Urojony Bóg Richarda Dawkinsa

13
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
Urojony Bg
Richarda Dawkinsa
UROJONY BG
RICHARD DAWKINSA
PAWEL BLOCH
WYDAWNICTWO
FLAVIUS
0 Copyright by Wydawnictwo Flavius
Konsultacja naukowa: Grzegorz Tomkowicz

Korekta: Krzysztof Szymczyk
ISBN 978-83-932765-0-0)
Wydawnictwo Flavius
ul. Bartycka 26, Warszawa
Wydanie I
WARSZAWA 2011
SPIS TRECI
WP-----------------------------------------------------------------------------
ROZDZIA 1
----------------------------------------------------
Bg urojony"
Dowodzenie
Dowodzenie nieistnienia
Nieskoczony regres
Czajniczek"
Prawdopodobiestwo a Bg
Wstrzymujc si od sdu
Staa ateistyczna"
Logika, Bg i ewolucja
Nie dowiedzione stwierdzenia
O zoonoci i nieprawdopodobiestwie Boga .........................................................
Kto zaprojektowa Projektanta
Ksiga Rodzaju, Ewangelie a stworzenie, inne
Inne ------------------------------------------------------------
Zarzut Porfiriusza z Tytu............................................................................................................ 38

ROZDZIA 2
CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST
2002-? ---------------------------------------------------
Darwinizm moralny -2
Konsekwentny ateizm a darwinizm moralny............................................................... 42
Apogeum moralnoci konsekwentnego ateizmu....................................................... 44
Absolutyzm a pogldy przeciwne........................................................................................... 48
Ateistyczny darwinizm moralny a moralno
chrzecijaska w praktyce
Aborcja
Eutanazja
Czy mona by rwnoczenie darwinist moralnym
i chrzecijaninem?
O niekonsekwentnym ateizmie i niekonsekwentnym chrzecijastwie ..
O wychowaniu w religii
Zbdne wypowiedzi
Wydrwienie
Richard Dawkinsa Matka Teresa z Kalkuty.................................................................
Urojone pogldy Richarda Dawkinsa.................................................................................
Konkluzja
ROZDZIA 3
ATEISTYCZNA MORALNO Z PERSPEKTYWY TOTALITARNEGO
1 (ISKU
Komunizm
Lenin i jego dzieo
Zburzone witynie
Cenzura
Narodowy socjalizm, Adolf Hitler a religia ..................................................................
Narzdzie totalitarnego za......................................................................................................105
Pius XII a narodowi socjalici................................................................................................108

ROZDZIA 4
KIM JEST CHRZECIJANIN ..................................................................................................120
hrzecijanin ---------------------------------------------------------------------
O postpowaniu chrzecijanina.............................................................................................124
Skd si bior przestpstwa przypisywane
Kocioowi - 27

ROZDZIA 5
HISTORYCZNE RDA CHRZECIJASTWA.............................. -----------------155
Kanon Ewangelii 33
O rodowodach Jezusa 144
Dalsze pytania dotyczce kwestii pochodzenia
Jezusa 147
O spisie ludnoci za Kwiryniusza 148
Czy przeprowadzano spis mieszkacw Izraela
wedug rodw |5|
O niesprzecznoci w ewangelicznych opisach
narodzin i pierwszych lat ycia Jezusa ........................................ 155
Herod Wielki i rze niewinitek" 57
Jzef Flawiusz, historia a Ewangelie ..................................................... 15)
Jezus gosi nauk wiatu 166
Interpretacja Nowego Testamentu 167
Zbawienie czowieka 17)
Konkluzja 17
ZAKOCZENIE 73
BIBLIOGRAFIA 77
INDEKS OSOBOWY.............................................................. ....................... 185
WSTP
Istnieje takie pojcie, ktre od zarania dziejw towarzyszy

o ludzkiej cywilizacji. Od niepamitnych czasw fascynowa
o i pocigao miliony ludzi. Stao si przedmiotem refleksji
filozofw, artystw i naukowcw. Tym pojciem jest Bg
Wielu zadaje sobie pytania: Czy On istnieje? Jeli tak, to jak
rol peni w yciu czowieka? Jeli nie, to dlaczego znajduje
On a tylu zwolennikw? Dwa wielkie stanowiska filozofii
tocz niekoczcy si dialog. Pojcie Boga i zwizane z nim
pojcie ateizmu prowadz spr o prawd, krzyujc si w ba
talii o ludzkie przekonania, wzbudzajc zarazem poczucie fa
scynacji i kontrowersji. To wanie ten spr, bdcy przyczy
n wielkich nadziei i rozczarowa, ten, w ktrym uczestni
czyli liczni myliciele, ten, ktry tak wiele znaczy w yciu
czowieka, stan u rde niniejszych rozwaa.
ledzc karty historii, dowiadujemy si, i wierzenia reli
gijne w dziejach cywilizacji odgryway dominujc rol.
Znaczenie owych wierze jednak zmalao na skutek zro
dzonego w ostatnich wiekach potnego frontu ruchw an
tyreligijnych. W tym czasie pojawio si wielu twrcw lite
ratury, ktrzy na amach swych pism wyraali religijny scep
tycyzm. Obecnie, na pocztku XXI wieku, front ten repre
zentowany jest przez szereg gonych i znanych przedsta
wicieli. Do tego grona naley zaliczy oksfordzkiego profe
sora Richarda Dawkinsa, ktry dooy wszelkich stara,
10 UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA
aby wesprze wasn myl dorobek swych poprzednikw

i promowa wiatopogld ateistyczny na caym wiecie. Je
go ksika Bg urojony staa si popularna wrd wielu tysi
cy czytelnikw, ktrzy przyjli jej tre z wielkim entuzja
zmem. Istnieje jednak szereg i takich czytelnikw, ktrzy
myl Richarda Dawkinsa poddaj zasadniczej krytyce, do
strzegajc w niej nieuzasadniony, oparty na bdnych prze
sankach atak na religi.
Czytajc tytu ksiki oksfordzkiego uczonego Bg urojony,
warto zauway, i okrelenie Boga oraz religii jako urojenia
znane ju byo w literaturze minionych epok. Na takie sfor
muowanie mona natrafi u jednego z najzagorzalszych ate
istw przeomu XVIII i XIX wieku, Donatena-Alphonse'a
Franois de Sade'a, zwanego markizem de Sade czowieka
zupenie pozbawionego systemu wartoci, wyzutego z ele
mentarnej uczciwoci, twierdzcego, i kieruje si jedynie ego
izmem, przyjemnoci i moralnym zepsuciem. Tene myliciel
napisa: Urojony Bg jest tylko chimer, a jego niedorzeczne
istnienie przyjmowali wycznie obkacy". Na horyzoncie
pojawi si rwnie inny autor, Karol Marks czoowy przed
stawiciel komunizmu teoretycznego. Z jego ideologii korzystali
przywdcy najwikszego w dziejach wiata systemu zniewole
nia i upadku czowieczestwa. Marks, zdeklarowany ateista,
napisa: Prawdziwe szczcie ludu wymaga zniesienia religii,
jako urojonego szczcia ludu". Czyby marksizm i sadyzm
- Donatien-Alphonse-Franois de Sade, Justyna, a nie ja, tum. M. Bra

tu, wyd. II, Wydawnictwo dzkie, d 1989, s. 212
- Karol Marks, Przemek do krytyki buskiej filipma, [w:] K. Marks, F. En
gels, W. Lenin, Orgi Ibr, wyd. I, Ksika i Wiedza, Warszawa 1984, s. 45
WSTP 11
stay u rde pimiennictwa wspczesnego nam i po

wszechnie szanowanego, naukowego autorytetu? Czyby pro
fesor Richard Dawkins czerpa inspiracje z dzie owych myli
cieli? Czyby pojcie Boga i religii jako urojenia zwizao
owych autorw wspln myl przewodni? Kto i jakie ma
urojenia? Niech ksika profesora Richarda Dawkinsa, w kon
tekcie krytyki, sama udzieli odpowiedzi na powysze pytania.
Lizjas napisa dla jakiego podsdnego mow; ten wzi
j, przeczyta kilkakrotnie i przyszed do niego zmartwiony,
mwic, e przy pierwszym czytaniu wydaa mu si nadzwy
czajna, ale przy powtrnym i nastpnym zupenie saba i nie
skuteczna. Lizjas za si rozemia: A c ty, masz zamiar
wygosi j wicej ni jeden raz przed sdziami czy co?"
Do mowy Lizjasza mona porwna Dawkinsowskiego
Boga wrogo, gdy po pierwszym czytaniu ksika ta wydaje
si nadzwyczajna, lecz przy dokadniejszym wnikniciu w jej
tre ujawnia brak precyzji, jak rwnie powierzchowno
analizy sformuowanych w niej poj. Biorc do rki ksik
Bg urojony, ma si mieszane odczucia. Z jednej strony czytel
nik z niezwyk wrcz ciekawoci pragnie zapozna si
z silnymi przeciwnymi dowodami, o ktrych jej autor wspo
mina, a wiadczcymi o nieistnieniu Boga; z drugiej strony,
widzc pokan ksig, moe odnie wraenie, e bd
w niej stosowane znane ju od wiekw metody zwodniczej
retoryki sofistycznej. Istotnie, omawianej pozycji mona za
- Plutarch, Mnia. Oglnie, tum. Z. Abramowiczwna, PWN 1977, s. 165

* Richard Dawkins, Bunny, tum. PSzwajcer, wyd. II poprawione, Wydawnic
two CiS Warszawa2007, s. 16
rzuci przemilczenia, sprowadzanie do miesznoci, odci

gnicia uwagi, nieudzielanie penej informacji na temat
omawianego zagadnienia, wyciganie wnioskw nie opar
tych na rzetelnym materiale dowodowym, a nawet prezen
towanie absurdalnych, nielogicznych rozumowa. Czytel
nik, zalany potokiem sw i lawin incydentalnych przy
padkw, odnosi wraenie susznoci przedstawionych wy
powiedzi, gdy tymczasem wygoszone twierdzenia nie znaj
duj faktycznego uzasadnienia. Czytajc ksik Bg urojony,
mona dostrzec, i wnioski profesora Richarda Dawkinsa
opieraj si nie na podstawie silnych przeciwnych dowo
dw", lecz na jego subiektywnym systemie wiatopogl
dowym. Ponadto podczas uwanej lektury dochodzi si do
spostrzeenia, i nie poruszono w niej, z wyjtkiem kilku
odniesie, kwestii istnienia bd nieistnienia Boga. Tre
rozprawy dotyczy gwnie zagadnie zwizanych z Bogiem
w znaczeniu socjologicznym, nie za metafizycznym.
Ludzie wierzcy niejednokrotnie lkaj si pyta doty
czcych ich wasnych przekona. Wol y w czystej wie
rze, nie opartej na jakichkolwiek rdach poznawczych.
Owa postawa wie si z lkiem o utrat fundamentalnego
wiatopogldu, z ktrym taki czowiek w momencie udo
wodnienia jego bezzasadnoci musiaby si rozsta. Prezen
towana postawa jest jednak bdna, gdy moe prowadzi do
uznawania sprzecznoci, ktre nie powinny by akceptowane.
Podobnie druga strona, ateistyczna, nie jest skonna do gb
szych rozwaa, nie tyle z powodu lku, ale raczej z braku ja
Ibidem,
WSTP 13
kiegokolwiek zainteresowania t dziedzin, Ateistyczny po

gld na wiat wystarcza do egzystencji, a jego wyznawcy nie
poszukuj niczego wicej. Zamykaj si w konsumpcyjnym
wiecie i hermetycznie odgradzaj od wszelkiej duchowoci,
Ta postawa rwnie wydaje si bdna, gdy nastawiona jest
wycznie na biologiczne trwanie i brak w niej elementu
gbi filozoficznej. Tymczasem nie naley unika zagadnie
pryncypialnych, tak silnie zwizanych z sensem ludzkiego
istnienia.
ROZDZIA 1
NAUKA I BG
Poszukujc odpowiedzi na najistotniejsze pytania czo

wieka, jak i na rda wiedzy, z ktrych czerpie on sw in
spiracj, z koniecznoci naley odwoa si do nauki,
wiarygodnego weryfikatora prawdy i faszu.
Pojcia teizm i ateizm stoj ze sob w sprzecznoci. Bg
jest" albo go nie ma". Z fundamentw logiki wynika, i
jedno z prezentowanych twierdze jest prawdziwe, czynic
drugie jednoznacznie faszywym. Ta z pozoru prosta kon
strukcja niesie jednak w sobie zasadnicze trudnoci, gdy
stana u rde wielowiekowego sporu, ktry wedug sze
regu znakomitych mylicieli nadal nie zosta rozstrzygnity
Czy ateizm uzasadnia sens ludzkiego trwania? Teici
twierdz, i zdecydowanie nie. Istnienia dla samego istnie
nia, walki o byt", ostatecznej pustki" nie mog zaakcepto
wa jako filozofii ycia. A moe ateizm gosi trudn praw
d? Moe pustka jest ostatecznym celem naszego ycia? Te
ici uznaj, i istnieje Istota, ktra nadaje sens i znaczenie
ludzkiemu yciu. Poszukuj Absolutu, ktry uzasadnia dol
czowieka i jego denia. W Bogu, duszy i moralnoci wi
dz sens swojego istnienia.
4 Ibidem, s. 481.
NAUKA I BG 15
Dawkinsowski ateizm wie si z przyjciem wiatopo

gldu zakadajcego, i nie ma nic poza wiatem o charak
terze czysto fizycznym, adnej nadnaturalnej stwrczej inte
ligencji niedostpnej naszym zmysom. Tak pojmowany
Bg nie istnieje, za religia stanowi element faszywy, ktry
naley odrzuci. Ateista jest te przekonany, e nie istnieje
dusza trwajca duej ni ciao i nie ma adnych cudw s
jedynie zjawiska naturalne". Zatem ani Bg nie istnieje, ani
aden wiat pozafizykalny, ani zjawiska ponadnaturalne, ani
dusza ludzka nie ma ycia po mierci, jest pustka"). Ponad
to w swoich rozwaaniach Dawkins uznaje panteizm za ro
dzaj ateizmu", gdy idea Boga rozumianego jako prawa
przyrody, natura czy wszechwiat w istocie stanowi wiato
pogld ateistyczny, chocia odmiennie nazywany. Ateizm
prezentowany przez tego myliciela jest typem ateizmu ba
zujcego na teorii ewolucji, jako ostatecznego wyjanienia
procesu powstania ycia, a nawet moralnoci"
Teizm jest pogldem, w myl ktrego istnieje Bg. We
dug jednych Bg to najwysza osobowa sia i uzasadnienie
wszelkiego istnienia, bdca ostatecznym podmiotem wie
rze". Wedug innych Bg jest pryncypium i ostatecznym
7 Ibidem, s. 38
4 Ibidem s. 38. (Ateizm Dawkinsa wie si jak sam twierdzi z obron prze
ciwstawnej opinii dotyczcej hipotezy Boga". Hipotez Boga natomiast
sformuowa w sposb nastpujcy: istnieje nadludzka, nadnaturalna inteligen
cja, ktra w zamierzony sposb zaprojektowaa i stworzya Wszechwiat
i wszystko, co w nim istnieje, w tym rwnie nas s. 58)
Q Ibidem, s. 38 i 481.
- Ibidem, s. 44, 45,
4 Ibidem, rozdz. 4 i 6
fundamentem kadej rzeczywistoci". Wedug jeszcze in

nych Bg to ponadziemska istota osobowa lub perso
nifikowana, bdca racj egzystencji caej rzeczywistoci
kosmicznej, a przede wszystkim celem ycia czowieka"
Dawkins jest zdania, i pojcie Bg |...| powinno si
|...| rozumie |... | jako odnoszce si do obdarzonego
nadprzyrodzon (nadnaturaln moc Stwrcy, ktremu
czowiek powinien oddawa cze"
Jeeli definiowaoby si Boga przez pryzmat Chrystusa,
naleaoby doj do konkluzji, i Bg jest najwysz istot
z innego wymiaru". Na powysze wskazuje to, i Jezus
podawa si za krla oraz naucza o swym krlestwie nie
pochodzcym z tego wiata. Bg ma dobr natur, gdy
Chrystus by miosierny i sprawiedliwy. Ma samowiado
mo i moliwo egzystencji poza yciem ziemskim, gdy
rozumowa podobnie jak wszyscy ludzie, zmartwychwsta
i uda si do swojego, jak twierdzi, krlestwa. Bg posiada
zdolno wywoywania zjawisk ponadnaturalnych, gdy Je
zus uzdrawia i czyni znaki, ktrych nie moemy wyjani
w sposb naturalny. Boga na gruncie niniejszej pozycji na
ley pojmowa poprzez wymiar osoby Jezusa Chrystusa.
--Religia Etykipedia PWN, red. nauk. T. Gadacz, B. Milerski, t. 2, Warszawa

2001, haso opracowaJA. Koczowski, Warszawa 2001
- Encyklopedia chrzecijastwa. Historia i wspczesno 2000 lat nadziei, red.
H. Witczyk, Jedno 2001, s. 109
* Ekipedia katolika, Towarzystwo Naukowe KUL, wyd. I, t. II, pod red.
F Grylewicza, R. ukaszyka, Z. Suowskiego, Lublin 1976
+ R. Dawkins, Bunny, s. 36 (podobne rozumienie Boga Dawkins podaje take
na s58 oraz 94)
NAUKA I BG 17
Bg urojony
W dziesiciu rozdziaach ksiki Bg urojony Richard

Dawkins zawar przesanki, ktre jego zdaniem buduj ar
gumentacj na rzecz odrzucenia wiary w imi ateizmu. Ju
we wstpie" Dawkins dokonuje przegldu wasnego dziea
Rozdzia 1 oraz rozdzia 10 opowiadaj o tym, jak zro
zumienie wspaniaoci otaczajcego nas wiata moe, bez
odwoywania si do Boga, speni funkcje, ktre [...] uzur
puje sobie religia". Rozdzia 2 dotyczy agnostycyzmu i po
gldu, e pojcie Boga ma charakter hipotezy naukowej, do
ktrej naley podchodzi ze sceptycyzmem. Rozdzia 3 do
tyczy kontrargumentacji z tzw. dowodami na istnienie Boga,
ktre przedstawiali w historii teolodzy i filozofowie. Roz
dzia 4 omawia kwestie powstania ycia i wiata bez odwo
ywania si do Boga. Podstaw rozwaa jest darwinowska
teoria doboru naturalnego. Rozdzia 5 odnosi si do kwestii
fenomenu tak ogromnej liczebnoci ludzi wierzcych.
Dawkins zastanawia si, czy w zwizku ze zjawiskiem po
wszechnoci religii Bg musi istnie. Rozdziay 6 i 7 pole
mizuj z przekonaniem, i religia i Bg stanowi niezbd
n podstaw" ludzkiej moralnoci". W rozdziale 8 Daw
kins wskazuje, e poytki" z religii s wtpliwe". Roz
dzia 9 podejmuje problem wychowania w religii.
Dawkins jest zdania, i religia utrzymuje si mimo sil
nych przeciwnych dowodw", jednak z przegldu ksiki
+ Ibidem, s. 11-13
7 Ibidem, s. 16
Bg urojony nie wynika powysza konkluzja. W rozdziale 1

i 10 Dawkins napisa o moliwoci rozumienia wiata bez
odwoywania si do Boga gdy tymczasem jest to pogld,
ktry nie zaprzecza moliwoci istnienia Boga. W rozdziale
2 mowa jest o agnostykach, a take o tym, e Bg stanowi
hipotez naukow, do ktrej naley podchodzi z pewnym
sceptycyzmem jednak powysze nie wyklucza poprawno
ci wiary w Boga. W rozdziale 3 mowa o teologicznych i fi
lozoficznych dowodach na istnienie Boga ktre nie maj
wpywu na ocen poprawnoci lub niepoprawnoci religii.
Rozdzia 4 odwouje si do darwinizmu. Tymczasem dar
winizm nie jest sprzeczny z wiar, gdy teoria ta nie wyklu
cza istnienia Boga ani nie wyklucza stworzenia ycia przez
Boga, co wykaza sam Darwin". Rozdzia 5, ktry odnosi
si do fenomenu ogromnej liczebnoci ludzi wierzcych,
nie jest sprzeczny z zaoeniami wiary. Rozdziay: 6, 7, 8 i 9
dotycz moralnoci, poytkw" religijnych i problemu wy
chowania w religii, nie za istnienia bd nieistnienia Boga.
Gdzie s zatem te rozdziay, ktre zawieraj silne, prze
ciwne wierzeniom religijnym dowody? Co si z nimi stao?
Nazwy rozdziaw i komentarze autora ka wnioskowa,
i pozycja Bg urojony dotyczy jedynie socjologicznych pro
blemw wiary, na bazie ktrych nastpi nieuprawnione, so
fistyczne wnioskowanie o nieistnieniu Boga.
* K. Darwin, Opowstawaniu gatunkw drug doboru naturalnego wyznania si do

skonaych na w miare o byt, tum. S. Dickstein, J. Nusbaum, Pastwowe Wydaw
nictwo Rolnicze i Lene,Warszawa 1955, s. 515
NAUKA I BG 19
Dowodzenie
Relacja nauki i logiki wzgldem religii jest pasjonujca.

Od wiekw wielu badaczy prbowao wytyczy ich granice,
jednak szereg zjawisk religijnych nie przystaje do naukowej
oceny, dlatego cise ich okrelenie staje si niezwykle trud
ne. Dawkins przedstawi wiele spostrzee dotyczcych
owych relacji i prbuje wykaza, i nauka jest sprzeczna
z pojciem Boga i religii,
Na kim spoczywa obowizek dowodzenia susznoci
swoich pogldw? Dawkins, przytaczajc myl Bertranda
Russella, stwierdzi: ciar dowodu powinien spoczywa
na wyznawcy, a nie na tym, kto nie wierzy. Czy jednak
przedstawiona myl jest suszna? Poruszona kwestia jest na
tury praktycznej, metodologicznej i logicznej. Nauki praw
ne, ktre najdoniolej zajy si problematyk dowodzenia,
wypracoway rozwizanie, ktre mona zastosowa rwnie
w powyszym przypadku. Ciar udowodnienia faktu spo
czywa na osobie, ktra z faktu tego wywodzi skutki praw
ne"". Skupmy si na owym wywodzeniu skutkw".
W wiecie prawnym bdziemy mieli do czynienia ze skut
kiem prawnym, w kwestii pytania o Boga ze skutkiem
R. Dawkins, Banyon, s.87 (por. take s85)

- Kodeks cywilny (ustawa z dn. 25.04.1964 stan prawny na 1 wrzenia 2007), red.
M. Buczna, Wolters Kluwer Polska Sp. z oo Zakada si w tej konstrukcji rw
no stron, nie za zachwianie rwnowagi dowodowej. Zasada procesowa Juliu
sa Paulusa (Diesla 22,2,3) Eiincumbit probatio qui dicit, non qui negat" jest
w istocie podobna, gdy ateista twierdzi, i wystpuje okrelony stan, ktremu
teista zaprzecza (np. ateista twierdzi, i ludzka wiadomo trwa do czasu fi
zycznej mierci, tymczasem teista temu zaprzecza),
wiatopogldowym. Naley stwierdzi, i ten, kto pragnie

wywoa okrelony skutek, powinien przedstawi dowd,
W przypadku pytania o Boga powinien przedstawi dowd
ten, kto twierdzi, e Bg istnieje", jak rwnie ten, kto
twierdzi, e Bg nie istnieje". Obydwie strony pragn wy
woa skutek w postaci wykazania susznoci swego wia
topogldu. Zatem zarwno jedni, jak i drudzy, goszc co
kolwiek na temat istnienia bd nieistnienia Boga, maj
obowizek przeprowadzenia dowodu. Przytoczony wyej
wywd Russella, dotyczcy jednostronnego takiego obo
wizku, miaby swoje uzasadnienie w przypadku, gdyby ten,
kto twierdzi, rozmawia z osob, ktra nie ma jakiegokol
wiek zdania na dany temat. Gdyby kto, kto nic na temat
Boga nie twierdzi, rozmawia z osob uwaajc, i Bg
istnieje, wwczas miaby prawo jednostronnie oczekiwa
przeprowadzenia dowodu. Gdyby wic wskazany rozmw
ca odpar: to ty mi dowied, i tak nie jest", dajcy do
wodu miaby metodologiczne prawo odpowiedzie: ale ja
nie twierdz, i tak nie jest, to ty twierdzisz, e jest wyka
zatem, dlaczego tak jest".
Mona wzi za przykad pewnego czowieka, Piotra,
ktry stwierdzi: W pierwszym wagonie pocigu znajduje
si tylko jedna osoba". Tutaj nie ma adnego dowodu. Jest
to twierdzenie, podobnej wartoci jak: Bg istnieje". Pa
we jednak mwi: To nieprawda, e w pierwszym wagonie
znajduje si jedna osoba" (ateista zatem powie: Niepraw
da, i Bg istnieje"). Andrzej natomiast milczy. Na kim
spoczywa zatem ciar dowodu? Na tym, kto twierdzi, i
tak jest"? Na tym, kto twierdzi, i tak nie jest"? Czy na
tym, kto nic nie twierdzi"? Wyglda na to, e na tym, kto
NAUKA I BG 21
twierdzi, i na tym, kto zaprzecza, spoczywa obowizek

przedstawienia dowodu, czyli na Piotrze i Pawle. Obowiz
ku tego nie ma tylko ten, kto nic nie mwi w powyszym
przypadku Andrzej,
W sprawie dowodzenia istnienia Boga znamiennie wygl
da spr o ciar dowodu. Podobny on jest do tak toczcej
si rozmowy:
Piotr: W pierwszym wagonie pocigu znajduje si tylko
jedna osoba.
Pawe To nieprawda.
Patr: Dlaczego?
Pawe Bo nie przedstawie dowodu. Jeli go nie przedsta
wisz, wykaesz, i nie powiedziae prawdy.
Piotr: To, e nie przedstawiem dowodu, nie oznacza, i nie
powiedziaem prawdy. Z braku dowodu wynika to, i
nie przedstawiem dowodu na potwierdzenie mojej
tezy.
Pawe A jednak bez dowodu powiedziae nieprawd,
Piotr: Skoro powiedziaem nieprawd, to twoje sowa
w istocie sprowadzaj si do nastpujcego twier
dzenia: Nieprawd jest, i w wagonie pierwszym
znajduje si tylko jedna osoba, co skutkuje logicznie,
i w tym wagonie nie ma nikogo lub jest wicej osb
ni jedna". Skoro zatem twierdzisz, i jest inaczej,
ni powiedziaem, podaj dowd, bo uznam twoje
sowa za nieprawdziwe, zgodnie z twoim wasnym
rozumowaniem.
Pawe To prawda, moje sowa sprowadzaj si do tego

twierdzenia, ale z tego, e nie podaem dowodu, nie
wynika, i powiedziaem nieprawd. Sam mi to po
wiedziae. Z tego wynika to, e nie przedstawiem

dowodu. Gdyby zatem uzna moje twierdzenie
(o liczbie ludzi w pierwszym wagonie) za nieprawdzi
we, wwczas twoje byoby prawdziwe. Przedstaw za
tem dowd prawdziwoci swego twierdzenia, w in
nym wypadku uznam je za nieprawdziwe...
I tak, bdc w sprzecznoci, strony tocz zwodnicze koo
sporu w nieskoczono, przerzucajc wzajemnie na siebie
ciar dowodu. Wyglda na to, i obydwie strony powinny
przedstawi dowd bo obydwie co twierdz i pragn
wywoa okrelony skutek". Podobnie do przedstawionej
rozmowy wyglda dyskusja na temat istnienia Boga.
Naley si przyjrze innej saboci pogldu, w myl kt
rego ciar przeprowadzenia dowodu spoczywa na tym, kto
twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza. Dla zobrazowania
powyszego problemu mona przedstawi nastpujce lo
giczne rozumowanie:
ateista jest zdania, i po mierci:

twierdzenie zaprzeczenie
jest pustka - brak ycia"
chrzecijanin jest zdania, i po mierci:

zaprzeczenie twierdzenie
brak pustki" = jest ycie".
Ateista twierdzi, e po mierci jest pustka". Zatem

twierdzc, i po mierci jest pustka ma obowizek
udowodnienia tego faktu. Chrzecijanie, ktrzy zaprzecza
NAUKA I BG 25
j temu pogldowi, nie maj obowizku dowodzenia istnie

nia po mierci ycia, czyli braku pustki". Z drugiej strony
chrzecijanie twierdz, i po mierci fizycznej jest ycie".
Ateici natomiast zaprzeczaj tej moliwoci, uwaajc, i
jest wwczas brak ycia". Zatem chrzecijanie musz do
wie istnienia ycia po mierci, za ateici nie musz. Kon
kludujc, uzyskujemy sprzeczno, w myl ktrej zarwno
ateici, jak i chrzecijanie jednoczenie musz i nie musz
dowodzi tego samego pogldu.
Dawkins, opierajc si na myli Bertranda Russella, wyra
zi przekonanie, i ciar udowodnienia istnienia Boga spo
czywa na tym, kto twierdzi, i Bg istnieje wyznawcy). Po
winien zatem udowodni, i taki ciar na tej osobie istot
nie spoczywa, a jednoczenie nie spoczywa na tym, kto
twierdzi, i Bg nie istnieje (osobie niewierzcej). Jednak
uchyli si od takiego dowodzenia. Powyszy pogld mona
uzna za faszywy poprzez sprowadzenie caej reguy wyej
prezentowanego rozumowania do sprzecznoci. Wyglda
zatem na to, i autor Boga urojonego nie gosi prawdy w kwestii
ciaru dowodowego"
- Dawkins milczco sam przyznaje si do faktu, i ciar dowodowy spoczywa

rwnie na ateizmie, gdy po wygoszeniu swego twierdzenia nie zakoczy
swej ksiki w tyme punkcie, lecz przeszed do dalszego wedug jego mnie
mania dowodzenia susznoci ateizmu.
Dowodzenie nieistnienia
Dawkins prbuje unikn odpowiedzi na pytanie, ktre

stanowi fundament jego wiatopogldu: Fakt, e nie spo
sb dowie nieistnienia Boga, jest trywialny; nie mona ze
stuprocentow pewnoci udowodni nieistnienia czego
kolwiek"
Trudno jest zrozumie powysze sformuowanie, gdy

nie wymaga si od Dawkinsa pewnoci wysuwanych przez
niego ateistycznych postulatw. Wystarczyoby, gdyby na
fundamencie naukowym ugruntowa ich suszno, ww
czas jego pogldy stayby si niezwykle doniose. Naukowo
stosuje si metod dowodzenia nieistnienia okrelonych
obiektw bada, dlatego trudno dostrzec powody, dla kt
rych Dawkins miaby tej metody unika. Mikrobiolog moe
dowie, i w wodzie nie istniej zarazki i jest ona zdatna do
picia. Inynier moe dowie, i nie istnieje zagroenie zawa
lenia si mostu przy okrelonych ruchach sejsmicznych. Na
wet na gruncie nauk prawnych adwokat moe dowie, i nie
istnieje zwizek midzy przestpstwem a jego klientem. Mo
e take stwierdzi, i w przepisach prawa nie istniej artyku
y, na bazie ktrych mona by skaza oskaronego,
Dowodzenie nieistnienia" jest zwyk procedur badaw
cz, akceptowan w gronie naukowym; Dawkinsowski ate
izm jednak nie spenia tego kryterium, dystansujc t kon
cepcj filozoficzn od realnej nauki.
- R. Dawkins, Bg umy, s. 88. (Nieciso w logice bd matematyce dowodzi

si ze stuprocentow pewnoci nieistnienie okrelonych obiektw),
NAUKA I BG 25
Nieskoczony regres
Dawkins przytacza jeden z argumentw na rzecz ate

izmu, piszc:
Kto stworzy Boga. Bg-projektant nie moe nam po
suy do wyjanienia fenomenu uporzdkowanej zoono
ci, jakikolwiek bowiem Bg zdolny do zaprojektowania cze
gokolwiek musiaby sam by wystarczajco zoonym bytem,
by jego istnienie wymagao analogicznego wyjanienia. Mie
libymy wic klasyczny nieskoczony regres, od ktrego nie
ma ucieczki. Ten argument wskazuje, e Bg |...|jest bardzo,
ale to bardzo nieprawdopodobny"
Aby zrozumie warto rozumowania Dawkinsa, pod
sowa: Bg oraz uporzdkowana zoono" naley pod
stawi analogiczne pojcia w okrelonej konfiguracji. Przy
kadem takiego podstawienia moe by sowo Dawkins"
oraz ksika Bg urojony".
Kto stworzy Dawkinsa. Dawkins-projektant nie moe
nam posuy do wyjanienia fenomenu ksiki Bg urojony,
jakikolwiek bowiem Dawkins zdolny do zaprojektowania
czegokolwiek musiaby sam by wystarczajco zoonym by
tem, by jego istnienie wymagao analogicznego wyjanienia.
Mielibymy wic klasyczny nieskoczony regres, od ktrego
nie ma ucieczki. Ten argument wskazuje, e Dawkins [...] jest
bardzo, ale to bardzo nieprawdopodobny".
Jeli zatem Dawkins udowodni, i Bg znajduje si
w nieskoczonym regresie, on sam take na podstawie
- Ibidem, s. 160
wasnego rozumowania znalaz si w nieskoczonym re

gresie. Jeli Dawkins wykaza, e Bg jest bardzo, ale to
bardzo nieprawdopodobny", to sam Dawkins jest rwnie
bardzo, ale to bardzo nieprawdopodobny". Jeli Bg nie
moe nam posuy do wyjanienia uporzdkowanej zo
onoci, to sam Dawkins nie moe nam posuy do wyja
nienia uporzdkowanej zoonoci, jak jest jego ksika
Bg urojony,
Dawkins mgby stwierdzi: Rozumowanie powysze
jest bdne, gdy ja nie funkcjonuj w nieskoczonym re
gresie, lecz wywodz si ze skoczonoci, to jest z materii,
ktra wesza w stan ewolucji". W tej sytuacji naleaoby od
powiedzie: Prawd jest, e powysze rozumowanie jest
bdne, jednak jest to rozumowanie, ktre Dawkins sobie
sam narzuci, gdy umieszczajc Boga w nieskoczonym
regresie, stworzy logiczn konstrukcj, na bazie ktrej
Dawkinsa rwnie mona umieci w tyme regresie".
Czajniczek
Dawkins przytacza wypowied znanego ateisty Bertranda

Russella, ktry gosi: Gdybym stwierdzi, e gdzie tam,
pomidzy Ziemi a Marsem, kry wok Soca po elip
tycznej orbicie porcelanowy czajniczek, nikt nie byby
, 1 ,- . . . . .. . . . , , . . . . . . 24
w stanie zakwestionowa prawdziwoci tego twierdzenia"
- Ibidem, s. 85
NAUKA I BG 27
Bg wedug Dawkinsa jawi si jako russellowski czajni

czek, czyli cakowity, oderwany od rzeczywistoci wymys, nie
majcy najmniejszego nawet potwierdzenia w realnym wiecie,
ktrego absurdalnego nieistnienia nie sposb udowodni
Dla chrzecijanina zarzut Dawkinsa, i Bg stanowi abs
trakcyjny wymys, jawi si jako prba narzucenia modelu
i rozumienia Boga, ktre w tej religii nie wystpuj. Chrze
cijanie bazuj na naukach historycznych i wycigaj
z owych nauk uprawnione wnioski. Jezus jest postaci hi
storyczn, tak jak Poncjusz Piat, Jzef Flawiusz, Tacyt
czy Kajfasz. Tylko podwaenie wiadectw, na ktre powo
uj si historycy Kocioa, moe przenie twierdzenie
o bstwie Chrystusa do sfery abstraktw. Dawkins i Russell
musz zatem odnie si do wskazanej argumentacji histo
rycznej, gdy ich analiza nie dotyczy istoty zagadnienia wy
suwanego przez chrzecijastwo.
Prawdopodobiestwo a Bg
Bardzo niskie prawdopodobiestwo istnienia Boga,

stanowi dla Dawkinsa podstaw jego ateizmu. Napisa: Ist
nienie Boga jest hipotez naukow, a dostpne dowody
i logiczne rozumowanie pozwalaj oszacowa prawdziwo
tej hipotezy z prawdopodobiestwem znacznie przekraczaj
cym 50%*
- Ibidem, s. 84
4 Ibidem, s. 83. (Oczywicie Dawkins ma na myli prawdopodobiestwo poni
ej 50%)
Dawkins wyrazi swoje przekonania, posugujc si poj

ciem prawdopodobiestwa. Jednak czy rachunek prawdo
podobiestwa stanowi waciw metod suc do doko
nywania wyej prezentowanych rozumowa? Zdecydowa
nie nie, gdy to matematyczne narzdzie przejawia sw si
w przypadku dysponowania precyzyjnymi danymi, ktrych
w sprawie Boga nikt nie posiada. Wiadomo, e aby obliczy
prawdopodobiestwo danego zdarzenia, naley okreli za
rwno zbir podstawowy 2 (zbir wszystkich moliwych
zdarze elementarnych danego dowiadczenia losowego),
jak i zbir zdarze elementarnych sprzyjajcych zajciu da
nego zdarzenia". Naley pamita, i Dawkins w kwestii
Boga nie okreli ani zbioru podstawowego, ani zbioru zda
rze elementarnych sprzyjajcych danemu zdarzeniu, dlate
go posuguje si pojciem prawdopodobiestwa jedynie
w znaczeniu pozanaukowym. Mona zatem stwierdzi, i
wypowiedzi Dawkinsa dotyczce prawdopodobiestwa ist
nienia Boga s jego subiektywn ocen, nie potwierdzon
wymaganym wywodem i jako niemetodologicznie uzyskane
podlegaj odrzuceniu.
Wstrzymujc si od sdu
Kady czowiek dogbnie analizujcy zagadnienia religii,

konstytuujc swj wiatopogld na gruncie cywilizacyjnych
27 Ibidem, s. 81, 83, 84,88 iinne

+ T Gerstenkorn, T. Srdka, Kombinatoryka i matek prawdopodobiestwa, PWN,
Warszawa 1983, wyd. VII, s. 78-79
NAUKA I BG 29
osigni wspczesnego czowieka, musi odpowiedzie

sobie na pytanie: jakie stanowisko w kwestii istnienia Boga
prezentuje nauka?
Mona przytoczy wypowied niezalenych naukowcw
wiatowej sawy Philipa G. Zimbardo i Floyda L. Rucha:
W odniesieniu do rzeczywistoci teologicznej lub meta
fizycznej nauka zajmuje stanowisko agnostyczne po pro
stu nic nie wie na ten temat". Cz mylicieli interpretuje
milczenie nauk na korzy ateizmu, gdy tymczasem meto
dologicznie milczenie oznacza cakowite zawieszenie sdu
i nieopowiedzenie si za adn ze stron. W tym znaczeniu
wypowiedzi Dawkinsa nie bazuj na dowodach uzyskanych
drog naukow, a ksika Bg urojony w kwestii istnienia Bo
ga czerpie z alternatywnych rde wiedzy
Stanowisko ludzi wierzcych bywa przedstawiane nieco
odmiennie. W tym ujciu istotnie przyznaje si, i kwestia
istnienia Boga moe by dla danego myliciela nie rozstrzy
gnita na gruncie uprawianej przez niego dyscypliny na
ukowej. Jednak, jak ma to miejsce w religii chrzecijaskiej,
wobec niesprzecznoci z caoksztatem dorobku myli na
ukowej czowieka, punktem wyjcia staje si historyczno
ycia Jezusa Chrystusa.
- Philip G. Zimbardo, Floyd L. Ruch, Pychologia i ycie, Wydawnictwo Naukowe

PWN, wyd. III, Warszawa 1996, s. 19
Staa ateistyczna
Ateista jest te przekonany, e nie istnieje dusza trwajca

duej ni ciao i nie ma adnych cudw s jedynie zjawi
ska naturalne, ktrych na razie nie potrafimy wyjani. Jeeli
natykamy si na zjawisko, ktre wydaje si wykracza poza
wiat naturalny, w jego obecnym, dalece niedoskonaym ro
zumieniu, mamy nadziej, e pewnego dnia, gdy tylko je le
piej poznamy, zaliczymy je do sfery naturalnej"
Jest to argument bezustannie pojawiajcy si w rozwaa
niach ateistycznych i zosta przytoczony rwnie przez
Dawkinsa. Ma on jednak, jak si wydaje, wymiar jedynie re
toryczny. Jeli kto bliej przyjrzy si temu rozumowaniu,
dostrzee, i mona nim uzasadni wszystkie absurdalne
konstrukcje rozumowe. Dawkins, zarzucajc komukolwiek
sprzeczno, musi si liczy z analogiczn odpowiedzi
Jestem przekonany, e nie ma sprzecznoci w prezento
wanych wywodach. Jeli natykamy si na rozumowanie, kt
re wydaje si sprzeczne, w jego jeszcze daleko niedoskona
ym pojmowaniu, mona mie nadziej, e pewnego dnia,
wraz z rozwojem nauki i bada, okae si, e owo rozumo
wanie jest tak naprawd w peni prawidowe". Dlatego te
na kady zarzut Dawkinsa, w ktrym wykazuje komukol
wiek sprzeczno, mona odpowiedzie jego wasnym ro
zumowaniem"
49 R. Dawkins, Banyon, s. 38
- Naley zwrci szczegln uwag na uyte przez Dawkinsa wyraenie prze
konany", gdy kady ma jakie przekonania, ale jak wiadomo, powysze nie de
terminuje ich prawdziwoci
NAUKA I BG 51
Logika, Bg i ewolucja
Pierwsze pytanie, jakie powinien zada sobie kady bada

jcy zagadnienie Boga i ewolucji, jest nastpujce: Czy po
jcia ewolucji i Boga s wzgldem siebie sprzeczne, czy te
mog ze sob wspistnie? Rozumowanie osoby wywo
dzcej swj ateizm z ewolucji naley przedstawi w sposb
nastpujcy:
Skoro wierzcy twierdz, e Bg jest oraz e Bg jest
stwrc wszechwiata, a wedug ateistycznego wiatopogl
du prawd jest, e Bg nie stworzy wszechwiata, gdy
miaa miejsce ewolucja to wniosek jest nastpujcy: Boga
nie ma. Rozumowanie tak przeprowadzone jest bdne
w dwch punktach:
pierwszy: z tego, e Bg nie stworzy wszechwiata, nie
wynika, e Boga nie ma;
drugi: z tego, e miaa miejsce ewolucja, nie wynika, e
Bg nie stworzy wszechwiata.
Odnoszc si do pierwszego wnioskowania, mona po
suy si kontrprzykadem. Kto twierdzi: Napoleon ist
nia" (czyli Bg istnieje") oraz Napoleon napisa ksik
Bg urojony" (czyli Bg stworzy wszechwiat"). Jednak
prawd jest, e Napoleon nie napisa ksiki Bg urojony
(czyli Bg nie stworzy wszechwiata"). Zatem: Napoleon
nie istnia (czyli Bg nie istnieje"). Tak wyprowadzane
wnioski s nieprawidowe. Pomidzy aktem stworzenia
a istnieniem Boga nie ma logicznej wizi, ktra uprawniaa
by do powyszych konkluzji.
Drugie wnioskowanie wymaga przeprowadzenia kilku
poniszych rozumowa. Skoro ewolucja jawi si jako
stopniowo i powoli narastajca zoono", to aby akt

stworzenia i ewolucja nie byy w sprzecznoci ze sob, na
ley uzna, i stworzenie wizao si z kreacj pierwszej
formy ycia, obdarzonej ogromnym potencjaem rozwoju.
Wszystko za, co dziao si pniej, byo jedynie nastp
stwem tego dziaania. Ten kontrprzykad wyrazi Darwin:
Wzniosy zaiste jest pogld, e Stwrca natchn yciem
kilka form lub jedn tylko i e gdy planeta nasza, podlega
jc cisym prawom cienia, dokonywaa swych obrotw,
z tak prostego pocztku zdoa si rozwin i wci si
jeszcze rozwija nieskoczony szereg form najpikniejszych
i najbardziej godnych podziwu""
Nie istnieje zatem sprzeczno midzy uznaniem Boga
za stworzyciela i uznaniem ewolucji. Mona rwnie poda
inny kontrprzykad. Stworzyciel mg by jedynie Pierwszym
Poruszycielem w okresie Wielkiego Wybuchu, a wszystko, co
dzi obserwujemy, jest nastpstwem tego dziea. Mg
wreszcie nada jedynie prawa, ktre umoliwiayby rozwj
ycia. Okazuje si, i z faktu ewolucji nie wynika brak stwo
rzenia. Dlatego te wypowied Jana Pawa II z 1996 roku
dla Papieskiej Akademii Nauk, w ktrej przytaczajc wypo
wied swego poprzednika, stwierdza, e nie ma sprzecz
noci midzy ewolucj a nauk wiary o czowieku i jego
powoaniu, pod warunkiem, e nie zagubi si pewnych nie
4 Ibidem, s. 163
- K. Darwin, Opowstawaniu gatunkw..., s. 515. Intencja tej wypowiedzi jest pod
waana w innym dziele Dawkinsa. Niezalenie od jakichkolwiek sporw, zdanie
wygoszone przez Darwina w prezentowanej formie moe by prawdziwe, dla
tego stanowi kontrprzykad, i ewolucja nie prowadzi do ateizmu.
NAUKA I BG 55
zmiennych prawd", jest logicznie prawidowa i cakowicie

zgodna z obecn nauk. Podobny pogld prezentuje oks
fordzki profesor historii i teologii Alister McGrath oraz Jo
anna Collicutt McGrath w polemicznej ksice przeciwko
tezom Dawkinsa: Bg nie jest urojeniem. Zudzenie Daw
kinsa (podpisujc si pod wnioskami harwardzkiego pro
fesora, popularyzatora ewolucjonizmu, Stephana Jaya
Goulda), twierdzc: natur mona tumaczy w sposb te
istyczny bd ateistyczny, jednak adnego z nich nie wy
maga ona jako jedynie susznego". Dawkins opisuje ewo
lucj na wielu stronicach swojej ksiki i t obfitoci treci
prbuje zasugerowa, i istnieje sprzeczno midzy religi
a ewolucj. Naley jednak stwierdzi, i takiej sprzecznoci
nie wida,
Nie dowiedzione stwierdzenia
Ewolucja biologiczna stanowi dla Dawkinsa klucz do ate

izmu. Na pocztku swoich rozwaa stwierdzi: Celem
mojej ksiki jest obrona |...| opinii: jakakolwiek twrcza
inteligencja, wystarczajco zoona, by cokolwiek zaprojek
towa, moe powsta wycznie jako produkt kocowy
rozbudowanego procesu stopniowej ewolucji"
Odnoszc si do ksiki Biurowy (w tym w szczeglnoci
do rozdziau czwartego Dlaczego niemal na pewno nie za Boga),
* Alister McGrath, Joanna Collicutt McGrath, Bg nie jest inne. Zadanie Dan
kina, tum. J. Wolak, WAM, Krakw 2007, s. 35-36
* R. Dawkins, Bunny, s. 58. Oddano sens zdania
naley stwierdzi, i nie powioda si obrona" zapowie

dziana przez oksfordzkiego profesora, gdy w treci swej
pracy nie przedstawi on analizy dowodzcej, i jakakol
wiek twrcza inteligencja... moe powsta wycznie jako
produkt... stopniowej ewolucji". Czyli nie dowid, i ewo
lucja jest jedyn drog umoliwiajc powstanie takiej inte
ligencji", w tym Boga.
W nastpnym zdaniu autor stwierdzi: Twrcze inteligen
cje jako efekty ewolucji w sposb oczywisty i konieczny
mog pojawi si we Wszechwiecie do pno, a zatem nie
mog by odpowiedzialne za jego zaprojektowanie""
W powyszym zdaniu milczco zakada si, i przed po
wstaniem wszechwiata nie istniaa adna inna rzeczywisto,
Tymczasem taka teza wymaga przeprowadzenia dowodu, kt
rego brakuje w analizie uczonego. Naley bowiem pamita, i
w religii (na przykad chrzecijaskiej) zakada si transcen
dencj Boga wobec wszechwiata, nie za jego immanencj.
Zatem twrcze inteligencje" nie musz w sposb oczywisty
i konieczny pojawi si we wszechwiecie do pno.
Richard Dawkins rwnie w innych swoich dzieach nie
udowadnia postulowanych wyej tez. Znakomicie obrazuje
powysze wstp do polskiego wydania jego ksiki -
zwi, czyli jak ewolucja dowodzi, e wiat nie zosta zaplanowany,
napisany przez Antoniego Hoffmana (19501992), jednego z
najwikszych polskich uczonych paleontologw i ewolucjoni
stw. Czytamy w nim ciesz si z wydania gruntu
po polsku, bo niemal cakowicie si z t ksik zgadzam, a
- Ibidem, s. 59
NAUKA I BG 35
taka zgodno pogldw nieczsto si dzi wrd ewolucjo

nistw zdarza. W tym ostatnim akapicie podkrelam jednak
wyraz niemal. Albowiem gwn tez witr jest
e neodarwinowski paradygmat ewolucji wyjania ca rno
rodno i wszystkie wasnoci istot ywych, tote nie ma po
wodu do wiary w ich Stwrc. A z t konkluzj Dawkinsa
zgodzi si nie mog. Z faktu, e koncepcja ewolucji moe
istnienie organizmw i gatunkw wyjani, wynika przecie
jedynie, e dla wytumaczenia ich istnienia nie trzeba powoy
wa si na dziaania rozumnego Stwrcy. Natomiast nie
mona na tej podstawie bezapelacyjnie wnioskowa jak to
z upodobaniem czyni Dawkins e ewolucja naprawd ta
kiego wyjanienia dostarcza
Trudno nie zgodzi si z powysz opini Hoffmana, ktry
przestrzega przed bdem ateizowania ewolucjonizmu.
0 zoonoci i nieprawdopodobiestwie Boga
Bg zdolny do zaprojektowania wiata tak idealnie

i przewidujco dostosowanego do naszej w nim ewolucji
musi by istot niewyobraalnie wrcz zoon i tak nie
prawdopodobn, e istnienie takiego bytu jeszcze trudniej
wyjani ni nasze"
" Richard Dawkins, y gmina wiadomo, e wiat nie stae

planowany, Pastwowy Instytut Wydawniczy, przeoy i wstpem opatrzy An
toni Hoffman, wyd. I, Warszawa 1994, s. 9
- R. Dawkins, Banjony, s. 209
Dawkins wielokrotnie powtarza powyszy argument

w przernej konfiguracji, wysuwajc z niego ateistyczn
konkluzj na temat Boga. Naley jednak uzmysowi sobie,
e z nieprawdopodobiestwa wystpowania danego obiektu
(trzeba doda, i Dawkins ocenia nieprawdopodobiestwo
istnienia Boga czysto intuicyjnie) nie wynika brak jego istnie
nia. Co wicej, to spostrzeenie w istocie stanowi argument te
istyczny, gdy pozwala zrozumie, dlaczego Bg jest dla na
ukowcw tak trudnym i wymykajcym si obiektem bada,
Do udowodnienia ateistycznych tez Dawkinsa potrzebne
s znacznie silniejsze i trafniejsze argumenty.
Kto zaprojektowa Projektanta?
Autor Boga wojowego poszukuje innych argumentw, formu

ujc pytanie: kto zaprojektowa projektanta?. Mona od
powiedzie: nie wiadomo, jak powsta Bg" i nie zmniejsza
to w jakimkolwiek stopniu poprawnoci przekona religijnych.
Bg moe podlega prawom, ktrych ludzko nie odkrya,
ktrych niuansw dugo nie zgbi, ktre stoj daleko poza jej
granicami poznawczymi. Na wiele pyta naukowcy nie otrzy
muj odpowiedzi i taki stan rzeczy jest cakowicie akceptowalny.
Dalej Dawkins stwierdza: Zaczlimy od tego, e chcieli
my wyjani nieprawdopodobne, zatem oczywiste jest, e
nie moemy proponowa rozwizania, ktre jest jeszcze bar
dziej nieprawdopodobne".
9 Ibidem, s. 223
NAUKA I BG 57
W tyme fragmencie autor przyj poprawno argumen

tacji na podstawie oczywistoci. Naley odpowiedzie, e
powysza wypowied nie jest oczywista, a tre pogldw
oksfordzkiego uczonego nie jest poparta dowodem wyka
zujcym, i struktury nieprawdopodobne, nie mog by wy
janiane przez zjawiska jeszcze bardziej nieprawdopodob
ne. Mona zatem dostrzec, i w powyszym przypadku zo
stay powanie naruszone zasady poprawnego dowodzenia.
Ksiga Rodzaju, Ewangelie a stworzenie, inne wymiary
Mona si zgodzi z czci interpretatorw Starego Te

stamentu, i opis stworzenia naley odczytywa przenonie.
Zarwno Ksiga Rodzaju, jak i inne ksigi przybieraj
w wielu miejscach charakter symboliczny, historyczny bd
dydaktyczny i w tym duchu naley interpretowa zawarte
w niej treci. Baz chrzecijaskiego pojmowania Boga s
Ewangelie, a w tym przede wszystkim sowa samego Chry
stusa. Poza wyjtkowymi i bardzo oglnymi wypowiedziami
nie istniej stwierdzenia Jezusa odnoszce si do stworzenia
wiata. W swych wypowiedziach natomiast odnosi si On
do ycia po mierci oraz innego wiata, w ktrym znajduje
si Jego krlestwo. Przestrzega rwnie, i w tamtym, in
nym wiecie istnieje take ycie pene mroku i niepokoju.
Podsumowujc nauczanie Chrystusa, mona doj do wnio
sku, i gosi On, e poza naszymi wymiarami", w ktrych
trwa czowiek, istniej jeszcze inne, w ktrych rozwino si
ycie, a ktre uzasadniaoby nasze ziemskie bytowanie
Zarzut Porfiriusza z Tyru
Co oznacza sowo zbawiony"? Czyby odnosio si ono do

osoby, ktra y bdzie z Chrystusem pomimo swej mierci fi
zycznej? Czy poza naszym wiatem istnieje jeszcze inny, w kt
rym mogoby istnie ycie? Pytanie to odnosi si do problema
tyki ycia w innych wymiarach. Skoro my istniejemy w trzech
przestrzennych), to dlaczego inteligentne istoty nie mogyby
istnie w wyszych?
W III wieku Porfiriusz z Tyru postawi zarzut chrzecija
nom, mwic: S to przeraajce sowa, ktre Chrystus wy
powiada: Teraz nadszed sd nad wiatem; teraz wadca tego
wiata zostanie wyrzucony. |...| Jeli odpowiecie, e gdzie
tam istnieje inny wiat, do ktrego w wadca bdzie wyrzuco
ny, to wskacie podstawy takiego twierdzenia. Jeli za nie ma
innego wiata a jest niemoliwoci istnienie dwch wiatw
to gdzie tene wadca mgby by wyrzuconym"
Porfiriusz zarzuca Jezusowi, i ten naucza o istnieniu in
nych wiatw. Kwestia powysza staje si niezwykle interesu
jca, gdy spojrzy si na ni z perspektywy wspczesnej na
uki, ktra bada waciwoci wielu wymiarw. Okazuje si, i
teorie owe znajduj interesujce uzasadnienie, za jej mate
matyczny model przedstawi w XIX wieku uczony Bernhard
Riemann. Albert Einstein wykorzysta jego osignicia przy
pracach nad teori wzgldnoci. Rzeczywisto, jaka nas ota
cza, staje si coraz bardziej zrozumiaa, im gbiej pojmuje
* Porfiriusz z Tyru, Przeciw chrzecijan, tum. P Ashwin-Siejkowski, Wydawnic

two WAM, Krakw 2006 (ks. II 261 i 3), s. 73
NAUKA I BG 59
my natur wielowymiarowej przestrzeni. Analizujc jej wa

ciwoci, naukowcy doszli do zadziwiajcego odkrycia, i
istota z wyszego wymiaru umiaaby wykonywa niezwyke
czynnoci w naszym wiecie. Przenikanie przez ciany, prze
mierzanie ogromnych przestrzeni w uamku sekundy, ope
rowanie bez narzdzi chirurgicznych to tylko nieliczne
z moliwoci istoty wielowymiarowej". Dziwna jest zatem
struktura naszej rzeczywistoci. W zwizku z powyszym
okazuje si, i niezwyke czyny, jakich dokonywa Chrystus,
staj si naukowo dopuszczalne, przy zaoeniu, e dokonuje
ich istota innowymiarowa". W tym kontekcie ewangeliczne
wiadectwa nabieraj zupenie innego znaczenia.
Na istnienie wyszych wymiarw mog wskazywa wia
dectwa ludzi, ktrzy przeyli tzw. mier kliniczn. Twierdz
oni, i widzieli tunel. Czyby by to w tunel czasoprze
strzenny" do wyszego wymiaru"
* Michio Kaku, Hiperprzestrze Naukowa podr przez wszechwiaty mog pi -

we i dziesity wymiar, tum. E. okas, B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa
1996, s. 73-74
4 R. Moody, Zip i Limbus, tum. I. Dolea-Nowicka, Bydgoszcz 1992
s. 35. Przykadowe zeznania osb, ktre przeyy mier kliniczn przestaem
oddycha. Najpierw znalazem si w czarnej prni [...] mona by j chyba po
rwna do tunelu |...|". s. 29: wszystkie sowa jakie znam s trjwymiarowe
...] na lekcjach geometrii wbijano mi w gow, e istniej tylko trzy wymiary
[...] ale moi nauczyciele mylili si. Jest wicej wymiarw"
Konkluzja
Otaczajca czowieka rzeczywisto nacechowana jest

wielk zoonoci, a zachodzce w niej procesy i prawa cz
sto s niezwykle trudne do jednoznacznej weryfikacji na
ukowej. Wywody Dawkinsa nie tylko nie uprawniaj do ne
gacji pojcia Boga, lecz przede wszystkim s naukowo nie
uzasadnione, a take brakuje w nich elementarnej spjnoci.
ROZDZIA 2
CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST

RDEM ZLA
W poprzednich rozwaaniach zostay poruszone zagad

nienia natury naukowej. Dawkins, uzasadniajc swj wiato
pogld, zaprezentowa argumenty, ktre stay si przedmio
tem wstpnej analizy pod ktem ich poprawnoci logicznej,
jak i rzetelnoci przyjtej przez niego metody badawczej,
Bg urojony porusza rwnie inne zagadnienia, ktre dla
wielu ludzi stanowi podstawy przyjmowanego przez nich
systemu wartoci. W podrozdziale swej ksiki zatytuowa
nym Ciemna strona absolutyzmu Dawkins przeprowadzi kry
tyk filozofii absolutystycznej, ktr w gwnej mierze wi
e z wierzeniami religijnymi: Absolutyzm, o czym musimy
pamita, yje i ma si cakiem dobrze. |...| rzdzi umysami
bardzo wielu mieszkacw wspczesnego wiata [...]. Taki
absolutyzm niemal wszdzie wywodzi si z silnej wiary reli
gijnej, to za zupenie wystarczajcy powd, by stwierdzi, e
religia na tym wiecie suy zu""
Dawkins jest zdania, i religia, poprzez swe zespolenie
z absolutyzmem moralnym, stoi na subie za. Czy jednak
jest to prawd? A moe przeciwnie konsekwentny ateizm
poprzez swj zwizek z moralnym darwinizmem, relatywi
R. Dawkins, Banjos 385

zmem oraz nihilizmem zmierza do wyzutego z wszelkich

zasad, patologicznego, amoralnego systemu?
Zarwno jedna, jak i druga strona sporu uznaje, i w przy
rodzie istnieje walka o byt", w ktrej zwycia silniejszy
Tak pojmowany element darwinizmu jest przyjmowany
przez kad ze stron. Jego interpretacje s jednak zupenie
rne i prowadz do skrajnie odmiennych postaw
Darwinizm moralny
We wstpie rozwaa naley si zastanowi nad pojciem

darwinizmu moralnego, przez ktre naley rozumie postaw
czowieka kierujcego si okrutnymi zasadami walki o byt"
niezalenie od nastpstw moralnych przyjtego postpowania.
Rozumowanie takiej osoby przedstawia si nastpujco:
Prawa przyrody s brutalne i okrutne. Jednak owe prawa
wkomponowane s w natur wiata, a zatem iw natur
czowieka, ktry jest jedynie elementem przyrody. Tylko
silniejszy ma prawo y, sabszy ginie. Nie istnieje takie po
jcie jak moralno czy lito. Warto okrelonych czynw
ocenia si przez pryzmat ich skutkw. Prawidowo postpu
je zatem taki czowiek, ktry poprzez swoj inteligencj
i si jest w stanie przetrwa. Norma cel uwica rodki
jest drogowskazem postpowania
Konsekwentny ateizm a darwinizm moralny
W zwizku z faktem uzasadniania przez ludzi niewierz

cych wasnego istnienia prawami opisanymi przez Darwina,
CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZLA 43
naley doj do konkluzji, i konsekwentny ateizm zmierza

ku darwinizmowi moralnemu. Dla konsekwentnego ateisty
istnieje tylko wiat materialny, a ycie, ktre jest faktem,
wywodzi sw przyczyn z samordztwa, ktre na drodze
doboru naturalnego uksztatowao wspczenie istniejce
gatunki zwierzt. Konsekwentny ateista, ktrego przekona
nia, jak twierdzi, wywodz si z nauki, przedstawia nastpu
jce rozumowanie:
Przyjmuje si, e wszystko powstao na skutek Wielkie
go Wybuchu, od ktrego rozpoczo si trwanie wszech
wiata znanego w dzisiejszej postaci. Na skutek dziaania si
fizycznych uksztatoway si galaktyki i ukady gwiezdne.
Midzy wieloma znalaz si rwnie Ukad Soneczny. Wo
k Soca kr planety, ktre rwnie powstay w wyniku
oddziaywa czysto fizykalnych, lepych praw. Po pewnym
bardzo dugim okresie na jednej z tych planet, Ziemi,
uksztatoway si pierwsze przejawy ycia, ktre poczy
ewoluowa. Jednak rodzenie si ycia nie przebiegao
w sposb agodny. Ot aby mg przetrwa jeden osob
nik, musia on pokona swoich konkurentw na drodze
brutalnej walki o byt. Dziki tej walce promowane byy
jednostki silniejsze i lepiej przystosowane, za sabsze i go
rzej przystosowane giny. Te lepsze, powoujc potom
stwo, przekazyway mu swoje doskonalsze waciwoci
organizmu i w ten sposb nastpowa rozwj. Czowiek
powsta dopiero na kocu ewolucyjnej drogi. Jest on zwie
rzciem, ktre wyewoluowao z innych zwierzt i tylko
dziki brutalnej walce stao si zdolne do przetrwania. Owo
prawo wkomponowane jest zatem w natur wiata i jest to
prawo naukowe. Ateista jako naukowiec wie, i darwinizm
moralny jest jedynie konsekwencj poczynionych ustale.

Zatem posugiwanie si metodami darwinizmu moralnego
jest dopuszczalne. Nie istnieje inne ycie ni czysto mate
rialne. Nie ma Boga i nie ma ycia po mierci. Pustka" jest
tak naprawd sensem istnienia, a kady czyn ocenia si
przez pryzmat skutku".
W przedstawionej koncepcji recepcja darwinizmu moral
nego jako filozofii ycia jest nieodcznym elementem kon
sekwentnego ateizmu. Gruntem empirycznym postulowa
nych spostrzee s postawy czonkw systemw komuni
stycznego i narodowosocjalistycznego, dominujcych w XX
wieku.
Apogeum moralnoci konsekwentnego ateizmu
Dawkins odkada na bok istot darwinizmu, czyli bez

wzgldn walk o byt", ktra cakowicie uniemoliwia
wywodzenie moralnoci z darwinizmu,i w rozdziale zatytu
owanym Czy macie powie orane na dany rokie korzenie
skupia swoj uwag na czterech kwestiach, z ktrych pr
buje wywie darwinowskie korzenie" etyki. Jak si zdaje,
owe cztery przykady stanowi ju szczyt moralnych aspira
cji darwinizmu, gdy tymczasem kady z nich obarczony jest
amoralnym pitnem"
* Ibidem, s. 481.
* Dawkins jest bardzo nieczytelny w prezentowaniu swojego wiatopogldu, co
czyni niezwykle trudn interpretacj systemu wartoci, ktry postuluje. Z jednej
strony prezentuje swj rozdzia (s. 292-505) jako taki, ktry odnosi si do dar
winowskich korzeni naszego poczucia moralnego", czyli ludzkiego systemu
Znamy ju zatem pisze Dawkins cztery dobre darwi

nowskie powody, by w relacjach midzy jednostkami domi
noway altruizm, szczodro i moralno. Po pierwsze po
krewiestwo, po drugie wzajemno (odwzajemnienie przy
sug i robienie przysug w oczekiwaniu rewanu). Z tym
zwizany jest powd trzeci, czyli darwinowskie korzyci z do
brej reputacji. Po czwarte o ile teoria Zahaviego jest praw
dziwa ostentacyjna szczodro przynosi dodatkowe korzy
ci, bo zaatwia jednostce naprawd dobr promocj"
Wida w tym podziale, i dla darwinisty nie istniej
obiektywne wartoci, lecz tylko i wycznie wasny interes.
Darwinista moralny musi mie zapat za kady wielko
duszny czyn, ktrego si podejmuje. Kady, kto odbiera za
darmo" jakie dobro od obcego darwinisty, musi wiedzie,
e ma obowizek si odwdziczy, jeli tylko by si okazao,
i dobroczyca nie naby podanej reputacji lub promocji
Dawkins, wywodzc swoj moralno ze wiata zwierzce
go, jednoczenie stan w opozycji wzgldem nauczania Je
zusa, wedug ktrego wszystkie cztery postulaty Dawkinsa
wartoci, a z drugiej strony podaje cztery dobre darwinowskie powody", ktre

nie stanowi wczeniej zapowiadanego naszego poczucia moralnego", lecz in
teresowny amoralizm zwierzcy. Nastpnie prezentuje swoje rozumowanie jako
takie, ktre zdaje si odnosi tylko do naszych pradawnych przodkw, by osta
tecznie stwierdzi, e owa prezentowana zdroworozsdkowa regua" nadal
pozostaa aktualna (s. 302)
Majc na uwadze trudnoci interpretacyjne etycznych pogldw Dawkinsa (nie
tylko w Bogatyny, lecz take w innych pozycjach tego autora), skupiono si
na takim ich pojmowaniu, w myl ktrego cztery dobre darwinowskie powo
dy do zachowa moralnych s rdem wspczesnych zachowa moralnych
czowieka.
- Ibidem, s. 299-300
o moralnym postpowaniu pozoruj szlachetno i s wy

zute z gbokich wartoci. Naley zwrci szczegln uwa
g na fakt, i autor ten jednoczenie sam w innej czci
swojej ksiki twierdzi, e ceni sobie nauczanie tego my
liciela, goszc: nauki moralne Jezusa s absolutnie godne
podziwu", jak rwnie sam zreszt z absolutn powag
napisaem kiedy artyku Ateici za Jezusa", gdy tymcza
sem stoi wzgldem niego w faktycznej opozycji,
Dawkins gosi cztery darwinowskie powody, aby w rela
cjach midzy ludmi dominowaa moralno". Pierwszym
jest pokrewiestwo. Dla tego autora altruizm ze wzgldu na
pokrewiestwo jest rodzajem moralnoci, gdy tymczasem
dla Jezusa taka postawa stanowi jedynie pozr prawdziwej
szlachetnoci. Gosi mianowicie: Za c was nagradza,
jeli kochacie tych, ktrzy was kochaj? Czy i celnicy tego
nie czyni? I c takiego wielkiego czynicie, jeli kochacie
tylko waszych braci? Czy i poganie tego nie czyni?"
Okazuje si, i Jezus biegunowo odmiennie ni Dawkins
pojmuje t problematyk. To wanie mio wzgldem
osb nie zwizanych adn form pokrewiestwa czy przy
jani jawi si jako istota prawdziwej moralnoci,
Drugim darwinowskim powodem, dla ktrego warto by
moralnym", jest odwzajemnienie. Rwnie tutaj Dawkins
stoi w opozycji wzgldem etyki Jezusa. Jezus, jak czytamy,
gosi: Kiedy urzdzasz obiad albo wieczerz, to nie zapra
Ibidem, por. s. 339, 340. Naley zaznaczy, e Dawkins nie uznaje nauczania Je
zusa dotyczcego rodziny
* Mt 5,46 Piwnie mi w Tatra - przekae jej jak
tych gustami i komentarza, oprac. zesp pod red. ks. M. Petera i ks. M. Wol
niewicza, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1975, t. III
szaj swoich przyjaci ani braci, ani krewnych, ani bogatych

ssiadw, aby i oni nie odwzajemnili si zaproszeniem ciebie.
I otrzymasz zapat. Ale kiedy urzdzasz przyjcie, zapro
ubogich, uomnych, chromych, lepych i bdziesz szcz
liwy, bo oni nie maj nic, aby ci si odwzajemni"
Nie naley interpretowa tego fragmentu, jakoby Chrystus
nie popiera uczt z przyjacimi. T nauk pragnie jedynie
zwrci uwag na moralne przesanki urzdzanego, symbo
licznego przyjcia. Dla Jezusa moralnie niedoskonale postpu
je ten, kto czyni dobro w celu uzyskania odwzajemnienia. Dla
Dawkinsa natomiast taka forma moralnoci jest suszna.
Trzeci i czwart przesank Dawkinsowskiego wywo
dzenia moralnoci z darwinizmu jest nabywanie dobrej re
putacji i promocja. Czyli czynienie dobra w celu uzyskania
pozytywnego postrzegania wasnej osoby przez otoczenie,
Jednak ta postawa, ktr propaguje Dawkins, nie jest ni
czym innym jak faryzejsk obud. Chrystus tymczasem
gosi: Strzecie si, abycie dobrych czynw nie speniali na
oczach ludzi, aby was podziwiano [...]. Kiedy wic dajesz
jamun, nie ka trbi przed sob, jak czyni obudnicy
w synagogach i na ulicach, aby ich ludzie chwalili. [...] A kie
dy dajesz jamun, niech twoja lewa rka nie wie, co czyni
prawa, aby twoja jamuna pozostaa w ukryciu"
Postawa faryzeizmu polega na gbokim wdraaniu w y
cie darwinizmu moralnego. Wszelkie faryzejskie, pozornie
uczciwe zachowania maj podtekst egoistycznych interesw
Dlatego te chocia ewolucjonizm co do istoty nie przeczy
* k 14,12
5 Mt 6,1-4
chrzecijastwu, to jednak jego darwinistyczne interpretacje

moralnoci s zupenie z nim nie do pogodzenia. Trzeba ja
sno i wyranie stwierdzi, i darwinistyczny altruizm stoso
wany w wiecie ludzkim jest podoci poczon z zaka
maniem. Wszystkie takie systemy s wyzute z prawdziwych
wartoci, a w ostatecznoci skutkuj zbrodniami. Z punktu
widzenia chrzecijanina Chrystus dokona cakowitego od
wrcenia wiata darwinistycznych wartoci. Propaguje zasady
miosierdzia, sprawiedliwoci, przyjani, powicenia, bezin
teresownoci. Okazuje si, e im blisi jestemy nauki Chry
stusa, tym dalej jestemy od darwinizmu moralnego. wiat
wartoci moralnych jest dokadnym odwrceniem darwini
stycznych, czysto egoistycznych interesw
Naley przyjrze si jeszcze jednej wypowiedzi Dawkin
sa: Nie ulega wtpliwoci, e Chrystus, jeeli istnia,|...| by
jednym z najwikszych etycznych mylicieli wszech cza
sw". Jak moe Dawkins, stojc w jawnej opozycji wobec
pogldw Chrystusa, jednoczenie uznawa Jego wiatowy,
etyczny autorytet?
Absolutyzm a pogldy przeciwne
Platon dostrzega pewien istotny podzia dotyczcy wia

ta prezentowanych wartoci okoo dwch i p tysica lat
temu i da temu wyraz midzy innymi w dziele Gorgias
Sokrates wystpi w roli absolutysty, uznajcego, i istniej
wartoci obiektywnie najwysze, ktrymi winien si kiero

wa czowiek. Polos za i Kalikles jako relatywici-nihilici

uwaaj, i wartoci obiektywne nie istniej i mona w y
ciu postpowa w sposb dowolny. Spr, jaki si zrodzi,
pocztkowo dotyczy retoryki i tego, czyim interesom po
winna ona suy interesom obywateli czy grupy rzdz
cej. Absolutystyczny pogld Sokratesa, wyszydzony i wy
miany, gosi, e politycy winni suy pastwu i obywate
lom. Relatywici za jasno stwierdzili, i retoryka suy im
jako narzdzie do realizacji osobistych interesw. Gdy tylko
mog, szukaj wadzy najlepiej tyraskiej, aby mogli po
puszcza wodze swoim dzom", gdy tylko zapragn, i by
mogli bezkarnie ograbia i mordowa, kogo zapragn. Po
los zachwyca si wadz tyrask Archelaosa. Sokrates na
tomiast tego tyrana Macedonii nazywa ndznikiem, gdy
jest niesprawiedliwy. Polos opowiada histori tego wadcy:
Poka: Ale jak ma nie by niesprawiedliwy? To jemu si
nie naleao nic zgoa z wadzy, ktr dzisiaj posiada
[...] po sprawiedliwoci on by niewolnikiem Alketesa
[...] pod pozorem, e mu chce odda wadz [...] ugo
ci go, spoi jego i jego syna |...| wywiz w nocy,
sprztn i zatar wszelki lad po jednym i drugim [...]
potem brata znowu, prawego [...] chopaka co sied
mioletniego, ktremu si tron nalea po sprawiedli
woci |...| do studni wrzuci i utopi [...]. A jest moe
jeden czowiek w Atenach, od ciebie samego zaczw
szy, ktry by wola by kimkolwiek innym z Mace
doczykw, a nie Archelaosem?"
- Platon, Goni; SVI 471, tum. W. Witwicki, PWN, wyd. II, Warszawa 1958
s. 60
Polos, jako wybitny retor, posugiwa si swoimi umiejt

nociami z krzywd wobec interesu obywateli, uzyskujc
osobiste korzyci. Sokrates potpia takie zachowanie, uwa
ajc, e ludzie podstpni s ndznikami. Wwczas Polos
wyrazi pogld, i najszczliwszy i najlepszy nie jest ten, kto
jest uczciwy, lecz ten, kto ma powodzenie. Przykadem po
danej przez Polosa postawy relatywisty i darwinisty moral
nego jest Archelaos. Polos wyraa przekonanie, i krl Ar
chelaos jest szczliwym czowiekiem i on sam, gdyby mg,
zajby jego miejsce, mimo i ten dopuci si przestpczych
czynw w celu osignicia wadzy. Polos godzi si ze zbrod
niami, jeli w efekcie przynosz one osobist korzy. Sokra
tes stoi w opozycji wzgldem tej postawy. Uznaje warto
najwysz i niezmienn, jak jest sprawiedliwo nie akcep
tuje czynw Archelaosa i nie poda jego tronu.
Wypowiedzi innego darwinisty moralnego, Kaliklesa, jesz
cze bardziej wyznaczaj granice absolutyzmu wzgldem rela
tywizmu:
Kale: Co to znaczy panowa nad sob?
30krate: |...| mie zdrowy rozsdek i umiarkowanie w sobie,
panowa nad rozkoszami i dzami [...]
Kale: To wielcy durnie, Sokratesie; bo jak moe by szcz
liwy czowiek, ktry jest niewolnikiem czyimkol
wiek. Nigdy; tylko to jest pikne i sprawiedliwe z na
tury, co ja ci teraz otwarcie mwi, e czowiek, kt
ry ma y jak naley, powinien dzom swoim po
puci wodze, niechaj bd jak najwiksze, i nie po
wciga ich. |...| Bujne, szerokie ycie, bez hamulca,
bez panowania nad sob, byle byo skd, to dziel
no i szczcie, a ta reszta to wiecideka, to ludzkie
CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZA 51
konwenanse przeciwne naturze, to gupstwa, o kt

rych mwi nie warto.
5 oktailer: [...] ty teraz jasno mwisz to, co inni myl, ale po
wiedzie tego nie chc"
Z przytoczonej wypowiedzi wynika, i postawa sofistw
greckich bya zbrodnicza, ale jak to Kalikles gosi zgodna
z natur. Czy zatem moe dziwi los Sokratesa i jego tra
giczna mier, skoro za swoich sdziw mia niewtpliwie
i takich ludzi? Mona si zgodzi z Kaliklesem, i postawa
sprawiedliwoci jest przeciwna prawom przyrody, gdy
walka o byt" jest brutalna i nie przewiduje takiej moliwo
ci. Sokrates jednak dostrzega w czowieku co wicej ni
tylko zwierzcy instynkt i da wcielania w ycie zasad pra
worzdnoci. Dla Polosa i Kaliklesa nie istniej wartoci
obiektywne, ktrych naley przestrzega, lecz kady czyn
oceniaj przez pryzmat skutku, ktry powinien by osobi
cie korzystny. Tym samym odsaniaj swj relatywizm mo
ralny. Warto zwrci uwag na fakt, i Sokrates docenia
szczero u Kaliklesa, gdy powiedzia to, co inni myl,
ale o tym mwi nie chc. W prezentowanej dyskusji So
krates sprowokowa Kaliklesa do tego wyznania, ale z punk
tu widzenia taktyki taka wypowied nie jest korzystna, dla
tego najczciej darwinista twierdzi, i trzyma si zasad ety
ki niezalenej i prawa.
Faktycznie darwinizm moralny musia przybiera w tam
tym okresie monstrualne rozmiary i czyni ogromne spusto
szenie, skoro nauka Chrystusa, przeciwstawiajca si tej pato
logicznej w wiecie ludzkim postawie, zostaa powszechnie
5 Ibidem, XLVI 492, s. 100

przyjta z wielkim entuzjazmem. Porwnajmy zatem sowa

Kaliklesa ze sowami Chrystusa i niech kady sam oceni,
ktre s mu blisze:
Syszelicie, e powiedziano: Oko za oko, zb za zb.
A ja wam powiadam: Nie zwalczajcie za] zem! Lecz jeli
kto uderzy ci w prawy policzek, nadstaw mu drugi". Daj
temu, kto ci prosi, i nie odwracaj si od tego, kto chce od
ciebie poyczy. jeli Twoja prawa rka pobudza ci do
zego, odetnij j i odrzu od siebie". Kto przyjmie jedno
z tych dzieci w imi moje, ten Mnie przyjmie"
Ateistyczny darwinizm moralny a moralno chrzecijaska

w praktyce
Podobnie jak chrzecijanom bliski jest absolutyzm, tak

konsekwentnym ateistom relatywizm, nihilizm i darwi
nizm moralny. I tak jak pierwszy, w imieniu Chrystusa, na
wouje do mioci bliniego, tak drugi postuluje jedynie
dbao o egoistyczne dobra. Ateizm, w konsekwentnej po
staci, poprzez swj system wartoci lub raczej jego brak,
jest najgorszym z wystpujcych systemw moralnoci,
gdy dopuszcza moliwo czynienia wszystkiego,
Spr darwinizmu moralnego i moralizmu chrzecija
skiego uwidoczniony zosta w podejciu do zagadnie ycia
i mierci. Zupenie inne uzasadnienia i zupenie inne skutki
tych wiatopogldw stanowi potwierdzenie wczeniej przy
- Mit 5,385,425,30 Mik9,37

toczonych tez". Nie sam pogld Dawkinsa jest zadziwiajcy

i popiera zarwno aborcj, jak i eutanazj, gdy takie pogl
dy stanowi naturalne nastpstwo jego systemu wartoci
Dziwi natomiast uzasadnienie, ktre wydaje si wewntrz
nie niespjne.
Aborcja
W kwestii aborcji Dawkins stwierdzi: Ewolucyjny punkt

widzenia jest do prosty w adnym wypadku czowie
czestwo komrek embrionu nie moe by wywodzone z je
go absolutnie wyjtkowego moralnego statusu. Nie moe ze
wzgldu na ewolucyjn cigo midzy naszym gatunkiem
a, powiedzmy, szympansami, jeli za pjdziemy nieco dalej,
to z wszystkimi gatunkami yjcymi na naszej planecie. Wy
janijmy wyobramy sobie moe, i jaki gatunek pored
nie, na przykad lustracji bez jared, cudem przey i na
tknlimy si na jego przedstawiciela gdzie w afrykaskim
interiorze. Czy t istot zaliczymy do ludzie, czy nie?"
Zdaje si, e dla Dawkinsa nie istnieje zasadniczy pogld,
ktrego wczeniej nie wywidby z ewolucjonizmu. Cae
dowodzenie przedstawione przez niego czowiek o aspira
cjach moralnych musi cakowicie odrzuci. Jaki zwizek
z naszym pradawnym przodkiem ma mie prawo do abor
- Aborcja i eutanazja s jedynie empirycznym przykadem i dowodem, i darwi

nizm moralny w swojej filozofii zmierza w kierunku, ktrego celem jest reduk
cja ycia. Jednoczenie naley zauway, e filozofia chrzecijaska zmierza
w kierunku, ktrego celem jest ochrona ycia
+ R Dawkins, Banyon, s. 405
cyjnego pozbawiania ycia obecnie yjcego czowieka?

Dawkins, piszc o ewolucyjnym punkcie widzenia poruszy
kwestie niezwizane z treci omawianego zagadnienia, gdy
aborcja ma miejsce na czowieku, nie za na jego bliej nie
okrelonym przodku. Prawd jest, i gatunek przejciowy
byby dyskusyjny co do swego szczeglnego, moralnego sta
tusu; jednak gatunek homo sapiens ju taki dyskusyjny nie
jest. Wiemy, i embrion homo sapiens jest homo sapiens,
a nie Alstafiski granit. Aby wyjani dokadniej przed
stawion myl, mona si posuy najprostszym przyka
dem. Gdyby kto kupi fortepian bez klawiszy i strun, czy
kupiby fortepian? Tutaj sprawa byaby dyskusyjna. Gdyby
jednak kto kupi fortepian ze wszystkimi czciami, czy ku
piby fortepian? Tutaj odpowied jest oczywista kupi for
tepian. Dlatego te rozumowanie Dawkinsa w tym miejscu
jest bdne. Aborcja dotyczy na pewno czowieka, a nie jego
niedoewoluowanego przodka i nie mamy dylematu moralne
go, o ktrym w autor wspomina.
Absurdalno przytoczonej wypowiedzi mona wykaza
w inny sposb. Zachowujc sens myli zawartej w zdaniu, za
sowa komrki embrionu" naley podstawi sowa ko
mrki Dawkinsa", w wyniku czego otrzymujemy: Ewolu
cyjny punkt widzenia jest do prosty w adnym wypadku
czowieczestwo komrek Dawkinsa nie moe by wywo
dzone z jego absolutnie wyjtkowego moralnego statusu.
Nie moe ze wzgldu na ewolucyjn cigo midzy na
szym gatunkiem a, powiedzmy, szympansami..."
- Nawiasem mwic, Richard Dawkins by w swoim rozwoju osobniczym ko

mrk embrionu.
Naley zapyta Dawkinsa: skoro nie wywodzi swego wa

snego czowieczestwa z ewolucji, to czy istnieje co,
z czego wywodzi? Z czego wyprowadza swoje czowiecze
stwo Dawkins, jeli nie czyni powyszego ani od Boga, ani
od wartoci absolutnych, ani z ewolucjonizmu? Takimi po
gldami wskazuje na swj moralny nihilizm.
Ale to bya Dawkinsowska interpretacja ewolucjonizmu.
Mona natomiast odwrci t wypowied i nada jej ca
kowicie odmienne brzmienie: Absolutnie wyjtkowy mo
ralny status homo sapiens i jego embrionu jak rwnie
komrek Dawkinsa) jest wywiedziony z ewolucji". Ten po
gld, w odwrotnoci do poprzedniego, ma jednak logiczne
i naukowe uzasadnienie. Ot czowiek, a przez to i jego
potomkowie, znajduje si na szczycie hierarchii ewolucyj
nej i jako jedyny jest bytem zdolnym do mylenia, samo
wiadomoci oraz moralnoci i std wynika jego absolut
na wyjtkowo
Lecz Dawkins nie poprzestaje na tym i brnie dalej:
Konsekwencjonalista lub utylitarysta podchodz do kwestii
przerywania ciy zupenie inaczej. Gwny problem stano
wi cierpienie. Czy embrion cierpi? Najprawdopodobniej nie,
o ile cia zostanie usunita, zanim u podu zdy si
uksztatowa system nerwowy; nawet zreszt jeli pd jest
ju do duy, by zalki takiego systemu si wyoniy, to
pd cierpi znacznie mniej ni na przykad dorosa krowa
zabijana w rzeni). Czy kobieta lub jej rodzina bd cierpie,
jeli nie dojdzie do aborcji? Wiele wskazuje, e tak, a w ka
dym razie, poniewa pd nie posiada systemu nerwowego,
czy nie powinnimy wyboru pozostawi doskonale rozwini

temu systemowi nerwowemu matki"
Wedug aborcjonistw rozumujcych jak Dawkins em
bron mona zabi, gdy nie cierpi, a nie cierpi, gdy nie
posiada ukadu nerwowego. Zamy zatem, i nasciturus
ma ukad nerwowy. To jednak wcale nie znaczy, i musi
cierpie. Skoro za nie cierpi, to wedug powyszego rozu
mowania, zabi mona rwnie taki, ktry posiada wy
ksztacony ukad nerwowy. Wyobramy sobie zatem, i
dziewiciomiesiczny nasciturus, ulegajc wypadkowi, stra
ciby przytomno. W tej sytuacji umiercenie tego czo
wieka dla konsekwencjonalisty jest akceptowalne. Dawkins
takimi pogldami dopuszcza take moliwo zamordowa
nia dorosego czowieka, jeli zastosowaoby si humani
tarne" warunki umiercania. Skoro brak cierpienia jest
usprawiedliwieniem pozbawienia kogo ycia, mona sobie
wyobrazi dorosego samotnego czowieka, ktry by
uciliwy dla innych podobnie jak uciliwy jest pd dla
matki). Wedug konsekwentnie przedstawionego wyej sta
nowiska, bezbolesne zgadzenie takiej osoby staje si do
puszczalne. Co wicej, z przytoczonego tekstu Dawkinsa
mona ju wnioskowa, i akceptowaby nawet aborcj,
w ktrej pd by cierpia. Gdzie jest zatem granica cierpie
nia, ktr wyznacza autor Boga urojonego? Wyglda na to, i
poszerza niebezpiecznie wasny punkt widzenia na t nie
zwykle wan spraw akceptuje mianowicie bl podu,
mwic, i jest on mniejszy ni bl zabijanej krowy w rzeni.
Ibidem, s. 394
Embrion ludzki znikn z powierzchni ziemi, zosta uni

cestwiony, pozbawiony swego bytu i dla Dawkinsa ta sytu
acja jest zupenie akceptowalna byle nie cierpia lub ma
o cierpia.
Sprowadzajc wszystkie wypowiedzi do kilku sformuo
wa, naley przedstawi kwesti aborcji w sposb nastpu
jcy: w Y jest jego potomek X czowiek embrion prze
szkadza, bo trzeba bdzie si nim opiekowa, utrzymywa
go, karmi, pracowa na niego, zaprowadza do szkoy
Y tego nie chce, Y pragnie spokoju, musi zatem pozby
si swego potomka, pki jest jeszcze niewielki i bezbronny
Uzasadnia swoj zbrodni, twierdzc, e istot ludzk mo
na zgadzi, gdy nie cierpi. Skoro mona zabi istot ludz
k, ktra nie cierpi, mona zabi take embrion. Dokonuje
wic tego czynu. Prawdziw intencj aborcji jest prba
uniknicia odpowiedzialnoci oraz zwizanego z nim wysi
ku i trudu. Uzasadnienie przybiera dowoln tre i moe
by absurdalne, jak w przekonaniach Dawkinsa, lecz jak si
okazuje, nie stanowi to podstawy do jego odrzucenia.
Mwic jzykiem logicznym: z tego, e X nie cierpi, nie
wynika, i X mona zabi. Rwnie z tego, e Y cierpi, nie
wynika, i mona umierci nie cierpice X. Odebranie ko
mu ycia nie moe zatem wynika z bdnego rozumowania.
Eutanazja
Konsekwencjonalizm Dawkinsa jest pogldem umoli

wiajcym mordowanie wszystkich. Kady czowiek bowiem
albo cierpi, albo nie cierpi; gdy cierpi mona go zabi,
aby nie cierpia, a gdy nie cierpi mona go zabi, bo nie
cierpi. Gdy zatem mamy chorego mona go umierci,

bo cierpi", gdy mamy embrion moemy go umierci, bo
nie cierpi.
Dawkins na poparcie swoich pogldw przytacza nastpu
jcy argument: Bycie martwym nie rni si od bycia niena
rodzonym". Twierdzi, i jego pogld na eutanazj wywodzi
si czciowo z powyszego rozumowania jako konsekwen
cja". Zatem myl Dawkinsa naley sprecyzowa w sposb
nastpujcy: Skoro mnie nie byo i skoro mnie nie bdzie,
a bd tym samym, czym byem niczym (lunymi czst
kami), to przyspieszenie mierci jest akceptowalne". Jest
to w peni zdefektowane rozumowanie, gdy tak uzasad
nione przyspieszanie stanu mierci jest morderstwem. Czy
morderca nie moe stwierdzi, e jedynie sprowadza czowie
ka do stanu, w jakim by przed narodzeniem? Tak sprowa
dza, lecz ten czyn nazywamy morderstwem. Gdyby zatem na
stpia zbrodnia i oskarony, bronic si, powiedzia:
adnej niegodziwoci nie uczyniem, c ode mnie chce
cie? Jak to nic? Zamordowae czowieka!) Ale ja nie
zamordowaem, ja jedynie sprowadziem go do stanu
sprzed urodzenia! Dlaczego nie pocigacie do odpowie
dzialnoci innych ludzi, ktrzy zezwalali na to, aby ten kto
od pocztku wiata do swego narodzenia by w stanie, do
P W niniejszych rozwaaniach skupiono si na eutanazji na danie osoby cierpi

cej. Problem ten jest jednak znacznie szerszy por. T. Pietrzykowski, Etyczne
problemy prawa. Zarys wykady, Naukowa Oficyna Wydawnicza, Katowice 2005
wyd. I, rozdz. 5
51 Ibidem, s. 476
4. Nie jest to cytat z Boga wrong, lecz esencja zawartego w nim rozumowania
ktrego go sprowadziem?" wszyscy uznaliby go za czo

wieka o bestialskich pogldach. Sam Dawkins zapewne ska
zaby tego morderc na kar wizienia, mimo e wyraa
z nim wsplnot pogldow, Narodziny czowieka poprze
dza nico, a mier poprzedza ycie i wielka jest midzy
tymi stanami rnica.
Mona t myl przedstawi nieco inaczej. Ot czstki,
ktre nas zbudoway, po mierci rozprosz si i naszego by
tu zorganizowanego w materii ju nie bdzie znajd si
w stanie podobnym do tego, w ktrym byy przed naszym
urodzeniem. Co do tego nie ma wtpliwoci. Jednak czstki
owe, chocia rozproszone, nie bd tymi samymi czstka
mi, ktre byy przed narodzinami czowieka, lecz takimi,
ktre niegdy byy zorganizowane w specyficznej formie
i rzutoway na ycie innych, w ludzkim wiecie. Dlatego
chocia czstki Pawa si rozproszyy i dla niego mogoby
to by z tego punktu widzenia obojtne, dla Justyny takie
obojtne by nie musi, gdy Justyna moe widzie w Pawle
co szczeglnego. Powyszy niuans sprowadza si do na
stpujcego podziau: eutanazja czowieka nie jest niczym
innym jak zmian jego stanu do poprzedzajcego jego y
cie, a jest to dziaanie waciwe i moralnie dopuszczalne
darwinizm ateistyczny; eutanazja czowieka jest unice
stwieniem bytu szczeglnie wanego i jest moralnie niedo
puszczalna absolutyzm chrzecijaski
Dlatego te, gdy cierpica matka darwinisty ateisty prosi
o pomoc ten w sposb oczywisty moe jej zaoferowa
mier, tumaczc, e jej czstki zmieni jedynie stan sku
pienia. Tymczasem chrzecijanin nigdy w ten sposb nie
pomyli. Ale czy to oznacza, e lekceway cierpienie?
Absolutnie! Jest mu cakowicie przeciwny. da zdecydo

wanych krokw na rzecz postpw w nauce, w dziedzinie
medycyny paliatywnej i udostpnienia jej osigni ludzko
ci. W wypadku za nie dajcego si umierzy cierpienia
staje si bezradny, gdy kady jego czyn naruszyby moral
no: albo zasady litoci w obliczu cierpienia, albo zasady
mioci w obliczu ycia.
W istocie jednak cay spr midzy chrzecijanami a mo
ralnymi darwinistami sprowadza si do tego, i chrzecijanin
ostatecznie stwierdza prymat mioci przed cierpieniem, za
konsekwencjonalici tacy jak Dawkins uznaj wyszo cier
pienia przed mioci. Wrd pierwszych mio zwycia
mier", a wrd drugich mier zwycia mio".
Dalej Dawkins jasno opowiedzia si po moralnie wt
pliwej stronie, stwierdzajc: Kto jednak mgby spyta,
czy nie przesadzam (grubo) czy nie stanowi wielkiej r
nicy, gdy mwimy o pozbawianiu kogo wyrostka robacz
kowego, i kiedy mwimy o pozbawianiu go ycia. Ot nie,
zwaszcza gdy kto i tak wkrtce ma umrze". Dawkins
nie dostrzega rnicy midzy zabiegiem chirurgicznym
a odebraniem czowiekowi ycia (gdy kto i tak wkrtce
ma umrze!"), co u ludzi rozrniajcych te czyny musi
wzbudzi wielki sprzeciw. Z lekkomylnoci odnis si do
kwestii ycia i mierci, co nakazuje powanie si zastano
wi, czy czowiek ten jest nonikiem ugruntowanego i wa
ciwie uksztatowanego systemu wartoci.
A co oznacza sowo wkrtce"? Jak je zdefiniowa? Czy
wkrtce" moe znaczy okres jednego roku? Piciu lat?

Dziesiciu? Dwudziestu? A moe odebranie czowiekowi

caego ycia jest odebraniem mu jedynie czego obiektyw
nie nieistotnego, gdy wkrtce" i tak by umar? Czym jest
siedemdziesit lat wzgldem miliardw? Czym znacznie
mniejszym ni wkrtce. Pewnie zatem Dawkinsowi nie
chodzio o sowo wkrtce" w odniesieniu do obiektyw
nego czasu, ale wzgldem subiektywnie pojmowanego y
cia. Gdyby kto mia dziewidziesit lat i cierpia z powo
du nieuleczalnej choroby, umiercenie go byoby dopusz
czalne, gdy odebraoby mu jedynie kilka czy kilkanacie
miesicy ycia, po ktrych nastpiaby naturalna mier,
Mona zaoy, e ten czowiek utraciby rok swego istnie
nia na Ziemi, co stanowioby 1/90 cz jego caego ycia.
Czy jest to mier wkrtce"?! I na tak skrajnych przypad
kach w istocie bazuje Dawkinsowskie stanowisko wiato
pogldowe, ktre nie stanowi rozwaania adekwatnego do
rzeczywistoci. Inna sytuacja obrazuje luk zaprezentowa
nego przez Dawkinsa rozumowania. Wzi mona za
przykad osob pidziesicioletni, ktra cierpi, za jej
mier naturalna nastpiaby po piciu latach ycia. Zatem
owo wkrtce" odniosoby si do 1/10 jej dotychczasowe
go ycia co absolutnie nie moe by uznane za okres krtki
i bez znaczenia. A co powiemy o sytuacji, w ktrej ta oso
ba przeyaby dziesi lat? Czy 1/5 ycia nie jest ju
ogromn czci
Gdyby na nasz planet przylecieli kosmici, ktrych
rednia dugo ycia wynosiaby milion lat, i postanowili
zlitowa si nad ludmi i pozbawi wszystkich ycia w hu
manitarnych warunkach, gdy i tak kady wkrtce prze
minie" mielibymy powody oskary ich o przestpstwo
moralne. Z ich punktu widzenia odebranie ycia noworod

kowi byoby odebraniem ycia komu, kto wkrtce i tak
umrze, a gdyby w obiektywnym systemie wartoci obowi
zywa ten pogld, kosmici znaleliby usprawiedliwienie. Je
li Dawkins byby wwczas prezydentem Ziemi, mogoby
mu zabrakn argumentw, aby ocali ludzko. Nietrudno
wic zauway, i mier majca nastpi wkrtce nie
zmniejsza naszego prawa do ycia.
Mona si zastanowi nad powyszymi zagadnieniami
w innym kontekcie. Dawkins twierdzi, i pozbawienie ycia
istoty ludzkiej poprzez eutanazj jest dopuszczalne z dwch
powodw: cierpienia oraz zbliajcej si wkrtce" mierci.
S to dwa zasadnicze argumenty, ktre przemawiaj za ode
braniem ycia czowiekowi. Czy z tego wynika, e ideologia
Dawkinsa nie zgadzi czowieka, ktry w ogle nie cierpi
i ma przed sob cae ycie? Jak si okazuje nie. Takich te
umierca i nazywa to aborcj
Kady czowiek ma jakie problemy, i to niejednokrotnie
niezwykle powane i zawie. Ale istota moralna nie chce uni
cestwiania problemw poprzez fizyczne eliminowanie
czonkw zbiorowoci ludzkiej. Istota moralna pragnie roz
wizywa problemy jednostek tak, aby nie zmusza ich do
samozagady. Jeli Dawkins, jak sam twierdzi, czuje szacunek
do Chrystusa i uwaa Go za jednego z najwikszych etycznych
mylicieli wszech czasw", powinien odpowiedzie sobie na
pytania: Czy Chrystus dokonaby aborcji? Czy Chrystus doko
naby eutanazji?
- Ibidem, s. 339
Czy mona by rwnoczenie darwinist moralnym

i chrzecijaninem?
Filozofie darwinizmu moralnego i chrzecijastwa stoj

ze sob w sprzecznoci. Z logiki wynika, i nie sposb
uznawa sprzecznych pogldw jednoczenie, dlatego te
nie jest moliwe, aby zarazem wyznawa wartoci, ktre
gosi Chrystus, i okrutne prawa darwinizmu moralnego,
Niekiedy natomiast zdarza si sytuacja, i ateista czy darwi
nista moralny podaje si za chrzecijanina w celu realizacji
partykularnego interesu. Naley takie osoby odrnia od
chrzecijan i nie przypisywa im miana uczniw Jezusa.
Sam Dawkins napisa: Nie bdzie adn przesad, jeli
powiem, e zdecydowana wikszo znanych mi ateistw
tak naprawd skrywa swj ateizm za dewocyjn fasad, Ci
ludzie sami oczywicie nie wierz w adne ponadnaturalne,
nadprzyrodzone byty, ale nadal tkwi w nich jaki szczeglny
sentyment dla irracjonalnej wiary tak, oni wierz w wiar"
Po odczytaniu tak prezentujcych si treci pozostaje je
dynie apelowa: ateici, wyjdcie wreszcie z Kocioa! Po
stawa zakamania wobec swoich prawdziwych przekona
jest bowiem niehumanistyczna
4 Ibidem, s. 470
O niekonsekwentnym ateizmie i niekonsekwentnym

chrzecijastwie
Bogactwo i rnorodno ycia oraz pojawiajcych si

moliwoci sprawia, i nie sposb dokona ostrych rozr
nie na tych, ktrzy kieruj si zasadami praworzdnoci,
i tych, ktrzy si tymi zasadami nie kieruj. Co prawda
mona teoretycznie okreli, i skrajne postawy miosier
nego chrzecijanina s moralnie pozytywne, a darwinistycz
ne inklinacje konsekwentnego ateizmu negatywne. Jednak
w yciu codziennym spotykamy si z niekonsekwentnymi
postawami zarwno ateizmu, jak i chrzecijastwa. Ateista
moe sobie uwiadomi, i stosowanie zasad brutalnej
walki o byt" w wiecie czowieka jest naganne moralnie,
i poprzez owo uwiadomienie staje si zdolny do zachowa
etycznie pozytywnych. Biegunowo odmiennie natomiast
chrzecijanin poprzez nierealizowanie zasad moralnoci
chrzecijaskiej staje si zdolny do zachowa negatywnych
moralnie. Naley jednak zaznaczy, i niekonsekwentna po
stawa chrzecijanina co do istoty zaoe ewangelicznych
stanowi o wyczeniu z grona chrzecijaskiego z mocy
prawa. Chrzecijanin ma bowiem obowizek postpowa
sprawiedliwie.
0 wychowaniu w religii
Dawkins zarzuca ludziom wierzcym, i to wanie wy

chowanie sprawia, e s zwolennikami okrelonej religii.
Chrzecijanin wychowywa si w chrzecijaskim domu,
dlatego jest chrzecijaninem. Gdyby urodzi si w krajach
muzumaskich, byby muzumaninem". Ten sposb ar

gumentacji wskazywa ma na wychowawcze pochodzenie
religii, nie za na obiektywizmie w jej pojmowaniu. Ten sam
argument jednak mona zastosowa wzgldem ateizmu.
Wielu ateistw pochodzi z ateistycznych domw rodzin
nych i wychowani byli w atmosferze sprzyjajcej ateizmowi.
Jeli zatem rozumowanie wyej przedstawione byoby
suszne co do ludzi religijnych, tak samo suszne byoby
wzgldem ludzi niereligijnych. Wwczas areligijno miaa
by swoje rda w wychowaniu.
Wydaje si jednak, i postawiony problem ma gbszy
charakter. Mona by prbowa wyjani powysze zagad
nienie na podstawie bezrefleksyjnoci oraz refleksyjnoci
w przyjmowaniu okrelonego wiatopogldu. Istot tak
przedstawiajcego si wyjanienia jest prba wyjcia na
przeciw obserwowalnym tendencjom, i czowiek, ktry
bezrefleksyjnie przyjmuje jakikolwiek pogld, czy to religij
ny czy ateistyczny, czy naukowy czy zabobonny, czy poli
tyczny czy filozoficzny, moe by skonny do jego powiela
nia, gdy tymczasem refleksja prowadzi moe do jego za
negowania. Religia nie stanowi wic jedynego yciowego
wiatopogldu, ktry czowiek jest skonny powiela, lecz
jeden z wielu, ktry czsto powiela. Tym zatem, ktrzy ba
daj wiatopogld, w ktrym wzrastali, nie sposb zarzuci
decydujcego wychowawczego wpywu na ksztatowanie
si ich religijnoci czy ateizmu. I widzimy niejednokrotnie,
i chrzecijanie staj si pod wpywem rozwaa osobami
niewierzcymi, jak rwnie ateici nieraz staj si pod
4 Ibidem, s.12 i inne

wpywem rozmyla ludmi wierzcymi. Wychowanie dla

czowieka filozofujcego zdaje si nie stanowi czynnika
decydujcego o jego pogldach.
Zbdne wypowiedzi
Dawkins przytoczy fragment mailowej korespondencji,

w ktrej jedna z osb, podajca si za wierzc w Boga, wy
powiadaa si w bardzo agresywnym tonie". Komentujc te
wypowiedzi, autor Boga urojonego stwierdza: Wci nie mog
wyj ze zdziwienia, ile jadu moe si z kogo wyla wycznie
z powodu odmiennoci opinii w kwestiach teologicznych"
Dawkins jednak sam nie zachowuje szacunku wzgldem
postaw i pogldw innych, jego zdziwienie nosi wic pitno
cakowicie niezrozumiaego odczucia. Wulgarnie atakuje re
ligi, gdy przytacza wypowied syna Winstona Churchilla
odnoszc si do Boga Starego Testamentu: O Boe, ale
z tego Boga kawa sukinsyna". Publicznie, nieustajco
okazuje pogard dla niezliczonej liczby ludzi wierzcych,
gdy stwierdza przemiewczo midzy innymi:
Autor Key Guide to the Bible trafnie zauway, e jeli listy
Jan pisa po trawce, to przy Apokalipsie musia by chyba na
LSD"; Nawet ja nie omielibym si sformuowa tego tak
mocno jak Hartung: Jezus przewrciby si w grobie, gdyby
wiedzia, e Pawe zanis jego nauki midzy winie;5 Jeli
yy
" Ibidem, s. 288-289. Naley zaznaczy, i z tego, e kto podaje si za czowieka

wierzcego nie wynika jeszcze, e nim jest. Autorem tego listu mg by rw
nie czowiek niewierzcy, ktrego celem bya prowokacja
4 Ibidem, s. 58
jedna osoba ma urojenia, mwimy o chorobie psychicznej,

Gdy wielu ludzi ma urojenia, nazywa si to Religi; Papie
Jan Pawe II stworzy wicej witych ni wszyscy jego po
przednicy przez ostatnie siedem stuleci razem wzici [...] jego
politeistyczne cigotki ujawniy si w dramatycznych oko
licznociach; Sprzecznoci s uderzajce, ale wiernym, jak
wida, nie przeszkadzaj"
wity Jan nie by narkomanem, lecz apostoem. Pawe
z Tarsu nie gosi nauki winiom, lecz ludziom. Religia nie
jest objawem choroby psychicznej, lecz przekona. Jan Pa
we II nie stworzy witych, lecz uzna wito innych. Nie
mia rwnie politeistycznych cigotek, lecz sta na czele
monoteistycznego Kocioa. Wierni nie dostrzegaj sprzecz
noci, o ktrych pisa Dawkins, bo ich tam nie ma. Myliciel
ten sam zatem oskara publicznie w agresywnym tonie, wic
jego skargi na zachowania innych s nieuzasadnione.
Ponadto autor Boga romego napisa o religii, bez wyma
ganego naukowo uzasadnienia, szereg oskarajcych i prze
dziwnych koncepcji. Stwierdzi midzy innymi: By moe
zachowania religijne to ewolucyjny niewypa, nieszczliwy
produkt uboczny jakiej psychologicznej skonnoci, ktra
w innych okolicznociach jest lub bya kiedy poytecz
na". Trudno zrozumie, dlaczego Dawkins napisa podob
ne treci, posugujc si teori ewolucji do wasnych po
trzeb". Na mocy tego samego rozumowania mona stwo
- Ibidem, kolejnos 350, 349-350,1665,140

() Ibidem, s. 240
- Ksika Bg wymy w zasadniczej czci stanowi analiz psychologiczno
emocjonaln jej autora. Wida w niej element euforyczny, ale rwnie frustra
cyjny i zowrogo nienawistny. Niekiedy mona dostrzec prby zmniejszenia dy
rzy tre przeciwn Dawkinsowskiej: By moe zacho

wania ateistyczne to ewolucyjny niewypa, nieszczliwy
produkt uboczny jakiej psychologicznej skonnoci, ktra
w innych okolicznociach jest lub bya kiedy poyteczna".
Wydrwienie
W innej czci swoich rozwaa Dawkins przytacza wy

powied teologiczn, ktr uwaa za niejasn, po czym kry
tykuje j sowami Thomasa Jeffersona: Wydrwienie to je
dyna bro, jak przeciwstawi moemy niezrozumiaym,
mtnym pogldom |...|"". Z naukowego punktu widzenia
podane jest sprowadzanie czyich pogldw do sprzecz
noci, nie za do miesznoci, wic odwoanie si Dawkinsa
do tej wypowiedzi jest wyrazem jego penego sprzeniewie
rzenia si podstawowym zasadom poprawnego dowodzenia.
W ksice mona wyranie dostrzec, i jej autor posugu
je si powysz metod w zwalczaniu przeciwnych sobie
wiatopogldw. Na przykad ucieszy si, gdy posysza,
e du popularno zyskaa opublikowana w postaci
ksiki Ewangelia wedug Latajcego Potwora Spaghetti i e ju
nastpia Wielka Schizma, w wyniku ktrej wyoni si Re
formowany Koci Latajcego Potwora Spaghetti", de
precjonujc tym samym oryginalny tekst ewangeliczny
sonansu poznawczego midzy stanem faktycznym a wyobraeniem o nim po

przez mechaniczne i nie odzwierciedlajce rzeczywistoci odwoania do ewolu
cji i nauki
- R. Dawkins, Banyon, s. 62
Ibidem, s. 87
skandaliczn, oburzajc i bulwersujc retoryk, separuj

c jego rozwaania od doniosoci wywodu naukowego).
Richard Dawkins a Matka Teresa z Kalkuty
Nie obchodzc si z religi w aksamitnych rkawicz

kach", profesor Richard Dawkins przystpi do ataku na
ikon wspczesnej filantropii:
Wyobracie sobie, e matka Teresa z Kalkuty, odbierajc
Pokojow Nagrod Nobla, powiedziaa, e aborcja jest naj
wikszym zagroeniem dla pokoju. Co?! Jak kobieta o tak
chorych pogldach moe w ogle by traktowana powanie?
Jak mona wpa na pomys, e kto taki zasuguje na No
bla? Jeli kto da si skusi witoszkowatej hipokryzji tej
zakonnicy, powinien koniecznie przeczyta ksik Majona
ska mio Matka Teresa w teorii i praktyce Christophera Hi
tchensa"
Naley jednak przeledzi cae dzieje teje misjonarki, nie
za ich fragment, oderwany od kontekstu historycznego,
Matka Teresa jest laureatk wielu prestiowych nagrd i od
znacze. W 1962 roku otrzymaa z rk prezydenta Indii,
Rajendry Prasada, wielk nagrod narodow Padmashree,
za od prezydenta Filipin nagrod MagSaysay. W 1971 roku
zostaa uhonorowana prestiowymi nagrodami: Dobrego
Samarytanina w Bostonie oraz Midzynarodow Nagrod
Johna F. Kennedy'ego w Nowym Jorku. W 1972 roku po
* Ibidem, s. 56
5 Ibidem, s. 393
nownie zostaa wyrniona przez rzd Indii, przyznano jej

nagrod Pandit Nehru. W roku nastpnym otrzymaa Na
grod Templetona w Anglii. Podczas wrczania nagrody
ksi Filip powiedzia: Matko Tereso, wiemy dobrze, e
jest Matka ostatni osob na tym wiecie, ktra szukaaby
nagrd i uznania, ale wiem take, e jest Matka pierwsz,
ktra na ni zasuguje". W 1973 roku zostaa wyrniona
nagrod Ambrogno d'Oro we Woszech. Nastpnie w 1975
roku Organizacja Narodw Zjednoczonych ds. Wyywienia
i Rolnictwa przyznaa Matce Teresie Nagrod im. Alberta
Schweitzera. W 1979 roku z rk prezydenta Woch Sandro
Pertiniego otrzymaa Midzynarodow Nagrod Fundacji
Balzana, a nastpnie Pokojow Nagrod Nobla, ktrej Daw
kins zdecydowanie si sprzeciwia. Pniej w 1980 r.
rzd Indii uhonorowa Matk Teres najwiksz nagrod
hindusk Klejnot Indii. W 1983 roku otrzymaa australijsk
nagrod Ordine d'onore, odbierajc j z rk Elbiety II.
Kolejnym odznaczeniem bya kanadyjska Nagroda Pokoju,
a nastpnie wrczony przez prezydenta Stanw Zjednoczo
nych Ronalda Reagana amerykaski Order Wolnoci w 1985
roku. Otrzymaa take tytu doktora honoris causa na Uni
wersytecie Jagielloskim (pod wnioskiem uznajcym nieza
przeczalne dziea Matki Teresy z Kalkuty, przyznajcym jej
godno doktora honoris causa tego uniwersytetu, podpisa
o si wielu wysoko utytuowanych naukowcw: prof
W Strewski, prof. J. Pawlica, prof. W. Pawluczuk, prof
J. Samek, prof. T. Marek, prof. B. Urban, prof. F. Adamski,
prof. A. Paluch, prof S. Palka, prof. T. Goban-Klas, prof
A. Pelczar, prof. W. Czy, prof. K. Dyrek, prof. H. Krza

nowska, prof. S. Wjcik i kilkunastu innych profesorw,
docentw i pracownikw naukowych". Matka Teresa zo
staa uhonorowana godnoci doktora honoris causa take
na innych uniwersytetach w Cambridge, Delhi, Filadelfii,
San Diego, Madras, Shantiniketan. Otrzymaa jeszcze sze
reg innych wyrnie, nagrd i odznacze za podjcie dzia
a zmierzajcych do masowego ratowania ludzi od fizycz
nej zagady".
Cay wiat ceni dziea Matki Teresy. Dawkins przeciwnie
jest zdania, i Matka Teresa jest osob niepowan, wi
toszkowat i pen hipokryzji. Za w swojej opinii nie tylko
odnosi si do jej antyaborcyjnych pogldw, lecz take ba
zuje na plotkarskiej ksice Christophera Hitchensa, ktry
dokona quasi-krytyki jej dziea w oparciu o domniemanie
zej woli oraz szereg nie udokumentowanych twierdze.
Naley zada sobie zatem pytanie, czym kieroway si
osoby przyznajce te nagrody? Dlaczego misjonarka wzbu
dzaa wrd tak wielu ludzi tak wiele szacunku i podziwu
Kady sam moe osdzi, czy osoba o takim systemie war
toci zasuguje na nagrody i odznaczenia.
Matka Teresa zaczynaa swoj dziaalno, bdc szerego
w siostr zakonn, nie posiadajc majtku ani jakichkolwiek
- Matka Teresa z Kalkuty Doktor Honoris Causa Uniwersytetu Jagielloskiego

I'dniu Beatyfikacji I'dziesiciolecie nadania godnoci Doktora Honoris
Causa, Krakw 19 padziernika 2005, Uniwersytet Jagielloski, Zakad Poligra
ficzny, s. 6, 7,
" Grzegorz cicki, Matka Teresa Marka Mioci i Mienia Wydawnictwo
Patmos, Warszawa 1998, Renzo Allegri, Matka bib Rozmowa z Matk Teres
Kalk, tum. B. Piotrowska, Wydawnictwo WAM, Krakw 2002, s. 150-152
wpyww. Postanowia sprzeciwi si potwornej ndzy i tra

gedii dziesitkw tysicy ludzi. Zaczynajc od pracy w slum
sach, przez wiele lat rozwijaa swoj organizacj dobroczyn
n, otwierajc coraz to nowe placwki. Pod koniec swego
ycia moga szczyci si 445 orodkami znajdujcymi si
w 95 krajach. W samych Indiach siostry opiekoway si
wwczas ponad 150 tysicami osb trdowatych. Misjonarki
do dnia dzisiejszego zajmuj si ndzarzami z najuboszych
regionw wiata, porzuconymi dziemi, bezdomnymi, god
nymi, chorymi na AIDS i przede wszystkim wspomagaj
osoby umierajce, bagajce o lito i miosierdzie"
Rozmowa Matki Teresy Maine Meridier:
Matka Teresa:|...| Na pocztku miaam zaledwie pi rupii

[...]. Pierwsz kobiet, ktr ujrzaam, sama
podniosam z ulicy. Bya na wp zjedzona
przez szczury i mrwki. Zabraam j do szpita
la, ale nic nie mogli tam dla niej zrobi. [...] In
spektor zdrowia wzi mnie do wityni po
wiconej bogini Kali. |...| Nie mina doba,
a ju umiecilimy tam swoich pacjentw
iw ten sposb zacz funkcjonowa dom dla
chorych i umierajcych, pozbawionych wszel
kiej innej opieki. |...| zaopiekowalimy si po
nad dwudziestoma trzema tysicami ludzi
z Kalkuty, |...| dom przeznaczony jest wycz
* Renzo Allegri, Matka ubogich Rozmowa z Matk Teres z Kalkuty, s. 150,

op. cit.
nie dla ludzi z ulicy i dla tych, ktrych nie chce

przyj aden szpital, to jest dla ludzi, o kt
rych absolutnie nikt si nie troszczy.
Malgory: Niektrzy ludzie utrzymuj, e w Indiach jest
za duo dzieci, a mimo to ratujecie wanie
dzieci [...]
Matka Teresa Tak, wiele z nich by zmaro, szczeglnie spo
rd tych, ktre s niechciane. Najprawdopo

dobniej zostayby porzucone albo zabite. Ale
my nie uznajemy tej drogi; nasza droga to za
chowanie ycia, ycia Chrystusa w yciu dziec
ka |...| wikszo naszych sistr ma specjalne
przygotowanie do pracy wrd trdowatych.
A dziki nowym lekom |...| potrafimy ju za
hamowa procesy chorobowe"
Zarzuty Dawkinsa skierowane przeciwko Matce Teresie

s absurdalne, nie dajce si utrzyma przy elementarnej lo
gice i uczciwoci. Autor Boga romego wykaza nietolerancj
nie tylko dla pogldw i caego systemu wartoci misjonar
kiy lecz rwnie dla niezaprzeczalnych dzie, ktre z tak
wielkim trudem stworzya i ktre do dnia dzisiejszego ratu

j ycie umierajcym na caym wiecie.
Malcolm Muggeridge, Matka Teresa z Kalkuty, tum. S. Zalewski, wyd. II, Insty
tut Wydawniczy Pax, Warszawa 1975, s. 78-88
Urojone pogldy Richarda Dawkinsa
Dawkins niejednokrotnie gosi pogldy trudne do przyj

cia nawet przez bardzo przychylnych mu czytelnikw. Czy
tajc wstp do wydania II Boga wojowego, mona natrafi na
nastpujcy fragment:
Gdyby |...| subtelna i zniuansowana wiara dominowaa
w wiecie, |...| ja napisabym zupenie inn ksik. [...]
uczciwa i godna szacunku religia to margines; statystycznie
rzecz biorc, mona j pomin. Dla przewaajcej wikszo
ci wiernych na caym wiecie religi jest co bardzo zblio
nego do pogldw prezentowanych przez osobnikw w ro
dzaju Robertsona, Falvella, Haggarda albo Osamy bin Lade
na lub ajatollaha Chomeiniego"
Czyby Dawkins wyobraa sobie przewaajc wikszo
ludzi wierzcych w Boga jako takich, ktrzy wykazuj skrajn
agresj, gotowych nawet do przeprowadzania akcji zbroj
nych, porwa i samobjczych zamachw? Te wypowiedzi
mona skrytykowa jego wasnymi sowami:
Co?! Jak czowiek o tak chorych pogldach moe w ogle
by traktowany powanie? Jak mona wpa na pomys, aby
kto taki zasugiwa na jakiekolwiek nagrody lub wyrnie
nia? Jeli kto da si skusi jego paranaukowej areligijnoci,
powinien koniecznie przeczyta ksik Bg Dawkinsa Gery,
zewny i sens ycia Alistera McGratha).
49 R. Dawkins, Bg wys.24 O Osamie bin Ladenie s. 408, 409

Konkluzja
Postulowane przez Dawkinsa normy etyczne prowadz

do zaprzeczenia podstawowych zasad czowieczestwa. We
wskazanej przez niego argumentacji nie mona dostrzec
spjnoci ani trafnoci rozumowa, dlatego te system
normatywny, ktrego autor Boga urojonego jest przedstawicie
lem, nie powinien suy jako wzorzec ludzkiej moralnoci,
ROZDZIA 5
ATEISTYCZNA MORALNO Z PERSPEKTYWY
TOTALITARNEGC) UCISKU
Poprzedni rozdzia w swej zasadniczej czci odwoywa

si do fundamentw ludzkiej moralnoci. Dawkins przed
stawi swj wiatopogld, ktry poddany zosta polemicz
nej krytyce. Jak si okazao, rnice midzy przyjmowanymi
systemami wartoci s wielkie i prowadz do skrajnie od
miennych postaw
Czyny czowieka czerpi sw inspiracj z filozofii mo
ralnej, filozofii, ktra w poprzednim wieku, przechodzc
swj wielki kryzys, stana u rde potnego frontu za
bjczych, antychrzecijaskich i antyreligijnych idei. I tym
ideom z wielk uwag naley si przyjrze, by zrozumie,
jaki jest mechanizm za.
Na kartach swej ksiki Bg urojony Dawkins przeprowa
dzi frontalny atak na religi, prezentujc j jako zagroenie,
ktre odpowiedzialne jest za bezmiar ludzkiego nieszcz
cia. Tymczasem ateizm przedstawi jako wiatopogld,
ktremu bardzo czsto towarzyszy humanizm", czyli wy
4 Ibidem, s. 312. Oczywicie nie twierdz, e ateici s bardziej moralni, ale ju

humanizm czyli system etyczny bardzo czsto towarzyszcy ateizmowi na
pewno skania ku zachowaniom moralnym". W istocie Dawkins jest bardzo
niecisy. Z jednej strony mwi, i nie twierdzi, e ateici s bardziej moralni",
ATEISTYCZNA MORALNO 77
soko ceniony moralizm. W religii widzi wielkie zagroenie"

dla porzdku moralnego wiata, ludzi niewierzcych za
przedstawia w krystalicznie czystym wietle, nie dostrzega
jc powodw do najmniejszej nawet krytyki. Szczycc si
ateizmem, napisa: Moliwe te, e ateizm skorelowany
jest z jakim trzecim czynnikiem (na przykad lepszym wy
ksztaceniem, wysz inteligencj lub wiksz intelektualn
wraliwoci), ktry przeciwdziaa impulsywnemu angao
waniu si w akty przestpcze"
Komunizm
Pierwsza refleksja, ktra pojawia si w umyle mieszka

ca yjcego pod wpywem czysto ateistycznego, komuni
stycznego systemu niewoli umysu i ciaa, potnego frontu
ideowego, z ktrego wpywami w XX wieku liczy si mu
stay wszystkie pastwa wiata, jest nastpujca: o jakim
humanizmie ateistycznym Dawkins napisa? O jakim czyn
niku, ktry przeciwdziaa impulsywnemu angaowaniu si
ateistw w akty przestpcze, wspomnia autor Boga urojone
go? Czy nie znamy tego wiatopogldu i nie wiemy, i ko
munizm, dopuszczajc si hekatomby, sta si najbardziej
przestpczym systemem politycznym, jaki powsta w dzie
a z drugiej strony ludzi religijnych przedstawia jako osoby niemoralne, z czego

wynika, e ateici take musieliby by niemoralni, co z kolei byoby
w sprzecznoci z twierdzeniem, e ateizmowi bardzo czsto towarzyszy hu
manizm
4 Ibidem, przykadowo rozdz. 7, 8, 9
+ Ibidem, s. 312
jach ludzkoci? W ramach terroru dokonano masowych za

bjstw, zsyek, przesiedle, eskalacji ndzy i niedoywienia,
a wadze pastwa skupiay swe wszystkie siy na zastrasza
niu i psychozie propagandowej, przygotowujc narody do
rewolucji wiatowej. Wykonywano bezprawne wyroki sdo
we (poprzedzane niejednokrotnie zncaniem si i wyszuka
nymi torturami, jakich dopuszczali si funkcjonariusze pu
bliczni), skazujce ofiary systemu na wieloletnie wizienie;
przeladowano niezliczon liczb ludzi, nie tylko organami
przymusu bezporedniego, lecz take administracyjnego; re
alizowano utopijne projekty, a cenzura, mistyfikacja i gwa
cenie praw czowieka wchodziy w skad linii ideowej partii"
Dawkins praktycznie pomija te tragedie, sprowadzajc cay
system totalitaryzmu komunistycznego do krtkich wzmia
nek, potwierdzajc, i Stalin istotnie by ateist". W rozmy
laniach historyczno-filozoficznych nie mona ogranicza si
do jednostki i do zdawkowych wypowiedzi. Okazuje si, i
kady wyszy funkcjonariusz pastwa komunistycznego by
zwizany z ateizmem. Doktryna komunizmu zakadaa
oglnopastwowy ateizm i do tego celu zmierzano, stosujc
mordy i terror wobec niezliczonej liczby ludzi. Nawet
w pastwach satelickich ateizacja dotyczya wikszoci
szczebli kariery zawodowej. Dlatego te w wiatopogld
mona i naley ocenia systemowo, jako tendencj post
powania. Komunizm da badaczom narzdzie, dziki kt
* Aleksander Soenicyn, AngGUag 1918-1956, prba dachodnia matki

tum. J. Pomianowski Micha Kaniowski) t. 1, 2, 3 (cz. 1-7), Rebis, Pozna
2008, passim.
* R. Dawkins, Bg umy: Stalin rzeczywicie by ateist, tu nie ma w zasadzie
adnych wtpliwoci", s. 369
ATEISTYCZNA MORALNO79
remu mona pozna warto jednostki ateistycznej, ktra

pozbawiona hamulca prawa pastwa praworzdnego moga
pokaza swoje prawdziwe oblicze.
W Manifie komunistycznym czytamy midzy innymi: ko
munizm znosi wieczyste prawdy, znosi religi, moralno,
zamiast nada im now form, sprzeciwia si zatem caemu
dotychczasowemu rozwojowi historycznemu". Wida, i
ateici komunistyczni wyzbyli si wiary. Obecnie wielu ludzi
jest w stanie to zrozumie, ale dlaczego rwnie wyzbyli si
moralnoci? Trudno jest odpowiedzie na to pytanie. Wy
obramy sobie wiat, w ktrym nie byoby krwawej rewolu
cji w Rosji. Wyobramy sobie, e nie byoby wojny polsko
bolszewickiej, godu na Ukrainie i kolektywizacji; nie byo
by wielkiej czystki" lat trzydziestych, obozw koncentra
cyjnych (agrw), napaci ZSRR na Finlandi; nie byoby
zbrodni dokonanych na obywatelach rosyjskich, litewskich,
otewskich, estoskich i polskich; nie byoby eksterminacji
duchowiestwa prawosawnego i katolickiego; nie byoby tak
wielkiej tragedii II wojny wiatowej, za ktr odpowiedzial
no obok III Rzeszy ponosi w tym samym niemal stopniu
Zwizek Radziecki, poprzez handel wojenny z Niemcami,
pakt Ribbentrop-Mootow oraz agresj 17 wrzenia 1939 ro
ku na Polsk. Wyobramy sobie, e nie byoby zimnej wojny
i zagroenia III wojn wiatow; nie byoby ndzy oraz za
straszenia setek milionw ludzi; nie byoby cenzury, zaco
fania, indoktrynacji; nie byoby gwacenia praw czowieka
* Karol Marks, Dziea wybun, Spdzielnia Wydawnicza KSIAZKA, Warszawa

oddzia w odzi 1947, t. I, Karol Marks, Fryderyk Engels, Majest komuni
scy, s. 187. (Autorzy Manifest gosz, e rewolucja komunistyczna przynosi
najradykalniejsze zerwanie z tradycyjnymi ideami).
w Chinach i Tybecie; nie byoby wielkiego skoku" i rewo

lucji kulturalnej"; nie byoby wojny w Kambody, Wietna
mie i Afganistanie i szeregu innych tragedii.
W literaturze podaje si szacunkowo, i w poszczegl
nych krajach ateici komunistyczni zgadzili nastpujc
liczb ludzi"
Chiny 65 milionw"
Zwizek Radziecki 20 milionw
Korea pnocna 2 miliony
Kamboda 2 miliony
Afryka 1,7 miliona
Afganistan 1,5 miliona
Wietnam 1 million
Europa Wschodnia 1 milion

Ameryka aciska 150 tysicy
Jak wynika z historii, ateici stanowili najniebezpieczniej

sz grup przestpcz, ktra dokonaa wszelkich, take tych
najgorszych, niemoliwych do wyobraenia zbrodni. W wie
tle danych historycznych komunizm wyglda na najkrwawszy
S Courtois, N. Werth, J Panne, K. Bartosek, J. Margolin, Czarna ksiga komuni

w-gminie, termy, przeladowania, tum. K. Walker, Prszyski i S-ka, Warszawa
1999, s. 25. Zbrodnie komunistyczne s opisywane w wikszoci historycznych
ksiek odnoszcych si do historii XX wieku, np.: Norman Davies, Empa
npma historyka : histori, Znak, Krakw 1998, s. 1025, Na wiek XX kr
na tak, red. Manfred Lee, tum. M. Kcka, wiat Ksiki, Warszawa 1996
iinne...
4 W Dziak, J. Bayer, Maa Zwycistwa nadzieje, kilk, Tio, Warszawa 2007, s. 10
(zob. s. 185-186). Autorzy oceniaj zbrodnie samego Mao Tse-tunga na 40 mln
ofiar miertelnych
system, jaki kiedykolwiek poznaa ludzko. Mao Tse-tung

dokonywa rzezi obywateli chiskich w odwoaniu do wia
topogldu komunistycznego. Gosi mianowicie: Teore
tyczn podstaw okrelajc nasze idee jest marksizm
leninizm". Waldemar Dziak oraz Jerzy Bayer w nastpujcy
sposb prezentuj dziaalno Mao Tse-tunga dotyczc jed
nej z kilku jego oglnokrajowych kampanii w Chinach, ktrej
apogeum przypado na lata 19661968
Rewolucja kulturalna w rzeczywistoci miaa wyhodo
wa nowego czowieka ery komunistycznej: apodyktycznego,
nietolerancyjnego, fanatycznego i bez reszty oddanego wo
dzowi oraz jego idei, czowieka wyzutego z wszelkich zasad
moralnych, pozbawionego potrzeb religijno-duchowych i kon
sumpcyjnych, w ogle nie zdajcego sobie sprawy, e istnieje
taka sfera de i pragnie"
Trudno odnale w ateizmie chiskim humanizmu, o kt
rym wspomina autor Boga rowego. Przemilczenia Dawkinsa
dotyczce czynw ludzi areligijnych jawi si jako bdna
droga prezentacji jego wiatopogldu. Przytoczone, zatrwa
ajce statystyki, jak rwnie rda historyczne nie potwier
dzaj pogldw oksfordzkiego profesora. Ateizm w dziedzi
nie moralnoci, na powyszym przykadzie, okaza si dege
neracj czowieczestwa. Dlatego dywagacje Dawkinsa na
temat humanizmu ateistycznego nie znajduj waciwego
uzasadnienia.
Mao Tse-tung, Wyjtki z dzie przewodniczcego Mao Tse-tunga (Czerwona

Ksieczka), Wydawnictwo Ksiki Niezwykej XXL, Wrocaw 2005, rozdz.
Partia komunistyczna.
* W Dziak, J. Bayer, Maa Zwycistwa..., s. 213
Lenin i jego dzieo
Wodzimierz Lenin, obok Karola Marksa i Jzefa Stalina

czoowy przedstawiciel komunizmu, napisa midzy inny
mi: Powinnimy walczy z religi. Jest to abecado caego
materializmu, a wic rwnie marksizmu. [...] walk t nale
y powiza z konkretn praktyk ruchu klasowego, ktry
zmierza do usunicia spoecznych korzeni religii. [] A wic
precz z religi, niech yje ateizm, naszym gwnym zada
niem jest rozpowszechnianie pogldw ateistycznych. []
Marksista winien by materialist, tzn. wrogiem religii, [...]
stawiajcym spraw walki z religi |...| na gruncie konkret
nie toczcej si walki klasowej"
Sowa mistrza komunizmu zostay wcielone w ycie i roz
gorzaa walka. Z t rnic, i walczya tylko jedna strona,
a druga bya represjonowana. W krajach bloku wschodniego,
zwaszcza w pierwszej poowie XX wieku, zgadzono lub
poddano terrorowi tysice duchownych. Przykadowe dane
podaj, i w cigu okoo 4 lat, od 1945 do 1949, zgino
gwatown mierci 246 biskupw i ksiy, 404 deportowa
no na Syberi, 1065 zostao uwizionych, 585 zagino
Wiemy jednoczenie, i wikszo ludzkich krzywd nigdy
nie ujrzaa wiata dziennego,
Wielu ludzi nie postrzega komunizmu przez pryzmat bli
sko stu milionw ofiar, gdy jest to suma tak monumental
- Wodzimierz Lenin, O stosunku pani mini do religii, [w:] Kamil Marks, Fryderyk
Egi, l'admier Lenin-Omegi Ibr red. J. Kniazioucki, Ksika i Wiedza,
Warszawa 1984, s. 430, 434
- Leksykon duchowiestwa represjonowany w PRL w latach 1945-1989 Promowani
wizieni wygram, praca zbiorowa, red. Jerzy Myszor, Verbinum, Warszawa 2002
na, e a trudna do wyobraenia. Jednak pod tymi danymi

kryj si prawdziwe ludzkie tragedie, ktre czciowo s
obecnie dostpne w postaci dugich spisw powstaych na
podstawie zachowanych dokumentw, a dokonanych przez
badaczy tego okresu. W okresie stalinizmu w Polsce doko
nywano na terenach podbitych przez Armi Czerwon nie
zliczonych zbrodni na urojonych wrogach systemu socjali
stycznego. Ateici komunistyczni wprowadzili pastwowy
terror do sdownictwa. Midzy wieloma skazanymi przez
sd na mier i rozstrzelanymi znaleli si:
Wysocki Eugeniusz lat 19, Kleja Leon lat 19, Jurak
Adam lat 20, Bocian Zdzisaw lat 20, Chiszczyski
Zygmunt lat 19, Raski Jzef lat 19, Szarka Roman
lat 22, Koczugowski Edmund lat 21, Grabowska Ka
zimiera lat 23, Grochowski Alojzy lat 24, Kulikowski
Tadeusz lat 27, Lebowski Mieczysaw lat 26, Bialik
Alojzy lat 37, Borowiecki Tadeusz lat 20, Gadzaa
Franciszek lat 31, Jankowski Antoni lat 43, Kielasiski
Aleksander lat 43, Kroch Bronisaw lat 33, Kukua J
zef lat 33, Kuakowski Aleksander lat 28, Lisiecki Ta
deusz lat 34, Misiurek Wadysaw lat 26, Osiski Stefan
lat 41, Paszkowski Zygmunt lat 20, Piwko Jan lat 27,
Rutkowski Sylwester lat 31, Siwiec Stanisaw lat 31,
Smoa Wacaw lat 24, Sowa Wincenty lat 30, Szmeding
Konrad lat 36, Tipelt Stefan lat 33, Tomaszewicz Alek
sander lat 30, Warcki Stanisaw lat 40, Witkowski Hen
ryk lat 32, Jamroz Tadeusz lat 23, Szydelski Romuald
lat 22, Jaroszyski Eugeniusz lat 20, Bujalski Franciszek
lat 23, Barszewski Zbigniew lat 22, Myniak Witold

lat 25, Krawiec Ryszard lat 18"|...||....||...]
Niezliczon liczb ludzi skazywano na wizienia,
a przedstawicieli Kocioa zwalczano z ca bezwzgldno
ci. Przykadowo we Wrocawiu 24 wrzenia 1949 roku
ogoszono wyrok 8 lat wizienia wobec ks. Wadysawa Lor
ka, gdy nakania modych, wierzcych ludzi do popenia
nia [...] niebezpiecznych przestpstw, [...] wrogich naszemu
ustrojowi zagranicznych rodkw reakcyjnych, a dziaajcych
pod pokrywk propagandy religijnej
Dawkins w swojej ksice przedstawi szereg incydental
nych przypadkw omieszajcych wiar lub takich, ktre
miayby przekona czytelnika o nieistnieniu Boga. A prze
cie wyej przytoczony wyrok sdu w kontekcie caej hi
storii nie jest ju incydentem, lecz deprecjonujc ateizm
regu. Ateici odsaniaj swoje prawdziwe oblicze, gdy s
bezkarnymi czonkami systemu. 15 padziernika 1951 r. ogo
szono kar 7 lat wizienia wobec ks. Dominika Milewskiego,
gdy nie potpi" nielegalnej organizacji modzieowej kt
rej zadaniem jest walka z obecnym ustrojem w Polsce"
Gwnego oskaronego w tej sprawie, Bronisawa Kozaka,
skazano na kar mierci, a wyrok wykonano w wizieniu
przy ulicy Kleczkowskiej we Wrocawiu. Mona przytoczy
niezliczon ilo przykadw osb duchownych ofiar sys
temu komunistycznego, wizionych na podstawie politycznych
- Marek Kielasiski, Raport o zabijaniu. Zbrodnie sdw wojskowych na Zamku

w Lublinie,TEST Lublin 1997, passim.
- Rynek w Kocioa katoliki na Dolnym lsku i Opinie 1945-1989, red
S Bogaczewicz,S Krzyanowska, IPN KSZPNP, t. IV, Wrocaw 2004, s. 54
9 Ibidem, s. 56
wyrokw i niejednokrotnie bestialsko torturowanych: ks. Dryja

Jzef, ks. Dziedziak Ignacy, ks. Dziondzia Czesaw, ks. Fary
Stefan, ks. Fertak Kazimierz, ks. Forkiewicz Wadysaw, ks. Ga
domski Zbigniew, ks. Gajda Robert, ks. Godlewski Marian, ks.
Gradolewski Roman, ks. Grajnert Jan, ks. Hrynyk Bazyl, ks.
Iwanicki Aleksander, ks. Jakubassa Leonard, ks. bp Kaczmarek
Czesaw, ks. bp Latusek Pawe, ks. Lorek Wadysaw, ks. owej
ko Piotr, ks. Pawlukiewicz Ignacy, ks. Pawlina Leon, ks. Pilawa
Karol, ks. Rzemieniec Stefan, ks. Oborski Piotr, ks. Peik Tade
usz, ks. Rapacz Micha, ks. Sapeta Tomasz"],[...] [...]
Ofiary tego okrutnego systemu liczy si w milionach,
wic przytoczenie chociaby samych nazwisk duchownych,
ktrym odebrano ycie lub prawa, nie jest moliwe. W Kra
kowie 22 stycznia 1951 skazano na kar doywotniego po
zbawienia wolnoci ks. Piotra Oborskiego, gdy jak gosi
sentencja wyroku usiowa zmieni przemoc ludowo
demokratyczny ustrj Pastwa Polskiego. Wiziony w Rawi
czu, zgadzony rok pniej. Przez cay okres trwania socjali
zmu w Polsce nieustajco stosowano terror. Najwikszy
sprzeciw Polakw nastpi w 1984 roku na skutek bestial
skiego morderstwa dokonanego na osobie ksidza Jerzego
Popieuszki. Nawet u schyku systemu komunistycznego,
w 1989 roku, zginli ksia: Stefan Niedzielak, Stanisaw
Suchowolec i Sylwester Zych.
Okruciestwo wadz komunistycznych nie miao granic.
Nieustajco torturowano oskaronych w czasie ledztwa.
Jeden ze skazanych w procesie ks. Milewskiego zezna:
W gabinecie szefa UB |...| zaczto bi mnie po twarzy [...]
* Leksykon dichowiestwa..., passim.

rozcignito mnie na wznak na pododze i bito mnie gu

mami w pity, a do utraty przytomnoci [...] zwizano mi
rce sznurkiem i tak kazano mi sta caymi dniami na
spuchnitych stopach, ktre okropnie parzyy [...] znw na
stpowao bicie gum i szabl (pazem), co praktykowano
co noc. Bili mnie na przemian ||...| jeden z przodu po twa
rzy, drugi za z tyu w kark. Nie wspomn ju kopni bu
tami, ktre byy czste
Dawkins opisuje ateizm jako humanistyczny" wiatopo
gld. Tymczasem w wiatopogld stan na subie ciem
noci. Wyglda na to, i tak pojmowany ateizm skutkuje
humanizmem tylko i wycznie wtedy, gdy jednostk ate
istyczn zmusza si do praworzdnego zachowania albo
gdy nie kalkuluje si jej postpowa nieuczciwie. Gdy za
odpowiedzialno zostaje zawieszona, taka jednostka zdol
na jest do czynw najstraszliwszych.
Zburzone witynie
W dalszej czci swoich wywodw Dawkins nie wykaza

wikszego zrozumienia dla postaw swoich kolegw ate
istw. Stwierdzi mianowicie, i nie wierzy by jakikolwiek
wspczesny ateista kaza zrwna z ziemi Mekk albo ka
tedry w Chartres, w Yorku czy katedr Notre Dame", gdy
tymczasem w ZSRR wyburzono lub zamieniono na maga
zyny ogromn liczb cerkwi, duchownych mordowano,
" Represje wobec..., s. 56

* R. Dawkins, Banjony, s. 338
a wiernych terroryzowano. Jedno z takich zdarze Jurij

Boriew opisa w tragikomicznym tonie:
Pewnego dnia Stalin przejeda obok piknej, z biaego
kamienia wzniesionej cerkwi pod wezwaniem Zbawiciela na
Puszczy (XV wiek). Pod cerkwi walao si drewno. Skan
dal, sprztn to burkn niezadowolony Stalin. Niestety,
nikt nie mia go zapyta, co waciwie mia na myli
drewno czy cerkiew. Na wszelki wypadek drwa wywiezio
no, a cerkiew zburzono"
Mona przytoczy kilka z wielu dzie" ateistycznego
niszczenia budowli sakralnych, w tym obiektw zabytko
wych, o znaczcej wartoci kulturowej: Dynamitem zosta
y wysadzone w powietrze pikne kocioy w takich miej
scowociach jak: Poskirw, Grdek (cztery obiekty sakral
ne jednoczenie: koci pw. w. Stanisawa, koci pw. w.
Anny, cerkiew prawosawn i synagog), Zwiahel, Satanw.
W Tynnie koci rozebrano na ceg". Na Podolu wysa
dzono dynamitem szereg wity: Soobkowice witynia
z XVI wieku), Berezdw (VIII w.), Mohylew Podolski
(XVIII w.), Orynin (XX w.), Kaziatyn (XX w.), Dunajowice
(XVII w.), Derania (XVIII w.)". yj jeszcze ludzie, kt
rzy pamitaj tamte czasy, wic czynw tych dokonywali
* R. Dzwonkowski, J. Payga, Zachodni grani 1917-1993. O Polakach Kocie w

dawnym ZSRR, Wsplnota Polska Pallottinum II, Warszawa 1995, s. 120. Na
Biaorusi w latach 1957-1959 aresztowano 3247 cerkwinikow i sektuntowe
w tym 400 popw i mnichw, jednego metropolit, 5 biskupw i arcybiskupw
Tych ostatnich rozstrzelano"
9 Jurij Boriew Prywatne ycie Safa, tum. Darima i Dionizy Sidorscy, Oficyna Li
teratw Rj, Warszawa 1989, s. 98
94 R. Dzwonkowski, Zachodni grani..., s. 115
2 Ibidem, s. 254
ludzie nam wspczeni. Niszczenie budowli sakralnych

stanowio element walki ideologii komunistycznej z religi,
dlatego te goszone przez Dawkinsa tezy s niehistoryczne,
Cenzura
Poraajce jest to, i Dawkins idzie za duchem komuni

stycznego ucisku jak gdyby historia wspczesna nie na
uczya go niczego. Sugeruje ustami psychologa Nicholasa
Humphreya, i naley powrci do cenzury, czyli tego, co
niedawno w krajach bloku socjalistycznego przezwyciyli
my z wielkim trudem, uznajc za przejaw pogardy dla
ludzkiej wolnoci: Cenzura jest niezbdna, gdy chodzi
o dzieci, a raczej o ich: moraln i religijna edukacj, zwasz
cza o t, ktr dzieci odbieraj w domu |...| dzieci maj
prawo |...| do tego, aby nikt nie okalecza ich umysw fa
szywymi ideami. Nikt! Rwnie rodzice |...| dzieci maj
prawo do umysu wolnego od nonsensw, a my jako spoe
czestwo mamy obowizek broni tego ich prawa"
Autor: Boga romego pomija fakt, i dla ludzi wierzcych
wanie pogldy ateistyczne s okaleczaniem umysw fa
szywymi ideami", dlatego goszenie powyszych postu
latw doprowadza do niezgody. Prawo do wychowywania
potomstwa w duchu przekona rodzicw jest fundamental
nym prawem czowieka. W Polsce zostao ono zagwaran
towane w konstytucji": Rodzice maj prawo do zapew
4 R. Dawkins, Bg umy, s. 436

* Konstytucja Rzeczypospolitej Polski z 2 kwietnia 1997, art. 53, p. 3, FH Libellus,
Krakw 2005
nienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i reli

gijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami". Jest to prawo
charakterystyczne dla pastw demokratycznych. Humphrey,
ktrego pogldy przytoczy Dawkins, napisa w istocie, i
naley zmusi rodzicw do wychowywania dzieci niezgodnie
ze swoimi przekonaniami. Gwny nurt przeladowa reli
gijnych zostaby przeprowadzony w domach, czyli w miej
scach najbliszych czowiekowi. Naley mie na uwadze, i
prba wprowadzenia cenzury religijnej musi doprowadzi
do przelania krwi. Dlatego Dawkins, goszc powysze tre
ci, tworzy zo w przesankach, ktrego celem jest wzajem
ne pornienie warstw spoecznych, yjcych obecnie ze
sob w pokoju. Za skrajnym przypadkami, ktre miayby
za zadanie przekona czytelnika o susznoci wywodw
Dawkinsa, kryje si intencja przymusowej ateizacji dzieci.
Rozumowanie logiczne przedstawia si nastpujco: Daw
kins jest ateist, wic Bg jest dla niego faszyw ide. Fa
szywymi ideami nie wolno okalecza dzieci. W zwizku
z tym dzieci nie wolno okalecza ide Boga. Praworzdny
ustawodawca pozwala na wychowywanie potomstwa w wia
topogldzie ich rodzicw; w pastwie prawa nikt nie zabra
nia wychowywania dzieci w duchu ateistycznym. Chrzeci
janie nie podnosz rki na ten fundament. Dawkins nato
miast podnis. Jakim prawem? Gdzie si podzia jego hu
manizm?
Narodowy socjalizm, Adolf Hitler a religia
W rozdziale sidmym swojej ksiki Bg urojony Dawkins

poszukuje zwizku pomidzy czynami nazizmu a chrzeci
jastwem. Pocztkowo wskazuje na katolick wiar Hitlera,
nastpnie na jego wiar nie tyle w chrzecijaskiego Boga,
co raczej w szczegln posta boskiej Opatrznoci"; do
szukuje si take wrd chrzecijan nienawici do ydw,
by potem stwierdzi, i przeraajcych czynw dokonywali
onierze i oficerowie, z ktrych wikszo, jak twierdzi,
bez wtpienia bya chrzecijanami". Tezy i sugestie Daw
kinsa (chocia w Bogu ropy chaotycznie sformuowane)
s niezwykle doniose, dlatego naley dokadnie przyjrze
si ich treci.
Stosunek Adolfa Hitlera do chrystianizmu zosta wyra
ony w postaci zamordowania wielu milionw ludzi, w tym
chrzecijaskiego duchowiestwa". Jednak dla Dawkinsa
to jest za mao i nadal prbuje dowodzi, i wdz III Rze
szy mg by wyznawc etyki Jezusa. Autor, przytaczajc
biografi Hitlera, stawia kilka zarzutw, ktrych sam w pe
ni nie uznaje, a ktre wiadczy by mogy o tym, i Hitler
by wierzcym katolikiem". Napisa midzy innymi:
- Marek Budziarek, Kada przy Adolf Hitler, PAX, Warszawa 1984 s. 127
Spord setek pomordowanych mona wspomnie ksiy pozbawionych ycia
z diecezji dzkiej Aksman Juliusz, Bartkiewicz Bronisaw Bczek Jan, Bent
kowski Kazimierz, Bieliski Wacaw Biernacki Feliks, Bikowski Jzef, Brzezi
ski Romuald, Brzzka Bohdan, Burzyski Tadeusz, Butkiewicz Bronisaw, Ce
sarz Jan, Chmieliski Jan, Chojnicki Wadysaw, Chomiczewski Stanisaw Chy
kowski Ludwik, Ciesielczyk Henryk, Ciesielski Wadysaw |...| wymieniona
zostaa jedynie cz ofiar tej diecezji
4 R. Dawkins, Banjony, s. 369-372
Adolf Hitler przyszed na wiat w katolickiej rodzinie,

chodzi do katolickiej szkoy i jeszcze jako dziecko regularnie
uczszcza do kocioa. |...| Hitler jednak przynajmniej ofi
cjalnie nigdy nie wyrzek si katolicyzmu [...]. Jego wcze
sny w roku 1920| bliski wsppracownik (a potem zastpca
Fhrera) tak napisa wwczas w licie do premiera Bawarii:
Osobicie znam pana Hitlera |...| to czowiek wierzcy i do
bry katolika. |...| Gring oznajmi, i Tylko katolik mg
zjednoczy Niemcy |...| w roku 1941 owiadczy swojemu
adiutantowi, generaowi Gerhardowi Engelowi, e zawsze
pozostanie katolikiem |...| tej samej frazy uy Hitler w swo
jej synnej mowie z 1922 roku, w ktrej zreszt wiele razy
okrela si mianem chrzecijanina: Moje uczucia jako
chrzecijanina wiod mnie do mojego Pana i Zbawcy, w kt
rym dostrzegam wielkiego wojownika [...]. Jako chrzecijanin
nie mog pozwoli si oszukiwa. Jako chrzecijanin mam
obowizek walczy o prawd i sprawiedliwo [...]. A jeli
trzeba czego jeszcze, by wykaza suszno naszych dzia
a, to spjrzcie na to, ile wok nas cierpienia. Jako
chrzecijanin mam obowizki wobec wasnego narodu".
Czy jednak te deklaracje miay jakikolwiek zwizek z jego
prawdziwymi przekonaniami? Mona przytoczy prywatne
wypowiedzi Adolfa Hitlera, ktre zostay udokumentowane
w latach 1941-1944: Chrzecijastwo to jest najgupsza
rzecz, jaka si zalga w chorym ludzkim mzgu, drwina ze
wszystkiego, co boskie. Murzyn ze swoim fetyszem o niebo
przerasta kogo, kto powanie wierzy w cud przeistocze
nia. Najciszym ciosem, jakiego doznaa ludzko, byo
powstanie chrzecijastwa. Bolszewizm jest nielubnym sy
nem chrzecijastwa, a oboje wytworem ydw. Przez
chrzecijastwo przyszo na wiat wiadome kamstwo

w sprawach religii". W kadym razie nie powinnimy sobie
yczy, eby Wosi czy Hiszpanie pozbyli si chrzecija
stwa. Kto je ma, ma cigle wirusa w sobie!". Czyste chrze
cijastwo |...| prowadzi do zniszczenia czowieczestwa.
Jest to nagi bolszewizm w opakowaniu metafizycznym".
Chrzecijastwo jest najwikszym nawrotem ciemnoty, ja
ki ludzko kiedykolwiek przeya"""
Apostazja Hitlera wzgldem wiary chrzecijaskiej, wyra
ajca si w treci jego antychrzecijaskich pogldw,
skutkowaa, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego,
ekskomunik late sententiae". Powysze oznacza, i wdz
III Rzeszy przez cakowite porzucenie wiary chrzecija
skiej" zosta tym samym wyczony ze wsplnoty chrze
cijaskiej z mocy prawa. Do naoenia teje ekskomuniki
nie jest wymagana jakakolwiek czynno prawna, wystarczy,
jeli osoba bdca wczeniej czonkiem Kocioa dzieli opi
niewaciwe dla osb odstpujcych od wiary w Chrystusa.
Dawkins, prbujc obej powysze fakty, stwierdzi: ca
Adolf Hitler, Romany przy stole 1941-1944 Rozmowy w Kwaterze Gwny pisane
na pokazie Marina Brama przez jego adiutanta Heinricha Hima, tum. zesp,
Wydawnictwo Charyzma, Warszawa 1996 (s. 147, 36, 148,289). Hitler w Rze
zwiach przy stole prezentuje szereg wtkw o charakterze panteizmu, do ktrego
odniesiono si w dalszej czci ksiki
- Kodeks prawa kanonicznego, kan. 1364. 1. KPK z 1917 roku obwarowywa
apostazj sankcj ekskomuniki daesententiae. Podobnie apostazja bya sankcjo
nowana w konstytucji Apostoa 3d Plusa IX z 1869 roku, por. J Syryjczyk,
Apostazja od wiary w wietle przepisw kanonicznego prawa karma dla prawo
historyczne Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1984, s. 202)
KPK, kan. 751
kiem moliwe, e w okolicach roku 1941 Fhrer przey ja

kie zaamanie wiary albo rozczarowa si do chrzecija
stwa". Powysza autorska hipoteza moliwa jest do wery
fikacji historycznej. Jeszcze w latach 1933-1934 Hitler
w krgu zaufanych mu ludzi tak si wyraa:
Niech faszyzm zawiera sobie w imi boe pokj
z Kocioem. Ja te to zrobi. Czemu nie? Ale wcale mnie to
nie powstrzyma, eby w Niemczech wypleni chrzecija
stwo z korzeniami do ostatniego wkienka. Albo jest si
chrzecijaninem, albo Niemcem. Jednym i drugim si nie
da. Niech sobie klechy same wykopi grb. Zdradz swo
jego ukochanego Pana Boga na nasz rzecz |...| zamieni
krzy na nasz swastyk"
Kryteria, jakimi kierowa si oksfordzki profesor, do
mniemywajc, i Hitler dopiero okoo 1941 roku zmieni
swoje zapatrywania religijne, s cakowicie nieznane, co z ko
lei w kontekcie weryfikacji historycznej nasuwa wniosek
o nierzetelnoci tego uczonego w procesie pozyskiwania
materiau rdowego. Z przytoczonych sw samego Hi
tlera z lat 1933-1934 wynika jego bezwzgldne antychrze
cijastwo. Na temat obudy Hitlera w dziedzinie religii
wypowiedziaa si jego osobista sekretarka, ktra towarzy
szya wodzowi III Rzeszy przez 12 lat
Hitler odrzuca wszystkie koncepcje filozoficzne, ktre
nie kady nacisku na integralny materializm. Gosi on, e
rola czowieka koczy si wraz ze mierci, i gdy mwi

- Hermann Rauschning, Rozwy Hira, tum. J. Hensel i R. Turczyn, Iskry
Warszawa 1994, s. 58-60 Hitler prezentuje w powyszym tekcie szereg wtkw
o charakterze panteizmu.
o yciu na tamtym wiecie, pozwala sobie na najbardziej or

dynarne gry sw. Czsto zadawaam sobie pytanie, przez
kogo w takim razie czu si powoany do wypenienia swojej
misji na ziemi. Podobnie nigdy nie rozumiaam, dlaczego re
gularnie koczy swe wielkie przemowy odwoaniem si do
Wszechmogcego. Jestem przekonana, e jeli tak robi, to
jedynie po to, aby zyska sympati chrzecijaskiej spoecz
noci Rzeszy. A poza tym gra ohydn komedi. Zawsze, gdy
rozmowa schodzia na tematy duchowe, w sposb cyniczny
wystpowa przeciwko chrzecijastwu, ktrego dogmaty
zwalcza z gwatown wulgarnoci. [] Hitler do koca po
zosta czonkiem tego Kocioa. Regularnie paci swj po
datek kocielny. Obiecywa sobie jednak, e opuci go po
zwycistwie. Ten akt bdzie mia w oczach wiata wymiar
symbolu. Dla Niemiec bdzie oznacza zamknicie pewnej
karty historii. Dla Trzeciej Rzeszy otworzy si nowa era"
Hitler pozostawa formalnie katolikiem, gdy byo to dla
niego politycznie korzystne. Wygodne byo zwodzenie mi
lionw ludzi t form kamstwa.. Postanowi czeka na od
powiedni moment, aby oficjalnie odej od tej wiary i zada
religii chrzecijaskiej decydujcy cios. Dawkins rwnie po
zwoli si zwie Hitlerowi, przytaczajc jego wypowiedzi,
ktre miayby przedstawi go w wietle chrzecijaskim. Ale
wanie ten fakt, i nawet intelektualici ulegli mocy reto
rycznej wodza III Rzeszy, wiadcz o zwodniczej potdze te
go czowieka, potdze objawiajcej si tym, i nawet po woj
nie, gdy hitlerowskie antychrzecijastwo zostao jedno
- Christa Schroeder, Zegnania kartki 12 lat w boku Hin 1933-1945, tum.

A. Wrblewski, KDC, Warszawa2005, s. 177-182
znacznie udowodnione, pojawiaj si ludzie, ktrzy poddaj

si tej manipulacji.
Adolf Hitler by materialist, odrzuca wic wszystkie for
my duchowe, rozumiane w sensie klasycznej religijnoci.
Z nauk humanistycznych wynika, i materializm jest odmian
filozofii zespolonej gwnie z ateizmem. W praktyce wiato
pogldy te stanowi jedno i wzajemn konsekwencj. Hitler
odrzuca tym samym przekonanie chrzecijaskie o yciu po
mierci, czyli wyrazi fundamentalny pogld ateizmu.
Mona zada pytanie, dlaczego Hitler pozorowa swoj re
ligijno chrzecijask. Ten typ zachowania tumaczy Ma
chiavelli, posugujc si porwnaniem wadcy do Ksicia:
Ksi przeto nie ma potrzeby posiada wszystkich wy
ej wyliczonych cnt, musi on tylko udawa, e je posiada.
Owszem, omiel si powiedzie, e posiadanie ich oraz
stae praktykowanie nie byoby korzystne, udawanie za, e
si je posiada, jest bardzo korzystne, a wic udawanie, e si
jest miosiernym, wiernym, ludzkim, religijnym, prawym".
Machiavelli daje do zrozumienia, i skuteczno wadcy
zaley od jego taktyki pozorw. Wrd regu tej gry znajdu
je si pozr religijnoci. Myliciel ten stwierdzi:
Wszystko, co ode wadcy" wiat usyszy, powinno
promieniowa askawoci, wiernoci, prawoci, ludzko
ci, pobonoci. Nic waniejszego ponad zachowanie po
zoru owych cnt, ludzie bowiem w swym ogle sdz bar
dziej wedle tego, co widz, ni wedle tego, czego si dotyka
j, gdy patrze i widzie mog wszyscy, dotyka za rk
- Wyraenia wzite w nawias kwadratowy stanowi objanienia

mog tylko nieliczni. Kady widzi, jakim si by wydajesz,

niewielu czuje, jakim jeste"
Woski filozof tumaczy powody, dla ktrych szereg wo
jowniczych i zbrodniczych wadcw oficjalnie uznawao si
za chrzecijan. W powyszy sposb prbowano pozorowa
swoj praworzdno, uzyskujc jednoczenie wymierne
korzyci. T taktyk przyj rwnie niemiecki dyktator.
W albumie Hitler nikomu nie mamy zamieszczono zdjcie Hi
tlera wychodzcego z kocioa Najwitszej Maryi Panny
w Wilhelmshaven. Przypadek sprawi, e powyej gowy
Fhrera widnia pozacany krzy w momencie fotografo
wania. Rudolf Hess zada, aby zdjcie to nie zostao w
czone do albumu przygotowanego do publikacji. Heinrich
Hoffmann, fotograf nazistowskiego wodza, ktry uwaa
to zdjcie za oryginalne, odwoa si wwczas do Hitlera.
Wszystko w porzdku szydzi Hitler. Z tego zdjcia
wynika jedynie, e byem w tym kociele. Tego, o czym
wwczas mylaem, pan przecie nie mg sfotografowa
A ten krzy, widoczny przypadkowo nad moj gow, nie
szkodzi, jeli bd uwaali mnie za wierzcego. Mona to
zdjcie spokojnie zamieci w albumie!"
Nietrudno zauway, i Hitler by osob umiejc pozo
rowa swoj religijno chrzecijask. Gdy byo to dla
niego korzystne, pragn, aby ludzie uwaali go za chrzeci
janina, lecz jednoczenie nieustajco z t religi walczy
i dopuci si na jej wyznawcach okrutnych zbrodni. Pozo
* Niccol Machiavelli, Ksi. Rozwaania, tum. W Rzymowski, Unia Wydawnicza

VERUM, Warszawa 2003, s. 101-102
+ Karol Grnberg Zycie osobie Adolfa Hitle,Troja, Toru 1991, s. 60
rowa, i jest osob wierzc, gdy tymczasem tak osob

nie by. Wszelkie sugestie Dawkinsa zmierzajce do przed
stawienia tego zbrodniarza chocia w najmniejszym uam
ku jako chrzecijanina s prb faszowania historii.
Dawkins po oczernieniu religii chrzecijaskiej i przed
stawieniu wodza III Rzeszy jako jej wyznawcy ostatecznie
przyznaje: Niewykluczone te, e niezalenie od wasnych
deklaracji i opinii wsppracownikw Hitler wcale nie by
czowiekiem religijnym, a po prostu cynicznie wykorzysty
wa uczucia religijne swoich suchaczy". Dalej jednak po
zwala sobie na nieuprawnione twierdzenie: Nawet jeli ta
ka wanie bya motywacja jego udawanej religijnoci, nie
sposb zapomnie, e to nie sam Hitler by wykonawc zle
conych przez siebie okruciestw. Te przeraajce czyny po
peniali jego onierze oraz oficerowie i wikszo z nich
bez wtpienia bya chrzecijanami". Dowd Dawkinsa,
potwierdzajcy jego z gry ustalone wnioski, nie wydaje si
prawdziwy. Ot stwierdziwszy, i hitlerowscy zbrodniarze
byli chrzecijanami, przytacza niczym nie potwierdzone
okrelenie: bez wtpienia". Mona zapyta, skd Dawkins
posiad t wiedz. Ot bez wtpienia" mona przypusz
cza, i w subach hitlerowskich znajdowali si chrzecija
nie, gdy bya to religia dominujca w Niemczech w tam
tym okresie. Ale z powyszego nie wolno wyciga wnio
sku, i ci chrzecijanie popeniali zbrodnie. Takie wniosko
wanie jest nieuprawnione. Faszywe przekonanie Dawkinsa
uwidocznia si na tle wypowiedzi Hitlera: Mam sze dywi
4 R. Dawkins, Banjony, s. 373

7 Ibidem, s. 373
zji SS, ktre s cakowicie odkocielnione, a przecie z wiel

kim spokojem duszy id na mier". Wiemy, i SS spe
niao najbardziej przestpcze rozkazy. Dawkins powinien
sobie zada pytanie: jakie przekonania bdzie mia wobec
Boga czowiek odkocielniony? Czy nie zostaje on ateist?
Hitler dy do zorganizowania elitarnych oddziaw SS
w odciciu od wiary chrzecijaskiej. Wstpujc do SS, na
leao odstpi od religii. O tym fakcie wspomina midzy
innymi Erich von dem Bach-Zelewski (wyszy dowdca
policji SS, Obergruppenfhrer SS), stwierdzajc: Oczywi
cie w czasie, kiedy byem w SS, od okoo 1930 roku do
koca wojny w 1945 roku, nie mogem praktykowa. [...]
Kiedy wstpowaem do SS, napisaem i przedstawiem za
wiadczenie, e odszedem od Kocioa luteraskiego. [...]
Jako dowdca SS musiaem zaprzecza religii. [...] Byo
cakowicie niemoliwe, abym poszed do kocioa w mun
durze SS"
Podobnie o areligijnoci organizacji SS, jak i caego sys

temu narodowosocjalistycznego mwi gestapowiec Walde
mar Machol: W SS i gestapo ju nie chodziem do kocio
a, nie modliem si, bo tego nikt w tych formacjach nie
czyni. |...| Hitler i caa wadza Trzeciej Rzeszy byli nasta
wieni bardzo wrogo do Kocioa katolickiego. Hitleryzmu
i katolicyzmu nie mona byo pogodzi. Uznano, e Ko
ci ten jest potg, nie akceptuje naszego reimu i ma
- A. Hitler, Rozmowy przysta..., s. 146

- Leon Goldensohn, Rozmowy wyniki, tum. A. Wesel-Ginter, AMBER
2004, s. 255
wielki wpyw na swoich wiernych. A wic trzeba go byo

zwalcza i niszczy tam, gdzie na to pozwalay warunki"
W powyszy sposb prezentuje si sytuacja areligijnoci
SS, ogromnej hitlerowskiej organizacji terroru, oskaronej
o wykonywanie najkrwawszych rozkazw. Jak podaje ten
wiadek, nikt w SS i gestapo ani nie uczestniczy w nabo
estwach kocielnych, ani nie modli si do Boga, czyli nie
spenia podstawowych praktyk religijnych. Waldemar Ma
chol mwi o cakowitym zanegowaniu katolicyzmu w nazi
stowskich Niemczech. Domniemanie Dawkinsa o religijno
ci chrzecijaskiej zbrodniarzy hitlerowskich jest sprzeczne
z zapisem historycznym. Esesman nie mg by uczniem Je
zusa, gdy musia odej od Kocioa, a nastpnie zdepta
wszystkie zasady moralnoci, ktre religia Chrystusa postulu
je. Midzy tymi zbrodniarzami znalaz si rwnie Rudolf
Hss, komendant niemieckiego obozu koncentracyjnego
Auschwitz-Birkenau, skazany za wymordowanie w imieniu
Adolfa Hitlera co najmniej 2,5 miliona ludzi. Jawi si on jako
najwikszy w dziejach ludzkoci bezporedni wykonawca
masowych zbrodni i psychofizycznych tortur: stosowania be
stialskich eksperymentw medycznych, grzebania ywych
ludzi, dgania ostrymi narzdziami, wykaczania katornicz
prac, zabijania mrozem, poniania, wyamywania staww,
palenia ywcem, rozgniatania koci, szczucia psami, wymyl
nego karania, zakaania zarazkami, kopania, rozstrzeliwania,
biczowania, gazowania, wieszania, godzenia, grabienia, bicia,
- Aleksander Omiljanowicz, Prd wynikiem. Rozmowy gipowa, UK, Biay

stok 1998, s. 15
duszenia, trucia, topienia, raenia prdem i innych wyrafi

nowanych metod terroru. Po wojnie wyzna on swj ateizm:
Moje postpowanie w subie tej ideologii byo take zu
penie faszywe [...]. Jest wic zupenie logiczne, e obudzio
si we mnie duo wtpliwoci, czy rwnie moje odstpienie
od wiary w Boga nie polegao na cakowicie faszywych za
oeniach". Odszedem z Kocioa w 1922 roku, a moja
ona w 1935 roku [...]. Chciabym zobaczy Bibli, bo chc
si przekona, czego religia uczy jednostk. Kiedy odsze
dem z domu, nie byem ju pod wpywem religijnym (ro
dziny), byem za mody i zbyt niedowiadczony, eby na
prawd to zrozumie"
W okresie, gdy dokonywa tych ogromnych zbrodni, by
ateist, dopiero pod sam koniec ycia zacz si zastanawia
nad religi, gdy ju byo pno na rachunek sumienia.
Hitler odkocielni" take strategiczne urzdy i funkcje
w pastwie: O ludzi z mojego otoczenia, ktrzy wraz ze
mn pozbyli si chomta dogmatw, mog si nie obawia,
tu Koci nie ma nic do szukania"". Jego bliscy wsp
pracownicy nie mieli zwizku z chrzecijastwem. Wszyscy
ci, ktrzy penili funkcje decyzyjne w hitlerowskich Niem
czech, wyzbyli si istoty wiary chrystusowej czyli w prak
tyce popadali w ateizm lub wiatopogld bardzo do ateizmu
zbliony. Hitler jednoznacznie wyznaczy granice midzy
- Rudolf Hss, List do ony z 11 kwietnia 1947, [w:] Rudolf Hss, pomnienia
Rada Hika, komendanta obowizki, tum. J. Sehn i E. Kocwy, wyd. III,
Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo
Prawnicze, Warszawa 1965,s. 188
+ Leon Goldensohn, Rozmowy norymberski, s. 282
- A. Hitler, Romany przy stole..., s. 78
pastwem a Kocioem: Dobrze si stao, e nie wpuci

em klechw do Partii. 21 marca 1933 w Poczdamie pojawi
o si pytanie do kocioa czy bez kocioa? Zdobyem
pastwo mimo kltwy obydwu wyzna""". Niemiecki dyk
tator z dum prezentuje swoje osignicie, i pomimo wiel
kiego sprzeciwu Kocioa katolickiego i protestanckiego
zdoby pastwo, odnoszc osobiste zwycistwo. Doda tak
e: Dlatego zawsze trzymaem Parti z dala od kocioa
i klerykaw |...| ze sub bo tych kociow nigdy nie
mielimy nic wsplnego. Koci nie mia najmniejsze
go zwizku z dziaaniami hitlerowskimi, gdy sam wdz do
takiego zwizku nie dopuci.
Hermann Gring, czoowy nazista, tak wyrazi si o swo
im stosunku do religii: Nie wierz, e po mierci pjd do
nieba albo do pieka. Nie wierz w Bibli ani w wiele rzeczy,
w ktre wierz ludzie religijni". Rwnie Julius Streicher,
zaoyciel i wydawca antysemickiego dziennika Der Stur
mer", skazany na kar mierci, wypowiada si w duchu ate
istycznym". O swoim odejciu od Kocioa wspomina rw
nie Fritz Sauckel, penomocnik do spraw zatrudnienia po
wieszony w 1946 r.). Cakowicie areligijny wedug H. Fritzscha
by take jeden z najbardziej wpywowych nazistw, twrca
najwaniejszych teorii rasistowskich oraz minister Rzeszy do
spraw okupowanych terytoriw wschodnich, Alfred Rosen
berg". Rwnie Martin Bormann, szef kancelarii NSDAP
- Ibidem, s. 148
- Ibidem, s. 76
- Leon Goldensohn, Rozmowy norymberski, s. 146
- Ibidem, s. 239-240
2 Ibidem, s. 95
wskaza na swj ateizm poprzez przeprowadzenie cynicznej

kampanii przeciw krzyowi, zwaszcza w szkoach i wietli
cach poudniowych Niemiec, wywoujc tym samym wielk
rewolt przeciw wierze"
Bardzo trudno jest oceni prawdziwe ludzkie przekona
nia religijne. Mona jednak wiele pozna po czynach. Kiedy
kto zabija drugiego, na pewno nie jest chrzecijaninem,
gdy w tej religii taki czyn jest zabroniony. Dlatego te
choby z tego powodu mona uzna, i nazizm nie mia
w swoich szeregach zwolennikw tej religii. W okresie na
rodowego socjalizmu stara religia chrzecijaska bya wy
pierana, za nowa nigdy si nie wyksztacia.
Francuski ambasador w Berlinie Andr-Franois Poncet
napisa: Hitler |...| zapewnia o swoim szacunku dla religii,
chocia nie by ani wierzcy, ani praktykujcy". Ale nie
tylko obserwacje postronnych, powanych wiadkw umo
liwiaj rozpoznanie ateistycznych pogldw Hitlera. W cza
sie wojny sam wyzna, i utraci wiar ju w okresie modo
ci: Majc trzynacie, czternacie, pitnacie lat, nie wie
rzyem ju w nic, zreszt aden z moich kolegw nie wie
rzy ju w tak zwan komuni, poza paroma zupenie gu
pimi prymusami"
Chocia ateizm Hitlera nie moe budzi historycznych
wtpliwoci, to jednak niektrzy zastanawiaj si, dlaczego
wielokrotnie wspomina on o Opatrznoci" czy Niepo
- Christa Schroeder, Zegania rekretarki..., s. 181

- Andr-Franois Poncet, Byem ambasador w Berlinie, tum. S. Zabieo, Instytut
Wydawniczy PAX, Warszawa 1968, s. 49
- A. Hitler, Romany przystas 291
znawalnym". Jak wynika z jego wypowiedzi, powysze po

jcia byy odmian panteistycznej filozofii, gdy Opatrz
no i Bg, o ktrych mwi, nigdy nie miay charakteru
osobowego i w jego pojmowaniu byy tym samym co natu
ra i przyroda, jak rwnie nard i krew: To, co bolszewizm
zrobi z ludzi, wyranie pokazuje, e u podstaw wszelkiego
wychowania musi lee poczucie szacunku szacunku
przed Opatrznoci, przed Niepoznawalnym, przed Natur,
jakkolwiek by to nazwa. Gdyby chrzecijaskie wy
obraenie Boga byo prawdziwe, to |...| kade zwierz wy
obraaoby sobie Boga, to znaczy Opatrzno, prawo natu
ry w swojej postaci. Dla naszego narodu natomiast jest
rzecz decydujc, czy przyjmuje ydowsk wiar chrzeci
jask z jej mikk moralnoci miosierdzia, czy te siln,
bohatersk wiar w Boga w przyrodzie, Boga we wasnym
narodzie, Boga we wasnym losie, wasnej krwi"
Hitler stawia znak rwnoci midzy natur, przyrod
i Bogiem, co oznacza, i wyrazi pogld panteistyczny, kt
ry jest jedn z form ateizmu. Na fakt ujmowania pante
izmu jako ateizmu zwraca susznie uwag sam Dawkins:
Panteista nie wierzy w ogle w jakiegokolwiek Boga, w ja
kikolwiek nadprzyrodzony byt. Dla niego Bg jest syno
nimem Natury, Wszechwiata czy wreszcie praw nimi rz
dzcych [...] Panteizm to w gruncie rzeczy [...] ateizm").
Dla Hitlera Bg by pojciem rwnoznacznym z przyrod,
narodem, a nawet krwi germask. Jego pojmowanie przy
- Ibidem, s. 66
- Ibidem, s. 139
** H. Rauschning Rowy Firm, s. 58-59
- R. Dawkins, Bg umy, s. 44
rody do tego stopnia stao si materialistyczne, i odrzuca

take ycie po mierci: Myli religii chrzecijaskiej
o tamtym wiecie nie ma czym zastpi, bo ona jest nie do
utrzymania". To wanie przekonanie, i nie istnieje tam
ten wiat", stanowi fundamentalny pogld ateizmu, pogld w
peni podzielany przez nazistowskiego wodza.
Istnieje rwnie szereg wypowiedzi dyktatora, ktre wy
dawaoby si maj wydwik religijny, nigdy jednak nie wy
chodz one poza obszar interpretacji panteistycznej. Dlate
go przypisanie Hitlerowi ateistycznego wiatopogldu jest
filozoficznie oraz historycznie uzasadnione.
Hermann Rauschning, prezydent Senatu Wolnego Miasta
Gdaska, ktry zna osobicie Hitlera i ktry pozna now
wiar" narodowego socjalizmu, wspomnia: Tak jak inni ba
ernfhrerzy otrzymywaem regularnie zaproszenia na nowego
typu ateistyczne spotkania narodowych socjalistw, religijne
wieczorki, w czasie ktrych wmaszerowyway na aren nowe
religie". Dla niego owe religie, ktre miay zosta przez
tlerowcw wprowadzone w ycie spoeczne, byy tworem
wczeniej przygotowanego ateistycznego spotkania.
Podsumowujc: Hitler w wieku okoo 14 lat nie wierzy
w nic". Bg i natura rozumiane jako prawa przyrody byy
dla niego jednym i tym samym. Wyraa zatem pogld pan
teistyczny, ktry z kolei jest rodzajem ateizmu. Opatrzno
jawi si jako bezosobowa sia, ktra mieci si w granicach
materialistycznie pojmowanego bytu. Nie uznawa ycia po
mierci, gdy byo to przekonanie w peni faszywe, nie da
- A. Hitler, Romany przystas 147

- H. Rauschning Rozmowy z Hitlera, s. 66
jce si niczym zastpi. Caa doktryna chrzecijaska bya

nieprawdziwa, cznie z pojmowanym przez ni Bogiem.
Jak podaa Christa Schroeder, sowo Wszechmocny
w ustach Hitlera byo form manipulacji narodem. Wszyscy
jego czoowi wsppracownicy, jak rwnie elitarne oddzia
y SS wyzbyli si wiary chrzecijaskiej. W yciu kierowa
si zasadami darwinizmu spoecznego i moralnego, wyraa
jc jednoczenie pogldy typowe dla ateizmu, o silnym an
tychrzecijaskim nastawieniu.
Narzdzie totalitarnego za
W innej czci swoich rozwaa Dawkins porusza pro

blematyk niezwykle donios z punktu widzenia moralno
ci. Uwaa, e z tego, i kto jest ateist i czyni zo, nie wy
nika, i czyni je dlatego, e jest ateist". Powysze rozu
mowanie odnosi do osoby Adolfa Hitlera i Jzefa Stalina.
Naley jednak przeciwstawi si temu sposobowi rozumo
wania. Czyny zbrodnicze tych ludzi czerpay ze rda
przyjtego przez nich darwinizmu moralnego, ktre byo
- R. Dawkins, Bg, s.368) przedstawia nastpujce rozumowanie: (1) Hi

tler i Stalin byli ateistami | ... | (2) czynili to, co czyni, poniewa byli ateistami
[...] Czysta logika wskazuje, e nie ma adnego zwizku midzy (1) i (2).
Takie samo rozumowanie mona przedstawi w przypadku ludzi religijnych: (1)
X i Y (np. inkwizytorzy) byli religijni, (2) czynili to, co czynili, poniewa byli reli
gini. Czysta logika Dawkinsa wskazuje, e nie ma adnego zwizku midzy (1) i
(2), a zatem zasadnicza cz ksiki Bg wy nadaje si do usunicia, gdy w
tak wielkim obszarze Dawkins prbuje wykaza suszno prezentowanego ro
zumowania w stosunku do ludzi religijnych, np. zamachy na WTC, polowania
na czarownice, krucjaty... (Bg urojony s. 10 i inne)
nastpstwem konsekwentnego ateizmu. W tym sensie ate

izm oznacza degradacj ich osobowoci. Hitler nieustajco
powtarza, i czerpie sw moralno z darwinizmu: Silniej
szy zwycia. Takie jest prawo natury, wiat si nie zmieni,
to prawo pozostanie w mocy" czy: To odpowiada prawu
przyrody, e przez walk wci na nowo dochodzi do selek
cji. Prawo bytu wymaga nieustannego zabijania, eby lepszy
y. Hitlerowi, jako przedstawicielowi konsekwencjona
lizmu, odpowiada wiatopogld agresywnego darwinizmu,
gdy usprawiedliwia jego rozkazy, skrajnie gwacce prawa
czowieka. Podobny darwinizm gosi Stalin. W swoim pi
mie O materializie dialektyczny i historycy odwoa si
ustami Engelsa do praw przyrody opisanych przez Darwi
na, a nastpnie stwierdzi:
W przeciwiestwie do metafizyki dialektyka wychodzi
z zaoenia, e w przedmiotach przyrody, w zjawiskach przy
rody zawarte s sprzecznoci wewntrzne, gdy wszystkie
przedmioty i zjawiska przyrody maj swoj ujemn i dodat
ni stron, swoj przeszo i przyszo, swoje elementy
przeycia si i elementy rozwoju, e walka tych przeciwiestw,
walka midzy starym a nowym, midzy tym, co obumiera,
a tym, co si rodzi, midzy tym, co si przeywa, a tym, co si
rozwija, stanowi tre wewntrzn procesu rozwoju
Z analizy wypowiedzi dwch najwikszych dyktatorw
XX wieku wynika ich jednoznaczne odwoanie do darwini
zmu, w myl ktrego w naturalnym porzdku wiata nie
- A. Hitler, Romany przy stole, s. 61,70

* J. Stalin, Zagadnienia ninie, Wydawnictwo Literatury w Jzykach Obcych,
Moskwa 1940, s. 533, 534
ustajco toczy si bezwzgldna walka. Dla Stalina istniaa

naukowo uzasadniona walka klasowa, ktra czerpaa swe
rda z darwinizmu spoecznego. Podobnie dla Hitlera
istniaa walka ras", ktra wedug niego take miaa swoje
darwinowskie uzasadnienie.
Istnienie ludzi niewierzcych czynicych potworne zo

kae wnioskowa, e ateizm nie stoi w sprzecznoci z mo
raln degeneracj jednostki ludzkiej. Jest to jednoczenie
wystarczajcy powd, by przedkada moralno chrzeci
jask, ktra wyklucza wszelkie amoralne zachowania
czowieka,
Od zarania dziejw we wszystkich spoeczestwach wia

ta pojawiaa si religijno. Egipcjanie budowali witynie,
tworzyli swoje mity i powoali wasn kast kapask. Po
dobnie w Babilonii, Grecji, Rzymie wszystkie ludy miay
swoje witynie, kapanw i wite ksigi. Chrzecijanie po
siadaj wiele tysicy miejsc kultu, ogromn rzesz duchow
nych i wite ksigi, Ewangelie. W co jednak wierzyli nazi
stowscy Niemcy? Gdzie byy ich miejsca wite? Gdzie byli
ich kapani? Jak si nazywaa ich wita ksiga? Miejscem
witym" stay si obozy zagady, jak Auschwitz-Birkenau,
Dachau, Majdanek i wiele innych. Kapanami byli esesmani
i gestapowcy. wit ksig by Mar Kwi Na ofiar ska
dano ludzi. Podobn religijno prezentowa Jzef Stalin. Je
go wityniami byy agry, kapanami NKWD-zici, wit
ksig Manifest komunistyczny. Identycznie jak Hitler, Stalin
na swoim otarzu ludzi zoy w ofierze"
* Naley pamita, i Dawkins nigdy publicznie zbrodni ateizmu komunistyczne

go i narodowosocjalistycznego nie potpi
Dawkins prbuje na amach swojej ksiki imputowa

skandaliczn tez o zwizkach chrzecijastwa czy religii
z hitleryzmem, gdy tymczasem nie znajduje ona potwier
dzenia w historii.
Pius XII a narodowi socjalici
W Bogu ropy oksfordzki profesor zaatakowa czoow

posta XX wiecznego chrzecijastwa:
Jest bowiem faktem, i poparcie takie, i to na wiele spo
sobw, narodowi socjalici otrzymali, choby przez fakt, i
papie Pius XII nigdy publicznie nazizmu nie potpi, co
do dzi jest dla Kocioa rzymskokatolickiego rdem po
wanej konsternacji"
Dawkins tym zarzutem prbuje przewartociowa histo
ri, z ktrej wynika, e odpowiedzialno za II wojn wia
tow ponosz ateici, z jednej strony Adolf Hitler, a z dru
giej strony Jzef Stalin, wspdziaajc razem z rzesz po
mocnikw o identycznym wiatopogldzie. Ateista nie ma
legitymacji moralnej, aby stawia taki zarzut. Jak bowiem
moe zarzuca papieowi, i ten nie potpi ateistycznego
reimu?! Jak omiela si sugerowa: Papieu, jeste niemo
ralny, bo milczae, gdy moi wspwyznawcy zabijali!".
Dlaczego autor Boga urojonego nie dziwi si postawie penej
wsppracy z narodowym socjalizmem ekstremalnego
zbrodniarza, Jzefa Stalina, a dziwi si postawie milczenia
9 Por. R. Dawkins, Bg umowy w polskim tum. pomyka, s. 375.JPius IX).

Piusa XII? Dlaczego Dawkins dostrzega dbo w oku Piu

sa XII, a belki we wasnym oku nie widzi?
Eugenio Pacelli przybra imi Piusa XII jako wyraz wia
domej sukcesji dorobku swego poprzednika, Piusa XI.
Jeszcze w 1937 roku wspredagowa tre potpiajcej na
zizm encykliki Mit brennender ", w myl ktrej wadze
niemieckie wszczynaj knowania, ktrych od samego po
cztku jedynym celem byo zniszczenie". Nastpnie Plus
XI napisa: Speniajc swe posannictwo pasterskie bez
ustannie przeciwstawia si bdziemy umysowoci, ktra
bezsporne prawo chce stumi otwartym lub ukrytym gwa
tem". Jak wynika z powyszego dokumentu, Stolica Apo
stolska potpia oficjalnie nazistowsk polityk jeszcze
przed wybuchem II wojny wiatowej. Dalsza cz encykli
ki jest wskazaniem na ateistyczne podstawy nazizmu, ktry
do swoich celw przeformuowa i wykorzysta pojcie
Boga: Kto, hodujc panteistycznej mglistoci, utosamia
Boga ze wiatem, kto z Boga czyni co ziemskiego, a ze
wiata co boskiego, nie naley do wierzcych w Boga"
wczesny papie okreli nazizm jako ruch ateistyczny,
gdy w ruch utosamia Boga ze wiatem.
Pniejszy sukcesor Stolicy Apostolskiej, Pius XII, kon
tynuujc dzieo swego poprzednika, wielokrotnie sprzeci
wia si agresji i wojnie, jak rwnie wszelkiej idcej z tej
strony tragedii narodw Europy. Po inwazji hitlerowskiej
* Giovanni Sale, Hafa Apostoa i ydzi Dokumenty z grami naj

kaskiego odywione w 2004 r., tum. Z. Kasprzyk, WAM, Krakw 2007 s. 108
* Encyklika Jego witobliwoci Piusa XI, O pooeniu Kocioa Katolickiego w
Rzeszy niemieckiej z dn. 14 marca 1957 roku (encyklika Mit brennender Sorge),
tum. prof. A. Somkowski, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Lublin 1937
i stalinowskiej we wrzeniu 1939 roku na Polsk Ojciec

wity przemwi: Ju cierpi tysice, setki tysicy nie
szczliwych istot ludzkich i doznaj na ciele i na duszy
strasznych skutkw tej wojny, od ktrej, jak wam wiadomo,
tak uporne i tak gorce Nasze usiowania ale niestety, da
remne! staray si ustrzec Europ i wiat cay. Przed
oczyma Naszymi przesuwa si obecnie widowisko szalone
go lku i rozpaczy: ta niezliczona rzesza uchodcw i tua
czy, tych wszystkich, co ju nie maj ojczyzny ani domowe
go ogniska. Dochodzi a Nas przejmujce kanie matek
i on, opakujcych swych bliskich, ktrzy padli na polu
walki |...]. Syszymy kwilenie i pacz niemowlt pozbawio
nych rodzicw, woanie rannych i jk umierajcych [...]
Przejmujemy si tymi ich cierpieniami, t ndz, t ich a
ob, jakby Nasz wasn [...]"
Papie usiowa ustrzec ludzko przed strasznymi skut
kami podejmowania dziaa wojennych. Gdy jego prby
stay si daremne, cay wiat stan w bezmiarze lku, roz
paczy i potwornego cierpienia. Z tymi wszystkimi krzyw
dami Ojciec wity czy si, jakby osobicie go dotykay
Encyklika Piusa XII 3m Pontifiata z 20 padziernika
1939 roku bya wyrazem penego potpienia hitleryzmu za
rwno w swej filozofii, jak i czynach:
Nie ma dzi bardziej naglcej sprawy, jak ludziom na
szych czasw opowiada Ewangeli o niedocigych bogac
twach Chrystusowych (Ef 38). Najszlachetniejsz czynno
+ Plus XII, Przemwienie do kabli poki w Rzymie, 30 wrzenia 1939 (Ogoszone w

AAS, 1959,3XXI, s. 395-396. Oss. Rom. 1 padziernika 1959), [w:] Ppie Pius
XJJJP/Z 1939-1945
ci dzi jest rozwin sztandar Boskiego Krla i nie go

wysoko na oczach tych, ktrzy szli i wci id za sztandarami
przedstawiajcymi fasz, i spowodowa szczliwy powrt
do stp zwyciskiego Krzya tych, ktrzy ode nieszczli
wie odeszli. Kt wic, widzc tak wielk ilo swych braci
i sistr zalepionych bdem, uwikanych w dze, sprowa
dzonych na bezdroa uprzedzeniami ktrzy, na skutek te
go, odstpili od prawdziwej wiary w Boga i zerwali czno
ze zbawcz Ewangeli Jezusa Chrystusa. kt, powtarzamy,
wobec tego wszystkiego nie zaponie mioci i nie popie
szy im z chtn i wydatn pomoc Kady z nas naley do
armii Chrystusa jedni w szeregach kapaskich, inni w sze
regach wieckich. Wszyscy zatem widzc coraz groniejszy
wzrost zastpw nieprzyjaci Chrystusa powinni poczu
wa si do obowizku zdwojonej czujnoci i wzmocnionej
akcji, by broni wsplnej sprawy. Widz przecie wszyscy
dziaalno szerzycieli kamliwych hase i doktryn, ktrzy al
bo przecz, by prawda wiary chrzecijaskiej miaa moc
zbawcz, albo nie dopuszczaj, by ta prawda bya wprowa
dzana w ycie ludzkie. Ich bezbono dochodzi do tego
stopnia, e nie tylko ami tablice najwyszych przykaza
Boych, lecz w ich miejsce wprowadzaj inne reguy ycio
we, ktre s zaprzeczeniem zarwno podstaw nauki moral
noci, jakie zostay podane w Objawieniu na Grze Synaj,
jak i tego boskiego tchnienia, ktre pynie z Krzya Chrystu
sa i z Jego sw wygoszonych na Grze. Jest rzecz po
wszechnie znan i nader bolesn, i posiew owych bdw
wyda u wielu ludzi owoce prawdziwie zabjcze. Ludzie ci
uwaali si za wyznawcw i zwolennikw Chrystusa, jak
dugo zaywali ycia w spokoju i bezpieczestwie. Byli to
jednak chrzecijanie tylko z imienia. Skoro bowiem zasza
potrzeba wykazania siy wobec twardej przemocy, gdy trzeba

byo walczy, trwa i znosi skryte i otwarte ataki zachowa
li si chwiejnie, tchrzliwie i niedonie"
Pius XII potpi wojn, zbrodnie i terror, jak rwnie ca
filozofi narodowego socjalizmu w odwoaniu do Ewan
gelii, czym nie prowokowa wadz hitlerowskich do dziaa
odwetowych. Wedug encykliki Jazz Pontifia, istnieje
naglca sprawa, dziejca si w danej chwili konieczno, e
ludzko potrzebuje Chrystusa, czyli mioci i sprawiedli
woci. Ot chrzecijanie winni rozwin sztandar", to
znaczy da wiadectwo czystej moralnoci wzgldem tych,
ktrzy odeszli od niej wobec narodowego socjalizmu.
Z kolei ci, ktrzy odeszli od Chrystusa narodowi socjali
ci), powinni czym prdzej wrci do Krzya na drog
pokoju i pokuty. Nastpnie Pius XII mwi o ewangelicznej
mioci nieprzyjaci, by pomimo i tak wielu ludzi hitle
rowcw odstpio od wiary w Ewangeli, chrzecijanie
jednak kroczyli drog wyznaczon przez t nauk. Powinni
pomaga", to znaczy nawraca na drog Chrystusa od
stpcw. I te polecenia dotycz kadego, zarwno wiec
kich, jak i duchownych. Papie, widzc potworny przypyw
wrogw Chrystusa, cakowit amoralno i wynaturzenie,
da, by chrzecijanie w jednoci sprzeciwili si tej formie
zniewolenia, by wsplnie wystpili przeciwko Hitlerowi.
Mwi, e nie tylko ami oni tablic najwyszych przykaza
* Encyklika w Poniatra (dzia 6) z 20 padziernika 1939 roku (Acta Aposto

lica Seds, vo XXXI,Ser II, w VI, 28 X 1939 r., [w:] P. XII Koci Pie w:
Dynia, tum. M. Rkas, B. Stan, Wydawnictwo Dokumentw
Nauki Kocioa, Londyn 1947, s. 11, 12).
(dopuszczaj si grabiey i morderstw), lecz tworz cako

wicie dewiacyjn, amoraln nauk, przeczc Bogu i so
wom wygoszonym przez Jezusa na Grze. Jednoczenie
potpia hitlerowcw za dokonywanie czynw zabjczych",
otwarcie oskarajc ich o zbrodnie. Ci za, ktrzy uwaali
si za chrzecijan i uczestnicz aktywnie w poodze wojen
nej, wcale nie s chrzecijanami, gdy nie realizuj ofiarnie
przykaza Boga, nie przeciwstawiajc si frontowi anty
ludzkich wartoci.
Powysza analiza odnosi si do aktw jednoznacznego

potpienia narodowego socjalizmu, wojny, zabjstw, dege
neracji moralnej, Hitlera i wszelkiej, take idcej ze wscho
du komunistycznej zawierusze wojennej. Jest to jednak po
tpienie wyraone przez osob odwoujc si do Ewange
lii, czyli moralnoci, ktra nie dla wszystkich jest jasna
i zrozumiaa. Dawkins zarzuca Piusowi XII milczenie, gdy
podobnie jak hitlerowcy, odwoania do Ewangelii uwaa za
oderwany od rzeczywistoci absurd i nonsens nonsens,
ktry cakowicie eliminuje ze swej wiadomoci. Tym za
rzutem ujawnia, i wspczesny agresywny ateizm, jak i ate
izm nazistowski wyraaj wspln lini ideologiczn. Pod
czas gdy Dawkins nie dostrzega sw potpienia narodo
wego socjalizmu, prawowici chrzecijanie odczytuj sowa
Ojca witego jako wyraz penej dezaprobaty sytuacji,
w ktrej znalaza si Europa. gwnym zem, z powodu
ktrego wiat wspczesny szybk i pochy drog popad
w duchowe i moralne bankructwo i ruin, jest niegodziwe
i zaiste zbrodnicze usiowanie zbyt duej iloci ludzi, by

pozbawi Chrystusa jego Krlewskiej wadzy"
Papie w swej encyklice i Powiatu, odwoujc si
do Chrystusa, w peni potpia narodowy socjalizm zarwno
w czynach, jak i w jego filozofii, zarzucajc mu: zo, fasz,
bdn doktryn, wynaturzenie, zniszczenie, odrzucenie
norm prawoci, antychrzecijastwo, lekcewaenie prawa na
tury, moralne bankructwo, egoizm, ucisk, rywalizacj, walk,
zalepienie, ciemno wiatopogldow, pustk aksjolo
giczn, ubstwienie pastwa, absolutyzm i totalitaryzm pa
stwowy, podjudzanie narodw przeciw narodom, relatywiza
cj moraln, zbrodnie. Trudno jest poda rodzaj za, ktrego
Pius XII w swoich wystpieniach nie potpi.
W ordziu radiowym w Wigili Boego Narodzenia 1941
roku Ojciec wity przemwi: Wszake ze zmartwieniem,
ktre przytacza Nasz dusz, mylimy i jakby we nie patrzy
my na to straszne cieranie si broni i rozlew krwi [...] na nie
szczsny los rannych i jecw; na cierpienia cielesne i ducho
we, na rzezie, na zniszczenie i ruiny |...| na miliony ludzi, kt
rych okrutna walka i bezlitosny gwat wtrcaj w ndz i gd
[...] syszy si nieraz twierdzenie jakoby Chrzecijastwo
sprzeniewierzyo si swemu posannictwu [...]. Nie: Chrzeci
jastwo |...| nie sprzeniewierzyo si swemu posannictwu, ale
Ludzie zbuntowali si przeciw Chrzecijastwu, prawdziwemu
i dochowujcemu wiernoci Chrystusowi i Jego nauce [...]
urobili sobie mask jakiego martwego chrystianizmu, bez du
F Ibidem, dzia 15,17 (s. 16, 17)

cha Chrystusowego; i orzekli, e Chrzecijastwo sprzeniewie

rzyo si swemu posannictwu""
Nastpnie w allokucji wygoszonej przez Radio Watyka
skie do narodw wiata w Wigili Boego Narodzenia 1942
roku Pius XII potpia wszystkie zbrodnie, jakich dopucili
si hitlerowcy: To lubowanie winna ludzko niezliczo
nym zabitym, ktrzy le pogrzebani na polach walki |...|.
To lubowanie winna ludzko niezliczonej rzeszy bolej
cych matek, wdw i sierot |...]. To lubowanie winna ludz
ko wygnacom |...]. To lubowanie winna ludzko set
kom tysicy osb, co bez adnej winy osobistej, li tylko
z powodu swojej narodowoci lub pochodzenia, zostay
przeznaczone na mier lub na powoln zagad"
Kolejny raz papie, wygaszajc peny sprzeciw wobec
zbrodni hitlerowskich, poprzez odpowiedni dobr sw nie
dokona prowokacji wadz narodowosocjalistycznych, ktra
skutkowaaby tylko krwawym odwetem.
13 czerwca 1943 roku papie w przemwieniu do delega
cji robotnikw woskich potpi rewolucj, wyzysk, zabj
stwa w celu zdobycia dbr materialnych, ofiary z ycia ludz
kiego na rzecz realizowania idei spoecznych, gwaty
i przemoc spoeczn, niezgod i wiele innych czynw i amo
ralnych koncepcji pastwowych". Mona dostrzec, i kada
* Od niej mdroci Praca II w Bag Nordia 1941 roku,

wyd. II, F Milder & Sons, Herbal Hill, London, EC1, 1945, s. 5-7
* Pius XII Papie, Podstawowe zasady adu pastwach (Allokucja wygoszona przez
Radio Watykaskie do narodw wiata w Wigili Boego Narodzenia 1942 r.),
Wydawnictwo Dokumentw Nauki Kocioa, Londyn 1945, s22,23
- Przemwienie Papiea Piusa XII wygoszone do delegacji robotnikw woskich
w dniu 13 czerwca 1943 r., tum.] Zembrzuski, Rex-Verlag Luzern, passim.
wypowied Piusa XII bya moralnym przeciwstawieniem si

zu i tragedii wojennej.
Papie nie poprzesta tylko na sowach, lecz take zorga
nizowa wsparcie dla najbardziej potrzebujcych. Przyka
dowo w licie do arcybiskupa krakowskiego ks. Adama Sa
piehy wspomnia: Niczego zreszt nie minlimy, aby lej
sz uczyni, o ile to moliwe, gorzk niedol, ktra ciy na
waszym narodzie. Uatwilimy wam duszpastersk prac po
przez udzielenie nadzwyczajnych wadz; waszym uchod
com, waszym wygnacom, waszym onierzom, przebywaj
cym w niewoli poza granicami kraju, dopomoglimy poprzez
dostarczenie zasikw; rodakom waszym, porozmieszczanym
w Szwajcarii, przesalimy rnego rodzaju zaopatrzenie"
Niektrzy, jak izraelski historyk Pinchas Lapide, s zda
nia, i Pius XII przyczyni si do uratowania okoo 850 ty
sicy ludzi, co jest ju wystarczajcym powodem, aby uzna
zarzuty przeciwko jego osobie za cakowicie bezpodstawne.
Dawkins, stwierdzajc, i papie Pius XII nigdy publicz
nie nazizmu nie potpi", stoi w sprzecznoci z faktami. Py
tanie zatem zawa si do kwestii, dlaczego Pius XII nie wy
razi sw zdecydowanego sprzeciwu wprost, poprzez pot
pienie wodza III Rzeszy Adolfa Hitlera z imienia i nazwiska
bd potpienie z nazwy partii narodowosocjalistycznej,
Najpierw naley odnie si do motywacji, ktre przedsta
wi sam Pius XII: Wosi wiedz, wiedz bez wtpienia,
jak okropne rzeczy dziej si w Polsce! Musimy wypowie
dzie sowa zdecydowanego sprzeciwu wobec podobnych
+ Plus XII, List do Jego Ekscelencji ks. Adama S. Sapiehy Arcybiskupa Krakow
skiego, 23 grudnia 1940, [w:] Papie Pius XII a Polska
wydarze. Powstrzymuje nas od tego jedynie wiadomo,

e zabierajc gos, jedynie pogorszylibymy sytuacj tych
nieszcznikw"
Papie wyraa osobist, cakowit dezaprobat nazi
stowskiego okruciestwa. Jednoczenie by w peni wia
domy, i jego publiczne wystpienie mogoby pogorszy sy
tuacj ludzi znajdujcych si w rkach hitlerowcw. Sowa
zdecydowanego sprzeciwu" s na tyle wyraziste, i skut
kowayby ju tylko kolejn rozlan krwi, nie przynoszc
adnych pozytywnych skutkw. Dlatego papie zrezygno
wa z tej formy sprzeciwu.
Pius XII nie myli si w swojej ocenie sytuacji. Komen
dant niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz
Birkenau, Rudolf Hss, skazany za zgadzenie co najmniej
2,5 miliona ludzi, zezna po wojnie o stosowanej przez sie
bie taktyce: Uwaaem jednak wwczas za rzecz suszn,
aby ci ydzi, ktrzy znajdowali si w naszych rkach, zosta
li ukarani za szerzenie przez ich rodakw wiadomoci
o okropnociach obozowych"
Z czynw Adolfa Hitlera, z ludobjstwa, ktre zorgani
zowa i ze wszystkich si wspiera, wynikao, i papieski
apel (potpiajcy jego osob z imienia i nazwiska bd par
ti narodowosocjalistyczn) skutkowaby tylko i wycznie
krwawym odwetem, gdy odwet nalea do hitlerowskich
+ GSale, Hier Saa.patalka i 2 d., s. 160

- Rudolf Hss, I'pomnienia Rady Hea, s. 136. Teodor Eicke na krtko przed
wojn znca si ju nad umieszczonymi w obozie ydami z powodu nagonki
propagandowej", s. 155
podstawowych zasad postpowania". Gdyby do niego do

szo, wwczas Dawkins czy inni ateici napisaliby: Papie
Pius XII okaza si szalonym okrutnikiem. Celowo napi
konflikt z Hitlerem, by dokona rzezi niewinnych ludzi. Bo
co mog osign pobone apele wzgldem armii psycho
patycznych mordercw? Do kog kierowa te urojone
proby, jeli wiedzia, i hitlerowcy, karzc mierci za po
siadanie radia, odcili od wiata najbardziej zainteresowan
cz okupowanej Europy?".
Kto zatem zarzuca Piusowi XII milczenie, sam na siebie
bierze moralne pitno ludzkiej krwi, ktra splamiaby zie
mi, gdyby tene papie poszed za zbrodniczym daniem
prowadzenia agresywnej polityki.
Dlatego Dawkins, zarzucajc Piusowi XII milczenie,
domaga si w istocie eskalacji hitlerowskiego terroru"
Konkluzja
Dwie najwiksze idee polityczne wszech czasw oparte

na antyreligijnych i antychrzecijaskich wartociach spro
wadziy na ludzko niewysowione cierpienia, dowodzc
* Aleksander Omiljanowicz, Ink, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Naro

dowej, wyd. II, Warszawa 1976, s. 10. Za kad partyzanck akcj hitlerowcy
dokonywali aktw odwetu, publicznych egzekucji, palenia wsi i masowej wy
wzki do obozw koncentracyjnych
- W Holandii na skutek potpienia przez episkopat holenderski hitlerowskiego
ludobjstwa w licie pasterskim z 26 lipca 1942 r.) nastpiy w odwecie masowe
aresztowania, w tym Edyty Stein, ktra w kilka dni pniej poniosa mier
w komorze gazowej w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz
Birkenau (por. Giovanni Sale, Hala Apostoa i yd, s. 160-161)
tym samym, i ateizm otwarty jest na moraln degeneracj

jednostki ludzkiej. Twierdzenie Dawkinsa o humanizmie
ateistycznym kruszy si w perspektywie faktu, jak okrutny
i bezwzgldny by XX wiek.
ROZDZIA 4
KIM JEST CHRZECIJANIN
Systemy totalitarne z nie spotykan dotd determinacj

i konsekwencj wystpiy przeciwko chrzecijastwu. Tym
samym ujawniy, e nauka moralna Jezusa stana na prze
szkodzie realizacji ich podstawowych idei i de. Sowa
wypowiedziane dwa tysice lat temu miay moc powstrzy
mania najokrutniejszych procesw spoecznych, dlatego
przedsiwzito rodki, by znieksztaci, zastpi bd nawet
cakowicie zniszczy powsta dwa tysice lat temu religi.
Aby osign swe cele, posuono si metodami fundamen
talnie faszujcymi wizj chrzecijastwa. Zamordowano
rwnie wielu jego przedstawicieli. Znieksztacenia jednak,
ktre przez dugie lata byy propagowane, do tego stopnia
przenikny w warstwy spoeczne, i wielu ludzi bdnie po
dzie dzisiejszy postrzega wyznawcw nauki Chrystusa.
Chrzecijanin
Kim jest chrzecijanin? Wyjanienie poruszonego zagad

nienia stanowi klucz do zrozumienia jednej z najwikszych
koncepcji wiatopogldowych ludzkoci. W odniesieniu do
historii, jak i Ewangelii chrzecijanin jawi si jako osoba
KIM JEST CHRZECIJANIN 121
istotowo zjednoczona z Jezusem i opierajca swj system

moralny na zasadach przez Niego wyoonych.
Pochodzenie nazwy chrzecijanin" historyk rzymski Ta
cyt" (I/II w.) przypisa Chrystusowi, piszc: Pocztek tej
nazwie da Chrystus, ktry za panowania Tyberiusza skaza
ny zosta na mier przez prokuratora Poncjusza Pilatusa".
Jednak jakie kryteria musi speni czowiek, by mg nazy
wa si chrzecijaninem? Jaki system wartoci musi prezen
towa? Jak drog yciow musi wybiera? Naley przyjrze
si sowom Jezusa, by odgadn zarwno cel, jak i istot
chrystianizmu:
Jeli kto chce i za Mn, niech wyrzeknie si siebie
i codziennie bierze swj krzy, i idzie za Mn, Daj wam
nowe przykazanie: Miujcie si wzajemnie, tak jak Ja was
umiowaem. Po tej mioci, ktr bdziecie darzy jedni
drugich, wszyscy poznaj, ecie uczniami moimi"
To wanie zasada mioci, realizowana ze skrajn deter
minacj, stanowi o przynalenoci do Jego nauki. Nie moe
by Jego uczniem ten, kto nie zachowuje praworzdnoci
i cnoty. Nauka moralna Jezusa stanowi dla czowieka bd
cego Jego zwolennikiem fundamentalny nakaz, bdcy dro
gowskazem postpowania. Po przeciwlegej stronie ley in
na moralno, bdca zaprzeczeniem godnoci i wartoci
oglnoludzkich, ktrej urzeczywistnienie stoi u rde upad
- Tacyt, Dja, tum. S. Hammer, Warszawa 1957, Czytelnik, t. I, s. 461 [Rank:

XV44]
- Lk023 | 13,34
ku czowieczestwa. Gromicymi sowami Jezus przedstawia

lini podziau midzy tymi wartociami:
wemijcie w posiadanie krlestwo, przygotowane wam
od zaoenia wiata. Bo byem godny, a dalicie Mi je; by
em spragniony, a dalicie Mi pi; byem przybyszem,
a przyjlicie Mnie; byem nagi, a przyodzialicie Mnie; by
em chory, a odwiedzilicie Mnie; byem w wizieniu,
a przyszlicie do Mnie. Wwczas zapytaj sprawiedliwi: Pa
nie, kiedy widzielimy Ci godnym i nakarmilimy Ciebie?
Albo spragnionym i dalimy Ci pi? Kiedy widzielimy Ci
przybyszem i przyjlimy Ci, lub nagim i przyodzialimy
Ci? Kiedy widzielimy Ci chorym lub w wizieniu i przy
szlimy do Ciebie? Krl im odpowie: Zaprawd powiadam
wam: Wszystko, co uczynilicie jednemu z tych braci moich
najmniejszych, Mniecie uczynili. Wtedy odezwie si i do
tych po lewej stronie: Idcie precz ode Mnie, przeklci,
w ogie wieczny, przygotowany diabu i jego anioom. Bo
byem godny, a nie dalicie Mi je; byem spragniony, a nie
dalicie Mi pi; byem przybyszem, a nie przyjlicie Mnie;
byem nagi, a nie przyodzialicie Mnie; byem chory i w wi
zieniu, a nie odwiedzilicie Mnie. Wwczas zapytaj i ci: Pa
nie, kiedy widzielimy Ci godnym albo spragnionym, albo
przybyszem, albo nagim, kiedy chorym albo w wizieniu,
a nie usuylimy Tobie? Wtedy odpowie im: Zaprawd po
wiadam wam: Wszystko, czego nie uczynilicie jednemu
z tych najmniejszych, tegocie i Mnie nie uczynili. I pjd ci
na mk wieczn, sprawiedliwi za do ycia wiecznego
# M25, 34-46
Zgodnie z t nauk czowiek w swoim yciu powinien

kierowa si zasad spoecznego altruizmu. Realizacja po
stulatu czowieczestwa jest Boskim nakazem bezpored
nio skutkujcym w mistycznym yciu. Chrystus, jako spra
wiedliwy sdzia, oddziela fasz i okruciestwo od prawdy
i miosierdzia, a w goszonej przez siebie Ewangelii prze
strzega przed obudn religijnoci i prb wprowadzania
pod jej pozorem elementw bezprawia:
Nie kady, ktry Mi mwi: Panie, Panie, wejdzie do kr
lestwa niebieskiego, [..] Wielu powie Mi w owym dniu: Pa
nie, Panie, czy nie prorokowalimy moc Twego imienia i nie
wyrzucalimy zych duchw moc Twego imienia, i nie czy
nilimy wielu cudw moc Twego imienia? Wtedy owiadcz
im: Nigdy was nie znaem. Odejdcie ode Mnie wy, ktrzy
dopuszczacie si nieprawoci", Strzecie si faszywych
prorokw, ktrzy przychodz do was w owczych skrach,
a w rodku s drapienymi wilkami. Rozpoznacie ich po
owocach"
Tymi sowami Jezus potpi wszelkie naduycia wynika

jce z prby pozorowania religijnoci chrzecijaskiej. Od
rzuca od siebie odstpcw, jednoczenie oskarajc ich o na
ruszenie Jego prawa. Chrzecijanin to czowiek uznajcy
nauk Chrystusa w sowie i czynie. Kady, niezalenie od
swojej pozycji spoecznej, jeli utosamia si z Jezusem, ma
religijny obowizek realizacji postulowanych przez Ewange
lie norm moralnych i nakazw etycznych.
MT 21
- Mit 7, 15:16
O postpowaniu chrzecijanina
Jednym z najwikszych bdw i zupenych nieporozu

mie, jakich dopuszczaj si krytycy chrzecijastwa, jest
faszywa interpretacja kwestii przynalenoci do Kocioa.
Bd ten polega na upolitycznieniu" tej instytucji i spro
wadzeniu Kocioa, ktry ma charakter duchowy, do orga
nizacji typu partii politycznych, majcych charakter cile
materialny. Ot rzesza przeciwnikw Chrystusa stawia za
rzuty najczciej kryminalistycznie hiperbolizowane) o prze
stpstwa, jakich dopucili si chrzecijanie w dziejach wia
ta". Wnioskuje si std (w domyle, i skoro chrzecijanie
dopucili si przestpstw, to religia ta i caa nauka jej zao
yciela traci racj bytu i naley poszukiwa alternatywnych
rozwiza tutaj Dawkins preferuje ateizm jako najlepsz
form przekona. Takie rozumowanie cechuje si niezro
zumieniem istoty chrzecijastwa. Przynaleno do nauki
Chrystusa nie polega na formalnym czonkostwie, takim jak
w partiach politycznych. Przynaleno do Kocioa uwi
dacznia si w wypenianiu nauki Chrystusa w yciu co
dziennym. Gdy zatem kto formalnie naley do Kocioa,
czy to poprzez przyjcie chrztu, czy te poprzez penienie
urzdu, jeli dopuszcza si cikich przewinie sam wy
klucza si z grona wyznawcw Chrystusa. Niejednokrotnie
mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej kto z mocy prawa
Ewangelii zosta wykluczony, a praktycznie peni urzd ko
cielny lub jest religijnym praktykiem. Pozostaje on fak
4 R. Dawkins, Banjony, przykadowo: s 10, 61, 66-67,75... 478

tycznie poza wsplnot. Taki czowiek ma jednak szans

duchowego powrotu do Kocioa poprzez wyraenie praw
dziwego alu, pokut oraz zadouczynienie.
Ateizm Dawkinsa jest wiatopogldem gruntownie ata
kujcym chrzecijastwo. Nie tylko gosi absurdalno jego
podstawowych idei, lecz take oskara jego wyznawcw
o zachowania amoralne, w tym o przestpstwa i zbrodnie.
Jednak ten, kto dobrze rozumie zasady moralnoci chrze
cijaskiej, nie moe przyj zarzutw oksfordzkiego uczo
nego, gdy przestpstwa i nieetyczne zachowania le poza
obszarem jej doktryny. Gdy zatem ateici mwi o chrzeci
jaskich ogromnych zbrodniach, nie maj na myli chrze
cijan, ale co najwyej tych, ktrzy si za chrzecijan fa
szywie podaj. Aby dokadniej zrozumie ten problem,
warto przeanalizowa poniszy przykad. Konstytucja Pol
ski przewiduje, e w przypadku odmowy zoenia przyrze
czenia przez posa traci on mandat poselski z mocy prawa.
Pewien pose odmwi zoenia przyrzeczenia. Nastpnie
uda si do sejmu, w ktrym podczas obrad wzi udzia
w gosowaniu. Czy jego gos bdzie wany? Oczywicie, e
nie. Ten czowiek zagosowa bez uprawnie. Podobnie jak
w pose, ktry z mocy konstytucji nie ma prawa zasiada
w awie sejmowej, tak wielu ludzi z mocy Ewangelii nie ma
prawa zasiada w awie kocielnej. I wanie tych ludzi, kt
rzy nie maj prawa nazywa si uczniami Jezusa, upodobali
sobie atakowa ateici, nie zwaajc na fakt, e stanowi
wraz z nimi monolit filozoficzny
Chrystus od pocztku ostrzega przed ludmi, ktrzy

znajdujc si w strukturze religijnej, w istocie bd odcho
dzi od zasad czystej moralnoci". Przestrzega rwnie
przed postaw faryzejsk, a swe uwagi odnis nie tylko do
wszystkich osb duchownych, lecz take do zwykych
czonkw Jego Kocioa:
Wwczas przemwi Jezus do tumw i do swych
uczniw tymi sowami: Na katedrze Mojesza zasiedli uczeni
w Pimie i faryzeusze. Czycie wic i zachowujcie wszystko,
co wam polec, lecz uczynkw ich nie naladujcie. Mwi
bowiem, ale sami nie czyni. Wi ciary wielkie i nie do
uniesienia i kad je ludziom na ramiona, lecz sam palcem
ruszy ich nie chc, Wszystkie swe uczynki speniaj w tym
celu, eby si ludziom pokaza. Rozszerzaj swoje filakterie
i wyduaj frdzle u paszczw. Lubi zaszczytne miejsca na
ucztach i pierwsze krzesa w synagogach. Chc, by ich po
zdrawiano na rynkach i eby ludzie nazywali ich Rabbi. Ot
wy nie pozwalajcie nazywa si Rabbi, albowiem jeden jest
wasz Nauczyciel, a wy wszyscy brami jestecie"
Z Ewangelii jasno wynika, i Judasz sam siebie wykluczy
z czonkostwa w Kociele. Pamitajmy, e ten czowiek
w momencie zdrady nie by apostoem Chrystusa, ale su
y wasnym, egoistycznym interesom. Zarzuty skierowane
przeciwko chrzecijastwu czerpi swe rda z penego
ignorowania jego podstawowych zasad moralnych.
MT 15
- Mit 23,18
Czyni zo mona bd incydentalnie, bd z przyczyn

niewiedzy, bd z zasady. Chocia incydentalno i niewie
dza s wsplne zarwno chrzecijanom, jak i ateistom, to
jednak zo z zasady jest waciwe tylko dla konsekwentnego
ateizmu. Chrzecijanin z zasady ma bowiem obowizek po
stpowa nienagannie moralnie, poniewa do przestrzega
nia takiego prawa si zobowizuje. Tymczasem ateista nie
zobowizuje si adnym moralnym prawem.
Skd si bior przestpstwa przypisywane Kocioowi?
Mona zadawa sobie pytanie: kim s ludzie nazywajcy

siebie chrzecijanami i jednoczenie czynicy zo? Naley
przytoczy sowa samego Dawkinsa: Przyczyn, dla ktrej
wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy, jak powszechna jest to
postawa, jest nasza, ateistw, niech do ujawnienia
si"; zdecydowana wikszo znanych mi ateistw tak
naprawd skrywa swj ateizm za dewocyjn fasad"
Wrd chrzecijan ukrywaj si ateici. W awach ko
cielnych zasiadaj niekiedy zakamani ludzie, o ktrych pi
sze w powyszym cytacie Dawkins. Najczciej uzasadniaj
oni swj system wartoci darwinizmem moralnym. Ow
darwinizm nie pozwala im na ujawnienie si, gdy czerpi
znacznie wiksze korzyci z pozostania w ukryciu. Moe
nawet boj si powiedzie jasno i wyranie: mam do
+ R. Dawkins, Bg umy, s. 15
- Ibidem, s. 470
Chrystusa, nie wierz w ani jedno sowo, ktre wypowie

dzia! Wicej w ogle go nie byo!".
Dlaczego ateici, ktrzy s na tyle niemoralni, aby y
w wiadomym zakamaniu, mieliby zatem by na tyle moral
ni, aby ofiarnie realizowa prawo ewangeliczne? Nie sposb
dostrzec jakiekolwiek przesanki, aby twierdzi, i ci ludzie
realizuj nakazy Jezusa i w ogle zasady niezalenej moralno
ci. Wrcz odwrotnie owi ukrywajcy si" z biegiem nara
stajcych trudnoci bd popada w coraz to wiksze zaka
manie, a co za tym idzie rwnie w niegodziwo
Dawkins zauway, i uczestnictwo formalne w kulcie re
ligijnym (jak luby czy pogrzeby) nie ley w sprzecznoci
z ateizmem, o ile wewntrznie czowiek odrzuci przekona
nie o prawdziwoci owych wierze". Konsekwencje tego
zjawiska s jednak bardzo niekorzystne dla Kocioa, gdy
taka osoba moe by postrzegana jako chrzecijanin, mimo
e faktycznie nie czuje ona obowizku przestrzegania prawa
ewangelicznego. Gdy nastpuj trudne chwile, taki ukryty
ateista czyni spustoszenie dookoa siebie, jak rwnie we
wntrz Kocioa. Caa za odpowiedzialno przypisywana
jest chrzecijanom, a w domyle samemu Chrystusowi.
Od I wieku apostoowie i ich nastpcy trwali przy zasa
dach i naukach swego Nauczyciela. Przestrzegali przed fa
szywymi prorokami, czyli uzurpatorami mienicymi si
uczniami Jezusa:
Jeliby kto przyszed i naucza was wszystkiego tego, co
zostao wyej powiedziane, przyjmijcie go. Jeli jednak w
+ Ibidem, s. 459
nauczajcy zmieni co i zacznie wykada inn nauk po to,

eby burzy, nie suchajcie go []. Kadego apostoa, ktry
do was przychodzi, przyjmijcie jak samego Pana. Nie zosta
nie on u was jednak duej ni dzie jeden, a gdyby zasza
potrzeba, jeszcze i drugi. Jeli zostanie trzy dni, jest to fa
szywy prorok. Gdy w aposto bdzie odchodzi, dajcie mu
tylko chleba na drog: jeli zada pienidzy, jest to faszywy
prorok [...]. Nie kady, kto mwi pod natchnieniem Ducha,
jest prorokiem. Jest nim tylko wtedy, gdy yje na sposb Pana.
Tak wic po sposobie ycia mona pozna proroka prawdzi
wego i faszywego. Kady prorok, ktry pod natchnieniem
Ducha kae zastawi st, nie bdzie jad z niego, inaczej jest
to faszywy prorok. Kady prorok, ktry naucza prawdy, jeli
nie postpuje tak, jak uczy, jest to faszywy prorok"
Rwnie inne wypowiedzi, pochodzce z pniejszego
okresu, wiadcz o nieustajcej dziaalnoci wsplnoty
chrzecijaskiej na rzecz zachowania czystoci reprezento
wanych przez siebie zasad. Kanon IX soboru nicejskiego
I gosi: Jeeli jacy prezbiterzy zostali wyniesieni do swej
godnoci bez okresu prbnego albo jeli w okresie prb
nym badani wyznali jakie przestpstwo, ale pomimo grze
chw, do ktrych si przyznali, pewni ludzie dziaajcy
wbrew kanonom udzielili im wice, to s one uznane za
niewane. Koci powszechny chce bowiem ludzi o nie
, I . - . - . - - . 168
skazitelnej opinii"
- Diabe, wj Pani wiadkowie Piwa Ogw Apteki, tum. A. widerkwna,

Wydawnictwo Diecezjalne Sandomierz, Krakw 1998, s. 38-39
+ Dokumenty obmit Powszechnych, tum. A. Baron, T. Wntrzak, WAM Ksia Je
zuici, Krakw 2005, t. I, s. 35
Urzd nauczycielski Kocioa od pocztku zmaga si

z ludmi przedkadajcymi egoistyczne cele nad dobro na
uki Chrystusa. Kanon XVII stanowi prb przywrcenia
fundamentalnych norm:
Poniewa liczni duchowni, powodowani chciwoci, go
ni za niegodziwym zarobkiem, zapomniawszy o sowach
Boskiego pisma, ktre mwi: Ktry swych pienidzy nie da
na lichw, i poyczajc pienidze, domagaj si procentw,
wity i wielki sobr sprawiedliwie postanawia, e kto po
wydaniu tego prawa bierze udzia w lichwie czy w inny spo
sb uprawia ten proceder lub domaga si himoli czy cokol
wiek innego zamyla dla haniebnego zysku, winien by usu
nity z grona duchownych i pozostawa poza prawem".
Prby przeksztacania urzdu sakramentalnego w instytucje
finansowe zostay jednoznacznie zakazane. Ogoszenie po
wyszego rozporzdzenia w dokumencie soborowym wiad
czy o doniosoci i skali problemu. Te napomnienia byy p
niej wielokrotnie powtarzane. Walka z odstpstwami od na
uczania Chrystusa w cigu wiekw przybieraa szereg form.
Drugi kanon soboru chalcedoskiego stanowi potpienie
pojawiajcej si w tamtym czasie praktyki:
Jeeli biskup udziela wice za pienidze i czyni przed
miotem handlu ask, ktrej nie mona sprzedawa, jeli za
pienidze konsekruje biskupa lub chorepiskopa, lub prezbi
tera, diakona czy jakkolwiek inn osob zaliczan w poczet
duchowiestwa albo z chci brudnego zysku mianuje za za
pat administratora, adwokata, kuratora |...| naraa si [...]
na utrat stanowiska. Co do wywiconych w ten sposb, to
nie bdzie mia adnej korzyci z zakupionych wice czy
promocji, poniewa ma by pozbawiony zdobytej za pieni
dze godnoci czy stanowiska. Kto by porednikiem w tym

haniebnym i zakazanym handlu, to jeli jest duchownym,
traci swoje stanowisko, jeli za jest osob wieck lub mni
chem, zostanie wyczony ze wsplnoty"
Nastpny, III kanon by wyrazem kolejnego sprzeciwu wo
bec prb wykorzystywania swej pozycji spoecznej przez od
chodzce niekiedy od zasad chrzecijaskich duchowiestwo:
Doszo do wiadomoci witego synodu, e niektrzy
czonkowie stanu duchownego z niegodnej chci brudnego
zysku dzierawi obce dobra i obarczaj si sprawami docze
snym, a zaniedbujc sub Bo, biegn do domw ludzi
wieckich i powodowani chciwoci przyjmuj zarzd majt
kw. Obecny wity i wielki synod zarzdzi, by na przy
szo aden biskup, duchowny czy mnich nie dzierawi
majtkw ani nie zajmowa si interesami doczesnymi i nie
przyjmowa zarzdu obcymi dobrami. Dopuszcza si wyj
tek, gdy prawo zmusza do opieki nad maoletnimi lub biskup
miasta powierzy obowizek troszczenia si o dobra kocielne
albo kae, z bojani wobec Pana, zaj si sierotami lub
wdowami bez opieki lub innymi osobami, ktre potrzebuj
pomocy Kocioa. Kto w przyszoci sprbuje przekroczy
te przepisy, bdzie oboony karami kocielnym"
Cytowane dokumenty soborowe dobitnie ukazuj nie
ustann dbao urzdu nauczycielskiego wsplnoty chrze
cijaskiej o czysto wiary i wierno Ewangelii.
9 Ibidem, s. 225
79 Ibidem, s. 227
Konkluzja
Nazywanie siebie chrzecijaninem jest zobowizujce,

gdy wie si bezporednio z koniecznoci realizacji istot
nych wartoci etycznych. Jednoczenie wystpienie przeciw
ko podstawowym zasadom ewangelicznym, stanowi o du
chowym zerwaniu cznoci ze wsplnot chrzecijask
i ostatecznym, mistycznym odrzuceniu przez Boga.
ROZDZIA 5
HISTORYCZNE RDA CHRZECIJASTWA
Wizja chrzecijastwa przedstawiona w poprzednich roz

waaniach stanowi istotowe odniesienie do podstawowych
zasad ewangelicznych.
Przedstawiciele ateizmu nie tylko w bdny sposb inter
pretuj zasady moralnoci chrzecijaskiej, lecz przede
wszystkim zaprzeczaj wszystkiemu, cokolwiek wiza si
moe z osob Jezusa. Maj oni wiatopogldowy interes, by
znieksztaca historyczny przekaz dotyczcy Jego osoby,
gdy w ten sposb mog wykaza suszno reprezentowa
nej przez siebie linii filozoficznej. Wszystkie rda, wszyst
kie dane, wszelkie informacje, ktre dotycz tej postaci, s
wedug nich nieprawdziwe i zakamane podlegajc zupe
nie jednoznacznemu i oczywistemu odrzuceniu. Czy jednak
owo odrzucenie jest oparte na rzetelnej interpretacji rde
historycznych? Warto przeledzi najistotniejsze zarzuty, kt
re przytacza Dawkins przeciwko chrzecijastwu.
Kanon Ewangelii
Dawkins gosi: Poczwszy od XIX wieku wyksztaceni

teologowie uznaj istnienie powanych dowodw na to, e
Ewangelie nie s wiarogodnym zapisem historycznych zda
rze zachodzcych w realnym wiecie". Autor Boga w

tego nie przedstawi jednak tych powanych dowodw",
jak rwnie nazwisk owych wyksztaconych teologw"
Tre powyszego stwierdzenia mona uzna zatem za we
wntrznie pust. Wszystkie powstay dugo po mierci Je
zusa, a nawet po pismach Pawa kontynuuje Dawkins
Tymczasem w kwestii powstania Ewangelii dysponujemy
odpowiedni iloci wiarygodnych informacji, aby potwier
dzi suszno przyjtego kanonu znanego w dzisiejszej
postaci. Ze strony ludzi niewierzcych pojawiaj si jednak
nieustajco zarzuty, i Ewangelie powstay bardzo pno
i s nieznanego autorstwa. Nikt jednak nie podaje na t
okoliczno dowodw, tworzc w zamian nieskoczone
akrobacje subiektywnych domysw i hipotez.
Dawkins uwaa, i Ewangelie powstay dugo po mier
ci Jezusa i po pismach Pawa", ale nie opiera si na ad
nej, nawet najmniejszej historycznej przesance. W tym du
chu przeprowadza swoj krytyk: Nikt nie wie, kim byli
czterej ewangelici, ale prawie na pewno aden z nich nie
spotka Chrystusa. Wikszo tego, co napisali, nie jest
w najmniejszym nawet stopniu prb przedstawienia wyda
rze historycznych. Od tych fragmentw rozpoczyna si
waciwy spr midzy ateistami a teistami chrzecijaskimi.
Chrzecijanie uznaj Ewangelie za dziea historyczne, gdy
tymczasem ateici maj zdanie dokadnie przeciwne. Naley
- R. Dawkins, Bg umy, s. 137

2 Ibidem, s. 137
79 Ibidem, s. 143
HISTORYCZNE RDA CHRZECIJASTWA 135
si zatem odwoa do istniejcych rde, by wyjani poja

wiajce si wtpliwoci. Jak si przyjmuje, midzy 60 a 135
rokiem y wiadek pierwszych wydarze, imieniem Papiasz.
Spisa swoje wiadectwo, ktre zachowao si do naszych
czasw w pismach midzy innymi Euzebiusza z Cezarei.
Wedug tego historyka Papiasz w dziele 5/6 Paskich obja
mienia napisa: Skoro gdziekolwiek spotkaem ktrego
z tych, co przestawali z prezbiterami, wypytywaem go o ich
zdanie, co mwi Andrzej, co Piotr albo Filip, albo Tomasz,
albo Jakub, co Jan albo Mateusz, albo inny z uczniw Pa
skich, ponadto co powiadaj Aryston i Jan prezbiter,
uczniowie Pascy. Zdao mi si bowiem, e z ksig nie od
nios tyle korzyci, ile z sw, drgajcych yciem
Papiasz, wczesnochrzecijaski pisarz, w swym pimie
poda, i osobicie pozna ludzi znajcych uczniw Jezusa
i rozmawia z nimi, poznajc Ewangeli rwnie dziki ich
nauczaniu. Tym samym da ludzkoci wiadectwo tamtych
wydarze, dodajc, e z czytania ksig" nie odnosi takich
korzyci jak poprzez kontakt z ywym sowem. Za jego y
cia wspomniane ksigi ju zostay wic napisane, a ich wia
rygodno zostaa przez niego zweryfikowana. Gdy zatem
Dawkins twierdzi, i Ewangelie nie odtwarzaj zdarze hi
storycznych, musi si odnie do sw Papiasza. Tymcza
sem t wan posta w swojej ksice pomija milczeniem,
stawiajc czytelnika Boga urojonego w penej konfuzji.
5* Papiasz, w Paskich objanienia, [w:] Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna,

tum. ks. A. Lisiecki, Fiszeri Majewski Ksigarnia Uniwersytecka, Pozna 1924,
s. 141 (III 393-4)
Papiasz, odnoszc si do kwestii powstania Ewangelii,

napisa: To za powiedzia prezbiter: Marek, ktry by
tumaczem Piotra, spisa dokadnie wszystko, co przecho
wywa w pamici, ale nie w tym porzdku, w jakim nast
poway po sobie sowa i czyny Paskie. Ani bowiem Pana
nie sysza, ani nie nalea do jego orszaku i tylko pniej,
jak si rzeko, by towarzyszem Piotra |...|. O jedno si tyl
ko stara, o to, by nic nie opuci z tego, co sysza, oraz by
nie napisa nieprawdy"
Zatem wiadkowie tamtych wydarze twierdz, i Ewan
geli Marka napisa istotnie ten, ktremu si j obecnie
przypisuje. Wedug tego opisu prawd jest, i w pisarz nie
zna Jezusa, by jednak tumaczem Piotra, dziki czemu
zawadn rzetelnym rdem wiedzy o majcych wwczas
miejsce wydarzeniach. Naley doda, e Piotr zgin" na
krzyu za swoje przekonania, wic bardzo wiarygodnie
brzmi jego wiadectwo.
Ewangeliczne wypowiedzi Jezusa zostay przytoczone
w I wieku przez Klemensa Rzymskiego (zm. 101 r.), wywi
conego przez samego Piotra": Pamitajmy |...| o sowach
Pana Jezusa [...]. Tak przecie mwi: Bdcie miosierni,
abycie dostpili miosierdzia. Odpuszczajcie, aby wam od
puszczono. Jak drugim czynicie, tak i wam czyni bd. Jak
Ibidem, s. 143-144 III 3915)

5% Klemens Rzymski (zm. ok. 100 r.), List do Kocioa w Korynie, V4; (Pani wiad
konie... op. cit., s. 53), Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, II25,5
57 Tertulian Kwintus Septymiusz Florens, Ibr pism Pieknaprzeciw heretykom
(cz. 32), tum. E. Stanula, Akademia Teologii Katolickiej, Piwna 5mbna
skich Par, t. V, Warszawa 1970, s. 67
dajecie, tak i wam zostanie dane. Jakim sdem sdzicie, takim

i was osdz, jak dobro innym okazujecie, tak i wam oka
. Jak miar mierzycie, tak sam i wam odmierz. Te
myli s tosame z tekstami Mateusza (5,7; 6, 12 i 14;7, 1-2
i 12), Marka (11,25;4,24) oraz ukasza (6,37).
Klemens przytacza w swym licie (cz XXIV, 5) treci
ewangeliczne mwice o siewcy, zbienie z pismami Mate
usza, Marka i ukasza. Dalej przytacza cay fragment myli
samego Jezusa: Biada temu czowiekowi! Lepiej byoby dla
niego, gdyby wcale si nie narodzi. Lepiej byoby dla niego,
gdyby kamie myski zawieszono mu na szyi i wrzucono
go w morze, ni eby zwid na manowce jednego z moich
wybranych"
Wida zatem z przytoczonego fragmentu, i treci ewan
geliczne znane byy ju bardzo wczenie, bo w I wieku nie.
W II wieku Justyn (ok. 100-165 r.) przytoczy w swojej
Apologii oraz Dla Zydow Tyfowe znaczn ilo cytatw
zaczerpnitych, jak sam stwierdzi, z Pamitnikw apostol
skich, czyli Ewangelii: Ot w Pamitnikach, uoonych,
jak rzekem, przez Jego apostow i ich uczniw, napisano,
e poci si jak gdyby krwi skrzep, wwczas gdy si mo
dli, i mwi: Niech odejdzie, jeli moliwe, ten kielicha"""
Nastpnie Justyn stwierdza: Gdy bowiem Chrystus na
krzyu oddawa ducha Swego, rzek: Ojcze, w rce Twoje
oddaj ducha Mego. Dowiedziaem si o tem z owych
- Klemens Rzymski, List do Kocioa w Koryntia, XIII, 1-2, op. cit.

9 Ibidem, XLVI, 8 zestawienie cytatw z Mt 26, 24; Mk 14,21; Mt 18,6; Mk 9,
42; k 17,1
* wity Justyn, Dage 2 Trw 10,8 L 22,42
Pamitnikw. Albowiem by uczniw swych przymusi do

tego, iby w swem yciu lepsi byli od faryzeuszw |...], po
wiedzia im, jak w Pamitnikach zapisano: Jeli sprawie
dliwo wasza nie bdzie peniejsza od sprawiedliwoci pi
sarzy i faryzeuszw, nie wejdziecie do krlestwa niebieskie
go", Ponadto Chrystus zmieni imi Piotra, jednego
z apostow, jak to zapisano w Pamitnikach jego. Z za
chowanych pism Justyna wynika, i by wybitnym intelektu
alist, ktry swoim autorytetem potwierdzi prawdziwo
ewangelicznego przekazu. Tene myliciel w swoich dzieach
powouje si wielokrotnie na treci zaczerpnite z Ewangelii
Mateusza, Marka, ukasza i Jana. Przedstawia ycie Jezusa
jako faktyczn histori, przypisujc autorstwo Ewangelii
apostoom Chrystusa i ich uczniom. By przekonany o jej
prawdziwoci i z tego tytuu ponis mczesk mier,
Twierdzenie Dawkinsa podwaajce historyczno Ewange
li nie znajduje waciwego uzasadnienia.
O Ewangeliach napisa take Klemens Aleksandryjski
(ok. 150-215 ne): Najpierw miay zosta napisane Evangel
je, zawierajce rodowody. Ewangelia za Marka miaa powsta
z nastpujcego powodu. Gdy Piotr w Rzymie publicznie
gosi sowo boe i za spraw Ducha opowiada ewangeli,
tedy liczni jego suchacze wezwali Marka, ktry mu od daw
na towarzyszy i sowa jego pamita, by spisa to, co Piotr
mwi. Marek to uczyni i da Ewangeli tym, ktrzy go o ni
prosili. Gdy si Piotr o tem dowiedzia, nie udzieli adnej
4 Ibidem, 105,5
- Ibidem, 106,3
rady, ani si temu sprzeciwi, ani do tego zachci. Tymcza

sem Jan, jako ostatni, widzc, e Ewangelie rzecz ca ujmowa
y ze strony materialnej, na prob swych uczniw i za Du
cha natchnieniem napisa Ewangeli duchow"
Zgodnie z t informacj Marek napisa swoje dzieo w Rzy
mie jeszcze za ycia Piotra (zm. ok. 67 r.), wiernie oddajc
tre katechezy Piotra, ucznia samego Chrystusa.
Niedugo pniej wybitny uczony Orygenes (ok. 185-254)
napisa: Na podstawie tradycji dowiedziaem si w sprawie
czterech Ewangelii, ktre jedynie jako niewtpliwe uznaje ko
ci boy pod niebem istniejcy, e pierwsz z nich napisa
ongi celnik, a potem aposto Jezusa Chrystusa, Mateusz, e
wyda j dla wiernych pochodzenia ydowskiego, a pisa w j
zyku hebrajskim. Drug za jest Ewangelia wedug Marka, ktry
j uoy wedug wskazwek Piotra |..]. Trzeci jest Ewangelia
wedug waga, zatwierdzona przez Pawa, a napisana dla tych,
ktrzy si z pogan wywodz. Ostatni wreszcie jest Ewangelia
wedug Jana"
Wiarygodno kanonu Ewangelii nie powinna budzi wik
szych historycznych wtpliwoci. Dawkins jest zdania, i nikt
nie wie, kim byli czterej ewangelici", gdy tymczasem istniej
przesanki, aby stwierdzi, i Mateusz by uczniem Chrystusa
(ewangeliczny celnik), a Marek uczniem Piotra. ukasz nato
miast towarzyszy Pawowi z Tarsu. Jak podaje Kano Murator
-- Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, s. 268 (VI 14,5-7), z dziea Klemensa

Aleksandryjskiego Zary, op. cit.
+ Ibidem, s. 280, 281 (VI 25,4-6), op. cit.
mg", nie zna bezporednio Jezusa, lecz napisa swoje dzieo

na podstawie dostpnych mu rde. Sam ukasz stwierdzi:
Skoro ju wielu podjo si sporzdzenia opisu wydarze,
ktre wrd nas si dokonay, jak nam to przekazali naoczni
od samego pocztku wiadkowie i sudzy Sowa, postanowi
em i ja, ktry wszystko od pocztku przebadaem, dokadnie
kolejno ci to opisa, dostojny Teofilu".
Ostatnim ewangelist jest Jan, ktry widzia mier Chry
stusa na krzyu". Janowi, uczniowi Jezusa, autorstwo Ewan
gelii przypisuj Polikarp ze Smyrny (ur. ok. 69-82, zm. 156,
ucze Jana Apostoa), Meliton z Sardes (II w.), Ireneusz z Ly
onu (ok. 140-202, Polikrates z Efezu (II w.), Klemens Alek
sandryjski (ok. 150-215), tzw. Fragment Marii z II w."
Stwierdzenie Dawkinsa, i nikt nie wie, kim byli czterej
ewangelici" jest nieprawdziwe. Podobn wiarygodno pre
zentuje jego nastpne twierdzenie: prawie na pewno aden
z nich nie spotka Chrystusa", gdy dwch z nich prawie na
pewno" byo uczniami Chrystusa. Swoje tezy autor pozosta
P. Kanon Muning (II w.): ... Trzecia Ksiga Ewangelii wedug ukasza ukasz,
w lekarz, po wniebowstpieniu Chrystusa, gdy go Pawe jako uczonego wzi
ze sob, w imieniu swoim spisa z opowiadania, nie widzia on jednak Pana
w ciele i dlatego jak mg si dowiedzie, tak zacz opowiada od narodzenia
Jana. Czwarta Ewangelia jest Jana, jednego z uczniw...". Ks. S. Pieszczoch: P
ma wane w studium Ofia Kocioa, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna
1964, s. 78
- Lk 1, 1-4
J 19, 35
- Daniel Rops, Koci pensji niektw, tum. K. Ostrowska, wyd. I, PAX, War
szawa 1968, s. 297
wia bez przytoczenia odpowiedniej podstawy historycznej,

dlatego mona je uzna za wewntrznie puste.
Do genezy Ewangelii Dawkins podchodzi z ignorancj
i lekcewaeniem: Pniej jeszcze wszystkie Ewangelie byy
wiele razy kopiowane i przepisywane na nowo przez kolej
ne generacje chiskich szeptaczy |...| omylnych skry
bw, z ktrych wikszo miaa w dodatku wasne religijne
interesy". Mona si susznie zapyta: skd pochodzi ta in
formacja? Od I wieku mona ledzi historycznie, albo
przynajmniej bazowa na wiarygodnych przesankach, by
twierdzi, i Koci nieprzerwanie do naszych czasw po
siada kanon ewangeliczny, w skad ktrego wchodz pisma
Mateusza, Marka, ukasza i Jana.
Na kartach historii chrzecijastwa pojawiaj si take po
stacie mao znane i rzadko wspominane, ktre swoimi pi
smami, jak i yciem wiele wnosz w ocen opisywanych zda
rze. Do takich postaci naley zaliczy Ignacego Antioche
skiego (ok. 30-107). W swoim licie do Kocioa w Trallels
opisa ycie Jezusa, podajc, i umar mierci krzyow
i zmartwychwsta, a on, Ignacy, na wiadectwo prawdziwoci
tej nauki sam idzie niebawem na mier do Rzymu. Potwier
dzajc wasn mierci tre Ewangelii, napisa: Bdcie
wic gusi, kiedy wam mwi o czym innym ni o Jezusie
Chrystusie, z rodu Dawida, Synu Maryi, ktry naprawd si
narodzi, ktry jad i pi, naprawd by przeladowany za
Poncjusza Piata, naprawd zosta ukrzyowany i umar [...]
On te naprawd powsta z martwych". Nastpnie oburza
si na ludzi pokroju Dawkinsa, piszc: Jeli za, jak to m
wi niektrzy bezbonicy, to jest niewierni, cierpia On po
zornie oni sami istniej pozornie! Po c ja jestem wi
niem? Po c pragn walczy z dzikimi zwierztami? A wic

umieram daremnie!. Naley pamita, i nauka Chrystusa
i Jego dzieje historyczne zostay potwierdzone przez Ignace
go Antiocheskiego, ktry yjc w tamtych czasach, pozna
dzieje Jezusa i przypiecztowa jego historyczne brzmienie
wasnym yciem. Nie ma w dziejach ludzkoci drugiej takiej
nauki, ktra byaby broniona z tak wielk determinacj,
Autor Boga wojonego nie przedstawi adnego przekonuj
cego argumentu na potwierdzenie swoich tez. Tre jego
twierdze jest cakowicie pusta, nie niosca z sob adnych
wartoci poznawczych. Mimo to Dawkins nieustajco ata
kuje dzieo Jezusa, prbujc zrwna fasz z prawd, jak
gdyby midzy jednym a drugim nie zachodzia jakakolwiek
rnica:
Cztery ewangelie, ktre skadaj si na oficjalnie uznany

kanon, wybrane zostay mniej lub bardziej arbitralnie
spord kilkunastu dostpnych, w tym ewangelii Tomasza,
Piotra, Filipa, Bartomieja i Marii Magdaleny. To te wanie
dodatkowe ewangelie mia na myli Thomas Jefferson,
gdy w licie do bratanka pisa: Mwic o Nowym Testa
mencie, zapomniaem nadmieni, e powiniene przeczyta
wszystkie historie Chrystusa, take te, o ktrych rada du
chownych zadecydowaa za nas, e s tylko pseudoewange
liami, w przeciwiestwie do Ewangelii. Pamitaj bowiem, i
ci pseudoewangelici, tak samo jak pozostali, mieli si za
natchnionych przez Boga, i to ty, kierujc si wasnym ro
* Ignacy Antiocheski, Ignacy do Kocioa w Tuli, IX-X, Pennsi wiadkowie...,

s. 126, op. cit.
zumem, masz oceni ich aspiracje, nie za jakowa kongre

gacja duchownych"
Przypuszcza si, i Ewangelia Tomasza powstaa w II
wieku, podobnie jak Ewangelia Marii Magdaleny oraz Piotra;
Ewangelia Filipa datowana bywa na III wiek, za Ewangelia
Bartomieja na IV". Sytuacja pism apokryficznych jest bar
dzo jednolita, niemale wszystkie pochodz z II, III i IV
wieku. Ewangelie kanoniczne natomiast: Mateusza, Marka,
ukasza i Jana napisano jeszcze w I wieku a t datacj po
twierdzaj powane naukowe wywody. Przykadowo: Car
sten Thiede, uczony biblista i papirolog, badacz zwojw
z Qumran, profesor katedry historii Nowego Testamentu
w Bazylei, dyrektor Instytutu Bada Epistemologicznych
w Paderborn, zaprezentowa analizy dowodzce, i papirus
magdaleski" pochodzi z poowy I wieku i jest fragmen
tem Ewangelii Mateusza. Podobnie papirus 7Q5, dato
wany przez tego papirologa na I wiek przed 68 r.), zawiera
jcy fragment Ewangelii wedug Marka"
Zaufanie do kanonicznych pism wzrasta z uwagi na
pierwszestwo ich powstania. Ponadto na Ewangelie kano
niczne powouj si ojcowie i jednoczenie historycy Ko
cioa, potwierdzajc je swoim autorytetem, gdy tymczasem
nikt powaany nie daje wiadectwa prawdziwoci innych
pism i nie sposb odtworzy procesu ich powstania. Euze
9 R. Dawkins, Bg umy, s. 141-142

- Apokryfy Nowego Testament, cz. 1, red. M. Starowieyski, Wydawnictwo WAM,
Krakw 2005, s. 180-181;cz. 2, s. 615; Empedia katolicka,KUL Lublin, 1973
4 CThiede, M. d'Ancona, Jegowy Prima, Amber, wyd. I, Warszawa 2007, s. 121
9 Ibidem, s. 58
biusz stwierdzi: Ewangelie Piotra, Tomasza, Macieja

i jeszcze kilku innych tudzie Dzieje Andrzeja, Jana [...]
Zaden z mw kocielnych przez cay cig dziejw nie
uznawa tych pism za godnych wspomnienia. Prcz tego
styl ich odbiega od zwyczaju apostolskiego, a myli i wypo
wiedziane w nich zasady |...| zdradzaj si zupenie wyra
nie jako sfaszowane heretykw utwory. Przeto nie powin
no si ich zalicza nawet do pism podsunitych, ale naley
je odrzuci zupenie, jako niedorzeczne i bezbone"
Goszenie, i jakowa kongregacja duchownych" w kwe
stii kanonu ewangelicznego dokonaa mniej lub bardziej ar
bitralnego wyboru, nie znajduje swojego umocowania hi
storycznego. Kady moe sam oceni czy jest moliwe, aby
Tomasz, Piotr, Filip, Bartomiej czy Maria Magdalena napi
sali Ewangelie w II, III czy IV wieku, po swojej mierci?
Oskarenie Kocioa o zmienno czy nietrafno oceny
wartoci pseudoewangelii jest bezzasadne.
0 rodowodach Jezusa
Rodowody Jezusa stanowi dla Dawkinsa nie dajc si

rozwiza trudno: Jak mona nie dostrzec tych rzucaj
cych si w oczy niekonsekwencji? Czy mona nie zwrci
uwagi na to, e Mateusz, wywodzc pochodzenie Jezusa
z rodu Dawidowego, doliczy si dwudziestu omiu po
kole, ukasz natomiast czterdziestu jeden? Gorzej tylko
* Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna (III 25,6-7), op. cit.

jedno imi wystpuje na obydwu drzewach genealogicznych

sporzdzonych przez ewangelistw!"
Komentujc swoje zarzuty, oksfordzki profesor napisa:
sprzecznoci s uderzajce, ale wiernym, jak wida, nie
przeszkadzaj oraz A nasuwa si pytanie czy ci ludzie
nigdy nie czytaj ksigi, ktra, jak sami wierz, stanowi sa
m prawd?"
Historia jednak nie potwierdza przytoczonych zarzutw
Ju Orygenes (ok. 186-254) napisa: Wszelako ewangelici
niejednakowo przedstawiaj rodowd Jezusa i fakt ten
mocno niepokoi niektrych ludzi". Podobnie Euzebiusz
z Cezarei stwierdzi: Bardzo wielu sdzi, i rodowody
stoj ze sob w sprzecznoci", jak rwnie: wierni z nie
znajomoci rzeczy, sil si na wykrycie znaczenia tych
miejsc". Istniejce trudnoci opisano ju w staroytnoci
chrzecijaskiej, wic twierdzenie Dawkinsa, i wierni ich
nie dostrzegaj, jest nieprawidowe.
Cytowany wczeniej zarzut dotyczy dwch rodowodw
Jezusa: podanego przez Mateusza (1, 1-17) oraz podanego
przez ukasza (3, 23-38). Jak wytumaczy fakt istnienia
w Ewangeliach dwch rnych drzew genealogicznych
osoby Jezusa? Kwestia powyszych rodowodw bya anali
zowana w staroytnoci przez Juliusza Afrykaczyka na
* R. Dawkins, Bg umy, s. 140

494 Ibidem, s. 140
" Orygenes, Homila o Ewangelii w. uka, Homilia 28-1, tum. i oprac. Stanisaw
Kalinkowski, Piwna 5mbriaskich Par, Tom XXXVI, Akademia Teologii
Katolickiej, Warszawa 1986, s. 110
-9 Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna (171) op. cit.
przeomie II i III wieku. Znane powszechnie w historii

ydowskie prawo lewiratu posuyo jako wyjanienie zaist
niaych rozbienoci". Dzieci objte tym prawem w szcze
glnych sytuacjach mogy szczyci si dwoma rodowodami,
prawnym i naturalnym.
Mateusz (1, 15-16 | ukasz 5,25

Jezus | Jezus
Jzef | Jzef
Jakub | Heli
Matan | Mattat
|...|||...]
Matan oeni si, jak podaje tradycja, z Est, mia z ni

potomka imieniem Jakub, po czym umar. Esta, jako wdowa,
mogc powtrnie wyj za m, wysza za Mattata. Z tyme
Mattatem wydaa na wiat syna Helego. Zatem Jakub i He
li pochodzili z rnych rodw i ojcw, bdc jednoczenie
brami z tej samej matki. Jeden z nich, Jakub, po mierci
swego bezdzietnego brata, Helego, poj jego on, zgod
nie z prawem lewiratu, i zrodzi z niej Jzefa. By to jego
syn rodzony, lecz na podstawie prawnej by to syn Helego.
Tym samym na kartach historii Jezusa pojawiy si dwa
drzewa genealogiczne.
Z faktu podania odmiennych rodowodw mona wno
si, i ewangelici ukasz i Mateusz czerpi wiedz z r
- Ibidem (17,1-10)
- Ksiga Powtrzonego Prawa 25, 5-10
nych rde. W powyszej kwestii przedstawiaj inny punkt

widzenia, co uwiarygodnia ich jako historykw, w kontekcie
moliwoci rozumowego wyjanienia rozbienoci. Goszo
ne przez Dawkinsa zarzuty okazuj si bezpodstawne.
Dalsze pytania dotyczce kwestii pochodzenia Jezusa
[...] jeli Jezus narodzi si z dziewicy, to raczej dla spe

nienia starotestamentowego proroctwa nie ma wielkiego
znaczenia, czy przodkowie ma jego matki istotnie po
chodzili z krlewskiego rodu""
Mwic inaczej: Jezusa zrodzia Maryja z Boga, nie za
z Jzefa, wic mwienie o rodowodach Jzefa jest bezce
lowe, gdy Jzef i tak nie by ojcem Jezusa.
Wiemy jednak, i Jzef faktycznie uzna Jezusa za swoje
go potomka, czyli dokona czynu rwnowanego z adopcj
Tym samym sta si jego prawnym ojcem, przez co Jezus
szczyci si jego rodowodem. Na takie uznanie moe wska
zywa fakt, i ludzie mwili: Czy to nie jest Jezus, syn J
zefa, ktrego ojca i matk znamy?"". Ludzie, jak wida,
byli przekonani o wizach czcych Jezusa z Jzefem. Je
zus zatem w sensie prawnym by synem Jzefa, za w sen
sie prawnym i naturalnym tylko Maryi. W dzisiejszych
czasach rwnie, jeli mczyzna uzna potomka kobiety za
swojego, speniajc okrelon procedur, staje si jego praw
nym ojcem, nawet gdyby nie by jego ojcem naturalnym.
44 R. Dawkins, Bunny, s. 140

- J642
Ponadto na podstawie Ksigi Liczb {36, 5-12) wnosi si,

i Maryja rwnie pochodzia z rodu Dawida, gdy kobiety
miay obowizek wzi ma tylko z rodu nalecego do
pokolenia ich ojca. W ten sposb posiado synw Izra
ela nie bdzie przechodzia od jednego pokolenia do dru
giego, lecz kady z synw Izraela pozostanie przy posiado
ci pokolenia ojcowskiego".
O spisie ludnoci za Kwiryniusza
W ewangelicznym opisie narodzin Jezusa autor Boga uro

nego dostrzega nie dajc si wyjani nieciso: ukasz
popeni jeszcze jeden powany bd w datowaniu nieco
nierozsdnie wymieni kilka zdarze, ktrych autentyczno
historycy mog zweryfikowa. Ot rzeczywicie za czasw
Kwiryniusza przeprowadzono dla celw podatkowych spis
powszechny lokalny, nie oglnoimperialny), tyle e dziao
si to w roku 6 Anno Domini (po narodzinach Chrystusa,
czyli dugo po mierci Heroda. Jak pisze Lane Fox, opo
wie ukasza jest historycznie niemoliwa i wewntrznie
niespjna"
Podan przez Dawkinsa trudno mona sprecyzowa
w sposb nastpujcy: skoro Jezus urodzi si za Heroda Wiel
kiego, ktry zmar ok. 4 r. pne", to jak jest moliwe, aby
urodzi si rwnie za czasw spisu przeprowadzonego przez
R. Dawkins, Banjos 139

-9 Data mierci Heroda jest dyskutowana
Kwiryniusza w 6 r. nie?" Aby wyjani t kwesti, naley

stwierdzi, i ewangelista ukasz i historyk ydowski Jzef
Flawiusz informuj o dwch rnych spisach. Lukasz bowiem
zaznaczy, e chodzi mu o pierwszy spis" (k 2, 2), za urz
dowania Kwiryniusza w Syrii, ktry by spisem ogl
noimperialnym, a jak wiemy, odbyo si to za panowania He
roda Wielkiego w Judei. Tymczasem Jzef Flawiusz opisa
spis przeprowadzony przez Kwiryniusza" za urzdowania
Koponiusza w Judei, ktry by spisem lokalnym. Opisano za
tem dwa rne zdarzenia, nie za jedno i to samo. Jzef Fla
wiusz nie twierdzi, i Kwiryniusz w roku 6 nie. przeprowadzi
pierwszy spis", ani nie wyklucza moliwoci jego wczeniej
szego urzdowania w Syrii. Nie zachodzi wic sprzeczno
pomidzy dwoma opisami historycznymi. Na bazie przekazu
Jzefa Flawiusza o jednoczesnym sprawowaniu zarzdu Syrii
przez Saturnina i Wolumniusza" wnosi si o moliwoci
dwuosobowego zarzdu t prowincj. Tymczasem Tertulian w
swym dziele Praw Majowo" podaje Sencjusza Saturnina
- Jzef Flawiusz, Dawne de Bela, tum. Z. Kubiak i J. Radoycki, Ksigarnia

w. Wojciecha, Pozna 1962 (XVIII, II, 1), s. 857 Kwiryniusz po sprzedaniu
mienia Archelausa i zakoczeniu spisu, ktry odby si w trzydziestym sidmym
roku po zwycistwie Cezara nad Antoniuszem pod Akcjum"
44 Ibidem (KVIII, I, 1), s. 835 Wysa go |Kwiryniusza Cezar dla rozsdzenia
spraw w narodzie i przeprowadzenia spisu majtkw. Wraz z nim wyprawi tak
e Koponiusza. aby obj pen wadz nad Judejczykami
- Ibidem (KVI, IX, 1) s. 778 W kocu sprawa opara si o wczesnych zarzd
cw Syrii, Saturnina i Wolumniusza
- Tertulian,Adiem Maniowe, IV 19. Lecz jak wiadomo, spis ludnoci nakazany
przez Augusta zosta przeprowadzony wwczas w Judei przez Sencjusza Satur
nina i wtedy mona byo dowiedzie si o jego rodzie
jako urzdnika przeprowadzajcego spis, w ktrym bra

udzia ewangeliczny Jzef Giuseppe Ricciott", czoowy
chrzecijaski uczony, uwiarygodni histori ukasza, wy
gaszajc popart rdowo hipotez, i legatem zwyczaj
nym Syrii by Saturnin, a Kwiryniusz wodzem legionw
w wojnie przeciw Homonadesom, o ktrej wspomina mi
dzy innymi Tacyt". Zgodnie z t hipotez Saturnin i Kwi
ryniusz peniliby wsplnie funkcje zarzdcw Syrii. Satur
nin, jako legat zwyczajny, przeprowadziby spis w Judei (jak
poda w swym dziele Tertulian). Natomiast Kwiryniusz,
penic urzd legata wojskowego, uwiarygodniby opis u
kasza oraz Tacyta. Prezentowane rozumowanie nie stoi
jednoczenie w sprzecznoci z historycznym opisem Jzefa
Flawiusza, dlatego rozwizanie, jakie przyj Ricciotti, w gra
nicach dostpnych rde, daje moliwo wyjanienia za
istniaych rozbienoci.
Nie mona si zgodzi z Dawkinsem, gdy twierdzi, i Lu
kasz wymieni kilka zdarze, ktrych autentyczno histo
rycy mog zweryfikowa", gdy brakuje danych dotyczcych
zarzdu Syrii w latach 4-1 pne"; trudny jest take do okre
4 Giuseppe Ricciotti Ziela Chrystusa, tum. J. Skowroski, wyd. I, PAX, War

szawa 1954, rozdzia 187, s. 193
- Tacyt, Dziea |Rozrywki III 48|,len Kwiryniusz |...| osign za boskiego Augu
sta konsulat, potem odznaki triumfalne, kiedy zdoby fortece Homonadesw
w Cylicji"
- Daniel Rops, Die Chrystusa, tum. Z. Starowieyska-Morstinowa, t. I, wyd. III,
PAX, Warszawa 1968, s. 120, G Ricciotti, op. cit., rozdz. 186, s. 191, szacuje luk
na lata 5-2 pne.
lenia czasowy zarzd Ticjusza w Syrii" i innych zarzdcw

z tamtego okresu. Brak dokadnych danych dotyczcych
wojny prowadzonej przez Kwiryniusza z Homonadesami w
Cylicji oraz sprawowanych przez niego urzdw i miejsc
pobytu. Nie posiadamy rwnie jednoznacznych odpowie
dzi na kwesti znaczenia napisw Emiliusza Sekundusa
oraz z Antiochii Pizydyjskiej. Rwnie data mierci Heroda
jest dyskusyjna.
Dawkins uwaa, i opisywany przez ukasza spis ludno
ci moliwy jest do weryfikacji historycznej, gdy tymczasem
w toku analiz historyk napotyka na niewiadome, ktre
skutkuj ocen opisywanych zdarze zaledwie w katego
riach hipotetycznych. W zwizku z powyszym naleaoby
zapyta tego autora o blisze szczegy wiedzy, na bazie
ktrych uksztatowa swoj opini, gdy podane przez nie
go dane s niewystarczajce,
Czy przeprowadzano spis mieszkacw Izraela wedug

rodw?
Dzieje narodzin Jezusa s wedug Dawkinsa cigiem niehi

storycznych opisw: Jzef, ktry pochodzi z domu i rodu
Dawida, uda si zatem musia do miasta Dawidowego,
zwanego Betlejem. Brzmi logicznie, nieprawda? Tyle e,
historycznie rzecz biorc, to kompletny nonsens [...]. Ot
- G. Ricciotti, op. cit., rozdz. 186, s. 191;] Flawiusz w Dawnych dziejach Izraela wy
mienia jedynie XVI, VIII, 6
jeeli Dawid w ogle jest postaci historyczn, to y nie

mal tysic lat przed Mari i Jzefem. Jaki sens z punktu wi
dzenia Rzymian miaoby danie od Jzefa, by przenis si
do miasta, gdzie jego odlegy przodek y mg niemal
dziesi wiekw wczeniej? To mniej wicej tak, jakby mi
kazano wpisa w formularzu podatkowym Ashby-de-la
Zouch (na tyle, na ile zdoaem pozna genealogi mojej
rodziny, to stamtd wanie przybyli nasi przodkowie za
czasw Wilhelma Zdobywcy""
Dawkins uwaa dzieje opisanego w ewangelii spisu lud
noci, za historyczny nonsens. Jednoczenie nie przytoczy
adnego historycznego dowodu dla uzasadnienia swego
stanowiska. Najmniejszej wzmianki dziejopisarzy tamtego
okresu, wspomnienia, zapisku, wykopaliska. Jedyne dowo
dy" na potwierdzenie susznoci wywodw oksfordzkiego
uczonego to jego intuicja oraz osobiste dowiadczenia
z formularzami podatkowymi. Ot spis za Kwiryniusza nie
mgby by przeprowadzany w miejscowociach rodowych,
poniewa tak jak jemu samemu, Dawkinsowi, nie ka w
formularzu podatkowym wypisywa przodkw z okresu
Wilhelma Zdobywcy, podobnie i w tamtych czasach nie na
kazano by Judejczykom uda si do swojej rodowej miej
scowoci celem dokonania spisu. Naley zauway, i
Dawkins yje w odmiennym systemie prawnym ni ydzi
znajdujcy si pod hegemoni rzymsk. Chocia istotnie
tene autor nie jest przymuszany przez prawo, aby doku

mentowa swoje pochodzenie, to jednak Jzef, mg by

do takiej czynnoci przymuszony
Wedug autora Boga wrong spis dokonywany rodowo
nie ma historycznego sensu, dlatego te nie mia on miej
sca. Lecz w istocie historycy nie rozstrzygaj tego, czy co
ma czy nie ma sensu. Historycy pytaj o to, czy co miao
czy nie miao miejsca. Dziejopisarz rzymski Swetoniusz nie
pyta, czy rozkaz rzymskiego cesarza Kaliguli o wyrwny
waniu acuchw grskich w celu budowy niewykonalnych
paacw mia sens, lecz o to, czy w fakt mia miejsce. Hi
storyk nie pyta rwnie o to, czy zuycie w cigu roku
przez tego wadc dwch miliardw siedmiuset milionw
sestercjw miao sens historyk pyta o to, czy owa roz
rzutno miaa miejsce". Pytanie o sens podejmowanych
dziaa jest celowe, lecz nie stanowi ono o nieistnieniu fak
tw. Skupi si zatem naley na przedstawieniu faktw
Na poparcie ukaszowego opisu zdarze z tamtego
okresu mona przytoczy fragment z Ksigi Liczb (1,2-3),
w ktrej Moesz dokonuje spisu ludnoci wedug zalecenia
Jahwe: Policzcie ca spoeczno synw Izraela wedug
ich rodw i rodzin, liczc imiona wszystkich mczyzn,
- Cakiem niedawno w Niemczech przywizywano cise znaczenie do rodowo

dw, a ludzie dokumentowali swoje pochodzenie tak daleko, jak tylko byo to
moliwe. Nie byy to czasy zamierzche, lecz XX-wieczny okres dominacji hitle
ryzmu.
- Gajus Swetoniusz Trankwilus, ywy again, tum. J. Niemierska-Pliszczyska,
Zakad Narodowy im. Ossoliskich, wyd. VI, 1987, s. 193 (Kaligula 37). Pod
noszono sztucznymi nasypami rwniny do wysokoci gr. Wyrwnywano a
cuchy grskie, cinajc szczyty i zasypujc przepacie [...]. Zuy w cigu nieca
ego roku olbrzymie bogactwa 2,7 mld sestercjw
gowa po gowie, od lat dwudziestu wzwy. Po dokona

nym spisie wyodrbniono potomkw synw: Rubena, Sy
meona, Gada, Judy, Issachara, Zebulona, Jzefa, Menasse
go, Beniamina, Dana, Aszera i Neftalego. Podobn proce
dur przeprowadzi Mojesz, spisujc synw Lewiego
(Lb 3, 15). O ydowskiej procedurze dokonywania spisu
ludnoci czytamy rwnie w II Ksidze Kronik (25,5):
Zgromadzi nastpnie Amazjasz lud Judy i uporzdkowa
go wedug rodw |...| nastpnie przeprowadzi spis ludu od
dwudziestego roku ycia i wyej, a byo ich 300 000 wy
borowych mw". O rodowym dokonywaniu spisu ludno
ci czytamy take w Ksidze Nehemiasza (7, 4): Miasto
byo przestronne i znaczne, ale ludno w nim bya nielicz
na [...] Bg natchn mnie postanowieniem, bym zebra
starszyzn, przeoonych i lud w celu dokonania spisu we
dug rodw". Mona zatem zauway, i wysoka jest wia
rygodno ewangelicznego opisu ewidencji ludnoci, gdy
dotyczy on mieszkacw yjcych w okresie dominacji
prawa mojeszowego i starotestamentowego". Nastpnie
czytamy wan informacj w I Ksidze Kronik (0, 1):
- Mwic o Starym Testamencie, naley nadmieni, i Dawkins Boga Jahwe uwa

a za posta wyjtkowo negatywn (s. 57). Przykadowo podaje krwaw ofiar,
jak zoy Jefe (z wasnej inicjatywy Sdz 11, 31 oraz 11, 35) ze swej crki
(s.350). Tymczasem Bg krwawych ofiar od swego ludu nie oczekiwa,
o czym autor Boga mog nie wspomnia (Iz 1, 10-20, Am 5,22; Dawkins
twierdzi, e Bg podudzi Mojesza do ataku na Madianitw (s. 332) tym
czasem Bg, wygaszajc swe prawa ustami Izajasza, mwi: nie wzniesie nard
miecza przeciw narodowi" (Iz 2, 4), co zostao przemilczane w Boga mowy.
Dawkins wygasza szereg zarzutw, mieszajc wtki historyczne i paraboliczne z
rzekomym prawem Boga.
Wszyscy Izraelici byli spisani w rodowodach, ktre si znaj

duj w Ksidze Krlw Izraela". Istniay wic ksigi gene
alogiczne, o ktrych istnieniu nadmienia przytoczona Kroni
ka. Jzef zatem, skoro spis by wykonywany wedug rodw,
mg uda si do Betlejem, aby dokonano tam czynnoci
urzdowych. Std ewangelici przytaczaj tak dug jego ge
nealogi. O miastach rodowych wspomina ksiga Jozuego
(19, 10): Trzeci los pad na synw Zebulona odpowiednio
do ich rodw: |...| Granica ich biega na zachd w kierunku
Marala, dochodzia do Dabbeszet, |...| Betlejem: dwanacie
miast razem z ich osiedlami. Takie byo dziedzictwo synw
Zebulona odpowiednio do ich rodw".
Zatem stwierdzenie ukasza, i Jezus uda si do Betle
jem, gdy by z domu i rodu Dawida, znajduje swoje uza
sadnienie. Tymczasem Dawkinsowskie zarzuty wygldaj na
wewntrznie puste.
O niesprzecznoci w ewangelicznych opisach narodzin

i pierwszych lat ycia Jezusa
Niektrzy, w tym bardzo nieostro i wieloznacznie Daw

kins, zarzucaj, i zachodz sprzecznoci pomidzy opisami
ukasza i Mateusza dotyczcymi pierwszych lat ycia Jezusa:
Mateusz umieci Mari i Jzefa w Betlejem, a przenis ich
do Nazaretu dugo po narodzinach Syna; to tu mieli przyby
z Egiptu, dokd zbiegli przed zarzdzon przez krla Hero
da rzezi niewinitek. ukasz z kolei twierdzi, e Maria i J
zef mieszkali ju wczeniej w Nazarecie. Skd za w krytycz

nym momencie znaleli si w Betlejem"
Niektrzy twierdz, i tak opowiedziana historia jest we
wntrznie sprzeczna, gdy wedug Mateusza Maryja i Jzef
mieszkali w Betlejem, po czym udali si do Egiptu, a nastp
nie do Nazaretu. Tymczasem ukasz podaje, i Maryja i J
zef mieszkali w Nazarecie, po czym w Betlejem, a nastpnie
znowu w Nazarecie. Sprzecznoci, jeli kto je w ogle jest
w stanie dostrzec, mog by jedynie pozorne, a opis przed
stawiony przez ewangelistw uwiarygodnia ich jako history
kw, gdy zdaje si, i czerpi swoje informacje z rnych
rde. Wedug ewangelistw pierwsze lata Jzefa i Maryi s
opisane jako nastpujce po sobie zdarzenia:
Nazaret | | k (2,4)
Betlejem | Mt (2,1) | k (2,4)
Jerozolima_|_|_|... 2,22)
Egipt | Mt (2, 14)
Nazaret | Mt (2,23) | Lk 2,39)
Mateusz pomija zatem pocztkowy pobyt Jzefa i Maryi

w Nazarecie i obrzdek rytualny w Jerozolimie, za ukasz
pomija fakt ucieczki Jezusa do Egiptu. Zarwno Mateusz,
jak i ukasz nie twierdz, i przedstawione przez nich opisy
stanowi jedyne zdarzenia z ycia Maryi i Jzefa, wic nie
stoj one ze sob w sprzecznoci.

Aby jeszcze wyostrzy ten problem, mona posuy si

przykadem. Pewien turysta pojecha do piciu miejsc: naj
pierw do Nazaretu, potem do Betlejem, nastpnie do Jero
zolimy, po czym do Egiptu, a na samym kocu powrci do
Nazaretu. Matka turysty wiedziaa jedynie o kilku faktach
i zapisaa w swoim pamitniku: mj syn by w Betlejem,
nastpnie w Egipcie i pniej w Nazarecie". Ojciec turysty
zna inne fakty i zapisa w swoim pamitniku: syn by
w Nazarecie, po czym by w Betlejem, nastpnie w Jerozo
limie, a pniej znowu w Nazarecie". Czy obydwa opisy
wzajemnie si wykluczaj? Nie. Pominicie okrelonego
faktu nie prowadzi do sprzecznoci. Matka nie twierdzi, i
opisaa wszystkie zdarzenia bezporednio nastpujce po
sobie, tak samo ojciec. Moemy zatem uzna, i zarwno
Mateusz, jak i ukasz mog rwnoczenie opisywa praw
dziwe zdarzenia.
Herod Wielki i rze niewinitek"
Oksfordzki biolog kontynuuje swoj krytyk opisw nowo

testamentowych: Dobry przykad takiego podkolorowywania
historii, by przybraa waciwe barwy, to chwytajca za serce
opowie o narodzinach Jezusa w Betlejem i o rzezi niewini
tek, jakiej wskutek tego zdarzenia dopuci si mia Herod"
W powyszej wypowiedzi Dawkins zarzuca ewangelicie
podkolorowywanie historii", nie odnoszc si jednoczenie
44 Ibidem, s. 138
do najistotniejszych wzmianek historycznych na temat czy

nw wczesnego krla ydowskiego Heroda Wielkiego,
W dziele atrafia autorstwa aciskiego pisarza Makro
biusza (IV/V w.) mona znale szereg opowiada rzucaj
cych wiato na dzieje rzymskie. Przytaczajc anegdoty
z zaginionych obecnie dzie poprzedzajcych go history
kw, napisa midzy innymi: Dowiedziawszy si, e po
rd maych dzieci, ktre kaza w Syrii zamordowa Herod,
znalaz si te synek Heroda, robic aluzj do ydowskiego
zwyczaju powstrzymywania si od wieprzowiny, powiedzia
August Lepiej by wieprzem Heroda ni jego synem"
Rze dokonana na dzieciach przez Heroda Wielkiego zo
staa opisana w dziele cenionego niechrzecijaskiego pisa
rza, ktry nigdy nie uchodzi w dziejach za historycznego
koloryst". Tymczasem fakt, i Dawkins nie powouje si
na powysze rdo, w istotnym momencie swej krytyki,
stawia jego samego w wietle historycznego kolorysty".
Zgodnie z przekazem Jzefa Flawiusza, istniaa wwczas
przepowiednia faryzeuszy goszca, i Herod i jego po
tomkowie z wyrokw Boych utrac panowanie". To wa
nie ta wyrocznia stana u rde nastpnych wydarze:
krl tedy zabi najbardziej winnych spord Faryzeuszy
oraz eunucha Bagoasa i swego ukochanego chopca Karusa,
ktry uchodzi wwczas za najpikniejszego modzieca.
Nadto straci wszystkich spord dworzan, ktrzy dawali
49 Makrobiusz, Saturnalia (2, 4, 11), [w:] Antigua anegdoty antyczny, tum. J. anow
ski, Ossolineum, Wrocaw 1984, s. 180
wiar przepowiedniom Faryzeuszw". Tym samym histo

ria powszechna potwierdzia opisy ewangeliczne w aspekcie
dwch najwaniejszych faktw:
istniaa wwczas przepowiednia mwica, i w ziemi
izraelskiej narodzi si nowy wadca"
Herod Wielki dopuci si zbrodni na dzieciach"
Dzieje narodzin Jezusa stanowi zatem logiczn i histo
ryczn cao.
Przemilczenia Dawkinsa i brak elementarnych odniesie
historycznych tego pisarza do istniejcych rde powanie
naruszaj jego wiarygodno jako rzetelnego krytyka chrze
cijastwa.
Jzef Flawiusz, historia a Ewangelie
Racjonalici", ktrzy s rwnie ateistami, frontalnie

i wielowtkowo atakuj Ewangelie. Najczciej powouj si
na spis ludnoci przeprowadzany za Kwiryniusza, uznajc go
za koronny argument. Zarzucaj rwnie cay szereg niedo
rzecznych lub czysto spekulatywnych kwestii. Tymczasem
Ewangelie wzmiankuj o licznych faktach i wydarzeniach,
ktre mog by weryfikowane przez dziea historyczne,
Ewangelie i Dzieje Apostolskie wspominaj o wielu posta
ciach historycznych, ktrych losy mona przynajmniej cz
- Jzef Flawiusz: Dawne dzielnica XVII,II,4), s.798

- Mt 2,3-6 por. Jzef Flawiusz, Dawne dzielnica XVII,II,4)
- Mt 2,16 por. Makrobiusz, Saturnalia (2,4,11)
ciowo przeledzi. Mowa tutaj o takich osobistociach jak

Annasz, Kajfasz, Poncjusz Piat, Herod Wielki, Herod An
typas, Archelaos, Lizaniasz, Filip, Tyberiusz, Jan Chrzciciel,
Herodiada i inne. Ewangelie i Dzieje Apostolskie wymie
niaj szereg miejsc: Betlejem, Jerozolim, Cezare Filipow,
Kafarnaum, Emaus; wymieniaj krainy: Jude, Galile, Kra
in Trachonick, Abilen, Dekapol; przekazuj nam infor
macje o zwyczajach, jak obmywanie rk przed posikiem;
obrzdach i kultach, takich jak wito Paschy, namiotw,
oddawanie czci przez Samarytan na grze Gerazim; pra
wach, takich jak pacenie danin na wityni. Mwi
o historycznych wydarzeniach, jak wypdzenie ydw
z Rzymu, gd za Klaudiusza czy budowanie wityni przez
wiele lat. Komunikuj o problemach obywatelskich i oby
czajowych, jak obowizek pacenia podatku cezarowi czy
srogo zasad religijnych wrd faryzeuszy i saduceuszy.
Nowy Testament, w tym Ewangelie, wspomina o setkach
szczegw, ktre umykaj w pobienej lekturze, a ktrych
wiarygodno mona do pewnego stopnia zweryfikowa
Jak si okazuje, owe szczegy doskonale wkomponowane
s w to historyczne i bardzo trudno jest postawi opisom
nowotestamentowym powany zarzut
Podobiestwa midzy histori powszechn a ewangeliami
niekiedy s wrcz uderzajce. W Danych dziejach Iraela J
zefa Flawiusza przeczyta mona midzy innymi:
Niektrzy Judejczycy uwaali, e to Bg wytraci wojsko
Heroda, sprawiedliwie wymierzajc krlowi kar za zga
dzenie Jana, zwanego Chrzcicielem. Ow Jan, ktrego kaza
zabi Herod, by zacnym mem; zachca Judejczykw, by
ksztacili w sobie cnot i by do chrztu przystpowali, za

chowujc sprawiedliwo w stosunkach wzajemnych i gor
liwie czczc Boga. Miy Bogu bdzie taki chrzest, gosi, je
li potraktuj go nie jako przebaganie za jakie wystpki,
ale jako oczyszczenie ciaa, dusz ju przedtem dogbnie
oczyciwszy sprawiedliwoci. Gdy zewszd nadcigay rze
sze, bo nauki Jana roznieciy wrd ludzi niesychany entu
zjazm, Herod ulk si, by tak wielki autorytet owego ma
nie popchn ich do buntu przeciw wadzy; wygldao bo
wiem na to, e na wezwanie Jana gotowi byliby way si na
wszystko. Dlatego wola raczej pozby si go, zanim zae
gwi on jaki niepokj w pastwie, ni potem, wobec nie
odwoalnych ju wydarze, by zmuszonym do zmiany po
stpowania. Z powodu wic takiego podejrzenia Heroda
sptano Jana i zaprowadzono do wyej wspomnianej twier
dzy Macheront, gdzie go te zabito, a Judejczycy potem
uznali, i zagada wojska bya pomst Bo na Herodzie za
mier owego ma".
Natomiast ich siostra Herodiada polubia Heroda, syna
Heroda Wielkiego i Mariammy, crki arcykapana Szymona.
Z tego maestwa urodzia si crka Salome. Po jej przyj
ciu na wiat Herodiada, gwacc prawa ojczyste, polubia
Heroda, tetrarch Galilei, ktry by po mieczu bratem jej
pierwszego, za ycia porzuconego ma".
Herodiada, siostra Agryppy i ona Heroda, tetrarchy Ga
lilei i Perei, widzc, e osign wysz godno od jej ma,
zazdrocia bratu, i tak mu si poszczcio: ten, ktry nie
gdy, nie mogc spaci swych dugw, musia po prostu ra
towa si ucieczk, teraz powraca z takim dostojestwem
i tak wielkim szczciem. Gryza si wic i zocia tak wielk

odmian jego losu""
Przytoczone fragmenty tekstw Jzefa Flawiusza po
rwna mona do Ewangelii:
Herod bowiem kaza pochwyci Jana i zwizanego wrzu
ci do wizienia. Powodem bya Herodiada, ona brata jego,
Filipa. Jan bowiem upomnia go: Nie wolno ci jej trzyma.
Chtnie te byby go zgadzi, ba si jednak ludu, poniewa
miano go za proroka. Ot, kiedy obchodzono urodziny He
roda, taczya crka Herodiady wobec goci i spodobaa si
Herodowi. Zatem pod przysig obieca jej da wszystko,
o cokolwiek poprosi. A ona przedtem ju podmwiona
przez sw matk: Daj mi rzeka tu na misie gow Jana
Chrzciciela. Zasmuci si krl. Lecz przez wzgld na przy
sig i na wspbiesiadnikw kaza jej da. Posa wic kata]
i kaza ci Jana w wizieniu. Przyniesiono gow jego na
misie i dano dziewczciu, a ono zanioso j swojej matce.
Uczniowie za Jana przyszli, zabrali jego ciao i pogrzebali je;
potem poszli i donieli o tym Jezusowi"
O tym, i wiarygodno Ewangelii jest wysoka, wiad
czy moe porwnanie tekstw Jzefa Flawiusza i ewange
listy Mateusza:
wedug Mateusza, Herod uwizi i zgadzi Jana Jzef
Flawiusz poda, i zaprowadzono Jana do Macherontu,
gdzie ponis mier,
- Ibidem, XVIII, V, 2 (s. 846), nastpny XVIII, V4 (s. 846), nastpny XVIII,
VII, 1858)
- Mit 14.3-12
wedug Mateusza, Herod polubi on swego brata

identycznie poda Jzef Flawiusz,
wedug Mateusza, ludzie popierali Jana podobnie
stwierdzi Jzef Flawiusz,
wedug Mateusza, Herodiada miaa crk Jzef Fla
wiusz poda, i crka Herodiady nazywaa si Salome,
wedug Mateusza, Herodiada odpowiada moralnie za t
zbrodni wedug Jzefa Flawiusza Herodiada bya za
zdronic, wewntrznie rozgoryczon, zoszczc si,
a moe nawet wyzut z gbszych wartoci,
wedug Mateusza, ludzie uwaali Jana za proroka, a co
za tym idzie, za czowieka sprawiedliwego Jzef Fla
wiusz uwaa, i Jan by zacnym, cnotliwym czowie
kiem
wedug opisw ewangelicznych, Jan prowadzi dziaal

no publiczn i dokonywa chrztu" wedug Jzefa
Flawiusza Jan naucza lud i nazywany by Chrzcicielem.
Porwnujc powysze teksty, mona zauway zasadni
cze podobiestwa, wiadczce o wiarygodnoci ewange
licznego, jak i Jzefowego przekazu. Warto w tym kontek
cie przytoczy jeszcze raz wypowied Dawkinsa: Nikt nie
wie, kim byli czterej ewangelici [...]. Wikszo tego, co
napisali, nie jest w najmniejszym nawet stopniu prb
przedstawienia wydarze historycznych". Biorc zatem
do rki rda historyczne, nie sposb si zgodzi z goo
sown opini Dawkinsa.
22 Lik3,3
- R. Dawkins, Bunny, s. 143
Mona wzi inny przykad i porwna opis autorw

chrzecijaskich z opisem zdarzenia w Dziejach Jzefa Fla
wiusza:
Ot Ananos (Annasz), bdc czowiekiem takiego cha

rakteru i sdzc, e nadarzya si dogodna sposobno, po
niewa zmar Festus, a Albinus by jeszcze w drodze, zwoa
sanhedryn i stawi przed sdem Jakuba, brata Jezusa zwane
go Chrystusem, oraz kilku innych. Oskary ich o naruszenie
Prawa i skaza na ukamienowanie'
Hegesippos natomiast relacjonuje w nastpujcych so

wach wczesne wydarzenia: Rzdy w kociele obj razem
z apostoami brat Paski, Jakub [...]. Weszli wic na gr
i sprawiedliwego strcili na d. I rzekli do siebie: Uka
mienujmy Jakuba sprawiedliwego. I zaczli kamienowa,
bo spad, ale si nie zabi""
Opisy zarwno Jzefa Flawiusza, jak i Hegesipposa s
zgodne. Przywouj oni paralelnie i niezalenie posta Ja
kuba, brata Jezusa, ktry zosta skazany na mier, a na
stpnie ukamienowany. Najistotniejszy jest jednak fakt, i
Jakub wymieniony zosta w Ewangelii Mateusza (13, 55)
i Marka (6, 3), jak rwnie w licie w. Pawa do Galatw
(1, 18) oraz kilku innych miejscach.
Na podanych przykadach dostrzec mona wiarygodno
prezentowanych rde i nie wida podstaw, aby nie uzna
wa Ewangelii za opis faktycznych wydarze,
- Jzef Flawiusz, Dawne dzielnica XX, IX, 1, s. 956

-- Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, II, 25, op. cit.
Tutaj rysuje si jasna linia podziau midzy ateizmem Ri

charda Dawkinsa a wspczesnym chrzecijastwem. W je
go dziele nie pojawiaj si wzmianki dotyczce wielu naj
istotniejszych faktw historycznych dotyczcych wczesne
go chrzecijastwa. Nie wymienia takich postaci jak Pa
piasz, Klemens Rzymski, Justyn Mczennik, Ignacy Antio
cheski, Jakub brat Jezusa zwanego Chrystusem, Jan
Chrzciciel czy Polikarp ze Smyrny, podstawiajc w to miej
sce znieksztacony obraz Pawa z Tarsu". Zupenie braku
je w analizach profesora odniesie do pism Euzebiusza
z Cezarei, Juliusza Afrykaczyka, Orygenesa, Tertuliana,
Klemensa Aleksandryjskiego, Makrobiusza, Jzefa Flawiu
sza, Tacyta, Swetoniusza czy Ireneusza z Lyonu. Pomija on
nawet wspczesnych naukowcw, jak Giuseppe Ricciotti
czy Daniel Rops, ktrych dziea wyjaniaj bardzo wiele je
go wtpliwoci. Swj wiatopogld natomiast opiera na po
zbawionej historycznych podstaw intuicji, stronniczych
wypowiedziach, czy nawet na religijnej myli amerykaskie
go polityka Thomasa Jeffersona. Nie czerpie swej wiedzy
ani z archeologii, ani z papirologii, ani z jakichkolwiek po
waanych w wiecie naukowym rde.
Tak przedstawiajcy si stan rzeczy jest lini podziau
midzy ateizmem a chrzecijastwem, ktr wyznaczy
Dawkins w swej ksice Bg urojony
- Dawkins jest zdania, e Pawe z Tarsu utworzy sekt chrzecijan (s. 66); jest
to znieksztacona informacja, gdy chrzecijastwo zapocztkowa Chrystus
(Por. Tacyt, Dziea, s. 461 |Rozrywka, KV 44, op. cit.)
Jezus gosi nauk wiatu
Oksfordzki pisarz wygosi swe zastrzeenia take

w kwestii nauki Chrystusa: Jezus bowiem absolutnie jed
noznacznie ograniczy wasn grup zbawionych wycz
nie do ydw. Chrystus by bardzo lojalnym ydem, to
dopiero Pawe wpad na to, by ydowskiego Boga zaofero
wa poganom"
Sowa Jezusa, podane w ewangeliach, ka absolutnie
jednoznacznie" kierowa je do caej ludzkoci, nie za jako
odnoszce si do selektywnie wyznaczonej grupy narodo
wociowej: Idcie wic i nauczajcie wszystkie narody".
W Imi Jego wzywa si bdzie wszystkie narody, poczw
szy od Jeruzalem. Zaprawd powiadam wam: Na caym
wiecie, wszdzie, gdzie bdzie goszona Ewangelia, bdzie
si opowiada rwnie o tym, co ona uczynia, na jej pa
mitk. Wielu przyjdzie ze Wschodu i Zachodu i zasid
przy stole w krlestwie niebieskim razem z Abrahamem,
Izaakiem i Jakubem, synowie za krlestwa bd wyrzuceni
na zewntrz, w ciemno". Mam take inne owce, ktre nie
s z tej owczarni. I te musz przyprowadzi [...] i nastanie
jedna owczarnia, jeden pasterz. Bd was cigali po sdach
i bd was biczowali w synagogach [...]. Najpierw jednak
musi by goszona ewangelia wszystkim narodom".
Mona przytacza szereg takich wypowiedzi. Twierdzenia
Dawkinsa s bezzasadne, a tre jego ksiki wykazuje si
49 R. Dawkins, Bunny, s. 345, 349(za Hartungiem)

+ M28,19,124,47 Mt 26,15 Mt 8, 11, 10, 16MB 13,9-10
powierzchownoci sformuowanych w niej zarzutw i po

stulatw.
Interpretacja Nowego Testamentu
Dawkins rozpocz swoj krytyk Chrystusa od kilku po

chlebnych stwierdze: Nie ulega te wtpliwoci, e Chry
stus, jeeli istnia lub ten, kto jest autorem Pisma, jeli nie
jest nim on by jednym z najwikszych etycznych my
licieli wszech czasw. W Kazaniu na Grze Jezus wyprze
dzi swoj epok o cae wieki"
Twierdzenie Dawkinsa, i Jezus jest najprawdopodobniej
postaci historyczn, a jednoczenie (jeli tak w ogle uwa
a) szczerze mylc si co do swego bstwa", stawia auto
ra Boga romego w rzdzie umiarkowanych i by moe bar
dziej otwartych na dialog krytykw chrzecijastwa. Nieco
dalej jednak napisa:
Co prawda, wartoci rodzinne w jego wydaniu nie s mo
e tym, na czym chcielibymy si koncentrowa. Wobec
swojej matki na przykad Jezus bywa opryskliwy, a uczniw
- Niehistoryczne domniemanie
- Ibidem, s. 137. Spostrzeenie, i Jezus szczerze myli si co do swego bstwa,
nie wytrzymuje krytyki, gdy ludziom zdrowym i mwicym prawd takie po
myki si nie zdarzaj. Dawkins uwaa take, i nie ma rzetelnych historycz
nych dowodw, i historyczny) Chrystus uwaa si za Boga Caun Tury
ski i lady cierniem ukoronowania s dowodem, i historyczny Jezus uwaa si
za Krla. Co do uznania za dowd tej relikwii zdania s podzielone, jednak po
wane, naukowe dowody przewaaj za jej autentycznoci
zachca, by porzucili rodziny i przyczyli si do niego

Jeli kto przychodzi do Mnie, a nie ma w nienawici swe
go ojca i matki, ony i dzieci, braci i sistr, nadto siebie sa
mego, nie moe by moim uczniem".
Cay ustp wypowiedzi Chrystusa, ktry Dawkins wyci
gn z kontekstu, staje si janiejszy w synoptycznym ze
stawieniu:
k 14, 26-27: Jeli kto przychodzi do Mnie, a nie ma

w nienawici swego ojca i matki, ony i dzieci, braci i sistr,
nadto i siebie samego, nie moe by moim uczniem. Kto nie
nosi swego krzya, a idzie za Mn, ten nie moe by moim
uczniem".
Mt 10, 37-38: Kto kocha ojca lub matk bardziej ni

Mnie, nie jest Mnie godzien. I kto kocha syna lub crk bar
dziej ni Mnie, nie jest Mnie godzien. Kto nie bierze swego
krzya, a idzie za Mn, nie jest Mnie godzien".
Tekst Mateusza, oddajcy t sam myl, ktr przedstawi
ukasz, innymi sowami, rozwiewa wiele wtpliwoci. Jezus
nie nawouje bowiem do nienawici w krgu rodzinnym,
lecz do powanego traktowania jego nauczania, ktre nale
y postawi w swym yciu na pierwszym miejscu. Owa
nienawi" oznacza tylko i wycznie nisze miejsce w hie
rarchii wartoci wszystkiego, co nie jest nauk Chrystusa.
Matka, ojciec", syn bd crka" s symbolami tego,
co jest dla czowieka najwaniejsze. Jednoczenie to, co jest
najwaniejsze, ma by mniej wane od Chrystusa. Sam Jezus
w tyme duchu wyjania swoje sowa nieco dalej [ Lk 14,33),
dodajc: Tak wic nikt z was, kto nie wyrzeka si wszystkie
go co posiada, nie moe by moim uczniem". Powysza wy
powied stanowi symboliczne i lapidarne przeciwstawienie

si moralnej degradacji czowieka i caych narodw
Zrozumienie powyszej myli staje si janiejsze, gdy
spojrzy si na histori wiata. Kiedy narodowi socjalici od
nieli w Niemczech zwycistwo, osoba Adolfa Hitlera staa
si dla obywateli tego pastwa tak wana, i wielu ludzi go
towych byo w imieniu swego wodza dopuci si najwik
szych wrcz zbrodni. Tak wpywano na ludzi, aby wyznaw
ca hitleryzmu gotowy by na zgadzenie nawet swojej ro
dziny". Czowiek wwczas stawiany by przed potwornym
dylematem: autorytet czy moralno? Na powysze dylema
ty odpowiada Chrystus: jeli kochasz swego wodza bar
dziej ni mnie, nie jeste mnie godzien". W ten sposb
symboliczna rodzina staa si w ustach Jezusa metafor te
go, co dla czowieka jest najwaniejsze.
Fundamentem nauczania Chrystusa jest mio do bli
nich, w tym rwnie wzgldem rodziny. Gosi: Czcij ojca
i matk oraz Bdziesz kocha bliniego jak samego sie
bie", a w chwili swego ukrzyowania powiedzia do swego
ucznia: Oto matka twoja, a do Maryi: Oto syn twj"
Jezus zatem nie nawouje do nienawici, lecz do mioci.
Ponadto nie nawouje do porzucenia bliskich przypuszcza
si, i apostoowie wdrowali wraz z rodzinami. Wynika to
midzy innymi z I listu do Koryntian (9,5): Czy nie wolno
nam zabra ze sob siostry, kobiety, podobnie jak czyni to
- R. Hss, I'pomnienia Rada Hika, s. 92, op. cit. SS-man musi umie zga
dzi nawet najbliszych krewnych, gdy wykrocz przeciwko pastwu lub
idei Adolfa Hitlera.
-- M 1919 1926-27
pozostali apostoowie oraz bracia Pana i Kefas?". Wida

zatem, e Dawkins odmiennie od apostow pojmuje sowa
Jezusa, gdy nie rozgranicza tego, co symboliczne, od tego,
co dosowne.
Ksika Bg urojony z uwagi na swe powane merytorycz

ne niedocignicia podlega odrzuceniu jako wynik nie
naukowej i stronniczej twrczoci,
Zbawienie czowieka
Pora, by przej do sadomasochizmu. Bg wcieli si

w czowieka, w Jezusa Chrystusa, po to, by tortury i egzekucja
stay si odkupienie odziedziczonego po Adamie grzechu";
Oczywicie tak, pamitam! opowie o Adamie i Ewie to
tylko agonia. Algonia, powiadasz? Czyli Jezus, by samemu si
przekona, skaza si na mki i mier na krzyu, co uczyni
ze miao zastpcz ofiar kary za symboliczny grzech pope
niony przez nigdy nieistniejcego osobnika! Jak mwiem, nie
do, e niesmaczne, to zupenie absurdalne
Zbawienie, jak i odkupienie stanowi jeden z najtrudniej
szych problemw biblijnych i jak si zdaje do dnia dzi
siejszego nie znaleziono na nie ostatecznej odpowiedzi
Mona jednak prbowa wyjani i te kwestie. Starobiblijny
Adam jest symbolem ludzkiej natury, ktra w duchu darwi
nizmu moralnego skonna jest do niegodziwoci. Chrystus
P R Dawkins, Bunny, s. 342, 344

za, zbawiajc wiat, przeciwstawi si tej naturze, pociga

jc ogromn rzesz ludzi za sw filozofi
Jezus, jak si zdaje, tu, na Ziemi, nie mia nieograniczo
nych moliwoci dziaania. Przebi si jednak przez mur de
terminizmu swoj nauk i cierpieniem, dajc caej ludzkoci
pryncypia moralne i wiadectwo ycia w innym wiecie. Mi
o Chrystusa do wiata przejawia si w cakowitym odda
niu najwyszym wartociom i przypiecztowaniem owych
cnt wasn, straszliw mierci, Jezus przewidywa swoje
unicestwienie i wiedzia, jak wanym bdzie ono czynni
kiem przycigajcym miliardy ludzi, dlatego te zdecydowa
si na ten krok. Przez t mier faktycznie skupi wok
swej nauki setki milionw zwolennikw, ktrych pocign
za swoim zbawczym planem. Chrystus uzna, i czowiek,
ktry w przyszoci przyjmie ewangeliczn nauk i wyrzek
nie si poprzez ten fakt wystpkw i zbrodni, wart jest jego
tak wielkiego, krzyowego cierpienia. Dawkins umrze i cae
to pokolenie przeminie, i nikt ju go pamita nie bdzie,
a mier Jezusa bdzie nieustajco porusza miliony, by
moe do koca wiata. Cen za chrzecijask dusz bya
okrutna mier. Jezus swoim heroicznym powiceniem
przyciga nieustajco do swojej nauki ludzi, ktrzy post
pujc zgodnie z jej prawami, staj si cnotliwi i osigaj
zbawienie. Krzy jest swoist dyskusj pomidzy wszystki
mi zbrodniami wiata a Jezusem. Ow krzy przycign
oczy ogromnej czci ludzkoci i jest zgorszeniem dla dzie
jowych przestpcw. Ten znak przycign ludzi do wielkiej
nauki, nauka ta za odciga od grzechu. W tym sensie tene
czowiek-Bg dwiga grzechy wiata na swoich ramionach.
Mwienie o bezsensownoci krzya stoi w jawnej sprzecz

noci z dziejami wiata.
Konkluzja
Ewangelie z histori powszechn tworz wspln, harmonij

n cao. Podstawowe zarzuty Dawkinsa skierowane przeciw
ko ich treciom nie znalazy swego waciwego uzasadnienia.
Istnieje taka posta, ktra wyania si z kart historii jako
niezwyky fenomen i staa si przyczyn wielkiego sprzeci
wu. Jest ona przedmiotem nieustajco powracajcych ata
kw, napadw i protestw, a dzieje tej osoby s faszowane.
Pojawi si wok niej ogrom niedopowiedze i nieporo
zumie. Niektrzy wprost wyparli j ze swej wiadomoci
S rwnie i tacy ludzie, ktrzy za prawd o niej zapacili
wysok cen wasnego ycia i oddaliby znacznie wicej,
gdyby tylko byo to moliwe. Jest to posta yjca dwa ty
sice lat temu, posta wielkiego filozofa i moralisty, posta
Jezusa Chrystusa.
ZAKOCZENIE
Bg urojony znana ksika autorstwa profesora Richarda

Dawkinsa w opinii wielu dostarcza silnych dowodw na
potwierdzenie susznoci wiatopogldu ateistycznego,
Przekonuje ich to, i ciar dowodowy powinien spoczywa
na tym, kto twierdzi, nie za na tym, kto zaprzecza istnieniu
Boga. Przekonuje ich to, i nieskoczony regres" czyni
z Boga co wielce nieprawdopodobnego. Przekonuje ich to,
i Bg stanowi abstrakcyjny wymys czowieka. Przekonuje
ich to, i istnienie Boga jest tak mao prawdopodobne, e
mona nie uznawa jego istnienia. Przekonuje ich to, i re
ligijne cuda s zjawiskami naturalnymi, ktrych na obecnym
etapie rozwoju nauki nie jestemy w stanie wyjani. Prze
konuje ich to, i ewolucja przeczy istnieniu Boga oraz stwo
rzeniu wiata przez Boga. Przekonuje ich to, i Bg moe
powsta wycznie na drodze ewolucji. Przekonuje ich to, i
niejasny pogld religijny wystarczy sprowadzi do miesz
noci, aby wykaza jego sabo. Przekonuje ich to, i ludz
ka moralno ma darwinowskie korzenie. Przekonuje ich to,
i absolutyzm religijny suy zu. Przekonuje ich to, i reli
gia chrzecijaska odpowiada za szereg nieprawoci. Prze
konuje ich to, i ateizmowi najczciej towarzyszy huma
nizm. Przekonuje ich to, i Ewangelie zawieraj sprzecznoci
i s niewiarygodnym zapisem wydarze historycznych. Prze
konuje ich jeszcze szereg innych podobnych argumentw
S jednak tacy, ktrzy nie zgadzaj si z pogldami profe

sora Richarda Dawkinsa. Nie przekonuje ich to, e ciar
dowodowy spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto
zaprzecza istnieniu Boga, gdy pogld ten w swojej konse
kwencji prowadzi do absurdu. Nie przekonuje ich to, e nie
skoczony regres czyni z Boga co nieprawdopodobnego,
gdy tak przeprowadzone rozumowanie obarczone jest b
dem. Nie przekonuje ich to, e Bg stanowi abstrakcyjny
wymys czowieka, gdy w chrzecijastwie bazuje si na
rdach historycznych, ktre uprawniaj do wycigania
z nich okrelonych wnioskw. Nie przekonuje ich to, e
Bg jest tak mao prawdopodobny, i mona nie uznawa
jego istnienia, gdy rachunku prawdopodobiestwa nie sto
suje si wobec tego typu obiektw. Nie przekonuje ich to,
e religijne cuda s zjawiskami naturalnymi, ktrych tylko
na obecnym etapie rozwoju nauki nie jestemy w stanie wy
jani, gdy podany pogld opiera si na niedowodliwym
zaoeniu, ktre moe by dowolnie odrzucane bd
przyjmowane. Nie przekonuje ich to, e ewolucja przeczy
istnieniu Boga oraz stworzeniu wiata przez Boga, gdy nie
przeczy. Nie przekonuje ich to, e Bg moe powsta wy
cznie na drodze ewolucji, gdy powysze przekonanie nie
zostao udowodnione. Nie przekonuje ich to, e niejasny
pogld religijny wystarczy sprowadzi do miesznoci, aby
wykaza jego sabo, gdy pogldy naley sprowadza do
sprzecznoci. Nie przekonuje ich to, e ludzka moralno
ma darwinowskie korzenie, gdy darwinowskie korzenia ma
ludzka niemoralno. Nie przekonuje ich to, e absolutyzm
religijny suy zu, lecz przeciwnie konsekwentny ateizm
suy zu. Nie przekonuje ich to, e chrzecijastwo odpo
ZAKOCZENIE 175
wiada za szereg nieprawoci, gdy w religii tej nieprawo

rzdno jest zabroniona. Nie przekonuje ich to, e ate
izmowi najczciej towarzyszy humanizm, gdy jednostki
ateistyczne w XX wieku zgadziy dziesitki milionw ist
nie ludzkich. Nie przekonuje ich to, e Ewangelie zawieraj
sprzecznoci i s niewiarygodnym zapisem faktycznych wyda
rze, gdy nie zawieraj sprzecznoci i s zapisem wydarze,
ktre mona podda weryfikacji historycznej. Nie przekonuje
ich jeszcze szereg innych podobnych argumentw
Profesor Richard Dawkins w swej ksice Bg urojony sta
ra si wykaza, i istnieje sprzeczno pomidzy religi
chrzecijask a nauk, jednak z przegldu podanej w teje
pozycji argumentacji nie wynika powysza konkluzja. Misja
Jezusa Chrystusa, pomimo swej niezwykoci, nadal jawi si
jako niesprzeczna z nauk i zgodna jest z histori,
Kim jest Bg? Bg, ktry stworzyby cay wiat, w tym
przyrod oywion i ludzi, byby istot na tyle potn i in
teligentn, e mgby ukry swoje istnienie za barier na
ukowej nierozstrzygalnoci. To spostrzeenie wskazuje, i
Dawkins nigdy, ale to nigdy, moe nie odkry tajemnic wia
ry, ktrej rdem jest Bg
BIBLIOGRAFIA
Allegri R., Matka bib Rozmowa z Matk Teres z Kalkuty, tum. B

Piotrowska, Wydawnictwo WAM, Krakw 2002, ISBN 83-7097-73-3
Boriew J., Prywatne ycie tak, tum. Darma i Dionizy Sidorscy, Of
cyna Literatw RO", Warszawa 1989, ISBN 83-85049-13-4
Budziarek M., Katedra przy Adolf Hitlera, Z dziejw Kocioa kato
2 1933-1945, PAX, Warszawa 1984, ISBN 83-211-0460-6
Courtois S., Werth N., Panne J., Bartosek K., Margolin J., Czarna
ksiga komunizmu brodnie, terror, przeladowania, tum. K. Waker, Pr
szyski i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5
Darwin K., O powstawaniu gatunkw drug doboru naturalnego, czyli o utrzy
znaniu si doskonaych ras w walce o byt, tum. S. Dickstein, J. Nusbaum,
Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1955
Davies N., Europa rozprawa historyka : histori, tum. E. Tabakowska,
Znak, Krakw 1998, ISBN 83-7006-226-1
Dawkins R., 5 gru, jak w wi, e wiat nie sta
planowany, Pastwowy Instytut Wydawniczy, przeoy i wstpem
opatrzy Antoni Hoffman, wyd. I, Warszawa 1994, ISBN 83-06-023234
Dawkins R., Bg urojony, tum. Piotr J. Szwajcer, wydanie II poprawione,
Wydawnictwo CS, Warszawa 2007, ISBN 978-83-85458-28-9
Dziak W., Bayer J., Ma. Zwycistwa, nadzieje, klik, wyd. I, Trio, War
szawa 2007, ISBN 978-83-7436-100-2
Dzwonkowski R., Payga J., Za wschodni granic 77-1993.0 Polakach
i Kociele w dawnym ZSRR, Wsplnota Polska Pallottinum II, Warszawa
1993
| 78
Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, tum. ks. A. Lisiecki, Fiszer

i Majewski Ksigarnia Uniwersytecka, Pozna 1924
Flawiusz Jzef, Dawne dzieje Izraela, tum. Z. Kubiak i J. Radoycki,
Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1962
Franois-Poncet A., Byem ambasadorem w Berlinie, tum. S. Zabieo,
wyd. I, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1968
Gerstenkorn T., rdka T., Kwiatki na pulpitu
PWN, wyd. VII, Warszawa 1983, ISBN 83-01-00204-2
Goldensohn L., Roy norymberskie, tum. A. Wesel-Ginter, AMBER
2004, ISBN 83-241-219-X
Grnberg K., ycie nie Alfa Hitlera, Troja, Toru 1991, ISBN 83
()()()3573.7
Hitler A., Rogowy przy stole 1941-1944. Rozmowy w Katarze Gwnej
sane na pokazie Marina Bormanna przez jego adiutanta Heinricha Hima,
tum. zesp, Wydawnictwo Charyzma, Warszawa 1996, ISBN 83
8582)-(2-17
Hss R., pomnienia Rudolfa Hrma, komendanta obozy winki,
tum. J. Sehn i E. Kocwy, wyd. III, Gwna Komisja Badania Zbrodni
Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1965
Ignacy Antiocheski, lay do Kocioa w Traffic, IX-X, [w:] Pierwsi
niadanie...
Justyn wity, Duy Trw, w Pi 06 Kwi
a w polskim tumaczeniu, pod red. J. Sajdaka Pozna, Fiszer i Majew
ski Ksigarnia Uniwersytecka, 1924
Kaku M., Hiperprzestrze. Naukowa podr przez nichwiaty rwnolege, p
i zarowe i dziesity wymiar, tum. E. okas, B. Bieniok, Prszyski i S
ka, Warszawa 1996, ISBN 83-86669-52-7
Kielasiski M., Raport o bani. Zbrodnie sdw wojskowych na Zamku
Life, TEST, Lublin 1997, ISBN 83-7038081-6
Klemens Rzymski, List do Kocioa w Koryncie, w: Pierwsi wiadkowie.
Lenin W., 0 stosunku partii robotniczej do religii, [w:] Karol Marks, Fryderyk
Engli, l'admier Lemur 0 religii. I br, red. J. Kniazioucki, wyd. I,
Ksika i Wiedza, Warszawa 1984, ISBN 83-05-11375-2
179
cicki G., Matka Teresa. Mijarka Mioci Miosierdzia, Wydawnictwo

Patmos, Warszawa 1998, ISBN 83-909315-1-6
Machiavelli N., Kie: Rozwaania, tum. W. Rzymowski, Unia Wydaw
nicza VERUM. W wa 2003, ISBN 83-85921-03-6
Makrobiusz, Saturnalia, w: Antologia anegdoty antyczne, tum. J. anow
ski, Ossolineum, Wrocaw 1984, ISBN 83-04-01582-X
Mao Tse-tung, lyki i dzie przewodniczcego Mao Tse-tunga (Czerwona
Ksieczka, Wydawnictwo Ksiki Niezwykej XXL, Wrocaw 2005,
ISBN 83) | 82.1.0)
Marks K., Engels F., Manifest komunistyczny, [w:] Karol Marks: Dziea
wybrane, t. I, Spdzielnia Wydawnicza KSIAZKA, Warszawa od
dzia w odzi 1947
Marks K., Przyczynek do krytyki ligowskiej filozofii prawa, [w:] Karol Marks,
Fryderyk Engel, l'admier Lemir O rej. I br, Ksika i Wiedza,
wyd. I, Warszawa 1984, ISBN 83-05-113752
McGrath A., McGrath JC, Bg nie jest projeniem. Zadanie Dawkinsa,
tum. J. Wolak, WAM, Krakw 2007, ISBN 978-83-7318-949-2
McGrath A, Bg Dawkinsa Gey, metry i sent ya, tum. J. Gilewicz,
wyd. I, Eidos, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw
2008, ISBN 978-83-233-248-5
Moody R., ycie po yciu, Limbus, tum. I. Dolea-Nowicka, Bydgoszcz
1992, ISBN 83-855-92-8
Muggeridge M., Matka Teresa z Kalkuty, tum. S. Zalewski, wyd. II, In
stytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1975
Omilanowicz A., lyrk, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Naro
dowej, wyd. II, Warszawa 1976
Omiljanowicz A., Przed rokiem. Rozmowy gestapowe, UK, Biay
stok 1998, ISBN 83-87213-20-9
Orygenes, Howie o Ewangelii w. ukasza, Homilia 28-1, tum. i oprac.
Stanisaw Kalinkowski, Pisma Starochrzecijaskich Pisarzy, t. XXXVI,
Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1986, ISSN 0209-0045
Pietrzykowski T., Etyczne problemy prawa. Zarys wykady, Naukowa Ofi
cyna Wydawnicza, wyd. I, Katowice 2005, ISBN 83-9225320-5
| 80
Pius XII, Pius XII Papie: Koci i Papie w drugiej wojny wiatowej; E
yka wi Pontificalu ", z dnia 20 padziernika 1939 roku. Auta
Aparafii, w XXXI, r. II, 1, 11:28 X 1939, tum. ks. M. R
kas, Wydawnictwo Dokumentw Nauki Kocioa, Londyn 1947
Pius XI, 0 pooeniu Kocioa Katolickiego w Rzeczy niemieckiej z dn. 14 marca
1937 roku, tum. prof. A. Somkowski, Towarzystwo Wiedzy Po
wszechnej, Lublin 1937
Platon, Gra, XXVI 471, tum. W. Witwicki, PWN, wyd. II, Warsza
w 1958
Plutarch z Cheronei, Moria. I br; 0 gadanie, tum. Z. Abramowi
czwna, PWN 1977
Porfiriusz z Tyru, Przeciw chrzecijanom, tum. P. Ashwin-Siejkowski,
Wydawnictwo WAM, Krakw 2006, ISBN 83-7318-653-0
Rauschning H., Rozmowy z Hitlerem, tum. J. Hensel i R. Turczyn, wyd.
I, Iskry, Warszawa 1994, ISBN 83-207-1434-6
Ricciotti G., Zycie Jezusa Chrystusa, tum. J. Skowroski, wyd. I, PAX,
Warszawa 1954
Rops D., Dzieje Chrystusa, tum. Z. Starowieyska-Morstinowa, t. I, wyd.
III, PAX, Warszawa 1968
Rops D., Koci pierwszych wiekw, tum. K. Ostrowska, wyd. I, PAX,
Warszawa 1968
Sade Donatien Alphonse Franois Markiz de, Justyna, a nie gra
moty, tum. M. Bratu, wyd. II, Wydawnictwo dzkie, d 1989,
ISBN 83-218-037-6
Sale G, H, a Apostolska i Zydzi. Dokumenty tego ani na
kaskiego odnione w 2004 r., tum. Z. Kasprzyk, WAM, Krakw
2007, ISBN 978-83-7318-948-5
Schroeder Ch., Zegania sekretarki. 12 lat w boku Hitlera 1933-1945,
tum. A. Wrblewski, KDC, Warszawa 2005, ISBN 83-7464-300-8
Soenicyn A., Archipelag GUag 1918-1956, prba dochodzenia literackie,
tum. J. Pomianowski M. Kaniowski), t. 1, 2, 3 cz 1-7), Dom Wy
dawniczy Rebis, Pozna 2008, ISBN 978-83-7510-343-4
| 8|
Stalin J., Zagadnienia minimu, Wydawnictwo Literatury w jzykach Ob

cych, Moskwa 1940
Swetoniusz Gajus Trankwillus, ywy rw, tum. J. Niemierska
Pliszczyska, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, wyd. VI, Wrocaw
1987. ISBN 83-04-01648-6
Syryjczyk J., Apostazja odmiany w wietle przepisw karmienie prawa kar
Mega Stadium prawno-historyczne, Akademia Teologii Katolickiej Warsza
W 1984
Tacyt, Dziea, tum. S. Hammer, Warszawa 1957, Czytelnik, t. I, Rogi
, XV44
Tertulian, Przeciw Marmont, tum. S. Ryznar, Akademia Teologii Kato
lickiej; Pa Starochrzecijaskich Pisarzy, t. 58, Warszawa 1994, ISBN
83-707.03.
Tertulian Kwintus Septymiusz Florens, Ibr pism Prekpa prze
i heretykw, tum. E. Stanula, Akademia Teologii Katolickiej, Pisma
Starochrzecijaskich Pisarzy, t. V, Warszawa 1970
Thiede C, d'Ancona M., Jenny Papirus, Amber, wyd. I, Warszawa
2007, ISBN 978-83-241-27856
Zimbardo P, Ruch F., Pythologia i ycie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
wyd. III, Warszawa 1996, ISBN 83-01-0440-8
Inne:
Apokryfy Nowego Testamentu, cz. 1, red. M. Starowieyski, Wydaw
nictwo WAM, Krakw 2003, cz. 2, ISBN 83-7318-1385
Didache w Pieninami. PO powali, tum. A. wi
derkwna, Wydawnictwo Diecezjalne Sandomierz, Krakw 1998
Dokumenty Soborw Powszechnych, tum. A. Baron, T. Wntrzak,
WAM Ksia Jezuici, t. I, Krakw 2005, ISBN 83-70979289
| 82
Encyklopedia katolicka, Towarzystwo Naukowe KUL, wyd. I, t. II,

pod red. F. Grylewicza, R. ukaszyk, Z. Suowskiego, Lublin 1976
Encyklopedia chrzecijastwa Historia i wspczesno 2000 lat
nadziei red. H. Witczyk,JEDNO 2001, ISBN 88-415-454-6
Kanon Maratoniego, [w:] ks. S. Pieszczoch, Patria. I prowadzenie
w studium Ojcw Kocioa, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1964
Kodeks cywilny (ustawa z dn. 23.04.1964 stan prawny na 1 wrzenia
2007, red. M. Buczna, Wolters Kluwer Polska Sp. z oo, ISBN 978
83-7526-52)-()
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997, FH. Li
bellus", Krakw 2005, ISBN 83-915369-0-4
Ksiga Powtrzonego Pana, Pana nie w Nowy Testamentu,
pod red. ks. M. Petera oraz ks. M. Wolniewicza, Ksigarnia w. Woj
ciecha, Pozna 1973
Leksykon duchowiestwa represjonowanego w PRL w latach
1945-1989 Pomordowani wizieni wygnani praca zbiorowa,
red. Jerzy Myszor, VERBINUM, Warszawa 2002, ISBN 83-7192
143-8
Matka Teresa z Kalkuty Doktor Honoris Causa Uniwersytetu
Jagielloskiego W dniu Beatyfikacji W dziesiciolecie nada
nia godnoci Doktora Honoris Causa, Krakw 19 padziernika
2003 Uniwersytet Jagielloski, Zakad Poligraficzny
Wasz Wiek XX kronika stulecia, red. Manfred Leier, tum. Mariola
Kcka, wiat Ksiki, Warszawa 1996, ISBN 83-7129-28-3
Pierwsi wiadkowie Pisma Ojcw Apostolskich, tum. A. wider
kwna, red. W. Zega, Wydawnictwo Diecezjalne Sandomierz, Krakw
1998, ISBN 83-87243-21-3
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z j
zykw oryginalnych ze wstpami i komentarzami oprac. zesp
pod red. ks. M. Petera i ks. M. Wolniewicza, Ksigarnia w. Wojciecha,
Pozna 1975
| 83
Religia, Encyklopedia PWN, red. nauk. T. Gadacz, B. Milerski, t. 2,

Warszawa 2001, haso opracowa ] A. Koczowski, Warszawa 2001,
ISBN 83-01-13508)
Represje wobec Kocioa katolickiego na Dolnym lsku
Opolszczynie 1945-1989 red. S. Bogaczewicz, S. Krzyanowska,
IPN KZPN, t. IV, Wrocaw 2004, ISBN 83-8908-9-X
INDEKS OSOBOWY
Abraham, 166 Budziarek Marek, 90

Adam, 170 Chomeini Ruhollah, 74
Adamski F, 70 Courtois S, 80
Agryppa, 161 Czy W, 71
Albinus, 164 Dan, 154
Alketes, 49 Darwin Karol, 18, 32,
Amazjasz, 154 106
Andrzej Aposto, 135 Davies Norman, 80

Annasz, 160 Dawid, 141, 148, 151,
Annasz II, 164 | 55
Archelaos, 49, 50 DyrekK, 71
Aryston, 135 Dziak Waldemar, 81
Ashby-de-la-Zouch, 152 Dzwonkowski Roman, 87
Aszer, 154 Eicke Teodor, 117
Bach-Zelewski Erich von Einstein Albert, 38
dem,98 Elbieta II,70
Bartosek K., 80 Emiliusz Sekundus, 151
Bayer Jerzy,81 Engel Gerhard,91
Beniamin, 154 Engels Fryderyk, 10,79,
Bertrand Russell, 19, 23, 82, 106
26 Esta, 146
Bonaparte Napoleon,31 Euzebiusz z Cezarei, 135 y
Boriew Jurij, 87 136, 139, 144, 145,
Bormann Martin, 92, 101 164, 165, 178
186
Ewa, 170 Hess Rudolf,96

Falvell Jerry, 74 Hitchens Christopher,
Festus, 164 69,71
Filip Aposto, 135 Hitler Adolf, 90, 91, 92,
Filip, ksi,70 93, 94, 95, 96, 97, 98,
Filip, tetrarcha, 160, 162 99, 100, 102, 103, 104,
Floyd L. Ruch, 29 105, 106, 107, 108,
Fritzsch H, 101 109, 110, 112, 113,
Gad, 154 116, 117, 118, 169
Goban-Klas T., 70 Hoffman Antoni, 34, 35
Goldensohn Leon, 98, Hoffmann Heinrich, 96
100, 101 Hss Rudolf, 99, 100,
Gring Hermann, 91, 117, 169
1()] Humphrey Nicholas, 88,
Gould Stephan Jay, 33 8)
Grnberg Karol, 96 Ignacy Antiocheski,

Haggard Ted,74 141, 142, 165
Hartung John, 66, 166 Ireneusz z Lyonu, 140,
Hegesippos, 164 165
Heim Heinrich, 92 Issachar, 154
Heli, 146 Izaak, 166
Herod Antypas, 160, 161, Jakub, 166
162, 163 Jakub Aposto, 135
Herod Archelaos, 160 Jakub, brat Jezusa, 164,
Herod Wielki, 148, 149, 165
151, 155, 157, 158, Jakub, przodek Jezusa,
160, 161 146
Herodiada, 160, 161, 162,
163
| 87
Jan Aposto, 66, 67, 135, Jzef, ojciec Jezusa, 146,

138, 139, 140, 141, 147, 150, 151, 152,
143 153, 155, 156
Jan Chrzciciel, 160, 161, Juda, 154
162, 163, 165 Juliusz Afrykaczyk, 145,
Jan Pawe II, 32,67 165
Jan prezbiter, 135 Justyn Mczennik, 137,

Jefferson Thomas, 68, 138, 165
142, 165 Kajfasz, 27, 160
Jefte, 154 Kaku Michio, 39
Jerzy Bayer, 81 Kaligula, 153
Jezus Chrystus, 16, 27, Kalikles, 49, 50, 51, 52
29, 37, 38, 39, 45, 46, Kennedy John, 69
47, 48, 51, 52, 62, 63, Klaudiusz, 160
66,73, 90, 92, 99, 111, Klemens Aleksandryjski,
112, 113, 114, 121, 138, 140, 165
122, 123, 124, 125, Klemens Rzymski, 136,
126, 128, 130, 133, 137, 165, 178
134, 135, 136, 137, Koponiusz, 149
138, 139, 140, 141, Kozak Bronisaw, 84
142, 144, 145, 146, Krzanowska H., 71
147, 148, 150, 151, Kwiryniusz, 148, 149,
155, 156, 157, 162, 150, 151, 152, 159
166, 167, 168, 169, Lapide Pinchas, 116
170, 171, 175 Lenin Wodzimierz, 10,82
Jzef Flawiusz,27, 149, Lewi, 154
150, 158, 160, 162, Lizaniasz, 160
163, 164, 165 Lizjasz, 11
ukasz Ewangelista, 137,
138, 139, 140, 141,
| 88
143, 144, 145, 146, McGrath Joanna

148, 149, 150, 151, Collicutt, 33
154, 155, 156, 157, Meliton z Sardes, 140
1 (8 Menasse, 154
Machiavelli Niccol, 95, Milewski Dominik, 84, 85
96 Mojesz, 126, 153, 154
Machol Waldemar, 98, 99 Muggeridge Malcolm, 72,
Makrobiusz, 158, 165, 73
79 Myszor Jerzy, 82
Mao Tse-tung,81 Neftale, 154
Marek Ewangelista, 136, Niedzielak Stefan, 85
137, 138, 139, 141, Oborski Piotr, 85
143, 164 Oktawian August, 149,
Marek T., 70 150, 158
Margolin J,80 Omilanowicz Aleksander,
Mariamma, 161 99,118
Marks Karol, 10, 79, 82 Orygenes, 139, 145, 165,
Maryja, 141, 147, 148, 79
152, 155, 156, 169 Osama bin Laden,74
Matan, 146 Palka S., 70
Mateusz Ewangelista, Paluch A., 70
135, 137, 138, 139, Panne], 80
141, 143, 144, 145, Papiasz, 135, 136, 165
146, 155, 156, 157, Paulus Julius, 19
162, 163, 164, 168 Pawe z Tarsu, 66, 67,
Matka Teresa z Kalkuty, 134, 139, 140, 164,
69, 70, 71, 72, 73 165, 166
Mattat, 146 Pawlica J,70
McGrath Alister, 33, 74 Pawluczuk W., 70
| 80)
Pelczar A., 71 Rops Daniel, 140, 150,

Pertini Sandro, 70 165
Philip G. Zimbardo, 29 Rosenberg Alfred, 101

Pietrzykowski Tomasz,58 Ruben, 154
Piotr Aposto, 135, 136, Sade Donatien Alphonse
138, 139, 170 Franois de, 10
Pius XI, 109 Sale Giovanni, 109, 117,
Pius XII, 108, 109, 110, 118
112, 113, 114, 115, Salome, 161, 163
116, 117, 118 Samek J,70
Platon, 48 Sapieha Adam, 116
Plutarch z Cherone, 11 Saturnin Sencjusz, 149,
Polikarp ze Smyrny, 140, 150
165 Suckel Fritz, 101
Polikrates z Efezu, 140 Schroeder Christa, 94, 105
Polos, 49, 50, 51 Schweitzer Albert, 70
Poncet Andr-Franois, Sokrates, 48, 49, 50, 51
102 Soenicyn Aleksander, 78
PoncjuszPiat, 27, 121, Stalin Jzef, 78, 82, 87,
141, 160 105, 106, 107, 108,
Popieuszko Jerzy, 85 110
Porfiriusz z Tyru, 38 Stein Edyta, 118

Rajendra Prasad, 69 Streicher Julius, 101
Rauschning Hermann, 93, Strewski W., 70
103, 104 Suchowolec Stanisaw, 85
Reagan Ronald, 70 Swetoniusz, 153, 165
Ricciotti Giuseppe, 150, Symeon, 154
151, 165 Szymon, arcykapan, 161
Riemann Bernhard,38 Tacyt, 27, 121, 150, 165
Robertson Pat, 74 Teofil, 140
| 00
Tertulian, 136, 149, 150, Wilhelm Zdobywca, 152

165 Winston Churchill, 66
Thiede Carsten, 143 Wodzimierz Lenin, 82
Ticjusz, 151 Wolumniusz, 149
Tomasz Aposto, 135 Wjcik S., 71
Tyberiusz, 121, 160 Zahavi Amotz, 45
Urban B,70 Zebulon, 154, 155
Waldemar Dziak, 81 Zych Sylwester, 85
WerthN, 80
Druk i oprawa:
Drukarnia Archidiecezjalna
ul. Wita Stwosza 11
40-042 Katowice
22 22 22 22 22 22 22 | 23 | | | |
222 LEIEI E21 E23 E
ELEBEE E32 E21 E23 E23 E
ELE2 E3 2 1
32 231 232 233 23:11
BEBE BEEEEEEEEEEEEEEEEEE
E2232 233 23:33
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
ESBE EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE
| 2 |3 |
21.12| EEEEEEEEEEEEEE
31.12.222222222222
ISBN 978-83-932765-()-Q
Ql7 8 8 3 9 3 II2 7 6 5 () )

Urojony Bóg Richarda Dawkinsa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Urojony Bóg Richarda Dawkinsa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

13

Konsultacja naukowa: Grzegorz Tomkowicz

Istnieje takie pojcie, ktre od zarania dziejw towarzyszy

aby wesprze wasn myl dorobek swych poprzednikw

- Donatien-Alphonse-Franois de Sade, Justyna, a nie ja, tum. M. Bra

stay u rde pimiennictwa wspczesnego nam i po

- Plutarch, Mnia. Oglnie, tum. Z. Abramowiczwna, PWN 1977, s. 165

rzuci przemilczenia, sprowadzanie do miesznoci, odci

kiegokolwiek zainteresowania t dziedzin, Ateistyczny po

Poszukujc odpowiedzi na najistotniejsze pytania czo

Dawkinsowski ateizm wie si z przyjciem wiatopo

fundamentem kadej rzeczywistoci". Wedug jeszcze in

--Religia Etykipedia PWN, red. nauk. T. Gadacz, B. Milerski, t. 2, Warszawa

W dziesiciu rozdziaach ksiki Bg urojony Richard

Bg urojony nie wynika powysza konkluzja. W rozdziale 1

* K. Darwin, Opowstawaniu gatunkw drug doboru naturalnego wyznania si do

Relacja nauki i logiki wzgldem religii jest pasjonujca.

R. Dawkins, Banyon, s.87 (por. take s85)

wiatopogldowym. Naley stwierdzi, i ten, kto pragnie

twierdzi, i na tym, kto zaprzecza, spoczywa obowizek

Pawe To prawda, moje sowa sprowadzaj si do tego

wiedziae. Z tego wynika to, e nie przedstawiem

ateista jest zdania, i po mierci:

chrzecijanin jest zdania, i po mierci:

Ateista twierdzi, e po mierci jest pustka". Zatem

j temu pogldowi, nie maj obowizku dowodzenia istnie

- Dawkins milczco sam przyznaje si do faktu, i ciar dowodowy spoczywa

Dawkins prbuje unikn odpowiedzi na pytanie, ktre

Trudno jest zrozumie powysze sformuowanie, gdy

- R. Dawkins, Bg umy, s. 88. (Nieciso w logice bd matematyce dowodzi

Dawkins przytacza jeden z argumentw na rzecz ate

wasnego rozumowania znalaz si w nieskoczonym re

Dawkins przytacza wypowied znanego ateisty Bertranda

Bg wedug Dawkinsa jawi si jako russellowski czajni

Bardzo niskie prawdopodobiestwo istnienia Boga,

Dawkins wyrazi swoje przekonania, posugujc si poj

Kady czowiek dogbnie analizujcy zagadnienia religii,

27 Ibidem, s. 81, 83, 84,88 iinne

osigni wspczesnego czowieka, musi odpowiedzie

- Philip G. Zimbardo, Floyd L. Ruch, Pychologia i ycie, Wydawnictwo Naukowe

Ateista jest te przekonany, e nie istnieje dusza trwajca

Pierwsze pytanie, jakie powinien zada sobie kady bada

stopniowo i powoli narastajca zoono", to aby akt

zmiennych prawd", jest logicznie prawidowa i cakowicie

Nie dowiedzione stwierdzenia

Ewolucja biologiczna stanowi dla Dawkinsa klucz do ate

naley stwierdzi, i nie powioda si obrona" zapowie

taka zgodno pogldw nieczsto si dzi wrd ewolucjo

0 zoonoci i nieprawdopodobiestwie Boga

Bg zdolny do zaprojektowania wiata tak idealnie

" Richard Dawkins, y gmina wiadomo, e wiat nie stae

Dawkins wielokrotnie powtarza powyszy argument

Kto zaprojektowa Projektanta?

Autor Boga wojowego poszukuje innych argumentw, formu

W tyme fragmencie autor przyj poprawno argumen

Ksiga Rodzaju, Ewangelie a stworzenie, inne wymiary

Mona si zgodzi z czci interpretatorw Starego Te

Zarzut Porfiriusza z Tyru

Co oznacza sowo zbawiony"? Czyby odnosio si ono do

* Porfiriusz z Tyru, Przeciw chrzecijan, tum. P Ashwin-Siejkowski, Wydawnic

my natur wielowymiarowej przestrzeni. Analizujc jej wa

* Michio Kaku, Hiperprzestrze Naukowa podr przez wszechwiaty mog pi -

Otaczajca czowieka rzeczywisto nacechowana jest

CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST