prawne. Biuro cieszy si duym zaufaniem
ibardzo dobr opini. Wsppracujc zorodkami pomocy spoecznej, szkoami,
lekarzami rodzinnymi isamorzdowcami konsultujemy rodowiska rodzinne. Na
nasze wnioski rodziny obejmowane s pomoc przez gminne suby. Dogldamy
pacjentw po hospitalizacjach psychiatrycznych, ktrzy zrnych powodw nie
przyjad do nas, mobilizujemy ich do dziaa na rzecz pracy, systematycznego le-
czenia, pomagamy wrozwizywaniu ich trudnoci, zyskujemy ich zaufanie. Od 2
lat we wsppracy zintedyscyplinarnymi zespoami gmin powiatu koobrzeskiego,
organizujemy te system wsparcia dla ofiar przemocy domowej. Wrd nas jest ju
4 certyfikowanych terapeutw rodowiskowych, mamy licznych wolontariuszy,
psychologw, lekarzy staystw ktrzy ucz si przy nas psychiatrycznej opieki ro-
dowiskowej, obserwuj efekty naszych oddziaywa istaj si emisariuszami takich
dziaa wswoich rodowiskach.
Odczarowywanie psychiatrii
Po wielu, wielu staraniach udao si nam stworzy finansowan przez Urzd
Marszakowski Szko Zdrowia Psychicznego. Szkoa od 5 lat prowadzi szeroko
rozumian edukacj w zakresie zdrowia psychicznego, profilaktyki zaburze,
poradnictwa psychologicznego dla mieszkacw powiatu. Realizuje programy
terapeutyczne dla osb przewlekle chorych somatycznie iich rodzin. Rozwija
si, zyskujc wielu sympatykw wrd mieszkacw powiatu koobrzeskiego.
Mieszkacy Koobrzegu przychodz na wykady, ktre odbywaj si take poza
terenem szpitala. Bez wstydu suchaj odczytw odepresji, uzalenieniach czy
stresie, schizofrenii, otpieniu, wspistnieniu schorze somatycznych i psy-
chicznych. Dziki mediom odbir jest zawsze szeroki.
Wtym roku pracowalimy zmodzie szk ponadpodstawowych igimnazjal-
nych. Wkonkursie plastycznym modzi ludzie zwielk otwartoci przedstawiali
143
RAPORT RPO
swoje wyobraenie ozdrowiu psychicznym. Jednak rysunki to nie jedyne owoce

konkursu, efektem s te liczne proby modziey inauczycieli owsplne spotkania
zpacjentami, wsplne projekty. Bez wtpienia, niesie to korzyci dla obu stron. Za-
uwaylimy, e modzie bez lku ibarier podchodzi do problemw psychicznych
po prostu NORMALNIE, co stanowi kapitalny przykad dla dorosych. Planujemy
wsplne przedsiwzicia, jak np. teatr, pikniki, zajcia sportowe, rekreacyjne, ta-
neczne, czy wsplne piewanie. Kilka ju jest za nami.
Wysokie loty Feniksa

Od 2011 r. Stowarzyszenie jest wacicielem czci dworku i 2,5 ha parku
podworskiego we wsi Trzynik, wgminie Siemyl. Opienidze na remont dworku
wnioskowalimy zsukcesem do Unii Europejskiej. Tworzymy tam Centrum Inte-
gracji Spoecznej, wktrym znajd swoje miejsce izatrudnienie osoby chorujce,
nasi podopieczni atake osoby bezrobotne zpobliskich wsi. Pracy nie zabrak-
nie: opieka nad obiektem, pielgnacja parku, prowadzenie kawiarenki, catering,
obsuga konferencji. Planujemy prowadzenie dziaalnoci hotelowej, hostelowej,
gastronomicznej, edukacyjnej ikulturalnej. Trzynik to maa wie, wktrej kady
zna kadego, jednak ze strony mieszkacw nie mamy problemw zakceptacj
naszej dziaalnoci. Mieszkacy zciekawoci inadziej patrz na nasze poczyna-
nia. Pomagaj, pracuj, doradzaj iwyczekuj lepszego jutra.
Stowarzyszenie peni w powiecie koobrzeskim rol Centrum Zdrowia
Psychicznego. Jestemy uznawani przez ludzi iinstytucje za profesjonalistw
wdziedzinie zdrowia psychicznego ito my koordynujemy wszystkie dziaania
zgaszane nam przez instytucje, wsppracujemy zinstytucjami pomocy spo-
ecznej, sdem, szkoami, urzdami.
Nasz pacjent nie jest osob anonimow, zajmujemy si nim ijego rodzin
wzalenoci od problemu ipotrzeb wtedy, gdy przebywa zarwno wplacwce
leczniczej, jak i pomocowej, czy gdy jest niedony, chory somatycznie, czy
umiera. Wmiar potrzeb kierujemy na przymusowe leczenia, jestemy opieku-
nami prawnymi naszych podopiecznych, kierujemy do DPS, odwiedzamy ich
wtych domach, jestemy wich ostatnich drogach, apotem dbamy ogroby. Po-
magamy socjalnie, zbieramy odzie itd. Cieszymy si ijestemy dumni zkadej
osoby, ktra osiga samodzielno zawodow, spoeczn, dojrzewa yciowo
rozwija si, lubimy moment wktrym przestajemy peni rol opiekucz, kie-
dy stajemy tylko doradcami czsto przyjacimi.
Moemy zwypiekami na twarzy opowiada olosach naszych podopiecz-
nych, ich talentach, osigniciach, porakach i podnoszeniu si z choroby.
Stowarzyszenie wmiar swoich moliwoci finansowych tworzy moliwo za-
trudniania osb niepenosprawnych, wraz zutworzeniem Centrum Integracji
Spoecznej dziaalno ta bdzie znacznie aktywniejsza.
144
Z radoci zauwaamy dobry klimat w naszej spoecznoci. Nastpia ko-

losalna zmiana w postrzeganiu problemw psychiatrii, osb leczonych psy-
chiatrycznie, zabezpieczaniu ich potrzeb. Pocztki nie byy atwe, ale po latach
upartej pracy, pozyskiwania sojusznikw, ustawicznej edukacji, dziaa po-
przez przykad iwsplne obcowanie, przekonywania do idei psychiatrii rodo-
wiskowej widzimy postp. Przyczynili si do tego sami pacjenci chtnie brali
czynny udzia wrozlicznych imprezach, wydarzeniach ispotkaniach wramach
programw unijnych wOrodkach Pomocy Spoecznej, czy Powiatowym Cen-
trum Pomocy Rodzinie. Osoby chore psychicznie nie yj zetykietk nienor-
malnego, tego co ma co zgow itp. Nie s stygmatyzowane.
Mamy nadziej, e organizowanie lokalnego systemu psychiatrii rodo-
wiskowej nie bdzie zaleao od liderw politycznych ugrupowa, klimatw,
ukadw iludzi, ktrzy si zmieniaj na swoich stanowiskach. Wierzymy, e za
spraw Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, ktry okrzep-
nie, nabierze rozpdu iwadze na wszystkich szczeblach od parlamentarzystw
poczwszy bd realizowa swoje zadania wobec obywateli, amy profesjona-
lici wypenimy je treci.
strona internetowa: http://www.feniks.kolobrzeg.pl/

kontakt: fenikskg@op.pl
4.4.12. Lublin: lokalna opieka rodowiskowa
Artur Kochaski
Lubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego
Lubelska opieka rodowiskowa to coraz sprawniej dziaajcy system wsp-

pracujcych ze sob organizacji iinstytucji, ktrego celem jest towarzyszenie
osobie zzaburzeniami psychicznymi na rnych etapach zdrowienia iuspraw-
niania a do osignicia moliwie najlepszego poziomu osobistego ispoecz-
nego funkcjonowania. Znajdziemy wtym systemie jednostki miejskiego samo-
145
RAPORT RPO
rzdu, placwki suby zdrowia, pomocy spoecznej a take podmioty rynku

pracy iorganizacje pozarzdowe.
Urzd Miasta bierze udzia wsystemie poprzez:
Wiceprezydenta Miasta Lublin ds. Zdrowia iPomocy Spoecznej,
Miejski Zesp Koordynujcy Wdraanie Narodowego Programu Ochrony
Zdrowia Psychicznego,
Wydzia Zdrowia iPomocy Spoecznej Urzdu Miasta Lublin, awnim wie-
loosobowe stanowisko ds. promocji iochrony zdrowia psychicznego,
Centrum Interwencji Kryzysowej,
Orodek Informacji Osb Niepenosprawnych.
Sub zdrowia reprezentuj:
Katedra iKlinika Psychiatrii SPSK Nr 1w Lublinie,
Szpital Neuropsychiatryczny wLublinie,
3 lubelskie oddziay dzienne,
6 zespow leczenia rodowiskowego (spord 7 dziaajcych wLublinie),
6 poradni zdrowia psychicznego (spord 14 wLublinie),
Lubelski Zwizek Lekarzy Rodzinnych Pracodawcw.
Spord jednostek pomocy spoecznej znajdujemy:
Miejski Orodek Pomocy Rodzinie awnim: sekcje pracy socjalnej imieszka-
nia chronione funkcjonujce wprowadzonym przez Miasto Lublin DPS im.
Bogosawionego Jana Pawa II, dla osb przewlekle somatycznie chorych,
Specjalistyczn Poradni dla Rodzin,
Zesp Dziennych Orodkw Wsparcia, ktry prowadzi: rodowiskowy
dom samopomocy dla osb zzaburzeniami psychicznymi, kluby seniora,
kluby samopomocy dla osb zzaburzeniami psychicznymi.
Rynek pracy wsystemie lubelskim reprezentuj:
Miejski Urzd Pracy wLublinie,
CONSULTOR Sp. zo.o.,
ZPCH ROKA.
Bardzo wan rol wsystemie opieki rodowiskowej na terenie Lublina od-
grywaj organizacje pozarzdowe:
Lubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego,
Charytatywne Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Chorym MISERICORDIA,
Lubelskie Stowarzyszenie Rodzin Zdrowie Psychiczne,
Lubelskie Stowarzyszenie Alzheimerowskie,
Fundacja ALFA dziaajca na rzecz osb zautyzmem,
Fundacja FUGA MUNDI, ktra prowadzi Agencj Zatrudnienia dla Osb
Niepenosprawnych,
146
Fundacja Inicjatyw Menederskich, realizujca projekty aktywizacji spo-

ecznej izawodowej osb zzaburzeniami psychicznymi.
Lubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego prowadzi aktualnie:
Ex CORDIS Orodek Psychiatrii rodowiskowej iPsychoterapii awnim: ze-
sp leczenia rodowiskowego i2 dzienne oddziay psychiatryczne,
rodowiskowy dom samopomocy Serce,
dziaajcy wgodzinach popoudniowych Orodek Wsparcia Serce,
specjalistyczne usugi opiekucze dla osb zzaburzeniami psychicznymi,
projekt Przyjazny wiat realizowany wpartnerstwie zFundacj Inicjatyw
Menederskich finansowany ze rodkw UE, przyznanych przez Wo-
jewdzki Urzd Pracy w Lublinie. Projekt zakada objcie indywidualn
opiek 80 osb zzaburzeniami psychicznymi, wwieku 15 25 lat, ztere-
nu wojewdztwa lubelskiego. Opieka ta ma suy poprawie efektywno-
ci leczenia oraz pomocy wpowrocie do aktywnego ycia spoecznego,
wtym kontynuacji nauki bd aktywizacji zawodowej. Wprojekcie pracu-
je zpacjentami 40terapeutw opiekunw, zatrudnionych wpowiato-
wych orodkach wsparcia oraz 10lekarzy psychiatrw konsultantw, za-
trudnionych wKlinice Psychiatrii UM wLublinie. Wprojekcie uczestnicz
wsposb poredni pracownicy socjalni, nauczyciele szk iuczelni oraz
pracownicy urzdw izakadw pracy, do ktrych dotrze terapeuta wraz
ze swym podopiecznym,
Projekt Przedsibiorczy start partnerstwo zCONSULTOR Sp. zo.o.,
Partnerstwo ze Stowarzyszeniem Albatros zBerlina,
Projekt Powrt do samodzielnoci finansowany ze rodkw PFRON.
Charytatywne Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Chorym MISERICORDIA
dziaa poprzez:
rodowiskowy dom samopomocy dla osb zzaburzeniami psychicznymi,
Klub samopomocy,
Dom grupowy imieszkania chronione,
Warsztat terapii zajciowej,
Zakad aktywnoci zawodowej.
Na uwag zasuguje szczeglny rodzaj partnerstwa publiczno-spoecznego, ja-
kim jest funkcjonalne Centrum Zdrowia Psychicznego tworzone przez I i II Klinik
Psychiatrii SPSK Nr 1 iLubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego.
Klinika wnosi do Centrum: oddziay stacjonarne iporadni zdrowia psychicz-
nego, natomiast Stowarzyszenie oddziay dzienne i zesp leczenia rodowi-
skowego dziaajce w ramach Ex CORDIS Orodka Psychiatrii rodowiskowej
iPsychoterapii. Dziki poczeniu obu placwek pacjenci mog korzysta zform
147
RAPORT RPO
terapii najbardziej odpowiadajcych ich potrzebom wostrym stanie psychicz-

nym s przyjmowani do oddziau stacjonarnego, aby moliwie szybko dosta
si nastpnie do oddziau dziennego adalej do poradni zdrowia psychicznego,
bezporednio bd za porednictwem zespou leczenia rodowiskowego, ktry
wiadczy pomoc terapeutyczn psychiatry, psychologa, pielgniarki iterapeuty
rodowiskowego wramach wizyt domowych przeznaczony jest tym samym
dla pacjentw, ktrzy wymagaj kompleksowego postpowania terapeutyczne-
go anie s wstanie korzysta zniego poza miejscem zamieszkania zpowodu
przewlekej, ciko przebiegajcej choroby psychicznej aczsto wobec takiego
leczenia wykazuj bierny lub czynny opr. Cz pacjentw korzystajc zoddzia-
u dziennego lub zespou leczenia rodowiskowego, unikn moe zkolei hospi-
talizacji caodobowej. Pacjenci bdcy pod opiek Centrum Zdrowia Psychicz-
nego, korzystaj kolejno lub rwnolegle zoddziaywa rehabilitacyjnych wdo-
stpnych wLubelskim Stowarzyszeniu Ochrony Zdrowia Psychicznego formach
aktywizacji spoecznej izawodowej.
Lubelsk specjalnoci stao si wostatnich latach mieszkalnictwo chronio-
ne dla osb zzaburzeniami psychicznymi 39 miejsc wmieszkaniach prowa-
dzonych przez Miasto Lublin i21 wdomu grupowym imieszkaniach Stowa-
rzyszenia MISERICORDIA stwarza znaczc dostpno dla potrzebujcych tej
formy opieki mieszkacw Lublina.
Innym naszym osigniciem a jednoczenie potwierdzeniem gotowoci
uczestnictwa wsystemie opieki rodowiskowej na terenie Lublina, jest podpi-
sane wiosn 2013 roku Lubelskie Porozumienie na Rzecz Zdrowia Psychicz-
nego. Jak czytamy wtreci:
1. Porozumienie niniejsze zostaje zawarte wcelu podejmowania wsplnych
dziaa na rzecz osb z zaburzeniami psychicznymi, ktrych celem jest wa-
ciwe zabezpieczenie potrzeb mieszkacw Miasta Lublin wzakresie ochrony
zdrowia psychicznego.
2. Dziaania podejmowane przez partnerw dotyczy bd wszczeglnoci:
promowania nowoczesnego modelu opieki psychiatrycznej w oparciu
oide psychiatrii rodowiskowej;
budowania zasad wsppracy pomidzy instytucjami dziaajcymi na
rzecz osb zzaburzeniami psychicznymi;
stworzenia standardw leczenia, wsparcia, opieki oraz rehabilitacji spo-
ecznej izawodowej osb zzaburzeniami psychicznymi;
tworzenia systemu informacji ikomunikacji odostpnych formach pomo-
cy dla osb z zaburzeniami psychicznymi i ich rodzin na terenie Miasta
Lublin;
148
przeciwdziaania dyskryminacji osb zzaburzeniami psychicznymi;

staego monitorowania potrzeb i ewaluacji systemu wsparcia dla osb
zzaburzeniami psychicznymi.
Porozumienie to to jeden z owocw polsko-niemieckiego projektu, re-
alizowanego wokresie od listopada 2011 do kwietnia 2013 roku wpartner-
stwie Stowarzyszenia Albatros zBerlina iLubelskiego Stowarzyszenia Ochrony
Zdrowia Psychicznego. Zostao podpisane przez przedstawicieli 23 podmio-
tw reprezentujcych Urzd Miasta Lublin, wane placwki psychiatrycznej
opieki zdrowotnej, Lubelski Zwizek Lekarzy Rodzinnych, jednostki pomocy
spoecznej, podmioty rynku pracy oraz organizacje pozarzdowe.
Innym efektem projektu jest Punkt Informacyjno-Konsultacyjny (PIK) dla
kadej osoby prywatnej lub instytucji poszukujcej pomocy wzakresie lecze-
nia irehabilitacji zaburze psychicznych na terenie Lublina. PIK funkcjonuje
nadal przy Lubelskim Stowarzyszeniu Ochrony Zdrowia Psychicznego, zyska
finansowanie zRegionalnego Orodka Pomocy Spoecznej idziaa obecnie na
terenie caego wojewdztwa. Lubelskie Porozumienie na Rzecz Zdrowia Psy-
chicznego byo dotychczas koordynowane przez Lubelskie Stowarzyszenie
Ochrony Zdrowia Psychicznego, ale koordynacja ta jest wtrakcie przekazywa-
nia do Wydziau Zdrowia Urzdu Miasta Lublin.
Trwaj prace nad uzupenianiem systemu lubelskiej opieki rodowisko-
wej. Lubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego wpartnerstwie
zCONSULTOR Sp. zo.o., realizuje projekt finansowany ze rodkw UE, przyzna-
nych przez Wojewdzki Urzd Pracy wLublinie, na tworzenie trzech spdziel-
ni socjalnych, gdzie znajdzie zatrudnienie na terenie Lublina 22 osoby niepe-
nosprawne, wtym 19 chorujcych psychicznie. Tu po sdowej rejestracji jest
z kolei Lubelskie Stowarzyszenie JESTEMY, zrzeszajce osoby po kryzysach
psychicznych. Rzec by mona projekty te s nie tylko wanym uzupenie-
niem, ale szczeglnym potwierdzeniem dojrzaoci lubelskiego sytemu opieki
rodowiskowej.
Opieka rodowiskowa na terenie Lublina jest wspierana przez samorzd
wojewdztwa iadministracj rzdow. Szczeglnie aktywny udzia zramienia
Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Lubelskiego bierze Regionalny Oro-
dek Polityki Zdrowotnej, ktry w ramach swoich dziaa nie tylko aktywnie
wpywa na polityk wzakresie zdrowia psychicznego, ale rwnie szkoli kadry
instytucji pomocy spoecznej i finansuje rehabilitacj osb niepenospraw-
nych psychicznie. Ze rodkw iprzy merytorycznej wsppracy zROPS organi-
zowane s od 2009 roku Lubelskie Fora Psychiatrii rodowiskowej, gdzie nad
najbardziej wakimi problemami wspczesnej opieki psychiatrycznej dysku-
149
RAPORT RPO
tuj osoby dotknite kryzysami psychicznymi, ich rodziny iprofesjonalici.

Lubelski Urzd Wojewdzki przyznaje isprawuje merytoryczny ifinansowy
nadzr nad waciwym wykorzystaniem rodkw budetu pastwa przezna-
czonych na pomoc dla osb zzaburzeniami psychicznymi wformie rodowi-
skowych domw samopomocy, klubw samopomocy czy specjalistycznych
usug opiekuczych.
Rnorodne rda finansowania stwarzaj moliwoci, ale ikonieczno
ich aktywnego poszukiwania i koordynowania wydatkw. Lubelskie Stowa-
rzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego dziaajce od 23 lat, moe stanowi
przykad podmiotu o bogatej ofercie pomocy dla osb z zaburzeniami psy-
chicznymi, ale jake skomplikowanym systemie finansowania. Wszystkie orga-
nizacje pozarzdowe, bez ktrych trudno wyobrazi sobie jakikolwiek system
opieki nad osobami zzaburzeniami psychicznymi wnaszym kraju, aszczegl-
nie te nowo powoywane, potrzebuj jednak podstawowego zabezpieczenia
finansowego, ktre zapewni biec egzystencj ida moliwo starania si
orodki na realizacj projektw, ktre itak rzadko zapewniaj wystarczajc
stabilno ipoczucie finansowego bezpieczestwa.
Zasadniczym celem funkcjonowania wszystkich wymienionych wyej jed-
nostek, struktur iporozumie jest optymalne wykorzystanie ludzkiej energii
i zasobw finansowych dla dobra osb dotknitych zaburzeniami psychicz-
nymi. Dziaania prowadzone w ramach rnorodnych programw terapeu-
tycznych czy rehabilitacyjnych wi iprzenikaj si wzajemnie czc ludzi
pomagajcych iwymagajcych pomocy.
To co czy wszystkie wymienione podsystemy to zaangaowane iwiado-
me swojej roli osoby, wraliwe iuwane na biece potrzeby chorych, ktre
inicjuj programy terapeutyczne irehabilitacyjne, dbaj ojako swojej pracy
iwaciwe wykorzystanie rodkw. Osoby takie tworz waciwe rodowisko
zdrowienia i aktywizacji. S gotowe organizowa pomoc w ramach rno-
rodnych projektw terapeutycznych nawet bez zagwarantowanej stabilnoci
finansowej. Bez tych osb, instytucje znajlepszymi nawet celami ibaz mate-
rialn nie s wstanie efektywnie realizowa swojego posannictwa.
strona internetowa: http://www.lsozp.org/

kontakt: poczta@lsozp.org
150
4.4. 13. K
rakw: rodowiskowy system iprogram leczenia osb
chorujcych na psychozy
Anna Bielaska
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Psychiatrii iOpieki rodowiskowej, Krakw
Zintegrowany, rodowiskowy system leczenia i reha-

bilitacji osb chorujcych na psychozy zkrgu schizofre-
nii zosta rozwinity wKrakowie wpoowie lat 70. To bya
owocna prba wcielenia w codzienn praktyk humani-
stycznych idei Antoniego Kpiskiego, idei leczenia zo-
rientowanego na osob ipobudzajcego proces zdrowie-
nia [Cechnicki, 2009; Cechnicki iBielaska, 2008]. Jestemy
przekonani, e wpolskiej psychiatrii powinien nastpi po-
wrt do humanistycznego podejcia wduchu Antoniego
Kpiskiego ipogbienie wraliwoci na fundamentalne
potrzeby pacjentw iich rodzin, akrakowski program stanowi wartociow inspi-
racj dla Narodowego Programu Leczenia Psychoz Schizofrenicznych na wzr po-
dobnych np. fiskich projektw Alanena iwsppracownikw [Cechnicki, 2011].
System rozwija si stopniowo przenoszc w sie rodowiskowych orod-
kw psychoterapeutyczny program leczenia rozwinity pierwotnie na sta-
cjonarnym oddziale pierwszego epizodu. By tak pomylany, aby mg obj
rnorodne potrzeby osb chorujcych oraz ich rodzin w caej historii ycia
do pnej staroci. Jest programem medyczno-spoecznym. Pierwsze dwiecie
wizyt domowych otworzyo drog do wsppracy zrodzin iPoradni Rodzin.
Rwnolegle rozbudowane zostao Ambulatorium Psychoterapii iRehabilitacji
Psychoz, powstaway oddziay dzienne, hostel terapeutyczny oraz obozy tera-
peutyczne i treningowo-rehabilitacyjne. Obozy terapeutyczne byy szczegl-
n form przeniesienia caego oddziau stacjonarnego wpozainstytucjonalny
kontekst terapii [Cechnicki iin., 1999].
Potrzeba rehabilitacji ibrak pracy dla osb chorujcych psychicznie zaan-
gaowa zesp do stworzenia Warsztatw Terapii Zajciowej, awnastpnym
kroku ZAZ UPana Cogito. Pensjonat iRestauracja powstay wcisej wsppracy
151
RAPORT RPO
ze Stowarzyszeniem Rodzin Zdrowie Psychiczne. Ogniwem najdalej zwizanym

zlokalnym rodowiskiem jest spka spoeczna Laboratorium Cogito, ktra pro-
wadzi dziaalno gospodarcz wpostaci firm spoecznych UPana Cogito iCa-
tering Cogito. Dochody musz utrzyma miejsca pracy wrywalizacji zotwartym
rynkiem aewentualne nadwyki s solidarnie przeznaczane na wsparcie progra-
mw rehabilitacyjnych: obozw terapeutycznych, galerii malarskiej Miodowa,
Teatru Psyche, czasopisma Dla Nas iRodziny. System dopeniaj rodowiskowy
Dom Samopomocy i Centrum Seniora, ktre obejmuje opiek rozszerzajcy
si gwatownie krg osb chorujcych psychicznie wstarszym wieku. Centrum
Seniora niestety od czterech lat nie ma staego finansowania ze strony gminy
ijest utrzymywane przez Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Psychiatrii iOpieki
rodowiskowej we wsppracy ze Stowarzyszeniem Rodzin Zdrowie Psychiczne.
Ostatecznie system jest koordynowany isuperwizowany przez Zakad Psychiatrii
rodowiskowej Katedry Psychiatrii CMUJ we wsppracy ztrzema organizacja-
mi pozarzdowymi Profesjonalistw, Rodzin iPacjentw. To praktyczne, opar-
te o wsplne zadanie wcielenie idei trialogu. W ten oto sposb powsta wiat
ludzkich wizi tworzcy kultur spotkania, caociowy program dla osb choru-
jcych psychicznie y, mieszka, leczy si ipracowa wlokalnej wsplnocie
uczcy Krakw, e ksztatowanie takiej wsplnoty jest moliwe iwzbogacajce
obie strony [Cechnicki, 2009, 2011; Cechnicki iBielaska, 2008].
Rycina 5. wiat ludzkich wizi tworzcych system realizujcy kultur spotkania.
152
Obok opieki, wsparcia i poradnictwa, we wszystkich poczonych w sie

instytucjach rozwinito podobne formy psychoterapii psychoz: indywidualn,
grupow, terapi rodzin, spoeczno terapeutyczn, psychoedukacj itrenin-
gi spoecznych izawodowych kompetencji. Relacja terapeutyczna bya, jest
ipozostanie zasadniczym elementem leczenia, aidea kontynuacji, cigoci le-
czenia dotyczy nie tylko terapii indywidualnej, ale igrupowej [Bielaska, 2006;
Bielaska i Cechnicki 2004]. Grupa terapeutyczna jest istotn form terapii
zarwno woddziaach dziennych jak iwwieloletnim programie ambulatoryj-
nym. Rodzina od pocztku leczenia wczana jest do wsppracy przez mo-
liwo uczestniczenia wkonsultacjach, grupie wielorodzinnej lub spotkaniach
indywidualnych caej rodziny.
Od 1985 roku prowadzony jest prospektywny program bada nad przebie-
giem, prognoz iwynikami leczenia osb zdiagnoz schizofrenii: Schizofrenia
proces wielowymiarowy [Cechnicki, 2013, Cechnicki iKaszyski, 2000; Cechnicki
iin., 2013 aib, Bdzinski iin., 2013].
Integracja dydaktyki przed ipodyplomowej, programu badawczego do kt-
rego wczone s wszystkie instytucje izespoy gwarantuje szersze spektrum
iwiarygodno dziaa Krakowski zintegrowany system leczenia, rehabilitacji
ibada nad schizofreni jest regularnie superwizowany izarzdzany przez gru-
p liderw. Nieocenion wartoci jest wsppraca trzech organizacji pozarz-
dowych zaangaowanych w program. Stowarzyszenie Rodzin jest wspwa-
cicielem orodkw, aczonkowie Stowarzyszeniem Beneficjentw Otwrzcie
Drzwi s wczeni wprogram edukacyjny. Regularnie bior udzia wzajciach
dla studentw medycyny, psychologii, pracownikw pomocy spoecznej, leka-
rzy rodzinnych, klerykw itp. Wystpuj wraz zwykadowcami dzielc si do-
wiadczeniem choroby psychicznej irefleksj nad procesem zdrowienia [Cech-
nicki iLiberadzka, 2012].
Trzeba podkreli, i cay ten kompleksowy system leczenia i rehabilitacji
osb chorujcych na schizofreni jest nastawiony na zdrowienie, co oznacza
nie tylko walk zobjawami choroby, ale rwnolegle szukanie zasobw, moli-
woci rozwoju osoby chorujcej, by po przeytej psychozie moga powrci do
wasnego rodowiska, podja nauk lub prac, znalaza swoje miejsce wyciu
lokalnej wsplnoty.
strona internetowa: www.stowarzyszenie-rozwoju.eu

kontakt: biuro@stowarzyszenie-rozwoju.eu
153
RAPORT RPO
Streszczenie
Monografia omawia szereg zagadnie zwizanych zochron zdrowia psychicz-

nego w Polsce. Punktem wyjcia jest szkic globalnych problemw dotyczcych
zdrowia psychicznego we wspczesnym wiecie oraz zestawienie najwaniejszych
dokumentw midzynarodowych, ukazujcych kierunki i priorytety wane ich
rozwizywania. Wkolejnych czciach autorzy koncentruj si na przedstawieniu
systemu ochrony zdrowia psychicznego wPolsce najpierw na zestawieniu jego
aktualnego stanu ipilnych potrzeb, nastpnie na wskazaniu zada istanu realizacji
Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, planu systemowych roz-
wiza reformujcych miejsce ochrony zdrowia psychicznego wpolityce spoecz-
nej pastwa, awreszcie na dyskusji barier opniajcych bd blokujcych jego
urzeczywistnianie. Wostatniej czci przedstawiono przykady dobrych iwartych
upowszechniania praktyk wdziedzinie ochronie zdrowia psychicznego, ktre po-
wstay w wyniku obywatelskiej aktywnoci osb, organizacji i instytucji dziaaj-
cych wrnych rodowiskach lokalnych.
Wczci zatytuowanej Zdrowie psychiczne we wspczesnym wiecie, Tomasz
Szafraski przekonuje, e patrzc zperspektywy globalnej, mona dostrzec bar-
dzo zrnicowany, ale wzasadzie wszdzie niezadowalajcy stan ochrony zdrowia
psychicznego. Coraz lepiej rozpoznawany rozmiar potrzeb (wtym znaczny udzia
potrzeb niezaspokojonych) populacji wtym zakresie, coraz lepiej rozumiana war-
to zdrowia psychicznego, ale iryzyka szkd niesionych przez jego niedostatek,
jaskrawo kontrastuj zzaniedbaniami wzakresie podejmowania waciwej polity-
ki zdrowotnej, niezbdnych reform oraz waciwego inwestowania ifinansowania
ochrony zdrowia psychicznego. Niestety w wikszoci mniej zamonych pastw,
skala zaniecha jest znaczna i pozwala na formuowania diagnozy zbliania si
do stanu klski humanitaryzmu. Nawet wkrajach, wktrych potrzebne dziaania
zostay podjte, skala niezaspokojonych potrzeb stanowi nadal istotne wyzwanie.
Trudno polega, bowiem nie tylko na niedostatku politycznej woli reformy czy
trudnoci wyposaenia jej wrodki inwestycyjne. Wynika ona take zrnorodno-
ci izasigu oddziaywania zaburze zdrowia psychicznego na sytuacj osb, ro-
dzin, grup ipopulacji. Przeciwdziaanie problemom za pomoc zbyt wsko ijedno-
stronnie projektowanych instytucji czy kompetencji specjalistycznych okazuje si
mao skuteczne. Bardziej skuteczny jest sposb dziaania, wktrym koordynowany
wysiek odpowiednio zrnicowanych instytucji ikompetencji dopenia solidarna
aktywno lokalnych wsplnot spoecznych, oferujcych pomoc iwsparcie wolne
od uprzedze iwykluczajcych praktyk. Jest to istota tzw. rodowiskowego mode-
lu ochrony zdrowia psychicznego.
154
W kolejnej czci powiconej Ochronie zdrowia psychicznego wdokumentach

wiatowej Organizacji Zdrowia, Paulina Mikiewicz, Dyrektor Biura tej organizacji
wPolsce ukazuje rosncy udzia problematyki zdrowia psychicznego wjej aktywnoci
programowej. Bliejcharakteryzuje zwaszcza cztery najwaniejsze dokumenty. Raport
ozdrowiu psychicznym z2001 roku po raz pierwszy ukaza wtak caociowej iudoku-
mentowanej postaci konsekwencje ikoszty jego zaniedbywania, atake wskaza na pa-
lc konieczno nowego zrozumienia rangi zdrowia psychicznego iwskazania nowej
nadziei na rozwizywanie jego problemw. Zkolei, wpodpisanej w2005 roku Deklaracji
Helsiskiej, pastwa europejskie, wtym Polska, podjy zobowizanie do stopniowej re-
alizacji szeregu dziaa na rzecz oczekiwanej zmiany polityki zdrowotnej wobec zagad-
nie zdrowia psychicznego wswoich krajach, wrd nich na rzecz jego promocji ipre-
wencji, przeciwdziaania nierwnoci iwykluczeniu osb chorujcych psychicznie, oraz
zapewnienia im nowoczesnych, wielostronnych iskoordynowanych, rodowiskowych
form leczenia iwsparcia. Te zobowizania przypomniano izaktualizowano nastpnie
wroku 2013 wglobalnym ieuropejskim Planach Dziaania wytyczajcych zadania na
lata 2013-2020. Wplanie europejskim postuluje si trzech gwne wartoci orientujce
budowanie systemw ochrony zdrowia psychicznego. S to: sprawiedliwo dziaania,
upenomocnienie osb korzystajcych zsystemu oraz bezpieczestwo iefektywno
proponowanej pomocy. Potwierdzono znaczenie icelowo budowania rodowisko-
wych rozwiza organizacyjnych.
W czci zatytuowanej Unia Europejska wobec zdrowia psychicznego, Jacek

Moskalewicz przedstawia waniejsze dokumenty UE orientujce dziaania na rzecz
zmiany miejsca zdrowia psychicznego ijego zaburze wpolityce zdrowotnej pastw
czonkowskich. Pierwszym obszerniejszym opracowaniem bya Zielona Ksiga zroku
2005, wytyczajca zarys strategii oraz propozycje rozwiza. Jej konsekwencja wposta-
ci Paktu na rzecz zdrowia psychicznego z2008, formuowaa ju zalecenia ipriorytety.
Cytujc aktualne dane na temat dostpnoci hospitalizacji psychiatrycznej w krajach
UE, autor wyraa opini ozoonoci problemu, rnorodnoci sytuacji izagroe wr-
nych krajach, oraz oniejednakowych, lecz woglnoci niedostatecznych wysikach na
rzecz ich rozwizywania. Std kolejna inicjatywa UE wpostaci Wsplnej Akcji z2011
przewidujcej koordynacj dziaa midzy pastwami, ale przede wszystkim podejmo-
wanie wielosektorowej polityki wewntrznej, realizujcej ide zdrowie psychiczne we
wszystkim, zalecajcej konieczno uwzgldniania problemw zdrowia psychicznego
we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego, atake dostrzeenie szybko rosncych
kosztw zaniedba obciajcych ju nie tylko system ochrony zdrowia, lecz take cay
rozwj spoeczny igospodarczy.
Stan ipilne potrzeby wczwartej czci monografii, kilku autorw przedstawia

aktualn charakterystyk zasobw ipotrzeb polskiego systemu ochrony zdrowia
155
RAPORT RPO
psychicznego. Wrozdziale powiconym Promocji zdrowia psychicznego, Krzysz-

tof Ostaszewski przedstawia jej ledwie raczkujcy stan wPolsce iwskazuje na po-
trzeb odchodzenia od przypadkowych dziaa na rzecz wypracowania zgodnych
ze znanymi priorytetami, sprawdzonych iefektywnych dziaa promujcych zdro-
wia psychiczne tak, by zdecydowanie podnie jako, zasig iekonomiczn opa-
calno inwestowania wtej dziedzinie. Wrozdziale powiconym celom iformom
Prewencji zdrowia psychicznego, Daria Biechowska wskazuje na moliwoci
zapobiegania zaburzeniom psychicznym stwierdzajc jednak, e wPolsce wtym
zakresie wszystko jest jeszcze do zrobienia, poniewa praktycznie nie zainicjowano
dotd przemylanych, systemowych dziaa tego typu. Wprzejmujcym rozdziale
powiconym Poszanowaniu praw igodnoci chorujcych, Anna Liberadzka na
podstawie bada idowiadcze formuuje przekonanie, e wPolsce one szanowa-
ne nie s. Wskazuje przy tym na liczne przykady nierwnoci zapisanych wprzepi-
sach prawa, na stereotypy iuprzedzenia widoczne wbadaniach opinii publicznej,
atake na przykady poniajcego traktowania iniegodziwych warunkw lecze-
nia czasem opisywane wmediach. Zarazem autorka dostrzega niemiae zacztki
zmiany pojawienie si przestrzeni dla rozmowy iwzajemnoci. Ich rozwj wyma-
ga podjcia solidnego inwestowania wedukacj spoeczn, przeciwwag dla roz-
powszechnionej ignorancji. Wanda Langiewicz zestawia podstawowe informacje
o dostpnych zasobach Systemu psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Podsumo-
wujc, wskazuje na jego niewielka skuteczno isprawno wynikajc zograni-
czonej dostpnoci oraz nierwnomiernego rozmieszczenia wielu form pomocy.
S te one mao kompleksowe, sabo zintegrowane i koordynowane, a ponadto
niedostatecznie oraz nieadekwatnie finansowane. Cao wskazuje na pilna po-
trzeb gruntownej, systemowej reformy lecznictwa psychiatrycznego, wedug pro-
pozycji modelu rodowiskowego. Wopinii Pawa Bronowskiego, System oparcia
spoecznego dziaa wsposb bardziej skuteczny, poniewa wostatnich dekadach
udao si uruchomi szereg inicjatyw instytucjonalnych i obywatelskich ofe-
rujcych rne formy pomocy spoecznej iwsparcia rodowiskowego. Konieczne
jest jednak zapewnienie im warunkw dalszego rozwoju poprzez: zwikszanie
dostpnoci, rnicowanie form pomocy i wspierania, stabilizacj finansowania
oraz szeroki program szkolenia ipodnoszenia kwalifikacji. Konieczna jest te rady-
kalna poprawa mocno kulejcej koordynacji dziaa systemw pomocy spoecz-
nej iopieki zdrowotnej. Wkolejnym rozdziale, Hubert Kaszyski opisuje zasoby
ipotrzeby Systemu uczestnictwa spoeczno-zawodowego, wskazujc zarwno na
komplementarno atwiej dostpnych form tzw. aktywizacji irehabilitacji zawo-
dowej (np. warsztaty terapii zajciowej) oraz powstajcych ju lecz jednak cigle
zbyt niemiao form zatrudniania osb zdrowiejcych po kryzysach psychicznych
na chronionym (zakady aktywizacji zawodowej) lub otwartym rynku pracy (przed-
sibiorczo spoeczna). Temat ten na wiecie stosunkowo niedawno dostrzeony
156
idoceniony sta si jednym zwanych wyzwa dla przyszoci. WPolsce dostrze-

enie opacalnoci tego rodzaju inwestycji odkryto ju wprawdzie, lecz jego uzna-
nie jest jeszcze przed nami. Wostatnim rozdziale tej czci Pawe Mierzejewski
przedstawia stan ipotrzeby Informatyzacji inauki wobszarze zdrowia psychicz-
nego. Zebrane informacje wskazuj, e oba te zakresy aktywnoci publicznej nie
zawieraj celw ukierunkowanych swoicie gromadzenie rzetelnej wiedzy ozdro-
wiu psychicznym. Istniejce systemy gromadzenia informacji oochronie zdrowia
psychicznego posuguj si mao nowoczesnymi narzdziami, a planowana cy-
fryzacja nie zawiera adnych odniesie do specyfiki informacji z dziedziny zdro-
wia psychicznego. Badania naukowe nad zdrowiem psychicznym nie znalazy si
dotd wrd priorytetowych tematw wskazywanych przez instytucje finansujce
nauk. Prowadzone wPolsce badania nie podlegaj adnej przemylanej strategii
wicej ich cele zpraktycznymi potrzebami systemu ochrony zdrowia psychiczne-
go ipriorytetami zdrowia publicznego.
Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Przedstawione infor-

macje ozasobach ipotrzebach systemu ochrony zdrowia psychicznego wPolsce
opisuj sytuacj, w ktrej zmiana rangi zdrowia psychicznego w polityce zdro-
wotnej i spoeczn, oraz gruntowna i systemowa przebudowa systemu ochrony
zdrowia psychicznego w Polsce wydaway si nieodzowne i pilne. Odpowiedzi
na to wyzwanie jest uchwalony w2008 r., awdraany od 2011 r. Narodowy Pro-
gram Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP). Powicona mu cz skada si
zdwch gosw. Jacek Wcirka przypomina Motywy, cele ipriorytety tego Pro-
gramu. Wrd motyww wymienia konieczno zaliczenia zdrowia psychicznego
do priorytetowych wartoci publicznych, co zwikszy wiadomo spoeczn za-
groe ipotrzeb, utrudni ich notoryczne przemilczanie ilekcewaenie skutkujce
m. in. naruszaniem gwarancji, jakich osobom zproblemami zdrowia psychiczne-
go udziela polskie prawo. Ponadto, lecznictwo psychiatryczne wymaga reformy
wedug zasad modelu rodowiskowego, ktra moe przynie wydatn popraw
dostpnoci, jakoci iefektywnoci leczenia, godziwoci oferowanych warunkw
leczenia, a take skoordynowania dziaa lecznictwa z dziaaniami innych udzia-
owcw systemu ochrony zdrowia psychicznego. Program wytycza trzy strategicz-
ne cele: (1) promocj zdrowia psychicznego izapobieganie jego zaburzeniom, (2)
reform systemu pomocy (lecznictwa, oparcia spoecznego iuczestnictwa spoecz-
no-zawodowego) osobom chorujcym psychicznie oraz (3) gromadzenie systema-
tycznej wiedzy zdziedziny zdrowia psychicznego. Cele te s rozpisane na szereg
celw szczegowych, ate na konkretne zadania ojasno okrelonych terminach
iwskanikach realizacji. Na podstawie niemal trzyletniej obserwacji realizacji Pro-
gramu autor wylicza dziesi priorytetw, ktrych stopniowe, wytrwae osiganie
byoby wane dla osignicia jego celw wprzyszoci. Realizacja programu nie
157
RAPORT RPO
przebiega jednak zgodnie zzaplanowanym harmonogramem, wzwizku zczym

Andrzej Cechnicki wrozdziale zatytuowanym Realizacja do 2013 idalsza per-
spektywa krytycznie analizuje przyczyny obserwowanych opnienia izaniecha,
oraz wskazuje na dziaania naprawcze konieczne wtej kryzysowej sytuacji, wtym:
na ponowne podjcie przez pastwo realnej odpowiedzialnoci za moderniza-
cj lecznictwa psychiatrycznego iochron zdrowia psychicznego, na wyduenie
czasu realizacji Programu oraz na zapewnienie mu realistycznego finansowania.
Szczeglne zadanie stymulowania imonitorowania tych dziaa autor jest skon-
ny powierzy powoywanej wanie oglnopolskiej organizacji pozarzdowej pod
nazw Porozumienia na rzecz Realizacji NPOZP, skupiajcej organizacje, grupy
iosoby deklarujce akceptacj Programu oraz gotowe do angaowania si wjego
urzeczywistnienie.
Bariery. W czwartej cz ksiki autorzy dyskutuj bariery utrudniajce re-

alizacj NPOZP. Ich omawianie rozpoczyna Piotr witaj opisujc wpyw, jaki na
realizacj Programu mog wywiera nieprzezwycione negatywne uprzedzenia
i stereotypy osadzone w sferze Wartoci i wiadomoci spoecznej. Widomym ich
wiadectwem jest nie tylko rozpowszechniona gotowo do indywidualnej styg-
matyzacji osb cierpicych na zaburzenia psychiczne, lecz take przyzwolenie
lub tolerowanie strukturalnych uprzedze inierwnoci zapisanych wniektrych
przepisach prawa, wpostawach spoecznych iwdeprecjonujcych wzorach kultu-
rowych. Ich wpyw niezwykle atwo przenoszony jest na cao zagadnie zwiza-
nych zfunkcjonowaniem systemy ochrony zdrowia psychicznego ina podejmowa-
ne prby jego zmiany. Omawiajc Bariery polityczne, Marek Balicki ukazuje ne-
gatywne konsekwencje niskiego wartociowania zagadnie zdrowia psychicznego
dla decyzji idziaa politycznych zmierzajcych do zmiany systemu jego ochrony.
Uatwiaj one rezygnacj z realnej odpowiedzialnoci za t wan sfer zdrowia
publicznego, odsuwanie zaburze psychicznych wpopulacji na dalszy plan wrd
priorytetw zdrowotnych samorzdw i pastwa, zaniedbywanie organizacyj-
nych i finansowych potrzeb lecznictwa, rezygnacj z aktywnego zarzdzenie sa-
mym programem. Autor proponuje najwaniejsze rodki suce zmianie tego
stany rzeczy. Wkolejnym rozdziale zatytuowanym Finansowanie (na przykadzie
uwarunkowa Mazowsza), Dariusz Hajdukiewicz przedstawia bariery zwizane
niedostatecznym finansowaniem Programu. Dyskutuje kolejno oglne trudnoci
finansowania zamierze programowych wystpujce po stronie samorzdw, po
stronie Narodowego Funduszu Zdrowia oraz po stronie Ministra Zdrowia, ana za-
koczenie ilustruje je konkretnymi przykadami trudnoci napotykanych wwoje-
wdztwie mazowieckim. Wostatnim rozdziale tej czci powiconym Barierom
instytucjonalnym, Maria Zauska wskazuje na rol niedostatecznej koordynacji
zada programowych, na niedobr koniecznych placwek, na trudnoci wich re-
158
strukturyzacji oraz waciwej alokacji finansowania, na niedostateczn integracj

dziaania istniejcych placwek oraz na niedostateczn informacj olokalnej do-
stpnoci rnych wiadcze.
Dobre praktyki. Ostatnia cz monografii zawiera kilkanacie przykadw do-

brej praktyki wochronie zdrowia psychicznego zainicjowanych wPolsce iwartych
upowszechnienia. Pierwsz grup stanowi obywatelskie inicjatywy organizacji
pozarzdowych, przemawiajcych wasnym gosem wsprawach istotnych zpunk-
tu widzenia osb korzystajcych z systemu ochrony zdrowia psychicznego. Bar-
bara Bana wrozdziale Krakw: Stowarzyszenie Otwrzcie Drzwi przedstawia
pionierskie dziaania organizacji pozarzdowej, skupiajcej osoby zdrowiejce po
powanych kryzysach psychicznych, ktre poprzez rnorodne formy efektywnej
aktywnoci samopomocowej, edukacyjnej, medialnej ipublicznej, skutecznie prze-
amuj stereotypy iuprzedzenia, przedstawiaj podmiotowe potrzeby iskutecznie
zabiegaj oposzanowanie swych praw igodnoci. Mona mie nadziej, e ta ini-
cjatywa bdzie poszerza swoje oddziaywanie budujc silny, niezaleny isuchany
zuwag gos beneficjentw systemu ochrony zdrowia psychicznego. Wkolejnym
rozdziale Wrocaw: Fundacja Polski Instytut Otwartego Dialogu, Regina Bisikie-
wicz ukazuje powstanie iaktywno inicjatywy inspirowanej dowiadczeniami ro-
dzin osb przeywajcych powany kryzys psychiczny, ktra przybrawszy prawn
posta fundacji zabiega owprowadzenie iupowszechnienie wPolsce zainicjowa-
nego wFinlandii obiecujcego, innowacyjnego podejcia do rozwizywania kry-
zysu zdrowia, opartego na tzw. otwartym dialogu. Interesujce dowiadczenia
midzyuczelnianej inicjatywy odpowiadajcej na potrzeb ograniczania wpywu
kryzysowych sytuacji i dowiadcze oraz wspierania i pomagania naraonym na
ich wpyw studentom przedstawiaj Maria Augustyniak, Hubert Kaszyski iMa-
rek wierad wrozdziale Krakw: dziaania na rzecz promocji zdrowia psychicz-
nego w rodowisku akademickim. Natomiast Agnieszka Lewonowska-Banach
przyblia szczegy dziaania krakowskich Inicjatyw Cogito, projektw zatrudnia-
nia osb chorujcych psychicznie do dobrze ju rozpoznawanych wPolsce, ale
cigle jeszcze zabiegajcych o trwae uznanie i realne upowszechnienie. W tym
samym duchu spoecznej przedsibiorczoci przemawia obywatelska inicjatywa
przedstawiona przez Jolant Gierduszewsk w rozdziale Radom: Przedsibior-
stwo Spoeczne Gospoda Jaskeczka. Autorka od wielu lat, z niemaym tru-
dem, ale owocnie zabiega outrzymanie funkcjonujcej na otwartym rynku gospo-
dy, przynoszcej zatrudnionym wniej beneficjentom wyrane korzyci zdrowotne
iyciowe. Nastpna grupa dobrych praktyk to inicjatywy czce aktywno oby-
watelsk iinstytucjonalna. Iwona Kamiska iMagdalena Stacewicz wrozdziale
Warszawa Ochota: rodowiskowy Dom Samopomocy Pod Skrzydami opisuj
dziaanie jednego zwielu funkcjonujcych wPolsce DS, wktrym instytucjonal-
159
RAPORT RPO
ne ramy dopenia zaangaowana i wraliwa na potrzeby odbiorcw aktywno

pracownikw, wolontariuszy iinnych ludzi dobrej woli. Zkolei, Pawe Bronowski,
Beata Wnk i Wojciech Lenard w rozdziale Warszawa Targwek: dzielnicowy
system oparcia spoecznego pokazuj jak rozwija moe si inicjatywa organizacji
samorzdowej, wtym wypadku Stowarzyszenia Pomost, jeli napotka na zrozumie-
nie iinstytucjonalne wsparcie ze strony wadzy samorzdowej. Ten kompleksowy
i skuteczny system wsparcia spoecznego dla najciej chorujcych psychicznie
osb odnis sukces nie tylko na Targwku, ale stopniowo zadomowi si lub za-
domawia wtrzech innych jeszcze dzielnicach Warszawy. Rozdzia Warszawa: Ze-
sp Leczenia rodowiskowego wszpitalu Bielaskim napisany przez kierujc
nim Krystyn aryn pokazuje jak pomocna dla osb zmagajcych si zchorob
psychiczn ijej konsekwencjami moe by dziaalno takiego zespou, docieraj-
cego wrazie potrzeby ze wsparciem ileczeniem do ich domw, zdolnego wwielu
wypadkach zapobiega koniecznoci hospitalizacji lub eliminowa j. Warto do-
da, e jest to ten element systemu lecznictwa psychiatrycznego, ktrego rola jest
wplanach NPOZP kluczowa, ale ktrego najbardziej wsystemie brakuje iktrego
roli decydenci polityczni i finansowi niemal nie dostrzegaj. Niezwykle ciekaw
w swej reformistycznej wymowie jest tre rozdziau Grajewo: Oddzia psychia-
tryczny Szpitala Oglnego. Janusz Chojnowski relacjonuje w nim, jak sensow-
nie funkcjonowa moe may, usytuowany wlokalnej spoecznoci, zintegrowany
zporadni powiatowy oddzia psychiatryczny. Jakzwolna zmienia on spoeczne
wyobraenia ipostawy wobec osb chorujcych psychicznie. Jak staje si dobrem,
o ktry lokalna wsplnota jest gotowa walczy. To interesujcy przyczynek do
dyskusji o roli i miejscu wielkich szpitali odlegych, odizolowanych, niechtnie
naznaczanych instytucji w systemie ochrony zdrowia psychicznego. Ostatnia
grupa przykadw dobrych praktyk zestawia kilka przykadw lokalnej koordynacji
dziaa na rzecz zdrowia psychicznego. Elbieta Kluska wrozdziale Warszawa Be-
mowo: lokalna koalicja na rzecz ochrony zdrowia psychicznego Razem skutecz-
nie opisuje powstanie ipierwsze dziaania takiej koalicji koordynujcej wysiki
rnych organizacji i instytucji wjeden zdzielnic Warszawy, jej trudnoci isukcesy
wbudzeniu zainteresowania, zrozumienia, odpowiedzialnoci iwsparcia dla po-
trzeb czsto niewidzialnej imarginalizowanej grupy obywateli, jak s osoby cho-
rujce psychicznie. Niezwykle ciekawe dowiadczenia budowania realnego isku-
tecznego systemu rodowiskowej psychiatrii wspoecznoci powiatu opisuje Ewa
Giza w rozdziale Koobrzeg: system psychiatrii rodowiskowej w powiecie, na
podstawie swojej budzcej podziw wieloletniej dziaalnoci wpowiecie koobrze-
skim, umiejtnie wicej aktywno lekarsk zpasj spoeczn istopniowo prze-
konujcej do swych inicjatyw rosncy zastp coraz lepiej rozumiejcych ipomoc-
nych interesariuszy wadz samorzdowych, organizacji pozarzdowej, placwek
ochrony zdrowia ipomocy spoecznej, przedsibiorcw. Podobnpasj odnajdzie
160
czytelnik wdowiadczeniach iosigniciach, ktre Artur Kochaski, przedstawia

wrozdziale Lublin: lokalna opieka rodowiskowa na przykadzie duego orodka
miejskiego. Take i tu wytrwaa animacja i koordynacja zbiorowego wysiku r-
norodnych interesariuszy owocuje zwikszaniem dostpnoci, rnorodnych form
pomocy dla osb dowiadczajcych kryzysy psychiczne. Wreszcie, wostatnim roz-
dziale Krakw: rodowiskowy system i program leczenia osb chorujcych na
psychozy, Anna Bielaska ukazuje, jak szeroka moe by rozwijajca si idojrze-
wajca przez wiele lat sie koordynowanej pomocy, jak bardzo indywidualne moe
zaspokaja potrzeby chorujcych iotwiera im tym samym drog do zdrowienia.
Jeli wyciga jakie wnioski zprzedstawionych wtej monografii dokumentw,

opinii, planw i dowiadcze, to mona je zamkn w kilku zdaniach. Ludziom,
ktrych zdrowiu psychicznemu zagraa kryzys zdrowotny, lub ktrych taki kryzys
ostatecznie ogarnie lub ich bdzie pochania nie musimy okazywa ignorancji,
niechci ibezradnoci, bo wiadomo, co mona, warto itrzeba zrobi. Czy jednak,
jako spoeczestwo zdecydujmy si na to? Mamy wybr, poniesiemy odpowie-
dzialno!
161
RAPORT RPO
Summary
Mental Health Protection in Poland: Challenges, Plans, Barriers,

Good Practices
The monograph discusses anumber of issues related to mental health protec-

tion in Poland. The point of departure is an outline of global problems concerning
mental health in the contemporary world and alist of the most important inter-
national documents which define the lines of action and problem-solving priori-
ties. In individual parts, the authors focus on presenting the Polish mental health
protection system. First, they discuss the status quo and urgent needs, followed
by the tasks and implementation status of the National Mental Health Protection
Programme aplan of systemic solutions that reform the place of mental health
protection within the social policy of the state. Next, the barriers which delay or
block the Programmes implementation are discussed. Finally, the last part pre-
sents examples of good practices in mental health protection that should be po-
pularised. They have been formulated as aresult of civic activity of individuals, or-
ganisations and institutions in local communities.
In the part entitled Mental health in the contemporary world, Tomasz Sza-
fraski argues that, from the global perspective, the status of mental health pro-
tection is diversified, but generally unsatisfactory. Better recognition of the scale of
the populations needs in this respect (much of which are not fulfilled) and better
understanding of the value of mental health and of the risk of possible harm in its
absence are contrasted with negligence in pursuing adequate health policy and in-
troducing the necessary reforms, as well as insufficient investment in and financing
of mental health protection. Unfortunately, in some less prosperous countries the
scale of negligence is considerable. The diagnosis is that they are approaching the
defeat of humanitarianism. Even in the countries where the necessary actions have
been taken, the scale of unfulfilled needs continues to be an important challenge.
The difficulty consists not only in insufficient political will to introduce reforms or
in scarcity of funds. It also results from the diversity and reach of mental health
problems effect on the situation of individuals, families, groups and populations.
Preventing these problems through institutions whose structure is too narrow or
one-sided or by applying specialist competence is ineffective. More effects can be
achieved when coordinated effort of adequately diversified institutions and com-
petences is compounded by joint activity of local communities, which offer help
162
and support free from prejudice and exclusion. This is the essence of the so-called
community model of mental health protection.
In the next part, devoted to Mental health protection in documents of the

World Health Organization, Paulina Mikiewicz, Head of WHO Office in Poland,
presents the increasing share of mental health in the organizations programme
activity. She characterises four major documents in greater detail. The 2001 Men-
tal Health Report was the first document to show the consequences and costs of
neglecting mental health in a holistic and well-proven form. It also highlighted
the urgent need for anew understanding of the importance of mental health and
evoking new hope for solving such problems. By way of the Declaration of Helsin-
ki, signed in 2005, European countries (including Poland) committed to gradual
implementation of anumber of actions for planned change of the health policy in
the area of mental health in their countries, inter alia to promote, prevent and co-
unteract inequality and exclusion of people with mental disorders and to provide
them with modern, multifaceted and coordinated community forms of treatment
and support. These commitments were reiterated and updated in 2013 under the
global and European Action Plan which set out tasks for 2013-2020. TheEurope-
an plan postulates three major values which add focus to building mental health
protection systems. They are: equitable action, empowerment of the individuals
covered by the system, and safety and effectiveness of help. The significance and
purposefulness of building community organisational solutions was confirmed.
In the part entitled European Union towards mental health, Jacek Moskalewicz
presents the major EU documents which add focus to action for changing the place
of mental health and mental health problems within the health policy of Member
States. The first extensive study was the 2005 Green Paper, which outlined the stra-
tegy and proposed solutions. Consequently, the 2008 European pact for mental he-
alth formulated recommendations and priorities. Quoting current data on availabili-
ty of psychiatric hospitalisation in the EU, the author claims the problem is complex,
the situation and threats differ in individual countries and that efforts to solve the
problems also vary and are generally insufficient. This led to another EU initiative
the 2011 Joint Action which envisaged coordination of actions taken by individual
states, and primarily pursuing amulti-sectoral internal policy following the idea of
mental health in everything. It recommends including mental health problems in all
aspects of social life and noticing the fast increase of the costs of negligence which
burden not only the health care system, but affect social and economic development.
Status quo and urgent needs in the fourth part of the monograph, seve-
ral authors present the current resources and needs of the Polish mental health
163
RAPORT RPO
protection system. In the chapter on Mental health promotion, Krzysztof Osta-

szewski states it is only budding in Poland and emphasises the need to abandon
ad hoc measures in favour of proven and effective measures to promote mental
health in line with the priorities so to improve the quality, reach and cost-effecti-
veness of investment in this area. In the chapter devoted to objectives and forms
of Mental health prevention, Daria Biechowska describes the forms of mental
disorder prevention. She concludes that in Poland we need to start virtually from
scratch as there have not been any well-thought-out systemic actions of this kind
so far. In the touching chapter on Respect for the rights and dignity of patients,
Anna Liberadzka formulates athesis, based on study results and experience, that
in Poland such respect virtually does not exist. Sheprovides numerous examples
of inequalities enshrined in the law, stereotypes and prejudice in public opinion
survey results, degrading treatment and inhuman therapy conditions sometimes
reported by the media. The author, however, sees some heralds of change emer-
ging room for dialogue and mutuality. Their development requires considerable
investment in social education to form a counterbalance for general ignorance.
WandaLangiewicz presents basic information on the resources available to the
Psychiatric health care system. She concludes the system is neither flexible nor ef-
fective due to limited accessibility and unequal distribution of many forms of help.
They are not comprehensive, poorly integrated and coordinated, and primarily in-
sufficiently or inadequately funded. Thereis urgent need for an in-depth systemic
reform of psychiatric care according to the community model. In the opinion of
Pawe Bronowski, the Social support system is more efficient as in recent deca-
des anumber of institutional and civic initiatives were launched that offer different
forms of social assistance and community support. Yet, conditions for their further
development must be ensured by: increasing accessibility, differentiation of help
and assistance forms, stabilisation of financing and an extensive training and skills
enhancement programme. It is also essential to fundamentally improve the ailing
coordination of social assistance and health care systems. In the next chapter, Hu-
bert Kaszyski describes the resources and needs of the Social and labour force
participation system. He highlights complementarity of easily accessible forms of
labour force participation stimulation and rehabilitation (e.g. occupational thera-
py workshops) and the emerging, although not boldly enough, forms of employ-
ment for people recovering from psychological crises on aprotected labour market
(labour force participation stimulation companies) or on the open labour market
(social entrepreneurship). This topic has been recognised and appreciated in the
world only recently, and it has already become one of important challenges for
the future. Although in Poland profitability of such investments has been recogni-
sed, it is pending proper acknowledgement. In the last chapter of this part, Pawe
Mierzejewski presents the status quo and needs in the area of Informatisation
164
and education in the field of mental health. Presented data show that for both
these areas of public activity no objectives have been formulated that would be
focused on gathering reliable information on mental health. Theexisting systems
for gathering information on mental health protection use obsolete tools and the
planned digitisation does not take the specific nature of information on mental he-
alth into account. Research in mental health is not one of the priority topics of the
institutions that finance science. Research in Poland does not follow any well-tho-
ught-out strategy that would link its objectives with practical needs of the mental
health protection system and public health priorities.
National Mental Health Protection Programme. Information on the resources

and needs of the mental health protection system in Poland describes asituation
where achange in the significance of mental health within the health and social
policy as well as asystemic reconstruction of the mental health protection system
in Poland seems vital and urgent. Thechallenge is addressed by the National Men-
tal Health Protection Programme, which was adopted in 2008 and has been imple-
mented since 2011. The part on the Programme consists of two chapters. Jacek
Wcirka reiterates the Motives, objectives and priorities of the Programme. One
of the motives is the need to include mental health in priority public values. It wo-
uld enhance social awareness of the threats and needs and make it more difficult to
ignore and disregard them, which results a.o. in breaching the guarantees provided
to people with mental health problems by the Polish law. In addition, psychiatric
care requires areform according to the principles of the community model. The re-
form is expected to bring about considerable improvement in accessibility, quality
and effectiveness of treatment, in dignity of treatment conditions and in coordina-
tion of therapeutic activity with activity of other stakeholders of the mental health
protection system. The Programme defines three strategic objectives: (1) mental
health promotion and prevention of mental disorders, (2) reform of the system of
providing help to people with mental problems (counselling, social support, social
and professional participation), and (3) fostering research and information systems
covering mental health. The main objectives are divided into anumber of specific
objectives, which in turn are divided into concrete tasks with clearly defined de-
adlines and monitoring indices. Onthe basis of three-year observation of Program-
me implementation, the author lists ten priorities whose gradual persistent imple-
mentation would be important to achieving Programme objectives in the future.
Unfortunately, Programme implementation does not progress according to the
schedule. Therefore, Andrzej Cechnicki in the chapter entitled Implementation
by 2013 and the further perspective critically analyses the reasons behind delays
and omissions and lists remedial measures necessary in this crisis situation, such as:
reassuming actual responsibility for modernisation of psychiatric care and mental
165
RAPORT RPO
health protection by the state, extending the Programme implementation period

and ensuring adequate funding for its implementation. The author postulates en-
trusting the special task of stimulating and monitoring Programme implementa-
tion to the currently established national NGO Association for the Implementation
of the National Mental Health Protection Programme made up of organisations,
groups and individuals who subscribe to the Programme and express willingness
to become involved in its materialisation.
Barriers. In the fourth part of the book, the authors discuss barriers hampering
the implementation of the National Mental Health Protection Programme. Piotr wi-
taj starts by describing the possible impact of negative stereotypes and prejudice in
the area of Values and social awareness on the Programme implementation. They are
evidenced not only by widespread individual stigmatisation of persons suffering from
mental disorders, but also by consent or tolerance for structural prejudice and inequ-
ality in some legal regulations, social attitudes and deprecating cultural patterns. Their
impact is easily transferred to all aspects related to the functioning of the mental health
protection system and attempts to modernise the system. Discussing the Political bar-
riers, Marek Balicki presents negative consequences of the low priority of mental he-
alth issues in political decisions and activities aimed at modernising the mental health
protection system. They allow to avoid taking real responsibility for this important area
of public health, to push mental disorders of the population down the list of the health
care priorities of local governments and central administration, to neglect organisatio-
nal and financial needs of the health care sector and to refrain from active management
of the programme. The author proposes the best methods to change the situation. In
the subsequent chapter entitled Financing (based on the situation in the Mazowsze
region), Dariusz Hajdukiewicz presents barriers related to insufficient financing of the
Programme. He discusses general difficulties with financing of the Programme by local
governments, the National Health Fund and the Minister of Health, and illustrates them
with specific examples of difficulties encountered in the Mazowieckie Voivodeship. In
the last chapter of this part, devoted to Institutional barriers, Maria Zauska points
to insufficient coordination of the Programme tasks, the lack of the required number
of health care centres, difficulties in their restructuring and appropriate allocation of fi-
nancing, insufficient integration of the activities of the existing centres and incomplete
information about the local availability of various health care services.
Good practices. The last part of the monograph presents around adozen exam-
ples of good practice in mental health protection in Poland which should be popula-
rised. The first group consists of initiatives of non-governmental organisations voicing
their opinions on the issues important for persons benefitting from the mental health
protection system. In the chapter entitled Krakw: Open the doors Association,
166
Barbara Bana presents pioneering work of anon-governmental organisation asso-

ciating persons after serious mental health crises who, through various forms of mu-
tual help, education, media and public activity, efficiently challenge stereotypes and
prejudices, present their needs and seek respect for their rights and dignity. We hope
that this initiative will extend its impact, building astrong, independent and important
voice of the beneficiaries of the mental health protection system. In the subsequent
chapter entitled Wrocaw: Foundation Polish Institute of Open Dialogue, Regina Bi-
sikiewicz describes the establishment and activities of an initiative inspired by expe-
rience of the families of persons undergoing serious mental health crises. The initiative
was formalised into afoundation which aims at introducing and popularising apro-
mising, innovative approach to overcoming health crises. The approach was develo-
ped in Finland and is based on open dialogue. Interesting experience of an initiative
organised by several universities and responding to the need to mitigate the impact
of crisis situations and experience and to support and help the students at risk of such
crises is presented by Maria Augustyniak, Hubert Kaszyski and Marek wierad
in the chapter entitled Krakw: Actions aimed at promoting mental health in the
academic community. AgnieszkaLewonowska-Banach presents in detail the activi-
ties of Cogito Initiatives in Krakw, i.e. projects consisting in employing persons with
mental illness. The initiatives are already relatively well-known in Poland, but need to
be further promoted and popularised. Asimilar social entrepreneurship initiative was
presented by Jolanta Gierduszewska in the chapter entitled Radom: Social Enter-
prise Gospoda Jaskeczka. For many years, the author has been working hard, but
successfully, to maintain the inn operating in the open market which offers substantial
health and practical benefits to the persons working in the inn. The next group of good
practices comprises initiatives combining the activities of citizens and of institutions.
In the chapter entitled Warsaw Ochota: Community Self-Help Centre Pod Skrzyda-
mi, Iwona Kamiska and Magdalena Stacewicz describe the functioning of one of
the many community self-help centres in Poland, where the institutional framework
is completed with the commitment and sensitivity of employees, volunteers and
other people of good will. In the chapter entitled Warsaw Targwek: adistrict social
support system, Pawe Bronowski, Beata Wnk and Wojciech Lenard show how
an initiative of alocal government organisation (in this case the Pomost Association)
develops when it finds understanding and institutional support of the local govern-
ment. This comprehensive and efficient system of social support for persons with the
most serious mental illnesses not only proved to be successful in Targwek, but is also
implemented in three other Warsaw districts. The chapter entitled Warsaw: Commu-
nity Mental Health Team at the Bielaski Hospital, written by the head of the team
Krystyna aryn, describes how helpful the activity of such ateam can be for persons
struggling with mental illness and its consequences. The team provides support and
treatment for such persons at their homes and in many cases allows them to avoid ho-
167
RAPORT RPO
spitalisation. It should be noted that this element of the psychiatric treatment system
plays an essential role under the National Mental Health Protection Programme, but
it is also the most lacking element and its role remains virtually unnoticed by political
and financial decision-makers. The chapter entitled Grajewo: Psychiatric ward of the
General Hospital presents an extremely interesting story of acertain initiative. Janusz
Chojnowski describes successful functioning of asmall poviat psychiatric ward, inte-
grated with an outpatient clinic and well-founded in the local community. He shows
how it slowly changes social views and attitudes towards persons with mental illness
and how it becomes acommon good that the local community is ready to fight for.
The story provides an interesting starting point for the discussion about the role and
place of large hospitals, i.e. distant, isolated and unfriendly institutions, in the mental
health protection system. The last group of examples of good practice includes se-
veral cases of local coordination of mental health promoting actions. In the chapter
entitled Warsaw Bemowo: local coalition for mental health protection Efficiently
together, Elbieta Kluska describes the establishment and first activities of the co-
alition coordinating the efforts of various organisations and institutions in one of the
Warsaw districts, its difficulties and successes in promoting interest, understanding,
responsibility and support for the often invisible and marginalised group consisting
of mentally ill persons. Extremely interesting experience in building actual and effi-
cient community psychiatry system is presented by Ewa Giza in the chapter entitled
Koobrzeg: community psychiatry system in apoviat, based on her impressive acti-
vity in the Koobrzeg poviat, combining her medical practice with apassion for social
activity and gradually winning the attention and support of an increasing number of
stakeholders, i.e. local authorities, non-governmental organisation, health care centres
and social assistance centres, as well as entrepreneurs. Similar passion can be found
in experience and achievements presented by Artur Kochaski in the chapter enti-
tled Lublin: local community care based on an example of alarge city. The persistent
animation and coordination of efforts of various stakeholders results in an increased
availability of various forms of assistance for persons experiencing mental health crisis.
Finally, in the last chapter entitled Krakw: community system and treatment pro-
gramme for persons with psychoses, Anna Bielaska shows how extensive acoordi-
nated assistance network, developed for many years, can be and how efficiently it can
meet the individual needs of patients and thus help them regain health.
The conclusions from the documents, opinions, plans and experience presen-
ted in the monograph can be summed up in afew sentences. We do not have to
show ignorance, aversion or helplessness in contacts with people whose mental
health is at risk or who undergo amental health crisis, since we now know what
can, should and must be done. Butwill we, as asociety, decide to follow this path?
We have achoice and we will take the responsibility.
168
Oautorach
Jacek Wcirka redaktor tomu

lekarz, specjalista psychiatra, profesor nauk medycznych, kieruje jedn
zklinik psychiatrycznych Instytutu Psychiatrii iNeurologii, autor szeregu
publikacji iwystpie na temat osobowych ispoecznych aspektw cho-
rb psychicznych, kierownik projektw badawczych wtej dziedzinie, re-
daktor kwartalnika Postpy Psychiatrii iNeurologii, konsultant wojewdzki
w dziedzinie psychiatrii na Mazowszu, przewodniczy Komisji Reformy
Opieki Psychiatrycznej Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, wsp-
redaktor Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego.
Maria Augustyniak
psycholog, psychoterapeuta, specjalista w Biurze ds. Osb Niepeno-
sprawnych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, wspzaoy-
cielka i merytoryczna koordynatorka Midzyuczelnianego Centrum
Wsparcia Psychologicznego, czonkini Stowarzyszenia Instytut Terapii
iEdukacji Spoecznej.
Marek Balicki
lekarz specjalista psychiatra, kierownik Wolskiego Centrum Zdrowia
Psychicznego wWarszawie, wczeniej dyrektor kilku warszawskich szpi-
tali (m. in. Szpitala PsychiatrycznegoDrewnica), wlatach 80. zwizany
zopozycj demokratyczn, internowany wstanie wojennym, potem po-
nownie wiziony za kontynuowanie dziaalnoci podziemnej, po 1989 r.
parlamentarzysta kilku kadencji, wlatach 90. kierowa m. in. pracami
sejmowej podkomisji ds. ustawy o ochronie zdrowia psychicznego,
wiceminister zdrowia wrzdzie H. Suchockiej, minister zdrowia wga-
binetach L. Millera iM. Belki, obecnie Rzecznik ds. Zdrowia Sojuszu Lewicy Demokratycznej,
pomysodawca reaktywowania idugoletni prezes Warszawskiego Towarzystwa Pomocy Le-
karskiej iOpieki nad Psychicznie iNerwowo Chorymi, wsppracuje zwieloma organizacja-
mi pozarzdowymi, czonek honorowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz Ko-
legium Lekarzy Rodzinnych, wykadowca iautor licznych publikacji zzakresu polityki zdro-
wotnej, organizacji ifinansowania systemu ochrony zdrowia oraz praw pacjenta, uczestnik
wielu konferencji iseminariw powiconych problematyce spoecznej izdrowotnej.
Barbara Bana
absolwentka pedagogiki opiekuczo-wychowawczej na Uniwersyte-
cie Jagielloskim, przez wiele lat nauczycielka wszkole podstawowej,
aktywny czonek Stowarzyszenia Otwrzcie Drzwi, autorka wielu arty-
kuw iwystpie, wspredaktorka czasopisma Dla Nas.
169
RAPORT RPO
Daria Biechowska
psycholog, specjalizuje si w zakresie zdrowia publicznego, dr nauk
humanistycznych, adiunkt i kierownik Zakadu Zdrowia Publicznego
Instytutu Psychiatrii iNeurologii, zainteresowana organizacj ochrony
zdrowia, szczeglnie psychicznego, atake zagadnieniami zwizany-
mi z epidemiologi zaburze psychicznych, szereg bada z zakresu
psychologii klinicznej oraz neuropsychologii medycznej publikowa-
nych wczasopismach psychologicznych imedycznych, laureatka na-
grd istypendiw naukowych, m.in. Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Warszawskiego Towa-
rzystwa Naukowego oraz Marszaka Wojewdztwa Pomorskiego.
Anna Bielaska
psycholog, psychoterapeuta, superwizor Polskiego Towarzystwa Psy-
chiatrycznego oraz Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, terapeuta,
trener isuperwizor psychodramy Polskiego Instytutu Psychodramy oraz
Psychodrama Institute for Europe, specjalista psychiatrii rodowiskowej,
przez wiele lat pracowaa woddziaach dziennych Kliniki Psychiatrycznej
Szpitala Uniwersyteckiego wKrakowie lub kierowaa nimi, autorka wielu
publikacji fachowych inaukowych zzakresu psychoterapii psychoz, pitna
choroby psychicznej, psychiatrii rodowiskowej, teatru terapeutycznego ipsychodramy.
Regina Bisikiewicz
coach rozwoju osobistego, absolwentka m. in. Wydziau Organizacji
i Zarzdzania Politechniki Wrocawskiej oraz kierunku Management
wHarward Business School, prezes fundacji Polski Instytut Otwartego
Dialogu, wiceprezes zarzdu Leadershp Management Polska sp. zo.o.,
Ambasador Przedsibiorczoci Kobiet, mwca motywacyjny na kon-
ferencjach krajowych i midzynarodowych, koordynator midzynaro-
dowego projektu Leonardo Partnership (2013-2015: Finlandia, Dania,
Norwegia, Niemcy, Austria i Polska) pt.: Europejskie partnerstwo na rzecz rozpowszechnienia
Otwartego Dialogu, od kilku lat promuje wPolsce Otwarty Dialog obiecujce podejcie do
leczenia zaburze psychicznych, rozwijane zpowodzeniem wkilku krajach Europy.
Pawe Bronowski
psycholog kliniczny, specjalista terapii rodowiskowej, dr hab. nauk huma-
nistycznych, profesor Akademii Pedagogiki Specjalnej, tame pracownik
Instytutu Psychologii Stosowanej, autor wielu bada i publikacji doty-
czcych schizofrenii imetod pomocy osobom chorym psychicznie, autor
ikoordynator ponad 30 rnorodnych programw wsparcia spoecznego:
orodkw dziennych, programw edukacyjnych, podnoszenia kwalifika-
cji, aktywizacji zawodowej iwzmacniania spoecznoci lokalnych, wsp-
twrca iprezes Brdnowskiego Stowarzyszenia Przyjaci iRodzin Osb zZaburzeniami Psychicz-
nymi Pomost prowadzcego wWarszawie kompleksowy program wsparcia spoecznego.
170
Andrzej Cechnicki
psychiatra ipsychoterapeuta, dr hab. nauk medycznych, adiunkt ikierow-
nik Zakadu Psychiatrii rodowiskowej Katedry Psychiatrii UJ Collegium Me-
dicum, autor wielu publikacji zzakresu schizofrenii, rehabilitacji ipsychiatrii
spoecznej, superwizor psychoterapii i specjalista terapii rodowiskowej
Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, wieloletni przewodniczcy Sek-
cji Psychiatrii rodowiskowej i Rehabilitacji tego Towarzystwa, krajowy
koordynator programu przeciwko pitnu iwykluczeniu osb chorujcych
psychicznie, pomysodawca irealizator firm spoecznych UPana Cogito iZielony D zatrudnia-
jcych osoby po kryzysach psychicznych, wsptwrca ihonorowy przewodniczcy Polsko-Nie-
mieckiego Towarzystwa Zdrowia Psychicznego, redaktor czasopisma Dialog, laureat Nagrody im.
Andrzeja Piotrowskiego przyznawanej przez Polskie Towarzystwo Psychiatryczne.
Janusz Chojnowski
lekarz, specjalista psychiatra, organizator i ordynator oddziau psy-
chiatrycznego wszpitalu powiatowym wGrajewie, wczeniej uczest-
niczy worganizowaniu ipracy kilku innych oddziaw psychiatrycz-
nych w Suwakach, omy, Kolnie, nigdy nie rozstawa si z lecze-
niem ambulatoryjnym, uwaa si za zwolennika deinstytucjonalizacji
psychiatrii nigdy nie pracowa wduym szpitalu psychiatrycznym.
ekonomistka, absolwentka Politechniki witokrzyskiej; zainspiro-
wana niepenosprawnoci crki zorganizowaa przedsibiorstwo
spoeczne Gospoda Jaskeczka sp. z o.o. w Radomiu, ktrym cay
czas skutecznie izpowodzeniem zarzdza. Wieloletni prezes Stowa-
rzyszenia Rodzin iOpiekunw Osb Niepenosprawnych Psychicznie
przeksztaconego w Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego
Wzajemna Pomoc, inicjuje skuteczne dziaania spoeczne na rzecz
przeamywania stereotypw zwizanych zchorujcymi psychicznie wlokalnej spoecznoci
miasta, koordynuje kolejne projekty zwikszajce moliwoci zatrudnienia dla tych osb,
przewodniczy Gminnemu Zespoowi Ochrony Zdrowia Psychicznego.
Ewa Giza
lekarz chorb wewntrznych, specjalista psychiatra, specjalista psy-
chiatrii rodowiskowej, absolwentka podyplomowych studiw eko-
nomika zdrowia na Uniwersytecie Warszawskim, ordynator oddziau
psychiatrycznego w Szpitalu Regionalnym w Koobrzegu, Oddziau
Zaburze Nerwicowych w Zociecu, Psychosomatycznego Oddzia-
u Prewencji ZUS, wczeniej kierownik Gminnego Orodka Zdrowia
wSiemylu k/Koobrzegu, skuteczna dziaaczka spoeczna, wieloletnia
radna powiatu koobrzeskiego, gdzie buduje system lokalnej opieki psychiatrycznej, zao-
ycielka iprezes Stowarzyszenia Uytkownikw Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej oraz Ich
Rodzin iPrzyjaci Feniks, czonkini regionalnego zespou wdraania Narodowego Programu
Ochrony Zdrowia Psychicznego na Pomorzu Zachodnim oraz Rady Zdrowia Psychicznego
powoanej przez Ministra Zdrowia.
171
RAPORT RPO
lekarz, specjalista chirurg, mgr prawa, doktorant Akademii Leona Ko-
miskiego, dyrektor Biura Polityki Zdrowotnej Urzdu m.st. Warsza-
wy, wczeniej wieloletni dyrektor SPZOZ w Makowie Mazowieckim,
wsptwrca koncepcji aliansw strategicznych szpitali (Mazowiecki
Sojusz Partnerski), autor iwsporganizator 8edycji corocznych konfe-
rencji isympozjw na temat jakoci wopiece zdrowotnej (Mazowiec-
kie Forum Dyskusyjne).
Iwona Kamiska
psycholog, absolwentka UKSW na kierunku psychologia wzakresie psy-
chologia kliniczna iosobowoci oraz studiw podyplomowych wzakre-
sie organizacji pomocy spoecznej na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk
Politycznych UW, terapeutka rodowiskowa, od kilkunastu lat pracuje
z osobami chorujcymi psychicznie, od 7 lat kieruje rodowiskowym
Domem Samopomocy Pod Skrzydami, koordynatorka Komisji ds. osb
niepenosprawnych ruchu spoecznego Koalicja na Rzecz Ochoty, inicja-
tor, organizator ikoordynator wielu projektw organizowanych wlokalnych partnerstwach, czo-
nek zarzdu Mazowieckiego Forum rodowiskowych Domw Samopomocy.
Hubert Kaszyski
socjolog, pracownik socjalny, dr hab. nauk humanistycznych, adiunkt
Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagielloskiego, ostatnio kierownik
socjologicznych studiw zzakresu pracy socjalnej, wczeniej wiele lat
pracy socjalnej na rzecz osb chorujcych psychicznie wKlinice Psy-
chiatrii Dorosych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, Stowarzy-
szeniu na Rzecz Rozwoju Psychiatrii iOpieki rodowiskowej, zespoach
ds. orzekania oniepenosprawnoci, autor publikacji zzakresu pracy
socjalnej, zdrowia psychicznego oraz ekonomii i przedsibiorczoci spoecznej, zaoyciel
iczonek zarzdu Instytutu Terapii iEdukacji Spoecznej Stowarzyszenie, propagujcego in-
nowacyjne formy edukacji wzakresie promocji zdrowia psychicznego.
Elbieta Kluska
pedagog, pracownik socjalny, pracuje w Orodku Pomocy Spoecznej
Dzielnicy Bemowo wWarszawie jako kierownik miejscowego rodowi-
skowego Domu Samopomocy dla osb z zaburzeniami psychicznymi,
wczeniej przez wiele lat jako pracownik socjalny wSzpitalu Nowowiej-
skim, apotem jako specjalista pracy socjalnej ikoordynator specjalistycz-
nych usug opiekuczych Orodka Pomocy Spoecznej Dzielnicy Ochota
wWarszawie.
172
Artur Kochaski
lekarz, specjalista psychiatra, doktorant Uniwersytetu Jagielloskiego
Collegium Medicum, starszy asystent wKlinice Psychiatrii wLublinie, gdzie
kieruje Przykliniczn Poradni Zdrowia Psychicznego, ponadto kieruje
Orodkiem Psychiatrii rodowiskowej iPsychoterapii Ex CORDIS wLubli-
nie, jest czonkiem lubelskich zespow wdraania Narodowego Progra-
mu Ochrony Zdrowia Psychicznego, (wojewdzkiego imiejskiego), zao-
ycielem iprezesem Zarzdu Lubelskiego Stowarzyszenia Ochrony Zdro-
wia Psychicznego, czonkiem Komisji Reformy Opieki Psychiatrycznej Polskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego, Rady Zdrowia Psychicznego powoanej przez Ministra Zdrowia, sekretarzem
Zarzdu Polsko-Niemieckiego Towarzystwa Zdrowia Psychicznego.
Wanda Langiewicz
magister ekonomii, podyplomowe studia z zakresy statystyki oraz
organizacji ochrony zdrowia, wieloletnia pracowniczka naukowa In-
stytutu Psychiatrii iNeurologii, wybitna ekspertka wzakresie orga-
nizacyjnych iekonomicznych zagadnie psychiatrycznej opieki zdro-
wotnej, wspautorka wielu opracowa eksperckich i badawczych,
wspredaktorka Narodowego Programu Ochrony Zdrowia.
Wojciech Lenard
psycholog kliniczny, specjalista terapii rodowiskowej, doradca zawo-
dowy osb niepenosprawnych, pracuje wWarsztacie Terapii Zajcio-
wej Brdnowskiego Stowarzyszenia Przyjaci iRodzin Osb zZabu-
rzeniami Psychicznymi Pomost.
pielgniarka, specjalistka w zakresie organizacji pracy w turystyce
ihotelarstwie, absolwentka studiw podyplomowych na Uniwersyte-
cie Ekonomicznym wKrakowie (zarzdzanie maymi irednimi firma-
mi oraz ekonomia spoeczna), od wielu lat zwizana zkrakowsk psy-
chiatri rodowiskow iekonomi spoeczn, uczestniczya wpowsta-
waniu Zakadu Aktywnoci Zawodowej UPana Cogito Pensjonat iRe-
stauracja izarzdza nim od ponad dziesiciolecia, czonek zaoyciel
i Skarbnik Stowarzyszenia Na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki rodowiskowej, sekretarz
Stowarzyszenia Rodzin Zdrowie Psychiczne, prezes Oglnopolskiej Federacji Stowarzysze
Rodzin Osb Chorujcych Psychicznie RODZINY, pomysodawca i redaktor procznika
RODZINY, zaangaowana wtworzenie irozruch przedsibiorstwa spoecznego Laborato-
rium Cogito Sp. zo.o. wKrakowie, wsptworzy Spdzielni Socjaln Kobierzyn wKrako-
wie, czonkini Rady ds.Zdrowia Psychicznego powoanej przez Ministra Zdrowia.
173
RAPORT RPO
Anna Liberadzka
magister psychologii, czonek Stowarzyszenia Otwrzcie Drzwi, ktre-
go przez kilka lat bya wiceprezesem, czonek stowarzyszenia Instytutu
Terapii iEdukacji Spoecznej, autorka ikoordynatorka projektw zwi-
zanych zedukacj spoeczn na rzecz walki znapitnowaniem osb
chorujcych psychicznie, autorka artykuw powiconych kwestiom
zdrowienia zchoroby psychicznej oraz sytuacji osb chorujcych psy-
chicznie w Polsce, wykada przedmiot Wprowadzenie do spoecznej
psychologii pitna na Uniwersytecie Papieskim im. Jana Pawa II wKrakowie.
Katarzyna akoma
adwokat, dyrektor Zespou Prawa Administracyjnego iGospodarczego
wBiurze Rzecznika Praw Obywatelskich, wlatach 20092011 Zastp-
ca Dyrektora Zespou Prawa Konstytucyjnego i Midzynarodowego
wBRPO. W2007 r. ukoczya aplikacj sdow. Absolwentka Wydziau
Prawa, Prawa Kanonicznego iAdministracji Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, stypendystka Ministra Edukacji Narodowej (2000/2001),
stypendystka Instytutu Praw Czowieka Katolickiego Uniwersytetu
wLyonie, gdzie uzyskaa tytu magistra prawa midzynarodowego ipraw czowieka (Ma-
trise en Droit International et Droits delHomme), jak rwnie odbya studia podyplomowe
zzakresu prawa midzynarodowego ipraw czowieka (DESS Pratiques des Organisations
Internationales et Droits de lHomme). Odbya szereg stay wmidzynarodowych organi-
zacjach pozarzdowych (p. Avocats Sans Frontieres, Forum Refugees, German Technical Co-
operation) oraz Europejskim Trybunale Praw Czowieka wStrasbourgu. Wlatach 20042009
zatrudniona przez Europejski Trybuna Praw Czowieka wramach pilotaowego programu
jako prawnik wwarszawskim Biurze Informacji Rady Europy.
Pawe Mierzejewski
lekarz, specjalistapsychiatra, farmakolog, inynier informatyk, drhab.
nauk medycznych profesor nadzw. Instytutu Psychiatrii i Neurologii,
gdzie w Zakadzie Farmakologii kieruje Pracowni Farmakokinetyki,
autor licznych publikacji naukowych, kierownik i koordynator wielu
projektw dotyczcych poszukiwania nowych lekw i biomarkerw
zaburze psychicznych.
Paulina Mikiewicz
lekarz, dr nauk medycznych, magister zdrowia publicznego, absol-
wentka Krajowej Szkoy Administracji Publicznej, od 2003 Dyrektor
Biura Krajowego wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) w Polsce,
uczestniczy w pracach WHO zwizanych z problemami zdrowia pu-
blicznego, w tym take zdrowia psychicznego, realizuje programy
WHO w Polsce, midzy innymi powicone psychiatrycznej opiece
rodowiskowej oraz popularyzacji zalece WHO w zakresie zdrowia
psychicznego, wtym Deklaracji Helsiskiej iaktualnego Planu Dziaania WHO na rzecz Zdro-
wia Psychicznego.
174
Jacek Moskalewicz
socjolog, dr nauk humanistycznych, adiunkt, kierownik Zakadu Bada
nad Alkoholizmem Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie),
jego zainteresowania badawcze obejmuj epidemiologi, badania
stosowane, polityk spoeczn, spoeczn histori substancji psycho-
aktywnych, autor wielu opracowa badawczych, eksperckich ipopu-
larnych ztego zakresu. ekspert Rzdowej Rady Ludnociowej oraz Na-
rodowego Programu Zdrowia, czonek panelu ekspertw wiatowej
Organizacji Zdrowia, wiceprzewodniczcy Science Group przy Alcohol and Health Forum Ko-
misji Europejskiej, redaguje kwartalnik Alkoholizm iNarkomania, czonek komitetw redak-
cyjnych Addiction, European Addiction Research, Journal of Substance Use, Drugs: Education,
Prevention & Policy, laureat Jellinek Memorial Award (2001).
pedagog, doktor nauk humanistycznych, adiunkt ikierownik Pracow-
ni Profilaktyki Modzieowej Pro-M wInstytucie Psychiatrii iNeuro-
logii wWarszawie, zajmuje si promocj zdrowia psychicznego ipro-
filaktyk zachowa problemowych dzieci imodziey, autor licznych
publikacji ztego zakresu, wspautor adaptacji profilaktycznych pro-
gramw edukacyjnych, ekspert Pastwowej Agencji Rozwizywania
Problemw Alkoholowych i Krajowego Biura ds. Przeciwdziaania
Narkomanii, stypendysta Fogarty International Substance Abuse Research Training Program
na Uniwersytecie Michigan wUSA, redaktor naukowy miesicznika Remedium powiconego
zagadnieniom profilaktyki zachowa ryzykownych ipromocji zdrowia.
Magdalena Stacewicz
psycholog, terapeutka rodowiskowa, absolwentka Wydziau Psycho-
logii Uniwersytetu Jagielloskiego, ukoczya Szko Trenerw UJ
Wszechnica, szereg szkole terapeutycznych, trening mediacji rodzin-
nych, od 7 lat pracuje wrodowiskowym Domem Samopomocy Pod
Skrzydami, czonkini Polskiego Stowarzyszenia Terapeutw TSR.
Tomasz Szafraski
lekarz, specjalista psychiatra, dr nauk medycznych, praktykuje prywatnie
wWarszawie, wczeniej wieloletni pracownik naukowy iordynator od-
dziau psychiatrycznego jednej zklinik Instytutu Psychiatrii iNeurologii,
autor wielu artykuw irozdziaw, wykadowca, organizator konferencji
naukowych oraz szkole iwarsztatw dydaktycznych, absolwent Szkoy
Praw Czowieka Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka iprzez wiele lat eks-
pert Fundacji, prowadzi szkolenia wzakresie praw czowieka wpsychia-
trii m. in. wGruzji, Kirgizji, na Litwie, Modawii iRosji, redaguje czasopismo Psychiatra, czonek
towarzystw naukowych polskich izagranicznych.
175
RAPORT RPO
Marek wierad
absolwent studiw magisterskich (gospodarka przestrzenna, zarz-
dzanie turystyk) na Uniwersytecie Ekonomicznym wKrakowie, jako
czonek oraz przewodniczcy Zrzeszenia Studentw Niepenospraw-
nych UEK zdobywa wiedz na tematy zwizane zrnymi rodzajami
niepenosprawnoci, pracownik Biura ds. Osb Niepenosprawnych
UEK, ostatnio koordynator ds. organizacyjnych projektu Midzyuczel-
nianego Centrum Wsparcia Psychologicznego.
Piotr witaj
lekarz, specjalista psychiatra, dr nauk medycznych, adiunkt wjednej
zklinik psychiatrycznych Instytutu Psychiatrii iNeurologii wWarsza-
wie, prowadzi badania z zakresu psychiatrii spoecznej, w szczegl-
noci problematyki napitnowania idyskryminacji osb chorujcych
psychicznie, autor licznych publikacji wtej dziedzinie.
Beata Wnk
pedagog, pracownik socjalny, specjalista terapii rodowiskowej, do-
radca zawodowy osb niepenosprawnych, od wielu lat koordynuje
programy specjalistycznych usug opiekuczych dla osb chorujcych
psychicznie wkilku dzielnicach Warszawy, wramach Brdnowskiego
Stowarzyszenia Przyjaci iRodzin Osb zZaburzeniami Psychicznymi
Pomost wsptworzya system oparcia spoecznego dla osb choru-
jcych psychicznie wdzielnicy Targwek.
Maria Zauska
specjalistka psychiatra, specjalistka psychiatrii rodowiskowej, dr hab. nauk
medycznych, profesor Instytutu Psychiatrii i Neurologii, kieruje Klinik
Psychiatrii IPiN wSzpitalu Bielaskim, wiele lat wykadaa na Wydziale Stu-
diw nad Rodzin Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego, autork
i wspautorka licznych prac naukowych z zakresu psychiatrii klinicznej,
konsultacyjnej i rodowiskowej, organizatorka systemu opieki rodowi-
skowej dla osb psychicznie chorych wwarszawskiej dzielnicy Targwek,
obecnie tworzy zintegrowany systemu leczenia iwsparcia spoecznego dla osb chorych psychicz-
nie na warszawskich Bielanach, czonkini towarzystw naukowych polskich imidzynarodowych.
Krystyna aryn
psycholog, absolwentka studiw podyplomowych zarzdzania za-
sobami ludzkimi, specjalista terapii rodowiskowej, kieruje psychia-
trycznym Zespoem Leczenia rodowiskowego wSzpitalu Bielaskim,
wczeniej prowadzia rodowiskowy dom samopomocy dla osb
zzaburzeniami psychicznymi na oliborzu wWarszawie, uczestniczy-
a w grupie roboczej powoanej przez Prezydenta Warszawy w celu
opracowywaniu strategii spoecznej dla miasta, prowadzi zajcia dy-
daktyczne z psychiatrii rodowiskowej, treningw umiejtnoci spoecznych i interperso-
nalnych, wiceprezes Fundacji Rozwoju Psychiatrii rodowiskowej im.Prof.A.Piotrowskiego.
176

Ochrona Zdrowia Psychicznego

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ochrona Zdrowia Psychicznego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OCHRONA ZDROWIA

Warszawa, maj 2014

Copyright by Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

Opracowanie DTP, korekta, druk i oprawa:

1. Ochrona zdrowia psychicznego we wspczesnym wiecie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2. Ochrona zdrowia psychicznego wdokumentach WHO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3. Ochrona zdrowia psychicznego wdokumentach UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

4. Ochrona zdrowia psychicznego wPolsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

4.3.4. Z drowie psychiczne jako chroniona konstytucyjnie warto wdziaalnoci

Czy stan ochrony zdrowia psychicznego wymaga radykalnych zmian admi-

iwyczonych, nierwnego traktowania iwykluczania spoecznego osb zpro-

widoczny stanu zdrowia psychicznego naszego spoeczestwa. Niezbdne jest

w lipcu 2013 roku, mamy wiadomo zaskakujcej bezkarnoci opnie.

nie dziaa. Ajedyny raport skierowany do Sejmu mona okreli za Andrzejem

cji, brak integracji wiadcze iwreszcie stosownej polityki informacyjnej. Jako

1. Ochrona zdrowia psychicznego

Chocia problemy dotyczce zdrowia psychicz-

wanie. Ale wwielu przypadkach czy si to jednak zistotnym pogorszeniem

Ksztatuj si tutaj dwa podstawowe kierunki dziaa. Jeden znich (zalecany

aru opieki przesuna si wwczas na lecznictwo ambulatoryjne, za due

2. Ochrona zdrowia psychicznego

Kwestie dotyczce problemw zdrowia psychicznego

poprawy. Dotyczy to wzarwno poziomu globalnego, jak isamego Regionu

Raport Zdrowie Psychiczne: Nowe Zrozumienie, Nowa Nadzieja

przygotowania i podejmowania decyzji w zakresie polityk, programw

Europejska Deklaracja Ochrony Zdrowia Psychicznego iPlan

poszczeglnych osb, spoecznoci lokalnych, spoeczestwa obywatel-

zapewnienie sprawiedliwych iodpowiednich rde finansowania dla re-

Spjny Plan Dziaania wzakresie Zdrowia Psychicznego 2013-

Europejski Plan Dziaania na rzecz Zdrowia Psychicznego [WHO,

Zdrowia iDobrostanu Czowieka Zdrowie 2020 [WHO, 2012]. Plan Dziaania

Do celw podstawowych nale:

Do celw przekrojowych nale:

3. Ochrona zdrowia psychicznego

Komisja Europejska stosunkowo niedawno uznaa, e

W kolejnym artykule Pastwa Czonkowskie zachcane s do szerokiej

Tabela 1. Rozpowszechnienie zaburze psychicznych wpopulacji generalnej

Niemcy brak danych brak danych 10,7% (kade 2008

Porwnawcze dane epidemiologiczne, takie jak w tabeli 1, maj swoje

talizacji zpowodu schizofrenii oraz zaburze schizotypowych iurojeniowych

Tabela 2. Wskaniki hospitalizacji (przyjcia) oraz przecitny czas hospitalizacji

Ponad stukrotne zrnicowanie nie odbija zpewnoci rzeczywistego zr-

Rycina 1. Psychiatryczne ka szpitalne na 100 tys. mieszkacw w wybra-

rdo: [WHO] European Health for All Data base

Wlatach 1990-2010 najbardziej spada liczba ek wIrlandii zponad 250 na 100

Rycina 2. Psychiatryczne ka szpitalne (rzeczywiste) na 100 tys. mieszka-

rdo: (IPiN-ZZP 2011]

Jak wida, mimo podejmowanych od blisko 10 lat wysikw, UE stawia

popieranie izaangaowanie krajw czonkowskich iinnych interesariuszy

z pacjentami z zaburzeniami psychicznymi, brak jest odpowiednich progra-

W konkluzjach z konferencji, wzywa si Pastwa Czonkowskie i Komisj

4. Ochrona zdrowia psychicznego wPolsce

Dla uzyskania znaczcej poprawy zdrowia wspczesnych spoeczestw po-

zdrowiu i pozytywnemu rozwojowi jednostek oraz stanowi przeciwwag dla

wia psychicznego wsamorzdach, organizacjach pozarzdowych, instytucjach

Potrzeby najpilniejsze zadania

Prewencja zaburze psychicznych to zesp dziaa, wktrych wykorzystuje si

zdolne wywoa chorob. Polega zatem ona na promocji zdrowia psychicznego

patologii spoecznej. Psychologiczna prewencja psychopatologii powinna dotyczy

Prewencja w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego

Analiza rocznych sprawozda samorzdw terytorialnych zrealizacji NPOZP ska-

4. 1. 3. Poszanowanie praw igodnoci chorujcych

g zawodow zwizay zprac na rzecz osb chorujcych psychicznie. Chcemy

1. Ochrona zdrowia psychicznego we wspczesnym wiecie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2. Ochrona zdrowia psychicznego wdokumentach WHO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3. Ochrona zdrowia psychicznego wdokumentach UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

4.3.4. Z drowie psychiczne jako chroniona konstytucyjnie warto wdziaalnoci

1. Ochrona zdrowia psychicznego

2. Ochrona zdrowia psychicznego

zapewnienie sprawiedliwych iodpowiednich rde finansowania dla re-

3. Ochrona zdrowia psychicznego

popieranie izaangaowanie krajw czonkowskich iinnych interesariuszy

zawieranie umw zjednym podmiotem dziaajcym wdanym rejonie;