Wykluczeni nie s wyzyskiwani, ale s odrzuceni, s niepotrzebnymi

resztkami.
papie Franciszek, adhortacja apostolska Evangelii Gaudium

Podklasa uwidacznia i drastycznie unaocznia przeraajc moliwo, z ktrej

wolelibymy nie zdawa sobie sprawy: co przydarzyo si im, moe jeli nie
bdziemy wystarczajco usilnie stara si utrzyma na powierzchni przydarzy
si kademu z nas.
Zygmunt Bauman, Straty uboczne

Trzy czwarte wiata jest beznadziejnie biedne i w kocu przyjdzie po te nasze

bogactwa [...]. To sobie mona tak mwi: jeba bied, ale to troch samobjcze
jest.
Andrzej Stasiuk w wywiadzie dla gazeta.pl

A teraz jestem jeszcze jedn dusz, ktra chodzi na wolnoci w biaej skrze,
nosi jakie wkno ukradzionych dbr: bawen lub diament, a przynajmniej
wolno, dostatek. Niektrzy z nas wiedz, jak doszlimy do fortuny, a niektrzy
nie wiedz, ale i tak wszyscy j nosimy.
Barbara Kingsolver, Biblia jadowitego drzewa

[...] zachodni humanizm si zaci. Jak postrzega Innego? Czy to zwierz, czy
czowiek? Identyczne pytanie zadawa sobie Robinson na temat Pitaszka.
Jestemy w tej samej sytuacji: jak zdefiniowa uchodc? Jeli to zwierz trzeba
je odgrodzi albo zabi. Jeli czowiek przesun si i zrobi mu troch miejsca.
Kamel Daoud, algierski pisarz, autor Sprawy Meursaulta

Chcemy, eby pocztkiem i kocem ludobjstwa by nazizm. Tak jest

najwygodniej.
Sven Lindqvist, szwedzki pisarz i reporter, autor Wytpi cae to bydo
 (krgi wykluczenia)

Przez dwadziecia ostatnich lat odbywaem reporterskie podre do krajw

Poudnia. Na mapie duszych wypraw i krtszych wypadw znajdoway si
przede wszystkim kraje Ameryki aciskiej, rzadziej Afryki i Bliskiego
Wschodu, a ostatnio rwnie jeden z krajw poudniowo-wschodniej Azji.
Opowieci, ktre przywoziem z odlegych zaktkw, zazwyczaj miay za
bohaterw reformatorw spoecznych, naprawiaczy wiata, spoecznych
marzycieli, byych i obecnych bojownikw, niegdy z broni, dzi uzbrojonych
w idee i pragnienie zmiany; najczciej zwykych ludzi, po ktrych przetacza
si walec Historii.
Niemal zawsze moj uwag zwracali przegrani, poniewierani, wydziedziczeni,
niekoniecznie tylko z dbr materialnych. Ludzie bez gosu, bez reprezentacji,
bezsilni, ktrzy rzadko, czasem od wita, bywaj bohaterami codziennych
newsw.
Wielu z nich zamieszkuje wielkomiejskie slumsy lub obszary podobne w swym
ubstwie do slumsw na wsi lub w przestrzeni, dla ktrej trudno znale
nazw, bo to ani miasto, ani wie; na terytoriach okupowanych, w obozach lub
osadach dla uchodcw, koczowiskach. yj za ndzne grosze i jak to uj jeden
z moich rozmwcw w Brazylii z powietrza i aski Boga, na obrzeach wiata
dostatku. Dosownie i symbolicznie. S ssiadami uprzywilejowanych, czasem
yj tu obok nich, lecz nie maj dostpu do zdobyczy cywilizacyjnych, z ktrych
korzystaj ci urodzeni po lepszej stronie ycia. Nie chodzi o telefon komrkowy,
telewizor, odtwarzacz DVD te zazwyczaj, cho nie zawsze, s w zasigu ich
skromnych dochodw.
Nie chodzili do szkoy bd uczyli si krtko. Niektrzy od dziecka pracowali.
Albo nie robili nic. To ludzie, ktrzy maj ograniczony dostp do lekarza lub nie
maj go wcale; podobnie do formalnego rynku pracy, ubezpiecze. Niekiedy to
migranci wdrujcy z kraju do kraju albo tylko jednego regionu swojego kraju
do innego, bo wygnaa ich ndza, wojna czy innego rodzaju konflikty. Poamani
w rodku, wyuczeni biernoci. Ludzie, ktrych historie tu opowiadam, s
znacznie bardziej ni wielkomiejscy prekariusze naszego czasu czsto przecie
wyksztaceni, nieraz o wysokich kwalifikacjach naraeni na eksploatacj ze
strony silniejszych i represje wadzy. Represje dotykaj ich czasem z powodu
popenionego przestpstwa, a czsto tylko dlatego, e s ubodzy, bezbronni albo
szukaj szczcia tam, gdzie im nie wolno.
To wykluczeni. Wspczesna refleksja nazywa ich najczciej homo sacer
ludmi przekltymi, a rdem okrelenia jest dawne prawo rzymskie.
Przekltych homo sacer wolno byo kademu zabi bez konsekwencji. Nie
posiadali praw, ich ycie nie przedstawiao adnej wartoci. Nie mona ich byo
nawet zoy bogom w ofierze. Ludzie nieludzie.
W opowieciach z Poudnia wykluczonymi nazywam mczyzn, kobiety
i dzieci, ktrzy yj w biedzie, bez perspektyw, nieraz w przedsionkach otchani,
wyzutych z praw politycznych, obywatelskich albo ekonomicznych, a czasem
wszystkich naraz. Stan wykluczenia, o czym przekonaem si w trakcie wielu
podry, ma wiele krgw, rne wymiary i przyczyny. Spotkaem rwnie
i takich ludzi, ktrzy yj na niezym poziomie materialnym, bynajmniej nie
w slumsach, lecz s wykluczeni z powodu przynalenoci etnicznej, orientacji
seksualnej, wyznawanej wiary. Albo pci.
Krgi wykluczenia niekiedy na siebie zachodz. Kobiety w Ciudad Jurez s
mordowane dlatego, e s kobietami, i dlatego, e s biedne. Palestyczycy
z terytoriw okupowanych, niezalenie od materialnego statusu poszczeglnych
jednostek i rodzin, s zamykani w enklawach, a Rohingjowie z Mjanmy (dawniej
Birmy) w gettach i obozach dla uchodcw z powodu tosamoci etnicznej,
a take ndzy, ktra sprawia, e s bezbronni. Kto moe powiedzie, e
niektre grupy, wsplnoty, spoecznoci nie s pozbawione wszelkich praw
i dbr, a jedynie dyskryminowane. Rzecz w tym, e granice midzy
dyskryminacj a wykluczeniem nie s ostre. To stany wspzalene, niekiedy
tosame. Nie ma wykluczenia bez dyskryminacji. Kada dyskryminacja stanowi
wykluczenie z jakiej czci praw, ktre przysuguj innym.
Wykluczeni s niemal zawsze obiektem umizgw ze strony politycznych
kacykw i manipulatorw misem armatnim, wyborczym, kart przetargow.
S wykluczeni bierni ci maj spuszczone gowy. Nie potrafi powiedzie
nie, nawet nie wyobraaj sobie, e mogliby zdoby si na sprzeciw. Pozwalaj
si oszukiwa, godz ze swoim losem, poddaj. Inni rzucaj losowi wyzwanie:
ciko pracuj, nawet jeli to wysiek beznadziejny. Jeszcze inni prosz o pomoc,
odrobin solidarnoci. Albo daj uznania nalenych im praw.
Niektrzy schodz na drog wystpku, zakadaj uliczny gang albo armi
wyzwolenia, ruch polityczny, wywouj rebeli. O tych nikt nie powie potulni.
Szczeglnie zasmucajce s przypadki, kiedy jedni wykluczeni wykluczaj
innych jeszcze sabszych od siebie.
Gdy udawao mi si zbliy do nich, namwi do rozmw, czasem zwierze,
spdzi wsplnie troch czasu, mogem szkicowa ich sylwetki w zblieniach
i pzblieniach by przywoa jzyk planu filmowego. Czasem podejcie zbyt
blisko byo z rnych powodw zbyt trudne, niemoliwe bd redukowao
zanadto pejza wkoo, przesaniajc innych ludzi i kontekst. Wwczas
spogldaem z wikszego dystansu prbowaem opowiada historie zbiorowoci,
ujte w planach dalekim i oglnym. Albo panoramicznie.
Niektre sytuacje i konteksty, ktrych byem wiadkiem, ulegy mniejszym
bd wikszym przeobraeniom, maj dalszy cig rzeczywisto pynie, nie da
si jej zatrzyma. Podobnie jest z losami spotkanych w trakcie podry, a potem
opisanych tu ludzi.
Pocztkowo chciaem napisa, e wykluczeni, ktrych spotkaem w trakcie
wielu podry, s bohaterami zebranych w tej ksice opowieci. Po namyle
skaniam si ku stwierdzeniu, e s waciwie ich autorami, ktrzy niekiedy
wiadomie, a czciej niewiadomie wykorzystali dostpne medium, jakim by
spotkany na drodze reporter.

Ju w trakcie pracy nad t ksik ruszya ku Europie wielka wdrwka ludw

z Bliskiego Wschodu, Azji, Afryki uchodcw wojennych, ludzi wyzyskiwanych,
wykluczanych, naznaczonych rnymi nieszczciami, ktre popychaj ich do
opuszczenia domu i szukania lepszego ycia, nowej szansy. Nie spodziewaem
si, e sprawy, ktre poruszam w zebranych tu opowieciach, nabior tak
niesychanej dynamiki i tak szybko stan si bliskie naszemu bezpiecznemu
i relatywnie beztroskiemu wiatu.
Wykluczeni zaomotali do bram naszej twierdzy. Zapragnli wej do naszego
raju.
 ...za ktrymi nikt nie zatskni
Soacha Bogota, 2011

Pierwszy znikn Alex Arenas, 2 stycznia 2008 roku. Jeszcze w grudniu, dzie
przed Wigili, po fajrancie wyzna kumplom z budowy, e zapa wietn fuch
i wybiera si w podr, a potem ich do siebie cignie. Cecilii, starszej siostrze,
powiedzia, e zamierza przywie troch forsy dla ich schorowanej mamy. By
jej jedynym ywicielem. Siostrze te pomaga, bo jej m jest powanie chory,
bez pracy. Cecilia mwi, e by ich ostoj. Mia trzydzieci trzy lata.
Jaime Castillo powiedzia bratu, e wkrtce wyjedzie do pracy na roli, dosta
wreszcie dobr propozycj. By ulicznym sprzedawc myda i powida, zarabia
grosze. Namawia, eby brat jecha z nim, ale ten nie chcia. Jaime nie wraca do
sprawy. 10 sierpnia lad po nim zagin. Mia czterdzieci dwa lata.
Diego Tamayo, dwadziecia pi lat, zostawi mamie karteczk na lodwce:
Uwaaj na siebie, wracam w poniedziaek. Dopisek: Opiekuj si krlikiem.
Diego kocha zwierzaki i marzy o weterynarii ale gdzie jemu, chopakowi
z Soacha, myle o studiach? Ima si kadej roboty: pomalowa komu dom,
przewie ciarwk cegie. W sobot 23 sierpnia mama chciaa zabra go na
urodziny kuzynki, ale powiedzia, e woli zosta w domu. Posza sama. Gdy
Diego wychodzi o drugiej w nocy, uci sobie pogawdk z dozorc bloku.
Powiedzia, e jedzie daleko, ale z kim, nie moe zdradzi, tajemnica.
Andrs Palacio wspomina matce o moliwej podry za kilka dni e niby
jacy przyjaciele zapraszaj go na wybrzee. Ty lepiej uwaaj, powiedziaa mu
na to, nie mamy na wybrzeu adnych przyjaci. I e jak go zobaczy, e
szwenda si z obcymi, to zadzwoni na policj. Moe partyzanci albo inni bandyci?
Obawy matki nie byy urojone. Soacha, ndzne przedmiecie Bogoty, gdzie
yje kilkaset tysicy ludzi, to skupisko wszystkich nieszcz Kolumbii. Mona
rzec: stolica beznadziei. Ndza, napady, zodziejstwo, miejsce rekrutacji do
nielegalnych partyzantek, band. Spora cz ludzi to wygnacy z interioru
ofiary dugoletniego konfliktu zbrojnego. Mnstwo uzalenionych od alkoholu
i narkotykw. Zagbie najtaszej siy roboczej. Przemoc domowa wobec kobiet
i dzieci.
Matka Andrsa Palacia bya czujna, bo przed laty jedna z politycznych band
zabia jej starszego syna. Ale jak upilnowa dwudziestodwuletniego chopaka?
Andrs znikn 23 sierpnia, tego samego dnia, co Diego Tamayo. Dowiedziaa si
pniej od kolegw syna, e opowiada im o wyjedzie za prac. Mwili, e za
zarobione pienidze mia kupi dla niej dom.
23 sierpnia, bez sowa, znikn rwnie inny mody mczyzna Victor
Gmez.
Wszyscy oni i jeszcze jedenastu innych z Soacha i trzech z pobliskiego
slumsu Ciudad Bolvar, ktrzy zniknli midzy styczniem a sierpniem 2008 roku
nie znali si nawzajem.

Do Fernanda Escobara, lokalnego ombudsmana w Kolumbii wiele gmin ma

swojego rzecznika praw obywatelskich zaczy dociera sygnay
o mczyznach, ktrzy przepadli bez wieci. Od maja 2008 roku do jego biura
przychodziy matki, siostry, bracia tych, ktrzy zniknli. Instruowa ich, e
informacje ze zdjciami naley zanie do biura poszukiwa osb zaginionych.
Na spotkaniach wadz lokalnych, policji i przedstawicieli wojska Fernando
Escobar zacz sygnalizowa, e w Soacha dzieje si co niepokojcego. Sdzi, e
modych mczyzn porwali lub zwerbowali partyzanci z FARC (Fuerzas
Armadas Revolucionarias Colombianas) najstarszej w Kolumbii, czerwonej
niegdy partyzantki. Albo paramilitarni prywatne oddziay latyfundystw
i handlarzy kokain. Ale politycy i wojskowi odebrali sygna ombudsmana
o zaginionych jako krytyk: e niby nic nie robi, e w gminie panuje baagan
i groza. Odpowiedzieli mu krzykiem: Zajmij si swoimi sprawami, nie
politykowaniem!.
Ombudsman nie mia w rku konkretw, jedynie doniesienia rodzin trzech
zaginionych plus wasne domysy. Postanowi rozpytywa dalej i czeka.
Ktrego dnia w barze opowiedzia znajomemu o trzech mczyznach, ktrzy
zaginli jednego dnia, owego 23 sierpnia. Ten z kolei, niespodziewanie,
zrewanowa si opowieci o szeciu innych, zaginionych nieco wczeniej.
Wskaza te nazwiska i adresy ich rodzin. W Soacha, podobnie jak w caej
Kolumbii, zaginionych czsto nie zgasza si adnym wadzom, wic ombudsman
nie by tym zaskoczony. Zdziwiony by czym innym: ich du liczb w krtkim
czasie, na jednym przedmieciu.
Przeom nastpi w ostatnich dniach sierpnia. Kto z rodziny zadzwoni do
matki Diega Tamayo i powiedzia, e jej syn prawdopodobnie zgin w potyczce
wojska z partyzantami, w odlegym regionie Kolumbii, w miejscowoci Ocaa,
ponad szeset kilometrw na pnocny zachd od Bogoty. Taka informacja
pojawia si w internetowym wydaniu jednej z lokalnych gazet. W wiadomoci
zawarta bya sugestia, e Diego zgin, poniewa nalea do partyzantki.
1 wrzenia, dokadnie tydzie po znikniciu syna, matka Diega dostaa
potwierdzenie wiadomoci o jego mierci. Ciao znaleziono w zakadzie
Medycyny Sdowej (Medicina Legal) wanie w Ocai.
Medycyna Sdowa ma oddziay w caym kraju i prowadzi rejestr zmarych
w nienaturalnych okolicznociach ofiar wypadkw, napadw, konfliktu
zbrojnego. Pobiera si ich DNA, odciski linii papilarnych, robi fotografie. Jeli
ofiara ma dokumenty, zawiadamia si rodzin. Jeli dokumentw nie posiada,
grzebie si ciao jako N.N. Dziki systemowi porwnywania danych z Medycyny
Sdowej i informacji biur poszukiwania osb zaginionych czsto udaje si, nawet
po dugim czasie, ustali tosamo anonimowych ofiar.
Matka Diega dowiedziaa si, e tego samego dnia co jej syn znikno z Soacha
dwch innych chopcw: Victor Gmez i Andrs Palacio. Matka tego ostatniego
posza do ombudsmana, ktry pomg jej potwierdzi hiobowe wieci. Te
rozchodziy si szybko i bliscy pozostaych zaginionych w styczniu, lutym
i kolejnych miesicach zaczli sprawdza, czy o ich synach i braciach wypyna
gdzie jakakolwiek wiadomo choby przypuszczenie, poszlaka, lad. Mauricio
Castillo znalaz w ten sposb informacj o zamordowanym bracie Jaime. Do
niektrych dzwonili sami pracownicy zakadu Medycyny Sdowej, ktrzy zaczli
porwnywa zdjcia zaginionych z fotografiami zwok w swoim archiwum.
Wyszo im, e niektrzy z zaginionych s uderzajco podobni do ofiar.
Ciaa osiemnastu zaginionych z Soacha i Ciudad Bolvar z wyjtkiem Aleksa
Arenasa, ktrego ciao wypyno w innym regionie Kolumbii znalazy si
w zbiorowych mogiach w Ocaa. Wikszo pochowano jako N.N. Informacje
o wszystkich zabitych zgaszali do lokalnego zakadu Medycyny Sdowej
wojskowi z 15. Lotnej Brygady jako polegych w potyczkach z nimi
partyzantw.

W rodkach masowego przekazu zrobi si szum. Dlaczego ciaa wszystkich

znikajcych w rnym czasie z Soacha odnajdowano kilkanacie godzin drogi na
pnoc, w tym samym miejscu?
Ombudsman, ktry pocztkowo przyj do wiadomoci, e mczyni dali si
zwerbowa partyzantom w Kolumbii to adna sensacja zacz wtpi, czy
tak rzeczywicie byo. Wtpliwoci wzbudzio zestawienie dat ich znikni
z datami, w ktrych wojsko informowao Medycyn Sdow o ich mierci
w potyczkach zbrojnych.
Diego Tamayo, Andrs Palacio i Victor Gmez zniknli 23 sierpnia zostali
zabici 25 sierpnia. Jaime Castillo znikn 10 sierpnia zabity 12 sierpnia.
Podobnie byo z innymi. Elkin Verano znikn 13 stycznia zabity 15 stycznia.
Jaime Valencia i Daniel Martinez zniknli 6 lutego zabito ich 8 lutego.
Z jednym wyjtkiem wszyscy ginli w cigu czterdziestu omiu godzin od
zniknicia z domu. Droga na pnoc, ponad szeset kilometrw z Soacha do
Ocai, to co najmniej kilkanacie godzin jazdy po drogach kiepskiej jakoci.
A gdzie czas na szkolenie partyzanckie? Obsug broni, nauk strzelania?
Gdy w telewizji i gazetach zaczo hucze o sprawie, gos zabra prezydent
lvaro Uribe: Ci chopcy nie pojechali, eby zbiera kaw. Pojechali ama
prawo.
Wtrowa mu minister obrony Juan Manuel Santos, ktry zapewnia widzw,
suchaczy i czytelnikw, e modzi mczyni z Soacha i Ciudad Bolvar naleeli
do nielegalnych grup zbrojnych i zginli w potyczkach z wojskiem. Na koniec
doda: Dowdztwo armii i ministerstwo nie toleruj amania praw czowieka.
To ostatnie zdanie dao do mylenia pewnemu znanemu w Kolumbii
dziaaczowi praw czowieka. Przecie mczyni z Soacha zginli w walce
zbrojnej jako partyzanci. Co takiego minister Santos wiedzia o ich
znikniciach i mierci, e przez nikogo niepytany pospiesznie zapewni, e nie
byo amania praw czowieka?

ledztwo prokuratury wykazao, e wojskowi z udziaem cywilnych porednikw

oferowali modym mczyznom z dzielnic ndzy rzekomo dobrze patn prac
w innym regionie kraju, a nastpnie zabijali ich i przedstawiali jako pokonanych
w walce partyzantw. Na mocy przyjtej przez rzd instrukcji numer 29 z 17
listopada 2005 roku za pojmanie lub zabicie czonkw nielegalnych grup
zbrojnych oficerowie i onierze mieli dostawa specjalne premie. Ile pacono za
zabitego i jak dzielono pienidze, nikt z ca pewnoci nie wie. Wojsko
pilnowao tajemnicy. Wedug poszlak od omiuset do tysica piciuset dolarw.
onierze wykazujcy si sukcesami w likwidowaniu partyzantw dostawali
dodatkowe urlopy. Niektrzy szybciej awansowali.
W Soacha miejscem werbunku ofiar by bar Los Costeos, do ktrego
mczyni przychodz zapija smutki. Dwch werbujcych znano w okolicy,
mniej wicej od roku. Za zwerbowanego nieszcznika dostawali podobno
dwiecie tysicy kolumbijskich peso, to jest okoo stu dolarw.
Werbowanych wieziono samochodem lub busem do Ocaa. Tam zatrzymywali
si w domu oficera wojska Aleksandra Carretero. Pojono ich alhoholem.
Wiadomo o tym dziki niezwykemu wiadkowi siedemnastoletniej wwczas
Katerinie Osorio Ballesteros, kuzynce ony tego oficera, ktra rozpoznaa na
zdjciach niektrych mczyzn z Soacha. W domu kuzynostwa syszaa rozmowy
o tym, co ma si z nimi sta.
Nastpnego dnia wieziono ich na miejsce kani. Po drodze podstawiony
zawczasu patrol odbiera im dokumenty. To dlatego gdy potem ich zwoki
przewoono z zakadu Medycyny Sdowej do zbiorowych mogi chowano ich
jako N.N. U celu podry bya egzekucja.
eby ubiega si o premie i nagrody, wojskowi legalizowali zabitych to
znaczy zgaszali ich do zakadu Medycyny Sdowej jako polegych w walce
partyzantw.

O podstpnym uprowadzaniu i zabijaniu przez armi mczyzn z dzielnic biedy

caa Kolumbia dowiedziaa si, gdy wybucha sprawa znikajcych z Soacha, lecz
byli tacy, ktrzy ju wczeniej co podejrzewali.
Mroczne przeczucia mia sdzia wojskowy Alexander Cortes, ktry w rnych
regionach kraju bada przypadki polegych w walce jak pocztkowo sdzi
partyzantw. Dziwi si na przykad, e pewien partyzant FARC ruszy sam ze
starym pistoletem na oddzia onierzy. Inny jak ustali cierpia na kopoty
z nerkami, anemi i mia trudnoci z poruszaniem si. Niektrzy zabici mieli na
sobie zbyt due ubrania. Inni byli ubrani zbyt grubo jak na tropikalny klimat
(zapewne zjechali z miast w grach, gdzie chodniej, i od razu trafili pod kule).
Byli i tacy, co mieli nowe buty: lewy woony na praw, prawy na lew nog.
Niektrzy w ogle nie strzelali (brak ladw prochu na twarzy), a kule, ktre ich
zabiy, wystrzelono z bardzo bliska.
Sdzia Cortes by dociekliwy tak bardzo, e zosta zwolniony z wojska.
Gdy dowodom zbrodni wojska nie dao si zaprzeczy, prezydent Uribe
i minister Santos przyznali, e czonkowie si zbrojnych by moe brali udzia
w zabjstwach. e popeniono bdy w procedurze i kontroli oraz doszo do
powanych zaniedba na rnych poziomach. Zwolnili dwudziestu siedmiu
wysokich oficerw, w tym trzech generaw. aden z nich nie stan przed
sdem. Wyrzucono ich za niedopenienie obowizkw.

Felipe Zuleta, znany w Kolumbii obroca praw czowieka, a take komentator

polityczny, przyjmuje mnie w swoim biurze. Niedawno wrci z politycznego
wygnania w Kanadzie, gdzie spdzi dziewi lat. Wyjecha z powodu pogrek
tutaj to chleb powszedni ludzi demaskujcych amanie praw czowieka, zbrodnie
wadzy, paramilitarnych czy partyzantki. Zuleta mia wyrok od partyzantw
FARC i jednoczenie by na celowniku czarnej propagandy rzdu Uribe, ktry
bezwzgldnie zwalcza czerwonych partyzantw. Dlaczego? To wina dobrego
wzroku: Zuleta dobrze widzi i lewym, i prawym okiem. To znaczy z jednakow
konsekwencj, co rewolucyjnych partyzantw, omiela si krytykowa brudne
metody rzdu, wojska i paramilitarnych.
Teraz z bezsilnym gniewem opowiada o modych mczyznach uprowadzanych
ze slumsw, mamionych faszywymi obietnicami. Czsto podnosi gos. Spjrz
tylko, jakich ludzi wybierano na ofiary, mwi. To byli modzi chopcy, zdarzao
si, e nieletni, ktrzy nie chodzili do szkoy, nie mieli staej pracy, mieszkali na
obszarach biedy. Niektrzy mieli kiedy konflikty z prawem. Naduywali
alkoholu, narkotykw. Sowem tacy, ktrych mao kto poauje, nikt si o nich
nie upomni ani za nimi nie zatskni, z wyjtkiem najbliszych. Ich profil
spoeczny mia by gwarancj, e sprawa si nie wyda. W Kolumbii od lat
w konflikcie zbrojnym ginie tylu ludzi kto by podejrzewa, e kilku czy
kilkunastu wicej z tego czy innego miasteczka albo przedmiecia to ofiary
zaplanowanej przez wojsko zbrodni?
Gdy media zaczy trbi, e mczyzn z Soacha podstpnie uprowadzono
i zabito, w caym kraju zaczto lawinowo zgasza zaginionych w podobny
sposb. Rozpoczy si ledztwa, zatrzymania podejrzanych. Prezydent Uribe
i minister Santos starali si wcisn opinii publicznej teori o paru zgniych
jabkach w koszyku. e niby armia jest zdrowa, tylko trafiy si
zdemoralizowane jednostki, naduycia s odosobnione.
Ten wykrt pad pod ciarem faktw: zabjstw dokonywano niemal w caym
kraju, w wielu prowincjach, uczestniczyo w nich ponad czterdzieci jednostek
armii. Wedug organizacji praw czowieka i takich, ktre monitoruj konflikt
zbrojny w Kolumbii w kraju i za granic w okresie omiu lat rzdw Uribe
armia zamordowaa w taki sposb ponad cztery i p tysica mczyzn[*]. Dla
porwnania: to wicej ni zgino w czasie siedemnastoletniej dyktatury
Pinocheta w Chile.
To zbrodnia pastwowa, mwi Zuleta.
Dopytuj, dlaczego tego rodzaju zbrodnia bya w ogle moliwa. Na jakiej
glebie wyrosa?
Odpowied nie jest prosta, siga w gb historii kolumbijskiej wojny domowej.
Pytania mno pytania. A jak moliwe byo w latach osiemdziesitych, pyta
retorycznie Zuleta, skrytobjcze wymordowanie czterech tysicy lewicowych
dziaaczy Unii Patriotycznej? Unia Patriotyczna bya parti, ktra miaa
przeprowadzi partyzantw FARC do cywilnego ycia politycznego. Zabjcami jej
dziaaczy byli wojskowi i paramilitares. To byo ludobjstwo, odstrzeliwano ludzi
wedug kryterium politycznego, na podstawie przynalenoci do grupy, a nie
indywidualnych cech czy czynw.
Bezkarno wadzy ma w Kolumbii dug histori, jest niestety czci
tutejszej kultury politycznej, mwi Zuleta, ktrego jeden dziadek by
prezydentem kraju, a drugi prezesem Sdu Najwyszego.
Skd diabelski pomys, by wzi na cel bezbronnych, niewinnych ze slumsw?
Zuleta mwi, e zadziaao sprzenie motywacji materialnych, politycznych
i doktryny rzdu, zwanej Demokratycznym Bezpieczestwem to kolumbijska
wersja wojny z terroryzmem. W ramach polityki Demokratycznego
Bezpieczestwa armii wolno wszystko, jest poza kontrol. To sprzyja
naduyciom, a tutaj stworzono dodatkowo system zacht materialnych
i zawodowych, ktry naduycia inspirowa i pogbia.
Zgadza si: onierze i nisi oficerowie dostawali za zabitych partyzantw
pienidze i urlopy. Wysocy oficerowie liczyli na szybsze awanse, mogli pokaza
dowdcom i wadzy politycznej sukcesy w walce z partyzantk. A rzd chwali
si tymi sukcesami przed spoeczestwem, dowodzc, e ideologia
Demokratycznego Bezpieczestwa si sprawdza.

Soacha, sobotnie przedpoudnie. Jad na spotkanie z pani Idali Garcer

matk Diega Tamayo. Nieatwo tu trafi, nawet lokalny takswkarz bdzi.
Ulice i numery domw w slumsach s kiepsko oznaczone.
W mieszkanku w bloku komunalnym pani Idali pokazuje fotografie syna i jego
skromny pokoik wszystko w takim porzdku-nieporzdku, w jakim zostawi to
miejsce Diego. Opowiada histori jego zniknicia. Potem przychodzi La Paisa
tak j wszyscy nazywaj matka Andrsa Palacia z dwuipletnim wnukiem,
synem Andrsa, ktry urodzi si ju po mierci ojca. Docza pani Carmenza
Gmez, matka Victora Gmeza, i kilkoro innych. Dziki temu spotkaniu poznam
nie tylko historie uprowadzonych i zamordowanych. Dowiem si czego jeszcze:
e koszmar rodzin nie skoczy si wraz z ujawnieniem prawdy. W czasie
spotkania zaczynam powoli rozumie, dlaczego najblisi zamordowanych nie
bardzo chcieli si spotka i musiao mnie protegowa kilka zaufanych osb.
La Paisa, matka Andrsa Palacia, i jego brat dostaj telefoniczne pogrki.
Kilka matek byo ofiarami fizycznych napaci nieznanych sprawcw na
motorach, ktrzy dopadali je w ciemnych zaukach, groc mierci im
i rodzestwu zamordowanych. Bratu jednego z zabitych, Johnowi Smithowi
Porrasowi, oprawcy zostawiali karteczki na drzwiach: Moesz si tu ryglowa,
ale jak tylko wyjdziesz, dorwiemy ci. Po kolejnych pogrkach chopak si
wyprowadzi.
Drugi syn pani Carmenzy, John Nilson Gmez, te dostawa telefony
z pogrkami. Mwili, e ma przesta chodzi do prokuratury. Kto zepchn go
z wiaduktu. Przey. Wic znowu odbiera telefony: Niczego si nie nauczye?
Nie starczy ci to, co si stao z bratem? Przesta wszy!.
4 lutego 2009 roku o szstej po poudniu John gra na automatach
w miejscowym centrum handlowym. Na motocyklu podjecha zamaskowany
mczyzna i strzeli mu z bliska w twarz. John Nilson Gmez zmar w szpitalu
nastpnego dnia rano.
Nikt, kto interesuje si spraw, nie jest bezpieczny, nie tylko bezbronne
rodziny zamordowanych. Ombudsman z Soacha Fernando Escobar pogrki
dostawa kilkanacie razy karteczki, listy, e-maile, telefony. Teraz ju nie
odbiera komrki, gdy nie zna numeru dzwonicej osoby. Zazwyczaj chodzi
z ochroniarzami, lecz na spotkanie ze mn w hotelu w Bogocie przyszed sam.
Czasem lepiej, eby nawet ochroniarze nie wiedzieli, z kim si spotykam
mwi. Welcome to Colombia.
Rozmawiamy dugo. To jedna z tych rozmw, dziki ktrym mog
zrekonstruowa ca t histori. Najbardziej szokuj zdania o tym, e
w Kolumbii nikt nie chce o tej sprawie sucha. Nie chodzi tylko o strach
i zobojtnienie na mier, mwi Escobar.
Nie do koca rozumiem. Przecie o zbrodni wojska sporo si mwio i pisao,
czy nie? Co ma na myli, gdy mwi, e nikt nie chce o sprawie sucha?
 Escobar odpowiada tak, e bardziej klarownie nie mona.
Moi przyjaciele, ludzie z tak zwanych dobrych domw, nieraz mnie pytali:
Po co sobie zawracasz tym gow? Warto ryzykowa ycie z powodu mierci
jakich mtw, drobnych zodziei?. A ja mwi, e nawet gdyby wszyscy oni
mieli na bakier z prawem to co z tego? Czy to znaczy, e mona by ich byo ot,
po prostu porwa i zabi?
Dopiero teraz lepiej pojmuj sowa Zulety: e uprowadzeni i zamordowani byli
mczyznami i chopcami, ktrych nikt nie mia aowa i nikt nie mia si
o nich upomnie.

Za zabjstwa mczyzn z Soacha nie skazano nikogo z najwyszych szar.

Pocztkowo aresztowano pidziesiciu szeciu oficerw i onierzy z 15.
Brygady Lotnej i postawiono im zarzuty: uprowadzenie, spiskowanie w celu
przestpczym, zabjstwo. Obrocy oskaronych przecigali spraw kruczkami
prawnymi, oskareni zmieniali adwokatw, ktrzy od nowa musieli studiowa
tomy akt, co wyduao procesy i okres aresztowania. Kiedy wygasy
dopuszczalne terminy trzymania ludzi pod kluczem bez wyroku, wszyscy wyszli
na wolno.
Pilar Castillo, prawniczka, ktra reprezentowaa przed sdem pi rodzin
z Soacha, opowiedziaa mi o znikniciu kluczowego wiadka tej modej
dziewczyny, ktra widziaa uprowadzonych w domu kuzynostwa i syszaa, e
maj zosta zabici. Bya objta programem ochrony wiadkw, a ktrego dnia
nagle zrezygnowaa z ochrony i przepada bez wieci.
W innych procesach przeciwko wojskowym, ktre toczyy si w caej Kolumbii,
skazano zaledwie kilkudziesiciu zabjcw a toczyo si wtedy ptora tysica
ledztw w sprawach obejmujcych ponad dwa tysice zamordowanych.
W rozmowach z rodzinami, adwokatami, obrocami praw czowieka,
dziennikarzami czuo si, e mao kto wierzy, e sprawiedliwo zwyciy.
Raczej powszechne byo przewiadczenie, e powici si kilkudziesiciu
wojskowych, zazwyczaj niszych szar, eby oczyci wizerunek armii, rzdu,
kraju.
Matki z Soacha wysay list do Midzynarodowego Trybunau Karnego
w Hadze, eby zainteresowa swoj tragedi wiat. I eby miejscowy wymiar
sprawiedliwoci, a take rzd Kolumbii, poczuy na plecach oddech wiatowej
opinii publicznej.
Poskutkowao?
 Kilka lat pniej czytam w prasie, e niektrzy zabjcy modych mczyzn
z Soacha zostaj skazani na wieloletnie wizienie, a sd apelacyjny podwysza
im wyroki z trzydziestu kilku do pidziesiciu kilku lat za kratami. Waniejsze
ni surowo kary jest uzasadnienie wyroku: mowa w nim, e zabjstwa
poprzedzi zbrodniczy plan wojska przeciwko ludnoci cywilnej, dlatego
zabjstwa mczyzn z Soacha i podobne w caym kraju powinny by traktowane
jako zbrodnie przeciwko ludzkoci.
Dla rodzin zamordowanych to nadzieja na koniec bezkarnoci i sprawiedliwo
midzynarodow, gdyby sprawiedliwo na miejscu zawioda. Zbrodnie
przeciwko ludzkoci mona osdza rwnie poza Kolumbi.

Niewielu ma odwag choby postawi pytanie o odpowiedzialno polityczn, nie

mwic o wspwinie ludzi na samym szczycie wadzy.
Ombudsman Fernando Escobar nie powie o tym sowa.
Gdybym zacz mwi o polityce, w najlepszym razie zdyskredytowano by
mnie jako terroryst pod krawatem. Mog wspiera jedynie dziaania na rzecz
procesu bezporednich sprawcw.
Terrorysta pod krawatem? To aluzja do oskare, jakie wobec krytykw
rzdu i obrocw praw czowieka rzuca przez lata prezydent Uribe. Oto
przykad z jego mowy do adeptw szkoy wojskowej: Politykierzy w subie
terroryzmu, ktrzy tchrzliwie wymachuj hasami praw czowieka, [pragn]
zwrci terroryzmowi w Kolumbii to, co terroryzmowi odebrali obywatele
i wadza publiczna. Czyli: kto pitnuje naduycia wadzy, ten terrorysta!
W Kolumbii to bya wtedy nie tylko figura retoryczna i bro w politycznych
pyskwkach. Publiczne napitnowanie oznaczao nieraz sygna dla cyngli,
skrytobjcw z policji politycznej, paramilitarnych, wojska kogo zastraszy,
zmusi do emigracji albo zlikwidowa.
Amerykaska organizacja Human Rights Watch stwierdzia w raporcie z 2009
roku, e wysocy funkcjonariusze rzdu, w tym prezydent Uribe, przez lata
negowali istnienie problemu [bezprawnych egzekucji] i oskarali obrocw praw
czowieka, e skadajc o nich doniesienia, dziaaj w ramach kampanii
zaplanowanej przez partyzantk w celu zdyskredytowania si zbrojnych. Byo
nawet gorzej: DAS kolumbijska policja polityczna zastraszaa obrocw praw
czowieka i dziennikarzy, a take bya zamieszana w polityczne skrytobjstwa.
Wiele z tych spraw wci czeka na wyjanienie.
Mao kto mwi prosto z mostu tak jak Felipe Zuleta. Rozmawia z wysokimi
oficerami zamieszanymi w zbrodni, ktrzy powiedzieli mu off the record, e
codziennie dzwoni do nich naczelny dowdca wojska genera Mario Montoya
i w tonie nalegajcym dopytywa: Ilu zabitych partyzantw macie dzisiaj?
(Montoya zosta oskarony w innym procesie o zwizki ze zbrodniczymi
paramilitares). Wtpliwe, by oficerowie powtrzyli to na jakimkolwiek procesie.
Solidarno mafijna zobowizuje, a ponadto co mogoby si im przytrafi
akurat oni wiedz, jak to dziaa.
A czy kto, kto by ponad generaem Montoy, dzwoni do niego z podobnymi
naleganiami? Ilu zabitych partyzantw macie dzisiaj? dam rezultatw!
Zuleta zwraca mi uwag na pewn osobliwo: kiedy ju zbrodnia wysza na
jaw, minister obrony Santos powiedzia, e zbrodniczy proceder si skoczy,
poniewa on, minister, wyda taki rozkaz. Czyli przyzna, e to bya zbrodnia
pod kontrol lub co najmniej moliwa do kontrolowania.
Jaki czas po wyjedzie z Bogoty czytam rewelacje tygodnika Semana: rzd
i dowdztwo armii wiedziay od poowy 2007 roku, e wojskowi porywaj,
zabijaj i przedstawiaj zabitych jako polegych partyzantw. Wwczas to
pracownik ONZ poprosi ministra Santosa i jednego z dowdcw armii generaa
Freddyego Padill o poufne spotkanie, w ktrym uczestniczy rwnie pewien
onierz. Wojskowy wyzna, e bra udzia w grupie trudnicej si zbrodniczym
procederem, ale wycofa si z niego, gdy armia zamordowaa jego ojca
i przedstawia jako polegego partyzanta. Wedug Semany Santos i Padilla byli
wiadomoci oszoomieni i obiecali spraw zbada. Wewntrzne ledztwo
wykazao co nie jest zaskakujce e onierz kama, a szwadrony mierci nie
istniej.
Zuleta powiedzia mi, e minister obrony Santos wiedzia o zabjstwach
jeszcze wczeniej: od 2006 roku ponad dwa lata przed ujawnieniem sprawy
ofiar z Soacha i nie zrobi nic, eby zbrodniczy proceder zatrzyma. Santosowi
mia o tym powiedzie odwiedzajcy Kolumbi przedstawiciel jednej
z najpowaniejszych organizacji praw czowieka ze Stanw Zjednoczonych, do
ktrego docieray sygnay o znikajcych mczyznach z dzielnic ndzy.
To sensacyjna wiadomo polityczna bomba atomowa! Chciaem uzyska jej
potwierdzenie, wzgldnie pozna szczegy. Napisaem do tego dziaacza
czowieka o znanym na wiecie nazwisku e-mail z prob o spotkanie albo
pisemn odpowied na pytania. Na mj pierwszy e-mail odpowiedzia
pozytywnie. Gdy w kolejnym zapytaem o jego rozmow z Santosem, odpowiedzi
nie uzyskaem.
W roku 2010 lvaro Uribe zakoczy dwie kadencje swoich rzdw.
Nastpnym prezydentem Kolumbii zosta jego dawny minister obrony: Juan
Manuel Santos.

Ostatniego dnia pobytu na placu Boliwara w Bogocie, do ktrego przylegaj

budynki paacu prezydenckiego, kongresu i sdw, spotykam pana Raula
Carvajala. Od dwch tygodni byo o nim gono w sprzedawca warzyw
z pnocy kraju, lat szedziesit trzy, przywiz tu ciarwk szcztki swojego
syna. Waciwie odby pielgrzymk przez kraj, z pnocy do stolicy, ponad tysic
kilometrw. Zatrzymywa si po drodze w miastach i wioskach, rozdawa ulotki,
w ktrych oskara i pitnowa. da wyjanienia okolicznoci mierci syna
i kary dla zabjcw.
Syn, rwnie Raul Carvajal, lat dwadziecia dziewi, by sierantem wojska.
8 padziernika 2006 roku zadzwoni zdenerwowany z wiadomoci, e zamierza
porzuci armi, bo dowdcy zmuszaj go do udziau w morderstwie dwch
chopcw, rzekomych partyzantw.
Kilka godzin pniej mody Raul Carvajal zgin. Wedug oficjalnej wersji
wojska poleg w bitwie z partyzantami FARC.
ledztwo w sprawie jego mierci wykazao, e w dokumentach armii nie ma
ladu o takiej bitwie.
Nie daruj im, bd da wyjanienia, jak zgin mj syn, pki sam nie
umr. Nie ma dla mnie nic waniejszego w yciu, niech mnie zabij. Do ciszy,
do bezkarnoci! wyrzuca z siebie w uniesieniu, z bezsiln rozpacz.
Czasem kto przystaje i zagaduje pana Carvajala. Turyci patrz na niego jak
na dziwado bo obwieszony tablicami z informacjami o synu.
Wikszo przechodzi obojtnie.
 POZA KADREM

Strategie wykluczonych

Krewny jednego z zamordowanych z Soacha nazw go Jos uparcie domaga

si ode mnie pienidzy. Prbowa rnych argumentw. Pierwszym byy koszty
dojazdu z dalekiego przedmiecia do centrum Bogoty, gdzie si spotkalimy. Te
pokryem z nawizk, nawet sam to zaproponowaem, kiedy umawialimy si
telefonicznie. Okazao si, e zwrot kosztw dojazdu to za mao. Jos prbowa
zagra na mojej empatii i zaangaowaniu po stronie rodzin dotknitych tragedi.
Powinienem jak twierdzi da mu wsparcie pienine na dalsz walk
o sprawiedliwo, naganianie sprawy. Wszak druk ulotek, plakatw, przejazdy,
telefony kosztuj. Przecie jeste po naszej stronie, prawda? taki by przekaz
emocjonalnego szantau.
Gdy i z tej puapki si wywinem, zrobio si nieprzyjemnie. Jos wyliczy, ile
godzin zaj mu dojazd na nasze spotkanie, rozmowa, a potem ile mu zajmie
powrt do domu. Teraz domaga si zapaty podniesionym gosem a ja
czuem, e agresja dopiero w nim narasta. Pocztkowo staraem si ukry
irytacj, zastanawiaem si, jak daleko si posunie. Pniej dowiedziaem si, e
nie byem pierwsz osob, wobec ktrej zachowa si w taki sposb. Prbowaem
cierpliwie tumaczy, na czym polega zawd dziennikarza, badacza, piszcego
podrnika. Za spotkania si nie paci.
Nie przyj tych wyjanie. Ile zarobisz na swoim artykule? dopytywa.
Teraz to ja si zezociem. Wstaem z fotela rozmawialimy w lobby
hotelowym zaczem zbiera si do wyjcia i po chwili wyszedem szybkim
krokiem na ulic.
Dogoni mnie. Prbowa zaagodzi sytuacj. Mwi o swoich dolegliwociach.
e nie ma pracy, za to ma rodzin na utrzymaniu. Nie miaem ochoty dalej
rozmawia. Jos wpycha mnie w emocjonaln puapk, prowadzi gr, ktr
odbieraem jako zagranie nie fair. Chciaem si poegna. Znowu spyta
o pienidze. Tym razem prosi, nie da.
 Zamaem si.
Twarz Jos wyraaa rozczarowanie, najwyraniej oczekiwa wikszej kwoty,
a nie drobniakw na obiad. Mimo to gest symbolicznej pomocy odebra mu
impet. Rozstalimy si pospiesznie, prawie bez sw. Adis. Pozosta kac.
Wiele razy rozmylaem o tym zdarzeniu. aowaem finau. Nie chodzio
o sum pienidzy, to byy grosze. Nie paciem Jos za informacje czy za
opowiedzenie historii materia do reportau miaem w zasadzie zebrany, to
byo spotkanie ekstra, rodzaj nadwyki, ktr dobrze mie w kadej badawczej
robocie. aowaem tego, e dajc mu pienidze, postpiem tak, jakbym skada
mu obietnic, ktrej nie jestem w stanie speni. Empatii nie potrzebuj
udowadnia ani sobie, ani nikomu innemu dlaczego wic wykazaem si
brakiem konsekwencji? Moe zaszkodziem swoim gestem nastpnemu
reporterowi rozmwcy Jos? Pewnie daem mu empiryczny dowd na to, e
mona domaga si od dziennikarza zapaty i to skutecznie. A to przecie nie
bya zapata. Nie wiem tylko, czy Jos o tym wie.
Pocieszaem si potem, e uratowaem mu dzie, e przecie kiedy czowiek
w potrzebie prosi, naley pomc, jeli ma si tak moliwo. Nie przekonaem
samego siebie. Trzeba byo trzyma si tego, co myl o takich sytuacjach, o roli
reportera, o szantau emocjonalnym i z uporem tumaczy to mojemu
rozmwcy, naraajc si nawet na jego gniew.

Zapomnijmy o sentymentach.
Los ubogich, poniewieranych, przeladowanych budzi wspczucie. Ze
wspczucia rodzi si czasem solidarno. Dobrze, eby jedno i drugie miao
waciwy horyzont: prawa nalene tym, ktrych dotyka nieszczcie. Bo gdy
zamylamy si nad ich dramatem bez tego horyzontu, wspczucie wyradza si
atwo w sentymentalizm. Paternalistyczny, protekcjonalny. Czasem
narcystyczny.
Ludzi, ktrzy potrzebuj upodmiotowienia i szansy na inne ycie,
sentymentalizm przerabia na obiekty westchnie. Wzruszenie, przejcie si
losem pokrzywdzonych to uczucia dobre, ale jak uczy mdra Susan Sontag
chwilowe, nietrwae. Tym, ktrych dotyka nieszczcie, trzeba czego innego:
naszego gniewu, wciekoci, niezgody. Moe przede wszystkim uwiadomienia
sobie i innym, e przywileje lepiej urodzonych bywaj okupione nieszczciem
tych, ktrzy s pozbawiani praw i moliwoci. Zrozumienie tej zalenoci to
pierwszy impuls ku zmianie, przynajmniej szansa na ni.
 Sentymentalizm to te puapka, z ktrej sentymentalni mog nie zdawa sobie
sprawy. Biedni ci naprawd biedni w slumsach Poudnia walczcy o przeycie
kadego dnia, ci, ktrym odmawia si prawa do ycia na wasnym kawaku
ziemi, ktrych gwaci si i okrada, ktrych wciela si do armii lub partyzantek
i rozkazuje zabija nie s wcieleniem cnt ani anioami. Ndza i ponienie
odbieraj im niekiedy szacunek do samych siebie i do innych. Czasem nie znaj
innego jzyka wspycia ni przemoc. Zwracaj wiatu to, co od niego dostali.
Wykluczonymi targaj namitnoci, z ktrymi my, z lepszej strony ycia,
wcale nie chcemy wchodzi w interakcje. Spotkanie z nimi nie musi by pen
wzajemnego zrozumienia rozmow o trudnym yciu na dnie czy ofiarowaniem
osobie ubogiej pomocy. Bywa, e w ruch idzie pi, n, pistolet. Moe si
zdarzy porwanie dla okupu lub dla Sprawy. Albo polityczna zawierucha, ktra
zakoysze naszym wygodnym, zabezpieczonym ze wszystkich stron yciem.
Mona zapaci wysok cen za naruszenie terytorium gangu lub podziemnej
armii albo mie pecha i sta si obiektem czyjej okrutnej zabawy. To
ekstremalne sytuacje, ktre od czasu do czasu si zdarzaj. W wersji soft, duo
bardziej powszechnej, mamy spor szans sta si obiektem natarczywoci,
takiej jak ta ze strony Jos z Soacha.

Przez lata podry po krajach Poudnia przytrafiay mi si dziesitki spotka

i zdarze prowokujcych do uoglnie, ktre z powodw zwykle prozaicznych
ograniczone miejsce na szpaltach, kolejna podr, zmuszajca, bym odoy
niespisane na wieczne pniej nie stay si fragmentami publikowanych
opowieci. Czasem take dlatego, e reporta nieufnie traktuje komentarze
i due kwantyfikatory. Teraz odkurzam niektre zdarzenia spoza kadru,
a cz uwag i obserwacji formuuj po raz pierwszy. Mam przekonanie, e
owietlaj ludzi i sprawy, o ktrych tu pisz, z innych, czsto nieoczywistych
stron. W osobistej perspektywie s spojrzeniem wstecz po dwch dekadach;
sprawdzeniem, kogo spotkaem, gdzie byem, co zanotowaem i co zapamitaem;
rodzajem pierwszych rekapitulacji po przebyciu sporego kawaka drogi.

Gdy stawiaem pierwsze kroki w krajach Poudnia, wyobraaem sobie, e to

empatia jest najwaniejsz z cnt i dyspozycji psychicznych w zawodzie
reportera. Z pewnoci bez niej trudno byoby mi spdzi kawa ycia wrd
ludzi naznaczonych nieszczciem i sucha ich opowieci. Dzi zdaje mi si, e
waniejsza a na pewno trudniejsza jest sztuka mwienia nie; asertywno,
ktra komu, kto nie ma dowiadczenia w terenie, kto nie dowiadczy
osobliwego treningu opdzania si od prb, nalega i bezzasadnych roszcze,
moe jawi si jako zachowanie na pograniczu obojtnoci, wrcz uczuciowego
okruciestwa. Frustracja, jakiej dowiadcza reporter opisujcy wiaty
wykluczonych, potguje si.
Poczucie bezsilnoci jedno z pierwszych i najbardziej dojmujcych w takiej
pracy. Opowiadacz historii, ktrego jedynym narzdziem jest sowo niekiedy
te obraz, dwik moe od czasu do czasu wpyn na zmian sytuacji
cierpicych. Przeama milczenie, nagoni nieszczcie, wywoa
zainteresowanie. Znacznie czciej jego praca nie ma adnego wpywu na los
opisywanych, szczeglnie jeli na przykad los pokrzywdzonych z Kolumbii,
Sudanu czy Bangladeszu opisuje autor z dalekiego kraju. Im szybciej si to
pojmie, tym mniej pniejszych rozczarowa. (Pisz o ludziach, ktrzy nigdy
nie przeczytaj moich reportay, dla ludzi, ktrych losy moich bohaterw nie
obchodz. Kto to powiedzia?)
Oczekiwanie bohaterw reportay ludzi nieszczliwych, cierpicych e
reporter moe im pomc, bywa naprawd frustrujce. Niektrzy rozmwcy
dzielcy si swoimi przeyciami wyranie maj nadziej, e ta wanie rozmowa
odmieni ich los; a jeli nie los, jeli nie ogln sytuacj yciow, to przynajmniej
spotkanie z wysannikiem z innego wiata, ktry przej si ich nieszczciem,
przyniesie im chwilow ulg. Nie duchow materialn.
Nie pamitam, ilu ludziom i ile razy mwiem co w rodzaju: ycz ci lepszego
ycia, jestem oburzony i zaszokowany tym, co ci spotyka, solidaryzuj si
z tob. Naprawd chciabym pomc, ale nie mam moliwoci. Jestem tu z innego
powodu, mj zawd polega na czym innym.
Zawsze czuem si le po takich rozmowach, szczeglnie wtedy, gdy
podejrzewaem, e moi rozmwcy, niekiedy bohaterowie reportay, nabierali
przekonania, e z niezrozumiaych powodw nie chc im pomc, zaangaowa si
bardziej.

Prby wymuszenia pienidzy bez fizycznej przemocy, takie jak ta w Bogocie,

zdarzay mi si nieraz i wczeniej, i pniej, cho ta kolumbijska zapada mi
w pami ze wzgldu na emocjonaln intensywno i niefortunny fina. Innym
razem pewien kierowca z Nairobi, Paul, ktry kilka razy zawiz mnie to tu, to
tam, zaprosi mnie do siebie na obiad. Mieszka w Kiberze, jednym
z najwikszych slumsw kenijskiej stolicy. Jak sdziem, chcia si zrewanowa
za to, e daem mu zarobi, a poza tym dobrze nam si gadao, nie byem
zdziwiony prb zakumplowania si. Dziwna bya tylko pora odwiedzin za
pno na niadanie, za wczenie na obiad.
Mieszkanie Paula ndzne, jak to w Kiberze: chatka miaa jaki fragment
murowany, ale co najmniej jedna ciana bya sklecona z desek, na dachu blacha
falista, standard. Jedna izba, moe dziesi metrw kwadratowych, ktrej
wiksz cz wypeniao ko, na ktrym pi Paul, jego ona i trjka dzieci;
dalej telewizor, butla z gazem podczona do minikuchenki. Na klepisku
porozrzucane zabawki. Za przepierzeniem namiastka azienki. Nie
zauwayem, gdzie trzymaj ubrania.
ona Paula zaserwowaa nki kurczaka w rosole z gotowanymi warzywami
i ugali (kasz kukurydzian). Nie usiada z nami, od razu gdzie wysza. Gdy
spytaem Paula, dlaczego ona nie docza do nas, popatrzy dziwnie, troch
z zaskoczeniem, troch z wyrzutem, ale nic nie powiedzia. Rozmawialimy
o cikim yciu w Kiberze, a waciwie to Paul mwi, ja od czasu do czasu
podrzucaem pytania.
Teraz on przeszed do sedna: zapyta otwarcie, czy zgodzibym si sfinansowa
nauk jego najstarszego syna w prywatnej szkole, ufundowa mu, wzgldnie
zaatwi jakie stypendium. Chodzio o plus minus dwiecie dolarw miesicznie.
To nieduo, perswadowa. By wyranie zasmucony, e wsplny obiad w kocu
inwestycja finansowa i czasowa nie zakoczy si dobiciem interesu.
Rozstalimy si w zgodzie, po obiedzie Paul odwiz mnie do hotelu. Ale po
drodze nie by ju tak rozmowny jak wczeniej.

[*] Dane
z 2014 r. mwi o 4716 przypadkach takich zabjstw zgoszonych do
prokuratur w caej Kolumbii; podaj za El Pas z 26 marca 2014 roku (przyp.
aut.).
 Fawela I
Rio de Janeiro So Paulo, 19962015

2012. Okupacja

Teraz caa Rocinha wyglda jak terytorium okupowane. Specjalne jednostki

policji i wojska odbiy fawel z rk narkogangu Amigos dos amigos, Przyjaciele
Przyjaci. Przywdc gangu, niejakiego Nema, i niektrych jego ludzi
schwytano, poszli siedzie. Policjanci i onierze patroluj ulice, zauki, mroczne
zakamarki. Zatrzymuj samochody, sprawdzaj dokumenty.
Na pierwszy ogie poszy mototakswki gwny sposb dystrybucji
narkotykw i narzdzie gangu, dotychczas prawdziwej wadzy w faweli. Wiele
mototakswek pochodzio z kradziey w lepszych dzielnicach. Teraz wszystko
ju gra, pojazdy bez legalnych dokumentw wyapano, tak samo ich wacicieli,
reszta funkcjonuje jak trzeba. Mototakswki musz by, bo podr po Rocinhii to
mordercza wspinaczka.
Rocinha to najwiksza fawela dzielnica biedy w Rio de Janeiro. Pooona
jest na rozlegym, wysokim, w niektrych miejscach stromym morro, wzgrzu.
Ze szczytu wida bajeczne widoki na inne morros skpane w zieleni i zatopione
w niej domy szczliwcw z lepszej strony ycia. Wida jezioro w rodku miasta,
zatok i ocean. W Rocinhii mieszka jakie sto trzydzieci tysicy ludzi, cho po
prawdzie liczba ta jest szacunkowa: nikt nie wie na pewno, ilu ma mieszkacw.
To dwudziesta fawela w Rio, ktr podbiy jednostki specjalne.
Scenariusz zawsze taki sam: policja ogasza, e tego a tego dnia jej oddziay
wkrocz do faweli opanowanej przez gang. Dat ogasza si inaczej, ni
robiono niegdy po to, by unikn zbrojnej konfrontacji z gangiem. W takich
konfrontacjach ginli zwykle drobni narcotraficantes i wielu postronnych ludzi.
Gang wie, e w starciu z jednostkami specjalnymi nie ma szans wic si
rozprasza. Potki zostaj na miejscu jako zwykli mieszkacy. Liderzy gangu
przenosz si do innej faweli, w ktrej rzdzi ta sama frakcja narkotykowa (trzy
gwne w Rio to Czerwone Komando, Przyjaciele Przyjaci i Trzecie Komando).
Zapowiadanego dnia wkracza policja, nieraz wspierana przez wojsko, i wsplnie
zaprowadzaj porzdek. Upewniaj si, e gang si wynis, a handel
narkotykami zszed do podziemia.
Celem operacji nie jest likwidacja rynku narkotykowego to byaby utopia.
Chodzi o zepchnicie go z gwnych ulic i pozbawienie gangu dyktatorskiej
wadzy w faweli. Wane, eby w trakcie operacji skonfiskowa jak najwicej
broni, w myl zasady: mniej broni, mniej ofiar.
Przede wszystkim za liczy si odzyskanie terytorium faweli przez pastwo,
tak by jego wadza signa tam, gdzie jej wczeniej nie byo. Po miesicu,
dwch, trzech rnie bywao w rnych fawelach siy specjalne wycofuj si,
a na ich miejsce wkraczaj jednostki policji pacyfikacyjnej (mwi si o nich
skrtem: UPP Unidade de Polcia Pacificadora). UPP zakadaj posterunki,
ktrych wczeniej nie byo, bo w faweli rzdzi gang. Fawela zamienia si,
przynajmniej teoretycznie, w normaln dzielnic.

Sowo slums brazylijski odpowiednik to wanie fawela pojawia si po raz

pierwszy w angielskim sowniku z pocztku XIX wieku i oznacza tam szwindel
bd przestpczy handel. Kilkadziesit lat pniej jako slumsy okrela si
dzielnice rozpadajcych si domw i biedy, a take moralnej degrengolady.
Ludzie marginesu znaleli si w godnej poaowania sytuacji, poniewa yli
w niemoralny sposb takie byy wyobraenia o rdach biedy w epoce
wiktoriaskiej. Slums kojarzy si z pijastwem, rozpust, no c, biedni sami
sobie winni...
Wspczesne definicje odrzucaj dawne uprzedzenia. W raporcie ONZ
Wyzwanie slumsw z 2003 roku zostay one okrelone jako obszary ndzy,
przeludnienia, czsto bez dostpu do wody i urzdze sanitarnych, bez
uregulowanych praw wasnoci do ziemi i budynkw.
Dla opisania nie tyle slumsu, ile sytuacji yciowej jego mieszkacw naley
doda czynnik subiektywny: upokorzenie, poczucie braku szans i niemonoci
udziau w uczcie konsumentw, ktra odbywa si za rogiem, na ssiedniej ulicy.
W rnych czciach wiata slumsy maj swoj specyfik. W Ameryce
aciskiej czciej ni w Azji slumsy (fawele) maj kanalizacj, a suby
miejskie wywo czasem mieci. Slumsy azjatyckie maj czciej dostp do
prdu i wody ni slumsy w Afryce. W Afryce okoo poowa mieszkacw miast
nie ma dostpu do urzdze sanitarnych. Znane jest tam zjawisko latajcych
kibli, to jest wyprniania si do plastikowych toreb i wyrzucania ich, gdzie
popadnie. W porwnaniu ze slumsami Nairobi, gdzie kible lataj, wychodki
w brazylijskich fawelach to niebyway luksus.
Dzisiejsze slumsy rni si nie tylko od tych z czasw Karola Dickensa, lecz
take od slumsw sprzed pwiecza. Kiedy slumsy powstaway wok upadej
dzielnicy centrum; dzisiaj czy to w Szanghaju, Dhace, Lagos czy Limie na
obrzeach miast. Nie s ani miastem, ani wsi czym pomidzy. Albo jednym
i drugim naraz. Obejmuj gigantyczne tereny, coraz gciej zaludniane; mrowie
ludzi gniedzi si na maych powierzchniach. Miasto ze wzgldu na ceny ziemi
jest dla ndzarzy niedostpne.
Nowoci jest te powstawanie slumsw w obrbie slumsw. Najbiedniejsi
z biednych wynajmuj przestrze na dachach cementowo-blaszanych domkw,
tworzc niejako slums w powietrzu (przypadek Kairu). Slumsy powielaj zwykle
struktur majtkow spoeczestwa z lepszej strony: s bogaci, redniacy, biedni
i ludzie-odpady. Maj wasne normy ycia spoecznego, na przykad samosdy,
chost, kar mierci, godziny policyjne wprowadzane przez gangi w obawie
przed najazdami policji lub przestpczej konkurencji.

Rocinha wci jest pod okupacj, a tymczasem w ssiedniej faweli Vidigal

pidziesit tysicy mieszkacw jest ju na tyle bezpiecznie po podboju, e
otwarto hostel z najpikniejszym widokiem na miasto. W adnej bogatej
dzielnicy nie ma takiego.
Jestem umwiony z porucznikiem Jairem Dantasem z UPP, ktry zna w tej
faweli kady kamie. Trzydziestotrzyletni policjant urodzi si tu i dorasta,
wielu mieszkacw to jego ssiedzi i znajomi. Strzelanina sprzed lat, kiedy by
chopcem, wspomnienie przeraenia i szlochw najbliszych sprawiy, e wstpi
do policji.
Stworzenie tu posterunkw to dla mnie jak powrt do domu wyznaje
z nut nostalgii w czasie objazdu faweli. Pomagamy ludziom uoy sobie ycie
na nowo, bez wadzy gangw.
Porucznik Dantas zapewnia, e mieszkacy s zadowoleni z obecnoci UPP.
Wczeniej mieli policjantw za wrogw z powodu korupcji i wymuszania
haraczy od ludzi.
Powtpiewam w to zadowolenie favelados i mam racj. Wystarczy zasign
jzyka z dala od posterunku, eby si przekona, e optymizm, wrcz entuzjazm
sympatycznego porucznika jest z gatunku oficjalnych. Na pokaz dla
zagranicznego reportera? Dla lepszego samopoczucia? Dantas zna tu naprawd
kady zauek, wic musi wiedzie, e jest inaczej, skoro po godzinie w Vidigal
wiem to nawet ja.

Odwiedziem lidera wsplnoty mieszkacw Vidigal, Wanderleya Ferreir. Pan

Ferreira, szedziesitka na karku, rozgada si o UPP i w ogle o polityce wadz
miejskich i stanowych Rio de Janeiro. Byo ju par programw wczenia faweli
do normalnej czci miasta, mwi, zawsze koczyo si na niczym. Jestemy
porzuceni i zapomniani przez pastwo od dziesicioleci. Stowarzyszenie
mieszkacw nie dostaje od miasta ani centa. Pan Ferreira gestykuluje, podnosi
gos.
Przy okazji inauguracji posterunkw UPP jako lider wsplnoty zwrci si do
gubernatora stanu: Potrzebujemy szpitala i pogotowia, nauczycieli i lekarzy,
policja to nie wszystko.
W Vidigal s dwie szkoy publiczne, trzy obki, jest przychodnia, ale na
wizyt u lekarza czeka si trzycztery miesice.
Pan Ferreira boi si, e po podboju faweli przez pastwo koszty ycia
wzrosn tak drastycznie, e wielu mieszkacw bdzie musiao si wynie.
Dokd? Do gorszych faweli, dalej od zamonych dzielnic, ktre daj prac
favelados. Takie byy skutki podboju innych faweli. Ceny prdu wzrastay
nawet dwudziestokrotnie. Dlaczego? Bo wczeniej cena elektrycznoci bya
dotowana, fawela to strefa ryzyka a po podboju ju ni nie jest. Zniesiono
dotacje i ceny prdu urosy najpierw z piciu reali do trzydziestu, a potem do
ponad stu. Tym, ktrzy nie pac rachunkw, odcina si prd. Biedni maj na to
sposoby, podczaj si do sieci nielegalnie. Ale przecie nie chodzi o to, eby byo
jak zawsze. Ma by inaczej, lepiej.
Ju w trakcie mojego pobytu w Vidigal zdyy wzrosn ceny wynajmu
o sto procent i wicej. Rozpoczy si spekulacje nieruchomociami. Gringos
zaczli kupowa domy, mwi pan Ferreira. Trudno uwierzy, prawda? Domek,
ktry rok temu kosztowa dwadziecia tysicy reali, dzi kosztuje osiemdziesit
tysicy. Pan Ferreira powtpiewa, czy taka obecnoci pastwa opaci si
mieszkacom faweli. Malkontenctwo? Bynajmniej.
Punkt widzenia niechtnych wyjani mi dosadnie, bez dyplomacji, Claudio
Napoleao, pidziesiciolatek, ktry dorasta w ssiedniej Rocinhii, a teraz
pracuje dla lokalnej organizacji pozarzdowej.
Nasze pastwo przypomina zego ojca, ktry porzuci rodzin. Teraz zjawia
si po latach, gdy dziecko ju doroso, chce pomc, daje fors, ale mwi: yj
wedug moich regu. Co powie takiemu tatusiowi dorosy syn czy crka?
Spieprzaj, tatku!
Ulica w faweli mwi, e podbj, to znaczy wprowadzenie UPP, jest
pokazwk na mundial i olimpiad. Po obu imprezach wszystko bdzie po
staremu. Ludzie powtarzaj, e wielu narcotraficantes siedzi w wizieniach, ale
wci yj. Kiedy mog wrci, oni lub Przyjaciele Przyjaci, a wtedy ycie
tych, ktrzy wsppracuj z policj, bdzie zagroone.
Ten strach to dziedzictwo pknicia Rio na wiaty ndzy i dostatku. Nie
narzekanie, lecz dowiadczenie.

1999. Rzymianie i barbarzycy

Kulminacj wielkiej fali przemocy w Rio by rok 1993. Dwie masakry:

bezdomnych dzieci przed kocioem Candelaria w centrum miasta i w faweli
Vigrio Geral.
23 lipca, noc, przed wityni zajechay dwa nieoznakowane samochody.
Wysiado z nich szeciu policjantw po cywilnemu. Przed wejciem na posaniach
z kartonu spali chopcy, ktrzy za dnia snuli si po okolicy. Bezdomni. Policjanci
obudzili picych, doszo do pyskwki i szarpaniny. Pady strzay.
Rano suby miejskie znalazy przed kocioem zakrwawione zwoki piciu
nieletnich. Ciaa trzech innych nieco dalej, przed Muzeum Sztuki
Wspczesnej.
Dla ludzi std to nie tajemnica, co si stao: zwyczajna egzekucja, albo jak tu
mwi limpeza, sprztanie miasta. Zabici mieli roztrzaskane gowy. Zabjcy
strzelali z bliska. Precyzyjnie.
Zwykle to drobni sklepikarze zrzucaj si na odstrzelanie mtw i pac za
to policjantom. Sprztacze pracuj po godzinach. Czasem taki szwadron
mierci dziaa z wasnej inicjatywy, bo bezdomni zaleli policjantom za skr.
Zabici niemal zawsze maj na koncie drobne kradziee. Nieraz z godu.
Miesic pniej, 28 sierpnia, kolejna masakra: policyjny szwadron mierci
zabija dwudziestu jeden mieszkacw faweli Vigrio Geral. Ze gliny strzelaj do
przypadkowych ludzi. Najpierw na ulicy, potem w barze gdzie favelados pij
zdrowie reprezentacji pikarskiej, ktra pokonaa tamtego dnia Boliwi.
Podpalaj kioski z napojami.
Najazd jest zemst za zabjstwo czterech policjantw, ktrzy zaczaili si na
transport kokainy z So Paulo, ale wpadli w zasadzk. W tamtej bitwie to gang
by gr. Pniej wyszo na jaw, e zastrzeleni policjanci nie zgosili akcji
w centrali. To dowd z gatunku czarno na biaym, e nie planowali aresztowania
narcotraficantes: domagali si haraczu.
Zemsta policjantw za mier kumpli bya manifestacj przemocy
i okruciestwa. Prb zastraszenia gangu i miejscowej ludnoci. Nikt
z dwudziestu jeden zamordowanych nie mia zwizkw z podziemiem
narkotykowym.
Mieszkacy faweli odpowiedzieli szybko. Kilka dni pniej sprzed kocioa
Candelaria ruszy ich marsz przeciwko przemocy. Demonstranci szli trzydzieci
kilometrw, przez centrum Rio de Janeiro do Vigrio Geral, w pnocnej czci
metropolii.
Tego samego dnia w dostatniej czci miasta zebraa si grupa akademikw,
przedsibiorcw, dziennikarzy i wydawcw. Nic nie wiedzieli o marszu
favelados, podobnie jak favelados nie wiedzieli o ich spotkaniu. W jednych
i drugich dojrzewao przekonanie, e trzeba w kocu co zrobi, bo w Rio nie
daje si ju y.
(tak jak zapisaem przed laty)[*]:

W Rio nie zawsze tak byo. Kiedy wzgrza, wcinajce si w morze albo
malujce si w gbi krajobrazu niczym to, nie wytyczay tak ostro granicy
dwch wiatw. W dawnych, dobrych czasach chodzio si na wzgrza bawi,
taczy, pi wino. Wtedy, mowa o latach pidziesitych, bandyci byli
marginesem. Zreszt starzy donowie, sprzed epoki narkotykowej hossy, byli
mniej gwatowni i mniej okrutni ni dzisiaj dzieciaki z broni.
Stare, dobre czasy! Zote lata! Rio wydawao si rajem. Bya bieda, nie byo
ndzy. Kto yje na wzgrzach, yje bliej nieba, mwiy sowa popularnej
w latach czterdziestych piosenki.
W grudniu pidziesitego roku Jornal do Brasil doliczy si czterech
napadw w cigu caego miesica.
Stefan Zweig, ktry w latach czterdziestych przyglda si fawelom w Rio,
 napisa, e nie spotka tam ani jednego smutnego czowieka. Podobnie Claude
Lvi-Strauss: Ndzarze byli uczepieni na skaach w fawelach, gdzie czarni,
odziani w achmany, komponowali na gitarach wesoe melodie, ktre
w karnawale miay wraz z nimi zej z wysokoci i opanowa miasto.
Zote lata Rio de Janeiro wiat zna jako epok artystycznej bohemy Toma
Jobima, Viniciusa Moraesa, Joo Gilberto. A wszystko dziki Dziewczynie
z Ipanemy, Sambie na jedn nut, Corcovado. W starych, dobrych czasach
synne byy wieczory u pisarza Anbala Machado, ktry kadej niedzieli
zaprasza na caipirinh cacha z sokiem z limonek, cukrem i potuczonym
na drobiny lodem. Przez dom przetaczay si tumy znakomitoci, przyszli
noblici: Albert Camus, Pablo Neruda...
Pewnej nocy pod koniec lat pidziesitych na imprez zawitao piciu
elegancko ubranych i dobrze wychowanych modziecw, ktrzy ukradkiem
wynieli drogocenne przedmioty. Maniery zodziei byy jeszcze starowieckie,
lecz bezczelno ju nowoczesna. w incydent sta si w opinii pisarza
i dziennikarza Zuenira Ventury, autora ksiki Cidade partida
symbolicznym zwiastunem nadejcia nowych, gorszych czasw.
Zaczynaa si wielka wdrwka z interioru do miast. Wkrtce miaa
nadej polityczna przemoc dyktatury, a potem w caym miecie kto
rozsypa biay proszek.

Jestem w siedzibie Viva Rio w dzielnicy Gloria. Viva Rio to ruch spoeczny
przeciwko przemocy i na rzecz integracji favelados. Po latach przeksztaci si
w du organizacj pozarzdow. W biurach gwar i ruch od rana. Gorczka,
bieganina, nawoywania, telefony. Biedni, co wida po ubraniach, czekaj
cierpliwie w poczekalni. Matka przychodzi ze spraw crki, ktr zgwaci ojciec.
Inna chce prosi o pomoc dla syna, ktrego zatrzymaa policja. Mwi, e
bezprawnie: chopak jest niewinny. Kto inny ma wzi udzia w naradzie na
temat nowego programu Viva Rio: przyspieszonych kursw dla dorosych, ktrzy
kiedy porzucili szko, a teraz chcieliby dokoczy nauk na poziomie liceum.
Niezupenie mam pojcie, co tu si dzieje.
Na gazetce ciennej powiesili T-shirt z czerwonym kwiatem, hasem Rio,
porzu t bro i podpisem: Popieram prawo, ktre zabrania sprzeday broni
w Brazylii.
W Rio nie daje si ju y sysz sowa po polsku. Cze, zachod do
mnie.
Nie jestem zaskoczony, bo wiem, e lider Viva Rio mieszka kilka lat w Polsce,
gdzie studiowa na Uniwersytecie Warszawskim. Nazywa si Rubem Csar
Fernandes.
(jak zapisaem przed laty):

...opowiada ze spokojem czowieka, ktry przeszed i widzia wszystko.

Dugie, siwe wosy zaczesane do tyu, opalona twarz, suszny wzrost, po
pidziesitce. Kobiety mwi, e jest pikny. Mczyni e ma charyzm
przywdcy.
W latach szedziesitych jako mody komunista Rubem Csar uciek przed
wizieniem do komunistycznego raju na ziemi: Polski. W szedziesitym
smym, jako student Uniwersytetu Warszawskiego, wyleczy si
z komunizmu na zawsze. I znw musia ucieka tym razem do Ameryki.
Filozof i antropolog, zrobi doktorat na Uniwersytecie Columbia w Nowym
Jorku. Duo podrowa, a ostatnio zrobi si bardzo z Rio, to znaczy siedzi
na miejscu.
Po masakrach przed Candelari i w faweli Vigrio Geral nie mielimy
pojcia, co robi mwi. Nie dawao si ju y. A my chcielimy y.
Zastanawialimy si, jak nazwa ruch protestu przeciw mierci i przemocy
w Rio. Kto powiedzia: Niech yje Rio!
Siedemnastego grudnia dziewidziesitego trzeciego, pierwsza akcja Viva
Rio: Zatrzyma si, eby zacz od nowa. Cae miasto ubiera si na biao,
w oknach biae flagi, na samochodach biae wstki. W poudnie wszyscy
zatrzymuj si w milczeniu na dwie minuty w biurze, na ulicy,
w samochodzie.
Niesamowite, nikt si tego nie spodziewa: cae Rio sparaliowane!
Mielimy dobry start. Najpierw trzeba byo uprzytomni sobie rzecz
najwaniejsz: wszyscy jestemy zainfekowani przemoc.
Viva Rio udao si w lokalnym parlamencie przeforsowa prawo
zabraniajce sprzeday broni w stanie Rio de Janeiro. Lobby producentw
broni zoyo za porednictwem swoich politykw skarg w Sdzie
Najwyszym.
Czekamy na decyzj. Dzi Rio, jutro caa Brazylia[**].
Zasada naczelna: przedrze si do wiata przemocy bez przemocy, bez
 ducha wojny; walczy z przemoc nie-przemoc.
Zuenir Ventura, wspzaoyciel ruchu, opisuje ycie w Rio jako rodzaj
wojny domowej, lecz innej ni konflikty, ktre znamy z podrcznikw
historii.
To wojna ponowoczesna. Od sztuki wojennej zaley tu tyle samo, ile od
prawa i ekonomii. Grupy rzdzce, czyli bogaci, nie dostrzegaj tego, e
w razie konfrontacji tzw. klasy niebezpieczne, czyli ndzarze, znajd si
w strategicznie lepszym pooeniu ni barbarzycy, ktrzy w pitym wieku
spustoszyli Rzym. Nasi barbarzycy s ju w murach miasta, midzy nami,
wszdzie, a ich oddziay maj nowoczesn bro i wietne pozycje strzeleckie
na wzgrzach.
Zuenir Ventura i Rubem Csar uwaaj, e przemoc w Rio mona zdusi
tylko w jeden sposb: zasypujc przepa midzy barbarzycami
i Rzymianami. Robota na pokolenia.
Rzymianie z Viva Rio zabrali si za zasypywanie przepaci. Zebrali
pienidze od biznesmenw i wadz miasta. Zaczli wyrbywa cieki, ktre
s dla wielu jedyn szans przedarcia si przez fawele ku miastu bez noa
i pistoletu. Barbarzycy, ktrzy nigdy nie chodzili do szkoy albo szybko j
porzucili, mog teraz ukoczy podstawwk i liceum na
kilkunastomiesicznych telekursach. Dla wielu to pierwsza szansa, jak
dostali w yciu. Maltretowana ona, zamiast i po opiesza sprawiedliwo
do sdu albo po okrutn sprawiedliwo do narkotykowego dona, moe pj
do poradni prawno-mediacyjnej Viva Rio, gdzie dobrzy Rzymianie
przygotuj ugod lub separacj z mem. Mali przedsibiorcy z faweli mog
dosta nawet tani kredyt. Nastpna cieka do wyrbania to ubezpieczenia
na ycie, od wypadku i pogrzebowe; ze zdrowotnymi bdzie najtrudniej, s
bardzo drogie.
Chcesz zobaczy, o czym mowa? spyta mnie kto. Chcesz zobaczy,
jak yj barbarzycy?
Pojechaem do Mar.

To bya pierwsza wizyta w faweli, w ktrej rzdzi gang narkotykowy. Pniej

otrzaskaem si z takim miejscami i gorszymi ale tego rodzaju wyprawy
nigdy nie stay si rutyn. Tamtego dnia zwyczajnie si baem.
(jak zapisaem przed laty):
 Zjechalimy z autostrady prowadzcej do midzynarodowego lotniska na
Wyspie Gubernatora. Widok za oknami samochodu si zmieni. Jeszcze przed
chwil bkit morza, ziele palm, jasno piasku. A teraz coraz brudniejsze
uliczki, obdrapane budynki, coraz wicej obdartych dzieci.
Zmiana, cho szokujca, nastpowaa agodnie, bo w Rio granica midzy
wiatem dobrych dzielnic a osiedlami ndzy bywa nieostra. Czasem fawele,
tak jak Mar, s zbudowane u podna wzgrz, a od rajskich widokw
bogatych dzielnic oddziela je bufor gorszych, cho jeszcze nie przeraajco
ndznych osiedli. Nim czowiek trafi do piekie, zdy si oswoi z brzydot,
brudem, sodkawym odorem.
Miaem spocone i, mimo upau, zimne donie. Nasuchaem si, e obcemu
nie wolno wej do faweli, szczeglnie do tych, w ktrych rzdz gangi
narkotykowe.
Jeste z nami uspokaja w samochodzie Eucrezio, mody nauczyciel
z Viva Rio, filozof, mionik Heideggera.
Obcy w faweli. Obcy to szpieg policji albo konkurencyjnego gangu. To
intruz, ktry przyszed wszy i ktremu trzeba da po nosie.
W Mar rzdzi Comando Vermelho (Czerwone Komando), jeden
z najwikszych gangw narkotykowych w Rio. Jego szef Ue wydaje rozkazy
zza krat wizienia przez telefon komrkowy. To Comando Vermelho
decyduje, czy nauczyciele z Viva Rio bd prowadzi kursy, czy nie. To
gangsterzy, cho niepytani, zdecyduj, czy bd mg spokojnie zobaczy, jak
yj barbarzycy. Zawsze jest ryzyko, e przypadkiem zobacz co, czego
widzie nie powinienem.
Wjechalimy na teren wroga. Spiekota i kurz. Droga bez asfaltu.
Przepisy drogowe nie obowizuj: kto jedzie pod prd, przejcie dla pieszych
jest wszdzie, po szosie biegaj rozkrzyczane i umiechnite dzieciaki. Nie
zauwayem wrd nich ani jednego biaego.
Pierwsze kilkaset metrw nie przypomina tradycyjnej faweli. Sklepiki,
mae warsztaty wszystko szare, pokryte smugami spalin i warstw kurzu.
Nieco dalej przechwytuje nas Jorge. Ciemnoskry, okoo czterdziestki,
z podejrzliwym spojrzeniem, ale sympatyczny. Przewodzi stowarzyszeniu
mieszkacw Mar.
Ze mn jeste bezpieczny. Chod, poka ci, jak tu yjemy.
Z ulicy niewiele wida. Domy barbarzycw s jakby wstydliwie
oddalone od centrum. Zbite deski i kartony pokryte blach albo pap.
Klepisko. ka i naczynia wycignite ze mietnika. Blaszana miska do
mycia. Odwiedziem kilka domw wszystkie takie same. Tworz rzdy
barakw, midzy ktrymi prowadzi najwyej dwumetrowa cieka. Z lotu
ptaka wygldayby pewnie jak obz koncentracyjny z czasw drugiej wojny
wiatowej. Jeden dom przy drugim, ze wsplnymi ciankami.
Mieszkajc w bloku albo kamienicy, mona przez cae ycie nie wiedzie
nic o swoich ssiadach. Tu wszyscy wiedz wszystko o wszystkich.
Zakaszlesz czy pokcisz si z on, mem, sysz to w czwartym domu.
Tak samo w nocy gdy przychodzi czas na mio. W Mar nie ma miejsca na
prywatno, intymno. Matka, ktra wstaje o pitej rano do pracy, zostawia
mae dzieci bez strachu, bo ssiedzi przypilnuj. Ta blisko rodzi midzy
tymi ludmi solidarno, braterstwo, wsplnot. Ale i agresj, przemoc.
Zapytaem Jorge o Comando Vermelho, wojny gangw, o to, jak y
wsplnie z bandytami.
Handel narkotykami? Tu nie ma. Wojny? Syszaem, e byy, ale teraz
spokj.
Jorge przedstawi mnie Marcusowi. Dwadziecia cztery lata, niepene trzy
klasy szkoy. Sprzedaje soki stojcym na wiatach kierowcom.
Narkotyki? Przemoc? Nie wiem, nie syszaem.
Takich rozmw odbyem jeszcze kilka. Eucrezio z Viva Rio objani mi
pniej, dlaczego ludzie nie chc nic mwi o narkowiatku:
Wpade tu na chwil, oni zostan. Wiesz, co by si stao, gdyby kto
donis, o czym ci opowiadaj?
Kto zawoa Jorge. Zostaem sam obok baraku Everalda. Familiarna
atmosfera, przed domem biegaj dzieci, trjka z nich to dzieci Everalda.
ona, mama, ciotki wszystkie gorco witaj przybysza z innej planety.
Dzieciaki podbiegaj i prosz o zrobienie im zdjcia. Rozmawiamy o czym
nieistotnym, grzecznociowe umiechy. Zwtpiem, czy dowiem si tu czego
o tym, jak si yje obok narkotykowego podziemia.
Everaldo zacz niespodziewanie sam.
Chcesz wiedzie, jak tu jest naprawd? Nie umiesz sobie tego wyobrazi.
Nie puszczam dzieci, eby si bawiy na ulicy. Niedawno zastrzelono
przypadkiem czyjego malca. Bro jest wszdzie, narkotyki na kadym
rogu...
Tu te? Pokazuj rk na ssiednie baraki. Everaldo nie odpowiada.
Po chwili:
 Tu jest troch spokojniej.
Everaldo mwi ze cinitym gardem; jak gdyby chcia krzycze: tu si
nie da y, wycignij mnie std, na pomoc! Urodzi si w Rio, w biednej
dzielnicy, ale nie w faweli. Rodzice musieli opuci stare lokum, bo zabrako
pienidzy na wynajem. Od kilku lat mieszkaj w Mar. Everaldo pomaga
w warsztacie samochodowym. Pienidzy ledwo starcza na jedzenie dla dzieci.
Chciabym mieszka TAM. Pokazuje w stron miasta. Ale to si nigdy
nie stanie.
Nie wiedziaem, co powiedzie. Miaem na szyi aparat fotograficzny wart
kilka miesicy ycia caej jego rodziny. Przyjechaem z nim rozmawia, eby
zarobi pienidze dla mojej rodziny. Mogem okazywa sympati,
wspczucie, solidarno. Ale i tak byem kim STAMTD. To znaczy: ze
wiata knajp wyrzucajcych codziennie tony jedzenia, ze wiata nocnych
klubw z koncertami bossa novy, ze wiata luksusowych mieszka
odgrodzonych od barbarzycw stal i stranikami z nabit broni.
Czy potrafi go zrozumie? Nawet potrzeby fizjologiczne i higieniczne
zaatwiamy inaczej. My, z lepszej strony ycia, udajemy si rano do toalety
oddzielonej od czystej azienki z wann i prysznicem. Bierzemy do rki
pachnce mydo, uywamy delikatnego papieru, dobieramy wod do kpieli
eby nie bya za ciepa, eby nie bya za zimna. Tu pidziesit rodzin
przychodzi do jednego pomieszczenia. Trzy dziury w pododze...
Zrb tu zdjcie, poka, jak yjemy.
 POZA KADREM

Fernando

Pierwszy wykluczony, pierwszy barbarzyca, jakiego spotykam, ma na imi

Fernando.
Jeszcze nic nie wiem o jego wiecie ani o miejscach, do ktrych przyjdzie mi
podrowa przez nastpne dwie dekady.
Jestem oszoomiony pierwsz wypraw do kraju Poudnia. Nawet
molochowato i brzydota So Paulo mi nie przeszkadzaj. Intensywne kolory,
a jeszcze bardziej zapachy, niemal narkotyzuj. Tajemnica nieznanego nie
pozwala zasn.
Mj nowy znajomy i gospodarz Ari Cesar prowadzi mnie do ssiadki, ktra
opiekuje si Fernandem. Zgodzia si zaaranowa spotkanie w swoim domu,
kilkadziesit metrw od pobliskiej faweli. Fernando przychodzi do niej
codziennie po jedzenie. Ma dwanacie lat i w wietle prawa nie istnieje. Gdyby
zagin albo zosta zabity, nie byoby jak zgosi tego faktu na policj. Czy da si
sporzdzi akt zgonu, skoro nie ma aktu urodzenia? Fernando yje, ale jakby go
nie byo.
Nie zaprowadzi mnie do domu rodzicw w faweli. Odmawia stanowczo, dla
obcego to niebezpieczne. Obcy to nie tylko cudzoziemiec. Obcy to kady, kto
w faweli nie mieszka. Zreszt prawdziwy dom Fernanda to ulice dzielnicy Vila
Prudente. Do matki i ojczyma zwykle zamroczonych alkoholem wraca tylko
na noc; i to nie zawsze.
Trudno wycign z niego jakiekolwiek wyznania. Odpowiada pswkami,
cay czas szeleci papierkiem, ktry trzyma w doni. Chwilami jest na granicy
paczu. Jeszcze wtedy nie mwi po portugalsku i jestem zdany na pomoc
znajomego. Rozmowa przez tumacza utrudnia nawizanie nici zaufania. Robota
reporterska bez jzyka to wci robota reporterska, ale okaleczona, niepena.
A ja na dodatek mam niewielkie dowiadczenie; z takimi sytuacjami adne. Na
szczcie brak popiechu, dobra atmosfera robi swoje. Fernando powoli si
otwiera.

Wstaje wczenie rano. Gdy ojczym jest trzewy, zabiera go ze sob do pracy.
Waciwie do niej zmusza. Praca jest na ulicy. Polega na chodzeniu od domu do
domu i zbieraniu niepotrzebnego papieru i elastwa. Uliczki So Paulo pene s
nieszcznikw pchajcych wzki ze zomem i makulatur przewanie to
mieszkacy faweli, ktrzy nie maj innego zajcia, a musz zarobi. Zom
i papier wo do punktw skupu. Dostaj za to grosze.
Gdy Fernando zdoa wymkn si rano z domu, nie pracuje. Wczy si
z kolegami po ulicach, gra w pik. Albo nie robi nic.
To wszystko dzieje si potem: dzie zaczyna od zabijania godu. Matce
i ojczymowi nie starcza na jedzenie, bo musi starczy na cacha wdk
z trzciny. Gd jest dla Fernanda najgorszy: jak si czego nie zje, myli si tylko
o jedzeniu. Gdy Fernando nie zje czego u ssiadw w faweli, dzwoni do drzwi
Dobrej Pani, u ktrej rozmawiamy. Zjada wszystko od razu, nigdy nie odkada
na pniej.
O czym marzy? Chciaby y gdzie indziej i eby ojczym (Fernando mwi
o nim ojciec) go nie la. Mwi, e chciaby chodzi do szkoy, ale matka i jej
gach zabraniaj: musi pracowa, w domu brakuje pienidzy. Pniej dowiaduj
si, e wadze miasta nakazay mieszkacom faweli posya dzieci do szkoy pod
grob kar. Pewnego dnia klasy okolicznych szk zapeniy si wic dziemi,
ktrych nigdy wczeniej tam nie widziano. Kiedy niedugo potem okazao si, e
nikt nie egzekwuje nakazu wobec nieposusznych, przestano si nim
przejmowa. Wikszo dzieci z faweli opucia szkolne sale i wrcia na ulice.
Bardziej ni o szkole Fernando marzy o rysowaniu. Po kilku dodatkowych
pytaniach okazuje si, e nie bardzo wie, na czym ono dokadnie polega: nigdy
nie mia kredek ani farb. Rysowa patykiem na ziemi.
Ari Cesar, ktry tumaczy nasz rozmow, powie pniej, e to by pewnie
pierwszy raz, kiedy kto zmusi Fernanda, eby zastanowi si nad swoim
yciem.

Ssiedzi mwi, e fawela, w ktrej mieszka Fernando, naley do najbardziej

niebezpiecznych w dzielnicy Vila Prudente. Takich ostrzee lepiej nie
lekceway. Pierwsza informacja o fawelach, jaka dotara do mnie w Brazylii,
pochodzia z krtkiej notki w porannej gazecie Folha de S. Paulo o zabjstwie
dwch holenderskich turystw w Recife na pnocnym wschodzie kraju.
Zlekcewayli przestrogi i poszli na przechadzk po faweli, w ktrej rzdzi gang
narkotykowy. Fawele bywaj niebezpieczne nie dlatego, e ich mieszkacy to
ludzie biedni, lecz dlatego, e owi biedni zostali porzuceni, opuszczeni przez
wadze publiczne. Natura nie lubi prni, wic luk, jak pozostawia nieobecno
pastwa, wypenia wadza gangw.
Fawel Fernanda ogldam w kompanii Ariego, troch ukradkiem, ostronie
to mj pierwszy raz, nie mam przewodnika z wewntrz. Ju z pewnej
odlegoci blisko faweli zdradza smrd nieprzypominajcy adnego znanego.
Dziwnie sodki, odrzucajcy.
Fawela Fernanda ssiaduje z szerok, trzypasmow ulic. Po zmroku
miejscowi bandyci zastawiaj wnyki na zbkanych kierowcw deski
z gwodziami pooone na jezdni. Samochd apie gum, zatrzymuje si, wpada.
Obrobi takiego atwizna.
Przez fawel wiedzie droga, po ktrej biegaj wychudzone dzieciaki. Domy s
sklecone z desek, tektury i papy (dzisiaj to rzadko, w wikszoci faweli domy
s zazwyczaj murowane). Gdy leje a w Brazylii potrafi la w takim domu
z desek jest powd. Pewnej deszczowej nocy dobrodziejka Fernanda spotkaa go
przypadkiem, jak wraz z matk szuka noclegu poza fawel. Schowali si
w betonowej rurze, dziki temu, e na pobliskiej ulicy bya awaria i suby
miejskie zrobiy w jezdni rozkop. Rura okazaa si dobrym schronieniem na czas
letniej ulewy.
Przechadzka po zakazanym rewirze nie trwaa dugo. Aparat fotograficzny,
brzmienie nieznanego jzyka sprowokoway kilku nastolatkw.
Por que voce esta tirando foto da favela? Dlaczego robisz zdjcia faweli?
zaczepi nas jeden.
Za naszym samochodem poleciay kamienie.

[*] Wykaz rde znajduje si na kocu ksiki (przyp. red.).

[**] Kilka
lat pniej referendum w caym kraju, ktre miao doprowadzi do
zakazu posiadania broni, zostao przez Viva Rio przegrane (przyp. aut.).
 Fawela II

1999. Belindia

W czasie jednej z pierwszych podry usyszaem tajemniczo i piknie brzmice

sowo: BELINDIA. Nie wiedziaem, co znaczy. Belindia chodzia za mn przez
wiele dni i dopiero Clovis, mdry dziennikarz z So Paulo, wyjani mi, e to
maria nazw dwch krajw. Skrawek dostatku, taki jak Belgia, otoczony
morzem ndzy rodem z dalekich Indii.
Belindia to Brazylia.
Dua cz mieszkacw Belindii jeszcze nie tak dawno ich wikszo to
wykluczeni. Wdrowcy, ktrzy przemierzaj cywilizowany wiat, lecz nie
korzystaj z jego zdobyczy.
Skd si bior? Dlaczego nie yj tak jak my? Naiwne pytania lecz wtedy,
kiedy stawiaem pierwsze kroki w wiecie Poudnia, zdaway mi si zupenie
naturalne.
Szukaem odpowiedzi u mdrych. Jednym z nich by Ladislau Dowbor, dawny
partyzant, spoecznik i marzyciel, kilka lat pniej doradca prezydenta Luli.
W tamtych latach Ladislau nieraz powtarza, e Brazylia zmienia si od czasw
kolonialnych, ale tylko powierzchownie, bo stare spoeczne struktury pozostay
niemal nienaruszone.
Dawny niewolnicy, wypdzeni z ziemi przez latyfundystw, zaczli osiedla si
w wielkich miastach. Zjedali do nich przez ponad p wieku. Pocztkowo
nieliczni wikszo najmowaa si do pracy na roli na niewolniczych
warunkach. Prawdziwym trzsieniem ziemi by rozwj technologii i przejcie na
gospodark monokulturow. Ta rewolucja zmusia rzesze robotnikw rolnych do
porzucenia latyfundiw i nowej wdrwki ludw. Potomkowie niewolnikw
i biednych imigrantw wznosili now stolic kraju, Brasili to w latach
pidziesitych. Pniej wycinali puszcz amazosk i budowali wielk
autostrad w poprzek niej. Cz wdrowaa do miast tam bya praca
i nadzieja na dom. Ale miasta nie miay pracy dla wszystkich. Brakowao
mieszka, a infrastruktura nie bya wystarczajca, eby przyj miliony nowych
migrantw. Na wzgrzach Rio i Salvadoru, na przedmieciach S o Paulo, Belo
Horizonte, Kurytyby, Recife zaczy wic powstawa ogromne fawele. Ndza,
choroby, gwaty, brud nkay je wszelkie spoeczne plagi, i to na wielk,
wczeniej nieznan skal.
W roku 1950 dwie trzecie Brazylijczykw yy na wsi. Pod koniec stulecia
osiemdziesit procent yo w megamiastach. Oto rozmiary rewolucji spoecznej.
W latach dziewidziesitych, kiedy Brazylia ladem innych krajw Poudnia
dostosowaa si do recepty neoliberalnej, zwanej czasem konsensem
waszyngtoskim, rynek pracy zacz si kurczy. Dwie trzecie Brazylijczykw
pogryy si w gbokiej biedzie bd osigay dochody, ktre wystarczay ledwo
na codzienne, skromne wydatki. Na lepsze zaczo si zmienia dopiero po
dojciu do wadzy Luli w 2003 roku kilka lat po mojej podry do Mar. Lula
poeni ogie z wod, to jest twardy kapitalizm z wydatkami na rzecz wczenia
spoecznego biednych. Miliony zaczy wychodzi z ekstremalnego ubstwa,
a cz z nich awansowaa do statusu niszej klasy redniej.

W czasie pierwszych wizyt w fawelach Rio i S o Paulo zauwayem, e ich

mieszkacy czasem nie rozumiej, co si do nich mwi.
To Clovis uwiadomi mi, e mona mwi tym samym jzykiem i zarazem
nalee do rnych wiatw, midzy ktrymi nie ma pomostu. Rozmawiajc
z barbarzycami z Mar, nie byem pewien, czy nie rozumiem fragmentw ich
opowieci, poniewa mj portugalski jest za saby, a oni mwi slangiem.
Jestecie ludmi z innych planet objania Clovis. Ja te czsto nie
rozumiem, co mwi. Nieraz odnosiem wraenie, e favelados nie potrafi
formuowa myli.
Tylko Everaldo umia powiedzie, e kiedy chciaby y w lepszej czci
miasta, czyli po lepszej stronie ycia. e to marzenie. Inni nie potrafili (nie
chcieli?) opowiedzie, o czym marz. Czy mona y bez marze?
Wizyta w Mar pozwolia mi uwolni si od stereotypu, jakim karmili mnie,
wwczas nowicjusza, niektrzy znajomi z klasy redniej: uwaaj, to
niebezpieczni ludzie! Bya to dopiero druga moja podr, nie miaem
dowiadczenia i nie wiedziaem, co odpowiedzie. W Mar przekonaem si, e
przytaczajca wikszo barbarzycw nie jest grona ani agresywna. Gdyby
pokusi si o uoglnienia, powiedziabym raczej, e s gocinni, zazwyczaj
przyjacielscy, wrcz wylewni.
Everaldo by prawie uraony, gdy nie chciaem skosztowa jego kawy.
Nastolatki z niemowlakami na rkach zapraszay, eby je odwiedzi i napi si
u nich czego chodnego.
Nie mogem odwiedzi wszystkich. Czuem si niezrcznie, jakbym odrzuca
ich gocinno.
(jak zapisaem przed laty):

Odwiedziem w Mar szkk prowadzon przez Viva Rio. Od strony drogi

wysoki murek ze szczelin, w ktrej mieci si najwyej ptora czowieka.
Wyglda tak, jakby za murkiem ju nic nie byo, najwyej wysypisko mieci.
Gdy chcemy z Eucreziem [tym filozofem z Viva Rio] przej przez otwr,
wyrasta w nim stranik. Po wyjanieniach, e jestemy od Jorge, e z Viva
Rio, wpuszcza nas i prowadzi labiryntem podwrek, schodw, gankw.
Zawsze tak sobie wyobraaem konspiracyjny lokal podziemnej armii albo
partyzantki w Trzecim wiecie. Nie zdziwibym si, gdyby na kocu
labiryntu zamiast klasy, uczniw, tablicy jacy gocie czycili karabiny
albo dzielili kokain na dziaki.
W sali uczniowie w wieku od dwunastutrzynastu lat do mniej wicej
czterdziestu i portret Ronalda, najsynniejszego pikarza dekady. Ronaldo to
jeden z nich; ten, ktremu si udao.
Maurina, czarna uczennica z pnocy, matka dwch synw (dwadziecia
dwa i dwadziecia lat). Ma pierwsz w yciu szans chodzi do szkoy. Wraca
do domu i uczy synw tego, co byo na lekcjach. Nie ma planw, wie tylko, e
chce tu przychodzi i uczy si, uczy... Jest pierwsz barbarzynk, ktra
ma w oczach iskr szczcia.
Claudelina, nauczycielka, starsza od synw Mauriny zaledwie o kilka lat:
Wikszo tych dzieci pochodzi z rozbitych, alkoholowych,
narkotykowych rodzin. Wielu nie zna ojca. Dzisiaj klasa jest prawie pusta.
Jedenastka zamiast trzydziestki. Nie wiem, gdzie s ani dlaczego nie
przyszli. Mam nadziej, e to nie przez narkotyki.
Claudelina, cho z Mar, nie boi si mwi. Kiedy trwa wojna midzy
Comando Vermelho i Terceiro Comando, gangsterzy s zdolni zabi
 nauczyciela tylko dlatego, e prowadzi lekcje w czci faweli kontrolowanej
przez wroga. Dlaczego? Nawet nie prbuj zrozumie, w ich zachowaniach nie
ma logiki, jest czyste okruciestwo.
W czasie ostatniej wojny midzy komandami zastrzelono przy drodze
modego mczyzn. Nie wiadomo dlaczego. Nie mia nic wsplnego ani
z narkotykami, ani z bandami. Ludzie boj si mwi gono o takich
rzeczach. Lepiej nie mie zdania, udawa, e si nic nie wie. Kiedy jedno
z komand ostrzelao autobus z nauczycielami jadcymi do wrogiej czci
faweli. Nastpnym razem trzeba byo wymyli objazd.
Na pocztku akcji Viva Rio donowie obawiali si nas opowiada mi
potem Pedro Strozemberg, mody adwokat z Viva Rio. Traktowali jak
szpiegw, potencjalnych wiadkw przestpstw. Szybko przekonali si, e
robimy dobre rzeczy dla wsplnoty dla ich ssiadw, ciotek, wujkw,
rodzicw. Jednak w niektrych fawelach musielimy zamkn biura, byo
zbyt niebezpiecznie. Narcotraficantes, handlarze biaym proszkiem, nas tam
nie chcieli. A to oni rzdz.

2005. Mtna woda

Czasami gorsi od narkotykowych donw s li gliniarze. To dlatego w tych

dniach Rubem Csar jest zdenerwowany. Siedzimy w kafejce obok siedziby Viva
Rio. Do stolika podchodzi jaki mczyzna, znajomy Rubema. Przeprasza, obaj
odchodz na bok, co szepcz (Lepiej, eby nie wiedzia).
Znowu czuj si jak za czasw dyktatury mwi Rubem po powrocie do
stolika.
Policja aresztowaa niejakiego Wiliama, lidera wsplnoty mieszkacw faweli
Rocinha, gdzie Viva Rio dziaa od lat. Rubem uwaa, e cios w Wiliama to cios
w Viva Rio. Bo kiedy w Rocinhii toczya si wojna gangw, Viva Rio
doprowadzia do jej zakoczenia pokojowo wbrew rachubom policji. Policja
forsowaa wariant siowy, a wwczas zginoby mnstwo ludzi. Take
postronnych.
W biurze nie mona rozmawia, ciany maj uszy. Rubem Csar mwi, e wie
to na pewno, bo ma swojego czowieka tam, gdzie trzeba.
Nie potrafi zoy elementw tej ukadanki, ale czuje, e to zemsta za tamto.
Jeli w faweli nie toczy si wojna gangw, jeli akurat jest pokj i nikt si nie
boi, skorumpowani policjanci nie maj jak wymusza haraczy. Gdy jest pokj,
gangi robi swoje, ale po cichu, nie ma strzaw, nie ma trupw. Dla
skorumpowanych glin wojna jest dobra, bo w mtnej wodzie mniej wida, co
robi.
Oskaryli Wiliama, e rozmawia z gangiem narkotykowym mwi. Ale
w fawelach wszyscy rozmawiaj z gangami. Gangi to cz spoecznoci,
wszyscy znaj si nawzajem.
Po chwili dodaje:
A moe to zemsta za to, e jedna dziewczyna od nas rozpracowaa korupcj
w policji? Nie wiem. Wiem, e ma wyj z tego przekaz: Viva Rio zamieszana
w narko.
Wiliam na razie wyszed z aresztu, prawnicy z Viva Rio zaatwili mu habeas
corpus, nietykalno osobist, ale policja ju wystpia do wyszej instancji, bd
chcieli go zamkn.
Pewnie gdzie si ukryje. Naprawd, czuj si znw jak za dyktatury.

1999. Robin Hood i kokaina

(jak zapisaem przed laty):

Pewnego dnia w Vigrio Geral (tam gdzie policjanci urzdzili masakr

dwudziestu jeden favelados) samochd potrci dwuletni dziewczynk. Bya
umierajca. W pobliu nie byo adnego szpitala, a gdyby nawet by, to
trzeba by zapaci. Na ratunek popieszy narkotykowy don. Ju po
kilkunastu minutach jego samochd zabra dziecko do szpitala w miecie.
W szpitalu don zapaci, dziewczynka bya ocalona.
Sprbuj powiedzie jej matce, e narkotykowi donowie s li mwi
Zuenir Ventura. Nikt z Rzymian nie zna wiata barbarzycw lepiej ni
on. eby pozna jego prawa, Ventura przez blisko rok mieszka w Vigrio
Geral. Zyska zaufanie mieszkacw, nawet jednego z donw. Dziki temu
napisa potem ow ksik o podzielonym miecie (A cidade partida).
Obszar faweli opowiada Ventura to dominium. Wadz w nim
sprawuj narkotykowi donowie. Natura nie znosi prni, donowie wypeniaj
tylko luk, ktr powinna wypenia wadza pastwa. A skoro pastwo
umywa rce... Nie ma tu pastwowej opieki zdrowotnej, wic ycie
miertelnie rannej dziewczynki jest w rku Boga. Albo dona.
Donowie s dyktatorami, ktrzy ustalaj wszystkie reguy ycia wsplnoty.
Regua naczelna: nic nie widzisz, nic nie syszysz, nic nie wiesz
o narkotykach. Jeli rano natkniesz si na zwoki ssiada, buzia na kdk.
Robisz swoje. Donowie potrafi by okrutni, ich wadza opiera si na sile
jak wadza kadej dyktatury. Jedni s jak ten, ktry ocali ycie dziewczynki.
Inni jak pewien mafioso, ktry ustanowi specjalne prawo dla kobiet: kada,
ktra po godzinie 21 znajdzie si na ulicy, w barze, w autobusie wszystko
jedno gdzie, byle poza domem naley do niego. Jeli przypadkiem nie zdy
z pracy albo nie wrci na czas od znajomych i zostanie zatrzymana, spdza
noc z donem lub ktrym z jego odakw.
Stosunki wsplnoty mieszkacw z gangami nie s klarowne.
Stowarzyszenia mieszkacw oficjalnie nie maj kontaktw ze wiatem
przestpczym. W faweli Rocinha opowiadano mi jednak, e w wyborach do
komitetu mieszkacw narkotykowi donowie wystawiali swoich ludzi; raz
wygrywali, innym razem nie. Wiadomo, e wesp z przywdcami
mieszkacw rozstrzygaj sporne sprawy wsplnoty; e pomagaj ludziom
w potrzebie; i e s niekiedy ostateczn instancj policjantem,
prokuratorem, sdzi. Do dzi nie wiem, czy Jorge z Mar, Carlinhos
z Rocinhii milczeli o narkotykowym podziemiu ze strachu czy z innego
powodu.
Patrzc na wojny gangw narkotykowych, wielkie strzelaniny, trupy
i krew, nie zobaczy si zbyt wiele.
Zuenir Ventura opowiada tonem mdrca, ktry przekazuje tajemn wiedz.
Wojna nie jest najwaniejsza. Logik dziaania gangw nie rzdzi duch
walki, lecz rynek. Walka toczy si o punkty sprzeday. Jeli Comando
Vermelho ma w okolicy tysic punktw sprzeday, zwanych boca de fumo,
w ktrych dobrze idzie handel, i nagle pojawiaj si handlarze z Terceiro
Comando, wtedy zaczyna si wojna. Ale krew leje si dopiero wwczas, kiedy
nie daje si inaczej ustali granic wpyww. W ten konflikt wkraczaj
dodatkowo policjanci dajcy haraczu i tak mamy wojn permanentn.
W gruncie rzeczy to wojna ekonomiczna. Gangsterzy ze wzgrz kochaj
prac w ciszy i spokoju. Huk strzaw szkodzi interesom. Dlatego s gotowi
wiele zapaci na przykad policjantom za pokj i spokj. Wojna jest za.
Wojna odstrasza klientw.
Doskona ilustracj rzdw prawa rynku jest gatunek proszku, jaki
sprzedaj handlarze z Rio. Mona by pomyle, e dbaj o zdrowie klienta...
W Rio sprzedaje si kokain i marihuan narkotyki dobrego gatunku. Ci
z So Paulo sprzedaj punom crack podej jakoci odpady. Ale crack to
trucizna, ktra szybko zabija klienta. A ycie klienta jest cenne, bezcenne,
trzeba je podtrzymywa. Kokaina jest do tego celu idealna: uzalenia, ale nie
zabija szybko. Nim klient umrze, bdzie regularnie kupowa narkotyk przez
dugie lata[*].
O klienta si walczy, cho czasem trzeba go zabi. Na przykad gdy nie
paci dugw. Dug, owszem, zacign mona, ale na termin, i nie ma
dyskusji o odroczeniu spaty. Kto nie paci na czas, przestaje by klientem. To
znaczy ginie. Wyrozumiao, lito? Popsuyby twarde reguy rynku.
Rynek decyduje te o strukturze organizacji. Organizacja zaczyna si od
pojedynczego punktu sprzeday. Kady punkt ma swoj ochron. Wiele
punktw w rejonie ma swojego gerente, czyli kierownika, administratora.
Gerente jest donem na swoim terytorium. Moe zabija dunikw albo
zdrajcw. Najgorzej jest zdradzi. Favelado, ktry zdradzi, albo przyjaciel,
ktry pracowa dla policji, jeszcze na tym wiecie pozna, czym jest pieko.
Nim umrze, bdzie mia obcinane uszy, nos, rce, nogi, zostanie poddany
torturom.
Okruciestwo donw zastpuje czsto nieobecn sprawiedliwo pastwa.
ona, drczona latami przez ma, nie wytrzymuje i idzie po sprawiedliwo
do wadcy wzgrz. Jego chopcy przychodz wymierzy kar: tuk macho
piciami, a najczciej po prostu go zabijaj.
Kim s? To chopcy w wieku zwykle od szesnastu do dwudziestu lat, bez
szkoy, bez pracy, bez szans. Ojciec wychodzi o czwartej rano do pracy jeli
j ma i wraca po zmroku z kilkoma groszami. Syn w gangu zarobi w dzie
tyle, ile ojciec w tydzie albo dwa. Modzi barbarzycy s zafascynowani
stylem ycia kolegw z narkobiznesu. Pociga ich wadza i szczk adowanej
broni. Silny jest mit Robin Hooda, ktry kradnie bogatym i pomaga biednym.
Uwodzi ich ta caa mistyka walki, aura heroizmu i powicenia. Jest te
okazja do postrzelania do zych glin. No i kobiety... Dla dziewczyn z faweli
modzi onierze s herosami. Prawo noszenia broni daje saw i si. A oni
 wiedz, e nie bd y dugo, e s przeznaczeni na mier. Interesuje ich
tylko dzi, dzisiejsza bitwa, dzisiejsza noc z kobiet. Przyszo to co, czego
nie ma.
Jeli ich wasne ycie nie jest dla nich wiele warte, to co powiedzie o yciu
innych? Czy chcieliby innego ycia? Flvio Nego, don z Vigrio Geral, lat
dwadziecia par, opowiada Zuenirowi Venturze, jak dorasta w wiecie
przemocy, jak zabija, jak rozkazywa zabija. Zna swj koniec, nie zna
daty. Zapytany o przyszo maego synka, odpowiedzia, e nie chciaby dla
niego powtrki swojego losu.
Chciabym, eby si uczy.
Flvio by panem wzgrza. W obawie przed wizieniem nie mg z niego
zej. Zgin w strzelaninie z policjantami. Nawet nie wiedzieli, kogo
upolowali.

2011. Ze gliny

Dziesitego kwietnia dziennik O Globo donosi, e wier wieku po zakoczeniu

dyktatury wojskowej policja i suby wizienne wci torturuj winiw
i przesuchiwanych. Rio jest w czowce listy policyjnych naduy.
Pewien czterdziestolatek zgosi si do kocielnej komisji praw czowieka
z doniesieniem, e przez okoo czterdzieci minut torturowao go piciu
policjantw. Chcieli, eby przyzna si do niepopenionego zabjstwa. Miadyli
mu jdra i zabawiali si jego penisem. Gdy odmwi przyznania si do winy,
grozili mu mierci, jeli komukolwiek powie o torturach. Policjantw
zatrzymano, ale to wyjtek w takich sytuacjach. Doniesienia o naduyciach
wadzy s zazwyczaj lekcewaone, nie dzieje si nic. Dziaacze praw czowieka
twierdz, e wikszo ofiar boi si donosi o przestpstwach ludzi
w mundurach.
O torturach na posterunkach policji w Brazylii sysz od lat. Znajomy
adwokat, ktry prosi, ebym nie podawa w reportau jego nazwiska,
potwierdza, e torturowanie zatrzymanych to norma. Klienci pokazywali mu
lady pobi, skaryli si, e policjanci wycigali od nich zeznania, rac prdem.
Tym, ktrzy oskaraj funkcjonariuszy, przytrafiaj si nieszczliwe
wypadki.
 Prekursorem policyjnego bandytyzmu, jeszcze w zotych czasach Rio, by
niejaki Amauri Kruel (jego histori opisuje w swojej ksice Zuenir Ventura).
Jako szef policji i rwnoczenie zaoyciel szwadronu mierci, Kruel czyci
miasto z bezdomnych i drobnych zodziei. Kontrolowa nielegalne kasyna
i loterie, czerpa zyski z hoteli, prostytucji, kontrabandy, narkotykw, salonw
wrek. Dziaa wedug maksymy: Wol widzie piciu zabitych wczgw ni
jednego zabitego policjanta. Ta idea przeya Kruela: hodowali jej policjanci
spod Candelarii i w faweli Vigrio Geral. Popiera j co najmniej kilkanacie
procent mieszkacw Rio. Moe wicej.
O naduyciach policji rozmawiaem pod koniec lat dziewidziesitych
z doktorem Luizem Eduardem Soaresem. By wtedy podsekretarzem stanu
w rzdzie stanowym i zwierzchnikiem policji; z zawodu jest socjologiem
i antropologiem. Jego teoria na temat rde brutalnoci we wspczesnej
Brazylii: wielka rewolucja spoeczna, socjalny apartheid i przemoc epoki
dyktatury, ktre zniszczyy kultur republikask.
(jak zapisaem przed laty):

W latach szedziesitych mwi Soares Brazylia przechodzia wielk

rewolucj spoeczn. Z kraju ludzi mieszkajcych na wsi zamieniaa si
w kraj ludzi z miast. Ta wielka przemiana, wiksza chyba ni po rewolucji
rosyjskiej siedemnastego roku, dokonywaa si pod rzdami autorytarnymi.
Dyktatura stworzya model rozstrzygania spoecznych konfliktw si,
wytworzya wrd ludzi przewiadczenie o bezkarnoci funkcjonariuszy
pastwa (szwadrony mierci, tortury). Wypromowaa egoistyczny wzr ycia:
interesuje mnie tylko mj los, moja wasno, moje pienidze.
Tak jak w XIX wieku, pastwo pozostao dla biedoty, czyli wikszoci,
czym obcym, gronym. Narzdziem dominacji. Funkcjonariusze tego
pastwa to zbyt czsto zwykli bandyci. To si zdarza wszdzie, tyle e
w Brazylii stao si czci systemu. Przykady z prasy, mona wzi
dowolny rocznik: sierant andarmerii z Rio przyznaje si do udziau
w zabjstwie dwudziestoletniej studentki, ktr uprzednio wielokrotnie
zgwaci. W So Paulo czterech policjantw zaczepio trjk dorosych
wracajcych z nocnej zabawy. Ciaa znaleziono pniej w pobliskim
strumieniu...
Jeli nie zwalczymy bandytyzmu w policji, moemy zapomnie o walce
 z ulicznymi gangami, z korupcj mwi dr Soares. Rzecz wyglda tak: nie
mamy informacji od obywateli, czyli brakuje nam podstawowego rda
wiedzy o przestpstwach. Bez tych informacji nie jestemy w stanie postawi
trafnej diagnozy, prowadzi ledztw, ciga. Nie wiemy, jakie przyj metody
dziaania, ani nie stworzymy caociowego planu, bo on moe by po prostu
bdny. Dlaczego nie mamy informacji? Bo ludzie nie chc z nami
wsppracowa. Nie zgasza si osiemdziesiciu procent napadw, kradziey,
gwatw. Ludzie uwaaj, e wizyta na policji to strata czasu, a moe nawet
zagroenie.
Pytani o policjantw barbarzycy z Mar milkli, tak samo jak wtedy, gdy
ich pytaem o narkotykowych donw. Policja budzi tu zwyczajny strach.
Wikszy od narcotraficantes? Zuenir Ventura ponownie objania mi ten
niezrozumiay, dziwny wiat.
Wrd favelados policja budzi panik. Istnieje cz policji, najgorsza,
zwana tu potocznie policia mineira. To s ci, ktrzy przychodz i wymuszaj
haracze. Porywaj na przykad szefa gangu, wywo na peryferie i daj
pienidzy: pidziesit tysicy dolarw, sto tysicy dolarw. w dzwoni przez
telefon komrkowy do kolegw, a ci w cigu dwch godzin dostarczaj
gotwk na miejsce. Za trzecim, czwartym razem handlarze sami zastawiaj
puapk na policjantw i ich zabijaj. W kolegach zabitych policjantw budzi
si duch zemsty. Do faweli wkracza szwadron mierci, rabuje domy, gwaci
kobiety, masakruje niewinnych ludzi tak jak w Vigrio Geral. Dlatego
mieszkacy faweli boj si wszystkich policjantw bez rnicy. Bo jak
rozpozna uczciwego? Donowie maj przynajmniej jakie zasady bandyckie,
ale zasady. Ludzie z faweli rozumiej je, w kocu donami s chopcy z ich
ssiedztwa, ktrym par lat temu by moe wycierali nos. Wiedz mniej
wicej, czego si spodziewa. Policjanci-bandyci nie maj adnych zasad.

2012 (i troch pniej). Czy to rewolucja?

Czy bdzie w kocu inaczej?

Teraz policja w Rio opanowuje fawele pokojowo: Rocinh, Vidigal
i kilkadziesit innych. Znak nowych czasw. Porzucono zudne przekonanie, e
niewidzialna rka rynku zaatwi wszystkie sprawy. Z niektrymi moe sobie
da rad tylko najzupeniej widzialna rka pastwa. T zmian Brazylia
zawdzicza Luli. W okresie jego omioletnich rzdw trzydzieci milionw
Brazylijczykw zasilio now klas redni, ktra liczy obecnie sto milionw
ludzi.
Budet domowy nowych redniakw waha si midzy tysicem a picioma
tysicami reali. Dekad wczeniej nie mieli pracy bd pracowali dorywczo za
grosze. Obserwacje i rozmowy z ludmi rnych zawodw w Rio i So Paulo od
prawnika duej firmy po sprztaczk i kuchark z faweli, ktra pracuje
w domach zamonych potwierdzaj oficjalny optymizm. Brazylia zrobia wielki
skok, a miliony biednych wyrway si z biedy najgorszej, ktra czsto nie
pozwalaa naje si do syta.
Jeden z tutejszych tygodnikw przeledzi, jak zmienio si ycie pastwa
Perreirw, ubogiej rodziny z So Paulo, ktra w czasie dwch kadencji Luli
przesza drog od wykluczenia do nowej klasy redniej.
W 2002 roku dochody rodziny Perreirw (czwrka dzieci) wynosiy siedemset
reali teraz cztery tysice, z czego szeset idzie na spaty kredytw. Ojciec
rodziny, ktry tak jak kiedy Lula pracowa w hucie, dekad temu by bez pracy.
Pomstowa: e zawsze y uczciwie, wychowa dwie crki i dwch synw, nikt
z rodziny nigdy nie szuka zarobku w kryminalnym pwiatku, a na Boe
Narodzenie nie mieli nawet fasoli. Duma nie pozwalaa mu i po pomoc
pastwa, mimo e jako ojciec czwrki dzieci mgby dosta ze sztandarowego
programu rzdu Luli kilkaset reali miesicznie. Chc wdk, nie ryb mwi.
Sta prac ochroniarza i portiera pan Perreira zdoby pod koniec pierwszej
kadencji prezydenta-zwizkowca. Zaczy powstawa nowe miejsca pracy,
otwieray si szanse. Prac dosta te jego penoletni ju syn Diego jako szef
sprzeday w duej fimie. Teraz firma opaca mu kurs angielskiego: maj wysa
go na sta do USA. Drugi syn, Rodrigo, pracuje jako mechanik samochodowy.
Crka Jade porzucia prac sprzedawczyni i dziki dostpnoci stypendiw posza
na kurs fizykoterapii. Druga crka Amanda studiuje pielgniarstwo i bdzie
pierwsz w rodzinie absolwentk uniwersytetu. Wszystkie dzieci maj prywatne
ubezpieczenie zdrowotne.
Nigdy wczeniej Perreirowie nie jedli tak dobrze. Nie sta ich na najdrosz
poldwic woow, ale miso jedz codziennie, a zdarza si, e take drogie
owoce morza. W kuchni maj lodwk z zamraark, zawsze pen, w salonie
czterdziestodwucalowy telewizor z paskim ekranem i sprzt muzyczny, na
ktrym pan Perreira sucha ulubionego Chico Buarque. Internet jest podczony
ca dob, gugluj i czatuj. Pani Estela matka rodziny znajduje w sieci
przepisy na coraz to bardziej wyszukane potrawy. Sta ich byo na przebudow
mieszkania. Mwi, e kiedy nie mieli marze, chcieli po prostu przey. Dzi
yj na innej planecie i twierdz, e zawdziczaj to rzdom Luli.
Lula zainicjowa ca seri rnych programw spoecznych. Zacz od
podniesienia pacy minimalnej i emerytur. Najbiedniejsi dostaj zasiki, ale pod
warunkiem e ich dzieci bd chodzi do szkoy, nie pracowa. Biedni zaczli
kupowa, co posuyo gospodarce. wiatowy popyt na soj, miso, stal i wiele
innych produktw eksportowych sprzyja tworzeniu miejsc pracy i pozwoli
uruchomi projekty, ktre wyryway biednych z biedy: od elektryfikacji
obszarw bez prdu po stypendia, szkolenia, kredyty. Wszystko za pastwowe
pienidze. W gazetach wci jest mnstwo ogosze o kursach i szkoleniach
finansowanych przez pastwo; raportw o poszukiwanych specjalistach
w konkretnych branach, ktre pomagaj wybra kierunek nauki. Raj tu za
rogiem?

Nie tak szybko. Na pocztku 2012 policja brutalnie usuna mieszkacw faweli
Pinheirinho na peryferiach S o Paulo okoo szeciu tysicy ludzi. Siowa
eksmisja poczona z wyburzeniami wywoaa protesty i skargi do
midzynarodowych organizacji praw czowieka. W innej czci miasta usunito
czterystu bezdomnych mieszkajcych na dziko w budynku obok dziaki, na
ktrej wadze postanowiy zbudowa... Instytut im. Luli.
W Rio z kolei mieszkacy faweli Vila Autdromo toczyli batali przeciwko
decyzji wadz miasta o zburzeniu ich osiedla oficjalnie ze wzgldw
bezpieczestwa. Jednak w faweli nie ma gangw, bezpieczestwo to pretekst.
Prawdziwym powodem jest to, e tu obok ma powsta Park Olimpijski na
igrzyska w 2016 roku. Miasto chce odda teren inwestorom i przesiedli
favelados. Ci stawiaj opr: podali nawet wadze miasta do sdu. Oskaraj
burmistrza o przychylno deweloperom darczycom z okresu kampanii
wyborczej.
To wstyd mwi mi w tamtych dniach radny Marcelo Freixo z Partii
Socjalizm i Wolno, ktra oderwaa si od ugrupowania Luli. Mamy pokaza
wiatu, e w Brazylii nie ma rzekomo biedy i nierwnoci. aosne.
Przykady zawstydzajcej polityki miejskiej: podnoszenie czynszw, eby
wykurzy biednych lokatorw, brutalne traktowanie bezdomnych, zapowied
represji wobec handlarzy ulicznych, niszczenie rodowiska.
 Freixo docenia niektre aspekty polityki opanowywania faweli przez policj,
uwaa jednak, e zasadniczo chodzi o pokazwk na mundial i igrzyska; to nie
jest plan systematycznej inkluzji wykluczonych. Policja podbija tylko te fawele,
ktre ssiaduj z obiektami sportowymi i dzielnicami hotelowymi.
Potrzebujemy dugofalowej polityki czenia Brazylii biednej i dostatniej.
Wtpi, czy to, co obserwujemy w zwizku z mundialem i olimpiad, stanie si
tak polityk.
Na deptaku w pobliu budynku miejskiego parlamentu, gdzie chwil wczeniej
rozmawiaem z Freixem, biedni sprzedaj z budek na kkach sodycze, napoje,
naleniki. Midzy straganami migaj dzieci ulicy. Jedne zaczepiaj
przechodniw i prbuj im wcisn gum do ucia za reala lub dwa. Inne nie
maj co sprzeda, wycigaj rce po monety. Jeszcze inne ganiaj si,
przepychaj, szturchaj. Tutaj nie ma turystw, wic dzieciaki nie psuj nikomu
widoku. Nie przynios Brazylii wstydu, nie trzeba ich przegania.
 POZA KADREM

Dzieci ulicy

Kady reporter ma tematy, ktrych mimo prb, planw, czasem kilku podej,
nie udao mu si zrobi, jak mwi si w dziennikarskim argonie, lub skoczy.
Dla mnie jednym z takich tematw s dzieci ulicy w Brazylii. Nigdy nie
napisaem o nich solidnego reportau, ale od zawsze zbieraem obserwacje,
robiem notatki.
Jednym z pierwszych, ktrzy opisali dzieci ulicy, by Jorge Amado.
W romantyczno-awanturniczej powieci Capites da Areia (1937) opowiada
o losach maoletnich gangsterw grasujcych na ulicach Salwadoru, stolicy
stanu Bahia. Bite przez rozpitych ojcw, przygodnych gachw matek, zmuszane
do pracy dzieci uciekay w miasto i organizoway sobie ycie na ulicy.
W So Paulo, Rio de Janeiro, Porto Alegre, Recife i innych miastach, ktre
odwiedzaem, dzieci ulicy pi na chodnikach, pod wiaduktami albo tam, gdzie
si da schroni przed deszczem. ebrz, wchaj klej, bawi si, kradn.
Niektre, tak jak Fernando, wracaj na noc do faweli rodzinnego domu, kiedy
z badyli i desek, teraz czciej z cegie i pustakw pokrytych falist blach
skd znowu uciekaj rankiem na ulice.
Rzadko widywaem dzieci ulicy o biaej karnacji duo czciej ciemnoskre,
co wiadczy o tym, e bieda ma ciemny kolor. Zazwyczaj obdarte, ale nierzadko
w nowych T-shirtach, szortach, klapkach kradzionych, kupionych za zarobione
grosze, podarowanych przez pomoc spoeczn.
Snuj si grupkami. Przymilaj si albo kln na przechodniw, ktrzy
opdzaj si od nich jak od natrtnych insektw. Z wycignitymi domi
i smutnymi proszcymi oczami oblegaj stojce na wiatach samochody. Bywa,
e przez niezamknite okno przystawiaj kierowcy n do garda.
Znajomy z klasy redniej opowiada mi, jak zosta kiedy obrobiony przez takie
dzieciaki. Sta w kolejce na przystanku autobusowym na przedmieciach
So Paulo. Jaki chopiec, prawie dziecko, spokojnie podszed i przystawi mu do
brzucha twardy przedmiot. Mg to by pistolet, ale napadnity nie by tego
pewien przedmiot w napastnik ukry pod koszulk. Dawaj fors albo ci
zabij. Odda wic wszystko, co mia byo tego ledwie kilkadziesit reali.
Chopak da wicej, obszuka ofiar i gdy niczego wicej nie znalaz, rozpyn
si tak samo niezauwaalnie, jak si pojawi. Ludzie na przystanku odwracali
gowy. Udawali, e nie widz, co si dzieje.

Dlaczego uciekaj z domw? Po odpowied poszedem do Sekretariatu Dziecka,

Rodziny i Pomocy Spoecznej. To agenda rzdowa majca siedzib na Avenida
Paulista, najelegantszej ulicy So Paulo. Jego wczesna szefowa, Miriam Gomes
da Silva, powiedziaa mi, e gwnymi powodami ucieczek z domu s ndza
i przemoc w rodzinie. Dzieci nie maj co je ani gdzie spa. S bite, zamykane
w domu, padaj ofiar przemocy seksualnej dorosych rodzicw, krewnych.
Pani Miriam uwaa, e powody takiego traktowania maj rda kulturowe:
w Brazylii krluje patriarchalny model rodziny, ojciec uwaa dzieci za wasno
i robi z nimi, co chce; na przykad wspyje seksualnie z crk.
Na ulicy dzieciaki stykaj si z narkotykami. Jedne si uzaleniaj, inne
zaczynaj handlowa. Pani Miriam mwi, e narkotyki to sposb, by zapomnie
o traumatycznych przeyciach z domu. I by wypeni czymkolwiek ycie na
ulicy.
Fernando na przykad widuje prochy codziennie, zna dilerw, ale sam tak
twierdzi nie bierze. Zreszt wrd dzieci ulicy najbardziej powszechny jest klej,
bo taniocha. Wcha si go z torebki, wdychajc jednoczenie ustami i nosem.
Opary kleju niszcz powoli mzg, puca. Ale czy naley wszystkiego sobie
odmawia? W yciu musi by co przyjemnego, prawda? Trudno y na ulicy na
trzewo.
Fernando i jego przyjaciele (mwi, e ma dwch) yj nie tylko obok cracku,
ale i obok mierci. Gdy noc sycha wrzaski i awantury, to najpewniej znak, e
rano zobacz zwoki obmyte ju z krwi w pobliskim strumieniu.
Sekretariat Dziecka i Rodziny szacowa, e w poowie lat dziewidziesitych
na ulicach So Paulo mieszkao ptora tysica dzieci, a kolejne pi tysicy
wiodo uliczny ywot, mimo e miay domy rodzinne w fawelach. Wielu
Brazylijczykw, ktrych potem spotykaem, twierdzio, e dane te s mocno
zanione.
Dzieci ulicy radz sobie czsto lepiej ni rodzice chorzy na alkoholizm,
uzalenieni od cracku, yciowi rozbitkowie, nieraz na drodze wystpku.
Maoletni myj samochody, prbuj sprzedawa stojcym w gigantycznych
korkach kierowcom napoje rozlewane do plastikowych butelek domowymi,
niezbyt higienicznymi metodami. Wikszo nie umie czyta i pisa. Nie chodz
do szkoy, bo szkoa nie nauczy ich, jak y, eby przey.
Odznaczaj si wyjtkowym talentem psychologicznym, s mistrzami
w rozpoznawaniu zachowa. Doskonale czuj, kogo mog okra i kiedy, a kto
moe by zagroeniem tak mwi pani Miriam.
Ari Cesar, ktry jest prawnikiem i zna rozmaite historie z dowiadczenia
zawodowego, zwraca uwag, e doroli przestpcy wysuguj si dziemi ulicy.
Prawo zabrania zamyka w wizieniu dziecko poniej dwunastego roku ycia.
Prdzej ni pniej wypuszcza si je wic i zobowizuje si rodziny do
czujniejszej kontroli, co jest oczywicie fikcj.
Dzieci ulicy to rwnie zwierzyna owna szwadronw mierci: emerytowanych
policjantw lub policjantw po subie, ktrzy na zlecenie okradanych
sklepikarzy dokonuj egzekucji. Mordowane w ten sposb dzieci bywaj winne
drobnych kradziey owocw, sodyczy, napojw, niewielkich sum. A jak s
niewinne ich pech.

Sekretariat Dziecka i Rodziny prowadzi program SOS dla dzieci ulicy.

Pracownicy chodz ulicami i zachcaj bezdomne dzieci do odwiedzania
orodkw pomocy. S to wietlice, gdzie dzieci dostaj jedzenie i mog si bawi.
Niewiele z nich chce korzysta z tego dobrodziejstwa. Taka pomoc ogranicza ich
godn, bezdomn swobod. Orodka nie wolno im opuszcza przez wiele
tygodni. Poddane s rygorom i obowizkom, do ktrych nie potrafi si
przyzwyczai.
Cristina Jorge Dias, psycholoka, pracowaa w takim orodku w Heliopolis
Miecie Soca, najwikszej faweli w So Paulo. Heliopolis uwaano wwczas za
najbogatsz fawel, otoczon zamonymi dzielnicami i wspieran finansowo
przez wadze metropolii. Wikszo mieszkacw to robotnicy, suce,
kucharki. Dostaj dziaki budowlane od samorzdu faweli i buduj na nich swoje
ceglane biedadomki.
W orodku Cristiny znajduje si ponad setka dzieci. Wszystkie moliwe typy:
takie, ktre maj dom, i dzieci mieszkajce pod mostami, ciarne nastolatki,
zodzieje, dilerzy narkotykw, wchacze kleju i seksualni zboczecy. Wiek: od
siedmiu do pitnastu lat.
Raz w tygodniu Cristina prowadzi zajcia z edukacji seksualnej. Uczy przede
wszystkim, jak unikn zaraenia si wirusem HIV. Przekonywanie, e zbyt
wczesne wspycie seksualne jest emocjonalnie szkodliwe, nie miaoby sensu.
Wikszo dzieci ma za sob inicjacj seksualn, wiele regularnie odbywa
stosunki pciowe od dziesitegojedenastego roku ycia. Na pierwszych lekcjach
obojtno, niech. Podczas nauki zakadania prezerwatywy gupie arty.
Z upywem czasu przekonuj si jednak do poytkw z prezerwatywy.
Pytania, jakie zadaj Cristina wygadza ich wulgarno odsaniaj
dziecice dowiadczenie seksualne. Czy mona zarazi si HIV poprzez stosunek
z czonkiem rodziny? Czy da si zaoy trzy kondomy naraz? Czy mona zarazi
si HIV poprzez seks oralny? Czy dziewczyna moe si zarazi, ssc sutek
mczyzny? Czy seks moe si zdarzy midzy przyjacimi? Czy mona zarazi
si HIV przez papierosa?
Na koniec kursu dzieci pisz slogany i rysuj plakaty propagujce bezpieczny
seks.
Cristina zastanawia si, czy odniosa wzgldny sukces pedagogiczny z ostatni
grup dziki swoim talentom perswazyjnym, czy raczej zawdzicza go niedawnej
tragedii: na AIDS zmara wanie trzynastoletnia koleanka jej podopiecznych.

Eli Almeida, emerytowana nauczycielka szkoy publicznej, zetkna si w trakcie

ponad dwudziestoletniej pracy z dziesitkami dzieci ulicy oczywicie takimi,
ktre otary si o szko. Mwi:
S duo bardziej agresywne od innych dzieci. S okaleczone. Wiele pochodzi
z rozbitych rodzin. Ich rodzice przewanie nie maj pracy, mieszkaj pod
mostem albo w faweli. Sami s analfabetami, wic o nauk dzieci nie dbaj.
Eli zaobserwowaa, e dzieci ulicy maj drastycznie sabsz zdolno
przyswajania wiedzy. Wikszo nie rozumie prostych polece. Nawet po wielu
latach nauki maj trudnoci z przeczytaniem atwego tekstu. Dziewidziesit
dziewi procent nie byo ani razu w bibliotece, nie przeczytao w yciu ksiki.
Tylko wyjtkom utalentowanym plastycznie lub muzycznie szkoa pomaga
rozwija zdolnoci i zdobywa stypendia.
Szkoa to take dobra okazja do kradziey. Dyrektor gani i poucza: nie wolno
bra tego, co cudze, trzeba pracowa, eby mie, szkoa pomoe znale prac.
Eli wspomina, e niektre z dzieci ulicy przyznaway si do kradziey, byway
wwczas zawstydzone. Inne si wypieray. Interwencje u rodzicw to zawracanie
gowy. Najbardziej agresywne s hersztami szkolnych gangw. Modsze i sabsze
dzieci kradn dla nich, odpalaj im haracze.
 Wysuguj si im ze strachu, nie z przyjani. Narzekaj na dom, gd,
przemoc. Prboway zblia si do mnie jak do przybranej mamy, cioci. Nigdy
nie zaznay mioci. Mwiy, e marz o lepszym yciu. Zawsze odpowiadaam:
Trzeba by uczciwym i ciko pracowa to przyniesie owoce. Ale spotykaam
te dzieci ulicy pogodzone z losem, a nawet zadowolone z dzikiej swobody.
Eli omal nie odesza ze szkoy przez Aleksandra. Pochodzi ze stanu Bahia,
mieszka z matk po ssiedzku, w faweli. Ojciec zostawi ich i y gdzie
w rodzinnych stronach. Picioletni Aleksander by wiadkiem okrutnego mordu
na swojej babci.
Uczyam go, gdy mia ju dziewi lat opowiada Eli. Biega po klasie,
krzycza, bi inne dzieci lub grozi okaleczeniem. Gdy nauczyciel chcia mu
pomc, odpowiada kopaniem. Przysany przez wadze dzielnicy psycholog nie
umia nic poradzi. Nie mogam wytrzyma swojej bezradnoci. Zadaam od
dyrekcji: przeniecie mnie do innej klasy albo odchodz. No i przenieli.
W Brazylii nie wolno wyrzuci dziecka ze szkoy publicznej. Nauczyciele
zorganizowali wic zrzutk na bilet autobusowy na pnocny wschd, bo
Aleksander chcia pozna ojca. Postawili warunek: po powrocie matka ma
znale dla niego inn szko. Ale Aleksander nigdy nie wrci.

Z jakiej rozmowy: Dzieci ulicy szybko staj si dorose, ale wci pozostaj
dziemi. pi w pozycji embrionalnej, z kciukiem w buzi i noem schowanym za
gumk krtkich spodenek. Bawi si pogruchotanym samochodzikiem,
trzymajc w ustach papierosa.
Z lektury: Pewien pracownik socjalny opowiada o patrolu policyjnym, ktry
dla okrutnej zabawy podpali kilkoro dzieci ulicy na Praa da S w So Paulo.
Kilka dni pniej w tym samym miejscu inne dzieciaki podpaliy przypadkowego
przechodnia.

[*] Wpierwszej dekadzie nowego wieku crack pojawi si rwnie w Rio, co

wzbudzio zaniepokojenie Rzymian pracujcych na co dzie z barbarzycami
(przyp. aut.).
 Fawela III

2012 (i troch wczeniej). Terror powraca

Na biurku zostawia dokumenty ledztwa przeciwko zym gliniarzom, ktrzy

zastrzelili osiemnastolatka w jednej z pobliskich faweli. Podpisaa ju nakazy
aresztowania. Takich jak oni cigaa od lat, zamkna w wizieniach
szedziesiciu policjantw: za wymuszenia i samowolne egzekucje.
Tamtego dnia sdzia Patrcia Acioli wysza ze swojego biura w sdzie
w So Goncalo, na jednym z przedmie Rio de Janeiro, pnym popoudniem.
Jak si okazao w trakcie pniejszego dochodzenia, zabjca poda za ni od
bramy sdu do samych drzwi jej domu w Niteri. Tam wystrzeli do niej
dwadziecia jeden kul.
Sdzia Acioli od kilku lat dostawaa pogrki telefonicznie i listownie. Przez
jaki czas miaa ochroniarzy, ale kto w administracji sdu zdecydowa o ciciu
kosztw. W chwili zabjstwa nie byo przy niej nikogo.
Bya wspania, odwan kobiet, wspomina Claudio Ferraz, ktry tak jak
sdzia Acioli zadar ze zymi glinami. Przez kilka lat by szefem oddziau do
walki z przestpczoci zorganizowan. Teraz, gdy idzie ulic albo gdy wchodzi
do restauracji, oczy ma dookoa gowy. Samochd z ochroniarzami parkuje na
pobliskiej ulicy tak, eby rozmwca, z ktrym si spotyka, nie widzia marki
wozu, koloru, rejestracji.
Egzekucja Patrcii to zemsta, ale rwnie wiadomo dla innych sdziw,
prokuratorw i policjantw: Nie tykajcie nas!.
ONI to tak zwane milicje: mafie zaoone przez policjantw, ochroniarzy,
straakw. Claudio Ferraz uwaa, e to najgroniejsze gangi, jakie zna historia
Rio de Janeiro.
A wydawao si, e jest ju tak piknie.
Milicje to co innego ni znajome szwadrony mierci. To nowe, niebezpieczne
zjawisko, wyjania Luiz Eduardo Soares, ktrego spotykam po latach. Znowu
jest badaczem i wci niepoprawnym marzycielem. Milicje s groniejsze od
gangw narkotykowych, mwi. Znacznie trudniej je wytpi.
Ich pocztek nieatwo wskaza, bo degeneracja policji w Rio, i caej Brazylii,
trwaa dziesiciolecia. Zwykle uznaje si, e pierwsza milicja powstaa ponad
dekad temu w dzielnicy Rio das Pedras. Z dala od centrum i przyplaowych
luksusw, jakie znaj turyci. Byo tak: ludziom dokucza gang narkotykowy,
a policjanci, ktrzy mieszkali w tej dzielnicy, zaoyli grup samoobrony i rozbili
band narcotraficantes po godzinach pracy, na wasn rk. Zapat dostali ze
zrzutki mieszkacw. Bya lepsza ni ich pensje.
Zasmakowali. Zaczli sprzedawa mieszkacom opiek. Na pocztku po
dobroci, a gdy mieszkacy nie chcieli paci systematycznie, zaczli bra swoje
si. Miejsce narkogangu zaj gang policjantw: lepiej uzbrojony, znajcy si na
technikach ledczych i podsuchach, mogcy podrzuci nieposusznym ssiadom
narkotyki, a potem legalnie ich aresztowa. To gang, na ktry nie ma komu
donie. Bo przecie nie policji.
Zy przykad sta si zaraliwy. W cigu niespena dekady milicje opanoway
okoo trzystu dzielnic i osiedli w Rio, gwnie faweli. Kontroluj wiksze obszary
w miecie i na przedmieciach ni gangi narkotykowe. Wadze miasta i stanu
szczyc si odbijaniem kolejnych faweli w bogatszej czci miasta spod wadzy
narkogangw, a w tym samym czasie inne osiedla zostaj zdominowane przez
nowego typu mafie, zakadane przez funkcjonariuszy pastwowych.
Jak mwi Claudio Ferraz, milicje opanowuj fawele wedug kilku scenariuszy.
Nieraz policja wkracza do faweli oficjalnie w ramach walki z narkogangiem
i uwalnia mieszkacw od terroru narkobandytw. Gdy fawela zostaje
oczyszczona, zjawia si milicja czasem s to ci sami policjanci, ktrzy brali
udzia w przepdzeniu bandy. Milicjanci oferuj mieszkacom sta ochron, bo
przecie narkobandyci mog wrci. Kopot w tym, e jest to propozycja nie do
odrzucenia. W innych fawelach, tak jak w Rio das Pedras, milicjanci sami bez
oficjalnego stempla legalnej akcji policji rozprawiaj si z handlarzami
narkotykw; cig dalszy jak wyej. S wreszcie fawele, w ktrych nigdy nie byo
band narkotykowych, a i tak padaj upem milicji.
Jeszcze na pocztku milicjom towarzyszya ideologia samoobrony przed
bandytami. Teraz nie kryj, e chodzi tylko o pienidze, a zarabiaj lepiej ni
handlarze narkotykw. S wadz rwnoleg wobec wadzy pastwowej.
cigaj haracze nazywaj to podatkami od wszelkich usug i dziaalnoci
gospodarczej. Trzeba im paci za prd, gaz, telewizj kablow i satelitarn,
transport. Waciciele najdrobniejszego biznesu, sklepiku, biura musz odpala
milicjantom dol. W niektrych fawelach kady mieszkaniec paci haracz
indywidualny osobliwy podatek od osb fizycznych. Form dyscyplinowania
mieszkacw jest godzina policyjna. Wszystko to skada si na rzdy terroru,
dyktatur.
Jak opowiada Luiz Eduardo Soares, w osiedlu, ktre nie zgodzi si na opiek
milicji, zaczynaj si mnoy napady rabunkowe, pobicia, morderstwa. Mona
rzec, e milicjanci sprzedaj wic ludziom ochron przed sob. Najpierw
wywouj stan zagroenia, a nastpnie zjawiaj si jako wybawcy. Cena za
odmow haraczu jest wysoka: nieposusznych milicjanci porywaj, torturuj,
a gdy to nie skutkuje, wypdzaj z faweli albo dla przykadu zabijaj.
Mieszkacy zazwyczaj nie wiedz, z kim maj do czynienia: z funkcjonariuszami
pastwa, ktrzy posuwaj si do brutalnoci, czy z przebranymi bandytami.
Jednego dnia milicjanci mog zjawi si w policyjnych mundurach, zajecha
subowymi wozami, a innym razem s po cywilnemu. W oczach ludzi yjcych
pod rzdami takiego terroru granica midzy sub publiczn a gangsterk
zostaa kompletnie zamazana.
Soares mwi, e milicje powstay midzy innymi z powodu niskich pac
w policji; jeli si ich nie podwyszy, nie ma szans na powstrzymanie tego
nowotworu wyniszczajcego biedne dzielnice i instytucje publiczne. Policjant,
ktry moe dorobi w prywatnej firmie ochroniarskiej bd nielegalnej
organizacji, takiej jak milicja, nie da podwyki od pastwa ma inne rdo
dochodw. Jednak przyczyn zjawiska nie da si sprowadzi do niskich
wynagrodze, one s ogniwem w acuchu przyczyn i skutkw; midzy innymi
efektem wyrzeczenia si niegdy przez pastwo wielu rl publicznych.
Marcelo Freixo, deputowany z Rio, ktry tropi zbrodnie milicji, stawia kropk
nad i: Prywatyzacja bezpieczestwa obywateli, a teraz funkcjonariuszy
pastwowych to kocowy etap procesu prywatyzacji wszystkiego.
Ta szczeglna prywatyzacja oeniona z ponurym dziedzictwem policyjnej
samowoli, nierwnociami i sabymi instytucjami zrodzia potwora.

Freixo, ktry krytykowa podboje faweli jako pokazwk na mundial

i olimpiad, bi na trwog od wielu lat, ale mao kto chcia go sucha. W 2006
roku z rk milicjantw zgin jego brat Renato. Mimo przeszkd pitrzonych
przez innych deputowanych Freixo doprowadzi do powoania w parlamencie
stanowym komisji ledczej, ktra przewietlia zwizki milicji z politykami.
Komisja zebraa dowody wiadczce o tym, e za ekspansj milicji stoi cz
klasy politycznej Rio i czerpie z niej profity. Jego zdaniem bez politykw milicje
nie odniosyby tak wielkiego sukcesu.
Niektre milicje przejmuj kontrol nad fawelami z wasnej inicjatywy,
a dopiero potem oferuj usugi politykom. W innych fawelach dziaaj wrcz na
ich zlecenie. Doszo nawet do tego, e milicjanci sami stawali do wyborw i byli
wybierani do rady miejskiej czy parlamentu stanowego. Freixo zdemaskowa
kilku milicjantw-politykw i doprowadzi do ich skazania.
W fawelach, w ktrych rzdz milicje, kampanie wyborcze prowadz jedynie
ci politycy, ktrym milicja na to pozwoli. Kampaniom towarzysz fiesty
z darmowym jedzeniem, piwem, muzyk, tacami jest to forma kupowania
gosw. Ludzie wiedz, na kogo powinni zagosowa, by nie narazi si panom
ycia i mierci.
Oficjalne stanowisko w sprawie milicji zaprezentowali politycy z samej
wierchuszki wadz miasta. Byy burmistrz Rio Cesar Maia powiedzia publicznie,
e milicje to mniejsze zo i rodzaj samoobrony wsplnoty przed gangami
narkotykowymi. Nastpny burmistrz Eduardo Paes poszed w zachwytach
jeszcze dalej: milicje przynosz ludziom pokj tam, gdzie pastwo utracio
kontrol na rzecz mafii narkotykowych. Freixo odczytuje te sowa jako oficjalne
przyzwolenie na pozasdowe egzekucje dilerw, zodziei, bezdomnych. Bossowie
narkowiata zd si ukry na czas.
Freixo pokazuje mi dwie mapy. Jedna to mapa zabjstw w miecie, druga
przedstawia tereny kontrolowane przez milicje. Pokrywaj si bingo! Czy to
jest pokj, o ktrym mwi burmistrz?
Efektem ledztwa komisji pod przewodnictwem Freixa by wstrzsajcy raport
o zbrodniach i terrorze milicji w biednych dzielnicach Rio. Aresztowano kilku
radnych, parlamentarzyst i kilkuset policjantw. Jednym z oskaronych by
radny, ktremu dowiedziono udzia w spiskach na ycie Freixa oraz szefowej
policji dochodzeniowej.
Dziki krucjacie deputowanego wiadomo, jak wielkim zagroeniem s
milicje, zacza dociera do opinii publicznej. Nie przebiaby si jednak
wystarczajco skutecznie, gdyby nie dwa inne wydarzenia.
Pierwszym byo uprowadzenie przez milicj z faweli Batan reporterki, fotografa
i kierowcy z popularnej bulwarwki O Dia. Ekipa pracowaa nad reportaem
o milicjach. Zamaskowani milicjanci napadli na nich w biay dzie, na oczach
mieszkacw faweli. Prbowali nakoni gapiw do linczu na dziennikarzach.
Gdy mieszkacy zaczli si rozprasza, milicjanci wywieli ca trjk
w nieznanym kierunku i przez wiele godzin torturowali za pomoc wstrzsw
elektrycznych i plastikowej torby zaciskanej na gowie. Uprowadzeni przeyli,
ale nie zoyli doniesienia na policj w obawie, e na posterunku mog wpa
w rce wsplnikw porywaczy. Mwi si, e wszyscy troje, przeraeni
porwaniem i torturami, wyjechali z Rio. Kr pogoski, e zmienili tosamo
i wygld.
O traumatycznych zdarzeniach zdyli opowiedzie innym dziennikarzom, a ci
podnieli alarm. Po raz pierwszy zaczto pisa o milicjach jako o powanym
problemie. Fawela Batan staa si jedn z nielicznych, ktre odbito z rk
milicjantw.
Kilkunastu uzbrojonych milicjantw zdoao sterroryzowa dzielnic,
w ktrej mieszka pidziesit tysicy ludzi mwi major Eliezer Farias, ktry
wyzwala Batan spod terroru milicji i doprowadzi do aresztowa gangsterw
w mundurach.
Drugim zdarzeniem, ktre wstrzsno opini publiczn mocniej i na
wiksz skal by film fabularny Elitarni ostatnie starcie. Scenariusz
napisali Soares, Ferraz i dwch innych byych czonkw si specjalnych do walki
z narkogangami. Bohater filmu pukownik Nascimento jest zwolennikiem
brutalnych metod w wojnie z narcotraficantes. Pod wpywem dramatycznych
zdarze odkrywa, e przez lata dawa si oszukiwa. Zaczyna dostrzega, e
polityka surowych represji wobec narkowiata, ktr politycy sprzedaj
w opakowaniu samoobrony koniecznej, zamienia si w krwawe czystki
skierowane przeciwko ndzarzom, terror milicji w fawelach, degeneracj
lokalnej polityki.
Pierwowzorami pukownika Nascimento s wspautorzy scenariusza, ktrzy
suyli bd nadal su w siach specjalnych. Filmowy rywal pukownika
Nascimenta, deputowany Diogo Fraga, te ma pierwowzr w realu to Marcelo
Freixo. Nascimento dochodzi do wniosku, e to Fraga mia racj w sprawie
terroru milicji, naduy politykw, skorumpowania systemu. Mimo osobistego
urazu Nascimento pomaga mu jako jedynemu uczciwemu w zepsutym miecie
 wymierzy sprawiedliwo: decyduje si zeznawa przeciwko ludziom
i instytucjom, z ktrymi by zwizany przez ca swoj karier. To take
sytuacja z ycia wzita: Claudio Ferraz zeznawa przed parlamentarn komisj
Marcela Freixa.
Ten film jest jak dokument, z jednym zastrzeeniem: rzeczywisto bywa
straszniejsza, powiedzia mi Freixo. W jednym szczegle straszniejszy jest
jednak film: dziennikarka i fotoreporter pracujcy nad reportaem o milicjach
gin.
Akcja filmu wiedzie nas na koniec z Rio do stolicy kraju Brasilii, z parlamentu
stanowego do kongresu narodowego. To sugestia, e problem dotyczy nie jednego
stanu, lecz caego kraju. e patologia zaczyna si tam, gdzie najwicej wadzy,
ryba psuje si od gowy. I e milicje mona pokona tylko z udziaem rzdu
federalnego, a zacz trzeba od sformuowania na nowo zasad i priorytetw
polityki. Wszak niejeden nowotwr przegrywa z dobr terapi. Tylko czy kto
podejmie ryzyko?
Kopot w tym, e lista sdziw, ktrzy tak jak Patrcia Acioli mieliby odwag
zadrze z milicjami, jest niepokojco krtka. W ostatnim wywiadzie udzielonym
przed mierci sdzia Acioli zaklinaa rzeczywisto: Syszaam, e chc mnie
zabi, ale nie sdz, bym miaa zgin z powodu tego, co robi. W wywiadzie
namawiaa wiadkw przestpstw milicji do skadania doniesie. Milczenie jest
wikszym ryzykiem mwia. Jeli kto obawia si pj na posterunek policji,
niech idzie do prokuratury doradzaa. Zgina, zanim miejscowa gazeta
zdya opublikowa ten wywiad. Sprawcw zabjstwa trzech policjantw
i zarazem czonkw milicji zapano miesic pniej i postawiono w stan
oskarenia.
Marcelo Freixo, cho skutecznie zaalarmowa opini publiczn i przyczyni si
do skazania wielu milicjantw, nie ma normalnego ycia. yje jak konspirator
albo zbieg.
Cay czas mam ochron, jed samochodem z zaciemnionymi szybami,
o swobodnym chodzeniu po ulicach, pjciu na pla czy zabawie w miejscu
publicznym nie ma mowy.
Politycy, nawet ci nieuwikani w korupcj, nie maj silnej motywacji do walki
z milicjami. Te bowiem sprawuj rzdy z dala od zamonych dzielnic i z dala od
oczu turystw. Rzadko przycigaj uwag mediw porwanie ekipy gazety
O Dia spenio swoj funkcj. Milicje nie robi haasu, jak to si zdarza
gangom narkotykowym. Prowadz swj brudny biznes po cichu. I zarwno ta
cisza, ktra zapada po krtkotrwaych falach oburzenia, jak i niewidzialno
potwora s najbardziej zatrwaajce.

2014. Cig dalszy nastpi

Pewnego styczniowego ranka do faweli Metro Mangueira wjedaj buldoery

i zaczynaj wyburza marnie sklecone biedadomy. Mieszkacy w panice
wybiegaj na zewntrz. Najazd buldoerw osaniaj uzbrojeni po zby
policjanci. W cigu paru godzin kilkanacie domw zamienia si w gruzowisko.
Tego samego dnia po poudniu kilkudziesiciu mieszkacw Metro Mangueira
wychodzi na szos, ktra wiedzie z faweli do stadionu Maracan. Favelados
manifestuj przeciwko brutalnoci wadz miasta. Zatrzymuj ich gumowe kule,
gaz pieprzowy i zawicy, bomby oguszajce. Zaatakowani odpowiadaj
kamieniami i butelkami.
Fawel Metro Mangueira zaoyli trzydzieci pi lat temu biedni,
ciemnoskrzy robotnicy z pnocnego wschodu, ktrzy przyjechali do Rio de
Janeiro budowa metro. Osiedlio si tu okoo siedmiuset rodzin. Po ogoszeniu
Brazylii gospodarzem mundialu wadze Rio postanowiy zlikwidowa slums. Na
jego miejscu mia powsta parking dla kibicw Maracany, ale jak tumaczy mi
Giselle Tanaka, urbanistka z Uniwersytetu Federalnego w Rio, ktra pomaga
favelados okazao si, e to jedno z wielu oficjalnych kamstw, majcych
uzasadni czystk.
Mieszkacy dostali propozycj nie do odrzucenia: albo przenosz si do
osiedla Cosmos, siedemdziesit kilometrw std, albo nie dostan nic mwi
Giselle. Mogli te wybra odszkodowanie, za ktre nie mona nic kupi ani
niczego zbudowa.
Siedemdziesit kilometrw od miasta nowiutkie mieszkania maj wysze
standardy ni sypicy si domek w faweli, bez dwch zda. Nie ma tam jednak
adnej pracy. Codzienne dojedanie do Rio nie mieci si czsto w domowym
budecie favelados. A jeli nawet kogo na to sta, musiaby przebija si przez
zakorkowane przedmiecia i cae miasto; spdza na dojazdach w obie strony
czterypi, a w skrajnych sytuacjach nawet osiem godzin dziennie.
Wadze nie wyjaniy, dlaczego zburzono fawel. Parking dla kibicw
Maracany powsta w innym miejscu. Wedug jednej z plotek maj tu zrobi park
ze ciekami dla rowerzystw i rolkarzy. Wedug innej centrum handlowe.
Wadze raz krc, raz milcz.
Biedni maj nie psu humoru i adnego widoku turystom i ludziom z klasy
redniej. Oto caa tajemnica mwi Giselle.
Wanie tego dnia rozpoczynaj si wyburzenia w faweli Vila Autodromo, tej
obok powstajcego Parku Olimpijskiego Giselle pomaga rwnie tutaj.
Rozkada na stole alternatywny plan budowy kadki dla pieszych prowadzcej do
Parku Olimpijskiego oraz nitki szosy, ktra jest pretekstem do wyburze.
Pokazuje czarno na biaym, e wyburzanie faweli nie ma uzasadnienia innego
ni klasowo-estetyczne. Chodzi o to samo, co przy Maracanie: biedni psuj
krajobraz. Ma by, cholera, adnie!

Trzy miesice przed mundialem wojna z narkogangami, ktra, jak si zdawao,

naley do przeszoci wybucha z now si. W starciach policji
z narcotraficantes w dwch wielkich fawelach, Alemo i Mar, ginie kilkunastu
policjantw. Rzd federalny wysya na pomoc wojsko. Na razie jest spokj, ale to
tylko odroczenie kopotw okupacja wojskowa faweli nie bdzie trwaa
wiecznie.
W wiecie zorganizowanej przestpczoci gorczka przedmundialowa oywia
nadzieje na odzyskanie utraconych kilka lat temu terytoriw. W fawelach Vila
Kennedy i Alemo daleko od turystycznych dzielnic gangsterzy zastraszaj
mieszkacw, ktrzy wsppracuj z policj. Puszczaj w lud taki slogan:
Kiedy tu wrcimy.
To skuteczna bro. Wielu favelados nie wierzy, e obecno pastwa na ich
terenie to co trwaego. Uwaaj, e po olimpiadzie w 2016 policja zamknie
posterunki i bdzie tu jak kiedy: dyktatura gangw. Lepiej si nie wychyla,
gang patrzy.

W faweli Pavo-Pavozinho eksplozja zbiorowego gniewu. Mieszkacy pal

mieci i opony, rzucaj kamieniami i petardami w stacjonujcych na terenie
faweli policjantw z UPP. Fawela znajduje si w dzielnicy Copacabana oraz od
kiedy wypdzono stamtd gangi narkotykowe i zainstalowano posterunki policji,
wydawao si, e wsplnota yje w zgodzie ze strami prawa i porzdku. Teraz
okazuje si, e to bardziej yczenie ni rzeczywisto.
Katalizatorem wybuchu jest zamordowanie miejscowego tancerza,
dwudziestoszecioletniego Daniela Perreiry. Mieszkacy oskaraj o zbrodni
policjantw. Ci broni si hipotez zbkanej kuli (w Rio, szczeglnie
w slumsach, ludzie do czsto gin od takich kul).
Do podobnych zdarze dochodzi w Rocinhii. Znika mody chopak, o ktrym
mwiono, e mia zwizki z podziemiem narkotykowym. Nie jest jasne, czy by
dilerem, czy zwykym konsumentem. Plotki rzdz! Ssiedzi i znajomi oskaraj
policj o skrytobjstwo i atakuj posterunki.
Eksplozja gniewu favelados dowodzi, e program wczenia kilkudziesiciu
faweli w obrb normalnej czci miasta, czyli objcie ich opiek sub
publicznych, przeywa kryzys.
Przyznaje to nawet Carlos Costa, byy lider mieszkacw Rocinhii. Jeszcze do
niedawna Carlos, ktrego poznaem w czasie jednej z pierwszych podry do
wiata wykluczonych, by entuzjast programu UPP. Wierzy, e to krok
w stron inkluzji faweli. Nie zmieni zdania o idei, nabiera wtpliwoci co do
metod.
Ludzie oczekiwali, e po zainstalowaniu komisariatw policji poprawi si
inne usugi edukacja, suba zdrowia mwi. Nie doczekali si i to zrodzio
frustracj. Relacje mieszkacw z policj te nie s wzorowe. Zdarza si, e
policjanci naduywaj wadzy, co przypomina ludziom koszmar dawnych lat.
Cig dalszy z pewnoci nastpi.
 POZA KADREM

Syty czowiek szuka jdra ciemnoci

Syszelicie pastwo o czym takim jak favela tour, wycieczka po faweli?

Niektre biura podry maj je w swoich ofertach. Coraz wicej ludzi w Europie
i Stanach pocigaj wyjazdy do miejsc tragedii, cierpienia, konfliktw, take
tych zbrojnych. To wiaty, ktre zaludniaj miliony wykluczonych yjcych
w slumsach, obozach dla uchodcw, na biednej prowincji, na terytoriach
okupowanych. Nieszczcia, jakich dowiadczaj, su za atrakcj dla
turystw. O co chodzi w takim podrowaniu? Po co i w jakiej sprawie?
Zajrzyjmy do sieci.
Strona internetowa agencji War Zone Tours (Podre Do Stref Wojennych)
wita fotografi poncego samochodu, odgosami strzaw i wybuchw. Na
otwarcie deklaracja: Mimo pozornie niepoprawnej politycznie nazwy War Zone
Tours oferuj zaskakujco poprawne politycznie dowiadczenie. Naszym celem
jest pokazanie ci, co naprawd dzieje si w miejscach, ktre wczeniej widziae
w telewizji i w prasie. Ograniczajc si jedynie do informacji, ktre rodki
przekazu uznay za istotne, tracimy bogate dowiadczenie, jakie wie si
z poznawaniem krajw, kultur, a co najwaniejsze ludzi dotknitych szeroko
komentowanymi wydarzeniami.... Dodatkowa zachta: Nasze wyjtkowe
podre s bezpieczne, dopasowane do twoich wymaga i dostpne niemal dla
wszystkich. Na okras jeszcze zota myl popularnego pisarza Paula Coelho:
Trzeba podejmowa ryzyko. Cud ycia pojmiemy w peni tylko wtedy, gdy
pozwolimy, eby wydarzyo si niespodziewane.
Agencja zacza dziaalno w latach dziewidziesitych i organizowaa
podre do ponad pidziesiciu miejsc wysokiego ryzyka. Nie zawsze byy to
miejsca objte konfliktami zbrojnymi, cho czsto tak. Organizatorami
i przewodnikami s byli wojskowi, agenci tajnych sub lub jednostek
specjalnych, umiejcy porusza si w strefach konfliktw, wykorzystujcy stare
kontakty z pracy dla rzdw i agencji bezpieczestwa. Niektrym ludziom
udaje si pozna samych siebie tylko poprzez [niebezpieczn] przygod jeszcze
jedno dobre motto zachta, tym razem z przemyle Andr Gidea. (Ilu
reporterw podrujcych do mrocznych zaktkw wiata podpisaoby si pod t
maksym!)
Do agencji mona napisa prob o zorganizowanie wycieczki do miejsca, ktre
nas interesuje, niemniej War Zone Tours maj stae oferty. Jaki czas temu
takie oto cztery kierunki:
Irak, ogarnity powojennym chaosem i rozdzierany zbrojnymi konfliktami
(pikne, lecz potencjalnie niebezpieczne miejsce). Do zwiedzania, prcz
staroytnych zabytkw, agencja oferuje miejsca najpotniejszych eksplozji
samochodw-puapek.
Bejrut, stolica Libanu, podzielona midzy rozmaite zbrojne frakcje. Agencja
zachwala podr w taki sposb: Jeli za dobre spdzenie czasu uwaasz wypad
na wiec Hezbollahu, a nastpnie na sushi, Bejrut to definitywnie ostre
rdziemnomorskie miejsce dla ciebie.... Intryga, suspens i niebezpieczne
pikno oto, co najlepsze w podry do Bejrutu.
Meksyk, ktrym od 2006 roku wstrzsa wojna narkotykowa, porwania dla
okupu i znikanie tysicy niewygodnych ludzi. Na trasie wycieczki znajduj si
midzy innymi przygraniczne Ciudad Jurez, gdzie w jednym tylko roku 2010
zabito ponad trzy tysice ludzi; Tijuana, synca z porwa dla okupu, oraz
dawny kurort Rosarito miejsce czstych strzelanin midzy gangami.
Afryka, a waciwie kilka obszarw konfliktowych Sudan, Somalia
i Demokratyczna Republika Konga.
Witajcie na wakacjach ze mierci!

Oferty agencji turystycznej War Zone Tours i jej podobnych maj od kilkunastu
lat swoj nazw: dark tourism czarna turystyka albo mroczne podrowanie.
Wedug fachowej definicji brytyjskiego Institute for Dark Tourism Research
z Leicester, ktry zajmuje si badaniem tego zjawiska, mroczna turystyka
oznacza wyjazdy do miejsc naznaczonych mierci, zbrodni, cierpieniami ludzi,
makabr. Podrujcy odwiedzaj midzy innymi dawne pola bitew, miejsca
dotknite katastrofami naturalnymi, wizienia, cmentarze i szczeglnego
rodzaju muzea.
Badacze mrocznej turystyki celuj w neologizmach. Mwi o thanatourism,
czyli podrach z Tanatosem, greckim bogiem mierci, w trakcie ktrych oglda
si deathscapes, czyli mierciobrazy (przetworzenie sowa landscapes,
krajobrazy).
Podrowanie do miejsc tragedii i makabry nie jest zjawiskiem nowym.
Wielkie bitwy w XIX wieku, na przykad pod Waterloo czy Gettysburgiem,
przycigay widzw, czy jak kto woli gapiw, ktrzy obserwowali teatr
dziaa wojennych na ywo. Take w tamtym stuleciu prekursor wspczesnej
turystyki Thomas Cook zabiera klientw swoich biur podry na publiczne
egzekucje w Anglii. Ale pocztki mrocznej turystyki, przygldania si mierci
i cierpieniu niejako dla rozrywki mona odnale wczeniej. Niektrzy badacze
zjawiska wskazuj na walki gladiatorw w staroytnym Rzymie. Czyli
naprawd nic nowego?
Niezupenie. Nowoci jest komercjalizacja tego rodzaju wypraw,
uwzgldnienie wyjazdw do makabrycznych miejsc w ofercie przemysu
turystycznego. Podre do miejsc naznaczonych mierci i cierpieniem raczej
nigdy nie bd masowe, jednak wedug prestiowego miesicznika The
Atlantic, ktrego artyku zainspirowa mnie do tych rozwaa, sektor dark
tourism ronie w szybkim tempie: w cigu ostatnich kilku lat rednio co roku
o szedziesit pi procent i obraca ponad dwustu pidziesicioma miliardami
dolarw rocznie.
Mroczna turystyka obejmuje szerokie spektrum mierciobrazw. Na licie
popularnych celw tego typu podry, sporzdzonej przez brytyjski dziennik
The Independent, znalazy si midzy innymi:
Auschwitz miejsce symbol zagady europejskich ydw;
pola mierci w Kambody i muzeum ludobjstwa tame w dawnej szkole,
gdzie zamordowano dwadziecia tysicy ofiar;
Hiroshima, miejsce eksplozji pierwszej bomby atomowej;
Fukushima, gdzie w 2011 roku doszo do tragicznej w skutkach awarii
elektrowni atomowej;
dawne wizienia, a obecnie hotele Malmaison Oxford, Four Seasons
w Stambule, Lloyd Hotel w Amsterdamie; take czynne wizienie Louisiana
State Penitentiary, zwane Angol, ktre dwa razy do roku organizuje rodeo dla
publicznoci. Obowizkowo: Alcatraz na wyspie w San Francisco;
Prype miasto na Ukrainie, gdzie do chwili awarii elektrowni atomowej
w 1986 roku w pobliskim Czarnobylu yo pidziesit tysicy ludzi; obecnie
Prype zwiedza si jako wiosk duchw; w wielu miejscach mona zobaczy
plakaty radzieckiej propagandy;
 Ground Zero w Nowym Jorku miejsce, w ktrym przed zamachem
terrorystw z Al-Kaidy stay dwie wiee World Trade Center;
Nowy Orlean a waciwie dzielnica 9th Ward, najbardziej dotknita
huraganem Katrina;
Eyjafjallajkull wulkan na Islandii, ktrego nazwa jest nie do wymwienia
dla nie-Islandczykw, i ktrego erupcja w 2010 roku sparaliowaa przez ponad
tydzie ruch lotniczy nad czci Europy;
Sri Lanka rodzaj pl mierci, to znaczy miejsca rzezi dokonywanych przez
wojsko w walce przeciwko partyzantom Tamilskim Tygrysom;
My Lai wioska w Wietnamie, gdzie wojska amerykaskie dokonay
masowego mordu na mieszkacach;
pola bitewne, midzy innymi w Hastings, Gettysburgu, Waterloo;
Oradour-sur-Glane miasteczko w Normandii, gdzie tu po inwazji aliantw
w 1944 roku hitlerowska armia otoczya teren i wymordowaa setki
mieszkacw (Charles de Gaulle zdecydowa, by miasteczka nie odbudowywa
i uczyni z niego symbol zbrodni nazistowskich w czasie okupacji Francji);
Belchite, miasto duchw w Hiszpanii, w prowincji Saragossa, miejsce
krwawych walk midzy zbuntowanymi oddziaami generaa Franco,
pniejszego dyktatora, a oddziaami republikaskimi.
Do mrocznej turystyki zalicza si te czasem zwiedzanie Pompei ruin miasta
zniszczonego w wyniku erupcji wulkanu Wezuwiusz w I wieku naszej ery.

Podrowanie do wyliczonych tu miejsc nie wymaga specjalnych przygotowa.

Jest bezpieczne i powszechnie dostpne. Prawdziwy dark tourism, wywoujcy
dreszcz emocji ze wzgldu na potencjalne zagroenia, to ten z oferty agencji War
Zone Tours i jej podobnych. Przewiduje atrakcje nie dla wszystkich, choby
z powodu wysokich cen. Niebezpieczne dzieje si na naszych oczach,
a przynajmniej ze sporym prawdopodobiestwem wydarzy si moe.
Na przykad brytyjska agencja Untamed Borders (Nieokieznane Granice)
organizuje piesze wyprawy w gry na pograniczu Afganistanu i Pakistanu, gdzie
ukrywa si Usama ibn Ladin. W niektrych miejscach wci dziaaj grupy
zbrojne rozmaitych ugrupowa i frakcji polityczno-religijnych. Ceny
w zalenoci od przebiegu trasy i czasu trwania trekkingu wynosz od tysica
piciuset do trzech tysicy funtw brytyjskich.
Tu po wojnie domowej w Libii agencja Political Tours (Wycieczki Polityczne)
z Londynu wozia spragnionych mocnych wrae turystw do wyniszczonego
walkami kraju. Pokazywaa midzy innymi muzeum Al-Muammara
Kaddafiego, wizienie, w ktrym wci przetrzymuje si winiw politycznych,
a take organizowaa spotkania z czonkami zbrojnych milicji w Misracie,
niemal w trakcie ich roboty, polegajcej midzy innymi na przeladowaniu
politycznych rywali. Niedawno na stronie agencji widniaa informacja, e
w zwizku z trwajcym konfliktem czytaj: zbyt duym niebezpieczestwem
wycieczki do Libii zostay zawieszone.
Ale agencja oferuje mnstwo innych, midzy innymi do Rosji Putina z wizyt
w Dumie i spotkaniami z posami, do kryzysowej Grecji czy RPA nkanej
pospolit przestpczoci, bied i trudnociami ekonomicznymi. Programy
wycieczek maj charakter edukacyjny, nie rni si od podobnych
organizowanych czasem dla politykw, biznesmenw, dziennikarzy, naukowcw,
a jedyn rnic jest kilka dni na obowizkowy relaks.
wiadom politycznie turystyk promuj od lat Izraelczycy i Palestyczycy.
Byli izraelscy onierze oferuj wrcz konkurencyjne w znaczeniu politycznym
wizje bliskowschodniego konfliktu. Jedni pokazuj turystom, z jakim
zagroeniem ze strony Palestyczykw zmaga si od wielu lat ich kraj. Inni, ze
stowarzyszenia Breaking the Silence (Przerwa Milczenie) zupenie za
darmo pokazuj i opowiadaj przyjezdnym, w jaki sposb Izrael, niegdy take
ich rkami, przeladuje ssiadw.
Hitem niektrych agencji, ktre promuj wiadome politycznie podrowanie,
byy w 2014 wyprawy na Ukrain w sam rodek wydarze na kijowskim
Majdanie. Jak wspomina na amach miesicznika The Atlantic organizator
jednej z tych podry, turyci z Ameryki byli poruszeni zaangaowaniem
zbuntowanych, gotowych umrze za spraw. Kibicowali ludziom okupujcym
plac Niepodlegoci w Kijowie, a jednoczenie w pobliskim barze ogldali
w telewizji swj ukochany Super Bowl.
Podobne wyprawy niektre biura podry organizoway w 2012 roku do Kairu,
na plac Tahrir, do serca arabskiej wiosny ju po obaleniu dyktatury Mubaraka.
Przygotowanie tego rodzaju wycieczek przypomina przygotowania reportera
do zagranicznej wyprawy (tak uwaa Nicolas Wood, byy korespondent The
New York Timesa i zaoyciel agencji Political Tours na Bakanach).
Wyszukiwanie miejsc, lokalnych kontaktw, rozlege lektury. Nastpnym
krokiem jest tworzenie niejako na ywo opowieci o miejscu i wydarzeniach dla
maej grupy turystw. Wana uwaga: tego typu podrowanie jest zazwyczaj
moliwe jedynie w niewielkim gronie, a gdy celem s obszary aktualnie objte
konfliktami, grupy s jeszcze mniejsze.
Wiele biur podry ma w ofercie miejsce, ktre moe si wydawa cakowicie
niedostpne Kore Pnocn (cena: okoo trzech tysicy funtw brytyjskich).
Trasa podry jest oczywicie ograniczona, wycieczka odbywa si pod czujnym
okiem koreaskiej bezpieki, niemniej jak zapewniaj organizatorzy prcz
oficjalnych miejsc kultu ustroju politycznego i jego przywdcw daje si
zaobserwowa sporo z ycia codziennego Koreaczykw. W 2013 roku Kore
Pnocn odwiedzio okoo siedmiu tysicy turystw z krajw zachodnich to
jest dwa razy wicej ni rok wczeniej; zainteresowanie t tras byskawicznie
ronie.

Pisz o tym wszystkim, poniewa od lat towarzyszy mi pytanie, czy praca

reportera opisujcego wiat ndzy, konfliktw i wojen rni si zasadniczo
w sensie etycznym od takiej mrocznej turystyki. Jedzimy w dalekie rejony
wiata, by opisywa cierpienia ludzi. Tumaczymy to pasj, potrzeb
informowania, wzbudzaniem empatii, czasem nawet walk o sprawiedliwo,
o prawa ucinionych. Zderzamy si z nieszczciem, podchodzimy do niego
blisko, ale... mamy bilet powrotny. Zarabiamy w ten sposb, yjemy
z opisywania dramatw blinich.
Czy istnieje granica midzy pasj, misj, jak niekiedy sobie przypisujemy,
a prac dla chleba? Sdz, e tak ale gdzie j wyznaczy?
Niektrzy traktuj ten zawd jako sport ekstremalny, potrzebuj adrenaliny,
ktr wyzwala. Dowiadczenie grozy, stres okazuj si nieraz bomb
z opnionym zaponem, ktra niespodziewanie wybucha i rozrywa ich ycie na
strzpy. Skadanie go na nowo zajmuje potem lata. Czasem si nie udaje.
Jak czsto chodna operacja zbierania informacji o nieszczciach innych jest
rdem naszej autorefleksji? Kim s dla nas, reporterw, ci opisywani,
fotografowani, filmowani, ktrych naznaczyo nieszczcie? Jak czsto do nich
wracamy, spotykajc si ponownie ju bezinteresownie? Czy piszemy do nich
pniej, dzwonimy, interesuj nas ich dalsze losy? Czciej nosimy ich w pamici
czy raczej zapominamy, bo instynkt samozachowawczy chroni nas przed yciem
wrd trupw, ludzi zniknitych, zaamanych i przetrconych, skazanych na
niekoczce si cierpienie?
 Niewolnicy
Teresina Rio de Janeiro, 20052013

Ailton Pereira, kierowca samochodu, lat pidziesit jeden, ostatkiem si

doczoga si do pobliskiej wioski, cignc za sob strug krwi. Zanim zmar,
zdoa wyszepta, co si stao: Na poboczu... samochd... mylelimy, e prosi
o pomoc... strzay... wszyscy nie yj....
Prcz kierowcy zginli: Nelson Silva, lat pidziesit dwa, Eratostenes
Almeida, lat czterdzieci dwa, i Joo Batista Soares, lat pidziesit. Ich ciaa
znaleziono przy samochodzie na gruntowej drodze wiodcej do latyfundium
wielkiego producenta fasoli.
Zabjcy zastawili zasadzk midzy osadami Paracatu i Unai w stanie Minas
Gerais. Strzelali szybko i precyzyjnie. W rodku dnia, w piekcym socu.
To mia by nalot na plantacj, ci trzej byli inspektorami rzdowymi, mieli za
zadanie uwalnia niewolnikw. Dostali donos, e miejscowy bogacz i dra
Norberto Manica wizi ludzi i zmusza ich do pracy. Nie paci, nie pozwala odej,
niewolnikw pilnuj uzbrojone zbiry. Za prb ucieczki gro mierci.
Inspektora Nelsona Silv znano w regionie, bo ju wczeniej robi najazdy na
plantacje i uwalnia zmuszanych do pracy. Od dawna dostawa anonimy:
trzymaj si z daleka, jeli nie chcesz skoczy szybko i bolenie. Lekceway je.
Mia misj, uzbrojonych ludzi ze sob i rzd federalny za sob czego si ba?
Zabjcy milicjanci na usugach latyfundysty wiedzieli o nalocie, mieli czas
przygotowa napad. Tak zeznali. Znaczy: dostali od kogo cynk.
Mczennicy walki ze wspczesnym niewolnictwem przeczytaem
w gazecie o tych czterech zabitych, inspektorach i ich kierowcy, ktry ostatkiem
si wyszepta, co si zdarzyo na odludnej i ostatniej dla nich czterech drodze.
Jeszcze wtedy sdziem, e niewolnictwo to zbrodnia przeszoci.
W Brazylii zniesiono je pno najpniej na pkuli zachodniej, w 1888 roku;
w Stanach Zjednoczonych stao si to po wojnie secesyjnej, w latach
szedziesitych XIX stulecia.
Wydawaoby si, e niewolnictwo to temat z podrcznika historii, jedna ze
zbrodni przeszoci. Rzecz na tyle dawna, e niewolnikw ogldamy zazwyczaj
na bardzo starych rysunkach, grafikach, niezwykle rzadko na fotografiach. Jest
postp w dziejach.
Dlaczego wic gazeta, ktr co dzie rano znajduj na wycieraczce mieszkania
w Rio de Janeiro, pisze o wielkiej akcji rzdu federalnego pod hasem
Wykorzeni w Brazylii prac niewolnicz?

Polecisz do Teresiny w stanie Piaui. Ksidz Ricardo Rezende wskazuje na mapie

may stan na pnocnym kracu Brazylii. Joana Lucia czeka na twj telefon,
wszystko ci opowie.
Dlaczego Piaui?
Tam jest najwiksze zagbie niewolnikw.
Ksidz Ricardo zaj si moj ignorancj kompetentnie i z pasj. Nie
towarzyszy mi w podry, ale udzieli niezbdnych wskazwek, da numery
telefonw, a i sam zadzwoni, gdzie trzeba. Ksidz Ricardo jest socjologiem,
wykada na Uniwersytecie Federalnym w Rio de Janeiro, w piknym miejscu
zwanym Praia Vermelha (Czerwona Plaa). Napisa monumentalne dzieo
o wspczesnym niewolnictwie w Brazylii. Wie wszystko doradzi, dokd warto
pojecha i z kim rozmawia. Ostrzee, dokd jecha nie naley, jeli nie chc
powtrzy losu rzdowych inspektorw.
Kluczowa wskazwka: jak rozmawia z byymi niewolnikami. To delikatna
sprawa, dotykajca ich honoru, godnoci. Nie mw im ani nie sugeruj, e byli
niewolnikami. Wystarczy poprosi, eby opowiedzieli o yciu i pracy na
plantacjach. W jaki sposb si tam znaleli, jak i dlaczego stamtd odeszli.
To bdzie pierwszy krok. Po powrocie z Piaui mam wpa i zda relacj. No
i dopiero wtedy bdzie o czym gada.

W drugiej poowie XX wieku w wielu krajach Poudnia nastpiy przemiany,

ktre sprzyjay koncentracji wasnoci. Marginalizoway sabych, a najsabszych
wypychay w ogle poza nawias beneficjentw gospodarki i cywilizacji.
Najmocniej uderzyy w biednych na wsiach.
W rnych krajach wygldao to rnie. W jednych waciciele drobnych
gospodarstw bankrutowali, nie mogc sprosta konkurencji latyfundiw.
W innych chopi, ktrzy dostali ziemi na mocy ograniczonej reformy rolnej, byli
wypychani z ziemi si przez prywatne milicje wielkich wacicieli. Poletka
jednych i drugich przejmowali najwiksi posiadacze ziemscy.
W jeszcze innych miejscach w ogle nie byo reformy rolnej lub bya tak
ograniczona, e nie zaspokajaa godu ziemi. Bankruci, najemni robotnicy rolni,
chopi bez ziemi dawniej pracownicy latyfundiw, stawali przed wyborem:
praca za darmo lub pdarmo na wielkich plantacjach albo wdrwka
w nieznane do metropolii.
Niektrzy znajdowali (i nadal znajduj) prac w nowoczesnych,
pniewolniczych lub cakiem niewolniczych manufakturach w duych miastach,
gdzie skada si czci telewizorw i komputerw albo szyje ubrania.
Pracownikw takich zakadw strzeg prywatne lub pastwowe armie
(przypadek niektrych krajw azjatyckich).
Uskrzydlony kapita ery globalizacji, ktry szuka najtaszej siy roboczej
w krajach Poudnia, tworzy rodowisko sprzyjajce zniewalaniu pracy. Po co
paci kilkanacie euro za godzin robotnikowi w Europie, skoro za t sam
prac mona zapaci, na przykad, jednego dolara w Indiach? oto biznesowa
kalkulacja naszego czasu.
Przedsibiorstwa na Zachodzie zarabiaj fortuny na produktach
wytworzonych na Poudniu dziki temu, e warunki pracy, w jakich produkuj
podwykonawcy, nieraz niewolnicze lub bliskie niewolnictwu, byyby nie do
przyjcia w Europie i Stanach Zjednoczonych.
Korupcja i przemoc w niektrych krajach rozwijajcych si, gdzie kwitnie
wyzysk i praca przymusowa, czyni z wadzy publicznej wsplnika
w zniewalaniu wasnych obywateli. Zyski z pracy niewolniczej pozwalaj
korumpowa wadze na rnych szczeblach.
Wielkim paradoksem dzisiejszej rewolucji ekonomicznej jest to czytam
w biuletynie organizacji, ktra prowadzi kampani przeciwko wspczesnym
formom wyzysku e nowe technologie pozwalaj ludziom i spoeczestwom
zrobi wielki skok do nowoczesnoci, a zarazem sprzyjaj odnowie
barbarzystwa z zamierzchych czasw.

Wyldowaem w Teresinie, stan Piaui. Na pierwszy rzut oka nic specjalnego:

redniej wielkoci, kilkusettysiczne miasto brazylijskiego interioru. Niska
zabudowa, pasa wieowcw nad rdzawego koloru rzek Parnab. Na
peryferiach miasta morze slumsw.
 Znaczce s wraenia termiczne: od wczesnego ranka ubranie lepi si do ciaa,
czowiek spywa potem, ledwo wyjdzie na ulic. Skra piecze, swdzi.
Joana Lucia, niska, drobna kobieta polecona przez ksidza Ricarda, mieje si,
e teraz w marcu to jest nawet przyjemnie, dobrze, e nie przyjechaem we
wrzeniu. Prawdziwe upay trwaj tu od wrzenia do grudnia.
Ten skwar jest dla Teresiny kluczowy. Gdyby nie on, nie byoby wszystkich
problemw. Wysokie temperatury i rzadkie deszcze sprawiaj, e stan Piaui to
najbiedniejszy zaktek Brazylii. Ziemia wyschnita na pieprz, trudno tu
cokolwiek uprawia. Czasem trudno oddycha, trudno si porusza. Po dwch
trzech godzinach zmczenie jak po caym dniu. Jak y?
Klimat Piaui ma swoje paradoksy: jeli ju pada, to tak, e rzeka wylewa.
Droga przez dungl do interioru, gdzie yj najbiedniejsi, zamienia si wtedy
w botnist rzek i nie ma tam jak dotrze ani jak stamtd wyjecha. Ten stan
trwa krtko. Upay szybko wracaj.
Wanie tam, gdzie po deszczu nie daje si dojecha, znajduj si wioski
i osady, ktre ksidz Ricardo nazwa zagbiem niewolnikw. Wioski, z ktrych
rekrutuje si robotnikw do przymusowej pracy na plantacjach w innych,
odlegych czciach kraju, pooone s trzy godziny jazdy samochodem od
Teresiny. Za miastem, przez jakie ptorej godziny, jedzie si jeszcze niez
asfaltow szos. Potem ju tylko bita lena droga i im dalej w selw, staje si
coraz gorsza. Gra d, gra d, skakanie po wybojach albo pokonywanie
gbokiego piachu na otwartej przestrzeni, w penym socu. Czasem, tam, gdzie
w gstej puszczy woda tak szybko nie wysycha, trzeba wymija botniste
puapki.
Moimi przewodnikami s Joana Lucia i Anfrisio. Pracuj w kocielnej komisji
do spraw ziemi, ktra pomaga byym i potencjalnym niewolnikom. Przemierzaj
te same trasy co naganiacze latyfundystw gatos, czyli koty, jak o nich tu
mwi. Na naszej drodze znajduj si wioski i osady Formosa, Matadouro, Vila
da Luz, Cajazeiras, Grioli, Santinho. Wszystkie wygldaj podobnie: chatki
z gliny pokryte palmow som; obok mae ceglane piecyki do wypiekania
chleba, przydomowe ogrdki, gdzie rosn maniok i kukurydza.
Wioski i osady s rozrzucone wok przeraliwie biednego miasteczka Barras,
cho nazwa miasteczko jest na wyrost to par uliczek, jakie sklepiki, kioski,
warsztaty, nic wicej.
Tam to dopiero skwar. Te chatki z gliny nagrzewaj si w cigu dnia do
temperatury kota. Znajomi Joany Lucii i Anfrisia zapraszaj nas do rodka
cho trudno w to uwierzy, dla nich ycie w takim gorcu to norma. Mnie ju po
chwili brakuje powietrza, na dodatek walcz z obsiadajcymi ciao namolnymi
muchami i innymi insektami. Trudno skupi si na suchaniu dramatycznych
opowieci. Prosz, ebymy wyszli na zewntrz, gdzie pali soce, ale daje si
jako tako oddycha i mona skry si w cieniu palm.
Przekonuj si, e skwar, ktry wczeniej mnie wykacza, teraz przynosi
ulg.
Zamieniam si w such.

Nowe niewolnictwo. Warto podkreli przymiotnik nowe, poniewa

wspczesne niewolnictwo rni si od znanego nam z podrcznikw historii.
Dawne niewolnictwo w Brazylii, Stanach Zjednoczonych, na Karaibach
byo zjawiskiem najzupeniej jawnym i legalnym. Dzisiejsze jest nielegalne
i skrywane. Jzyk angielski znakomicie odzwierciedla t rnic: kiedy mwio
si o wacicielach niewolnikw slaveowners; ci, ktrzy wspczenie
eksploatuj niewolnikw to slaveholders.
W czasach oficjalnego niewolnictwa kupno niewolnika byo ogromnym
wydatkiem. Do poowy XIX wieku niewolnik w USA kosztowa rednio ponad
tysic dolarw kto policzy, e to odpowiednik dzisiejszych czterdziestu
tysicy tyle, co trzy roczne pensje wczesnego biaego robotnika.
Dzisiejszy niewolnik najczciej nie kosztuje nic bd kosztuje niewiele. Zakup
nastolatki do domu publicznego w Tajlandii to wydatek zaledwie stu
pidziesiciu dolarw, a przynosi dziesi tysicy dolarw miesicznego zysku.
Szacuje si, e seksualna niewolnica w wielkim domu publicznym przyjmuje
dziesiciu klientw na dob i jest przydatna przez trzy do piciu lat. Mniej
lukratywna od seksualnego niewolnictwa w Tajlandii jest niewolnicza praca na
roli w Indiach ale take ona nie wymaga nakadw, jakich wymagao
niewolnictwo na poudniu Stanw Zjednoczonych w XIX wieku.
W starych dobrych czasach niewolnik by dugoterminow inwestycj,
w razie choroby albo nieszczcia waciciel slaveowner zazwyczaj udziela
mu pomocy, poniewa leao to w jego interesie. Dzisiejsze relacje midzy
slaveholders a niewolnikami s krtkoterminowe, niemal przelotne, cho zdarza
si te, e trwaj nawet lata. Slaveholders nie chc ponosi adnej
odpowiedzialnoci ani tym bardziej wydatkw, na przykad w razie choroby
niewolnika.
 Kiedy niewolnictwo tumaczono jawnie niszoci uprowadzonych z Afryki.
Dzisiaj mwi si, e w niewol popadaj biedni, niezalenie od koloru skry.
A jednak wikszo byych niewolnikw, ktrych spotkaem w Brazylii, to
ciemnoskrzy. Niewolnictwo miewa biay kolor, ale znacznie rzadziej ni czarny.

Tylko Jos do Egito dos Santos, czterdzieci cztery lata, mia odwag wytoczy
proces plantatorowi, ktry obiecywa zapat, a potem wystawi go do wiatru.
Przed laty naj si do wycinania dungli w Amazonii w stanie Para. Cz
cennego drewna zabiera tartak, gorsze gatunki wypalacze wgla drzewnego,
ktry sprzedawali potem okolicznym hutom. Robota od pitej rano do szstej
wieczorem; jedna przerwa na jedzenie i odpoczynek, w poudnie. Jos do Egito
pi wod z rzeczuki, w ktrej pyway fekalia. Spa pod dziurawym zadaszeniem
zawieszonym na patykach, wic kiedy padao a w Amazonii ulewa wyglda
czasem tak, jakby nadchodzi koniec wiata woda laa si do rodka.
Mia dosta tysic piset reali (wwczas byo to mniej ni szeset dolarw)
za trzy miesice pracy. Dosta dziewidziesit. Za namow dziaaczy kocielnej
komisji do spraw ziemi oskary fazendeiro, ktry go zakontraktowa, a potem
oszuka. Na rozpraw w sdzie pojecha w asycie kilkorga dziaaczy z kocielnej
komisji. Ju nie wrci do Para, zabiliby go. Ale nawet tutaj, daleko od ziemi
bezprawia, w interiorze Piaui, Jos do Egito si boi. Ktrego dnia przed domem,
na lenej drodze moe zjawi si jaki pistoleiro...
Antonio Durval da Silva, czterdziestolatek, ktry pracowa na plantacji kakao,
mia gorzej. Jego pilnowali stranicy z broni. Do Tucuma, te w stanie Para,
pojecha z rozpaczy. Rodzina cierpiaa gd, w miecie nie mg znale adnej
roboty. Mia wtedy dziewitnacie lat, duo siy i jeszcze si nie ba. To znaczy
nie wiedzia, czego ba si powinien.
Na plantacji kakao praca trwaa od szstej do szstej, siedem dni w tygodniu.
Wszyscy na okrgo chorowali, bo pili wod z kau, innej nie byo. Po jedzenie,
raz dziennie, trzeba byo i siedem kilometrw. Waciciel plantacji dawa
misk ryu z kukurydz i odlicza to od przyszej zapaty. Gdy Antonio i inni
dali wypaty, usyszeli, e pienidze dostan po zakoczeniu zbiorw. Kiedy
chcieli zrezygnowa, usyszeli pogrki: sprbujesz zwia, nie yjesz;
dopadniemy ci. Zreszt nie byo dokd uciec ani jak. Na nogach przed pocigiem
pikapw? Po roku waciciel plantacji pozwoli im odej. Zapaci Antoniowi
grosze. Antonio obieca sobie, e nigdy wicej nie da si tak oszuka. Woli
biedowa tu, by z rodzin, jako daj rad.
 Anfrisio de Moura Neto, czterdzieci pi lat, prowadzi kampani przeciwko
pracy niewolniczej. Uczy ludzi, jak nie da si podej, eby nie zostali
niewolnikami. Wie, o czym mwi, bo sam przed laty da si zwabi i zniewoli.
Pojecha do Amazonii z dwoma kolegami. Prac przy wycince puszczy zaoferowa
mu znajomy z miasteczka, wszyscy go znali, pewny go. Ale po przyjedzie
znajomy nagle znikn, rozpyn si. Norma. Anfrisio pracowa przez dziewi
miesicy. Cigle niedospany, umczony, godny. Wycinali drzewa, cz
wycitych spalali na wgiel, a na kocu sadzili traw na pastwiska dla byda.
Ktrej nocy obudzi go haas. Milicjanci latyfundysty wycigali z ssiedniego
baraku dwch jego towarzyszy tych, ktrzy domagali si zapaty, i w ogle
cigle wykcali si o swoje. Milicjanci zastrzelili ich, pewnie dla przykadu. Tak
Anfrisio uwaa teraz a co myla wtedy? Niewiele pamita. Jedynie
przeraenie.
Kilka miesicy od tamtej nocy, po miesicach ycia w strachu, odway si na
ucieczk. Nie mg ot, po prostu odej, milicjanci pana zabiliby go jak tamtych.
Mwi, e mia duo szczcia, bo jaki nieznajomy przewiz go dk przez
rzek. Gdyby nie to, pewnie by go dopadli i zastrzelili. Tak robili ze zbiegami,
polowali na nich ale tylko do rzeki, dalej nie. Dwa dni Anfrisio szed przez
selw. Wycieczony pada i zasypia. Budziy go natrtne insekty oblepiajce
ciao. I przeraenie, e zaatakuje go jadowity w, pajk, drapienik.
Joo Alves Ferreira, czterdzieci trzy lata, tak jak Anfrisio najlepiej pamita
wasny strach, przeraenie. On jedyny wypowiada zdanie: Byem
niewolnikiem. Czyli nikim. Kim, kogo mona uwizi, zniewoli, zmusi do
pracy. Kogo mona pobi, godzi, zabi. I nikt si za nim nie ujmie ani nawet
o tym nie dowie.
Pamita, e ludzie znikali. Nie wie, komu ze zniknitych udao si uciec,
a kogo po cichu zamordowano, bo podnosi gow i mg narobi szumu. Po
siedmiu miesicach waciciel wyrzuci Joo Alvesa i jego towarzyszy
niewolniczej pracy z plantacji. Nie zapaci ani grosza i jeszcze powiedzia, e
daruje im pozostay dug w istocie fikcyjny za podr i wyywienie.
Joo Alves prowadzi bar w jednej z tutejszych osad napoje gazowane, piwo,
miejscowy bimber. Prosz, skosztuje pan szklaneczk cachay?

Nie kada forma wyzysku i pracy niewolniczej to niewolnictwo. Kryterium

rozstrzygajcym jest cakowita niemono dobrowolnego opuszczenia miejsca
pracy. Kilka lat temu organizacja Free the Slaves z Waszyngtonu szacowaa
liczb niewolnikw na wiecie, speniajcych owo kryterium, na dwadziecia
siedem milionw.
Gdyby zagodzi surowe kryteria definicji, okazaoby si, e niewolnikw,
pniewolnikw, prawie niewolnikw oraz ludzi zniewolonych w rny sposb
jest na wiecie okoo dwustu milionw.
S wrd nich nieletni.
W Pakistanie wypalaj cegy i poleruj biuteri.
W Indiach i dzieci, i doroli szyj ubrania, tkaj kosztowne dywany, pracuj
na roli.
W Mjanmie, Laosie, Kambody, Tajlandii nastoletnie dziewczynki s
niewolnicami w domach publicznych, czsto sprzedaj je tam ich wasne rodziny.

S dni, kiedy pani Antoni pokonuje tsknota. Mino siedem lat od dnia,
w ktrym uzbrojeni stranicy z fazendy Primaveira w stanie Par zamordowali
jej ma, Francisca da Silv. Z depresji po tej stracie wycigny j dzieci, dwoje
ju dorosych, i wnuki. Wierzy, e kiedy znowu poczy si z mem, ale nie na
tym wiecie.
Francisco da Silva, tak jak inni std, wyjecha do Par z desperacji, za prac.
Chcia pomc sobie i rodzinie. Nie wrci. Zamordowano go 30 stycznia 1998
roku. Trzy dni po zabjstwie przyjaciel, ktry z nim pracowa, zadzwoni do
Barras.
Powiadomcie pani Antoni.
Waciciel fazendy twierdzi, e tamtego dnia zapaci Franciscowi piset reali
i e wieczorem napadli go koledzy, towarzysze pracy. Motyw rabunkowy
oczywisty.
Pani Antonia nie uwierzya w t opowie. O zabicie ma oskarya
waciciela fazendy. Sprawa cigna si przez lata w sdach.
Podejrzenia, e fazendeiro kamie, nabra najbliszy przyjaciel
zamordowanego, Bernard. Spokoju nie dawao mu pytanie, dlaczego waciciel
odmwi rodzinie wydania zwok i pochowa Francisca w nieznanym miejscu,
gdzie w gstwinach selwy. Bernard rozpocz wasne ledztwo. Dowiedzia si,
gdzie zakopano ciao przyjaciela, a po ekshumacji okazao si, e Francisco mia
zaman rk, nog i rozbit czaszk.
Bernard uwaa, e to fazendeiro nasa na Francisca zbirw. To si zdarzao
wcale nie tak rzadko w rejonach bezprawia, gdzie waciciele ziemscy, wielcy
plantatorzy czuj si bezkarni. Wypacao si sezonowym pracownikom
naleno i potem nasyao na nich uzbrojonych milicjantw albo innych
bandziorw, ktrzy ich dotkliwie bili, czasem zabijali, a przede wszystkim
odbierali im wypat. Nie mona byo zarzuci fazendeiro, e amie prawo pracy,
bo przecie wypaci wynagrodzenie. A kto by tropi nieznanych sprawcw
pobicia czy zabjstwa? Szukaj wiatru w polu.
Zdaniem Bernarda taki los spotka jego zamordowanego przyjaciela. Pienidzy
jednak zabjcy nie znaleli. Francisco ukry je i tylko Bernard wiedzia gdzie.
Gdy je odnalaz, odda wszystko wdowie.
Siedem lat pniej ta zbrodnia wci bya niezasklepion ran spoecznoci
miasteczka Barras.
A ran takich jest wicej. Na przykad starzec Chages straci brata nie wie, co
si z nim stao. Brat pojecha pracowa na jakiej plantacji w Mato Grosso.
Przepad bez wieci dziesi lat temu. Naley do kategorii ludzi, ktrych
w Ameryce aciskiej opisuje straszne sowo: desaparecido, zniknity.
To wanie w Piaui przekonaem si, e w tym regionie wiata ludzie znikaj
nie tylko pod rzdami wojskowych dyktatur. Kiedy zniknici to byli
przeciwnicy polityczni autorytarnych rzdw w Brazylii, Argentynie, Chile, Peru
i innych krajach. Tajni agenci wojska i policji podejrzewali ich o knowania
przeciwko wadzy, porywali z ulicy, z domu. Uprowadzeni przepadali bez ladu,
na zawsze. Ich bliskim pozostaway domysy i niszczca wiadomo, e nigdy
nie wrc.
Na brazylijskim odludziu, gdzie rzadko docieraj dziennikarze i obrocy praw
czowieka, ludzie znikaj rwnie w czasach demokracji. To nie aktywici ani
przeciwnicy rzdw, walczcy o jak wan spraw robotnicy czy inteligenci
z klasy redniej. Wspczeni zniknici to analfabeci, biedni, wyrzutki wiata,
w ktrym nie potrafi znale dla siebie godnego miejsca. Nikogo nie obchodz,
nikt si o nich nie upomina, gazetom szkoda szpalt na newsy o ich zaginiciu.
Mao kto napisze czasem o nich sowo.

Jak oceniaa kilka lat temu organizacja Free the Slaves, jeli uzna, e ludzi
wykonujcych prac niewolnicz jest dwadziecia siedem milionw, to
wytwarzaj oni produkty warte mniej wicej trzynacie miliardw dolarw
rocznie. Oznacza to, e bezporednia warto pracy niewolniczej jest praktycznie
nieodczuwalna dla gospodarki wiatowej. Ta sama organizacja zwraca jednak
uwag na istotn okoliczno, ktra utrudnia rzeteln ocen ekonomicznego
wkadu niewolnikw.
 Rozwamy taki przykad: niewolnicy w Brazylii wytwarzaj wgiel drzewny
uywany do produkcji stali. Ze stali produkuje si samochody, ich czci i wiele
przedmiotw codziennego uytku, ktre stanowi znaczn cz brazylijskiego
eksportu. Czy da si rzetelnie oszacowa, jak cz ostatecznego produktu
wytworzyli niewolnicy?
Niewolnicy w Indiach produkuj czci do telewizorw i komputerw, lecz
gotowy produkt moe mie stempel Made in USA, Made in Hong Kong. Ich
udzia w produkcji zostaje zatuszowany, wymazany. Jak cz zysku wielkiego
producenta stanowia praca niewolnicza?
Niewolnikom moemy zawdzicza nawet cz emerytury, jeli nasz fundusz
emerytalny, ktry gra na giedach, skupuje midzy innymi akcje firm
kontraktujcych cz produkcji u tak zwanych podwykonawcw w krajach
Poudnia.
Jeli przyj agodniejsze kryteria definiowania niewolnictwa, liczba
zniewolonych w rny sposb pracownikw siga pidziesiciu, stu, a nawet
dwustu milionw ludzi. Wkad takiej liczby pracujcych w wiatow gospodark
jest ju znaczcy.
Firmy i rzdy pastw czerpice zyski z pracy niewolniczej usiuj ukrywa
zjawisko zniewolenia pracy. Czsto powouj si na lipne kontrakty, ktrych
nikt nie przestrzega. Te kontrakty mona okaza w razie kontroli, na przykad
agend wiatowej Organizacji Handlu (WTO). Wszystko ma wyglda na zgodne
z liter prawa.
Niekiedy mamy do czynienia ze zjawiskami paradoksalnymi: rzd Brazylii od
czasw prezydenta Luli przyjmuje za punkt honoru likwidacj niewolnictwa.
Dziaania rzdu nie zawsze id w parze z interesami lokalnych elit i wadz
stanowych; niektre z nich skrycie wspieraj zniewalanie pracownikw. Rzd
federalny nie nagania swojej szlachetnej kampanii, poniewa Brazylia mogaby
zosta ukarana przez WTO za nieuczciw konkurencj, gdyby udao si dowie,
e jaki produkt eksportowy taszy ni europejski lub amerykaski
zawdzicza nisz cen niewolniczej pracy.
Nad niewolnictwem zapada cisza.

Joana Lucia zaamuje rce. Mwi, e uwiadamianie biedakom z osad i wiosek,

jak chroni si przed niewolnictwem, to orka na ugorze. Co z tego, e od lat
jedzi po wioskach i namawia ludzi do ostronoci, e instruuje ich, jakie maj
prawa, jak si zabezpieczy przed oszustami. Wikszo nie sucha, a nawet
buntuje si przeciwko dobrym radom: Tacy jestecie mdrzy, wy z miasta! Co
mamy zrobi? Jeli nie wemiemy pracy, ktr nam daj, nie dostaniemy
adnej.
Joana Lucia cierpliwie tumaczy: bierzcie prac, oczywicie, ale najpierw
sprawdcie, czy podpisana jest wasza karta pracy (kady pracownik w Brazylii
powinien j mie). Sprawdzajcie, czy w umowie napisano, kto paci za wasz
przejazd do innego stanu i ile dokadnie to kosztuje. Opacenie podry przez
wielkich plantatorw i hodowcw jest przewanie rdem oszustw
i mechanizmu fikcyjnego dugu, ktry niewolnicy musz spaca przez
nieokrelony czas. Wielcy waciciele tumacz czsto, e nie wypacili jeszcze
wynagrodzenia, bo robotnicy nadal odpracowuj zaduenie za transport.
Antonio Carvalho Pereira omal nie pad ofiar linczu z rk jadcych na
plantacj robotnikw, gdy zbyt gorliwie zabra si do ich uwiadamiania. Sam
kiedy da si nabra, by niewolnikiem, ledwo uszed z yciem.
Wymyli, e da si ponownie zwerbowa i w trakcie podry zbuntuje ludzi.
Gdy ciarwka z robotnikami ruszya w drog, Antonio zacz domaga si od
naganiacza, eby podpisa wszystkim karty pracy. Doszo do awantury, bo
naganiacz powiedzia, e nie teraz, e karty podpisze waciciel plantacji, jak
tylko dojad na miejsce. Antonio owiadczy: dalej nie jedziemy. Nikt go nie
popar, a jeszcze oberwao mu si od robotnikw. Musia ucieka. Naganiacz
i obstawa nie gonili go po co im taki.
Spytaem Antonia, czym tumaczy zachowanie zwerbowanych robotnikw,
zamykajcych oczy na ostrzeenia. Zobaczyli we mnie wroga, odpowiedzia.
Kogo, kto chce im odebra szans na jakkolwiek prac, moliwo zarobku.
Gdy czowiek jest w desperacji, traci zdrowy rozsdek, nie chce niczego widzie
ani wiedzie, ma jeden cel. Ten, kto ten cel oddala, to wrg.
Teraz ju jest troch inaczej, nie tak atwo zniewala zdesperowanych. Od
kiedy walka z niewolnictwem staa si polityk rzdu federalnego, wadze
lokalne pomagaj czasami w uwiadamianiu ludziom zagroe, jakie na nich
czyhaj. Nadal nie jest to norma, bo zarwno w stanach, ktre su jako
zagbia niewolnikw, jak i w tych, gdzie przedsibiorcy rolni wyzyskuj
niewolnikw, wadze lokalne i fazendeiros to czsto jedna sitwa.
Zdarza si jednak, e tam, gdzie fazendeiros nie maj do wpyww we
wadzach lokalnych, policja zatrzymuje autobusy i ciarwki ze zwerbowanymi
do wycinki dungli robotnikami. Sprawdza karty pracy, a gdy nie s podpisane,
transport zostaje zatrzymany. Robotnicy nieraz buntuj si i zorzecz
policjantom, bo nie wiedz albo nie potrafi sobie wyobrazi, jaka praca i jaki
ywot czekay ich w miejscu przeznaczenia.
Fazendeiros wpadli jednak na pomys, jak omija te policyjne kontrole. Ju nie
organizuj masowych transportw. Naganiacze kupuj przyszym niewolnikom
bilety na autobus, a ci sami dojedaj na miejsce swojego zniewolenia.

Myli, niepokoje:
Czy zabawk, ktr bawi si mj syn, zrobi niewolnik w Chinach?
Czy mikki dywan, po ktrym stpam, utkay zrczne palce dziewczynki
z Pakistanu, mimo e na etykiecie jest nazwa szwedzkiej firmy?
Moliwe, e piercionek dla twojej narzeczonej wytopiono ze zota wykopanego
pod okiem uzbrojonych stranikw w pnocno-zachodniej Brazylii. I e poranne
kakao i cukier do herbaty (cukier raczej na pkuli zachodniej) to rwnie owoc
pracy niewolnikw.
By moe to niewolnicy w Indiach wyprodukowali T-shirt z hasem kampanii:
Wykorzeni prac niewolnicz!.
Gdy kupujemy co okazyjnie tanio, nie zastanawiamy si, dlaczego cena jest
tak dobra. Kto by si zastanawia nad przepywem setek rzeczy codziennego
uytku, ktre trafiaj do naszych salonw, kuchni, szaf, dziecicych pokoi? Nie
ma na to czasu, wyobrani, rodkw.
Ta niewiedza, popiech, brak wyobrani to najwaniejsi sojusznicy wacicieli
plantacji, kopal, fabryk w krajach Poudnia i szefw zachodnich firm,
czerpicych zyski ze pracy niewolniczej.

Ksidz Ricardo dotrzyma sowa. Po powrocie z Piaui zaprosi mnie na dug

rozmow, ktra pozwolia mi lepiej zrozumie to, co tam zobaczyem
i usyszaem. Waciwie to nie bya rozmowa, raczej wykad. Najlepszy, jaki na
ten temat syszaem. (Przytaczam, tak jak zanotowaem przed laty):

Portret niewolnika.
Niewolnik to zawsze kto obcy, z innego stanu, z innego miasta, czasem
nawet z innego kraju. Wykorzeniony, bez oparcia w rodowisku, w rodzinie.
To pomaga go uzaleni materialnie i psychicznie.
Niewolnik to analfabeta lub panalfabeta. Kto bez kwalifikacji,
najczciej umie robi jedn rzecz. Zazwyczaj nie ma ziemi, rzadko niewielki
jej skrawek, ale za may, eby wyy.
Niewolnik jest mody i silny fizycznie.
Niewolnik jest zniewolony nie tylko za pomoc broni palnej. To take
wizie duszy. Wielki niemiecki socjolog Max Weber zauway dawno
temu, e zniewolenie jest moliwe tylko wtedy, gdy istnieje cho minimalna
zgoda samej ofiary. Wspczesny niewolnik naprawd wierzy, e plantator
ma prawo go tak traktowa, e jego jedynym prawem jest harowa od rana
do nocy w nieludzkich warunkach.
Niewolnik rzadko si buntuje.
Dug niewolnika.
Dug jest najczciej fikcyjny albo bezprawny, co na jedno wychodzi.
Naganiacz, ktry rekrutuje niewolnikw na plantacj, obiecuje wysokie jak
dla biedakw zarobki; nie wspomina o kosztach transportu lub kamie, e
transport jest darmowy. Gdy po przyjedzie na plantacj naganiacz znika,
niewolnicy dowiaduj si, e rozpoczynaj prac obcieni dugiem za podr,
wyywienie i hotele po drodze. (Odlegoci w Brazylii sprawiaj, e podr
trwa niekiedy kilka dni i nocy).
Dug powikszaj take narzdzia pracy, ktre niewolnicy dostaj na
plantacji lub w dungli.
Posiadoci pooone s najczciej dziesitki kilometrw od cywilizacji
miejskiej i infrastruktury; nie ma sklepw, nie ma barw. Niewolnicy jedz
i pij zatem na krech w kantynie plantatora, jedynym miejscu, gdzie mona
si posili i gdzie ceny s wyrubowane. Dug ronie i jest praktycznie nie do
spacenia. Gdy niewolnik si buntuje i chce odej, dowiaduje si, e nie moe
najpierw musi odpracowa dug.
Gdy sezon si koczy, fazendeiro wyrzuca niewolnika bez zapaty
i darowuje rzekomo niespacony dug.
Mechanizm dugu ma zwizek z wykorzenieniem niewolnika. Gdyby
pracowa w okolicy, z ktrej pochodzi, by moe rodzina jako by mu
dostarczaa jedzenie. Moe kto bliski pomgby spaci dug za podr.
Dlatego eby mechanizm dugu dobrze dziaa, fazendeiros zatrudniaj do
pracy ludzi z daleka, obcych, bez oparcia.
Nieufno niewolnika.
Niewolnicy boj si siebie nawzajem. To pomaga utrzyma ich w strachu
i niepewnoci. S ludmi z rnych stron, nie wiedz, czy midzy nimi jest
zabjca, zodziej, donosiciel waciciela. Boj si pistoleiros, ktrzy mog
z nimi zrobi, co zechc. Pistoleiros te boj si siebie nawzajem,
a zatrudniajcy ich fazendeiro boi si z kolei ich, bo to w kocu ludzie gotowi
na wszystko, patne zbiry. Wszyscy boj si dzikiej drapienej zwierzyny,
czsto pracuj przecie w dungli albo na jej obrzeach. I tak oto na
terenach, na ktrych istnieje niewolnictwo, rzdzi wszechobecny strach.
Pan niewolnika.
Plantatorzy sami zasiadaj czsto we wadzach lokalnych albo maj
urzdnikw w kieszeni. Zdarzao si wiele przypadkw, kiedy zbiegli
z plantacji niewolnicy docierali na policj z doniesieniem o torturach,
zabjstwach, nieludzkim traktowaniu i byli przez policjantw odstawiani
z powrotem na plantacj, z ktrej uciekli. Tam czekao ich pieko. Czsto
mier w mczarniach.
Liczba niewolnikw.
Nie do ustalenia. To proceder nielegalny, wic istniej niepewne szacunki.
W Brazylii co najmniej dwadziecia pitrzydzieci tysicy ludzi
zmuszanych jest do pracy niewolniczej. Ale rwnie dobrze mona t liczb
pomnoy przez dziesi, przez dwadziecia. Dlaczego?
Oto przykad. W osiemdziesitym szstym roku na jednej z plantacji
w So Flix do Xingu policja uwolnia szedziesiciu niewolnikw. Wizi ich
i zmusza do pracy niejaki Luis Bang, ktremu udao si zbiec i unikn kary.
W roku dwa tysice trzecim w jednym z miasteczek w stanie Mato Grosso
pojawi si kandydat na burmistrza Luis Bang-Bang, ktry opowiedzia
niesamowit histori swego ywota. Zaczyna jako niewolnik, ale
awansowa. Pewien plantator powierzy mu rol naganiacza rekrutujcego
innych niewolnikw; potem zosta ich nadzorc, a wreszcie
administratorem plantacji. Mia pod sob tysic dwustu niewolnikw. Kiedy
to byo? W osiemdziesitym szstym. Owych szedziesiciu niewolnikw
policja uwolnia z plantacji zarzdzanej przez Luisa Banga. Luis Bang sprzed
prawie dwudziestu lat i Luis Bang-Bang kandydat na burmistrza to ten
sam czowiek. Jeli wic na tamtej plantacji byo przed laty tysic dwustu
niewolnikw, a uwolniono tylko szedziesiciu, to jaka jest naprawd skala
zjawiska?
Wyzwolecy.
S dwa typy. Jedni ci, ktrzy maj rodziny zazwyczaj wracaj do
 swoich domw i przewanie nie daj si wicej oszuka (cho s wyjtki).
Czasem, przycinici przez los, decyduj si znowu jecha w nieznane,
wierzc, e tym razem si uda zarobi.
Drudzy ci bez rodziny nie maj dokd wraca. Zatrzymuj si
w przydronych hotelikach, gdzie zacigaj nowy dug. W zamian za dach
nad gow sprztaj, wykonuj proste prace w obejciu. A dug ronie. Do
tych ich hotelikw w interiorze trafiaj w kocu naganiacze, wykupuj od
waciciela hoteliku dugi i zabieraj nieszcznika na plantacj. Tam od
nowa musi pracowa na spat starego i nowego dugu.
Znane s przypadki niewolnikw, ktrych rzdowi inspektorzy wyzwalali
ju po szesiedem razy. Syzyfowa praca.

Kevin Bales z organizacji Free the Slaves proponuje w swojej ksice

o niewolnictwie kilka strategii walki z tym przestpstwem.
Najwaniejsza jest wiedza a wic przede wszystkim kampanie informacyjne
i spoeczna presja na rzdy. Bales przypomina o akcji pikietowania placwek
RPA w czasach apartheidu. W podobny sposb mona nka placwki krajw,
w ktrych wykorzystuje si prac niewolnicz, oraz siedziby zachodnich
korporacji czerpicych zyski z niewolnictwa.
Skuteczny mgby by spoeczny nacisk na wiatow Organizacj Handlu,
aeby energiczniej wywieraa presje na rzdy i firmy.
Wprowadzenie nowego prawa bd egzekwowanie prawa ju obowizujcego
midzy innymi kar finansowych sprawi, e ryzyko wykrycia niewolnictwa
stanie si zmor jego beneficjentw.
Odpowiedzialnoci za zniewalanie ludzi naleaoby obj wszystkich
wsplnikw: nadzorcw plantacji lub manufaktur, ich wacicieli, a by moe
rwnie tych, ktrzy kupuj od nich pprodukty (jeli istnieje domniemanie, e
wiedzieli, w jaki sposb zostay wytworzone).
Kary dla firm i ich wacicieli mog by skutecznym narzdziem tylko
wwczas, gdy przestpstwo zostanie wykryte. Pouczajce s strategie ekologw
ledzcych zwizki midzy firmami, ktre zanieczyszczaj rodowisko w krajach
Poudnia, a ich firmami matkami w dostatnich krajach Zachodu. To
skomplikowana, kosztowna i niebezpieczna operacja, ktra wymaga chtnych
detektyww amatorw i niemao pienidzy. Takie byy pocztki Environmental
Investigation Agency (EIA). Czasem udawao si dowie, e powiedzmy
dywany firmy X tkay dzieci w Pakistanie; nastpnie nadawano sprawie rozgos
w Europie, a menederowie przedsibiorstwa, zaniepokojeni z reputacj firmy,
zaczynali zasiga porad u ekologw i obrocw praw dzieci. Skutkiem bywao
wspieranie przez tak firm inicjatyw na rzecz spoecznej inkluzji w kraju, gdzie
wyzyskiwano pracownikw.
Podobny charakter ma znana kampania fair trade na rzecz kupowania tylko
tych produktw, co do ktrych moemy mie pewno, e nie zostay
wytworzone z udziaem pracy niewolniczej bd w inny sposb nie fair.
Zaangaowanie w fair trade wymaga od kadego indywidualnej decyzji: czy
godzi si zapaci wicej za produkty wytworzone bez amania praw czowieka
Wierz pisze Kevin Bales e kiedy ludzie uwiadomi sobie, e robic
zakupy i inwestycje, wspieraj wyzwolenie niewolnikw, pjd waciw drog.
Rzecz w tym, e takie akcje powinny prowadzi przede wszystkim agendy
pastwowe. Sia i wpywy organizacji pozarzdowych, obywateli s
nieporwnanie mniejsze. Pojedynczy obywatele mog wspomaga, budzi
wiadomo politykw, nas wszystkich, ale nie maj narzdzi do skutecznego
zwalczania zbrodni niewolnictwa. Te narzdzia ma tylko pastwo, wzgldnie
organizacje midzynarodowe sojusze pastw. Nie udmy si, e kupujc
drosz kaw ze znaczkiem fair trade, pokonamy potwora.

Marcelo Campos zna tamtych trzech inspektorw zastrzelonych na drodze do

fazendy w Minas Gerais. Gdy rozmawialimy przed laty, kierowa sekcj walki
z niewolnictwem w rzdzie federalnym (agenda ministerstwa pracy). Zrobi
wiele, eby uniemoliwi takie zabjstwa, jak to trzech inspektorw i ich
kierowcy, ale teraz sam zastanawia si, czy zrobi wszystko, gdzie mg popeni
bd.
Pan Marcelo stworzy system najazdw na fazendy podejrzane o czerpanie
zyskw z pracy niewolniczej. Celem takich dziaa z zaskoczenia jest zapanie
agrobiznesmenw in flagranti. Akcje planuje si i koordynuje ze stolicy, Brasilii.
elazna zasada: wadze lokalne, pozostajce czsto w zmowie z fazendeiros, nic
nie wiedz o planowanych akcjach. Tajemnic jest nawet to, w jakiej czci
kraju odbdzie si nastpny najazd.
Czy kto zdradzi, zrobi przeciek? Takie myli drcz pana Marcela. Czy
system jest niedoskonay, czy to raczej nieostrono, czyje gadulstwo?
Uzbrojone zbiry waciciela fazendy wiedziay o nalocie, dlatego zastawiy na
inspektorw zasadzk.
 Gdy rozmowa schodzi na zamordowanych, pan Marcelo co par zda milknie.
Jaki wniosek wyciga z tragedii? e fazendeiros, zleceniodawcy takich zabjstw,
nie maj skrupuw; e walka z niewolnictwem to bieg na dugi dystans,
a stawk s wielkie fortuny. ONI ani myl si podda.
Mwi, e na wyzyskiwaczy niewolnikw nakada si kary finansowe, ale
trudno ich skaza na wizienie. Wielu lokalnych sdziw nie wierzy w istnienie
niewolnictwa. Inni pozostaj w zmowie z wielkimi plantatorami. To jedna klasa
wacicieli Brazylii.
Pan Marcelo uwaa, e wspczesne niewolnictwo to skutek nierozwizanej
kwestii ziemi, a sprawa ma pocztek jeszcze w XIX wieku. Gdy znoszono
niewolnictwo, wielcy fazendeiros zapewnili sobie nieformaln kontynuacj status
quo. Wasno ziemi mona byo uzyska jedynie poprzez zakup. Jakim cudem
byli niewolnicy mieliby mie pienidze na swj skrawek ziemi? Obecne rzdy
nadaj ziemi bezrolnym, ale zbyt wolno. Miliony tych, ktrzy mogliby y
z rolnictwa, od dziesicioleci czekaj na akty nadania. Wyrastaj kolejne
pokolenia ludzi bez ziemi i bez nadziei, ktrzy tworz podklas potencjalnych
niewolnikw.
W opasych segregatorach pan Marcelo gromadzi relacje wspczesnych
niewolnikw. S tu fotografie ukazujce warunki, w jakich mieszkali
i pracowali. Odrcznie pisane rachunki pokazujce zaduenie za narzdzia
pracy i z kantyn fazendeiros.
Jest te mapa wspczesnego niewolnictwa w Brazylii.
Wybrzee: stany Minas Gerais, Rio de Janeiro, S o Paulo.
Pnoc: Maranho, Par, Rondnia, Tocantins.
rodkowy zachd: Mato Grosso.
Nie jestem pewny, czy pan Marcelo mwi serio, e los dzisiejszych
niewolnikw bywa gorszy ni tych sprzed abolicji 1888 roku, czy to raczej
publicystyczna licencia poetica. Ta obserwacja powraca jednak w rnych
rozmowach i lekturach: dawniej waciciele ziemscy, przynajmniej niektrzy,
dbali, eby niewolnicy mieli gdzie spa, co je. Dzisiaj zatrudnia si ich na kilka
miesicy, mieszkaj i pracuj w upadlajcych warunkach, a gdy staj si
niepotrzebni, s wyrzucani.
Ministerstwo pracy sporzdzio czarn list politykw latyfundystw, ktrzy
eksploatuj niewolnikw. Wtedy byli na niej midzy innymi senatorowie
i deputowani, ktrzy stanowi prawo w Brazylii. Znalezienie si na tej licie to
haba i dotkliwa kara finansowa: utrata subwencji, bez ktrych wielkim
agrobiznesmenom trudno przey.
Chciaem sprawdzi, czy pan Marcelo nie przesadza, gdy mwi o ONYCH.
Spytaem o NICH pani prokurator z prokuratury generalnej. Kim s? Gdzie ich
szuka? Pani prokurator odpowiedziaa pod warunkiem, e nie zacytuj jej
z nazwiska.
ONI s tam. Wskazaa na parlament: Tam splataj si wielkie interesy.
Wrd kongresmanw i senatorw jest wielu latyfundystw i ludzi, ktrzy s ich
rzecznikami. A myli pan, e dlaczego tak trudno przeprowadzi reform roln,
ktra ostatecznie rozwizaaby kwesti wspczesnego niewolnictwa?

Kilka lat pniej.

Znowu odwiedzam ksidza Ricarda. Chc si dowiedzie o postpach w walce
ze zniewalaniem pracownikw.
Postpy s.
Banki nie udzielaj kredytw latyfundiom i przedsibiorstwom, ktre
korzystaj z pracy niewolniczej.
Skd wiedz, kto wykorzystuje niewolnikw, a kto nie? Z list publikowanych
w internecie przez rzd Brazylii.
Imponujc prac na rzecz uwiadomienia obywatelom, a przede wszystkim
przedsibiorcom, e niewolnictwo istnieje i wymaga aktywnego zwalczania,
wykonali zaangaowani w spraw dziennikarze. Sporzdzili list firm, ktre
porednio s beneficjentami pracy niewolniczej, to znaczy same nie
wykorzystuj niewolnikw, lecz wsppracuj z firmami, ktre to czyni. Na
przykad potna firma naftowa kupuje etanol do biopaliw z fazend, gdzie
pracuj niewolnicy, albo sie supermarketw kupuje produkty rolne z plantacji,
na ktrych wyzyskuje si niewolnikw.
Reporterzy posuyli si fortelem. Dzwonili do przedsibiorstwa rolnego,
o ktrym wiedzieli, e wykorzystuje niewolnikw, i udajc, e zbieraj materiay
do artykuu o rolnictwie, wycigali informacje, komu owo przedsibiorstwo
sprzedaje swoje produkty: jakim przetwrniom i do ktrych sieci sklepowych
potem trafiaj. Potwierdzali to potem od drugiej strony: dzwonili do wielkich
sieci handlowych i ustalali, od ktrych przedsibiorstw rolnych i przetwrni
kupuj swoje towary. Nastpnie pisali, ktre sklepy i przetwrnie handluj
produktami wytworzonymi z udziaem pracy niewolniczej, a gdy te zaprzeczay,
przedstawiali dowody. Skutkiem akcji by pakt, w ktrym wiele firm
zobowizao si, e nie bdzie handlowa produktami wytworzonymi z udziaem
pracy niewolniczej.
Najwaniejsze, w opinii ksidza Ricardo, nie s kary wizienia dla wacicieli
firm i plantacji z tych mona by zrezygnowa lecz dotkliwe kary finansowe
polegajce na zadouczynieniu. Zdarzao si, e due firmy paciy
odszkodowania pracownikom. Istnieje te forma kary i zarazem rekompensaty
polegajca na obowizku zbudowania i finansowania szkoy lub... kampanii
przeciwko pracy niewolniczej.
Kopot stanowi prawo, wedug ktrego przestpstwo wykorzystywania
niewolnikw podlega sdom lokalnym, a nie federalnym. A przedstawiciele
lokalnego wymiaru sprawiedliwoci stanowi tradycyjnie cz miejscowej elity
politycznej i ekonomicznej. Sdziowie niejednokrotnie negowali niepodwaalne
dowody na istnienie niewolnictwa.
W chwili, w ktrej rozmawiamy, parlament wci nie chce zatwierdzi
poprawki do konstytucji[*], ktra pozwalaaby na konfiskat ziemi wacicielom
wykorzystujcym niewolnikw a propozycja ta czeka na przegosowanie od lat
dziewidziesitych. Wielcy waciciele ziemscy wci maj potne wpywy
w kongresie i senacie.
Z pracy niewolniczej korzysta si mniej ni kiedy, Brazylia robi wiele, by
niewolnictwo wykorzeni. Wielcy waciciele nadal jednak eksploatuj
niewolnikw, gdy mog liczy na to, e przestpstwo si nie wyda
i sprawiedliwoci nie stanie si zado.

Gdy objedaem wioski w Piaui, Joana Lucia i Anfrisio zwrcili uwag, e

prawie nie ma tam mczyzn i e to bardzo dziwne. Ci, ktrych spotkalimy,
i ktrzy opowiedzieli nam swoje historie, naleeli do wyjtkw.
Przystanlimy wic i Joana Lucia spytaa jedn z kobiet krztajcych si
w obejciu, gdzie si podziali mczyni.
Jak to gdzie?
Do pracy pojechali.
Wycina dungl.
Do Par.
Joana Lucia nie powiedziaa nic. Jechalimy dusz chwil w milczeniu.
 POZA KADREM

Niepotrzebne resztki ludzkie

Rzecze papie Franciszek:

Podobnie jak przykazanie nie zabijaj stawia jasn granic, by chroni

warto ycia ludzkiego, tak dzisiaj musimy powiedzie nie dla ekonomii
wykluczenia i nierwnoci spoecznej. Ta ekonomia zabija. Nie moe tak by,
e nie staje si wiadomoci dnia fakt, i z wyzibienia umiera starzec
zmuszony, by y na ulicy, natomiast staje si ni spadek na giedzie o dwa
punkty. To jest wykluczenie.
Nie mona duej tolerowa faktu, e wyrzuca si ywno, podczas gdy s
ludzie cierpicy gd. To jest nierwno spoeczna. Dzisiaj wszystko poddane
jest prawom rywalizacji i prawu silniejszego, gdzie mony poera sabszego.
W nastpstwie tej sytuacji wielkie masy ludnoci s wykluczone
i marginalizowane: bez pracy, bez perspektyw, bez drg wyjcia. Samego
czowieka uwaa si za dobro konsumpcyjne, ktrego mona uy, a potem
wyrzuci.
Dalimy pocztek kulturze odrzucenia, ktr wrcz si promuje. Nie
chodzi ju tylko o zjawisko wyzysku i ucisku, ale o co nowego: przez
wykluczenie zraniona jest w samej swej istocie przynaleno do
spoeczestwa, w ktrym czowiek yje, poniewa nie jestemy w nim nawet
na samym dole, na peryferiach czy pozbawieni wadzy, ale poza nim.
Wykluczeni nie s wyzyskiwani, ale s odrzuceni, s niepotrzebnymi
resztkami .W tym kontekcie niektrzy broni jeszcze teorii skapywania,
zakadajcej, e kady wzrost ekonomiczny, ktremu sprzyja wolny rynek,
jest zdolny sam w sobie tworzy wiksz sprawiedliwo i uczestnictwo
spoeczne w wiecie. Opinia ta, nigdy nie potwierdzona przez fakty, wyraa
prostoduszn i naiwn ufno w dobro tych, ktrzy maj wadz
ekonomiczn i w uwicone mechanizmy panujcego systemu
 ekonomicznego.
Tymczasem wykluczeni nadal czekaj. Aby utrzyma styl ycia
wykluczajcy innych albo eby mc entuzjazmowa si tym egoistycznym
ideaem, rozwina si globalizacja obojtnoci. Niemal nie zdajc sobie z tego
sprawy, stajemy si niezdolni do wspczucia wobec krzyku boleci innych,
nie paczemy ju wobec dramatu innych ani nie interesuje nas troska o nich,
tak jakby odpowiedzialno za to nas nie dotyczya.
Kultura dobrobytu nas znieczula i tracimy spokj, jeli rynek oferuje co,
czego jeszcze nie kupilimy, podczas gdy zrujnowane ycie tych wszystkich
ludzi z powodu braku szans wydaje nam si zwykym spektaklem, ktry nas
wcale nie porusza.

[*] W2014 r. po gosowaniu w senacie poprawka zostaa ostatecznie przyjta

(przyp. aut).
 Beduini w puapce
Okupowane Terytoria Palestyskie, 2011

Beduini to najbardziej cierpliwi ludzie na wiecie.

Gdy czowiek z miasta nie ma ognia albo nie ma co je, idzie do sklepu na
ssiedniej ulicy, zajmuje to pi minut. Beduin na pustyni, gdy nie ma ognia,
musi go wykrzesa, a wczeniej zdoby co na opa. Zdarza si, e minie dzie,
nim zdoa rozpali ogie, a potem ogrza si i przygotowa posiek.
Cierpliwoci Beduini nauczyli si na pustyni i od pustyni. Pustynia to dom.
Tak Eid Abu Chamis, lat czterdzieci pi, naczelnik obozowiska Beduinw
z plemienia Dahalin puentuje opowie o swoim ludzie. Potem zapada duga
cisza. Bo i co po tym wszystkim jeszcze powiedzie?
Abu Chamis dolewa z czajniczka wci ciepej, sodkiej herbaty. Niech pan
pyta, zachca.

W piciu obozowiskach midzy Jerozolim a ydowsk osad Maale Adumim na

palestyskich terytoriach okupowanych osiedlio si okoo dwch i p tysica
Beduinw; w Chan el-Ahmar, obozowisku Abu Chamisa, ktre pooone jest
jakie dwadziecia minut drogi samochodem od centrum Jerozolimy stu
szedziesiciu. Dwadziecia dwie rodziny. Mieszkaj na przestrzeni
ograniczonej przez zakazy wadz okupacyjnych, osiedla ydowskie i autostrad,
po ktrej Palestyczykom nie wolno jedzi. Czyli im te. Szaasy sklecone
z desek, pacht i blach, platforma z desek, na ktrej pi w nocy stranicy eby
nie poksay ich pustynne we i skorpiony. Meczet wygldajcy gorzej ni
wychodek. Nic wicej.
yj w podwjnej puapce: przestrzennej i tej skonstruowanej
z administracyjnych nakazw i zakazw. Zdarza si, e kto zachoruje albo e
zdarzy si wypadek na przykad samochd na autostradzie potrci dziecko.
Dzwoni wtedy do szpitala w Jerozolimie. Szpital odpowiada, e nie ma karetek
dla Beduinw. Zreszt Beduini jako Palestyczycy nie mogliby wjecha do
Jerozolimy bez specjalnego pozwolenia. Niech dzwoni do szpitala zarzdzanego
przez Autonomi Palestysk. Dzwoni. Ale szpital z Autonomii te nie przyle
karetki, nawet gdyby chcia. Przeszkod jest okupacja. Autonomia Palestyska
jest bowiem podzielona na trzy strefy: A, B i C. Wadzom palestyskim podlega
tylko strefa A (kilka miast). W strefie B wadze Autonomii kontroluj ycie
cywilne, lecz kwestie bezpieczestwa pozostaj w gestii izraelskich wadz
okupacyjnych. Natomiast strefa C, czyli ponad szedziesit procent terytorium
Zachodniego Brzegu, znajduje si cakowicie pod kontrol Izraela. Beduini
mieszkaj w strefie C, wic palestyska karetka ze stref A i B wjecha tu nie
moe.
Chorego lub rannego Beduina jego bliscy sami musz jako przetransportowa
ze strefy C do stref A lub B. Ale tylko drogami dostpnymi dla Palestyczykw,
czyli duszymi, gorszej jakoci i zatoczonymi, co w przypadku gronej choroby
lub ran odniesionych w wyniku wypadku ma znaczenie.
Puapk, w jakiej znaleli si Beduini z obozowiska Chan el-Ahmar, dobrze
ilustruj ich kopoty z dostpem do wody. Kiedy chodzili po ni za ssiadujce
z ich osad wzgrze, ale teraz wzgrza zajli ydowscy osadnicy. Wspierani
przez wadze okupacyjne pobudowali osiedla i pooyli rk na rdach wody.
Beduini zaczli wic wod kra. Dziurawili noc wodocigi prowadzce do
osiedli ydowskich i nosili wod do obozowiska w duych baniakach. Nie umieli
zatka przedziurawionych rur, wic woda wyciekaa i wsikaa w ziemi; zanim
osadnicy znaleli dziur, mijay czasem dwatrzy dni.
Zaczto tropi zodziei wody. Zapanych na gorcym uczynku wadze
okupacyjne stawiay przed sdem. Abu Chamis zapyta sdziego: Nie mam
wody dla siebie i swoich dzieci. Niech sd powie: co mam zrobi?.
Nieatwo odpowiedzie na takie pytanie.
Izraelski sd wykalkulowa, e Beduini kradn i tak kilka razy mniej wody,
ni wycieka z dziurawej rury w ziemi. Nakaza wic wadzom okupacyjnym
zaoenie kranu dostpnego dla Beduinw. Ale ten kran ma licznik. Beduini
pac za metr szecienny wody trzy razy wicej ni ydowscy osadnicy. Ci
ostatni dostali od wadz okupacyjnych cen subsydiowan w osadzie s
eleganckie tereny zielone, a do utrzymania ich na pustyni potrzeba duo wody.

O sd opara si rwnie inna batalia Beduinw: o szko. Dwie najblisze szkoy

znajduj si w odlegoci ponad dwudziestu kilometrw kada w Jerychu
i w Al-Ajzarija. Beduini poprosili wadze okupacyjne o autobus szkolny.
Odmwiono im. Zwrcili si wic o pozwolenie na budow wasnej szkoy
w obozowisku. Odpowied taka sama: nie wolno. Wadze Autonomii
Palestyskiej obiecay zorganizowa autobus i dogada si z okupantem, ale
obietnicy nie dotrzymay. Beduini nie wiedz, czy ich rodacy pomc nie mogli,
czy zlekcewayli spraw.
Postanowili, e nie bd wicej nikogo prosi ani czeka: dzieci musz si
uczy.
Wiosn 2009 roku Beduini zaczli budowa szko na wasn rk ze starych
opon samochodowych, gliny i bota. Wzr zaczerpnli z Brazylii, gdzie na
obszarach skrajnej ndzy opatentowano taki wanie budowlany know-how.
Pracowali dniami i nocami, pomagali im izraelscy przyjaciele i zagraniczni
ochotnicy. Ju prawie koczyli, gdy przyjechao wojsko i nakazao budow
wstrzyma. Beduini przyspieszyli prace. Wadze okupacyjne przysay nakaz
rozbirki. Beduini poszli do sdu od tego czasu sprawa si limaczy, szkoa
dziaa, ale nie mona w jej konstrukcji niczego naprawia, dooy nawet jednej
opony, bo grozi to tym, e nastpnego dnia przyjedzie buldoer i zrwna szko
z ziemi.
W szkole uczy si okoo setki dzieci z piciu obozowisk. Podzielone s na sze
klas. Najstarsze dzieci maj lekcje na dworze, w rodku nie wystarcza miejsca.
Realizuj program palestyskich szk podstawowych, jest arabski, angielski,
matematyka... Wikszo nauczycieli dojeda ze strefy B. Ich pensje opacaj
wadze Autonomii.
Na krtko przed moj wizyt w obozowisku Beduini trafili na czowki
izraelskich gazet. Wadze okupacyjne ogosiy, e bd ich przymusowo
przesiedla w miejsce ssiadujce z wysypiskiem mieci we wschodniej
Jerozolimie. Gdyby zapowied zostaa speniona, obecna puapka jawiaby si
jako luksus.
Celem operacji jest, jak pisze izraelski dziennik Haaretz, oczyszczenie
terenu pod rozbudow ydowskich osiedli na terytoriach okupowanych, a w
przyszoci poczenie ich z Jerozolim. Powikszanie terytorium Jerozolimy ma
cel polityczny: zwikszanie odsetka ludnoci ydowskiej tak, aby w przyszoci
nikt nie mg broni roszcze Palestyczykw do czci miasta.

Jak si to wszystko zaczo? Najpierw Izraelczycy wygnali Beduinw Dahalin

z pustyni Negew (do dzi yj tam tysice Beduinw z innych plemion). By rok
1950, nowe pastwo ydowskie miao zaledwie dwa lata. Wojsko palio namioty,
do stawiajcych opr strzelao, wielu Beduinom skradziono wielbdy, owce
i kozy.
Dahalin uciekli z tym, co mieli na sobie w stron Hebronu, wwczas pod
okupacj jordask. Koczowali na przedmieciach miasta przez rok. W tym
czasie Czerwony Krzy negocjowa w ich imieniu prawo powrotu na pustyni.
Niczego nie wynegocjowa.
Rozproszyli si w rne strony wiata. Cz powdrowaa w kierunku
Ramallah, inni ku dolinie Jordanu. Rodzina Abu Chamisa osiedlia si midzy
Jerozolim a Jerychem. Ojciec i wujowie sprzedawali mleko i ser przy drodze
czcej oba miasta, jedzili na targ przy Bramie Damasceskiej w palestyskiej
czci Jerozolimy. yli we wzgldnym spokoju.
Niepewno wdara si w ich ycie na nowo w 1967 roku. Po wojnie
szeciodniowej Izraelczycy pozamykali wiele obszarw jako tak zwane strefy
wojskowe, co utrudnio, a z czasem uniemoliwio Beduinom hodowl zwierzt,
z ktrej yj. Jednak ani myleli si wynosi: to by teraz ich dom.
W 1978 roku pojawili si osadnicy. Zajli wzgrza, zabrali ziemi i rda
wody. Cz Beduinw przesiedlono w okolice jednego z wysypisk mieci Abu
Dis. Zaczo powstawa ydowskie osiedle Maale Adumim, w ktrym yje dzi
okoo czterdziestu tysicy ludzi; docelowo ma ich by siedemdziesit tysicy.
Maale Adumim robi wraenie: rozlege tereny zielone, okazae palmy, drzewa
oliwne, wypielgnowane trawniki, publiczne baseny, fontanna. Jest muzeum,
Biblioteka pokoju, rondo z dwoma odlanymi z betonu gobkami pokoju. (Owe
gobki izraelski dziaacz pokojowy Jeff Halper, z ktrym kiedy tu
przyjechaem, skomentowa cytatem z powieci Orwella Rok 1984: Kamstwo to
prawda, wojna to pokj...).
Wedug raportu izraelskiej organizacji przeciwko okupacji Pokj Teraz
osiemdziesit sze procent osiedla Maale Adumim zbudowano na prywatnej
ziemi nalecej do Palestyczykw, zagarnitej po wojnie szeciodniowej.
Kto tutaj mieszka?
Ludzie z Jerozolimy, ktrych przycigny niskie ceny domw, subsydia
rzdowe, ulgi podatkowe i sielski spokj przedmiecia wyjania Angela
Godfrey-Goldstein, izraelska obroczyni praw czowieka, ktra przywioza mnie
do obozowiska Beduinw i tumaczy moj rozmow z Abu Chamisem. (Po
arabsku Angela mwi tyle o ile, za to Abu Chamis mwi pynnie po hebrajsku).
 Mieszka tu sporo jerozolimskich urzdnikw i ydowskich imigrantw
z USA, Rosji, Francji. Nazywamy ich osadnikami ekonomicznymi. Tylko kilka
procent to tak zwani osadnicy ideologiczni, ktrzy osiedlili si tu w imi
przekonania, e trzeba zaj ca historyczn ziemi ludu Izraela. Ci spokojni
w wikszoci ludzie wyjania dalej Angela nie postrzegaj siebie jako
przeszkody na drodze do pokoju z Palestyczykami. We wasnym mniemaniu
mieszkaj po prostu na przedmieciu Jerozolimy, miasta, w ktrym pracuj.
Wikszoci z nich nie przychodzi do gowy na przykad to, e Maale Adumim
brutalnie rozdziela dwa najwaniejsze obszary ycia Palestyczykw: Zachodni
Brzeg, gdzie mieszka ich wikszo, od wschodniej Jerozolimy, gdzie wielu ma
prac. We wschodniej Jerozolimie koncentruje si czterdzieci procent caej
palestyskiej gospodarki.
Kiedy Beduini pracowali w ydowskim osiedlu. Budowali osadnikom domy,
potem pielgnowali ogrody, sprztali. W filmie dokumentalnym o Dahalin pada
pytanie do beduiskiego robotnika: Dlaczego dla nich pracujesz?. Odpowied:
Bo mam do wyboru solidarno albo gd. Musiaem zaakceptowa realia.
Od kilku lat osadnicy nie daj pracy Beduinom. Abu Chamis nie ma
wtpliwoci, e to cz polityki pastwowej. To znaczy: rzd wywiera presj na
osadnikach z Maale Adumim, eby nie angaowali Beduinw do prac w osiedlu.
Wtedy wedug rzdowej rachuby Beduini si wynios.
Mniej wicej w tym samym czasie, w ktrym osadnicy ydowscy przestali
zatrudnia Beduinw, zaczy si najazdy na beduiskie obozowisko. Zazwyczaj
wyglda to tak: osadnicy uzbrojeni w kije, paki, karabiny, pistolety wpadaj do
obozowiska, krzycz, zastraszaj, bij. Wiek czy pe nie robi rnicy, raz pobili
on Abu Chamisa. Najedaj te szko: przerywaj lekcje, ubliaj dzieciom
i nauczycielom, wal kijami w ciany, demoluj klasy. Nasze dzieci yj
w poczuciu staego zagroenia, co rodzi agresj midzy nimi mwi
nauczycielka, ktra prosi, by nie podawa jej imienia.
Skargi na osadnikw skadane stacjonujcej w pobliu armii nic nie daj.
Wojsko nie jest od rozsdzania sporw, jego zadaniem jest ochrona osadnikw.
Najsmutniejsze dla Abu Chamisa jest to, e osadnicy, dowdcy wojskowi
i Beduini znaj si osobicie. To nie anonimowi wojskowi i nie anonimowi
osadnicy napadaj obozowisko lub skar do sdu anonimowych ssiadw.
Jeszcze niedawno Beduini byli godnymi zaufania pracownikami sprztali domy
osadnikw, pielgnowali ich ogrody. Teraz ci sami ludzie, ktrzy chwil temu
obdarzali Beduinw zaufaniem, chc ich wygna. Wrd wojskowych te s
tutejsi osadnicy. Wszyscy znaj wszystkich.
ylimy w spokoju za Turkw, Brytyjczykw, Jordaczykw. Tylko Izrael
chce nas std wypdzi mwi stary Beduin w filmie dokumentalnym
o Dahalin.
Czym rni si Izrael od tamtych okupantw?
Tym, e chce ziemi bez ludzi [ktrzy na niej mieszkaj].
Zamknicie obozowiska z kilku stron, jak rwnie bieda, zmusiy Beduinw do
sprzeday wikszoci wielbdw, owiec i kz. Nie maj gdzie ich wypasa, nie
sta ich na karm. Jeszcze kilka lat temu mieli cznie tysic szeset zwierzt,
dzisiaj ci, co mieli po sto sztuk, maj najwyej dziesi. Jeli Beduini zostan
wysiedleni, w ssiedztwie wysypiska mieci nie bd mogli mie nawet tego.

Dlaczego nie przeniesiecie si do strefy A lub B? pytam Abu Chamisa.

Bo tu jest nasz dom. Bo jestemy ludmi pustyni. Hodujemy zwierzta,
a strefa A i B to tereny miejskie, zabudowane. Nie nasz wiat.
Abu Chamis nie okazuje oburzenia, lecz nietrudno wyczu, e moje nastpne
pytanie, czy Beduini Dahalin to nomadzi, irytuje go. Zawiera bowiem sugesti,
e skoro s nomadami, to co za rnica, gdzie bd mieszka. Nie jestemy
nomadami, mwi, to stereotyp; rne tutejsze plemiona i spoecznoci maj
rne kultury ycia (na przykad Druzowie to wojownicy i wielu z nich suy
w znienawidzonej przez Palestyczykw izraelskiej stray granicznej). Wygld
Abu Chamisa jest daleki od wyobraenia czowieka pustyni utrwalonego wrd
ludzi Zachodu: nosi niebieskie dinsy, biay T-shirt, sportowe buty i czarn
bejsbolwk. Beduini Dahalin prowadz osiady tryb ycia tak samo jak ydzi,
Europejczycy, Amerykanie czy Hindusi. yj blisko natury, w czym
przypominaj ludzi wsi, nie miasta. Maj wasn ziemi jeli maj a take
trzod, wod. Maj odrbn kultur ycia, to prawda. Tak samo jak odrbn
kultur maj ydzi i Tajowie, Anglicy i Kikuju.
Jaka jest kultura Beduinw Dahalin? Najwaniejsze jest ycie na otwartej
przestrzeni, mwi Abu Chamis. Beduini zazwyczaj le toleruj miasto.
Wikszo ma czysty umys, wolny od chaosu, jaki miasto budzi w czowieku.
Nieraz zdarzao si, e kto z wioski jecha na studia i po miesicu albo dwch
wraca na pustyni. Nie by w stanie przystosowa si do miejskiego ycia.
Miasto to zamknicie, duch beduiski nie ma tam czym oddycha.
yj w rodzinach. Rodzina jest jak wiat sam dla siebie. Nikt spoza nie moe
z ni mieszka. Jedna nie wtrca si w sprawy innej, nie korzysta z ziemi czy
wody ssiadw. Dahalin eni si wrd swoich, midzy kuzynami. Tylko cz
to muzumanie, Abu Chamis i jego ona s bezwyznaniowi. Nie uwaaj si za
ateistw, ale te nie modl si do adnego boga. Religijnie obojtni? To chyba
najtrafniejsze okrelenie.
Spory w rodzinie i midzy rodzinami rozstrzyga sd beduiski, nikt nie idzie
ze skarg na policj. Sdziami s ludzie uwaani za najmdrzejszych,
niekoniecznie najbogatsi w wiosce. Zasada sdu: wszyscy musz wyj z procesu
wzgldnie zadowoleni. Zasdza si grzywny, jakie rodzina sprawcy musi zapaci
poszkodowanym. Gdy przestpstwo jest powane, sdzi trzech sdziw, a gdy
doszo do gwatu lub zabjstwa siedmiu. Nie ma kary mierci ani kar
wizienia. Sprawca i jego rodzina nie tylko musz zapaci odszkodowanie,
sdziowie mog zakaza przestpcy mieszkania z bliskimi, a tym ostatnim nie
pozwalaj rozmawia ze skazanym. w moe y latami, nie zamieniajc sowa
z rodzin. Krewni nie mog mu pomaga, sam musi dwiga skutki swojego
wystpku.
Abu Chamis opowiada histori Beduina, ktry uciek do miasta z kobiet
z innego plemienia. Sd beduiski oboy rodzin porywacza kar finansow.
Skazany zdecydowa si w kocu na rozejm. Odda uprowadzon kobiet (czy na
pewno uprowadzon, wedle naszych kategorii?), rodzina zapacia
odszkodowanie, a na koniec porywacz zosta zobowizany do ucaowania
publicznie gw stu dwudziestu czonkw rodziny porwanej.
To stary, bardzo dobry system, ktry dziaa od wiekw zapewnia Abu
Chamis. Angela powie potem na stronie, e nie jest pewna, czy system dziaa tak
znakomicie, jak zachwala Abu Chamis, lecz jak dodaje powstrzymuje si od
ingerowania w stosunki wewntrzne wsplnoty i rodzin; na przykad w oparte
na mskiej dominacji relacje midzy mem a on. Zajmuje si prawami
politycznymi wsplnoty, pomoc prawn i humanitarn. Uwaa, e stosunki
w rodzinie, wiosce, wewntrz plemienia Beduini musz ukada sami midzy
sob.
Skoro mnie pytasz, jak chcielibymy y, powiadam ci: tak samo jak ty, jak
twoja rodzina, jak wszyscy mwi Abu Chamis. Ja, moja ona i moje dzieci
chcielibymy spa spokojnie, nie ba si wojska i osadnikw. Chciabym, eby
moje dzieci miay plac zabaw i chodziy do szkoy, w ktrej nikt ich nie napada.
Chciabym, ebymy zawsze mieli co je. Czy to duo? Wierz, e kiedy
marzenie si speni. Tylko kiedy?
Beduini Dahalin bd czeka. Tu, w Chan el-Ahmar lub tam w Jerozolimie
przy wysypisku mieci. Gdziekolwiek. Czeka potrafi. To przecie najbardziej
cierpliwi ludzie na wiecie.
 POZA KADREM

Kady ma swoj granic

Wracam do sprawy mrocznego podrowania. Badacze z Institute for Dark

Tourism Research zwracaj uwag, e prowokuje ono pytania o charakterze
moralnym. Z jednej strony o wiat, w jakim yjemy. To niewtpliwie dobra,
poznawcza strona przygldania si z bliska dramatycznym zdarzeniom
i zjawiskom. Z drugiej strony czy fascynacja cierpieniem, ludzk ndz,
nieszczciami nie jest przypadkiem moralnie podejrzana, niestosowna? Moe
odraajca?
W 2014 roku wiat obiegy fotografie gapiw z miasteczka Sderot w Izraelu,
tu przy granicy z bombardowan Stref Gazy: ustawione na wzgrzu krzesa,
kanapa i obserwujcy wybuchy miejscowi. Reporterka brytyjskiego Guardiana
opisaa ich satysfakcj na widok leccych na Gaz pociskw i ukazujcych si po
chwili jzorw ognia. By alkohol i toasty. To take rodzaj turystyki, mona
powiedzie: wewntrznej, mieszkacw miejsca naznaczonego konfliktem
i osobliwe napawanie si tragedi, ktra rozgrywa si tu za miedz.
Po wybuchu syryjskiej wojny domowej niektre agencje turystyczne w Izraelu
zaczy organizowa wycieczki na wzgrza Golan, przy granicy z Syri: mona
byo przyglda si walkom midzy oddziaami wojska syryjskiego i rebeliantw.
Na t szczegln widowni teatru dziaa wojennych przychodz te miejscowi.
Emerytowany pukownik armii Izraela, ktry jest przewodnikiem tych
wycieczek, tumaczy reporterowi The Atlantic, e ogldajc starcia zbrojne
z oddali, cho w istocie z bliska, turyci maj poczucie, e niemal w nich
uczestnicz. Po powrocie z wakacji opowiadaj w pracy, rodzinie, znajomym, jak
to byli na wojnie.
Podobne wtpliwoci etyczne budz w zupenie innym miejscu i kontekcie
spoecznym wycieczki do faweli w Rio de Janeiro, o ktrych wspominaem, czy
do slumsw w Mumbaju. Agencje turystyczne zabieraj turystw do dzielnic
biedy i ndzy, gdzie turyci zachowuj si nieraz tak, jakby przyjechali na
safari. Fotografuj bied i biednych bez uprzedzenia, bez ich zgody, co wywouje
uczucie upokorzenia i sprzeciw mieszkacw. Niekiedy dochodzi do sprzeczek,
zdarzaj si akty agresji miejscowych przeciwko podrnym.
Niektre tego typu wycieczki s poszustwem ze strony biur podry.
Przewodnicy zabieraj turystw do wzgldnie czystej, uporzdkowanej,
zurbanizowanej czci faweli, co rodzi faszywe przewiadczenie, e los favelados
nie jest tak zy, jak mona by sdzi. Tymczasem dopiero gbsze wejcie w ten
wiat gbsze zarwno w sensie topograficznym, jak i spoecznym pozwala
wyrobi sobie zbliony do prawdy pogld na temat realiw ycia w takich
miejscach.

O moralnych dylematach podrowania do miejsc tragedii pomaga myle mdra

Susan Sontag. Podejmuje polemik z konwencjonaln krytyk, wedug ktrej
ukazywanie cierpienia przez nas, reporterw czy fotoreporterw, na masow
skal prowadzi do swoistego znieczulenia odbiorcw, utraty wraliwoci. e niby
ironizuje Sontag yjemy w spoeczestwie spektaklu i dlatego kad
sytuacj trzeba zamieni w spektakl, by staa si dla nas rzeczywista to
znaczy: ciekawa... Rzeczywisto abdykowaa. Istniej tylko przedstawienia:
media.
W ksice Widok cudzego cierpienia Sontag twierdzi, e takie mylenie to
zdumiewajcy prowincjonalizm. Praktykuje go nieliczna na wiecie, zamona
mniejszo w krajach, w ktrych wiadomoci stay si czci przemysu
rozrywkowego.

Zakada si, e wszyscy s widzami. Perwersyjnie, niepowanie sugeruje

si, e na wiecie nie ma rzeczywistego cierpienia. A przecie absurdalne jest
utosamianie caego wiata z tymi strefami w zamonych krajach, gdzie
ludzie ciesz si przywilejem bycia widzami lub odmowy bycia widzami
cudzego cierpienia, podobnie jak absurdalne jest wysnuwanie uoglnionych
wnioskw o zdolnoci do reakcji na cudze cierpienie na podstawie nastawienia
tych konsumentw wiadomoci, ktrzy nie wiedz nic z pierwszej rki
o wojnie, wielkiej niesprawiedliwoci ani terrorze. Mamy setki milionw
widzw, ktrzy bynajmniej nie s uodpornieni na to, co widz na ekranach.
Nie sta ich na luksus patrzenia z gry na rzeczywisto.

I jeszcze jedna mocna uwaga:

 Obywatele nowoczesnoci, konsumenci przemocy jako spektaklu, adepci
bliskoci bez ryzyka, s szkoleni w cynicznym podejciu do szansy na
szczero. Wielu ludzi zrobi wszystko, byle nie przey wzruszenia. O ile
atwiej mie poczucie wyszoci, siedzc w swoim fotelu z dala od
niebezpieczestwa. Szydzenie z wysikw tych, ktrzy dawali wiadectwo ze
stref objtych wojn, poprzez okrelenie tych dziaa mianem turystyki
wojennej jest tak czste, e przenioso si do dyskusji o fotografii wojennej
jako zawodzie.

Skaniam si ku pogldowi, e w odwiedzaniu miejsc tragedii i cierpienia ludzi

niekoniecznie przez zawodowych reporterw nie ma nic niewaciwego; to
poznawanie wiata od jego ciemnej strony. Dlaczego mielibymy poznawa,
nawet jeli jestemy na wakacjach, jedynie t soneczn? Tego rodzaju
podrowanie jest prawdopodobnie bardziej etyczne ni plaowanie
w odizolowanym orodku wczasowym z oczami zamknitymi na realny wiat,
w ktrym dochodzi do dramatw. Warto przy okazji pamita, e granica midzy
zdobywaniem wiedzy o mrocznej stronie rzeczywistoci a naruszaniem godnoci
dotknitych nieszczciem jest niezwykle cienka. I chyba kady sam, za kadym
razem zarwno turysta, jak i reporter musi wyznacza t granic, przede
wszystkim ze wzgldu na szacunek dla tych, ktrych naznacza cierpienie.

W jednej z poprzednich ksiek, mier w Amazonii, pisaem o brutalnym

morderstwie dokonanym na dwojgu lokalnych obrocach rodowiska ze stanu
Par w Brazylii. Gdy odwiedziem mam zamordowanego Jos Claudia, pani
Raimundinh, na wspomnienie o synu natychmiast wybucha paczem. Przez
dugie minuty, ktre rozcigny si do p godziny, a potem godziny, nie bya
w stanie powstrzyma szlochu i ez. Czekaem, a si uspokoi, kto z bliskich
zaproponowa kaw. Siedziaem, sczc mocne cafezinho z cukrem,
i rozmawiaem z innymi czonkami rodziny o czym niezwizanym z zabjstwem
Jos Claudia. Pani Raimundinha, kobieta dobrze po siedemdziesitce, nadal
popakiwaa.
Nie uspokoia si na tyle, eby mc wspomina syna.
Odpuciem.
Mogem poczeka duej albo przyjecha nastpnego dnia w kocu tukem
si po raz kolejny na koniec wiata, eby uzupeni brakujce szczegy
opowieci. Ale nie chciaem. Nie umiem powiedzie, czy bardziej chroniem
starsz kobiet, ktr ycie skazao tu przed kocem drogi na trudny do
wyobraenia bl utraty dziecka czy moe bardziej chroniem siebie, bo
koczya mi si odporno na suchanie opowieci o okruciestwie, jakie dotkno
rodzin zamordowanych.
Ucisnem pani Raimundinh na poegnanie, a ona przytulia si
niespodziewanie mocno, jak dziecko, ktre nie chce puci rodzica albo opiekuna.
Lubi myle, e ten gest to byo co wicej ni yczliwo. Na przykad
wdziczno za to, e obesza mnie zbrodnia popeniona na jej synu. I za to, e
nie zmuszaem jej pytaniami do wspominania go na gos, przysparzajc jej
wicej ez i cierpienia.
 Jak Dawid zosta Goliatem
Jerozolima Tel Awiw, 2011

Zygmuntowi Baumanowi z podzikowaniem

To byo jeszcze przed Tragedi... Jaki czas po Tragedii... ycie Nurit Peled-
Elhanan dzieli si na przed i po. Na temat 4 wrzenia 1997 roku wypowiada
w czasie dugiej rozmowy tylko jedno sowo: tragedia. adnych przymiotnikw,
opowieci, zwierze. Tylko ruch rk, ktry tumacz sobie nie potrafi, nawet
nie prbuj. W dniu Tragedii grupa palestyskich zamachowcw samobjcw
wysadzia si na ulicy Ben Jehudy w sercu ydowskiej czci Jerozolimy. Jedn
z ofiar bya trzynastoletnia Smadar, crka Nurit.
Sen Jeffa Halpera o kraju sprawiedliwym od dawna przeryway koszmary. 9
lipca 1998 roku zadzwoni Salim Shawamreh: Buldoery niszcz mj dom. Jeff
pobieg do samochodu. Gdy dojecha na miejsce, onierze wanie wrzucili gaz
do domu Salima, a chwil pniej wynosili jego nieprzytomn on Arabij.
Dzieci wybiegay z domu przeraone, przyduszone gazem. Jeff przerwa kordon
onierzy i stan na drodze buldoera. Wyldowa na ziemi, obok kajcego
Salima. onierze wycelowali w nich karabiny. Patrzc na lufy i buldoer
niszczcy dom przyjaciela, Jeff zrozumia co, co przeczuwa wczeniej, ale nie
umia tego sam przed sob przyzna.
Jonatan Shapira, pilot migowca, pokci si ze swoim niemieckim koleg
o jego dziadka z Wehrmachtu. Rodzin Jonatana nazici unicestwili w Treblince.
Nie mg sucha litanii usprawiedliwie: e dziadek kolegi by w czasie Wielkiej
Wojny w Europie tylko dowdc brygady inynieryjnej, e rozkazy, e gdyby
odmwi... A czy ty nie milczysz, gdy wasze rakiety uderzaj w palestyski
autobus wiozcy dzieci do szkoy? Jonatan nie mg znie niesprawiedliwego
porwnania.
Michael Sfard, klejnot wrd prawnikw w Tel Awiwie, wybiera si zobaczy
dawny kraj rodzicw, gdy dosta wiadomo, e wojsko aresztowao Mohammeda
Chatiba, lidera wioski Bilin. Mieszkacy protestowali przeciwko budowie muru.
Michaelowi przypomniaa si historia ojca, aresztowanego studenta w innym
kraju, czterdzieci lat wczeniej. Napisa o tym artyku do dziennika Haaretz.

Michael

Kiedy irytowao go, gdy kto mwi o polityce jego kraju: apartheid. To nie
tak, s problemy, polityka wobec Palestyczykw mu si nie podoba, nie mona
jednak porwnywa Izraela do RPA. Ale dla samego siebie zbiera dowody za
i przeciw. Wyszo mu, e to jednak apartheid. Systemowy, zapisany w prawie.
Jeden przykad: za takie samo przestpstwo na terytoriach okupowanych inne
procedury i kary s dla Palestyczyka, a inne dla yda.
To wstyd! mwi. Nowoczesne prawo dotyczy terytorium, nie dzieli ludzi
ze wzgldu na religi czy etni.
Michael prowadzi spraw palestyskich wiosek, ktre mur separacyjny,
wzniesiony przez wadze Izraela, zamkn w enklawach eby oddzieli je od
ydowskiej osady Alfej Menasze. Po batalii w sdzie lini muru zmieniono,
z piciu wiosek ju tylko dwie pozostay enklawami. Sukces? Powiedzmy, e
wzgldny.
Lecz oto wadze okupacyjne ogaszaj, e cz terenu stanie si zamknit
stref wojskow. eby zachowa prawo przebywania we wasnych domach,
Palestyczycy musz co par miesicy prosi o zgod dowdc wojska. ydowscy
osadnicy nie potrzebuj adnych pozwole. Moe tu przyjecha na przykad
ucze jesziwy z Brooklynu, osiedli si i mie pene prawo mieszka na tej ziemi.
Palestyczycy za, ktrych rodzice, dziadowie yli tu od wiekw, musz prosi
o pozwolenie. Albo i precz.
Michael powiedzia w sdzie, e to apartheid, i przynis jako ilustracj
dyskryminacyjne ustawy z dawnego RPA. Sdzia oburzy si: C za
niewaciwe porwnanie!.
Nawet jeli jest jaka rnica: czy to co zasadniczo zmienia? mwi
Michael i zaraz dodaje, e Sd Najwyszy Izraela jest jednym z gwnych
winnych dyskryminacji i amania praw czowieka. Dziki niemu spoeczestwo
i wojskowi pi spokojniej. Sd orzek, wic wszystko jest lege artis, nie trzeba
mie wyrzutw sumienia.
 Mwi, e rozrywkowy Tel Awiw nie sprzyja moralnemu wyczuleniu na
niewidoczn tu okupacj. Cudowne plae, ciepe latem morze, kluby nocne...
Mona nie wiedzie, co si dzieje dwadziecia pi minut drogi std, na
terytoriach okupowanych.
Nie bdmy zbyt pobaliwi powiada na to Michael. Ludzie nie wiedz,
bo nie chc wiedzie. To nie Zwizek Radziecki. Informacje o okupacji dostpne
s wszdzie.
Gdy dwa lata wczeniej wojsko aresztowao lidera wioski Bilin, Michael
przemwi mocniej ni zwykle. Bilin to symbol palestyskiego oporu bez
przemocy. Tymczasem armia Izraela walczy z jej mieszkacami systematycznie,
uywajc brutalnych rodkw: kule pieprzowe, gumowe, gazy cuchnce,
duszce, wywoujce panik i wymioty. Norm s nocne najazdy, wyciganie
z ek dorosych i dzieci, aresztowania bez zarzutw. Jedyna wina mieszkacw
to manifestacje przeciwko murowi.
Michael uwaa, e Izrael chce pchn Palestyczykw ku walce zbrojnej, bo
z t szybko sobie poradzi. Bo mona bdzie przedstawia opornych jako
terrorystw. Wobec metod walki non violence Izrael jest bezradny. To wanie
mia na myli dziadek Michaela, gdy w wywiadzie dla tygodnika Polityka
mwi, e politycy izraelscy zmartwiliby si, gdyby zabrako wystrzeliwanych
przez Hamas rakiet. Dziadek Michaela to jeden z najbardziej przenikliwych
krytykw wspczesnoci, znany i ceniony na caym wiecie Zygmunt Bauman.
Aresztowanie Mohammeda Chatiba z wioski Bilin, ktrego Michael nazywa
palestyskim Martinem Lutherem Kingiem, przywiodo mu na myl histori
ojca, ktrego jako dwudziestojednoletniego studenta, w Warszawie
w szedziesitym smym, aresztowaa polska bezpieka. Chatiba izraelscy
bezpieczniacy drczyli cztery dni i noce. Kogo uczy rzuca kamieniami? pytali.
Kto stoi za protestem? Podobnie polscy esbecy przesuchiwali ojca Michaela. Kim
s liderzy? Kontakty zagraniczne? Za czyje pienidze?
Jak napisa w Haaretz: Wielu dobrych Izraelczykw sprzeciwia si
okupacji, lecz s zniesmaczeni porwnaniami rzdw na Zachodnim Brzegu do
znienawidzonych reimw totalitarnych. Tak, porwnania historyczne s
niebezpieczne. Warszawa 1968 to nie Bilin 2009. Inny jest konflikt, inna walka,
inny wiat. Jednak wszystkie prby zniewalania ludzi maj ze sob element
wsplny. I z upywem czasu ten element wsplny bierze gr nad rnicami.
 Jonatan

Michael ma racj: porwnania historyczne s niebezpieczne.

To wanie jedno historyczne porwnanie wywrcio Jonatanowi cay wiat.
Temu niemieckiemu koledze, ktrego dziadek suy w Wehrmachcie, Jonatan
rzek tak: Jeli znajd dowody, e moja armia zabija cywilw, nie bd pisa
dziennika jak twj dziadek. Co z tym zrobi.
Wtpliwoci nachodziy Jonatana od czasu do czasu, ale na kad znajdowa
kontrargumenty. Przecie Izrael jest po stronie dobra, owszem, s problemy, ale
armia broni kraju przed terrorystami. Dowdca chwali go: Nie miaem u siebie
lepszego syjonisty.
Jonatan nie bra udziau w akcjach bojowych, pilotowa migowiec
ratunkowy. Teraz zastanawia si, czy to wanie dlatego odkrywanie prawdy
o naturze okupacji zajo mu tyle czasu.
Po zamachu na World Trade Center w Nowym Jorku by wtedy w Stanach
Zjednoczonych na szkoleniu dla pilotw zaszokowaa go antyislamska
propaganda w mediach i w armii.
Robili nam pranie mzgw.
Jonatan skojarzy, e wszystko to zna z wasnego kraju, lecz dopiero
w Stanach dostrzeg kamstwa, uprzedzenia, rasizm. Po powrocie nie zazna
spokoju.
Zaczem odkrywa, e jestem produktem prania mzgw trwajcego od
czasw dziecistwa.
wiat Jonatana, ten wyniesiony ze szkoy, dzieli si na zacofanych,
fanatycznych Arabw i owiecony, szlachetny Izrael. O tym, e izraelska
niepodlego w 1948 roku to dla Palestyczykw nakba, czyli katastrofa, czystki
etniczne, wygnanie z domostw, dowiedzia si, majc... trzydzieci jeden lat.
To nasz may mroczny sekret (little dark secret), o ktrym nie mwio si ani
w szkole, ani w domu.
(Teraz posowie Knesetu zatroszczyli si, eby instytucje upamitniajce
nakb nie dostaway funduszy publicznych. Michael zaspia si: A jeli
Palestyczycy z przytuku uczcz nakb, to co? Nie dostan zasiku?.
Paradoksalnie dziki ustawie wszyscy ju wiedz, co to nakba).
W lipcu 2002 roku bomba izraelska uderzya w palestyski dom w Gazie.
Zgino pitnacie osb, w tym dziewicioro dzieci, rannych byo stu
pidziesiciu Palestyczykw.
Wrd dzieci, ktre zabia tamta bomba, by te naiwny chopiec-syjonista,
ktrym wwczas byem. Okropnoci dziay si i wczeniej, i pniej, ale to ta
konkretna bomba dopenia ukadank wtpliwoci.
Jonatan odmwi dalszej suby.
Speni obietnic dan niemieckiemu koledze. Zaoy organizacj
kombatantw izraelskich i palestyskich na rzecz pokoju.
Nie potrzebuj ju historycznych porwna. Co z tego, e machina Trzeciej
Rzeszy bya nieporwnanie gorsza od izraelskiej czy polskiej w Afganistanie
i Iraku? Miabym z tego powodu spa spokojniej?
Straci prac, nie moe by pilotem w Izraelu, zamilky telefony paru
przyjaci. Mwi, e cena, jak zapaci za swoje nie, jest niska w porwnaniu
z cen, jak pac Palestyczycy.
Pracuje sezonowo w USA jako pilot, a w kraju wsptworzy grupy nacisku na
rzd, ruch na rzecz bojkotu Izraela. Ta dziaalno to cz midzynarodowego
ruchu BDS, ktry namawia politykw, biznesmenw i ludzi kultury na caym
wiecie do bojkotowania Izraela (Boycott), wycofywania inwestycji (Divestment)
i wprowadzenia sankcji gospodarczych (Sanctions). Kneset uchwali kary
grzywny dla wzywajcych do sankcji niepotrzebne s dowody, e z powodu
takich wezwa ktokolwiek w Izraelu ponis wymierne straty ekonomicznie.
(Michael nazywa uchwalenie grzywien atakiem na przestrze
demokratyczn). Jonatan uwaa, e ta ustawa to dowd, e wadza panicznie
boi si bojkotu czyli to waciwa droga walki. Skuteczna, etyczna, pokojowa.
Bez nacisku wiata nie bdzie pokoju, Izrael nie zgodzi si na pastwo
palestyskie mwi Jonatan, troch wbrew sobie, bo opowiada si za jednym
wsplnym pastwem ydw i Palestyczykw.

Jeff

Co takiego zrozumia Jeff Halper, gdy patrzy na buldoer niszczcy dom

palestyskiego przyjaciela? e kraj, w ktry wierzy, ju nie istnieje. Nie wie,
czy kiedykolwiek istnia.
Gdy pod koniec lat szedziesitych przyjecha do Izraela ze Stanw
Zjednoczonych jako mody antropolog i aktywista ruchu Martina Luthera Kinga,
wierzy, e bdzie wsptworzy krain sprawiedliwoci. Po latach w imi tego
samego marzenia o sprawiedliwoci zaoy Izraelski Komitet Przeciwko
Wyburzeniom Domw. Palestyskich, rzecz jasna. Nieraz stawa na drodze
buldoerom, trafia do aresztu, paci grzywny. Odbudowuje z przyjacimi
zburzone domy Palestyczykw do nastpnego wyburzenia, a potem od nowa.
W 2006 roku zgoszono jego kandydatur do Pokojowej Nagrody Nobla.
Wyburzenia domw to na pozr mao spektakularny aspekt okupacji nie ma
krwi, nie ma zabitych. W istocie jeden z jej nerww. W samej Jerozolimie
nakazy wyburzenia ma pitnacie tysicy domw, rocznie burzy si ich sto
pidziesit. Wyburzenia to element dearabizacji terytoriw okupowanych,
tworzenie terenu dla ydowskich osiedli. Take sposb na zamykanie
Palestyczykw w enklawach za pomoc muru i sieci drg, po ktrych nie
mog si porusza.
Jeff mwi, e perwersja tej polityki polega na tym, e z pozoru wyglda to
niewinnie: procedury, plany urbanistyczne, ktrych nikt nie ma cierpliwoci
studiowa. Gdy kto podnosi gos sprzeciwu, atwo zamkn mu usta: przecie
chodzi tylko o ochron terenw zielonych albo o dogodny przebieg autostrady
czy w waszym kraju nie robi si takich planw?
Zawsze chodzi o domy zbudowane bez pozwolenia. Dlaczego Palestyczycy
buduj bez pozwole? Bo i tak ich nie dostan. To wiat jak z Kafki: id do
urzdu, wypeniaj formularze, umawiaj si na spotkania, cho i tak wiedz, e
po miesicach lub latach dostan odmow. Podejmuj jednak gr na
opnianie. Budujc nielegalnie dom, igraj z losem. Jest szansa, e zanim
przyjedzie buldoer, par lat pomieszkaj. A potem moe zmieni si sytuacja
polityczna?
Gdy dostaj nakaz wyburzenia, yj jak z wyrokiem. Kadego ranka moe
przyjecha buldoer jak do domu Salima. Potem musz paci za wyburzenie
dziesi, dwadziecia, trzydzieci tysicy szekli. Za niewyburzenie te pac
grzywny. Rodzina wyzbywa si oszczdnoci ycia, bierze kredyt. Ale co zrobi?
Bez tej spaty Palestyczyk staje si winiem: nie przejedzie przez posterunek,
nie dostanie pracy w Izraelu, nie wyjedzie z kraju.
Jeff zawsze chodzi z mapami. Pokazuje plany urbanistyczne. O, tutaj jest plan
budowy osiedli ydowskich, ktre przetn terytoria okupowane na p. eby
dosta si z Deninu do Betlejem, Palestyczyk nie przejedzie ju prosto tu
bdzie autostrada tylko dla Izraelczykw. Palestyczyk bdzie musia jecha do
Jerycha i dopiero stamtd do celu. Bliskie miasta stan si dwa razy bardziej
odlege. Osobne drogi, nieprzejezdne osiedla: jeszcze jedna twarz apartheidu.
Gdy Jeff siga pamici do chwili, gdy na jego wierze w Izrael pojawia si
rysa. Razem z koleank z uniwersytetu, Palestynk, wybra si do dawnej
wioski Saffuriya, na miejscu ktrej zbudowano ydowskie miasto Cippori. Gdy
koleanka opowiadaa studentom o masakrach dokonanych na Palestyczykach
w czterdziestym smym, w czasie nakby, Jeff zaprotestowa: to jednostronna
opowie! Dla ydw rok czterdziesty smy to powstanie Izraela. Do porzdku
przywoali Jeffa studenci: Co to znaczy jednostronna opowie? Jakiej oczekiwa
od Palestynki stojcej na ruinach unicestwionej wioski?
Jeff poj, e niezrozumienie krzywd i aspiracji Palestyczykw nie zaczyna
si rok czy dziesi lat temu i nie dotyczy tego czy innego postulatu. Tkwi
w historii, w nakbie maym mrocznym sekrecie, o ktrym nie uczono
w szkole ani w domu. A take, jak twierdzi, w idei Izraela jako pastwa
ydowskiego nie do pogodzenia z demokratycznym ideaem rwnoci obywateli
(czyli take nie-ydw, ktrych jest w Izraelu dwadziecia procent). Dlatego
dawny entuzjasta pastwa ydowskiego i powrotu do korzeni mwi o sobie po
latach: Jestem Izraelczykiem w Palestynie.

Nurit

Co mwi zrozpaczona matka, ktrej creczk rozerwaa bomba zamachowcw-

samobjcw? Nurit Peled-Elhanan zaszokowaa Izrael: oskarya nie
zamachowcw, lecz swoje pastwo. Moja creczka zostaa zamordowana,
poniewa bya Izraelk, przez modego mczyzn, ktry by upokorzony,
zniewolony, zdesperowany do tego stopnia, e zdecydowa si na samobjstwo,
zbrodni, nieludzki czyn tylko dlatego, e by Palestyczykiem. I dalej: Nie
ma moralnej rnicy midzy [izraelskim] onierzem na check-poincie
nieprzepuszczajcym ciarnej Palestynki, ktra traci przez to dziecko,
a czowiekiem, ktry zabi moj crk. Moja crka, tak samo jak on, jest ofiar
okupacji.
Gdy w styczniu 2007 roku izraelski onierz zabi dziesicioletni Palestynk
Abir Aramin (jej zdjcie wisi na cianie w domu Nurit), Nurit powiedziaa jej
matce: Zabjca mojej crki mia tyle przyzwoitoci, e sam si zabi. onierz,
ktry zabi Abir, pewnie pije piwo z przyjacimi i chodzi do dyskoteki.
 Za krytyk okupacji i obron praw czowieka Parlament Europejski przyzna
Nurit Peled-Elhanan nagrod im. Sacharowa.
Prasa w Izraelu nie napisaa o tym sowa opowiada Nurit. Po paru
miesicach jeden z moich synw zadzwoni do Haaretz. Powiedzia, jaka jest
ranga tej nagrody w Europie [podobna do pokojowego Nobla] i e milczenie prasy
w Izraelu to skandal. Napisali o mnie artyku.
Patrze bez zudze na wasn wsplnot nauczy j ojciec Mattityahu Peled
genera, bohater wojny o niepodlego i tej z roku 1967. Zosta potem
profesorem literatury arabskiej, zaoy ruch pokojowy i jako jeden z pierwszych
Izraelczykw w historii spotka si z Jasirem Arafatem w jego kwaterze
w Tunisie w latach osiemdziesitych. Czy dowiadczenie ojca, znawcy kultury
arabskiej, podpowiedziao Nurit drog do rde okupacji i dyskryminacji?
Nurit napisaa ksik o wizerunku Palestyny i Palestyczykw
w podrcznikach szkolnych w Izraelu. Wynika z niej, e Palestyczycy s
przedstawiani jako prymitywni rolnicy, uchodcy, terroryci. W najlepszym
razie stereotypowo: wieniacy z wsami i wielbdem.
To rasizm, ktry Izraelczycy wchaniaj od dziecka. Niektre miejsca na
terytoriach okupowanych przedstawia si w podrcznikach jako cz Izraela.
Z bada Nurit wynika, e okupacja i apartheid zaczynaj si w sercach
i umysach bardzo wczenie. To dlatego Jonatan Shapira do trzydziestego
pierwszego roku ycia nie sysza o nakbie; dlatego Jeffa Halpera zaszokowaa
jednostronna opowie Palestynki, a Michael Sfard przynosi ze szkoy
rasistowskie dowcipy o Arabach, za ktre dostawa bur od rodzicw, wygnanych
ze swojego kraju przez podobn ksenofobi: polski antysemityzm.
Czworo sprawiedliwych mwi o wstydzie, jaki przynosi im ich kraj-okupant.
Takich jak oni jest wicej Amira Hass, Gideon Levy, Ilan Papp, Jehuda Szaul
i inni byli onierze ze stowarzyszenia Breaking the Silence (Przerwa
Milczenie)... lecz nie maj zudze: s niewielk mniejszoci. Cho nazywaj
ich czasem zdrajcami, cho prbuj wyklucza ze wsplnoty, sprawiedliwi
wierz, e inny Izrael albo: Izrael-Palestyna jest moliwy. I e s sytuacje,
w ktrych to, co inni nazywaj zdrad, jest najwyszym wyrazem troski o kraj
i mieszkajcych w nim ludzi, niezalenie od ich religii, etni i koloru skry.
 POZA KADREM

Kto cierpia bardziej

Kilka lat temu przeprowadzaem z Zygmuntem Baumanem wywiad o konflikcie

izraelsko-palestyskim, ktry ukaza si w Polityce. Bauman mwi z blem
i rozczarowaniem o polityce izraelskich rzdw, ujmowa si za krzywdzonymi
Palestyczykami. Przypomnia przyczyny swojego wyjazdu z Izraela w 1971
roku, gdzie mieszka przez kilka lat po wypdzeniu z Polski w ramach
antysemickiej czystki dokonanej przez ekip Wadysawa Gomuki. Bdc ofiar
jednego nacjonalizmu, nie chcia milcze wobec tego, e kraj, ktry da mu
schronienie, uprawia ksenofobi i nacjonalizm podobne do tych, ktre wygnay
go z ojczyzny.
Wypowiedzia rwnie myl, ktra wywoaa wcieko obrocw polityki
Izraela wobec palestyskich ssiadw. Czyme jest mur wznoszony dzi wok
terenw okupowanych, jeli nie prb przecignicia zleceniodawcw muru
wok warszawskiego getta? Zadawanie cierpienia upadla i niszczy moralnie
tych, co cierpienie zadaj a cierpicych, wbrew wierzeniom, bynajmniej nie
uszlachetnia.
Na celowniku polemistw znalazo si przede wszystkim przywoanie przez
Baumana muru warszawskiego getta. Pady sowa obraliwe, ktre na
upamitnienie nie zasuguj. Ciekawsze, bo uniwersalne, byo ujawnienie si
przy tej okazji prawida opisanego przez Susan Sontag w Widoku cudzego
cierpienia: jednostki i spoecznoci, ktre pady ofiar zbrodni, przeladowa,
gwatu, represji, zazwyczaj nie akceptuj porwnywania swoich cierpie czy
stawiania ich w jednym szeregu z cierpieniami innych.
Sontag przywouje dowiadczenie angielskiego fotografa Paula Lowe, ktry
spdzi ponad rok w oblonym Sarajewie na dokumentowaniu dramatu
mieszkacw miasta. Gdy pewnego dnia urzdzi wystaw fotografii, pokaza na
niej prcz zdj z Sarajewa fotografie zrobione kilka lat wczeniej w Somalii.
Boniacy ogldajcy obrazy wasnej tragedii poczuli si uraeni wczeniem
obrazw innej.

Lowe sdzi, e sprawa jest prosta pisze Sontag. By zawodowym

fotografem, z obu zestaww by dumny. Dla mieszkacw Sarajewa sprawa
te bya prosta. Zestawi ich cierpienia z cierpieniami innego narodu to
porwna je (ktre pieko byo gorsze?), degradujc mczestwo Sarajewa do
rangi zwykego przykadu. Twierdzili, e okruciestwa popeniane
w Sarajewie nie maj nic wsplnego z tym, co si dzieje w Afryce.
Niewtpliwie ich oburzenie miao rasistowski posmak Boniacy to
Europejczycy, czego mieszkacy Sarajewa nie omieszkali wytyka swoim
zagranicznym znajomym ale protestowaliby take w przypadku, gdyby na
wystawie zamiast zdj z Afryki umieszczono obrazy aktw okruciestwa
popenionych na ludnoci cywilnej w Czeczenii albo Kosowie czy
jakimkolwiek innym kraju. Nie tolerujemy czenia naszych cierpie
z cierpieniami kogokolwiek innego.

Wszyscy si z tym zetknlimy. Polacy nie znosz porwnywania swoich cierpie

z cierpieniami ydw, Ukraicw, Rosjan, Romw, nawet jeli cierpienia ludzi
z innych wsplnot i spoecznoci, przede wszystkim ydw, byy w czasie II
wojny wiatowej i okupacji nieporwnanie wiksze.

Rewersem przewiadczenia o wyjtkowoci cierpie wasnego narodu,

spoecznoci, wsplnoty jest zwykle niewraliwo na cierpienia innych.
W Palestynie nietrudno spotka si z kompletn obojtnoci wobec Holocaustu,
wobec pogromw i przeladowa europejskich ydw jeszcze jedno
potwierdzenie, e cierpienie nie czyni nikogo lepszym, mdrzejszym ani bardziej
empatycznym. Wbrew znanemu porzekadu cierpienie nie uszlachetnia.
Przejmujcy przykad tej prawdy przywoa Slavoj iek w wywiadzie dla
Krytyki Politycznej:

W ksice y dalej, pamitniku ocalaej z Auschwitz Ruth Klger, jest

taki fragment, kiedy Ruth odwiedza z przyjacielem Izrael i spotyka tam
ocalaego z Holocaustu, ktry Palestyczykw z Zachodniego Brzegu
w jawnie rasistowski sposb okrela mianem leniwych zodziei i terrorystw,
ktrych trzeba wyrzuci z kraju. Kiedy jej przyjaciel jest zszokowany tym
wybuchem i opowiada Ruth, e nie jest w stanie zrozumie, jak kto, kto
 przeszed Auschwitz i widzia tam cae to cierpienie, moe mwi w ten
sposb, Ruth odpowiada mu, e ekstremalna groza Auschwitz nie czyni
z obozu miejsca, ktre oczyszcza ocalae ofiary i sprawia, e staj si one
etycznie wraliwymi jednostkami, ktre pozbyy si swoich maych
egoistycznych interesw. Wprost przeciwnie, czci horroru zwizanego
z Auschwitz byo to, e obz dehumanizowa wiele ze swoich ofiar,
przeobraajc je w brutalnych i nieczuych ocalecw, ktrzy nie byli ju
w stanie praktykowa sztuki wywaonego osdu etycznego.

Spotykaem ludzi, ktrzy przeszli inne pieko w Chile, Argentynie, Gwatemali:

ofiary tortur w epoce antykomunistycznych dyktatur bd ludzi, ktrzy stracili
bliskich i pozostawali obojtni na zbrodnie popeniane pod innym znakiem, inn
ide, w innym miejscu wiata. Niektrzy nie dowierzali, e w imi
wiatopogldu, ktry jest im bliski socjalizmu, komunizmu mogy zosta
popenione jakie zbrodnie.
W regionie Mato Grosso w Brazylii rozmawiaem z autochtonami z ludu
Xavante, ktrzy przedstawiali cierpienia swoje i swoich przodkw tak, jakby
byy najwikszymi w dziejach ludzkoci, wyjtkowymi i bez precedensu. Gdy
pozwoliem sobie na porwnanie skali eksterminacji ludw autochtonicznych
z Zagad ydw w Europie, nie wiedzieli, o czym mwi. Wydawao im si
jednak niemoliwe, by czyjekolwiek krzywdy i cierpienia byy rwne tym,
ktrych dowiadczyli ich przodkowie.
 Za ostatni granic, za ostatnim niebem
Hebron Betlejem Ramallah, 2011
Palestyczycy pozostaj praktycznie nieznani... s
nie tyle ludmi, ile pretekstem do wojennych hase.
Edward W. Said

Ata

Do Aty Jabara zawiz mnie jego ydowski obroca i przyjaciel Jeff Halper. Mia
w tym swj cel, ktrego od pocztku nie ukrywa: pokaza zagranicznemu
reporterowi, jak wyglda codzienno okupacji i rugowania Palestyczykw z ich
ziemi. Chcia rwnie mi dowie, e dla usprawiedliwie osadnictwa
ydowskiego na rabowanych terytoriach... nie ma usprawiedliwienia.
Przyjechaem tu, poniewa prezydent Autonomii Palestyskiej Mahmud Abbas
zoy akurat wniosek o przyjcie nieistniejcego, cho istniejcego kraju
w poczet czonkw ONZ. Mam pisa reporta dla Polityki o tym, co piszczy
w palestyskiej trawie. Kilka dni temu Abbas przemwi na forum
Zgromadzenia Oglnego, wezwa Izrael do zakoczenia okupacji, a reszt wiata
do uznania prawa Palestyczykw do niezalenego pastwa. (Wezwania
odnios czciowy skutek: rok pniej, w listopadzie 2012 roku, Palestyna
uzyska status pastwa obserwatora).
Od kilku tygodni na Zachodnim Brzegu wzmagaj si ataki ydowskich
osadnikw na palestyskie wioski, wic Jeff uzna, e dobrze by byo odwiedzi
At. Osadnicy pal pola Palestyczykw, wycinaj drzewa oliwne i figowe,
bezczeszcz meczety. Gdy obrzucaj palestyskich ssiadw kamieniami, ci
odpowiadaj tym samym. Gdy wpadaj do wsi uzbrojeni w karabiny maszynowe,
atakowani Palestyczycy zamykaj si w domach. Jeli zd.
Kilka dni temu w Kusrze osadnicy poamali stop dziewitnastoletniemu
Palestyczykowi, a jego ojca postrzelili w udo. Wieniacy wystawiaj teraz
dwudziestoczterogodzinne warty i gdy tylko osadnicy si zbliaj, wioska wie
o tym z wyprzedzeniem, a szejk ostrzega przez megafon o nadcigajcym
zagroeniu.
Jeff obawia si, e podobne najazdy gro Acie.

Dom Aty stoi na wzgrzu, kilkaset metrw od ydowskiej osady Kirjat Arba pod
Hebronem. Od Kirjat Arba oddziela je autostrada, po ktrej mog jedzi tylko
Izraelczycy. Kirjat Arba to miejsce szczeglne: wielu ydowskich osadnikw czci
tutaj pami Barucha Goldsteina, prawicowego ekstremisty, ktry w 1994 roku
wtargn do Groty Praojcw w Hebronie i na terenie przylegajcego do niej
meczetu zastrzeli dwudziestu dziewiciu modlcych si Palestyczykw i zrani
stu dwudziestu piciu.
Jest ciepe wrzeniowe popoudnie, nowe pejzae i zapachy nie chce si
myle, e okupacja, e represje. e wojsko, e mur, e opr. Cudzoziemiec
z europejskim paszportem moe tego wszystkiego nie zauway. No chyba e
jest w towarzystwie kogo takiego jak Jeff.
Decyzja pozostania na wasnej ziemi uczynia z Aty w opinii Jeffa symbol
niezomnoci Palestyczykw, ktrych osaczaj osadnicy. Dom Aty zawadza
planom budowy nowego ydowskiego osiedla. Dlatego prbuj go std wykurzy.
Ata postanowi wytrwa.
Spalili mu dwa domy. Teraz mieszka w trzecim, ktry raz ju zdewastowali.
Przysza horda, stu, a moe wicej, wyrzucili z domu mnie, on, dzieci
Ata opowiada ze spokojem mdrca mczennika, ktry najgorsze zrzdzenia losu
przyjmuje niczym dar niebios. Powiedzieli, e teraz bdzie tu synagoga,
i urzdzili sobie przyjcie. Przyjechao te wojsko. Na nasz skarg
odpowiedzieli, e nie mog nic zrobi.
A to dlaczego?
Bo na terytoriach okupowanych zadaniem armii nie jest rozsdzanie
konfliktw, lecz ochrona osadnikw.
Jeff potakuje, czasem dorzuca jaki szczeg.
Nastpnego dnia po najedzie, zanim osadnicy si wynieli, skuli ciany,
wymazali fekaliami tabliczk z modlitw do Boga i spalili wntrze domu.
Religijni ludzie, ktrzy mwi, e reprezentuj wysz cywilizacj!
Statystyki agend oenzetowskich ukazuj jasno, e przemoc ze strony
osadnikw, mierzona liczb rannych i zniszcze mienia, systematycznie narasta.
ydowskie osadnictwo na terytoriach okupowanych to od dziesicioleci
najbardziej zapalna kwestia wojny izraelsko-palestyskiej. Kolejne rzdy Izraela
zarwno prawicowe, jak i lewicowe ciszej lub goniej wspieray budowanie
osiedli, czytaj: grabie palestyskiej ziemi.
Od kilku tygodni izraelscy dziaacze bronicy praw czowieka, yczliwi
aspiracjom Palestyczykw, dostaj pogrki od prawicowych ekstremistw
zwizanych z osadnikami. Zdemolowano biura kilku organizacji pokojowych. Na
Zachodni Brzeg zjechali francuscy czonkowie ydowskiej Ligi Obrony,
organizacji uznanej w Izraelu i Stanach Zjednoczonych za terrorystyczn. Jak
deklaruj, przybyli, eby broni osadnikw przed Palestyczykami. W Hebronie
Liga podpisaa si pod hasem wymalowanym na murze obok palestyskiej
szkoy: Arabowie do gazu.
Obawy przed odrodzeniem si prawicowego ekstremizmu s na tyle powane,
e lewicujcy dziennik Haaretz zrobi z tego tematu czowk jednego
z wyda. Oficjalny niepokj wyrazia suba bezpieczestwa Szin Bet. Prawicowi
terroryci mieli swoje wielkie dni w latach osiemdziesitych
i dziewidziesitych, a ich bohaterem jest wanie Baruch Goldstein, houbiony
w Kirjat Arba. To wielbiciel Goldsteina rok po jego zbrodni zamordowa
premiera Icchaka Rabina, ktry idc na ustpstwa wobec Palestyczykw,
w opinii fanatykw zdradzi swj kraj.

Ata ma czterdzieci osiem lat, cho jak mwi gorzko jego modszy brat Jessie
wyglda na dziewidziesit. Jessie przesadza, ale to prawda, e siwe wosy Aty,
gbokie zmarszczki, a przede wszystkim pochylona sylwetka i jakie
niezmierzone zmczenie na twarzy nadaj mu wygld czowieka w mocno
podeszym wieku.
Trzeci dom po najedzie osadnikw pomogli Acie odremontowa izraelscy
przyjaciele. Przyjedaj tu regularnie i demonstracyjnie paraduj po okolicy.
Wierz, e ich obecno bdzie przestrog dla osadnikw: Ata nie jest sam, wiat
patrzy.
Ata uprawia winogrona. Z wyksztacenia jest ksigowym, ale postanowi si
przekwalifikowa. Nie mgby jedzi do pracy do miasta cay czas mylaby
tylko, e znowu przyjd, gdy go nie bdzie w domu i nie bdzie komu obroni
ony i czwrki dzieci.
Najwikszy kopot ma z wod. Musi za ni paci wicej ni osadnicy.
W porze deszczowej nie wolno mu zbiera deszczwki. Zgodnie z arbitralnym
postanowieniem wadz okupacyjnych woda na terytoriach okupowanych naley
do Izraela, zbieranie deszczwki to zatem kradzie. Od czasu do czasu wojskowi
robi najazdy i niszcz zbiorniki. Albo przyjedaj i wyrywaj rurki
nawadniajce poletka deszczwk.
Ata cierpliwie konstruuje nowe.
O takich jak on Edward Said, najsynniejszy palestyski intelektualista XX
wieku, pisa, e z powodu wewntrznej katastrofy, jak musieli przetrzyma, ich
ycie jawi si jako cud. Nigdy nie spotkaem Palestyczyka, ktry byby do tego
stopnia zmczony tym, e jest Palestyczykiem, eby si cakowicie podda.

Szirin

Szirin Al-Araj na kadym lotnisku zgarniaj na kontrol osobist. Chusta na

gowie, miejsce zamieszkania... Wystarczy, eby wzbudzi podejrzenie u sub
granicznych nie tylko w Izraelu. Palestyczycy pisa Said postrzegani s
najczciej jako wojownicy, terroryci i wyjci spod prawa pariasi. Wymwcie
sowo terror, a byskawicznie stanie wam przed oczami posta w kufijji, czapce
terrorystce i z kaasznikowem.
Szirin jest uzbrojona w groniejsz bro: pikny, donony gos, pynny
angielski, inteligencj i poczucie humoru. Lepiej nie mie w niej przeciwnika,
nawet jeli nie nosi kaasza.
Al-Walad, pooon midzy Jerozolim a Betlejem wiosk dziadkw
i rodzicw Szirin, zakadajcy swoje pastwo ydzi rozpdzili na cztery wiatry.
To byo w 1948 roku. Cz mieszkacw ucieka do Jordanii, inni do Betlejem,
Hebronu, Nablusu. Niektrzy, jak rodzina Szirin, mieszkali przez kilkanacie lat
w okolicznych jaskiniach, a potem zaczli wraca na swoj ziemi.
Po kolejnej wojnie Izraela z pastwami arabskimi w 1967 roku cz wioski
wczono do Jerozolimy i odtd Palestyczycy mieszkajcy w tej czci ponad
sto rodzin przebywaj we wasnych domach nielegalnie. Nielegalnie bo nie
maj prawa rezydencji w Jerozolimie. To dziwny status obecnych nieobecnych.
Znaczy, e fizycznie s obecni, ale w sensie prawnym ich tam nie ma; czy raczej
nie ma prawa by.
Ale s.
Rzd Izraela nie deportuje ich (niby dokd?), ale od czasu do czasu wkracza
wojsko i konfiskuje im samochody, wynosi sprzty i nakada wielotysiczne
grzywny za to, e Palestyczycy nie wyburzyli swoich domw. Szirin mwi, e
w 2006 roku niespacone dugi wioski przekroczyy trzy miliony szekli. e
wszystkim cofnito prawo do pracy w Izraelu, a po zagrabieniu ziemi uprawnej
zarobi mog jedynie u okupanta. Ludzie pobrali kredyty, eby spaci dugi.
Czyli okupacja to dla bankw profity! Wioska cigle nie moe stan na nogi...
Szirin opowiada to wszystko podniesionym gosem, bo i trudno o tym mwi ze
spokojem.
Na czci zagrabionej ziemi uprawnej Izraelczycy zrobili Park Kennedyego
i zbudowali dwie osady: Gilo i Har Gilo. Gdy dojeda si do wioski, wida
drogowskazy na Jerozolim i na ydowskie osady. Nazwy Al-Walada nie ma,
cho wioska istnieje.
To dla lepszego samopoczucia ydowskich osadnikw mwi Szirin. eby
nie drczyy ich wyrzuty sumienia. Mog spa spokojnie i y
w przewiadczeniu, e zajli ziemi niczyj.
Ale Szirin nie pozwala ydowskim ssiadom na cakiem spokojny sen. Raz
w tygodniu chodzi z grup wieniakw pod mur okalajcy osad Har Gilo, staje
na wzgrku z megafonem i atakuje osadnikw swoj broni: zaczyna mwi.
O okupacji, zbrodniach wojennych, grabiey ziemi. Namawia osadnikw, eby
si dobrowolnie wynieli. Osadnicy wzywaj wojsko. Przybywajcy na miejsce
ataku Szirin onierze te si nasuchaj.
Osadnicy skar si onierzom (i reporterom, ktrzy wpadaj na polityczny
show Szirin):
Chcemy y w pokoju, a ci pieprzeni Arabowie cigle si awanturuj.
Szirin odkrzykuje:
Mieszkajcie w pokoju na swojej ziemi, nie na mojej!
Potem rytualnie ju wojsko zatrzymuje Szirin, cho nie bardzo wiadomo, co
z ni robi. Nie da si jej oskary o terroryzm ani przemoc. Po paru godzinach,
najduej po paru dniach Szirin wraca do domu.
Kiedy onierzowi, ktry wykrca jej rk, wykrzyczaa:
Chcesz zama mi rk?!
onierz:
Broni bezpieczestwa Izraela.
Szirin:
Ale dlaczego wyamujesz mi rk, ktrej nie podnosz na Izrael?
onierz:
Wypeniam rozkazy.
 Szirin:
Ju byli tacy, co wypeniali rozkazy.
onierz:
Nazywasz mnie nazist?!

Byabym idiotk, gdybym prbowaa walczy z nimi przemoc, czyli na polu,

na ktrym s mistrzami mwi Szirin. Uywam broni, wobec ktrej s
bezradni.
Mwic to, Szirin zastrzega, e nie odbiera nikomu prawa do walki zbrojnej.
Na przykad palestyskiemu Hamasowi, z ktrym ideologicznie si nie zgadza.
Prawo midzynarodowe dopuszcza zbrojny opr wobec okupacji. Szirin uwaa
jednak, e to walka z gry skazana na przegran, wic bez sensu.

Do roli liderki wioski przygotowaa si, ogldajc namitnie kreskwki i filmy.

Tak nauczya si angielskiego. Potem studiowaa nauki polityczne w Nablusie
i prawa czowieka w Essex. Opowieci Szirin s miadce nie tylko dla polityki
Izraela, lecz take dla wadz Autonomii Palestyskiej. Szirin mwi, e
establishment Autonomii wyczajc prezydenta Mahmuda Abbasa (nasz
najinteligentniejszy przywdca, szkoda, e bez charyzmy) to przeduone
rami Izraela.
Policja Autonomii aresztuje dziaaczy pokojowego ruchu oporu, na przykad
tylko dlatego, e s czonkami Hamasu. Do komitetw ludowych, ktre
rozkwitaj w wioskach, miastach i walcz bez przemocy, nale ludzie
z islamskiego Hamasu, ze wieckiego Fatahu, innych partii, a take bezpartyjni.
Aresztowania hamasowcw stawiaj reszt w dwuznacznej sytuacji niby
dlaczego ich te nie aresztowano? To budzi nieufno midzy dziaaczami i o to
wanie okupantowi chodzi. Dziel i rzd.
Wadze Autonomii boj si komitetw ludowych, bo s polityczn konkurencj;
bo pitnuj korupcj baronw Autonomii i ulego wobec Izraela.
Autonomia miaa by namiastk wolnego pastwa, a staa si pastwem
policyjnym. Wol ju otwart okupacj i walk z Izraelczykami, a nie ze swoim
kuzynem mwi Szirin.
Broni szeregowych czonkw Hamasu: wietni w pracy u podstaw,
zaangaowani. W 2006 roku Hamas wygra wybory w Autonomii Palestyskiej,
ale wwczas, jak mwi Szirin, nie byo ju wielkich liderw tej partii, tych
mylcych. Izrael ich zlikwidowa, przy yciu zostali fanatycy, durnie chyba
o to chodzio. Nie uznajc wyniku wyborw i wstrzymujc pomoc dla Autonomii
Palestyskiej, kraje Zachodu naday czonkom Hamasowi status bohaterw.
Ucz nas demokracji, a gdy werdykt demokracji im si nie podoba, to co
robi?
Rozmowa schodzi na chust Szirin i opresj kobiet w islamie. Troch
prowokuj, a troch nie potrafi sobie poradzi ze stereotypem.
Chusta na mojej gowie ma by znakiem opresji? odbija pieczk Szirin.
A pnaga kobieta w Nowym Jorku, ktra wychodzi z restauracji, eby zapali
na mrozie i trzsie si z zimna, to nie ofiara opresji? Odkryte nogi, dekolt
inaczej faceci nie uznaj jej za atrakcyjn. To nie jest opresja?
Szirin jest muzumank. Twierdzi stanowczo, e Bg nie naoy na kobiety
adnych szczeglnych zakazw, surowszych ni na mczyzn. Tymczasem
suchajc wielu muzumanw, przygldajc si ich codziennym zachowaniom
wobec kobiet, mona odnie wraenie, e Bg ma do kobiet jaki uraz.
W Koranie nie ma sowa o tym, e kobiecie nie wolno prowadzi samochodu.
To mczyni, na przykad w Arabii Saudyjskiej, narzucili nam owe rzekomo
islamskie reguy.
Walka o prawa kobiet w Palestynie i innych spoecznociach islamskich
wyjania Szirin nie toczy si przeciwko islamowi. Islam to kontekst, jak
chrzecijastwo czy nowoczesno na Zachodzie. O swoje prawa kobiety walcz
podobnie jak w Europie i w Stanach Zjednoczonych z mczyznami, ktrzy
chc ustanawia reguy dla siebie i dla nich. Obrona kobiet przed islamem to
kolonialny paternalizm.
Szirin jest naprawd wietnie uzbrojona, lepiej mie j po swojej stronie.

Sahar

A moe jeszcze groniejsza od Szirin i Aty jest Sahar Francis obroczyni praw
winiw? Jej kaasznikowem jest prawo midzynarodowe, a rakietami
wystrzeliwanymi w Izrael prawa czowieka. Jest w lepszej sytuacji ni
Palestyczycy urodzeni na terytoriach okupowanych: pochodzi z wioski
w Galilei, przy granicy z Libanem. Jest Palestynk obywatelk Izraela,
mieszka w Ramallah i szefuje organizacji Addameer upominajcej si o prawa
winiw.
 Kilka wtkw z dugiej rozmowy:
Kadego Palestyczyka mona zatrzyma na mocy praktyk z czasw
brytyjskiego mandatu w Palestynie i areszt przedua w nieskoczono.
Czasem adwokat nie ma jak broni takiej osoby, bo informacje o przyczynach
zatrzymania s tajne. Zamknito dziesitki organizacji pomocowych, bo
okupantowi nie spodobao si rdo ich finansowania na przykad Hamas,
uwaany za organizacj terrorystyczn. (To jest ta jedyna demokracja na
Bliskim Wschodzie? pyta Sahar).
W czasie ledztw Izraelczycy wywieraj umiarkowan presj fizyczn
(oficjalna nazwa tortur, ktrych zakaza Sd Najwyszy). Poniewa dochodzio
do zgonw, teraz czciej stosuje si tortury psychiczne, na przykad pidziesit
dni w izolacji, bez prawa widzenia z rodzin i adwokatem. Jeli to nie skutkuje,
wsadza si podejrzanego do celi z kolaborantami, ktrzy pozyskuj zaufanie
winia i wycigaj z niego informacje. Jeli i to nie zadziaa, sami kolaboranci
go torturuj. Dzieci i kobiety straszy si gwatami, molestuje seksualnie.
Procesy Palestyczykw tocz si przed trybunaami wojskowymi po
hebrajsku. Oskarony jest wic czsto zdezorientowany, nie uczestniczy
aktywnie w rozprawie, nie wie, czy adwokat dobrze go broni. Czynem
kryminalnym jest sam udzia w manifestacji czy czonkostwo w partii. Za udzia
w manifestacji i, powiedzmy, rzucanie kamieniami w onierzy Palestyczyk
staje przed trybunaem wojskowym, a jego kolega Izraelczyk sojusznik
w walce z okupacj przed sdem cywilnym w Izraelu. Za rzucenie kamieniem
Palestyczyk moe dosta nawet ptora roku wizienia. Izraelczyk wychodzi po
dwudziestu czterech godzinach. Palestyczykw wizi si w Izraelu, co jest
pogwaceniem prawa midzynarodowego.
Trudno powiedzie, ilu z ponad szeciu tysicy palestyskich winiw[*] siedzi
za udzia w walce zbrojnej, bo rzucenie koktajlem Mootowa rwnie podpada
pod t kategori. W celach jest toczno, wielu pi na pododze. W budynkach
jeszcze z czasw brytyjskiego mandatu jest kiepska wentylacja, winiowie
zapadaj na zdrowiu. Nie wolno im korzysta z telefonu, niektrym zabrania si
posiadania ksiek.
Odwiedziny w wizieniach to osobna epopeja. Rodziny uwizionych
Palestyczykw z terytoriw okupowanych musz prosi o pozwolenie na wjazd
do Izraela. Nie zawsze je dostaj. Znane s przypadki, kiedy matka winia
musiaa udowadnia, e jest matk. Kilkuset winiw z Gazy przez cztery lata
nie mogo spotka si z bliskimi. Listy id miesicami. W ostatnich tygodniach
okoo dwch tysicy winiw wszczo strajki godowe.
Mogabym wylicza przykady amania praw czowieka w nieskoczono...
mwi Sahar. Po chwili dodaje: Izrael nie uznaje faktu, i jest okupantem,
poniewa pastwo palestyskie formalnie nigdy nie istniao. Wedug wadz
Izraela oznacza to, e nie maj tu zastosowania konwencje midzynarodowe
nakadajce na okupanta obowizki wobec okupowanej ludnoci. Wsplnota
midzynarodowa jest innego zdania: Izrael to okupant, a ten fakt zobowizuje.
Biuro Sahar znajduje si na ulicy Edwarda Saida.
al, e go ju nie ma. Atakowano go, a teraz wida, e w zasadniczych
sprawach mia racj.
Zmary w 2003 roku Said jako pierwszy z wielkich Palestyczykw
opowiedzia si za dwoma niezalenymi pastwami: Izraelem i Palestyn, a by
to czas rok 1980 kiedy Organizacja Wyzwolenia Palestyny na czele z Jasirem
Arafatem nie uznawaa Izraela. Kilka lat pniej Arafat przyzna Saidowi racj.
Pniej z kolei to Said zmieni zdanie. Kiedy po ukadach pokojowych z Oslo
w 1993 roku Izrael wbrew tym ukadom zacz rozbudowywa swoje osiedla
na terytoriach okupowanych, przejmowa tamtejsze zasoby naturalne, gwnie
wod, rozrywa krok po kroku cigo terytorialn palestyskiej ziemi, czynic
z niej zbir niemoliwych do zarzdzania enklaw, Said sta si ordownikiem
jednego wieckiego pastwa dla Izraelczykw i Palestyczykw. Uwaa, e to
nie utopia, lecz pragmatyczne wyjcie. I znw zosta wciekle zaatakowany
przez obie strony. Od pocztku by krytykiem ukadw z Oslo: uwaa, e jeli
Izrael naprawd chce si dogada, to sprawy kluczowe dla Palestyczykw, czyli
suwerenno, granice z roku 1967, prawo powrotu i podzia Jerozolimy, powinny
znale si na stole od razu, bez odkadania w nieokrelon przyszo.
Niedobrze mie racj za wczenie.

Pan Mazin

Saida podziwia te Mazin Qumsiyeh, profesor biologii z uniwersytetu

w Betlejem, ktry wrci do Palestyny po trzech dekadach ycia w Stanach
Zjednoczonych. Gow zaprzta mu teraz bardziej walka o prawa swojego ludu
ni nauka. Jest jednoosobow agencj informacyjno-analityczn: raz w tygodniu,
czasem czciej, rozsya w wiat wiadomoci z Palestyny, linki do artykuw,
wasne komentarze. Pan Mazin jest teoretykiem ludowego oporu bez przemocy,
jaki praktykuj Szirin, Ata, Sahar i wielu innych; ci, ktrych karabinami s
sowa protestu, a rakietami wystrzeliwanymi w okupanta prawo, upr
i cierpliwo.
Wchodzimy na dach budynku uniwersytetu. Pan Mazin pokazuje mi pejza
geograficzny i polityczny. Trzy obozy palestyskich uchodcw. Osiedla
ydowskie rozrastaj si, Palestyczycy tocz si w centrum Betlejem na
trzynastu procentach powierzchni, bo reszt zawaszczyli Izraelczycy.
Potem jedziemy rozklekotanym autem do granicy, ktr wyznacza mur.
W wiosce Al-Walada tej, ktrej liderk jest Szirin pan Mazin przechodzi
przez niedokoczony mur z betonowych pyt.
Przekraczajc t granic, jestem w Jerozolimie. Nielegalnie. Gdybym by
terroryst... mieje si i dodaje to, co jest tutaj jasne dla wszystkich: muru nie
ustawiono dla bezpieczestwa Izraela, lecz aby zamkn Palestyczykw
w enklawach i zagarn ich ziemi.
Pan Mazin urodzi si w Bajt Sahur, wiosce pasterzy, w rodzinie chrzecijan.
Teraz mieszka tutaj palestyska elita: intelektualici, lekarze, prawnicy, ludzie
biznesu.
ydzi, chrzecijanie i muzumanie yli tu w pokoju, dopki nie pojawili si
syjonici mwi pan Mazin. Problemem nie s ydzi, Palestyczycy, ludzie
jednej czy drugiej nacji, religii, lecz syjonizm ideologia pastwa jednego
narodu, agresywny nacjonalizm, ekspansjonizm.
Czy to znaczy, e pan Mazin nie chce niepodlegej Palestyny?
Szczerze? odpowiada. To nie jest najwaniejsze, czy bdzie jedno wsplne
pastwo ydw i Palestyczykw, czy dwa osobne. Chc demokracji i rwnoci.
W jakiej formie to drugorzdne. Nie jestem nacjonalist.
Wracamy do biura na uniwersytecie. Pan Mazin rozkada mapy i pokazuje
kurczce si terytorium, na ktrym mieszkaj Palestyczycy. Rysuje palcem
przesuwajce si granice. Czy Palestyna w kocu zniknie? Co stanie si wtedy
z Palestyczykami?
Ten niepokj wyraa narodowy poeta palestyski Mahmud Darwisz:
 Dokd pjdziemy za ostatni granic
Dokd polec ptaki za ostatnim niebem?

Dlatego Szirin bdzie przez swj megafon edukowa osadnikw i dawa

zamyka si w areszcie, Ata trwa w swoim domu i na polu winogron, Sahar
mwi gono o amaniu praw czowieka, a pan Mazin wysya w wiat e-maile,
jak rozbitek le wiadomoci w butelce. Moe kto przeczyta, moe kto usyszy.
 POZA KADREM

Terroryci, mty, pasoyty,

czyli obrona z premedytacj

Odczowieczanie kogo, kogo uwaa si za wroga, utosamianie go z terrorem,

w najlepszym razie z zacofaniem i ciemnot, nie jest socjotechnik wymylon
przez jedno pastwo czy jedn grup ludzi. Propaganda serbska w czasie wojny
bakaskiej odczowieczaa Boniakw, propaganda rzdw Izraela odczowiecza
Palestyczykw, rzdy Turcji nieustannie stosuj ten sam zabieg wobec Kurdw
by nie siga do odleglejszych przykadw z historii. Nacjonalici i faszystoidzi
pod wszystkimi szerokociami geograficznymi robi to nieustannie z Innymi.
Stare to jak wiat: zanim padn pierwsze strzay, zanim rozptaj si represje
i czystki, jest czas sownej nienawici, nagonki, linczu. Odczowieczania. atwiej
zabi lub uwizi kogo, kogo nazwie si terroryst, bandziorem, nierobem,
przybd, ni kogo, w kim daje si dostrzec zdesperowan istot ludzk, jej
sprawiedliwy gniew, nawet jeli w gniew wyraa w sposb, ktry nieatwo nam
zaakceptowa.
Tlca si od kilku dziesicioleci wojna izraelsko-palestyska obrosa tyloma
emocjami, polemikami i powtarzanymi automatycznie argumentami, e wol
opowiedzie o odczowieczaniu sabych i upoledzonych spoecznie na przykadzie
czstego niegdy w Ameryce Pnocnej i nadal spotykanego w Ameryce
Poudniowej zjawiska, jakim jest lincz. Okolicznoci s inne, mechanizmy
podobne.

Takie oto zdarzenie: leniwy dzie w lipcu 2015, miasto So Luis na pnocy
Brazylii. Cleidenilson da Silva, lat dwadziecia dziewi, wchodzi do sklepu
z rewolwerem w rku, wraz z szesnastoletnim wsplnikiem planuj kradzie.
Rewolwerowcy z nich marni, raczej nie zamierzaj do nikogo strzela pistolet
ma tylko zastraszy sprzedawc i doda im animuszu. Da Silva wdaje si
sprzeczk z przypadkowym klientem, zostaje powalony na podog
i obezwadniony. Zbiegaj si ludzie, przywizuj niedoszego zodzieja do latarni
i zaczynaj samosd: bicie kijami, kopanie, rzucanie kamieniami i butelkami. Da
Silva umiera, zanim przyjad policjanci. Stre porzdku zdoaj ocali jedynie
szesnastolatka, ktry zwizany czeka w kolejce do linczu.
Rok wczeniej na obrzeach So Paulo zlinczowano Fabian Mari,
trzydziestotrzyletni matk dwjki dzieci, ktr ssiedzi posdzili o porywanie
dzieci i praktykowanie czarnej magii. W ledztwie ustalono, e podejrzenie byo
cakowicie faszywe. Chwil przed linczem kobieta odwiedzia przyjacik, od
ktrej poyczya egzemplarz Biblii. Na ulicy zatrzymaa si obok bezdomnego
dziecka i daa mu banana to wystarczyo, eby wzbudzi podejrzenie ludzi
z ssiedztwa.
W Rio de Janeiro ssiedzi dopadli modego nauczyciela, ktry uprawia
jogging. Pomylili go z uciekajcym zodziejem. Policja uratowaa mczyzn
w ostatniej chwili: zwizany czeka na egzekucj, bo jeden z uczestnikw linczu
poszed po maczet.
To nie s odosobnione przypadki wymierzania sprawiedliwoci na wasn rk.
Jos de Souza Martins, sdziwy socjolog, ktry opublikowa ksik
Linchamentos: a justia popular no Brasil [Lincze: ludowa sprawiedliwo
w Brazylii] efekt trzydziestoletnich bada nad zjawiskiem linczu twierdzi, e
kadego dnia dochodzi w Brazylii do jakiego brutalnego samosdu. Po linczu
dokonanym na Cleidenilsonie da Silvie jedna gazet opublikowaa na pierwszej
stronie jego fotografi przywizanego do latarni, umierajcego razem
z rycin sprzed dwustu lat, przedstawiajc uwieszonego do supa nieszcznika
podczas chosty. Tytu: Od supa do latarni. Komentarz gazety: Czy przez
tych dwiecie lat poszlimy naprzd czy si cofnlimy?.

Lincz zdaniem de Souzy Martinsa to tchrzliwy sposb wymierzania

sprawiedliwoci. Uczestnicy linczu, twierdzi socjolog, zazwyczaj maj poczucie,
e popeniaj przestpstwo. Gdy do linczu dochodzi za dnia, uczestnikw jest
mniej; noc ich liczba jest zwykle duo wiksza. Noc wzrasta take stopie
okruciestwa i poczucie bezkarnoci. Samozwaczy sdziowie i kaci, uwaa
Souza Martins, s oczywicie przekonani o winie ich ofiary, niemniej maj take
wiadomo, e to nie oni powinni wymierza sprawiedliwo. I e kara jest
zazwyczaj niewspmierna do wyrzdzonego za, na przykad trwae okaleczenie,
utrata zdrowia bd nawet mier za kradzie torebki.
Inne ustalenia badacza:
 Ofiar linczu moe by zarwno biay, jak i czarnoskry, aczkolwiek badania
dowodz, e gdy ofiara ma skr ciemnego koloru, wzrasta stopie brutalnoci
i okruciestwa linczujcych. Czciej dochodzi wtedy do barbarzyskich aktw
w rodzaju wyupywania oczu, obcinania uszu i penisa.
Spord dwch i p tysica przypadkw poddanych analizie nieco mniej ni
poowa ofiar zostaa uratowana przed linczem, zwykle przez policj. Spord
zlinczowanych szedziesit cztery procent ponioso mier, a trzydzieci sze
procent zostao ciko okaleczonych.
Okoo omiu procent ofiar linczw to osoby, ktre nie popeniy adnego
przestpstwa zostay mylnie uznane za sprawcw kradziey, napadw,
gwatw.
Niestety, jak stwierdza socjolog, lincze nie s anomali, lecz trwaym
elementem zachowa brazylijskiego spoeczestwa od wielu dekad.
Dochodzi do nich najczciej w wielkich miastach takich jak So Paulo, Rio
de Janeiro, Salvador niemniej dokonuje si ich zazwyczaj w imieniu jakiej
maej wsplnoty: mieszkacw konkretnego bloku, ulicy, osiedla.
Sprawcami linczw bywaj i biedni, i zamoni. Jednak ich ofiarami s
nieporwnanie czciej ludzie biedni. Stare kroniki odnotowuj, e pierwszego
linczu w Brazylii dokonano w 1585 roku, w pierwszej stolicy kraju Salvadorze da
Bahia, gdzie zakatowano ubogiego autochtona ju po jego konwersji na
katolicyzm za obraz wiernych Kocioa. Wrogo rasowa, klasowa, religijna?
Podobnie jak wtedy, rwnie dzi biedni i kolorowi s bardziej upoledzeni
spoecznie i bezbronni a przez to bardziej naraeni na naduycia ze strony
uprzywilejowanych. Sabo ofiar rozzuchwala samozwaczych sdziw, ktrzy
czuj si bardziej bezkarni to prawido uniwersalne. Niedawne przypadki
linczw w Brazylii sugeruj, e praktyka ta ma wiele wsplnego przede
wszystkim z przepastnymi nierwnociami majtkowymi. Mona rzec:
podziaami klasowymi.

W 2014 roku, ktrego poow przemieszkaem w Argentynie, przez kraj przesza

fala samosdw: dwanacie przypadkw w cigu dziesiciu tygodni. Niemal
w kadym z najwaniejszych miast doszo do takiego aktu w Buenos Aires,
Rosario, Crdobie, Mendozie. Najwikszym echem odbi si dokonany w Rosario
lincz na osiemnastoletnim Davidzie Moreyrze, ktrego podejrzewano o kradzie
portfela. Zosta tak zmasakrowany, e ojciec rozpozna go tylko dziki tatuaowi
na ydce inicjaach imion trjki rodzestwa. Wszyscy zlinczowani mieli na
sumieniu drobne kradziee: portfela, torebki, dziecicego plecaka. Jeden wama
si do czyjego domu.
Postaw odmienn od przecitnej obywatelskiej wykaza si pewien dozorca
kamienicy w Palermo dzielnicy klasy redniej i wyszej w Buenos Aires.
Drobnego zodzieja, ktry ukrad kobiecie portfel i by katowany przez prawych
obywateli z ssiedztwa, czowiek ten zakry swoim ciaem i chroni w ten sposb
przez pitnacie minut a do przyjazdu policji. Gdyby nie jego wraliwo
i odwaga, rabusia spotkaaby prawdopodobnie mier.
Samosdy sprowokoway zaart dyskusj w caym kraju. Pewien adwokat
otwarcie broni praktyki linczowania drobnych przestpcw. Twierdzi, e
ludno powinna nadal egzekwowa sprawiedliwo wasnymi rkami i zabija
przestpcw pojmanych in flagranti, gdy jest to obrona konieczna. Do swoich
argumentw wczy rwnie te polityczne: to politycy obecnego rzdu
i komunici stworzyli warunki sprzyjajce przestpczoci i dziaaj w interesie
przestpcw.
Komentator dziennika Pagina 12 polemizowa: Dlaczego ludzi z pewnej
klasy spoecznej oburza kradzie, a na zabjstwo pozostaj obojtni?. Chodzi tu
wyjania o strach przed nimi, to znaczy modzie z ubogich dzielnic.
W zbiorowej wyobrani ONI reprezentuj zo i zagroenie. W dzisiejszym
spoeczestwie odgrywaj rol koza ofiarnego. To na nich wyadowujemy nasze
lki i niepokoje.
Niewypowiedziana, cho jasna sugestia: za linczem stoi nienawi klasowa
uprzywilejowanych wobec biedoty. W jzyku zamonych i czci klasy redniej
modzie ze slumsw to mty, nieroby, bandyci. Najpierw trzeba ich
odczowieczy, potem mona nawet zabi. Bo wcieky tum w swoim
zbiorowym mniemaniu linczuje przecie pasoyta, nie czowieka.
Gazeta przypomina, e do osiemdziesiciu piciu procent zabjstw dochodzi
w trakcie rozmaitych sprzeczek i bjek, a jedynie pitnacie procent to skutek
zodziejskich napadw argument obrony koniecznej mona wic woy midzy
bajki. Zabito Davida [Moreyr]. Czowieka, ktry mia prawo dorosn, y
i by szczliwym. Take popeni bd i go naprawi. Tego [co z nim zrobiono]
powinnimy ba si naprawd konkludowa komentator Pagina 12.
Politycznie gosy rozoyy si mniej wicej wedug podziau lewicaprawica,
wzgldnie rzdopozycja. Rzd i lewica uwaay lincze za zabjstwo, majce
w tle nienawi klasow, przywileje, poczucie bezkarnoci. Opozycja i prawica
ciyy ku usprawiedliwianiu samosdw jako skutku wzrastajcego poczucia
zagroenia i nieudolnoci pastwa (policji). Sdzia Sdu Najwyszego musia
publicznie dokona rozrnienia midzy zabjstwem w obronie koniecznej
a linczem, ktrego skutkiem jest czyja mier. Ten ostatni nazwa
jednoznacznie: zabjstwem z premedytacj. Paradoksem dyskusji byo to, e
Argentyna naley do krajw o najniszej liczbie zabjstw w regionie (cho
zarazem o najwyszej liczbie drobnych kradziey).

Sowo lincz oznaczajce samosd pochodzi od nazwiska pukownika Charlesa

Lyncha. W 1780 roku w czasie amerykaskiej wojny o niepodlego pukownik
Lynch samowolnie i bezprawnie wyda rozkaz egzekucji probrytyjskich
osadnikw, ktrzy sprzeciwiali si utracie przez koron brytyjsk wadzy nad
zamorsk koloni.
Stany Zjednoczone przez niemal dwiecie lat naleay do czempionw tej
haniebnej praktyki. Na pocztku 2015 roku organizacja Equal Justice Initiative
ogosia raport Lynching in America: Confronting the Legacy of Racial Terror
[Lincz w Ameryce: stawiajc czoa dziedzictwu rasowego terroru], z ktrego
wynika, e skala samosdw bya znacznie wiksza, ni do tej pory sdzono. Za
lincz autorzy raportu uznali nielegalne egzekucje, w ktrych uczestniczyo co
najmniej trzech sprawcw, a fakt ten zosta odnotowany w prasie. Zbadali
prawie cztery tysice takich zdarze w latach 18771950 w dwunastu
poudniowych stanach: Alabamie, Arkansas, Florydzie, Georgii, Kentucky,
Luizjanie, Missisipi, obu Karolinach, Tennessee, Teksasie i Wirginii. Inne
badania ukazuj jednak, e do linczw dochodzio niemal we wszystkich stanach,
take tych, ktre rzekomo wykorzeniy rasizm. Byy tolerowane przez rzd
federalny. Badacze zjawiska s zazwyczaj zgodni co do tego, e lincze byy
narzdziem sprawowania kontroli nad populacj niewolnikw, a po wojnie
secesyjnej byych niewolnikw, ludzi wci przeladowanych, wyzyskiwanych,
o sporym potencjale buntu.
Lincze, ktre udokumentowalimy, byy aktami terroryzmu napisali
autorzy raportu.

Morderstw tych dokonywano w poczuciu bezkarnoci, czasem w biay

dzie, czsto na sdowym trawniku. Lincze nie byy form
sprawiedliwoci rubiey zazwyczaj miay miejsce we wsplnotach, gdzie
funkcjonowa wymiar sprawiedliwoci, ktry jednak uwaano za zbyt dobry
 dla Afroamerykanw. Lincze byy potwornymi aktami przemocy, ktrych
sprawcy nigdy nie zostali pocignici do odpowiedzialnoci. W istocie,
niektre publiczne lincze byy ogldane masowo i speniay funkcj
odwitnych aktw kontroli i dominacji o podou rasowym.

Autorzy raportu przypominaj, e prcz tysicy gapiw w linczach bray udzia

prominentni czonkowie wsplnot, tak zwani szanowani obywatele. Sam akt
zabjstwa poprzedzay zazwyczaj wielogodzinne publiczne tortury, polegajce
midzy innymi na obcinaniu czci ciaa i podpalaniu ofiary. Rasistowska prasa
wwczas absolutna norma promowaa lincze jako wydarzenia o charakterze
karnawaowym. Uliczni sprzedawcy serwowali gapiom posiki i napoje,
sprzedawano pocztwki z tego widowiska, a czci ciaa ofiar kolekcjonowano
jako pamitki. Za szczeglny skandal autorzy raportu uwaaj fakt, e
w poudniowych stanach wci nie ma miejsc upamitniajcych ofiary
samosdw. Jest za to mnstwo pomnikw, tablic i napisw upamitniajcych
pokonanych w wojnie secesyjnej konfederatw armii rasistw i zwolennikw
niewolnictwa. Publiczne lincze miay miejsce relatywnie niedawno jeszcze
w latach szedziesitych XX wieku, epoce ruchu praw obywatelskich.
Linczowanie czarnoskrych to niejedyny tego rodzaju trup w szafie
w amerykaskiej historii. Burzliwa debata o polityce migracyjnej ostatniego
czasu zbiega si z publikacjami na temat praktyk linczowania migrantw
z Meksyku, jak i Meksykanw mieszkajcych w stanach zagarnitych przez
USA w wyniku wojny 1846 roku (Teksasie, Arizonie, Nowym Meksyku
i Kalifornii). Jak ustalili historycy William Carrigan i Clive Webb, poczwszy od
zakoczenia wojny amerykasko-meksykaskiej, przez nastpne sto lat doszo
do tysicy linczw na Meksykanach o podou stricte rasistowskim (mimo e
w archiwach udokumentowano jedynie piset czterdzieci siedem przypadkw).
Podczas gdy o linczach na Afroamerykanach sysza chyba kady, choby
w szkole, wiedza o linczowaniu Meksykanw nie jest w Ameryce powszechna.
Amerykanie, jak wiele innych spoeczestw, wci maj do przetrawienia swoje
zbrodnie i inne przewiny wobec wsplnot i grup dyskryminowanych z powodu
ciemniejszego koloru skry i pozycji ekonomicznej. Przemocowe przejawy
rasizmu i dawne samosdy na nowo budz dzi zainteresowanie prawdopodobnie
z powodu niedawnych zabjstw o podou rasistowskim w Ferguson, Nowym
Jorku i Pasco ktre wywoay zamieszki.
Jakkolwiek istot linczu jest jego publiczny charakter, niektre linczopodobne
praktyki bywaj dokonywane pod oson ciemnoci. Naley do nich czyszczenie
ulic z bezdomnych dzieci i dorosych, to jest bezprawne egzekucje dokonywane
przez paramilitarnych i policjantw po godzinach pracy (pisz o tym w rozdziale
Fawela I).
Czystki socjalne i lincze nie s broni ubogich i niewyksztaconych. Czciej
to silni i uprzywilejowani wymierzaj okrutn kar sabym, bezbronnym,
upoledzonym spoecznie. Czystka socjalna, podobnie jak lincz napisa jeden
z uczestnikw argentyskiej debaty to selektywna reakcja na przestpstwa
majca podoe klasowe.
Kto inny zauway, e w zjawisku linczu mona zaobserwowa elementy
spoecznej psychologii faszyzmu. Lincz rodzi si z frustracji, uprzedze,
stygmatyzowania innego. Poszukuje kozw ofiarnych, wyraa si nienawici
i znajduje zwieczenie w przemocy. Publicysta dodaje, e Hitler i Mussolini
mobilizowali masy, rozgrywajc zbiorowe traumy spoeczestw, ktrymi rzdzili
rzeczywiste bd wyimaginowane.
Najbardziej boli wiadomo, ku jakiemu spoeczestwu prowadzi nas
praktykowanie linczw oraz jak krucha jest granica, ktra oddziela nas od
ciemnoci zamieszkujcej w istocie ludzkiej napisa publicysta Javier Nuez.
Jego artyku zainspirowa w Argentynie oddolny ruch potpienia samosdw,
ktry przyj nazw Nie liczcie na mnie (#nocuentenconmigo). Nie liczcie na
mnie, kiedy brutalno i tchrzostwo osiemdziesiciu typw bijcych
bezbronnego dzieciaka bdziecie ubiera w eufemizmy. To nie ma nic wsplnego
ze sprawiedliwoci, nawet t w najbardziej archaicznym sensie.
Przewiadczenie o klasowym charakterze wspczesnych linczw najdobitniej
wspar pewien sdzia: Nie dostrzegam podobnego niepokoju i oburzenia
przestpstwami znacznie powaniejszymi ni kradzie portfela popenianymi
przez ludzi w biaych konierzykach, o charakterze korupcyjnym, majcymi
niekiedy powane skutki ekonomiczne [dla caego spoeczestwa]. Przestpcom
w biaych konierzykach atwiej schowa si za przywilejami; wzgldnie
w tumie porzdnie ubranych, ktry linczuje drobnego zodzieja; oczywicie
w obronie koniecznej.
Gdy na temat linczu pisaem artyku dla Polityki, redaktor wydania
zatytuowa go w trafnie przewrotny sposb: Obrona z premedytacj. Pasuje
doskonale jako ironiczny komentarz do rozmaitych aktw agresji i praktyk
skierowanych przeciwko sabszym, ktre stroj si w szlachetne szaty obrony.
[*] Dane z jesieni 2011 roku (przyp. aut.).
 Jak si rodz bojownicy
Strefa Gazy, 2011

Rana Szubair bya za na ma, e w wigili Nowego Roku nie chcia si cieszy.
Rzucia mu nawet jakie cierpkie sowa. Ale potem zrobio si jej gupio. Z czego
waciwie si cieszy? e ledwo przeylimy kolejny rok? e nastpny bdzie taki
sam w oblonym miecie, bez pracy, bez perspektyw, bez sensu?
Nowy Rok w Gazie to raczej okazja do wspominania zabitych podczas ostatniej
izraelskiej inwazji. Runo wtedy niebo, nie byo gdzie si skry ani dokd
ucieka. Pieko.
Teraz Rana jasno dostrzega, e ludzie stworzyli osobliwy lokalny kalendarz:
Pamitasz, to byo tydzie przed wojn... Zdaam tamten egzamin cztery
miesice po wojnie... Ten budynek, ktry wzniesiono na miejscu zburzonego
w czasie wojny...
Gaza przed i po. ycie przed i po.
Rana ma trzydzieci pi lat i trjk dzieci, ktre ganiaj wokoo i co chwil
wpadaj na mam, czynic rozmow prawie niemoliw. Rana cierpliwie je
uspokaja, a potem mwi dalej piknym, literackim angielskim. Jest blogerk,
a chce zosta pisark. Wie, jak trafi do wyobrani rozmwcy. W Gazie bardziej
naturalne jest mylenie o mierci ni o yciu Rana czyta fragment swego
tekstu. Kiedy uwielbiaam gapi si w niebo. Teraz to zajcie ponure,
deprymujce. Przejrzyste, pikne niebo przecinaj samoloty, a cisz zakca
upiorny warkot.
Gdy Rana mija dom pogrzebowy, przechodzi jej przez myl, e waciciel
zarobi fortun na mierci. Obok cmentarza napis: Nie ma miejsca na nowe
groby. Nikt tego nie przestrzega, wic zmarli tocz si cigle na tym wiecie.
Rana pracuje nad ksik o yciu codziennym w oblonej Gazie eby wiat
wiedzia i eby nie zapomniano o zbrodniach, krzywdzie.
 Poeta pamita.

Rana Szubair wygosia poruszajc mow do setki parlamentarzystw

i aktywistw z trzydziestu krajw, ktrzy w ostatnich dniach listopada 2011
roku przyjechali do Strefy Gazy w gecie solidarnoci z mieszkacami tej
oblonej czci Autonomii Palestyskiej. Dwa autokary wjechay tu przez
granic z Egiptem to namiastka Flotylli Wolnoci, ktra z powodu blokady nie
moga dotrze od strony morza. Dwukrotnie zostaa zatrzymana w portach
Europy bd przez marynark Izraela. Rok wczeniej, gdy izraelscy komandosi
dokonali abordau na statek Mavi Marmara i zastrzelili dziewiciu aktywistw
Flotylli, ONZ potpi Izrael za naduycie siy.
Na podstawie biografii uczestnikw tej autobusowej karawany daoby si
napisa kawa historii rnych krajw ostatnich dekad. S wane figury:
przedstawiciele Braci Muzumaskich z Egiptu, ktrzy za chwil wygraj
pierwsze wybory po arabskiej wionie, jeden z liderw powstania w Libii,
weterani walki z dyktatur w Brazylii, byli winiowie z irlandzkiej Sinn Fin.
Jest Ann Wright, bya pukownik i dyplomatka z USA, ktrej wsparcie dla
Palestyczykw politycy w jej kraju nazwali wspieraniem terroryzmu,
a republikaski kongresman Brad Sherman da jej aresztowania (Wright
chciaa odda si w rce FBI w jego biurze; przed sdem zamierzaa powiedzie,
e to jej krytycy wspieraj terroryzm tyle e pastwowy).
Jest te Clare Short, bya minister rzdu Tonyego Blaira, ktra krytykowaa
agresj na Irak. I baronessa Jenny Tonge z Izby Lordw, wychowana jak mwi
w kulcie Izraela. Przeya nawrcenie jak Szawe na drodze do Damaszku,
gdy w 2003 roku przyjechaa na Zachodni Brzeg Jordanu i do Gazy. Po powrocie
zacza gono mwi o krzywdach Palestyczykw.
Empatia baronessy dla zamachowcw samobjcw wywoaa protesty:
Gdybym ya w takich warunkach jak oni, moe zostaabym jednym z nich.
Wylano na ni kuby inwektyw i faszywych oskare e jest sojuszniczk
terroryzmu i antysemitk jakie obrocy okupacji zwykle wylewaj na
krytykw polityki Izraela pod rnymi szerokociami geograficznymi. Podobny
los spotka midzy innymi Tonyego Judta, Stephena Hawkinga, Zygmunta
Baumana, Mario Vargasa Llos, Jos Saramago.
Najlepsz odpowied na oskarenia pod adresem krytykw izraelskiej okupacji
o antysemityzm usyszaem przed laty od Tonyego Judta (baronessa Tonge nie
moga go zna). Spytaem Judta, jak radzi sobie z sytuacjami, kiedy niektrzy
obrocy polityki Izraela stawiaj go w jednym rzdzie z antysemitami,
ksenofobami, skrajnymi prawicowcami. I jak postaw rozumn i etyczn
zaleca? Judt odpowiedzia tak:

Znam jedn dobr odpowied, jak da kiedy Arthur Koestler w 1948

roku, tu, w Nowym Jorku. Zapytano go: Dlaczego jest pan takim
antykomunist? Pana wypowiedzi brzmi jak wypowiedzi maccartystw,
pana sowa to woda na myn tych idiotw. Koestler odpowiedzia: Nic na to
nie poradz. Jeli gupi ludzie mwi to samo, co ty, majc swoje motywy
ktre mog brzmie jak twoje myli trzeba pomimo to mie odwag
goszenia swoich przekona. Nie ma innej rady. Siedzie cicho tylko po to,
eby nie brzmie jak owi gupcy, to nie rozsdek, lecz tchrzostwo. To
oddanie gupcom kontroli nad publiczn debat.
Gdy wic ludzie pytaj mnie, jak mog by tak krytyczny wobec Izraela,
skoro krytyczni s rwnie idioci, antysemici, skrajni prawicowcy,
odpowiadam: mam swoje powody, odmienne od ich powodw. Jestem
krytyczny wobec polityki Izraela tak samo jak wielu Izraelczykw. Nie
odpowiadam za to, e jacy szalecy mwi to samo, co ja, kierujc si
innymi motywami. Jeli jutro jaki wariat powie, e Ziemia jest okrga
i zbudowana z czekolady, to czy mam przesta mwi, e Ziemia jest okrga,
bo staj w jednym szeregu z tym wariatem? To koincydencja, a nie mj z nim
sojusz. Nie wolno poddawa si szantaowi.

Na kocu Judt dorzuci: Wiem, e mnie jako ydowi atwo to powiedzie.

Kulminacj kilkudniowej wizyty delegacji ma by ogoszenie rezolucji. Rezolucja

wezwie Izrael do zniesienia blokady Gazy oraz umoliwienia swobodnego
przepywu ludzi i towarw. Zaapeluje do wsplnoty midzynarodowej
o wywieranie presji na Izrael. Ale najwaniejszym przekazem bdzie to, o czym
nie napisano: e wiat nie zapomina o Palestyczykach, nie zapomina o Gazie.
Strefa Gazy jest jednym z najgciej zaludnionych obszarw na wiecie. Na
terenie o dugoci czterdziestu jeden kilometrw i szerokoci od szeciu do
dwunastu mieszka ponad ptora miliona ludzi (ponad cztery tysice osb na
kilometr kwadratowy), z ktrych poowa nie skoczya osiemnastego roku ycia.
Los osiemdziesiciu procent z nich zaley od pomocy zagranicznej. Wedug ONZ
prawie czterdzieci procent yje w biedzie, co czwarty nie ma pracy (wrd
modych co drugi). Jedna trzecia ziem uprawnych (jako tak zwana strefa
buforowa przy granicy z Izraelem) i osiemdziesit pi procent wd s dla
mieszkacw niedostpne. Agendy ONZ nieraz stwierdzay, e izraelska blokada
Gazy jest pogwaceniem praw czowieka i zbiorow kar, naruszajc prawo
midzynarodowe.
Represje Izraela wobec ludnoci tego skrawka ziemi a nastpnie blokada
nasiliy si, od kiedy w 2006 roku wybory wygra tu Hamas, partia radykalnego
islamu politycznego. Tamtego roku armia Izraela zabia ponad szeciuset
Palestyczykw, w tym wielu cywilw i dzieci; zburzya setki domw.
Pretekstem byo porwanie onierza Gilada Szalita (wymienionego pi lat
pniej za ponad tysic palestyskich winiw), lecz take upokorzenie
w przegranej batalii zbrojnej przeciwko libaskiemu Hezbollahowi.
Rok pniej liczba zabitych wzrosa. Rwnoczenie jak pisze izraelski
historyk i lewicowy aktywista Ilan Papp w eseju The Killing Fields of Gaza
20042009 [Pola mierci w Gazie 20042009] kreowano mitologi, [wedle
ktrej] Gaza to baza terrorystw dcych do zniszczenia Izraela. Mitologia ta
pomija dysproporcj si: w jaki sposb domowej roboty pociski rozpryskujce
gwodzie (osawione kassamy) miayby pokona jedn z najwikszych potg
militarnych wiata? Zdaniem Pappgo, ktry jest te autorem przeomowej
ksiki The Ethnic Cleansing of Palestine [Czystki etniczne w Palestynie], Izrael
od chwili swego powstania w 1948 roku prowadzi wobec Palestyczykw
polityk czystek etnicznych, przymusowych wypdze i kontynuuje j
w rozmaitych formach do dzi.
Izrael przycisn Gaz, ograniczajc drastycznie przepyw ludzi i towarw.
Przesanie byo jasne: albo poddacie si i dostaniecie przywilej ycia w otwartym
wizieniu, jak wasi rodacy z Zachodniego Brzegu, albo buntujcie si dalej,
popierajcie Hamas, a bdziecie y w wizieniu o najsurowszym rygorze. Opr
bdzie karany mierci, emigracja mile widziana.
Apogeum represji tamtych lat bya operacja Pynny Ow na przeomie 2008
i 2009 roku: w efekcie atakw z ziemi, morza i powietrza zgino ptora tysica
ludzi, w wikszoci cywilw, w tym trzysta pidziesit dwoje dzieci. Tysice
ludzi zostao rannych i stracio domy. Po drugiej stronie zgino trzech
izraelskich cywilw i dziesiciu onierzy (kilku od ognia wasnej armii).
Dysproporcja si i strat stawia pod znakiem zapytania sens formuy konflikt
izraelsko-palestyski. Pynny Ow by jednostronn rzezi. Raport sdziego
Goldstonea sporzdzony na potrzeby ONZ stwierdza, e wikszo ofiar
i zniszcze bya skutkiem dziaa z premedytacj, a inwazja na Gaz
rozmylnie nieproporcjonalnym atakiem, obliczonym na ukaranie, upokorzenie
i sterroryzowanie ludnoci cywilnej, radykalne ograniczenie jej zdolnoci
gospodarczych, zarwno w dziedzinie pracy, jak i zaopatrzenia, oraz wywoanie
rosncego poczucia zalenoci i braku zdolnoci obronnych. Jak to wyrazi
pewien izraelski pukownik, cytowany przez Pappgo, inwazja miaa wywoa
zniszczenia, z ktrych podniesienie si zajmie wieki.

W Gazie wci jest sporo gruzowisk i wypalonych budynkw. Ale Marisa Matias,
eurodeputowana z Portugalii, jest zaskoczona tym, jak szybko Gaza si
podniosa. Bya tutaj tu po inwazji Pynny Ow wrcia przeraona skal
zniszcze i ludzkiego nieszczcia. Mimo blokady, w tym zakazu wwoenia
materiaw budowlanych, Palestyczycy odbudowali Gaz.
Wszystko dziki tunelom przy granicy z Egiptem. Granica pod ziemi
wyglda jak pumeks opowiada Palestyczyk, ktry prosi o niepodawanie
nazwiska. Tunel pod tunelem, jest ich chyba tysic. Przerzucane s nimi nawet
samochody.
Dziki arabskiej wionie uchylono przejcie z Egiptem w Rafah, ale obsuguje
tylko trzysta osb dziennie i jest zabukowane na trzy miesice naprzd.
Urzdnicy egipscy z czasw dyktatury Mubaraka (alianta Izraela) nadal
dokuczaj Palestyczykom: jeli tylko znajd pretekst, by kogo nie przepuci,
nie przepuszczaj (po zamachu stanu w Egipcie w 2013 r. przejcie ponownie
zamknito).
Z kolei przez Erez, jedyne otwarte przejcie z Izraelem, przechodzi pomoc
humanitarna i ograniczony import. Przez p roku Izrael pozwoli na eksport
truskawek, kwiatw, przypraw i pomidorw dwie ciarwki dziennie (kilka
lat wczeniej przechodzio ich kadego dnia czterysta). Potem znw pena
blokada eksportu. Z czego Gaza ma y?
Blokada morska pozbawia mieszkacw taniej ywnoci: ryb i owocw morza.
Rybacy mog owi do trzech mil od brzegu (kiedy: dwanacie mil). Do tych,
ktrzy przekraczaj arbitralnie narzucon granic pooww, strzelaj izraelskie
kanonierki, a ich odzie si konfiskuje. Wielu rybakw porzucio zawd, ich
rodziny popady w ndz. Rybowstwo jedna z gwnych gazi gospodarki
jest na krawdzi upadku.
Pikne i toczne kiedy plae wiec pustkami. Dziesitki nieuywanych odzi
niszczej na przystaniach. Do morza spywaj cieki, bo nie ma czci
potrzebnych do uruchomienia oczyszczalni zbudowanej przed narzuceniem
blokady.
Szpital ofiar wojny: ludzie z wypalonymi oczami, zdeformowanymi gowami,
urwanymi rkami i nogami.
I najwikszy moe dramat Gazy brak wody. Jej rda kontroluje Izrael,
a lokalne studnie wyschn za kilka lat. Dziewidziesit procent wody nie
nadaje si do picia.
Mimo to Palestyczycy z caych si pragn pokaza, e yj normalnie. e si
staraj. Obnoszenie si z ndz i klsk upokarza. A oni s dumni. Dlatego
rektor na Uniwersytecie Islamskim (na przekr stereotypom: wicej tu
studentek ni studentw) mwi: Staramy si prowadzi uczelni, jakby
wszystko byo normalnie. Chwali si wzrostem liczby studiujcych: pod koniec
lat dziewidziesitych byo ich zaledwie dwustu siedemdziesiciu siedmiu,
dzisiaj ponad dziewi tysicy.
Rektor prezentuje filmik o uczelni: s tu wszystkie kierunki, od humanistyki
po inynieri. Z ekranu padaj pytania ku chwale wiedzy: Kto zapali wiec
w ciemnoci? Kto uczyni niemoliwe moliwym?. Ahmed chodzi na terapi, eby
przesta si jka (wiedza leczy). Fuad uczy si profesjonalnego fotografowania.
Hala wada kilkoma jzykami.
Ale jaki to ma sens? Do czego ta wiedza? Po co koczy dwa fakultety, yjc
w wizieniu? Takie pytania padaj w rozmowach ludzi z karawany solidarnoci.
Chopak, ktry przedstawia si jako Meysara, lat dwadziecia trzy, absolwent
matematyki i stosunkw midzynarodowych, nie mg skorzysta ze
stypendium, ktre przyznano mu w Anglii przez blokad. Poszed wic do
modziewki Hamasu i krci si przy rzdzie. Jeli bdzie trzeba, zostanie
bojownikiem. Czy mona mu si dziwi? Co innego mu zostao?

Huda, wiesz, dlaczego nie ma dzi szkoy?

Bo jest wojna.
A co to jest wojna?
Wojna to ostrza.
Taki dialog z picioletni creczk przytacza blogerka Rana.
Dzieci z Gazy przyswoiy sobie szczegln wiedz. Potrafi okreli, niczym
eksperci od broni, jakiego typu samolot leci nad gowami i czy spadajc rakiet
wystrzelono z powietrza czy ziemi. Gdy ojciec Rany mia udar i znalaz si
w szpitalu, dzieci pytay: Kto strzela do dziadka?.
W szkole Rana umiecia dzieci w jednej klasie. eby w razie ostrzau nie
trzeba byo ich szuka w rnych miejscach.
Nie ma jak chroni ich przed wiedz o wojnie i mierci mwi. Dr, gdy
sysz odgos samolotu, a mnie pka serce. Niektre miay kolegw i koleanki,
ktre zginy od ostrzau, gdy bawiy si na podwrku.
Gdy Rana zatrzymaa si kiedy na czerwonym wietle, Huda spytaa,
wskazujc na graffiti na murze: Kto to jest?. To szahid, mczennik. Znowu
wojna i mier.
Scena z filmu dokumentalnego o Gazie: mczyzna pokazuje kilkuletniemu
chopcu karabin maszynowy. Dzieciak udaje, e strzela, cho ledwo jest w stanie
utrzyma bro.
Bdziesz walczy, gdy doroniesz? pyta gos zza kadru.
Bd zabija ydw mwi chopiec.
Dlaczego?
Bo zabili mojego tat i brata.
Inny chopiec ten akurat po zakoczeniu psychoterapii mwi zupenie
inaczej:
Nie mam pretensji do chopcw takich jak ja, do ydw. Ale kiedy dorosn,
spytam ich: co wasz tata i wujek maj przeciwko nam? Dlaczego do nas
strzelaj, dlaczego bombarduj nasze domy?

Ismail Hanija, lat czterdzieci osiem, premier nieistniejcego pastwa,

informuje, e minionej nocy lotnictwo Izraela zrzucio bomby na Gaz, niedaleko
granicy z Egiptem. Mwi, e wrg chcia zakci wizyt solidarnoci. Kto
inny, nieoficjalnie: by tam obz szkoleniowy grup zbrojnych. Tym razem nikt
nie zgin, jak tydzie wczeniej, gdy bomby spady na posterunek policji,
zabijajc dwch policjantw i cywila.
Mowa ciaa Haniji zdradza dystans, niepewno. Jak na czowieka wadzy
gesty ma jakby wyuczone, nienaturalne. Absolwent wydziau literatury
arabskiej i byy dziekan na Uniwersytecie Islamskim, w Stanach Zjednoczonych
uwaany za terroryst, nie wyglda na urodzonego przywdc. Dorasta
w slumsach obozu dla uchodcw Alszati, do dzisiaj ma tu mieszkanie.
Nieopodal, nad morzem, s miejsca, z ktrych Hanija moe wieczorem zobaczy
wiata Aszkelonu dawniej Maddal, z ktrego w 1948 roku Izraelczycy
wygnali jego rodzicw.
 Jaka waciwie jest strategia rzdzcego w Gazie Hamasu? Czy walczy
o niepodleg Palestyn, ktra miaaby powsta na terenach Zachodniego Brzegu
i Gazy? Nieatwo uzyska od premiera Strefy Gazy jasn odpowied. Oficjalnie
i Hamas, i konkurencyjny Fatah mwi o Palestynie w granicach z 1967 roku.
Zarazem wszyscy powtarzaj Hanija rwnie e rozwizanie zakadajce
istnienie dwch pastw (osobno Izrael, osobno Palestyna) jest nierealne. Izrael
pozamyka Palestyczykw w enklawach, poszatkowa Zachodni Brzeg, czynic
ze terytorium niemoliwe do zarzdzania, pocite eksterytorialnymi drogami
i murem nie da si z tego skleci pastwa. Z kolei jednego wsplnego pastwa
ydowsko-palestyskiego nie chc ani Palestyczycy, ani izraelscy ydzi; ide t
wspieraj niewielkie mniejszoci po obu stronach.
Hanija mwi, e Palestyczycy powinni mie prawo do mieszkania w caej
Palestynie, a wygnani w czasie kolejnych wojen i czystek etnicznych prawo do
powrotu. Jeli przyzna si Palestyczykom takie prawo, to wwczas jak mwi
bd otwarci na rne rozwizania.
Te dyplomatyczne sowa znacz, e Palestyczycy nigdy nie pogodz si z tym,
e zaoyciele Izraela wygnali ich z domw dopki choby symbolicznie nie
uzna si, e maj prawo wrci. Mwic to, Hanija sugeruje (cho nie wprost)
rozwizanie jednopastwowe. Ale czy ma na myli naprawd wsplne
pastwo? Czy ydzi mieliby prawo w nim mieszka?
To oczywiste odpowiada, majc wiadomo, e ten dialog to dywagacje
z ksiyca. Izrael jest potg militarn, jego rzdy ani myl godzi si na
utopijne postulaty. Nie godz si zreszt na o wiele mniej, czyli pastewko
palestyskie na obszarze zaledwie jednej pitej ziemi zamieszkiwanej przez
wieki przez Palestyczykw.

Nieatwo urwa si oficjalnej karawanie. Gdy kto oddala si od grupy choby na

pardziesit metrw, id za nim bezpieczniacy. Kto inny, gdy o trzeciej rano
wyszed z hotelu popatrze na morze, te cign za sob ogon.
Musimy uwaa na prowokacje Mossadu i ekstremistw objania Arafat
Shoukri z Rady do spraw Stosunkw Europejsko-Palestyskich w Brukseli, szef
caej wyprawy.
Co wiadomo o akcjach Mossadu w Gazie?
Mossad jest wszdzie. Mog sfingowa wypadek, napad, porwanie.
Niektrzy uczestnicy karawany nie daj wiary tej odpowiedzi. Podejrzewaj,
e moe chodzi o to, eby solidarni z Gaz nie zobaczyli czego, co jest nie na
rk gospodarzom. Chyba wikszo z nich ma wiadomo, e Hamas nie jest
wzorem demokratycznych cnt.
Z drugiej strony krytyka udrczonych, walczcych o przetrwanie jest
nieatwa, nie na miejscu. Kto pyta na stronie: Dlaczego nie mamy
anglojzycznych kanaw TV w hotelu? Przypadek czy polityka Hamasu?.
Warto urwa si hamasowskiej bezpiece.
Jednego takiego urwanego wieczoru Rafik (imi zmienione) opowiada
o sprawach, o ktrych rzdzcy w Gazie wol milcze. Cho niechtny
Hamasowi, przyznaje, e ta organizacja jest mniej skorumpowana ni
poprzednicy z Fatahu. Fatahowcy kradli bez opamitania, a Hamas naprawia
te drogi i odbudowa miasta po inwazji.
Zasad rzdw jest nepotyzm. Rafik opowiada o przypadku rzadkiego
specjalisty, ktrego potrzebowa rzd. Ale gdy okazao si, e daleki kuzyn jego
szwagra prowadzi jakie interesy z Fatahem, w specjalista posady nie dosta.
Na Zachodnim Brzegu, gdzie rzdzi Fatah, mechanizm dziaa w drug stron.
Znajomoci s niezbdne w niemal kadej sprawie, jak trzeba zaatwi.
W Gazie oszczdza si energi, prd jest osiem godzin na dob. Ale jeli kto ma
znajomoci, moe mie prd duej.
Pomoc z zagranicy trafia nie zawsze do najbardziej potrzebujcych, lecz do
tych, ktrzy maj waciwe koneksje. Przykad: przychodz pienidze i leki,
ktre zamiast szpitala publicznego dostaje szpital prywatny, nalecy do kogo
z hamasowej sitwy. Gdy powstaje organizacja pozarzdowa i zdobywa rdo
finansowania, roztropnie jest wzi do spki kogo z Hamasu.
W Gazie jest wiele uniwersytetw i szpitali, ale karawana solidarnoci
odwiedza tylko te, ktre s powizane z Hamasem mwi Rafik i pokazuje
rwnie te inne. Niestety tylko z zewntrz.
Opowieci o szalejcym w Gazie bandytyzmie to jak mwi czarna
propaganda. Hamas postawi na zero tolerancji i siln policj. Chyba to
prawda: w czasie dwch nocnych eskapad, take do slumsowatych osiedli, nie
mamy poczucia zagroenia, jakie przyjezdni z innego wiata odczuwaj czsto
w biednych dzielnicach miast globalnego Poudnia.
Czy mieszkacom Gazy doskwiera obyczajowy zamordyzm?
Nie taki znowu zamordyzm, jak si niektrym na Zachodzie wydaje mwi
Rafik. Fakt, Hamas zakaza sprzeday i picia alkoholu. Ale restauracje s
otwarte do pna, tyle e klientw mao, bo drogo. Mona kupi ciuchy
w zachodnim stylu, muzyk na CD i filmy (z wyjtkiem pornografii).
Dziewczyny z rodzin, ktre letnio traktuj religi, nie zakrywaj gw. Niestety,
hamasowi biznesmeni wykadaj fortuny na kolejne meczety, podczas gdy jak
powietrza potrzeba przychodni i szk. Niektre szkoy pracuj na trzy zmiany.
Krytyka wadzy, patrzenie jej na rce? Praktycznie niemoliwe. W Gazie
wychodzi tylko jedna gazeta, rzdowa.
Rafik uwaa, e Hamas moe przegra wybory o ile si odbd bo cho
ludzie w Gazie nadal wol Hamas od Fatahu, to maj do blokady.

Gaza jest prawdopodobnie jedynym miejscem na ziemi, gdzie istnieje

Ministerstwo Uwizionych. W jego budynku znajduje si co w rodzaju muzeum
horroru. Mona tam zobaczy kuky zawieszone za wykrcone do tyu rce albo
przywizane do krzesa, zamknite w klatce. S malowida przedstawiajce bicie
winiw, raenie prdem, zrywanie paznokci. Na cianach portrety
zamczonych i zmarych w izraelskich wizieniach.
Przychodz kobiety matki i babcie z dziemi, ktre nie znaj ojcw
i dziadkw odsiadujcych kary w Izraelu. S wrd winiw zawodowi
bojownicy, ale te ludzie, ktrzy mieli pecha, bo znaleli si w niewaciwym
miejscu o niewaciwym czasie. Muna Rabah ma w wizieniu ma (wyrok:
dwadziecia pi lat) i dwch synw (jeden skazany na pitnacie lat, drugi
czeka na wyrok) wszyscy walczyli z okupantem. Przyprowadzia wnuczk,
ktra nigdy nie widziaa ojca, bo winiowie z Gazy od ponad czterech lat nie
maj prawa do odwiedzin. Ale sowa Muny Rabah nie brzmi jak sowa kogo
zamanego. Jest w nich gniew i furia.
To gniew, o ktrym mwia blogerka Rana:
Zuboae rodziny, ktrych domy zniszczono na ich oczach, pozostaj
nieugite, nie zamierzaj si podda. Ci, ktrzy stracili najbliszych w walce
o wolno, s zdeterminowani bardziej ni kiedykolwiek. Nieszczcia uczyniy
ich silniejszymi. Rany trudno uleczy, lecz te szedziesit trzy lata walki s
zbyt cenne, by je zmarnowa.
W Gazie dorosn nowi bojownicy, ktrych portrety graffiti kto kiedy
namaluje na murach. Za pitnacie lat wnuczka Rany, creczka Hudy, spyta
mam: Kto to jest?. A mama wtedy odpowie: To twj wujek, mj brat.
Bojownik, mczennik.
Kim innym mona tutaj zosta?
 POZA KADREM

Przemoc wykluczonych,
czyli o poszukiwaniu aniow

W kocu kady czowiek zawsze

upodabnia si do swojego wroga.
Jorge Luis Borges

Ci bojownicy mogliby budzi sympati, stoj za nimi powane racje, gdyby nie
sigali po te poaowania godne metody. Nie ma usprawiedliwienia dla
przemocy. Nie ma usprawiedliwienia dla terroryzmu.
Brzmi znajomo?
Oczekiwanie sytych, yjcych w dostatku, zadowolonych z ycia, e
przeladowani, gwaceni, odczowieczani pozostan anioami i bd walczy
o swoje prawa w sposb szlachetny, to zabobon ponad podziaami. Wypowiadaj
go z lekkoci ludzie o zasobnych portfelach i ci, ktrzy ledwo wi koniec
z kocem. Z lewicy i prawicy, kobiety i mczyni, wierzcy i ateusze. Nie
bardzo wiadomo, dlaczego tak by miao by. Dlaczego ludzie, ktrym odmawia
si przyzwoitej egzystencji, mieliby uznawa prawo do spokojnego i dostatniego
ycia tych, ktrzy si nim ciesz? Na jakiej podstawie oczekujemy od nich
wyrzeczenia si przemocy?
To prawda, e ofiarami przemocy wykluczonych, niekiedy aktw
okruciestwa, padaj niewinni. Czym zawinia trzynastoletnia dziewczynka,
ktra ginie razem z palestyskim zamachowcem samobjc na ulicy Ben Jehudy
w Jerozolimie? C zego uczyni elegancko ubrany przechodzie podpalony
przez okrutne dzieci ulicy w So Paulo? Czy to nie tragiczny przypadek (i
paradoks), e w zamachu terrorystycznym na indonezyjskiej wyspie ginie
reporterka, ktra powicia lata, eby zrozumie tych, ktrzy s odczowieczani
braci w wierze swoich zabjcw, a i chyba take ich samych?
Opakujc bliskie nam ofiary bliskie nie dlatego, e to rodzina lub
przyjaciele, lecz dlatego, e modliy si do tego samego boga, miay taki sam
kolor skry i prowadziy ycie podobne do naszego widzimy w ich oprawcach
bestie bez uczu i moralnoci. Domagamy si zemsty, ktr nazywamy
sprawiedliwoci.
Gdyby zabjcy nie stali si zabjcami, gdyby walczyli o swoje cele
pokojowymi metodami albo gdyby wzili si do roboty, zamiast napada na
spokojnych obywateli, by moe ich ciki los mgby liczy na empati. Aktem
terroru, przestpczym napadem wykrelili si z grona cywilizowanych
i zasugujcych na wspczucie. Bestie nie mog budzi zrozumienia. (Te brzmi
znajomo, prawda?)
A dlaczego nie? Moe wina bestii jest win drugiego stopnia: zaledwie
reakcj na przemoc, ktrej bestia doznaa. Moe bestie upodabniaj si tylko
do swojego wroga: do prezydenta, ministra, generaa czy sojuszu wojskowego,
ktrzy je przeladuj. Do policjanta i ochroniarza. Do mnie i do ciebie. Moe
bestie s jedynie doskonaym, a niekiedy karykaturalnym odbiciem nas
samych. W kocu kady czowiek zawsze upodabnia si do swojego wroga
powiada Jorge Luis Borges. Jeden z bohaterw Gabriela Garci Mrqueza,
czowiek skazany na mier, rzuca w twarz Aurelianowi Buendi: ...przez t
nienawi do wojskowych, przez to cige ich zwalczanie, to nieustajce mylenie
o nich, stae si w kocu taki sam jak oni.
Wedug dzisiejszych kryteriw, wedug dzisiejszego jzyka oficjeli i duej
czci rodkw masowego przekazu besti i terroryst by uznawany obecnie
niemal za wieckiego witego Nelson Mandela. Terrorystami byli
antykolonialni bojownicy, wyzwoliciele i wsptwrcy pastw: Jomo Kenyatta
z Kenii, Ahmed Ben Bella z Algierii. Czy upodobnili si do swojego wroga do
brytyjskich i francuskich wadcw kolonii, do lokalnych twrcw apartheidu?
Z pewnoci prowadzili walk niektrymi metodami okupanta i przeladowcy.
Ale tylko niektrymi. Kikujowie w Kenii nie organizowali obozw
koncentracyjnych, w ktrych Brytyjczykw poddawano by torturom,
a najbardziej opornych eksterminacji.

Badacz zbiorowej pamici Maurice Halbwachs ustali, e spoeczestwa tak

samo jak jednostki mog znale si w stanie szoku i paraliujcego rozbicia
wywoanego nieoczekiwan napaci z zewntrz, ktrej towarzyszy niebywaa
przemoc niemieszczca si w adnej istniejcej wczeniej kategorii.
Spoeczno, ktra dozna takiego szoku, spycha traumatyzujce wydarzenie,
z ktrym nie potrafi sobie poradzi jego wiadomo, w najgbsze zakamarki
pamici. Wspomnienia o traumatycznych zdarzeniach wracaj po dugim czasie.
Niekiedy dopiero potomkowie ofiar zaczynaj mwi o krzywdach, upominaj si
o publiczn pami o zbrodniach oraz zadouczynienie. Oddaj cios
niekoniecznie sprawcom krzywd. Pozwalaj sobie na wicej w imi tego, e
przez dugi czas ich krzywdzono i dugo o swoich krzywdach milczeli.
Czy represyjn polityk kolejnych rzdw Izraela wobec Palestyczykw daje
si choby czciowo objani zbiorow traum potomkw ofiar? To znaczy: jako
reakcj nastpnych pokole na wielowiekowe cierpienia ydw w Europie
i Zagad; take jako lk przed powtrk.
Jedn z moliwych odpowiedzi podsuwa monumentalne dzieo Sidmy milion
Toma Segeva, wybitnego izraelskiego historyka. Segev pisze o dwch lekcjach
Zagady humanistycznej i nacjonalistycznej. I nacjonalici jak pisze i ci
modzi ydzi, ktrzy odmawiaj suby wojskowej na terytoriach okupowanych,
powouj si na Zagad. Niestety zdaniem Segeva z tych dwch odmiennych
lekcji w Izraelu wygrywa lekcja nacjonalistyczna.
Czste powoywanie si na Zagad w polityce izraelskiej pisze Segev
moe by mylce: nie jest atwo odrni szczere rozpamitywanie od
manipulacji argumentami sigajcymi do Zagady. Kady, kto prbuje zrozumie
spoeczestwo Izraela, musi nauczy si rozrniania tych dwch postaw.
I dalej: Izraelczycy nie mog i nie powinni zapomina o Zagadzie wikszo
jednak nie wycigna z niej jeszcze waciwych wnioskw. Zagada wzywa
wszystkich do zachowania demokracji, zwalczania rasizmu i obrony praw
czowieka.
Krytykujc surowo polityk swojego kraju, Segev pozostawia nadziej.
Wikszo jak twierdzi nie wycigna z Zagady waciwych wnioskw:
jeszcze. Kluczowe dla nadziei na przyszo jest owo jeszcze.
Mam wiadomo, e interpretacje postaw i zachowa, ktrych rdem s
traumy przechowywane w zbiorowej pamici czsto niemoliwe do
zweryfikowania nie zastpi analiz opartych na sprawdzalnych faktach,
datach, liczbach. Pamitam jednak, e szkieko i oko nie najlepiej radz sobie
z badaniem emocji, w szczeglnoci tak skrywanych, trudnych do zmierzenia
i opisania, jak pami zbiorowa. Hipotezy inspirowane myl Halbwachsa,
nawet jeli zawodne, interesuj mnie jako pewna moliwo, troch wiata
rzuconego w ciemno. Pomoc w stawianiu pyta.
 Wykluczeni z pamici, czyli o tym,
jak Brytyjczycy Kikujw cywilizowali

Jane Muthoni Mara, lat siedemdziesit kilka, zeznaa przed brytyjskim sdem,
e tuczono j pakami i gwacono za pomoc butelki z gorc wod. Innym
kobietom miadono piersi za pomoc szczypiec, wpychano do waginy robaki
i lufy karabinw. Kazano biega nago z wiadrami odchodw na gowie. Winiw
okadano bolenie gryzcymi insektami, a czowiek, ktrego nazwano kenijskim
Josefem Mengele, zasyn z eksperymentw polegajcych na opalaniu
winiom skry, kastracji i zmuszania wykastrowanych do zjadania wasnych
jder.
W jednym z takich obozw przebywa przez p roku dziadek Baracka Obamy,
Onyango. Gdy wrci do wioski, by zawszawiony i ledwo trzyma si na nogach.
Kilka miesicy przed pidziesit rocznic powstania Kenii, w grudniu 2013
roku, rzd Wielkiej Brytanii po raz pierwszy przyzna, e wadze kolonialne
poddaway mieszkacw tego kraju pochodzcych z ludu Kikuju
systematycznym torturom. Wyznaniu winy towarzyszyy wyrazy ubolewania.
Brytyjczycy zobowizali si zapaci odszkodowanie w wysokoci okoo
trzydziestu milionw dolarw piciu tysicom dwustu dwudziestu omiu yjcym
jeszcze wtedy ofiarom tortur i obozw koncentracyjnych. Pienidze mieli dosta
bezporednio poszkodowani po mniej wicej sze tysicy dolarw na gow.
Podniosy si gosy, e to niebezpieczny precedens i co bdzie, jeli inne ofiary
kolonializmu, a moe i wspczesnych wojen imperialnych, zaczn domaga si
odszkodowa? Ile ofiar zostawio za sob Imperium Brytyjskie, choby
w Indiach?
Nowe informacje o zbrodniach cywilizatorw w krajach Poudnia wci
wychodz na jaw, lecz z trudem przebijaj si do wiadomoci. Niezmiennie
szokuj.
Wielka Brytania szczycia si tym, e jej polityka wobec podbitych ludw jest
inna ni pozostaych potg kolonialnych. My nie tacy jak krl Belgii rzenik
Leopold II, ktry na pocztku XX wieku wymordowa okoo dziesiciu milionw
Kongijczykw. My nie tacy jak Niemcy, ktrzy zagodzili lud Hererw
w Namibii. Brytyjczycy, wedug wasnego mniemania, nieli dzikim
Afrykanom owiecenie i cywilizacj. Wychowywali, uczyli uprawiania ziemi,
zbudowali kolej i sprawowali piecz, do czasu a niedojrzali Afrykanie bd
zdolni do samodzielnoci.
Praktyka wygldaa zgoa inaczej. Rzdy na terenie dzisiejszej Kenii
Brytyjczycy sprawowali za pomoc polityki przymusu i represji: przesiedle,
zamykania w rezerwatach podzielonych wedug przynalenoci etnicznej,
rabunku ziemi, kontroli nad przemieszczaniem si Afrykanw z miejsca na
miejsce, zmuszania do pracy na plantacjach kawy i herbaty. Jednym ludom
dawali ziemi i wzgldne przywileje, inne spychali do roli wypdzonych. Grup
najbardziej dotknit represjami byli Kikuju najliczniejsi, zajmujcy si
rolnictwem, a wic niewygodni z punktu widzenia aspiracji Brytyjczykw, dla
ktrych najwaniejszym zasobem bya ziemia. Najedcy tworzyli rwnie
podziay wewntrzne: nagradzali lojalnych wodzw, niepokornych karali.
Dziedzictwo tych podziaw i animozje etniczne trwaj do dzi.
Osadnicy, zarwno arystokraci, jak i onierze obu wojen wiatowych, ktrzy
przyjedali tu w poszukiwaniu lepszego ycia, yli z ziemi i pracy autochtonw.
Ci ostatni wietnie wiedzieli, w jakie luksusy opywaj okupanci wszak jako
sucy do prac wszelkich obsugiwali misj cywilizacyjn biaych. Kuo
w oczy wystawne ycie brytyjskich klas wyszych: bale, polowania na dzik
zwierzyn, wycigi konne, golf.
Biali osadnicy, niezalenie od statusu materialnego, ywili przekonanie, e
Afrykanie to istoty niebezpieczne, o mniejszych mzgach, niezdolne do uczu
wyszych. Im samym, ze wzgldu na kolor skry i jak sdzili wyszy stopie
rozwoju, naleay si przywileje oraz pozycja nadzorcw czarnoskrych istot
niszych. Uprzedzenia te opisaa szczegowo po wielu latach wnikliwych bada
Caroline Elkins, historyczka z Uniwersytetu Harvarda, autorka przeomowej
ksiki o brutalnym kocu brytyjskiego kolonializmu w Kenii Rozliczenie
z imperium: przemilczana historia brytyjskich obozw w Kenii. Afrykanie pisze
Elkins byli pocztkowo dla biaych osadnikw zaledwie zacofanymi
poganami, ktrych naley ucywilizowa, przemieni w wiatych obywateli.
Gdy wraz z przebudzeniem wiadomoci swoich praw coraz czciej odmawiali
pracy i zaczli si domaga zwrotu zagrabionej ziemi, Brytyjczycy dostrzegli
w nich istoty odraajce i zwyrodniae, dnych krwi barbarzycw.

Spoeczne napicia zaczy narasta, gdy do Kenii zaczli zjeda weterani II

wojny wiatowej. Biali po now ziemi i nagrod za powicenie dla Wielkiej
Brytanii; Kikuju, ktrych Brytyjczycy wysyali na Bliski Wschd oraz na tereny
Indii i Birmy wracali do domu. Kikuju-weterani widzieli rodzcy si ruch
wyzwoleczy w Indiach. Zdobyli wiedz o tym, czym jest faszyzm i podbj.
Szokujcym kontrastem po powrocie byy dla nich nagrody przyznawane biaym
kombatantom ziemia, korzystne poyczki, posady podczas gdy sytuacja ich
wasnych spoecznoci stale si pogarszaa.
Mechanizacja rolnictwa sprawia, e masy Afrykanw, ktrzy dotychczas
pracowali na farmach biaych wacicieli, traciy prac i zamieniay si w klas
ludzi bez domu i ziemi. Niezgoda na status quo, ktr wyraa Afrykaski
Narodowy Zwizek Kenii, rodzia si ju nieco wczeniej, jednak dopiero pod
koniec II wojny wiatowej i tu po jej zakoczeniu nabraa politycznych
rumiecw i przybraa charakter masowy. Na lidera de niepodlegociowych
wyrasta Jomo Kenyatta, ktry wanie wrci z dugoletniego pobytu
w Londynie, gdzie studiowa, pisa i dziaa w ruchach na rzecz wyzwolenia.
To jednak nie Kenyatta ani nie organizacja autochtonw znaleli klucz do
samoorganizacji mas, lecz oddolny ruch wysiedlanych i ludzi bez przydziau,
ktry przeszed do historii jako Mau Mau. Rdzeniem i si Mau Mau bya
przysiga solidarnoci i lojalnoci. Cel przyszej walki by dwojaki: ziemia
i wolno. Zachodni badacze kultury Kikujw, take Elkins, nie s do koca
pewni, na czym polega moc przysigi w tej kulturze, zgadzaj si natomiast, e
wiara w jej si przetrwaa czasy kolonialne. Szacuje si, e zoyo j dziewiciu
na dziesiciu Kikujw; ich liczebno sigaa wwczas ptora miliona.
Z politycznego punktu widzenia przysiga oznaczaa, e Mau Mau mog
w kadej chwili wypowiedzie posuszestwo wadzom kolonialnym. Gdyby
zrobili to masowo, Brytyjczycy mieliby kopot: jak dalej zarzdza podbitym
krajem? Dlatego wie o dziwnym rytuale, ktra dotara do wadz
kolonialnych, staa si impulsem do prewencyjnych represji.
Radykalniejsi czonkowie ruchu Mau Mau rozpoczli tymczasem kampani
terroru. Napadali na przedstawicieli wadz kolonialnych oraz na swoich ziomkw
lojalnych wobec Brytyjczykw. Makabryczne opisy tych zabjstw trafiay na
pierwsze strony gazet w Kenii i na Wyspach. Egzekucja na jednym z wodzw
Kikuju, ktrego Mau Mau uwaali za sugusa Brytyjczykw, pocigna za sob
wprowadzenie stanu wojennego i aresztowania liderw ruchu oporu.
Aresztowano midzy innymi Kenyatt, ktrego wadze kolonii uwaay za
gwnego stratega terroru (jak si okae pniej cakowicie niesusznie). By
rok 1952.
Bojownicy Mau Mau schronili si w lasach. Nie byli gotowi do walki i dopiero
stan wojenny zmusi ich do szkole grup partyzanckich. Mimo dysproporcji si
Mau Mau mieli zwykle bro domowej roboty przez dwa lata Brytyjczycy nie
byli w stanie pokona dwudziestu tysicy mczyzn i kobiet, ktrzy stosowali
znan partyzanck taktyk walki podjazdowej dokonywali zamachw i chowali
si po lasach.
Zwycistwo militarne Brytyjczykw po dwch latach walki, to znaczy wybicie
lub pojmanie powstacw, oznaczao jednak opanowanie tylko dwch procent
ludnoci Kikujw. Caa reszta bya zwizana przysig Mau Mau i stanowia
w ocenie wadz kolonialnych permanentne zagroenie.
eby nadal sprawowa wadz w podbitym kraju, Brytyjczycy uznali, e
musz przywrci utracon kontrol nad ludnoci Kikujw a to oznaczao
zamanie niepokornych. amanie fizyczne i psychiczne poprzedzia kampania
propagandowa, ktra w cigu dwch lat wojny z powstacami Mau Mau
odczowieczya wroga. Biali osadnicy, administracja brytyjska, gazety nazywali
Mau Mau wciek mas bestialstwa, robactwem, przebiegymi
i krwioerczymi drapienikami. Powtarzano: dobry Kikuju to martwy Kikuju.
Elkins pisze, e Mau Mau stali si dla biaych w Kenii tym, kim byli swego
czasu Ormianie dla Turkw i ydzi dla Niemcw w czasach Hitlera.

Nie wiadomo dokadnie, w ilu obozach koncentracyjnych i wizieniach

Brytyjczycy przetrzymywali Kikujw po stumieniu powstania. Trudnoci
w rachunkach bior si midzy innymi std, e niektre obozy zamykano
i tworzono nastpne. Wedug szacunkw Elkins byo ich ponad sto.
Pocztkowo obozy rniy si statusem: w jednych trzymano wygnanych,
ktrym spalono domostwa; w drugich tak zwanych mikkich zwolennikw
Mau Mau, w jeszcze innych zatwardziaych. Ale obozy to nie wszystko. Ca
spoeczno Kikuju zamknito za drutem kolczastym, to znaczy wszystkie
wioski ogrodzono, ustawiono wieyczki stranicze i pilnowano mieszkacw tak
samo, jak winiw w obozach koncentracyjnych czasw II wojny wiatowej.
 Partyzantw Mau Mau, ludzi podejrzanych o udzia w walce zbrojnej lub
o sprzyjanie partyzantom czy posiadanie jakiejkolwiek wiedzy o organizacji
poddawano procedurze screeningu. Dosownie: torturom. Brytyjczycy miadyli
Kikujom jdra, gwacili przez odbyt drewnian pak lub luf karabinu, wieszali
za nogi gow w d. Jedna z tortur polegaa na godzeniu winiw przez wiele
dni, nastpnie podawaniu duej iloci jedzenia i skakaniu po brzuchu.
Ilu zmaro w wyniku screeningu? Prawdopodobnie tysice.
Do obozw, ktre pocztkowo byy jedynie terenem ogrodzonym drutem
kolczastym, zwoono Kikujw wagonami bydlcymi. Na miejscu przechodzili
dezynfekcj musieli przej przez gboki zbiornik z pynem odkaajcym dla
byda; winiowie niszego wzrostu, nieumiejcy podpyn, niejednokrotnie
tonli. Potem plac apelowy: rozbieranie si do naga, te szorty plus koc dla
kadego i numer obozowy wyryty na metalowej bransoletce.
Stranikw do tych obozw rekrutowano wrd biaych osadnikw, a take na
Wyspach oraz pord lojalnych wobec okupanta Kikujw.
Czste byy zniknicia winiw, zabieranych nie wiadomo dokd; spotykao to
zwykle najbardziej zatwardziaych. Czy unicestwiano ich z premedytacj, czy
tylko poddawano torturom, ktrych nie przeywali? Do dzi nie wiadomo.
Masowo umieray dzieci Kikujowie podejrzewali, e bya to akcja
eksterminacyjna, cho w dokumentach nie przechoway si dowody. W relacjach
winiarek powtarza si informacja, e dzieci zabierano na szczepienia, a dzie
pniej umieray.
W obozach szalay epidemie. Dur brzuszny, czerwonka i inne choroby jelit,
grulica puc, trd, odra, kurza lepota, awitaminoza, szkorbut. Winiowie jedli
i spali obok zbiornikw z wasnymi fekaliami. We wosach mieli wszy, w kocach
pluskwy.
Obozy miay zama zbuntowan spoeczno, lecz odgryway te rol w planie
rozwoju kolonii, midzy innymi rekultywacji ziemi. Na przykad winiowie
z obozu w Manyani wykopali rcznie osiemnastokilometrowy kana, bo brytyjscy
planici chcieli stworzy wielk plantacj ryu.
Rwnie mordercze prace wykonyway kobiety, na przykad winiarki z obozu
w Kamiti usuway z ziemi grub warstw laterytu. Prac zorganizowano jak
tam produkcyjn: jedne kruszyy lateryt motykami, inne usuway go
szpadlami, a kolejne adoway do zbiornikw i niosy p kilometra na gowach
na wysypisko. Niewolniczej pracy towarzyszyo niczym codzienny rytua
bicie, napastowanie seksualne, gwaty.
ycie i charakter pracy przymusowej w ogrodzonych drutem kolczastym
wioskach byy niemal identyczne jak w obozach. picych budzia syrena lub
gwizd z wieyczek straniczych. Spnionych wycigano z chat, bito
i demolowano ich obejcie. Kikujowie z wiosek kopali rowy wok posterunkw
stray lub oddzielajce osad od lasu. Pilnowali ich i poganiali stranicy. Nie
wolno byo rozmawia, je ani pi.
Cho winiom obozw udao si przemyci za granic relacje o horrorze za
drutami, opinia publiczna w Wielkiej Brytanii z nielicznymi wyjtkami
politykw Partii Pracy pozostaa obojtna na ich cierpienie. Propaganda, ktra
odczowieczya Mau Mau, wytworzya powszechn znieczulic. Gdyby
Brytyjczycy przyznali, e na peryferiach imperium dopuszczaj si zbrodni
podobnych do tych dokonywanych zaledwie kilka lat wczeniej przez nazistw,
a take do tego, e maj wasny nie taki wcale may guag, utraciliby
polityczny i moralny mandat do odgrywania w wiatowej polityce roli, do jakiej
na czele z Winstonem Churchillem aspirowali. Upadby wci pielgnowany mit
liberalnego imperium, ktre niesie dzikim cywilizacj. I cho wielu godzio si
z myl, e trzeba bdzie w kocu wycofa si z kolonii, sdzono, e dojdzie do
tego dopiero w nastpnym pokoleniu.

Szacunki dotyczce liczby ofiar s nieprecyzyjne, wiele ladw zbrodni

Brytyjczycy pozacierali. Na podstawie dokumentw, wiadectw, statystyk
i analiz przyrostu ludnoci innych etni Elkins policzya, e w cigu dekady
poprzedzajcej niepodlego Kenii Brytyjczycy mogli zamordowa lub
doprowadzili do mierci z wycieczenia nawet od stu trzydziestu do trzystu
tysicy Kikujw.
Kolonialny guag nie doczeka si sdu ani innego rodzaju rozlicze.
Sama kocwka brytyjskich rzdw na terenie dzisiejszej Kenii bya jeszcze
potworniejsza ni zasadnicza cz tej historii. Gdy Brytyjczycy zrozumieli, e
kolonia w Afryce Wschodniej jest nie do utrzymania, postanowili uczyni
wszystko, eby wypuszczani z obozw Mau Mau nie odnieli spnionego o kilka
lat triumfu politycznego. Celowi temu suya prowadzona od 1957 roku akcja
o perwersyjnej nazwie: Postp. Chodzio o ostateczne zamanie trzydziestu
tysicy zatwardziaych.
Machina tortur ruszya pen par, duo intensywniej ni wczeniej. ledczy
wymuszali przyznanie si do zoenia przysigi Mau Mau i deklaracje
wsppracy. Gwnym miejscem kani by obz w Mwea. Opornych owijano
mokrym ptnem posypanym sol i chostano, a odryway si kawaki ciaa.
Wieszano za nogi i bito. Wikszo przyznaa si do winy, tylko nieliczni byli
w stanie odmwi do koca. Niektrzy zmarli wskutek tortur, wielu popenio
samobjstwo. Zamanych zwalniano, wychodzili na wolno niczym wasne
cienie.
Brytyjska doktryna szoku miaa dalekosiny cel: elit i liderami niepodlegej
Kenii mieli zosta lojalici posiadajcy wadz, ziemi i pienidze. Mau Mau
mieli zosta raz na zawsze wymazani z historii i polityki.
Plan Brytyjczykw, ju bez ich pomocy, zrealizowa... wypuszczony
z wizienia Kenyatta, polityk na wskro konserwatywny, ktry niegdy chcia
by czci elity kolonialnej i ktrego niesusznie Brytyjczycy przedstawiali
przez lata jako radykaa. Tu po wyjciu na wolno wezwa do pojednania
i przebaczenia. Nigdy nie byem zwolennikiem przemocy, ogosi, dajc sygna,
e o Mau Mau naley zapomnie. Kenyatta, ktry zosta pierwszym przywdc
nowego pastwa, zamieni stare haso buntownikw Ziemia i wolno na inne:
Wszyscy walczylimy o wolno.
Przywileje i ziemi Kenyatta podzieli midzy ludzi ze swojego klanu oraz
Afrykanw lojalnych wobec Brytyjczykw i biaych osadnikw, ktrzy zostali na
miejscu. Do dzisiaj w Kenii nie doszo do adnej formy pojednania. Nie ma
pomnikw Mau Mau, dzieci nie ucz si o tym epizodzie narodowej historii
w szkoach, niewiele osb rozmawia o tym w zaciszu wasnego domu... pisze
Elkins.
W muzeum narodowym w centrum Nairobi, w czci powiconej historii
najnowszej, szukaem ekspozycji o powstaniu Mau Mau. Znalazem jedynie
niewielk wzmiank. Dopytywaem miejscowych przewodnikw, czy moe
jednak gdzie jest, moe przeoczyem. Nie przeoczyem. Wadze Kenii nigdy nie
udzieliy wsparcia ani pomocy finansowej Kikujom, ktrzy stracili w obozach
bliskich i wasne zdrowie. Pidziesit lat po powstaniu Kenii historia tych,
ktrzy przyspieszyli koniec kolonializmu i zapacili za to cen niewiarygodnego
cierpienia, wci czeka na publiczne uznanie i opowiedzenie w ich wasnym
kraju.
 POZA KADREM

Zraniona pami i wielka polityka

W 2001 roku Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan i Wysoka Komisarz ONZ do
spraw Praw Czowieka Mary Robinson zorganizowali w Durbanie konferencj
przeciwko rasizmowi. Czarnoskry Annan powiedzia w mowie otwierajcej, e
zmarli przemwi tu gosami yjcych i bd oczekiwali sprawiedliwoci,
albowiem cierpienie i gniew nie przeminy. Biaoskra Robinson liczya, e
dojdzie do zblienia dwch punktw widzenia. Wedug jednego czasy kolonialne
byy okresem wietnoci; wedug drugiego byy epok wyzysku, eksterminacji
i zniszczenia.
Afrykanie szybko dali zna, co sdz o zblianiu dwch punktw widzenia.
Jeden z liderw afrykaskiej koalicji rzuci europejskim uczestnikom w twarz:
damy, aby kolonializm i niewolnictwo zostay uznane za holocaust i zbrodnie
przeciwko ludzkoci. damy od Zachodu zadouczynienia za grabie naszych
surowcw naturalnych, za przymusowe przesiedlanie naszej ludnoci, za
nieludzkie traktowanie, za obecn bied Afryki, ktra jest wynikiem tej serii
zbrodni i rabunku.
W podobnym tonie przemawiali inni afrykascy przywdcy. W sali sycha
byo drwice uwagi i pomruki niezadowolenia czonkw delegacji z dawnych
krajw kolonialnych Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i kilku innych.
Jean Ziegler, szwajcarski dyplomata, ktry w ksice Nienawi do Zachodu
opisuje ten szczyt, ironizuje na temat reakcji Europejczykw w taki oto sposb:
Sprawiedliwo wynagradzajca krzywdy? To to absurdalne oczekiwania
podyktowane osobist uraz. Oczekiwanie skruchy? To tylko zrczny chwyt,
ktry ma odwrci uwag [od amania praw czowieka w niektrych krajach
Poudnia A.D]. Zadanie, z ktrym musi poradzi sobie pami? To tylko sowa
majce wywoa poczucie winy; wicej nawet to szanta, ktry ma zmusi
Zachd do ustpstw finansowych i gospodarczych.
By moe nikt inny nie wyrazi bardziej dosadnie buty Zachodu ni Nicolas
Sarkozy w czasie kampanii prezydenckiej 2007 roku: Marzenie Europy, ktre
ucielenia Bonaparte w Egipcie, Napoleon III w Algierii [i inni] nie byo
marzeniem o podboju, lecz chci niesienia cywilizacji. Przestamy przedstawia
przeszo Francji w czarnych barwach. Chc zapyta wszystkich tych, ktrzy
czuj potrzeb przepraszania: w imi jakiego prawa mielibymy domaga si, by
synowie brali na siebie winy ojcw najczciej zreszt wyimaginowane?.
Pewien historyk kolonializmu, cytowany przez Zieglera, zauway, e ostatni
etap kolonializmu polega na skolonizowaniu historii kolonializmu.
Zblienie dwch punktw widzenia? Czyli: racji bata i plecw bitego?
Dzisiejsze roszczenia ludw Poudnia i nieraz jawna wrogo wobec bogatych
krajw, zazwyczaj tylko sowna, maj bezporedni zwizek z przeszoci.
Zachodnie niezrozumienie tej wrogoci, czy jak chce Ziegler nienawici,
pynie z niewiedzy o przeszoci i niechci, by si z ni zmierzy.

W podrcznikach szkolnych nie czytalimy takich opisw: genera Thomas

Robert Bugeaud, generalny gubernator Algierii w latach 40. XIX wieku wynalaz
szczegln metod eksterminacji tubylcw, ktra zyskaa uznanie w Paryu;
nadano jej nazw wdzarnia. Polegaa jak pisze Ziegler na spdzeniu
ludnoci caej wioski do pieczary, u wejcia do ktrej podkadano ogie. onierze
posilali si spokojnie, ogldajc pomienie i suchajc dochodzcego z ogarnitej
dymem jaskini skowytu uwizionych wewntrz kobiet i dzieci. Gdy umilky
ostatnie krzyki umierajcych ludzi, onierze zamurowywali wejcie do
pieczary.
Jak pisze Ryszard Kapuciski w Hebanie:

Caa ta filozofia obsesyjnej pogardy i nienawici, podoci i zdziczenia, nim

zainspirowaa budow Koymy i Owicimia, zostaa wieki wczeniej
sformuowana i zapisana przez kapitanw Marthy i Progresso, Mary
Ann czy Rainbow w ich kabinach, kiedy patrzc przez okno na lasy
palmowe i rozgrzane plae, czekali na swoich statkach, uczepionych wysp
Sherbro, Kwale czy Zanzibar, na zaadunek kolejnej partii czarnych
niewolnikw.

Uczylimy si w szkole o Hitlerze, lecz o jego mistrzach z Wielkiej Brytanii,

Francji, Hiszpanii podrczniki historii mojego pokolenia milczay. Biae plamy
wypenia teraz przejmujca ksika Svena Lindqvista Wytpi cae to bydo.
Powinna by obowizkow lektur w szkole redniej.

...jedn z zasadniczych tez XIX wieku byo przekonanie o istnieniu ras,

narodw i plemion zmierzajcych nieuchronnie do zniknicia z powierzchni
ziemi. Czy te, jak to wyrazi premier Anglii lord Salisbury 4 maja 1898 roku
w Albert Hall w swoim synnym przemwieniu: Z grubsza narody wiata
mona podzieli na te utrzymujce si przy yciu i te wymierajce. Mowa
przedstawiaa zatrwaajco prawdziwy obraz wczesnej rzeczywistoci. [...]
Europejczycy zagarnli w XIX wieku ogromne terytoria w Azji, Ameryce
Pnocnej i Poudniowej, Afryce i Australii. A te wymierajce nacje giny
wanie z powodu odbierania im ich wasnoci, ich ziemi.
Ludobjstwo jako sowo jeszcze nie istniao. Ale sam proces ju trwa.
[Antybohater Jdra ciemnoci] Kurtz nazwa go exterminate all the brutes
[wytpi cae to bydo]. [...] To my stumilimy w sobie t wiedz. To my nie
chcemy pamita. Chcemy, eby pocztkiem i kocem ludobjstwa by
nazizm. Tak jest najwygodniej. [...] Powietrze, ktrym on [Adolf Hitler]
i ludzie yjcy w latach jego dziecistwa na Zachodzie oddychali, byo
nasycone przewiadczeniem, e imperializm jest biologicznie koniecznym
procesem, ktry zgodnie z prawami natury prowadzi do nieuniknionej
zagady ras niszych. To przekonanie kosztowao miliony istnie ludzkich,
zanim Hitler wnis w ten proces swj bardzo osobisty wkad.

Intrygujca historia terminu obozy koncentracyjne: ukuty w 1886 roku przez

Hiszpanw na Kubie, zangielszczony przez Amerykanw i uywany znowu przez
Anglikw w czasie wojen burskich, wdar si w jzyk niemiecki i niemieck
polityk. Rwnie pojcie przestrzeni yciowej Hitler zaczerpn
z kolonialnego dziedzictwa imperialnych potg. Pogromy ydw znane
w Europie od tysica lat zamieniy si w ludobjstwo dopiero wtedy, gdy
tradycja antysemityzmu zetkna si z tradycj ludobjstwa wyniesion
z czasw ekspansji Europy w Ameryce, Australii, Afryce i Azji.
Niepokojce, prawda? Powtrz: Chcemy, by pocztkiem i kocem
ludobjstwa by nazizm. To zdanie cina z ng.

Migracje to motor historii, a spoeczestwa, ktre zamykaj si przed

spotkaniem z Innym, same skazuj si na zniknicie pisa Carlos Fuentes,
wybitny pisarz z Meksyku. Metysa by si napdow, ktra uczynia ze wiata
iberyjskiego w Europie i obu Amerykach wspln przestrze jzyka i przyczynia
si do nieoczekiwanego bogactwa kultury.
To bogactwo, ktrym cieszymy si dzisiaj, byo opacone hektolitrami rozlanej
krwi, zagad ludw, unicestwieniem caych spoecznoci autochtonicznych. Nie
byo spotkania kultur, jak pisano obudnie w Europie przy okazji pisetlecia
konkwisty. By brutalny najazd, kradzie ziemi, zniewolenie ludzi, morze
cierpienia. mier. Metys, czowiek rasy kosmicznej, o ktrym pisa w XX
wieku meksykaski filozof Jos Vasconcelos, narodzi si z gwatu, a gwat
ciy na nim w rozmaity sposb przez kilka wiekw; w jakim sensie ciy do
dzi.
Hiszpascy i portugalscy konkwistadorzy tworzyli pseudointelektualne teorie
o wyszoci rasowej Europejczykw. Za ich pomoc uzasadniali panowanie nad
autochtonami i uprowadzonymi mieszkacami Afryki, ktrych zamieniali
w niewolnikw. Zniewolonych mona byo wynaj, zlicytowa, zastawi. Byli
jak towar, jak bydo. Wielu zmuszanych do pracy w kopalniach zota i srebra na
terenach dzisiejszego Peru i Boliwii, na plantacjach Brazylii zapadao na rne
choroby, umierao z wycieczenia, popeniao samobjstwa. Co jaki czas
dochodzio do buntw i znowu laa si krew.
Zbrodnie nie zakoczyy si w pierwszych dziesicioleciach podboju. Na
przeomie XIX i XX wieku Kofani, Sionowie i Sekojowie mieszkajcy nad rzek
Putumayo terenach Kolumbii, Ekwadoru, Peru i Brazylii tracili ziemi
i ycie na skutek boomu kauczukowego. Rol konkwistadorw odgrywa lokalny
i midzynarodowy biznes eksploatujcy surowce naturalne, a jego ofiarami byli
autochtoni.
Nie istniay powane statystyki, to, co napisano na ten temat, byo niejasne,
liczby rniy si znacznie w zalenoci od rda mwi Roger Casement,
wysannik brytyjskiego rzdu, ktry donosi o zbrodniach firm kauczukowych,
na kartach powieci Marzenie Celta Maria Vargasa Llosy.

Najbardziej wiarygodny wydawa si rachunek wykonany przez

nieszczsnego podrnika i etnologa francuskiego Eugnea Robuchona [...],
wedug ktrego siedem lokalnych plemion Huitoto, Ocaina, Muinane,
Nonuya, Andoque, Rezigaro i Bora liczyo w sumie jakie sto tysicy gw,
zanim kauczukowa gorczka sprowadzia tu cywilizowanych. [...] Tak czy
owak, obecnie tu yo nie wicej ni jakie dziesi tysicy Indian. Oznaczao
 to, e reim wprowadzony przez firmy kauczukowe doprowadzi do mierci
trzech czwartych populacji autochtonicznej. Niewtpliwie wielu z nich pado
ofiar ospy, malarii, beri-beri i innych chorb. Jednake przewaajca
wikszo zgina z powodu wyzysku, godu, okalecze, dybw, morderstw.

(Chcemy, eby pocztkiem i kocem ludobjstwa by nazizm chciabym, eby

nie mogli si pastwo uwolni od tego zdania).

Zbliy rozbiene punkty widzenia konkwistadorw i podbitych. Czy to nie

makabryczny art?
Nieraz miaem okazj obserwowa budzenie si zranionej pamici w krajach
Poudnia na zlotach ruchw sprzeciwu w Porto Alegre, w Kenii w czasie
wyborw, w peruwiaskiej Cajamarce, gdzie lokalna ludno buntowaa si
przeciwko upieniu ich naturalnego bogactwa zota przez midzynarodowe
koncerny grnicze, niszczce przy okazji rodowisko naturalne.
Gdy na Poudniu zraniona pami budzia si ze snu, na Pnocy odradzaa si
idea liberalnego imperium, ktre za pomoc programw dostosowawczych
Midzynarodowego Funduszu Walutowego czy zbrojnych interwencji miao nie
poudniowcom najchtniej tym, ktrzy maj strategiczne surowce
sprawdzone rozwizania ekonomiczne.
W XIX wieku krytyka imperializmu bya rodzajem prowokacji, na ktr
odwaao si niewielu, jak Joseph Conrad, szkocki arystokrata i socjalista
Cunninghame Graham czy wysannik rzdu brytyjskiego do Konga Roger
Casement, ktrzy prbowali spojrze na europejski imperializm oczami
podbitych. Podbijani jak pisa Graham doskonale zdaj sobie spraw, e
postulaty poprawy rzdw, postpu i prawoci stawiane sabszym narodom przez
potgi chrzecijaskie maj na celu ich aneksj.
Propagatorzy wspczesnej wersji mitu liberalnego imperium ignoruj ten
punkt widzenia. Zachwalaj dorobek kolonializmu na przykad w Indiach: sie
kolejow czy instytucje, takie jak parlament, zapominajc o tym, e wanie
w Indiach polityka Brytyjczykw wesp z susz doprowadziy w latach 1876
1879 do mierci milionw ludzi. Liczba ofiar pewnie nigdy nie zostanie ustalona;
szacunki wahaj si od piciu i p do dwunastu milionw ofiar godu. Ludzie
umierali mimo istnienia kolei i milionw ton zboa w obrocie handlowym.
Godnych mona byo nakarmi, ale akcj ratunkow uznano za sprzeczn
z zasadami rynku i interesami imperium. W tym samym czasie imperialny
wolny rynek karmi indyjskim zboem inne czci wiata, z Londynem na czele.
T gigantyczn katastrof humanitarn zrekonstruowa amerykaski
historyk Mike Davis w ksice Late Victorian Holocausts. El Nio Famines and
the Making of the Third World [Ludobjstwa koca XIX wieku. Plagi godu
wywoane przez el Nio i narodziny Trzeciego wiata] (Ksika Roku 2002
wedug World History Association). Davis dowodzi, e to w epoce wiktoriaskiej
tkwi korzenie dzisiejszego status quo obszarw, ktre podczas zimnej wojny
zaczto nazywa Trzecim wiatem, a dzi globalnym Poudniem. Miliony
Hindusw zmary z godu, bo ich praca i produkcja stay si czci nowoczesnej
gospodarki wiatowej na prawach prowincji.
Dzisiaj rozmaite programy dostosowawcze dla biednych krajw, ktre Pnoc
opakowuje w retoryk wczania ubogich peryferiw w krwiobieg globalizacji,
jawi si wielu poudniowcom jako powtrka dawnego wyzysku, ekonomicznego
zniewolenia, nawet gwatu w nowych szatach. Dzieje si tak midzy innymi
dlatego, e pami o przeszoci wci jest ywa, a opowie o tamtej makabrze
nie zostaa w peni uznana przez potomkw krzywdzicieli.
Jean Ziegler opisuje spotkanie z Saral Fernando, dyplomatk ze Sri Lanki:

Pamita pan mwi Fernando co [Anglicy] zrobili z indyjskimi tkaczami?

eby zniszczy przemys tekstylny w Indiach i narzuci monopol, obcinali
palce miejscowym tkaczom mczyznom, kobietom i dzieciom. A kiedy
dotarli do nas, na Sri Lank, setki tysicy hektarw ziemi, na ktrych
mieszkali i z ktrych yli lankijscy chopi, uznali za wastelands ziemi
nienalec do nikogo. Miejscowi chopi zostali z niej wypdzeni. Setki
tysicy osb umary wwczas z godu. Angielskie plantacje herbaty powstay
na zbiorowych grobach naszych rolnikw...

Ziegler nie dziwi si tym sowom, bo zna histori. Dziwi si natomiast, e

dyplomatk ze Sri Lanki oburza potpianie przez kraje zachodnie dyktatury
w Sudanie, oskaranej o ludobjstwo w Darfurze. Mimo to prbuje zrozumie
motywy rozmwczyni, znale w jej myleniu racjonalne jdro, uniwersaln
lekcj.
Potpienie dyktatury Omara Baszira odbieraa jako niedopuszczalny atak
wymierzony w narody poudniowej pkuli. Dlaczego? Bo wziwszy pod uwag
zbrodnie popenione i nadal popeniane przez Zachd, uwaa za nieprzyzwoito
powoywanie si przez zachodniego ambasadora na prawa czowieka, niezalenie
od okolicznoci, w jakich ma to miejsce. W Nowym Jorku i Genewie ogromna
wikszo jej algierskich, filipiskich, senegalskich, egipskich, pakistaskich,
bengalskich, kongijskich kolegw myli tak samo jak ona. Ich pami
przechowuje te same blizny....
O jakie blizny i o jak pami chodzi? yjemy na pocztku XXI wieku,
a zbrodnie kolonializmu, o ktrych wci mwi rzecznicy Poudnia, skoczyy
si w jednych rejonach wiata p wieku temu, w innych jeszcze dawniej.

Z pomoc przychodzi psychologia, zwykle niedoceniana w rozwaaniach

o wielkiej, globalnej polityce. Istota traumy polega na tym, e przytacza ona
ofiar pod jej naporem zaamuje si normalny sposb mylenia i reagowania,
zdolno do rozsdnego rozumowania i dziaania. Ofiara traumy szuka pomocy,
by odzyska rwnowag czytamy w ksice Czym jest trauma (pod redakcj
Caroline Garland). Ofiary zbrodni i ich potomkowie pragn opowiedzie swoj
histori i zosta wysuchani. To warunek niezbdny powrotu do rwnowagi.
Brak zrozumienia, empatii czy choby wysuchania i uznania opowieci
pokrzywdzonych za penoprawne mogoby mie w sferze stosunkw
midzynarodowych podobne skutki, jakie ma w relacjach midzy jednostkami
czy mniejszymi grupami.
Sdz, e ma tutaj zastosowanie wspomniana ju teoria Mauricea
Halbwachsa na temat traum przechowywanych w pamici zbiorowej. (Podobnie
jak jednostki, tak i spoeczestwa mog znale si w stanie szoku
i paraliujcego rozbicia wywoanego nieoczekiwan napaci z zewntrz, ktrej
towarzyszy niebywaa przemoc niemieszczca si w adnej istniejcej wczeniej
kategorii). Trzeba czasu, eby spoeczestwa uporay si z doznan krzywd,
traum i zdoay j wyrazi. Czsto dzieje si to dopiero w nastpnych
pokoleniach. Dzisiejsza niech czy wrcz nienawi wielu ludzi i spoeczestw
Poudnia do Pnocy jest ilustracj tego mechanizmu.
Ta nienawi, bdca reakcj na cynizm, hipokryzj i stosowanie przez Pnoc
podwjnych standardw, nie jest jak pisze Ziegler w adnym wypadku lepa
i zwyrodniaa, wrcz przeciwnie, rozwija dyskurs w oparciu o racjonalne
argumenty.

Przynosi ona w efekcie kompletny parali dziaa ONZ. Blokujc

midzynarodowe negocjacje, pozostawia bez rozwizania konflikty i powane
 problemy, rwnie te, ktrych rozwizanie jest wane dla naszego
przetrwania. Zachd pozostaje niewzruszony i guchy na gosy narodw
Poudnia, ktre s wyrazem denia do wyzwolenia i sprawiedliwoci. Nie
jest w stanie zrozumie, skd bierze si ta nienawi. Pami Zachodu jest
dominujca i nie poddaje si adnym wtpliwociom. Pami Poudnia jest
pamici zranion. Zachd za bagatelizuje powag i bolesno tych ran.

Jeszcze jedna lekcja z Lindqvista. Oto fabryka azbestu i konflikt midzy jej
wacicielami i pracownikami. Zanim fabryk zamknito, pidziesiciu jeden
robotnikw umaro w wyniku chorb zawodowych; kilkuset zostao inwalidami
lub ponioso uszczerbek na zdrowiu. W tym samym czasie waciciele
i akcjonariusze firmy bogacili si. Dzieci robotnikw dostay w spadku wkna
azbestu, a inne dzieci pakiety akcji. Czy te ostatnie nie powinny si poczuwa
do odpowiedzialnoci za krzywd, z ktrej niegdy czerpano zyski?
Trudne pytanie. Mdrzy ludzie mawiaj, e s na tym wiecie krzywdy,
ktrych nie da si, niestety, naprawi. Nie ma sposobu. Jeden z moich
nauczycieli z Uniwersytetu Stanforda Clayborne Carson pyta kiedy
retorycznie: Czy to, e trzysta lat temu ziemia, na ktrej stoi dzi Uniwersytet
Stanforda, naleaa do jakich ludw autochtonicznych, zobowizuje nas do
zwrcenia jej dawnym wacicielom? To znaczy komu?. Problem polega na tym,
e argumenty, ktrych profesor uy w najlepszej intencji, bywaj
wykorzystywane przez bogatych tego wiata jako wymwka albo wyraz
nieprzyjmowania do wiadomoci tego, e doszo do jakiej niesprawiedliwoci.
Ci, ktrzy odziedziczyli pakiety akcji fabryki azbestu, s co winni tym, ktrzy
odziedziczyli choroby puc. Ale od stwierdzenia o charakterze etycznym do
odpowiedzi na pytanie o kroki polityczne czy ekonomiczne jest daleka droga. Nie
istnieje matematyczna formua, ktra pozwoliaby wyliczy, komu i ile naley
si za krzywdy doznane w mniej lub bardziej odlegej przeszoci.
Pokrzywdzonym wystarczyoby czasem troch empatii, sowa wspczucia,
uznanie, e wyrzdzono im krzywd. Bohaterka dramatu Ariela Dorfmana
mier i dziewczyna kobieta torturowana za dyktatury Pinocheta w Chile
drczy dawnego przeladowc, ale tylko do chwili, gdy ten przyznaje si do winy.
Potem puszcza go wolno, cho mogaby i miaa prawo zrobi co zupenie
innego. Pokrzywdzeni i zranieni niekoniecznie pragn zemsty. By moe czciej
chc zamkn bolesny rozdzia.
Nie naley myli autentycznoci blu i cierpienia krzywdzonych w przeszoci
ludw z cyniczn manipulacj skorumpowanych politykw, rozgrywajcych
historyczne urazy. Winy Pnocy nie usprawiedliwiaj tyranii Roberta Mugabe
w Zimbabwe, Omara Baszira w Sudanie czy podsycania wani etnicznych przez
Uhuru Kenyatt w Kenii. Na krytyk swoich rzdw, naduy i zbrodni wszyscy
oni chtnie podnosz okrzyk: to neokolonializm! Temu okrzykowi wielu uwierzy,
bo Pnoc nie ma czystej karty: niechtnie przyznaje si do dawnych win, a dzi,
zwykle w zmowie lokalnymi oligarchami, upi surowce naturalne
z pogwaceniem praw lokalnych spoecznoci.
W Ameryce aciskiej odwoywanie si do praw podbitych piset lat temu
autochtonw przeksztaca si czasem w baniowe wizje powrotu do
wyidealizowanych czasw sprzed Kolumba. To lepa uliczka. Najradykalniejsze
odamy ruchw autochtonicznych odrzucaj integracj z biaymi i metysami,
przedstawiajc iluzj powrotu do zotego wieku epoki Inkw. Omieszaj w ten
sposb zasadne postulaty poszanowania ich ziemi, kultury i uznania
historycznych krzywd. Popadaj w sprzecznoci, domagajc si z jednej strony
autonomii terytorialnej wewntrz pastw i kontroli nad bogactwami
naturalnymi, a z drugiej dajc od pastwa zapewnienia dostpu do takich
dbr, jak edukacja, suba zdrowia, drogi i woda. Niektrzy znawcy kultur
indiaskich i zwolennicy ich respektowania zwracaj uwag na to, e
zwyczajowe formy organizacji skrywaj nieraz autorytarne i dyskryminacyjne
mechanizmy wadzy wewntrz tych wsplnot.
Moe to jednak naturalny etap: po okresie skrywanej traumy przychodzi czas
opowiedzenia o niej i rewindykacji. Ozdrowiecza amnezja przyjdzie pniej
bez niej niemoliwe jest przezwycienie przeszoci, dalszy rozwj, zdrowe
ycie. Wiedza o takim mechanizmie pozwala lepiej zrozumie natur wielu
wspczesnych konfliktw.
Nie ma powodu bezkrytycznie przyjmowa kad polityczn odpowied na
urazy i traumy z przeszoci jako zasadn. Ale dobrze mie w pamici ich
psychologiczne i nie tylko psychologiczne rda: autentyczne cierpienie,
zranion godno, poturbowan pami. I obaw, e nikt nie uwierzy
w makabryczn opowie.
 Wojny etniczne, czyli biedni
przeciw biednym
Eldoret Nakuru Nairobi, 20082013
W wydaje na wiat wa.
(kenijskie przysowie)

Philip Limunya mia nadziej, e nie odwa si zaatakowa kocioa. Wkoo

pony ju chaty ssiadw. Napastnicy wycigali ludzi na podwrze, tukli
pakami, cili maczetami, zabijali z ukw. Byy wrzaski, pacz, przeklestwa.
I krew, duo krwi.
Komu si udao, ucieka przez pola, do miasta. Philip z matk mia wtedy
szesnacie lat pobiegli do kocika. Sdzili, e tam bezpiecznie: miejsce
wite. W rodku peno ludzi.
Napastnicy otoczyli wityni. Podoyli ogie pod zaryglowane drzwi. Ludzie
zaczli si dusi, koci wypeniy odgosy kaszlu, krzyki, szlochy. Kto da rad
si wydosta, trafia pod grad kamieni, uderzenia paek, ostrza maczet.
Philip i jego matka, poturbowani i poparzeni, zdoali uciec. On spdzi
w szpitalu cztery miesice i dziesi dni. Wci ma lady poparze na caych
rkach, ramionach, czci tuowia. Skra Philipa wyglda w tych miejscach jak
krepina. Matka do tej pory nie wysza z traumy i moe nigdy nie wyjdzie.
1 stycznia 2008 roku w kociku w Kiambaa, na wiejskich przedmieciach
Eldoret miasta w regionie Wielkiego Rowu, dokd turyci przyjedaj na
safari ssiedzi spalili trzydziestu piciu ssiadw.
Po kociku nie ma teraz ladu. Jest ogrodzony teren poronity traw,
drewniane krzye, przy pitnastu z nich informacja, e ofiar nie
zidentyfikowano.
Stoj, rozgldam si wkoo i nie wiem, o co pyta ani jak. Czekam, a
umwieni na spotkanie wiadkowie sami z siebie zaczn opowiada. Tak jak
Philip.
George Macharia, lat dwadziecia osiem, widzia wszystko z odlegoci moe stu
metrw. Nie mia odwagi pobiec na ratunek swoim. Widzia, jak paru
odwanych pociy maczety.
W kociku spona dwuletnia creczka jego kuzyna, Joyce Njoki Macharia.
Gdy napastnicy zbliali si do chaty, George uciek. Razem z tysicami
uchodcw schroni si na stadionie. Dziesi tysicy innych znalazo azyl na
posesji diecezji katolickiej. (Mj Boe, co tu si dziao!, wykrzyknie biskup
Cornelius Korir, wznoszc rce do nieba, gdy par godzin pniej dotr do jego
rezydencji). Kolejne tysice w duym hotelu Sirikwa.
W czasie dziesitek podobnych pogromw po wyborach w Kenii tamtego roku
zamordowano, wedug oficjalnych danych, midzy tysic trzysta a tysic piset
osb. Domy stracio nawet szeset tysicy. Niektrych wygnano, inni uciekli ze
strachu.
Pmilionowe Eldoret miasto i okolice byo centrum przemocy etnicznej.
Mwi tu, e tak naprawd nigdy nie policzono ofiar: w miecie i na
przedmieciach zaszlachtowano ponad dwa tysice osb. Zwoki grzebano
w masowych grobach, wiele rodzin, ktre ucieky, nigdy nie zgosio zniknicia
bliskich. A gdy doda zabitych w Naivasha, Nakuru, slumsach Nairobi, liczba
zabitych okae si wielokrotnoci oficjalnej.
W tych dniach nikt na nikogo nie napada. Jest spokj, ale i niepokj. Ludzie
pocieszaj si nawzajem, lecz ciko dowiadczeni nie wierz optymistom.
Pakuj toboki i na czas wyborw, ktre maj si wkrtce odby, wyjedaj
w inne strony. Szeciu znajomych zrzucio si na karabin AK-47. Na wszelki
wypadek mwi ciszonym gosem znana w Eldoret figura. Tylko bez
nazwiska, prosz.
Co si zdarzy moe. Rok wczeniej, w 2012, w starciach midzyetnicznych
w rnych czciach kraju zgino czterysta siedemdziesit siedem osb, a okoo
stu tysicy wypdzono z domw. Tak ustalia Human Rights Watch.
Za par dni, 4 marca, Kenijczycy pjd do urn pierwszy raz od ostatnich
pogromw. Wybior radnych powiatowych, deputowanych, senatorw. A przede
wszystkim prezydenta. Zawioci lokalnej polityki partyjnej nie interesuj mnie
przesadnie. Raczej to, jak wygrani zareaguj na wygran, a przegrani na
przegran. Czyli zawarto ludzkich serc i gw.
Wjedajcych do Eldoret wita billboard: Wszyscy pod jednym dachem.
Kamstwo to czy yczenie? Marzenie citej gowy? Nie wiem. Wiem za to, e
wielu wygnanych std pi lat temu nigdy pod wsplny dach nie wrcio.
 Twj n przebije jej brzuch...

Byo tak: w grudniu 2007 roku wybierano gow pastwa. O wadz

rywalizowali urzdujcy prezydent Kibaki (z ludu Kikujw) i Odinga (z ludu
Luo). W trakcie liczenia gosw Odinga zyskiwa przewag, ale wtedy nastpia
awaria systemu, a po jej usuniciu wybory wygra Kibaki. Odinga podway
wynik.
Ludzie Luo w regionie Jeziora Wiktorii ruszyli pldrowa sklepiki i stragany
Kikujw.
Kenia zapona. (Miejscowy pisarz zanotowa: Keni ogarn mrok).
Taka jest jedna z wersji wydarze. Ale z datami i kolejnoci, kto kogo i gdzie,
kto wczeniej, a kto pniej, jest kopot. Nic nie jest pewne.
W Eldoret pierwsze napaci zaczy si jeszcze przed wyborami, a kolejne
w trakcie gosowania i zaraz po. To wany szczeg, bo podwaa mniemanie, e
pogromy byy spontaniczn reakcj na wynik wyborw (moe sfaszowanych,
a moe nie). Pogromy rozpoczli Kalendinowie, lud dominujcy w tych
okolicach. To oni spalili kociek w Kiambaa z ludmi w rodku. Tymi ludmi
byli Kikujowie.
Kilka dni pniej nastpi odwet. Mungiki uzbrojone milicje Kikujw,
ktrych czonkami s posuszni jak wojsko aktywici, nierzadko byli wyrokowcy,
ruszyy na domostwa Kalendinw (mimo e gwnym celem ich kampanii
przemocy miaa by waciwie ludno Luo, bo to kandydat Luo podway wynik
wyborczy). Przy okazji pogromw zaatwia si rne porachunki.
([...] sycha byo wrzask ludzi rzucajcych si biegiem ze wzgrz w doliny
mordowa, a telefony komrkowe w caej Kenii zapchay si SMS-ami penymi
pogosek i grb napisa kenijski pisarz Binyavanga Wainaina. Przez kilka
nastpnych tygodni nie bdzie miao znaczenia, e znasz j przez cae ycie, e
bya twoj pierwsz mioci z podstawwki ona z innego plemienia. Twj n
przebije jej brzuch, rozerwie koszulk, a ty, wytarszy ostrze, pjdziesz do
drugiego pokoju po dziecko...)
Pogromy i krwawe potyczki w regionie dotkny porednio okoo stu milionw
ludzi, ktrych interesy i jako ycia zale od kenijskich portw, drg,
produkcji, usug. Powtrz: okoo stu milionw. Zachodnie potgi patrzyy
w osupieniu, jak Kenia, ich pupilek sojusznik w wojnie z partyzantkami
politycznego islamu, poligon wojskowy, gwny w regionie odbiorca pomocy
rozwojowej, inwestycji IBM, General Electric, rynek dla Boeinga, cel tysicy
turystw z Europy i Ameryki pogra si w chaosie i przemocy etnicznej.
Pod presj midzynarodow liderzy plemion zawarli ugod. Kibaki pozosta
prezydentem, Odinga musia pocieszy si premierostwem.
Ale w wioskach i miasteczkach Wielkiego Rowu ludzie nie s skorzy do gestw
kochajmy si. Tysice wygnanych nie wrcio do domw, a waciwie do
zgliszcz, jakie po nich pozostay.

Sprawa tamtych pogromw wraca jako jedna z gwnych kwestii podczas

wyborczych zapasw kilka lat pniej. Okazuje si, e pogromy nie byy
spontaniczne. Czy wojn jednych biednych przeciwko innym biednym
sprowokowali kacykowie, politycy bo pogromy etniczne to narzdzie ich gry
o wadz? Mwi si, e najazdy Kalendinw na Kikujw zaplanowa na dugo
przed wyborami jeden z plemiennych liderw, William Ruto. Odwet Kikujw
i atak na ludno Luo organizowa Uhuru Kenyatta.
Midzynarodowy Trybuna Karny w Hadze oskara obu przywdcw
o zbrodnie przeciwko ludzkoci, bo tym wanie jest zorganizowana rze na tle
etnicznym.
Jak by nie do byo zawioci, ci dwaj oskareni z wrogich plemion, ktre
wyrzynay si i wypdzay nawzajem z domw, startuj w wyborach jako
polityczny duet: Kenyatta na prezydenta, Ruto na jego wice. Biedacy
w wioskach, miasteczkach i slumsach patrz w osupieniu na to widowisko. Nie
widz w tym zapowiedzi koca plemiennych wani, zbyt dobrze znaj swoich
kacykw, wodzw. To nie pojednanie, lecz polityczne rozgrywanie karty
pojednania a to rnica. Najpierw wszczli nienawi midzy ssiadami,
a teraz na naszych trupach dziel si wadz i wpywami mwi. Igraj
naszym yciem, a chodzi im o obron majtkw, pozycji.
Troch take o solidarno przeciwko ingerencji z zewntrz. Polityczni
kacykowie uwaaj, e postawienie kenijskich liderw przed trybunaem
w Hadze to ingerencja biaych w sprawy Kenii. Pada sowo: neokolonializm.
Wyksztaceni Kenijczycy powtarzaj sobie pytanie, czy da si rzdzi
pastwem za pomoc Twittera; na przykad z awy oskaronych w innym
kraju. Brzmi jak art, ale oni nie artuj. Tak moliwo zasugerowa sam
Kenyatta, jeden z oskaronych.
 Wracaj niewygodne pytania o rda plemiennych wani. Oraz ingerencj
Europy w midzyetniczne konflikty na ziemi niegdy podbitej i wyzwolonej
ledwie p wieku temu.

To straszne Nairobi

Jestem tu od kilka dni, prbuj rozezna si w chaosie nowego. Spotkanie za

spotkaniem, czytanie gazet, ogldanie wiadomoci i debat w telewizji.
Zaczynam od wizyty w Kiberze, wielkim slumsie Nairobi. Chris Abour, mj
nowy znajomy, od razu pierwszego dnia robi mi political tour po wiecie
kenijskich wykluczonych. W dniach pogromw etnicznych Kibera pona,
a Chris na co dzie spoeczny aktywista w swojej wsplnocie ukry si, eby
jego wrogowie nie wykorzystali zamtu do jakich porachunkw.
Chris ma ze zdanie o politykach plemiennych. Mwi, e przychodz do Kibery
i kupuj gosy ludzi za air time, czyli karty zdrapki suce doadowaniu
telefonw komrkowych. Ci politycy nie lubi oddolnej samoorganizacji, mwi,
e oni si o wszystko zatroszcz. Nie lubi bo ludzie zorganizowani to znaczy
wiadomi, mog im odmwi poparcia, zada kopotliwe pytania. Spotkania
dziaaczy to przecie okazja do wymiany pogldw, na przykad do recenzowania
dziaa politykw.
Byem ju w Kenii przed laty, ale dopiero teraz mam okazj zweryfikowa
ostrzeenia przed straszliwie niebezpiecznym Nairobi. wietnie streci je
amerykaski pisarz i podrnik Paul Theroux w Safari mrocznej gwiazdy:

Im bardziej zbliaem si do Nairobi, tym groniej brzmiay przestrogi. Ju

w Nanyuki ludzie zaczli mi opowiada o najrniejszych
niebezpieczestwach. Jeli bd prbowali uprowadzi twj samochd, to im
go oddaj. Nie dalej jak w zeszym tygodniu porywacze zabili kobiet, dgajc
j w oko. Bez wahania oddaj portfel bandytom; wczoraj napastnicy pocili
czowieka, dosownie obcili mu rce panga (maczetami). Nie ud si, e do
napadw dochodzi tylko noc. W tym tygodniu siedmiu uzbrojonych ludzi
w biay dzie napado na perfumeri na Kenyatta Avenue w Nairobi. Jeli
jednak wyjdziesz w nocy, na pewno ci napadn, tak mnie zapewniano. [...]
Z powodu wszystkich tych historii o niebezpieczestwach Nairobi rzadko
 wychodziem po zmroku...

Nie jest roztropnie azi po miecie noc to jasne cho i to zaley od miejsca.
To adna specyfika kenijskiej stolicy (pisz te sowa dekad z okadem po
Theroux). W niejednym europejskim miecie s dzielnice, po ktrych lepiej nie
spacerowa beztrosko po zmroku. W dzie poruszam si po Nairobi takswkami
i komunikacj miejsk. Na umwione spotkanie jad zwykle takswk eby si
nie zgubi i dojecha na czas. Wracam autobusem, bo taniej, a i z autobusu
inaczej poznaje si miasto i ludzi ni zza szyb samochodu.
Za kadym razem jestem jedynym biaym w autobusie, co budzi zaciekawienie
(zdziwienie?) wielu pasaerw zerka w moj stron. Wida nieliczni biali
ekspaci rzadko korzystaj z publicznego transportu. Z pytania, na ktrym
przystanku powinienem wysi, zawizuje si czasem rozmowa o yciu,
o miecie, a w tych dniach rwnie o wyborach. Klimat daleki od
katastroficznych przestrg przed gron otchani miasta.
Po Kiberze chodz z Chrisem. Potem jednak w autobusie, ktry kluczy po
slumsie, eby zebra ludzi, zanim wyjedzie na szos do centrum, nie mam opieki
miejscowego. Nie dostrzegam adnych oznak wrogoci ze strony lokalsw, raczej
love and peace, wzgldnie obojtno. Podobne wraenia wynosz pniej
z innego slumsu, Mathare wikszego i jeszcze ndzniejszego ni Kibera.
adnych dramatycznych sytuacji, zero poczucia zagroenia. Prdzej zagubienia,
jak to na terenie nieznanym.
Po Eldoret, ktre miejscami wyglda jak miasteczko, a miejscami jak wioska,
nawet po zmroku chodz zupenie sam. Najgroniejszy w tym wszystkim jest
brak ulicznych latarni. Jest tak ciemno, e nie wida chodnika penego gbokich
dziur i wyrw. Nie wida, gdzie chodnik si koczy ani gdzie zaczyna, przez co
atwo si potkn, przewrci, skrci nog. Tam, gdzie chodnikw nie ma, a tak
jest zazwyczaj, pasa dla pieszych i jezdnia to jedno. Trzeba uwaa, eby nie
wpa komu pod koa.
Skd si bior zatrwaajce opowieci o Nairobi, o tym kraju? Oto przywilej
podrnych: ja widziaem, wy nie, dlatego mam prawo przesadza (ironiczny
komentarz Paula Theroux). Nie mam tu na myli rzezi etnicznych, ktre
wybuchaj cyklicznie. Te budz autentyczn groz.

Bdne koo: majimbo

W kenijskiej polityce nie ma konserwatystw, liberaw, socjalistw. S
Kikujowie, Kalendinowie, Luowie, Masajowie, Samburowie i inni, ktrzy
wystpuj pod nazwami takimi jak Jubileuszowy Sojusz czy Pomaraczowa
Koalicja. Keni zamieszkuje ponad czterdzieci grup etnicznych, a granice jej
i innych pastw Afryki s zazwyczaj spadkiem po epoce kolonializmu. Czy
wanie plemienne rwnie?
Pojechaem do Nakuru, gdzie w 2007 i 2008 roku, tak samo jak w Eldoret,
doszo do rzezi na tle etnicznym. W Nakuru mieszka mdry Koigi wa Wamwere.
Na pewno zna odpowied na wiele pyta. Ponad szedziesicioletni pisarz paci
latami wizienia za sprzeciw wobec polityki plemiennej przywdcw,
prowokowania wani i mordw popenianych wedug kryterium krwi.
Tak, mwi, animozje midzyetniczne istniay przed epok kolonialn, ale
ziarna dzisiejszej wrogoci zasiali Brytyjczycy. Wygnali Kikujw z ich ziemi,
prowadzili przymusowe przesiedlenia, stworzyli etniczne enklawy, napuszczali
jednych na drugich. Dawali na przykad przywileje Kalendinom czy Luo,
a dyskryminowali Kikujw, w myl zasady dziel i rzd. To Brytyjczycy
wprowadzili zabjcz ide majimbo: pastwa federacji enklaw. To rodzaj
segregacji etnicznej, specyficzny apartheid.
Kikujowie rzucili Brytyjczykom wyzwanie. W latach pidziesitych
prowadzili wojn partyzanck, nazwan powstaniem Mau Mau. Wadze
kolonialne utopiy rebeli we krwi, a pokonanych pozamykay w obozach pracy.
Z godu, wycieczenia, chorb i tortur zmaro by moe nawet trzysta tysicy
Kikujw szacunki historykw s rne. Dziao si to zaledwie kilka lat po
Auschwitz i radzieckich guagach.
W epok niepodlegego pastwa, w 1963 roku, Kikujowie weszli
z przewiadczeniem, e tylko oni maj legitymacj do rzdzenia Keni. Twrca
pastwa Jomo Kenyatta faworyzowa Kikujw przy rozdawaniu ziemi.
Jego nastpca, prezydent Moi, wywodzcy si z Kalendinw, ktrzy wchodzili
w ukady z Brytyjczykami, postpowa wedug tej samej reguy. Przy okazji
wyborw wszystko jedno, uczciwych czy sfaszowanych zawsze dochodzio do
pogromw i wypdze. Czystki etniczne sigay od samej gry po sam d. Nie
chodzio tylko o stanowiska w administracji. Gdy rzdzi Moi, miejsca w dobrych
liceach publicznych byy zagwarantowane dla dzieci Kalendinw; dzieci
Kikujw nawet jeli zday lepiej egzaminy szy do gorszych szk, wzgldnie
drogich, prywatnych, jeli rodzicw byo sta. Przywdcy Kenii rozgrywali walk
o wadz za pomoc etnicznej karty dawnych najedcw. W wydaje na wiat
wa. Cen pacili biedni na dole.
wietn ilustracj niszczycielskiej siy takiej polityki podsuwa Wainaina: kolej
krgosup tego, co dzi zwiemy Keni. Zbudowana przez Brytyjczykw
w 1901 roku kolej otworzya Afryk Wschodni dla prawdziwego podboju. Dzi
popada w ruin. W latach siedemdziesitych grupa potentatw z otoczenia
Kenyatty [czyli Kikuju] chciaa zarobi na transporcie ciarwkami i zama
monopol plemienia Luo na piastowanie stanowisk kolejowych. Doprowadzili
kolej do ruiny.

Punktem zapalnym wani etnicznych w Kenii jest ziemia to kraj, ktry

rolnictwem stoi: upraw kawy, herbaty, surowcw do biopaliw. Kto ma ziemi,
ten jest krlem ycia. Ziemia jest podzielona skrajnie niesprawiedliwie: po
uzyskaniu pastwowoci najwiksze rody dominujcych etni zawaszczay j
wzorem biaych osadnikw z czasw kolonii. Naczelnym grabiec by ojciec
zaoyciel Kenii, jego rodzina, wpywowi Kikujowie. Potem przyszed czas
Kalendinw...
Koigi wa Wamwere uwaa, e kraj woa o reform roln. Jednak kwestii
ziemi nie czy z fanatyzmem etnicznym. Przecie ssiedztwo rnych grup
etnicznych nie powinno stanowi problemu. To szowinizm jest problemem,
postrzeganie innych jako gorszych, niemajcych tytuu do takich samych praw
jak my.
Jego sowa brzmi przekonujco: biedni nie atakuj latyfundystw, bogaczy,
wielkiego agrobiznesu, eby uszczkn co z ich nadmiaru, lecz innych biednych.
Politycy i plemienna starszyzna umacniaj szowinizm wasnych etni. Niewany
jest program polityczny, wadz nad umysami sprawuje si za pomoc siania
niepokoju. Mwi ziomkom: Gdy tamci zdobd wadz, to was wygnaj z ziemi
i domw. Ludzi ogarnia strach i gosuj wedug kryterium plemiennego. Sami
liderzy, gdy sprawowali wadz, rzadko kiedy robili cokolwiek dla biedoty
z wiosek i slumsw, nawet dla tych z wasnego plemienia. Dzielili majtki wrd
najbliszej kliki.
Nowa konstytucja podzielia Keni na powiaty celem miaa by
decentralizacja wadzy. Ale wa Wamwere zaamuje rce, e wszystko w tej
sprawie zrobiono na opak: bo ten niby-nowy podzia powtarza stare granice
plemiennych enklaw, stworzonych niegdy przez Brytyjczykw, eby dzieli
i rzdzi. Idea majimbo wiecznie ywa, bdne koo.
 Mj rozmwca, ktrego w sprawach kenijskich traktuj jak mentora, napisa
ksik Towards Genocide in Kenya [Wobec ludobjstwa w Kenii]. Ma nadziej,
e ju nie bdzie pogromw, ale nadziei towarzyszy niepokj. Nie potrafi pozby
si obaw, e przeraajce proroctwo w kocu si speni.

Dzieci strachu

W wydaje na wiat wa.

To przysowie w suahili powtrzya mi moda pisarka Ngwatilo Mawiyoo.
Kenijscy politycy, ktrzy prowokuj nienawi etniczn, s wami dziemi
innych wy, Brytyjczykw, ktrzy zaszczepili t metod rzdzenia na terenach
Kenii. Uczynili z ludzi winiw uprzedze, urazw, plemiennych emocji.
By moe sami liderzy ju nie potrafi inaczej. Moe nie s w stanie si
zmieni. Dlatego ludzie na dole powinni nauczy si czarodziejskiej sztuki
zaklinaczy wy. Niech we tacz, jak im zagraj, nie odwrotnie.
Ngwatilo z klasy redniej Nairobi wybiera si w podr do wiosek Wielkiego
Rowu. Chce pozna swj kraj. Zrozumie go by moe na chwil przed kolejn
erupcj etnicznej nienawici. Postanawia zamieszka w wiosce Turbo,
zdominowanej przez lud Nandi. Mieszka z rodzin, ktra w czasie pogromw
stracia nastoletniego syna.
Wraca stamtd z nadziej. Ostron, adne tam hurra. Przy miejscowych
kocioach powstaj grupy modych na rzecz pokoju. Chodz od drzwi do drzwi
i przekonuj swoich, e trzeba skoczy z nienawici do ssiadw z innego
plemienia. Akcj na rzecz pokoju wspiera starszyzna wioski.
Ale miejscowi Kikujowie nadal si boj. Mieszkaj w odseparowanej czci
wioski. aden z kikujskich nauczycieli nie wrci do Turbo po pogromach sprzed
kilku lat.
Kady wie, e potomstwo wa jest wem.

Powtrki

We?
Dwaj gwni aspiranci do wadzy to potomkowie dynastii zaoycieli Kenii.
Uhuru Kenyatta jest synem pierwszego prezydenta, a Raila Odinga synem
pierwszego wiceprezydenta.
Stary Kenyatta i stary Odinga darli koty, prowadzili wojenki podjazdowe.
Pierwszy cign kraj w stron kapitalizmu i Zachodu (i to on wygra). Drugi
ku socjalizmowi i sojuszom z Moskw. Kenyatta wyrzuci w kocu Oding
z rzdu, a po kolejnych publicznych starciach wsadzi na dwa lata do wizienia.
Synowie ojcw zaoycieli id eb w eb w wycigu po wadz, obstawianie
wyniku w tamtych dniach to zgadywanka z gatunku orze czy reszka. Do tego
bez sensu: nie wiadomo, czym miayby si rni ich rzdy. Odinga lubi retoryk
socjaln, mwi o reformie rolnej. Wycedzi nawet dziwnie tu brzmice sowo
socjaldemokracja. Nie wiadomo, czy cokolwiek dla niego znaczy: gdy przez pi
lat by premierem, nie da si pozna jako socjaldemokrata.
Wychodz na jaw nowe fakty o pogromach sprzed kilku lat. Ludzie dyskutuj
namitnie, czy Kenyatta i Ruto powinni stan przed trybunaem w Hadze. Ju
po wygranych wyborach tak si stao: obaj usyszeli zarzuty, e na sekretnych
spotkaniach planowali pogromy i czystki etniczne. Ruto z Kalendinw pogrom
Kikujw, Kenyatta z Kikujw odwet na Kalendinach i atak na Luo. Co
najmniej jedno ze spotka odbyo si w siedzibie rzdu (Ruto by wwczas
ministrem).
Proces w Hadze, jak kady proces, wymaga jednak wiadkw tu: ludzi,
ktrzy byli na spotkaniach z udziaem Kenyatty bd Ruto, kiedy ci planowali
pogromy etniczne. Potencjalnymi wiadkami s czonkowie plemiennych milicji
uczestnicy rzezi. Lecz oto niektrym z nich zaczy przytrafia si nieszczcia.
Zwoki jednego znaleziono w lesie. Drugiego zastrzelono w korku w Nairobi.
Trzeciego pospolity bandyta zabi w centrum handlowym. Czwartego zatrzymaa
policja, a potem przepad bez ladu. Znany w Eldoret aktywista, ktrego
nazwiska obiecuj nie ujawni, opowiada mi, e dopiero co poegna semk
krewnych dwch wiadkw. Wyjechali za granic w obawie przed
skrytobjstwami.

Wrciem do Nairobi. Od kilku dni wydzwaniam do rzecznika Kenyatty, eby

usysze jego wersj zdarze. W kocu si udaje. Moses Karuti przychodzi na
spotkanie do baru w eleganckim hotelu. Jest z koleg, ktry najwyraniej
przyucza si do roli zawodowego zderzaka i ciemniacza. Rzecznik decyduje, na
ktre pytania odpowie sam, a na ktre ma odpowiedzie jego czeladnik.
Podwaaj wszystkie zarzuty wobec szefa (a to niespodzianka!). Mwi:
dwch wiadkw syszao co od trzeciego, a trzeci przyzna si, e kama.
Istotnie, jeden ze wiadkw przyzna si do kamstwa, lecz prokurator z Hagi
ma rwnie innych. William Pike, dyrektor gazety Nairobi Star, ktremu
powtarzam wersj zdarze, jak usyszaem od wsppracownikw Kenyatty, nie
dowierza. Trybuna w Hadze nie otworzyby sprawy na podstawie relacji
z drugiej czy trzeciej rki. Pike ma te inne powody, by nie wierzy
w prawdomwno ludzi Kenyatty. W tych dniach, kiedy toczy si kampania
wyborcza, dostawa esemesy i telefony z pogrkami: jeli Kenyatta wygra,
zamknie mu gazet. Kenyatta i jego ludzie maj Pikeowi za ze, e jego
dziennik powica zbyt duo miejsca oskareniom trybunau.
Ludzie Kenyatty maj proste wytumaczenie dla ludu: wszystko to intryga
Odingi i Zachodu! Europa i USA, ktre maj w Kenii mnstwo inwestycji,
obawiaj si rosncych wpyww Chin i tego, e Kenyatta ma z Chiczykami
dobre relacje. Innym razem mwi, e caa intryga z trybunaem ma w tle
wycig po rop. W Kenii odkryto niedawno zoa nafty wok jeziora Turkana.
My nic nie wiemy o ropie, a Zachd wie wszystko. Moe chc unieszkodliwi
naszego kandydata i zainstalowa tu rzd marionetkowy? Wiedz, e nikt tak
jak Kenyatta nie bdzie broni interesw kraju.
Historia Afryki daje tysic powodw do podejrze wobec Zachodu. Ale
Kenyatta i jego klan w roli obrocw interesw kraju rwnie nie budz ufnoci.
W niektrych rozmowach powtarza si opinia, e rodzina Kenyatty, najbogatsza
w kraju, cynicznie rozgrywa antykolonialne urazy. Zawsze mieli wietne relacje
z Zachodem, maj interesy w Wielkiej Brytanii i robili je z firmami zachodnimi
w Kenii. Gdyby sdy w kraju miay do niezalenoci i odwagi, trybuna
w Hadze byby niepotrzebny.
Kierowca Paul ze slumsu Kibera powtarza uliczn mdro: W Kenii nie
trzeba wydawa na adwokata, wystarczy kupi sdziego. Pewnych ludzi nie da
si tutaj skaza. Kenyatta jest jednym z nich.

Obywatele na wysypisku

Z janiejszej strony:
Ulice Nairobi, Nakuru, Eldoret s rozpolitykowane. Niewane, ile kto ma
pienidzy i jak prac. Na skwerkach i w barach zbieraj si ad hoc grupy
znajomych czy nieznajomych i zaczynaj dysputy. Jest w nich duo aru, pasji.
I miechu.
Pierwsz w historii Kenii telewizyjn debat omiu kandydatw na
prezydenta kraju garniturowi profesjonalici ogldali w klubie luksusowego
hotelu Stanley, a tu za rogiem biedacy obstpili knajpk z telewizorem. Kenia
obywatelska! Niewane, ile masz, twj gos si liczy!
Ulicami Nairobi jedaj kolorowe minibusy i platformy z transparentami,
bbnami, muzyk i nawoywaniem do gosowania. Zagadywani na ulicy ludzie
narzekaj na trybalizm popieranie politykw ze swojego plemienia. To lepa
uliczka, mwi. Czy zagosuj wedug innego kryterium? Z rozmw wychodzi
przewanie, e najlepszy jest kandydat z ich plemienia. Przesd wizw krwi
wiecznie ywy jak w czasie europejskich hekatomb XX wieku.
Specjalna komisja pastwowa tropi plemienn mow nienawici niezwykle
bujn. O Kikujach inni mwi, e to zodzieje. O Luo: nieobrzezani.
Akambowie mwi o Mbeerach: cuchnce zwierzta. Kikujowie
o Kalendinach: psoercy. Luhyowie o Kikujach: hienopodobni ludoercy.
Samburu o Turkanach: brudasy.
Policjantom z Eldoret zrobiono kurs reagowania na jzyk plemiennego
szowinizmu.
Najwicej wiata zobaczyem w slumsach Nairobi. wiatem w tunelu s
modzi, ktrzy maj do podziaw etnicznych, tak mwi Cecilia Ayot, lat
trzydzieci sze, dziaaczka z Kibery. Kandyduje do sejmiku powiatowego. Ma
nadziej, e do Kenii zawita afrykaska wiosna, taka jak w krajach arabskich.
e ludzie przestan gosowa na politykw plemiennych, ktrzy nigdy niczego
dla nich nie zrobili.

Z ciemnej strony:
Ci politycy plemienni nie zrobili nic dla wygnacw, ktrzy od piciu lat, jakie
w tamtych dniach upywaj od pogromw, nie maj domu ani kawaka ziemi.
W drodze do Nakuru, dwadziecia kilometrw od miasta i p godziny pieszej
wspinaczki od wioski Mbaruku, docieram do dwch tymczasowych osad Kikujw
uchodcw z Eldoret. Jednej grupie rzd pobudowa skromne chatki, pewnie
pomieszkaj tu duej ni chwil. Kawaek drogi od tej osady znajduje si
obozowisko wygnacw wwczas siedemdziesiciu szeciu ktrzy mieszkaj
w namiotach skleconych z patykw i plastikowych pacht. W takim namiocie nie
daje si oddycha. W cigu minuty spywam potem, jestem na granicy omdlenia.
 Wysypisko ludzkich odpadw.
Nie ma tu mczyzn, poszli za prac do Nakuru. S tylko kobiety, mode
i starsze, z dziemi. Bose, w achmanach, brudne i zdesperowane mwi,
a waciwie krzycz jedna przez drug. Z kikujskiego na angielski tumaczy mj
kierowca i przewodnik, Telvin. Jestem zaskoczony (niewiadome uprzedzenia?):
mimo ndzy, rozpaczliwego pooenia wszystko, co wykrzykuj, jest racjonalne.
Pniej przyjdzie mi do gowy, e te kobiety w dramatycznej sytuacji, bez
wyksztacenia, w stanie, w ktrym czowiek myli przede wszystkim
o biologicznym przetrwaniu, wiedz wanie to, co powinny wiedzie o polityce
wiadome obywatelki.
Mam kart wyborcz, ale adnemu z tych oszustw nie dam mojego gosu
mwi Lydia Wambui, lat czterdzieci sze (Telvin spisuje nazwiska wszystkich
dziesiciu rozmwczy, na wypadek gdybym chcia zacytowa kad z nich).
Chodzilimy do wadz w Nakuru, eby co dla nas zrobiy. Nie dali ani szylinga
dopowiada jej rwieniczka Regina Syomethea.
Nie wrc do Eldoret, nie maj do czego. Boj si. yj dziki ogrdkom, ktre
uprawiaj przy obozowisku. Drugim rdem utrzymania s skromne zarobki
mczyzn: jad do miasta na miesic, dwa, api tam prac i wracaj z gotwk,
ktrej starcza na jaki czas.
Nie obchodz ich podziay etniczne Kalendinowie wygnali ich z domw,
a liderzy ich plemienia, Kikujw, nie wycignli pomocnej rki. Politycy nie
wa si tutaj przyj po gosy. Wiedz, e mog liczy najwyej na wyzwiska
albo kamienie.

Democracy is cancer, Khilafah is the answer

S w Kenii wykluczeni, ktrzy wychodz z roli potulnych, biernych. Dobr

lekcj na ten temat odebraem w Mombasie, kurorcie nad Oceanem Indyjskim,
ktry poza Keni znany jest z fotografii zdobicych ogoszenia biur podry. Dla
Kenijczykw Mombasa to nie tylko zociste plae i turkusowy ocean. To przede
wszystkim centrum politycznego islamu.
rda jego popularnoci objani mi jeszcze w Nairobi Hassan Ole Naado, lat
czterdzieci sze, jeden z liderw Najwyszej Rady Muzumanw Kenii.
Streszczenie: islamskim ugrupowaniom politycznym w Afryce Wschodniej
pomaga Arabia Saudyjska stamtd wywodzi si wahabizm, najbardziej
rygorystyczna wersja tej religii. Drug przyczyn jest uraona godno:
zachodnia propaganda nie rozrnia midzy wikszoci wyznawcw, ktra
pragnie pokoju zalicza si do nich sam Hassan a radykalnymi grupami, ktre
stawiaj na walk zbrojn, partyzantk, zamachy.
Zachd, gwnie Stany Zjednoczone, wywiera presj na rzd Kenii jej
owocem jest surowe prawo antyterrorystyczne i przeladowania niektrych grup
muzumaskich. Te przeladowania spychaj cz wyznawcw ku
radykalizmowi. Bieda i marginalizowanie ubogich regionw, szczeglnie
wybrzea, stwarzaj jak zawsze podatny grunt dla skrajnych idei i metod walki.
Hassan Ole Naado z osobliwym zapaem tumaczy spoeczne rda
radykalnego islamu politycznego, lecz sam jest przeciwnikiem dihadystw.
Namwi mnie jednak na odwiedzenie Mombasy, gdzie wszystkie wyliczone
przez niego bolczki wida jak na doni. To tam konspiruje somalijski Asz-
Szabab, uwaany za lokaln wersj Al-Kaidy.

Mombasa jest muzumaska. Na ulicy sycha arabski, ktry wyranie przebija

si przez urzdowy suahili. Muzyk miasta intonuj pi razy dziennie muezini:
ulice wypeniaj si ich modlitewnym zawodzeniem.
W starej czci miasta na murach domw agitatorzy wykleili plakaty
z hasem: Democracy is cancer, Khilafah is the answer [Demokracja to rak,
kalifat to odpowied]. Wok bieda, cho nie a taka, jak w wioskach
i miasteczkach okalajcych Mombas: Kisauni, Liconi, Kwale, Malindi, Lamu.
Tam, do wiata beznadziei, braku perspektyw na przyszo wkraczaj lokalni
separatyci, ktrzy chcieliby oderwania wybrzea od reszty Kenii. Po cichu
mwi, e wystarczyaby wzgldna autonomia; na przykad taka, jak ma
Zanzibar wobec Tanzanii.
Nazywaj si Mombasa Republican Council (Republikaska Rada Mombasy),
s w wikszoci muzumanami, ale organizacja nie ma charakteru
wyznaniowego ani paramilitarnego. Narodzia si w protecie przeciwko
marginalizowaniu regionu przez stolic, przeciwko niesprawiedliwemu
podziaowi ziemi midzy kenijskimi plemionami, jeszcze na pocztku
niepodlegoci. Jednak na mocy ustawy o zwalczaniu terroryzmu suby
bezpieczestwa aresztuj dziaaczy Rady i uciszaj jej liderw. Sekwencja
zdarze powtarza si: Asz-Szabab przeprowadza zamach w pnocnej Kenii,
a oddziay antyterrorystw wykorzystuj to, eby uderzy w separatystw
z Mombasy. Czy nie hoduj w ten sposb islamskich radykaw? Ile potrzeba,
eby zbuntowany separatysta poczu si rycerzem witej wojny islamu?
To niebezpieczna strategia, igranie z ogniem mwi Chamis Mwaguzo
z Sojuszu Modziey Muzumaskiej Kenii, do ktrego kontakt da mi Hassan.
Chamis mieje si z siebie: wci naley do organizacji modzieowej, cho ma
ju czterdzieci jeden lat. Nie popiera separatystw. Uwaa jednak, e represje
mog ich zepchn na polityczn drog, z ktrej nie ma powrotu.
Biedne wioski i miasteczka, gdzie brakuje pracy i nie ma infrastruktury, to
tereny, na ktrych separatyci propaguj swoje idee. Nie tylko oni: rekrutacj
prowadz tu rwnie dihadyci. S niewidoczni dla sub bezpieczestwa, bo
rka pastwa do zmarginalizowanych obszarw nie siga.
Radykalni szejkowie mwi Chamis zatruwaj umysy modych
muzumanw bez pracy i werbuj ich do milicji Asz-Szabab. Oferuj czterdzieci
tysicy funtw kenijskich za wstpienie w ich szeregi i wyjazd na front walki do
Somalii. Co lepszego do wyboru maj ci modzi? Wikszo nie wraca. Ci, ktrzy
przeyj i powracaj, przystpuj do separatystw. Tak oto radykaowie
politycznego islamu zdobywaj kolejny przyczek.
Rok wczeniej Mombas wstrzsno skrytobjstwo, ktrego ofiar pad
radykalny szejk Abud Rogo. W meczecie zwanym Masjid Musa otwarcie
zachca do prowadzenia witej wojny w Somalii przeciwko Zachodowi i jego
regionalnym sojusznikom z Kenii i Etiopii. Podczas jego kaza meczet i uliczki
wok byy pene ludzi.
Teraz jest pusto. Wierni przychodz si modli, ale toku nie ma. Rzdzi
strach. Gwne podejrzenie: szejka zamordowali ludzie z bezpieki albo
Amerykanie. Figurowa na licie terrorystw jako czowiek, ktry dostarcza
finansowego, logistycznego i technicznego poparcia dla Al-Shabab.
Zabjstwo szejka wywoao szok i wcieko wrd jego suchaczy. Ilu z nich
przystpi do dihadystw, jeli pojawi si okazja?

Powtarzam, reasumuj, robi list:

ludzie z wiosek,
wiadkowie i uczestnicy rzezi,
uchodcy wewntrzni,
mieszkacy slumsw,
zbuntowani separatyci,
bojownicy islamu...
 Kto z nich wie, e firmy amerykaskie i brytyjskie pompuj w Keni, i to od
lat, ogromne pienidze?
e dla Europy i Ameryki ich kraj to rdo surowcw, importowanych
produktw, pole rywalizacji z Chinami, lokalny andarm w walce z politycznym
islamem?
Ile krgw ma wykluczenie w takim kraju jak Kenia? (take: wykluczenie
takiego kraju jak Kenia?)
Te rozwaania s poza horyzontem wikszoci ludzi, ktrych spotkaem.
Wykluczeni walcz o przetrwanie, czasem to najbardziej podstawowe,
biologiczne.
Puenta? Jaka mdro, ktra pozwoliaby to wszystko ogarn?
My, opowiadacze historii, i my, czytelnicy, czsto szukamy konkluzji tam,
gdzie jej nie ma ani by nie moe. Rzeczywisto to wielowtkowa rzeka. Chaos
niepoddajcy si adnemu porzdkowaniu ani adnej redakcji.
Ale czy mona przesta szuka?

George Macharia ten, ktry uciek przed pogromem na przedmieciach Eldoret

musi poyczy traktor do robt polowych. Obiecali mu go ssiedzi
Kalendinowie z tej samej wioski, z ktrej pi lat wczeniej optane
nienawici hordy przygnay spali kociek z grup Kikujw w rodku. Liczy,
e dotrzymaj obietnicy.
Ani myli wyjeda, nawet gdyby znowu co si zaczo. Tu jest jego dom, tu
jest jego pole. Ma mnstwo roboty. Wierzy, e bdzie OK.
 POZA KADREM

Dzikusy si wyrzynaj

Znowu te dzikusy si wyrzynaj; jak to dobrze, e daleko i e nas nie dotyczy

oto podskrny przekaz (obrazkowych zazwyczaj) masowych mediw na temat
konfliktw na Poudniu. Wszystko jedno, czy to Kongo, Kolumbia, Sri Lanka czy
Mjanma. Jedni ciemnoskrzy dzicy zabijaj innych ciemnoskrych dzikich.
Prowadz jakie niezrozumiae wojny, nie bardzo wiadomo o co i w imi czego.
Niezwykle rzadko udaje si nam, widzom, doczeka opowieci
o okolicznociach, ktre objani, e na przykad pod powierzchni obrazw
walki i okruciestwa tkwi dramatyczny konflikt klasowy, w ktrym majtni
i ekspansywni oligarchowie uzbrajaj jednych biedakw przeciwko drugim, eby
grabili tamtym ziemi. Lub: e to firma biaego czowieka z Pnocy nasaa
jednych dzikusw na drugich, eby zapanowali nad terytorium, na ktrym
wydobywa si, powiedzmy, diamenty albo mineray niezbdne w naszych
telefonach komrkowych. W telewizji wida tylko, e jedni biedacy morduj
innych biedakw. Nie wida tego, e to my, rkami dzikusw, poprzez ofiar
z ich ycia budujemy swj dostatek, zyskujemy bd umacniamy swoje
przywileje.
Do moich ulubionych przykadw podobnej kategorii naley ten przytoczony
przez Zygmunta Baumana w Nowoczesnoci i Zagadzie. Bauman rozwaa
sytuacj robotnikw fabryki broni, ktrzy cieszyli si z nowych zamwie
i dobrej kondycji ekonomicznej przedsibiorstwa, a zarazem szczerze opakiwali
masakry dokonywane przez Etiopczykw i Erytrejczykw. Z pewnoci nie
zastanawiali si nad tym, e by moe bro, ktr produkuj dziki czemu
ciesz si z poprawy sytuacji materialnej wasnej i zakadu trafia w rce
bojownikw tej czy innej wojny. Ofiary tych wojen, o ktrych dowiaduj si
z telewizji, wywouj a jake! uczucia autentycznego smutku u jednych, a u
innych reakcj jak ta wyej opisana: Znowu te dzikusy si wyrzynaj; jak to
dobrze, e daleko i e nas nie dotyczy!.
 Bauman powiada, e moralna lepota tego rodzaju jest moliwa jedynie
w nowoczesnym, niezwykle zoonym spoeczestwie, ktrym rzdzi zasada
porednictwa w dziaaniu. Tworzy si duy dystans midzy zamiarem a jego
praktycznym urzeczywistnieniem, za przestrze ta wypeniona jest du liczb
drobnych dziaa, wykonywanych przez mao znaczcych porednikw.
Czy udzia porzdnych i uczciwych ludzi w procesach, ktre owocuj
zniszczeniami i zbrodniami, powinien nas wci dziwi i oburza?
eby nie poczu si zbyt bogo, eby nie rozgrzeszy si atwo wyjanieniem
obiektywnego mechanizmu, sigam po tekst, ktry w innej sferze szuka rde
obojtnoci wobec cierpie dzikich i (nad)wraliwoci na krzywdy nasze
cywilizowanych. Nie jest to przyjemna diagnoza.

Wyrwa wos Europejczykowi boli mocniej

ni Afrykaczykowi amputowa nog bez znieczulenia.
Francuz spoywajcy trzy posiki dziennie cierpi gd wikszy
ni Sudaczyk, ktry ma jednego szczura na tydzie.

Przezibiony Niemiec choruje ciej

ni trdowaty Hindus.
Amerykanka z powodu upieu cierpi bardziej
ni Irakijka gdy jej nie sta na mleko dla dzieci.

Uniewani kart kredytow Belga perwersja wiksza

ni zabra chleb Tajlandczykowi.
Rzuci w Szwajcarii papierek na ziemi gorzej
ni spali cay las w Brazylii.

Czador jednej muzumanki drani bardziej

ni dramat tysica bezrobotnych w Hiszpanii.
Brak papieru toaletowego w jednym szwedzkim domu sprono wiksza
ni brak wody pitnej w tuzinie wsi sudaskich.

Trudniej zrozumie niedobr benzyny w Holandii

ni brak insuliny w Hondurasie.
Portugalczyk bez telefonu komrkowego wywouje zgroz wiksz
ni Mozambijczyk bez podrcznikw.
 Wyschnity ogrd w kibucu zasmuca bardziej
ni dom zburzony w Palestynie.

Maa Angielka, ktra nie ma Barbie, budzi wiksze przeraenie

ni zamordowani rodzice maego Ugandyjczyka.

To nie jest wiersz. To tylko spis pozycji

Debet na koncie Zachodu.
(Fernando Correia Pino, Saldo ujemne)

Ten przejmujcy wiersz nabiera nowych znacze teraz, gdy tysice ludzi
z krajw Poudnia uciekaj na Pnoc od wojen, godu, przeladowa, wyzysku
i ndzy. Ilu zatono w Morzu rdziemnym na oczach obojtnych
Europejczykw? Wikszo, na szczcie, dopywa do brzegw.
Tylko los niektrych zyskuje zrozumienie i wspczucie ludzi ze Starego
Kontynentu. O tych mwi si: uchodcy wojenni, ci maj prawo ubiega si
o pozostanie, rozwaymy ich petycje. O reszcie mwi si: migranci
ekonomiczni. Goodbye, Auf Wiedersehen, adis, adieu. Faszystoidzi nowej fali
wrzeszcz: Wolimy kotleta od Mahometa!.
Czy czci wielkiej europejskiej idei jest take Wielka Selekcja? (Cudownie
brzmi, nieprawda?)
 Diabe nie pi w El Dorado
Tierralta Bogota, 20072011

German poszed do partyzantki, bo nie mia z czego y. adnej polityki, adnej

ideologii. Mieszka w slumsie w Cali, duszy czas nie zarabia, a mia na
utrzymaniu on i dwjk dzieci. Rekrutujcy do partyzantki FARC Fuerzas
Armadas Revolucionarias Colombianas spadli mu z nieba: zaproponowali
szeset tysicy pesos miesicznie (wwczas trzysta dolarw). Tylko gupi albo
strachliwy by odmwi. A German gupi ani strachliwy nie jest. Razem
z kilkoma kolegami, tak jak on bez zajcia, poszli z partyzantami w gry.
Najpierw szkolenie, potem ochranianie szlakw narkotykowych, starcia z armi
i paramilitarnymi. Do domu wrci po omiu miesicach ze spor gotwk
w kieszeni.
Nacho (imi zmienione) z wioski Maria Angola na wybrzeu od dziecka
przywyk oglda domowe bijatyki na noe i maczety o flaszk rumu. Nie mwi
wyranie, e ofiar przemocy domowej bya jego matka; twierdzi, e umara ze
smutku, a nie na raka, jak mu powiedziano. Po piciu klasach zacz pracowa
w gospodarstwie ojciec tak kaza, adnych dyskusji, kropka. Wstpienie do
partyzantki byo rodzajem ucieczki. Nacho nie poszed walczy z wojskiem. Jako
czowiek FARC mia mie oko na swoj wiosk. Chwil prby przeszed, gdy
jeden z wyszych rang partyzantw zgwaci jego on. Komendanci bez sowa
sprzeciwu pozwolili mu na zemst. To scementowao zaufanie: ja za was, wy za
mnie. Przenis si w inny region, ale kontakty zostay. Mia smykak do
interesw, wic zacz zaopatrywa jeden z oddziaw FARC w bro
szmuglowan z Panamy, ywno i leki.
Manuel (imi rwnie zmienione) poszed do FARC nie dla forsy, lecz eby
walczy o sprawiedliwy kraj. W FARC walczy jego ojciec i to on wprowadzi
syna w krg rewolucyjnych idei. Studiowa w Bogocie, dziaa w ruchach
modzieowej kontestacji. Zna aktywistw i zwizkowcw, ktrych
paramilitarni i wojskowi zabijali w ramach tak zwanej czystki spoecznej
prowadzonej w slumsach. Na co dzie spotyka uchodcw z interioru, ktrych
wygnali paramilitarni i armia tylko dlatego, eby jaki lokalny kacyk mg
przej ich ziemi i wypasa na niej bydo. Krzywda domagaa si odwetu,
a wiat wok krzycza o potrzebie zmiany.
Luis Enrique z wioski Codasi na wybrzeu karaibskim pracowa w fabryce
plastiku w Bogocie, gdy dowiedzia si, e partyzanci FARC zabili jego matk.
Wrci w rodzinne strony i wstpi do paramilitarnych. Pragn si zemci.

Z indywidualnych losw biedakw, ktrzy poszli do FARC lub paramilitarnych

w subie narkobiznesu i latyfundystw, trudno nieraz wyczyta, jakie s rda
kolumbijskiego konfliktu. Historia wiadomego politycznie Manuela jest raczej
wyjtkiem. Biedacy s zazwyczaj misem armatnim w tutejszej wojnie o ziemi,
zasoby naturalne, majtki z handlu kokain i przywileje, z ktrych bdzie
korzysta kto inny. Poprzednie pokolenia partyzantw FARC, poczwszy od lat
szedziesitych, zwykle chopi bez ziemi lub gnbieni przez wacicieli
ziemskich, mieli jasno, e id walczy o reform roln. Dwadziecia lat pniej
wstpienie do partyzantki byo najczciej aktem desperacji, sposobem na
zarobek, gdy nie byo innego. Podobne motywy przywiecay biedakom
przystpujcym do paramilitarnych.
By czas, kiedy partyzanci FARC kontrolowali prawie poow terytorium
kraju. Rzd zmuszony by z nimi negocjowa. Rwnoczenie paramilitarni
nielegalnie utworzone milicje bronice latyfundystw i handlarzy narkotykw
mordowali dziaaczy, zwizkowcw i zwykych wieniakw, ktrzy sprzyjali
partyzantom. Partyzanci pomni podobnej zbrodni, jakiej w latach
osiemdziesitych dokonano na aktywistach nieistniejcej ju Unii Patriotycznej
partii, ktra miaa midzy innymi pokojowo przeprowadzi partyzantw do
cywila bali si raz jeszcze zaufa wadzy i zoy bro (szwadrony mierci
zamordoway wwczas okoo czterech tysicy dziaaczy Unii). Zerwali wic
negocjacje i ruszyli szturmem zawalczy o ca pul: pokona armi i ustanowi
socjalistyczne porzdki.
Pul zgarn jednak kto inny ich zaprzysigli wrogowie: lokalni kacykowie,
latyfundyci, wiat narkobiznesu i paramilitarni. Tajne mafijne porozumienie
zawarte przez nich na pocztku nowego stulecia tak zwany pakt z Ralito
zakadao usuwanie z ziemi chopw i mniejszych wacicieli (robota
paramilitarnych), przejcie ich gruntw (przez latyfundystw i narkobaronw),
a nastpnie legalizowanie zagrabionej wasnoci (zadanie politykw). w plan
sami autorzy nazwali Odbudow Ojczyzny.
Jeszcze do niedawna sdzono, e ofiar paramilitarnych mogo pa najwyej
kilkanacie tysicy osb. Obecnie szacunki prokuratury generalnej sigaj stu
czterdziestu tysicy zabitych. Z ziemi wygnano trzy miliony ludzi ich usuwanie
trwao systematycznie przez dwie dekady. Najwiksz przeszkod dla
przechwycenia w ten sposb penej kontroli nad krajem bya potna
partyzantka FARC. Ostatecznie mia j pokona wybrany na pocztku nowego
wieku prezydent lvaro Uribe, polityk majcy powizania z mafijnym sojuszem;
niektrzy uwaaj, e to wrcz jego patron, ojciec chrzestny.
Przy wsparciu finansowym Waszyngtonu Uribe wypowiedzia FARC
bezwzgldn wojn i znaczn cz planu zrealizowa. Wypchn partyzantw
z miast, rozbi spjno ich armii podziemnej, a wojsko i paramilitarni odbili
z rk FARC znaczn cz terytorium. Rwnoczenie FARC traci poparcie na
wasne yczenie, a przyczyniy si do tego porwania dla okupu, zwizki
z narkobiznesem, zamachy w miastach, co wystraszyo klas redni, i nkanie
nawet chopw, czyli swojej bazy spoecznej. Z kolei cz paramilitarnych
dziki powizaniom z wadz przesza do cywila, a nawet wesza do legalnej
polityki. Niektrzy bossowie paramilitarnych musieli odsiedzie wyroki (nie
wiksze ni osiem lat, nawet jeli byli winni masakr i wielokrotnych zabjstw).
Kilkunastu z nich prezydent Uribe wyda Amerykanom jako narkobaronw,
poniewa zaczli sypa i sam Uribe znalaz si w tarapatach.
Nastpny prezydent Kolumbii Juan Manuel Santos namaszczony przez
Uribe, lecz pniej dystansujcy si od niego osign rozejm z partyzantami
i przeprowadzi w parlamencie ustaw, ktrej efektem ma by zwrot
poszkodowanym zagrabionej ziemi i wypata rekompensat. Wielu ludzi napenia
nadzieja, lecz pesymici sdz, e wdroenie takiego prawa w Kolumbii graniczy
z fantazj. Interior to wci obszar bezprawia, po ktrym grasuj paramilitarni,
byli partyzanci, wojsko i pospolici przestpcy.

Manuel, wci z gow pen rewolucyjnych ideaw, przyznaje, e ideowy

niegdy FARC zszed na z drog, zdegenerowa si. Po kilku latach walki
w rnych oddziaach chopak znalaz si w grupie partyzanckiej, ktrej dowdca
troszczy si bardziej o stan wasnej kiesy, wypitk i bale z panienkami ni
o rewolucj; naraa ludzi w bezsensowny sposb. Manuel zdecydowa si
porzuci ycie podziemne.
Kwestie ziemi, nierwnoci i wiele innych, ktre podnis FARC, nie
przestay by aktualne. Wci domagaj si radykalnych zmian mwi i ma za
sob twarde fakty i dane. Kolumbia to jeden z krajw o najwikszych
nierwnociach w rozkadzie dochodw w Ameryce aciskiej.
German wrci do slumsu w Cali z kieszeniami penymi forsy zarobionej
w partyzantce. Nie wie, czy kto na niego donis sdzi, e tak bo gdy
w domu zjawia si policja, od razu wiedzieli, e walczy w FARC.
Wpad rwnie Nacho. Wojskowi torturowali go tak, e ledwie przey. Mwi,
e nikogo nie sypn, za to na procesie opowiedzia wszystko o torturach.
Odsiedzia rok, a potem jak mwi wykupili go towarzysze z partyzantki.
Mia do, chcia odmieni swoje ycie, otworzy sklepik. Ktrego dnia dwch
zamaskowanych zrobio najazd na jego lokal. Pocisk uszkodzi mu rdze
krgosupa i Nacho bdzie do koca ycia jedzi na wzku. Nie wie, czy to byli
paramilitarni, czy wojskowi, ktrych oskary o tortury. Uwaa, e raczej nie
byli to zwykli bandyci. I e zapaci cen za ycie, jakie wid. Zbyt wysok.
Luis Enrique ten z paramilitarnych zdj z ramienia karabin w ramach
rzdowych ukadw z paramilitarnymi. Wos mu nie spad z gowy, a o dawnych
towarzyszach broni mwi tylko dobrze. Nie ma pojcia o wielkiej polityce, czyli
o tym, jak rol odegrali paramilitarni w dewastacji kraju, ile milionw ludzi
wygnali z ziemi. (A moe tylko udaje? By paramilitarnym przez jedenacie lat!)
Wie na pewno, e nienawidzi farkowcw, poniewa zabili mu matk. Moliwe
jednak, e nie rozumie politycznego znaczenia tego, w czym bra udzia.
W zawiym konflikcie kolumbijskim zdarza si to wcale nie tak rzadko.
Spotkaem w Tierralta w departamencie Crdoba wieniakw pomstujcych na
latyfundystw i paramilitarnych, ktrzy wygnali ich z ziemi, a zarazem od tych
samych ludzi syszaem hymny na cze prezydenta Uribe za to, e jego rzd
dawa im zasiki, a w ich rejonie zbudowano tyle drg. Niektre z owych drg
budowano, eby Uribe mg wygodnie dojeda do swoich posiadoci. Wieniacy
nie dostrzegali zwizku midzy wasnym losem wygnacw a polityczn
proweniencj prezydenta i jego powizaniami z oprawcami, ktrzy zdewastowali
ich ycie.
Luis Enrique, Manuel, German i Nacho, gdy ich spotkaem, dziaali
w programie Liderzy pokoju prowadzonym przez jedn z organizacji
pozarzdowych. Dawni paramilitarni i dawni partyzanci razem. Jednak nie
wszdzie byli czonkowie nielegalnych grup zbrojnych s akceptowani. Ci czterej
opowiadaj, e wielu ludzi naznaczonych przez mroczn przeszo nie znajduje
zrozumienia wrd ssiadw, czonkw spoecznoci, ktrym paramilitarni lub
partyzanci zamordowali kogo bliskiego, ktrych wygnali z ziemi bd zmusili
do wewntrznej migracji do slumsw w duych miastach. Niektrzy
napitnowani, odrzuceni przez rodowisko wracaj do nielegalnego ycia,
zwaszcza e w miecie trudno o prac, a w interiorze pojawio si nowe rdo
atwego zysku: zoto. Teraz to ono napdza konflikt zbrojny w Kolumbii, kolejn
odson pieka najuboszych.

W ostatnich trzech dekadach to kokaina finansowaa wojn partyzantw,

paramilitarnych i wojska. Zoto ma nad kokain pewn przewag: jest towarem
legalnym, atwiej je sprzeda. Po cenny kruszec ruszyli ubodzy wieniacy,
ktrym z powodu opryskw chemicznych z samolotw trudniej byo uprawia
dalej kok, a take mae towarzystwa grnicze, nielegalne grupy zbrojne,
pospolici bandyci i wielkie midzynarodowe korporacje. The New York Times
napisa, e to gorczka zota, jakiej w Ameryce Poudniowej jeszcze nie byo
a mowa o kraju, na ktrego terenie hiszpascy konkwistadorzy poszukiwali
mitycznego El Dorado.
Konflikty zbrojne o terytoria, na ktrych powstaj nowe nielegalne kopalnie,
koncentruj si w Antioquii i ssiednich departamentach. Bandy powstae
z dawnych paramilitarnych Urabeos i Rastrojos walcz tutaj midzy sob,
a take z partyzantami FARC. Z interioru docieraj informacje, e w niektrych
okolicach niedawni wrogowie, to jest partyzanci i paramilitarni, wsppracuj ze
sob. Czonkowie podziemnych armii sami nie trudni si wydobywaniem
kruszcu: yj z nakadania na poszukiwaczy drakoskich podatkw haraczy
w zamian za ochron przed inn wrog band.
Manuel, Nacho, German i Luis Enrique nie chcieliby wraca do takiego ycia.
Rozumiej jednak kolegw, ktrzy decyduj si ponownie wej do nielegalnego
wiata. Rodzin trzeba utrzyma, a pracy nie ma; z tak przeszoci trudno j
zdoby. Byli partyzanci i paramilitarni s nieraz traktowani jak trdowaci.
Wiedz jednak, e powrt w gry, do selwy to powrt do rzeczywistoci, w ktrej
mier codziennie zbiera obfite niwo a ledwo zostawili t traum za sob.
Dramatycznym skutkiem gorczki zota i walki o terytoria jest wzrost liczby
zabjstw. W najbardziej niebezpiecznych rejonach ginie wedug rnych
szacunkw od stu pidziesiciu do dwustu osb rocznie na sto tysicy
mieszkacw. Poszukiwacze zota zatruwaj te rodowisko: ogromne iloci
rtci, ktrej uywaj do wydobywania kruszcu, pozostaj w ziemi, rzekach
i strumieniach.

Pastwo kolumbijskie nie ma w konflikcie o zotodajne tereny czystej karty;

nieraz odgrywao rol nie mniej zowrog ni nielegalne grupy zbrojne. Na
przykad pod pretekstem walki z partyzantami armia kolumbijska
w majestacie prawa usuwaa ze zotodajnych terytoriw ludno
autochtoniczn (przypadek plemion Ember Katio). Opuszczon ziemi
zajmowaa ktra z midzynarodowych korporacji wydobywczych midzy
innymi Muriel Mining Corp. z USA, AngloGold Ashanti z RPA, Greystar
Resources LDT. z Kanady i rozpoczynaa eksploatacj zota. W niektrych
rejonach poszukiwania prowadz lokalne towarzystwa grnicze, ktrych jest
w Kolumbii kilka tysicy i ktre nastpnie odsprzedaj koncesje zagranicznym
koncernom.
Ideologi dla inwazji koncernw przygotowa Plan Kolumbia, ogoszony
przez prezydenta Billa Clintona pod koniec lat dziewidziesitych. Jego
pierwotnym celem miao by zwalczanie narkobiznesu, jednak Plan Kolumbia
szybko sta si narzdziem walki z partyzantk, wojskowej kontroli nad
regionem i wytrychem otwierajcym drzwi gospodarki kolumbijskiej dla
midzynarodowych firm. Prezydent Uribe zagodzi kryteria przyznawania
koncesji, wyduono czas ich trwania, obniono kilkusetkrotnie! opaty za
eksploatacj.
Rzd Kolumbii nieraz wystpowa przeciwko firmom zatruwajcym wod
i niszczcym ekosystemy, jednak wwczas z odsiecz przychodziy koncernom
sdy. Powszechna korupcja i opanowana do perfekcji gra pozorw na potrzeby
opinii publicznej sprawiaj, e w Kolumbii mao kogo dziwi taki przebieg
wypadkw.
Lokalne spoecznoci chopi, autochtoniczne wsplnoty protestuj
przeciwko niszczeniu rodowiska, lecz nie zawsze wzgldy ekologiczne to gwna
przyczyna sprzeciwu. Sami autochtoni chcieliby korzysta z bogactwa swojej
ziemi. Dlatego atakuj wadze za to, e dopuciy do eksploatacji surowcw
wielkie koncerny, a zlekcewayy interesy wasnych obywateli. daj
konsultowania projektw wydobywczych z lokalnymi spoecznociami,
przekazywania czci dochodw na inwestycje lokalne.
Buntownicy naraaj si na miertelne ryzyko. Niejeden straci ycie, jak
bracia Omar Alonso i Jos de Jesus Restrepo z miasteczka El Dorado
w departamencie Bolvar. Wdali si w konflikt z poudniowoafrykaskim
koncernem AngloGold Ashanti, a niedugo potem ich zmaltretowane ciaa
wydobyto z pobliskiej rzeki. Spoeczne organizacje z regionu oskaryy
o zbrodni nieformalny sojusz rzdu, koncernw i miejscowych paramilitarnych,
ktrzy najpewniej przeprowadzili egzekucj.
Co by na to wszystko powiedzieli Luis Enrique, German, Manuel i Nacho? Gdy
ich spotkaem, zarzekali si, e nigdy nie wrc do dawnego ycia. Czy jednak
ich koledzy, ktrzy w kocu wrcili do grup zbrojnych, te si tak nie zarzekali?
Wic jeli cywilne ycie nie ukae swojego seksapilu, nie otworzy przed nimi
atrakcyjnych horyzontw, rwnie ich moe porwa gorczka nowego El Dorado.
Czy staliby si drobnymi poszukiwaczami zota, czy raczej egzekutorami
haraczy?
Tylko dla Nacha pokusa jest niedostpna: reszt ycia spdzi na wzku
inwalidzkim. Moe zreszt ta jego cicha tragedia okae si ratunkiem i ocali mu
ycie, ktre wczeniej zniszczya.
 POZA KADREM

Na krtk met

Spotkania z byymi bojownikami w Kolumbii i ich desperacja przypomniay mi

inn podr do Baixady Fluminense. Baixada to region ndznych miasteczek
i wiosek wok Rio de Janeiro. Poziom i warunki ycia przypominaj slumsy, ale
s znacznie gorsze ni w wielkim miecie. Z faweli na wzgrzach Rio mona
zej do lepszej dzielnicy, znale prac, wygrzeba co ze mietnika, wyebra
lub choby ukra. W Baixadzie mona tylko sobie strzeli w eb, bo strzeli
komu innemu nie ma po co.
Podobnie jest w niektrych slumsach wok Bogoty, na przykad w Ciudad
Bolvar, Soacha i na rnych obszarach interioru Kolumbii. Biedni z tych
otchani, jak German, Nacho, Manuel i Luis Enrique, id do wrogich sobie grup
zbrojnych i strzelaj do siebie, w imi zupenie nieswoich interesw.
To Orwell pisa, e bieda demoralizuje i rodzi pragnienie wyrwania si z niej
za kad cen. [Bieda] jest aspoeczna i niesolidarna. Rozlunia wiadomo
i skraca perspektyw. Czowiek myli tylko o tym, co bdzie jad dzi, za
godzin, za chwil. Tum ndzarzy nigdy nie bdzie solidarny. Wystarczy rzuci
w ten tum kawaek chleba zacznie si bjka. To z kolei Kapuciski.
Baixada Fluminense jest kopalni przykadw na demoralizacj
i niesolidarno. Take na mylenie w krtkiej perspektywie, ktre obejmuje
wszelkie sfery ycia. Na przykad zabaw. Liczy si tylko to, jak zabawi si
dzi. Kto by zaprzta sobie gow konsekwencjami.
Uwagi o zabawieniu si dzi byy wstpem do rozwaa o tym, dlaczego
w Baixadzie nie odnosz skutku kampanie na rzecz uywania prezerwatyw
gwnego sposobu profilaktyki AIDS. Ot modzi favelados nie zastanawiaj
si, jak dug bd y ani czy bd zdrowi. Z obserwacji jedynej rzeczywistoci,
jak znaj, wiedz, e ycie trwa krtko i jest marne. Wic id na cao. Kto by
myla o kondomie w chwili erotycznej ekscytacji, kiedy mczyzn i kobiet
targaj silne namitnoci? Kto by martwi si tym, e moe zarazi partnera lub
partnerk? Moje ycie jest niewiele warte dlaczego twoje ma by dla mnie
szczegln wartoci?
Okrutne? A moe zgodne z dowiadczeniem, a przez to racjonalne.

Sdz, e to samo prawido dziaa, gdy zdesperowani ryzykuj ycie. Moe to

by ryzyko, jakie stwarza proceder przestpczy z uyciem broni, bd inne,
ktremu skonni jestemy przypisywa szlachetniejsze motywy: walki
z wrogiem, najedc, okupantem. ycie jest krtkie i pene cierpienia, wic
niewiele mona straci.
W wojnie domowej w Kolumbii tacy sami biedacy zasilali armi rzdow,
paramilitarnych i partyzanckie grupy zbrojne. Dla politykw, ktrzy wojn
prowadzili, byli misem armatnim pobr by obowizkowy. Jako poborowi nie
mieli wyboru. Inni biedacy szli do partyzantki i paramilitarnych, to znaczy
pchali si pod kule do pewnego stopnia dobrowolnie. Owo dobrowolnie jest
jednak mocno warunkowe. Chwytali za bro, bo wygnano ich z ziemi, wic nie
mieli nic do stracenia, wzgldnie liczyli na od w nielegalnych grupach
zbrojnych. Inaczej zarobi nie potrafili albo nie byli w stanie zarobi tyle, eby
pomc swoim rodzinom. Jeszcze jedna strona desperacji, braku hamulcw
i mylenia na krtki dystans. Gdyby do wojska powoywano chopakw z klasy
redniej, ta wojna skoczyaby si dawno temu owieci mnie kiedy
przenikliwy student nauk politycznych z Bogoty.
Jaki czas pniej zakiekowaa niepokojca myl: ci z lepszej strony ycia
(czyli my) potrzebuj (potrzebujemy) biednych do prowadzenia wojen i podbojw.
Czy nie majc kogo wysa na front, do dungli, slumsu, zbuntowanej prowincji
czy dzielnicy gangw, syci i zadowoleni sami chwycilibymy za bro, poszli
zaprowadza porzdek, naprawia wiat? W ilu sytuacjach cofnlibymy si
i poszukali innego wyjcia, ktre nie wymaga ryzykowania ycia? Wasnego
ycia.
Zaprawd, marne ycie ndzarzy, ktrzy myl na krtk met, bo innego
horyzontu nie znaj, bywa bezcenne dla tych, ktrzy maj wicej do stracenia
i planuj swoje ywoty na lata i dziesiciolecia naprzd. Tak odmienne
egzystencje jednych i drugich czy niewidzialna ni intymnej zalenoci.
Nieszczsne ywoty ludzi zbdnych cho niezbdnych s gwarantem
niejednego przywileju.
 Uciec, ale dokd?
Duba, 2013

Terminal w Dubie to obskurny i duszny barak, do ktrego maszeruje si

z samolotu po pycie lotniska. Pasaerowie tocz si w oczekiwaniu na bagae.
Podobno nieza przeprawa jest wtedy, gdy naraz lduj tu trzy samoloty:
w baraku nie ma wtedy jak si ruszy, nie ma wentylacji. W Sudanie
Poudniowym upay s icie piekielne, pidziesit stopni w socu to tutaj nic
niezwykego.
Przed lotniskowym barakiem nie ma ani autobusw, ani takswek. Jeli nie
ma si kogo umwionego, kto odbierze, dojazd do miasta to wyzwanie, ktremu
mona nie sprosta. Tak jest w caej Dubie. Gwnym rodkiem transportu s
mototakswki, tak zwane boda-boda. Jed nimi Ugandyjczycy i Kenijczycy, to
lepszy zarobek ni w ich ojczystych krajach, bo w Dubie nie ma prawie nic,
wic to, co jest, kosztuje sono.
Duba jest owszem, ogromna, ale jej miejsko jest umowna. Przy gwnych
ulicach a kozy i kury, bliej peryferiw rwnie krowy. Wiosko-miasto ma
kilka gwnych, pokrytych asfaltem alei. Te maj nazwy, ale wiele ulic jeszcze
ich si nie dorobio. Nie ma wic adresw. Mwi si na przykad: ten murowany
budynek na drodze do; albo: niedaleko hotelu X, ambasady Y, osiedla Z. Nie
dziaa poczta, dochodz tylko drogie przesyki kurierskie.
Budynki hoteli wyrniaj si widocznymi szyldami peni one funkcj
punktw orientacyjnych, bo innych tu nie ma. Wiele miejsc wyglda identycznie:
cignce si szeregi drewnianych chatek, blaszanych kontenerw, straganw.
Chaos urbanistyczny, architektoniczny rymuje si z anarchi i zgiekiem ulicy.
Asfaltowa ulica zmienia si nagle w wyboist, szutrow drog, na ktrej jadce,
a waciwie podskakujce auta wzbijaj tumany szaro-rdzawego kurzu.
Chaos i dezorganizacja rosn razem z Dub. Mieszkacy mwi, e stolica
dzisiaj i sprzed dwch lat to dwa wiaty. Duba miaa rozmiary wiochy, dzi to
milionowe wiosko-miasto, ktre rozciga si i rozpycha na boki. Zjedaj tutaj
poudniowi Sudaczycy z saksw na pnocy, biedacy z interioru, imigranci
wszyscy za prac, now szans. Co przecznica, to plac budowy: nowe osiedle,
hotel, biura. Inwestuj Chiczycy, Etiopczycy, Erytrejczycy, Libaczycy. Buduj
na ziemi dzierawionej od miejscowych kacykw. W Dubie mwi, e na
budowach pracuj gwnie imigranci, Sudaczycy nie garn si do takiej roboty.
Nie po to wojowali, eby teraz zapierdala w takim upale. Licz na lepszy los
wyzoliwia si Kenijczyk, ktry przyjecha na saksy i ciko pracuje.
Nowo postawione budynki, maksymalnie kilkupitrowe, ssiaduj z szaasami
z patykw i okrgymi chatkami z bota pokrytymi som. Tych te przybywa.
Przed chatkami, szaasami, kontenerami ich lokatorzy prowadz biznesy
sklepik z chisk tandet, grill, stragan z owocami. Albo siedz tylko i patrz.
Obok biegaj dzieci, pas si kozy. Pon mieci. W nocy, nieraz do rana, gra
gono muzyka. Unosi si dym i zapach grillowanego misa. O wicie sycha
wielogosowe arie kogutw.

Pitego grudnia 2012 roku przed dom Dinga Chana zajechali umundurowani
mczyni. Wycignli go na podwrze i strzelili mu prosto w twarz. By
komentatorem politycznym, pisa pod pseudonimem Isaiah Abraham. Bezpieka
wzywaa go na przesuchania w zwizku z pewnym artykuem. Ding Chan
domaga si w nim ustpienia prezydenta kraju Salvy Kiira. W czasie wojny
domowej midzy poudniem i pnoc Sudanu Ding Chan walczy pod komend
Kiira, a potem zrzuci mundur i w wolnym jak mniema kraju wybra ycie
cywila.
Mading Ngor prowadzi program w Radio Bakhita w Dubie. Mwi w nim
o naduyciach i korupcji wadzy nowo powstaego pastwa. Mundurowi
wycignli go si z parlamentu i zabronili obsugiwa sesj. Innego dnia zosta
napadnity i pobity. W kocu wyjecha do Kanady.
Prawnik Ring Bulebuk podj si obrony rodziny, ktr na mocy arbitralnej
decyzji wojskowi wyrzucili z domu. Zosta porwany, przez trzy dni bity
i torturowany prdem, a nastpnie wrzucony do grobu i zostawiony na pewn
mier. Przey.
W Dubie nie wolno mwi o takich zdarzeniach. Kto mwi, moe znikn.
Trudno ustali liczby: martwi i zniknici nie maj gosu, a ci, ktrzy wiedz
o zaginiciach, zwykle milcz. Ring Bulebuk, mimo obaw, opowiedzia
o porwaniu reporterowi BBC. Wierzy, e rozgos ochroni go przed zemst ludzi
w mundurach.
Pracownicy midzynarodowych instytucji, ktrzy pozwalaj sobie na publiczn
krytyk rzdu, dostaj pisma z daniem opuszczenia kraju w cigu dwudziestu
czterech godzin. Dziaacze niektrych organizacji pomocowych maj poczucie, e
s ledzeni, a ich rozmowy telefoniczne i e-maile s pod kontrol tajnych sub.
Coraz czciej zdarzaj si bezprawne zatrzymania.
Reporter BBC rozmawia o zabjstwach, znikniciach i zastraszaniu
z pewnym politykiem rzdu w Dubie. Ten wyjani mu, e po ulicach grasuj
watakowie o mentalnoci wyniesionej z buszu, z lat wojny domowej. w polityk
odmwi ujawnienia nazwiska w obawie, jak doda, przed utrat pracy, a by
moe ycia.
Funkcjonariusz rzdu wie, e nawet rozgos nikogo tutaj nie chroni. Nie
ochroni telewizji Al-Dazira. 16 stycznia 2013 roku biuro tej stacji, znajdujce
si na terenie brytyjskiego hotelu Sahara Resort, zostao podpalone przez
nieznanych sprawcw. Kamerzysta widzia mczyzn rozlewajcych pyn
z kanistrw. Gdy zawiadomi menedera hotelu, byo ju za pno. W biurze
telewizji spon sprzt wartoci p miliona dolarw, straty hotelu wyniosy pi
milionw.
Nikt tu nie ma wtpliwoci, e podpalenie byo zemst za nadanie
amatorskiego nagrania wideo z Wau, miasta pooonego szeset pidziesit
kilometrw na pnoc od stolicy, gdzie wojsko otworzyo ogie do pokojowej
manifestacji. Zgino jedenastu demonstrantw, a dziesitki, by moe setki, s
ranne (nie ma jak potwierdzi tej liczby). Wkrtce aresztowano dwch
redaktorw lokalnej telewizji pod pretekstem zignorowania niezwykle wanego
wystpienia prezydenta. Tutejsza hipoteza jest inna: to oni dostali nagranie od
amatora i przekazali je do Al-Daziry. Korespondentce tej telewizji policja
skonfiskowaa kamer, gdy filmowaa ulice Duby. Postraszono j, e
nastpnym razem pjdzie do wizienia.
Uwaajcie, co przekazujecie ostrzeg dziennikarzy rzecznik rzdu. Macie
skonno do zbierania informacji to tu, to tam, bez weryfikowania ich
w rzdzie.
Czy Duba walczca przez kilka dekad z opresyjnym Chartumem staje si
Chartumem bis?

Przed podziaem na dwa pastwa Sudan by najwikszym krajem Afryki,

w ktrym mwi si ponad stu trzydziestoma jzykami i dialektami. rda jego
rozpadu tkwi w XIX wieku i wczeniej, kiedy Arabowie z pnocy brali
w niewol czarnoskrych Afrykan z poudnia. W czasach kolonialnych
Brytyjczycy do spki z Egipcjanami rzdzili pnoc i poudniem jak osobnymi
krajami. Na przykad pozwalali misjonarzom chrystianizowa poudnie,
muzumanie nie mieli tam wstpu. Wrogo etniczn pogbia wic religia.
Pnoc pozostaa islamska, na poudniu dominuj chrzecijanie i wyznawcy
religii animistycznych.
Gdy w 1956 roku powstawa niepodlegy Sudan, Arabowie wci traktowali
Afrykanw mniej wicej tak, jak biali na poudniu Stanw traktowali
Afroamerykanw, byych niewolnikw. Podzia pogbiay sposb zarzdzania,
nierwny dostp do bogactw. Ponad cztery pite inwestycji skupiao si na
pnocy, upoledzone poudnie byo natomiast zagbiem taniej siy roboczej
takim pozostawia je arabska elita z Chartumu.
Pierwsza sudaska wojna domowa, zakoczona w 1972 roku, daa poudniu
nieco autonomii i dostpu do zyskw z ropy. Druga, ktra wybucha dekad
pniej i trwaa do 2005 roku, zamienia ycie ludnoci cywilnej w pieko.
Wojska z Chartumu bombardoway wioski na poudniu, wyrzynay je do nogi.
Armia Wyzwolenia z poudnia, pocztkowo dca do sprawiedliwego celu,
zamienia si z czasem w armi watakw, ktrzy upili wasn ludno.
Porywali dzieci i si wcielali do partyzantki, kradli cywilom ywno z pomocy
humanitarnej i sprzedawali za granic, eby mie rodki na bro.
W armii wyzwoleczej doszo do podziau etnicznego. Dominowao w nim
plemi Dinka to wywoao bunt nieco mniej licznych Nuerw. Nuerowie
zmwili si z Chartumem i przez nastpne lata Chartum prowadzi ich rkami
wojn z poudniem. W czasie tej drugiej wojny sudaskiej ycie straciy ponad
dwa miliony ludzi, gwnie cywile. W 2005 roku podpisano rozejm. Dowdca
poudnia John Garang zosta wiceprezydentem Sudanu nie chcia secesji,
liczy, e kiedy zostanie prezydentem caego kraju. Zgin w katastrofie
helikoptera i do dzi spekuluje si, czy to by wypadek, czy zamach towarzyszy
broni, ktrym marzyo si osobne pastwo. W 2011 roku poudniowcy gosowali
za secesj, powsta Sudan Poudniowy.
Jeszcze w czasie wojny poudnie miao wsparcie potg, gwnie Stanw
Zjednoczonych. Afroamerykanie i ewangelikanie lobbowali na rzecz gnbionych
wspbraci z poudnia Sudanu Afrykanw i chrzecijan. Waszyngtoski
establishment mia swoje rachuby: Chartum jest arabski i islamski, traktowano
go wic jako wrog figur na geopolitycznej szachownicy. Poza tym poudnie
posiada dwie trzecie sudaskich z ropy. Teraz Amerykanie i Europejczycy s
w kopocie. Fetowany przez nich w chwili powstania Sudan Poudniowy,
najmodszy kraj wiata, ktremu naley si pomoc, sta si ziemi bezprawia
i zamordyzmu Salvy Kiira oraz watakw z dawnej armii wyzwoleczej.

Richard L., dwudziestodziewicioletni pracownik administracji hotelu, pokazuje

z dum dowd osobisty, gdzie jest napisane: Sudan Poudniowy. Po duszej
chwili rozmowy, gdy dopytuj o jego osobist histori co robi w czasie wojny
domowej duma ganie; na moment zapada milczenie. Potem mwi, e jest
wyksztaconym menederem i marzy o pracy w profesjonalnym rodowisku
midzynarodowym. Wyjecha? Z nowego kraju, ktry do niedawna budzi taki
entuzjazm? Richard zmienia temat. Na grze mamy taras z bilardem, mwi.
Kilka dni pniej pisze do mnie e-mail. Opowiada o wiosce, z ktrej pochodzi,
o beznadziejnej sytuacji (pensja sto pidziesit dolarw), a przede wszystkim
o braku widokw na przyszo. Z listu przebija rozpacz, ale i ostrono.
W dzielnicy-wiosce, ktra rozciga si za hotelowym murem ozdobionym
drutem kolczastym, ludzie chtnie wymieni grzecznociowe uwagi, zaprosz
nawet na szaszyk z koziego misa, ale na pytania o wojn i o to, czy nowe
pastwo zaspokaja ich oczekiwania, milkn.
O robieniu zdj nie ma co marzy, w kadym razie boj si wycign
z plecaka mj amatorski aparat. Fotografowanie kogokolwiek i czegokolwiek
grozi awantur, pobiciem, nawet aresztowaniem a ja na dodatek ami
przepisy wizowe, bo wjechaem tu nie jako dziennikarz, lecz na prywatne
zaproszenie. W dniach referendum za secesj, na fali niepodlegociowego
entuzjazmu byo tu zupenie inaczej. Teraz, jak mi opowiadaj, waciciela
nowego biurowca, ktry wyszed na ulic i zacz fotografowa budynek,
zgarna policja. Na nic tumaczenia, e robi zdjcia swojej wasnoci.
Hipotezy s rne. Wedug jednej to skutek paranoi podsycanej przez rzd:
Sudan Poudniowy penetruj szpiedzy z Chartumu; czyli kady z aparatem
fotograficznym to potencjalny szpieg. Jeszcze jaki czas temu, zanim zaczo si
zastraszanie dziennikarzy, mona byo dosta pozwolenie; trwao to par dni,
cho nie chronio przed policj i ludmi. S te bardziej przyziemne teorie. Wielu
przechadzajcych si ulicami Duby mieszkacw ma na sumieniu rne
grzechy z czasw wojny domowej, na przykad morderstwa. Boj si osdu,
a waciwie samosdu, zemsty aparat fotograficzny to dla nich niebezpieczna
bro.
Opowiadaj, e entuzjazm, jaki towarzyszy proklamowaniu nowego pastwa
w lipcu 2011 roku, ulotni si ju po kilku tygodniach. Bilboard ze zdjciem
umiechnitej gromady dzieci i hasem Dorastajc z nowym krajem jest
niczym pamitka ze starych, dobrych czasw, po ktrych niewiele zostao.
Gazeta New Nation alarmuje, e kraj ma zaledwie szeciu pediatrw.
Szeciu pediatrw na... pi milionw dzieci. Czterech pracuje w dwch
szpitalach w Dubie, po jednym w Wau i Malakal. Co dziesite dziecko umiera
w pierwszym roku ycia. Zabijaj je malaria, niedoywienie, dur brzuszny.
Wszystkich lekarzy jest tu stu, moe stu dwudziestu na ponad dziesi milionw
mieszkacw.
Notatka z gazety mwi o stanie pastwa wicej ni szczegowe tabele
i statystyki. Sudan Poudniowy, zanim na dobre powsta, jest o krok od zapaci
i nowej wojny. Akurat w dniach, kiedy tu jestem, ten bogaty w zoa ropy
naftowej kraj nie ma adnych dochodw. Z powodu konfliktu z Chartumem
o podzia zyskw z ropy Duba przerwaa wszelk eksploatacj, tracc rdo
dziewidziesiciu omiu procent (!) dochodw. Na Poudniu znajduje si
wikszo z, ale to pnoc ma rurocigi prowadzce do Portu Sudan nad
Morzem Czerwonym. Rzd w Dubie yje teraz z poyczek bankw i pomocy
midzynarodowej. Nie ma mowy o kierowaniu tych rodkw na rozwj, wszystko
idzie na utrzymanie aparatu pastwa, gwnie pensje.
Importuje si niemal wszystko, cho s wyjtki: piwo White Bull i jogurt
jedyne rodzime produkty. Cena importowanej benzyny w kraju, ktry stoi rop,
dochodzi czasem do jedenastu euro za litr midzy innymi przez to panuje
okropna droyzna. Nie ma elektrowni, wic ca energi, rwnie rzadkie tu
owietlenie ulic, produkuj generatory. Sprowadza si nawet jajka z ssiedniej
Ugandy, cho kur w kraju nie brakuje.
Konsultantka prowadzca szkolenia dla rolnikw znalaza odpowied na t
zagadk: wikszo zawsze produkowaa dla siebie, nie przychodzi im do gowy,
e mona produkowa wicej i zarobi. Kto inny opowiada, e pielgniarka
w szpitalu nie umie odczyta temperatury z termometru. Nie chodzi
o wymiewanie Sudaczykw podkrela rozmwca lecz uwiadomienie sobie
skali niedorozwoju. Inny przykad szkoy: trzy setki dzieci w wiosce i jeden
nauczyciel, ktry skoczy moe pi klas. Okoo siedemdziesiciu procent
ludnoci to analfabeci.
A do tego katastrofa humanitarna: pomocy od zaraz potrzebuj ponad trzy
miliony ludzi chorych, godnych, odcitych od wiata. Ponad poowa kraju jest
przez p roku, kiedy trwa pora deszczowa, niedostpna, bo Sudan Poudniowy
ley na bagnach.
Dopki Duba nie dogada si Chartumem w sprawie ropy, nie ma mowy, eby
kraj ruszy z miejsca. Cho i to adna gwarancja. Wikszo dochodw z ropy
nigdy nie dotara do ludnoci, zostaa rozprowadzona za granic przez czonkw
rzdzcej elity, w tym szeciuset generaw napisa w New Nation Alex de
Waal, szef World Peace Foundation. Z desperacji Duba sprzedaa firmom
z Chin, Malezji, Nigerii i Francji pole naftowe w stanie Doglej za miliard
dolarw. To zaspokoi podstawowe potrzeby rzdu przez rok. A co dalej?

Mao kto z ludzi Zachodu wie o tutejszym wiecie tyle, co Roman Majcher.
Czterdziestolatek, szef agencji pomocy humanitarnej Unii Europejskiej na
Sudan Poudniowy. Mieszka tu, zanim Sudan Poudniowy oderwa si od
przeladowcw z pnocy, i nastroje ulicy wyczuwa w lot. Ostrony w ocenach
tam, gdzie nie ma pewnoci; stanowczy gdy widzi krzywd i nieszczcie.
Przyjmujemy, e w Sudanie Poudniowym mieszka dziesi milionw ludzi.
Prawdopodobnie okoo trzech i p miliona potrzebuje natychmiastowej pomocy
humanitarnej. Tu nie chodzi o jako ich ycia, o ubstwo, lecz o by albo nie
by. Nawet gdyby okazao si, e liczba potrzebujcych jest nieco mniejsza, na
przykad dwa miliony, to i tak jedna pita ludnoci wymaga byskawicznej
interwencji, bo za chwil moe jej nie by. To szokujcy odsetek.
Czasem mwi si, e po p wieku wojen domowych ten kraj wymaga
odbudowy. To nieprawda. Tu trzeba zbudowa nie odbudowa wszystko od
pocztku. Nie chodzi tylko o infrastruktur. Ludzie musz nauczy si y ze
sob w pokoju. Do tej pory obowizywao prawo silniejszego. Przemoc bya
obowizujc walut. Budow trzeba wic zacz od relacji midzyssiedzkich.
Liczby: szedziesitsiedemdziesit procent ludzi to analfabeci.
Umieralno matek po porodzie to ponad dwa tysice zgonw na sto tysicy
porodw (dla porwnania: w Polsce pi, czyli rnica czterystukrotna!) Kraj
ley na bagnach, ma wic teoretycznie due zasoby wody. To pozr, bo tylko
poowa ludzi, moe nieco wicej, ma dostp do wody pitnej. To oznacza, e reszta
pije wod szkodliw dla zdrowia i niebezpieczn dla ycia. Do tego mamy
konflikt z Sudanem pnocnym i niezliczon liczb lokalnych konfliktw
etnicznych. Wymienia dalej?
Czoowi sudascy zabjcy: sezonowo malaria i leiszmanioza, mimo e obie
choroby s uleczalne. Jeszcze wicej ludzi umiera z powodu niedoywienia.
W takim stanie kada infekcja, szczeglnie u dzieci, bywa miertelna.
miertelno i zachorowania maj zwizek z higien. Wielu chorb mona
by unikn. Braem kiedy udzia w programie nauczania higieny, ktrego
czci byo budowanie latryn w wioskach. Ludzie defekowali, gdzie popadnie,
nie myli rk, muchy roznosiy zarazki, szerzyy si chroniczne biegunki,
odwodnienie. Tumaczylimy, po co s latryny i e mog uchroni ich od wielu
zachorowa. Wydawao nam si, e wszyscy zrozumieli, jednak po jakim czasie
przeprowadzilimy monitoring: okazao si, e latryny stoj, a kupy nadal le
wszdzie. Co si okazao? Akurat w tamtym rejonie wielko kupy bya
symbolem statusu: im wiksza, tym lepiej, bo znaczy, e rodzina zamona,
dobrze si odywia. To moe mieszne, ale chyba niele pokazuje skal wyzwa,
z jakimi si zmagamy.
Tylko sto kilometrw drg asfaltowych. Ludzie yj na terenach kompletnie
odcitych, w porze deszczowej nie ma dojazdu ldem, a transport lotniczy jest
drogi, bywa dziesi razy droszy. Czsto trzeba apa suchy dzie, bo
nastpny moe si prdko nie trafi. Trzeba przewidywa, gdzie za chwil moe
pojawi si problem wymagajcy interwencji humanitarnej, eby nie dotrze
z pomoc za pno.
Wybieranie, komu pomagamy, a kto musi poczeka, to jak zabawa w Pana
Boga.
Mamy okoo dwustu tysicy uchodcw z Sudanu pnocnego, z dwch
prowincji: Kordofan i Nil Bkitny. Mieszkaj w dwch obozach uchodcy
z Kordofanu przybywaj do prowincji Unity, a z Nilu Bkitnego do prowincji
Grnego Nilu. Ich obecno stwarza od razu konflikt z lokaln ludnoci
o dostp do wody, do lasu. Dziaania humanitarne wymagaj znalezienia
rwnowagi midzy pomaganiem jednym i drugim tak, eby pomoc nie budzia
poczucia krzywdy i nie staa si zarzewiem nowego sporu.
Na wielu obszarach tocz si konflikty etniczne. Wiemy, e cz
dostarczanej ywnoci rozkradaj armie watakw rebelianci te przecie
jedz i pij. Krytycy zarzucaj nam nieraz, e wysyajc ywno do regionu X,
przyczyniamy si do podtrzymywania konfliktu. Czy to znaczy, e mielibymy
nie pomaga i pozwoli ludziom umrze tylko z powodu kalkulacji politycznej, bo
jaka grupa zbrojna rwnie skorzysta na naszej pomocy?
Rzd w Dubie traktuje europejskie organizacje pomocowe jako
neokolonialn i aroganck si, ktra roci sobie pretensje, by narzuca
Sudanowi Poudniowemu kierunki rozwoju. To mylenie ma skutki praktyczne:
administracja, biurokracja rzuca organizacjom pomocowym kody pod nogi,
utrudnia wydawanie wiz, pozwole na prac, chce ingerowa w wewntrzne
zasady funkcjonowania organizacji. To moe zniechci. Szczliwie im niszy
szczebel administracji, im bliej problemw ludzi, tym cieplejsze stosunki, tym
atwiej, wic daje si przey.

Wielkim wstydem nowego pastwa o tym te nie wolno tu gono mwi jest
to, e wielu poudniowcw, ktrzy wrcili z pnocy, mwi teraz o powrocie do
Chartumu. Na pnocy s obywatelami drugiej kategorii, ale i tak yje si tam
lepiej. Po ogoszeniu niepodlegoci Duba prowadzia akcj piarow, by
przekona ich do powrotu. Liczono na powrt trzechczterech milionw ludzi,
tymczasem wrcio osiemset tysicy prestiowa poraka. Niektrych, ktrzy
przywieli kapita ze Stanw Zjednoczonych, Australii, Kenii, Ugandy
traktuje si jak tchrzy, ktrzy nie brali udziau w wojnie. W tutejszej hierarchii
spoecznej licz si ci, ktrzy walczyli. Ludmi o innej przeszoci wiat
watakw i ich bojownikw pogardza.
Marginalizuje si mieszkacw z mniejszych grup etnicznych, a tych jest
okoo czterdziestu. Sudan Poudniowy staje si, jak mwi, Dinka-landem.
Nuerowie wci maj co do powiedzenia, Nuerem jest wiceprezydent, ale
wadza za pomoc przywilejw buduje potg ludu Dinka. Otrzymanie posady
w administracji zaley od pochodzenia. Konflikt etniczny nabiera cech
rywalizacji o wpywy polityczne. (Kilka miesicy pniej rywalizacja ta
doprowadzi do kolejnej fali mordw etnicznych).
Na prowincji dochodzi do buntw, niektre plemiona chc autonomii, albo cho
lepszego traktowania. W Dubie mwi si, e to tylko kwestia czasu, kiedy
zadaj niepodlegoci. Prasa rozwaa plusy i minusy federalizmu. Lokalni
watakowie gwid na wadz Duby, s jak ksita we wasnych ksistwach.
W stanie Doglej rebeli prowadzi genera David Yau Yau: rzd twierdzi, e stoi
za nim Chartum. Duba z kolei wspiera rebeli w Grach Nubijskich na pnocy.
Z prowincji, do ktrych nikt si nie zapuszcza, dochodz mgliste i straszne
wieci o masowych mordach zwizane z tyu rce, podernite garda,
zbiorowe mogiy. Mwi si, e s tysice zabitych i e rzd w Dubie tumi w ten
sposb rebelie zbuntowanych plemion. Na potwierdzenie pogosek przyjdzie
poczeka. Ludzie z instytucji midzynarodowych spekuluj, czy Sudan
Poudniowy przetrwa choby nastpnych kilka lat. Nowa wojna domowa jest tu
 czyli nic nowego. W Sudanie Poudniowym dwa pokolenia, moe trzy, nie znaj
innego stanu ni wojna. Jedynym znanym rodkiem rozstrzygania konfliktw
jest tu przemoc.
W najbardziej komfortowej sytuacji s imigranci zarobkowi.
Trzydziestodwuletni Hassan, kierowca, ktry przyjecha tu z Kenii wycznie za
chlebem przez kilka dni obwozi mnie po Dubie widzi, co si dzieje, i cieszy
si, e w kadej chwili moe wrci do domu. Cigle paci haracze policjantom,
ktrzy zatrzymuj go pod byle pretekstem i daj: daj na lunch albo na coca-
col. I tak mu si opaca.
Seksualne pracownice z Ugandy i Etiopii, o ktrych pisz lokalne gazety,
chwal lepsze stawki ni w rodzinnych krajach. I one maj paszporty
w kieszeni. Nawet inwestorzy, ktrzy pobudowali hotele i biurowce, mog
zwin biznes, gdy tylko zrobi si gorco. Zreszt i tak wszystko stoi na bagnach
wic tymczasowo.
Znacznie gorzej ma Richard, chopak z administracji hotelu, poudniowy
Sudaczyk, ktry marzy o pracy w profesjonalnym rodowisku
midzynarodowym. On, tak jak dziesi milionw jego rodakw, nie ma dokd
uciec.
 POZA KADREM

Wykluczeni, wiadomi

Czy daje si pomyle o caych spoeczestwach jako o zbiorowiskach

wykluczonych?
W taki sposb myl o poudniowych Sudaczykach, ale podobne pytanie-
hipotez nasuwa arabska wiosna, mimo e mieszkacy zbuntowanych krajw
tego regionu yj na poziomie materialnym nieporwnanie lepszym ni
poudniowi Sudaczycy. Samo zestawienie wydaje si szokujce. Ludzie
w Tunezji, Egipcie oraz paru innych krajach Afryki Pnocnej i Bliskiego
Wschodu upomnieli si przede wszystkim o prawa, ktrych pozbawia ich
dugoletnia dyktatura. Czy byy to cae spoeczestwa? Niektre grupy?
Zatomizowane jednostki?
Wywodzili si z rnych klas spoecznych, rnych nurtw islamu
i chrzecijastwa. Byli wrd nich modzi i starzy, kobiety i mczyni,
wzgldnie zamoni i ubodzy. Domagali si swobd jednostkowych
i kolektywnych, udziau w dzieleniu narodowego tortu, zaniechania
przeladowa zarwno z powodw religijnych, jak i z powodu chci
organizowania si w zwizkach zawodowych.
Formy buntu z pozoru podobne do tych sprzed trzech, piciu czy siedmiu
dekad. Jednak przenikliwi badacze jak francuski socjolog Alain Touraine
dostrzegli w arabskiej wionie wejcie na scen nowego aktora: upodmiotowionej
jednostki, kierujcej si wzgldami etycznymi, poczuciem wasnej godnoci
i wiadomoci swoich praw. Taka jednostka to kto inny ni bohater naszych
czasw: indywidualista, sobek naszprycowany przewiadczeniem, e zysk
i uyteczno s ponad wszystkim.
Na placu Tahrir w Kairze nie pojawili si zatem indywidualici-egoici ani
reprezentanci partii, zwizkw i stowarzysze te formy organizacji zniszczya
wiecka i prozachodnia dyktatura. By moe jeszcze bardziej ni ona uczyni to
dominujcy od ponad trzech dekad model kapitalizmu. Modernizacj
zredukowano do sfery materialnej spoeczna emancypacja i prawa jednostki
nie byy czci projektu wyzwalania Tunezji czy Egiptu z islamskiej ciemnoty.
Beneficja wymierne ekonomicznie zgarniali tylko nieliczni, uprzywilejowani.
Partie, zwizki, stowarzyszenia wci tu istniej, lecz nie one byy w Tunezji
i Egipcie zarzewiem buntu. Na placu Tahrir zjednoczyli si ludzie pozbawieni
praw z rnych klas i grup, obu pci, wykluczani z dostpu do dbr
materialnych i niematerialnych. Ci wykluczeni i dyskryminowani znaleli inne
odpowiedzi i odmienne formy buntu ni na przykad ci z faweli w Rio de
Janeiro, obszarw rozpaczy w Kolumbii, Sudanie Poudniowym czy na
okupowanych terytoriach palestyskich.
Czasem nie jestem pewien znaczenia kairskich wydarze, sytuacji, epizodw,
ktrych byem wiadkiem. Reporter powinien ufa swoim zmysom. Komentator,
ktry interpretuje to, co zauway reporter, powinien stale wtpi,
kwestionowa, podejrzewa, e bdzi.
 Wykluczeni przeciw tyranii
Kair Suez, 20112012

Bulak

Kakofonia klaksonw, zdezelowane auta, mikrobusy i motorynki ocierajce si

o siebie, niektre jadce pod prd. Wyboje, boto i fekalia, chmura spalin taka, e
trudno oddycha. Wzdu gwnej ulicy sklepiki, stragany i wzki z piecykami,
w ktrych uliczni sprzedawcy piek sodkie ziemniaki lokalny przysmak za
par piastrw. Ruch, zgiek, ludzkie mrowisko. Bulak wita!
Bulak to biedna dzielnica Kairu nie myli z inn o tej samej nazwie, gdzie
mieszka klasa rednia. Wskie uliczki tworz labirynt, z ktrego ju po kilku
minutach marszu nieatwo znale drog odwrotu.
Gdyby sam si tu zapuci, nie wyszedby mwi z umiechem Mahmud
Fathy.
Ta uwaga dotyczy te Sary i Sharifa, moich nowych znajomych z kairskiej
klasy redniej. Zgodzili si na rol tumaczy z arabskiego na angielski, ale
przyszli ze mn do Bulak take z ciekawoci. Bulak to dla nich wiat niemal tak
samo odlegy jak dla mnie. Dzielnica, w ktrej sami mieszkaj odlega dla
Mahmuda niemal tak jak mj kraj. Tylko mama Mahmuda, ktra sprzta
w domu Sary i Sharifa, zna oba te wiaty.
Gdy Mahmud mwi, e sam bym std nie wyszed, ma na myli nie tylko
pltanin uliczek, w ktrej gubi si kady, kto nie jest std. Do Bulak nie
zapuszcza si nawet policja. Nie wchodzia tu w czasach dyktatury, kiedy miaa
wiksz wadz ni w dniach egipskiej wiosny. W Bulak ludzie rzdz si sami,
pomagaj sobie, a kiedy dojdzie do sprzeczki, w ruch id pici, noe i bro
palna, ktra jest pono wszdzie.
Na odrapanych cianach mieszkania Mahmuda wisz ramki z wyznaniem
wiary i cytatami z Koranu. Mieszkanie wynajmuje z mam i bratem: okoo
czterdziestu metrw kwadratowych w rozpadajcej si trzypitrowej
kamieniczce. Gra telewizor, nadaj transmisj modlitwy z angielskimi napisami.
Mahmud ma dwadziecia jeden lat i zarabia, jedc tuk-tukiem: to motocykl,
ktry ma z tyu kabin z awk dla trzech pasaerw. Gdy jedzi dwanacie
godzin, wyciga nawet osiemdziesit funtw egipskich, czyli jakie trzynacie
dolarw. Wynajem mieszkania kosztuje pidziesit funtw, prd drugie
pidziesit, gaz do butli stw, woda dwadziecia, spaty poyczki na
mototakswk... Daje si przey, ale to wszystko, adnych zbytkw ekstra.
Gwnym problemem jest uciuanie pienidzy, eby si oeni mwi.
Rodzina panny modej wymaga mieszkania, mebli. Wielu kolegw, nawet
trzydziestopicioletnich, to wci kawalerowie.
W Bulak nie ma jak szybko si dorobi, nie ma te jak si std wyrwa.
Mahmud przedstawi na to niezbity dowd. Zaprowadzi mnie do pobliskiej
szkoy publicznej. Z zewntrz schludna, ale w klasach o powierzchni kilkunastu
metrw kwadratowych setka dzieci. Kiedy kocz edukacj, potrafi jako tako
pisa i czyta, nic wicej.
Frustracje pomaga umierzy bango rodzima trawka. Z siana za dwadziecia
funtw mona skrci szesiedem blantw; haszysz jest trzy razy droszy.
Mona kupi faszowan kokain, wymieszan z chemicznymi wistwami.
Mafii narkotykowej nie ma, jest jeden duy diler, a towar rozprowadzaj
nastolatki. Nie kryj si. Przecie tu nie ma policji. U nas raczej si nie pije.
Palimy. Co na to Koran? S kaznodzieje, ktrzy dopuszczaj palenie haszyszu.
Sami pal.
W Bulak nie ma dyskotek. Jedyna rozrywka prcz blantw to palarnie sziszy
i boisko. Ale eby pogra w nog, trzeba paci za wynajem boiska na godziny.
Z plakatu spoglda powanie brodaty kandydat na posa. Na czole ma zibib,
rodzaj znamienia, ktre dowodzi, e sporo czasu spdza na modlitwie, ocierajc
czoem o dywan. Obiecuje, e teraz bdzie sprawiedliwo.
Ludzie siedzieli cicho tyle czasu przez niewiedz mwi Mahmud. Myleli,
e wiat jest, jaki jest i ju. Dziki rewolucji dowiedzielimy si, e dyktator
i jego ludzie nas okradli. Dyktator to Hosni Mubarak, ktrego przegnaa
arabska wiosna.
(Myli si pewien bohater powieci Ali al-Aswaniego, ktry perorowa, e Bg
tak stworzy Egipcjan, e podporzdkowuj si rzdom. e s narody, ktre si
buntuj i wzniecaj rewolucje. Ale Egipcjanin przez cae ycie chowa gow
w piasek, eby mie co je. [...] Tak jest napisane w ksigach. Nard egipski jest
najatwiejszym na wiecie narodem do rzdzenia. Z chwil, gdy przejmujesz
wadz, Egipcjanie przyjmuj to z pokor i moesz zrobi z nimi wszystko, co
tylko zapragniesz. Kada egipska partia, ktra jest u wadzy, wygrywa podczas
wyborw, poniewa Egipcjanie s oddani rzdowi. Tak zostali uksztatowani
przez Boga).
Mahmud, ktry nie sysza o powieci rodaka kto w Bulak czyta ksiki?
pewnie by si umia. Za kilka dni odbd si wybory i zagosuje na Parti
Wolno i Sprawiedliwo, czyli Bractwo Muzumaskie. To ruch przeciwnikw
wadzy, ktrzy nigdy nie chcieli chowa gowy w piasek i maj konszachty
z Bogiem. Czy Mahmud jest gotw zaufa Braciom dlatego, e ci pomagaj
biednym? Nie, akurat w Bulak ich nie widzia. Popiera ich, poniewa cierpieli
przeladowania za dyktatora. Gdy Mahmud dowiedzia si o zodziejstwie
Mubaraka, uzna, e Bracia to uczciwi ludzie. Jakie ma nadzieje na przyszo?
Liczy, e szybciej zarobi na mieszkanie.
Sharif objani mi potem, e w takich warunkach jak mieszkacy Bulak yje
wicej ni poowa Egipcjan. Jedna trzecia yje w jeszcze gorszych na
cmentarzach, mietniskach, w zapadych wioskach. Klasa rednia to kilkanacie
procent ludnoci, gwnie w Kairze, Aleksandrii, Suezie; bogaci kilka.
Tak wyglda egipska piramida spoeczna wzniesiona przez Mubaraka
faraona, ktrzy rzdzi tu przez trzydzieci lat. A piramidy, jak wiemy, s
dugowieczne.

Piramida

Gdy spaceruje si wzdu Nilu po stronie centrum Kairu, wida, e cho tutejsza
nowoczesno jest mocno przykurzona, planista stara si, eby wygldao
wiatowo. Zapuszczony wieowiec o dumnej nazwie World Trade Center,
przeszklone siedziby bankw i federacji przemysowcw, przystrzyone drzewa
w alei nad Nilem. Jednak ten pasa to raczej tylko fasada starego reimu, nie
wiadectwo autentycznych de modernizacyjnych. Tu za t fasad wida
sypice si budynki, wraki samochodw, gruzowiska.
Podobne kontrasty ra w Gizie, niedaleko piramid. Strzeone osiedla
i luksusowe hotele ssiaduj ze slumsami, w ktrych nie ma wody i prdu.
Dokki i Mohandessin, dzielnice klasy redniej to samo: lepsze sklepy, nocne
kluby, banki o krok od domw takich jak ten, w ktrym mieszka Mahmud. Po
ulicach sun klimatyzowane vany obok rozklekotanych, smrodzcych
mikrobusw z ludmi cinitymi jak szprotki w puszce.
Kair doskonale unaocznia spoeczne przepaci. Mona podziwia pene
ornamentw budynki z lat trzydziestych i czterdziestych, jak w Paryu,
mauretaskie kamienice w Heliopolis, apartamentowce w Maadi i przerazi si
Miastami Umarych, w ktrych trzycztery miliony ludzi yj na cmentarzach,
walczc o przeycie z dnia na dzie. Te otchanie ndzy to take magazyny
czci zamiennych. Ludzkich. Syszaem, e na podziemnym rynku organw
nerka czy wtroba kosztuj siedem i p tysica dolarw.
Histori najnowsz Egiptu streci mi Samer Soliman, politolog
z Uniwersytetu Amerykaskiego w Kairze. Ostatnie czterdzieci lat, powiedzia,
cakowicie zmienio struktur spoeczn kraju. W latach pidziesitych
i szedziesitych Gamal Naser, guru arabskiego socjalizmu, stworzy klas
redni. Rzdzi tward rk, ale przeprowadzi reform roln, zbudowa
gigantyczny sektor publiczny, przemys, postawi na masow edukacj wysz.
Klas redni zasilali nie tylko prawnicy, lekarze, inynierowie, lecz take spora
cz robotnikw.
W latach siedemdziesitych Anwar as-Sadat odwrci ten trend. Postawi na
prywatyzacj, znis podatki progresywne, odwrci sojusze Egiptu z Moskwy
na Waszyngton i obci inwestycje w edukacj i sub zdrowia, ktre przez
kolejne dekady popady w ruin. Rozpocz si proces rozwarstwienia oraz
pauperyzacji i kurczenia si klasy redniej, ktry trwa do dzi.
W 1981 roku, w trakcie defilady wojskowej, radykalni islamici zastrzelili as-
Sadata. Zastpi go Mubarak. Mubarak, co dzisiaj wydaje si wrcz
niewiarygodne, mia swj okres socjaldemokratyczny, to znaczy: czciowego
powrotu do inwestycji w zdrowie, szkoy, transport publiczny, doprowadzenie
prdu do dzielnic biedy. Potem jednak, w latach dziewidziesitych, odda Egipt
biznesmenom. Dosownie. Ministrem przemysu by przemysowiec, zdrowia
przedsibiorca z brany farmaceutycznej, rolnictwa agrobiznesmen.
Kapitalizm kolesiw w wersji bezwstydnej. Cz dochodw z Kanau Sueskiego,
gwnego rda wpyww Egiptu, ldowaa na kontach dyktatora.
Przykad korupcji w biay dzie spywa na d. Inynier pracujcy dla
zagranicznych firm elektryfikujcych wioski opowiedzia mi z prawdziwym
zaenowaniem, e osobicie negocjowa wysoko apwek za kontrakty. Ze
strony rzdu w negocjacjach bra udzia jego byy profesor z politechniki.
Na spoecznych nizinach rzdz takie same prawa, tylko pienidze s
mniejsze. Ludzie mwi, e wikszo dzieci pobiera u nauczycieli korepetycje,
eby zda do nastpnej klasy. To korupcyjna hydra, ktrej nie zwalczy si przez
dziesiciolecia.
Pewien psycholog oszacowa, e siedemnacie milionw Egipcjan czyli co
pity cierpi na jak form depresji. Jak uciec z tej rzeczywistoci? W ostatniej
dekadzie nawet osiem milionw ludzi rocznie, czyli co dziesity obywatel kraju,
zgaszao si do amerykaskiej loterii wizowej. P miliona na prymitywnych
dkach dopyno do Grecji i Woch, gdzie znalazo nowe ycie. Setki zatrzymaa
libijska stra morska i wtrcia do wizie. Wielu utono.

Gniew

Takiego adu strzega dniem i noc policja Mubaraka. Najmniejsze przejawy

buntu dawia w zarodku. Wszystko jedno, czy gowy podnosili robotnicy czy
islamici. Norm byy bestialskie tortury.
Dwie grube apy signy w d, chwyciy go za poladki i rozcigny je.
Poczu, jak wetknito w niego z tyu jaki twardy przedmiot, ktry nadrywa mu
tkanki. Zacz krzycze. Krzycza najgoniej, jak potrafi. A poczu, e jego
krta si rozrywa (z powieci al-Aswaniego). Ofiar policyjnego bestialstwa
mona byo si sta za samo noszenie brody.
Wszechwadz policji czuo si na co dzie opowiada Yahia Shawkat,
trzydziestodwuletni urbanista. Za wykroczenie na drodze policjant potrafi
czowieka skatowa. Czuli si jak kasta panw. Tak naprawd to ta nasza
rewolucja wybucha przeciwko policji.
Nomen omen, dzie jej wybuchu 25 stycznia to Dzie Policjanta. Tego dnia
jestem tutaj dokadnie rok pniej demonstranci spalili posterunek przy
gwnym placu w Suezie. Jeszcze po roku straszy osmalonymi oknami. Ludzie
chcieli, eby taki pozosta jako memento.
Gdy tum z placu Tahrir w Kairze obala dyktatora, ten w ostatnim gecie
zemsty wypuci z wizie przestpcw. Youssef Nabarawy, inynier z dzielnicy
Heliopolis, opowiada, e mieszkacy spontanicznie powoali strae obywatelskie,
ktre strzegy domw i dzielnic. Na policj nie mona ju byo liczy.
 Teraz Egipcjanie maj za ze policji, e bojkotuje obowizki i zaczynaj tskni
za porzdkiem.
Bandy pldruj sklepy, napadaj na ludzi po zmroku skary si Ramy
Khoziem, dwudziestopicioletni sprzedawca ze sklepu odzieowego w Suezie. Ma
pogldy liberalne, lecz nie bdzie gosowa w wyborach. Nie znalaz ani
kandydata, ani partii godnych zaufania.
Dziaacze zwizkowi, ktrzy od lat organizowali strajki w przemyle
i budetwce, uwaaj, e policyjne represje byy tylko jednym ze rde buntu.
Waniejsza bya bieda, utrata godnoci. T rnic perspektyw ludzi z rnych
klas uchwyci al-Aswani w swojej powieci Kair. Historia pewnej kamienicy.
Przyczyn upadku tego kraju jest brak demokracji mwi bohater z klasy
redniej. Przeklestwem Egiptu jest dyktatura. Bohaterka z nizin widzi to
inaczej.

Gdyby musia wystawa po dwie godziny na przystanku autobusowym

mwi albo gdyby musia jecha trzema autobusami i przechodzi pieko,
eby dosta si do domu. Gdyby twj dom si zawali, a twj rzd o tobie
zapomnia i pozwoli ci mieszka z rodzin w namiocie na ulicy. Gdyby oficer
policji zniewaa ci i bi tylko dlatego, e jedzisz noc mikrobusem. Gdyby
cae dnie spdza na chodzeniu po sklepach i szukaniu pracy, ktrej nigdzie
nie ma... Wtedy zrozumiaby, dlaczego nienawidzimy Egiptu.

W Kairze opowiadaj, e w ostatnich latach przed rewolucj ludzie skakali sobie

do oczu z byle powodu na ulicy, w pracy, w szkole. Mnoyy si bjki i akty
sownej agresji we wszystkich grupach spoecznych. Gony by przypadek
skatowania ucznia w szkole za nieodrobienie lekcji. W 2007 roku, na koniec
Ramadanu, doszo do serii aktw napastowania seksualnego kobiet. Gapie si
gapili, nikt nie reagowa. Wykluczeni zwrcili gniew i frustracje przeciwko
samym sobie.
Teraz jest inaczej. Rewolucja odnowia ducha i obyczaje przekonuje
z niejak dum Hamed Saied, lat czterdzieci sze, reyser telewizyjny
z lewicowej grupy Rewolucja musi i naprzd. Czy to trwaa odnowa? Z dnia
na dzie? Hamed, jak na reysera przystao, nie ucieka w abstrakcyjne
spekulacje: opowiada, co widzia. Podczas wielodniowego koczowania na placu
Tahrir dziewczyny w obcisych dinsach, bez chust, podaway bogobojnym
muzumanom wod do obmycia rk i twarzy przed modlitw. W rewanu ci
ostatni otaczali je kordonem, gdy atakowaa je policja lub napastowali napaleni
faceci. W koptyjskie Boe Narodzenie na pocztku stycznia wielu muzumanw
poszo do kociow, eby uciska braci chrzecijan.
Palenie wity koptyjskich krtko po rewolucji byo prowokacj dawnej
bezpieki, ktra posuya si islamskimi fanatykami. Partie islamskie potpiy
akty przemocy, jednak podatny grunt dla nietolerancji religijnej istnieje wcale
nietrudno j obudzi. Czy etap rewolucji pod tytuem Kochajmy si moe trwa
wiecznie? Sara Jassin, moja tumaczka, mwi, e tak, cho nie kade jej sowo
potwierdza optymizm. Jest dwudziestosiedmioletni muzumank z klasy
redniej, z wyksztacenia farmaceutk; ma liberalne pogldy, nie nosi chusty.
W Boe Narodzenie widziaam wielu koptw pijcych w dyskotece, jak nigdy
wczeniej. Powiedziaam do ma: Pij tak, jakby to miay by ich ostatnie
wita z alkoholem.
To aluzja do zapowiedzi niektrych islamistw, e wprowadz zakaz
sprzeday napojw wyskokowych.

Bracia

Nie chcemy pastwa islamskiego, chcemy wieckiego opartego na wartociach

islamskich zarzeka si brodaty Amr Zaki, lat czterdzieci cztery, architekt
i nowo wybrany pose, czonek Bractwa Muzumaskiego od wierwiecza. Co to
waciwie znaczy? e droga do Iranu jest zamknita.
W biurze Zakiego ruch jak za dnia, a jest ju pnoc. Rozmowa skoczy si
o trzeciej nad ranem. Zaki opowiada o osigniciach Braci: wietlicach dla dzieci
w dzielnicach biedy, kursach czytania i pisania dla analfabetw, badaniach
lekarskich dla ndzarzy. Bracia to ekonomiczna potga, kapitalici, protestanci
islamu. Trzymaj handel, s mocni na rynku nieruchomoci. Wielu dorobio si
w Zatoce w latach osiemdziesitych, gdy w Egipcie byli przeladowani.
Bractwo powstao w 1928 roku, miao broni islamu przed wpywami kultury
zachodniej, sprzeciwiao si brytyjskiej dominacji. Miao rys antykolonialny.
Kilka dekad temu wyrzeko si przemocy, jednak reim Mubaraka, grajc na
lkach ludzi Zachodu, przedstawia Braci jako wylgarni dihadu i terroru,
niemal drug Al-Kaid.
 Przeszo Braci uwiarygadniaa czarn propagand: za monarchii zabili
premiera, ich skrajny odam odpowiada za zamach na as-Sadata 1981 roku.
Bracia wspierali finansowo dihad Usamy ibn Ladina w Afganistanie przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu, lecz ju wtedy odmwili udziau w walce. Ostatecznie
rozeszli si z saudyjskim wahabizmem najbardziej radykalnym nurtem
politycznego islamu na pocztku lat dziewidziesitych. Zapacili za to utrat
wsparcia finansowego i usuniciem ze sponsorowanych przez Saudyjczykw
instytucji w rnych krajach.
Mwi, e chcemy zamkn kurorty, a przecie my stawiamy na rozwj
turystyki wzdu ponad trzech tysicy kilometrw wybrzea zapewnia Zaki.
Wierno islamowi to zobowizanie, nie zmuszanie innych do zmiany stylu
ycia.
Praktyki Braci nie pozwalaj jednak zaufa na kredyt. W ostatnich latach
przed rewolucj pitnastu posw z Bractwa oficjalnie niezalenych, bo
organizacja bya za Mubaraka nielegalna dao wycofania z obiegu kilku
powieci z powodu szerzenia blunierstw. Atakowali konkursy piknoci. Czy
majc w parlamencie islamsk wikszo, bd bardziej powcigliwi?
Islamska fala to zreszt nie tylko oni, uwaani przez liberaw za parti
religijnego umiaru. Tworz j take telewizyjni kaznodzieje przycigajcy
swoimi porywajcymi kazaniami miliony ludzi. Podczas gdy kiedy islamskim
rozsadnikiem idei i drogowskazem bya uczelnia Al-Azhar, teraz o wiele czciej
s nim nowe gwiazdy ekranu telekaznodzieje. Przedstawiaj nauki islamu
w lejszej, nieraz frywolnej formie.
Odwiedziem jednego z nich, Wessama El-Dina, lat czterdzieci pi,
wsplnika w firmie konsultingowej. Przekonywa mnie, e gadanie o zamykaniu
pla i zakazie sprzeday alkoholu to gra politykw o wadz, ktra nie ma nic
wsplnego z islamem.
Islam otworzy Egipt na wiat, ylimy w pokoju z ludmi innych kultur.
I puszcza oko: Nie skazywalimy naukowcw, jak katolicy Galileusza. Islam to
pokj.
A terroryzm?
To, co ludzie Zachodu nazywaj terroryzmem na przykad palestyski
Hamas my nazywamy walk o wyzwolenie.

Salafici
Kiedy trzymali si z dala od agory w myl zasady: Najlepsz polityk jest brak
polityki. To salafici druga co do wielkoci grupa politycznego islamu. S
krewniakami saudyjskich wahabitw, to znaczy tradycjonalistami,
konserwatystami. atwo ich pozna po dugich, rozwichrzonych brodach
Bracia Muzumascy maj je zwykle krtsze i rwno przycite.
Wbrew swoim dawnym zasadom wraz z rewolucj weszli do polityki szerok
aw: ich Partia wiata zebraa jedn czwart gosw. W tamtych dniach,
penych nadziei i zbiorowych marze, zanim armia znowu chwycia wszystkich
za mord, salafici zdobyli do spki z Brami siedemdziesit procent krzese
w parlamencie. W Suezie zgarnli ponad poow gosw. Skd tak due
poparcie? Suez jest mniej kosmopolityczny ni Kair, ludzie bliej religii,
zamknici we wsplnotach wyjani mi Islam Abdel Salam, mody pracownik
firmy Siscom, ktry mimo swoich liberalnych pogldw popar pobonych
salafitw. Dlaczego? Bo to koledzy z ssiedztwa. S uczciwi, bd lekiem na
wszechobecn korupcj.
Przekonanie o uczciwoci salafitw powraca w wikszoci rozmw. Ta
uczciwo, czysto ma by antidotum na pragmatyzm, moe nawet pewien
cynizm Braci.
Jeden z kolegw Islama, Hassan Arafat, salafita i waciciel sklepu z meblami,
tumaczy, jak bdzie wygldao w praktyce wcielanie zasad religijnych. Ju
teraz chodzi po sklepach na swojej ulicy i uczy, jak handlowa zgodnie
z naukami Proroka, czyli bez nieuczciwych mar. A co z turystyk, z ktrej yje
Egipt?
Nie mona rujnowa gospodarki. Gdybymy chcieli nakada restrykcje,
musielibymy przedstawi ludziom z brany inn ofert pracy.
A kobiety czy bd mogy pracowa, czy tylko siedzie w domu, jak sugeruj
niektrzy brodaci? Do rozmowy wcza si ojciec Hassana: Wszystkie kobiety
w naszej rodzinie pracuj. Hassan dodaje, e siostra, zasaniajca twarz
nikabem, jest malark. Na cianie jej obrazy: abstrakcja.
Sztuka jest OK mwi dopki nie przedstawia ciaa czowieka. Muzyka
te, ale klasyczna, religijna. Piosenki pop mwi o seksie, wzbudzaj podanie,
ktre niesie spoeczne choroby.
W Kairze spotkaem bardzo nowoczesnych salafitw, ktrzy zaoyli grup
Salafyo Costa od nazwy sieci kawiarni Costa, w ktrych lubi przesiadywa.
Mohamed El Bakir, lat trzydzieci jeden, i Ehab El Kholey, lat trzydzieci
cztery, maj dugie brody, eleganckie ciemne paszcze i po dwa smartfony, ktre
kad na stoliku. W czasie rebelii byli bez przerwy na placu Tahrir,
przeamywali niech caej reszty do salafitw, uwaanych za fanatykw.
Nagrywaj filmiki, w ktrych miej si to z siebie, to z wyobrae, jakie maj
o nich wieccy. Na jednym z nich brodaty salafita, ostrzc n o n, prezentuje
przepis na danie z ziemniakw w sosie z liberaw. Kilku starych szejkw
zgosio akces do grupy, ale ich prob odrzucono. Ci modzi nie chc, by ich
kojarzono z szejkami i imamami.
Nie pijemy alkoholu, ale lubimy usi w kawiarni i pogada, jak wszyscy
inni mwi Mohamed. Nie chcemy nakazywa nikomu, jak ma y dodaje
Ehab. Mwi niele po angielsku, a Sara pomaga, gdy brakuje im sw. Potem
stwierdza, e spotkanie z modymi salafitami byo dla niej niespodziank.
Salafici nie podaj rki kobietom, a ci jej podali.
Dziki rewolucji odkrywam wasny kraj mwi. Pokoleniowa presja
modych wewntrz islamu to rewolucja w rewolucji.
W ten sielankowy niemal obraz nie pozwalaj uwierzy ekstremici.
W Aleksandrii zorganizowali wiczenia w posugiwaniu si elektrycznymi
paralizatorami. Wzoruj si na wahabickiej policji moralnoci z Arabii
Saudyjskiej, ktra pilnuje moralnego zachowania na ulicach. Religia i polityka
to dla nich jedno. Tak jak modzi liberalni buntownicy, ekstremici zwouj si
za pomoc Facebooka. Partia salafitw odcia si od nich, a pose Zaki
z Bractwa mwi oburzony, e to, co robi, jest nielegalne.
Kolejny pucz wojskowy, rok pniej, sprawi, e ani jedni, ani drudzy nie bd
mieli szansy zademonstrowa, jak bardzo s przeciwni ekstremistom.

Przeczucia

Koszarowe pomruki ju wtedy budziy obawy zbuntowanych. Nikt nie umia

powiedzie, czy rewolucja ju si skoczya, czy jeszcze na dobre nie zacza
dziwaczne uczucie. Po obaleniu Mubaraka wojskowi aresztowali tysice
buntownikw z placu Tahrir. Zabrali si do tpienia nowych partii i organizacji,
niezalenych dziennikarzy. W starciach z siami bezpieczestwa zgino kilkuset
ludzi; byy tysice rannych.
Kilka dni temu zasiedziaem si z przyjacimi. Zadzwonia przeraona
mama: Gdzie jeste? opowiada dwudziestoomioletni Ahmed Yaqub. Baa
si, e jak wielu modych bezpieka porwaa mnie z ulicy. O losie zatrzymanych
w taki sposb bliscy dowiaduj si nieraz po wielu dniach, czasem tygodniach.
Atmosfer wrd zbuntowanych zatruwaj podejrzenia. wieccy, z ktrych
dua cz uwaa, e naley da islamistom szans w kocu tak chce
wikszo Egipcjan obawiaj si, e Bracia zawarli tajny pakt z generaami. e
podziel si z nimi wadz, a demokracja umrze w dniu narodzin.
Nie mamy dowodw, ale... Hamed Saied zawiesza gos. Bracia nie
protestowali, gdy armia rozbijaa nasze demonstracje. Reimowe media
atakoway nas za to, e rewolucja przyniesie rzekomo upadek obyczajw,
pijastwo. Bracia wykorzystali to przeciwko nam.
Pose Zaki z Bractwa, ktrego pytam o podejrzenia wieckich wobec Braci,
stanowczo zaprzecza, e Bracia zawarli ukad z wojskiem. wieccy nie bardzo
wierz w te zapewnienia. Rewolucja musi i naprzd tak nazwaa si jedna
z lewicowych partii, ktra w Kairze uzyskaa ledwie kilka procent. Podobnie
sprawy widz robotnicy i budetwka: Egiptem wstrzsaj nie tylko
manifestacje z hasami wolnociowymi, lecz take fale strajkw we wszystkich
kluczowych branach gospodarki. Mubarak odszed, nie zmienio si nic ta
mantra jednych zachca do dalszej walki, a innych zniechca. Czsto sycha
lament: nic nigdy si nie zmieni.
Duy wpyw ma tak zwana sofa party, czyli milczca wikszo, zmczona
protestami. To ludzie, ktrzy poparli odejcie Mubaraka, gosowali w wikszoci
na islamistw, lecz nie chc dalszej niepewnoci, chaosu. Mustafa, meneder
w agencji turystycznej przy placu Tahrir, narzeka, e w roku rewolucji zarobi
tylko jedn dziesit tego, co rok wczeniej. Sharif, meneder z luksusowego
hotelu Hyatt, ubolewa, e turyci boj si przyjeda do kraju, w ktrym policja
strzela do demonstrantw. W hotelu dziewidziesit dwa procent pokoi wieci
pustkami, cena zajtych jest nisza prawie o poow. Zastj w turystyce to
straty, zwolnienia, wiksze bezrobocie. Wielu wyjeda za chlebem do Bahrajnu,
Emiratw, Kataru. Dlatego sofa party mwi rewolucji do!. Musi wrci ad
i spokj! Wtedy wrc turyci, bdzie praca.
Rozczarowani zastojem i zamordyzmem generaw buntownicy ci, ktrzy
zaczli rebeli zwoali wanie na Tahrir kolejny wiec. Chc uczci rocznic
rewolucji i wezwa generaw do odejcia. Ahmed Yaqub i Hamed Saied
oczywicie przyjd. Sharif z Hyattu i inni z sofa party nie. Mahmud z biednej
dzielnicy Bulak jeszcze nie zdecydowa, czy przyjdzie da dalszych zmian, czy
bdzie wozi klientw mototakswk, to znaczy: zarabia na mieszkanie, by
kiedy mc si oeni. Od decyzji jego i milionw takich jak on bdzie zaleao,
czy rewolucja wykluczonych pjdzie naprzd, czy zatrzyma si w p drogi
midzy tym, co byo, a niespenionym marzeniem o wielkiej przebudowie.

Rok pniej wszystkie rachuby, plany, nadzieje zmit wojskowy zamach

stanu. Egipska wiosna odesza zamiast lata przysza zima. Wykluczeni
wszystkich kategorii, piter, klas wrcili na dawne miejsca.
 POZA KADREM

Czowiek migrujcy

Jestemy sierotami po arabskiej wionie tak mwi Ahmed, inteligentny

chopak z Aleppo w Syrii, ktry wraz z setkami tysicy uchodcw ruszy
z wyniszczanego wojn kraju ku greckiej wyspie Kos. Pcha go desperacja
w Syrii nie ma ycia. Nadzieja gdzie w Europie musi by przyszo, Europa
go przyjmie.
Arabska wiosna, wojny syryjska i libijska, a wczeniej iracka i jeszcze par
innych czynnikw uruchomiy wielk wdrwk ludw, ktra prawd mwic
zacza si duo wczeniej, lecz jej na co dzie nie dostrzegalimy. W ostatnich
dekadach migrowali przede wszystkim wygnani ze swojej ziemi, ofiary susz
i godu, wojen, o ktrych nie syszelimy, bo dalekie i niezrozumiae (dzikusy si
wyrzynaj); take mieszkacy slumsw, ktrzy nie potrafili znale sposobu na
ycie tam, gdzie si urodzili, bo spoeczestwo nie miao dla nich adnej oferty,
nie przewidziao dla nich miejsca. Ludzie zbdni.
Ksik, ktra pomaga spojrze na dzisiejsz fal migracji z historycznego
dystansu, jest Baumana ycie na przemia, napisane dekad przed wielk
wdrwk ludw 2015 roku. Produkcja ludzi-odpadw jak ich nazywa
Bauman to niezmienny od kilku wiekw skadnik modernizacji; pocztkowo
tylko w Europie, a gdy ta zacza podbija inne kontynenty i cywilizacje, rwnie
na caej planecie.
Ludmi zbdnymi bywali w przeszoci rzemielnicy, ktrych cechy traciy
racj bytu wskutek wynalazkw technicznych i pojawienia si maszyn; drobni
rolnicy, ktrych gospodarstwa upaday z powodu rozwoju nowych technologii;
robotnicy zamykanych fabryk i kopal, w ktrych migrujcy ze wsi rolnicy
znajdowali wczeniej prac i yciow przysta.
Za kadym razem pisze Bauman sposobu na popraw doli robotnikw
i podniesienie poziomu ich ycia szukano w przerzedzeniu tumw oblegajcych
bramy zakadw pracy. Dokonywano tego za pomoc przesiedlania nadwyki
ludzi na niezmodernizowane bd cigle modernizujce si i cierpice na brak
rk do pracy terytoria w Afryce i w Nowym wiecie. Podobnie czyniono, gdy
w Europie wybuchay protesty spoeczne. Po powstaniu robotnikw w Paryu
w 1848 roku zbuntowanych biedakw przesiedlano masowo do francuskiej
kolonii Algierii. Po upadku Komuny Paryskiej w 1871 roku do dalekiej Nowej
Kaledonii w Melanezji.
Przewaga wojskowa nowoczesnej Europy pozwalaa na podboje obszarw
niezmodernizowanych i wypenianie prni demograficznej ludmi w Europie
zbdnymi. Bauman pisze, e wedug ostronych szacunkw od chwili
osiedlenia si pierwszych onierzy i kupcw ze Starego Kontynentu do pocztku
XX wieku, kiedy liczba ludnoci tubylczej zamieszkujcej zasiedlane tereny
osigna najniszy poziom, zgino od 30 do 50 milionw rdzennych
mieszkacw przednowoczesnych obszarw, a wic okoo 80 procent caej
zamieszkujcej je ludnoci. W ten sposb odbywao si przygotowanie nowych
miejsc dla europejskiej nadwyki ludnoci. Cytuje Karola Darwina, ktry,
komentujc cywilizowanie dzikich, pisa: Tam, gdzie Europejczyk postawi
swoj nog, tam te niechybna mier zdawaa si czeka na tubylcw.
Modernizacja na skal wiatow nabraa dodatkowego przyspieszenia
w czasach globalizacji i doprowadzia do tego, e kanay, ktrymi przez wieki
oprniano zmodernizowany wiat z nadwyki ludnoci, ulegy zatkaniu. Dawne
peryferia przejy od centrum ide modernizacji i rwnie zaczy produkowa
ludzi zbdnych.
Jednym ze skutkw tych procesw s miliony imigrantw pokonujce trasy
przetarte ju kiedy przez nadwyk ludnoci wygnan z matecznikw
nowoczesnoci tym razem wdrujce w odwrotn stron (i przynajmniej do tej
pory) bez towarzystwa armii konkwistadorw, kupcw i misjonarzy.
Ludzie-odpady modernizacji stanli u bram naszego spokojnego wiata
i prbuj si do niego wedrze.
Historia zatoczya koo.
 Ludy Poudnia pukaj do bram
grecka wyspa Kos, 2015

Jadc powoli samochodem wzdu pla greckiej wyspy Kos, mimo ciemnoci
wczesnego poranka, jeszcze przed wschodem soca, mona dostrzec porzucone
co kilkaset metrw odblaskowe kapoki ratunkowe, zwykle koloru
pomaraczowego. W jednym miejscu, niedaleko koczowiska tych, ktrzy wczoraj
albo tydzie temu szczliwie dobili do brzegu, jaki dowcipni uoy stert
kapokw pod szyldem reklamujcym nocny lokal Emmanouela z fotografi
nagiej dziewczyny, w akrobatycznym wygiciu na rurze do taca.
Na innej play zwoki dziurawego pontonu. Pk na morzu, a jego
pasaerowie utonli? A moe szczliwcy dopynli do brzegu i dopiero tu
przedziurawili swj gumowy stateczek, dugi na ptora metra, szeroki na metr
eby, nie daj Bg, jaka stra albo policja nie odesay ich z powrotem? Przy
nabrzeu mariny koysze si na wodzie caa kolekcja pontonw, takich na
kilkudziesiciu pasaerw, z szerokimi deskami w roli podg. Z niektrych usza
cz powietrza i pewnie nie nadaj si do uytku. Kto by zreszt chcia wsi
do nich po raz drugi?
Morze jest niespokojne, wiatr co chwil zmienia kierunek. Gdy stoi si na
brzegu, chodne podmuchy to czysta przyjemno. Na penym morzu, gdy pynie
si maym pontonem, plastikow deczk z plastikowymi wiosekami taki
wiatr jest jak myliwy cigajcy niewinn ofiar.
Potem, w cigu dnia, przychodzi straszna wiadomo, e nad ranem zatono
jedenastu Syryjczykw, ktrzy wypynli dwoma lichymi deczkami
z tureckiego pwyspu Bodrum, trzy mile od greckiej wyspy. Czterech rozbitkw
wyowia turecka stra. Dwch dopyno w kamizelkach ratunkowych do
wybrzea Kos przedsionka wymarzonego wiata. Stracili, zyskali. Rwnanie
ludzkiego ywota nijak si nie skada.
 Jacy ludzie w ucieczce przed jakimi ludmi.
W jakim kraju pod socem
i niektrymi chmurami.

Zostawiaj za sob jakie swoje wszystko,

obsiane pola, jakie kury, psy,
lusterka, w ktrych wanie przeglda si ogie.

Ci, ktrzy szczliwie dopywaj na Kos albo wyowi ich grecka marynarka,
schodz na ld pewnym krokiem. Maszeruj z szerokim umiechem, jasnym
spojrzeniem. Nie jak poturbowani przez los stracecy czy rozbitkowie. Patrzcie,
zwyciylimy. yjemy. Niektrzy sprawiaj wraenie, jakby unosili si nad
ziemi.
Syryjczycy ubrani zazwyczaj ciepo, schludnie w marynarki, kurtki,
paszcze, bluzy. Wszyscy z plecakami, torbami, workami, w ktrych nios
spakowane resztki przeszego ycia. Pakistaczycy i Afgaczycy czsto bez
niczego, nieraz boso oni tak samo unosz si radonie nad ziemi.
This is my happy day umiecha si zaraliwie mody Pakistaczyk, jedyny
skadajcy zdania po angielsku z grupy wyowionej pewnego poranka przez stra
przybrzen. Tak samo jak setka przybyszw z piciu dek i pontonw
uratowanych tamtego dnia, wygra los na loterii: dalsze ycie.
Ju chwil potem losy ocalonych, jak to w yciu, tocz si rnymi ciekami.
Bogatsi Syryjczycy kwateruj w hotelach od luksusowych po skromne motele,
niektrzy zgodnie z rezerwacjami on-line. Ich biedniejsi rodacy kupuj namioty
za czterdzieci pi euro i rozbijaj je na nabrzeach, przy turystycznych
deptakach, w parkach. Najbiedniejsi, gwnie z Afganistanu, Pakistanu,
Bangladeszu, kilkunastu krajw Afryki klec szaasy albo dekuj si
w opuszczonym hotelu Capitan Elias, nieco na uboczu miasta.
Rnice majtkowe decyduj te o jakoci morskiej podry, niekiedy
o przeyciu. Ndzarze kupuj w Turcji biedapontony, plastikowe balie
z wiosekami i prbuj desperackiej przeprawy. Maj spore szanse nie dopyn,
a mimo to wikszoci si udaje. Tacy, co maj troch grosza, bo zarobili albo
dostali od rodziny, pac przemytnikom tysicptora tysica euro, wsiadaj do
dki lub pontonu z silnikiem elektrycznym i poow drogi przepywaj
wzgldnie szybko. Dalej trzeba wiosowa, bo baterii nie starcza na ca podr,
o czym pasaerowie nie zawsze wiedz. Ci, ktrzy s w stanie wyoy dwadwa
i p tysica euro, podruj luksusowo w wikszych odziach z silnikiem
spalinowym, nawet takich na stu pasaerw. (To byo najdrosze dwadziecia
pi minut w moim yciu powiedzia mi Riad, Palestyczyk z Syrii).
Dla dek to take podr w jedn stron. Na greckim brzegu czaj si
miejscowi, ktrzy przechwytuj co lepsze egzemplarze, a przede wszystkim
silniki. S jednym z ogniw acucha pokarmowego, ktry ywi si pienidzmi
uchodcw i migrantw. Wczeniej s przemytnicy, porednicy, nielegalni
ubezpieczyciele, ktrym wpaca si pienidze dla szmuglerw, a ci odbieraj je
dopiero, gdy przeprawa dochodzi do skutku.
Na Kos mwi, e turecka stra przybrzena te bierze swoj dol. A gdy
najbiedniejsi desperaci nie opac przemytnikw, stra potrafi, wywoujc fale
swoimi odziami, zatopi biedaponton, eby kolejnym nie przychodzio do gowy
przeprawia si bez odpalenia nalenej doli. Moliwe, e to plotka, ale takie tu
kr, budzc groz wrd miejscowych i przybyszw.

Mj tani hotelik Achilles przy play miejskiej, z widokiem na przysta, z ktrej

odchodzi prom, jest peen Syryjczykw. S chrzecijanie i muzumanie. Na
korytarzu i schodach dzieci bawi si w wojn. ...nasze dzieci nie lubi bajek
bawi si w zabijanie / na jawie i we nie marz o zupie chlebie i koci / zupenie
jak psy i koty... pisa poeta w innym kraju, innym czasie. Jakie sceny
odgrywaj? Co widziay?
Waciciel, Parys Koutsouradis, okoo pidziesitki, mwi szeptem, e nigdy
wczeniej nie mia w rku banknotw o wartoci piciuset euro, ktrymi pac
bogatsi Syryjczycy.
Przed hotelem, pod drzewem, na materacach, ktrych Parys uycza
przybyszom, pi ci, ktrych nie sta na pokj Pakistaczycy, Afgaczycy,
Banglijczycy. Zwykle mczyni, a zdarza si, e i cae rodziny.
W ogle Kos od kilku miesicy jest jak etniczna, wyznaniowa, jzykowa mapa
Orientu i Afryki. Nieplanowany, wielonarodowy zlot poszkodowanych
i wykluczanych. Wielki szczyt ludw. S Arabowie o skrze jasnej jak
powiedzmy Polacy i ci o ciemnej jak Grecy i Turcy. Dla niewprawnego oka
nie do odrnienia. Arabki w hidabach i te jakby prosto z europejskich salonw
mody. Afrykaczycy z etni smukych i ci nisi, bardziej krpi. Afgaczycy
z rozmaitych ludw: jedni wygldaj niemal jak Hindusi, a inni skonoocy
przypominaj bardziej Mongow. Sycha arabski, urdu, pasztuski, bengalski,
kurdyjski, farsi kto potrafi rozpozna? Oczywicie angielski, francuski.
I grecki. Istna wiea Babel.
Wielka wdrwka ludw najbardziej widoczna jest w centrum
trzydziestotysicznego miasta. Nowo przybyli pi na awkach wzdu portu.
Przy posterunku policji znajduje si wioska namiotw. Przy starym forcie
druga, na play trzecia, w parku czwarta, za zakrtem pita. Okoliczne
sklepiki z kremami do opalania i pamitkami najlepiej zarabiaj na namiotach.
Przy obozowiskach wida wyranie, jak bardzo czowiek, nawet
w nienormalnych warunkach, potrzebuje choby namiastki normalnego ycia.
Kilkulatki pedauj na plastikowych autach. Chopiec z przezroczystym
plecakiem penym kredek koloruje ksieczk. Kobieta zwouje rodzin na
posiek i wszyscy zasiadaj w kko, eby podzieli si kanapkami
przyniesionymi przez wolontariuszy. Prawie jak w domu.
Codziennie wok posterunku tum ludzi. Cz stoi, cz siedzi.
Zarejestrowani po przybyciu na wysp szukaj swoich nazwisk na listach, ktre
policjanci przyczepiaj do drzewa. Czekanie trwa rednio dziesi dni. Gdy
w kocu nazwisko pojawia si na licie, to znak, by szykowa si do dalszej
podry. Jeszcze tylko dziedwa na wejcie do rodka, przesuchanie na
posterunku, wypenienie formularza, fotografi i papier formatu A4, dajcy
prawo do miesica pobytu w Grecji, gotowy. Z tym dokumentem i biletem za
szedziesit euro dla biednych taka cena to kolejna bariera, wic utykaj tu
na tygodnie mona wsi na prom do Aten. A stamtd ruszy w stron
Bakanw i dalej, dalej.
W praktyce nie jest tak atwo. Przybysze wygldaj swoich nazwisk dzie
w dzie, wiele razy odchodz sfrustrowani. Pierwsza gorycz, pierwsze
rozczarowania. Sysz: cierpliwoci, to potrwa czterypi dni. Potem e
dziesi. Ale jedenastego, gdy nazwisk wci nie ma na licie, przychodz i jak
w tych dniach Irakijczycy burz si. Obiecalicie! Dlaczego nas tak
traktujecie?!
Ahmed z Afganistanu czeka ju dwa tygodnie; podejrzewa, e zgubiono kartk
z jego nazwiskiem. Gdy prbuje poda policjantowi now, tumaczc swoje
obawy, ten rzuca mu j w twarz. Riad, Palestyczyk z syryjskim travel
document (Palestyczycy nie maj paszportw), nie ma co marzy
o przepustce do Aten: nie jest obywatelem adnego kraju. Rozwaa udawanie
Syryjczyka, ktry zgubi paszport, wzgldnie zakup bugarskiego paszportu za
pi tysicy euro ma do pienidzy zarobionych w Dubaju. Wsidzie do
samolotu leccego do Niemiec, w drodze zniszczy paszport, a po wyldowaniu
poprosi o status uchodcy. Sikandar z Pakistanu dosta ju do rki upragniony
dokument, ale on z kolei nie ma na bilet; czeka na cud w opuszczonym hotelu
z szeciuset innymi uchodcami; powoli popada w depresj.

Czy to, co przeszli, nie usprawiedliwia niecierpliwoci? Jeszcze wczoraj bya tu

czternastoletnia Syryjka, ktrej wszyscy najblisi zginli; na Kos dotara sama.
Teraz jednak kartonu, na ktrym spaa w wiosce namiotw, ju nie ma.
Przeniosa si? Wsiada na prom do Aten?
Jedni dziel si przeyciami chtnie i obficie. Inni moe nawet by chcieli, ale
brakuje im jzyka; wypowiadaj pojedyncze sowa: war, horror, bombs. My son,
albo my mother, my husband was killed. Asad, fanatics. No go back. (Jak mamy
zrozumie si nawzajem, skoro nie znamy swoich jzykw?) Jeszcze inni
milcz albo mwi tak mao, e reszty trzeba si domyla. Czasem musz
wystarczy milczenie i zy.
M pojecha do Damaszku i przepad bez wieci. Wtpi, czy yje mwi
Elham Antoun, Libanka z Syrii, okoo trzydziestu lat, absolwentka informatyki
z trjk dzieci dziesicioletni Hib, omioletnim Alim i picym w wzku
dwuipletnim Hosseinem.
Najgorsze s naloty opowiada bystry Ahmed Al Hammud z Aleppo, student
literatury angielskiej, lat dwadziecia trzy, ktry przeprawi si tu z siostr i jej
synkiem (szwagier zgin w bombardowaniach). Armia Asada ma kiepski
wywiad, dlatego zrzucaj tonowe beczki z materiaami wybuchowymi na szkoy,
budynki mieszkalne, place targowe, jeli tylko maj podejrzenie, e mog si
tam ukrywa dihadyci. Gin zwykli ludzie. Fanatycy z Pastwa Islamskiego
atakuj wszystkich jako niewiernych, nawet tych z Al-Kaidy. Znowu gin
cywile. P miasta ley w ruinach. Brakuje wszystkiego, wic to, co jest,
kosztuje jak zoto.
Muhammad Berni, lat szedziesit jeden, byy pracownik cukrowni, ktrego
wraz z synem stra przybrzena wyowia z dryfujcej ajby, trzsie si
z gniewu:
wiat jest poruszony zdjciem syryjskiego chopca, ktry zaton w drodze
na Kos, a milczy, gdy w Syrii ginie codziennie stu takich chopcw
i dziewczynek. Dlaczego Europa na to pozwala? Dlaczego Ameryka nic nie robi?
Panu Berniemu, ktremu bliej koca ycia ni pocztku, zawali si wiat.
Jak w tym wieku uoy wszystko od nowa? Nigdy nie wyjeda z domu na
duej ni trzy dni. Codziennie dzwoni do ony i crki, ktre zostay w Homs,
w Syrii. Liczy, e wraz z synem dotr do Holandii i wtedy sprowadz je do
nowego kraju, cho nie ma pojcia jak.
Opowieci tych, ktrych w Europie nazywaj migrantami zarobkowymi by
odrni ich od uchodcw wojennych nie s mniej wstrzsajce. Sayedowi
Alemu, lat dwadziecia pi, Pakistaczykowi z Karaczi, talibowie zamordowali
brata. Wda si w polityk? Skd! By szyit to wystarczyo. Ojciec zamkn
tartak na pnocy kraju, bo talibowie morduj tam wedug kryterium wyznania.
Pokazuje w smartfonie nagranie rzezi, ktre zabjcy umiecili w internecie.
To nie muzumanie, to bestie. Ja jestem muzumaninem.
Islam to meczet, ale i bar, jak w Turcji. Sayed studiowa tam przez rok
turystyk i hotelarstwo, ale na kolejny go nie sta; w Niemczech liczy na
stypendium. Do Karaczi nie wrci tam terror siej separatyci.
Sangin Khan, lat dwadziecia pi, i Ahmed, lat dwadziecia dziewi
Afgaczycy mwi, e wyjechali ze strachu przed porwaniami dla okupu. Kto
ich dokonuje? Al-Kaida, talibowie.
Napisz, e s dla mnie gorsi ni psy. Jeli rodziny nie sta na okup, zabijaj
porwanych bez litoci.
S i tacy, ktrzy nie kryj tego, e ich yciu nie zagraao niebezpieczestwo.
Wyruszyli w podr za szans, za lepszym yciem.
Nie godowalimy mwi zawadiacko Ibrahim z Gwinei, lat dwadziecia
siedem, ktry przedstawia si jako ksigowy. Chcemy godnie y, mie dobr
prac; mieszka w kraju, gdzie politycy do spki z Ameryk i Francj nie
rozkradaj wsplnego bogactwa. W Gwinei jest ropa, zoto, uran, diamenty, ale
ludzie nic z tego nie maj.
Ken z Nigerii, lat czterdzieci osiem, ma dug i zawi histori, ktra
sprowadza si do mglistego marzenia o otwarciu biznesu w Holandii.
Skoro Europa otwiera nam drzwi, chcemy skorzysta z szansy wyznaj
Anwar i Sami Azizowie, ojciec i syn z Kabulu, ktrzy podruj z ca
dziesicioosobow rodzin. Trzy lata spdzone w Turcji uwaaj za nieudane: bo
pogarda, bo wyzysk, bo bieda.
Abdul Awal z Bangladeszu, trzydziestolatek, mia do pniewolniczej pracy
w fabrykach odziey.

Ich marzenie poddaj cikiej prbie miejscowi, ktrzy przeganiaj ich jak
bezpaskie psy. Ahmed z Afganistanu opowiada, e przepdzi go sklepikarz,
mimo e Ahmed pokaza mu pienidze. Czekaj, na zewntrz! i dopiero gdy
Ahmed wyszed, sklepikarz poda mu butelk wody za jedno euro.
Traktuj nas jak zodziei.
propos bezpaskich psw: ktrego dnia przy promenadzie, vis--vis
posterunku policji, sfotografowaem tablice ustawione przez miejscowe
towarzystwo ochrony zwierzt. Na tablicy zdjcia psw i kotw oraz napis po
angielsku i niemiecku: Nie rozmnaaj ani nie kupuj psw i kotw, podczas gdy
bezdomne umieraj adoptuj je!. Nastoletni uchodca, ktry zauway, e
fotografuj, ustawi si obok tablicy i pokaza na migi, ebym i jemu zrobi
zdjcie. Nie rozumia napisu na tablicy, nie zna angielskiego ani niemieckiego.
Dlaczego nas tu nienawidz? pyta gniewnie Elham Antoun, Libanka
z Syrii. Bo jestemy muzumanami? Na kadym kroku okazuj nam pogard.
Nie chcemy ich pracy ani domw. Prosimy tylko o ask. Pani Elham najbardziej
boi si podry przez Wgry: czyta i oglda, co si tam dzieje, a jest sama
z trjk maych dzieci.
Tylko Sayed z Pakistanu usprawiedliwia wciekych Grekw.
Maj prawo do zoci. Moi rodacy miec, cigle zwracam im uwag i ucz,
gdzie wyrzuca si mieci.
Rzeczywicie, miasto jest zamiecone, tonie w fekaliach, ale nawet stu
Sayedw nie poradzi na to, e ludzie musz defekowa. Na to mgby poradzi
burmistrz Giorgios Kyritsis, ale nie chce. Gdy wdrwka ludw dotara do Kos,
zamiast pomnoy liczb szaletw, kaza pozamyka te, ktre byy. I zaapelowa
do mieszkacw: Ani szklanki wody dla tych ludzi. Odmwi zgody na budow
obozu dla uchodcw, ktry uwolniby miasto od niechcianych przybyszw. To
by zachcio nastpnych tumaczy. Obozu nie ma, a uchodcy wci pyn ku
wyspie.
W pewnym momencie burmistrz kaza zgromadzi dwa tysice przybyszw na
stadionie, gdzie przez dwa dni smayli si w socu, bez cienia, wody, jedzenia.
Dopiero protesty lokalnego komitetu solidarnoci i obecno reporterw ze
wiata zmusiy go do zwolnienia przybyszw.
Straszy rozlewem krwi, zamiast robi wszystko, by do niego nie doszo
Sotiris Palaskas, czterdziestoletni nauczyciel literatury i historii, niepokoi si, e
burmistrz chyba wsppracuje po cichu z faszystami z partii Zoty wit. Ich
grupka urzdzia pikiet w dniu wizyty komisarza Unii Europejskiej do spraw
uchodcw Dimitrisa Avramopoulosa.
Zdrajco! krzyczeli mu w twarz. Mamy siedem tysicy karabinw!
 Jeden z nich, ktry przedstawia si jako Nick, lat pidziesit trzy, rozprawia
po angielsku jak nakrcony (dwadziecia lat spdzi w USA):
Brudasy s tak durne, e nie wiedz nawet, gdzie si wysra. Albo:
Dlaczego ona nosi to gwno na gowie w moim kraju? Wskazuje na
przechodzc obok muzumank w hidabie. I tak przez dwie godziny
w oczekiwaniu na wyjcie komisarza UE z ratusza. Nick zgodziby si
ewentualnie na pomoc kobietom i dzieciom z Syrii. Faceci won, niech walcz
w swojej fucking wojnie. Burmistrz? Jest okej, pod straszn presj kochasiw
imigrantw.
Poprzedniej nocy dziarscy chopcy ze Zotego witu napadli na uchodcw
przed posterunkiem policji. Zaczo si od walenia paami w namioty i krzykw:
Pakistace, Afgace, Bangle umrzecie na tej wyspie!. Potem poszy w ruch
pici i kastety. Czworo uchodcw, w tym kobiet z rozbit gow, odwieziono
do szpitala. Gdy przybysze zaczli krzycze, policja rzucia w ich tum gaz
zawicy. Wielu uchodcw odebrao to jako wspprac policji z faszystami.
Ci ostatni atakowali te greckich wolontariuszy i aktywistw. Zgwacimy ci
na mier, za zdrad kraju! usyszaa dziaaczka Amnesty International Eliza
Goroya. Innej aktywistce, ktra filmowaa zajcie, faszyci w trakcie szarpaniny
zamali palec.
A ty co robisz, kim jeste? zaczepili mnie innego dnia, gdy rozmawiaem
z modymi Syryjczykami.
Jestem dziennikarzem. Z Polski.
Aaa, Poland good, good. Polski rzd twardo protestuje przeciwko
imigrantom skomplementowa polityk mojego kraju faszysta.

Nastrj na wyspie sprzyja brunatnym. Sprzedawczyni w sklepie z biuteri

krci gow:
Kiedy TO si wreszcie skoczy? Kto z TYM zrobi porzdek?
Pani Joanna z Pomorza, ktra mieszka na Kos od wielu lat i pracuje w sklepie
z pamitkami, narzeka na histeri, jak wywoay wok imigrantw rodki
masowego przekazu. Raz mwi, e nie ma si czego ba, e jest spokojnie, a za
chwil, e Pakistace to najgorsza rasa, brudasy, ktrych si boi, mimo e
o adnym napadzie nie syszaa.
Jak ustali, ile przez wdrwk ludw straciy miejscowe biznesy? Niektre
hotele i sklepy maj si nawet lepiej tysice ludzi, nawet ubogich, to armia
klientw. Vasiliki Venizelou, nauczycielka dziaajca w komitecie solidarnoci,
mwi, e znajoma ze sklepu z pamitkami szacuje straty na dwadziecia pi
trzydzieci procent w porwnaniu z 2014 rokiem. Jej m, meneder w hotelu,
uwaa, e sezon skoczy si dwa tygodnie wczeniej ni zwykle to nie dramat.
Zreszt czy wszystkie straty to wina uchodcw? Turystami s te Grecy
z kontynentu, a w kraju trwa kryzys.
Lider solidarnociowcw, trzydziestoletni Kostas, ignoruje racje ekonomiczne.
Jego grupa codziennie rozdaje uchodcom kanapki, ciepe posiki dla kobiet
i dzieci, ubrania, papierosy; Lekarze bez Granic lecz chorych, a Czerwony
Krzy postawi pod murami zamku dziesi przenonych toalet. Sam Kostas
ponis troch strat jako dostawca napojw.
Ale to tylko pienidze, tu chodzi o ycie.
Wedug tej zasady postpuje te Parys z mojego hotelu, ktry narzeka na brud
i smrd w miecie, ale gdy stary Syryjczyk z synem, ktry straci on i drugie
dziecko, wybucha paczem, ofiarowuje mu za darmo pokj na kilka nocy.
Przez trzydzieci lat ogldaem wycznie umiechnitych ludzi. To, co widz
teraz, to dla mnie szok.
Przed zrujnowanym hotelem Captain Elias, gdzie tocz si uchodcy, grupa
Pakistaczykw podnosi gos przeciwko Afrykanom. Susznie: Afrykanie
ustawiaj si po kilka razy w tej samej kolejce po owoce, ktre rozdaj
wolontariusze ze Szwajcarii. Bieda samolubna?

Odbywa si po cichu czyje ustawanie

a w zgieku czyje komu chleba wydzieranie
i czyje martwym dzieckiem potrzsanie.

(Znowu Orwell: bieda demoralizuje, rodzi pragnienie wyrwania si z niej za

kad cen. I Kapuciski: Tum ndzarzy nigdy nie bdzie solidarny.
Wystarczy rzuci w ten tum kawaek chleba zacznie si bjka).
Syryjczycy maj pretensje do Pakistaczykw: u was nie ma wojny, co tu
w ogle robicie? Pakistaczycy burz si: czekamy na dokumenty dwa tygodnie,
miesic dlaczego Syryjczycy maj pierwszestwo? Afgaczycy: u nas wojna
toczy si od wielu lat; dlaczego dba si tylko o Syryjczykw? Syryjscy
chrzecijanie o syryjskich muzumanach: bad people. Syryjscy sunnici wyrzucaj
syryjskim alawitom odpowiedzialno za zbrodnie rzdu Asada alawity.
Ulecia nawet entuzjazm Grekw z komitetu solidarnoci.
 Na pocztku byo wicej kanapek ni uchodcw, dostawali po dwie
opowiadaj Vasiliki i Sotiris. Teraz jest odwrotnie. Kopalimy wsplnie pik,
bawilimy si z dziemi wszyscy byli happy. Teraz uchodcy narzekaj: e za
dugo czekaj na papiery, e chodz godni i dlaczego w kko kanapki, a nie co
ciepego.

Co jeszcze si wydarzy, tylko gdzie i co.

Gdy id na prom, albo i wczeniej gdy maj ju bilet w rku wygldaj jak
wtedy, gdy po raz pierwszy postawili nog na wyspie; w Europie.
Podekscytowani, z jasnym obliczem, zwyciskim krokiem.
Mister, mister... pewnego wieczoru usyszaem za plecami czyj gos. To
by Sikandar z Pakistanu. Od miesica tkwi na Kos, bo cho dosta papiery, nie
mia na prom. Gdy widziaem go po raz pierwszy, by brudny, przybity,
pprzytomny. Teraz mia na sobie bielutk, czyst koszul i mia si od ucha
do ucha.
O drugiej w nocy pyn do Aten! Rodzina przysaa mi pienidze. Mam bilet.
Nawet jego angielski sta si bardziej pynny.
Innego wieczoru tak sam wie obwieci mi z dziecic radoci bystry
Ahmed z Syrii, ktry doczeka si dokumentw. Wymienilimy e-maile, ostatni
ucisk, bdziemy w kontakcie.

Kto wyjdzie im naprzeciw, tylko kiedy, kto,

w ilu postaciach i w jakich zamiarach.
Jeli bdzie mia wybr,
moe nie zechce by wrogiem
i pozostawi ich przy jakim yciu.

Prom ju odpywa. Ostatni tubalny sygna. Sikandar, Ahmed, moe te Elham

z dziemi i tysice towarzyszy tuaczki wypywaj do Aten. Potem rusz dalej
do innego kraju, pod inne soce.
Po jakie inne wszystko.
 POZA KADREM

Zbdni niezbdni

Ludzie-odpady z dalekiego wiata atwo staj si obiektem niechci dostatnich

spoeczestw. Ta niezmierzona ludzka rzeka jest zatruta przez terroryzm
i choroby, ktre zagraaj naszemu stylowi ycia. [...] [Tony] Blair musi ju dzi
powiedzie do, ju dzi zawiesi prawa czowieka i ju dzi przymkn
wszystkich nielegalnych do czasu, a zostan sprawdzeni. Bauman cytuje
brytyjskie brukowce wzywajce rzd do rozprawy z imigrantami przypomn,
e na kilkanacie lat przed dzisiejsz Wielk Migracj.
Czy naley dziwi si brytyjskiemu brukowcowi, francuskim ksenofobom spod
sztandaru rodziny Le Penw czy polskim nacjonalistom, skoro wirus
antyimigracyjnych fobii zarazi umysy niektrych ludzi z panteonu
intelektualnego takich jak nieyjcy ju politolog Samuel Huntington? To
Huntington wszcz na pocztku wieku histeri skierowan przeciwko
imigrantom z Ameryki aciskiej w Stanach Zjednoczonych.
Bauman raz jeszcze przywraca perspektyw: antyimigranckie nastroje
istniay od dawna, a obecnie zyskay jedynie now si i legitymacj. rda
wrogoci wobec uchodcw upatruje w utracie bezpieczestwa socjalnego ludzi
z sytej czci wiata, co nastpio kilka dekad temu. Przytacza badania
Philippea Roberta, francuskiego socjologa, ktry zajmowa si genez
nowoczesnych lkw. Robert zauway, e od pocztku XX wieku, czyli od
wczesnych lat socjalnego pastwa dobrobytu, a do poowy lat siedemdziesitych
zmniejsza si strach ludzi przed przestpczoci. A potem nagle wybuch z now
si.

By to jednak pisze Bauman, omawiajc pogldy francuskiego badacza

wybuch bomby z opnionym zaponem: groce eksplozj obawy
o bezpieczestwo narastay ju od jakiego czasu z powodu niespiesznego,
lecz konsekwentnego ograniczania skali ubezpiecze spoecznych
 oferowanych wczeniej przez pastwo opiekucze i gwatownej deregulacji
rynku pracy. Imigranci, uznani za zagroenie bezpieczestwa, stali si
wygodnym zastpczym obiektem lkw zrodzonych z nagego rozchwiania si
i osabienia pozycji spoecznych, a co za tym idzie, stosunkowo
bezpieczniejszym celem dla wyadowania niepokoju i agresji, ktre tego
rodzaju lki musz wywoywa.

Pastwo z wielk gorliwoci wyszo tej niechci naprzeciw osabione

w wyniku deregulacji czasw rewolucji konserwatywnej Thatcher i Reagana,
bez autorytetu po wyzbyciu si zada socjalnych, na dodatek przetrcone przez
ekonomiczne globalne moce, ktrych nie jest w stanie kontrolowa. Z polityki
na rzecz bezpieczestwa osobistego obywateli zauwaa Bauman pastwo
uczynio o swojej strategii zmierzajcej do odbudowania utraconego autorytetu
i odzyskania w oczach obywateli swej opiekuczej roli.
W konsekwencji pastwo opiekucze zostao zastpione przez pastwo
karzce, nastawione bardziej na penalizacj ni na udzia w leczeniu spoecznych
chorb. Oto paradoks: Ci sami ludzie, ktrzy jeszcze wczoraj walczyli
skutecznie o mniejsz obecno pastwa w gospodarce, aby da woln rk
kapitaowi i sposobom, w jaki korzysta on z siy roboczej, uparcie domagaj si
dzisiaj wikszej obecnoci pastwa, ktra ograniczyaby i zatuszowaaby
szkodliwe skutki spoeczne deregulacji warunkw zatrudnienia i osabienia
ochrony socjalnej niszych rejonw przestrzeni spoecznej.
Wrogoci wobec imigrantw towarzyszy inny paradoks: s oni potrzebni
zasobnym spoeczestwom kto musi zamiata, prasowa, niaczy dzieci,
pieli, dwiga i kopa. Bauman zastanawia si, jak pogodzi te dwa sprzeczne
postulaty: uszczelnienia granic i dostpu do taniej, niewymagajcej, potulnej
siy roboczej, ktra przyjmie kad oferowan prac. Albo inaczej: otwarcia si
na pienidze, czyli wolny handel i przepywy kapitaowe, a zarazem zamknicia
si na ludzi.
Sposb, jaki znalazy zasobne spoeczestwa, to pisze dalej Bauman
otwieranie granic, a nastpnie ich nage zatrzaskiwanie. Wpuszcza si w obrb
fortecy jeden, dwa biedne kraje rezerwuar taniej siy roboczej, a potem
bramy ponownie si zamyka. To zdaniem niektrych przypadek Meksyku
dopuszczonego do wsplnej z USA i Kanad strefy wolnego handlu, NAFTA.
Syty czowiek Zachodu wcale nie chce wiedzie, dlaczego migranci migruj,
a uchodcy uciekaj, ani dlaczego prbuj sforsowa nasze twierdze europejsk
i amerykask. Nie chodzi tu tylko o pienidze, to znaczy obcienie kosztami
pomocy czy rezygnacj z niewielkiego skrawka dobrobytu. Ludzie migrujcy s
posacami zych wiadomoci. Przypominaj o kruchoci naszej egzystencji,
nietrwaoci wygd i bezpieczestwa. Uwiadamiaj, e nasze ycie moe
w jednej chwili si rozpa z powodu dziaania si, na ktre nie mamy wpywu:
zmian klimatycznych, wojen czy wstrzsw na globalnych rynkach finansowych.
Podobne odrzucenie spotyka innych wykluczonych, niekoniecznie migrantw:
ebrakw, wczgw, bezdomnych, mieszkacw slumsw i obszarw biedy,
dzieci ulicy, wspczesnych niewolnikw, ludzi uzalenionych od substancji
psychoaktywnych czy upadych redniakw, ktrzy kiedy miewali si dobrze,
a potem stoczyli si lub spadli nagle na dno do underclass, podklasy.
Podklasa jest sugestywnym obrazem nicoci, w jak ludzie mog si stoczy,
popa lub da si strci pisze Bauman w tomie Straty uboczne.

Cika dola ludzi nalecych do podklasy zdaje si beznadziejnie

nieodwracalna, nieodwoalna i bezpowrotna: gdy ju kogo dotknie, nie ma
drogi odwrotu, nie sposb powrci z Hadesu [...] To dlatego podklasa
uznawana jest za odstrczajc i odraajc jest bowiem, jak zauway
Bertold Brecht, ein Bote des Unglck (posacem nieszczcia): podklasa
uwidacznia i drastycznie unaocznia przeraajc moliwo, z ktrej
wolelibymy nie zdawa sobie sprawy. Co przydarzyo si im, moe jeli nie
bdziemy wystarczajco usilnie stara si utrzyma na powierzchni
przydarzy si kademu z nas.

Posaca zych wiadomoci zabija si wiemy to ze starych mitw i legend.

W wersji najnowszej: nie wpuszcza si do rodka, zakadajc, e moe nam
obwieci nowin, ktrej zna wcale nie chcemy.
 Mali Odyseusze
San Pedro Sula Tecn Umn Tapachula Meksyk Ciudad Jurez
El Paso, 2014

Bestia

Ze wszystkich opowieci najstraszniejsze s te o Bestii.

Bestia to pocig towarowy, ktry wyjeda ze stanw Tabasco i Chiapas, przy
granicy z Gwatemal, ku pnocnemu zachodowi, w gb Meksyku. Nie wsiadaj
do niego a waciwie na niego, bo podruj zwykle na dachach wagonw ci
migranci, ktrzy maj pienidze. Gdy ma si fors, paci si kojotom, to znaczy
szmuglerom, a kojoty organizuj podr samochodami i autobusami. Bestia jest
dla naprawd najbiedniejszych, dla tych, ktrzy nie maj innej moliwoci
podrowania. Wskakuj wic do wagonu, na przykad penego chemikaliw,
albo wanie na dach i jad dniami i nocami w spiekocie za dnia, w zimnie
w nocy.
Besti jechali Christian, Freddy i Jeansy. Darlin te chcia wskoczy, ale po
przejciu granicy z Meksykiem zatrzyma si w schronisku dla nieletnich
migrantw w Tenosique. Znalaz prac w barze z tacos, nie mia wyjcia: po
drodze okrado go kilku kojotw, wic nie mg dalej podrowa. Gdy zarobi na
dalsz wdrwk i myla ju o tym, eby ruszy w drog, ojciec Tomas, szef
schroniska, wybi mu z gowy jazd Besti. Obieca pomc.
Christian i Freddy widzieli, jak towarzysze podry we nie spadali
z wagonw. Co dalej si z nimi stao, nie wiedz.
Jazda na dachu Bestii to walka ze snem i gaziami, ktre mog strci.
Freddy raz omal nie spad, a raz przytrzyma zsuwajcego si w d,
pogronego we nie towarzysza drogi. Alejandro Nuez, psycholog z organizacji
pozarzdowej Casa Alianza, ktra pomaga dzieciom ulicy, w tym take dzieciom
migrantom, opowiada mi o przytukach rozsianych po miasteczkach wzdu
torw, gdzie wegetuj zupenie mae dzieciaki i nastolatki z poobcinanymi przez
Besti nogami i rkami. Czekaj tam na jakkolwiek pomoc, czsto na
deportacj.
Sen, gazie i migra meksykaska stra graniczna czyhajca na stacjach
to niejedyni wrogowie. Do wagonu, w ktrym Jeansy schowaa si
z kilkunastoma migrantami, wsiedli wytatuowani, z maczetami i pistoletami.
Pandilleros tacy sami, jak w jej rodzinnym San Pedro Sula. Na pocztek
zarnli dwch mczyzn i ma dziewczynk. Gdy pocig si zatrzyma, uoyli
na torach chopca i czekali, a pocig ruszy. Wrzasku umierajcego Jeansy nie
zapomni nigdy. Tak jak pozostali pasaerowie, leaa twarz przy pododze, bo
pandilleros zapowiedzieli, e kto podniesie gow, zostanie city maczet. Po
kilku godzinach, moe krcej dla niej to bya wieczno bandyci wysiedli.
Gdy wstaa, bya caa umazana we krwi zabitej dziewczynki.
Podobn napa przeya jeszcze raz, ale drudzy pandilleros mieli
przynajmniej jakie zasady: wszystkich okradli, ale nikogo nie okaleczyli.

Christian

Indiaskie rysy, krtko obcite, gste wosy, lekki zezik. Gdy spogldam na jego
fotografi, uderza mnie smutek i powaga. Ani iskry radoci w oczach, ani cienia
umiechu. Christian powiedzia, e ma czternacie lat. Wyglda na wicej,
przynajmniej na zdjciach, ktre przechowuj.
Rodzice oddali go na wychowanie ciotce, gdy mia dwa lata. Do Stanw
pojechali dwa lata pniej. Christian wie od ciotki, e ojciec bi mam, ale pono
nadal s razem. Mieszkaj w Bronksie w Nowym Jorku.
Pierwszy raz Christian uciek z domu, gdy mia jedenacie lat. Przyczy si
do dzielnicowej pandilli, to jest gangu wytatuowanych nastolatkw, ktrzy
terroryzuj sklepikarzy, straganiarzy, kierowcw autobusw. Pobieraj od nich
haracze, a opornych i tych, co bez szacunku wchodz na ich terytorium, zabijaj.
Christian bra w tym wszystkim udzia, nie wypiera si, ale unika szczegw.
Za to dokadnie pokazuje blizn na zamanej w okciu rce, mwi, e stao si to
w czasie bjki.
Okolicznoci bjki nie poznam, podobnie jak okolicznoci innych zdarze z jego
ycia. Musz wierzy Christianowi na sowo i pozwoli na prac wyobrani,
ktra poczy szarpan, nieskadn opowie z wczeniejsz wiedz
o dzieciakach takich jak on. Zetknem si nieraz ze wiatem ndzy i przemocy,
z ktrego wywodzi si Christian. Prawda o tym wiecie jest zazwyczaj duo
bardziej przeraajca, ni opowiadaj ofiary.
Kiedy spotykam go na placu Zcalo w stolicy Meksyku, Christian jest
w drodze: jaki czas temu postanowi, e odnajdzie rodzicw. Tak, dzwonili co
par miesicy, ale to przecie jak rozmowa z nieznajomymi, Christian waciwie
ich nie zna. Nie byo ich, kiedy ucieka z domu ani kiedy zamali mu rk. Raz
ju wyruszy z rodzinnej Tegucigalpy, stolicy Hondurasu, przemierzy
Gwatemal, Meksyk i przeszed granic z USA w Tijuanie, ale po drugiej
stronie, w San Diego, amerykaska stra graniczna zapaa go i zosta
deportowany. Chce sprbowa jeszcze raz, ale nie ma forsy. Bka si po stolicy
Meksyku, pi obok katedry i musi uwaa, eby jaki cholerny glina nie capn
go i nie odda subom migracyjnym.
Chwilami zachowuje si jak osaczone zwierz. Gdy wchodzimy do skromnego
baru z tacos i siadamy przy stoliku, Christian przez kilka minut, z panik
w oczach, rozglda si jakby w poszukiwaniu wyjcia. Jakby musia przez cay
czas mie na oku wyjcie z baru.
Co si dzieje? pytam.
Nie odpowiada.
Po chwili powtarzam pytanie.
Nic, nic, lepiej wyjdmy.
Jedzenie tacos koczylimy na pobliskim skwerze.
Pniej psycholog, ktremu opisaem zachowanie Christiana, spekulowa, e
by moe chopiec przebywa przez duszy czas w zamkniciu. Moe w areszcie,
a moe, jak wielu migrantw, zosta porwany przez ktry z karteli. Moe po
prostu chcia mie sytuacj pod kontrol i mc w kadej chwili zerwa si do
ucieczki.

Darlin

Niemiay, szczupy chopak o eleganckich manierach, w czystej bkitnej

koszuli. Ma siedemnacie lat, pochodzi z maego miasteczka w Hondurasie, skd
uciek przed pandilleros, takimi jak Christian. Spotykam go w schronisku Casa
Alianza w stolicy Meksyku.
Przebywa tu od kilku tygodni, wierzy, e co zego miao mu si przytrafi, ju
si przytrafio. Teraz bdzie tylko lepiej. Rozmawia chtnie, jest zrelaksowany.
Gnbili go dzielnicowi pandilleros, przymuszali do braterstwa, to znaczy
wsplnego napadania na sklepiki, ostrzenia maczet i nabijania pistoletw. Wic
gdy go porzdnie skopali, e ledwo si rusza, zosta ich bratem. W sercu
nienawidzi ich i siebie za to, e im uleg.
Pandilla to niby rodzina, ale dla mnie, mwi Darlin, to zwyka banda.
Postanowi, e ucieknie i sprbuje szansy w Stanach, tak jak co roku prbuj
dziesitki tysicy jego rwienikw z Hondurasu i innych krajw Ameryki
rodkowej.

Freddy (imi zmienione)

Te siedemnacie lat i te z Hondurasu. ylasty chudzielec. Do mamy zadzwoni

dopiero z Meksyku. Gdy wspomina grudniowy wit, kiedy wyruszy z koleg na
pnoc szuka lepszego ycia, lec mu zy i musi przerwa. Mia do ojca
i przyrodnich braci, ktrzy kady z osobna wbijali go w kompleksy,
powtarzajc, e jest zerem. Nowy gach mamy dawa mu lekcje swojej wyszoci
piciami.
Freddy nie mia ju siy. Zamiast si uczy, pracowa na budowach. Gdy
ojczym poobija go, wynosi si z domu i koczowa raz u babci, raz u wuja. Ale tu
musia znosi awantury o to, e za mao dokada do wsplnego garnka.

Jeansy

Smuka, ciemnoskra Mulatka z San Pedro Sula, wiatowej stolicy zabjstw

(rocznie sto osiemdziesit siedem na sto tysicy mieszkacw), ucieka od ojca
w lipcu 2014 roku.
Mama zmara rok wczeniej, a w domu powstaa mska zmowa: ojciec i brat
przeciwko Jeansy i modszej siostrze Melgi. Drczenie, straszenie, kto wie, co
jeszcze. W ssiedztwie postrach siaa pandilla. Modzi gangsterzy przechodzili
przez ich patio i i domek, jakby byli u siebie. Zabijali codziennie albo kto
wszed im w drog, albo ktry by napany i mia fantazj, eby postrzela.
Wyjedajc z San Pedro Sula, Jeansy sdzia, e moe j spotka tylko co
lepszego.

Pieko

W San Pedro Sula, drugim najwikszym miecie Hondurasu, nie wiadomo, co

jest gorsze: bieda, nierwnoci czy przemoc. Centrum, gdzie s dobre hotele,
restauracje, wyglda schludnie, a modernistyczne biurowce i galerie handlowe
sugeruj aspiracje do wiatowoci. W dzielnicach dostatku domy i cae osiedla s
jak fortece: zbrojne w ogrodzenia pod prdem, wieyczki stranicze, kamery
i stranikw ze strzelbami kalibru maej pici.
Mwi, e tak jak pidziesit czy sto pidziesit lat temu Honduras naley
do kilkunastu rodzin. Te rodziny s wacicielami ziemi, udziaowcami montowni
sprztu elektronicznego, fabryk mebli, gdzie robotnikom i robotnicom paci si
co w rodzaju jamuny. Wystarczy przejecha si po jednej z dzielnic, gdzie nie
ma kanalizacji i prdu i gdzie samochd musi mie opuszczone szyby, eby
lokalna pandilla wiedziaa, e to nie kto z wrogiego gangu wystarczy, eby
poj, dlaczego ludzie std zwiewaj. Nie trzeba dodatkowych dowodw czy
motyww.
W skrajnej biedzie yje co czwarty Honduranin, w biedzie wikszo. To si
nazywa bieda strukturalna. Honduras przewodzi na niechlubnej licie krajw
o najwikszej liczbie zabjstw z broni w rku. To wanie z duych miast, gdzie
kadego dnia ginie rednio kilkanacie osb San Pedro Sula i Tegucigalpa
(niewiele lepiej jest w miastach ssiednich krajw, Gwatemali i Salwadoru)
ucieka najwicej dzieci. Dorosych zreszt te.
Obrocy praw czowieka alarmuj, e rdem spirali przemocy s
niekoniecznie gangi modych ich przemoc to jedynie reakcja na ndz, w jakiej
si znajduj, na brak polityki spoecznej oraz czystki urzdzane przez policyjne
szwadrony mierci. Aktywici, ktrzy mwi o tym gono, s brutalnie bici
i nkani przez policj, uwikan w zwizki z przestpczoci zorganizowan
i pdyktatorski reim (w 2009 roku by tu zamach stanu; kolejne wybory
umacniaj raczej fasad demokracji, nie demokracj).
Z takiego wiata, za chlebem i bezpieczniejszym yciem, migruj doroli, a po
latach ruszaj za nimi w drog dzieci zostawione u bab i ciotek na wychowanie.
Zdarza si jednak, e dzieci ruszaj na pnoc same z siebie uciekaj przed
przemoc w domu i na ulicy, z nadziej, e gdzie indziej istnieje lepsze ycie,
szansa na cokolwiek. Czasem wierzc, e speni si ich amerykaski sen.
A najczciej w nic ju nie wierzc.

Granica

Przejecha Gwatemal autobusem albo autostopem, a nawet przepyn do

Meksyku rzek Suchiat na tratewce umocowanej na duych dtkach to dla
maych migrantw bana. W miasteczku Tecn Umn po gwatemalskiej
stronie granicy i w Hidalgo po meksykaskiej pogranicznicy nawet nie udaj,
e przymykaj oczy. Mona przej rzek w brd albo przepyn na tratwach,
czenkach na oczach stranikw.
Przez rzek pynie kontrabanda w obie strony, bro, narkotyki i sprzedawani
przez mafie ludzie mode migrantki do burdeli, a chopcy do karteli
w charakterze przyszych cyngli lub halcones, to znaczy jastrzbi, ktrzy peni
funkcj czujek, stranikw, uszu i oczu zorganizowanych band. Teren kontroluj
kartele narkotykowe i inne grupy przestpczoci zorganizowanej.
Po Tapachuli, wikszym miecie pooonym trzydzieci siedem kilometrw od
granicy, snuj si watahy nastoletnich migrantw, ktrzy zarabiaj
czyszczeniem butw, sprzedawaniem sodyczy i swoich modych cia (po serii
skandali prostytucja dziecica jest teraz mniej widoczna). Gdy ich zagaduj,
rozmawiaj zazwyczaj chtnie. Jedni planuj zosta w Meksyku to mimo
wszystko lepiej ni w Hondurasie, Gwatemali czy Salwadorze. Niektrzy chc
jedynie troch zarobi i wrci do rodziny w swoim kraju. Inni sprbowa
wyprawy na pnoc, do Stanw. Kevin, Jos i El Chiquito, z ktrymi tu
rozmawiam, byli ju deportowani jeden ze Stanw, drugi z Meksyku, trzeci
i ze Stanw, i z Meksyku. Ich podrowanie w obie strony jest powtarzalne jak
przypywy i odpywy morza.
W Tapachuli wielu nieletnich, ktrzy nie maj zajcia i wasaj si godni po
ulicach, przygarnia Ramn Verdugo. Prowadzi tu mae schronisko dla dzieci
migrantw Todo por ellos (Wszystko dla nich). Przeczytaem o nim
w Internecie, ale prawd mwic nie samo schronisko przynioso mu rozgos
w miecie, lecz inna sprawa. Zdemaskowa grup przestpcz z udziaem
miejscowych policjantw, ktra czerpaa zyski z porywania maych migrantek do
burdeli. W 2013 roku zatrzymano siedmiu policjantw, zamknito trzy motele,
gdzie zmuszano nieletnie Gwatemalki, Salwadorki i Honduranki do prostytucji
La Pia, Danubio, El Latino.
Ramn wysoki, potnej budowy, lat czterdzieci pi, z ciemn brod
i przeszywajcym na wskro spojrzeniem zapaci wysok cen za obron
nieletnich. W czerwcu 2013 roku do jego schroniska wkroczyli federalni
i oskaryli go o pedofili. Bya to zemsta za doniesienie na policjantw
uwikanych w proceder eksploatacji nieletnich migrantek. Cudem si wybroni,
ale na prawie p roku musia wyjecha z miasta. Gdyby tego nie zrobi,
zapewne nigdy bymy si nie spotkali Ramona nie byoby ju wrd ywych.
Tu po wyjedzie na kilkumiesiczne wygnanie do stolicy dowiadczeni
dziaacze praw czowieka poddali Ramona szkoleniu. Jedno z pierwszych pyta:
czy masz on, czy masz dzieci? Ramn ma doros crk. Sprawd, czy
wszystko u niej OK. Ramn zadzwoni i po chwili rozmowy zamar.
Dwudziestojednoletnia Jessye powiedziaa mu, e od tygodnia przed jej domem
parkuje nieznany samochd. Dwa tygodnie temu kto robi jej zdjcia, gdy sza
ulic. Ramn natychmiast poprosi federalnych o ochron dla crki. Zanim
jednak administracyjna machina sprawia, e oddelegowano agentw do ochrony
Jessye Verdugo, dziewczyna pada ofiar zamachu. Gdy otwieraa drzwi domu
wejcie przy samej ulicy pdzcy samochd prbowa j staranowa. Ledwo
zdya przekroczy prg, szczliwie nic si jej nie stao. Bya w ciy, przez
chwil wydawao si, e moe poroni. Wyjechaa z Meksyku, mieszka teraz
w Stanach, gdzie urodzia piknego chopca. Ramn jest szczliwy, e wnuka
nie spotka los podopiecznych schroniska, ktre prowadzi.
Schronisko Todo por ellos jest naprawd malutkie: cztery ka i troch
przestrzeni na materace w izbie i na wewntrznym patio. Zdarzyo si raz, e
spao tu dwudziestu dziewiciu nieletnich migrantw, ale teraz jest tylko
siedmiu. Trzynastoletni Joshua z Guadalajary, pulchny, krcone wosy, przytula
si do Ramona jak trzylatek. Uciek z domu z powodu problemw rodzinnych,
nic wicej nie powie. Czternastoletniego Ivana z Gwatemali Ramn znalaz
picego na ulicy. Porzucili go rodzice, nawet Ramn nie wie, w jakich
okolicznociach. Ivanowi ju raz udao si przedrze do Stanw, ale zosta
deportowany do Gwatemali. Bdzie prbowa ponownie. Sergio jest tutejszy,
pochodzi z Chiapas, ma osiemnacie lat i cierpi na chorob alkoholow. Ramn
wysa go na terapi dla anonimowych alkoholikw i narzuci mu reim
wychodzenia ze schroniska, eby na ulicy nie wrci do naogu.

Najt lajf

Ramn pokaza mi na fotografiach lokalne kluby nocne, do ktrych jak

przypuszcza wci trafiaj nieletnie migrantki. Ale na objazd po kilku takich
miejscach zabra mnie kto inny: Benjamin, lokalny reporter, ktry zna tu chyba
wszystkich. Miejscowy kurwidoek nosi szumn nazw Zona Tolerancia, czyli
strefa tolerancji. Dojeda si tu w icie egipskich ciemnociach, po drodze
adnych latarni, ale sama uliczka jest rozwietlona. Bar obok baru: Los
Caprichos, Las Rosas, Cabaret, El Manguito...
Nie ma tu pokoi dla klientw, faceci poznaj dziewczyny w barze, a co robi
dalej i gdzie, to ju ich sprawa. Tak opowiada Mama Dulce z Salwadoru, jak j
nazywaj, wacicielka El Manguito, lat pidziesit. Urocza, gadatliwa. Pracuj
u niej dziewczyny z Hondurasu, Gwatemali, Salwadoru, Meksyku. Zapewnia, e
wszystkie s penoletnie i cho wiek nie zawsze atwo oceni, obstawiabym, e
nie ma tu dziewczyn poniej osiemnastki. Co wicej wida, e skandal
wywoany rok wczeniej przez Ramona odnis pozytywny skutek: przed
wejciem do El Manguito wisi plakat z hasami przeciwko eksploatacji
seksualnej, niewolnictwu seksualnemu i wykorzystywaniu nieletnich.
Niektrzy traktuj taniec na rurze jako eksploatacj seksualn i domagaj
si zamknicia barw, ale to tani moralizm mwi z nut kpiny Mari,
wacicielka klubu Las Morenitas w innej czci miasta. Kto chce zamkn bary?
Wadze stanowe. Nie maj pojcia Mari podnosi nagle gos, gestykuluje
w jakich warunkach yy te dziewczyny. Ta praca pozwala przey im i ich
dzieciom. Nikt tu nikogo nie zmusza, wszystkie dziewczyny s penoletnie. Ten
klub prowadzi dziadek Mari, potem mama, teraz ona, prawdziwy family
business.
Za kilka dni nocne pracownice z Las Morenitas i innych klubw, barw,
dyskotek zaplanoway manifestacj w centrum miasta, przed budynkiem wadz.
Chc zaprotestowa przeciwko planom zamknicia lokali, w ktrych dziewczyny
za opat tacz na rurze.
Rozmawiam z kilkoma: historie powtarzalne. Julisa, szczupa, zgrabna, metr
osiemdziesit plus wysokie obcasy, ma dwadziecia osiem lat i pracuje tu od
siedmiu. Na pocztku jest niemiaa, ale si rozkrca. Ma poczucie humoru.
Wszyscy faceci s wycici takimi samymi noyczkami, mwi. Upewniam si, czy
chodzi o to, e wszyscy jestemy tacy sami. Przyjechaa z Hondurasu, z ndznej
dzielnicy w San Pedro Sula. Wygna j strach przed miejscowym gangiem, nie
bya w stanie utrzyma trjki dzieci. W ogle nie bya gotowa na rol matki (syn
urodzi si, gdy miaa szesnacie lat, dwie crki rok pniej). Dzieci
dwunastoletniego chopca i jedenastoletnie bliniaczki wychowuje siostra.
Julisa co dwa tygodnie wysya jej fors i raz w roku jedzi w odwiedziny. Potem
wraca nielegalnie, nie ma prawa pobytu w Meksyku.
Oszczdza. Kalkuluje, e popracuje jeszcze dwa lata, a potem wrci do
Hondurasu i sprbuje otworzy sklepik z ciuchami. Najbardziej obawia si
wpadki, to znaczy zatrzymania przez policj albo migr. Nie chodzi o wizienie,
z tego zawsze wychodzia, ma fors na apwki. Ale apwki uszczuplaj
oszczdnoci i oddalaj moment, w ktrym wrci do dzieci. O niczym bardziej nie
marzy.

apwki nie mgby, niestety, zapaci Freddy, gdyby zapaa go migra albo
policja. Rwnie on, wanie tutaj, przez Suchiat przedosta si z Gwatemali do
Meksyku. Kopoty z migr zaczy si nieco dalej, bo na drogach co kilka
kilometrw meksykaskie wadze porozstawiay posterunki. Kierowcy
autobusw, wiedzcy doskonale, gdzie na migrantw czaj si funkcjonariusze
stray granicznej, wysadzali Freddyego wczeniej. Freddy obchodzi stref
kontroli i wsiada do tego samego autobusu, ktry czeka w ustronnym miejscu
po drugiej stronie zasadzki.
Sypia w polu, w parkach, na cmentarzach. Jada, co mu dali ludzie. Prosi
o jedzenie i par peso nauczy go starszy migrant z Gwatemali. Wczeniej
Freddy nie ebra, bo uwaa, e to upokarzajce.

Porwanie

W jednym z autobusw chcieli mnie porwa opowiada Freddy.

Pierwsze pytanie porywaczy: kto z bliskich mieszka w Stanach
Zjednoczonych? Wspomnienie tamtego strachu wywouje u Freddyego kolejn
kaskad ez. Kartele i bandy yjce z porwa uprowadzaj migrantw
i przetrzymuj ich miesicami w ruderach, szopach na odludziu, do czasu, a ich
rodziny ze Stanw zapac okup. Freddy mia szczcie, e nie ma krewnych na
pnocy i e porywacze mu uwierzyli.
Dziewczyna z Hondurasu z picioletnim synkiem, o ktrej opowiedzia mi
pniej opiekun migrantw w El Paso w Teksasie, miaa mniej szczcia.
Porwali j z dwudziestoma omioma innymi migrantami i wizili przez trzy
miesice. Sprztaa, gotowaa dla porwanych i porywaczy, a e adna, to suya
te zbirom za seksmaskotk. Uwioda jednego z oprawcw, to znaczy zawrcia
mu w gowie, a ten pomg jej uciec. Przepyna Rio Bravo, jest teraz w jednym
z miast stanu New Jersey. Zaczyna nowe, cho wci nielegalne ycie.
Najtragiczniejsze w ostatnich latach porwanie migrantw z Ameryki
rodkowej zdarzyo si w przygranicznym stanie Tamaulipas, w 2010 roku,
gdzie kartel Los Zetas zamordowa strzaami w plecy i gow siedemdziesiciu
dwch wdrujcych (pidziesiciu omiu mczyzn i czternacie kobiet). Wedug
jedynego wiadka, ktry przey, udajc martwego, porywacze wykonali
egzekucj, poniewa uprowadzeni odmwili zapaty haraczu i pracy na rzecz
kartelu.
Gryz si w jzyk, eby nie spyta Freddyego, czy o tym wie. I czy wie, jak
wielkie mia szczcie, e porywacze tylko go wystraszyli i pucili wolno.

Dobrzy ludzie

Migrantom, ktrzy podruj Besti, mieszkacy wiosek przy torach rzucaj

owoce, kanapki, napoje. Freddy i Jeansy spotkali na swojej drodze kilkoro
dobrych ludzi.
W autobusie do Veracruz Freddyego zagadna seora Isabel. Ostrzega go
przed podr przez ten stan: porw ci, zabij albo zrobi z ciebie cyngla
kartelu. Zabraa Freddyego do domu, w Cordobie. Spdzi z jej rodzin Boe
Narodzenie, a potem ruszy w drog do przygranicznego Ciudad Jurez, gdzie
kuzyn seory Isabel prowadzi sklep optyczny i obieca pomc.
Jeansy przygarna pewna rodzina w Torren na pnocy Meksyku, gdzie
rzdz bezwzgldni Los Zetas. Tak im si spodobaa, e namawiali j, by zostaa
z nimi na zawsze. Pewnie by si zgodzia, gdyby nie to, e prcz marzenia
o lepszym yciu w Stanach chciaa odnale swojego chopaka, ktry wyruszy
na pnoc wczeniej. Dali jej na drog piset pesos.

Mae kojoty

Anapra to ndzna dzielnica, waciwie noclegownia Ciudad Jurez przy granicy

ze Stanami. wiat skotowany w kurzu i pyle. Nic dziwnego Ciudad Jurez
ley na pustyni. Tylko gwna szosa jest asfaltowa, uliczki midzy ndznymi
domkami, sklepikami, warsztacikami to ubita ziemia, piach i py.
Miasto okryo si mroczn saw na pocztku lat dziewidziesitych, kiedy
zaczy tu znika kobiety zazwyczaj pracownice montowni a ich
zmasakrowane ciaa odnajdowano na pustyni. Potem toczya si tu krwawa
narkowojna midzy kartelami, armi i policj. Przycicha, a narkobiznes krci
si dalej.
Ciudad Jurez byo przez kilka miesicy przystankiem dla Freddyego, ktry
pracowa w sklepie optycznym. Kuzyn pani Isabel zatrudni chopaka przy
promowaniu bezpatnych bada wzroku i sprzeday oprawek. Freddy mia
zajcie i jeszcze troch zarobi. A zarazem planowa przedostanie si przez
amerykask granic. Ktrdy najlepiej? W jaki sposb? O ktrej godzinie?
Jeansy z kolei utkna tu chyba na dugo moe na dobre? Nie miaa
pienidzy, eby opaci kojota, ktry przeprawi j przez rzek do Stanw i tak
wanie wyldowaa w Anaprze. Gdy j spotkaem, chodzia na kurs dla
kosmetyczek, ale nie widzi siebie w tym zawodzie. Jest sfrustrowana.
Mogaby wrci do Hondurasu?
Nunca, jamas. Nigdy, przenigdy.
Jeli uzbiera pienidze, cignie trzynastoletni siostrzyczk i opaci kojota,
ktry przeprowadzi je przez gry do El Paso w Teksasie. Z kojotami trzeba
jednak ostronie. Nieuczciwi okradaj migrantw, sprzedaj kartelom lub
porzucaj na pustyni w Teksasie albo Arizonie.
W Anaprze kojotami s najczciej... te nastolatki, z przyzwoleniem
rodzicw, ktrzy nie maj pracy albo zarabiaj marnie. Przeprowadzanie
migrantw przez granic to biznes, z ktrego yj cae dzielnice objania Mario
Gutierrez, psycholog, ktry opiekuje si tutaj dziemi ulicy i zna kilku maych
kojotw. Szmuglowanie migrantw odbywa si pod czujnym okiem karteli
narkotykowych mae kojoty musz mie od nich licencj. Gdy dorosn, stan
si muami, noszcymi w plecakach kokain.
Mae kojoty schwytane przez amerykask stra graniczn i odsyane do
Meksyku trafiaj do schronisk dla nieletnich migrantw (udaj wtedy, e te s
migrantami). Stamtd wracaj do Anapry, do swojego biznesu. Lepszych
perspektyw nie maj.

Dom Zwiastowania

Dziecka migranta, zapanego na terytorium USA, Amerykanie nie mog ot tak

deportowa. Musi stan przed sdzi, ktry zdecyduje, co dalej. Tak
przynajmniej jest w teorii. W praktyce, jak opowiada Fernando Loera, dyrektor
przytuku dla nieletnich migrantw w Ciudad Jurez, dzieci i nastolatki, gwnie
Meksykanie, s zastraszane uwizieniem do osiemnastego roku ycia i podpisuj
zgod na swoj deportacj (sdzia nie jest wtedy potrzebny).
Trudniej jest z opornymi i tymi z Ameryki rodkowej (deportacja do
Hondurasu, Salwadoru, Gwatemali to spore koszty przelotu). Na spotkanie
z sdzi czeka si nawet kilka lat. Nieletni migranci siedz najpierw
w orodkach zatrzyma. Ich standardy s rne: jedne przypominaj wizienia,
inne domy na letnich koloniach, tyle e zamknite, ze stranikami (prowadz
je prywatne firmy za pastwowe pienidze). Po pewnym czasie, jeli nieletni
migrant ma w Stanach rodzin, choby przebywajc nielegalnie, trafia pod jej
opiek. Jeli nie ma krewnych, szuka si rodziny zastpczej do czasu procesu
sdowego.
Rubn Garca, Amerykanin o meksykaskich korzeniach, ktry od prawie
czterdziestu lat prowadzi schronisko dla migrantw w El Paso w Teksasie,
wykonuje rk gest daj spokj, nie ma o czym mwi, gdy pytam o polityk
Stanw wobec nielegalnych przybyszw. Po chwili odpowiada: dziesi lat temu
stra graniczna zastrzelia przed schroniskiem o nazwie Dom Zwiastowania
dziewitnastoletniego migranta, ktrym Rubn si opiekowa. Przez Dom
Zwiastowania przewino si w cigu czterech dekad okoo stu trzydziestu
tysicy migrantw. Rubn nigdy nie sysza, by marzyli o luksusowym yciu,
dobrach materialnych. Ci ludzie, mwi, pragn dachu nad gow, pracy, za ktr
dostan godziw zapat, bezpieczestwa dla siebie i swoich dzieci, odrobiny
szacunku.
 W dugiej rozmowie, na ktr zajty ponad siy jednego czowieka Rubn
zgodzi si nie bez oporw, pada wiele przykadw, skadajcych si na
poruszajcy i straszny obraz przyczyn migrowania Meksykanw, Honduran,
Salwadorczykw i ludzi innych nacji do Stanw. Jeden z nich: pewnej kobiecie
z Hondurasu miejscowy gang zabi w 2006 pierwszego brata, w 2013 drugiego,
a rok pniej trzeciego. Potem sama zacza dostawa pogrki. Udao jej si
wjecha nielegalnie do Stanw, ale nie ma szansy na status uchodcy, mimo e
w Hondurasie jej ycie jest w niebezpieczestwie. Podobnie jest z dziemi
i nastolatkami, ktre uciekaj przed zagroeniem ze strony pandilli czy karteli
narkotykowych.
A bieda strukturalna, przed ktr uciekaj Honduranie, Salwadorczycy,
Gwatemalczycy? pyta retorycznie Rubn. I sam odpowiada: ta bieda ma wiele
wsplnego z polityk Stanw Zjednoczonych: zwalczaniem ruchw
emancypacyjnych, wspieraniem oligarchii i zamachw stanu ostatni by
w Hondurasie w 2009 roku eksploatacji siy roboczej w montowniach.
Gdyby ty by spragniony, a ja miabym wod i nie chcia si ni podzieli,
stwarzabym rynek pracy dla zodziei wody Rubn uderza w tony
przypowieci, chcc w istocie powiedzie, e Ameryka ma pienidze, prac
i niemal nieograniczone moliwoci, do ktrych strzee dostpu. W ten sposb
stwarza rynek pracy dla kojotw, przemycajcych nielegalnych migrantw.
Rubn potpia tych nieuczciwych, ktrzy oszukuj i okradaj zrozpaczonych
uciekinierw. Ale kojota etycznego, biorcego pienidze za prac i ryzyko,
wywizujcego si z umowy, trudno mu potpia.
W tych dniach szczegln trosk otacza dwch nastolatkw z Hondurasu.
Jednym jest szesnastoletni Sergio, ktrego matka zmara przed laty, a ojciec,
brutal i sadysta, wanie dokona ywota. Sergio zosta na wiecie sam i ruszy
w niebezpieczn drog na pnoc. Drugim jest Freddy, ktry po kilku miesicach
pracy w zakadzie optycznym w Ciudad Jurez podj prb przedarcia si na
lepsz stron ycia.

Szczciarze

Freddy mia szczcie, e trafi do Domu Zwiastowania pod skrzyda Rubna. Po

dziewiciu miesicach tuaczki przelizgn si noc przez most midzy Ciudad
Jurez i El Paso mimo stranikw i kamer. W schronisku dosta dach nad
gow, jedzenie, ubrania. Poszed do szkoy, uczy si angielskiego, ma nowych
kolegw i koleanki. Raz w tygodniu dzwoni do mamy w Hondurasie.
Rubn ma nadziej, e po dugiej batalii sdowej uda si wydrze dla
Freddyego prawo staego pobytu tak jak niedawno dla innego chopaka
z Hondurasu. Sam Freddy te jest dobrej myli, tylko okropnie tskni.
We wszystkie wita i urodziny moje, mamy, brata jestem od roku sam.
Pka mi serce.
Sporo szczcia mia te Darlin. Ojciec Tomas ze schroniska dla migrantw
w Tenosique zainteresowa jego przypadkiem organizacj Casa Alianza. Ta
pracuje nad uzyskaniem dla chopca prawa staego pobytu w Meksyku. Darlin
odczuwa ulg, e omino go pieko Bestii, o ktrym opowiedzia mu ojciec
Tomas, a potem by moe zamknicie w jakim orodku zatrzyma w Stanach.
Jego opiekun z Casa Alianza mwi, e jeli Meksyk przyjmie Darlina na stae,
za jaki czas bd mogli doczy do niego najblisi z Hondurasu w ramach
programu czenia rodzin.

Samarytanie

Christiana straciem z oczu. Nie pojawi si wicej przed katedr w Meksyku ani
w okolicy baru z tacos, gdzie weszlimy na obiad. Miaem nadziej, e a nu
wypatrz go w Casita del Valle amerykaskim orodku dla zatrzymanych
dzieci migrantw w miasteczku Clint na obrzeach El Paso.
Do Casita del Valle wszedem z katolickimi wolontariuszami jako jeden z nich.
Nie mogem zadawa pyta ani robi zdj.
Maych migrantw bya trzydziestka, dziewczynki i chopcy z Gwatemali,
Salwadoru, Hondurasu. Christiana nie zobaczyem.
Wolontariusze, ktrzy pod czujnym okiem stranikw organizuj tu
zajcia i zabawy dla maych migrantw, przynieli do wsplnego czytania
fragment Ewangelii: przypowie o miosiernym samarytaninie. Kady z grupy
czyta kawaek tekstu na gos; niektrzy z trudem, inni cakiem pynnie.
Czy w czasie drogi do Stanw kto z was spotka takiego samarytanina?
pyta Luis, mody wolontariusz.
Prawie kady ma jak opowie. W Meksyku s porywacze, kartele,
bezduszna migra i skorumpowane gliny, ale dobrych samarytan jest na drodze
wielkiej Bestii i bestii pomniejszych duo wicej. Gdyby nie oni, nie byoby tu
tych dzieci Jeansy, Freddy, Darlin i Christian nie wyszliby cao ze swojej drogi
przez mk.
Luis wcza kocieln piosenk w stylu pop, ktr znaj wszyscy. Tu estas
aqui, Ty jeste tu. Mali twardziele, ktrzy pokonali Besti, a jeszcze chwil temu
boksowali si i popisywali przed dziewczynami, teraz zasaniaj twarze
kartkami z tekstem przypowieci.
Gdy muzyka cichnie, po kryjomu ocieraj zy.

Urazy

Wyjazd rodzicw do pracy w Stanach Zjednoczonych i wieloletnia rozka

z dziemi zostawionymi w kraju pozostawiaj nieuleczalne urazy. Psycholoka
Liliana Barraza, ktra pracuje z deportowanymi ze Stanw nastolatkami
w Ciudad Jurez, mwi, e wyjazdy rodzicw za chlebem odczuwaj jako
porzucenie. Gdy po samotnej, niebezpiecznej podry czasem odnajduj
rodzicw, przepenia je al i gniew. Wolayby bied, ktrej towarzyszy codzienna
uwaga matki, zamiast otrzymywanych z Ameryki pienidzy, lepszych ciuchw,
mglistych obietnic. ycie toczy si dzi, utraconego czasu nie odkupi adne
pienidze.
Badania nad tym zjawiskiem prowadzia przed laty laureatka nagrody
Pulitzera Sonia Nazario z Los Angeles Times, autorka ksiki Podr Enrique.
Wyszo jej, e spotkania po latach dzieci i rodzicw ktrzy naprawd w ogle
si nie znaj wywouje lawin wzajemnych oskare. Matki uwaaj, e
powicay si dla przyszoci dzieci, a spotyka je niewdziczno. Dzieci
zaczynaj si le zachowywa, robic wszystko, co w ich mocy, eby odepchn
matk. To ich sposb na sprawdzenie, czy matka na pewno je kocha, czy mog
jej zaufa, e znowu ich nie opuci.
Czternastoletni Christian nie moe wiedzie, e odnalezienie rodzicw
w Bronksie moe okaza si yciowym rozczarowaniem.
Gdzie jest teraz? Przekroczy granic? Bka si po Meksyku? Porway go
zbiry ktrego z karteli i wcieliy do swojej bandy? Dopada go migra i odesaa
do Hondurasu? A moe jednak udao mu si i jest w Bronksie z rodzicami?
 Raczej nigdy si nie dowiem.

Powrt

Gazety w San Pedro Sula, ktre codziennie donosz o napadach dokonywanych

przez pandilleros takich jak Christian, i takich, przed ktrymi uciek Darlin
nie podaj zasadniczej informacji: pandilleros to rwnie dzieci rodzicw, ktrzy
wyjechali do Stanw za chlebem.
W pierwszej dekadzie stulecia rzd Hondurasu, widzc skutki rozpadu rodzin
z powodu migracji, zniechca do wyjazdw. Reklama, ktr przywouje w swojej
ksice Sonia Nazario, przedstawiaa dziewczynk na hutawce i haso: Twoje
dziecko ci potrzebuje. Zosta. W Hondurasie te znajdziesz moliwoci rozwoju.
Odkryj je!. Reklama nie mwia jednak, gdzie te moliwoci. Kolejne rzdy
Hondurasu, ze wsparciem Waszyngtonu, zrobiy wiele, by biedni ich tutaj nie
mieli.
W 2014 roku migracje samotnych dzieci z Ameryki rodkowej osigny
rekord: blisko szedziesit tysicy przekroczyo granic ze Stanami, dwie
trzecie z nich to dzieci z Hondurasu. Politycy z Waszyngtonu zaczli mwi
o kryzysie humanitarnym.
Dzieciom i nastolatkom deportowanym ze Stanw do Hondurasu proponuje si
tymczasow opiek w schroniskach. Program pomocy nosi nazw Powrt do
Radoci. Przeszkoleni wolontariusze bawi si z dziemi, prowadz
terapeutyczne rozmowy, eby pomc im odreagowa traum podry i frustracj
z powodu poraki, czyli powrotu do punktu wyjcia.
Program nie mwi nic o tym, jak zaradzi dramatom, ktre sprawiaj, e mali
wdrowcy w nadziei na bezpieczn przysta desperacko ruszaj w ryzykown
podr. Ale w gazecie i telewizji prezentuje si cakiem dobrze.
 POZA KADREM

Wykluczeni wykluczaj

Trzy wykluczenia w jednym czowieku. Ze wzgldu na status spoeczny bied,

kolor skry czarny i kondycj nielegalnego migranta.
Angel Amlcar, Honduranin, straci pi lat ycia i przeszed pieko tylko
dlatego, e by biednym, czarnoskrym migrantem. Na atlantyckim wybrzeu
Hondurasu prowadzi w wioskach kampanie przestrzegajce przed zaraeniem
si wirusem HIV. By take liderem lokalnego stowarzyszenia czarnoskrych
Honduran. Pocztki osad w tym regionie sigaj XVII wieku: ich obecna
populacja narodzia si z metysau autochtonw i niewolnikw przywiezionych
z terenw dzisiejszego Konga do pracy na plantacjach bananw.
Syn Angela Angel Elvir zachorowa na raka. Z pracy elektryka nie
starczao na kosztowne leczenie, wic Angel podj decyzj, e pojedzie pracowa
do Stanw. Kady by tak zrobi chodzio o ratowanie dziecka. Jakim cudem
uzbiera i poyczy pi tysicy dolarw na opacenie kojota, pozostanie jego
tajemnic.
Kojot mia go przeprowadzi na drug stron Rio Grande. Jak czsto bywa,
wzi pienidze i porzuci go od razu po przekroczeniu granicy Meksyku. Dalej
Angel musia radzi sobie sam. Do stolicy Meksyku dojecha w ciarwce
chodni zapakowany z ponad setk innych migrantw. Omal nie zamarz i nie
udusi si zamknity przez ptorej doby. Po dwch miesicach dotar do
przygranicznej Tijuany. Tam pozna innego kojota, ktry obieca przeprowadzi
go do Stanw. Okaza si jednak czonkiem mafii i zamiast wykona opacon
usug, uwizi Angela w domu nalecym do bandy. Angel utkn w Meksyku.
Trudno oceni, czy strzelanina, do ktrej doszo midzy bandytami a policj,
bya ratunkiem czy przeklestwem. Do mafijnej kryjwki wkroczya policja
i zatrzymaa Angela razem z bandytami. Oskarono go o udzia
w zorganizowanej grupie przestpczej, posiadanie broni i narkotykw. Przeszed
przesuchania i tortury w koszarach wojskowych i dopiero po ponad dwch
miesicach przeniesiono go do wizienia w Nayarit na wybrzeu Pacyfiku. Po
kilku miesicach pozwolono mu wysa list do ony July, ktra bya przekonana,
e ma napadnito po drodze i dawno nie yje. w list z wizienia dotar rwno
dziewi miesicy od momentu wyruszenia Angela w drog. Ukochany syn,
ktrego jego podr miaa uratowa, zmar.
Angelowi nie dowiedziono adnego przestpstwa. W obron wziy go
organizacje praw czowieka, midzy innymi Amnesty International. Ale
z wizienia udao si go wycign dopiero po piciu latach, w czasie ktrych
przeszed wszystkie krgi wiziennego pieka.
Jego historia ilustruje jedno z najbardziej deprymujcych zjawisk w wiecie
ndzy: gdy wykluczeni sami wykluczaj: sabszych, bardziej bezbronnych od
siebie. Meksykanie, dyskryminowani w Stanach przez amerykaskie suby
i waszyngtosk polityk imigracyjn, tak samo albo jeszcze gorzej
dyskryminuj migrantw z ssiednich krajw. Dlaczego? Bo Honduranie,
Gwatemalczycy, Salwadorczycy s biedniejsi. Bo nikt si za nimi nie ujmie, nie
stanie w ich obronie. By moe te dlatego, e dyskryminowani, wykluczani
i poniewierani czuj si lepiej, gdy maj wiadomo, e nie znajduj si na
samym dnie.
Ten mechanizm psychologiczny tumaczy mi przed laty Howard Zinn,
historyk i czowiek legenda amerykaskich ruchw emancypacyjnych, z ktrym
przeprowadzaem wywiad do innej swojej ksiki (Ameryka zbuntowana).
W Stanach Zjednoczonych, mwi Zinn, biedni biali nie odczuwali wsplnoty losu
z czarnoskrymi niewolnikami, a pniej czarnoskrymi mieszkacami gett.
Uwierzyli w rasistowskie przekonanie o swojej wyszoci nad kolorowymi
i nawet bdc ndzarzami, mieli rodzaj satysfakcji, e jest w ich wiecie kto,
kto na spoecznej drabinie znajduje si niej ni oni sami. Rasizm by
narzdziem politycznym, za pomoc ktrego biaa elita Ameryki niszczya
solidarno midzy biednymi o rnych kolorach skry.

Odwiedziem kiedy w Baixadzie Fluminense w Brazylii internat dla dzieci

i nastolatkw zaniedbywanych przez rodzicw. Zaniedbywanie to skutek
warunkw ekonomicznych: rodzice wyjedaj za prac daleko i odwiedzaj
potomstwo w weekendy albo rzadziej. Budynki internatu i dziak, na ktrej
stoj, kupia dla mieszkacw wioski pewna organizacja pozarzdowa. Zgodnie
ze swoimi zaoeniami od razu po zakupie organizacja przekazaa prawa
wasnoci i administrowania lokalnej wsplnocie. (Jak inaczej tamtejsi ludzie
mieliby poczu si gospodarzami i obywatelami?) Dziaacze wpadaj tu od czasu
do czasu, doradzaj, ale wszelkie decyzje nale do mieszkacw.
Internat prowadzia tward rk Mama Vesti, czarnoskra kobieta, o ktrej
mj znajomy i przewodnik Waldemar Boff mwi Mama Afryka. Wrd dzieci
i nastolatkw w internacie znajdowali si uzalenieni od narkotykw i byli
czonkowie modzieowych gangw. Internat mia surowe kryteria: przyjmowa
tylko te dzieci, ktrych rodzice pracuj i naprawd nie mog si nimi zajmowa.
Tutejsi znaj si nawzajem i wiedz doskonale, kto rzeczywicie jest
w potrzebie, a kto chciaby okantowa.
Ta surowa zasada fair play kci si z wszechobecn kultur wzajemnych
przysug, a wywodzi si z nauk jednego z kociow neozielonowitkowych, do
ktrego naley Mama Vesti. Zielonowitkowcy podbijaj biedne wsplnoty
w caej Ameryce aciskiej i wypieraj z nich katolicyzm. Stawiaj na osobist
uczciwo, punktualno, indywidualny wysiek oto ich oferta dla biednych,
klucz do lepszego ycia. Mama Vesti wprowadzia surowe reguy przyjcia do
internatu. Dzieci maj rygorystyczny harmonogram: nauka, czytanie,
uprawianie ogrdka, pomoc w kuchni, opieka starszych nad modszymi, cisza
nocna o ustalonej godzinie.
Gdy spytaem, co z tymi, ktrzy s katolikami albo niewierzcymi, Waldemar
odcign mnie na bok.
To nasz wielki kopot: biedni wykluczaj biednych! Kto nie chce przystpi
do zielonowitkowcw, nie dostaje si do internatu. Mama Vesti zgarnia
podobno cz funduszy pomocowych dla kocioa. Mimo to nie wtrcamy si, bo
to by oznaczao, e znowu biali i bogaci kolonizuj biednych. To sprzeczne
z naszymi zaoeniami, wsplnota musi sama rozwiza problem.
Tak oto po raz kolejny zderzyem si z dramatycznym brakiem solidarnoci
w biedzie. We wsplnotach Baixady, ktre istniej ju dwa, trzy pokolenia,
ssiedzi sobie pomagaj. Znacznie gorzej jest w nowych osiedlach, ktre ludzie
zbudowali z koniecznoci, bo ich stare chaupki zostay zmyte ze wzgrz przez
ulewne deszcze. Mieszkacy nowych osad s wykorzenieni, kady przyby
skdind i jest nieufny wobec nieznajomych ssiadw. Nieufno rodzi konflikty
i nader czsto zabjstwa z bahych powodw.
Baixada to terytorium nieokieznanej przemocy. Wanie minlimy
nastolatkw paradujcych z broni za paskami spodenek. Chopak snujcy si
przy wjedzie do osady da sygna innym, e nadjedamy, ale spoko to nie
policja. Wiele tutejszych dzieciakw naley do gangw narkotykowych
i zodziejskich. Napadaj mieszkacw ssiednich osad, miasteczek, wiosek, tak
samo ndznych jak te, w ktrych sami mieszkaj. Okazuje si, e okrada
mona rwnie ludzi, ktrzy nie maj prawie nic.
 Ahmad ucieka
Bangkok, 2015

Jed, tu nie masz przyszoci. Moe tam ci si powiedzie.

Rana Ahmad wspomina ostatnie sowa ojca ze zami. Wyjecha z Pakistanu
z obawy o swoje ycie. Mieszka w Bangkoku ju trzy lata, nielegalnie. Waha
si, czy jecha, bolao go, e musi zostawia ojca, matk, modsze siostry i brata,
ale z drugiej strony lepiej by ywym daleko kiedy przecie si spotkaj ni
martwym blisko.
Rodzice Ahmada mieli mae gospodarstwo w wiosce numer 269 w rejonie
Ghaseet Pura, prowincja Pendab we wschodnim Pakistanie. Gdy klimat
spoeczny w kraju zacz si psu, ssiedzi zadali: Wynocie si std!.
Pierwszymi szykanami bya kradzie zwierzt. Kto mia kaprys, przychodzi
po kozy Ranw jak po swoje. W szkole Ahmad sysza od nauczycieli mao
pedagogiczne przezwiska i odzywki: may dra, gwniarz, wypierdalaj. Od
kolegw dostawa wycisk.
Gdy ojciec Ahmada nie chcia ulec presji, ssiedzi weszli na ziemi Ranw
i spalili im dom. Albo si wynosicie, albo was pozabijamy!
Ranowie nale do nurtu islamu, ktry nazywa si ahmadijja. Szacuje si, e
w Pakistanie mieszka okoo czterech milionw jego wyznawcw; na wiecie
wedug rnych rde od dziesiciu do dwudziestu (okoo jednego procenta
wszystkich muzumanw). Uznaj prawdy wiary islamu, te same, co pozostali
muzumanie z jedn rnic. Wierz, e niejaki Mirza Ghulam Ahmad, ktry
dziaa pod koniec XIX wieku jako reformator religijny, by wyczekiwanym
mahdim, prorokiem. w reformator gosi, e wszystkie religie pochodz od tego
samego Boga i jak mi wyjani jeden z pakistaskich imamw w Bangkoku
powinien zapanowa midzy nimi pokj.
W latach siedemdziesitych Pakistan uzna, e ahmadi nie s muzumanami.
Dziesi lat pniej wprowadzono surowe prawo zakazujce im podawania si za
muzumanw. Na przykad za wypowiedzenie codziennego pozdrowienia salam
alejkum w miejscu publicznym ahmadi mog trafi do wizienia nawet na trzy
lata. Podobnie za nazywanie swoich miejsc modlitwy meczetami. Z kamienia
nagrobnego na mogile Abdusa Salama, pakistaskiego noblisty z fizyki, usunito
napis muzumanin, poniewa nalea do wsplnoty ahmadich. Wyznawcw
tego odamu poddaje si represjom rwnie w innych krajach islamskich, na
przykad w Arabii Saudyjskiej. ONZ uznaje ich za ludzi przeladowanych.
Pomaga w uzyskaniu azylu oraz przesiedleniach.
Z Ghaseet Pura rodzina Ahmada przeniosa si o trzydzieciczterdzieci
kilometrw do wikszego miasta w okolicy, Fajsalabadu. Pogorszyy im si
warunki ycia: nie mieli domu jak na wsi, toczyli si w szstk rodzice
i czwrka dzieci w niewielkim mieszkaniu w bloku. Ojciec pracowa jako
hydraulik, Ahmad, jego modszy brat i dwie siostry chodzili do szkoy. Kopoty
powrciy w dniu, w ktrym ssiedzi zauwayli, e ojciec Ahmada krci si
w pobliu starego meczetu ahmadich. Wszystko byo jasne. Wynocie si!
usyszeli ponownie. Albo was zabijemy.
Rodzina Ranw przeprowadzia si do Khureanwal. Ojciec ze smykak do
biznesu otworzy sklep z ubraniami. Jednak wie, e pan Rana to ahmadi,
dotara tu duo szybciej, ni mg si spodziewa. Najpierw konkurenci z innych
sklepw pucili w obieg plotk, e ubrania, ktre sprzedaj Ranowie, s zej
jakoci. A ktrego dnia obrzucono sklep kamieniami. Wynocie si!
Ojciec Ahmada i sam Ahmad dostali pogrki, e jeli si nie wynios, zgin.
Pierwszego sierpnia 2012 roku kto podoy w sklepie ogie. Wszystko
spono. Rodzina Ranw zostaa bez rodkw do ycia i bez perspektyw na to, e
kiedykolwiek bdzie lepiej.
Ojciec zoy doniesienie na policj ale kt miaby prowadzi ledztwo
w sprawie krzywdy wyrzdzonej ahmadim? Napisa list do imama. Wyjani, e
rodzina znalaza si w dramatycznej sytuacji, bez pienidzy i perspektyw, e
gdziekolwiek indziej bdzie lepiej. Prosi o pomoc. Imam zaproponowa mu prac
stra meczetu w Lahaur stolicy prowincji Pendab, gdzie mieszkaj tysice
ahmadich. To tutaj w 2010 roku talibowie zaatakowali ich meczet i zamordowali
osiemdziesit cztery osoby.
Ojciec pojecha wic za chlebem do Lahaur. Matka, dwie siostry Ahmada
i opiekujcy si nimi brat zostali w Khureanwali szczliwie mieszkanie
Ranw jest daleko od sklepu, w innej czci miasta, i agresorzy nie wiedzieli
gdzie. Rodzina musiaa si rozdzieli nie wiadomo na jak dugo.
Za rad ojca Ahmad wyjecha do Tajlandii.

Ahmad, podobnie jak jego nowi koledzy Moaz i Jassir, rwnie ahmadi
wjecha do Tajlandii legalnie. Pakistaczycy dostaj tajskie wizy bez ceregieli.
Ale od kiedy wiza stracia wano, za kadym razem, kiedy wychodz ze swoich
wynajmowanych klitek, musz mie si na bacznoci. Wiedz ju, dokd chodzi
nie naley, ktre ulice i bazary omija. Imaj si rnych prac w knajpach i na
budowach trzeba jako przey. Gdy Ahmad i Moaz pracowali na zmywaku
w kurorcie turystycznym Phuket, waciciel udostpni im ciasny pokoik nad
knajp. Spali na goej pododze. Noc chodziy po nich szczury.
Migrantom zawsze paci si tu najmarniejsze stawki, a zdarza si, e nie paci
si wcale. Kilku pracodawcw po tygodniu pracy powiedziao Moazowi
spierdalaj. C mg poradzi? Pj na policj? Gdyby nie rodzina
w Pakistanie, ktra od czasu do czasu przysya troch pienidzy, Moaz nie wie,
jak by przey. Do stowki, w ktrej poboni sikhowie rozdaj darmowe posiki,
ani Ahmad, ani jego kumple ju nie chodz. Szansa dziewi na dziesi, e
aresztuje ich policja i bdzie trzeba paci haracz.
Ahmad by zatrzymywany dwa razy. Wykupi si apwkami, z pomoc
przyjaci z cakiem licznej w Bangkoku wsplnoty ahmadich (okoo ptora
tysica nielegalnych imigrantw). Wykupienie si ze zwykego posterunku nie
kosztuje duo, dwadzieciatrzydzieci dolarw. Gorzej, gdy nielegalnego
migranta odstawi do orodka zatrzyma. Wydostanie si stamtd trwa czasem
kilka miesicy i moe kosztowa tysice dolarw.
Uchodcw takich jak Ahmad i jego koledzy nie chroni w Tajlandii adne
prawa ani konwencje. Nawet papiery oenzetowskie nie legalizuj ich pobytu, bo
tutejsze prawo nie uwzgldnia takiego bytu jak uchodca. Wszyscy z paczki
kolegw Ahmad, Moaz i Jassir zgosili si do Wysokiej Komisji Narodw
Zjednoczonych do spraw Uchodcw. Odbyli tak zwany pierwszy wywiad, zostali
zarejestrowani jako uchodcy ubiegajcy si o azyl. Wysoka Komisja prbuje
znale dla nich docelowy kraj na reszt ycia, to znaczy negocjuje z krajami
przyjmujcymi uchodcw Stanami, Kanad, Australi. Ale negocjacje trwaj
dugo pi, dziesi lat. Czasem nowego kraju zamieszkania nie udaje si
znale nigdy. Od wybuchu wojny syryjskiej pierwszestwo maj Syryjczycy
i inni uchodcy z Bliskiego Wschodu oczekiwanie si wydua. Statystycznie
mniej ni dwie trzecie petentw doczeka si ostatecznie przesiedlenia. Ponad
jedna trzecia nie doczeka si nigdy.

Ahmada spotkao szczcie w nieszczciu: zakolegowa si z pracujcym tu na

kilkuletnim kontrakcie Polakiem. Polak, ktry prosi o zachowanie
anonimowoci, pracuje dla midzynarodowej instytucji zajmujcej si pomoc
humanitarn i prywatnie pomaga Ahmadowi. Chcia go zaprosi do Polski,
zobowiza si do pokrycia wszelkich kosztw, wynajcia mieszkania,
utrzymywania go. Rodzina w Polsce miaa pomc Ahmadowi w nauce jzyka,
z czasem w znalezieniu pracy.
Wizyt w polskiej ambasadzie w Bangkoku w znajomy opisa pniej
w mediach spoecznociowych. Metaforycznie, rzecz jasna. (Poniszy dialog to
swobodne tumaczenie tekstu napisanego po angielsku).
Polska: Jestemy wspaniali, gocinni, wspczujcy i troszczymy si
o ludzko.
Ahmad: Witaj, Polsko! Od lat uciekam, poniewa w moim kraju chc mnie
zabi. Ukradli wszystko, co miaem. Spalili sklep, w ktrym pracowaem. Tutaj,
w Tajlandii, nie mog dosta legalnej pracy, poniewa jestem, kim jestem. Nie
mam z czego y, nie mam perspektyw. Jakie to cudowne, e Polska to kraj,
ktry pomaga ludziom takim jak ja.
Polska: Oczywicie, zaopiekujemy si panem. Kochamy ludzko i walczymy
o ludzi uciskanych. Moe pan poprosi nasz kraj o opiek i kiedy tylko
upewnimy si, e powiedzia pan nam prawd o swojej sytuacji, bdzie pan mg
zamieszka w Polsce. Pomoemy panu. Jestemy wspaniaym i gocinnym
narodem!
Ahmad: To wspaniale! Co za szczcie, e spotkaem Polsk na swojej
drodze. Prosz, przyjmijcie mj wniosek o azyl.
Polska: Tutaj, w Bangkoku, nie moemy. Moe pan zoy taki wniosek
dopiero na terytorium Polski.
Ahmad: Ach, rozumiem. Mog wic pojecha do Polski i tam poprosi
o ochron?
Polska: Dokadnie tak. eby wjecha do Polski, wystarczy, e bdzie mia
pan wiz.
Ahmad: Doskonale, jestem naprawd wdziczny. Poprosz zatem o wiz.
Polska: Nie moemy da panu wizy.
Ahmad: Ale dlaczego, Polsko? Przecie powiedziaa mi, e mog przyjecha
i poprosi o azyl... (Ahmadowi amie si gos, zaczynaj pyn zy).
Polska: No c... Nie ma pan odpowiednich dokumentw, eby ubiega si
o wiz.
Ahmad: Nie mam ich wanie ze wzgldu na moj sytuacj, ktra sprawia,
e chc ubiega si o azyl. Nienawidz mnie w moim kraju, byem
przeladowany, atakowany. Pakistan nie da mi dokumentw, ktrych
wymagasz, Polsko, do aplikacji o wiz.
Polska: To ju pana problem. Nastpny, prosz!
Jestemy pikni, mili, wspczujcy i troszczymy si o ludzko...
Istny paragraf 22 sytuacja bez wyjcia.
Ahmad jest wedug prawa midzynarodowego i oenzetowskich kryteriw
uchodc, mimo e w Pakistanie nie toczy si wojna. Wsplnota religijna, do
ktrej naley, jest szykanowana to wystarczy. Jednak jego prba legalnego
wjazdu do Europy, przez Polsk, jest z powodw formalnych przynajmniej
oficjalnie niemoliwa. eby ubiega si o azyl w Polsce, musiaby znale si na
terytorium Polski. Skoro nie moe dosta wizy, musiaby wjecha nielegalnie.
A eby wjecha nielegalnie, musiaby przej przez pieko niebezpiecznej podry
przez Pakistan, Iran, Turcj, Morze rdziemne, a potem kilka niegocinnych
krajw Europy.
Moe udaoby mu si dotrze. A moe by zgin po drodze, uton, przepad...

To nie przepisy prawa byy w sprawie Rany Ahmada prawdziw przeszkod.

Raczej uwicona praktyka, wynikajca z tego, co wikszo z nas ma
w umysach i sercach. Urzdnik konsulatu odmawiajcy przeladowanemu
czowiekowi wizy postpuje zgodnie z kierunkiem, jaki wyznacza wadza.
Poda za dominujcym nastawieniem penym niechci i nieufnoci wobec
migrantw. Gdyby atmosfera bya inna, gdyby z gry pyny inne sygnay,
przepisy nie byyby przeszkod. Tym bardziej e Ahmad miaby w Polsce
zagwarantowane utrzymanie.
W czasie lat reporterskich podry spotkaem dziesitki ludzi takich jak on.
W Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Ameryce rodkowej, Meksyku, Stanach
Zjednoczonych. Najwicej na greckiej wyspie Kos. Kim s ci ludzie:
uchodcami czy jak mwi si tyle powszechnie, co bez gbszej refleksji
migrantami ekonomicznymi?
Uchodcy to ludzie uciekajcy z krajw ogarnitych wojnami bd dotknici
przeladowaniami. Oni mog ewentualnie liczy na wspczucie
i ograniczon pomoc ze strony naszego dostatniego wiata. Migranci
ekonomiczni wiadomie opatruj t nazw cudzysowem nie. To
rozrnianie, selekcjonowanie migrujcych bywa, niestety, uyteczne
w dysputach politycznych i wycigu po wadz. Bliszy ogld losw konkretnych
ludzi nie pozwala utrzyma tego podziau. Sytuacje yciowe konkretnych ludzi
nie mieszcz si w wskich ramach definicji migranta ekonomicznego bd
uchodcy. Przyjrzyjmy si kilku przypadkom zobaczmy, przed jakim losem
uciekaj.
Rodak Ahmada, Sayed Ali, szyita, o ktrym pisaem w rozdziale Ludy
Poudnia pukaj do bram, te ucieka z kraju przed przemoc religijn
i polityczn. Talibowie zamordowali jego brata. Ojciec musia zamkn biznes
grozio mu porwanie lub nawet mier. Sayed wyjecha do Turcji na studia.
Uczy si w prywatnej uczelni, ale po roku skoczyy si pienidze. Podj prac
na warunkach pniewolniczych w piekarni. Jak opowiada, nie wolno mu byo
odej od stanowiska pracy nawet do toalety. Pracowa cae noce jak potem
studiowa za dnia? Mg wrci do Pakistanu, ale powrt wiza si z ryzykiem,
w najlepszym razie yby w cigym zagroeniu. Postanowi wyruszy do
Niemiec z nadziej, e dostanie tam stypendium na studia. Jeli daliby mi
stypendium tutaj, na Kos, zostabym bez chwili wahania powiedzia.
Jest Sayed Ali uchodc czy migrantem ekonomicznym?
A Sangin Khan z Kabulu, ktry dra o to, e jego lub jego bliskich porw
uzbrojone bandy zdegenerowanych talibw lub Al-Kaida? Wyjecha z powodu
terroru. Ale mwi te szczerze o bezrobociu w swoim kraju i o braku szans na
prac. Dla wielu modych mczyzn Sangin Khan nie potrafi oszacowa jak
wielu w Afganistanie nie ma pracy i trudno im liczy, e w nieodlegej
przyszoci si znajdzie. Kim zatem jest Sangin Khan uchodc czy
migrantem ekonomicznym? atwiej byoby go zaklasyfikowa, gdyby poda
jedn przyczyn emigracji, na przykad terror, cho id o zakad, e wielu
powiedziaoby wtedy: w Afganistanie nie ma wojny, Sangin Khan to nie
uchodca, lecz zwyky migrant zarobkowy. Lecz przecie nasze wybory nigdy nie
maj jednej przyczyny.
A co powiedzie o Abdulu Awalu z Bangladeszu? Tam na pewno nie ma wojny.
Bangladesz to jednak jeden z najgciej zaludnionych krajw na wiecie. Pod
wzgldem powierzchni na dziewidziesitym trzecim miejscu; pod wzgldem
ludnoci na smym! Okoo stu szedziesiciu milionw ludzi na powierzchni
mniejszej ni poowa Polski. Znajomy dziaacz organizacji humanitarnej opisuje
ten kraj tak: Nie widziaem tam pejzau, na ktrym byaby tylko przyroda i nie
byoby ludzi. Bangladesz, jak wiemy z tragedii w fabryce odziey, gdzie
z powodu lekcewaenia zasad bhp zgino ponad tysic pracownikw, to zagbie
pniewolniczej, a czsto niewolniczej siy roboczej. W takich fabrykach pracowa
Abdul. Mia do i ruszy w poszukiwaniu lepszego losu. Nie znalaz go ani
w Pakistanie, ani w Iranie, ani w Turcji. Gdy go spotkaem na Kos, nie mia
pomysu, dokd jecha dalej. Pyta o rad. Powiedzia, e liczy jedynie na prac,
choby cik, ale z uczciwym wynagrodzeniem. I tak, eby nie musia harowa
szesnacie godzin na dob.
Abdul, ktry ucieka przed niewolnictwem a moe tylko nieludzkim
wyzyskiem z ca pewnoci nie jest uchodc. Zgodnie z powszechnym
mniemaniem jako migrant ekonomiczny nie kwalifikuje si na azylanta
w Europie. Czy jego sytuacja jest radykalnie rna od sytuacji uchodcw
wojennych? Jest inna. Ale czy lepsza?
Kim wreszcie s Honduranie, Salwadorczycy, Gwatemalczycy obywatele
krajw rywalizujcych o palm haniebnego pierwszestwa w liczbie zabjstw na
sto tysicy mieszkacw ktrzy uciekaj przed terrorem gangw rzdzcych
ulicami miast? Kim s Meksykanie, ktrzy pr do Stanw Zjednoczonych, bo
reguy NAFTA traktatu o wolnym handlu pozbawiy ich rodkw do
utrzymania, lub uciekaj przed terrorem karteli narkotykowych i band
trudnicych si porwaniami czy wymuszaniem haraczy? A Somalijczycy, ktrych
cz ucieka przed susz i godem? To uchodcy czy migranci ekonomiczni?
A moe zrozpaczone istoty ludzkie, ktre pragn odrobiny bezpieczestwa
i nadziei na lepsze ycie? Definicje uchodcy, migranta ekonomicznego
opisuj ich tylko czciowo lub wcale.

Otwieranie drzwi przybyszom z innych ziem, dotknitych wojnami, ndz,

niewol i innymi plagami, przychodzi nam z wielkim trudem. A przecie jeli
zawodzi instynkt solidarnoci argumentw mogyby nam dostarczy rozmaite
szkoy mylenia.
Liberaowie powinni znale uzasadnienie choby u Johna Rawlsa. Mamy
obowizek pomaga przybyszom w imi idei autonomii jednostki ta przecie
jest fundamentem zachodniej demokracji. Przybysze z Poudnia, nawet jeli nie
s uchodcami wojennymi, a tylko ludmi yjcymi w skrajnej ndzy lub
wyzyskiwanymi, nie s w peni zdolni do podejmowania autonomicznych decyzji.
Przywrmy im wic nalen autonomi. Ugomy w Europie, pommy.
 Krytycy globalizacji, odwoujcy si do zasady sprawiedliwoci, zwrciliby
uwag na to, e migranci nie s przybyszami z innej planety. Wszak wiat jest
systemem naczy poczonych i nasze przywileje s okupione wyzyskiem,
krzywd ludzi z peryferii. Cieszymy si dostatkiem midzy innymi dlatego, e
w dobie outsourcingu siy roboczej kto inny pracuje w niewolniczych
warunkach. Skoro stworzylimy taki system my, nie oni i z niego
korzystamy, powinnimy podzieli si korzyci, a krzywdom zadouczyni.
Jako uprzywilejowani mamy wiksze obowizki ni ubodzy zazwyczaj
przybysze, wydziedziczeni z wielu dbr i praw.
Z kolei chrzecijanie powinni sobie przypomnie choby przypowie
o miosiernym samarytaninie. W zasadzie ta jedna powinna wystarczy.
Po hekatombie II wojny wiatowej niemiecki filozof Karl Jaspers rozrnia
win moraln i win metafizyczn. Wina moralna zachodzi wwczas, gdy nasze
dziaanie lub jego zaniechanie byo przyczyn nieszczcia. Wina metafizyczna
nie ma zwizku z dziaaniem wystpuje tylko dlatego, e cierpi kto inny,
a jako czonkowie tego samego gatunku winnimy dba nawzajem o wasne
czowieczestwo. Rozwijajc myl Jaspersa, Zygmunt Bauman twierdzi, e
w czasach globalizacji granice midzy obiema winami zatary si. Na ciasnej
kuli ziemskiej, wypenionej po brzegi, na ktrej nie ma si gdzie schowa,
jestemy skazani na wzajemne ssiedztwo. Jestemy od siebie wspzaleni
czy wiemy o tym, czy nie, czy chcemy tego, czy nie.
A przecie my, w Europie, my, w Polsce, nie moemy powiedzie, e nie
ponosimy jakiej czstkowej winy za los przybyszw. Uznanie tylko tej
metafizycznej byoby nadmiern askawoci wobec siebie samych. Polska
i Europa bray udzia w wojnach w Afganistanie i Iraku, a te wojny to jeden
z czynnikw, ktry wpyn na fal migracji. Firmy z polskim kapitaem
przyczyniaj si do wyzysku ludzi w krajach Poudnia (Bangladesz!). Te
okolicznoci stawiaj nas w rzdzie winnych take moralnie.
Nieodpart moc ma dla mnie argument Kamela Daouda, algierskiego pisarza,
autora powieci Sprawa Meursaulta:

Trzeba zdefiniowa na nowo fundamenty swojego czowieczestwa. Dzi

nie jest nam potrzebny europejski czy zachodni humanizm, tylko
uniwersalny. Odnosz wraenie, e zachodni humanizm si zaci. Jak
postrzega Innego? Czy to zwierz, czy czowiek? Identyczne pytanie zadawa
 sobie Robinson na temat Pitaszka. Jestemy w tej samej sytuacji: jak
zdefiniowa uchodc? Jeli to zwierz trzeba je odgrodzi albo zabi. Jeli
czowiek przesun si i zrobi mu troch miejsca.

Lepiej zacznijmy za rad Daouda przemeblowywa swoje gowy ju teraz.

Wiemy z historii i teraniejszoci, e nie ma wyjtkowo zych narodw czy
spoecznoci, ktre jako jedyne s zdolne do masowych zbrodni. Nie ma te
impregnowanych na tego rodzaju zo. Prawdopodobnie w szczeglnych
okolicznociach do popenienia ludobjstwa zdolny jest kady nard, kada
spoeczno, wsplnota, grupa. Warto o tym pamita dzisiaj, gdy coraz czciej
sycha, jak o migrantach z Poudnia, ludziach innych religii i ciemniejszego
koloru skry mwi si inwektywami przywodzcymi na myl jzyk nazistw.
W jaki sposb zarzdza wielk fal przybyszw, w jaki sposb zrobi im
miejsce, jak si nawzajem integrowa oni z nami, ale te my z nimi to
skomplikowane zadanie administracyjne, logistyczne, ekonomiczne. Take
psychologiczne. Nie zbliymy si jednak do jego realizacji, nie ruszymy o krok,
jeli najpierw nie przemeblujemy naszego mylenia. Zawalidrog jest tu
powtarzana w kko mantra, ktra prbuje narzuci Wielk Selekcj: uchodcy
wojenni do nieba, migranci ekonomiczni do pieka. Ta selekcja jest
moralnie nie do obrony. To jak zepchn niektrych z tratwy i powiedzie im
tocie, nic nie moemy poradzi. W najlepszym razie to wykrt, eby bra
odpowiedzialno najmniejsz, jak si tylko da. Umycie rk.
 POZA KADREM

Wojny klimatyczne i nowa Zagada

To niemal pewne: fal migracji 2015 roku bdziemy wspomina z nostalgi,

a dzisiejsze uniesienia polemiczne wydadz si mieszne, groteskowe.
W przyszoci za szans przyzwoitej egzystencji w wiecie zniszczonym nie tylko
wojnami, lecz take zmianami klimatycznymi, pod wielokrotnie wikszym
naporem migrantw z terytoriw, na ktrych nie da si y, oddamy bez
mrugnicia nasze swobody i uwicone wartoci.
Rozumie to ju papie Franciszek: w encyklice Laudato si przestrzega przed
niepohamowan eksploatacj zasobw planety, ktra doprowadzi kiedy do
samozagady. Papie z Argentyny wie, o czym mwi, nie tylko od naukowcw.
W ostatnich latach w jego rodzinnym Buenos Aires dochodzio do protestw
spoecznych z powodu... upaw.
Wysokie temperatury w stolicy Argentyny, od grudnia do lutego, byy zawsze
mordercze, jednak od kilku lat dzieje si co, co przekracza standardowe
dowiadczenie mieszkacw. Wysiada przeciona sie elektryczna od
klimatyzacji i domowych wiatrakw, bez ktrych nawet ludziom modym
i zdrowym trudno wytrzyma w pomieszczeniach. Przestaj dziaa elektryczne
pompy wodne i lodwki. Starzy i niepenosprawni zostaj uwizieni
w kamienicach i blokach, bo nie dziaaj windy. W cigu dnia jest czterdzieci
stopni i wicej, a noc temperatura spada o dwatrzy stopnie, czyli prawie
wcale. Wysoka wilgotno powietrza czyni to wszystko jeszcze bardziej
nieznonym. I tak przez dwa, dwa i p, trzy miesice. Podobne upay, cho
lejsze, odczuwalimy w Europie w 2015 roku i nie tylko na poudniu
kontynentu, rwnie w Polsce.
So Paulo, najwiksza metropolia Ameryki Poudniowej dwadziecia
milionw mieszkacw w miecie i ponad czterdzieci milionw w stanie
przeywaa niedawno kryzys wodny. Powd: trwajca przez kilka lat susza.
Doszo do reglamentacji wody i wielogodzinnych przerw w jej dostawie.
W niektrych restauracjach zaczto podawa jedzenie na plastikowych
talerzach, eby nie marnowa wody na zmywanie. Szpitale przygotoway zapasy
wody na czarn godzin. Stan So Paulo to serce brazylijskiego przemysu,
ktry potrzebuje wody tak jak ludzie; wytwarza okoo czterdziestu procent PKB
kraju.
Poziom w sztucznym jeziorze zaopatrujcym miasto w wod spad do poziomu
kilku procent stanu uwaanego za norm. To nie znaczy, e w So Paulo nie
zdarzaj si ulewy. Zdarzaj si, ale za mae i za rzadko. W fawelach apanie
deszczwki, polegajce na rozstawianiu wiader i baniakw, prowadzi do
wylgania si moskitw, ktre przenosz deng. Liczba zachorowa na t
chorob za drugim razem bywa, e mierteln wzrosa w cigu roku
trzykrotnie (dane z 2015 roku).

Kto wywouje susze

Przyczyny kopotw So Paulo z wod badacze upatruj w zmianach

klimatycznych, spowodowanych rabunkow wycink oddalonych o ponad tysic
kilometrw lasw deszczowych Amazonii. Dungl dewastuj trzy sektory
gospodarki: przemys drzewny, hutnictwo i wielka hodowla byda. Handlarzy
drewnem interesuj zwykle rzadkie i drogie gatunki drzew. Ale wycina si
wszystkie, jak leci. Drzewa gorsze z komercyjnego punktu widzenia spala si
cz legalnie, cz nielegalnie na wgiel drzewny, ktry skupuj okoliczne
huty; uywaj go do wytopu surwki, z tej za produkuje si stal. Na ogoocon
z drzew ziemi wkraczaj hodowcy, zamieniajc j w pastwiska dla byda, albo
producenci soi.
W ostatnich kilku dekadach wylesiono w ten sposb siedemnacieosiemnacie
procent terytorium Amazonii, a okoo jedna trzecia ulega rnym formom
degradacji. Te zniszczenia ju teraz wywouj powane zmiany klimatyczne,
midzy innymi susze takie jak ta w So Paulo. Dlaczego?
Las deszczowy jest magazynem wody i jej dostarczycielem do atmosfery
w postaci ogromnych iloci pary; badacze mwi o tak zwanych powietrznych
rzekach parowych. T par roznosz po kontynencie wiatry znad oceanu.
Pomaga bariera, jak stanowi pasmo Andw dziki temu para wodna pozostaje
na ldzie. To dlatego znaczne obszary Ameryki Poudniowej byy zazwyczaj
mniej naraone na susze ni niektre regiony wiata pooone na tej samej
szerokoci geograficznej, na przykad Australia czy czci Afryki.
Dewastacja lasw deszczowych zaczyna odbiera kontynentowi ten przywilej
a to dopiero zego pocztki. Przy obecnym tempie wycinki Amazonii i tak
zreszt spowolnionym w ostatnich latach niektre tereny dungli zaczn okoo
2040 roku zamienia si w sawann (szacunki Amazoskiego Instytutu
Czowieka i rodowiska Imazon). To moe wywoa kolejne zmiany klimatu
i nowe dramatyczne problemy. W ich centrum znajdzie si najbardziej
yciodajne ze wszystkich bogactw: woda.

Wojny o wod

Na Ziemi wody nie brakuje, jednak dziewidziesit siedem procent jej zasobw
to woda sona; ponad dwa procent to ld i nieg, mniej ni jeden procent to woda
sodka, nadajca si do picia, uytkowania w rolnictwie i przemyle. Ta woda
jest rozmieszczona na wiecie w sposb nieadekwatny do potrzeb ludzi. Obszary
sabo zaludnione, na przykad Syberia, maj jej duo wicej ni terytoria
cierpice z powodu przeludnienia, na przykad Indie.
Organizacje humanitarne, take agendy ONZ, od lat bij na alarm, e blisko
miliard ludzi na wiecie nie ma dostpu do czystej wody, a ponad jedna trzecia
(2,6 miliarda) yje w zych warunkach sanitarnych. Zuycie wody podwaja si
mniej wicej co dwadziecia lat, jej wikszo konsumuje przemys, rolnictwo
i produkcja energii. Zwikszeniu zuycia wody czsto towarzyszy rosnce
zanieczyszczenie jej rde. Czy speni si prognoza analitykw Banku
wiatowego sprzed kilku lat, e ju w 2025 roku dwie trzecie ludzkoci bd
cierpiay niedostatek czystej wody? Za dziesi lat moe nie bdzie tak
dramatycznie, ale za dwadziecia, trzydzieci... pidziesit?
Wycinka lasw deszczowych Amazonii to jedna z najbardziej widocznych
przyczyn znikania wody oraz zmian klimatycznych wywoanych przez
czowieka. Jest mnstwo mniej spektakularnych, ktre nios podobnie
dewastujce skutki dla rodowiska i dla ludzi w mikroskali. Na przykad
wydobywanie zota w peruwiaskich Andach, do ktrego zuywa si gigantyczne
iloci wody, prowadzi do znikania caych jezior i zanieczyszczenia rzek.
Umieraj zwierzta, a ludzie s zmuszeni opuszcza domostwa i osiedla si
w miastach. Czsto staczaj si tam na margines, bo run ich wiat, a wiata
miejskiego nie rozumiej. Zasilaj slumsy, a slumsy to zwykle plagi spoeczne:
bezrobocie, bieda, fatalne warunki sanitarne, epidemie, przestpczo.
A przeludnienie miast to kolejne konflikty...
Czarne scenariusze z powodu niedoborw wody i to na nieodleg przyszo
ukadaj si same. Na przykad zacznie spada produkcja ywnoci; ergo:
pojawi si konflikty o dostp do rde wody zarwno midzy ludmi yjcymi
z rolnictwa, jak te midzy wsi a miastem. W planie globalnym moliwe s
spory midzy mocarstwami.
Od wielu lat analitycy przejci zmianami klimatycznymi wieszcz wojny na
ich tle. Amerykaski publicysta zajmujcy si klimatem Brook Larmer pisa
w National Geographic dawno temu:

Ju dzi w rodkowej Azji pojawiaj si obawy, e ubogie kraje, w ktrych

znaczn cz powierzchni zajmuj lodowce (Tadykistan, Kirgistan),
pewnego dnia zaczn odcina dopyw wody swoim wzbogaconym na ropie
i gazie, lecz spalonym socem ssiadom Uzbekistanowi, Kazachstanowi
i Turkmenistanowi. Pokj midzy Indiami a Pakistanem moe by
w przyszoci tak samo zaleny od dostpu do wody, jak od broni atomowej,
poniewa oba pastwa czerpi zapasy z zasilanego lodowcami Indusu.
Najwaniejsze pytania dotycz jednak Chin, kontrolujcych rda
wszystkich wanych rzek w regionie. Wybudowanie tamy na Mekongu
spowodowao protesty w Indochinach. Jeli Chiczycy wci bd prbowali
zmieni bieg Brahmaputry, Indie mog to odebra jako prowokacj i tam,
gdzie oba kraje toczyy wojn w 1962 roku, dojdzie do nowego konfliktu.

Nie trzeba zreszt wybiega w przyszo. Wojna domowa w Syrii, ktra do

pocztku 2016 roku pochona ponad dwiecie tysicy ofiar, a wedug niektrych
szacunkw nawet trzysta, rwnie ma w tle zmiany klimatyczne. Wielka susza
w latach 20062010 wygnaa z prowincji Rakka ptora miliona ludzi. Zasilili oni
biedne dzielnice innych miast, midzy innymi Damaszku i Aleppo. Bieda, brak
pracy, przeludnienie, brak perspektyw i rozpacz to gleba, na ktrej wyrastaj
najrozmaitsze schorzenia spoeczne. Z kolei opustoszenie Rakki otworzyo bramy
dihadystom to tam rozpoczli swoje dzieo: Pastwo Islamskie. Jak wan
rol w tej wojnie odegray zmiany klimatu, ustali przyszy historyk; z pewnoci
to okoliczno, ktr warto analizowa ju dzisiaj, eby poj rda i dynamik
konfliktw przyszoci.
A uchodcy, przed ktrymi tak bardzo si w Europie bronimy? Do koca 2015
roku z Syrii ucieko ponad cztery i p miliona ludzi. Wikszo znalaza
schronienie u ssiadw w Libanie, Jordanii, Turcji. Niektrzy uciekaj
desperacko do Europy, gdzie widz wiksze szanse na przyzwoite ycie.
W przyszoci upay, niedostatek wody, pustynnienie w jednych miejscach
i powodzie w innych, a wraz z nimi niemono uprawy roli oraz gd wywoaj
konflikty wewntrz dotknitych spoecznoci. I wzbudz fal migracji trudn
dzi nawet do wyobraenia. Napyw migrantw, ktrego Europa i Stany
Zjednoczone dowiadczaj obecnie, to blada zapowied tego, co nas czeka
w zwizku z dalszymi zmianami klimatu.

Komu dzwoni dzwonek

Pnoc i Poudnie spieraj si na kolejnych szczytach klimatycznych o stopie

ograniczania emisji gazw cieplarnianych gwnego winowajc zmian
klimatycznych. Bogata Pnoc oskara rozwijajce si kraje Poudnia, gwnie
Chiny i Indie, o niech do samoogranicze. Susznie. Poudnie wytyka Pnocy
dug ekologiczny, to jest dwiecie pidziesit lat nieskrpowanej eksploatacji
surowcw i produkcji, ktre przyniosy bogatym krajom dzisiejszy poziom ycia,
a caej Ziemi gigantyczne zanieczyszczenie gleb, wd i powietrza oraz efekt
cieplarniany. Rwnie susznie. Pnoc wci czyni to samo, co zarzuca Poudniu.
Ignoruje propozycje krajw Poudnia, ktre s gotowe powstrzyma si od
eksploatacji surowcw w imi dobra planety w zamian za globaln zrzutk (by
mogy si rozwija, nie tykajc surowcw na swoich terytoriach). Jedn z takich
ofert zoy prezydent Ekwadoru Rafael Correa: niech wiat zapaci poow
spodziewanych zyskw 3,6 miliarda dolarw a Ekwador pozostawi nietknite
zoa ropy naftowej znajdujce si na obszarach Amazonii. Powsta nawet
oenzetowski fundusz na ten cel, ale na jego konto wpyny grosze. Ekwador
rozpocz wic przygotowania do eksploatacji z na obrzeach dungli.
Titanic pynie dalej, bawimy si, muzyka wci gra.
Ludzie czsto pytaj: Co mona zrobi, eby powstrzyma degradacj
rodowiska i zatrzyma zmiany klimatu? Co ja, obywatel X, mog zrobi? Elinor
Ostrom, noblistka zajmujca si ekonomi maych wsplnot, uwaa, e dziaania
indywidualne oraz na skal lokaln mog przyczynia si do ograniczenia
zniszcze rodowiska, a w konsekwencji take spowolnienia zmian klimatu.
Inni, jak Harald Welzer, autor ksiki Wojny klimatyczne, sprowadza
optymistw na ziemi. Skania si ku pogldowi, e indywidualne dziaania
w rodzaju segregowania mieci czy zamiany auta na rower s poyteczne
w ksztatowaniu wiadomoci wasnej i znajomych, lecz ich wpyw globalny jest
znikomy. Wiara, e jest inaczej, to szlachetna naiwno. eby spowolni, a by
moe kiedy wyhamowa zniszczenia rodowiska, konieczne s dziaania na
szczeblu pastw i w skali midzynarodowej.
Szwajcaria od lat inwestuje w transport publiczny w myl zasady, e kraj
dobrobytu to nie taki, w ktrym kadego biedaka sta na samochd, lecz taki,
w ktrym bogaty przesiada si z auta do autobusu, tramwaju, pocigu. Podobnie
Dania. W niektrych gminach w Norwegii poczenia urzdze wodnych
i napdzanych wiatrem pokrywaj cakowite zapotrzebowanie na energi.
Niemcy inwestuj w ocieplanie domw, by ograniczy zuycie energii zim
a ponadto maj ambitny plan radykalnego zmniejszenia emisji dwutlenku wgla
w cigu najbliszych lat. Francuzi bazujcy na energetyce jdrowej zaczynaj
niemiao rozwaa przejcie na odnawialne rda energii do 2050 roku ich
badacze sugeruj, e to moliwe. Dziaania na szczeblu pojedynczych krajw to
nadal za mao, lecz mog one stanowi wyom w dominujcej postawie
decydentw politycznych i biznesowych; by zaraliwym przykadem,
awangard zmian.
Kluczowe znaczenie maj dziaania w skali midzynarodowej. Niestety
wszelkie pakty dotyczce ochrony rodowiska i klimatu maj charakter
dobrowolny. Nie istnieje instytucja wiatowa, ktra mogaby nakaza pastwom
mniejsz emisj gazw cieplarnianych czy mniejsz wycink lasw ani tym
bardziej ukara kogokolwiek za zbrodnie ekologiczne. Moliwe, e ludzko nie
oprzytomnieje, pki nie zdarzy si kataklizm jak w katastroficznym filmie
Nazajutrz, w ktrym wielka oceaniczna fala zalewa Manhattan. Czyby
niepowana popkultura traktowaa zagroenie kataklizmem bardziej serio ni
wiat powanej polityki?
Welzer posuguje si analogi z II wojn wiatow jako wielk katastrof. To
ona lega u rde midzynarodowego prawa karnego, ktre ciga zbrodnie
przeciwko ludzkoci i ludobjstwo. A przecie ludobjstwa zdarzay si take
przed Hitlerem na przykad rze Ormian dokonana przez Turkw (ptora
miliona ofiar) czy rze Kongijczykw popeniona przez krla Belgii Leopolda II
(osiemdziesi milionw ludzi). Dopiero katastrofa II wojny, Holocaust i inne
masowe zbrodnie spowodoway zmian, cho i tak dodajmy nie zaszczepiy
ludzkoci przeciwko wirusom ksenofobii, rasizmu czy zbrodni o podou
etnicznym.

Zdy przed Rokiem 1984

Autor Wojen klimatycznych twierdzi, e zoone powizania midzy zmianami

klimatu a spoecznymi skutkami w skali globalnej utrudniaj unaocznienie sobie
skali moliwej katastrofy. Wieszczy, e te skomplikowane zwizki przyczynowo-
skutkowe plus rozbienoci interesw sprawi, e zahamowanie ocieplenia moe
okaza si mrzonk. Obawia si nieprzewidywalnego, na przykad:

jeli topnienie wiecznej zmarzliny uwolni w ogromnych ilociach metan, co

ju samo ma wpyw na klimat, albo utrata lasw czy nadmierne zakwaszenie
mrz osign jaki punkt krytyczny, dojdzie do nieprzewidywalnego efektu
domina. Na poziomie spoecznym to samo konflikty o zasoby wywoaj
wojny, ktrych skutkiem bd zwikszone strumienie uchodcw; te z kolei
zaostrz konflikty na granicach, co znowu doprowadzi do nieobliczalnej
przemocy na poziomie midzy- i wewntrzpastwowym.

Coraz wiksze fale migrantw klimatycznych bd dobijay si do bram Europy

i Stanw Zjednoczonych. Niejednokrotnie bdziemy ich traktowa nie jako
migrantw klimatycznych, lecz ekonomicznych, wzgldnie uchodcw wojennych
tyle e te wojny bd spowodowane konfliktami o zasoby z powodu zmian
klimatu. Na podstawie ostatnich dowiadcze mona sdzi, e bdziemy chcieli
trzyma ich z dala od naszego dobrobytu, uznajc, e mu zagraaj.
Dopowiedzmy, co to znaczy: e uznajemy ich za istoty niemajce takiego
samego prawa do ycia jak my wszak nieszcznicy uciekaj przed pewn lub
prawdopodobn mierci. Idea wartoci jednostki ludzkiej, do ktrej odwouj si
euroatlantyckie demokracje, legnie w gruzach (o ile ju nie zostaa ograniczona
jedynie do naszych wsplnot). Na uspokojenie sumienia ykniemy sobie
wymwk, e nie sta nas na pomoc w tak wielkiej skali. Nie skojarzymy
obecnoci uchodcw z tym, e jaki europejski koncern dziki dealowi
z jakim skorumpowanym rzdem w afrykaskim kraju wypchn lokalnych
rolnikw z ich ziemi, by zaoy uprawy pod produkcj biopaliw. A wygnani
stracili nie tylko rdo dochodu, ale i miejsce na ziemi wic szukaj go gdzie
indziej.
Umieszcza ich w obozach eksterytorialnych na terenie Afryki Pnocnej?
Uchodcy przyszoci moe nawet do nich nie dotr: bd umiera z godu,
pragnienia, na uleczalne w innych czciach wiata choroby bd w wyniku
lokalnych konfliktw o zasoby. Z pewnoci znajd si tacy, ktrzy zechc
zemci si na dostatnim wiecie poprzez akty terroru. W ten sposb
(niewiadomie) dostarcz naszemu egoizmowi faszywego uzasadnienia: a nie
mwilimy, e nie naley ich wpuszcza?.
Welzer sugeruje nawet, e dostatnie spoeczestwa mog posun si do
rozwiza okrutnych, cho powstrzymuje si przed porwnaniami do
Holokaustu. Pisze, e historia si nie powtarza, lecz zaraz dodaje, e jeli
ludzie Zachodu zinterpretuj nowe problemy jako zagraajce ich egzystencji,
mog posun si do rozwiza, o jakich nigdy by wczeniej nie pomyleli.
Strach pomyle, a co dopiero napisa.
Kilka lat po Welzerze amerykaski historyk Timothy Snyder napisa wprost
w ksice Czarna ziemia:

By moe dowiadczenie niespotykanych dotd burz lub nieustajcej suszy

nadwtli oczekiwania co do bezpieczestwa podstawowych zasobw, przez co
polityka w stylu hitlerowskim znajdzie szerszy oddwik. Jak podczas
wielkiego kryzysu wykaza Hitler, ludzie s w stanie przedstawi
nadchodzce problemy w sposb uzasadniajcy podjcie drastycznych
rodkw ju dzi. Znajdujc si pod wystarczajc presj lub posiadajc
wystarczajce umiejtnoci, politycy mog podobnie jak uczyni to po raz
pierwszy on sam powiza natur i polityk, ekosystemy i gospodarstwa
domowe oraz potrzeby i pragnienia. Win za globalny problem, ktry wydaje
si niemoliwy do rozwizania w inny sposb, mona zoy na barki
konkretnej grupy ludzi.

(Jeszcze raz: Chcemy, eby pocztkiem i kocem ludobjstwa by nazizm. Tak

jest najwygodniej).
W naszym folwarku i zagrodzie bdziemy z pewnoci skonni odda wicej
wadzy rozmaitym Wielkim Braciom, subom bezpieczestwa, prywatnym
milicjom, ktre jak si nam czasem zudnie zdaje ochroni nas przed
najazdem obcych. Oddamy nasze swobody, wartoci humanistyczne i obudzimy
si w roku 1984, cho z pewnoci innej wersji ni ta, ktr opisa Orwell.
A przecie jeli model rozwoju oparty na eksploatacji surowcw nie ulegnie
zmianie, i tak nastpi w kocu jakie klimatyczne nazajutrz podobne lub
niepodobne do popkulturowej wizji z hollywoodzkiego filmu. adne rygle u bram
Europy ani Wielki Brat nie pomog.
 Rohingjowie. Ciche ludobjstwo
Bradford, 2015
W 1944 roku, jako yd w Budapeszcie, ja te byem Rohingj.
George Soros

Pierwsze wioski Rohingjw zapony rano. Anonimowy amator z kamer

niewiele zdoa zarejestrowa: unoszcy si nad ulicami dym, ruchomy tum
ludzi, kamie wybijajcy szyb. Wicej mona byo zobaczy na pniejszych
zdjciach dwadziecia wiosek wok Sittwe spalonych, zrwnanych z ziemi.
Podobnie czci miasta, gdzie znajdoway si domy i biznesy Rohingjw, a take
trzydzieci trzy meczety.
To buddyjscy ssiedzi, Arakaczycy, przyszli mordowa i wypdza swoich
muzumaskich ssiadw, Rohingjw.
Pogrom trwa pi dni, poczwszy od ranka 8 czerwca 2012 roku. Dopiero
czwartego dnia interweniowao wojsko.
Propaganda rzdu Mjanmy (dawniej Birmy) i jej lokalni wsplnicy
Arakaczycy i buddyjscy mnisi utrzymywali pniej, e by to spontaniczny
odwet za gwat i zabjstwo Ma Thidy Htwe, dwudziestosiedmioletniej buddystki,
popenione kilkanacie dni wczeniej przez trzech Rohingjw. By moe
spontaniczny by lincz na dziesiciu Rohingjach, ktrzy 3 czerwca przejedali
busem przez buddyjskie miasteczko Taungop. Pniejsze wiadectwa dowiody
jednak niezbicie, e pogrom w Sittwe i okolicznych wioskach, ktry rozpocz si
8 czerwca, zosta precyzyjnie zaplanowany, przygotowany i wcielony w ycie
przez miejscowych Arakaczykw za wiedz policji i wojska. A skoro za wiedz
wojska, to zapewne take rzdu centralnego w Rangunie.
Kilka dni przed pogromem nacjonalistyczni dziaacze rozesali listy do liderw
wiosek zamieszkanych przez Arakaczykw, w ktrych domagali si, by kade
domostwo wystawio jednego mczyzn w wieku dwudziestuczterdziestu lat do
udziau w ataku na Rohingjw. Pozostali mczyni mieli zosta w domach na
wypadek nieszczliwego przebiegu zdarze, na przykad odwetu napadnitych.
 Przez pi dni, zawsze okoo dziewitej rano, podstawione autobusy zbieray
z wiosek uzbrojonych w noe i bambusowe paki Arakaczykw, a nastpnie
rozwoziy ich po wioskach Rohingjw i do centrum Sittwe. Napastnicy obstawili
wikszo drg wyjazdowych z miasta, eby utrudni swoim ofiarom ucieczk.
W trakcie i na koniec kadego dnia roboczego uczestnicy pogromw dostawali
darmowe posiki. Okoo czwartej po poudniu autobusy rozwoziy ich z powrotem
do domw.
Wedug relacji wiadkw zarwno Arakaczykw, jak i Rohingjw policja
chronia sprawcw pogromu. Przed napaciami na konkretne domostwa
i biznesy Rohingjw policjanci sprawdzali, czy Arakaczycy maj dosy ludzi,
biaej broni i benzyny do podpalania, eby zaatakowa.
W Maungdaw przebieg zdarze by inny. Zaczo si od administracyjnego
zakazu modlitwy w meczetach. Rohingjowie nie posuchali i po modlitwie
podpalili kilka domw nalecych do buddystw. W odwecie Arakaczycy
i miejscowa policja otworzyli ogie do tumu Rohingjw[*].
W kilkudniowym pogromie w miastach i wioskach zgino prawdopodobnie od
stu do dwustu osb, w wikszoci Rohingjw. Blisko stu czterdziestu tysicom
Rohingjw nie pozwolono powrci do domw. Zostali zamknici w obozach
wok Sittwe i w getcie Aung Mingalar, w samym centrum miasta, ktre stao
si domem dla czterech i p tysica ludzi. Kilkadziesit tysicy zesano do
izolowanych wiosek, z dala od skupisk miejskich, do ktrych wjazd utrudniano
nawet organizacjom humanitarnym. Wielu wyruszyo na tuaczk na pnoc do
Bangladeszu i na poudnie do Tajlandii i Malezji.

Pywajce trumny

O dramacie Rohingjw zrobio si jeszcze goniej trzy lata po pogromie, gdy

przy granicy Tajlandii i Malezji odnaleziono masowe groby. Znajdoway si na
terenach sucych jako nielegalne obozy dla uchodcw, kontrolowane przez
przemytnikw i skorumpowane suby graniczne. Najpierw, na pocztku maja
2015 roku, po tajlandzkiej stronie granicy wydobyto z ziemi dwadziecia sze
zwok. Kilka tygodni pniej malezyjska policja odkrya sto trzydzieci dziewi
grobw.
ledztwo ujawnio, e przemytnicy, zajmujcy si przewoeniem nielegalnych
migrantw z Mjanmy do ssiednich krajw, wizili i godzili swoich klientw.
Prbowali wymusi od ich rodzin okup. Jak gdyby Rohingjowie, zamknici
w gettach i obozach, yjcy na granicy godu, mieli warte wymuszenia sumy
pienidzy.
Rohingjowie wiedz, e ucieczka z rodzinnego kraju grozi porwaniem przez
przemytnikw, mierci na morzu albo yciem w kolejnym obozie dla
uchodcw, bez widoku na inny los. Ale czy maj lepszy wybr? Najczciej
musz wybiera midzy jednym miertelnym zagroeniem a drugim.
Ryzykowna wdrwka daje przynajmniej cie nadziei, e ycie gdzie indziej
bdzie cho troch znoniejsze ni w Arakanie.
W cigu trzech lat po pogromie wyruszyo w podr okoo stu pidziesiciu
tysicy Rohingjw z Arakanu i obozw uchodczych w Bangladeszu. Ich odzie,
ktre zyskay ponur nazw pywajcych trumien, dryfuj tygodniami po
Morzu Andamaskim ku wybrzeom Tajlandii, Malezji i indonezyjskiej
Sumatry. Pasaerowie tych trumien umieraj z odwodnienia i godu. Gdy
prbuj si buntowa, gin mordowani przez zaog.
Zdarzao si, e dopywali do wybrzey powiedzmy Tajlandii, a tamtejsza
stra graniczna nie pozwalaa im zej na ld. Musieli dryfowa dalej ku
wybrzeom Malezji. Malezyjska stra graniczna robia to samo: wielokrotnie,
gdy odzie z Rohingjami dobijay do brzegu, odholowywano je czym prdzej
w stron wd nalecych do ssiedniego kraju. Na przykad Indonezji. Niektrzy
obrocy praw czowieka nazywaj ten proceder morskim ping-pongiem.
Pod presj midzynarodow, po odkryciu masowych grobw w 2015 roku,
Malezja i Indonezja zgodziy si przyj tymczasowo tysice boat people.
W sumie w obozach dla uchodcw i orodkach zatrzyma w obu tych krajach,
a take w Bangladeszu, Tajlandii, Pakistanie, Australii, Arabii Saudyjskiej
i Wielkiej Brytanii przebywa okoo miliona Rohingjw. Mniej wicej poowa caej
ich populacji.
W Tajlandii, w nadmorskim regionie Phuket, Rohingjw przetrzymuje si
w zamknitym orodku, do ktrego dziennikarze nie maj dostpu, a organizacje
humanitarne eby wej na jego teren musz pokonywa niezliczone
biurokratyczne przeszkody. Lokalne media, ktre niemiao prbuj upomina
si o prawa izolowanych, naraaj si na represje. Gdy wyjedaem z Tajlandii
we wrzeniu 2015 roku, w Phuket toczy si proces dwjki reporterw
internetowego pisma Phuketwan, ktre opublikowao demaskatorski artyku
o oficerach marynarki trudnicych si handlem ludmi wanie Rohingjami.
Dziennikarzom grozio siedem lat wizienia.
Publiczna obrona praw Rohingjw okazuje si wic ryzykownym zajciem nie
tylko w ich rodzinnej Mjanmie, a to sprawia, e staj si jeszcze bardziej
osamotnieni, trdowaci. Ich los porwnuje si czasem do losu przeladowanych
niegdy ydw, Cyganw, ktrych nikt nie uwaa za swoich, a obecnie rwnie
Palestyczykw.

Obcy we wasnym domu

Kim waciwie s?
Dla wadz Mjanmy Rohingjowie nie istniej. To jacy nielegalni imigranci
z Bangladeszu. Gdy na jakimkolwiek forum midzynarodowym pojawia si
sowo Rohingja, rzd Mjanmy odrzuca zaproszenie albo wychodzi z sali obrad.
Rohingjowie nie figuruj w adnym aktualnym spisie ludnoci. Nie ma ich na
licie stu trzydziestu piciu mniejszoci etnicznych tworzcych spoeczestwo
Mjanmy.
Zamieszkuj Arakan, zachodni prowincj kraju, gdzie wikszo ludnoci to
rdzenni Arakaczycy wyznawcy buddyzmu. Rohingjw jest tam okoo miliona;
stanowi jedn trzeci populacji, a na niektrych obszarach nawet okoo
dziewidziesiciu procent. Oficjalnie jednak nie ma ich, chyba e zadeklaruj
si jako banglijscy imigranci wwczas w magiczny sposb pojawiaj si jako
byty fizyczne. Ich obecno pozostaje nielegalna, ale wadze uznaj wtedy ich
istnienie.
Arakan by do schyku XVIII wieku jedn z piciu znaczcych monarchii
poudniowej Azji. Od IX wieku przybywali tam zagraniczni kupcy Arabowie,
Mongoowie, Turcy, Portugalczycy i po ssiedzku Bengalczycy. Rohingjowie
wedug wasnej wersji historii s potomkami owych kupcw, ktrzy wizali si
z miejscowymi kobietami z rnych grup etnicznych. Jest kwesti sporn, kiedy
owi potomkowie stali si wyznawcami islamu. Ju w wiekach IX-X? A moe
dopiero okoo 1430 roku, kiedy wywodzcy si z Bengalu muzumascy
wojownicy na subie krla Arakanu osiedlili si w wioskach niedaleko stolicy
i zbudowali pierwszy meczet? Pewne jest, e kiedy w 1785 roku Birmaczycy
najechali Arakan, zniszczyli wiele meczetw, bibliotek, instytucji muzumaskiej
kultury i wzili do niewoli tysice mieszkacw, ktrych postrzegali jako obcych
religijnie i etnicznie.
Drugi kontrowersyjny fragment dziejw zwizany z pochodzeniem Rohingjw
przypada na czasy kolonialnych rzdw Wielkiej Brytanii w Indiach i Birmie.
Brytyjczycy zachcali bengalskich rolnikw, eby migrowali do Arakanu,
poniewa chcieli zwikszy obszar upraw ryu. Wielu Bengalczykw
muzumanw, ktrzy pocztkowo jechali jako sezonowi robotnicy rolni, osiadao
w Arakanie na stae, tworzc zalki dzisiejszej wsplnoty Rohingjw. W czasie
II wojny wiatowej ich potomkowie walczyli po stronie Brytyjczykw, buddyjscy
Arakaczycy po stronie Japonii.
Historyczne ustalenia i polemiki mogyby by pasjonujce same w sobie, gdyby
nie to, e w realnej polityce su jako ideologiczne uzasadnienie pogromw,
wypdze, zajmowania ziemi, niszczenia ladw wielowiekowej obecnoci,
zamykania w gettach oraz innych represji. Dla Arakaczykw, tak jak dla rzdu
centralnego w Rangunie, Rohingjowie jako Rohingjowie nie istniej. To obcy,
wyznawcy obcej religii, nielegalni imigranci, wzgldnie potomkowie
nielegalnych imigrantw z czasw kolonialnych i terroryci, ktrzy d do
islamizacji Arakanu poprzez rozmnaanie si.
A jeszcze w 1959 roku prezydent Birmy Sao Shwe Thaik gosi, e
muzumanie z Arakanu nale do rdzennych ras Birmy. Rohingjowie byli
obywatelami i zajmowali stanowiska w administracji pastwowej. Sowo
Rohingja oznaczajce mieszkaniec Arakanu byo zwyczajnym,
codziennym sowem w prasie i szkolnych podrcznikach. Kilka razy w tygodniu
publiczne radio nadawao audycje w ich jzyku blisko spokrewnionym
z bengalskim w ramach polityki pielgnowania kultur autochtonicznych kraju.
A pewnego dnia okazali si niechcianymi przybdami, obcymi na swojej
ziemi. Zem wcielonym.

Operacja Krl Smok

Abdul Bashar, uchodca z ludu Rohingjw, lat szedziesit pi, ktrego

spotykam w angielskim miecie Bradford, pamita czasy, kiedy midzy
muzumanami a buddystami w Arakanie panowaa wzgldna harmonia. Jego
rodzice mieli kawiarenk w Maungdaw niedaleko Sittwe, do ktrej przychodzili
i muzumanie, i buddyci. (Po rozmowach z kilkoma Rohingjami orientuj si, e
posuguj si oni wymiennie kategoriami wyznaniowymi i etnicznymi: raz
mwi o sobie Rohingjowie, innym razem muzumanie; w ten sam sposb mwi
o Arakaczykach buddystach).
Przeladowania narastay stopniowo opowiada Abdul. Do pewnego
momentu daty nie pamita, by moe do koca lat szedziesitych, a moe do
pocztku siedemdziesitych Rohingjowie z miasteczka mieli prawo odwiedza
miejsce, ktre Abdul nazywa Video Hall. By to rodzaj kino-kawiarni. Czasem
przychodzio si tam oglda film, a czasem tylko posiedzie, odpocz, a nawet
uci sobie drzemk.
W pewnym momencie wadze wojskowe, ktre nastay po zamachu stanu 1962
roku, zakazay Rohingjom wstpu do Video Hall. Kady, ktry prbowa tam
wej, nie by wpuszczany, a mia szczcie, jeli przy okazji nie zosta obity.
Szykany w miejscach publicznych byy jedynie zapowiedzi tego, co miao
nastpi wkrtce: zepchnicia Rohingjw do roli pniewolnikw.
Wojskowi zaczli nachodzi ich domy. Zabierali mode kobiety i dziewczynki.
Jeli ojciec rodziny mia znajomoci i pienidze, mg negocjowa z oficerami,
eby zostawili crki w spokoju. Z czasem byo coraz gorzej. W 1974 roku
odebrano Rohingjom prawo gosowania w wyborach, a cztery lata pniej
rozpocza si Operacja Naga Min (Krl Smok) masowe wypdzenia
i zmuszanie Rohingjw do niewolniczej pracy. Wwczas, jak opowiada Adbul, nie
byo ju miejsca na pertraktacje: wojskowi wkraczali do miasteczka albo wioski
i gwacili crki, siostry, wnuczki na oczach ich bliskich. Gdy ojciec albo brat
protestowa, zabijali go na miejscu.
Wojskowi konfiskowali domy Rohingjw, warsztaty, sklepy, meczety i ziemi.
Wanie wtedy po raz pierwszy Abdul uciek wraz z ponad dwustu tysicami
swoich pobratymcw do Bangladeszu. Niewielka grupa schronia si w grach
i zaoya partyzantk, ktra po kilku latach zostaa czciowo rozbita,
a czciowo rozpierzcha si na cztery strony wiata.
Rok po ucieczce Abdul, tak jak wikszo uchodcw, wrci do Birmy.
Dyktatura ulega presji midzynarodowej i zgodzia si przyj swoich, ktrzy
od tamtej pory stali si obcymi, nielegalnymi imigrantami. Wszystko si
wtedy zmienio, nic ju nie byo takie, jak przed wypdzeniami. Abdul twierdzi,
e to wojskowi zniszczyli zgod midzy muzumanami a buddystami, midzy
Rohingjami a Arakaczykami. Przecignli buddystw na swoj stron, uczynili
z nich zaprzysigych wrogw muzumaskiej wsplnoty. Jaki by polityczny cel
wzniesienia tego muru wrogoci, Abdul nie potrafi wytumaczy.

Dziel i rzdz

Dyktatura wojskowa, ktra nastaa w latach szedziesitych, miaa na

sztandarach hasa birmaskiej drogi do socjalizmu, a zarazem nie gardzia
jzykiem i dziaaniami przywodzcymi na myl najskrajniejsze wersje
europejskich nacjonalizmw.
Wyproszono zagraniczne agencje rozwojowe i doradcw. Wyrzucono fundacj
Forda i The Asia Foundation. Zrezygnowano z programu stypendiw Fulbrighta,
obecnoci filii zagranicznych uniwersytetw, a nawet szk jzykowych pisze
Micha Lubina w ksice Birma: centrum kontra peryferie.

Angielski usunito ze szk. Zakazano wyjazdw za granic, wstrzymano

zewntrzne stypendia zagraniczne Birmaczykw. Starano si odci
wszystkie wpywy zagraniczne. Zakazano: tacw w stylu zachodnim,
konkursw piknoci, muzyki pop oraz wycigw konnych. Skutecznie
ocenzurowano pras. Cae zastpy wyedukowanych i dowiadczonych
urzdnikw pastwowych zostay wyrzucone i zmuszone do emigracji [...].
Zakazano wjazdu do kraju obcokrajowcom: wizy przyznawano jedynie na 24
godziny (w latach siedemdziesitych wyduono do tygodnia). Ponadto rzd
ogosi nacjonalizacj wszystkich najwaniejszych fabryk i przedsibiorstw,
bankw, caej produkcji, dystrybucji i eksportu dbr. Konsekwencje tych
dziaa dla gospodarki byy katastrofalne.
W ramach nacjonalizujcej polityki wyrzucono wszystkie firmy z obcym
kapitaem, nie tylko zachodnie, ale przede wszystkim wydalono Indusw oraz
Chiczykw, ktrzy prowadzili wasne przedsibiorstwa czy usugi. Pozbyto
si kadr w przemyle, zarzdzaniu i handlu, stanowicych od kilku generacji
motor napdowy gospodarki birmaskiej.

Oto pseudosocjalistyczna cz oblicza dyktatury. Cz nacjonalistyczn,

odwoujc si do mitologii krwi, dobitnie wyrazi szef junty genera Ne Win
w 1979 roku gdy blisko dwiecie tysicy Rohingjw wracao z wygnania
w Bangladeszu.
 Dzisiaj moecie zauway, e nawet ludy czystej krwi s nielojalne wobec
swojej rasy i kraju, lecz zachowuj lojalno wobec innych. Jeli ludy czystej
krwi postpuj w ten sposb, musimy uwanie obserwowa ludy o krwi
mieszanej. Niektre ludy maj czyst krew, [reprezentuj] czyste birmaskie
dziedzictwo i pochodzenie. Karenowie, Kaczinowie i inni maj prawdziwie
czyst krew. Ale musimy rozway, czy te ludy przynale cakowicie do
naszej rasy, naszego birmaskiego narodu.

Czy Ne Win i jego ludzie wierzyli naprawd w mit krwi, to kwestia drugorzdna.
Istotniejsze, e za jego pomoc prowadzili polityk i rozgrywali, a czsto
prowokowali animozje etniczne i religijne. Midzy innymi w Arakanie.
Ta peryferyjna prowincja naleaa i wci naley do najbardziej zacofanych
i ekonomicznie zaniedbanych czci kraju. Sami Arakaczycy s jedn
z mniejszoci etnicznych, ktra czuje si dyskryminowana. W Arakanie znajduj
si zoa gazu, na ktrych zarabia rzd centralny, czyli dziercy wadz
Birmaczycy (czterdzieci procent dochodw kraju!) i Chiczycy jako wielki
inwestor projektu gazowego. Arakan dostarcza gospodarce Mjanmy ry, ryby
i owoce morza, bambus, marmur, tytan. Ale Arakaczycy nic z tej kontrybucji
nie maj.
Czujemy si, jakbymy znajdowali si pod rzdami neokolonialnymi,
poniewa wszystko kontroluj Birmaczycy edukacj, gospodark... We
wszystkich dzielnicach najwaniejsze stanowiska zajmuj Birmaczycy.
Wszyscy miejscowi urzdnicy tu, w Mrauk U, to Birmaczycy. Arakaczycy
czuj si, jakby wci yli w czasach kolonialnych powiedzia badaczowi
z Uniwersytetu Krlowej Mary w Londynie anonimowy Arakaczyk buddysta.
Inny opisywa pniewolnicze warunki pracy arakaskich kobiet przy
birmasko-chiskim projekcie gazowym: pracownicom brakowao wody, toalet,
a w nocy dachu na gow.
Gniew i frustracje Arakaczykw, spowodowane bied i wyzyskiem, kolejne
rzdy zrcznie kanalizoway przeciwko Rohingjom. To Rohingjowie, jako obcy
etnicznie i religijnie, ludzie nieczystej krwi i nielojalni, mieli by wedug
rzdowej propagandy ochoczo podejmowanej przez lokalnych nacjonalistw
i buddyjskich mnichw odpowiedzialni za nieszczcia Arakanu. To rzekomo
Rohingjowie odbieraj rdzennym Arakaczykom miejsca pracy i s gwn
przyczyn ich niedostatkw oraz zacofania. I to oni stanowi zagroenie dla
buddyjskiej tosamoci regionu. Wedug jednego z mitw, godnych Protokow
mdrcw Syjonu z innej czci wiata i z innej epoki, Rohingjowie wiadomie
rozmnaaj si na potg, eby zniszczy religi buddyjsk, uczyni z prowincji,
a pniej caego kraju pastwo islamskie, przej w nim wadz i zbudowa tu
kolejny Afganistan, Pakistan bd Arabi Saudyjsk.

Jak niewolnicy

Bahar Gul urodzia si w 1982 roku przeomowym dla losu Rohingjw.

Podobnie Nur Huda, syn bogatego rolnika, trudnicego si upraw ryu
i owocw. (Cztery wioski pracoway dla ojca mwi z dum, wpadajc
chwilami w ton przechwaki). W tym roku na mocy nowego prawa Rohingjowie
przestali by obywatelami Birmy i stracili wszelkie zwizane z tym prawa.
Podczas nastpnego spisu ludnoci zostali pominici, czego skutkiem byo
skrelenie ich z listy stu trzydziestu piciu etni tworzcych spoeczestwo kraju.
Z dziecistwa w Arakanie Bahar pamita jedynie krtkie, intensywne
przebyski sprzed ucieczki do Bangladeszu, miaa wtedy osiem-dziewi lat. Oto
wojsko zabiera ojca do pracy przymusowej, jak dowie si pniej. onierze
szarpi go, popychaj. Wielki krzyk i rozpacz matki. Nie zapomni sceny,
w ktrej mody onierz bije ojca kolb karabinu. Krtko potem rodzice
zdecydowali si na emigracj. Z powodu infekcji, ktra wdaa si w niezagojon
ran, ojciec zmar krtko po przekroczeniu granicy z Bangladeszem.
Nur Huda nosi wspomnienie niewolniczej pracy, ktr wykonywa
przymusowo jako omiolatek. onierze zabrali go ze szkoy to bya czsta
praktyka wobec dzieci Rohingjw i przez wiele dni musia nosi ich ekwipunek.
Porwali te ojca: kazali mu wycina bambus i transportowa rzek do
wyznaczonego miejsca. Gospodarstwo rodzinne zostao skonfiskowane
zamony rolnik sta si z dnia na dzie biedakiem wykonujcym prac
przymusow dla przeladowcw, bez wynagrodzenia.
Czterdziestoletni Salim Muhammad z miasteczka Buthingdaung przey
w kraju rodzinnym osiemnacie lat i pamita duo wicej. Na przykad to, e
opierajcych si przed niewolnicz prac Rohingjw wojskowi zabijali na
miejscu. Jego, jako nastolatka, zmuszali do kopania roww, wycinania drzew
w dungli, stawiania potw i posterunkw, pracy przy budowie drg, ktrych
w rejonie Sittwe wci jest jak na lekarstwo. Czasem pozwalali wraca na noc
do domu jeli dom znajdowa si w odlegoci moliwej do szybkiego pokonania
na piechot. Czasem zabierali na dwatrzy miesice; wraz z grup
uprowadzonych z domu musia maszerowa kilka dni na miejsce pracy.
Dostawali godowe racje ryu, spali pod goym niebem. Sabsi umierali
z wyczerpania, niedoywienia i od bicia.
Dziki przeciekowi z krgw wadzy orodek badawczy International State
Crime Initiative z Londynu wszed w posiadanie dokumentu rzdowego z 1988
roku, z ktrego jasno wynika, e junta wojskowa dya do planowej eliminacji
Rohingjw z kraju. Dokument zaleca seri dziaa politycznych
i administracyjnych, ktre miay doprowadzi do tego celu (streszczam):
nakadanie restrykcji utrudniajcych Rohingjom zawieranie maestw, co
ograniczy przyrost ich populacji;
utrudnianie przemieszczania si poza miejsce zamieszkania oraz cakowity
zakaz wjazdu do Sittwe Rohingjom, ktrzy aktualnie tam nie mieszkaj;
zakazanie Rohingjom wstpu na studia wysze;
zakazanie im pracy w administracji publicznej;
pozbawienie wasnoci ziemi, budynkw i sklepw poprzez konfiskaty
i rozdawanie ich wasnoci buddystom;
zakaz prowadzenia dziaalnoci gospodarczej;
zakaz budowania nowych i remontowania starych domw, szk i meczetw;
prowadzenie akcji nawracania muzumanw na buddyzm;
denie do osiedlania buddystw w Arakanie, zarwno tych z kraju, jak i z
zagranicy, oraz wspieranie ich osadnictwa;
w sprawach sdowych midzy Arakaczykami a muzumanami sdy maj
wydawa werdykty na korzy Arakaczykw; gdy spr toczy si midzy
bogatym a biednym muzumaninem, sd powinien orzeka na korzy bogatego
aeby sfrustrowany biedak nie mia lepszego wyjcia ni wyjazd z kraju;
naley powstrzyma si od masowego zabijania muzumanw, by nie
przyciga uwagi i nie wywoywa protestw ze strony krajw islamskich.
W cigu nastpnych dwudziestu lat wikszo tych zalece bya
konsekwentnie wcielania w ycie.

Ssiedzi
Abdul uciek ponownie do Bangladeszu, gdy w 1991 roku buddyjscy ssiedzi
napadli na jego sklep. Mwi, e tum pod wodz niejakiego Nabushiego
buddysty, szed przez miasto jak tsunami. Na zapleczu sklepu spa brat Abdula,
by nocnym strem. Zadgali go noami, a sklep okradli i zdemolowali. Abdul
poszed ze skarg na policj. Domaga si, eby wypisali mu dokument
potwierdzajcy zoenie doniesienia. Wypisali i podali, miejc si w twarz:
A teraz zanie go tym, ktrzy zabili ci brata.
Przecie nie mogem tego zrobi. Tamci by mnie zabili.
Znae napastnikw? pytam.
Znaem imiona wszystkich. Kupowali w moim sklepie.
Wiedzia, e nie bdzie ledztwa i e jedynym wyjciem jest ucieczka. Zabra
on, sidemk dzieci i ruszyli w drog.
Ojciec omioletniego Nura Hudy zdecydowa o wyjedzie, poniewa nie chcia
godzi si dalej na niewolniczy wyzysk i nie mg patrze, jak mundurowi
zmuszaj do pracy jego maoletniego syna.
Salah urodzi si ju w obozie dla uchodcw w Bangladeszu, ale wie
z opowieci mamy, e wojskowi zabili na jej oczach jego dziadka i wujka.
Nastpnego dnia rodzina wyruszya w drog. Ojciec Salaha zmar na atak serca
tu po przekroczeniu granicy po kilku dniach wyczerpujcego marszu przez
gry na pograniczu Mjanmy i Bangladeszu.

Pogromy i wypdzenia 1991 roku dokonywane przez Arakaczykw i armi byy

echem zawirowa politycznych na przeomie dekad. W 1988 roku spoeczestwo
si przebudzio i nadesza polityczna odwil. Przeciwko nieudolnym rzdom
junty protestowali ludzie rnych klas spoecznych, grup etnicznych
i religijnych. W Arakanie buddyci manifestowali rka w rk z muzumanami
i wydawao si, e niech do wojskowych jest silniejsza od animozji religijnych
i etnicznych. (Wkrtce Abdul mia si przekona, e byy to pozory, chwilowe
uniesienia).
Wiosna obywateli skoczya si krwawym stumieniem protestw i zmian
doktryny dyktatury sta si ni dla odmiany dziki kapitalizm. Chcc przekona
Zachd o swoim agodnym obliczu, nowa junta zezwolia w 1990 roku na wybory.
Przegraa je z kretesem i pospiesznie uniewania wynik. Sawna liderka
opozycji i pniejsza laureatka pokojowej nagrody Nobla Aung San Suu Kyi
zostaa skazana na wiele lat aresztu domowego.
Ponowne przykrcenie ruby szczeglnie dotkliwie odczuy mniejszoci, ktre
opowiedziay si przeciwko juncie. Najbardziej Rohingjowie. Tak samo jak pod
koniec lat siedemdziesitych wojskowi zaczli najeda ich wioski i miasteczka,
konfiskowa ziemi i budynki, gwaci kobiety, porywa mczyzn do
niewolniczej pracy. Skutkiem przeladowa by kolejny exodus okoo dwustu
pidziesiciu tysicy Rohingjw. Przytaczajca wikszo, tak jak Abdul, Nur
Huda, Bahar Gul, Salim, Salah i ich rodziny, znalaza schronienie w obozach dla
uchodcw w Bangladeszu.
Ci, ktrzy zostali w Mjanmie, mieli odczu w nastpnych latach skutki
rzdowego planu cichej eksterminacji.

adnych marze

Wikszo obozw dla uchodcw wyglda podobnie: baraki albo namioty

stoczone na niewielkiej przestrzeni, mrowie ludzi, fatalne warunki sanitarne,
brak intymnoci. Czsto niedoywienie, o ile nie gd.
Salah urodzi si w obozie Kutupalong w Bangladeszu i spdzi tam waciwie
cae dziecistwo. Nic si przez te lata nie dziao, kady dzie wyglda tak samo.
O czternastu latach, ktre przey w obozie, Salah ma do powiedzenia zaledwie
kilka zda, na dodatek wicej w nich emocji ni informacji.
Nie chodzi do szkoy. W obozach odbyway si nieregularne lekcje prowadzone
przez byych nauczycieli, ale mogli sobie na nie pozwoli tylko zamoniejsi.
Pamita, e czasem nie dojada i chodzi godny nawet przez kilka dni. ywno
bya racjonowana: ry, soczewica, sl, cukier. Najsilniejszy lad odcisno na
nim, jak mwi, tsunami z 2005 roku, ktre dotkno kilka krajw Azji,
najdotkliwiej region Aceh na indonezyjskiej Sumatrze. Opowie Salaha
zawiera sporo niecisoci i sdz, e chodzi raczej o tajfun. w kataklizm
wspomina bowiem jako potny wiatr, ktry zmit baraki i namioty. Kopali
wtedy gbokie doy, w ktrych chowali si przed wichur. (Gdyby to byo
tsunami, czyli uderzenie potnych mas morskiej wody, wszyscy by si potopili).
W obozie nie ma ycia, wic nie masz marze. Nie zastanawiasz si, czy
chciaby zosta lekarzem, czy nauczycielem. Mylisz, jak przey kolejny dzie.
By moe to jedno zdanie wystarczy za wspomnienia. I jeszcze drugie:
W Bradford zaczem marzy.
A kim chciaby zosta? dopytuj.
 Trenerem sportowym, by moe pikarskim odpowiada Salah, ktry jest
zapalonym kibicem Arsenalu Londyn i FC Barcelony. Spdzamy wsplny
wieczr, ogldajc mecz Ligi Mistrzw Arsenal Dynamo Zagrzeb, ktry
londyczycy wygrali 3:0.
Salim z kolei wspomina bangladeski obz dla uchodcw Nayapara jako wiat,
w ktrym wszystkiego jest za mao. Za mao miejsca, za mao jedzenia, za mao
ubra, za mao pienidzy. Tylko czasu jest za duo i nie ma co z nim zrobi.
Wok obozu posterunki policji. Nie wolno wychodzi, chyba e zapaci si
apwk. Wiksze prawa mieli tak zwani uchodcy zarejestrowani tych byo
okoo trzydziestu tysicy. Dla nich wadze Bangladeszu utworzyy nawet szkoy.
Ale ponad dziesi razy wicej Rohingjw to ci niezarejestrowani: trzysta
pidziesit tysicy. Zanim sklecili sobie szaasy, baraki, biedadomki, spali pod
goym niebem. Kryteria podziau na zarejestrowanych i niezarejestrowanych
pozostaj niejasne. (Decyduje kolejno przybycia? Status majtkowy? apwka
dla urzdnika?)
Bahar Gul, ktra spdzia osiemnacie lat w tym samym obozie co Salim,
wspomina przeladowania policji i onierzy bangladeskich. Nie pamita, ktry
to by rok, gdy mundurowi prbowali wypdzi Rohingjw z powrotem do
Mjanmy. Cz ulega i wrcia, wikszo zostaa w Bangladeszu. onierze
pobili wtedy ojca i matk. Na jej oczach skopali ciarn ssiadk, ktra
odmwia powrotu. Potem poronia.
Chwil pniej Bahar usprawiedliwia Banglijczykw. Mwi, e Bangladesz to
przeludniony kraj, e sami yj w biedzie, a mimo to pomogli Rohingjom.
Nie potraktowali was tak samo jak rzd Mjanmy?
Nie, Banglijczycy dali nam schronienie, uratowali nas. Gdybymy zostali
w Mjanmie, ju bymy nie yli.

Hitler i Budda

Szybko si rozmnaaj, s brutalni i zjadaj jedni drugich.

Muzumanie maj mnstwo pienidzy i nikt nie wie, gdzie trzymaj t swoj
fortun. Chwal si pienidzmi, eby przyciga nasze kobiety. Te pienidze
zostan uyte, by zdoby birmask kobiet buddystk, ktra wkrtce zostanie
zniewolona lub nawet zmuszona do konwersji na islam, a narodzone z niej dzieci
stan si bangladeskimi muzumanami i ostatecznym zagroeniem dla naszego
buddyjskiego narodu, a w kocu zniszcz nasz ras i religi.
Tako rzecze Ashin Wirathu, sawny buddyjski mnich, guru ekstremistw
religijnych i nacjonalistycznych w Mjanmie, zaprzysigy wrg Rohingjw. Sta
si sawny na wiecie, gdy w 2013 roku tygodnik Time umieci na okadce jego
fotografi opatrzon tytuem Twarz buddyjskiego terroru. Rzd w Rangunie
skonfiskowa nakad, a wierni wyszli na ulice zaprotestowa w obronie swojego
guru.
Relacje Wirathu z dyktatur, podobnie jak relacje buddyjskich mnichw jako
osobnej pmilionowej spoecznoci, s zoone. W 2003 roku Wirathu zosta
uwiziony na dziewi lat midzy innymi za sianie nienawici przeciwko
muzumanom, ale waniejszym powodem bya jego krytyka rzdw junty. Po
wyjciu na wolno jego mowa nienawici nie stracia na sile, a by moe nawet
przybraa. Zacz wzywa do bojkotowania sklepw i warsztatw nalecych do
wyznawcw islamu, przede wszystkim Rohingjw, oraz ochrony buddyjskich
kobiet przed muzumaskimi gwacicielami i wciekymi psami.
Mnisi jako spoeczno te odgrywali dwuznaczn rol. Niekiedy stali na czele
protestw przeciwko juncie, na przykad w 2007 i 2012 roku, a innym razem
niekiedy w tym samym czasie byli tub nacjonalistycznej polityki
i rasistowskiej ideologii; pionkami w polityce wadz rozgrywajcych religijne
urazy i etniczne fobie.
Od poowy lat dziewidziesitych wadze Mjanmy przestay wydawa
dzieciom Rohingjw certyfikaty urodzin. Nie ma dokumentu, nie ma czowieka.
W 2005 roku wprowadzono kontrol urodzin i restrykcje utrudniajce
zawieranie maestw. Zakazano Rohingjom posiadania wicej ni dwjki dzieci.
Mczyznom zabroniono zawierania drugiego maestwa, nawet jeli rozeszli
si z pierwsz on. To w ramach obrony religii i rasy przed rozmnaaniem si
muzumanw. yjc z drug partnerk na koci ap, Rohingja ryzykuje
wizieniem.
W 2008 roku ambasada USA pisaa w tajnej depeszy, e pooenie Rohingjw
w Arakanie jest potworne:

...surowe restrykcje naoone na 750 tysicy muzumaskich Rohingjw,

ktrzy stanowi 85 procent populacji Prowincji Pnocnego Arakanu, trwaj.
Ponad 90 procent Rohingjw pozbawiono ziemi, 80 procent to analfabeci.
 Niedoywienie i umieralno niemowlt w Prowincji Pnocnego Arakanu s
wysze ni w innych czciach Birmy. Rohingjowie s poddani surowym
ograniczeniom, midzy innymi pozbawiono ich legalnego statusu,
zanegowano obywatelstwo; nie mog swobodnie podrowa, nawet midzy
wioskami; naoono obciajce wymagania dotyczce zawierania maestw
oraz inne zakazy; zabroniono budowania i remontowania domw oraz
budynkw o charakterze religijnym bez pozwolenia [wadz]. Rohingjom,
ktrzy naruszaj te restrykcje, gro wizienie i tortury. Wrd innych
pogwace praw czowieka naley wymieni prac przymusow i powszechne
wymuszenia, ktre pogbiaj ich bied.

Czasem rzd Mjanmy nawet nie kry, e przywieca mu wiatopogld

odwoujcy si do kryteriw rasistowskich. W czasie midzynarodowej
konferencji w Hongkongu pewien jego przedstawiciel perorowa o jasnej
i delikatnej skrze obywateli swojego kraju i przeciwstawia jej pikno
ciemnobrzowej skrze Rohingjw ohydnych jak ogry (mityczne
czekoksztatne potwory jedzce ludzkie miso).
Dziaacz arakaskiej organizacji praw czowieka (to nie przejzyczenie!)
mwi o Rohingjach, e ci Bengalczycy nie s ludmi to nietolerancyjne
demony, ktre rozlewaj krew, wywouj bl i cierpienie innych.
Mowa nienawici mnichw, a take polityka wadz wojskowych i lokalnych
nacjonalistw zjednyway sobie aprobat zarwno stronnikw dyktatury, jak i jej
przeciwnikw. Uprzedzenia wobec Rohingjw wykraczaj ponad podziay
polityczne i rnice majtkowe. Day o sobie zna z jeszcze wiksz moc wraz
z nadejciem odwily politycznej w 2010 roku i zgod wojskowych na udzia
Rohingjw w wyborach. Paradoks? Niekoniecznie. Dyktatury potrafi zrcznie
administrowa konfliktami, rozpala je i gasi w zalenoci od potrzeb.
Demokracje s w takich sprawach bardziej bezbronne, wolno uwalnia zarwno
dobr energi, jak i niekiedy t najgorsz. W 2014 roku kolejny raz pominito
Rohingjw w spisie ludnoci, a w 2015 pod presj islamofobicznej kampanii
mnichw ekstremistw i nacjonalistw ponownie zakazano im udziau
w wyborach.

Hitler i Eichmann byli wrogami ydw, ale dla Niemcw byli prawdopodobnie
bohaterami. Dla ocalenia kraju, dla ocalenia rasy albo w obronie narodowej
suwerennoci zbrodnie przeciwko ludzkoci bd nieludzkie akty mog by
usprawiedliwione napisa w komentarzu prasowym polityk Narodowej Partii
Arakanu. Nasze denia do ochrony arakaskiej rasy, obrona suwerennoci
i dugowiecznoci Mjanmaru nie mog by okrelane jako zbrodnie przeciwko
ludzkoci albo czyny nieludzkie [...] Jeli przerzucimy te kwestie [Rohingjw]
na nastpne pokolenia, nie skoczywszy z nimi, przejdziemy do historii jako
tchrze.
Odwoania do nazistowskiej ideologii nie s w Mjanmie, a w szczeglnoci
w Arakanie, skrywane; przeciwnie niektrzy szowinici gosz takie pogldy
zupenie jawnie, wrcz z dum. Autorzy raportu Genocide in Myanmar
[Ludobjstwo w Birmie] z Uniwersytetu Krlowej Mary w Londynie stwierdzaj,
e na ulicznych straganach mona kupi Mein Kampf Hitlera, koszulki, hemy
i kalendarze z hitlerowskimi symbolami[**]. Rzecznik Narodowej Partii Arakanu
gosi, e Rohingjw naley pozamyka w obozach koncentracyjnych. Co dalej?
Nikt otwarcie tego nie ogasza. Zrozumienie dla de do ocalenia kraju i rasy
przez Hitlera i Eichmanna mwi za siebie.
Krytycy nacjonalizmu i buddyjskiego ekstremizmu s uciszani i skazywani na
wizienie. W 2013 roku pewien muzumanin dosta dwa lata za usunicie
z witryny sklepu emblematu nacjonalistycznego ruchu 969 (jego liderem jest
mnich Wirathu). Sd uzna to za umyln i zoliw obraz uczu religijnych. 2
czerwca 2015 roku sd skaza pisarza Htina Lina Oo, buddyst, na dwa lata
wizienia i cikich robt za publiczn wypowied, e ideologia nacjonalistyczna
jest sprzeczna z zaoeniami religii buddyjskiej. Nacjonalici i ekstremistyczni
mnisi manifestowali przed budynkiem sdu, domagajc si surowej kary dla
oskaronego.
Jeli w taki sposb orzekaj sdy, a podobne pogldy wyraa elita polityczna,
nie moe dziwi, e terenowi ankieterzy sysz o Rohingjach opinie takie jak ta:
Muzumanie zabijaj krowy, a skoro zabijaj krowy, to zabij te buddystw.
W takiej aurze doszo do pogromu Rohingjw, od ktrego zaczem t
opowie, a w jego nastpstwie do fali migracji i zbrodni popenionej na
bezbronnych tuaczach, ktra sprawia, e wiat po raz pierwszy usysza imi
nieznanego ludu.

Zrzucie na nas bomb

Wymarsz Rohingjw po pogromie 2012 roku do specjalnie utworzonych obozw
i izolowanych wiosek da si zrekonstruowa na podstawie relacji wiadkw
uczestnikw. Oto ubodzy, pokiereszowani fizycznie i psychiczne, cign powoli
ulicami miast i drogami prowadzcymi do obozw i wiosek, przy
akompaniamencie rasistowskich obelg, obrzucani zepsutymi owocami,
kamieniami i butelkami, eby potuczone na drodze szko kaleczyo bosych.
Nios ze sob resztki dobytku, ktre nie spony i ktrych szabrownicy nie
zdyli ukra. Modsi podtrzymuj rannych, starych, niedonych, ktrzy
z trudem powcz nogami.
Rozlokowano ich wedug rzdowego planu w zapadych wioskach, obozach
uchodczych, ktre nosz oficjaln nazw obozy zatrzyma (detention camps)
i getcie Aung Mingalar w centrum Sittwe. (Nicolas Kristoff z New York
Timesa bez ogrdek nazywa te obozy obozami koncentracyjnymi).
Na drogach prowadzcych do wiosek znajduj si posterunki policji, ktra
sprawuje kontrol nad przemieszczaniem si Rohingjw. Nawet zwyka podr
z jednej miejscowoci do drugiej, powiedzmy w odlegoci godziny jazdy, to dla
Rohingjw udrka. Trzeba zgosi si do miejscowego biura imigracyjnego,
przedstawi wszystkie moliwe dokumenty i zoy podanie o pozwolenie na
przejazd. Trwa to zwykle cay dzie i kosztuje (niewiele, ale dla ndzarzy kady
grosz to niemal majtek). Po przyjedzie na miejsce Rohingja musi zgosi si do
lokalnej wadzy administratora wioski lub miasteczka i poinformowa
o przybyciu. Po drodze w jedn i drug stron jest wielokrotnie zatrzymywany
i przepytywany przez policj.
Zdarza si, e wioski Rohingjw ssiaduj z wioskami Arakaczykw, co
pogbia ich izolacj. Boj si wyj poza ich granice na przykad eby zowi
ryby w pobliskiej rzeczuce w obawie przed napaciami i pobiciami. Ten strach
jest czsto skuteczniejsz kontrol ni nakazy administracyjne.
Wioski Rohingjw, a jeszcze bardziej obozy i getto w Sittwe s zatoczone,
mieszkacy chronicznie niedoywieni i podatni na choroby; najczstsze to
biegunka, grulica, jaskra, depresja. Do getta i obozw arakascy lekarze
przychodz raz lub dwa razy w tygodniu, maksymalnie na dwie godziny.
Brakuje lekarstw. Jeszcze niedawno Rohingjowie mieli prawo do wizyt
w szpitalu, cho musieli w tym celu skada podanie z miesicznym
wyprzedzeniem i zapaci za przepustk rwnowarto kilkudziesiciu dolarw.
Rwnie to prawo zostao odebrane.
 Jedyn sta pomoc lekarsk, jak otrzymywali dziki Lekarzom bez Granic,
utracili w lutym 2014 roku, kiedy rzd wyrzuci t organizacj z Mjanmy.
Oficjalnym powodem byy faszywe i prowokacyjne wypowiedzi lekarzy.
W istocie chodzio o to, e udzielili oni pomocy dwudziestu dwm Rohingjom
skatowanym przez Arakaczykw w wiosce Chee Yar Tan i nie trzymali tego
w tajemnicy. Rzd Mjanmy zaprzeczy, e takie zdarzenie miao w ogle miejsce.
Przed niektrymi chorobami mogaby ich ochroni bogatsza i obfitsza dieta.
wiatowy Program ywnociowy ONZ dostarcza ry, olej, ciecierzyc i sl;
wadze prowincji dowo ry ale zbyt mao i czsto z opnieniami. Najbardziej
dramatyczny kryzys ywnociowy dotkn getto Aung Mingalar. Ta zamknita
dzielnica Sittwe nie jest traktowana ani jako obz dla uchodcw, ani jako
orodek zatrzyma. Wadze odmawiaj jej mieszkacom prawa do
otrzymywania pomocy humanitarnej.
W 2015 roku w Aung Mingalar bya jedna szkoa podstawowa i jedno liceum.
Do podstawwki uczszczao okoo tysica uczniw na dwie zmiany. W liceum
uczya si zaledwie setka. Brakowao klas i nauczycieli, ale te chci do nauki.
Jak zauwayli badacze International State Crime Initiative, zerani przez
depresj modzi (podobnie zreszt jak starsi), nie maj si ani motywacji, eby i
do szkoy. Kobiety, ktre kiedy byyby zajte zakupami, gotowaniem,
sprztaniem i opiek nad dziemi, w rodku dnia le na ziemi w swoich
ciasnych barakach znak dojmujcej beznadziei. Norm jest przemoc domowa
i gwaty ojcw na crkach. Jak mwi cytowany w raporcie aktywista, gdy
stawia si czowieka w sytuacji, w ktrej przey moe jedynie zwierz, staje si
zwierzciem. Ci ludzie trac jakiekolwiek poczucie, czym jest czowieczestwo.
Izolacj Rohingjw umacnia niewpuszczanie do wiosek i obozw nikogo
z zewntrz, w szczeglnoci dziaaczy organizacji pozarzdowych, praw
czowieka, dziennikarzy, zarwno krajowych, jak i zagranicznych. Gdy dziki
apwkom lub fortelom komu udaje si wjecha na teren zakazany, mieszkacy
boj si rozmawia. Znane s przypadki, e Rohingjowie, ktrzy udzielali
wywiadw wysannikom ONZ, byli potem szykanowani i bici przez wojskowych.
Jeli wsplnota midzynarodowa nie potrafi nam pomc, zrzucie, prosz, na
nas bomb i zabijcie nas wszystkich powiedziaa przez zy mieszkanka
jednego z obozw ankieterowi International State Crime Initiative.
Usyszaem [tam] echa swojego dziecistwa. Wiecie, w czterdziestym
czwartym roku, jako yd w Budapeszcie, ja rwnie byem Rohingj
powiedzia synny filantrop George Soros w czasie konferencji w Oslo
powiconej tragedii tego ludu. W 2015 roku Soros zdoa odwiedzi getto Aung
Mingalar (poza programem swojej oficjalnej wizyty). Wrci wstrznity.
Tak jak ydowskie getta stworzone przez nazistw w Europie Wschodniej
podczas II wojny wiatowej powiedzia Soros Aung Mingalar stao si
przymusowym domem dla tysicy rodzin, ktre kiedy miay dostp do opieki
zdrowotnej, nauki i pracy. Teraz zostay zmuszone do ycia w segregacji
i skrajnym niedostatku. Podobiestwa do nazistowskiego ludobjstwa s
alarmujce. Na szczcie nie doszo jeszcze do etapu masowych mordw.

Dlaczego wiat milczy?

Abdul, Salim, Salah, Nur, Bahar i cz ich rodzin odnaleli nowy dom, na obcej,
odlegej ziemi, gdzie czsto jest zimno, ciemno i szaro w angielskim Bradford.
Rzd Wielkiej Brytanii przyj w cigu kilku ostatnich lat okoo czterystu
Rohingjw z obozw uchodczych w Bangladeszu. Decyzje byy arbitralne, a w
ludzkim wymiarze nieraz dramatyczne: cz rodziny dostawaa przepustk do
nowego ycia, cz musiaa zosta w obozach (nie rozdzielano jedynie
maestw i ich dzieci, ale ju dziadkw i rodzestwo rodzicw tak).
Rohingjowie z Bradford pozostaj w kontakcie z bliskimi w bangladeskich
obozach, przesyaj pienidze, ale z rodzinami w Mjanmie kontakt jest
niezwykle trudny. Czsto zreszt nie maj ju tam nikogo, bo w kolejnych
exodusach kraj rodzinny opuszczay cae rodziny, od najbliszych do najdalszych
krewnych.
Z tych, ktrych spotkaem, tylko Kala Putu, dwudziestoomioletnia ona
Salima, wci ma krewnych w Arakanie. Od czasu do czasu udaje si jej
skontaktowa za pomoc WhatsAppa. Jej modszy brat Muhammad Nur
przepad gdzie w trakcie pogromu w 2012 roku i lad po nim zagin. Z alu
i tsknoty za ukochanym synem, jak opowiada Kala Putu, zmar na serce ich
ojciec przekonany, e Muhammad Nur nie yje. W rzeczywistoci udao mu si
przedosta do Malezji, gdzie teraz pracuje na czarno. Co dziao si z nim po
drodze mona sobie tylko wyobrazi. Znak ycia da dopiero po dwch latach.
Kala Putu rozmawia z nim raz na dwatrzy miesice.
Rohingjowie, ktrych rzd brytyjski osiedli w Bradford, nie mogli uwierzy,
e jaka wadza okazaa im tyle troski. Wszyscy dostali schludne domy, pomoc
finansow, poszli na kursy angielskiego. Wielu znalazo prac, zwykle
w restauracjach i barach lub na budowach. Salim pracowa w pralni, ale ostatnio
zostaa zamknita i chwilowo siedzi w domu. Nie martwi si, bo wie, e w kocu
znajdzie inn robot.
Nidam Muhammad, trzydziestodwuletni lider wsplnoty, jedzi takswk
i jest kapitalnym przewodnikiem nie tylko po wiecie Rohingjw, ale i po
miecie. Ma ju obywatelstwo brytyjskie, rozwaa karier polityczn. Zrobi
nawet pierwsze kroki: organizuje pikiety naganiajce ciche ludobjstwo
popeniane na Rohingjach w Mjanmie.
Anglicy nic o nas nie wiedz, nawet nie syszeli, e istniejemy. Ludzie nie
dowierzaj, e taka zbrodnia, jaka dokonuje si na moim narodzie, jest w ogle
moliwa. Pytaj mnie: Dlaczego ONZ nic nie robi? Dlaczego wiat milczy?.
I co im odpowiadasz?
e nie potrafi tego zrozumie. Niewiedza i milczenie s sojusznikami
ludobjstwa. Dlatego bdziemy krzycze. Pomoesz nam swoim artykuem?
Ciche ludobjstwo nie jest okreleniem na wyrost. Wedug prawa
midzynarodowego ludobjstwem s nie tylko masowe mordy, lecz take
stygmatyzowanie, terroryzowanie i izolowanie grupy etnicznej lub religijnej,
odmawianie jej czonkom praw obywatelskich, utrudnianie dostpu do ywnoci
i opieki zdrowotnej, niszczenie kultury. O zbrodni ludobjstwa dokonujcej si
na Rohingjach zaczy alarmowa w ostatnich latach organizacje praw
czowieka, uniwersytety i orodki badawcze zajmujce si Azj Poudniowo-
Wschodni. Zasadniczo jednak Nidam ma racj cywilizowany wiat nie wie
o Rohingjach nic, a ci, co wiedz, zazwyczaj milcz o ich tragedii. Rytualne
protesty bez krokw politycznych wobec rzdu Mjanmy niewiele zmieniaj. (Ilu
czytelnikw tej opowieci w ogle syszao o Rohingjach? Kilka lat temu sam nic
o nich nie wiedziaem).
Gorycz Nidama i kilku innych rozmwcw budzi postawa pokojowej noblistki
Aung San Suu Kyi, ktrej partia wygraa wybory w listopadzie 2015 roku. To
wyjtkowo bolesna zadra: przez lata Suu Kyi milczaa o tragedii Rohingjw, nie
rzeka sowa w ich obronie po krwawych pogromach i wypdzeniach. Mimo to
niektrzy Rohingjowie zachowuj resztki nadziei, e wanie ona zatrzyma ciche
ludobjstwo.
Bo jeli nie ona, to ju chyba nikt.
 Z pieka do nieba

Dzieci Bahar Gul wanie wrciy ze szkoy: Abdul Aziz, dwch Szahidw
i Arabija. Spotkam ich wszystkich w domu Salima i Kaly Puto, dokd ponownie
przywiz mnie Nidam, alfa i omega bradfordzkich Rohingjw. Nidam najlepiej
mwi po angielsku, jest oblatany, potrafi wszystko zaatwi i ma wrodzon
charyzm lidera.
Wanie teraz Bahar Gul i jej dzieci wymagaj wsparcia, bo ich ojciec i m
narozrabia. Zawiadczy wobec wadz brytyjskich, e trzech nie-Rohingjw to
Rohingjowie, a gdy wadze zapytay o potwierdzenie Nidama jako lidera
wsplnoty, ten zaprzeczy. Okazao si, e ci trzej to Banglijczycy. Nidam nie
rozumie, dlaczego jego krajan skama. Spekulujemy, e by moe podajc si za
Rohingjw to jest czonkw przeladowanej grupy Banglijczycy liczyli na
bardziej szczodr pomoc Anglii, a m Bahar Gul dosta od nich zapat. Na
dodatek okazuje si, e jest hazardzist: przegra pienidze w kasynie, straci
prac i w kocu wyldowa w szpitalu, gdzie lecz go na depresj.
Samo ycie. Nidam bdzie prbowa pomc, ale na razie jeszcze nie wie, co
robi.
Pniej jedziemy na zarczyny pary znajomych. U Rohingjw to wielkie wito
w rodzinie i wrd przyjaci. Dla czowieka z naszej czci wiata ceremonia
wyglda osobliwie. W duym pokoju sami mczyni siedz wkoo przy
cianach, cz na krzesach, a cz na pododze. Narzeczony wrcza
piercionek ojcu wybranki, ciskaj sobie rce. Narzeczona nie pojawi si ani na
sekund. Czeka w pokoju na pitrze, a ojciec przyniesie jej materialny znak
narzeczeskiego zobowizania. Potem jest uczta na papierowym obrusie
rozoonym na pododze, wszystko na ostro. Do samego koca bez obecnoci
kobiet, ktre udaje mi si dostrzec, gdy przemykaj midzy ssiednimi pokojami
a kuchni.
Spoeczno Rohingjw przenika kultura maczyzmu. Mogem porozmawia
z Bahar Gul i Kal Puto, modszymi kobietami, w obecnoci mczyzn z ich
rodziny, ale ju mama Salaha, okoo szedziesitki, ktra mogaby wiele
opowiedzie o przeladowaniach w Mjanmie, nie zgodzia si na rozmow. Salah
wytumaczy mi, e dla kobiety jej pokolenia rozmowa z obcym mczyzn to co
niedopuszczalnego. Dlaczego? Taka jest nasza tradycja odpowiedzia.
Taka jest nasza tradycja to wielofunkcyjny wytrych i unik. Na wszelkie
pytania o msk dominacj, ktra kiepsko rymuje si z tendencjami w kulturze
Zachodu nawet jeli w wielu krajach Europy maczyzm wci trzyma si mocno
Nidam odpowiada dokadnie tak samo: Taka jest nasza tradycja.
Ale tradycja nie zawsze jest dobra. Czasem kogo dyskryminuje, na przykad
kobiety zauwaam niemiao.
Taka jest nasza tradycja sysz ponownie.
Te same sowa Nidam wypowie jeszcze wiele razy.
Prbuj z innej strony.
A gdybym zakocha si w dziewczynie z waszej wsplnoty i chcia si z ni
oeni... Mgbym?
Najpierw bymy j do tego zniechcali.
Dlaczego?
Bo naley eni si midzy swoimi.
Ale dlaczego?
Taka jest nasza tradycja.
A gdyby dziewczyna nie posuchaa?
No to bycie si pobrali.
I dalej bycie j traktowali jak swoj?
(po chwili namysu) Tak, ale byby ju dystans.
Zdarzaj si takie przypadki?
Tak, znam dziewczyny, ktre wyszy za obcych.
Anglikw?
Nie, za Banglijczykw.
Rohingjowie z Bradford ci, z ktrymi rozmawiaem twierdz, e nie
spotkali si w Anglii z dyskryminacj. Konflikty? Zdarzaj si midzy
Hindusami a Pakistaczykami, Rohingjw one nie dotycz. Chwal si, e s
najgocinniejszym narodem Azji. Nie wiem, czy tak jest tak o sobie mwi
i wobec mnie s naprawd arcygocinni.
Gdy pjdziesz w odwiedziny do Hindusw albo Pakistaczykw, ugoszcz ci
herbat i ciastem. My czstujemy goci wszystkim, co mamy najlepsze: misem,
rybami, krewetkami, ryem.
Kala Puto i Bahar Gul gotuj rzeczywicie wybornie, cho kto
nieprzyzwyczajony do tej wersji azjatyckiej kuchni moe mie odczucie, e ostro
przyprawione dania dosownie wypalaj przeyk.
Czy gdyby przeladowania ustay, chcieliby wrci do Arakanu?
Najbardziej chciaby Salah. Jego mama ucieka z Arakanu, gdy bya w ciy.
Urodzi si w Bangladeszu i nigdy nie widzia kraju rodzicw.
Kala Puto odpowiada inaczej:
Czy gdyby mieszka w niebie, to chciaby wrci do pieka?
 POZA KADREM

Tam, gdzie nie byo Ku-Klux-Klanu,

czyli rasizm w przebraniu

Krtko przed mundialem w Brazylii takie zdarzenie:

Mrcio Chagas, arbiter pikarski, gwizda mecz klubw Esportivo
i Veranpolis w regionalnych rozgrywkach na poudniu kraju. Gdy gwizdn
wbrew oczekiwaniom kibicw Esportivo, kilkudziesiciu z nich obrzucio go
rasistowskimi wyzwiskami. Ty mapo! krzyczeli. Brudny czarnuchu!
Przybdo!
Po meczu na stadionowym parkingu sdzia Chagas zasta swojego peugeota
207 ze skrkami bananw na masce i przedniej szybie.
Wrd agresorw byli nie tylko doroli mczyni, take nastolatki i dzieci
opowiada pniej. Zachowanie modych to odbicie zachowania ich opiekunw.
Tak dorastaj przyszli rasici.
To nie by pierwszy raz, dlatego Mrcio Chagas, czterokrotnie uznany za
najlepszego arbitra w stanie, zacz rozmyla o rozstaniu z profesj, ktr
kocha. Postanowi jednak zaczeka na werdykt sdu sportowego. Jak kar
wymierzy klubowi, ktry notorycznie ignoruje rasizm wrd swoich kibicw?

Kilka lat temu na jednym z uniwersytetw w So Paulo przeprowadzono

badania, z ktrych wyniko, e dziewidziesit siedem procent Brazylijczykw
nie ywi adnych uprzedze rasowych. Jednoczenie dziewidziesit osiem
procent ankietowanych stwierdzio, e na co dzie styka si z ludmi o takich
uprzedzeniach w rodzinie, miejscu pracy, na ulicy, osiedlu.
Interpretujc te rezultaty, pewna badaczka ironizowaa, e w Brazylii nikt nie
jest rasist rasistami s tamci, jacy inni. Kady Brazylijczyk to samotna
wyspa tolerancji, otoczony przez ocean ciemniakw penych uprzedze.
Dodajmy, e ciemnoskrzy to ponad poowa ludnoci kraju, a rne odcienie
koloru ich skry opisuje ponad setka sw.
 Prawo zabrania dyskryminacji z powodw rasowych, ale ze dziedzictwo jest
silniejsze ni zakazy. Jeszcze ptorej dekady temu windziarz w siedzibie
kongresu narodowego nie chcia wpuci czarnoskrej kongresmanki do windy
dla kongresmanw, bo nie przyszo mu do gowy, e czarnoskra kobieta moe
peni tak funkcj. Nazywaa si Benedita da Silva i bya pierwsz czarnoskr
kongresmank w historii Brazylii. Opowiadaa mi przed laty, e policjanci nieraz
zatrzymywali jej samochd, gdy jechaa z mem, bo sdzili, e czarnoskrzy
w nowiutkim samochodzie z rejestracj kongresu to z pewnoci zodzieje.
Gdy na pocztku lat dziewidziesitych zaczynaa karier polityczn, biali
z Rio de Janeiro oczywicie bez uprzedze rasowych powtarzali dowcip,
e jeli zostanie wybrana, ze wzgrza Corcovado zniknie synna statua
Chrystusa i zastpi j pomnik King Konga. Rasistowskie listy i telefony w czasie
jej kampanii wyborczych byy norm. Obsceniczne gesty ze strony biaych
mczyzn rwnie.

Dzie po rasistowskiej agresji na arbitra Mrcia Chagasa ofiar podobnej pad

pomocnik legendarnej druyny Santos Arouca. Gdy udziela wywiadu po
zakoczeniu ligowego meczu, kibice rywali zaczli wrzeszcze do niego: Ty
mapo!.
Futbol to lustro naszej rzeczywistoci powiedzia pniej Arouca
i zamanifestowa dum z afrykaskich korzeni. Mieli je najwybitniejsi pikarze
w dziejach brazylijskiego futbolu Lenidas da Silva, Garrincha, Pel, Romrio,
Ronaldo, Rivaldo, Ronaldinho.
Rasizm na stadionach w tym kraju wydaje si w tym kontekcie nie tylko
haniebny, ale i niedorzeczny. Futbol w Brazylii to pasja bogatych i biednych,
biaych i ciemnoskrych. Jak si czsto mwi religia, waniejsza od
katolicyzmu, candombl i innych kultw. Jej najwybitniejsi w historii kapani na
boiskach mieli ciemny kolor skry. A ponadto Brazylijczycy szczyc si, e s
krajem demokracji rasowej. e cho byo niewolnictwo, to nie mieli nigdy jak
Amerykanie z Pnocy organizacji rasistowskich fanatykw jak Ku-Klux-Klan.
Tymczasem na kilka tygodni przed witem piki nonej kraj majcy
w wikszoci ciemnoskrych pikarzy, ktry zdoby najwicej, bo pi, tytuw
mistrzowskich, spojrza w lustro i zobaczy szpetne gby kiboli-rasistw.
Zreszt, co si widzi, zaley od tego, kto patrzy. Jedni widz szpetot rasistw,
ale ju inni powiedz, e tak, owszem, wrd tumw na stadionach zawsze si
znajdzie paru rasistw, lecz to margines, nie ma co przesadza. Prosz spojrze,
e o wiele wicej jest sympatycznych twarzy. Nie ma biaych kapturw,
przecierade i poncych krzyy.
Moe w tym wanie problem, e kapturw na pierwszy rzut oka nie wida?
Moe zostay w szafie? Moe nigdy nie trzeba ich byo szy i na gowy wkada?

Brazylia bya ostatnim krajem na pkuli zachodniej, ktry znis niewolnictwo

(w 1888 roku) i od tamtego czasu nie byo tu nigdy otwartej segregacji rasowej.
Bya inna subtelna, a przez to duo trudniejsza do zidentyfikowania
i zwalczania objania Mauricio Murad, socjolog z Rio de Janeiro, ktry bada
futbol jako zjawisko spoeczne, w tym rasizm na stadionach.
Brazylijska kultura od ponad stu lat inspiruje si bogactwem obyczajw
i stylw ycia dawnych niewolnikw. Feijoada potrawka z fasoli, symbol
kuchni brazylijskiej, karnawa i samba symbole ywioowej zabawy i muzyki,
mulata symbol tutejszej seksualnoci wywodz si z tradycji Afrykanw, a dzi
s znakiem firmowym kultury wszystkich Brazylijczykw. Nie znaczy to, e
uprzedzenia i nierwnoci o podou rasowym wyparoway. Liczne badania
ukazuj, e wrd ciemnoskrych jest wicej analfabetw ni wrd biaych
Kreoli. e ciemnoskrzy yj krcej i duo mniej zarabiaj.
Badacze zjawiska podzielaj diagnoz, e rasizm w Brazylii wymyka si
atwemu opisowi, pomimo e zostawia po sobie widoczne lady. Pewna socjoloka
napisaa, e rasizm Brazylijczykw to rasizm bez oblicza, ktry skrywa si
w cieniu rzekomych gwarancji oferowanych przez prawa uniwersalne, lecz
zarazem praktykuje dyskryminacj tam, gdzie owe uniwersalne prawa trudno
egzekwowa gwnie w sferach, gdzie jest wiksza swoboda decyzji
uwaanych za prywatne (na przykad dobr wsppracownikw bd znajomych
na podstawie kryterium koloru skry). Tam bowiem duo trudniej o spoeczn
kontrol.
Demokracja rasowa, jak mwi Brazylijczycy po naszemu:
rwnouprawnienie wci pozostaje niespenion obietnic. Marzeniem.

Do przedmundialowej debaty o rasizmie wczya si pani prezydent Dilma

Rousseff i wyrazia solidarno z ofiarami rasistowskich aktw agresji. To
niesychane napisaa na Twitterze eby w Brazylii, kraju, w ktrym yje
najwicej czarnoskrych poza Afryk, dochodzio do rasistowskich ekscesw.
Dilma zareagowaa podobnie miesic wczeniej, gdy ofiar wyzwisk pad inny
pikarz, Tinga, tyle e poza granicami kraju, w Peru, gdzie jego druyna
Cruzeiro graa z lokalnym Realem Garcilaso. Po ostatnich eksplozjach
stadionowego rasizmu zaprosia Ting i Arouk do paacu prezydenckiego
w Brasilii.
Dilma, podobnie jak jej wielki poprzednik Lula, zawsze traktowaa zwalczanie
rasizmu jako jeden z punktw honoru swojego rzdu. Lula stworzy, a Dilma
utrzymaa urzd w randze ministerstwa, ktry zajmuje si promocj rwnoci
rasowej. Jak czsto bywa, sia elementw dugiego trwania w historii tu:
uprzedze, dyskryminacji, rasizmu jest nieporwnanie wiksza od najlepszej
polityki, przynajmniej przez pewien czas.
Wypytywaem przed laty wczesn szefow tego urzdu, Matyld Ribeiro,
o specyfik i paradoksy rasizmu w Brazylii. Mwia: czarnoskry traktuje swj
status jako naturalny. Jedni s panami, inni pracuj dla panw. Jedni s
obsugiwani, drudzy obsuguj. Czarnoskry zazwyczaj nie odczuwa nienawici
do biaego, bo przecie biay si nim opiekuje. Oto perwersja agodnego
brazylijskiego rasizmu.
Slogan o demokracji rasowej mwia dalej wymyliy elity, eby
przypiecztowa dominacj biaych. Ten mit mia unieszkodliwi dyskusje
o dyskryminacji i uprzedzeniach. Bo skoro mamy demokracj rasow, to
niczego nie trzeba zmienia. Potomkowie ludzi, ktrzy kiedy byli panami ycia
i mierci niewolnikw, s teraz latyfundystami, przemysowcami, wacicielami
rodkw masowego przekazu. To oni ksztatuj wizerunek Brazylii jako
demokracji rasowej.
Czarni Brazylijczycy niechtnie przyznaj, e s dyskryminowani jeszcze
jedna obserwacja byej pani minister, z wyksztacenia psycholoki spoecznej
a wynika to czsto z dumy narodowej. Tak, bycie Brazylijczykiem wielu ludzi
napawa dum bo s czci wielkiego kraju, ktry przyciga ludzi z caego
wiata (karnawa, futbol, turystyka, kultura) i cieszy si dobr opini. Rasizm
nie pasuje do tego wizerunku, a demokracja rasowa jak najbardziej. Zreszt
istnienie demokracji rasowej atwo uzasadni na przykadach z tutejszej
historii. Konflikty spoeczne w Brazylii nie przybieray rozmiarw katastrof,
a ludzie o rnych kolorach skry yli obok siebie bez wikszych wstrzsw. Co
nie oznacza, e bez uprzedze i dyskryminacji.
Jak si ten rasizm objawia? Zazwyczaj zalenoci ciemnoskrego od biaego.
Miejscem ciemnoskrego jest suterena, kuchnia, nie living room. Jako jego
ycia zaley od woli czy kaprysu biaego: od tego, ile mu zapaci za prac, czy
pozwoli mieszka w subwce; czy da mu uywane ubrania, pozwoli zje
resztki ze stou. Take od tego, czy biali pastwo pomog dziecku ciemnoskrego
pracownika dosta si do lepszej szkoy.
Gdy byam ju dorosa opowiadaa pani minister ojciec pracowa jako
administrator w posiadoci ziemskiej biaych wacicieli. Mieszka tam z drug
on i creczkami, jednak ani ona, ani crki nie miay prawa wchodzi do domu
pastwa, mogy przebywa w maym domku subwce. Gdy ich odwiedziam,
biali pastwo zaprosili mnie do siebie. Nie przyjam zaproszenia. To byy lata
osiemdziesite, studiowaam wtedy na uniwersytecie w So Paulo. Byam dla
nich intelektualistk, dziaaczk polityczn, osob z innego szczebla drabiny
spoecznej i dlatego zasuyam na ich zaproszenie. Moj rodzin traktowali
natomiast jak sub.
Wyksztacenie i pienidze wybielaj. Znane jest w Brazylii powiedzenie:
Bogaty czarny jest biay, biedny biay staje si czarny.
A co z rasizmem ciemnoskrych skierowanym przeciwko innym
ciemnoskrym? Ciemnoskry policjant czciej zatrzyma ciemnoskrego
kierowc i czciej naduyje wadzy wobec niego ni wobec biaego. Dlaczego? Bo
uwaa, e reprezentuje instytucj, nawet jeli sam dowiadczy uprzedze na tle
rasowym. Zdarza si, e ciemnoskra pracownica domowa przejmuje punkt
widzenia swojej pani i dyskryminuje innych ciemnoskrych. Ludzie nabieraj
dystansu wobec rzeczywistoci, ktra bya rdem ich upokorze niejako
w akcie samoobrony wchodz w rol przeladowcy.
Jak promowa rwno rasow? Przede wszystkim poprzez akcj afirmatywn
w rnych sferach ycia spoecznego i politycznego. Na uniwersytetach
publicznych wprowadzono kwoty dla ciemnoskrych studentw. Podniosa si
wrzawa przeciwnicy argumentowali, e kwoty skazuj na przegran lepiej
przygotowanych kandydatw. A przecie poziom egzaminw na uniwersytety
jest tak wysoki, e mog je zda jedynie ci, ktrzy uczszczali do dobrych,
prywatnych i patnych licew.
Na moment przed wielk imprez sportow wszystkie te niepokoje i pytania
staj na brazylijskiej agorze. To wielki poytek z tych igrzysk, czy raczej: taki
mona z nich zrobi nawet jeli ruch protestu przeciwko gigantycznym
wydatkom na mundial ma za sob argumenty nie do odparcia. Pikarz Arouca
nie przesadza, gdy mwi, e rasizm stadionowy to nie wyjtek, lecz norma:
lustro tutejszej rzeczywistoci. Wyrazi tylko to, co czuje wielu ciemnoskrych.
 Fala rasistowskiej agresji na stadionach powraca co jaki czas mwi
ciemnoskry Carlos Costa, byy lider mieszkacw faweli Rocinha. Jego sowa
brzmi, jak gdyby bagatelizowa ostatnie incydenty. Jak gdyby do rasistowskiej
agresji sownej mona byo si przyzwyczai. Czy tak? dopytuj.
Nie, nie odpowiada. Do rasistowskich wyzwisk nie mona si
przyzwyczai. Mona natomiast nauczy si je ignorowa.
Gdy mwi tak ciemnoskry, brzmi to inaczej, ni gdy mwi tak biay. Na
przykad selekcjoner reprezentacji Brazylii Felipe Scolari. Rasistowskie ataki na
pikarzy i arbitrw Scolari nazwa gupot, ktrej nie ma sensu kara, lecz
naley ignorowa. Wieki Felipe mgby najpierw spyta Arouc i Ting, co
o tym sdz i jak si z tym czuj kontruje sowa trenera profesor Murad. Inny
komentator, historyk futbolu brazylijskiego, nazwa Scolariego reakcjonist,
ktry nigdy nie widzi spraw w ich spoecznym kontekcie. To samo mona
powiedzie o najsynniejszym pikarzu w dziejach Pelm ktry
niejednokrotnie zapewnia, e nigdy nie dowiadczy rasistowskich uprzedze,
a zatem w Brazylii nie ma rasizmu.
Perspektywa arbitra Mrcia Chagasa jest zgoa inna.
Wyrok dla klubu Esportivo za agresj kiboli-rasistw przeciwko niemu okaza
si agodny: trzydzieci tysicy reali kary (w 2014 roku to by odpowiednik
czterdziestu piciu tysicy zotych). Dla klubu to niewielka suma. W kolejnej
instancji kar zaostrzono: druyna Esportivo stracia dziewi punktw i spada
o kilka miejsc w tabeli.
Mrcio Chagas nie doczeka zaostrzenia kary przez sd wyszej instancji.
Ogosi odejcie z zawodu. Zosta komentatorem sportowym lokalnej telewizji.

[*] Dokadnyprzebieg pogromu niezwykle trudno zrekonstruowa jak czsto

bywa w takich przypadkach, szczeglnie na terenach odlegych od duych
orodkw, w warunkach cenzury i przeladowa. Przeladowcy maj zawsze
wasn wersj, sprzeczn z opowieci ofiar nie inaczej jest w przypadku
pogromw w 2012 roku w Arakanie. Opracowania, na ktrych oparem
rekonstrukcj pogromu, podaj na kocu ksiki (przyp. aut.).
[**] Spotkaemsi z opini, e wielu ludzi w Mjanmie obnoszcych si
z nazistowskimi symbolami nie ma pojcia o tym, e w Europie kojarz si one
z Zagad ydw, zbrodniami II wojny wiatowej i eksterminacj innych
narodw, spoecznoci, grup. Niewiedza na temat historii w odlegych czciach
wiata to raczej norma ni wyjtek. W Ameryce aciskiej rozmawiaem
z osobami przekonanymi, e Stalin nie popeni zbrodni, a oskarenia pod jego
adresem to propaganda amerykaskiego imperializmu. O ile okoliczno ta
moe zachodzi w przypadku niezorientowanych jednostek, o tyle raczej nie
politykw, dziaaczy i autorw programowych tekstw na przykad takich,
ktrzy wyraaj zrozumienie dla wysikw Hitlera i Eichmanna na rzecz
ocalenia kraju i rasy (przyp. aut.).
 Rasa i skaza

1.

Ogromna rzeba przedstawiajca Martina Luthera Kinga Jr. stoi midzy

pomnikami Thomasa Jeffersona i Abrahama Lincolna. King doczy do
waszyngtoskiego panteonu dopiero niedawno, a powicone mu miejsce
wybrano dokadnie midzy jednym z ojcw zaoycieli Stanw Zjednoczonych
a prezydentem, ktry znis niewolnictwo.
28 sierpnia 1963 roku przed mauzoleum Lincolna King wygosi jedn
z najsynniejszych mw XX wieku, I Have a Dream: Mam marzenie, e
pewnego dnia na czerwonych wzgrzach Georgii synowie byych niewolnikw
i synowie byych wacicieli niewolnikw bd w stanie usi razem przy stole
braterstwa. Nazajutrz po tej mowie FBI donosio Biaemu Domowi, e
w wietle demagogicznego przemwienia Kinga [...] musimy teraz uzna go,
jeeli nie robilimy tego dotychczas, za najniebezpieczniejszego Murzyna dla
przyszoci tego narodu. W raporcie-donosie pady sowa o tym, e King jest
narzdziem komunizmu i zagraa bezpieczestwu narodowemu. W innym
donosie, ktry osobicie napisa szef FBI J. Edgar Hoover, jest mowa
o obsesyjnym i zdegenerowanym popdzie seksualnym Kinga. Dla ludzi biaego
establishmentu kada metoda bya dobra, eby zniszczy reputacj lidera ruchu
na rzecz rwnouprawnienia czarnoskrych. Prokurator generalny Robert F.
Kennedy nakaza inwigilacj Kinga ledzenie, podsuchiwanie rozmw
telefonicznych, zakadanie pluskiew nawet w sypialni.
Pidziesit lat po I Have a Dream czarnoskry by prezydentem Stanw
Zjednoczonych, a najniebezpieczniejszy Murzyn zyska miejsce w panteonie
narodowym. Marzenie spenione? Koniec historii Afroamerykanw?
Czy moe blisza prawdy jest inna diagnoza? e nawet teraz jak mwi
synny amerykaski historyk i dziaacz spoeczny Howard Zinn Stany
Zjednoczone to kraj, w ktrym czarni Amerykanie yj o dziesi lat krcej ni
biali, miertelno nowo narodzonych dzieci w ich rodzinach jest wiksza ni
w rodzinach biaych. e czarni yj zwykle w gorszych czciach miasta, dostaj
gorzej patn prac i mniejsze wynagrodzenie za t sam prac ni biali.
W kocu e warunki ycia czarnych sugeruj, i rasizm w Ameryce wci jest
zinstytucjonalizowany.

2.

King mwi tamtego dnia: Mam marzenie, e czworo moich maych dzieci
bdzie yo w pastwie, gdzie nie bd osdzane po kolorze ich skry, ale po
cechach ich charakteru.
Siedemnastoletni Trayvon Martin zwrci uwag czonka tak zwanej stray
obywatelskiej w zamknitym osiedlu biaych w miasteczku Sanford na Florydzie
nie tym, co robi, ani nie cechami swojego charakteru. Nie wiadomo dokadnie,
jak doszo do sprzeczki midzy mczyznami. Wedug jednej wersji Trayvon
spyta swego przyszego zabjc, dlaczego za nim idzie. Ten natomiast twierdzi,
e doszo do pyskwki i Trayvon uderzy go w twarz. Wystrzeli do chopca
strza okaza si miertelny. Trayvon Martin zmar 26 lutego 2012 roku.
Burzliw debat o kwestii rasowej wzbudzio nie samo zabjstwo, lecz wyrok
ogoszony w lipcu 2013 roku: awa przysigych zoona wycznie z biaych
uniewinnia zabjc. Wielu ludzi w Ameryce, nie tylko czarnoskrych, uznao
wyrok za wiadectwo wci ywego, cho skrywanego rasizmu. Pytano, czy
Ameryka, ktra niedawno wybraa czarnoskrego prezydenta na drug
kadencj, to naprawd kraj wolny od uprzedze rasowych. Badania opinii
dowodz, e podzia pogldw i niepokojw wci si pokrywa z kolorem skry:
u wikszoci biaych wyrok nie wzbudzi niepokoju, u wikszoci czarnoskrych
tak.
Gdyby Trayvon by biay, nadal by y. Tym, co uczynio go podejrzanym
w oczach zabjcy, by kolor skry komentuje Clayborne Carson, historyk
z Uniwersytetu Stanforda, ktry 28 sierpnia 1963 roku jako dziewitnastoletni
aktywista ruchu praw obywatelskich uczestniczy w Marszu na Waszyngton
i sucha na ywo przemwienia Kinga. Od czterdziestu lat jest kustoszem
spucizny wielkiego przywdcy Afroamerykanw, wydawc jego pism i szefem
instytutu jego imienia.
Osobista historia Carsona, dzisiaj profesora, pomaga zrozumie stosunki
rasowe w USA nie mniej ni jego ksiki i wykady. Gdy by nastolatkiem,
zatrzymano go za kradzie opony rowerowej. Policja nie wszcza postpowania
zawiadomia rodzicw, eby wymierzyli synowi odpowiedni kar. Tam, gdzie
mieszka, w miasteczku Los Alamos w Nowym Meksyku, zamieszkiwanym
gwnie przez biaych, niewielka wsplnota czarnoskrych ya w idylli, ktra
nie przypominaa ycia wikszoci Afroamerykanw w latach pidziesitych
i szedziesitych choby ycia w Atlancie, z ktrej pochodzi King. Gdyby
wwczas wszczto postpowanie przeciwko nastoletniemu Carsonowi, trafiby do
rejestru i kto wie jak by si potoczyy jego losy. Czy zostaby profesorem na
Stanfordzie?
Postpowanie policji, zarwno wtedy, jak i dzi, jest zazwyczaj inne. Jak mwi
Carson, api czarnoskrego dzieciaka i oskaraj o powane przestpstwo, na
przykad zabjstwo lub rozbj, cho nie maj mocnych dowodw. Sugeruj wic,
eby przyzna si do mniej powanego przestpstwa, powiedzmy kradziey.
Czarnoskry z getta, ktrego nie sta na dobrego prawnika, woli nie ryzykowa
skazania na trzydzieci lat i przyznaje si do niepopenionej kradziey, za co
dostaje kilka lat wizienia. Nie ma potem sposobu wyjcia z zamknitego krgu:
pracodawcy nie chc zatrudnia byego kryminalisty, a skoro nie ma pracy, na
ycie musi zarobi inaczej. Zwykle na drodze wystpku.
Ponad poowa z przeszo dwch milionw uwizionych w Stanach to
Afroamerykanie i Latynosi, mimo e ci pierwsi stanowi zaledwie dwanacie
procent populacji, a drudzy trzynacieczternacie procent. Czarnoskrzy
siedz przewanie za posiadanie narkotykw, cho ich spoycie jest wrd
biaych podobne lub wiksze.
Gdyby biaych Amerykanw zamykano za narkotyki tak masowo jak
czarnoskrych, doszoby do wstrzsw spoecznych mwi mi przed laty Loc
Wacquant, socjolog z Uniwersytetu w Berkeley, wybitny znawca polityki karnej.
Pytano by, dlaczego za drobne przestpstwa niszczy si modym ludziom ycie
i odbiera szanse na prac w przyszoci. Gdyby biali mieli ten sam odsetek
wyrokw wizienia co czarni, za kratkami byoby dziewi milionw ludzi.
Dlaczego wic czarnoskrych traktuje si inaczej? Wedug Carsona wymiar
sprawiedliwoci odgrywa wobec czarnej mniejszoci t sam rol, jak odgrywa
w przeszoci system prawnej segregacji i dyskryminacji rasowej.
Pokonalimy tamten system w dugiej walce. Czy jednak stalimy si
w peni wolni? Od opresji, jak nakadaa segregacja tak. Jednak niezupenie
wolni, gdy wzi pod uwag szanse yciowe i rzeczywist rwno wobec prawa.
Niektrzy badacze dziejw Afroamerykanw mwi wprost, e po wyzwoleniu
z jednej niewoli nastaway inne. Gdy prezydent Lincoln znis niewolnictwo
w 1863 roku, zastpi je system segregacji rasowej, ktry trwa sto lat. Gdy ruch
z Martinem Lutherem Kingiem na czele pokona segregacj, nastaa polityka
i mentalno prawa i porzdku, ktrej stuknie za chwil p wieku. Wielu
biaych, wystraszonych buntami czarnoskrych w latach szedziesitych
i siedemdziesitych, uznao, e zniesieniu segregacji musi towarzyszy kontrola
nad nowo rwnouprawnionymi, poddanie ich spoecznej dyscyplinie. Taki by
niewypowiedziany sens ideologii prawa i porzdku ogoszonej przez Richarda
Nixona, a zapoyczonej od segregacjonistw z Poudnia. W opinii wielu znawcw
tematu rol dyscyplinujc odgrywaj w dzisiejszej Ameryce policja i wymiar
sprawiedliwoci, napdzane t ideologi, jak rwnie rasistowsk podejrzliwoci
wobec czarnoskrych.
To wanie ta podejrzliwo popchna biaego ochroniarza z Sanford do
ledzenia Trayvona Martina, co doprowadzio do sprzeczki midzy nimi, a w
konsekwencji mierci czarnoskrego siedemnastolatka. w ochroniarz jednym
strzaem zabi chopca, dowodzc zarazem, e marzenie Kinga o pastwie,
w ktrym Afroamerykanie nie bd osdzani po kolorze skry, wci czeka na
spenienie.

3.

Ustawienie pomnika Kinga w waszyngtoskim parku pamici midzy

Jeffersonem a Lincolnem ma gboki symboliczny sens. W mowie I Have
a Dream King prowadzi dialog z obydwoma prezydentami. Z pierwszym gdy
odnosi si do obietnic konstytucji i Deklaracji Niepodlegoci: kady Amerykanin
mia mie niezbywalne prawo do ycia, wolnoci i denia do szczcia. Ale
Ameryka mwi King nie wywizaa si z tej obietnicy, przynajmniej wobec
jej kolorowych obywateli. Przed Lincolnem King chyli czoa, nazywajc go
wielkim Amerykaninem, a zniesienie przeze niewolnictwa okreli jako wielki
strumie nadziei, brzask witu, koczcy dug noc niewoli.
Lecz w dalszych sowach King oskara: Sto lat pniej... Murzyn nadal nie
jest wolny. [...] Sto lat pniej ycie Murzyna wci jest, niestety, paraliowane
kajdanami segregacji i acuchami dyskryminacji. Sto lat pniej Murzyn yje
na samotnej wyspie biedy, porodku wielkiego oceanu materialnego dobrobytu.
Dzi atwo si zapomina, e niewolnictwo byo rewersem american dream
i amerykaskiego ideau wolnoci. Krytyczni historycy USA przypominaj: biali
Amerykanie cieszyli si pen wolnoci, bo zawsze kto inny na t wolno
pracowa. Nawet najbiedniejsi spord nich wiedzieli, e niej od nich jest kto
jeszcze: czarnoskrzy niewolnicy i autochtoni, ktrych ziemie mona podbi,
prc coraz dalej na zachd.
Kopot z amerykaskim marzeniem polega na tym, e jego czci byy dwa
ideay: wolnoci i wasnoci. Jak przypomina Eric Foner, wybitny historyk XIX-
wiecznej Ameryki, odebranie komu niewolnika na przykad wyzwolenie go
rozumiano jako pomniejszenie wolnoci waciciela; wszak odbierajc wasno,
pomniejsza si wolno. Paradoksalnie to idea wolnoci jako wartoci
uniwersalnej da czarnoskrym Amerykanom bro, za pomoc ktrej domagali
si nalenych im praw zarwno w XIX wieku, jak i w czasach Kinga. Martin
Luther King mwi Howard Zinn mg wskaza, e sami biali obiecali
czarnym rwno wobec prawa. I dziki temu mg walczy o prawa swojej
wsplnoty na gruncie przeciwnika. Posugujc si amerykaskim ideaem,
obnaa hipokryzj rzdzcych i biaej spoecznoci.
Wielki poprzednik Kinga z XIX wieku, dziaacz spoeczny i m stanu
Frederick Douglass, ktrego dom-muzeum mona odwiedzi niedaleko
narodowego parku pamici, mwi wrcz, e to czarnoskrzy s Amerykanami
w najpeniejszym znaczeniu tego sowa. To oni bowiem wierz w amerykaski
idea wolnoci jako prawa wszystkich ludzi, nie tylko biaych.

4.

Knajpa Bens Chili Bowl przy waszyngtoskiej U Street ma swoj legend

zwizan z dziejami czarnoskrych tutaj rwnie, w symboliczny sposb,
speniao si marzenie Kinga. Telewizyjny showman Bill Cosby ogosi tu na
specjalnej konferencji prasowej w 1985 roku, e jego program wszed na szczyt
listy najpopularniejszych talk-show w USA.
Posta Cosbyego jest trudna dla wikszoci Afroamerykanw pomijam tu
spraw naduy seksualnych, ktrych showman dopuszcza si przez lata. Cosby
to konserwatysta, ktrego program zdaniem krytykw znieksztaca obraz
ycia czarnoskrych. Ukazywa zamonych Afroamerykanw, co rodzio
faszywe wyobraenie, jak wspaniale yj w Ameryce wszyscy czarnoskrzy. To
wyobraenie dawao bro do rki przeciwnikom rzdowych programw
wyrwnywania szans i akcji afirmatywnej.
Sukces Cosbyego ukazywa jednak zarazem zmian nie do pomylenia
w czasach, w ktrych dziewitnastoletni Carson sucha mowy I Have a Dream:
wzrost znaczenia czarnoskrych idoli w kulturze masowej Ameryki. Obok
Cosbyego rozbysy gwiazdy showmanki Oprah Winfrey, piosenkarek Tracy
Chapman i Janet Jackson, aktorw takich jak Denzel Washington, ktry
w filmie Spikea Lee zagra Malcolma X, gwiazd sportu Magica Johnsona,
Michaela Jordana i wielu innych. Z czasem czarni podbili wiele dyscyplin
sportowych, w ktrych dotychczas nie wystpowali, i wiele sfer kultury. Zmieni
si ich status i zniky bariery, jakie istniay wczeniej.
Wedug Carsona to jedna z najgbszych zmian kulturowych i spoecznych
w Ameryce ostatnich trzydziestu lat.

5.

Nikt przytomny nie twierdzi, e w dzisiejszych Stanach czarnoskrzy s

dyskryminowani tak samo jak kiedy. Ale czy dyskryminacja znika?
Nie, ale o wiele trudniej rozpozna jej subtelniejsze formy w kraju, ktry ma
czarnoskrego prezydenta podsumowuje Carson.
e uprzedzenia rasowe wci istniej, nie dowiemy si z deklaratywnych
sonday mao kto w dzisiejszym wiecie przyznaje si do rasizmu. To te dua
zmiana. O uprzedzeniach powiedz nam wicej statystyki osadzonych
w wizieniach, porwnania dugoci ycia czarnoskrych i biaych, tabele rnic
pacowych. Na co dzie daj o sobie zna poprzez dziesitki niezauwaanych
przez biaych zdarze: czstsze zatrzymywanie czarnoskrych kierowcw przez
policj; czstsze ignorowanie czarnoskrych klientw przez takswkarzy;
danie kilku dowodw potwierdzajcych tosamo, gdy czarnoskry paci
kart kredytow; wzmoon czujno ochroniarzy wobec czarnoskrych i jej
rutynowy brak, gdy akurat czarnoskry potrzebuje pomocy.
 Codzienne drobiazgi odciskaj si na zachowaniach politycznych. Szokiem
dla czarnoskrej Ameryki, ktry na nowo wywoa dyskusj o kwestii rasowej,
bya tragedia Nowego Orleanu w 2005 roku. Miasto, zamieszkane w wikszoci
przez Afroamerykanw, porzucono na pastw huraganu i powodzi. Zgino okoo
dwch tysicy mieszkacw. Ale to nie ywioy przyrody zachoway si wedug
rasistowskiego szablonu.
Uderzajce byo to, e z cakowit beztrosk i obojtnoci pozwolono na
zniszczenie jednego z wielkich miast Ameryki, nie prbujc ograniczy skutkw
katastrofy mwi Carson. Gdyby taki sam kataklizm mia si zdarzy
w Seattle, San Diego, gdzie w Teksasie, po prostu nie dopuszczono by do tego
przynajmniej na tyle, na ile pozwalaj ludzkie siy.

6.

Moliwe, e obecno Baracka Obamy w Biaym Domu, pierwszego

czarnoskrego prezydenta w dziejach USA, przecigna marzenie synnego
pastora z Atlanty. Na pewno jego wybr bdzie opisywany jako moment
zwrotny w dziejach rasizmu w Ameryce, jak twierdzi historyk Eric Foner. Cho
od razu dodaje, e kwestia rasowa w USA nie znika.
Przyjmujc Pokojow Nagrod Nobla, Obama powiedzia, e jego
prezydentura to bezporednia konsekwencja dokona doktora Kinga. Pniej
jeszcze nieraz przywoywa posta wielkiego lidera i jego marzenie. Nie
upraszcza. Odczytywa je szeroko, bynajmniej nie jako gos z muzeum walk
spoecznych, lecz jako wci aktualne zadanie.
W zbyt wielu niespokojnych osiedlach w caym kraju warunki ycia
najbiedniejszych obywateli niemal nie zmieniy si w cigu ostatnich
pidziesiciu lat mwi Obama w czasie odsonicia pomnika Kinga.
Wspomnia o osiedlach z niedoinwestowanymi szkoami, upadajcych slumsach,
marnej opiece zdrowotnej, nieustajcej przemocy; o osiedlach, w ktrych zbyt
wielu modych ludzi dorasta bez nadziei i z niewielkimi perspektywami na
przyszo. Mwi o tym wszystkim, poniewa niemal pidziesit lat po
Marszu na Waszyngton nasza praca i praca doktora Kinga wci pozostaj
niedokoczone przekonywa czarnoskry prezydent.
Podobne sowa pady z ust Obamy w dniu pidziesitej rocznicy synnej mowy
Kinga w tym samym miejscu, na schodach przed mauzoleum Lincolna: midzy
innymi o rwnoci rasowej i ekonomicznej, o ktrych mwi King. Wedug
Economic Policy Institute bezrobocie w Stanach dotyka dzi szeciu i szeciu
dziesitych procent biaych i dwunastu i szeciu dziesitych procent
czarnoskrych. Wielu liderw wsplnot afroamerykaskich twierdzi, e Obama
niewiele zrobi dla zniesienia przepaci majtkowych midzy biaymi
i kolorowymi. Na przykad Cornel West, guru wielu czarnoskrych i byy
profesor uniwersytetw Harvarda i Princeton, uwaa, e prezydentura Obamy
to historyczny przeom jedynie w sferze symboli; w sferze realnej polityki to
czasy wielkiej konfuzji.
Stosunek Obamy do marzenia Kinga jako inspiracji dla wasnej polityki od
pocztku nie by jednoznaczny. W mowie noblowskiej Obama zapewnia, e
w ideaach pastora z Atlanty tak jak w ideaach przywdcy zniewolonych na
innym kontynencie, Gandhiego nie ma nic ze saboci, nic z pasywnoci, nic
z naiwnoci. Czyni aluzj do wsplnej idei obu liderw: walki bez przemocy
i bez nienawici wobec przeciwnika.
Obama szczerze podziwia Kinga, jednak zdanie dalej, w tym samym
przemwieniu, dystansuje si od jego spucizny:

Jako przywdca pastwa zobowizany ochrania i broni mj nard nie

mog poda jedynie za ideaami ich obu [Kinga i Gandhiego]. Staj wobec
wiata takiego, jaki jest, i nie mog pozostawa bezczynny wobec zagroe
czyhajcych na Amerykanw. Nie udmy si: zo w wiecie istnieje. Ruch
walki bez przemocy nie powstrzymaby wojsk Hitlera. Negocjacje nie
przekonaj liderw Al-Kaidy, eby zoyli bro. Powiedzenie, e sia jest
czasem konieczna, nie oznacza cynizmu to zrozumienie historii,
niedoskonaoci czowieka i ogranicze rozumu.

Rozumiem, e odpowiedzialno polityka, ktry sprawuje wadz, jest inna ni

odpowiedzialno lidera masowego ruchu komentuje Carson. Rozumiem te,
e wadza zmusza do zawierania rnych kompromisw. Trudno jednak
zaakceptowa sugesti, e idee Kinga byy dobre, eby wygra prezydentur,
lecz nieodpowiednie jako busola w jej sprawowaniu.
Przecie King jak uwaa Carson nie kapitulowa wobec za. I on, i Gandhi
dowiadczyli go w yciu spoecznym, byli wiadkami okruciestw terroryzmu.
Ich strategia oporu wobec za bez stosowania przemocy pyna zarwno
z kalkulacji politycznych, jak i pobudek moralnych. Na przykad krytykujc
polityk zagraniczn USA, King nie domaga si jednostronnego rozbrojenia,
lecz rewolucji wartoci. Chodzio mu o zmian zachodniej arogancji, ktra
nakazuje potgom takim jak Ameryka poucza innych i nie pozwala niczego si
od innych nauczy. King przekonywa, eby otwiera drzwi do lepszego wiata
zupenie innym kluczem.

7.

Czy dla ludzi spoza Ameryki i spoza wyzwoleczych ruchw czarnoskrych

w marzeniu Kinga jest nadal co aktualnego? W ostatnich latach ycia
krytykowali go radykalniejsi dziaacze, midzy innymi z ruchu Black Power
wanie dlatego, e wyraa przekonanie, z ktrym nie chcieli si pogodzi:
walka czarnoskrych z segregacj i dyskryminacj w Ameryce jest czci
wiatowej walki o wyzwolenie z rozmaitego typu niewoli.
I Have a Dream mona czyta jako wci ywe woanie o bardziej
sprawiedliwy wiat i wezwanie do walki z kadego rodzaju wykluczeniem
i zniewoleniem rasowym, klasowym, pciowym. Take jako manifest
antywojenny, bo przecie jak uwaa King mona osiga tak wiele bez
przemocy. Ju po wielkiej mowie w Waszyngtonie surowo krytykowa agresj
swojego kraju na Wietnam i zaangaowa si w ruch na rzecz biednych, nie
tylko czarnoskrych. Prbowa inspirowa robotnikw, take biaych,
przekonujc, e ich walka to cz globalnego ruchu wyzwolenia wiata pracy.
W ostatnim przemwieniu, 3 marca 1968 roku, na dzie przed mierci
w zamachu, mwi, e nard jest chory. Lecz wci dostrzega wiato nadziei:
Co si dzieje w wiecie. Masy powstaj. I gdziekolwiek si dzisiaj gromadz,
czy to w Johannesburgu, Nairobi, Akrze, Nowym Jorku, Atlancie, Jackson,
Missisipi czy Memphis, woanie jest to samo: Chcemy by wolni.
Rola owych mas skania do refleksji o nieusuwalnych napiciach midzy
takimi jak on charyzmatycznymi przywdcami a emancypacyjnymi ruchami
wykluczonych, ktrych marzenia przywdcy artykuuj. Dzi yjemy w czasach
raczej ruchw oddolnych anieli czasach silnych liderw. Alterglobalici,
Oburzeni, Anonymous to ruchy nie tylko bez charyzmatycznych przywdcw,
ale czsto bez przywdcw w ogle. Czy potrafi zmusi rzdzcych do zmian,
wywoywa historyczne przeomy? Czy jednak skuteczniej robili to liderzy tacy
jak King w USA, Mandela w RPA, Wasa w Polsce, Allende w Chile czy Lula
w Brazylii?
Do podrcznikw historii atwiej przechodz silne i barwne jednostki, lecz
wcale nie jest pewne, czy s gow, czy ogonem. Carsonowi, ktry jako
dziewitnastolatek sta w wielotysicznym tumie i sucha I Have a Dream, nie
przyszo do gowy, e przyjecha do Waszyngtonu, podajc za Kingiem. Jak
wielu ludzi, szczeglnie modych, z wczesnego ruchu na rzecz
rwnouprawnienia czarnoskrych sdzi, e to Martin Luther King przyby tam
za nimi.
 POZA KADREM

Sowa wykluczaj, sowa wczaj

Nie ma mylenia poza jzykiem. Dopki nie ma sowa opisujcego problem,

szczeglnie problem trudny do nazwania, nowy, jego znaczenie i waga, a nawet
samo istnienie mog zosta niezauwaone lub niedocenione. Masowe
mordowanie ludzi, wielkich grup, caych wsplnot, ludw oraz niszczenie ich
dokona cywilizacyjnych nie jest w historii ludzkoci zjawiskiem nowym, lecz
dopiero sowo ludobjstwo uzmysowio istot horroru tego rodzaju mordw,
nadao im ciar moralny i pozwolio ciga takie zbrodnie jako szczeglne
i wyjtkowe.
Autorem angielskiego terminu genocide, przetumaczonego pniej jako
ludobjstwo i promotorem uczynienia ze osobnej kategorii prawa
midzynarodowego by polski prawnik ydowskiego pochodzenia Rafa Lemkin
(19001959). Ludobjstwem Lemkin okreli masowe zabijanie ludzi ze wzgldu
na ich narodowo, ras, wyznanie religijne, a take wiadome pozbawianie
danej spoecznoci dostpu do ywnoci, ochrony zdrowia, dachu nad gow oraz
wyniszczanie jej kultury. Ludobjstwem byy dla Lemkina zarwno fizyczne
unicestwienie grup etnicznych, narodowych i religijnych, jak te odzieranie ich
z tosamoci.
Lemkin stoczy wieloletni batali o uznanie kategorii ludobjstwa przez
politykw, dyplomatw i prawnikw. Bywao, e uwaano go za naiwniaka,
fanatyka, wariata, prowadzono przeciwko niemu brudne kampanie, zarwno
w Polsce przed II wojn wiatow (nacjonalici, antysemici), jak i w
powojennych Stanach Zjednoczonych. Mimo to wygra.
Dziki nazwaniu masowej zbrodni i uczynieniu z niej osobnej kategorii
prawnej za ludobjstwo moemy uznawa nie tylko mordy krla Leopolda
w Kongu, Rze Ormian dokonan przez Turkw, Zagad ydw, lecz take na
przykad zarwno czystki etniczne w byej Jugosawii czy Kenii, jak
i odzieranie ludu Rohingja z tosamoci etnicznej, przeladowania polegajce na
stygmatyzowaniu czy odcinaniu swobodnego dostpu do wyywienia i opieki
lekarskiej. Kategoria ludobjstwo pozwala dostrzec wykluczenie
i dyskryminacj oraz nazwa je i opisa w sposb adekwatny.
Sowa zmieniaj mylenie, a mylenie zmienia praktyk ycia. Dopki do
powszechnego uycia w jzyku polskim nie weszo sowo gej, czowiek
o orientacji homoseksualnej by dla wikszoci pedaem, ciot, w najlepszym
razie homoseksualist. Okrelenie homoseksualista brzmi medycznie.
Niektrzy geje uwaaj je za neutralne, inni za tylko archaiczne, lecz s i tacy,
ktrym pobrzmiewa nieprzyjazn nut. Sowo ma z histori posugiwali si
nim czsto ludzie uprzedzeni do gejw. Jednak przed pojawieniem si sowa gej
nawet ci, ktrzy nie ywili uprzedze wobec tej mniejszoci, nie mieli do
dyspozycji okrelenia, ktre neutralnie opisywaoby ten fragment kondycji osoby
nieheteroseksualnej.
Sowa naznaczaj, wykluczaj, lecz mog rwnie dokonywa aktu inkluzji
i akceptacji.
W ostatnich dwudziestu latach pojawio si sowo, ktre z zabijania kobiet
czyni osobn kategori: kobietobjstwo. Termin kobietobjstwo sugeruje, e
niektre kobiety padaj ofiarami mordw nie z powodw powiedzmy
rabunkowych, w afekcie, lecz ze wzgldu na swoj pe. Kobietobjstwo jest
take zabjstwem, ale takim, ktremu towarzysz wyjtkowe, osobne
okolicznoci. Gdyby nie wymylono sowa kobietobjstwo, specyfik wielu
okrutnych zabjstw popenianych na kobietach byoby trudniej dostrzec,
uchwyci, zrozumie.
 Rowe krzye w dolinie ez
Ciudad Jurez Meksyk, 20002015

CZ PIERWSZA

Kobietobjstwo popenia ten, kto pozbawia kobiet ycia ze wzgldu na to, e

jest kobiet.
rdem terminu kobietobjstwo jest fala tajemniczych mordw
popenianych od wielu lat w stanie Chihuahua na pnocy Meksyku; dokadnie
w przygranicznym Ciudad Jurez. Termin ukuli akademiccy badacze tego
zjawiska. Z czasem specjalistyczne, troch dziwnie brzmice sowo weszo do
powszechnego obiegu. Pniej do kodeksu karnego.
Za kobietobjstwo uwaa si pozbawienie kobiet ycia, jeli zasza co
najmniej jedna z nastpujcych okolicznoci:
Ofiara ma na ciele lady przemocy seksualnej.
Ciao ofiary jest okaleczone w poniajcy sposb, a okalecze dokonano przed
jej mierci lub po niej.
Gdy doszo do aktu nekrofilii.
Gdy sprawca dopuszcza si wczeniej aktw przemocy domowej, w miejscu
pracy lub szkole.
Gdy ofiara i sprawca pozostawali w zwizku o charakterze uczuciowym lub
opartym na zaufaniu.
Gdy znane s informacje o wczeniejszych pogrkach, napastowaniu bd
urazach zadawanych ofierze przez sprawc zbrodni.
Gdy przed pozbawieniem ycia ofiara bya kiedykolwiek pozbawiona przez
sprawc moliwoci komunikacji ze wiatem zewntrznym.
Gdy ciao ofiary zostao wystawione na widok publiczny.
Zbrodnia kobietobjstwa jest zagroona kar od czterdziestu do szedziesiciu
lat wizienia.
Tako rzecze kodeks karny Meksyku i wikszo kodeksw stanowych w tym
kraju. Jednym z nielicznych wyjtkw jest kodeks stanu Chihuahua, gdzie
miejscowe prawo karne nie uznaje kobietobjstwa za osobn kategori zbrodni.
Nazwanie zbrodni nie sprawio, e znika. Kobiety w Ciudad Jurez wci
przepadaj bez ladu, a ich zmasakrowane, powiartowane ciaa s niekiedy
odnajdowane w miejscach publicznych lub masowych grobach.

Lupita znika

Lupita Perez, lat siedemnacie, uczennica trzeciej klasy liceum, chtnie

zajmowaa si siostrzecem, gdy starsza siostra musiaa i na zakupy. 31
stycznia 2009 roku siostra leaa w szpitalu, a Lupita miaa ferie zimowe, czyli
duo wolnego czasu. Ich mama, Susana Montes, pojechaa do szpitala zobaczy,
jak si miewa najstarsza z crek. Lupita i modsze siostry zostay z maym
siostrzecem w domu.
Dom, waciwie domek, jest pooony w dzielnicy Guadalajara Izquierda
w Ciudad Jurez jednym z wielu zagbi taniej siy roboczej tutejszych
maquiladoras montowni sprztu elektronicznego, szwalni i zakadw paru
innych bran. Dojeda si tutaj piaszczyst drog, zostawiajc za samochodem
kby wdzierajcego si w oczy i do ust pyu. Obejcie slumsowate, adnego
planu zagospodarowania, grki i doki, pustynne zarola. W maej zagrodzie
kury, obok ujadajce psy. Chaos i haas. W rodku schludnie, lecz ciasno:
kuchnia z jadalni i salonikiem to jedno pomieszczenie. Na cianach wite
obrazy Pan Jezus, Matka Boska z Guadalupe.
W poudnie kto do Lupity zadzwoni. Wysza przed dom, dugo chodzia
wkoo, a potem usiada i mimo styczniowego zimna siedziaa nieruchomo przez
duszy czas. Okoo pierwszej woya cieplejsze ubranie, rzucia siostrom
wychodz i posza w stron przystanku autobusowego.
Gdy o wp do pitej Susana Montes wrcia do domu i nie zastaa Lupity,
zaniepokoia si przede wszystkim dlatego, e wkrtce miao si zrobi ciemno.
Siedemnastoletnia dziewczyna przemierzajca Jurez po zmroku, szczeglnie
dzielnice takie jak Guadalajara Izquierda, w apogeum narkowojny, nigdy nie
jest bezpieczna. Niepokj pani Susany wzmg si, gdy mimo kilku prb nie
udao jej si dodzwoni do crki. Lupita nie odbieraa. U przyjaciki te jej nie
byo. Ani u chopaka. Pani Susana i jej m ruszyli w stron centrum. Nie byo
w tym planu ani logiki: po prostu rodzice zaniepokojeni tym, e crce mogo
przytrafi si co zego, nie usiedz bezczynnie w domu.
Bya ju noc, kiedy poszli na posterunek policji zgosi zaginicie Lupity.
Pewnie jest z chopakiem, nie ma co si denerwowa usyszeli od
dyurnego. Policja moe rozpocz poszukiwania najwczeniej czterdzieci osiem
godzin po zaginiciu.
W cigu nastpnych dni do poszukiwa Lupity wczyli si przyjaciele
i znajomi. Komunikaty i proby o jakkolwiek wiadomo o zaginionej pojawiy
si w lokalnej telewizji. Pani Susana rozklejaa w miecie fotografie crki; jej
zaginicie zgosia rwnie po drugiej stronie granicy, na posterunku policji w El
Paso na wypadek gdyby dziewczyna pada ofiar handlu kobietami, ktry
uprawia si tu na du skal.
ledczy, zajci walk z kartelami (lub ich ochron w zalenoci od tego,
o ktrym posterunku i o ktrym policjancie mowa), doradzali pani Susanie
samodzielne poszukiwania w nocnych klubach. Bya w tej poradzie sugestia, e
Lupita zostaa zapewne uprowadzona do burdelu. W jednym z barw pani
Susana i jej m zorientowali si, e wiele nocnych dziewczt jest podobnych do
ich crki. Szczupe, niewysokie, ciemne proste wosy, ciemne oczy. Podobne
wraenie odnieli, przygldajc si dziewczynom zaczepiajcym klientw na
ulicach rdmiecia. Zauwayli, e s dyskretnie pilnowane przez alfonsw
siedzcych w samochodach.
Ale Lupity wrd nich nie byo.
Jaki czas pniej pani Susana i jej m natrafili na jedyny, jak si pniej
okazao, lad, mglist poszlak. Przyjacika Lupity wyznaa, e ich wsplny
kolega widzia j w centrum miasta. Sza pono ze starszym, szpakowatym
mczyzn, wygldajcym na gringo. Kolega mia zawoa: Lupita! a gdy
dziewczyna odwrcia si, w go trci j okciem w bok i mocno chwyci za
rk. Nie zdoaa nic odkrzykn. Chopak powtrzy t opowie i pani Susanie,
i ledczym.
Gdy trzy lata pniej pewien wieniak odkry mogi ze szcztkami
dwudziestu szeciu kobiet, pani Susana nie miaa adnych zych przeczu. Nic
jej nie zakuo w sercu, nic si nie przynio, nie pk w domu aden wazon.
Wierzya, e crka zostaa porwana i ya nadziej, e prdzej czy pniej si
odnajdzie. Nie uwierzya nawet wtedy, gdy po kilku miesicach badania DNA
wykazay, e szcztki jednej z odnalezionych nale do Lupity. Poprosia
specjalistw z Argentyny o ponowne badania. Ci potwierdzili: Lupita naprawd
nie yje.

Uraona duma macho

Kiedy si to wszystko zaczo? Nie ma wyranej daty. Wiadomo, od kiedy

zaczto liczy kobiety zamordowane w brutalny, wymylny, perwersyjny sposb.
Byo to w styczniu 1993 roku, kiedy na pustkowiu przylegajcym do dzielnicy
Las Flores w Ciudad Jurez okoliczne dzieciaki znalazy zwoki martwej
rwieniczki. Miaa krwiaki na rkach, nogach i w jednym oku. Nazywaa si
Esperanza Gmez. Ubrana bya w bia bluzk i t spdniczk do kolan.
Miaa trzynacie lat. Przed mierci gwacono j waginalnie i analnie. Zmara od
uduszenia.
Metoda zadawania cierpienia kolejnym kobietom powtarzaa si. Przed
mierci lub tu po zamordowaniu byy gwacone. Niemal zawsze poddawano je
bestialskim torturom. Ciaa okaleczano, jak gdyby zabjcy z niepohamowan
zoci dokonywali aktu osobistej zemsty. W jednym z masowych grobw ciaa
kobiet miay nacicia w ksztacie przypominajcym romb jak gdyby mordw
dokonywao jakie bractwo, a nacicie stanowio rodzaj podpisu. Sensu tego
znaku nigdy nie wyjaniono, cho wzbudzi najdziwaczniejsze spekulacje
o tajnej sekcie, bandzie zboczecw, satanistach.
Zmasakrowane ciaa kobiet porzucano w miejscach publicznych, na
peryferiach miasta bd na pustyni tak jak wyrzuca si mieci.
Sformuowanie: como una basura jak mieci powraca w wielu rozmowach.
Ciaa mczyzn zabijanych w porachunkach mafijnych o ile nie s wieszane na
przykad na mostach czy latarniach, eby przekaza okrutn wiadomo
konkurencyjnemu kartelowi zabjcy zazwyczaj okrywaj jakimi szmatami,
foli, kartonem. Mona powiedzie, e ciau zamordowanego mczyzny nawet
zabjcy oddaj osobliwy szacunek, naleny aktowi koczcemu ycie czowieka.
Zmasakrowane zwoki kobiet nie dostpuj tego przywileju. (Sposb zabijania
mwi wiele o tym, jakim jestemy spoeczestwem powie mi pniej Julia
Monarrez z El Colegio de la Frontera Norte, uwaana tu za najwybitniejsz
badaczk kobietobjstw).
O kobietobjstwach w Ciudad Jurez napisano dziesitki, jeli nie setki
dysertacji naukowych, przede wszystkim w Meksyku i Stanach Zjednoczonych,
reportay i powieci, ale pokusa opisania tego zjawiska raz jeszcze, troch
inaczej, z wczeniem mao eksploatowanego wtku lub nowych informacji,
ktrych przybywa z kadym rokiem, przyciga nastpnych. To chyba trudno
w uchwyceniu sedna tego horroru, jego zagadkowo, niekoczce si zdumienie,
jak to jest w ogle moliwe, wci stanowi wyzwanie dla badaczy, reporterw,
pisarzy, filmowcw.

Tragedia juareskich kobiet ma korzenie w latach siedemdziesitych, kiedy

zaczy rozkwita maquiladoras montownie sprztu elektronicznego
i szwalnie. Zagraniczne koncerny otwieray tu swoje zakady, bo przycigaa je
tania sia robocza. Tanio zmontowany sprzt, ubrania uszyte za grosze sprzedaje
si relatywnie drogo raptem kilometr czy dwa na pnoc za granic ze
Stanami, w El Paso i dalej. W porwnaniu z pacami u wielkiego ssiada pensje
w zakadach Ciudad Jurez byy duo nisze, lecz dla ubogich migrantw ze
wszystkich regionw Meksyku, ktrzy przyjedali tu i wci przyjedaj za
chlebem, wystarczay na skromne utrzymanie.
Do przygranicznego miasta cignli wic mczyni i cigny samotne
kobiety, czsto z dziemi porzucone przez mw, narzeczonych bd takie,
ktre uciekay od domowych przeladowcw, pijakw, yciowych rozbitkw.
Zdesperowane kobiety z obszarw biedy, ktre porzucay domy i mw, nie
wywoyway oklaskw w meksykaskim spoeczestwie ani wrd biednych,
ani zamonych. W Ciudad Jurez rwnie nie, jednak stygmatyzacja ryzykantek
biorcych los we wasne rce bya tutaj o niebo mniejsza. Od pocztku XX wieku
miasto byo miejscem hulanek i rozpusty dla amerykaskich onierzy.
W czasach prohibicji Al Capone przyjeda tu, eby si zabawi i naradzi
z meksykaskimi wsplnikami. Do burdeli w Ciudad Jurez przylatywali ze
stolicy mczyni z klas wyszych, poniewa jak gosi jedna z miejskich legend
kowych sztuczek, jakie znay tutejsze dziewczynki, nie mona byo
uwiadczy nigdzie indziej. Wpyw liberalnej, indywidualistycznej kultury
ssiadw zza miedzy, szczeglnie od lat szedziesitych, rwnie mia swj
udzia. Kowalki wasnego losu bray sprawy w swoje drobne rce.
Te drobne rce to nie literacka przenonia. Pocztkowo w montowniach
rwnie chtnie zatrudniano mczyzn, ale do szybko pracodawcy zorientowali
si, e mniejsze donie, szczuplejsze i sprawniejsze palce kobiet to lepsze
narzdzie do skadania sprztu elektronicznego ni silne donie mskie. Poza
tym kobiety atwiej kontrolowa i atwiej nimi zarzdza. S sabsze i zgodnie
z uwicon dyskryminacj mona im mniej paci.
Tak oto mczyni, ktrzy przybyli do Jurez za prac, zaczli traci j na
rzecz damskiej konkurencji. Dawni rozbitkowie z innych regionw kraju stali si
nagle po raz kolejny w swoim yciu rozbitkami w nowym miejscu, ktre
miao odmieni ich los. Duma macho zostaa zraniona po raz pierwszy.
O tym, jak owa duma zostaa zraniona po raz drugi, opowiedzia mi Juan
Carlos Martnez, nieoceniony przewodnik, ktry mieszka w Jurez od prawie
wier wieku. (Ja te wspomina wyrosem w kulturze maczyzmu. Oduczya
mnie go Cristina, ona i towarzyszka dziaalnoci spoecznej). Kobiety, ktre
przybyway do miasta opowiada szybko wyzwoliy si z zalenoci od
mczyzn. Same na siebie zarabiay i jeli wizay si z kim na stae lub na
chwil, nie musiay czeka, a janie-pan-macho askawie wyasygnuje parset
peso na zakupy, now sukienk czy buty. Miay wasne pienidze, przez siebie
zarobione. Posuszestwo wobec ma czy kochanka przeszo do historii.
W pitek wieczorem, kiedy wychodziy do baru, eby si zabawi, zakaday
minispdniczki i podryway facetw, tak jak faceci zwykli podrywa dziewczyny.
Przeklinay i drwiy, gdy ktry im si nie spodoba. Same paciy za drinki
i decydoway, z kim zatacz, a komu odmwi. Po dansingu to do nich naleaa
decyzja, czy pozwol odwie si do domu i czy bdzie wsplne niadanie. Dzisiaj
to norma, ale trzydzieci lat temu rewolucja. Facetowi si nie odmawiao...
Wic nie do, e mczyni tracili prac na rzecz kobiet, nie do, e one miay
pienidze czasem wicej ni oni to jeszcze przyznay sobie prawo
namiewania si z nieudacznikw.
Miejscowe kobiety, z ktrymi rozmawiam midzy innymi dyrektorka liceum
Armide Valverde i psychoterapeutka Gabriela Reyes twierdz, e charakter
kobietobjstw i ich spoeczne to maj ewidentny zwizek z kryzysem mskoci.
Ten kryzys przejawia si drastycznym ograniczeniem wadzy i dominacji
mczyzn. Wprawdzie szefa w montowni trzeba sucha jak Pana Boga, warunki
pracy uwaczaj godnoci, ale koniec kocw ten szef podpisuje wypat,
a zarobiona samodzielnie pensja daje niezaleno od mczyzny w domu, na
ulicy, w barze. Kobiety z Jurez przestay by potulne w relacjach intymnych.
Ich wyzwolenie doprowadzio do upadku maczystowskiego wzorca stosunkw
msko-damskich.
Reakcja mczyzn macho: niewiara w siebie, poczucie degradacji. Frustracje
i pretensje te rzeczywiste i te urojone skupiaj na kozach ofiarnych:
kobietach. Wanie dlatego ciaa pomordowanych s zawsze masakrowane,
wiartowane, gwacone przed mierci i po mierci. A na kocu rzucone byle
gdzie. Jak mieci.
Armin Arjona, znana w miecie lekarka i plastyczka, ktr odwiedzam,
ilekro przyjedam do Jurez, rozkada na stole kolae i rysunki szkicowane
latami w rytm kolejnych tragedii miasta. Wyzysk w montowniach,
kobietobjstwa, narkowojna. To nie dziea sztuki, raczej inteligentny wizualny
komentarz do wydarze. Kula ziemska przeszyta z poudnia na pnoc wielkim
fallusem. Pozbawione koczyn ciao kobiety, ktrej szyja przeksztaca si
w rowy krzy symbol kobiet mordowanych w Ciudad Jurez. Inna ofiara,
ktrej rozoone ramiona przeobraaj si w ramiona krzya, ma zakneblowane
usta, przeraone oczy i zmasakrowan pier.
Armin uwaa, e lady, jakie zostawiaj kobietobjcy, mwi o ich poczuciu
siy i pragnieniu dominacji. I bardzo niewiele, czsto nic, o seksualnej
przyjemnoci.
By moe wyzwolenie kobiet z Jurez i mskie frustracje nie przybrayby tak
tragicznych skutkw, gdyby nie inna okoliczno, ktra sprawia, e bomba
eksplodowaa. Miasto ley na szlaku narkotykowym: pynie przez nie
marihuana, heroina i kokaina do Stanw Zjednoczonych. Nieusuwaln czci
wiata karteli narkotykowych jest przemoc i brutalno. W miejscach, w ktrych
kartele zakorzeniaj si na duej a takim miejscem jest Jurez ich przemoc
kadzie si cieniem na wszystkich relacjach midzyludzkich. wiat narko to nie
kosmici yjcy w separacji od reszty to mowie, kochankowie, bracia,
szwagrowie, kumple, ssiedzi. Jeli pracy w narkobiznesie towarzyszy skrajne
napicie, jeli rzdzi w niej absolutna dominacja, jeli problemy w robocie
rozstrzyga si brutaln przemoc, to nie da si tego zrzuci z siebie ot tak, po
fajrancie. Zwaszcza e fajrantu na sto procent nie ma w tym biznesie nigdy.
Wielu mczyzn zwolnionych z montowni, nie wiedzc, co robi dalej z yciem,
poszo do karteli. Zostali cynglami, dilerami, szmuglerami, stranikami,
kapusiami na czatach. Wyposaeni w si i wadz, mogli odegra si na
sprawczyniach jak sobie roili swoich upokorze.
Najbardziej wstrzsajc hipotez o przyczynach kobietobjstw sformuowano
w ostatnich latach. Kobietobjcy, niegdy synowie samotnych matek, ktre
pracoway w montowniach, mszcz si po latach za krzywdy dziecistwa.
Obwiniaj matki o porzucenie i zaniedbanie, ale aktu zemsty dokonuj na
innych kobietach. Matki pracoway jak pniewolnice po dwanacie godzin na
dob, wychodziy z domu, gdy byo ciemno i wracay po zmroku. Synowie bez
ojcw spdzali dziecistwo sami, bez niczyjego ciepa i uwagi, na ulicy. O wielu
onierzach karteli zabitych w narkowojnie lat 20082012 to jest mczyznach
w wieku dwadziecia pi-trzydzieci pi lat mwi si teraz: dzieci
montowni. Niemal pewne, e wikszo kobietobjcw wywodzi si spord
nich.
Refren wielu rozmw: miasto montowni, gdzie na relatywnie niewielkim
terytorium pracuj dziesitki tysicy kobiet, czyni je atwo dostpnymi, stwarza
moliwo wyboru, przebierania. Dzi ta, jutro tamta. Pracodawcy nie
upominaj si o zabite, bo jutro na ich miejsce zatrudni nastpne. Rodzina te
nie, bo mieszka daleko, w innym regionie i czasem nie wie, dokd wyjechaa
siostra czy crka.
Miasto montowni wytworzyo kultur, w ktrej ycie atwo wymienialnej
i atwo zastpowalnej kobiety, biednej i bez spoecznego zaplecza, jest niewiele
warte.

Kwiaty pustyni

Na Campo Algodonero (polu bawenianym), gdzie znajduje si jeden ze

zbiorowych grobw kobiet, jest teraz skwer pamici. W cik elazn bram
wmontowane s nie tyle krzye, ile mona powiedzie grube prty
sugerujce ksztaty krzya, a bram pomalowano na symboliczny rowy kolor.
Przy skwerze huk jak na autostradzie tu obok przecinaj si ruchliwe
szerokopasmwki. W 2001 roku, kiedy znaleziono tu zbiorow mogi
zamordowanych kobiet, wok byo pustkowie. Gdzie przeczytaem, e
w pobliu znajdowaa si siedziba zwizku wacicieli maquiladoras, ale nie
udao mi si potwierdzi tej informacji.

Przy wejciu na skwer jest tablica z nazwiskami omiu znalezionych tutaj ofiar:
Claudia Ivette Gonzlez
Esmeralda Herrera Monreal
 Laura Berenice Ramos Monarrez
Mara de los ngeles Acosta Ramrez
Mara Rocina Galicia
Merln Elizabeth Rodrguez Senz
Mayra Juliana Reyes Sols
Niezidentyfikowana.
Hasa wyryte na marmurowej tablicy:
Za ycie i wolno kobiet!
Ani jednej wicej zniknitej!
Ani jednej wicej zamordowanej!
Po drugiej stronie alejki za szyb dziesitki fotografii portretw.
Najwczeniejsza Marii Eleny Garcii Salas, ktra przepada bez wieci 5
grudnia 1995 roku, miaa szesnacie lat, cho zdjcie musi by sporo
wczeniejsze, wyglda na nim na dwanacie.
Porodku skweru pomnik zatytuowany dosownie Kwiat piasku, ale
lepsze jest tumaczenie Kwiat pustyni (Ciudad Jurez ley na pustyni).
Pomnik przedstawia kobiet wyrastajc z kwiatu dzikiej roliny, a zarazem
bdc tego kwiatu integraln czci. Miasto zabjca kobiet, jak pisano
nieraz o Jurez, zoyo hod swoim ofiarom. Nie z dobrej i nieprzymuszonej woli
bynajmniej. Postawienie pomnika nakaza meksykaskiemu pastwu
Trybuna Praw Czowieka Obu Ameryk w bezprecedensowym wyroku, o ktrym
opowiem pniej.
Miejsc jak to, w ktrych odnaleziono zwoki co najmniej kilku kobiet, jest
w miecie i wok miasta pi. Opowiadaj histori ostatniego wierwiecza
Ciudad Jurez dzieje kobietobjstwa.
Lote Bravo i poblie szosy w stron przedmiecia Casas Grandes. W 1995 roku
odkryto zmasakrowane ciaa dwunastu kobiet.
Lomas de Poleo. Ndzne przedmiecie z gatunku gdzie diabe mwi
dobranoc, zagbie robotnic montowni. Prymitywne chatki z pustakw,
najbiedniejsze z drewnianych pyt, belek i dykty, pokryte som. W zimie hula
lodowaty, pustynny wiatr, latem spiekota trudna do wytrzymania. Std i z
Anapry, ssiedniego przedmiecia, porywano i mordowano najwicej ofiar
w pierwszych latach seryjnych kobietobjstw. W 1996 roku odkryto tu zwoki
omiu z nich. Miejsce zbrodni upamitniaj rowe krzye.
Campo Algodonero, 2001 osiem zamordowanych, obecnie skwer pamici.
Wzgrze Cristo Negro, 2003 siedem zwok.
 Arroyo del Navajo, 2011 szcztki dwudziestu szeciu zamordowanych.
Te konkretne mogiy mwi niewiele o skali zbrodni w miecie. Dwanacie,
osiem, osiem, siedem, dwadziecia sze. Od chwili, w ktrej zaczto liczy
kobietobjstwa w styczniu 1993 roku kiedy zbiry zmaltretoway i udusiy
Esperanz Gmez do listopada 2015 roku, to jest chwili, w ktrej pisz ten
rozdzia, zamordowano w Ciudad Jurez tysic piset siedemdziesit pi
kobiet. rednia roczna: szedziesit osiem.

Matactwa

Kobiety w Jurez gin, poniewa wolno tu kobiety zabija. Nie chodzi o to, e
prawo na to pozwala, oczywicie tak nie jest. Ale zabjca kobiety niewiele
ryzykuje, a jeli ma koneksje, nie ryzykuje wcale. W 2009 roku Trybuna Praw
Czowieka Obu Ameryk wyda wyrok, w ktrym podda wadze Meksyku
miadcej krytyce za bdy w prowadzeniu ledztw i lekcewaenie ochrony
wiadkw. Po raz pierwszy instytucja tej rangi stwierdzia, e kobiety zabijano
ze wzgldu na to, e s kobietami.
Trybuna wyda orzeczenie po groteskowym procesie oskaronych faktycznie
niewinnych o zamordowanie omiu kobiet odnalezionych w 2001 roku na
Campo Algodonero. Skazano dwch przypadkowych mczyzn kierowcw
autobusw, ktrzy przyznali si do winy po torturach. Jeden zmar w wizieniu,
drugi wyszed na wolno po trzech latach uniewinniony i nie chcia dochodzi
sprawiedliwoci ani odszkodowania. Zdawa sobie spraw, e dochodzenie
mogoby zamieni si w nowe pieko, ktrego by nie przey. W trakcie procesu
zastrzelono jego adwokata Maria Escobeda, ktry by prawdopodobnie o krok od
zdemaskowania matactwa.
ledztwa w sprawie kobietobjstw prowadz w podobny sposb od samego
pocztku. W 1995 roku zatrzymano niejakiego Abdela Latifa Sharifa,
Egipcjanina, ktry mia za sob odsiadk w Stanach Zjednoczonych za gwat.
ledczy z Jurez powizali go z zabjstwami siedmiu kobiet i doprowadzili do
skazania na szedziesit lat wizienia. Sharif zmar w 2006 roku, odsiadujc
wyrok za zbrodnie, ktrych nie popeni. W trakcie procesu okazao si midzy
innymi, e jedna z jego rzekomych ofiar yje. Na czonkach modzieowego
gangu Los Rebeldes (buntownicy) wymuszano za pomoc tortur zeznania, jakoby
Sharif zleca im zabjstwa kobiet. Zastraszono adwokatk Sharifa
i przeprowadzono zamach na ycie jej syna, ktry cudem przey.
W trakcie procesu Sharifa i jego pniejszej odsiadki kobiety giny w Jurez
tak samo jak wczeniej. Nie spotkaem osoby, ktra bada kobietobjstwa od lat
bd interesuje si tematem i ktra wierzyaby w win Egipcjanina. Wszyscy
za to s przekonani, e w kobietobjstwa zamieszani s na rwni ludzie ze
wiata przestpczego, to jest karteli, gangw, jak i ludzie wadzy: policjanci,
wojskowi oraz biznesowa i polityczna elita miasta.
Wielu ledztw, mimo doniesie o zabjstwach kobiet, faktycznie nie
prowadzono. Bliskim ofiar udzielano faszywych informacji o okolicznociach
mierci crki, siostry, przyjaciki. ledczy kamali o ladach na ciele, ktre
bliscy sami mogli zaobserwowa. Wiele kobietobjstw policja i wymiar
sprawiedliwoci traktoway jako wypadki lub zabjstwa w afekcie na tle
uczuciowym, a wwczas wyroki s niemal zawsze niskie. Ze strony policji paday
jak czsto w takich sytuacjach byskotliwe wymwki: Ubieraa si w mini,
sama si prosia. Albo: Prowadzaa si z jakimi mtami i dostaa za swoje.
Niech policji do prowadzenia ledztw w sprawach mordowanych kobiet
wynikaa z rnych przyczyn. Czasem by to maczyzm, czasem lenistwo: tak
oczy owak policjantom nie chciao si zawraca sobie gowy morderstwem
kobiety, do tego z biednych peryferii. Niejednokrotnie jednak kogo kryli bd
sami byli uwikani w te zbrodnie.
Narkowojna przymia kobietobjstwa, mimo e w cigu piciu lat jej trwania
zamordowano tu okoo tysica kobiet, to jest dwa razy wicej ni w cigu
poprzednich pitnastu lat. Wtedy jednak kadego dnia znajdowano na ulicach
pisze trupw ofiar porachunkw midzy kartelami i star midzy
mafiami a siami porzdku.
Przeraenie wywoane zabijaniem kobiet wrcio jesiennego dnia 2011 roku,
kiedy w pobliu Arroyo Navajo, godzin jazdy od miasta, pewien wieniak,
Hector Garca Treviso, odkry mogi ze szcztkami dwudziestu szeciu kobiet.
Jedn z nich bya siedemnastoletnia crka Susany Montes, Lupita.

CZ DRUGA

Gdzie s zniknite?
Skala zbrodni odkrytej przy Arroyo Navajo sprawia, e trudno byo zamie j
pod dywan, ale i tak si udao. Jakie ledztwo i jaki proces musiay si jednak
odby.
W trakcie dochodzenia wyszo na jaw, e porywaniem modych kobiet trudni
si potny miejscowy gang Los Aztecas. Gdy syszymy tak nazw,
wyobraamy sobie wytatuowanych zbirw o prymitywnej fizjonomii,
agresywnych, uzbrojonych. Tacy te tam s. To onierze gangu, cyngle, dilerzy,
zwiadowcy zwani sokoami, halcones modzi mczyni z biednych dzielnic. Ale
Aztek moe by take elegancki mczyzna, ktry siedzi obok w restauracji,
ceniony lekarz, do ktrego ustawiaj si kolejki, pan mecenas cieszcy si dobr
saw. Tak mwi mj Gbokie Gardo nic wicej nie mog o tym kim napisa,
nawet jeli ta ksika nigdy nie ukae si po hiszpasku ani angielsku.
Niektrzy w miecie mwi, e Los Aztecas mog mie nawet pi tysicy
czonkw i wsppracownikw po obu stronach granicy, ale to informacja nie do
zweryfikowania. Wiadomo, e s potni, e yj z haraczy, prostytucji i e
kartele narkotykowe wynajmuj ich jako zbrojne rami do walki
z konkurentami lub do ochrony transportu narkotykw.
W procederze porywania modych kobiet z Aztekami wsppracowali
waciciele sklepw, barw i salonw piknoci w centrum miasta. Oferowali
prac dziewczynom w wieku od siedemnastu do dwudziestu dwch lat.
Zatrudniali je wedug parametrw urody. W zamian za wspprac
z porywaczami byli zwolnieni z pacenia haraczu. wiadek koronny zezna
w sdzie, e zanim uprowadzono konkretn dziewczyn, gang robi rozpoznanie
na temat jej rodziny. Chodzio o upewnienie si, e jest biedna, bez koneksji
i nikt prcz najbliszych si o ni nie upomni. Potem dziewczyny znikay
czasem dopiero po zwolnieniu z pracy, eby zatrze lady prowadzce do
pracodawcy.
W procesie, ktry wadze nazway szumnie procesem stulecia, skazano kilka
potek. Kto prbuje dosign uwikanych z wyszego poziomu przestpczej
struktury ginie. Taki los spotka ledczego Jessa Alemna to
przypuszczenie bliskie pewnoci. Jess Alemn, kompetentny, ostrony
i zaangaowany od dawna, tropi sprawcw kobietobjstw i znikni.
Prawdopodobnie trafi na poszlaki prowadzce ku lokalnej elicie wadzy
i biznesu. Zosta zastrzelony 2 padziernika 2015 roku.
Gbokie Gardo twierdzi, e dziewczyny obdarzone ponadprzecitn urod,
ktrych fotografie wadze miasta wyday w katalogu zniknitych ogldaem
wersj, gdzie byo ich osiemdziesit cztery s dostarczane jako seksualne
maskotki potnym ludziom w miecie, wysyane do stolicy stanu, miasta
Chihuahua lub do Stanw Zjednoczonych.
W nocnych barach w miecie ich nie zobaczysz.

Poszukuje si do pracy modych kobiet...

Nie miaem szans uzyska potwierdzenia, czy porywane dziewczyny

rzeczywicie staj si naonicami lokalnych bogaczy i kacykw. Bo i jak?
Mogem za to sprawdzi, czy dziewczyny odpowiadajce profilowi
uprowadzanych mode, szczupe i niewysokie, ciemnowose i ciemnookie
czekaj na klientw w dyskotekach i kantynach, jak mwi si tu o nocnych
klubach penych sekspracownic.
Jednej nocy pojechaem z Juanem Carlosem i jego kumplem zobaczy ten
pwiatek. Flor del Valle, El General, El Nuevo Vaquero, Las Tangas, Las
Cubanitas... Kluby znajduj si w centrum miasta, w niewielkiej odlegoci od
siebie. W jednych pustawo. W innych rzdy modych kobiet siedz na
krzesekach to przy cianie, to na wysokich stokach przy barze. Czekaj na
okazj. Kilka samotnie taczy na parkiecie w rytm lokalnych corridos z pnocy
Meksyku, granych i piewanych na ywo.
Najmuj si do kompanii i gadki szmatki za drinka. Za pi peso do taca.
Za trzysta pidziesit na godzin w hotelu. S w rnym wieku, ale niemal
wszystkie wygldaj na starsze od uprowadzonych piknoci. Typ urody
w wikszoci przypadkw mwic delikatnie mao subtelny.
Gdzie wic s pikne zniknite? Gbokie Gardo mia racj?
Nastpnego dnia poszedem w te same miejsca sam, przy wietle dziennym.
Cae otoczenie wygldao zupenie inaczej i przez chwil miaem wtpliwo, czy
aby nie zbdziem. Gdyby nie szyldy klubw, niektre zreszt przysonite, nie
rozpoznabym tych miejsc. Za dnia ulice centrum Jurez s pene stoisk
i straganw z asortymentem wszelkiego rodzaju: ciuchy, elektronika, tania
biuteria, kosmetyki, pamitki.
Dosy szybko zaczepi mnie jaki go okoo szedziesitki i nieporadnym
angielskim spyta, czego szukam i czy potrzebuj pomocy. Pytanie nie brzmiao
przyjanie, raczej w tonie czego si plczesz?. Odpowiedziaem po hiszpasku,
e bardzo dzikuj za trosk i e chc kupi kilka pamitek. Da mi spokj.
Na jednej z ssiednich ulic na rodku chodnika wpadam na wmurowan
tablic, mniej wicej mojego wzrostu. Od gry czerwonymi literami napis: Czy
chcesz wiedzie, co si tu wydarzyo?. Poniej fotografia piknej szesnastoletniej
brunetki i rowy krzy. Obok informacja: Silvia Elena Rivera Morales znika
w tym miejscu i zostaa odnaleziona martwa 7 lipca 1995 roku w Lote Bravo.
Bya najmodsz z pitki dzieci Jos Angela Rivery i Ramony Morales.
Dwadziecia lat po twoim odejciu twoja matka, rodzestwo i rodzina domagaj
si sprawiedliwoci i wyjanienia tego kobietobjstwa, walczc przeciwko
bezkarnoci i zapomnieniu. Obecno tablicy musiaa chyba spowszednie, bo
nikt si przy niej nie zatrzymuje.
Podam w stron miejsca, gdzie po raz ostatni widziano wiele dziewczt
zarwno zniknitych, ktrych los pozostaje nieznany, jak i tych, ktrych
szcztki odnaleziono przy Arroyo Navajo. To skrzyowanie ulic Francisca
Javiera Miny i Rafaela Velarde i jego okolice. Na skrzyowaniu znajduj si dwa
sklepy misne, a w odlegoci kilkudziesiciu metrw salon odzieowy
Modatelas. W kadym z tych miejsc pracoway niektre z zamordowanych.
Przy wejciu do jednego ze sklepw misnych dostrzegam przyklejone
ogoszenie: Poszukujemy damskiego personelu w wieku 1722 lata. (Skd ten
wyrnik pciowy i wiekowy? Dlaczego misa nie moe kroi i sprzedawa
mczyzna? Albo kobieta trzydziestoletnia, pidziesicioletnia?) Przez chwil
waham si, czy wej i spyta. Odpuszczam. To chyba niezbyt roztropne
wchodzi do jaskini zoczycw i naiwnie pyta, dlaczego robi to, co robi.
Pani Susana, mama Lupity, ktrej szcztki odnaleziono przy Arroyo Navajo,
podejrzewa, e tragicznego dnia jej crka pojechaa do centrum Jurez,
poniewa dostaa ofert pracy w jednym ze sklepw. Razem z innymi matkami
zniknitych pani Susana dobija si u wadz miasta, eby wprowadziy program
ostrzegajcy mode kobiety przed tym, co spotkao jej crk. Bez sukcesu. Nie
niszczcie wizerunku naszego miasta odpowiadaj w ratuszu na jej proby.
(Kto tu naprawd wierzy, e wizerunkowi Ciudad Jurez co jeszcze mogoby
zaszkodzi?)
Niedaleko od skrzyowania zniknitych, na ulicy Noche Triste, gdzie
znajduje si klub nocny Las Cubanitas, w witrynie sklepu z obrazami
i plakatami s tu midzy innymi Matka Boska z Guadalupe, Emiliano Zapata
i Frida Kahlo dostrzegam ogoszenie identycznej treci, co przy wejciu do
sklepu misnego: Poszukujemy damskiego personelu w wieku 1722 lata.
Czy mode kobiety w Jurez wci bd znikay?

Hotel Verde

Hotel Verde, na skrzyowaniu ulic Mariana Sarmaniegi i Manuela Altamirano

w dzielnicy Bellavista, kilkanacie przecznic od cisego rdmiecia, w apogeum
narkowojny i apogeum porwa modych kobiet stanowi centrum miejscowej
prostytucji. Verde znaczy zielony, ale naprawd hotel jest otynkowany na
to i tylko niewielkie elementy maj kolor zgodny z nazw.
Ulice wok budynku s teraz ciche i puste, ale pi, siedem lat temu
defiloway po nich dziesitki modych, piknych i odurzonych narkotykami
dziewczt. Do Hotelu Verde przyjedali zabawi si panowie z Chihuahuy i El
Paso. Take narcotraficantes, miejscowe gliny i wojskowi, ktrych rzd wysa
tu, eby zaprowadzili porzdek. Hotel zamknito w 2010, po egzekucji
wykonanej na dwch policjantach federalnych, ktrzy przyszli si tu rozerwa,
cho bardziej prawdopodobne, e domagali si haraczu. Nic pewnego. (Czy
w ogle mona tu ustali cokolwiek na pewno?)
Jest leniwe padziernikowe popoudnie, soce wci przypieka. Zauwaam, e
obserwuj mnie mieszkacy domw ssiadujcych z hotelem. Co widz? Faceta
wygldajcego na gringo, ktry fotografuje hotel, obchodzi go z rnych stron,
co zapisuje, rozglda si.
Zagaduj kobiet w rednim wieku, ktra myje na ulicy plastikow bali. Robi
ruch rk, e nie chce rozmawia, i szybko niknie za metalowymi drzwiami
parterowego domu. Prbuj zagadn starszego mczyzn, ktry vis--vis, po
przektnej skrzyowania, sprzedaje tortille w piekarni o nazwie Tortilleria
Bruselas. Pyta, kim jestem i dlaczego interesuj si tym miejscem. Zamknli
dawno, nie ma tu czego szuka mwi.
Na cianach hotelu czciowo pozrywane fotografie zaginionych dziewczt.
Rozpoznaj Paol Ventur, ktrej portret jako cz wikszego muralu
widziaem w Dzielnicy Przemysowej (Zona Industrial). Mural namalowali
uczniowie liceum, do ktrego chodzia. atwo j rozpozna po dugiej, troch
nierwno przycitej grzywce przykrywajcej jedn brew i prawie wchodzc
w oko. Kilka dni wczeniej spotkaem jej mam, Silvi Rosas, ktra bya przez
lata pracownic montowni. Czeka na crk od 22 czerwca 2011 roku.
Tamtego dnia Paola miaa szesnacie lat. Jaki czas przed znikniciem
wyprowadzia si od matki i trjki rodzestwa, eby zamieszka ze swoim
pierwszym prawdziwym chopakiem, wielk mioci. Po znikniciu Paoli w
chopak, David, by przez pewien czas obiektem zainteresowania ledczych, ale
nie znaleziono najmniejszych poszlak, ktre czyniyby go podejrzanym. Pani
Silvia jest przekonana, e nie by zamieszany w zniknicie jej crki. Przey
to strasznie, mieli plany na przyszo. Wiem, e niedawno si oeni
opowiada.
W dniu zniknicia Paola wysza od Davida i miaa przyjecha do domu. Bya
roda. Mam i rodzestwo odwiedzaa zwykle w weekendy, bo w tygodniu
szkoa, nie byo czasu. Tym razem postanowia inaczej, ale do domu nie
dojechaa. W prokuraturze pani Silvia usyszaa sugesti, e by moe crka
udaa si w niezapowiedzian podr. Bo skoro w tak modym wieku
wyprowadzia si od matki, eby zamieszka z chopakiem...
Szcztkw Paoli nie byo wrd znalezionych w zbiorowej mogile przy Arroyo
Navajo. Pani Silvia odczua ulg. Cierpienia, jakie zadali crce porywacze,
kiedy min, rany si zagoj. Pewnego dnia Paola wrci i bdzie jak dawniej. Nie
moga po prostu rozpyn si, znikn. Nie ona.

Duga, bezsenna noc

Desaparecido, desaparecida zniknity, zniknita. To osoba, ktra wysza

z domu i przepada bez ladu. Nie wiadomo, czy yje. Na pewno nie ma grobu
brak przecie dowodw na to, e zmara lub zostaa zamordowana. Zniknita
tylko zagina, zapodziaa si, z jakiego powodu nie wrcia.
Nic nie wiadomo o jej mierci i nic nie wiadomo o tym, czy yje. Czasem
chodz jakie suchy, plotki, ale to nigdy nic pewnego. Przeczucia niemal zawsze
s ze. Ale kto by wierzy mglistym przypuszczeniom? Lepiej trzyma si
nadziei, wszake nikt nie widzia ciaa.
Zniknitej nie ma wrd umarych, ale te nie ma jej wrd ywych. Jeli
yje, nie wiadomo, gdzie przebywa ani dlaczego nie daje znaku ycia. Czyli
wci jest i nie jest zarazem.
Matki zniknitych pozostawiaj pokoiki crek albo tylko ich kciki ludzie
w dzielnicach biedy rzadko maj osobne pokoje w takim stanie, w jakim byy
przed znikniciem. Niczego nie wolno rusza. Kiedy crka wrci, niech
wszystko bdzie jak w dniu, w ktrym wysza z domu. Jedyne, co mona robi,
to posprzta. Wytrze z kurzu ma toaletk, lusterko. Przewietrzy.
ycie tych, ktrzy czekaj na zniknitych, jest jak bezsenna noc, trwajca
dugie lata. Matka zniknitej zasypia na chwil, ale oto nagle nerwowo, niemal
w panice, przebudza si. Ojca cay czas co uwiera, dawi, nie moe zapa
penego oddechu. Czekaj, nasuchuj. Kada chwila to bl.
Zabija ich wyobrania, podpowiadajca, co si dzieje z ich crk w tej wanie
chwili. Myli o tym, czy jest bezpieczna (o ile yje, domylaj si, e nie jest).
Czy jest godna, zdrowa czy kto j okaleczy, skrzywdzi, zgwaci. Moe w tej
wanie chwili... Najgorsza jest wyobrania. Dziaa niespiesznie, jak
wyrafinowany spec od tortur, i zabija minuta po minucie, godzina po godzinie,
dzie po dniu. Tik-tak, tik-tak. Rok, dwa, pi.
Po takim czasie ju mao ktra matka, mao ktry ojciec, brat, siostra wierz,
e ich zniknita ukochana yje. A zarazem brak wiadomoci o jej mierci
utrzymuje ich w jakim zawieszeniu, jakim pomidzy. Na tym polega
okruciestwo zniknicia. Zniknicie nie przewiduje aktu zamykajcego,
jakim jest mier lub choby pewna wiadomo o mierci. To rana, ktra nigdy
si nie goi, nie dostaje prawa, by si zablini.
Niektre matki zniknitych mwi po latach wyczekiwania, e wolayby
wiadomo o mierci crki, odnalezienie szcztkw ni dalsze oczekiwanie, ktre
nie pozwala opakiwa straty. I nie pozwala na ycie. Choby w aobie ale
ycie.

Nowe pola mierci

Jeszcze jeden rejestr zniknitych.

Dennise Camacho, lat dwadziecia, znikna 7 wrzenia 2015. Wysza z domu
do szkoy, nigdy nie wrcia. Ostatni raz widziano j na ulicy takiej to a takiej...
Rysopis: wzrost metr szedziesit, szczupa, jasna cera, oczy w kolorze kawy
z mlekiem, wosy kasztanowe, proste.
Bibiana Granados, lat osiemnacie, wzrost okoo sto siedemdziesit
centymetrw, szczupa, ciemna karnacja, oczy w kolorze czarnej kawy, wosy
ciemnokasztanowe, proste. 23 lipca 2015 wysza z domu zanie mk panu
Miguelowi Diazowi, a nastpnie posza na obiad do pani Any N. Od tamtej pory
lad si urwa.
Lorena Segovia, lat dwadziecia pi. 26 styczna 2015 roku wysza z domu do
pracy i nie dotara na miejsce. Nie wiadomo, co si z ni stao. Rysopis: wzrost
sto pidziesit jeden centymetrw, szczupa, jasna cera, oczy w kolorze czarnej
kawy, wosy ciemnokasztanowe, fryzura trwaa.
Przegldam ten rejestr w biurze stowarzyszenia, ktre zbiera dane
o znikniciach i pomaga rodzinom zniknitych. Kada zniknita ma swoj
fiszk w formacie A4. W lewym grnym rogu fotografia, obok rysopis (bardziej
szczegowy, ni notuj tutaj), dane o miejscu zamieszkania, nauki lub pracy;
opis okolicznoci, w jakich widziano j po raz ostatni.
Perla Bolaos, dwadziecia dwa lata. Znikna 23 lipca 2014 ze swojego domu,
w ktrym przebywaa razem z partnerem. w twierdzi, e nie wie, co si z ni
stao, a w chwili, w ktrej pisz te sowa, rwnie miejsce jego pobytu pozostaje
nieznane. Wzrost Perli okoo sto pidziesit pi centymetrw, szczupa, cera
niada jasna, oczy w kolorze czarnej kawy, wosy ciemnokasztanowe, proste.
Nancy Corona, szesnacie lat, wzrost sto czterdzieci pi centymetrw,
szczupa, cera niada jasna, oczy w kolorze kawy z mlekiem, wosy
ciemnokasztanowe, proste. Pracowaa w sklepie rodzicw, skd 31 grudnia 2013
znikna.
Maria Guadalupe Salmeron, szesnacie lat. 29 sierpnia 2012 wysza ze szkoy
liceum im. Ricarda Floresa Magna i nie dotara do domu. Wzrost sto
pidziesit pi centymetrw, szczupa, cera niada jasna, oczy w kolorze
czarnej kawy, wosy ciemnokasztanowe, proste.
Maydelith Carmona, dwadziecia dwa lata, wzrost sto szedziesit jeden
centymetrw, szczupa, cera niada jasna, oczy w kolorze czarnej kawy, wosy
ciemnokasztanowe, proste. 25 grudnia 2011 w poudnie wysza z domu
w nieznanym kierunku. O czwartej dwadziecia po poudniu dzwonia do
koleanki, ktrej powiedziaa, e jedzie autobusem i zamierza wysi na
wysokoci ulicy takiej to a takiej. Przepada bez ladu.
Zaira Lopez, dziewitnacie lat, znikna 23 kwietnia 2011. Chwil przed
wyjciem z domu kto do niej zadzwoni, ale nie wiadomo kto. Wysza i nie
wrcia. Wzrost sto pidziesit pi centymetrw, szczupa, cera niada jasna,
oczy w kolorze kawy z mlekiem, wosy ciemnokasztanowe, proste.
Wszystkie zniknite s podobne. Wzrost od stu czterdziestu piciu do stu
szedziesiciu piciu centymetrw. Ciemne wosy i ciemne oczy. Szczupe. Na
kolorowych fotografiach widz, e uroda kadej z nich przyciga uwag. Wiek od
pitnastu do dwudziestu dwch lat, cho zdarzaj si wyjtki. Mam w rku
fiszk zniknitej trzynastolatki o rzadkim i nieco dziwnym imieniu Africa,
jakiego nigdy wczeniej nie spotkaem. Lorena Segovia bya nieco starsza od
przecitnej wieku zniknitych miaa dwadziecia pi lat. Z kolei Bibiana
Granados nieco wysza od reszty, sto siedemdziesit centymetrw. Elena
Sanchez ze stowarzyszenia, ktra udostpnia mi rejestr, podkrela, e
wszystkie zniknite pochodz z biednych rodzin, z peryferyjnych osiedli
przypominajcych bardziej slumsy ni dzielnice klasy redniej.
Czy s ofiarami kobietobjstw? O tych konkretnie dziewczynach nic nie
wiadomo. Znikny, przepady, rozpyny si.
Nie wspomniaem o jednym: rejestru zniknitych nie ogldam w Ciuadad
Jurez, lecz w stolicy Meksyku.
Kobietobjstwa i zniknicia modych kobiet, za spraw ktrych w latach
dziewidziesitych przygraniczne miasto zyskao ponur saw, zdarzaj si
teraz w caym kraju.

Cz naszej kultury

Jedynie w latach 2012 i 2013 w caym Meksyku ofiar zabjstw pady trzy
tysice osiemset dziewidziesit dwie kobiety. Tylko pitnacie procent
zabjstw ledczy klasyfikowali jako kobietobjstwa; reszt jako wypadki,
zabjstwa w afekcie lub na tle rabunkowym.
Dlaczego kobiety gin w caym Meksyku?
Po odpowied poszedem do Obserwatorium Kobietobjstw w stolicy. Ani na
bramie, ani obok dzwonka przy wejciu nie ma adnej informacji. To ze
wzgldw bezpieczestwa: dziaaczki Obserwatorium nieraz dostaway pogrki.
Z zasady nie odbieraj telefonu, gdy nie wiedz, kto prbuje si dodzwoni.
Maria de la Luz Estrada, szefowa stowarzyszenia, pokazuje raporty
i statystyki.
Spjrz mwi tylko w jednym i szeciu dziesitych procent spraw udao
si skaza sprawcw. O czym to wiadczy?
No o czym?
 e przemoc wobec kobiet jest akceptowana jako cz naszej kultury. e
przemoc przenika wszystkie sfery ycia. e sprawcy z duym
prawdopodobiestwem pozostan bezkarni. e policja bierze w tym udzia...
Obserwatorium zidentyfikowao rejony w stanie Meksyk (Estado de Mxico),
ssiadujcym ze stolic, gdzie znika najwicej kobiet. Do niedawna stanem tym
zarzdza jako gubernator Enrique Pea Nieto, pniejszy prezydent kraju. To
ziemia mafii, gdzie wiele modych kobiet porywa si do burdeli, dla lokalnych
kacykw albo na handel do Stanw tak samo jak w Ciudad Jurez. Potem s
zabijane. Policja mwi Maria de la Luz nie robi nic, a czsto wsppracuje
z porywaczami.
Kobiety padaj te ofiarami kobietobjstw domowych, a sprawcy masakruj
ciao tak, by wygldao na zbrodni mafii. Wyrzucaj zwoki byle gdzie, jak
mieci.
Wiele rodzin nie zgasza zniknicia lub nie domaga si ledztwa w sprawie
mierci krewnej. Ze strachu. Zdarza si, e policjanci udaj porywaczy
i szantaem wyciskaj ostatnie grosze od najbliszych, majcych nadziej na
wykupienie crki, siostry, narzeczonej. Gony by przypadek policjanta, ktry
zakatowa on, lecz udao mu si przedstawi jej mier jako samobjstwo.
Krtko potem zosta awansowany.

Epilogu nie bdzie

Koszmar rodzin zniknitych i zamordowanych nie koczy si wraz

z wiadomoci o mierci ukochanej crki, siostry, koleanki, narzeczonej. Dora
Venzor, matka pitnastoletniej Andrei, ktrej szcztki znaleziono przy Arroyo
Navajo, ukrywa si teraz u ssiadki. Nieznani sprawcy prbowali jaki czas
temu porwa j i jej drug crk, Alejandr.
Mieszka w Lomas de Poleo, na tym koszmarnym przedmieciu, z ktrego
porwano przed laty wiele modych kobiet, pracownic montowni. Gdy wraz
z Juanem Carlosem zajechalimy przed dom a waciwie szaas z dykty i desek
w ktrym pani Dora si ukrywa, wysza do nas ssiadka i powiedziaa, e pani
Dory tu nie ma. Po chwili rozmowy powiedziaa jednak, ebymy poczekali
i posza w gb podwrza, do drugiego domu pooonego nieco dalej od
piaszczysto-kamienistej drogi. Stamtd wysza inna kobieta, okoo
szedziesitki. To bya pani Dora. Wci przeraona i niedowierzajca, czy na
pewno jestemy tymi, za ktrych si podajemy.
Gdy pky lody, pani Dora zaprosia nas do rodka swojej chatki. Przed
wejciem, jeszcze na zewntrz, minlimy rozbebeszon star kanap
i przywizanego na sznurku baseta. W rodku, przy cianie w jedynym pokoju
otarzyk z du fotografi Andrei. Cay dobytek pani Dora ma spakowany
w plastikowe torby, ktre trzyma w niskiej drewnianej szafce. Wycigna
stamtd wycinki gazet z newsami o znikniciu Andrei i jeden z 1995 roku:
Andrea bya pierwszym dzieckiem, ktre urodzio si w Ciudad Jurez 1 stycznia
tamtego roku; gazeta poinformowaa o tym w rubryce z gatunku Witajcie na
wiecie!.
Pitnacie lat, siedem miesicy i kilka dni pniej Andrea znikna
w sierpniu 2010, tu po rozpoczciu nauki w szkole pielgniarskiej.
Przeprowadzia si do wynajtego pokoju przy innej rodzinie, eby nie kursowa
po ciemku rano i wieczorem do szkoy i z powrotem. Wiedziaa, e na
biednych przedmieciach porywaj mode dziewczyny, wic chciaa by ostrona.
Strachliwa bya mwi o crce pani Dora.
Ju po znikniciu widziano Andre przy Hotelu Verde. Podobno miaa tam
ksywk La China, Chinka z powodu lekko skonych oczu. Kolega z ssiedztwa
rozpozna j na ulicy wrd innych zmuszanych do prostytucji dziewczt
i namawia, eby ucieka. Andrea najpierw zaprzeczaa, mwia, e si pomyli,
a gdy w kocu paczc, przyznaa, kim jest, bagaa koleg, eby nic nie mwi
mamie. Dziewczta zmuszane do prostytucji obawiaj si odrzucenia przez
matki i ojcw.
Pani Dora przeprasza, e nie potrafi powiedzie wiele wicej. Mwi, e ma
kopoty z pamici i e wielu rzeczy nie rozumie. Nie potrafi powiza faktw i
cho to zaskakujce ma tego wiadomo. Mwi o tym jak kto, kto utraci
umiejtno posiadan w przeszoci. Przeczuwa, e prawdziwych sprawcw nie
ukarano bo niby kto prbowa porwa j i jej drug crk?

Przytomno i wiadomo wykluczonych, ktrzy ledwo otarli si o szko,

potrafi zaskoczy. Matka innej zniknitej, Perla Reyes, ktra urodzia
pierwsz crk, gdy miaa zaledwie pitnacie lat, dawaa co chwil dowody na
to, e rozumie znacznie wicej, ni sugeruje jej dramatyczna sytuacja yciowa.
Nie jestem gupia powiedziaa nagle, niepodziewanie walecznym tonem.
Wybieraj biednych, jak my, bo wiedz, e nie wynajmiemy prywatnych
detektyww. I nikt nam nie pomoe.
Crka Perli, trzydziestoszecioletniej mamy czterech sistr i trzech braci,
znika w niedziel 30 grudnia 2012 roku na terenie ndznej dzielnicy imienia
Emiliana Zapaty. Yocelyn tak ma na imi ledwo skoczya trzynacie lat.
Jeli yje, ma teraz szesnacie rzeka Perla z nienaturaln obojtnoci, ktra
nie moga by chyba niczym innym, jak tylko prb stumienia blu. Rysopis
Yocelyn jak wikszoci zamordowanych i zniknitych: szczupa, sto
pidziesit pi centymetrw wzrostu, cera niada jasna, wosy ciemne do
ramion, oczy w kolorze czarnej kawy.
Perla pamita dokadnie, jak tamtego dnia Yocelyn bya ubrana: ciemne
spodnie i niebieski sweterek w biae pasy. Feralnej niedzieli przed poudniem
posza do babci. Miaa tam spotka si ze swoim ojcem, ktry mieszka osobno
z Perl rozstali si dawno temu. Po poudniu wysza do koleanki, ale nie dotara
na miejsce. Wiadomo, na ktrym odcinku drogi musiaa znikn, ale to wiedza
bezuyteczna. Nikt niczego nie widzia ani nie sysza.
Co kilka miesicy kto przybiega do Perli z sensacyjn wiadomoci, jakoby
kto widzia Yocelyn a to w centrum miasta, a raz nawet widziano j pono kilka
przecznic od domu w jakiej furgonetce. Przez jaki czas Perla wierzya w te
pogoski. A moe raczej: chciaa wierzy.
Policja nie prowadzi ledztwa? dopytuj.
Policja to z nimi wsppracuje. Przecie policja wie, gdzie s te wszystkie
burdele. Kto je sprawdza?
Zniknicie Yocelyn najgorzej zniosa modsza siostra, Leslie. Przestaa si
uczy, zacza dostawa ze oceny.
Szybko wydorolaa mwi Perla, a gdy dopytuj, co to znaczy, odpowiada:
Tylko chopaki jej w gowie.
W przypywie zoci Leslie wykrzyczaa kiedy, e chce zosta porwana jak
Yocelyn, bo tylko w taki sposb j odnajdzie i pomoe uciec z niewoli.
A skd wiesz, e Yocelyn yje? ucia jedn z takich scen matka. Chciaa
odwie crk od szaleczych pomysw. Baa si, e co jej strzeli do gowy
i wda si w kopoty, ktrych zreszt w Jurez nie trzeba szuka same
przychodz.
Nie mam odwagi spyta wprost, czy wierzy, e Yocelyn yje. Niby matka
wierzy powinna, jednak wydwik rozmowy robi na mnie wraenie, e stracia
nadziej.
Pytam wic inaczej:
 Czy ktra ze zniknitych odnalaza si, wrcia?
Ani jedna.
 POZA KADREM

ycie, ycie

Wieczorami wpadamy z Juanem Carlosem do baru La Cucaracha przy alei

Jurez. Mwi o nim ostatni bar Meksyku, znajduje si tu przed wejciem na
most graniczny, ktry prowadzi do El Paso po amerykaskiej stronie. Waciciel
baru, Don Roberto, jest muzykiem amatorem i kolekcjonerem instrumentw.
Zawsze ma kilka gitar klasycznych i flamenco, ktre wisz na cianie. Ilekro
odwiedzam go po duszej przerwie, przybywaj nowe.
Bar jest zazwyczaj pusty lub prawie pusty, najwyej kilku klientw, a czasem
w ogle nikogo, wic kiedy wpadamy i zapraszamy jeszcze paru znajomych, La
Cucaracha jest nasza. Don Roberto yje z wynajmowania licznych nieruchomoci
i nie zaley mu specjalnie na klienteli w barze. Jest wacicielem i barmanem
dla czystej przyjemnoci, nocnej aury, w ktrej do witu snuje si chilloutowy
jazz. Don Roberto zawsze nalega, ebym testowa jego gitary, i chyba naprawd
uwaa, e niele gram. (Jak na amatora, rzecz jasna cho tego nie dodaje).
La Cucaracha jest jedynym pustawym barem na penej knajp i barw alei
Jurez. Najbardziej klimatycznym, troch mrocznym, jak z amerykaskiego
thrillera, co czyni jego pustk jeszcze bardziej dziwn. W innych knajpach,
kilkadziesit metrw std, ttni nocne ycie. Beautiful people w brzydkim
miecie, zamoni wida po ubraniach, dbaoci o urod, sylwetk, detal. Pij,
jedz, suchaj muzyki i przekrzykuj si. Napawaj si atmosfer beztroski
kilka przecznic od miejsc w centrum Ciudad Jurez, w ktrych znikaj mode
kobiety. Obok barw mona dostrzec czciowo zerwane, podniszczone fotografie
zniknitych dziewczt.
rodki masowego przekazu redukuj obraz miejsc, w ktrych dochodzi do
tragedii do tragedii samej. Jak gdyby nieszczcie wypeniao ca
rzeczywisto, kady jej skrawek, kad chwil. To niczyja wina: taka jest
logika newsa, otoczk zdarze, realne ycie ludzi musimy sobie wyobraa,
wzgldnie zaufa lekturom. Tylko reporterzy i miejscowi maj przywilej
ogldania tego, co dzieje si poza kadrem.
A poza kadrem toczy si ycie.
W ksice Inny front Miada Jdrysik cytuje tak relacj zadziwionego
wiadka z Vukovaru w czasie wojny bakaskiej:

W yciu nie spodziewaem si, e co takiego zobacz. Jest ulica, wiata

dziaaj na ulicy, jed samochody, chodz baby z wzkami, dziaaj kafejki,
siedz gocie, pij kaw. I tylko sycha takie dup, dup, dup. Normalne
miasto. Wystarczy przej tysic piset metrw i czowiek znajduje si na
wojnie, gdzie siedz gocie, opaski, najarani czym si da, modzierze, bro
maszynowa, normalny front. Przechodzisz tysic piset metrw i dziaaj
wiata, siedz gocie w kafejkach. Wszyscy yj z tej wojny.

W Ciudad Jurez znikaj mode kobiety, ale wieczorami, tu obok miejsc ich
znikni, odbywaj si mniejsze lub wiksze fiesty. Wyjtkiem byo kilka lat
narkowojny, kiedy wikszo knajp waciciele zamykali od razu po zmroku.
W Tijuanie w jednym sektorze centrum trwa strzelanina midzy wojskiem
a narcotraficantes, w innym, oddalonym o kilka przecznic alfonsi naganiaj
klientw i oferuj najlepsze uywki za grosze. Dyskoteki zapraszaj
krzykliwymi neonami.
W faweli w Rio, gdzie po poudniu zastrzelono lokalnego artyst, wieczorem
ludzie wylegli do barw i taczyli w rytm muzyki tak gonej, e nie sycha
wasnych myli.
W Ramallah, tego samego dnia, w ktrym po poudniu doszo do starcia
demonstrantw z wojskiem przy posterunku Kalandia i kilkunastu
Palestyczykw postrzelonych gumowymi kulami karetki odwiozy do szpitala
wieczorem w barze graa muzyka; modzi cieszyli si yciem.
W Dubie radosne okrzyki i piewy dochodzce noc z ndznego osiedla, ktre
za dnia wydawao mi si przedsionkiem otchani, cichn dopiero nad ranem.
ycie. ycie.
 Emancypantki
Kair, 2012

Shahanada wypowiada wojn caemu wiatu. Dobrze nie wiatu, lecz

Egiptowi. Waciwie Egipcjanom. Facetom. Prezydentowi jednemu,
drugiemu, trzeciemu. Polubiam rewolucj.
Mansura chce pisa. By jak Nadib Mahfuz, noblista. W dniu, w ktrym
zaczyna studia, fanatyk religijny dokonuje zamachu na Mahfuza. Na pewno
chcesz by, Mansuro, jak Mahfuz?
Hoda wszystko skrztnie notuje, bada, komentuje. Najwikszy bunt
wszystkich zmysw wywouje obrzezanie. Niemal kada Egipcjanka przechodzi
to pieko.

Shahanada

Shahanada Miklad, lat siedemdziesit trzy. Dostojna. Pikna.

Na zdjciu jest mod dziewczyn z wioski Kamszisz w delcie Nilu. W jaki
sposb dziewczyna z konserwatywnej prowincji, w latach pidziesitych, staje
si polityczn aktywistk?
Zagadka. Anomalia. Cud.
W domu sprzeciwia si matce, nie ojcu. Matka, gospodyni domowa, burzy si,
e Shahanada pcha si do polityki. Ale to ojciec j popycha. Potem narzeczony
i m. Wbrew tradycji, wbrew obyczajowi. Ale przede wszystkim sama chce si
wepchn na publiczn agor.
Na cianie w salonie pani Shahanady w Nasr City dzielnicy klasy redniej
portrety ojca i ma.
Ojciec policjant mia czerwon dusz. Chyba po swoim ojcu, dziadku
Shahanady. Dziadek mia ziemi, sporo ziemi. Uprawia bawen. Sprzeda
wszystko, eby jego osiemnacioro dzieci z trzech maestw zdobyo
wyksztacenie. Wiedza, mawia, to skarb, nie dobra materialne.
Od ojca Shahanada syszy sowo socjalizm. Gdy pyta, co znaczy, ten
odpowiada: Gdy doroniesz zrozumiesz. Rozumie, e socjalizm to
sprawiedliwo i rwno. Czyli e ona, Shahanada, ma takie same prawo do
nauki i do wasnego zdania jak jej czterej bracia.
Ojciec sympatyzuje z chopami, ktrzy walcz z latyfundystami (s lata
czterdzieste i pidziesite). Chopi uprawiaj bawen na poletkach, do ktrych
nie maj praw wasnoci. Latyfundyci zajmuj je gwatem. Maj za sob prawo
dungli i lokalne ukady. Porywaj chopw, zmuszaj ich do niewolniczej pracy.
Przeladowani zakadaj partyzantk, leje si krew. Potrafi wysadzi tam,
eby odzyska zawaszczane przez monych rda wody. Latyfundyci
w odwecie pal domy chopw. Krwawa wojna klasowa.
W latach pidziesitych i szedziesitych po upadku monarchii wadz
sprawuje guru arabskiego socjalizmu Gamal Naser. Ale ideay sprawiedliwoci
nie docieraj do wiosek w delcie Nilu. Lokalne wadze wysuguj si
latyfundystom. Chopw walczcych o zwrot skradzionej ziemi wtrca si do
wizie.
Dorastajca Shahanada z zaciekawieniem przyglda si starszemu kuzynowi
Salahowi Husseinowi. Salah naley do jednej z grup zbrojnych. Urodzony lider.
Matka nie chce, eby widywaa si z bojownikiem. Co to za ycie z takim?! Salah
cigle si ukrywa, czasem go api i lduje w wizieniu.
Shahanada upiera si. Chce by towarzyszk bojownika, ale nie jako
Penelopa, wyczekujca ma w domu. Te rwie si do boju. To mieszne: Salah
partyzant uczy j gotowa, bo w domu bya rozpieszczana. Nie potrafia nic
zrobi w kuchni.
Wreszcie Shahanada wkracza na scen.
W czasie jakiej konferencji egipsko-syryjskiej w Kairze (to krtki okres
zjednoczenia obu krajw) jako jedyna kobieta i przedstawicielka lokalnej
spoecznoci ma zabra gos. Na sali zebrali si wpywowi ludzie wadzy.
Mczyni, mimo oporu, askawie zgadzaj si, eby przemwia kobieta.
Wykrzykuje swoje pi minut o przeladowaniach, kradziey ziemi, chciwoci
monych, niewolnictwie, zabjstwach. Z sali dochodz okrzyki: Zamknij si!.
Ale na zakoczenie dostaje oklaski.
Naser wysya na wie ludzi z ministerstwa. Latyfundyci musz odda cz
ziemi, lecz si nie poddaj. Zwycistwo polityczne Shahanada opaca osobist
tragedi: w niewyjanionych okolicznociach ginie jej m Salah. Zabili go
latyfundyci, cho ledztwo nie ustalio winowajcy.
Potem walczy sama.
Lata siedemdziesite: kolejny prezydent, Anwar as-Sadat, sprzyja wielkiemu
kapitaowi, rwnie ziemskiemu. Shahanada organizuje opr rolnikw.
Systematycznie trafia do wizienia: na kilka dni, tygodni, miesicy. W sumie
odsiaduje dwa lata.
Za nastpnego Mubaraka strach ludzi przed torturami, skrytobjstwami
udaremnia prby oporu.
Co, o co wtedy walczyam, teraz rozkwita samoistnie. Egipcjanie przestali
si ba.
Czy nie ma poczucia daremnego wysiku, minicia si z czasem? Nie, bo bez
tamtej walki ludzie nie byliby wiadomi swoich praw. Mae strumyczki oporu
zlay si w wielk rzek rewolucji, ktr nazwano arabsk wiosn.
W czasie pospolitego ruszenia, ktre wywrcio dyktatur Mubaraka, pani
Shahanada mimo sdziwego wieku przychodzi na plac Tahrir. Na przykad gdy
kobiety skrzykuj manifestacj przeciwko brutalnoci policji.
Kobiety byy i bd w awangardzie walki o prawa w Egipcie.
Nie przeszkadza jej, e islamici krzycz do niej i innych kobiet, ktre
domagaj si rwnych praw: Crki Susan Mubarak!. (To dlatego, e
poprzedniej dyktaturze prawa kobiet pasoway. I e ona dyktatora zbudowaa
swj publiczny wizerunek jako obroczyni praw kobiet i przeciwniczka
patriarchatu). Shahanada przywyka do tych zaczepek.
W dniach egipskiej wiosny wici triumf ycia: staje na czele federacji
egipskich rolnikw po pwieczu walki udao si zaoy syndykat. Wielu
rolnikw od zawsze uprawiao poletka, do ktrych nie mieli praw wasnoci.
A tymczasem koncerny agrobiznesowe i deweloperzy budujcy zamknite osiedla
dostaj prawa wasnoci lekk rk. Zmiana tej sytuacji to nastpne zadanie.
Co teraz? Najpierw due sprawy: przegnanie wojskowych, ktrzy zastpili
Mubaraka, demokracja. Walka o prawa wasnoci ziemi dla tysicy drobnych
rolnikw. Potem mniejsze sprawy: zwalczanie spekulantw, ktrzy sprzedaj
nawozy chemiczne za nieosigaln cen.
Polubiam rewolucj umiecha si, spogldajc na portret Salaha na
cianie. Nie wysza ponownie za m i ju nie wyjdzie.
 Hoda

Jest w niej entuzjazm, ale jaki przeamany. Warunkowy.

Wygld: bizneswoman z Londynu, Madrytu, Los Angeles. Wysoka, szczupa,
zadbana. Elegancka.
Mwi o kocu dyktatury z ulg, jednak w taki sposb, e czeka si, kiedy
padnie swko ale. Inteligentni tak maj: wos na czworo, na osiem. Hoda
Elsadda te. Wykada histori literatury na uniwersytecie, ma doktorat, dziaa
w organizacji feministycznej Kobiety i Pami.
Ale jest ju blisko. Dyktatura tumia swobody, ALE promowaa prawa
kobiet. Mwi to tak, jakby nie chciaa, eby te sowa pady.
To obcienie. Dlatego teraz prawa kobiet trudniej krzewi ni dawniej, bo
kojarz si z zamordyzmem. Konkrety: za dyktatora byo trzydzieci kilka
posanek, teraz osiem mniej ni dwa procent. Przez islamistw? To nie kwestia
religii, lecz konserwy, maczyzmu. Konserwa w gowach czy religijnych
mczyzn i wolnomylicieli. Wyksztaconych i ignorantw.
Owszem, mwi Hoda, za dyktatury Mubaraka wymachiwanie prawami kobiet
byo maskarad dla publicznoci z Zachodu. Zobaczcie, jacy jestemy
nowoczeni, mruga pan dyktator. Musimy trzyma za mord t muzumask
ciemnot i zmusza j do szanowania praw kobiet. W istocie promowano
kobiety posuszne dyktatorowi, a nie prawa kobiet w ogle.
Polityka starego reimu miaa niewiele wsplnego z autentyczn trosk
o prawa kobiet. Jednak przez to, e zajmowaa si nimi ona dyktatora, Susan,
prawa te stay si jednym z emblematw mrocznej epoki.
Susan Mubarak prowadzia kampanie przeciwko powszechnej w Egipcie,
szczeglnie na prowincji, okrutnej praktyce obrzezania dziewczynek. Brzytw,
yletk, kawakiem szka. Lokalni fryzjerzy tak, fryzjerzy! maj w Egipcie
pene rce roboty. Wedug niektrych statystyk moliwe, e zawyonych do
obrzezania zmusza si nawet dziewidziesit pi procent dziewczt. Hoda
mwi, e realny odsetek jest mniejszy, ale nieznacznie. Na przykad
osiemdziesit procent. Twardych danych nie ma.
Obrzezanie to tabu. Dla kobiet wyzwolonych rzecz wstydliwa.
I znowu wraca w rozmowie posta ony dyktatora w jasnym wietle,
w ciepych kolorach. Susan Mubarak przeforsowaa nowe prawo o rozwodach. To
niewygodne, lecz prawdziwe. Kiedy Egipcjanka moga si rozwie na yczenie,
jeli potrafia udowodni w sdzie, e m wyrzdzi jej krzywd. Teraz ma
prawo domaga si rozwodu bez dowodzenia czegokolwiek. Tak samo jak
mczyzna.
Precz z dyktatur! Niech yje dyktatura (cho troch)! Schizofreniczny wiat.

Mansura

Kobieta nie powinna pisa o seksie. To nieprzyzwoite, niestosowne. Tak mwi

nie tylko islamici. Postpowi Egipcjanie z takim samym oburzeniem,
wciekoci, poczuciem obrazy wypisywali bluzgi w internecie, poniewa
Mansura omielia si na erotyczne sceny w powieci.
Teraz mieje si z tego. Wiedziaa, e wybierajc los pisarki ona, Mansura
Ez-Ezdin, lat trzydzieci sze bdzie musiaa pokona wicej przeszkd ni
koledzy po fachu.
Przeszkoda pierwsza: stryj (ojciec zmar, gdy miaa dziewi lat). Stryj nie
zgadza si, by osiemnastoletnia dziewczyna z wioski Szarkawi sama jechaa na
studia do Kairu. Mansura stawia na swoim, wspiera j matka.
Przykazanie mamy: Skoro musisz by pisark, to bd co najmniej tak dobra
jak Nadib Mahfuz. To jedyny literacki noblista z Egiptu.
W dniu, w ktrym rozpoczyna studia, islamski fanatyk przeprowadza zamach
na Mahfuza. Szczliwie nieudany.
Mam by jak Mahfuz? Boe, jak drog wybraam!
Pisze opowiadania, ale nie ma odwagi nikomu ich pokaza. Kolega ze studiw
zgasza jej proz na konkurs literacki, organizowany przez wydzia studiw
koranicznych. Mansura wygrywa. Satysfakcja podwjna. Po pierwsze bo
kobieta. Po drugie bo z wydziau komunikacji spoecznej. Studenci tego
kierunku s obiektem wyzwisk, a nieraz przemocy fizycznej ze strony
fanatykw religijnych, te studentw.
Ma dziewitnacie lat. Pisma kulturalne zamawiaj u niej artykuy
i opowiadania.
Rok pniej przestaje zasania wosy chust.
Interesuje j pogranicze fantazji i rzeczywistoci. Zderzenie islamu
z nowoczesnoci.
W powieci Dalej ni raj (nietumaczonej na polski) opisuje samobjstwo
honorowe dziewczyny, ktra zachodzi w ci, nie bdc zamn. Bohaterka
truje si arszenikiem, eby ojciec i brat nie musieli jej zabi. W ten sposb
uwalnia ich od obowizku, jaki nakazuje tradycja. Trucizn znajduje
nieprzypadkowo w azience.
Kobiety pac cen za samo to, w jakim miejscu na ziemi si urodziy.
Przecie w Europie cia bez lubu jest problemem zupenie innego rodzaju.
Egipska wiosna zmienia jej wyobraenia o bogobojnych i posusznych mowi
Egipcjankach. Idzie do meczetu, pierwszy raz po dugiej absencji, pamita to
dokadnie: trzeciego dnia buntu, 28 stycznia 2011 roku. Ten dzie zostanie
nazwany Dniem Gniewu. Religijne kobiety wzywaj do marszu na plac Tahrir,
bo tam si decyduje przyszo kraju. Jest zaskoczona. W czasie innej
manifestacji orientuje si, e na plac Tahrir przybyo wiele kobiet ze wsi,
wydarzenie bez precedensu.
Gdy na placu padaj zabici, pospiesznie pisze na rku swoje imi, nazwisko
oraz adres i telefon, pod ktrym czeka na ni dziewicioletnia crka (m
pracuje wtedy za granic). Piszc, pacze.
Rewolucja nie jest aktem pyncym z nadziei, lecz desperacji. Gdy nie masz
nic do stracenia, idziesz nawet pod kule.
Ale Mansura ma do stracenia wiele, wszystko.
Crka buntuje si. Mwi, e nie pjdzie wicej do szkoy. Tam kami: mwi,
e dyktator to bohater narodowy, a przecie wysa policj, eby strzelaa do
ludzi.
Id i nie przyjmuj wszystkiego bezkrytycznie mwi Mansura.
Dziki crce dostrzega korupcj jzyka. Dla pisarki to wane.
ylimy w orwellowskim wiecie, w ktrym tyrani nazywano zot epok
demokracji i wolnoci, a dyktatora przywdc i bohaterem. Najgbsza zmiana
w trakcie dugich miesicy buntu zachodzi w dzieciach. Widziay, jak wadza
zabija bezbronnych. Wadza stracia dla nich wito. Na zawsze.

Hoda

Macie o nas faszywe wyobraenia.

To wracajcy motyw wielu rozmw. Nawet z tymi Egipcjankami
i Egipcjanami, ktrzy s zapatrzeni w wiecki Zachd.
 Zdarza si, e w kobiety w Egipcie maj lepiej ni na Zachodzie.
Trzymiesiczny patny urlop macierzyski, a potem dwuletni wychowawczy,
po ktrym mona wrci na posad. Na przykad w Ameryce wiele kobiet, ktre
pragn powici czas dziecku, musi zwolni si z pracy. Kadra naukowa
egipskich uczelni to nie wycznie domena macho. Na wielu wydziaach
Uniwersytetu Kairskiego wykadowczy jest prawie tyle, co wykadowcw
(podobnie wygldaj proporcje midzy studentami i studentkami). Pace kobiet
i mczyzn s w sektorze publicznym rwne, czyli take na uniwersytecie, na
ktrym wykada Hoda.
(Jeszcze jeden powd do wiwatowania: Susan Mubarak! Susan Mubarak!)
Co w ogle naley zmieni? pytam Hod. O tak, niejedno. Na przykad
prawo, ktre daje ojcu przewag nad matk w sprawach wychowawczych.
Kobiecie nie wolno bez zgody ma podrowa samej z dzieckiem (przepis
dotyczy dzieci powyej jedenastego roku ycia). Zreszt czasem duo atwiej
zmieni prawa ni zawarto ludzkich gw.
Chodzi oczywicie o gowy mskie.

Mansura i Hoda

Mansura nie boi si islamistw. (Teraz, kiedy wojsko znowu usadowio si

u wadzy, te rozwaania to jak rozmowa o zamierzchej historii). Boi si
obyczajw, uwiconych haniebnych zachowa, tego, co si nazywa miejscow
kultur, ktr trudno wybi z gw. bw.
Molestowanie seksualne kobiet i dziewczt na ulicy, w metrze, autobusie to
norma. Teraz jedzi samochodem, wic nie jest naraona na obmacywanie. Co
najwyej na troskliwe porady kierowcw, e powinna siedzie w domu,
w kuchni.
Na kairskiej ulicy nic nie chroni kobiety, nic nie jest tarcz obronn. Ani
chusta na gowie, ani nikab, ktry zasania twarz. Przyjacika Mansury
z Libanu, socjoloka, zasonia twarz nikabem i wyruszya na tak zwane badania
terenowe w Kairze. Bya tak samo zaczepiana sownie i fizycznie jak wtedy,
gdy chodzia ubrana w obcise dinsy. Najczciej molestowali j brodaci, odziani
w tradycyjne galabije.
Hoda ma wicej optymizmu. Czuje, e napastowanie kobiet na ulicy jest po
arabskiej wionie ludw w odwrocie. Wiele zmieniy manifestacje kobiet
przeciwko brutalnoci policji. Molestowanie seksualne i testy na dziewictwo na
posterunkach byy wczeniej staymi szykanami. Teraz tak przypuszcza
wielu facetw dwa razy pomyli, zanim zaczepi nieznajom na ulicy. Faceci
wiedz, e moe ich spotka nieprzyjemna riposta. I wstyd przed gapiami
a wtedy ucierpi ich duma.
Wzrasta islamski feminizm: ruch pobonych muzumanek, ktry uwiadamia,
e to nie islam zniewala kobiety, lecz mczyni faszywie interpretujcy jego
reguy. Maczyzm.
Hoda nie wspomina, czym jest dla niej religia. Dopiero zapytana wprost,
niemal na kocu rozmowy, wyznaje:
Oczywicie, jestem muzumank. Praktykujc.
 POZA KADREM

Islam, kobiety, wykluczenie

Czy islam wyklucza kobiety? Tak zapewne odpowiedziaaby wikszo ludzi na

Zachodzie, nawet a moe zwaszcza ci, ktrzy nie maj pojcia o zasadach
religii muzumaskiej. Groteskowym przykadem tego przewiadczenia byo
przywoywanie cikiego losu irackich kobiet w politycznych filipikach majcych
uzasadni ex post amerykask inwazj na Irak. Rasizm, uprzedzenia, wrogo
wobec Innego zawsze szukaj argumentw i podprek, uzasadniajcych
wykluczanie i dyskryminacj argumentw zachowujcych pozory
racjonalnoci.
Ideologowie podbojw kolonialnych podpierali wasn chciwo i pogard wobec
Afrykanw pseudonaukowymi teoriami o wyszoci Europejczykw, majcej
wynika z rnic rasowych. Antysemici rozpowszechniali faszywe wieci
o rzekomych mordach rytualnych, tajnych ydowskich spiskach i osobliwych
cechach ydw jako grupy, eby uzasadni przemoc, dyskryminacj, pogromy,
a na kocu zagad. Islamofobi przyrzdzaj mieszanki faktw i mitw, ktre
maj wzbudzi powszechn niech do wyznawcw islamu.
Dla niewierzcego i niechtnego wpywowi jakiejkolwiek religii na
obowizujce prawo zabranie gosu w obronie wyznawcw konkretnej religii en
bloc to kopot. Nie o obron religii jednak, lecz o ustalenie faktw tu chodzi. Czy
rzeczywicie zasady islamu wykluczaj kobiety, narzucaj im dyskryminujce
ograniczenia i zakazy?
Dobrym przykadem jest kwestia burki.

To rodzaj sukni, czsto czarnej, ktra okrywa kobiet od stp do gw i ma

jedynie dwa otwory na wysokoci oczu. Tak ubieraj si, wychodzc z domu,
kobiety afgaskie pisze marokaski pisarz Tahar Ben Jelloun w tomie Co
to jest islam? Ksika dla dzieci i dorosych. Nic nie pomaga powtarzanie, e
w islamie nigdy nie byo mowy o tym, by [kobiety] miay si tak zasania
 taki sposb okrywania ciaa przyczynia si do pitnowania tej religii, bo to j,
niesusznie, czyni si za to odpowiedzialn. [...]
Burka nie jest wymogiem religijnym. Ujawnia ona lk, jaki mczyzna
odczuwa wobec kobiety robi on wszystko, eby j zasoni, tak by mg
oglda j on i tylko on. To problem, ktry ma wicej wsplnego
z psychoanaliz i psychiatri ni z wiar. Lk przed kobiec seksualnoci
znajduje si w centrum religijnego fundamentalizmu. Podobnie jest ze
wszystkimi fundamentalizmami, czy to muzumaskim, czy ydowskim.
W tekstach witych na kobietach ciy wiele podejrze. W islamie jednak
Bg zwraca si do wierzcych mczyzn i wierzcych kobiet w taki sam
sposb. Nakania ludzi do przyjmowania na siebie odpowiedzialnoci za
wasn wolno. Koran uczyni sytuacj kobiety bardziej ludzk, przyznajc
jej prawa, ktrych nie miaa przed narodzinami islamu; nada jej jako
wierzcej tak sam godno wobec Boga, jak ma mczyzna (sura XXXIII,
werset 35). Jednak ci, ktrzy odczytuj ten tekst dosownie, interpretuj go
w sposb karykaturalny.
W Koranie jest mowa o zasonie (hidab). Kobiety wychodzce wieczorem
na ulic w codziennych sprawach byy zaczepiane, poniewa mczyni brali
je za prostytutki. Jeden z wersetw radzi wic kobietom zakrywanie si, co
stanowioby dla nich pewn ochron (sura XXXIII, werset 59).
Od takiej praktyki do okrywania kobiet przez mw od stp do gw jest
tylko jeden krok, ktry fundamentalici na caym wiecie ochoczo wykonali.
Burka jest karykatur przesadnej interpretacji tekstu religijnego i zdradza
ogromny lk mczyzny wobec kobiety. Mczyzna akceptuje jej istnienie
tylko pod warunkiem pozbawienia jej wolnoci. To nie ma nic wsplnego
z islamem jest raczej seksistowsk patologi.

Jeli to maczyzm jest przeladowc kobiet, a nie islam, to moe islamofobi

powinni spojrze w lustro, zanim rzuc kamieniem w muzumanw. W swoich
rodzinnych krajach i w krgu wasnych kultur gosiciele islamofobii s wszak
znani wszem wobec z potpiania przemocy domowej, nierwnoci na rynku
pracy i zaciekej walki o rwno kobiet a jake! Do ostatniej kropli krwi.
Maczyzm, z ktrego rodzi si przemoc wobec kobiet i ich wykluczanie, jest
plag zarwno krajw z dominant islamu, jak rwnie tych, gdzie krluje
chrzecijastwo, judaizm, religie animistyczne i tych, w ktrych przewaaj
niewierzcy. Woman is the nigger of the world, piewa John Lennon, kobieta
jest murzynem wiata. Przemoc wobec kobiet, ich dyskryminacja to zjawisko
ponad klasami, rasami, granicami i religiami. A skoro tak, to czy potpienie ze
strony islamofobw nie jest po prostu zakamuflowanym rasizmem, wrogoci
wobec ludzi innego koloru skry, innego obyczaju i kultury?
Skaniam si ku pogldowi, e tak. To skrywany rasizm, bdcy nieraz
skutkiem ignorancji i lku, ktry przebiera si za wiecki racjonalizm. To
postawa wykluczajca, ktra udaje, e broni dyskryminowanych i opowiada si
za ich prawami i inkluzj. To zo, ktre stroi si w szaty dobra. Nienawi
udajca mio.
 Kuba wychodzi z szafy
Hawana, 20002015

Notatka prasowa. A moe sen.

Oto Luis Enrique Mederos, lat czterdzieci siedem, i Alain Morales, lat
trzydzieci osiem od czternastu lat w zwizku; dalej pastor, baldachim,
przysiga maeska. Luis, oddaj ci swoje ycie. Alain, lubuj ci... Trzystu
zebranych goci bije brawo. Pewnego dnia, mwi Alain, takie uroczystoci nie
bd symboliczne, bdziemy mogli pobra si naprawd.
Jeszcze tego samego popoudnia odbywa si dwadziecia par identycznych
ceremonii. Jest maj 2015, Hawana.

W innej czci miasta przechodzi marsz w kolorach tczy, jakie tysic osb.
Krzycz: Socjalizm tak! Homofobia nie!. Niektrzy nios domowej roboty
transparenty. Jestem gejem i moja rodzina kocha mnie takiego, jakim jestem.
Moja crka jest biseksualna i j kocham. Oczywicie tczowe flagi. Garstka
aktywistw na rzecz rwnouprawnienia gejw, lesbijek, bi- i transseksualistw
rozdaje ulotki.
Gay Parade tego w Hawanie nie grali. Na czele idzie Mariela Castro,
deputowana do parlamentu, crka prezydenta Rala Castro i bratanica wodza
rewolucji Fidela. Tego samego Fidela, ktry gosi przed laty: Nigdy nie
uwaalimy, e homoseksualista moe uosabia cechy i wymagania, ktre
pozwalayby uwaa go za prawdziwego rewolucjonist, prawdziwego
komunist.

Kilka tygodni wczeniej. Zagldam do kilku klubw w Hawanie, o ktrych mwi

si: gejowskie. Humbolt 52, Las Vegas, Amanecer. Jest ich wicej. Wikszo
w centrum i eleganckiej, cho podniszczonej dzielnicy Vedado. Te kluby,
a waciwie poczenie czego w rodzaju lounge baru z przestrzeni do taca, s
nie tylko dla gejw. Ich gejowsko polega na tym, e przychodz tam rwnie
geje i e tam s widoczni bardziej ni gdzie indziej. Ale po prawdzie widoczni s
nie tylko tam. Dziesi lat wczeniej nikt w Hawanie nie obnosi si z tym, e
jest gejem, lesbijk, transseksualist. W 2015 roku to nic niezwykego zobaczy
na hawaskiej ulicy chopakw trzymajcych si za rce czy malowniczych
transw, manifestujcych przede wszystkim to, e s. I e lekcewa fochy,
szydercze spojrzenia maczystw.
Rewolucja obyczajowa bierze szturmem spore obszary wiata, przede
wszystkim Europ i obie Ameryki, wic mona by rzec adna sensacja.
Jednak na Kubie to co wicej ni rewolucja. Rewolucje bywaj naskrkowe,
wywracaj rzdy, ustroje, ale elementy dugiego trwania w historii pozostaj:
gboko zakodowane zachowania ludzi i obyczaje. Na przykad religijno. Albo
maczyzm. Gdy one si zmieniaj, to jest dopiero trzsienie ziemi. I wanie co
takiego dzieje si w Hawanie.
Charakter zmiany doskonale wyraa przewrotny tytu pewnej kubaskiej
powieci (na inny temat) Czekajc na nieg w Hawanie. Geje, lesbijki,
transseksualici paradujcy po hawaskim Maleconie i ulicy Obispo, majcy
swoje kluby i symboliczne na razie luby, s jak nieg w Hawanie. Do
niedawna co niewyobraalnego. U nas na Karaibach mody i dziarski
mczyzna, ktry ma przyjaciela pedaa, wystawia na szwank sw reputacj
rozpodowego buhaja powiada narrator Brudnej trylogii o Hawanie Pedra
Juana Gutirreza. Oto kwintesencja kubaskiego maczyzmu.
Carlos Eire, autor powieci o czekaniu na nieg, ujmuje spraw jeszcze
bardziej dosadnie:

Od pierwszej klasy szkoy podstawowej kady chopiec nieustannie

potwierdza swoj msko za pomoc erotycznego humoru i swobodnej
wymiany brzydkich sw. Ucznia pierwszej klasy, ktrego wprawiao to
w zakopotanie, przezywano mariquita, czyli lalu. W trzeciej klasie
przechodzono do powaniejszej obelgi: maricn, czyli peda. Urodzonego na
Kubie samca nie moga spotka gorsza zniewaga. Nawet si udusi i zosta
ywcem pogrzebanym w wielkiej hadzie piasku to by lepszy los.

Isbel Diaz studzi moje poruszenie. Maczyzm i homofobia trzymaj si dobrze,

mwi z przeksem. Po prostu Kuba chce si otworzy na wiat zewntrzny,
a ten sta si w ostatnich latach mniej homofobiczny. eby wiat nie mwi
o kubaskiej ciemnocie, zacofaniu, pozwolono mniejszociom seksualnym wyj
z szafy. Isbel ma trzydzieci dziewi lat, jest gejem i jednym z zaoycieli
Projektu Arcoiris (Tcza), ktry upomina si o prawa gejw, lesbijek, bi-
i transseksualistw. Tczowa grupa, liczca zaledwie kilkanacie osb, nie ma
formalnego statusu. To znaczy: nie mona powiedzie, e jest legalna, ale te nie
jest nielegalna czy konspiracyjna; nie jest szykanowana jak opozycja. Jeli ju,
to niezwykle subtelnie. Na przykad na dwie godziny przed zebraniem
dyskusyjnym, ktre ma pniej przeobrazi si w taneczny melan, wysidzie
wiato a wtedy, oczywicie ze wzgldw bhp, imprez trzeba odwoa. Szara
strefa czasw przejciowych.
Wielu wyszo z szafy, mwi Isbel, jestemy widoczni, ale droga do normalnoci
daleka. Co to normalno? Prawo do zawierania maestw, uznanie rozmaitych
tosamoci pciowych. Take zachowania ludzi, na przykad nieokazywanie
gejom, e s inni sowami, gestami. Isbel mia w yciu duo szczcia nigdy
nie dotkn go ostracyzm ani wytykanie palcami. Ale nie wszystkim gejom na
Kubie ycie ukadao si tak jak jemu: dlatego Isbel, ktry docenia zdobycze
rewolucji i krytykuje jej poraki z lewa dysydenci i Miami to nie jego bajka
obcia Fidela za polityczne usankcjonowanie homofobii. To przemwienia
wodza sankcjonoway niech do gejw. W heroicznych czasach rewolucji sowa
Fidela natychmiast staway si ciaem.
W poowie lat szedziesitych przez Kub przesza Wielka Czystka
seksualna. Z urzdw pastwowych usuwano zarwno zdeklarowanych gejw,
jak i ludzi podejrzewanych o skonnoci homoseksualne; z uniwersytetw
studentw i wykadowcw. Odchylenie tego rodzaju gosi wtedy Fidel Castro
stoi w konflikcie z nasz wizj dziaacza komunistycznego. Dowodami
bywa sposb ubierania si, uczesania, poruszania si. Zbrodni przeciwko
rewolucyjnej bigoterii mogo by pisanie wierszy lub zbyt bliska wedug
wyobrae macho przyja midzy dwoma mczyznami. (Legendarny
chilijski pisarz Roberto Bolao kpi, e lewica latynoamerykaska w tamtych
czasach mylaa od pasa w d tak samo jak prawica).
W szkoach, na uczelniach, w zakadach pracy, rwnie w osiedlach
i dzielnicach zwoywano publiczne zebrania, w czasie ktrych analizowano
zachowania podejrzanych mwi Isbel, ktry zna tamte czasy z opowieci.
Upokarzano ich, stygmatyzowano, wyrzucano poza nawias.
Pisarz Guillermo Cabrera Infante, ktry w latach szedziesitych
wyemigrowa z Kuby, wspomina zwolnienie redaktora pisma literackiego
Revista Casa z powodu wiersza o tematyce homoerotycznej. Wiersz opowiada
w zawoalowany sposb o pewnych praktykach homoseksualnych, niewinnych
raczej ni nieprzyzwoitych, jak na przykad smarowanie si elem KY, rodkiem
agodzcym bl pederastii, i zawiera niewinne pytania [autora tego wiersza],
ilu smakw [tego elu] mona sprbowa w gejowskim wiecie za granic;
koczy si za prob, by podano smak miesica.
Do dziejw rewolucyjnej homofobii przesza wizyta w Hawanie
amerykaskiego poety, ikony epoki dzieci kwiatw Allena Ginsberga
a waciwie jej byskawiczny koniec.

Podczas swojego pobytu na wyspie [Ginsberg] udzieli kilku

skandalizujcych wypowiedzi pisze Cabrera Infante. Stwierdzi na
przykad, e Fidel Castro to pontny reproduktor (El Caballo Ogier jest
przezwiskiem Castro na Kubie) i e ten krzepki i peen wigoru rewolucyjny
bohater (tak jak wikszo mczyzn) na pewno by homoseksualist
w ktrym momencie swojego ycia. Ale najgorszego dopuci si, kiedy
gono wzdychajc, powiedzia publicznie, e uwaa Che Guevar za tak
smaczny ksek, e z chci od razu poszedby z nim do ka... To
wystarczyo, eby miarka na Kubie Fidela Castro si przebraa. Ginsberg
zosta odcity od wiata ipso facto w swoim pokoju w hotelu Capri (jakby dla
kaprysu) i nastpnego ranka odstawiony do samolotu leccego do Pragi
gdzie mg sobie czyha na jakiego Czecha.

Ran z tamtych czasw, ktra nigdy si nie zagoia to sowa Isbela by

UMAP: Jednostki Wojskowe Pomocy w Produkcji. Za t enigmatyczn nazw
kryy si obozy pracy przymusowej. Powstay w poowie lat szedziesitych
i wysyano do nich ludzi politycznie niewygodnych, rnych nieprzystosowanych,
jacy s w kadym spoeczestwie niekoniecznie wrogich rewolucji: wczgw,
artystw, drobnych przestpcw, ksiy i wanie homoseksualistw.
Wszystkich, ktrzy nie odpowiadali ideaowi Nowego Czowieka goszonemu
przez rewolucj.
Nowy Czowiek. Mia by wolny od pobudek materialnych, stawia na
pierwszym miejscu dobro ogu, nie wasne. Rewolucj, socjalizm, walk
z imperializmem. Cika praca fizyczna miaa sprowadzi bdzcych na dobr
drog, uleczy ich egoizm, indywidualizm, niewaciwe prowadzenie si
i niesuszne zapatrywania; nauczy powicenia dla spoeczestwa. Kazano im
pracowa przy wykopkach ziemniakw i juki, cina trzcin cukrow, zbiera
owoce, nawozi pola.
Pod wpywem midzynarodowej krytyki po zaledwie kilku latach obozy
zlikwidowano, ale sytuacja homoseksualistw na wyspie zasadniczo si nie
zmienia. Musieli ukrywa swoje preferencje erotyczne, a gdy tego nie robili lub
mimo ukrywania wychodziy na jaw, tracili posady, szczeglnie jeli uprawiali
zawody pedagogiczne lub dziaali w sferze kultury. eby nie deprawowali taka
bya oficjalna wykadnia karaibskiego maczyzmu-leninizmu.
Byli winiowie UMAP wci yj mwi Isbel. Nigdy nie doczekali si
publicznych przeprosin, to wstyd dla rewolucji.

Nikt nie opowiedzia wiatu wicej o wykluczeniu gejw na Kubie ni Reinaldo

Arenas. Choby to:

Uwzgldniajc zasadnicze rnice midzy homoseksualistami, podzieliem

ich na cztery rodzaje. Pierwszy rodzaj to peda na smyczy. Jest to
homoseksualista awanturnik, cigle zatrzymywany przez policj w toaletach
lub na plaach. System zaopatrzy go w obro, ktr zawsze nosi na szyi;
policja przyczepia do niej smycz i prowadzi go do obozw pracy przymusowej.
[...]
Za pedaem na smyczy szed peda zwyczajny. Ten typ homoseksualisty ma
na Kubie pewn pozycj; chodzi do Filmoteki, od czasu do czasu napisze jaki
wiersz, nie lubi si naraa i ycie upywa mu na popijaniu herbaty
u przyjaci... Peday zwyczajne utrzymuj stosunki wycznie z innymi
pedaami i nigdy nie zadaj si z prawdziwymi mczyznami.
Trzecim rodzajem by peda ukryty. Peday ukryte prawie nigdy nie
ujawniaj swojej orientacji. eni si, maj dzieci, a potem z obrczk na
serdecznym palcu chodz po kryjomu do toalet. Czasami bardzo trudno
rozpozna pedaa ukrytego; czsto wystpuj przeciwko homoseksualistom.
S tysice przedstawicieli tego rodzaju, ale najbardziej typowy to dramaturg
Nicolas Diaz, ktry kiedy w akcie rozpaczy woy sobie do odbytu arwk.
Mczyzna ten, dziaacz Zwizku Modziey Komunistycznej, nie potrafi
wyjani, w jaki sposb arwka znalaza si wanie w tej czci jego ciaa.
Wyrzucono go z organizacji z wielkim hukiem.
 Na kocu by peda krlewski, rodzaj wystpujcy wycznie w krajach
komunistycznych. Peda krlewski to taki peda, ktry za spraw
bezporednich koneksji z Najwyszym Przywdc albo za szczeglne zasugi
dla Sub Bezpieczestwa i tym podobne rzeczy posiada przywilej bycia
pedaem publicznym; moe prowadzi si jak najgorzej, a i tak piastuje
wysokie stanowiska, podruje, swobodnie wjeda i wyjeda z kraju,
obwiesza si kosztownociami, nosi drogie ciuchy i ma do dyspozycji
kierowc. Najwybitniejszym przedstawicielem tej kategorii jest Alfredo
Guevara. (Zbieno nazwiska z Ernestem Che Guevar przypadkowa
przyp. autora).

Reinaldo Arenas pisarz z chopskiej rodziny, sl ziemi, nadzieja rewolucji.

Niestety wedug kryteriw brodatych macho okaza si ciot, pedaem,
deprawatorem. Przez pewien czas chroni go talent pisarski i koneksje
w wiecie kultury. Mia posad w Bibliotece Narodowej, wydano mu powie.
Mwi, e gdyby nie ostentacyjne manifestowanie, e jest gejem, gdyby nie
jawne, kujce w oczy nieposuszestwo, brodaci macho z Komitetu Centralnego
daliby mu spokj. Niesprawdzalne.
Sprawdzone i potwierdzone: za opublikowanie za granic powieci odrzuconej
w Hawanie, za homoseksualizm i brak ulegoci Arenas przeszed na Kubie
areszty, wizienia, karcery. By bity, izolowany, tropiony jak zwierzyna (przez
pewien czas si ukrywa). Zmuszany do samokrytyki skutecznie. Oskarany
o niepopenione gwaty, rzekome deprawowanie nieletnich, wydumane
zabjstwo.

Homoseksualici napisa w swojej autobiografii Zanim zapadnie noc

zajmowali dwie najgorsze cele w [wizieniu] El Morro; znajdoway si
w piwnicach i podczas przypyww zalewaa je woda; panowa tam zaduch
i nie byo ubikacji. Homoseksualistw traktowano jak zwierzta. Szli do
jadalni jako ostatni, dlatego widzielimy ich, jak przechodz; bito ich
niemiosiernie za najdrobniejsze przewinienia. onierze, ktrzy nas pilnowali
kazali nazywa si combatientes (bojownicy) sami przebywali w wizieniu
za kar, wic musieli wyadowa swoj zo i robili to na homoseksualistach.
Oczywicie, nikt nie nazywa ich homoseksualistami, tylko pedaami, a w
najlepszym razie ciotami. Cela ciot bya naprawd ostatnim krgiem Pieka;
 trzeba pamita, e wielu spord nich byo potworami, ktrych
dyskryminacja i ndza popchny do pospolitych przestpstw.

W 1980 roku Arenas wydosta si z Kuby. By jednym z ponad stu tysicy

wychodcw, ktrym maczystowsko-leninowski rzd zezwoli wyjecha do USA
w ramach wielkiego exodusu przez port Mariel. Na Florydzie zderzy si
z homofobi i maczyzmem podobnymi do tych, jakich dowiadczy w Hawanie.
Gdy nadarzya si okazja, wynis si do Nowego Jorku. W 1990 roku, chory na
AIDS, popeni samobjstwo. W poegnalnym licie oskary Fidela Castro
o wszystkie nieszczcia, jakie go w yciu spotkay, cznie ze mierteln
chorob.

Alberto Roque, lekarz, lat czterdzieci pi, i Camilo Garca, byy dyplomata, lat
czterdzieci sze yciowi partnerzy, obaj zwizani z obozem wadzy na Kubie,
maj racj, gdy mwi, e Miami to jest kubaskie wychodstwo
instrumentalizuje homofobi rewolucji. Kubaska diaspora, mwi, jest tak
samo nietolerancyjna wobec mniejszoci seksualnych jak maczyci w Hawanie;
na Florydzie homofobia rozkwitaa przez dziesiciolecia to dlatego Arenas,
ktry najpierw uciek z Kuby, ucieka potem z Florydy.
Jedyn dobr rzecz, jak przez lata mona byo usysze na Florydzie
o brodaczach z Hawany, byo to, e nie cackaj si z pedaami. Gdy pod koniec
lat siedemdziesitych emigracyjna grupa o nazwie Dialog podja nieformalne
rozmowy z Fidelem Castro midzy innymi o czeniu rodzin i podrach
emigrantw na wysp zatwardziali antycastryci z Florydy atakowali j jako
dewiantw i zboczecw; w grupie byli bowiem geje i lesbijki.
Przez dugie lata homofobiczna diaspora odbijaa si w sprawie stosunku do
mniejszoci seksualnych od ciany do ciany. Geje tacy jak Arenes czuli si
na Florydzie naznaczeni. Kubaska ulica w Miami miaa usta pene potpie dla
represji wobec przeciwnikw wadzy, ale represje wobec gejw wywoyway
rado, wzgldnie milczc aprobat. Zarazem, gdy mona byo przyoy
braciom Castro za homofobi, czasem to robiono. Albo dorabiano im gb za
grzechy niepopenione.
Dobrym przykadem byy tak zwane sidatoria, zamknite orodki dla chorych
na AIDS, ktre powstay na Kubie w latach osiemdziesitych (po hiszpasku
AIDS to SIDA, std nazwa). Ich pensjonariuszami byli przede wszystkim
kubascy kombatanci wracajcy z wojen w Angoli i Etiopii, dokd Fidel Castro
wysya onierzy z bratni pomoc dla rewolucyjnych rzdw. W sidatoriach
zamykano rwnie gejw jednak propaganda diaspory demonizowaa te
orodki jako ekwiwalent radzieckich psychuszek, w ktrych wiziono
dysydentw.
Isbel mwi, e potrafi sobie wyobrazi odosobnione przypadki
wykorzystywania sidatorw do szykanowania gejw, przynajmniej od kiedy
chorob nie cakiem wwczas rozpoznan zaczto czy
z homoseksualistami, nie byo to jednak regu. W tamtym czasie uwaano, e
podstawowym warunkiem zahamowania zachorowa na AIDS jest abstynencja
seksualna, a t w stu procentach zapewnia tylko izolacja. Luksusowe jak na
biedn Kub warunki w sidatoriach potwierdzone przez midzynarodowe
wizytacje sugeruj, e obsadzanie ich w roli radzieckich psychuszek to mit na
uytek propagandy.
Teraz homofobi z diaspory, szczeglnie starszego pokolenia, maj inny kopot.
wiat si zmienia, w Ameryce wzrosa w ostatnich latach tolerancja dla
mniejszoci seksualnych; w niektrych stanach osoby tej samej pci mog
zawiera maestwa. A i wadza w Hawanie zacza leczy si z homofobii.
Z punktu widzenia zapiekych wrogw rzdu na Kubie to niedobrze. Moe si
okaza, e postawa Hawany wobec mniejszoci seksualnych bdzie bliej wiata
zachodniego ni postawa kubaskiej diaspory. No a skoro bracia Castro
porzucaj uprzedzenia wobec pedaw, musz mie w tym jaki chytry plan,
prawda?

Na dugo zanim Fidel Castro ogosi swoje mea culpa za przeladowania gejw,
by film Fresa y chocolate (Truskawka i czekolada). Przez jednych uwaany za
jaskk zmian, przez innych niemal za sprawc przewietrzenia dusznej
atmosfery obyczajowej na Kubie. By rok 1993.
Fresa y chocolate opowiada histori zakochania homoseksualisty Diega
w Dawidzie, heteroseksualnym dziaaczu modziewki komunistycznej. Gdy
poznaj si w lodziarni, chodzi o jednostronne podanie. Z czasem przemienia
si ono we wzajemn przyja, a dla Diega rwnie mio. Diego staje si dla
Dawida nie tylko przyjacielem, lecz take mentorem. Wprowadza go w wiat
wysmakowanej literatury, recenzuje modziecze opowiadania Dawida, matkuje
mu i ojcuje. Wie, e ta mio ma szans jedynie na wymiar platoniczny
dlatego w akcie rezygnacji i powicenia popycha Dawida w ramiona znajomej
prostytutki. Porednio sprawuje piecz nad inicjacj seksualn ukochanego
chopaka. Sytuacja Diega, geja i krytyka rzeczywistoci kubaskiej, sprawia, e
podejmuje decyzj o wyjedzie z kraju. W pierwszej chwili decyzja wywouje
konflikt midzy przyjacimi, zrozumienie przychodzi pniej. Finalny ucisk,
cho bez erotyki, jest afirmacj mioci midzy dwoma mczyznami, jakiej
w kinie kubaskim nigdy wczeniej nie byo.
Musiao min kolejne siedemnacie lat, eby Fidel Castro w wywiadzie dla
meksykaskiej gazety La Jornada wyrazi w dosy pokrtny sposb
ubolewanie, i nie zapobieg przeladowaniom gejw na Kubie. Nie wspomnia,
e sam je inspirowa, lecz dla dotknitych bojkotem, szyderstwem,
wykluczeniem to by i tak milowy krok.
Opozycja przeciwko homofobii wyrosa braciom Fidelowi i Ralowi w rodzinie.
Uwaa si, e inicjatork bya Vilma Espn, ona Rala, ktra przez lata
upominaa si o prawa i obecno kobiet w sferze publicznej. Jej dziaalno
stworzya klimat dla postulatw mniejszoci seksualnych. Paeczk przeja jej
crka Mariela, ktra po objciu prezydentury przez ojca staa si oglnokrajow
liderk zwalczania homofobii. Ma instrumenty pastwowe, eby to robi jest
dyrektork Narodowego Centrum Edukacji Seksualnej. (Alberto Roque pracowa
z ni tam przez kilka lat).
Mariela, jak mwi o niej poufale ci, co j znaj, i ci, co jej nie znaj, staa si
ordowniczk wykluczanych mniejszoci seksualnych i w pewien sposb
polityczn gwiazd, uznan rwnie poza Kub, na przykad w Stanach
Zjednoczonych. Co roku staje na czele marszw przeciwko homofobii i transfobii.
Zainicjowaa projekty zmian w kodeksie rodzinnym i kodeksie pracy. Pierwsze
maj doprowadzi w przyszoci do prawnego usankcjonowania zwizkw
partnerskich i maestw. Drugie do zakazu dyskryminacji w miejscu pracy ze
wzgldu na orientacj seksualn i tosamo pciow. Ale droga do uchwalenia
tych zmian jest duga. O dyskusjach w komisjach parlamentarnych zazwyczaj
nic nie wiadomo. Tocz si nie wiadomo gdzie, kiedy, jak dugo ani w jakim
gronie. Nie wiedz tego nawet Alberto i Camilo, ludzie zwizani z obozem
wadzy.
Gdyby co usysza na ten temat, to nam powiedz, my nic nie wiemy
mieje si Alberto.

Jasmin Portales, lat trzydzieci pi, liderka Arcoiris, mwi bez ogrdek, e
rzdzcy na Kubie wci nie rozumiej, o co waciwie chodzi z tymi prawami
mniejszoci seksualnych. Zawstydzajcym przykadem jest Homero Acosta,
deputowany i sekretarz Rady Pastwa rodowiska LGBT uwaaj go za
flagowego maczyst Komunistycznej Partii Kuby. Gdy doszo do dyskusji
w parlamencie o zmianach w kodeksie pracy, powici si tropieniu
niedopatrze, ktre pozwoliyby utrci zmiany antydyskryminacyjne.
Zmiana aury wok mniejszoci seksualnych na Kubie to, zdaniem Jasmin,
zasuga turystw. wiat pcha si odwiedza Kub, bawi si tutaj powszechna
homofobia bya rodzajem obciachu. Uprzedzenia nie zniky ot, w cigu kilku lat,
ale wielu wyraa je teraz w sposb zawoalowany. Na przykad mwi geje,
ktrzy si nie narzucaj, s w porzdku, przeszkadzaj tylko ci, ktrzy si
narzucaj. Co to znaczy? Nie wiadomo. e maj nie wychodzi z domu? Udawa
na ulicy kogo innego?
Duo trudniej by gejem, lesbijk, transseksualist na prowincji ni
w Hawanie. Pewien gej z maego miasteczka, opowiada Jasmin, skary si, e
mia spokj, dopki w telenoweli La cara oculta de la luna nie pokazano geja.
Dopiero wtedy ludzie z ssiedztwa uwiadomili sobie, e znaj takiego jednego
i zaczy si zaczepki, szyderstwa, anonimy sane do pracy. Przemoc wobec
gejw, lesbijek, transseksualistw wci si zdarza, nie ma jednak sposobu
oszacowa jej rozmiarw. Policja lekceway doniesienia o napaciach na osoby
homoseksualne, nie prowadzi statystyk o takich przestpstwach. Nie
interweniuje nawet, gdy dochodzi do przemocy domowej; policjanci mwi
wtedy, e zwyka rodzinna sprzeczka, nie przemoc.
Jasmin docenia wysiki Marieli Castro, ale uwaa, e s zbyt ostrone.
Wytyka jej wypowied usprawiedliwiajc homofobi: Lud nie jest
przygotowany [na zmiany o charakterze prawnym]. No to przygotujmy lud,
a najlepiej zacznijmy od ludzi sprawujcych wadz. Narodowe Centrum
Edukacji Seksualnej, ktrym kieruje Mariela, prowadzi sensowne akcje
promocyjne, na przykad marsze przeciwko homofobii, ale jego wpyw na szkolne
programy nauczania o seksualnoci czowieka jest znikomy. Edukacja seksualna
trci naftalin: nauczyciele omawiaj ycie seksualne, pokazujc dzieciom
sztuczne organy i co do czego ma pasowa. Nie ma nic o rnych tosamociach
pciowych, zdrowych relacjach w zwizku midzy dwojgiem ludzi czy o przemocy
domowej.

Nie ma dwch zda: Mariela Castro stara si naprawia historyczne grzechy

ojca i stryja. To w kocu ona doprowadzia do tego, e w 2014 roku parlament
przyj zmiany w kodeksie pracy zakazujce dyskryminacji ze wzgldu na
orientacj seksualn. To niemao wszyscy rozmwcy to doceniaj.
Sama Mariela oddaa gos... na nie. Zdarzenie nagonia wiatowa prasa,
nadajc newsowi sensacyjne tytuy o pierwszym gosie sprzeciwu w kubaskim
parlamencie. Ten gos nie oznacza, e opowiedziaa si za dyskryminacj to by
przeczyo jej dziaalnoci. Antydyskryminacyjne zmiany w kodeksie pracy byy
jej zdaniem zbyt powcigliwe; parlament odrzuci cz jej projektu o uznaniu
rnych tosamoci pciowych dlatego gosowaa przeciw. (Jak tumaczy
Jasmin, deputowani na Kubie po prostu nie rozumiej rnicy midzy
tosamoci pciow a orientacj seksualn. Wic czego nie zrozumieli,
odrzucili).
Alberto i Camilo wyczuwaj, e homofobia zaczyna schodzi do podziemia,
staje si bardziej subtelna, przez co trudniej z ni walczy. Jak si to przejawia?
Na przykad mwi si, e nie ma ju dyskryminacji, e to nie problem. e
maestwa jednopciowe s niepotrzebne, to sztucznie nadmuchany temat.
Zwalczanie takiej homofobii to jak walka z zakamuflowanym rasizmem.
Inny przykad: znajomy Alberta powica duo czasu dzieciom; przyprowadza
je i odbiera ze szkoy, chodzi na wywiadwki, robi zakupy, a gdy s chore, idzie
z nimi do lekarza. To rzadki widok, bo zwykle zajmuj si tym matki, nie
ojcowie. Znajomy doczeka si w miejscu pracy aluzyjnych komentarzy, e jest
dziwny. Mamusiek.
W czasach szaroci, jakie przeywa Kuba, mao co jest zdecydowanie jasne lub
zdecydowanie ciemne. Maestwa jednopciowe s tu wci jak nieg, ktry nie
spad, ale operacje zmiany pci finansuje pastwo. Ikoniczna para LGBT Ignacio
Estrada gej i transseksualna kobieta Wendy Iriepa zawarli najzupeniej
legalny zwizek maeski w przededniu urodzin Fidela Castro. Na zo?
Antycastrowskie rodki przekazu na Florydzie nazway lub prezentem
urodzinowym dla byego dyktatora.
Wendy Iriepa pracowaa przez siedem lat w centrum kierowanym przez
Mariel Castro. Kilka lat wczeniej przesza na Kubie operacj zmiany pci.
Niedawno, wraz z mem, wyjechaa z wyspy i osiada na Florydzie. Z oddali
atakuje by szefow za uprawianie propagandy na rzecz rzdu swojego ojca
i nie do energiczne wysiki na rzecz poprawy sytuacji mniejszoci seksualnych.
Wychodzeniu jednych z szafy, a innych z homofobii woli przyglda si
z bezpiecznej odlegoci.
 POZA KADREM

Wszystkie barwy homofobii

Przed laty spotkaem w Barcelonie Jordi Petita, lidera walki o prawa gejw
w Hiszpanii w czasach dyktatury generaa Franco. Dowiadczenie i historia
ucz, mwi, e homofobia to uprzedzenie ponad wyznawanymi ideologiami.
Ruch gejowski, ktry zacz rozkwita w latach dwudziestych w Europie
Zachodniej, zosta unicestwiony przez nazistw, a w Zwizku Radzieckim
przez Stalina.
Kilka wtkw rozmowy:
W epoce frankizmu bycie homoseksualist oznaczao codzienn udrk.
Homoseksualistom towarzyszy wstyd i nienawi wobec samych siebie. Wielu
czuo si ludmi chorymi, nienormalnymi, popeniajcymi grzech, wystpnymi.
Stan izolacji popycha do samobjstw.
Drugim koszmarem byy represje. Policja robia naloty na miejsca cichych
spotka homoseksualistw, bia ich, aresztowaa. Wielu wyjedao z kraju, bo
nie mogli dosta pracy. Tylko niewielka grupa zwizana z cyganeri artystyczn
bya w stanie jako tako funkcjonowa, znale sobie psychiczn nisz.
Hiszpania mia specjalne prawo, jeszcze z czasw republiki, o wczgach
i zoczycach, ktre w latach pidziesitych reim frankistowski rozszerzy
o homoseksualistw. Do kodeksu karnego wprowadzono kary wizienia za
kontakty homoseksualne, a jeszcze pniej, w 1970 roku krtko przed mierci
Franco uchwalono drakoskie prawo o elementach spoecznie
niebezpiecznych. Zaliczono do nich narkomanw, ludzi bez pracy, prostytutki,
strczycieli, ebrakw i homoseksualistw.
Wielu stawiano przed sdem pod zarzutem niewaciwej orientacji
seksualnej, a nastpnie wysyano do jednego ze specjalnych zakadw karnych
w Badajoz lub Huelvie. Tam poddawano ich reedukacji i resocjalizacji.
W reakcji na represje powstaa maa podziemna grupa Hiszpaski Ruch
Wyzwolenia Homoseksualnego (Movimiento Espaol de Liberacin
Homosexual). Grupa dziaaa z niezwyk ostronoci, bo nie do, e bya
nielegalna, to na dodatek tworzyli j ludzie spoecznie niebezpieczni. Ryzyko
represji i dotkliwych kar byo ogromne.
Jaskki liberalizacji pojawiy w latach szedziesitych, kiedy Hiszpania
zacza otwiera si na turystw zagranicznych. Kurorty byy pierwszymi
obszarami wyzwolenia seksualnego, zarwno dla heteroseksualistw, jak i dla
gejw. Sitges pod Barcelon, Torremolinos na Costa del Sol, Wyspy Kanaryjskie,
Majorka. To turystyka otworzya gowy wielu ludziom i przygotowaa grunt dla
pniejszej walki o rwne prawa homoseksualistw. Jednak do chwili mierci
Franco w 1975 roku trudno mwi o ruchu majcym istotny wpyw na
spoeczestwo.
Potem przez dwie dekady z homofobii trzeba byo leczy zarwno
spadkobiercw frankizmu, jak i socjalistw. Homofobia czya i wci czy
wielu ludzi ponad podziaami politycznymi i religijnymi.
Jeszcze na pocztku obecnego stulecia, kiedy Hiszpania legalizowaa
maestwa jednopciowe i przyznawaa im prawo do adopcji dzieci, liczba
samobjstw wrd modocianych homoseksualistw bya dwukrotnie wiksza ni
wrd ich heteroseksualnych rwienikw. Dlaczego tak si dziao? Bo problemy
modocianych gejw, lesbijek, transseksualistw, ktrzy ze wzgldu na swj
wiek podobnie jak osoby heteroseksualne silnie przeywaj wiat, dodatkowo
potguje poczucie wyobcowania, braku akceptacji w rodzinie, szkole i wrd
rwienikw. To nie hiszpaska specyfika: odsetek samobjstw wrd modych
gejw i lesbijek jest podobny w rnych krajach.
Kade pieko ma swoje krgi: take pieko mniejszoci seksualnych.
W niektrych krajach Afryki i Azji kontakty homoseksualne s karane
wizieniem, a nawet mierci. Batalii przeciwko tej formie wykluczenia wci
daleko do happy endu.
 Dwa ywoty Jo o Neryego
Niteri Rio de Janeiro, 2012

Maa Joana nie rozumiaa, dlaczego wszyscy zmwili si, eby sprawia jej
przykro. Trzem siostrom to prosz, mwi same mie rzeczy, na wszystko
pozwalaj a jej? Chciaa nosi dugie spodnie z gbokimi kieszeniami, a rodzice
upieraj si, eby zakadaa sukienki i kapelusiki. Chciaa chodzi z odkrytym
torsem, tylko w szortach, a rodzice na to, e panience nie wypada.
Prezenty na urodziny i na Gwiazdk prawdziwy koszmar. Powiedz,
kochanie, co by chciaa dosta? Gdy padaa odpowied, syszaa: O nie,
wybierz co innego, to nie prezent dla dziewczynki. Dostawaa wic lalki
zamiast upragnionych samochodzikw, biuteri zamiast samolotw, perfumy
zamiast futbolwki.
Uwielbiaa gra w pik. Plae w Rio de Janeiro to najlepsze na ziemi miejsce
do kopania piki. Chopcy z podwrka, cho pozwalali gra, nie traktowali jej
serio. Nikt z ni nie walczy zawzicie o stracon pik, tak jak walcz midzy
sob chopcy. To ulgowe traktowanie wprawiao Joan to w przygnbienie, to
w zo.
Woali za ni chopczyca. Raz kiedy, gdy sza z mam i dobiego j to
przezwisko, udaa, e nie syszy. W rodku pona ze wstydu.
Gdy miaa siedem, moe osiem lat, dosza do wniosku, e wszystko, co si jej
przytrafia te przykroci, przezwiska, lekcewaenie, to nie z powodu ludzkiej
zoliwoci. Po prostu wiat myli si co do tego, kim jest.
Mama zaprowadzia j do pani psycholoki. Joana lubia spotkania z mi,
grub pani. Najbardziej to, e moga si jej zwierza. Ze wszystkiego. Ale
lekarstwa na dolegliwo Joany, jej melancholi, przygnbienie, pani
psycholoka nie znalaza.
Joana ucieka wic do wiata fantazji. Razem z siostr Vani wymyliy
zabaw we wdowcw. Rozbiy namiot, ktry by ich domem, lalki byy dziemi,
wyjcie do szkoy wyjciem do pracy.
Dla Vani to bya zabawa. Dla Joany ycie prawdziwsze od rzeczywistego.
Przyszy w kocu pierwsze zakochania w dziewczynach. Sekretne, bez
wzajemnoci. A potem koszmar, golgota, pieko: menstruacja. I tak do pno,
bo Joana miaa czternacie lat.
Czua, a waciwie wiedziaa ju wtedy na pewno, e jej ciao kamie duszy.
Nie rozumiaa tylko, dlaczego tak si dzieje. Choroba? Obd? Chyba nie, bo pod
kadym innym wzgldem ycie toczyo si bez zakce: wietne wyniki
w szkole, kochajcy rodzice i rodzestwo. Nie podobali jej si chopcy, cigno j
do koleanek. Nie czua si jednak dziewczyn, ktra pragnie innych dziewczyn.
Kim wic bya?

Kiedy Joana cierpiaa katusze a dziao si to w latach pidziesitych,

szedziesitych istniay w Brazylii sowa szufladki takie jak sodomita czy
lesbijka, ale Joana nie odnajdywaa si w adnej z nich tak
o dowiadczeniach Joany mwi Joo Nery, szedziesiciodwuletni brodacz
o ciepym umiechu, ktry zaprosi mnie do swojego domu w Niteri, eby
opowiedzie o niezwykym przypadku Joany. Jo o jest psychologiem i bardzo
dokadnie zna jej histori.
Opowiada o zdarzeniach, ale co chwila wdaje si w teoretyczne rozwaania.
Czy nasza tosamo, pe, seksualno nie s przypadkiem tworami kultury,
spoeczestwa, ktre narzuca nam role, jeszcze zanim si urodzimy? Ile dzieci
ma ju imiona, ubranka, zabawki, zanim przyjdzie na wiat? Czy by facetem to
znaczy mie penisa, a by kobiet to mie wagin? A co z mczyznami, ktrzy
w wypadkach stracili czonek bd przesta on spenia funkcje seksualne? Czy
przestali by mczyznami?
W pewnej chwili Joo wstaje od stolika, przy ktrym siedzimy, sczc zimne
napoje, i siga na pk po ksik Judith Butler, amerykaskiej feministki
zajmujcej si teoriami pci, seksualnoci, tosamoci. Czyta po portugalsku
fragment, w ktrym Butler kwestionuje tradycyjne pojmowanie kobiecoci
i mskoci.
Potem mwi tak:
W czasach, w ktrych Joanie wydawao si, e wiat stoi na gowie, nie byo
nawet jzyka, w ktrym mogaby wyrazi to, kim jest. Nawet psycholoka, do
ktrej chodzia na terapi, nie potrafia nazwa jej stanu.
 Joana wiedziaa, e jest mczyzn, ale w wyniku niepojtego przypadku losu
urodzia si w ciele kobiety. Jak przekona o tym innych? Jak nie narazi si na
odrzucenie? Jak kocha i by kochanym?
Joo Nery wie doskonale, o czym mwi.
To on by kiedy Joan.

Rodzice znajduj Joanie chopaka. Pierwszy pocaunek katastrofa, nigdy

wicej!
Joanie ni si, e ma wielkiego penisa i dokonuje nim kowych podbojw.
Przebudzenia s frustrujce.
Si woli stara si powstrzyma menstruacj okazuje si, e skutecznie, cho
nie wie do koca, czy powodem zaburze cyklu miesiczkowego jest sia jej woli,
czy dolegliwoci fizjologiczne.
Szuka ratunku w sporcie. wiczy muskulatur, gimnastykuje si, pywa.
Okazuje si, e ma talent i lubi skaka z trampoliny. Po wielu miesicach
treningw zostaje mistrzyni Brazylii w skokach akrobatycznych do wody. Do
szesnastego roku ycia zdobywa dwadziecia dziewi medali. Satysfakcja nie
jest pena: przeszkadza jej, e wygrywa rywalizacj z kobietami. W mylach
kwestionuje podzia zawodw sportowych na mskie i kobiece.
Sukcesy sportowe umocniy mnie nie tylko fizycznie, ale i emocjonalnie
opowiada Joo. Przestaem popada w apati, desperacj tak czsto jak
wczeniej.
Studia psychologiczne. Joana wybiera je przede wszystkim po to, eby
zrozumie, kim jest. Wiedzie podwjne ycie: dla rodziny, wykadowcw,
koleanek i kolegw z uczelni jest Joan. Na ulicy i w mieszkaniu dzielonym
z narzeczon ma na imi Joo.
Szczcie w nieszczciu, e na pocztku lat siedemdziesitych, dziki
hippisowskiej rewolcie, rzdzi moda unisex. JoanaJoo ma krtkie wosy, nosi
dinsy, koszule, T-shirty.
Na uczelni zdarzaj si nieporozumienia w rodzaju: Prosz std wyj, mska
azienka jest po drugiej stronie korytarza. W dyskotekach i nocnych klubach
bior Joan-Joo za geja, a waciwie mniej uprzejmie: za pedaa.
Gdy po studiach zostaje wykadowczyni na uczelni, dziekan prosi dyskretnie,
eby ubieraa si stosownie. Czyli jak? Bardziej tradycyjnie. Jak kobieta.

A tymczasem mieszkae ju wtedy ze swoj dziewczyn...

 O tak, a potem miaem cztery ony Joo mieje si. Z kad yem po
kilka lat cztery, sze, osiem... Z obecn partnerk, Sandr, jestemy ju
razem pitnacie lat.
W jaki sposb komunikowae im, kim jeste i kim bye? Musiay by
zszokowane.
Joo znw si mieje.
Za kadym razem byo inaczej. Ale zawsze to by jaki wstrzs.
Jedn z przyszych on, Lol, Joo pozna na przyjciu. Taczyli do upadego,
sporo ju wypili. Gdy Lola zasugerowaa spdzenie wsplnie nocy,
Joo powiedzia: Najpierw musz ci co wyzna... Urodziem si w ciele kobiety.
Jeli potrafisz sobie z tym poradzi, zadzwo. Poda jej karteczk z numerem
telefonu i wyszed z przyjcia.
Dwa dni pniej zadzwonia. Spdzili wsplnie osiem lat i wychowali syna.
Inna ona pocztkowo nie zrozumiaa historii Joo: sdzia, e urodzi si
mczyzn, potem sta si kobiet, a teraz auje przemiany i na powrt chce
by facetem.
To wszystko wydarzy si pniej. Tymczasem Joana ma dwadziecia pi lat,
jest rok 1975 i jedzie na wakacje do Parya. Na ulicznym straganie z ksikami
dostrzega tytu: Sexualit. Z wypiekami czyta, a waciwie poera ksik
o eksperymentalnych operacjach w Stanach Zjednoczonych, dziki ktrym
mczyni zamieniaj si w kobiety. To jak si dowiaduje z punktu widzenia
medycznego duo atwiejsze ni przypadki takie jak jej-jego.
W ksice pisz te, e w Anglii, Szwecji i Danii zaczyna si dyskutowa
o prawie czowieka do zmiany tosamoci po tego rodzaju operacjach.
Joana wraca do kraju z nadziej, e kiedy uda si w peni dopasowa ciao do
umysu i duszy.

Dzisiaj yjemy w innym wiecie Joo co chwila przeplata swoj opowie

dygresjami, obserwacjami. Francja w dwa tysice dziesitym, a Szwecja rok
pniej usuny transseksualizm z listy chorb umysowych. Tam ju nas uznaj
za normalnych. A jeszcze prezydent Obama powoa transseksualistk, Amand
Simpson, do swojej administracji. Zostaa doradc w departamencie handlu.
Zmiany dokonuj si rwnie w domu, w Brazylii. Za Luli powoano w rzdzie
specjaln sekcj, ktra zajmowaa si promocj praw LGBT. W 2010 roku sd
najwyszy uzna prawa obywatelskie osb o orientacji homoerotycznej.
Joo cieszy si, e to dobry znak, bo kiedy przyjdzie czas na uznanie rwnie
praw transseksualistw. Nadzieja ma te inne podstawy: w niektrych stanach
Brazylii ju teraz uznaje si tak zwane imiona spoeczne, czyli inne ni
w oficjalnych dokumentach, transseksualistw i transseksualistek. Mog si
nimi posugiwa w niektrych instytucjach, na przykad szpitalach, wyszych
uczeniach.
Joo uwaa, e prawo i polityka zmierzaj w stron uznawania rwnych praw
LGBT duo szybciej, ni zmienia si przesycone maczyzmem spoeczestwo.
Geje, lesbijki, transseksualici s napadani, bici, zabijani. Organizacje bronice
ich praw zbieraj dane na ten temat, a te budz groz.
Na przykad Joo kadzie na st raport w 2011 roku zamordowano
w kraju dwiecie szedziesit sze osb o orientacji seksualnej innej ni hetero:
gejw, lesbijek, transseksualistw. A to tylko przypadki, ktre zdoali
udokumentowa dziennikarze i aktywici LGBT! Przypuszcza si, e liczba jest
wysza, szczeglnie w interiorze, daleko od duych miast. Takie zabjstwa
otacza milczenie ssiadw, wioski, miasteczka, kociow, sekt, mediw.
Zabjstwo to grzech, ale ci sodomici, zboczecy nie prowadzili si jak Pan
Bg przykaza tak pomyli, cho rzadko powie gono, ten czy tamten
kaznodzieja.
Joo stara si widzie lepsze strony rzeczywistoci. W Brazylii moliwe jest
dzisiaj poddanie si operacji, ktra dopasuje ciao do umysu, duszy. Nazywaj to
zmian fizycznych atrybutw pci. Procedury trwaj dugo, ale potem sam
operacj przeprowadza si w ramach publicznej suby zdrowia. Jo o ma
w pamici swoj epopej dlatego wyranie widzi, e dokona si tutaj, bez
przesady, prawdziwy przewrt kopernikaski.

W 1977 roku, w czasach dyktatury wojskowej, kiedy Joana spotyka doktora

Roberta Farin, operacje zwane potocznie zmian pci s w Brazylii nielegalne.
Prawo traktuje je jako okaleczanie ludzkiego ciaa. Mimo zakazu zesp doktora
Fariny, chirurga plastycznego o midzynarodowej renomie, przeprowadza
eksperymentalne operacje w konspiracyjnej klinice w So Paulo.
Najpierw jednak Joana musi przej dugotrwae konsultacje poczone
z terapi, ktre maj odpowiedzie na pytanie, czy pragnienie operacji nie jest
kaprysem. Po miesicach spotka pacjentki z psychiatr, ze strachu przed
konsekwencjami, lekarz odmawia zawiadczenia na pimie, e Joana jest
w istocie mczyzn uwizionym w ciele kobiety. Zgadza si jedynie podpisa
powcigliwe owiadczenie, e Joana jest lesbijk, nic wicej. Nie wiem nawet,
czy co takiego jak transseksualizm istnieje. Mgbym straci dyplom, tumaczy
psychiatra zrozpaczonej Joanie.
Szczliwie znalaz si inny lekarz, ktry potwierdzi, e Joana jest mczyzn
w kobiecym ciele i kwalifikuje si do operacji.
Brakuje ju tylko ostatniego elementu: rozmowy z matk Joany. Doktor
Farina chce si upewni, jak Joana zachowywaa si jako dziecko. Matka, mimo
e pocztkowo odmawia wspudziau w przestpstwie, zgadza si na
rozmow. Opowiada chirurgowi o crce, ktra zawsze zachowywaa si, jakby
bya chopcem.
Miaem wielkie szczcie, e urodziem si w rodzinie klasy redniej mwi
Joo a moi rodzice byli wiatymi ludmi i potrafili zrozumie moje pragnienia.
W wyniku serii operacji Joana traci piersi, macic, jajniki. Brak piersi
szczcie niewypowiedziane! Koniec menstruacji najwiksza euforia w yciu!
W wieku dwudziestu siedmiu lat Joo staje si pierwszym w Brazylii
transseksualist. Wczeniej doktor Farina przeprowadza jedynie operacje
adaptujce mskie ciaa do uwizionych w nich kobiecych dusz.

Jego ciao pokrywaj blizny pooperacyjne. Mimo to uwielbia chodzi z nagim

torsem. Z czasem, po kuracji testosteronem, tors pokrywa si owosieniem. Gdy
Jo o patrzy w lustro, wreszcie widzi faceta. Zapuszcza brod, ktr ma do dzi.
Kuracja hormonalna ma cen: skrajnie wysoki cholesterol, a po latach
zwyrodnienia staww. Joo ma protezy w nogach, biodrach, krgosupie.
Lekarze nie wiedz na sto procent, czy zwyrodnienia staww to skutek kuracji
hormonalnej, tak przypuszczaj. Nikt w rodzinie nie chorowa na reumatyzm.
Jestem krlikiem dowiadczalnym mwi z umiechem.
Po operacji, eby Joo mg istnie legalnie, wci brakuje dwch skadnikw:
dokumentw, e jest mczyzn oraz odbycia suby wojskowej. Przeszkoda
wydaje si nie do pokonania. Jak zdoby dokumenty, skoro zmiana pci jest
w roku 1977 nielegalna? Jak odsuy wojsko, skoro trzeba przej badania
lekarskie, a wtedy wszystko si wyda?
W pierwszej sprawie pomaga przyjacika transseksualistka i jej m. Wpada
na genialny pomys: niech Jo o zgosi si do urzdu w jakiej maej miejscowoci
w gbi kraju. Niech powie, e ojciec nigdy nie zarejestrowa jego urodzin
i potrzebuje wyrobi sobie dokumenty (w brazylijskim interiorze takie
zaniedbania zdarzay si w tamtych czasach nagminnie). Owa przyjacika i jej
m bd wiadkami.
 Pomys zdaje egzamin urzdnik kupuje zmylon histori. Konieczne jeszcze
tylko jedno kamstwo: e Joo ma osiemnacie lat. Przyjacika uznaa, e
z gadk jeszcze wtedy twarz, bez zarostu, wyglda bardziej na
osiemnastolatka ni faceta o prawie dziesi lat starszego. Ponadto atwiej
uzasadni potrzeb wyrobienia dokumentw w chwili osignicia penoletnoci
ni dziewi lat pniej.
A co z wojskiem? W tej sprawie pomaga daleki przyjaciel rodziny ze stanu
Gois, dobrze znajcy lokalny establishment i urzdowe mechanizmy. Znajduje
miasteczko, w ktrym zacignito wystarczajc liczb rekrutw. Joo zostaje
wcignity na list rezerwistw, bez koniecznoci przechodzenia bada
lekarskich.
Joana znika, przepada, rozpyna si bez ladu. Jak gdyby nigdy nie
istniaa. Narodzi si Joo: dorosy analfabeta, bez adnej szkoy, bez dyplomu.
Nie moe uprawia zawodu psychologa ani terapeuty. Przez dugie lata bdzie
mu grozi wsypa i oskarenie o faszowanie tosamoci. Reszt ycia
zawodowego spdzi jako takswkarz, ekspedient w sklepie, rolnik, budowlaniec,
masaysta... A i tak szczliwy, e dopi niemoliwego.
Pewnego dnia kupi gazet i dowie si, e doktor Farina czowiek, ktry da
mu nowe ycie zosta aresztowany za okaleczanie ludzkich cia. Mimo
protestw lekarzy z caego wiata lekarz cudotwrca zostanie skazany na areszt
domowy i czasow utrat prawa do wykonywania zawodu.

ycie erotyczne miaem cudowne wyznaje Joo, cho po chwili dodaje: Do

dzisiaj mam problem z tym, eby w ku rozebra si cakowicie.
Funkcj penisa speniay palce. Gdy na pocztku lat osiemdziesitych pojawiy
si w Brazylii sex shopy, Joo specjalnym pasem przypina sztuczny czonek.
Z czasem odnosi wraenie, e atrapa stawaa si czci ciaa, co wprawiao go
w stan euforii.
Owszem, zdarzay si poraki. Jedna z partnerek wyznaa mu, e postanowia
sprbowa ycia erotycznego z innym mczyzn. Byo inaczej. Ale kocham
ciebie, wyznaa. Owo inaczej nie dawao Joo spokoju. Zwizek zacz ulega
erozji, a w kocu si rozpad.
Dzisiaj chirurgia plastyczna i neurologiczna s zaawansowane na tyle, e
mona stworzy niewielkiego, unerwionego penisa, zdolnego do erekcji
i orgazmu mwi Joo ze swobod eksperta. Nie zdecydowaem si jednak na
kolejn operacj. Mam atrap.
 Sprawa penisa jest dla Joo na tyle wana czy niepokojca, e prowokuje go
od razu do rozwaa natury oglnej, a i filozoficznej. Co znaczy by mczyzn?
Joo pyta na gos i sam odpowiada: Wiesz, nie penis czyni faceta. Wiem to na
pewno. Nie jestem typem agresywnego macho, moja msko ma te kobiec
stron: wraliwo, sposb wyraania uczu.
Najbardziej dumny Joo jest z tego, e wychowa syna na wraliwca,
antymacho. Jurij ma dwadziecia cztery lata, skoczy studia inynierskie.
Z jego matk Lol Joo rozsta si po omiu latach maestwa. Syn zna histori
ojca; niestety dowiedzia si o niej w okolicznociach, ktre mogy zostawi
traum. Szczliwie nie zostawiy.
Powiedziaem mu najpierw, e nie jestem jego biologicznym ojcem. Jurij
mia trzynacie lat. Wsplnie pakalimy, a wyznanie tylko nas zbliyo. Drug
cz historii zostawiem na kiedy indziej, ale niestety wykrzyczaa mu j Lola
po naszym rozstaniu: Twj ojciec by kobiet!. Jurij uciek do mnie, powiedzia
matce, e mnie kocha i e to nie ma znaczenia. Chcia zamieszka ze mn,
musia jednak wrci do niej.
Taka bya cena milczenia Loli: zagrozia Joo, e jeli nie skoni Jurija, by do
niej wrci, zadenuncjuje go jako czowieka o faszywej tosamoci.

Listopad 2011 roku, Rio de Janeiro. Promocja autobiografii Joo Neryego

Viagem solitria [Samotna podr]. Joo po raz pierwszy pokazuje publicznie
swoj twarz. Udzieli ju wczeniej kilku wywiadw telewizyjnych zawsze
z twarz schowan w cieniu.
Ujawnia si za zgod syna i obecnej partnerki. Dziki temu Brazylia poznaje,
jak wyglda pierwszy w kraju transseksualista. Nie poznaje jednak
prawdziwego imienia: Joo Nery to pseudonim. Sam Joo nie ma nic przeciwko
ujawnieniu prawdziwego nazwiska, ale uzalenia to od zgody dwojga
najbliszych. Ci z obawy przed reakcjami ludzi wol, eby na razie nie robi
ostatecznego coming-outu.
Ksikowe tourne, wywiady w telewizji w najbardziej znanych talk-show.
Przed kamerami siedzi brodaty mczyzna w sportowej czapce z daszkiem,
zasaniajcej czciow ysin. Mikki gos, osobiste ciepo.
Nigdy nie zdradziem siebie mwi spokojnie, lecz stanowczo Joo.
Prowadzca rozmow dziennikarka jest wzruszona.
Na spotkania promujce ksik przychodz transseksualici
i transseksualistki z probami o rady. Jo o nieoczekiwanie dla samego siebie
staje si mentorem wsplnot LGBT.
Jest punktem odniesienia nie tylko jako pierwszy transseksualista w Brazylii
napisaa Simone Avila, antropoloka i badaczka genderowa lecz take przez
swoj szczodro i odwag dzielenia si unikalnym dowiadczeniem, ktre
ukazuje, e moemy by tym, kim by pragniemy, nawet wbrew temu, co nam
narzucaj kultura i spoeczestwo. Dziennikarz Millos Kaiser, ktry
przeprowadza wywiad z Joo jeszcze w konspiracji, sdzi kiedy, e w
narodzi si kobiet i sta mczyzn. Nic podobnego: Joo urodzi si
mczyzn, ale by uwiziony w kobiecym ciele.
Joo opisuje w ksice dyskusj z przyjacimi transseksualistami
o najbardziej niesamowitych przypadkach zmiany pci i jej nastpstwach. Na
przykad o Thomasie Beatiem, amerykaskim transseksualicie, ktry zwiza
si z kobiet, a poniewa ta nie moga ju mie wicej dzieci miaa dwjk
z poprzedniego zwizku zdecydowa, e sam zajdzie w ci. Urodzi trjk,
ktr ona wykarmia piersi kuracja hormonalna wywoaa laktacj.
Niektrzy przyjaciele Joo transseksualici mwi, e to szalestwo. Jeden
pyta: Kto tu jest matk, a kto ojcem?. Inny zarzeka si: Nigdy nie
zdecydowabym si na ci. Macierzystwo to najwaniejszy dowd kobiecoci.
Nie po to uciekaem od kobiecego ciaa, eby do niego wraca.
Joo to rozwaania czysto hipotetyczne rwnie nie zdecydowaby si na
ci, nawet gdyby mg. Cieszy go jednak, e ludzie maj odwag
dekonstruowa tradycyjne pojmowanie pci i rodzaju na wasnej skrze.
Innymi sowy: nawet wbrew wszystkiemu i wszystkim szuka szczcia
i samorealizacji.
 POZA KADREM

Wulkan przed erupcj

Lata temu pojechaem z Mikiem Davisem nad granic amerykasko-

meksykask w okolicach San Diego w Kalifornii. Davis jest historykiem,
autorem paru fenomenalnych ksiek, midzy innymi wydanej po polsku Planety
slumsw. Zabra mnie swoim jeepem na edukacyjn przejadk, sdzc
najzupeniej susznie, e rozmowa z reporterem o slumsach i globalnej biedzie na
szlaku, ktrym biedni z poudnia wdzieraj si do Stanw, to waciwa
scenografia.
Wykad zza kierownicy jeepa (streszczenie):
Urbanici wizjonerzy wyobraali sobie miasta przyszoci ze szka i stali,
tymczasem powstaj one z cegie, plastiku, blachy i wszelkich odpadw. Cezur
by rok 2006: od tamtej chwili wikszo ludzkoci yje w miastach, a jedna
trzecia czyli miliard! wegetuje w slumsach, to jest w brudzie, cisku, wrd
wasnych odchodw; w krajach Poudnia s one miejscem zamieszkania okoo
osiemdziesiciu procent populacji miast. (W poudniowej Kalifornii nie ma
klasycznych slumsw, s za to upade getta i dzielnice gangw, jak na
przykad wschodnie Los Angeles).
Slumsy to siedlisko biedy, przemocy i chorb. Niebezpieczestwem s ulewy,
ktre zmywaj domostwa. Poary mog strawi setki chat w kilka minut.
Katalog potencjalnych nieszcz jest dugi. Najwikszym wydaj si epidemie:
tysice ludzi korzystaj z tych samych rde wody i szaletw, cieki spywaj
prosto do rzek. Migracje i rozwj komunikacji sprawiy, e choroby ograniczone
do maego terytorium stay si regionalne, czasem globalne.
Kim s mieszkacy slumsw? To przybysze ze wsi, ktrzy midzy innymi
z powodu liberalizacji gospodarki stracili prac. Drug grup stanowi
wypchnici z miast na peryferia przez rosnce ceny czynszw, mieszka,
dziaek. W krajach takich jak Kolumbia, Liberia, Sudan to take ludzie
wygnani przez wojny domowe toczce si w interiorze.
 A skd eksplozja slumsw w ostatnich dekadach? Do chwili powstania raportu
ONZ Wyzwanie slumsw mwiono, e rdem biedy jest przede wszystkim ze
zarzdzanie (bad governance). Raport zerwa z tym mitem i podda krytyce
neoliberaln polityk lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, zwaszcza tak
zwane programy dostosowawcze, narzucane biednym krajom przez
Midzynarodowy Fundusz Walutowy.
W raporcie czytamy midzy innymi, e interwencje MFW wywoay wzrost
ubstwa w miastach, powikszyy obszary wykluczenia i nierwnoci, a take
osabiy miejskie elity w ich deniu do wykorzystania miast jako mechanizmu
generowania rozwoju. Oraz: Gwn przyczyn wzrostu ubstwa i nierwnoci
w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych byo wycofanie si pastwa [ze
swoich spoecznych funkcji].

Wzrost biedy i nierwnoci nie by nieuchronny ani naturalny, jak sugeruj

neoliberaowie mwi Davis. Nie by rwnie wynikiem elaznego prawa
rozwoju technologicznego, lecz ludzkich decyzji i wyborw. W wielu krajach
Afryki programy MFW doprowadziy do ucieczki kapitau, upadku produkcji,
masowych zwolnie w sektorze usug publicznych, eksplozji cen i tako
spektakularnego spadku pac.
Przykady znajduj potem w jego ksice. W Kongu program MFW zmit
klas redni zatrudnion w subie cywilnej i doprowadzi do drastycznego
spadku pac. Jednym ze skutkw bya eksplozja drapienych gangw. W Nigerii
odsetek yjcych w ndzy wedug Banku wiatowego zwikszy si
z dwudziestu omiu procent w 1980 roku do szedziesiciu szeciu procent
w 1996. Nierwnoci wzrosy najbardziej w Ameryce aciskiej (mowa o okresie
poprzedzajcym dojcie do wadzy tame egalitarystycznych rzdw).
Reguy konsensu waszyngtoskiego liberalizacja, prywatyzacja, redukcja
funkcji publicznych pastwa zaaplikowane biednym krajom przez MFW byy
odpowiedzi na kryzys zaduenia tych krajw. Przebudowa gospodarcza wedug
recept MFW miaa nie tyle przynie dobrobyt spoeczestwom, ile uruchomi
wewntrz podupadych gospodarek mechanizmy, ktre z czasem pozwoliyby na
spacenie dugu ergo na odzyskanie pienidzy przez wierzycieli. Dugi
zacignite przez skorumpowane zazwyczaj elity mieli spaca wszyscy, przede
wszystkim masy biednych. Dopiero pniej zasady waszyngtoskie
sprzedawano jako uniwersaln recept na to, jak by piknym, zdrowym
i bogatym.
 Szalona logika tych programw gospodarczych jest nastpujca: aby
przywrci ycie dogorywajcej gospodarce, naley wycisn wszystkie soki ze
spoecznie upoledzonej wikszoci obywateli. Klasa rednia szybko zanika,
a okruchami ze stow nielicznej grupy coraz wikszych bogaczy ywi si coraz
liczniejsza rzesza skrajnych ndzarzy. To sowa nigeryjskiego pisarza Fidelisa
Baloguna, ktre Davis cytuje w ksice.
Bd neoliberalnej diagnozy wedug Davisa: recesja w miastach miaa
spowolni migracje ze wsi (bo przecie miasta w kryzysie nie tworz miejsc
pracy). Tymczasem programy MFW, ktre doprowadziy do deregulacji
w rolnictwie, przyspieszyy exodus wieniakw ku wielkomiejskim slumsom.
Lima, Dhaka, Chartum mwi Davis rozrastaj si mimo upadku caych
bran, zaniku sektora publicznego, zaduenia miast. Dlaczego? Bo globalne
siy wypychaj ludzi ze wsi: mechanizacja w Indiach, wolny obrt ziemi
w Meksyku i agrobiznes, z ktrym mali producenci nie maj szans konkurowa.
Take deregulacja. Otwarcie rynkw na Poudniu na produkty z Pnocy, przy
jednoczesnym zamkniciu rynkw Pnocy na produkty z Poudnia.
Teraz lepiej dociera do mnie symbolika granicy Stany ZjednoczoneMeksyk.
Patrole amerykaskiej stray granicznej, ktre mijamy, cigaj wieniakw
z Meksyku, ktrych NAFTA, traktat o wolnym handlu, wypchn ku miastom
w Stanach. Gdyby amerykaskiego rolnictwa nie chroniy subsydia, produkty
rolne z Meksyku, Brazylii, Ekwadoru podbiyby Ameryk, a cz imigrantw
zostaaby w domu. Identyczne zarzuty mona postawi dostatniej Europie.

Na chwil zamieniamy si rolami: teraz ja opowiadam Davisowi o swoich

podrach.
We wszystkich miastach Poudnia, jakie widziaem, czy byo to La Paz,
Managua czy Kair, mnstwo biedakw sprzedaje co na ulicy: napoje, orzeszki,
owoce, gadety. Do znajomego w Rio dwa razy w tygodniu przychodzi
dziewczyna z faweli, ktra sprzta, pierze, prasuje. Wielu otwiera mae
warsztaty, zakady produkcyjne, sklepiki, salony usug wszelakich.
Prosz Davisa o oglnienie moich obserwacji.
Plus minus czterdzieci procent pracujcych w krajach Poudnia, mwi,
znajduje zajcie w szarej strefie. W Azji to trzydzieci trzy do czterdziestu
procent, w Ameryce aciskiej pidziesit siedem procent (w swojej ksice
podaje, e w Ameryce rodkowej a siedemdziesit pi procent), w Afryce
szedziesit procent.
 Zamiast sta si orodkami wzrostu i rozkwitu, miasta stay si wysypiskiem
nadwyki ludnoci, ktra w nieformalnym sektorze handlu i usug wykonuje
nisko patne prace niewymagajce adnych kwalifikacji zawodowych
i pozbawione oson socjalnych pisz autorzy Wyzwania slumsw.
Zwracam uwag, e o przeycie wykluczeni walcz rwnie midzy sob,
powielaj podziay z normalnych czci miast. S wrd nich drobni
pracodawcy to zwykle zwolnieni robotnicy wykwalifikowani lub pracownicy
sektora publicznego i jest proletariat, ludzie harujcy za grosz na zup lub
garstk ryu. Mechanizm wyzysku dziaa te w wiecie wykluczonych.
A dlaczego biedni nie organizuj si i nie buntuj, jak niegdy proletariat?
pytam.
Bo ani wykorzenieni migranci ze wsi odpowiada Davis ani pracujcy
w szarej strefie, ktrzy sprzedaj co na ulicy lub pracuj jako pomoc domowa,
nie s zorganizowani, nie tworz solidarnej kultury robotniczej. Nie maj
wsplnego miejsca, jakim dawniej bya fabryka, w ktrym mogliby si skrzykn
i zobaczy w sobie wsplnot walczc o nalene prawa. Polem ich walki
o przetrwanie jest ulica, na ktrej pozostaj osamotnieni.
Miejskie bunty, do jakich dochodzio w ostatnich dekadach, byy na og lepe,
bez politycznego wektora. W 1989 roku w Caracas biedota zesza z gr
pldrowa miasto i mordowa kogo popadnie. Doszo do tego, gdy rzd
wprowadzi program zaciskania pasa i podwyek. Iskr, z ktrej rozgorza
pomie, bya pozornie bahostka: wzrost cen biletw autobusowych biednych
nie byoby sta na dojazd do pracy. Rzd brutalnie rozprawi si z protestujcymi
nie wiadomo, ilu ludzi zastrzelono, szacuje si, e okoo dwch tysicy. W 2005
roku zapony przedmiecia Parya: mieszkacy gett zbuntowali si przeciw
wykluczeniu, dyskryminacji, brakowi perspektyw i rwnych szans.
Oba bunty, w rnych krajach i odmiennych okolicznociach, miay co
wsplnego: biedni domagali si dopuszczenia do stou, uczestnictwa w podziale
tortu.

Jedne z najciekawszych fragmentw rozmowy (i ksiki Planeta slumsw)

dotycz Marksa i Ducha witego; innymi sowy politycznych i religijnych
form ekspresji wykluczonych.
Nie da si dzi stworzy uoglnienia na temat klasy pracujcej w stylu
Manifestu komunistycznego, gdy czasem w tym samym miejscu mona natrafi
na rne strategie przetrwania. Biedacy w Gazie przystpuj do Hamasu, a w
Nairobi i So Paulo do zielonowitkowcw. W Caracas cz idzie za Hugo
Chvezem, inni wybieraj gangi. Pastwo si wycofao, rynek nie wypeni luki,
a ludzie nie s w stanie radzi sobie w pojedynk. Szukaj wic pomocy w jakiej
wsplnocie.
Radykalizm polityczny bywa reakcj ludzi ze slumsw na sytuacj, w jakiej
yj. Jednak ich walka ma zwykle charakter efemeryczny, koncentruje si na
sprawach doranych, na przykad zajciu kawaka ziemi. Brakuje jej aspiracji
zburzenia Bastylii. Jeli natomiast radykalizm jest dugotrway, to zwykle ten
organizowany odgrnie: w Wenezueli przez pastwo, w Nigerii przez etniczno-
religijne milicje, w Indiach przez szowinistyczn parti Shiv Sena. Wyjtkami s
Boliwia, Ekwador, Brazylia, Meksyk, gdzie oddolnie zorganizowana biedota
wyniosa swoich liderw do wadzy lub bya bliska takiego sukcesu.
Jednak dzi trawestujc sowa Davisa Karola Marksa coraz czciej
wypieraj ze slumsw Mahomet i Duch wity. O ile miasta rewolucji
przemysowej byy wiadkami mierci Boga, mwi Davis, o tyle dzisiaj
zmartwychwsta on w postindustrialnych miastach krajw poudnia.
W Baixadzie Fluminense widziaem, jak zielonowitkowcy z sukcesem
zajmowali miejsce katolikw i lewicy (do czasu programw socjalnych rzdw
Luli i Dilmy Rousseff). To oni dali ludziom klucz, jeli nie do lepszego ycia, to do
lepszego samopoczucia. Ten klucz to prosta kopia zasad purytaskich: harwka,
punktualno, zero alkoholu, zero rozrywek. W So Paulo zielonowitkowcy
przekonywali mnie, e dziki spirytystycznym obrzdom wygnali z ciaa
trawice ich choroby. Pasterze maj prost zasad: kapan musi by dostpny
zawsze. Masz chandr o trzeciej nad ranem, masz gdzie pj i z kim pogada.
Podobnie jest w krajach, gdzie kwitnie radykalny islam polityczny. Byy szef
Le Monde Diplomatique Ignacio Ramonet powiedzia mi przed laty, e dla
wielu wykluczonych w krajach islamu Koran jest tym, czym dla robotnikw
Zachodu by niegdy Kapita, za sukces islamu politycznego przypomina
popularno teologii wyzwolenia wrd biedoty latynoamerykaskiej w latach
siedemdziesitych i osiemdziesitych.
Davis podaje przykad z Maroka (mniej znany ni Hamasu w Gazie i Braci
Muzumaskich w Egipcie): ruch Sprawiedliwo i Dobrobyt organizuje szkoy
wieczorowe w slumsach, pomaga ofiarom naduy pastwa, kupuje chorym leki,
paci za pogrzeby. Biedni odkrywaj solidarno i braterstwo, a islam jest dla
nich wyrazem postawy wspczujcej, gboko ludzkiej.
 Moi lewicowi przyjaciele wyzna w pewnym momencie Davis, sam majcy
serce po lewej stronie irytuj si, gdy przypominam, e opucili biednych. To
dlatego islamscy radykaowie i zielonowitkowcy podbijaj slumsy.

Na wyzwanie slumsw nie ma prostej recepty; nawet najlepsze mog zakoczy

si porak. Davisowi podoba si mylenie czce pomoc pastwa
z indywidualnym i wsplnotowym wysikiem ludzi.
Rozwj stymulowany od dou jest lepszy, bo ludzie wiedz lepiej, komu
pomc. Jednak rodki prywatne s zbyt mae. Konieczna jest radykalnie inna
redystrybucja bogactwa. Tylko pastwo moe zmobilizowa rodki, ktre
zmieni co trwale.
Davis ma wiadomo, e teorie traktujce wykluczonych jako mas gotowych
do dziaania przedsibiorcw, czekajcych tylko na dobre warunki do
prowadzenia biznesu, opieraj si na faszywej diagnozie. Kpi ze synnego
peruwiaskiego ekonomisty Hernanda de Soto (neoliberalny populista!), ktry
sdzi, e dajc ludziom ze slumsw prawo wasnoci do kawaka ziemi i lepianki,
ktra na niej stoi, czyni si z nich drobnych przedsibiorcw. Rdzeniem tej teorii
jest przewiadczenie, e waciciele domkw z tektury i blachy s w stanie
dosta w banku kredyty pod ich zastaw. Kopot, e nikt nie chce ich udziela.
(Sprawdzaem to w Brazylii).
Czy slumsy nie s, jak obawiaa si buruazja czasw wiktoriaskich,
wulkanem przed erupcj? zastanawia si Davis. Czy walka midzy
biednymi o resztki ze stou nie doprowadzi do permanentnej wojny?
Nie pamitam, czy od Davisa, czy kogo innego usyszaem metafor tykajcej
bomby. S ni wykluczeni w wielkich metropoliach. Nie chodzi tylko o moliwy
bunt, jak w Caracas czy Paryu, lecz choby o klski ywioowe. Obszary ndzy
s na nie naraone bardziej ni cywilizowane czci metropolii. Podobnie na
epidemie chorb i przemoc, ktre prdzej czy pniej rozlej si na dostatniejsz
cz wiata.
Zostaj z pytaniami na kolejne lata, do nastpnych podry, lektur, rozmw.
Przegldam statystyki i prognozy dla planety slumsw, podsunite przez
Davisa. Ludno miast w krajach Poudnia zwikszy si w nastpnym pokoleniu
dwukrotnie do czterech miliardw. Mieszkacy slumsw bd stanowi wicej
ni poow tej liczby.
Bomba ju tyka.
 Zemsta wykluczonych
Los Angeles San Salvador Ciudad
de Guatemala San Pedro Sula, 20062014

wiat naczy poczonych.

Poczone s miejsca, epoki, ludzie.
W maym kraju panuje dyktatura. Krzywdzeni broni si, zakadaj
partyzantk. Wybucha wojna domowa.
Wielki ssiad wspiera dyktatur. Wysya bro i doradcw. Trzeba obroni
may kraj przed czerwon zaraz!
W wojnie domowej gin tysice. W sumie siedemdziesit tysicy, gwnie po
stronie buntownikw.
Ludzie uciekaj przed wojenn poog. Przed godem, przed losem.
Jad do wielkiego ssiada, do wielkiego miasta.
W wielkim miecie, gdzie nie ma wojny, haruj od rana do nocy.
Dzieci tych uchodcw zostay w domu, w maym kraju z babciami. Przyjad
do rodzicw do wielkiego kraju za kilka lat, jako nastolatki. Dzieci innych te,
ktre wyjechay z rodzicami od razu siedz zamknite w domu. Nie chodz do
szkoy i nie wychodz na ulice w obawie przed deportacj. Ogldaj telewizj.
Gdy dorastaj i nie chc siedzie duej w zamkniciu, dowiaduj si na ulicy,
e s kolorowymi przybdami. Ubliaj im biaoskrzy i czarnoskrzy obywatele
wielkiego kraju. Czasem kto sprzeda im kopniaka. Albo kamie. Policja dooy
pak i kajdanki. Za sam wygld lub adres.
Wyronite nastolatki zakadaj grup samoobrony, uliczn rodzin. Nazw j
pandilla. W jednej dzielnicy pandilla Barrio 18. W innej pandilla Mara
Salvatrucha. Gdy przyjdzie policja, bd si broni. Gdy przyjd czarni
z ssiedniej dzielnicy te. Terytorium oznaczone.
Co robi wypchnici poza nawias nielegalni? Nietrudna zagadka: wszystko to,
co nielegalne. Nielegalny handel, nielegalne narkotyki.
Nowy dom: wizienie. ycie midzy ulic a wizieniem. W t i z powrotem. Do
innego wiata nie maj wstpu.
Dobiega kresu wielka wojna zwana zimn, ktr wygra wielki kraj.
W maym kraju koczy si wojna domowa.
Wielki kraj nie chce dalej tolerowa nielegalnych z maego kraju. W maym
kraju nie ma ju wojny domowej, jazda std! Wielki kraj deportuje nielegalnych
imigrantw, w tym tysice pandilleros.
Pandilleros lduj nagle w kraju rodzicw, nie swoim. Waciwie go nie znaj,
wychowali si i doroli w wielkim kraju. Tam byo cae ich ycie.
Znowu s niechcianymi przybdami teraz w kraju rodzicw.
Jedyn obron, schronieniem, cznikiem z dawnym yciem pozostaa
pandilla.
Rozpoczyna si nowa wojna-niewojna. Spoeczestwo przeladuje pandilleros.
Pandilleros przeladuj spoeczestwo.

Pewnego razu w Los Angeles

Poj pandilla lub mara uywa si zwykle wymiennie. Sami czonkowie mwi,
e pandilla to rodzina, wsplnota. Mara to po prostu gang. Inni sugeruj, e
mara to sowo z Ameryki rodkowej, pandilla wywodzi si z jzyka Latynosw
mieszkajcych w Stanach.
Ich historia zaczyna si w Los Angeles. Modzieowe gangi Latynosw istniay
tam od dziesicioleci, jednak korzenie dzisiejszych gangw, ktre skolonizoway
miasta Salwadoru, Hondurasu i Gwatemali, tkwi w latach osiemdziesitych.
Wielu uchodcw z tych krajw, uciekajcych przed konfliktami zbrojnymi
i represjami dyktatur wspieranych przez Waszyngton w epoce zimnej wojny,
osiedlao si we wschodnim L.A. Tam prbowali zacz nowe ycie: nielegalne,
ale mimo wszystko bezpieczniejsze ni pod rodzinnym niebem.
Ich dzieci, modzi Salwadorczycy, bronic si przed zastanymi, potnymi
gangami z Los Angeles i sync z rasistowskich zachowa tamtejsz policj,
zaoyy pandill Mara Salvatrucha. Ich najwiksz konkurentk bya istniejca
wczeniej mara Barrio 18 t zaoyli Meksykanie, Afroamerykanie i dzieciaki
z biednych rodzin biaych. Ale i j opanowali wkrtce modzi Salwadorczycy.
Potem doczyy do nich nastolatki z innych krajw Ameryki rodkowej
Gwatemali, Hondurasu.
Pandilla chronia swojego terytorium i swoich czonkw przed gangami
z innych dzielnic i przed policj. Pandille nie powstay z zaoenia jako
organizacje przestpcze, miay zapewni poczucie bezpieczestwa
i przynalenoci osamotnionym nastolatkom w obcym, wrogim otoczeniu. Wielu
pandilleros szybko zeszo jednak na drog wystpku, trudnio si handlem
narkotykami, zabijao konkurentw z wrogich gangw. Wielu zgino
w ulicznych strzelaninach lub trafio do wizie. Kryminalna twarz pandilli
zacza bra gr nad jej rol czysto socjaln.
Po zakoczeniu wojen domowych w Ameryce rodkowej i wskutek zmian
prawa imigracyjnego w 1996 roku wadze Stanw Zjednoczonych rozpoczy
deportacje nielegalnych imigrantw do ich rodzimych krajw. Wrd
deportowanych znalazy si tysice pandilleros, ktrzy dziecistwo i modo
spdzili na ulicach Los Angeles. Zupenie nieprzygotowani na zmian znaleli si
nagle w wiecie, ktrego nie znali i nie rozumieli w Salwadorze, Gwatemali,
Hondurasie. Cakowicie wykorzenieni, nieznajcy w nowej ojczynie nikogo,
niemajcy gdzie si podzia. Do tego traktowani niczym intruzi, niemal wrodzy
najedcy i konkurenci w rywalizacji o miejsca pracy.
Nie mieli ze sob nic prcz siebie nawzajem i osobliwego know-how
pomagajcego przey na ulicy, we wrogim otoczeniu. Opanowali lokalne gangi
uliczne, narzucajc im obyczaje i reguy wypraktykowane w Los Angeles.
Opuszczona i zaniedbana przez swoje rodziny modzie z biednych dzielnic
zacza zasila ich szeregi tak szybko, e w cigu niespena dekady rywalizujce
midzy sob Mara Salvatrucha i Barrio 18 stay si potnymi armiami
wyrzutkw, przed ktrymi dr wszystkie siy bezpieczestwa w regionie, nie
wyczajc amerykaskich. Przede wszystkim za spoeczestwa, ktrych jak
pisz niektrzy socjologowie s ubocznym produktem.

Tatua

Wiod la vida loca, szalone ycie. To jedno z ich powiedzonek i motyww

powtarzanych w setkach piosenek popowych, rapowych, ludowych. ycie
wybuchowe, intensywne. I krtkie.
 Poznaje si ich po tatuaach na caym ciele, twarzy, po czubek gowy. Warto
wrzuci do przegldarki internetowej haso maras pandillas Centroamrica
i obejrze sobie ich fotografie. To prawdziwy spektakl, orgia wyobrani.
Tatuae opowiadaj historie ich ycia. Mwi o ludziach, ktrych kochali,
ktrych nienawidzili i ktrych zabijali. O kobietach, z ktrymi uprawiali seks.
O yciu na ulicy i latach spdzonych w wizieniach. O tym, w co wierz.
Mnstwo tu symboliki, niezrozumiaej dla kogo spoza ich krgu.
Tatua znak przynalenoci do nielegalnego wiata wyklucza ich
z legalnego ycia na starcie. I czsto na zawsze. Policja w San Salvadorze, San
Pedro Sula, Ciudad de Guatemala zatrzymuje chopcw i modych mczyzn
czsto tylko za sam tatua. Z braku dowodw przestpstwa musi ich potem
wypuci, organizacje praw czowieka oprotestowuj arbitralne zatrzymania. Ale
normalnej pracy wytatuowany i wytatuowana nie dostan nigdy. Na to adna
organizacja praw czowieka nie poradzi.
Wielu pandilleros modszego pokolenia nie tatuuje si tak jak starsi. Unikaj
tatuay w najbardziej widocznych miejscach na twarzy, szyi, doniach. Jak
gdyby mieli nadziej, e jeszcze kiedy zaczn jakie inne ycie.
Na przykad takie, jakie wiedzie Mynor.

Pandilla znaczy rodzina

Od kilku lat wkada nienobia koszul i marynark, byszczce zapastowane

buty, natarte elem czarne wosy zaczesuje do tyu chopak jak z urnala. Kto
by rozpozna w tym dwudziestopicioletnim eleganckim mczynie palabrero
byego szefa pandilli Mara Salvatrucha z szstej dzielnicy w Ciudad de
Guatemala?
Mynor Alvarado, zwany El Nio Blanco (biae dziecko), maskuje si przed
policj i przed legalnym wiatem.
Poszedem posucha uniwersyteckiej dyskusji o pandillach rzdzcych
ulicami miasta i tam jak mi obieca Avner, znajomy z pewnej organizacji
pozarzdowej miaem spotka Mynora. Waciwie to on mia mnie rozpozna
i si przede mn ujawni.
Dyskusja trwaa dobre dwie godziny. Dopiero dusz chwil po jej
zakoczeniu podszed do mnie jeden z najbardziej aktywnych polemistw z sali.
 Arturo? Jestem Mynor.
By zadziwiajco szczery, tak przynajmniej mi si zdawao. Wyszlimy
pochodzi po kampusie. Musia dostrzec moje zaskoczenie tym, jak wyglda, bo
sam zacz rozmow od tatuay. Kady pandillero ma przecie tatuae, a jego
na pierwszy rzut oka nie wida. Jakby na dowd, e jest tym, kim jest, Mynor
rozchyli koszul, pod ktr mia wytatuowan swoj histori. Nie miaem
szansy obejrze dokadnie bkitnych esw-floresw na jego ciele, w kocu
rozmawialimy w miejscu publicznym, ale mia te drobne tatuae nad i pod
oczami oraz na doniach. Rwnie one nie zwracay uwagi, na pewno nie od
razu.
Jego historia jak tysice innych. Pi wyrokw za kradziee, napady,
posiadanie broni, narkotyki.
Nie bd ci kama, e nie miaem w yciu problemw... Nie bd ci kama,
e jestem aniokiem... tak zaczyna prawie kad odpowied.
Pierwszego czowieka zabi, gdy mia dwanacie lat. To by policjant.
Dlaczego? Bo tamten chcia zastrzeli jego. Albo oni ciebie zabij, albo ty ich.

Opowie Mynora rwie si w wielu miejscach. Kolejno zdarze nie jest jasna,
pytania nie pomagaj. Mynor sprawnie opowiada o pandillach w ogle, ale gdy
zaczyna mwi o sobie, staje si narracyjnym analfabet. O sobie nie chce chyba
opowiada zbyt szczegowo.
Na wejcie do pandilli trzeba zasuy. Trzeba wytrzyma prb tortur przez
trzynacie sekund kopanie przez grup pandilleros lub przypalanie. Mona te
dosta si dziki inteligencji i sprytowi: sprzeda dobry pomys na zdobycie forsy.
Czasem na wejciu trzeba zrobi skok, okra albo zabi kogo, kto ma na
pieku z pandill.
Pandilla jest jak rodzina. Czonkowie tworz co w rodzaju komun. Swoich
braci i sistr nie krzywdzi si i nie atakuje. Tak samo ludzi ze swojej ulicy
i dzielnicy, ktr si ochrania. Te ulice i dzielnice nale oczywicie do wiata
ndzy. Obywatele z lepszej strony ycia nie zapuszczaj si w jego rewiry.
Policja te nie, chyba e dostanie sygna od wadzy: strzela do pandilleros.
Obyczaje. Wolno pi alkohol, ale tylko piwo. Wolno uywa narkotykw, ale
tylko marihuany. S wyjtki, jak wszdzie, ale za wciganie kokainy mona
dosta surow kar, nawet wyrok mierci. (Nie bardzo wiadomo dlaczego. Zakaz
dla samego zakazu chyba). Hab jest zabicie cywila kogo, kto nie naley do
wrogiej pandilli albo nie wszed w konflikt z Salvatruch. (Powtpiewam).
 Pandilleros s faktycznie lokaln wadz i bynajmniej nie tylko
w najbiedniejszych dzielnicach. Haracze pac bez wyjtku wszyscy, ktrzy na
terenie kontrolowanym przez pandill prowadz interesy. Sklepikarze,
straganiarze, drobni dilerzy narkotykowi, sekspracownice i kierowcy lokalnych
autobusw. Skoro s podatki, to s i usugi. Pandilla chroni podatnikw przed
policj, rwnie trudnic si wymuszeniami, przed wrog pandill Barrio 18
i rekieterami z firm ochroniarskich, ktrzy daj wielokrotnie wikszych
haraczy.
Dalej si tym zajmujesz? dopytuj.
To przeszo, teraz pracuj w organizacji pozarzdowej odpowiada Mynor.
W jaki sposb wyszed z pandilli, skoro wczeniej przekonywa mnie, e z tego
wiata waciwie si nie wychodzi? Znowu si plcze, unika szczegw.
Przyjmuj wyznanie do wiadomoci, ale wtpliwoci ju mnie nie opuszcz.

Marabuntas

Dlaczego w ogle id do pandilli, a nie do szkoy zawodowej lub pracy?

Odpowied tkwi w przemianach gospodarczych, globalizacji i jej skutkach.
Gwatemala, Salwador, Honduras to ziemia taniej, przede wszystkim kobiecej
siy roboczej. W szwalniach produkujcych dla odzieowych gigantw Nikea,
Levi Straussa i innych paci si kobietom kilka dolarw dziennie. Powiedzmy
dwa z tych kilku wydaj na dojazd do pracy, nastpne dwa na wyywienie.
Pracuj cae dnie, w pitek i witek. Prawa pracownicze ani zwizki zawodowe
nie istniej. Istny raj dla wielkich przedsibiorcw beneficjentw globalizacji.
Spenienie marzenia pomysodawcw nowego wspaniaego modelu gospodarczego
ze strefami bezcowymi, przywilejami podatkowymi dla najbogatszych
i wolnym handlem.
wiatowa Organizacja Pracy ustalia niedawno, e prawie poowa tutejszych
nastolatkw midzy czternastym a siedemnastym rokiem ycia porzuca szko,
eby i do pracy. Poowa wszystkich pracujcych pracuje na czarno.
Ubezpieczenie socjalne ma zaledwie co czwarty. Ta zapa spoeczna pobudza
migracj do Stanw Zjednoczonych. Nielegaln.
Zdarzay si lata, w ktrych z samego Salwadoru rocznie emigrowao okoo
siedemdziesiciu tysicy ludzi. Pienidze wysyane ze Stanw przez tych
imigrantw stanowi gwne rdo dewiz i znaczcy procent dochodw pastw
Ameryki rodkowej. Jednak emigracja wywouje dramatyczne skutki spoeczne.
Migranci zostawiaj za sob dzieci, ktre szukaj zastpczej rodziny. Dla wielu
z nich rodzin staje si uliczna pandilla.
W pandillach schronienia szukaj take dzieci zaniedbane z koniecznoci
yciowej przez matki harujce od rana do nocy w szwalniach. Take chopcy
i dziewczynki wyrzucani na ulic bd zmuszani do pracy bo w domu taka
bieda, e bez pomocy pracujcych dzieci nie da si przey. Pandilla nie zmusza
do takiej harwy i daje poczucie przynalenoci.
Dzieci z pandilli to rwnie ofiary przemocy domowej. rodkowoamerykaska
rodzina to czsto samotna matka z dziemi oraz zmieniajcy si ojczymowie,
porzucajcy rodzin jeden za drugim, nieraz po kolejnym akcie przemocy wobec
kobiety i dzieci. Pandilla stwarza okazj i daje si, eby zemci si na
domowym kacie gwacicielu siostry i oprawcy matki.
W samej Ameryce rodkowej a mary i pandille s obecne rwnie
w Meksyku i niektrych rejonach Stanw Zjednoczonych naley do nich
prawdopodobnie nawet kilkaset tysicy modych, uzbrojonych po zby i gotowych
na wszystko ludzi. Socjologowie opisuj pandille jako produkt uboczny
systemu. Porwnuj je do marabuntas, rodzaju mrwek z Amazonii, ktre
poeraj wszystko, co stanie na ich drodze.

Historia przemocy

Dlaczego mieliby by inni? Jedyny wiat, jaki znaj, to przemoc

i niesprawiedliwo. Stygmatyzacja, wyzysk i brak perspektyw.
Wemy Honduras (Gwatemala i Salwador s niemal identyczne). Kraj naley,
jak mwi, do czternastu rodzin: producentw kawy, eksporterw bananw,
handlarzy drogimi gatunkami drewna, a od niedawna take plantatorw palmy
afrykaskiej (sucej do produkcji biopaliw). Plus zakady z brany odzieowej,
nalece do zagranicznych wacicieli, w ktrych pace s marne, zero praw.
Strukturalna niesprawiedliwo jako rdo wszechobecnej przemocy?
Z pewnoci yzna gleba dla przemocy zarwno pospolitej na ulicach, jak
i politycznej. wiat to naczynia poczone. Tak twierdzi Julio Escoto, najbardziej
znany pisarz honduraski.
 Zabijamy si midzy sob nie dlatego, e jestemy troglodytami pisze
w odpowiedzi na moje pytanie o rda przemocy lecz z powodw takich jak
osabienie wizi rodzinnych, porzucenie programw socjalnych i zastpienie ich
pastwem neoliberalnym. Doda do tego skrajn bied, analfabetyzm, duo
broni i mieszanka wybuchowa gotowa.
Honduras podobnie Salwador i Gwatemala jest korytarzem dla szmuglu
kokainy z Kolumbii do Stanw Zjednoczonych i broni dla karteli w Meksyku. Ale
Tirza Flores, odwana sdzia, kobieta po pidziesitce, nie lubi przywoywania
tej okolicznoci, bo brzmi ona jak usprawiedliwienie.
W prasie przeczytasz, e winne fali zabjstw s kartele i uliczne pandille,
ktre yj z haraczy od sklepikarzy, kierowcw autobusw, takswkarzy. To
skrzywiony obraz. Wiksz win ponosi pastwo: represyjne, przearte przez
korupcj, splecione z przestpczoci zorganizowan mwi sdzia. Policja
zabija ludzi, zamiast ich broni. Ludzie nie zgaszaj napadw i pogrek, bo
bardziej boj si policjantw ni bandytw. Cz prokuratorw i sdziw jest
uwikana w przestpczo zorganizowan. Mwi si o narkosdziach,
narkoposach. Przypuszcza si, e jeden na dziesiciu posw do parlamentu
pracuje dla ktrego z karteli. Przemoc spywa z wierzchoka spoecznej drabiny.
Sdzia Flores, wraz z kilkoma innymi sdziami, zostaa usunita z urzdu za
publiczn krytyk naduy popenianych przez rzd. Zarzucono jej partyjno,
a w przypadku sdzi partyjno oznacza zamanie konstytucji. Faktycznie to
sdzia Flores bronia ustawy zasadniczej. Krytykowaa rzd utworzony
w wyniku zamachu stanu. Tak, w 2009 roku, w Hondurasie dokonano
pierwszego po zimnej wojnie zamachu stanu w Ameryce aciskiej, ktry obali
postpowy rzd prezydenta Manuela Zelayi. W biaych rkawiczkach, niemal
bez wystrzau. Ten zamach stanu to jedna z przyczyn rosncej fali przemocy.
Jednym z odpowiedzialnych za jej eskalacj by mianowany po puczu szef
policji Juan Carlos Bonilla, ksywka Tygrys. Niegdy dowodzi szwadronami
mierci, ktre prowadziy tak zwane czystki spoeczne, polegajce na
odstrzeliwaniu chopcw i modych mczyzn w dzielnicach ndzy. Specyfika
Hondurasu i innych krajw Ameryki rodkowej polega jednak na tym, e modzi
w dzielnicach ndzy nie s biernymi ofiarami. Pandilleros, tacy jak Mynor,
strzelaj do policjantw, nie czekajc, a ci wystrzel do nich. Spirala przemocy
si nakrca.
Samymi tylko represjami, bez wysiku edukacyjnego nic si nie da zmieni
uwaa Julio Escoto. Gdyby nastpnym pokoleniom modych stworzy szanse na
wyrwanie si z zakltego krgu przemocy, dopyw nowych czonkw do gangw
na pewno by si zmniejszy. Obecnym czonkom mar i pandilli warto by
zaoferowa pokojowe wyjcie z sytuacji bez wyjcia.
Mimo e wiedza o bandyckich powizaniach policji jest powszechna
(wicemarszaek kongresu ogosi, e czterdzieci procent policjantw pracuje dla
karteli i gangw), nikt nawet nie prbuje jej reformowa. Rzd powoa za to
kolejn policj wojskow. W istocie to onierze, ktrych wysano na ulice, eby
obok policjantw speniali te same funkcje. Policja wojskowa zamienia si
w jeszcze jeden gang. Zwykli kierowcy dr na jej widok; zatrzymanie w dzie
koczy si zwykle apwk, haraczem; po zmroku moe zdarzy si najgorsze.
Nowoci jest to, e naduycia policji wojskowej nie ograniczaj si do ubogich
dzielnic. Boj si jej take w dzielnicach klasy redniej.
Wojsko jest czci nielegalnego wiata tak samo, jak inni aktorzy
honduraskiego teatru okruciestwa. Z koszar znika bro (rzekome kradziee),
a kilka lat temu z bazy wojskowej skradziono nawet samolot, ktry wczeniej
przechwycono od handlarzy narkotykw. Kto bez pomocy od wewntrz byby
w stanie ukra armii samolot?
Krwaw panoram dopeniaj zabjstwa na tle politycznym i gospodarczym.
Od zamachu stanu dziaacze opozycji, zwizkw zawodowych, organizacji praw
czowieka i dziennikarze dostaj pogrki, znikaj, gin od kul. W cigu piciu
lat od zamachu stanu nieznani sprawcy zamordowali dwudziestu dziewiciu
dziennikarzy. Liczba ta stawia Honduras w szeregu najbardziej niebezpiecznych
krajw dla ludzi tej profesji, obok Syrii i Meksyku.
W czasie kampanii przed wyborami w 2013 roku zamordowano osiemnastu
dziaaczy i wolontariuszy opozycyjnej partii LIBRE, ktr zaoyli zwolennicy
obalonego w wyniku puczu prezydenta (Manuela Zelayi). Niektre z tych
zabjstw odnotowano w lokalnej prasie, ale poza Hondurasem nikt o nich nie
sysza.
Ludzie opozycji uwaaj, e gwn przyczyn ciszy, jaka zapanowaa wok
Hondurasu po zamachu, jest poparcie Waszyngtonu dla staro-nowej wadzy.
Stany Zjednoczone udzielaj finansowej pomocy policji i wojsku oficjalnym
uzasadnieniem jest wsparcie w walce z narkobiznesem. Firmy z USA maj tu
lukratywne interesy: kopalnie metali szlachetnych, plantacje bananowe,
szwalnie, produkcj czci samochodowych i systemw przesyania energii
elektrycznej. Przestacie karmi besti! wykrzyczaa Amerykanom rektorka
uniwersytetu Julieta Castellanos, ktrej nastoletniego syna po wyjciu
z dyskoteki zatrzymaa policja i... zastrzelia (to najgoniejsza zbrodnia
ostatnich lat; jedna z niewielu, ktrych nie dao si ukry ze wzgldu na
midzynarodowe kontakty matki chopca).
Zupenie cicho jest za to wok politycznych zabjstw na prowincji.
Organizacje praw czowieka udokumentoway ponad sto podobnych zabjstw
popenionych w latach 20092014 przez policj, wojsko lub prywatne milicje
wielkiego biznesu. Ich ofiarami s wieniacy bronicy ziemi przed bezprawnymi
wywaszczeniami. Zabjcy i ich mocodawcy pozostaj bezkarni, mimo e ich
nazwiska s znane. Zbrodnie popeniaj rkami agend pastwa, a poszkodowani
mog zwrci si o pomoc tylko do Pana Boga.
Jednym z nietykalnych by zmary w 2015 roku Miguel Facuss, najbogatszy
biznesmen w kraju, entuzjasta zamachu stanu. W jego interesie (na zlecenie?)
policjanci wraz z prywatn milicj milionera zburzyli wiosk Rigores, zaoon
kilkanacie lat wczeniej przez drobnych rolnikw. Po zamachu stanu Sd
Najwyszy uniewani ustaw nadajc tamtejszym bezrolnym ziemi w ten
sposb represje zostay zalegalizowane ex post. Policjanci spalili ponad sto
domostw, a buldoery rozjechay wiejsk szko i trzy kocioy. W bitwie midzy
chopami a policj zgino kilkunastu ludzi po obu stronach. Po tej masakrze
interesy z Facussem zerway midzy innymi niemiecki bank inwestycyjny DEG,
lectricit de France, a Bank wiatowy zarzuci International Finance
Corporation pogwacenie zasad, jakim byo udzielenie biznesmenowi trzydziestu
milionw dolarw poyczki.
Od zamachu stanu wskanik zabjstw w Hondurasie wzrs z szedziesiciu
szeciu do dziewidziesiciu zabitych na sto tysicy mieszkacw. Bezradni
Honduranie pytaj, czy fala ta kiedy opadnie. Jedynie garstka bardziej
wyksztaconych i politycznie wiadomych rozumie, e los ich kraju to skutek
tego, e nie jest on traktowany jak miejsce, w ktrym mieszkaj istoty ludzkie
majce prawa i aspiracje. e Honduras jest upem potg i wewntrznych
konkwistadorw oligarchw, rezerwuarem taniej siy roboczej, zapleczem
surowcw, baz wojskow supermocarstwa. Kto by podnosi gos w sprawie
jakiego tam Hondurasu?
Dlaczego wic powtrz pandilleros mieliby by inni? Dlaczego mieliby by
potulni, cierpliwi, wyrozumiali? Dlaczego mieliby dochodzi swego prob
i perswazj? Jzyk, ktrym przemawiaj do spoeczestwa przemoc to
jedyny jzyk, jaki im zaoferowano i jaki znaj.

San Pedro Sula

Czasem wraca do mnie mnie taka myl-pytanie: czy mona odwiedzi

Gwatemal, Salwador, Honduras i tego wszystkiego nie zauway?
W duym miecie raczej nie. Do wielu dzielnic nie da si wej ot tak, nie
ryzykujc gow.
Ale mona pojecha na przykad na nurkowanie do Hondurasu, na karaibskie
wybrzee i podziwia olniewajce kolorami i ksztatami rafy koralowe. Albo do
Gwatemali, eby zobaczy zagubione w dungli miasta Majw. Co wtedy?
Przechadzka po lepszych dzielnicach San Pedro Sula w Hondurasie albo spacer
w zabytkowej czci uroczej Antiguy w Gwatemali pozwala ulec iluzji.
Straszniejsze wydaje si czasem to, co syszy si od ludzi, ni to, co rejestruj
zmysy. Ulice centrum San Pedro Sula czy turystyczna dzielnica Ciudad de
Guatemala stwarzaj pozory spokoju, nawet rozleniwienia. Upa usypia zmysy.
San Pedro Sula, drugie co do wielkoci miasto Hondurasu i wiatowa stolica
zabjstw, jest otoczona soczycie zielonymi grami, skpanymi we mgle, ktra
nadaje im aur tajemniczoci i magii. Gdy przymruy si oczy, mona ulec
zudzeniu, e jest si w bajecznie piknym zaktku wiata. Mruenie oczu to
jednak ryzykowna zabawa. Bezpieczniej rozglda si na wszystkie strony, mie
oczy dookoa gowy.
Niepokoj dwa szczegy.
Jeden: mao ludzi na ulicach, wikszo przemieszcza si samochodami,
a wikszo samochodw, nawet tych kiepskich, zdezelowanych, ma
przyciemnione szyby. Gdy nie wida, kto w rodku, potencjalny napastnik
zastanowi si dwa razy, czy warto.
Drugi: osiedla klasy redniej, nawet te szpetne, s otoczone murami
i oplecione drutami pod prdem jak fortece. Domy bogaczy maj wbudowane
w ogrodzenia wieyczki stranicze. Czyli koniec iluzji.
Gdy otworzy si oczy szeroko, atwo dostrzec uczepione brzegw potokw
domki z desek, szaasy pokryte foli, ktre nurt zalewa lub zmywa po kadej
ulewie. Ucieczka na pnoc do Meksyku, do Stanw w nadziei na cokolwiek
dobrego to pierwsza i naprawd jedyna myl, jaka przychodzi tu do gowy.
Druga moe przystpi do policji albo, jeszcze lepiej, do gangu? Mie grosz
w kieszeni, poczucie siy i przynalenoci. Nie by bezradnym nikim. Zapa
wiatr w agle, poczu si lepiej. Choby zudnie, choby na chwil.

La vida loca

eby traktowano mnie jak istot ludzk.

Marzenie dwudziestoletniej La Droppy z pandilli Barrio 18, dzielnica La
Campanera, San Salvador. yciorys: w szkole do jedenastego roku ycia, potem
na ulicy. Od szesnastego roku ycia w pandilli. Uzaleniona od cracku. Ma
czteroletniego syna, ktrego ojciec siedzi w wizieniu, skazany na dwadziecia
pi lat za zabjstwo.
Wyznanie modej czonkini pandilli zarejestrowa hiszpasko-francuski
reyser Christian Poveda w filmie dokumentalnym La vida loca.
Kilka innych wyzna:
Przyszo? Nie widz jej, nie wiem, czy przeyj (to Sparki, rwnie lat
dwadziecia, ojciec maej creczki; w pandilli od dwunastego roku ycia; kilka
lat odsiedzianych w wizieniu za handel narkotykami).
Przyszo? mier. Co innego moe mnie czeka? (Little Scrappy, lat
siedemnacie; wstpi do pandilli dwa lata wczeniej; krtko po nagraniu zgin
zastrzelony przez dwch policjantw; jego syn urodzi si po mierci
modocianego taty).
Paico, lat dziewitnacie, marzy o tym, eby Bg pozwoli mu oglda, jak
dorasta jego creczka; choby tylko przez jaki czas, eby si nacieszy. I eby
nigdy nie trafia, jak on, do pandilli.
El Raton, lat dwadziecia osiem, waciwie emeryt. Mao ktry pandillero yje
tak dugo. Pandill bdzie mia w sercu zawsze, ale dla szecioletniego syna
pragnie czego innego: eby mg si uczy.
La Chucky lalka, ktra zabija; dziewitnastoletnia mama dwch crek.
Nie chc, by cierpiay tak, jak ja cierpiaam.
La Liro, lat dziewitnacie, dorastaa w Houston w Teksasie pod opiek matki.
Po deportowaniu do Salwadoru w wieku trzynastu lat wstpia do pandilli.
(Moe wcignito j bez pytania?) Na twarzy ma wytatuowan osiemnastk
zapewne za kar. 18 to znak pandilli Barrio 18. Z osiemnastk na twarzy nie
moe wyj poza dzielnic. Gdyby wysza, zgwaciliby j albo zastrzelili rywale
z Mara Salvatrucha. Gdy La Liro pojawia si w miejscach publicznych, na
przykad w restauracji czy barze, klienci dzwoni po policjantw, eby j
stamtd wyprowadzili.
El Nueve, Dziewitka, dwadziecia sze lat (te weteran). Wychowany przez
babci, dziecko ulicy. Gnbia go Mara Salvatrucha, dlatego przystpi do Barrio
18. Jest jedynym z dzielnicowej pandilli, ktry nigdy nie siedzia w wizieniu.
Pragnie przey za wszelk cen.
Autor filmu, Christian Poveda, nie wyszed cao z filmowej przygody. Drugiego
wrzenia 2009 roku w miejscowoci Tonacatepeque zosta zastrzelony przez
grup pandilleros. Mimo dobrych relacji, jakie zawiza z czonkami Barrio 18,
pewien policjant donis im, jakoby Poveda by informatorem policji. Zaprzeczyli
temu podczas procesu sdowego inni policjanci. Faszywego donosiciela
i dziesiciu czonkw pandilli biorcych udzia w zaplanowanym zabjstwie
reysera skazano na kary od czterech do trzydziestu lat wizienia.

Vivir la vida loca, y szalonym yciem? Wtpi, czy to autentyczny wybr. Jeli
ju, to tylko w tym znaczeniu, e na palecie yciowych moliwoci nie byo
lepszej. Albo w ogle adnej innej. Jakie w tym szalestwo? Chyba
okruciestwo.
C to za szalone ycie, skoro dwudziestoparoletni pandillero to kto
w rodzaju dinozaura, emeryta? Bo najczciej kocz ywot wczeniej. Tylko
nielicznym udaje si wyj cao z la vida loca.
Spotkaem przed laty dwoje takich z pandilli Barrio 18 z San Salvadoru. Luis
Romero, ksywka Panzaloca, i Miriam Ivonne Cabezas. Wyjechali do Los Angeles,
gdzie zaoyli organizacj pomagajc byym czonkom pandilli. Niewielu
zostao, wikszo braci i sistr z ich czasw jak mwi nie yje albo
odsiaduje wyroki.
Pandilla na zawsze pozostanie moj rodzin mwi Miriam, ktra
wczeniej wyznaa, e wie, jak to jest pchn kogo noem. Wie rwnie, jak to
jest straci ukochanego. Zamordowano go w wizieniu, zostaa samotn matk
z dwjk dzieci.

Cyngle, dilerzy, onierze

Mapa wiata przestpczego w Ameryce rodkowej bywa dalece nieczytelna dla
ludzi z zewntrz. Niektrzy wrzucaj do jednego worka mary i pandille, kartele
narkotykowe i przestpczo zorganizowan a to inne wiaty, ktrych drogi
tylko od czasu do czasu si krzyuj.
Przestpczo zorganizowana zajmuje si handlem broni, porwaniami dla
okupu, handlem ludmi, gwnie kobietami do domw publicznych, dziemi
i organami. Ta grupa ma powizania ze stra graniczn, celnikami i firmami
ochroniarskimi, ktre peni funkcj prywatnej milicji. Kartele narkotykowe
szukaj wpyww w innych sferach wadzy: w kongresie, wymiarze
sprawiedliwoci i policji.
Pandilleros, ktrzy stanowi osobny wiat, najmuj si niekiedy jako onierze
chronicy transport narkotykw przejedajcy przez Gwatemal, Salwador,
Honduras. Zdarza si, e wykonuj wyroki mierci zlecone przez kartele lub
grupy przestpczoci zorganizowanej na ich rywalach. W Meksyku pandilla Los
Aztecas z przygranicznego Ciudad Jurez jest od dawna zbrojnym ramieniem
lokalnego kartelu. Inny potny kartel, z Sinaloa, wynaj pandilleros z Mara
Salvatrucha jako swoich onierzy, eby walczy z konkurentami z innej mafii
Los Zetas.
Czasem jednak pandilleros wchodz w konflikty i z kartelami, i z
przestpczoci zorganizowan. Mimo e nie dysponuj takimi rodkami
finansowymi jak tamci, to jednak oni sprawuj kontrol nad terytoriami
w miastach i czasem take poza nimi. Potrafi pokona inne grupy przestpcze,
ktre prbuj wej na ich teren, eby wymusza haracze. Albo zmusi je do
zapaty podatku, gdy te prowadz biznes bez odpalenia doli i chc go prowadzi
dalej bez wojny.
Mara Salvatrucha i Barrio 18, ktre dziaaj w caym regionie, maj lun
struktur powiedzmy konfederacyjn, nie ma tu cisej hierarchii (ta
wystpuje tylko w ramach pandilli na konkretnym terytorium). Na przykad ci
z Los Angeles nie mog niczego nakaza tym z Salwadoru czy Gwatemali. Mog
jednak odwoa si do swojego autorytetu. Pandillero z Los Angeles albo
pandillero, ktry spdzi przynajmniej jaki czas w Los Angeles, cignie za sob
fam tego-ktry-by-w-Mekce. Niczym artysta, ktry wystawia swoje prace
w Paryu i ktremu pocztkujcy artyci okazuj respekt. (W taki sposb Marco
Lara, Meksykanin, autor wietnej ksiki o wiecie mar i pandilli, tumaczy mi
zalenoci midzy pandillami z Los Angeles a tymi z Gwatemali, Salwadoru
i Hondurasu).
W San Salvadorze syszaem o skardze pewnego ksidza na lokaln pandill
Mara Salvatrucha, ktra gnbia ludzi z okolicy. Ksidz skontaktowa si
z organizacj pomagajc byym pandilleros w Los Angeles, a ta przekazaa
skarg bossom z tamtejszej Mary Salvatrucha. Ci z Los Angeles zadzwonili do
tych z Salvadoru i wytumaczyli im, e to haba gnbi swoich. Poskutkowao.

Mynor

W robocie reporterskiej zawsze fascynujce s chwile, kiedy udaje si znale

co, czego si nie szukao. Szczeglnie jeli owo co owietla badan histori.
Wygadaem si Emiliowi Goubaudowi, psychologowi z Gwatemali, ktry
prowadzi zajcia resocjalizacyjne z byymi pandilleros, o swoim spotkaniu
z Mynorem. Mynor to, Mynor tamto mwiem i poprosiem o wyjanienie nie
do koca zrozumiaych faktw, zdarze.
Widziae si z Mynorem? Zapa si za gow.
Tak. I jestemy umwieni na nastpne spotkanie odpowiedziaem.
Nie pjdziesz na nie!
Emilio zna Mynora od dawna. Pracowa z nim jako psycholog i jak wynika
z dalszej rozmowy ponis porak, uznajc, e to czowiek nieuleczalny.
W jakim sensie nieuleczalny?
To wielokrotny zabjca i chorobliwy gwaciciel.
Najwaniejsza informacja: Mynor prowadzi podwjne ycie. Rano wkada
eleganck bia koszul i idzie do biura organizacji pozarzdowej. Wieczorem
wraca do swojej dzielnicy i wci dziaa jako palabrero pandilli Mara
Salvatrucha. Napada, gwaci, zabija.
Nie spotkasz si z nim wicej! stanowczo powtrzy Emilio i szybko
wyklarowa, co ma na myli, bym nie zrozumia opacznie jego sw. Mynor
potrafi zrobi dobre wraenie na rozmwcy tym gorzej. Nie jeste w stanie
wyobrazi sobie, co moe mu przyj do gowy.
Emiliowi nie chodzio o to, e Mynor naley do pandilli i dlatego nie
powinienem si z nim spotyka. Zna wielu pandilleros, z wieloma pracowa jako
psycholog i opiekun. Moe poleci innych do rozmowy. Mynor to w jego opinii
osobnik patologiczny i przez to niebezpieczny.
 Posuchaem rady. A przy okazji chyba si czego nauczyem.

W obronie wasnej

Twarda Rka, Super Twarda Rka, Zero Tolerancji. To jedyne pomysy rzdw
Salwadoru, Hondurasu i Gwatemali na stawienie czoa problemowi wykluczonej
modziey, ktra organizuje si w gangach-wsplnotach. Autorzy tej polityki
szkol si w Stanach Zjednoczonych a tam mary i pandille traktuje si jako
zagroenie dla bezpieczestwa Ameryki porwnywalne z terroryzmem, zalewem
rynku przez narkotyki, praniem brudnych pienidzy, porwaniami i klskami
ywioowymi. Po kursach wracaj do swoich krajw wyposaeni w religijn
niemal wiar, e jedyne lekarstwa na spoeczne plagi, ktrych mary i pandille s
zaledwie objawem, to wizienie albo unicestwienie.
W Salwadorze polityka Twardej rki i Zera tolerancji zaowocowaa
w pewnym momencie aresztowaniami kilku tysicy pandilleros za posiadanie
tatuau. Skoczyo si kompromitacj: kilkuset z nich zdoano postawi zarzuty
kryminalne, reszt trzeba byo zwolni.
Skoro zawioda Twarda rka, politycy sigaj po nielegalne czystki
spoeczne. Praktyki tego typu, znane w wielu krajach regionu, miewaj poparcie
ludzi z klasy redniej i bogatych. Tumaczy si je wzgldami bezpieczestwa.
Modzi mczyni odstrzeliwani przez policjantw pracujcych po godzinach s
w jzyku ludzi z tak zwanych dobrych domw czonkami gangw, wic ich
eksterminatorzy dziaaj rzekomo w imi spoecznego dobra.
W rzeczywistoci ofiary czystek czasem nale do pandilli, a czasem nie.
Wystarczy tatua albo modny piercing, eby sta si celem szwadronw mierci.
I oczywicie mieszka w slumsie. Kad tak mier, a ju na pewno wtedy, gdy
zabity nosi tatua, mona wytumaczy przynalenoci do pandilli i tym, e by
uzbrojony. Bro jest wszdzie, podrzucenie jej zastrzelonemu nie stanowi
najmniejszego kopotu. Kto si zreszt o tak ofiar upomni?
W czystkach spoecznych bior udzia rwnie prywatne milicje, to jest
pracownicy firm ochroniarskich wynajmowani przez przedsibiorcw, ktrym
dokuczaj pandilleros, bd przez grupy przestpczoci zorganizowanej, ktre
walcz z gangami modych o strefy wpywu w miastach.
Jedynie organizacje pozarzdowe i kocioy najczciej zielonowitkowcy
oferuj modocianym gangsterom pomoc i pomysy wyjcia z gangu, szukania
innej drogi: w nauce, pracy, dziaalnoci artystycznej. Organizuj programy
terapii i resocjalizacji. Ich oferta to jednak kropla w oceanie potrzeb.

Wyrzutki, bkarty

Pandilleros to ofiary, ktre stay si oprawcami. Odpacaj spoeczestwu tym

samym, co od niego dostali. Tak mwi Emilio i sdz, e to najlepsza puenta tej
historii.
To jednak Mynor uwiadomi mi, e pandilleros, ktrzy chcieliby wej do
legalnego wiata, s brutalnie wyrzucani za drzwi. On i wielu braci z pandilli
nieraz szukali pracy. W trakcie wywiadu z kandydatem wczeniej ni pniej
pada pytanie o adres zamieszkania. Szczera odpowied koczy rozmow.
Wystarczy, e mieszka si w tak zwanej niebezpiecznej dzielnicy, czyli tam,
gdzie ulicami rzdz pandille, a drzwi do lepszego wiata natychmiast si
zamykaj. W oczach pracodawcw mody mczyzna stamtd jest naznaczony
na wieki wiekw. To dla nich pandillero albo byy pandillero nawet jeli nigdy
do pandilli nie nalea.
Emilio potwierdza sowa Mynora w Gwatemali, Hondurasie, Salwadorze
taka wiedza to elementarz.
Spoeczestwo przypisuje pandillom zbrodnie popenione przez policj
i przestpczo zorganizowan. Naznaczenie przynalenoci do gangu utrudnia,
wrcz uniemoliwia powrt do... niestety, nie da si powiedzie normalnego
spoeczestwa. Lepiej powiedzie: do legalnego wiata.
Kilkakrotnie sysz przestrog: Pandilleros s zazwyczaj okrutni
w najbardziej wyszukany, przeraajcy sposb. Zapomnij o romantycznej wizji.
Od innych z kolei sysz relatywizujce oceny: Eskalacja przemocy to
odpowied pandilleros na kolejne odsony polityki Twardej rki.
Do pandilli wstpuj coraz modsi niepokoi si Marco Lara. Kiedy
wstpoway do nich nastolatki, teraz nawet dzieciaki siedmio-, omioletnie. To
pokazuje, e ndza coraz wczeniej wyrzuca je z domu na ulic. Pandilla jest ich
form obecnoci w spoeczestwie, form komunikowania si z reszt. Tak jak
zapatyci w Meksyku ludzie spoecznie niewidzialni zasonili maskami
twarze po to, by ich zauwaono, tak modzi z mar i pandilli stworzyli gangi-
wsplnoty, wytatuowali ciaa i przemwili jzykiem przemocy po to, aeby kto
ich dostrzeg, wzi pod uwag ich los, ich krzywd.
Pokolenie ojcw i dziadkw zakadao rewolucyjne partyzantki, eby walczy
o swoje prawa. Pandilleros w innym wiecie i w innym czasie walcz tak, jak
potrafi, i w takich ramach, jakie s dla nich dostpne i zrozumiae. Posuguj
si przemoc, nie majc kolektywnych marze ani ideologii. Ich ofiarami rzadko
padaj bogaci, czciej ludzie biedni i bez perspektyw tacy sami jak oni.
Francuski socjolog Jean Baudrillard nazwa to zjawisko zbrodni doskona
globalizacji. Pandilleros s jej niechcianymi dziemi, wyrzutkami, bkartami.
Znw przypominaj mi si sowa rozmwcy z pierwszych podry do Ameryki
aciskiej: Grupy rzdzce, czyli bogaci, nie dostrzegaj tego, e w razie
konfrontacji tak zwane klasy niebezpieczne, czyli ndzarze, znajd si
w strategicznie lepszym pooeniu ni barbarzycy, ktrzy w pitym wieku
spustoszyli Rzym. Nasi barbarzycy s ju w murach miasta, midzy nami,
wszdzie, a ich oddziay maj nowoczesn bro i wietne pozycje strzeleckie na
wzgrzach.
Wojna ponowoczesna?
Jako grupa [mary i pandille] nie formuuj adnych spoecznych postulatw,
raczej wyraaj protest z powodu swojej ndzy i braku szans czytam
w studium socjologicznym Uniwersytetu rodkowoamerykaskiego
z Salwadoru. Pandille, w sposb zapewne niezamierzony, wzywaj
spoeczestwo: SPJRZCIE, JESTEMY TUTAJ, I ALBO WEMIECIE NAS
POD UWAG, ALBO WYRZDZIMY WAM KRZYWD.
Okrutna zemsta wykluczonych.
 Wykaz rde

Fawela I
s. 4647, Artur Domosawski, Gorczka latynoamerykaska, Warszawa 2004, s.
303304.
s. 4850, Tame, s. 306307.
s. 5054, Tame, s. 308310.

Fawela II
s. 6263, Artur Domosawski, Gorczka latynoamerykaska, Warszawa 2004, s.
312313.
s. 6569, Tame, s. 313316.
s. 7072, Tame, s. 318319.

Niewolnicy
s. 124127, Artur Domosawski, Byem niewolnikiem, Duy Format nr 41,
dodatek do Gazety Wyborczej nr 141, 30 czerwca 2005.
s. 129, Kevin Bales, Disposable People. New Slavery in the Global Economy,
University of California Press, 2004, s. 243.

Poza kadrem. Niepotrzebne resztki ludzkie

s. 135136, Ojciec wity Franciszek, Adhortacja Apostolska Evangelii
Gaudium. O goszeniu Ewangelii w dzisiejszym wiecie, Stolica Apostolska 24
listopada 2013, dostp:
http://w2.vatican.va/content/francesco/pl/apost_exhortations/documents/papa-
francesco_esortazione-ap_20131124_evangelii-gaudium.html.

Poza kadrem. Kady ma swoj granic

s. 150, Susan Sontag, Widok cudzego cierpienia, prze. S. Magala, Krakw 2010,
 s. 131132.
s. 150151, Tame, s. 132133.

Jak Dawid zosta Goliatem

s. 163, Nurit Peled-Elhanan, Sakharov Prize Network, European Parliament,
dostp:
http://www.europarl.europa.eu/intcoop/sakharov/laureates/nurit_en.html.

Poza kadrem. Kto cierpia bardziej

s. 165, Gaszenie poaru benzyn, rozmowa Artura Domosawskiego
z Zygmuntem Baumanem, Polityka nr 34, 17 sierpnia 2011.
s. 166167, Susan Sontag, Widok cudzego cierpienia, prze. S. Magala, Krakw
2010, s. 134.
s. 167168, W tej perfekcji jest co faszywego, rozmowa Sawomira
Sierakowskiego ze Slavojem ikiem, Dziennik Opinii Krytyki Politycznej,
20 lutego 2015.

Za ostatni granic, za ostatnim niebem

s. 169, Edward Said, Za ostatnim niebem. Palestyczycy, prze. M. Lipszyc,
Warszawa 2002, s. 4.
s. 173, Tame, s. 158.
s. 173, Tame, s. 4.
s. 183, Cytat z wiersza Mahmuda Darwisza, Tame, motto.

Poza kadrem. Terroryci, mty, pasoyty, czyli obrona z premedytacj

s. 189, Roberto Samar, No matars, Pagina 12, 2 kwietnia 2014, s. 5.
s. 191, Cyt. za: Mike Berman, Even more black people were lynched in the U.S.
than previously thought, study finds, Washington Post, 10 lutego 2015,
dostp: https://www.washingtonpost.com/news/post-
nation/wp/2015/02/10/even-more-black-people-were-lynched-in-the-u-s-than-
previously-thought-study-finds/.
s. 193, Eduardo Fidanza, Linchamientos, del embrutecimiento social al fascismo,
La Nacion, 5 kwietnia 2014.
s. 193, Javier Nuez, No cuenten conmigo, Pagina 12, 2 kwietnia 2014.
s. 193194, Ailin Bullentini, Para parar la violencia, Pagina 12, 2 kwietnia
2014.
Jak si rodz bojownicy
s. 198, Zmierzch liberalnej Ameryki, wywiad z Tonym Judtem, w: Artur
Domosawski, Ameryka zbuntowana, Warszawa 2007, s. 200201.
s. 199200, Ilan Papp, The Killing Fields of Gaza 20042009, w: Noam
Chomsky, Ilan Papp, Gaza in Crisis. Reflections on Israels War Against the
Palestinians, Penguin Books 2011, s. 188.
s. 200201, Norman G. Finkelstein, Gaza o jedn masakr za daleko, tum.
P.M. Bartolik, Warszawa 2010, s. 162163.
s. 201, Noam Chomsky, Ilan Papp, op. cit., s. 189.

Poza kadrem. Przemoc wykluczonych, czyli o poszukiwaniu aniow

s. 212, Gabriel Garca Mrquez, Sto lat samotnoci, prze. G. Grudziska, K.
Wojciechowska, Warszawa 2002, s. 175.
s. 212, za: Jean Ziegler, Nienawi do Zachodu, prze. Ewa Cylwik, Warszawa
2010, s. 40.
s. 213, Tom Segev, Sidmy milion, prze. B. Gadomska, Warszawa 2012, s. 483.

Wykluczeni z pamici, czyli o tym, jak Brytyjczycy Kikujw cywilizowali

s. 217, Caroline Elkins, Rozliczenie z imperium: przemilczana historia
brytyjskich obozw w Kenii, tum. K. Kopciska, Warszawa 2013, s. 23.
s. 217, Tame, s. 75.
s. 217, Tame, s. 78.
s. 224, Tame, s. 484.

Poza kadrem. Zraniona pami i wielka polityka

s. 226, Jean Ziegler, Nienawi do Zachodu, prze. E. Cylwik, Warszawa 2010, s.
77.
s. 227, Tame, s. 80.
s. 227, Tame, s. 97.
s. 227, Tame, s. 98.
s. 228, Tame, s. 65.
s. 228, Ryszard Kapuciski, Heban, Warszawa 1998, s. 90.
s. 229, Sven Lindqvist, Wytpi cae to bydo, prze. M. Haykowska, Warszawa
2009, s. 190191.
s. 230, Tame, s. 202 i 215.
s. 231232, Mario Vargas Llosa, Marzenie Celta, prze. M. Chrobak, Krakw
 2011, s. 237.
s. 232233, Sven Lindqvist, op. cit., s. 114.
s. 234, Jean Ziegler, op. cit., s. 2324.
s. 234235, Tame, s. 25.
s. 235, Czym jest trauma: podejcie psychoanalityczne, red. C. Garland, prze. D.
Golec, L. Kalita, A. Rokujo, Warszawa 2009, s. 39.
s. 235, Jean Ziegler, op. cit., s. 40.
s. 236, Tame, s. 2526.
s. 236, Sven Lindqvist, Terra Nullis: podr przez ziemi niczyj, prze. I.
Kowado-Przedmojska, Warszawa 2010, s. 204.

Wojny etniczne, czyli biedni przeciw biednym

s. 243244, Binyavanga Wainaina, Kiedy o tym miejscu napisz, prze. M.
Michalski, Krakw 2014, s. 347348.
s. 246247, Paul Theroux, Safari mrocznej gwiazdy. Ldem z Kairu do
Kapsztadu, prze. P. Lipszyc, Woowiec 2013, s. 241, 249.
s. 248, Tame, s. 24.
s. 250, Binyavanga Wainaina, op. cit., s. 58.

Poza kadrem. Dzikusy si wyrzynaj

s. 264, Zygmunt Bauman, Nowoczesno i Zagada, prze. F. Jaszuski,
Fundacja Kulturalna Masada, 1992, s. 49.
s. 265, Fernando Correia Pino, Saldo ujemne, prze. Z. M. Kowalewski, w:
Ladislau Dowbor, Demokracja ekonomiczna, Warszawa 2009, s. 7.

Poza kadrem. Na krtk met

s. 277278, Ryszard Kapuciski, Lapidarium, Warszawa 1990, s. 10.

Wykluczeni przeciw tyranii

s. 299300, Ala al-Aswani, Kair. Historia pewnej kamienicy, prze. A.
Piotrowska, Warszawa 2008, s. 112113.
s. 303, Tame, s. 199.
s. 304305, Tame, s. 259 i 180181.

Poza kadrem. Czowiek migrujcy

s. 315, Zygmunt Bauman, ycie na przemia, prze. T. Kunz, Krakw 2004, s.
 6162.
s. 315316, Tame, s. 64.
s. 316, Tame, s. 116117.

Ludy Poudnia pukaj do bram

s. 318, Wisawa Szymborska, Jacy ludzie, w: Chwila, Krakw 2002, s. 33.
s. 320, Zbigniew Herbert, Raport z oblonego miasta, w: Poezje wybrane /
Selected Poems, Krakw 2000, s. 148.
s. 329, Wisawa Szymborska, op. cit.
s. 329, Ryszard Kapuciski, Lapidarium, Warszawa 1990, s. 10.
s. 330, Wisawa Szymborska, op. cit.
s. 331, Wisawa Szymborska, op. cit.

Poza kadrem. Zbdni niezbdni

s. 332, Zygmunt Bauman, ycie na przemia, prze. T. Kunz, Krakw 2004, s.
8889.
s. 333, Tame, s. 89.
s. 334, Tame, s. 131.
s. 334, Tame, s. 132.
s. 334, Tame, s. 98.
s. 335, Zygmunt Bauman, Straty uboczne. Nierwnoci spoeczne w epoce
globalizacji, prze. J. Hunia, Krakw 2012, s. 172.

Mali Odyseusze
s. 357, Sonia Nazario, Podr Enrique, prze. A. Kosiewicz, Zakrzewo 2009, s.
285.

Ahmad ucieka
s. 375, Tak zwana globalizacja, rozmowa Witolda Gadomskiego z Zygmuntem
Baumanem, Gazeta Wyborcza, 9 listopada 2001.
s. 375, Jak odkrywaem jzyk, rozmowa Krzysztofa Umiskiego z Kamelem
Daoudem, Dwutygodnik, dostp:
http://www.dwutygodnik.com/artykul/6197-jak-odkrywalem-jezyk.html.

Poza kadrem. Wojny klimatyczne i nowa Zagada

s. 381382, Brook Larmer, Wielkie roztopy, National Geographic, 25 maja
 2010, dostp: http://www.national-geographic.pl/kierunki/wielkie-roztopy.
s. 386, Harald Welzer, Wojny klimatyczne: za co bdziemy zabija w XXI wieku,
prze. M. Sutowski, Warszawa 2010, s. 224.
s. 387, Tame, s. 225226.
s. 388, Timothy Snyder, Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeenie, prze. B.
Pietrzyk, Krakw 2015, s. 421422.

Rohingjowie. Ciche ludobjstwo

Rekonstrukcj pogromw w Arakanie w 2012 roku oparem na relacjach
pochodzcych z raportu Countdown To Annihilation: Genocide in Myanmar
Pennyego Greena, Thomasa MacManusa, Alicii de la Cour Venning
(International State Crime Initiative 2015); tomu Burma z serii Genocide &
Persecution pod redakcj Noaha Berlatskyego (wyd. Greenhaven Press) oraz
filmu dokumentalnego telewizji Al Dazira Hidden Genocide.
s. 398399, Micha Lubina, Birma: centrum kontra peryferie. Kwestia etniczna
we wspczesnej Birmie, Krakw 2014, s. 151.
s. 399, Burma, seria Genocide & Persecution pod red. Noaha Berlatskyego,
Greenhaven Press 2015, s. 27.
s. 400, Penny Green, Thomas MacManus, Alicia de la Cour Venning, Countdown
To Annihilation: Genocide in Myanmar, International State Crime Initiative
2015, s. 30.
s. 409, Tame, s. 83.
s. 410411, Tame, s. 45.
s. 414415, Tame, s. 90.
s. 415416, George Soros, As a Jew in Budapest, I Too Was a Rohingya, dostp:
http://www.rohingyablogger.com/2015/07/soros-as-jew-in-budapest-i-too-
was.html.

Poza kadrem. Tam, gdzie nie byo Ku-Klux-Klanu, czyli rasizm

w przebraniu
s. 425, Lilia Moritz Schwarcz, Rasismo no Brasil, Publifolha 2001, s. 78.

Rasa i skaza
s. 431, Martin Luther King, I Have a Dream, Waszyngton 1963, dostp:
http://www.przemowienia.pl/inne/przemowienia_slawnych/martin_luther_king_-
_i_have_a_dream_waszyngton_1963_.html.
s. 431, Tim Weiner, Wrogowie. Historia FBI, prze. Z. A. Krlicki, Pozna
20102, s. 279.
s. 432, Tame, s. 280.
s. 432, Martin Luther King, op. cit.
s. 436, Tame, op. cit.
s. 437, Buntowniczy duch Ameryki (wywiad), w: Artur Domosawski, Ameryka
zbuntowana, Warszawa 2007, s. 275.
s. 440441, Clayborne Carson, Martins Dream. My Journey and the Legacy of
Martin Luther King Jr., Palgrave Macmillan 2013, s. 278.
s. 441442, Tame, s. 277.
s. 443, Tame, s. 287.

Poza kadrem: ycie, ycie

s. 481, Miada Jdrysik, Inny front, Warszawa 2015, s. 126.

Poza kadrem: Islam, kobiety, wykluczenie

s. 495496, Tahar Ben Jelloun, Co to jest islam. Ksika dla dzieci i dorosych,
prze. D. Zako, H. Sobieraj, Krakw 2015, s. 133136.

Kuba wychodzi z szafy

s. 499, Wypowied Fidela Castro za: Javier Ladrn de Guevara Marzal, Fresa y
chocolate. Del sntoma al amor, dostp: http://journal.eticaycine.org/Fresa-y-
chocolate-Del-sintoma-al.
s. 500, Pedro Juan Gutirrez, Brudna trylogia o Hawanie, prze. P. Fornelski,
Pozna 2004, s. 40.
s. 500, Carlos Eire, Czekajc na nieg w Hawanie, prze. T. Biero, Pozna 2003,
s. 28.
s. 501, Javier Ladrn de Guevara Marzal, op. cit.
s. 502, Guillermo Cabrera Infante, Mea Kuba, prze. M. Makowski, Warszawa
2004, s. 75.
s. 502503, Tame, s. 76.
s. 504505, Reinaldo Arenas, Zanim zapadnie noc, prze. U. Kropiwiec, Izabelin
2004, s. 103104.
s. 506, Tame, s. 212.

Dwa ywoty Joo Neryego

s. 528529, Posowie do ksiki Joo Neryego, Viagem solitaria, So Paulo
2011, s. 333334.

Poza kadrem. Wulkan przed erupcj

s. 531, Mike Davis, Planeta slumsw, prze. K. Bieliska, Warszawa 2009, s.
216.
s. 533, Tame, s. 213.
s. 534, Tame, s. 243.

Zemsta wykluczonych
s. 563564, Rozmowa autora z Zuenirem Ventur, aktywist Viva Rio i autorem
ksiki Cidade partida.
s. 564, Maria L. Santacruz Giralt, Alberto Concha-Eastman, Barrio Adentro, La
solidaridad violenta de las pandillas, Universidad Centroamericana Jos
Simeon Caas 2001, San Salvador, s. 16.
Wykluczeni
Spis treci

Karta tytuowa
Motto
(krgi wykluczenia)
...za ktrymi nikt nie zatskni (Kolumbia)
Poza kadrem: Strategie wykluczonych
Fawela I (Brazylia)
Poza kadrem: Fernando
Fawela II
Poza kadrem: Dzieci ulicy
Fawela III
Poza kadrem: Syty czowiek szuka jdra ciemnoci
Niewolnicy (Brazylia)
Poza kadrem: Niepotrzebne resztki ludzkie
Beduini w puapce (Okupowane Terytoria Palestyskie)
Poza kadrem: Kady ma swoj granic
Jak Dawid zosta Goliatem (Izrael)
Poza kadrem: Kto cierpia bardziej
Za ostatni granic, za ostatnim niebem (Zachodni Brzeg)
Poza kadrem: Terroryci, mty, pasoyty, czyli obrona z premedytacj
Jak si rodz bojownicy (Strefa Gazy)
Poza kadrem: Przemoc wykluczonych, czyli o poszukiwaniu aniow
Wykluczeni z pamici, czyli o tym, jak Brytyjczycy Kikujw cywilizowali
(Kenia)
Poza kadrem: Zraniona pami i wielka polityka
Wojny etniczne, czyli biedni przeciw biednym (Kenia)
Poza kadrem: Dzikusy si wyrzynaj
Diabe nie pi w El Dorado (Kolumbia)
Poza kadrem: Na krtk met
Uciec, ale dokd? (Sudan Poudniowy)
Poza kadrem: Wykluczeni, wiadomi
Wykluczeni przeciw tyranii (Egipt)
Poza kadrem: Czowiek migrujcy
Ludy Poudnia pukaj do bram (Kos)
Poza kadrem: Zbdni niezbdni
Mali Odyseusze (Ameryka rodkowa, Meksyk, USA)
Poza kadrem: Wykluczeni wykluczaj
Ahmad ucieka (Pakistan, Tajlandia)
Poza kadrem: Wojny klimatyczne i nowa Zagada
Rohingjowie. Ciche ludobjstwo (Mjanma)
Poza kadrem: Tam, gdzie nie byo Ku-Klux-Klanu, czyli rasizm
w przebraniu
Rasa i skaza (Stany Zjednoczone)
Poza kadrem: Sowa wykluczaj, sowa wczaj
Rowe krzye w dolinie ez (Meksyk)
Poza kadrem: ycie, ycie
Emancypantki (Egipt)
Poza kadrem: Islam, kobiety, wykluczenie
Kuba wychodzi z szafy
Poza kadrem: Wszystkie barwy homofobii
Dwa ywoty Jo o Neryego (Brazylia)
Poza kadrem: Wulkan przed erupcj
Zemsta wykluczonych (Salwador, Gwatemala, Honduras)
Wykaz rde
Karta redakcyjna