MARIA IACZY ]\OWSKA

SWIATA RZYMSKIEGO
I

w Badomlu
Blblroteka
f i':
'u(ttlt liil:T',f
\

MEMORIAE PARENTAM MEORUM

pasrwowr wYDAwNIcrwo N..ufffrB

.i
WARSZAWA 1987
okadk i obwolut projektowaa: Ewa Gierach-Radziwonowicz
Redaktor: Mria Skowronek
Redaktor tochniczny: Dairuta Jezierska-faczek
Korektaz Zesp

PRZEDMOWA

@ Copyright by
Fa stwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1987 Pragnienie napisania p'acy pt. ,,Religie wiatarzymskiego'' wynik*
zar5wna Z Za,interesowari naukowych autorki i grona jej uczniw, jak i
ISBN 83-01-07405-1 wiel.
kiej potrzeby zapeninia dotkliwej luki w Litraturz przedmiotu. Zainte.
[""{''ie*$ resowanie lristori religii staroytnych jest na pewno du'e, wie si
ono
{*.::;__i z oglnym wzrostem denia do lepszego poznania staroytnociataz
zr ozulrtienia naukowych podstaw religioznaws tw a. czytelnik p
olski prag-
ncy pogbisw wiedz w zakresie historii religii rzymskiej znajduje
si
jednak w bardzo trudnej sytuacji" .Tedynym autorem polskim,
ktory <1y"

ffi;
do przedstawienia syntezy historycznej religii wiataantyeznego, by Tadeusz
Zielifiski. Zd:yon jednak tylko opracowa judaizm, religi greck i epoki
helienizmu; jego studia nad histori religii rzymskiej nie zostay w caoci
opublikowane 1. Sabopolskich bada naukowych nad histori religii
Rzymu znala,za swj wyraz w bardzo skr<ltowym, pobienym i nie wolnyrn
b9g.3 od powanych bdw opracowanirr religii rzymskiej w Zarytli dziejw
T ir
t,r-,;"r
l i
) ,t,
,

i) religii, wydanym w 19dB r.2

Luk w polskiej literaturze przedmiotu nrogyby zapetni, przynajmniej
czciowo,tumaczenia. Mimo duych teoretycznie moliwociw tyffi za.
PAsTwolvE
WYDAWNICTWO NAUKOWE kresie wydawnictwa nasze ograniczyy si prawie wycznie do tumacz
pozycji z historii religii staroytnego Vy'schodu,.ktre to ksiki mog by
'Wydmie I. Nakad 10000+280 9gz. Arkuszy w;'dawniczych 24,5.
Arkuszy drukarskich 20,0+3,5 ark- wkladak kredowych. Papier uzupenione przez dziea polskich autor,w. Tak wic np. czyteinik polski
drukowy satynowany kl- v 7l E 6l x86 cm. oddano do skadania moLe pozna zupenie dobrze religi staroytnego Egiptu3 i stosunkowo
w listopadzic 1986 t. Podpisano do druku w maju 1987 r. Druk
ukoczono w crerwcu 1987 r. niele inne wielkie reiigie Bliskiego Wschodu a. Iu. znacznie gorzej przed-
Zam. rt 550f86 D-1211015 &na 460'* stawia si sytuacja w zakresie polskich ksiek o historii religii greckiej.
DRUKARNIA UNIWERSYTETU JAGILLoSKIEGo Poza ptac E. Zwolskiego 5 dysponujemy tylko opracowaniern mitologii
 ratysfyczne i signicie do todreligii praittdoeuropejskiej. Uczeni fran.
greckiej 6' Pozycje ksikowe z zakresu historii religii rzymskiej ograniczaj
cilscy pogbili badania nad spoecznym i psyclrologicznym charakterem
wycznie do mitologii Moe si wydawac paradoksem. e czytelnik8.
7.
religii rzyrnskiej. Uwiericzenim tego kierunku badafi jest zwaszcza Hi-
polski wicej si mo dowidzie o religii Ce1tw ni o religii Rzyrnian stoire poitique et psychologique de la religion ronqine J. Bayeta (Paris
Znacznie lepiej przedstawia si sytuacja w zakresie literatury o wczSl]yrx]. i969)' Stosurrkowo dobrz zbad'any zosta kult cesarski i polityka religijna
chrzecijasiwie. Niektor z ttamaczgnyclr na jzyk polski
prac powicaj
poszczegolnych cesarzy, jakkolwiek take w tej dziedzini mamy jeszcze
wiele uwagi stosunkowi chrzecijaristwa do religii i kultury antycznej. Na
9. Pn zrozumienie jed. dopowane 1uki 19' Najpowaniejszym jednak utrudnieniern opracowa.
uwag zasuguje tu zwaszcza dzio M. Simona nia retrigii Imperium Rzymskiego jest prawie zupeny brak monografii
nak tej wietnej ksiki jest niemoliwe bez lepszej znajomoci reiigii polviconyctrriyciu religijnemu poszczegolnych prowincji 20. Dla napisania
Imperium Rzymskiego. Tak wic nirriejsza praca jest prb przynajmniej nilliisze-! ksiki bardzo cenna bya natomiast rnoliwowykorzystania
iuki w litraturze polskiej.
czcio,ve-eo zaperrienia dotkliwej ltie opublikowanyclr dotychczas prac doktorskiclr ucznirt' i wsppracow.
Na1e5,tuzastanowisi,wjakirrrstopniuliteraturawiatowa,doty. llikorv autorki 21.
czpa reLigii rzymskiej, moga b-v pomoclla w opraccwanitl rriniejsze3 omcllviony skrtowo stan badari nad religi rzymsk4 i rriemono
ksiki. Nadmiar bogactrva publikacji utrudrria czaseln dokonanie wy. lv5.kolralria przez jednego autora kwerendy rdowej dla caego Imperium
boru. Istrrieje wiel dobrych optacowa w jzyku francuskim, arrgielskim. ograniczaj w Znaczr1ym stopniu moliwoprzedstarvierria w nirriejszej
niemieckim i woskim, a1e wikszo z nictr kontynuuje badania
llad hi-
10. praay wszystkich problemw, ktre zasugiwaybyna szczegln uwag.
stori reli-eii miasta Rzymu uwzgldrriajc najwyej Ita1i Pr<jb Syt1tzy
Zaoeirim Religii wiatarzymskiego jest ukazanie przemian religij.
religii Imperium Rzynrskiego w pocztkaclr XX w. opartej na irrskrypcjach
n5nch w okresi rozkwitu Imperium Rzymskiego. a wic poczynaj4c od
i rdtach archeoiogicznych byo ni dokoriczone dzio J" Touta-ilra
1t,
Itx wiel<u x]. n. e. do III r,vieku n. e. (zw.aszcza II rviek p. n. .
Jed} ll4 l'!ow pracq. kontynuujc \\.pewn}ln stopniu zainteresowania
re. - II wiek
tl. 'e') :]' Focztki religii rzymskiej i 1.ej schyek potraktowarre zostay za.
li-gi4 r"y,nsk w caym Imperium. jest niewielka ksi4ka R. MacMurllna,
t[n tytrko jako wstp i zakancznie. Tematem pracy jest rie tylko reiigia
Paganisn.t in tle Rowan Erupit.e, ktora koncerrtruje.si gwnie
na historii
Rzvllitl.t ilta|Ii orazjej dalsze przerniany pod u'p1.wen" religii greckiej i kul-
II i Ill wikur2. Schylek irviek lIl s4 t.kresenl szczegollrie interesu-!cyn"l
ll tolv onientalnyclr. Dajc tytu reigie Starano si podkreic,,e w paristlvie
wspczesnyc1r badacz1 . Fo nowatorskiej prac-v E. R. Doddsa13
tematyk
rz'v.nrskirn obok religii oficja1riej istniay i rozwijal si inne systerny reli.
tegookresuzajtsim'in.J.Ferguson1]rozszerzajcprc,blenrat1'keila gi.1ne l kulty zwizane bd z tradycjami lokalnyrni. bd z pewllyrni
wpyrvr wilkiclr religii Wschodu. W tej dziedzinie badacz wsp czesrry 9l.L]D*]J1i spolecznylni' rodtm wiadomoci o r,t'ierzelliach ludow prowiri-
a o'cimu.
dyspori uie ogrom|l kopalnr wiadotno.,ci. dziki l'olltynr-lowanej c.!.or-lal,n1'cr l rcLnych warstw spolecznyclr s przede rvszystkim inskrypcje
jcej ju blisko sto tomow serii Etudes prliminaires aux religions orlell- l zahytki atcheologicztt. Ni mogQc w tyt].t zakresie rvvczerpa mao zba.
iales. lvi,dawarrej w Lejdzie pod reiiakcj M. J. Vermasrena. adna.iednak rnarle.! tenratyki, autorka pragna pokaza pnzvna1jnrrllej t]a paru ptzyka-
z opu;likowanych w Bpno ksiek nie jest lr' starrie zastpi syntet).cznych 'dach lt.ag tej problenratyki i kierunki. w ktorvcl por,vintrv pjc dalsze
opracor,an |-. Cumontari.
rfi stosuriku r.lo obfitoci prac powicollr'cit
s,tudia.
wiikirn religiom Wschodu i ich lozprzestrznialrit-l si w Imperiura Rzym- Denienr pracy jest ukazani. e wieloc krrlto\. Imperium Rzym.
skim znacznie skromrriej prezentrr.!1 si oprrcowania poszczegtrnyctl
skiego sktradaa si na obraz lworzcy pewn4 caoc'Reiigie przenika1'
kultow panteonu rzymskie-eo16 i przrnian zaclrodzcyclr w starej religti, na inne obszary i wywieray wza1.emnie na siebie wpiyw. Procs ten dotyczy
Przez dugi ol<res zainteresolt,airia badacz.v reli-eii rzymskiej koncentro. nie t5,iko szerzenia si rnych ku1tw rvschodnich. ale take siy oddziay.
pocztkow
way si gwnie na gerrezie kultu' i ich organizacji rv okrsie rvanla pewnych kultv rodzimych' zwaszcza cetyckich. Specyfrczna
pa,ist',,a rz'vnrskiego. Modeiow opracorvanie tej tematyki da G. Wisso.
zapocztkowily
religii rzymskiej' podobnie jak irrnycil retrigii staroytnych,
".grlcinno''
iva ''. Nolty kirunek bada nad rr,czesrr histori rzymsk
l na og tolerarrcyjna polityka wadz paristwa wobec kultw rodzimyctrr
liczne prace G' Dunrzila18. ktry szlrka rozwt'za przez studia kr:mpa.
 .i
napywowyclr umoliwiay tworzenie si pewnej mozaikorvej ca oci.
J).enia syrrkretyczne, charakterystyczne zawsz dla religii Rzymu, nasiliy
si lv tI i IlI wieku n. e.; wytworzyy si czynniki jednoci w wieloetnicznym
systcmie politeistycznym i zaczy si ksztatowa tendencje monotei styczne'
Ale wszystkie stare kulty antycznego wiata byy nie do pogodzenia z dwie-
nra religiami konsekwentnie nronoteistycznymi: judaizmenr i chrzeci.
ja stwem. W pracy niniejszej prbuje si da odpowied na zasadnicze
pytanie, jak ztaczne byy siy oporu i moliwociobrony starej religii
WSTP
wobec e kspansji chrzecijastwa.
Zadania postawione niniejszej pracy S zatm batdzo ambitne i mog
tylko w niewielkiej czcizosta tozwizane, cho wiadomie ograniczono
!
si w tej pracy do dziejw zachodniej czcitrmperium. Podjcie tak rozleg- t
$

ej tematyki moe by uznane za nadmiern miao. IJsprawiedliwienierr I

winno by jednak pragnienie zaspokojenia chocia w skromnym stopniu

,,godu'' czyte7nlka, ch podzielenia si z nim wasnymi przemyleniami Prze<l omwiniem rozwoju lristorycznego religii Imperium Rzyrrrskiego'
;i
I
w tej dziedzinie. Jeli ksika, prezentujc zagadnienia wybrane z religii
n
niezbdne jest chocia skrtowe wyjanienie, z jakimi trrninami spotka
,l
wiata zachodniorzymskiego, zdo|a uzupeni wiedz z zakresu lristorii si czytelnik niniejszej pracy i co natrey przez nie rozumi. Pojciami"
staroytnego Rzymu (pisana jest z mylzvftaszcza o studentacIr), a jedn'o- ktre maj podstawowe ztraczelri s: religio religia i superstitio
- -
czenie pobudzi innych badaczy do napisania lepszych opracowa, wydaw- zabobon. oba te okreleniamiay w staroytnoci odmienne od dzisiej.
nictwa zazachci do przetumacznia paru wartociowych pozycji z za- szgo znaczenie. Spoeczefistwa wspczesne, lvyclrowane na tradycjach
kresu poruszanej tu tematyki, to speni chyba srvoje zadani. wielkich religii monoteistycznych, jak chrzecijastwo, judaizin ozy islam'
nie bardzo s w stanie zrozumi antyazn religi. Taki modernizujce
spojrzerrie prowadzio czsto lristorykw religii rzymskiej do negowania
I
I jej wartoci,poniewa bya tak oclmienna od wspczesnych wielkioh sy-
I stemw religijnych 1.
Sprbujmy wyjani, co przZ pojcie religio rcrzumili sarni Rzymia.
nie2. Najlepsz odpowiedi zna1dziemy w pismach Cicerona. Uwaa on
I
I
1
termin religio za r(lwnoznaczny Z cultts d,eorurr. Sformuowania tego uy"
; w synnyrn fragrnencie dzie|a o ilaturze boglu:,,A jelizechcemy porwna
siebie z innyrni narodarni, dostrzeemy wprawdzie, e pod wielu wzgldami'
stoimy na rwni z rrimi lub nawet niej' ale w dziedzini religijnej, to jest
w sueniu bogom (religione, icl est cultu cleorum) znacztie je przewysza-
3.
mY"
W innym ustpie tego trakta.tu Cicro w;,jani,co skada si na religi
jego paristwa: ,,Poniewa zacaa religia ludu rzymskiego dzieli si na ofiary
i wrby z ptakw, do czego jako trzecia czdochodz przepowiednie'
i ostrzeenia udzielane na podstawie niezwykych zjawisk i dzilylw przez
wykadaczy ksig Sybilli i srzez haruspikw, owiadczam, e iLadnej.

3
Z tych czci skladowych nasze.i religii ltigd1' lrie uwaaem za godn4
pogardy'' .
Sowa te woyCicero \y usta akademika Kotty, ktory brorric ko-
niecznoci przestrzegania podstawowych form kultrr (ofiary i przepowiednie)
powtpiewa w istnierrie bogow' przynajrnrriej takiclr, jakich przekazaa
tradycja' tr tu dochodzirnl' do zasadniczej odmierrrocireligii antycznej.
Zakada olla skrupulatrre wypetniariie rvszvs{kich forrn kultu, ale rrie wy,-
maga wiar1'. Byo prywatna spfaw czorvieka, czy wierzyt iLrb rlie w bogl.
ktrym skada ofiary' Natomiast sanro sktadalrie ofiar i przestrzegalrie
wskazwek wynikaj4cyclr z u'rzb b-o.o jego obywatelskinr obowizkiern.
Trudrro jest oczywicie zatoyc, e stafoytni Grecy lub Rzymianie (w swej
wikszoci) w ogle nie wierzyli w tlogor'' ale iclr wyobrazenia o niclr byy
pynne. rlie ujte w adne dognrat1l'
Najbardziej clrarak1erystyczn cec[ra il'yr niajc4 wikszocreligil
staroytnvch jest brak wiary w ycie pclzagrobowe' Nawet pierwotni
y<1zi t e nieli adnycl-r wvobrazeii lxa ten temat i iclr zobowizania rvobec
Jalrwe <lotyczyy tylko spraw ziemskicl.l {.podobnie kary., jakie zsya na
nich Bog za nielojalnoc)j: pojcie vcia pazagrobowego i zwizarle z rrim
zasady nagrody lub kar5r po mierciuksztatolvato si dopiero lr. piryrn
judaizrnie. Niktor 1udv Stalo-vtnego Wschodu miay wobraenia o zycilLl
- cechuje to zwlaszcza religi
pozagroborvym wycznie przeraajce
Sumerr.' Blizszy 1laszvl1l pojciorn abraz ycia pozagrobowgo wprowa.
.dzili Persolvie' wedtrg ktorych mora1lre lub rriemoralne postpowarrie
czowika (wspieranie Ahurarnazd}. ltLh Arymana) mlao wpyw nr jego
losy po smierci.
Dla Grekow ycie poza.urobowe pozostawao zagadk, na ktr pro-
bowa1. odpowiedzie pervtle nurt} \,\' iclr zycitt religi"jnynr, jak orfizn-l
czy misteria eleuzyfiskie. Rzyrnianis nie dostrzegali chyba rv ogle tego
problernu, p1fzyna.jmnie.j do czasolr. schyku republiki. kiedy to ,ood wpy.
wem filozofii greckiej zacz\i si zastanalviac nad losm czowieka po mirci.
Jest potivierdzotle przez bogat tr.ad1.cj histclriografii aciriskiuj i gr.ec-
kiej' e Rzymiarrie cieszyli si .opini 1Lr.drt p zewysza.jcego inne slv
wielk.pobonoci.opini t r,r:yrazi iti Grk Poliblusz6, a rozwinli
sami R.zvnlianie. Cicero sfornrr.rowal sw,oj pogcl nie tylko W cytowanyn,l
powyej ustpie traktatu o lct{ur:e bog n'. ale moe jeszcze wyraniej
w mowi De harttspicLltil :r.espolso, x9. Str,vierrlzi taryr, e Rzyrnialiie ltie
rnogQ przewyszy.liczebnoci Lliszpanow. si Gallw. tempcramentem
Punijczykorv, a umiejtlrocianli artystycznyl.ni Grekw. A|e,,pietate
t0
or retrigiane {.. 'l omnes 7enteS, nationesque superavimus,. {poborroci
i retrigijrroci I. ] p.zewyszamy rvszystkie udy i rrarody). Take Salu.
.stiusz przeciwsta*-ia1'c zepsucie i demoralizac.j rvspczesrrych sobie Rzy-
rnian cnotom icir przodkv okrliigtr mianenr religiosissinli ffiortales
(rrajpoboniejsi z ludzi) ?.
Zkoncepcjitejwynikapogldnahistot.ilr-ldurzymskie-eo-gorlir..e
p1.zstrzganie regu kultu religijnego Zapewrriao panstrvu
pomyirro
rv tej dziedzinie powodoway rriepolrt'l-
i wzrost terytorium; zanidbania
jest clrarakter}'styczne irie tylko
r]znla i klski. Takie ujcie historii Rzyrnu
dtra dziela Liwiusza. ale wystpuje u rvieu autorw. Stao si podstaw
pnopagandy religijne.i Augusta, jego rJe clo odrodzenia kultu i
goszenia
po-
lasa-Frx Augttsta'" Tak autorzy chrzecijafiscy cy'towai l.zymski
gtd na rol religii ll'' historii Wiecznego Miasta. odbici tego znajdujerny
iv twrczoci Tertulliana 9 i Mirrucjusza Feliksa. Terr ostatlri w dialogtt
oktavt,ittsz ptzytacze Zarwno stanowisko Rzymian. feprezelltorl,ane
Zdanirn
pnzez Cecyliusza..!ak poerrikz nirn pod.itptzez oktawirrsza.
p.lienlvszego z nich. obrocy tradycyjnej religil:
..Tak to wadza i moc Rzymian sigrry ai po krance ziemi, tak tz
l lchr paristwo rozcigrto si lren' gdzie wschodzi sorice, z drrrgiej za
stnon1: do brzegw oceanu, gdy na wo.lnie prakt-vkuj
lnst'vo i reigi1.
tlo{l'il.rle nl reigiosam), bezpieczenst}yo lniasta uzaeniaj4 od spralvo-
wania kultu religrlego {rum urbettl ttttiLtt'ttsa(:roru,il .eigionibus..,1,."',),
F,olemizujc Z tym stanowiskim clrrzecijanin ok[awiusz StarJ \]
gwacc i rabLr1c.
rt--v}.aza, e Rzymianie stworzyli swe wiekie pa stwo
grahl4c witynie' zabi1ajc kapairow i zrliervaajc obcyclr boE''r.x[-
tak potni nie z powodu srve.j pobonoci.
". wic Rzyrnianie stai si
.al za spraw bzkarnoci iclr vi.itclkradczej butr'.'1:.
Krytyk przekonania Rzyrniarr o icil l.ilkiej pobonocipodjli do.
pie.o clr,,ecijanie.wiat pogariski akceptowa *l. zasadzi to stanowisko
plrego cesal .
.xo lrofica istninia. a spadajce na Rzyrn klski lv okrsi
stwa interpretowano jaio kar bogolv za zanidbarri ]<trltu i dawne.1
po-
r.onoci.
Jakiebyypodstawy.abyRzymialtiemoglisiuwaazaludnajbardziej
pobony? odpowiedzi nr to pytani szukac nalezy rv w-r,.jtkowo skrupu-
iatnyrn przestrzeganiu zasad kutrtu. opracor'vanych drobiazgowo i
ptecyzyi'
jakiegokolwiek narusznia
nie, oraz w szczeglne.j clbaocio naprawienie
tych przepisw. Tak zrodzia si rzymska koncepcja ofiary przebagalnej -
piacuftum. Suszni wykaza J, Scheid' e religi Rzyrnu,
jej specyfik naj.
!l
.:.
 lepiej moemy pozna poptzez ana|iz,,wystpkw'' religijrrych i rodkw
Wadze rzymskiej civitas orzekaty zatem, zostata popeniona zbrod.
podejmowanych w celu odwrcenia ich spoecznych nastpstw 13.
rria religijrra i podejmoway rodki celem oczyszcznia pa stwa z winy
Najczstsz form przewillienia religijnego by b4d popeniony w czasie
wotrec bogw. osoba winowajcy i jego los pozostaway na uboczu, odpo.
speniania aktu kultu, sygnalizowany zr,vykle ptzez jakiznak ostrzegaw.
wiedzialnoponosio cae spoecze stwo. Zdaruay si w dziejach Rzymu
c,zy prodigium.W takim wypadku naleaorytua powtrzy (instaurare),
-
w czcilub w caoci,nietaz nawet wiele razy. Uchybienia tego typr
gorsze ni wymieniony wypadki upiestw wityri, czego dobitnym przy-
kac1em moe by dziaa|noSulli w Grecji, ale nigdy (nawet po mierci
mogy wystpi zwaszcza przy spenianiu ofiar, ktorych rytrra by opra.
dyktatora) pa stwo rzymskie nie uznao tych grabiey za ptzestpstwo
cowally niezwykle drobiazgowo. Wystpkiem religijnym byo, gdy ofiaro.
religijne. Zbrodnie ,,nie zauwaone,, przez wtadze rzymskie nie istniay.
wane bogu zwierz zostao le dobrane, wtedy naleato natyclrmiast za-
Mona by tu poda ztacznie wicej przykadw wystpkw religijnych
stpi je innym hostia succidanea, co przywracao pokj midzy bo.
gami i ludnri -pax deorum. Wystpkiem byo rrvnie, gdy skada1.cy
popenionych przez wysokiej rangi urzdnikw rzymskich, za ktre odpo.
ofiar nie by -czysty w sensi rytualnym, pomyli si w modlitwie itp.
wiedzialno ptzeja rzeczpospolita. Clrarakterystyczta dla wszystkich
tych wypadkw jest obawa przod kar bog r'v, ktra moe spana pari.
Wirrien by zaywwczas piautlun,l ofrar przebagaln. Byo to wym]a.
-
gaire take, jeliw grorrie osb towa"rzyszcych cremonii znalaz si kto
stwo, nie zana winowajc; tego ostatniego oczekiwa najwyej dyshonor.
Skrrpuy religijne miay zat'em aspekt cilepolitycziry. Jak sdzi J. Schid
nie ma.1.cy prawa uczestnictwa lub jeliktoprzeszk gd,zit ,il wypenieniu
,.To wauieta identyfikacja pobonocireligijnej z po'oonoci polityczn
rytuau. Kiedy dostrzeono prot,igit'nn, naleao powtrzy ofiar. Zasady
pozr.vala odsoni sns istnienia triacwla,, 1i.
te obowizyway zarwno prz}i skadaniu sacra publica, jak t ofiar ro-
la. Przeledzeni zatem zagadnienia wystpkw religijnyclr i rodkw
dzinnych
zaradczych podejmowarrych przez pa stwo pozwala zaobserwowa, jak
Wspomnian tu przwinienia miay charakter nieumylny; sprawa
bardzo spoeczrry i polityczny qharaktr miaa traciycyjna religia rzymska.
przedstawiaa si groniej, gdy przepisy reiigijne zostay naruszone wialo.
By pbbonym oz77aczao dla R.zymianina wypenia skrupulatnie tytuay
rnie iub zlekcewaone ptzZ obywatela, ktary okaza si bezbony im- przekazane przez ttady; jogo intencja i ewentualne poczucie osobistej
piels. Typowym przyltadem rnoe by pogr,vacenie auspicjw przz -
konsula wizi z bstwem nie miay wikszego znaczenia. obowizek wypeniania
217 r. Gajusza Flamirriusza, ktry wyjecha z Mjasta bez odbycia ar'ispi.
tych przepisw dotyczy kadego obywatela civitas, spada oczywicie
cjw i zainaugurowa srvj korrsulat z d,a|a od. Rzymu. IJznano to za akt
na nowych obywateli wtaz z uzyskaniem statusrr civis Romnas" Na reli.
bezba'nocipo kisce nad .Ieziorem Trazyrne skim i Fabiusz N{aksirnus
gi rzymsk nikt si rrie nawraca, jej zasady obowizyway automatycznie
zleci decenrwirom skorrsultowanie ksig sybilliskich, na podstawi*
kadego, kto by z urodznia lub sta si obywatelem rzymskim. Dztato
kt rych podjto ofiary przebagalne za wszystkie zaniedbania religi3.ne
si to zgodnie z zasad, sformuowan krtko ptzez Cicerona:. Su cuit1ue
tego rclku 15. Te rodirizatad,cze zast'ay podjte w obronie republiki, na
civitati religio [...f est, nostr nobis (Ka e pa stwo rna swoj religi, my
ktr spaday konsekwencje naruszenia pax deorum. Frzykadan uznania
marny nasz) 18. w wietl tego stwierdzenia lepiej mota ztozumie,
przez pla sb,,.*o za witokradztwo zbrodni zupienia wityni jest wypadek
e najpowaLniejszyn zarzutm wobec uczstnikw bakclranaliw (186 r.
Plerniniusza, legata Scipiona, ktciry po zctrobyciu Lokrw w 204 r. p. n. e"
p. n" e.) byo otzeczenie, e wielki turn zaczt. 1a tworzy jakby nowy
zup1l je, zagarnq skarby vli4tyri, a w szczeglnoci ograbi sanktrtariunr
lud, nowe spoeczefistwo: multitudineru ingentem, alternum iam prope
Proserpiny. Na podstawie oskarenia Lokryjczykw senat uzna, rc po-
ploplilum esse19. Tet zarzut wyobcowania spoecznego by take powodem
peniono sacrilegium, za ktre ponosi odpowiedzialnotzeczpospolita,
aktw nietolerancji rzymskiej wobc chrzecijan i czasern wobc ydow.
nie zapersonalnie Plerniniusz. Zwrcono si do pontyfikw, aby orzekli,
jakie wite skarby zosta zagrabione, jakie ofiary przebagalne naley odmowa uczestnictwa w aktach kultu civitas bya uwaana za wyjcie
poza wsplnot.
zoyjakirn bogoni: [...] quocl sacri thesauri moti, violati esse'tt, quae
Czy ptzeciwie stwem religio by w wiecierzymskim ateizm ? Na py.
piacula, quibus diis, quibus hostiis .fieri placeret 16.
tani to trudno odpowiedzie jednoznacznie, poniewa atizm antyazny
12
13

t:-=-
tr
ill||lI lllfIist;l lilrnr i]nay rezollans spoeczny. }$ie darrno Flutarclr w swej
rIl:lltvllic () :ubobonnocj20rrie uzna ateizrnu za najgorsze zo, ktrym lrie-
rv;1|;l|ir'vie lly zabobon (deisidaimonia superstitia}. Zacztki atei,zmu
-
(zlllitlrlcgo do rraszych poj na ten temat) istniay w filozoficznej nryii
gl.cckic.i, ale na og byo to odejcie od tradycyjnego wiatabogr. na
t/'ccz L|znania jakiej abstrakcyjnej, rozumnej, najwyszej istoty. Na tej
podstawie Sokrates mg by oskarony o atetzm, podobnie jak Anai<sa-
goras. Myliciele rzymscy byii dalecy od tego typu dociekari i w ich spoe-
cze stwie utrwalio si potoczne przekonanie, e ateistami s ci, ktrzy nie
skadaj ofiar bogom' odmow uczestnictwa w kulcie uwaano za ateizm,
std pynooskarenie chrzecijarr jako ateistw 21. Plastyczny obraz
takiego ateisty (chrzecijanina?) da Apulejusz w Apologii przedstawiajc
Swego przeciwnika Emiliana: ,,[...] on nigdy w yciu nie modli si do iad.
nych bogw i nie bywa w adnej wityni.Kiedy przechodzi obok jakiego
witegomiejsca, nie dotyka rkami warg na znak czci, bo uwaa to za
grzech. Nawet bogom pril, ktrzy go karmi i ubiera.j, nie ofiarowuje nigdy
pierwocin ant z-e niw, ani z winnicy, ani ze stada. W posiadocijego nie
nra adnej wityrri,ani adnego miejsca powiconego, ani gaju [...]''''.
Taki by zatem potoczny obraz ateisty w wiecierzymskim, bardzo dalen<i
od filozoficznych rozwaza Grekw na temat pocztkw bytrr.
Dopki ,,ateistw'' byo niewielu i nie tworzyli oni grup zorganizo.
wanych, paristwo rzymskie skonne byo ich tolerowa. Ale ateizm Stano.
wi zawsze zagroLenie dla zbiorowoci, bo obraeni bogowie, pozba.
wieni nalnych im ofiar, mogi wywrze swj gniew rra caej spoecznoci.
Gdy porzdek spoeczrry zostat, powanie naruszony z powodu klsk ywio-
owych (epidemia, wielki poiar, trzsienie ziemi) lub klski na wojnie'
domagano si wwczas Surowego ukarania iudzi, ktrych odstpstwo od
tradycyjrrej religii mogo spowodowa te widome znaki gniewu bogrt.23.
ofiarami przeladowa stawali si wwczas ,'ateici''i przedstawiciele
zgubnych zabobonow.
W opinii Rzymiarr zabobon, przesd - superstitio uwaany by za
szczeglnie niebezpieczny i przeciwstawiany religio. ,,.Wszak nie tylko
filozofowie, ale i przodkowie nasi oddzielali przesd od religii'' pisa Ci.
cero 24. Stwirdzenie moe niezupenie suszne, bowiem pierwotny sens
zarwno superstitio jak i religio w jzyku aciriskim by mao precyzyjny,
a etymologia obu sw jest cigle obiktem kontrowersji26. Pojcie super-
stitio stao si odpowiednikiem greckiej deisidimonia, co oznacza trk
przed bogami, najgorsz chorob duszy, faszyw i niewaciwpostaw
74
wobec bogw. Tradycja czyapojcie superstitio z darcm przewidywania,'
tajemniczymi praktykami o bardzo silnym zabarwieniu uczuciowym.
Plutarch, ktry w swojej diatrybie da nieco przesadzony obtaz zabo.
bonnika, czowika optanego strachem przed bogami, stwierdzi na wst.
pie swoich tozwaian: ,,Czym zajest zabobonno, zdradza sama jej nazwa
zakadajca mniemanie i wyobraenie przejmujc strachm' ktry czo.
wieka poraa i gnbi, skoro jest przekonany' e bogowie wprawdzie istnie.
j, ale s Sprawcami szkd i cierpie [.. ]'''u i dalej rozwijajc t myl:
.,atoli ten, kto si lka bogw' lka si wszystkiego: zimi,rnorza, powie.
trza, nieba, mroku, wiata,gosu, ciszy, snu'' 27. Autor grecki widzia
w superstitio tylko strach przed boganri, nie dostrzega jednak tego, co sta-
nowio o sile i powodzeniu tych ,,faszywych religii'', tzn' wizi uczuciowej.
midzy wyznawc i bstwem. Wi ta tlya prawie niznana w tradyc-vj.
nej religii arrtycznej. Religia ta bya stateczna, spokojna, bezosobowa,'
bezuczuciowa 2s.
Grekw i Rzymiarr raziy takie forrny, jakie plzybieray praktyki gorli*
wyclt superstitiosi..,,Tylko miechu godne czyny i doznania zabobonnych,.
ich sowa' gsty, czary, gusa, bieganlny z tympanami, nieczyste oazyszcz.
rria, brudne wicenia,barbarzyriskie i wystpne pokuty i ponienia w wi.
tyniach to wszystko kae niektrym mwi, e lepiej eby bogw nie"
-
byo, niby eby byli, skoro przyjmuj takie objawy czci, ciesz si nimi,.
s a tak rozwiIi, maostkowi i obraliwi'' 29. Takie wyobraenia towarzy-
szyy wikszocireligii pochodzenia wschodniego, ktre zyskiway coraz
silniejsze wpywy w wiecierzymskim. Pierwszym gronym o,zabobonefn'','
z ktorym si Rzymianie zetknli' by kult Bakchusa. Rwnie za zabobon
uwaali religi ydowsk, o ktrej ciekaw wzmiank zawiera m. in.
cytowana diatryba Plutarcha. Zarzuca olr Zydom bezczynno, spowodo-
wan strachem przed grriewem Boga, ktry mogli spowodowa naruszajc
przepisy szabatu. ,,A ydzi, poniewa by szabat,'siedzieli nieporuszeni
i mimo e nieprzyjaciele przystarviali drabiny i zdobywali obwarowarria,
nie ruszyli si, pozostawali wszyscy jak w jeclnej i tej samej sieci sptani.
zabobonem" 30.
Religia ydow bya dla Grekw i Rzymiarr dziwacznym zabobonem,
ale nie ateizmem, ktry zwyk si rodzi z zabobonnoci. ydzi nie ucze-
stniczyli wprawdzie w kultach ludw, wrd ktrych LyIi, a\e nie naraali,
si na zarzut ateizmu. Mili oni bowiem wasnego Boga, odmiennego od
bstw religii politeistycznych, a| odziedziczongo po przodkaclr. Byo
to bardzo istotnym argumentem na korzyydow, umoliwiajcym im'
 rTysl\rnio Rzymian zwolnienia od uczestnictwa w oficjalnych kultach
o<1
Dla mentalnoci ludzi wiataantyczngo niezwykle wane byo
lrlt1rr:r.iurrr.
poczucie historycznego dzidzictwa, ktrego religia bya podstaw 31.
Najwiksz zbrodni byo zerwanie z tym dziedzictwem relignym, gast.
pienie go czym zupenie nowym. Dlatego na najwy,szy stopie potpienia
.zasugiwa|a Superstitio noy et malefica przesd nowy i zbrodniczy*..
-
Wyznawcami tego zabobonu byli chrzecijanie, ktrych jednoczenie
mona byo uzna za niebezpiecznyclr no',vinkarzy' niszczycieli starej
religii i ateistw.
Czy zatem stara, tradycyjna religia rzymska bya tylko skrupulatnym
wypenianiem obowizkw wobec bogw, rrie przynos zcym ludziom
iadnej radoci?Byoby to mnimairie bdne, bo uczestnictwo w kuicie
byo dla mieszka cw Imperium Rzymskiego niewtpliwie rtidernspo-
kojnej radoci 33. Jak bowim stwierdzi Plutarch przyjemno.
',Najwiksz
ci dla ludzi s uroczystoci witeczne, biesiad5l przy
rvityniach'wtajem-
niczenia, mistyczne obrzdy, modlitwy do lo.ew i adoracje'' a.
t
IT
PIEITWOTI{A RELTGIA RZYI,{SKA
nora' Do wczEsNEJ RELIGm
Odtworznie wczesne.1. religii rzymskie.i z okresu przed jej etruskizacj
i lrelenizacj jest probxernem bardzo tnrdnyrn a.fedrroczenie fascynujcyrn
wielu badaczy. Trudnoci te wynikaj z charai<terw t6de,ktrych wik.
szopoclrodzi z epoki schyku repubtiki i pocztkw pryncypatu. Do
liczne wzmianki dotycz4ce wierzeri religijnych Rzymian mona znale
rv koriaediach Plauta (ok' 250 ok. 184 p. n. e.). Pierwszynr dzieem a.
ciskin. ktrego ztaczna cz -powicona zostaa kultorrr reiigijnym, by
tranctat trvf. Terencjrrsza Warrona (116-?7 p. n. e.) pt. ,,Staroytnoci''
{Antiquitates rerum hunancru?,,et diyinrum), ktry niestety nie docho.
wal si do naszych czasr,vl. Wiemy, e ,Antiqzitates divinae obejmowa
16 ksig. Z wielkiej encyklopedycznej spucizryWarr.ona zachoway si
tyl{co 'cziea ,,o sprawach wiejskich'' (Rerunl rt,sticaruw libri tres) i czcio-
wo .,o jzyku aciriskim'' (De lingua Latina), Pewne inforrnacje dotyczce
religii i obrzdr,v kultowych zalvar| Warro tak w slvych innych utwo.
rach" Na szczcie dla tladaczy wykorzystali je apologeci chrzecijastwa'
a zwaszcza rv.Augustyn (354-430), ktry W Swyrn obszernym, obejnru-
.!cyltl 22 ksigi traktacie ,,o Paristwie Boyrn'' (De civitate Dei) czerpa"
wiadornoci o retrigii rzymskiej przede wszystkim z dzie. TV'arrona. Biskup
Hippl Regius w Afryce pisa srv wielk rozpraw z filozofii dziejw w okre.
sie ba,rdzo trudnym dla pastwa rzymskiego, po zdobyciu i zupieniu
Rzyntu przezWirygotw pod wodz Alaryka w r. 410 n. e., kiedy to poga.
nie zaczli tumaczy spadajce na Imperium klski odwrceniem si od
sterego wiata bogw. w. Augustyn podj si odpowiedzi na te zaruuty
i postanowi vrykaza prymitywizm, miesznoi dziwacznowierzeri
g B'etrigie wiata Rzymskiego
- t7
 t
Rzymian w okresie, kiedy budowali oni potg swego pa stwa 2. Tyrrt orre wiadomoci o wczesnej religii rzynrskiej. Do dyspozycji badacza pro-
blemu jej pocztkwpozostaje jeszcze kilka rchaicznych inskrypcji idane
I

tumaczy si szczeglne zainteresowani w.Augustyna pierwotn religi rl

rzymsk' dla ktrej autor chrzcijaski pozostaje naszym gotvnym rd- archeologii. W sumie todate stanowi warsztat naukowy bardzo trudny
em. do interpretacji, prowadzcy do powstania wielu, czsto sprzecznych ze
Wielk skarbnic wiedzy o mitaclr rzymskich i italskich, W znacznyn} sob teorii.
stopniu ju zhellenizowanych, s utwory P. owidiusza Nazona (43 p. n. e.
- GowNE'i'?fi?i'3#"^f'::' PHo .ZTK ow
18 n. e.), przede wszystkim jego Metamorfozy, czyli Przemiuny oraz nie
dokoriczone Fasti, poetycki kalendarz retigijny, obejmuj4cy w-vjanienie
Badacz'e zwtaca1i suszni uwag rra specyfik wierze rzymkich,
pochodzenia witi uroczystoci ptzypadajcych na 6 pierwszyclr miesicy
ich wielk konkretrro, powizanie wyobraenia o bstwie ze zwykymi
roku. Zawiera on wile wtkw archaicznych, w znaaznym stopiliu rriezro-
czynnociami ludzkimi. Najbardziej skrajn teori dotyczqc tej specy-
zumiaych dla Rzymian z epoki Augusta. Dzita Owidiusza, przez crrgi
czas nie docnian przez badaczy re|igii rzymskiej 3, s obeclti suszt-li
fiki wysun w okresi midzywojennynl uczony angielski H. J. Rose,
ktry negowa istnienie bstw osobowych we wczesnej religii rzymskiej.
uwaane za batdzo wane zrodo do historii kultw religijnyctr rv Rzymie
Jego zdaniem charakterystyczny dla religii rzymskiej jest clynamizrn, wiara
i ltalii a.
Dla badafi nad uczesn religi rzymsk4 i italsk wjelkie zIreczetl'ie llta
\il pewne nadprzytodzone siy rzdzce wiatem. Badania nad religi
Melanezyjczykw i Polinezyjczykw pozwoliy na poznanie pojcia nruna,
Eneida (Aeneis) P. Wergiliusza Marona (70 19 p. n. e.), ktr autor
pisa przez |0 lat (29
-
19 p.n. e.), prowadzc dokadne studia nad atura-
okrelajcegonie bcistwo personalne, ale nadptzytodzon si, zdo|n
-
listyk rzymsk, spucizn poetyck i dzie'ami Warrona. Niezalenie do dzia|ania. H. J. Rose uzna, e odpowiednikiem rzymskim mana jest
numen (p1. numina). Byo ono tak nadptzyrodzon si dziaania, ktrej
od przekazania rnych wersji najstarszych mitw, zwizanych z trojaf-
skimi prapocztkami Rzymu, Wergiliusz wyrazil w tym dzicl swe w.asne w adnym wypadku nie naley identyfikowa z konkretnym osobowym
bogiern, chociar, pniejsi indywidualni bogowie zawierali w sobie jaki
oryginalne pogldy religijne 5' Wiele cennych wiadomoci o ku]tach i ob-
element numen 6. Toria ta tumaczy.'a w pewnym stopniu ogromn liczb
rzdach religijnych przekazali take inni poeci: Horacy, Propercjusz
i Marcjalis. ,,bstw'' wczesnego panteonu rzymskiego; ich pen znajomo posiadali
ty|ko pintifices udzielajcy fachowych wskazwek (indigitamenta), do kto.
Spord zachowanych do naszych czasw dzie pisanych proz naj*
rych ludzie mieli zwraca si w konkretnych potrzebach. Pogl4dy Rose'go
wicej informacji o ksztatowaniu si wierze religijnych, zakadaniu wi-
tyri, obclrodach rnych uroczystoci ku czci bogw zawiqa monumetltalne
wywary znaczny wpyrv na uczonych zajmujcych si histori religii
rzymskiej. Wydaje si, e podziela' je w znacznym stopniu T. Zieliriski'
dzieo Tytusa Liwiusza (ok. 64 p. n. e. Rzymu od zao-
- 12 n. e.) ,,Dzieje
enia miasta,, (Ab urbe condit libri CXXXXII). Pisa je w czasach Augusta
ktry wiele uwagi powicibogom aktw okrelanych take rnianem
bogw indigitamentw ?.
autor pochodzcy z municipium Fatavium (Padwa), reprezentujqcy auten-
Reakcj na teori dynamizrnu byy wyniki bada szkoy kompara-
tycznpobonorzymsk, zachowujcy wiar we wszystkie prodigia i irrne
tystycznej, ktrej najwybitniejszym przedstawicielem jest francuski uczony
cudowne znaki woli bogw. Analizajednak faktw natury re1igijnej, prze.
Georges Dumzil. Uwiericzeniem jego 30 lat badaf nad Wczesn reigi
kazanych przez Liwiusza, wynlaga' jak cae jego dzieo, wnikliwej krytyki
istorycznej.
rzymsk' rozpatrywan jako czwierzeri indoeuropejskich, jest wydana
h
Bardzo wanym rodmdla poznania ptzemian religii rzymskiej w tr966 r. obszerna ptaca La religion romaine arcltaiclwe, swivi d'un
appendice sur la religion des Etrusc1ues 8. Dumzil odrzuci stanowczo
w okresie schyku republiki, zwaszcza wpywu na ni filozofii greckiej,
s dziea M. Tulliusza Cicerona (106 43 p. n. e.). Szczegln znaczenie teori dynamizmu i bezosobowyclr numina D,a rzcz uznania bogw rzym-
-
maj jego utwory: o naturze bogtu (De natwra deorum), o wrback
skich za ,,osobowoci'' zb|inne do wielkich boglv znanych z innych
(De divinatione libri II) i o prawach (De legibus)' Niewiele jednak zawieraj4 religii indoeuropejskich 9. Autor susznie zalwai:a, Le tzw. bstwa indi-

1()
1B
gitalt]entw obejmuj tylko krg spraw agrarnych i ycie prywatne Rzymia-
nirra. jego dom. Wiaxcy bogowie pastwa rzymskiego reprezentuj zupenie
inne, znacznie szersze wyobraenia. Trudno rrp. byoby interpretowa
Jowisza jako kamieri {Iuppiter I'apisJ, a Marsa jako wczni. Najciekawsz
parti rozwa'a G- Dumzila stanowi jego wyjanieerie istoty najstarszej
trjcy rzyrnskiej, ktrq tworzyli .nupiter, Mars i Quirinus 10' Ta przedkapi.
toliriska trojca znana bya take w lgtlvium w Umbrii. Na znaczenie tych
trzclr bogw i iclr kaparrow zwrci ju uwag G. Wissowa 11. Ale zagadk
pozostawao, dlaczego ci rvaniebogowie uzyskali kapanw najwyiszej
rangi, tzn' flamines naiores. Hierarcilia olvych kapanw bya nastpujca:
po rex S1crorln nastpn rrriejsca zajmowali: flaruen Diais (kapan Jo.
wisza\, flanlen Mrti{tlis iflanlen Qttiritlalis. Jelipozycja kapanow Jowisza
i Marsa jest ztozutniaa ze wzgtrdu na rviolk rol tych bogw we wczesnoj
religii rzymskiej' to niejasna byta rola Kwiryrra. Bg ten starrowi jei<
pozostaozjednoczenia gminy laty skie.1. (Mons Palatinus) z gmirrii sa-
bi sk (Cotlis Quirinalis), czego Wlrazern byo istnienie podwjnego co.
legiull-l kultowego Salii Fatinj (ivlarsa) i Salii Collini (Kwiryna). Fozl-
stawat on jedrrak dla Rzyrniarr postaci enigmatyczn, kt r oywi nriaa
ewet1tualna identyfikacja z ubstwion.Ym po mierci Rornulr,lsnr 12.
EatJania komparatystyczne nad r nyrrireligiarni indoeuropejsklrr-li
doprowadziy Durnzila do uznania, z". tr jca najwazrriejsz;vch bogw.,
clraratrtterystyczna dla wielu ludlw irrdoeuropejskich, odpowiada podzia-
owi spoeczrrnru v*edug frrnkc.ji. C'io.'vn4 ro1 w pierwotryrn spoeczeri. lusa i Tytusa Tacjusza, krla sabiriskiego, a tak bohaterskich wodzwo
stvo.ie pniagrripa panujaa 1!' serrsie religijnyn i politycznyrn, tworzyli
j4 kapani i lrr:trcwie. Nastpne rrrie-isce za.jmowali wojorvnicy, trzcie za
rniejsce byo przeznaczorre dla ludzi pracy: roinikw, pasteu3. i rzemiellri.
krl , Tnru podziaolvi spoecznenru odpowiaday iunkcje trzch na.jiv5l.
szycll bstw, ktre ptzetrway ztacznle due3.ni struktura pierwotnego
spoeczu:nstwa. W Rzymie rogiem pirwszej rangi by zaten Jowisz' pen
nieba,. Drugie miej.sce zajmowat Mars jako b g wo.jny. Trzcin byby Kwi.
rynus jako b g opiekun rolnictwa. T pierwotn ro1 Kwiryna opar{
G. Dumzil ira nastpujcyclr danych. Flamen Quirinalis przewodiriczy
witorn rolrriczym" .jai<iini byy obchodzane 25 kwietnia Robi,galia (ob.
rzcly przecirv rdzy zl,}Oa, ktr uosaria R.obigus) i celbrowane 21 sie'cp.
nia Ccnsulia na czboga Consusa, ktry nadzorowa przerrisiilie
-
zt.,ga zboa da spiclrrzw. Ta tripoteza G. Dumzila pozwala ztoztlni
sens archaiczne.i trjcy rzynrskiej i rrstalon hierarclri funkcji trzech fla.
mines maiores 13.
Badarria komparatystyczne G. Dunrzila pozwoliy take na rvyjanie.
nie pewnych ceremonii religijnych, ktryclr istoty nie rozunieli sami Rzy-
miani. Frzykadem mog by Matrlia obchodzone 11 czerwca w wi-
tyni Mater Matuta. Matrony (banae matres) rzyrnskie przybyway na t
uroczystokoyszc w ramionach dzieci nie rvasne, lecz swoich sistr.
Wprowadzano do wityni niewolrric, ktr nastpnie wyganiano ude.
rzeniami rzeg. Ten dziwny obrzd mona ztozumi tylko ptzez porw-
nanie z wedyjsk wersj mitu. Jutrzenka Wypdza ciemnoci, wa|czc
z nieptzyjacielem, ktrego zwycia. Przynosi w ten sposb So ce' dziecko
swej siostry Nocy (w pewnych wersjach wedyjskich Sorice jest jednoczenie
dzieckiem Jutrzenki i Nocy)' Tak wic rzymska i indyjska wersja tej samej
opowieci pochodz zapewne ze wsplnego prarda obu r'eligiila.
Matralia stanowi jeden z elernentw tego, co G. Dumzil okrela
jako la mythologie perdue (zaginiorra mitologia). Polemizujc z H. J. Rose
i irrnymi autorami, ktorzy negowali w ogle istnienie rzymskiej mitologii,
Dumzil dowodzi, e Rzymianie mie]i nornraln mitologi, ale j utracili
gwnie na skutek ,-inwazji,, mitologii greckiej. Czmitw jednak oca.
|a'a, a wiele z nich przeksztacio si w opowieo wczesnej historii Rzymu.
O pocztkach swego miasta-paristwa Rzymiani wiedzieli stosunkowo
niewiele, podobnie jak inne ludy. ,,odtworzy|i,, jednak barwn4 i pen
niezwykych wydarze , lristori krlstwa i pocztkw republilri zapetnia.
jc j rnyrni mitami. Dzieje bliniakw Romulusa i Remusa; Rornu-
jakimi byli np. Horatius Cocles i Mucius Scaevola, znajduj swoje odpo-
wiedniki w mitach indyjskich i skandynawskich 15.
Tak wic teoria G. Dumzila, oparta na jego bardzo szerokiclr i wnikli-
rvyclr studiach, wyjaniawiele zagadkowych problemw wczesnej religii
rzynrskiej. Nie daa jednak tozlvizania wielu innyclr problemw dysku.
s-vjnych. okryta tajemnic pozostaje nadai reiigia ktrjra
',indigitanrentrv''.
obejmuje przede wszystkim sprawy agrarne i domowe.
CHARAKTER' PIERWoTNYCI' lvlER ZE.
BosTw.. RoLMCZE
Charakter wirze zwizanyq|.l z rolnictwem ocldaje dobrze fragrnent
dziea w.Augustyna: ,,[Poganie] nie uznali Za Stosowne pcwierzyc zarz.
dzania okolicami wiejskimi jakiemujednemu bstwu, trecz r wnin oddali
bogini Rusinie, grzbiety gr Jugatynowi, nad pagrkami ustanowili
Kollatyn' ir nad dolinami Walloni. Nie mogli nawt znaletakiej jeclnej
2\

Segecji, by ruznazawsz odda jej w opiek Zasiwy, lecz nad ziarnm do.
piero posianym, pki znajduje si w ziemi' woleli ustanowi bogini Sej,
starr zaTZIZy, gdy dbawyclrodz z zimi i staj si zboem, podpo.
rzdkowali bogini Segecji'.. Wschodzc ruf oddali pod zwierzchnictwo
Prozerpiny, dbtarnajce ju kolanka i wzeki bogu Nodutusowi,
-
osony zawizujcych Si kosw - bogini Wolutynie, osony otwie.
rajce si przed. wyjciemkosa bogini Patelanie, niwy wyrwrrane
ju nowymi kosami bogini -Hostylinie, zbo kwitnce - bogini
-f
(np. Messol. i Messia). Aby unikn jakiejkolwiek pomyki i nie obrazi
bstlva modlono si zachowujc nastpujce Zwroty: Siye mas sive femina
(cz,v jestemczyzn czy kobiet) oraz Sive deus sive dea (czy jestebogiem,
czy t.e. bogini4).
BsTwA oPIEKUCZE DoMU
Fodobn mnogobstw poszczeglnych czynnoci znajdujemy w yciu
dorrrowytrr Rzymianina. yciu|udzkimu od momentu poczcia aido mierci

Florze, bielejce
-
bogu Lakturnowi, dojrzewajce - bogini Matucie,
-
koszone, to jest usuwane z ro7i bogini Runcynie'' 16. Uzupeniajc
-
opisu w.Augustyna na|ey doda, e ptzygo.
fragment szczegowego
towaniem roli do zasiewu zajmoway si trzy bstwa orki: Vervacator,
Rdarator i obarator' nastpnie zanawoniem ziemi opiekowa si
Sterculinius, samym zasiwem Saturnus i Lemonia. Nad wzrostm
- by jego witem), a.omairiskie okrelanojako lectus genialis. Geniusz
zboa w rnych fazachjego rozwoju czawaa bogini Ceres. Zostaa ona
pniej utosamiona z greck Demeter, opiekunk caego rolnictwa. Doj-
rzewanie zboa, a p' ejjego zbir to domena boga Konsusa. Samymi
- f,arnilia cznie z niewolrrikami. Palono wwczas Geniuszowi kadzidta
niwami opiekowao si bstwo Messia lub Mssor.
Tylko kilka spord tych bstw indigitamentw przetrwao w religii
rzymskiej, co zna|azo swj wyraz w kalndarzu i ukadzie wit.Na cze
Saturna, boga zasieww, obchodzono 17 grudnia Saturnalia' ktre dopiero
w pniejszym okresie stay si okaz1 do uczt bratajcych panw i nie.
wolnikw. od stycznia waLn ro1 w kalendarzu rzymskim zajmorvaa
Ceres, ktrej gwne witoobchodzono l9 kwietnia. W czasie tych Cera.
liw odbywao si polowanie na lisy, ktre byy uosobieniem zego bstwa
rdzy zboowej Robigus. Dla ptzebagania Robigusa urzdzano jemu
-
25 kwietnia Robigalia. Na przeomie kwietnia i maja, kiedy zboe zacz!:
nao kwitn, zaczyna.o si panowanie Flory i organizowano Floralia.
witom tym towarzyszyy akty duej swobody pciowej, co miao na za-
sadzie magii sympatetycznej zapewnia zapylenie kwiatw i urodzaj.
W zwizku z tym zwyczajem prostytutki rzymskie uwaay Flor za swoj
opiekunk. Bogu Konsusowi powiconebyy pierwsze Consuali 21 sierp-
nia jako witowanie doynek, drugie zaConsualia odbyway si 15 grudnia.
kiedy to zwozlo si zboe do spichrzw. Pozostawao ono odtd pod opie.
k blstwa ops, ktre czczono 19 grudnia organizujc opalia. W ten spo-
s b zamyka si rolniczy kalndarz rzymski.
W stosunku do niektrych bstw rolniczych, znanych tylko poprzez
indigitamenta, Rzymianie nie mieli pewnoci,jak przypisa im
towarzyszyo mnstwo bstw czynnoci poczynajc od Virginensis po
bogini aoby
-
Nnnia. Najbardziej oryginalnym elementem religii
rzymskiej byo pojcie Genius, rozumiane jako boska czstka natury czo-
wieka. Wedtug okrelnia Horacego by to natnatale comes (towarzysz
narodzin) i nturae deus humanae mortalis (miertelny bg natury ludz.
kiej) 1?. Geniusz towaruyszy czowiekowi od dnia urodzin (dies Natalis
umiera wraz z ciaem ludzkim. W Rzymie obchodzono bardzo uroczycie
dzieli urodzin, a zwtaszcza dies Natalis pana domu. Czcia to witocaa
i reirre Wonne zioa, skadano wiece z r i fiokw i ofiarowywano po-
karrny' zwaszcza ciastka i wino. To radosne wito ku czci Geniusza pana
domu (pater familias) obchodzono w Rzymie do r. 392 n. e.) tzn. do edyktu
Teodozjusza Wielkiego, kt6ry zakaza tych pogariskich obrzdw. Byo
to cikirrr ciosm dla Rzymian, poniewa kult Geniusza stanowi niewtpli.
wie najbardziej uczuciowy element ich religii 18. Przyjy si powszechnie
takie sfortnuowania, jak ,'przysiga na geniusza'', ,,zaklinam ci na twego
geniusza" itp.
trdea Grriusza wykazywaa tendencje do tczenia ronych aktw.
Powstaway ptzez to pojcia Geniuszw zbiorowoci,np. Genius populi
RomaniLg, czy Genius Urbis Romae. IJznano ostatecznie' ,e ka'd,e miejsce
lna Swego geniusza, Nullus locus sine Genio, jak to formuuje Serwiusz
w Swym komntarzu do Eneidy Wergiliusza 20.
W okresie hellenizacji religii rzymskiej pojawi si trudny problem'
z jakim bstwem greckim mona identyfikowa Geniusza. ostatecznie
prbowano go utosamia z herosem. Jeszcze trudniejsze byo rozwizanie,
kto jest osobistym bstwem opiekufczym kobiety. Nie mg by nim Ge-
niusz, potriewai nazwa jego wywodzi si od ugignere,,
- siy rozrodczej
nrskiej. od greckiego heros, Hera wyprowadzono, e odpowiednikiem
Hery byaby Juno. Spotykamy na nagrobkach kobiet rzymskich okrele.
pe6

23
22
ni runoni Pontitte Gnesire itp. Kohiety zatem nriayby swoj Juno. Tru,jfic
jedrrak przyj, e byo to pojcie w peni adekwatne do Geniusza.
Obok elemntu boskiego kadego czowieka (a raczej mczyzny),
jakim by Geniusz, wieik rol w yciu Rzymianina odgryway rone
bstwa opiekuricze donru. Wiele z nich nabrao potem znaczenia opiekunlv
ca'ej civitas rozumianej jako wielkie gospodarstwo. Tak rol peni.}anus,
bg wejciai wyjcia, ktrego symbolem byy drzwi, nastpnie zabramy.
Janus strzeg przejciaz dornu, gdzie obowizywaa res privata, do vcia
publicznego res publica. Boga tego zaczto wyobraa z dwiema twa.
-
tzami, zwrconymi w przeciwnych kierunkach' Taki wizerunek l)'to na
najstarszych rnonetach rzymskiclr zwanych aes grye. Janus by bogienr
wczesllego poranku, opiekunenr Rzynrianilra' ktry wyclrodzi z donltl,
i w ogle bogiem pocztku. Jemu powiconebyy Kaiendy' czyli picru'szy
dzie miesica, a tak'e miesic Januarius (stycze ), ktry sta si pniej
pierwszym lniesicem roku.
W miecie symbolenr Janusa bya branra prz5l Forurrr, ustalviona od
Strony Kwirynau (Collis Quirinalis). Bram t otwieral-ro w czasie wojny,
a zanrykano podczas pokoju. Janrrs by take bogiern przeji mostorv"
Bg ten, ktry zyska bardzo dve ztaczenie w oficjalnej religii rzymskiej,
by na tyle oryginalny' e nigdy nie znaleziono dlafi odpowiednika greckie.eo"
Jlidomowi patronowa od zewntrz .Ianus, to wntrza domu strzega"
przede wszystkim bogini Westa, ktrej symbolem byo domowe ognisko.
Westa czuwaa nad sfer wpyww gospodyni, tak jak Janus opiekor,r'a si
wycznie sprawami nrskirni. Z ogniskiem domowyrrl zwizany lry pier.
wotnie wypiek chleba, a wic take mielenj zba:a. Domowy mynek ob-
raca zwykle niwcllnik przy pomocy osa' Z tego wzgldu osio (a-srn5}
by ulubionym zwierzciem Westy. Bogini ta pierwotnie bya obiektern
kultu prywatnego. Jednak gmina (civitas) bya wielk rodzin, tak rvic
Westa obok Janusa staa si obiektem kultu paristwowego. Jej wite
ognisko znajdowao si w centrum miasta na Forum, opiekoway si lrinl
westalki. witynia Westy bya dostpna tylko dla najwyszego kapiana
i westalek" Znajdujce si w wityninajwitsze miejsce (sancta Sancta|url)
byo szczegiilnie pilnie strzeone, gdy przecliowywano tam najcenniejsze
przednrioty rzymskiego kultu. I)o miejsca tego nie mia prawa wst]ll
nawet pontifex nlaximus' Kiedy w 24I r. p. 1]. e. poar ogarn wie1t.n.ni
Westy, L. Cecyliusz Metellus, pontifex tnaximus, rzuci si na ratunk
witocirzymskiclr, ktre elcali. W wynikr tej akcji oIep,bo bogorvie
ukaraii go za naruszenie prarv ieligi.jnych.
f4
Nie jest dok'adnie wiadonro. co przeclrowywano w tym witym miejscu..
Na pewno nie byo w wityrriposgu bogini. Jej symboIem w panstwie,
podobnie jak w domu, by tylko rvityogieli. Jak to najlepiej wyrazit
owidiusz: ,,Niczym inlryn jest Westa, jak tylko ywyrrpomieniem''21.
ogieri ten musia pali si bez przerwy przez cay rok' czego pilnoway
westaiki. Odnawiano ogieri rytr.ralnie pierwszego marca (clata ta aznaczaa
pocztek roku w pierwotn1nr kalerrdarzu rzyrnskim)'
Z West silnie zwizani byli donrowi bogowie spiarrri: t,i. Penttes.
(od ac. pcllus spizarnia'). obowizkiem R.zymian byo podczas lvie-
-
czornego posiku, po pierwszym daniu, zoenie ofiary Perratom. Wrzu-
cano do ogniska tr.oclr poiywienia i trzeba byo w czasie tego aktu zacho.
wa cakowite milczenie. Dopiero po stwierdzeniu, e bogowie przyjli
ofiar, mona byo kontynuowa posiek. W okresie hellenizacji religii rzym.
skiej zaczto tworzy pos4ki Pellatow, ktorc przelloszol.lo w razie zmiany'
zamieszkania. Najwitsze miejsce w wityniWesty Zwane by.o penus Ves.
tae;tapa stwowa ,,spiarnia'' bya jakby siedzib Penates populi Romani.
Z Penatami byli silnie zwlzani Lares, bstwa opiekuricze domu i caej
familii. Lar by opiekulrem nie tylko rodzirry, a| take domowych rrie.
wolnikw' By zatem bogien jak najbardziej ludowym, cieszcynr si
Zawsz popularrroci wrd warstw niiszych i niewolnikw. Pierwszyrn'
obowizkiem pana domu (pater faruilias) po wejciu do domu bya modlitwa
clo Lara. Jak wielkie znaczenie w yciu Rzymian odegray Lary i Penaty"
-uwne bstwa opiekulicze domtt, nroe wiadczy fragment z Kupca Flauta,.
w ktrym modzinic egrla clom ojcowski:22
,,Koniec ze nllrq! O Perraty, wy bogolvie n-ryclr ojcw,
i ty, Lar-zc, ojcze domu, wam oto polecam
rnienie moich odzicieli .- strzccie je tu dobrze!
Szuka llanr innego Lara i ilrl-rych Penat w,
inrrych nriast, ojczyz'l'ly innej nanr closy tyclr Atell!''
-
Plautus piszc ,,Ateny,' nria oczywicie na nryliRzym, bowienr w kolrre-
diaclr swyclr pod nazwami grecl<imi osania rzeczywisto rzymsk.
Religia rzymska znaa jesz'cz inne pojcie Larw, jako opiel<unw
posiad,ocirviejskiclr. Granicami tycil posiadocibyy ciekilub drogi;
na skrzyowaniach trzech lub wikszej liczby takich drg_-granic znajdo.
way si campi,ta, czyli rozr}roe. Strzegy ich Lares compitales, ktrym
hudowano kapliczki (sacella); mialy one tyle rve.i, iie posiadocistykao
.si w tym miejscu. I)zie witeczny tych Larow nazyrva si Conpitalia.
.)
Byo to witoruchome w kalendarzu rzynskim, obclrodzone wkrtc czci Terminusowi pod goym lriebem). Ponadto w czci witynipowico.
po grudniowych Saturnaliach, a tak 2 n'raja. Przy okazji tych wit
nei Mirrerwie (cella Minervae) znajdowaa si kapliczka bogini Iuvntas25.
sqsiedzi skadali ofiary Larom i odbywali wsplne uczty. Te ofiary dla wiej-
Wracajc do religii domowej Rzymianina na|ey stwierdzi, e rejon
skich Larw, okrelane mianem circum pagos, skadarro bardzo dugo, strzeony przezLary i Trminusa obejmowa dom i gospodarstwo wiejskie'
jeszcze w okresie, gdy wszelkie formy starego kultu religijnego zostay za-
Poza nimi zaczyna' si teren ultra Terminum, ktry tworzy las (silva).
kazan ptzez csarzy chrzecija skiclr. Utrzymywanie si dawnych kultw
Byo to krlstwo Silwana. Faunus-Silvanus by bogiem, ktrego picr-
najduej w okrgaclr wiejskiclr (pagi) dao pocztek nazwi pa8aili - wotnie raczej si obawiano (mia by grony zwtaszcza dla kobiet), z tego
poganie.
wzgldu stawiano mu otarze i skadano ofiary ptzebagalne' Jednak na
odpowiednikiem wiejskich rozdroy byy w miecie skrzyowania
obszarach wadzy Silwana odbywa si wypas byda i wiri,ktre znajdoway
ulic, zetknicie si ze sob kilku dzielrric. odbyway si tu take Compi- pokarm w lasach dbowyclr. Zaczto zatm czci Silwana jako opiekuna
ta|ia, a ich organizacj zajmoway si specjalne stowarzysznia collegia pasterzy i stad, ktre chroni'przed wiikami i innymi drapienikami. Stop-
compitalicia. Miay on w peni demokratyczny charakter, naleeli do nich
-
niowo sta si Silwanus niezwykle popularnym bstwem rolnikw, czczo-
bowiem gwnie niewolnicy i wyzwolericy. Collegia te z'ostay pniej wy- .nym.Zawsze gwnie pfzz warstwy nisze. Nigdy nie sta si oficja1nym
korzystane w polityce religijnej Augusta. Wyobraenim Larw caego
bogiem pastwowym'
paristwa byty Lares praestites.
Wiara w rne znane i nieznane z irninia bstwa domowe odgrywaa
Tak jak Lares compitales czyys4siadw, to dzieli ich z kolei bg wie}k rol w yciv kadego Rzymianina i zna|aza szrokie odbici we
granicy posiadoci Terminus. Symbolem jego by kamieii lub sup
wszelkich obrzdach dotyczcych ycia rodzittnego. Tak np. w czasie
graniczny, otaczany-wielk czci. Narusznie Terminusa uwaane byo
zaubindla panny modej szczeglnie rriebezpieczny by etap przejcia
'za witokradztwo, za ktor gtozia kara mierci. obchodzono witotego
spod opieki bstw jej rodzinnego domu do strefy wpyww bstw opie-
bstwa 23 lutego jako Terminalia, statrowio ono wain dat graniczn
kulczych domu ma, Cay strj modej zol.ty i wszystkie jego elementy
w kalendarzu rzymskim. Ten prywatny b.u mia swego odpowiednika miay magiczte znaczenie, chronice przed atakiem ztych duchw. Szcze-
rangi paristwowj, Stranika granic rzymskich Terminus agri Romani.
-
Stary obiekt kultowy Terminusa (kamieri) znajdowa si na wzgrzu Kapi.
golnie wany w stroju by welon, flammeum, zwykle koloru pomara czo-
wego' czasm czerwony. Wielk rol w obrzdzie zalubin odgryway take
tolifrskim, znim Tarkwiniusze wznilitam wityniJowisza, Junony pochodnie. Najwaniejszym (i najbardziej niebezpiecznynr) dla panny
i Minerwy. Rzymianie przekaza|i dwie wersje mitu o opotz Terminusa mo.ilej momentem byto przektoczenie progu mowskiego domu. Prze.
wobec prb usunicia -8o z Kapitolu. Gdy zorganizowano na polecenie
nosi j ponad progiem pan mody, chronic w ten sposb przed wrogim
krla Tarkwiniusza Starego auspicia, augurowie interpretowali tak znaki prz1jciem przez cluchy opiekuricze swego domu ' Iszcze przed wejciem
dane przez ptaki, e na usunicie z Kapitolu zgadzaj si wszystkie bstwa
do domu moda maonka wypowiadaa sakramntaln formu Ubi
z wyjtkiem Terminusa 23. W innej wersji mitu przeciwstawiali si usuniciu
tu Gaius, ibi ego Gia. Po wejciu do atrium dotykaa ogr,ria i wody, co
Trminus i bogini modoci Iuvetrtas. Jak to formuuje Florus' opiera.
j4c si na przekazie Liwiusza: - oczyszcza.o j ostatecznie od wpywu duchw jej domu rodzinnego. Naprze.
ciw rvejcia w atrium stao oemaeriskie lectus Genialis. Pozostawao
,,Z :upw, jakie zagarnt w zdobytyclr miastac1r, wznis wityni. W chwili jej
-
ono Zawsze symbolicznym lmentem wyposaenia domu w okresie, gdy
otwarcia opucili j wszyscy bogowie, a jedyr-rie
- a nieupr
i Terminus pozostali na miejscu. Podoba si rvieszczom
do wiary!
- Juwentas
tyclr bstw, ktl"y
obok atrium powstay inne pokoje. Nowa pani domu przynosia ze sob
.trzy monety. Jedn z nich dawaa mowi, drug kadaprzed bstwanri
wry si i wieczne ttwanie pastwa'' 9a.
Swego nowgo domu, trzeci zanastpnego ranka ofiarowywaa na naj-
Niezalenie od wariantw mitu o oporzo starych bstw na Kapitolu
bliszym rozdroil llowym dla niej Lares Compitales. Dopiero dokonanie
jest faktem historycznym, e kamie Terminus pozosta w wi4tyni,
- tych wszystkich obrzclw zapewniao jej yczliwoi opiek b<istw domu
a nad nim zostaa wycita iuka w daclru (tradycj byo bowiem oddawarlie
l posiadoci,ktrych Stawaa si teraz pani i gospodyni26.
26
27
 Podobnie wiele elementw magicznych rvystpowao w obrzdacb
pogrzebowych Rzymiarr niezalerrie od tego, czy ciao zmarego byo grze-
bane czy palone. Trzetla tu zaz.naczy, .e batdzo istotrr cech religii rzym-
skiej by brak sprecyzowanej wiary w ycie pozagrobowe, mgliste i nieo'kro*
lorre wyobrarcnia o tyrn, co si dzieje z dusz czowieka po mierci.lV sto-
sunku do zmaryclr Rzymianie ywi|i z jednej Stlony obaw przed prze.
adowaniemzych duchw, z drugiej zapragnli przez odporviednie
obrzdy zachowa jakcznocz nieiyjcymi przodkami i zapewni
sobie ich yczliwo.Wyobraenie Di Mnes
bogw przodkw porvstalo
-
dopiero w okresie cesarstwa. Znacznj wczeniejszym jest pojcie Lernrt-
row, zych duchw zmatych, rrpiorw. Specjalnymi obrzdami magicznymi
musia pater Jaruilias chroni swj dorl w czasie nocngo wita Lenruriorv,
crganizowanego W maju. Uwaafia Za szczeg<ilnie lriebezpieczr'e i si]ne
duclry osb zmarych nienaturalrr mierci,rv nrodym wieku.
Duchy zmarych czonkw rodziny czazono zwtaszcza w czasie specjal-
n,vclr wir1tzadusznych, byy to Feralia, obchodzone 21 lutego, skadano
l,-olvczas na grobacb Sklomne dary w postaci wiankw' kwiatw, odrobiny
.lada i wina27. Ponadto ku czci zmarych rodzicw i krewnych organizo.
watro Pal:entalja' Niezaleni od t1'clr oficjalnych witwie czono groby
rami i fiokami, stawiano rla nich lampki i palono kadzida. Tego t'vptl
oliary charakterystyczne s dlir rvszystkich grup spoecznych, ale kult prfod.
kw rozwin si zwaszcza wrd rodzin arystokratycznych. Dla nicir pa.
nri o wielu pokoieniach konsuli i innych rrajwyszych magistratus mitl,a
bardzo praktyczne znazenie dla kariery politycznej potomkw. Nic dziw.
nego, e rodziny tezaczy z azasem przeclrowywa maski przodkw. kttire
niesiono w dugim pochodzie w czasie obrzdw pogrzebowych. Ale nad
problemenr iycia pozagrobo.,'ego Zaczto si zastanawia dopiero l-v ikre.
sie pelrrcj lrelIerlizacji i po zaptlznaniu si z teorianli. fi|ozofow greckich.
BsTwA RZYNISKIEJ CIVITAS
Z omowienia waniejszych bstw ycia pfywatnego' llie-
Jerk rvynika
kt,re z niclr awansoway do rangi bogw civitas. oficjalny panteon rzyrnski
formowir si stoplriowo i rozmiritynri droganri, Niektrzy bogowie T{zymu
nie mieli nigdy swoich odpowiednikrjw domorvych.
Mars by uwazany za bstwo opiekuricze pierwotnej osady rzyrr"lskiej
na Falatynie, jednoczenie by on popularrrynr bogiern italskim, czczanyrn
rukie przez Etrusk w. By on opiekurrem rolnictwa i urodzaju, chrorri4.
: 29
cyrn ludzi i ziemie uprawne przed nieprzyjacielem. z czgo wynikaa jego
funkcja boga wojny 23. W wypadku klski porviqano IV[arsowi !'er Sqcr,ul
(witlviosrr) caourodzaju nastprrego roku" ofiarowywano nru
-
rolinyi zrodzorre wwczas zvtietzta, take jedno pokolenie mskie. By
nroc bya to pierlvotnie ofiara krwawa' tod\a mwi4 nam je<lnak o po.
wiceniuchopcw zrodzonych w roku ,,er strcrlltn w telr sposb. e jako
doroli musieli opuciswoj ojczyzn i szuka nowycil siedzib. trV tert
splosh civitas rzymska tracita jedrro pokoierrie mczyzll.
okl.es kultu Marsa {rtva od filarca do padziernika
- 8 rniesic;'
prac
lla roni i rvojny, ktr rozpoczynano wiosn a koriczono jesieni4. Atrybutanri
},{arsa tlyy wcznie i tarcze; przechowyr'vano je w sacrariuttr w Regii
na Forurn. W nrarcu (Martius rniesic Marsa), gdy' podejnrowafro
-
lv}.pra'!'. wojenrr, wodz rzyn-rski (krl lutl konsul) wstpowa d'g sac'ari{iln
i porulsza wczni z wzwaniem .,Marsie, czllwaj!'. .Idnoczeniesu.
4cy }t{arsowi Salii (specjalne koegiLlm kapaiskie) brali jego tar.cze i roz-
p.oczynali symboiiczne tace. Nastprtie obcirodzono powicenie kori
Ertruirria 14 marca, ora Quinqttatru-s 19 marca. trb Tubi. -
- - -
23 marca. Dopiero po dokoneniu tycil obrzdow mona by'o
-
isttt,iutt
-
rusza na wypraw rtojenn. Po .iej zakoczeniul w padzierniku naleao
oczyc-t wojsko z plrzrlane1 krv.''i' organizowano lvitaoczyszczerria krrni
i ora' 1'5 padzierllika odbyway .,j EEuir.la jesienne. ktorych obrzdy
zacrowaywieie cech iirclraicznyclr. Fo lvycigaclr powicalroMarsowi
z't3'ciskiego korri rla oitarzu w ct1tn.um Pola Mrsowego, Gowg konia
l.".it:1rczorro wizank clribrv. Mars w-i'stpowa Zirteln jako bo-l lvo.jlti
i h g urocizaju. Nadzr nad tymi ofiararrli sperria;1alrlel M{rtili:,'Jrtrgr
ralrg4 spord trzeclr .flan,ines mftiores, kt i:z3 peniisrve funkcje doiy.
w.otni{]. W starej nror"n1itri,'-i.y'i.atres Arraes Mars czczoti'l. b1. lr'sw-v.'m podwoj.
my-nt charakterze: boga r.,ojtr.i i uroczaju. Ftlrriejsze lr|osarrrirrie Mai.sa
r' gr';ckinr A.resern bardzcl zuboycrposte. rz;".msko-ita1skiego boga' Ares
llol,virn by tvlko dn3'nr v'aiki bogiern lrojli5..
Fe.'l.rre poclobielistii'o czycMarsa, piel.wci-lrie boga opiektlra lir1yrr.
.skltgo Falatynu, z sabilisltim l'logisin Krr'jryliau _ i(ltirynein. By ol.t
Zapelvne take opieil.lnem c-e'josarl'- sal}:ilslriej. rlie tyii'o bogiern i',ojlr1
.,Iakpoiv-iedziancl w5'ej, G. Duirr;:il poJkrelalgiitrlly clrirakter K'n',iryr"ul,
t'rzeciego boga arclraicznej trojcy rzynrs:ic'i" ]v.[ar.sor'i suzyli Stiii Palatini,
i
Kwirynowi za Saii Collini (oii Co1iis Qlirisi's\,Istnienie tych dw ch
-
kolegiw Saliw jest argurnentem, podkrelailyrn zstaszcza przez E. G.jer-
stada, na korzyuznania historycznoci pei,vnvch elmer.rtw legend
i
o latysko-sabi skirn pochodzeiriu Rzymu29. Pna nazwa ludu rzynrskiego. darzu ksiycowym perria ksiyca' Jowisz. .odgrywa take du rol
to ptlpulus Rotltnus Quirites. Na rang Kwiryna wskazuje rwnie fakt. w zyciu armii: jako Jupitel Stator nakazvwa orrierzom stzr w Szregu
efamen Quirinalis zajmowa.trzecie miejsce wrd trojkiflaruineS lnaiores. i chroni wojsko przed ucieczk; iako Jupiter Feretrius pomaga uderzy
Pierwsze miejsce na|ao si kapanowi boga, kt ry sta si najwaniej- na wroga. Jednym z najstarszych przydomkrv Joivisza by Lapis (kamieii),
szym bstwm pantonu rzyrnskiego. By to kapirn Jowisza - flclne,n, co Zapewne wiza'o si z krzesaniem ogrria z krzemienia, przypominajcyrn
Dilis, jego maonkbya fianinica Diglis. Kapana tego obowizylvay blyskait ic.
bal.dza rygorystyczne przepisy, rozljczl:l tabu. Tak np. nie mg inie Dopiero znacznie poniej, za rz4d6w Tarkwir-riuszy w Rzyrnie, sta si
zadnych wzw w ubraniu, wosy jego obcinane byy w specjalny sposb" Jowisz gwnym bogiem trjcy kapitoliiiskiej, wzorowanej na trjcy etru-
nie wolno byo kapanowi Jowisza styka sl, ze zmarymi i z wojskiern, skiej (Tinia, Uni, Menrva). By odtcl lupiter optimus Maximus, a towa-
atak' przebywa duejni dob poz;l Rzyrnem. Zwaszcza t dwa ostat- rzyszkarni jego w witylri kapitoliriskiej byy Juno i Minrwa' Pierwotrry
l:rte zakazy byy ogromrrym utrudrrienim kariery politycznej. DopLrowa. Jowisz, podobnie jak Mars, nie nria ani posgw, ani wi4tyri.
clzio to w okresi kryzysu republiki do braku kar-rdydatow na t zaszcz3,tn W VI w. nastpi okrs intnsywtlycir wpyww kultur.y, w tynr take'
funkcj kapa sk. Stanowisko byo nie obsadzone od r. 87 do 11 p. ll" e. religii etruskiej na Rzym. w v w. rozpoczy.si regularne kontakty Rzy.
Rwnie Surow przepisy obowi4zyway 'on kaparra Jowisza -.flaminica mian z Grekami z poudniowej ltalii, co spowodowao pierwszfazhel\e-
Dilis. Wolno jej byo mie tylko jednego rna, tzn. po miercima nizacji religii rzymskiej' Ju na przeomi VI i V wieku zetknli si Rzy-
kapana miaa obowizek pozosta wdow a do mierci. niani z wpywami fenickinri, prawdopodobnie za porednictwem Kartit.
Pierwotny Jowisz (Iupiterlub luppiter, gerr. Iovis, dawne imi brzmialo giny. Kult Asztart znany by w Pyrgi koo truskiego miasta Caere,
Diou.pi,ter, co jest zbliorre do greckiego Djeus == Zeus obaj bogolvie stosunkowo blisko Rzymu' o czylll wiadcz odkryte niedawno zote
religii
- by iden-
wywodzili si z tych samych ptarde indoeuropejskiej) tabliczki 32' W okresi VI-V w. p. n. e. rozpocz si napvw nowych
tyczny z pojciem ''fizycznego nieba. Rzyr-nianie m wili: Sub love pod
- bstw do Rzymu, ktry zapocztkowa powarre przemiany w religii rzym-
goym niebem, cleducere lollem- spowodowa deszcz, a nawt malus ski.i.
Iupitar, o oznaczato zy klimat. I{aida byskawica bya waciwieJowiszern
BOST\Y,. RoDZrNrE I',PRZYBYSZE''
Iupiter Fttlgttr. Piorun winin by zabic krzywoprzysic, bowiem Jo-
-rvisz by
8warantem przysigi i ptzymierza. IJroczyste zawarci przymietza R.zymianie wyrniali dwie podstawowe grupy bogw: dii intligetes
miclzy Rzyrnem i Aiba Lolrga odbyo si wedug relacji Liwiusza pod i dii novensiles. W epoce klasycznej nie bardzo dobrze rozumiano te po-
osobist pi'ecz Jowisza30. Sta si on bogiem opiekunem caego Zwizku icia i Warro dzieli ju bstwa w irrny sposb. G. Wissowa, z waciwym
Laty skiego jako Jrrpiter Latiaris. Pierwotne uroczystoci na jego cze sobie d4eniern do jasnoci i ptecyzji, uzna, e dii indigetes oznacza|.i
odbyway si na wzgclrzu koo Alba I'onga' w graclr ,lrariskiclr, byy to bogw tubylczych, dii novensiles za: noyensides, czyli nclwo osiadli
ztldzta'm
feriae Latinac. W samym Rzymie obchodzono to witoruchome przybysze. Jakkolwik ta ir-rterpretacja budzi wr. d wspczesnych pewIle
delegatw miast tratyriskich. odnawiano wciwczas uroczycie przyntierzeo wtpliwoci:]3,dotychczas nie dano lepszej prby wyjanienia problemu.
czemu towarzysz'yy wesoe obrzdy i podarunki. Z punktu widznia historii religii rzynrskiej istotne jest, ktre bstwa miay
Weclug mitu rzyrnskiego Jowisz by wiadkiem i porczycielem ZSpo- swoje obiekty sakralne wewntrz Rzymu (to prawo przysugiwao tylko.
lenia si w jecln civita,s gminy palatyriskiej Marsa i sabiriskiej Kwiryna, bogom Llznanym za ojczyste), ktre zaczczon byy poza pomoerium,
tym tuma'czono wy'szoflamina Dfulis nad pozostaymi flamines czyli witgranic Urbs.
maiores (flatnen Martialis i flamen Quirinalis)' Miejscem kultu Jowisza by Za bostwa rodzime uchodziy wszystkie bstwa domu (i civitas pojtej.
Kapitol, wzgotze nie zamieszkirvane w okresie tworzenia si rzymskiej jako zbiorowy dom) oIaZ gfupa trog w majcych swoich flamins. oprcz
civitas. Specjalne zwizki czyyJowisza ze wiatem(Diespiter). Iemu trjcy: Jowisz, I\4ars, Kwiryntrs, ktrym przysugiwali flamines ruaiores,
powicorry by dzie Idw kadego miesica31, kiedy ptzypadaa w kalen- bya to dwunastka bstw, obsugiwanych przez flamins minores. Znamy
tylko dziesi imion z tej dwunastki, a niktre z nicr byy w okresie kla.
sycznym zupenie zapomniane. Dziesitk t tworzyli nastpujcy bogowie:
Volcanus, Carmenta, Ceres, Volturnus, Fales, Furrina, Flora, Falacer,
Portuna, Pomona. Z grupy tej tylko Ceres, Flora i Yolcanus odgrywali
'wiksz rol w znanej nam religii rzyrnskiej' Wszystkinr dii indigetes przy-
:sugiwao oznaczeni w kalendarzu w forrni skrconej imienia (kalendarz
.ten by uwaany za dzio legendarnego krla Numy Pompiliusza). ozna.
'czenie witabstwa byo podawane r kalndarruzaraz po literach nundy-
nalnych (nundinae to omiodniorvy tydzieri rzyrnski) a przed oznaczeniem
.prawnego charaktru dnia: C : coruitiglis,F : fas'tt,ts,N : nefostrs itp.:1
Spord wymierrionyclr bogw, ktrynl przysugiwali flamines mi-
.nores' nieco wiksz tot odgrywai Volcanus. Mia on nie tylko Swego
kapana (flarnen Volcani), ale take wito 23 sierpnia. Rzymski Wulkan
nie by jednak bogiem kowali, jak grecki Hefaistos. tsy on pierwotnie
samym ogniem, i to si niszczycielsk ognia' od Wrrlkana za|e'ao wznie-
'cani i umierzanie poarw. Bg ten rnia jedrrak takie wytarty zwizek
z wod, na co wskazuje jego kult lrad Tybrenr, a zw'aszcza w miecie
]]portowyfin u ujcia'Tybru ostii. Wr-llkan by gownym bogiem ostii'
Bstwern tubyiczym bya niewtpliwie Juno, on Jowisza staa si
dopiero po hellenizacji, pocztkorvo bya Zapewne lstwem bezosobowym.
Kalendy, pierivszy dziefr raiesica, i dzie nowiu ksiyca powiconebyy
Junoni i .Ianusowi, ktry z tej okazji nazywa si larrus Iunonius. Juno
bya bogini pocz4tkw ycia, opiekunk kobiet iycia rodzinnego, a zwtasz-
,cza opiokunk kobiet w poogu-jako trutro l-ucina. Staa si r,v sunrie
bogini matron rzynrskich i jej powicone byy lVlatrotralia, obclrodzolre
w dzi Kalendw Marcowych. tj.aanoJunon za przectwniczk wszel.
kich wotrnycb z,l3k6vmiosnych^ Miastem kultu Junony b-'..o Lanu.
wium lv l-acjum; czczona tu j4 pod imienienr xuno Sospes Matr legirra
(Juno Wybewicielka Matla Krlorva)' Ta potnii bogini bya bstwem
chtonicnynr, o Czytn wiadczy jej symllol
- \'vZ. obrzdy ku czci Julrorry
Sospity wynragay, aby ofiar dla sivitego wa skac1aa wybrarra przez
wadze municypalne dziewica. obchody te przetrrva1'. do czasw poczttro-
wych cesarstwir, o czym wiadczzacrowane olor,viarre te$sery z Larru-
wium3s. Na l{apitolu czzafia bya nie tyko Juno znana jako partnerka
Jowisza' oddawano tanr riwnieczJunonie z przydomkim Moneta
,(oci czasowntka nanere radzl. upomina). obok wityni .trunony
-
N,{onety powstaa mennica Zwana ad l{onetanr' od te.j nazwy pochodzi
,take polskie sowo moneta.
32
Przez dugi okres zagadk d|a badaczy byo, dlaczego Diosku-
rowie: b1iniacy Castor i Pollux, bogowie niewi4tpliwie greckiego pocho.
d,zenia, uzyskali w Rzymie wityrri wewl'trz pornoerirrm nr
samym t.o.
rum, uznani zatm zostali za bstwa prawio rodzime. Mili oni dopomc
Rzymianom w bitwie nad jeziorem Regillus (w r.498?) w walc ptzeciw
Latynom, sprzymierzecom wygnanego Tarkwiniusza' Ftzypuszczato,
e kult ten zosta przyiriesiony do Rzymu z Lacjum. Potwierdzniem
tego
stao si dopiero rridawno odkrycie inskrypcji z Lavinium Z nastpuJcym
tekstem
;
C.storei Podlouquique qurois
Sowo ..kufi]S'' oznacza po grecku modego czowieka. Inskrypcja
za-
tm zosta"a przepisana z tkstu greckiego 36. Stanowi orrzr wiadectwo
archaiczrrociku]tu Dioskurw w Lacjum. Rzymianie uznali ich za..swoich
bogw, ciro nie byli oni dii incligete,s. Dioslcurowie stali si patronami
jazrly rzymskiej, ale w praktyce ro1 t peni
tylko Kastor, .',.,*u. w cie1l
brata blizIliaka37. Przykad Dioskurw wskazr.rje na ta, e wewnftz
ponroerium cltrzymywalitake obiekty krrltowe niektrzy
sporciddii noven.
si/es" Dotyczy to rclwnie bogirri Minerwy, ktrej kult piz1,jli
Rzymianie
oc1 Etruskolv' dajc jej z'aszczytne miejsce w wityrri kapitoliiiskiej
po
*^il:1fi::,i"Jli1X,
bogini niezwykre popurarna w Lacjum, *,,r-,)*ru
witynipoza pomorium na wzgotz|J Awentynu. Diana bya
czczona
przede wsz]Istkim lv Aricji i w pobliskim l,acus Nemorensis, patrorrowaa
Zwizkowi Laty skiemu. Kapan jej witegoga rex Nemorensis,
zd'o.
b3,wa wacz w szczeglny sposb. Czowiek' kt'ory zabi
aktualnego
kapana w tym sanktuarium, stawa si nowym rex Nemorensis ss.
Ten
krwawy obyczaj przetrwa dugo' Wskazywa na pewi.le
,,dzikie'' cechy
'Diany, bogiiri ]asw i lenejzwierzYnY, a jednoczenie opiekunki kobiet,
zwaszcza w czasie poogu. obok Diany na Awentynie czczonabytratake
blisko z nizwizana w Nemi nimfa Egeria. Diana, ktrej kult na
Awen.
tynie sta si rrastpnie kultem rzymskirn, pozostaa zaws'a bostwern
oryginalnvrr. .trcj pniejsze tltosarninie z greck Artemicl nie
zataro
cech rdzerrnie italskich bogini.
Inn bogirri latysk wczeniepfz}it do panteonrr rzymskiego
bya
F.ortuna, opiekunka Arrtiurn i Fraenest (Pa1estrina). Pierwotni
j jako bogini kobiet, Fartuna muliebris,
az,zor.o
i bogini wszelkiego utodza.iit.
Jej kult rv Praeneste nosi wiele cech wyrniajcych
wrd innych
-j bstw.
; - Religie s'iataRzymslriego aa
okrelano Fortun jako ,'pierworodna corka Jowisza,,, cho pierwotna
religia italska ni uznawaa genealogii bogw. Rwnie nietypow cech
byo udzielanie przepowidni w witej grocie. wityni w Samy.m Rzynrie
ffi
lubowano Fortuni Primigenii dopiero w 204 r. p' n. e., a jej zhellenizo.
wanie i utosamienie z Tyclre' uczynio z niej bogini losu. Wspaniae
sanktrrarium w Praenest, zbudowane za Sulli, zachowao jednak pier.
PRZIIMIAI\ Y RflILIGIJI{ tr
woino formy ku1tu Fortuny i jej star wyroczrri 39" W OKRtrSIE WCZESI{EJ REN}UtsT,trK{
W omwiniu niniejszym przedstawiono tylko rvalliejsze b stwa staro- I ORG,INIZACJA KUITU
rzynisltie i niektrych bogw przeniesionych z Lacjum. Inni wielcy bogo-
wie panteonu rzymskiego epoki klasycznej przyjoi zosta|j ocl Grekor.v
lub znodyfikowani pod ich wpywem. Wpywy greckie dziataty zaro'no
bezporednio, jak poprzez wczeniejszpenetracj kultury etruskiej' ktira
WPY!1Y I{E},IGII ETRUSKII]J
ulega ju pewnej hellenizacji" obi wielki religie yjce lv Italii: etruska
i grecka oddziatay bard.za silnie na zmian poj religijnych Rz-vmian, Fierwsza faz'a przemian religijrrycl,r obja Rzyrn jeszcze W czasach'
form kultu i rytuau. organizacja kultu rzymskiego, ktr moina pozna
krolewskiclr bya to faza etruskizacji. Religia etruska odegraa wan
na podstawie zachowanych rodet, przesza jui w n^lacznyrrr stopniu pi.zez -
rol w dziejach Italii: 1) przez wpyw na Rzynr i inne Iudy, ktre podlegay
fa'z etruskizacii i hileniza"cji"
w VI V w. p. n. e. wadzy Etruskw,Z)ptzez swj wasny rozwj trwa-
- ju pod panowanienr rzymskirn. Jszcze w czasaclr
jcy nadal csarza Klau-
diusza (41 *- 54 n. e.) Etrusca discipina cieszy.a si wielkim autorytetenr 1.
Fewne elementy tej religii pozostay wyczn wasnociludu Etruskw,
inne natomiast przenikny do Rzymu 2. Cech specyficzn wiary Etruskw,
wyrniajc ich od Grkw i Rzymian, byo uznanie religii za objar,'ionq"
Wedug jednej wersji objawi t religi Tages, ktry wyoni si z bruzcly
wyoranej przez to|nika w staroytnym miecie Tarquinii. Mia on posta
clziecka, al siwe wosy i mdroStalca. Wanego objawienia miaa t,ake
udzjeli Arunsowi z Clusiunr nimfa Vegoia. Zapewne wszystkie spord
12 niast--paristw etrriskich rniay swoje w{asne tractrycje retrigijne i swoje
ulubione bstlva . opiekuricze. Najwaniejsze pocl wzgldem religijnyr'l
rv zrizku etruskim miasto Volsinii (clzi Bolsena) czcio szczeglnie boga
\Irtum'1a' Zwanego take Yoltumnusem lub Voltumn. Warro okrela
Vertunrna jak<> deus Etturiae prtnc:eps\' Fos4g tego boga zosta wywieziony
prz,ez Rzyrnian w 265 r. po zdobyciu i zburzeniu Volsinii, ost:ltnieg<l
orodkaetruskiego, ktry stawia\ jeszcze opr parrom caej Italii.
Spord panteorru etruskiego najv'likszy rvpyw na tr.zym i ca ltali
v;ywara triada Tinia, Uni i Ment'va a, kt ra zyska1la ogrorrrne zttaezeriie
dziki zbrrdowaniu w }lzyirrie prz*z Tar'winiuszy witynikapitr:liriskiej
.J!a Joivisza, Jltnclny i J\4iileiwy. witvnia ta zostaa zlrud-t-"lrana, przez

3"
.1 ir
srchitcktow etruskich wedug ich wzorw, a synny pos4g Jowisza, uo.
sirnlianego z Tlni, wyrzebit Vrr1ca z Wejw.
Szczeg|ne znaczni dla wszystkich iudw Itaiii miay witeksigi
etruskie, znane gwnie dziki pl.zekazom Rzymian. Na sawn Etrusca
cliscipiina skadaysi nastprrjce ksigi: libri lnruspicini, libri fulgrales
i libri rituaies' Te ostatnie obejmoway szczegotowe przepisy, jak zakadac
i:iriasta' budowa witynie,spenia funkcje administracyjrc ttp. Libri
fulgurctie,s zawietay opis i interpretacj religijn piorun w. Jedenacie
roclzajw piorunw podlegao wadzy dziewiciu bogw, spord ktrych
Tinia rudr'1trzema ich rodza.jami. Etruskowie dzielili niebo na 16 rejo"
iiw po 4 w kaidej Ze Strol wiata. W zalenociocl rejonu nieba, w ktrynr
v7<azala si byskawica i miejsca rra ziemi, grlzie vderz,y piorun. a takie
eiricni od ksztatu i barwy byskawicy otazod claty caego wydarzenia
Etruskowie przewiclywa1i w sposb barclzo szcze-eowy, co si ma pIZy-
da.rzy i w jaki sposb mona ewentualnie unik tego wydarzenia. Po.
dzia niba w zrvizku z piorrrnami znali jui Babiloriczycy, a piorun by
znakiem wrebnym dla prawie wszystkich ludw. Dokadny kalenclarz
brontoskopi czny i szczegtowe przepisy dotyczce wtob z piorunc1w opra.
corvali dopiero Etruskowie.
Najwiksz saw zyskay jednak truskie libri haruspicizi. Haruspicina
byy to wrby z wtroby zwierz ofiarnych, a celebruj4cy je kaplarli
zwani haruspices cieszyli si wielkim autorytotem. Wrby te rvymagay
bardzo dokadnej tchnil<i. W Placentii (Fiacenza) znalezioncl nlodel
orvczej wtloby, pochodzcy z IItr wiku p. l"t. e. Wtroba podzielona bya
na stref! ptzyjazn (faruiliaris), odpowiadajc wpywom sorica i rriebu
z jego 16 rejonarni oraz na stref nieprzyjazn (hostilis} bd4c po<1
wpywem ksiyca' W sumie wtroba bya podzielona na 40 pol pocliogycir
wpylvon 40 bogw. F{aruspikowie porlvnywali wtrob zwierzcia ofiai.
'nggO z moclelern i w zalenooiocl zauwaonych znakw podawali s'zczeg-
'lor,ve wrby" F{aruspicina trchodziy za radz wrb rnajcyclr stare tI3-
dycje na Elis"im Wsctrroclzie' Zla)ezioylo bowiem terakotow modle
w1,lb ';vlebnych w Mezopotainii, lv pa stwie Mari i trJetyt w.
orygin"zirr stron reiigii Etruskw bya ich. wiara w ycie pozagrobow.-.
wiadcz3' o tym wyjtkclv,lo bogate wypcsaenie grobowclw etruskich -
rit,ulustju'Na.jstarsze rnatrowida grobowe etruslti pochodz ze eclryku
V{{ i pocztku Vtr.\'v. p. i1. e., z rniast poudniowej Etrurii: Caerc (Cer.
vetei.i), Wejw i Tari<vlinii. Maiowicla ie rvykolrane s w stylu pnoorien.
ializujty.r.ir i przedstawiaj czsto sceny Z clzikirni zwierztami, jak lwy
36
lub pantery 5. W drugiej poowie VI vr. rozpoczyna si okres wpyw joir-
w
skiclr, co znajduje wytaz zwaszcza w malowi<laclr grobowyclr Tarku,inii"
W malarstwie tym krluj roin zwitzta, ir ulubionynr tnlarm s Ia.
dosne sceny poiowa lrib poowu t.vb, taricw i rnrlzyki. tjilriorva'nie
przyrody przez Etruskow znal'azo peny i orygiiralny wyraz w maowidlach
globowych. }&ystpujc w nich tak dacczSto motylv drzwi"
iit rc nrilry
f'4]e},Yne c]rarakter symboliczny i wyo-braay wejcie do trdrrii'l1. Zn,arych'
W koricu VIr,v. tenratyka delioracji grobow b.vabardzo r;rrtlrodna, aie
dorinowaw niej nastrj pogodny. Malarz sta'raii si ocltworzy
otocze.
lrIe zilrarego i jego rrlrbione rozryvl''ili, zapewltiajc t' 1"ir sposcib
arysto-
kratom jakb;l cialszy ciQg nrltego ycia po nrierci 6.
v/ v i IV w. nasi'4piy wane przenrlitrly vl iclo]ogii Etrirskw, w ma,o*
rvidach grobowyclr zacza' dominov,'a atnrosfera parluryci-i ple!<ie,
rv 'lttryclr krloway przeraice postacic clenrolr,lw. Wyctr,lie
slr:, c llil-
rviek \/ prz;'pada ju zasadnioza mo<1y{ikac.ja wierzefi ciotyczc.7ch ;7cia
}lLlzi1go*oo..,cl8o 7. Grb przesta by traktov''any jako niesz]<ani zlnatleg.a,
Udawa si ou' po mierci do nrrcczlrego krlestv,,a Aity i Persiirrrei (;ripo.
r,vidnik1w greckiego l_Iadesa i Pelsefony). Szczeglnie eirarakterystyc7ne
dla truskiego wiatazrnarych s wyobraenia gronyc]r demonw. Do-
nrinuj1c postaci by rvrd nich Cbarurr, ktrego imi przyponirra glec-
kiego Charona' ale bylo to jecl'vrre pod.obiefistwo' Clrarun etrrrski ry
zlviastunm i dawc mierci;jego atrybutenr by mot, lctl.yirr ztl.Jt.wa'
cios ostateczny. Przedstawian}. by 0n i.awsze w odraaj4cej, nronstrualnej
postaci. Jego ciao miao zielonkawoszary kolor, clrarakter3,zowa go
iraczykor,vaty nos i koriskie uszy, w .,vosa'ch kbiysi we. a z plec,5w
wyrastay wieikie skrzyda. trnnym przera,Eqcy'nr <]emonellr, znariym jui
gclwnie z okresu hellenistycznego' by Tuchulclra' ltry
on rvyobraany
rv postaci potnego skrzydlatego potwora o tw,arzy przyporaina.!cej
dzib drapienego ptaka, olich uszaclr i wosach penych ww. Na rrralo-
widactrr grobowych wystpuje take czsto skrzydlaty cln"loir kobiecy
Vantl, ktrego spokojna uroda wyrittia go cld Charuna i .J-uchulchy s.
Tematyka dotyczca ponurgo wiata zrnarlychosigna w grobowcach
etruskich swoje apogeum w okresie wpyw<iw sztuki greckiej. Sawny grb
Frangois z Yu|ci, ktrego dekoracja cjennapowstaa ok. 300 r. p. n. e.'
zaw]era rn. in. ilustracj fragmentu lliady. Przedstawi:i ona Scen stracenia
jericw trojariskich, ofiary zo'onej ptzez Achillesa poclczas
pogrzebu
Patroklesa. Patronuj jej etruskie demony mierci,Vanth i Charun, poilkre.
lajcw ten sposb ekspresj i dramatyzm wydarzenia 9. Truclno jest
t,
 wznisiot.to na zboczach Awentynu wedug wzor w architektury etruskiej,
malarstwa
da jednoznaczn4 oi1p.o1yid na pytarrie, czy zmiana tematyki atre bud.orvniczymi jej byli Grecy, I)amofilos i Gorgas. Wedug tradycji
grobotvego, wystpuj4ca jrr w I\r w., a pogtbiona w okresie
hellenisty.cz.
dedykor'arrie wityninastpio w 493 r., w rok po pierwszej secesji ple.
przemian wie ruen doty czcych losu czowika
iym, iest odbicimrad'vkalnych bc.jirsz1'rra Gr wit' Jednoczenie powoano do ycia trybunw luclo.
Zapewne elementy tyclr wierze istniay juz wczeniej, ale
doszy'
po s*i.,.i. lvych i edylw plebejskich. Ci aediles byli pierwotnie nadzorcami wityrri.
Jo gosl' ze szczegln si w epoce upadku politycznego Etrurii i trrdencii
'czyll aedes Cereris. Pniej uzyskali rang urzdnikv'' pastwowych.
Nie.
do wznrocrrienia ekspresji w sztuce, typowyclr dla epoki lrellnizmu. wl4tylria Cerery, Libra i Libery na Awentynie pozostaa gwnym orod-
w4tplii,a jest wiara Etruskciw rv ycie pozagrobowe' Nie
wywara ona jednak
kienr dziatalnociplebejuszy i miejscenr przechowywania ich archiwum 11'
sciryku republi.
wikszego wp-vwu na Rzymiarr, ktrzy dopiero w okresi Prarvie idnoczniew 495 r. zbudowano pod Awentynem wityni
si powaniej interesowac po.
ki, pod r,,pywenr fiiozofii greckiej, zaczLl ,dla MerkLrego' boga handlu, ktr-v mia by rzymskim odpowiednikim
miertnym losern duszy.. Hermesa' Merkury byt zwizanv przede wszystkim z handlem i zyskiern
:
Etruskorvte przyslvoili -sobie v'ielu bclgu' greckicil' rrp.
Her.kle
oraz gied4 zbo'ow' Stworzya ona wizi z Cerer4. Bogini CZcZ{)n szCZ-
Hcrak1es. Turms: Hermes, Turatr =. Afiodyta; popularn}'
by bardzo golnie cznie z Merkurym bya Fortuna. ktorej ztaczeni wzroso bardzo
Apoilo. Rzymialrie przejli kult tych bstrv bq.1 za, porednictwem etruskirn"
pCI Je.l identyfikacji z hellenistyczn Tyche. Na pocztku V l,. wzrrieli
trad bezporedrrio od Grkorv italskjclr. t;Lkzc Rzyrnianie lra forulr-l wi4tyni Dioskurom, ale bogw tych,.iak wpom.
ni;ttll rr' tazdz. T, traktowali jako kult rodzimy lat;lrrskiego pochodzenia.
w-PYWl RELIG{i G{.ECKIEJ K'l-ril' ten zacllovrywa za\ysz rviele cch oryginalnych rzymskich. Pierwsz1'
etap nap'yvubstw greckich do Rzymu koriczy si u schykrr wicku Y.
\l"ptylv3,'. greckie rra religi rzynrsk4 datuj si co najmnie.j o<tr po. Jdnocznie z wpro'uadzenierrr lrowych bstw lub ich identyfikacj z bo.
przez Rzym kstg
aztko$. V rv' p. n, e. Pclprzedzio je Zapewne przejcie gami staroitalskimi nastpoway powane zmiany w rytuaie kultow. przy.
sybiltiiiskich.ktrewedugtrad,vcjipr.zekrrzaakrlowiTarkwirriuszori icic lv coraz wikszyrn stopniu wielu eiemntow ritLls Grecus. Zjawiskom
opieku.
Starenu rviszczka Sybilla z K5lme (ac' Crrmae) w Kampanii10. tym towafzyszya znriana koncepcji bstw" nadani im penej osobowoci
jce si t,vmi witymi ksigami kolegrum kapafiskie, tleceml,iri sttctis 1 antropomorfrzacja. Prowadzio to do przernian stosunku czorvioka do
jiciun,lis, orzkao na ich podstawie. jak interpreior,va r<ine z.:oszone bog w' powstawania ]lowego typu reiigjnoci'Froces tycir przemian jest
cudowne znaki, czyi prodigi,a, i .jak uagoclzi gniew bogw.
Na poi1stawie
trucny do przeledzet-ria. bowim w perri ucirwvtn s tylko jego pniejsze
rodki z,aradcze,
clec'vzji senattl kaptalri znajclor,va1i rv ksigach sybilliskicli skutki
u t-vti' to najczciejclecyzje o spl.ov,.adzeniu do Rzymu
nowycb kultciw
W lV w. truclna sytuac.ia zewntrzna i r'vewntrzna Rzymu zaharuowaa
reliii1nvcn. gwnie greckiclr' Nie mamy bezporedniclr
wia<iectv.. ze
\y pewnym stopniu pl.ocS wprowadzania innowacji religijn,vch. Ale na
b;l Apc'llo"
pier*s,1',n wprowadzc,,1yl11 w telr sposb do Rzynru bogiem ten wiit rvanieprzypada ostateczne rrstalenie pozycji Herkulesa l- panteo.
opiekun Sybilli. Wiadomo, e prarvciziw wi4tyni dia Apoitrina
rie rzymskim. Gneza jego kultu siga okresn r,vczeniejszego i niewatpli.
'o"l*1.
(fantn) v.zlllesiono dopier.o w 431 r. z powodu panujcej wwczas zarazv"
wie dorninujc vl niej rol o.1egra grecki Herakls 1:. Tradycja rzynrsko-
od cliorb
Uczczotr1'. w telr sposb zcrsta Apo1lo iledictts, bog
chronic1'
-italska wizaa pocztki tego liuitu z legendarn postaci Ewanrjra, zwi.
\ zataz\'" zanego z Eneaszern zatoiyciela otatz krr czci Herkulesa w Rzymie, zwa.
Pierwszpowia<lczorrrJowodecyzja.podjtnapoclsta-..liek:;ig Itga Ira ntaxin,l. Ten otarz zosta wzniesiony na Forum Boariurn, w po.
w 496 r.
sybilli skich byo wedug tradycji lubowaliie buciowy wityni bliti Circus Maximus. Natoryriast drugi orodek kultu Flerkulesa przy
11, c na Awentynie (poza porrroerium) dtra
trjcy Ceres, Libera i Libery"
p.
.nyu Forta Trigemina, 1.akkolwiek bardzo bliski pierwszemu, |e.a ju' poza
t" trjca roini,,o, oJpo'iadajoa greckiej triadzie eleuzynskiej; granicami pomoeriurn u stp Awentynu. w 399 I. p. n' e' na polecenie
I)erneter, Diorrizos i Kora. Cres -i I-iber byli bstwan-li
starorzynrskinri,
ksig sybilliriskiclr zorganizowano rytualny bankiet, czyli grecki lecti-
tej p;rry l1a rvzr grecki. ivityrri
ale Lil.-lcr .stworzor-to dla uzu1..'enienia
39
38

ll
 Sterniuffi dla sztjstki bogw Zgrupowanych paranri. Byli to: Apol1o i 'Latona,
Hrkuls i Diana' Merirury i Neptun. W grupie te.j przewaaybostrva zrvi4-
zan Z Arventynem, orodkirn.ywej dziaaxnocikupcw, gwnie grec};Ich"
Pierwotny Herkules czczany by przede wszystkim jako bstwo opielr-r cze
wasnoci,stranik progu i bram, protektor podry i hancilu. W tym cha-
rakterze wystpowa czsta razem z Dianq zrwenty sk" Ustali sr zvi'ycza.i
specyf;cznie rzymski skadania przez kupcrv dziesiciny zysktl F{erkulso-
wi bya to pars flerculnelttb tlecuma Hercuis. Z wyabra-elricrn He r'ku*
iesa
- jako opiekuna wasnocii kupcw wie si jego pierv,'sza wil.lirria
w Rzyrnie - ternplum Herculis N{agni Custodis, r.rzniesiona na podstawia
zicerria ksig sybillifisklci w 2tr8 r.
Aie ju u schyku IV w. p. i]. e. przewag uzyskaa now;r kotlc-'ilrja
E{erkulsa jako gwaranta zwycistwa, czczonego z ptzydonrkicm \rrctor
]ub invictus, Zasadnt.cz znaczenie dla rozwoju tego l1urtu kutrtrr E{erkLl.
lesa miaa oenzufa Appiusza l(laudiusza w 312 r. p.n"e. i reorgalllrl'c.1u
kultu przy clr nwxima" Dotychczas by 1-o wacir,vikult pfywatl-ly dl.l' ch
rodw (?) Potycjuszw i Pinariuszw" Cenzor Appiusz Klaudiusz odja
ara marirna pod zarzd paiistwa, powierzajo fiedzot ktiltu preorom"
\1 kulcie tynr mieszaty si ceclry rzymskie i greckie, do tych osfatnich na|ey
za|iczy zasad, e pretor modli si z orlkryt gow4, w modlitwie wymie-
nia tylko imi Herkulesa bez innych bogw, skro zaozdabia gazk
topoli, tvitegodrzewa greckiego Herakiesa. cile rzyrnski bv llatoiniast
przydomek F{erkulesa Zwyclzcy lub Niezwycionego: Victor trub Invictus'
ktry nie mia wzorw w epitetach greckiego boga" lrerosai3. Na znlilita-
r.yzowanie ku|tu t aran mximam. i uznani Herkulsa Za gwaral1ta Zwy-
cistwa wywaro wpyw sawn sanktuarium Helkulcsa Zwycizcy w Tibur,
pooon3lnrna pograniczu Lacjum i grzystej krainy Sabinw. W tym orod-
ku od dawna Saliowie odprawiali rytualne tace rra czeHerkulesa,
podobnie jak czynili to Saliowie rzymscy na czMarsa.
Na pocztku w-ieku trII, w 293 r. podczas panujcej zarazy, ksigi
sybilli skie zalecly Rzymianom sprowadzenie kultu innego lrerosa-boga,
Asklepiosa, opiekuna |ekaruy. Zwrcono si do sawnego sarrktriariurn
Askiepiosa w E'pidauros w Argolidzie o przysanie witegowa, uwaan-
go za wcielenie boga. W Rzymie oddano mu jako siedzib wysp naTybrze,
gdzie czczono go pod imieniem Eskulapa (Aesculapius) Ia. Powstao tu
sanktuariurn majce charakter leczniczy. Chorzy oczokiwali na Sen' w kt.
rym bg udzieliby im swej rady. Korzystali jednoczenie z kpieli i diet.
40
-+SBlMsffit"---
Zaleconych in przez k;ipan.jw' Tak wic niezalerii od elemeritw cu-
dou,noci, zwizanych z liultcnr Asklepiosa, Zapoez'}tkowa on formy le-
cznia zbironego do sanatoryjnego. obaj herosi -_ bogowie: Flerakles-
.}{erkuis i Asklepios-Aesculapius przeszli w okrsie heilerristycznym
polvltirr ewclr:cj osobowccl pod rvpywem lilozofii, co zatriumfowao
w pelni w 0poce cesarstwa rzyrnskiego. l\Ja sprowadzcniu kultu Asklepio*
Sa?Syl-t}Apollina,doRzynrul.:otioz1isipierwszafazahilenizacjireligii
rzymskicj. }dastpna ji:st ju cilezrvizrrr-ra z epok \vielkich pocilbojw
rzyillskiclr.
JA LTL]. STFi lY{sK. {(A' i} l.{sKI E
OI{GNIZ,C K 6J t}
Wypracowanig fcrm organizacyjnyctrr kutu przypada w Rzyrnie ira
o]ti.es etruskizacji i lrellenizacji reiigii. Nie wywarly one
jccinak r'vikszego
vlpywu na organizacj ku1tu' Traiiycja wjdziaa w osobi krtila sabifiskie-
go Nurny Foinpilirrsza twrc f ol lrr yciir religijrrego rv Rzyr,nie i zwizlrrrego
z nin oilekalndarza15. oparty by oir rla 12 ruiesi4cach dostosowanyclr
tlo obiegu ksiyca. Ceien uzgoclrierria tego xlalendarza z rokim sonecz-
nym cloc]awano co peviien czas rr:ricsic dodatkolvy: n,et-tis lntercalal'is,
doqczany po Ternrirrzrliach, czy|i 23 1ub 24 dnia nriesica Febrrrarius (luty).
Kalnctrai:z okrelacharakter r}ni {dies fasti i neJctsti) oraz ustala daty
witreiigijnych. Wia'ctrorno, c nadzr lrad kaIndatzem spralvowao
na.jwaniejsze spord czterclr lvilkich kolegiw kapa skiclr poltifices.
Kapani rzymscy' w przeciwiestr,llie do.irrllych cywilizacji arrtycznych'
ni byli waciwioz,wizani ze wi4tyni.lad takiej tradycji znajdujemy
w Lacjum lv postaci rex Nenarensls, kapana Diany w Aricji. Tyiko nowe
kulty, majce specyficzr-ry rytua' otrzynryway swych kaptauw zlviza-
nych ze rvityniwprowadzalrego clt''l Rzyrnu boga. Tak wic np. kapa-
now greckiclr powoano dla sanktuarlum Eskulapa. Kapani rzymscy:
.flamines nliores i'flam,ines ninores bylt zwizani
z caoksztatenr kultu jed.
ilego boga, nie zaz konkretn4 wityni16.Pot]iwa''czna liczba flami-
nw nie przekroczya nigdy pitnastu, wikszo bogw rzymskich pozba-
wiona bya specjalnego kapana. Formalrrie najwyisz,y r.ang spor<idkapa-
now rex Sacrorum przej czfurrkcji religijnych po krlu, kiedy obalono
wadz krlewsk w Rzymie. Przewodniczy on ofiarom skadanyrn Ja-
nusowi w c1niu Kalerrd kadego miesica, inne jego kompetencje byy poz-
bawione wikszego znacznia.
41
 WESTAI,KI
Bardzo WaZn rol odgryway kapanki Westy' w liczbi szeciu,kto.
Iym przewodniczya tlirjstarsza z rrich: Virgo vestalis n,tctxitl.tct. Podlega
one wadzy najwyszego kapana' ktrv peniwobec nich .jakby rol
pater fctruilias'To pontifex nlaximus wybier.at westalki sporod c1ziewczynek
z rotiu' arystokratycznych (patrycjuszor'skich, poniej zanobilitas1'
w wiku 6 do l0lat' Winire one byy peni sw subpodczas trzydziestu
lat; porriej rnog' wrocic do trolrualnego ycia i wyjcza mq,. Jakkolwiek
westalki byy zwizane przede rvszystkim z kultem West.v, uczestniczy.
takze lv paru innycir ceremoniach reiigijnych. jak Fordicidia^ Lupercali;i
i Argeia.
Mie.iscerrr ich zanrir-:sz1..arria r. odosobniel-rlu .l11 rodzin b-vo atlium
Vestire koo witylrib,:gini' Westalki ciesz,v,v s,i ztl'rcznynri przvwilejanri
i honoranri, Zarzertvowane dla nich byy spec.jalne miejsca na ronyclr
uroczystociacli i widowiskaclr. Kiedy rvestaka wvchodzi.a nz trriasto'
nawt konsulowis mi1i oborvizek ustpic jr-j nriejsce, a skazaricy mogli
skorzystac Z ptaw,a,laski. atwo byo odr nic u,.estalki od inrrych krrbiet
rzyrnskich, Nosiy ZawSZe bia szat i bialy welon osatriajcy upity wy'-
soko warI<ocz. obor,vi4zkim westalek byo strzec witego ognia West1.
i nie dopucicdo jego \\,'\'ga\t1itcia' co pocigao Surowe kary. Potllegay
one obowizkorvi cisejczystoci seksuatrrrei' Wypadki zanrairi;l tej za-
sady b1.i'' uwaalre przez R.zymiafl za sz;7'glnie grone prodigirrm' Winn
westalk prowadzono poza pomoeflum na tern Zwany Campus Scele-
ratus' Tu umiSzczatlo j4 rv specjalrrie przygotowanym grobowcu, dajc
jej lanrpk i odrobin. Poyrvierria' W terr sposb Usuwano skazan westalk
spord vwyclr, bez tirrgnicia si rra jej wit4osob. Vspowinrry karany
by chost. roda hjstorvczne zanotor,vay jako szczeglrrie grone wy-
padki. gdy lubcz-'-stoci zama.a wice.j ni jedna westalka. Zclarzyo
si to dwom westalltoni w 26 r.., tzt.l. r.v roiil.l bitvly pod Kannatni, oraz
wiek poniej
--trzem. pr.awdopcdobrri w l11-113 r. p. n. e' Wypadki
zanatlia obowi4zku cz3lstcci przez westalki byy jednak rzadkie i lri
mog przesoni prestizu' .jakinr cieszy]5, si te kapanki rv spoeczeristwi
rzymskim,
P0I\-'IIFICES I ICt{ KOMPETET\C.IE
Floracy \Y Swynl svnnyrn wierszu Exegi ruorutr,arcntlrrx jako synbol
wiecznoci Rzymrr wYnisnia: westalk, porrtifexa maximusa i Kapitol 17.
Dobr tych si'mboli odpowiada w peni wyclbraeniom rzymskirn. Naj.
42
lr
wiel.
wainie.jsz rol w organizacji ycia religijnego odgrywa,v tzw' czter1'
i
kie koegia kapafiskie: pontffices. tugures, deceniviri sacris faciundis sep.
temt,iriepulones.Iriajwikszeznaczenipolity'cznemielipontyfikowie.
6 (w tym pontifex maximr"rs); od czasu lex ogilnia
ts-',o icr pierwotnie
uu,-30t.lr.p.n.e.,kiedytodopuszczonociotegokoiegiurtplebejuszy-10'
tzn. pontifex rnarinrus i 9 pontifices' Kompetencje pontyfikw okrei
Liwiusz w sposob nastpujqcy.: ..Nun1a Ptlnlpiiiusz ...tl;stcpnic miano-
jedrrego Z SI1a-
u,a arcykapanrrr (pontifex maxirrtus) Num Marcjusza.
jakie
to[w, i jemu powierz.v szczegow'v spis i opis caej sLlb.vboej:
zrvierzta, w ktrych dniach i przy ktorych si
wityniaclrnra skaca
g. ofirz i skd bra i.ra nie pienidze. Podobnie wsz;'lstkie irrne spraw}.'
ycia, odda do jego
religi.1ne, tak w zai.lresie publicznego, jak i pry,watngo
decvzji. Do nicgo lnirl sie Iucl udarac po poI.rd' ab'u.przer zlrliedbyv;rllie
'obrzdw ojczystych, a przyjrnowanie obcych riie wkrado si do sub"n.
!oiej {cli,inwm ius)jakie zamieszarrie. Zreszt nie tylko czci niebian mia
uczy arcykapan, ale i tego jak naley* Llrzdzac pogrzeby i prze-lragarria
czy inne znaki
sa <luchom zrlarl1c|i. jakie znaki cudowne' cZ} to pior.rrlt;..
t'iclzialne' uwaac za wan i jak je Zazegn}*wrc (prodigia curttl,c\,. '
18
Niewtpiiwie wymienioI1e ptzez Liwiusza kornpetencje pcrrtyfikw
jb-vy
wynikiem dugiej ewolrrcji, anachroniznrem zajest chociaby wzmianka
o pienidzach w czasacir Nunr.v. Pierwotnie collegium porrtificun byo
da
nrianowane doywotnio rra zasa<lzie kooptacjl. lVobc vysuwanych
,dernokratyzacji i elekc.vjnoci rrajwailiejszych stalrowisk kapaskiclt
sp|a\l. rozstrzygna w III w. ustaw.r o charakterze kompr.omisowym.
(w losowantu
Powoyrt,ano w wyniku losowania 17 sporod 35 tribus
'wyraaa si wola bogw), a nastpnie to spec.ja1ne zgtomadzeni l7 tribus
zado
lr',,.bierao pontyfik<irv cznie z najwyszym kapanem. Tttk stao si
ltoli ludu. W 104 r. p. 1], e. lex Dotnitia roz.cigna t sam4 procedur
na wybr wszystkich czterclr wielkich kolegiw kapaskiclr. Sulla
przy-
ilrci za',acl kooptacji i powikszy liczb czonklv cztrech kolegit,v
-
r. lex Ati powoaapollowrrie dliwn3,j. lardziej
;lclntyfikw clo tr5, W 63
tleniokratyczny systern wybot'u przez 17 tribus' W ti'm samym roku 'vy-
brairrr nowego ponti|exa maximusa; zostat nim G. Juiusz Cz,ar.
Frzed-
stawione pokrtce przemiany ',v sposobie powoylvania pontyfik
w rvska.
zuj4 wyrarri na znaczenie polityczne tego kolegiunr.
Najwaniejsz4 polityc.znie lcornpetencj4 pontyfikw lry nadzt kalen.
penienia czyn-
dar.za i zwizane z tym orzekanie' tr<tre dni nadaj si do
nociurzdowych (wszystkich trub niektrych). Fontyfikolvie byii znaw.
43
E-----
 cal}ll prawa cywilnego i doradcami zarwno pa stwa (zwaszcza Sena-tu-)j'
jak ludzi p'ywatnych w sprawach sakral'yoh. cicero dzieli kompetene-ie
pontyfikw na CZLry dzlaly: 7} tle sacris, 2) de votis, 3) tte
feriis, 4} de
scpulchris,19. Szczegcililie rozwinite byy przepisy dotyczcc c,rfi'ar ysatrct},
Ofiarne zwierz ulusiao si zgadzac z bstwem co do pci, barwy (dla,
bog w nibios bia, dla bostw podzien:urych --' czarne, r1la blstrv
c.l1uia
-
rucre); okrlano take por z'niaoiiar;,. Boginiom zicmi s]'la.
- natrrmiast nie naley kpa owiec dIa oczyszcznia iclr r,veny, czyIi dla
dilno v'z oftrz cialire sati'lic. Kaplan skadaj4cy o{iar mia zatrir-yt
gow, co miao go uch.rclliic od zobaczn la zey3o oneir. Fotlicwa
ltlclg'
b'v nim rwnie jaiiiiliepodany odgos, ofierze towarzy-szya gri
fia
flecie. Fi.zy skadaniu ofiar3l 6$"'2vriarlo oclpovljedrrie rilodlitw},, a
kaparr
wz'rosi rce dc g,-lry zrvi:acajc si do bogciv., niebios. Fo za:iciu ::..,vie-
rr:cia bacialro jego v,'ntrzrloci, ab.y sprav,,<'izic, czy ofiara jest
n:ia '*ogu'
}astpnie palono dl;r bcistw tzlv. exta, czv]i wtrob, worecze k ciov.iy,
puca' bon otrzewn i serce. Ivtriso bat:r}zie.i r'r,ar"tclo'iowe or.lclalo.,:tro
ludziorn do spoycia.
Szczegcllnie lva'ne c1la- pari.stw;r IZyms](iego of,arv s]iadali tr{.zylt,li..lrrie
plzy a.lcaz1i lustratio 1:sos:t!i Romani. tzl1. oczyszczerria caego narodu
rz-Vm-
skiego, ktre organizowa;lo co pic iat po zakcczeniu cl'Zu.ll. {Jroczv-
stocio<lbyway si na Folu Mar.qowvi-ll, ir jako ofiar skadano trzy
ulu-
biolre pr.zez Rzyrniii-n zwietzta: k.nura, bal"ana i byka. tsyy to Suove.
tauriiia (od sl's, ot,i,g i taurus). Z:uier;,-tzl. opr.owadzano trzykrotni l.ok
tsola Marsowogo, aby -ie nastpriie zabi przy otarztr Marsa. W rvypedkr
l,t s ra t i o p op u l i Ro n.l an i ofi arowywiri'l o zwiet:zta
d oros e.
Zb1l,ony przebieg mtato lustratio agri,, opisane ptzezKatota!0. Oczvsz-
cztlte pi odbywao si pod przewodnictv,lernyi!ict,,;a paprzez trzykr^otrie
jclr obejcie.Po rrrodlitwie clo .nanrtsa
i Jowisza flvfacano si c1o Mirrsa,
kt ry mia zapewni zdrowie panu clomu, caej famiiii i trzodzie. Skariarro,
mu souvetaurijia z modych zwietzt jeszcz.e sscyclt matk (lacteutes):
prosiaka, jagnicia i cielaka.
i srrovetaurilia stay si rrlubiqnym tematm sztulki rzymskiej.
Lusx-ratio
Drug domen dziaalnocipontyfikw byo orzekanie o lubaclr (/e
votis): mogy to by zarwno wota pa stwowe
J.ak prywatne. lubow,ano
zoini jakiegopokanego daru, wzniesienie lub odbudowanie
wityni"
dziesicin zdabyczy, tltzdzenie igrzysk itp' Bardzo licznebyy wota pry-
watn, clorwnujce nieraz sw hojnoci lubompa stwowym. W in-
skrypcjach wyra'aa ten akt formua v. S. L. M., czyli yotuln solvit libens
rnerito (spenilubowanie chtnie, za przys|lg). Formua ta, jak w
ogle
44
l .lrapis1' tvoiywne, rozpowszechnia si zwaszcz-a w czasach cesarstwa;
wiele jednak inskrypcji ex voto poclroclzi ju z czaslw republiki21.
I
t Trzci obszar i]rawa pontyfikalnego obejmowat wita(feriae). Ponti-
ficcs okrtllali,co wo1no 1 a czgo nie wolno czynic w dni witeczn'Za.
sady rzymskie byy na og bardzo rczsdne. Makrobiusz np. podaje,
ze w dl-riu witeczrrynr wolno kpa owce clla leczenia ich od wierzbu,
z-v.sku22" W sumi dozwolone jest robienie w drii witecznetego, ca bz
szkody ni da si orlroczy. Ztsada ta sforrnuowana przz rforma|ora
prawa pontyfikalnego i cywilnego, pontifexa maximusei Kwintusa Mucjusza
Scervol, korrsutra 93 r., zostaa poniej wytaiona skrltowo ptzez Patr|a.
tli.;sza: Nece,ssitas feriis caret23. Fontyfikrrwi dostarczali take ludzionr
ratl, tv jaki sposb oczycisi z przewinie1r popenionych wobec bogciw'
Czr'vart dzledztn ich porad byy sprawy pogrzebowe (sepulchra).
Nadzorowi pontyfikw podlegay wszystkie kulty' ktre nie miay swil-
ich kapanw. Forrtyfikowie orzekali tak.], do jakicil bstvl naley si
zwrci w konkretnej sprawie; ich wskazwki (intligilantenta) dotyczyLy
czsto bstw barctrzo ma.o zl-lanycir. orri zatnr byli skarbnic cao.
ksztatu wiedzy w sprar,l,aclr reiigijnych, rzeczoznawcami i doradcami w tej
<lziedzinie.
AUGUROWIE
Drugim barclzo wanym kolegium kapailskirn byli augurowle (au.
gurt's), ktciryrn podlegay euspicia, lvrzby o wiel]<irn znacz'tlitt politycz.
nym. Towarzyszryy r-lne obejmowaniti urzdtr p[ZeZ wszystkich nagistra,.
tus Cum inperio; ci urzdnicy interpretowali auspicja, zorganizowane ptzZ
augurw. Pierwotni wrono z lotu ptakw c1rapienycir: orw i spw.
Pocl wadz arrgurw by pnocny szczyt Kapitou' czy1i arx, skd obser.
rvcwali olri niebo i lot ptakw. obserwacjc te nrill5' zwiqzck z pogocl4,
tote okrelano augura jako intcrpres lovis. Wobec truclrroci przywoania
""rra zamwienie"' drapienyclr ptakw. iirlre trtltlno bylo zobaczy w co-
raz .,vikszym miecie,zast4piy je kury. Trzymano je w trllatkactrr i obser.
vvouano" w jaki sposb jacly poka-l.m' Jr:li czyniy to Z ipetytm, lly to
dcbry zrlak. J?rawclopodobnie augi-irowi cloczSto gcdziii kury, aby
uz5,ska llastpnie poniylny rvynik auspicj<iw. Cpr cz arrspicjvr zorgarlizo.
warrych {ilnperativa) wystpc-lvlay znaki clstrzllalvczc' ktre tak* pociie.
gay ,,vla'dzy'' augrrrw. Frzyjto jednak jako zasacl 'e awspiciuru' ni'
'
4c
!r
 dostrzeorre nie ma znaczenia. h4ialo to ograntczy naduiycia cudownych
znaklv, ktre nrogy przeszkodzi w podjcirr wanych politycznie decyzji"
Std pniejsze ogranlczenia l' zakresie obserwacji nieba (servare de caeloi)
i donoszenia o tych znakach urzdnikom (obnuntiare).
Niedopenienie auspicjow ptzez wyszego urzdnika byo uwaane
za cikie przewinienie religijne. Tote konsula 211 r. p. n. . Ga-iusza
Flaminiusza obwiniairo o naruszenie praw tlogw, poniewa wyruszy do
watrki z Hannibalm nie dopeniwszy auspicjow 2a. Wdz rzymski, ztlarly
ze swych demokratycznych przekona , rnia powane podstawy, aby oba-
lvia si wyniku arrspicjw kierowlnych przez augurw zatenych od se.
natu. Dlatego Zapewne uzt:a, ze lepiej lvyruszy do walki bez auspicjclw"
ni wbrew zym wynikorn wrob. Augurowie tworzyli kolegium o cliar:'k-
terze zdocydowani arystokratycznymz'; od czasu lex ogulnia w 300 r'
p. n. e. mog1i w nim uczestnic'zy takie piebejusze. Sta-nowisko auglira
uclodzio Z,aba1"dza Zaszczytn take w okresie schyku republiki, o Czyrfr,
wiadcz;' postawa Ciccrona, ktry zosta wybrany augurem w 53 r.
DECEMV-TRI SACR,JS FACIUNDIS
I SEI'TEMVIRI EPT,'LONES
Trzecim spord czttrch wilkich kolegiw kapariskiclr bylri decenu'iri
acris faciundls (pierwotnie byli to duoviri), ktrych wadzy,podlegay lisigi
sybilliriskie przechowywane na Kapitolu i wszystkie nowe kulty religi.jne,
wprowadzone do Rzymu na podstawi otzecznia tych ksig. Wilkie zna.
czni tego kolegium przypada na III w p. n. e., kiedy to szczegr5inie
czsto korzystano z rady ksiqg Sybilli. Po drugiej wojnie punickiej rola
ich sabnie; senat czciej ZwTaea si o konsultacje do liaruspikw" Nadzo.
lowi ich w dalszym cigu podlegay obce kulty, wprowadzono na poclstawie
orzcznia ksig sybilliskich. Ksigi te spaliy si w czasie poaru Kapitolu
za Sulli. Dyktato kaza je zrekonstruowa, a |iczb kap|anw powikszy
do 15. Byli to adtd quindecemviri sacris faciundis.
Najpniej powoane do iycia zostao czwatt kolegium kapa skie:
scpteruviri epwlrsnes. Utworzono je w 196 r. p' n. e., aby odciiy ponty.
filiow od organizowa,nia witegobankietu' na cz.Iowisza: epulum
!ol,is. Septenrviri epuionS zajmowa'li si organizowaniem l,'ankitw
sakralnych i tzw" ectist:rni. Na ich dziaalnosilny wpyw wywar
i..ltua Erecki'
46
$
t
SODALITATES
- ibtactwa
obok kolegiw istniay r,one rang socalitates religiine,.
ktorc dzia|ay tylko w zakresi okrelonego
cile rytuau zawsze kolektyw.
nie (pontifex lub augur wystpowa czsto indywiclualnie). Szczeglnie
watlrol odgrywati wrd rric]r Salii, clzielcy si na dwie grupy:,sQlii
Platini Salii Collini, co wskazu.ie na bardzo stare pocztki instytucji
i
1okres .czenia si laty skiego Falatynu i selbi skiego Kwirynah.r
w jedn
civitas). Salii Palatini, rv liczbie dwunastu podobnie jak Saliowie kwiry-
nalscy, odbywali wity tanic ku czci Marsa. Dnia tr marca, kiedy rozpo-
czynaa si pora wojny' Saliowie uclawali si do regic na forum i brali
wite tarcz _- gncili. Podniesienie tarc7,y i poruszenie wczni posgu
Marsa (pierwotnie bya to sa'ma wcznia) rclzpoczynay taniec religijny
Saliw 26. trwajcy kilka dni.
Bardzo stare pocztki mitri ta,ke Frqtres Ar,-ales, lracia polni, ktryclr
rnodlitwy miay zapewni urodzaj' Mocllitwy te, jak wiemy z zachowanych
7 czasow Augusta fragment w inskrypcji 27, zwtacay si do wielu bstw,
na ktirych czele staa bliej nieznana Dea Dia. Fratrs Arvales w liczbie
dlvunastu, podobnie jak Salii, wyl<onywali taniec rytualny wraz z pieni,
Cctrmen Frtrum Arvlium. Z tkstujej wierny' e przewodniczcy btactwa,
iagister, piastowa sw funkcj ,,od Satrrrnaliw najbliszych do Saturna-
1iow nastpnych,,, a wic zgodnie z ukadem roku rolniczego.
Jak Fratres Arvales czuwali nad rolnictwem, tak Luperci sprawowali
opiek nad pasterstwenr" W dwoistocitego stowarzyszenia (Luperci
pierwotnej gminy laty sko.
Qwinctiani i Fabiani) znajduje odbicie dwoisto
-sabiriskiej. Zrl'ane nam Z cZaSoW historycznych Lupercalia zwizane byy
cilez Palatynem. odbyway si one ku czci Fauna, syna-Marsa, i two.
rzyty obrzdy majce chrorri stada przed atakiem wiikw. Skadano
rv ofirz ,,rrierzymskie,, zwterzta tzn. koza i psa. Kozio symbolizclwa
stacla pasterzy' a pies by ich wiernym strem' Fo dokonaniu ofiary 12
truperkw z pasarui ski5ry zdartej z' koza biegao naokoo Palatynu. Ude-
rzenia rzmieniem miav znaczenie aczyszczaice, kobietom Zazapewniay
podno.
Wan rol w pastwie rzymskirn penili Jbtiales w liczbie dwudziestu"
Zwizane z nimi s pocztki plawa midzynarodowego' tak jak dziaal.
nopontyfikow zapocztkowaa prawo cywilne. Fetiales penili Zasadnrlze
funkcje religijne pIZy wyp0wiaclaniu wojny, zawiraniu pokoju i pl.zyrnie-
rzy. Na mocy itts 'fbtiale odtlywilo si rrtoczyste wypowieclzerrie wojny, ktra
47
 .musiaa by wojn sprawiedliw bellum iusturu. Rytua tego aktu by Stwowe, porriewa tworzyy one pewn niepodzieln cao.Jak wspom.
,doskomplikowany; dokonywali- go zwykIe dwaj fecjaowie: niano w Wstpie, Rzymianie byli uwaaniprzez irrrre ludy zabardzo po-
llerbenarius
ze wit4traw z ojczystej twierdz; w rku, dtugi zapater patrtus, w stro. bonych. Jakkolwiek mona wysun wobec religijnoci rzymskiej zarZLLt
ju kapariskim i lask w rku, na ktr4 skadao si przysig w wypadku pewngtf, fbrmalizmu, to jednak pietas wobec bogw charakteryzowaa
zawarcia przymierza2'' Przy wypowiadaniu wojny nalenorzuci w.czni spoeczerlstwo rzymskie w rnych okresach historycznych i nie zatika
na tern irieprzyjacielski. Tn sposb rytualnego wypowiadania wojny nawet w epoce kryzysu ustroju i moralnoci'ktry nastpi u schylku
mg by przestrzegany, dopki Rzymianie walczyli z ssiadami. W czasie reoubliki"
wojny z krlem Epiru, Fyrrusem (280 275 p. n. e.),ttzeba byo dokona
-
istotnej zrniany w rytuale. Jeniec epirocki musia zakupi kawaek zimi
poza pomoerium, koo witynitsellony. Sta si o'll ,,terenem nieprzyjaciel-
skim'' ager hosticcts. Rzucenie wczni na ten teren tryo odtd pocz4t.
-
kiem wojny z kadyn, zwykle dalekim nieprzyjacielem. Zwyczaj tn za-
chowa si take w czasach cesarskich, ale subdyplomatyczn przejli
ad fecjaow legati,

I{.RLISPtrCES

obok czterech kolegiw kapaskich i sorlatlitatcs trzba wymieni

jeszcze ltaruspices. weszli oni do organizacji religii rzymskiej
stosunkowo
p6no, Zalrewne dopiero w okresie drugiej wojny punickiej. Sprowadzono
ich wtedy z Etrurii celem dokonania wrb haruspicinq. A! do korica
-
republiki haruspikowie byli w z'asadzie sprowadzani z Etrurit, pniej
zacz|i t funkcj kaparlsk sprawowa take Rzymianie rangi ekr,vickiej
(do stanowiska augura byli dopuszczani tyiko czonkowie Stanu senator-
skiego). Ftraruspikowie udzilali rad zarwno pa stwu, jak osoborn pry-
watirym 2e.

W paristwie rzynskim, tzecz charakterystyczna' nie byo nigcly wyod-

rbnionego stanu kapa skiego. Tylko niektre stanowiska spor d fla-
mines (zwaszcza flaruen Dialis) rrtrudniay w pewny,,' stopniu penienie
funkcji politycznycr i urzd w. Frzewaajca czcfunkcji kapaliskiclr
stanowia integraln czkariery politycznej R.zymianina. Przedstawicie.
lom nobilitas zaleaow rwnym stopniu na zdobywaniu coraz wyszyclr
honores, jak sprawowaniu zaszczytnycir stanowisk }<apaskich, zw'aszcze,
pontyfikw i augurw' Szczytein marz{ senatora byo uzysi<ani doy-
wotnioj funkcji pontifexa maximusa.
Rne obrzdyreligijne przenikaty caeycie polityczne Rzymian i trudno
jest czsto okreli,gdzie koriczyy si sprawy religijne, a zaczynay
pan.
{ _ ReliEie wiata Rzymskiego

:l

*
l :

ffi$
PRZEMI'I{Y RELIGIJNE \' (]K|RESIE
WIELKICH PODBOJO\'V
N,{IT o ENEASZU I TRoJ,Sx{IcH
PocZTKAcH RZYMU
w 264 f. p. n' e. Rzymianie rozpoczli walk z Kartagin, ktra trwaa
ponad sto lat i otworzya nowy etap w dziejaclr republiki: okrcs wielk,ich
podbojw. Preludirrnr do poclbojw stanowia wojna z kraIm Epiru,
Fyrrusem (280-275 P. n. e.), ktra wprawdzie toczy'a si jeszcze lla zirni
italskiej' ale bya pierwsz konfrontacj Rzymian z wtadc hellenistyczilvul.
Wikszohistorykw uwaa, e waniepodczas wojny z Fyrrusem
uksztatowaa si ostatecznie vulgata mitologicznych pocztkw Rzymu l'
w ktrej centraln postaci sta si bohater trojariski Eneasz, syn czorvieka
Anchizesa i bogini Afrodyty. Erreasz by ju dobrze znany dziki trliadzie,
w kt rej jest take rvzmianka o jego pierwszej onie Kreusie i synu Aska-
niuszu. Aie w koncepcji Homera bogowie n.lieli ocali Eneasza, aby zapew-
ni mu nastpnie panowalrie w Troi 2. oporvie o wdrwce Eneasza na,
Zachad i jego ostatecznym osiediniu si w Italii jest tworerrr pniejszy'nl,
zrodzorrym zapwn w rodowisku sycyIijskirn. Tak wersj losw Erre-
asza gosiju na ptze|ornie IV/ITI w. historyk Timajos, a umocnj nastpi.!ie
poeta sycylijski Likofron.
Dtra omawianej w tej ksice problematyki wan jest, kiedy legelida
Eneasza przenikna do Rzymu. Fxrosa troja skiego ztali ju dcibrze
Etrustr<owie, o azym wiadczqposki przedstawiajce EneaSZa niosqcego
na ramionach ojca Anchizesa, pochodzce z Wejw i z irrnych rniast
Etrurii. Mona je datowa na koniec VI lub na I poow V w.3 Dla Etru.
skw Eneasz nie byjednak nigdy herosem-zaoycielem. Taki charakler
nosi tratomiast od pocztku kult Eneasza lv Lawinium w Lacjum' ktre
uwaano za miasto zatoon przez bohatera trojafiskiego po zatrubieniu
50
ptzeze . crki Latynusa, Lawinii. Decydujc rol Lawinium jako silnie
zhllenizowanego orodka,z ktrcgo kult Eneasza zosta przeniesiony do
Rzyrnu, wykazaa ostatnio,G. Dury-Moyarsa. Jakkolwiek chronologia
rozwo.ju tego kultu w saruym l-awinium jest jeszcze mocrio dyskusyjna 5,
to rola tego miasta jako oroclkakultu Enasza i Afrodyty troja skiej
ni budzi wtpliwoci. obok Lawirrium drugie wielki sanktuariurn Wnus.
-A.|rodyty trojariskiej znajdowao si rwnie w Lacjum, rv Ardei, gdzie
Czczona j pod imierriem Frutis 6.
Dla tradycji rzymskiej niezwykle wa'ne byo przejci ku1tu Enea,sza
i uczynienie z Rzymian ,,Eneadw''. Dawao to im wielk matk w osobie
Wenus i sprzyjao rosncej roli tej bogini" Tradycja, e Rzyrn 1.est odrodzo-
nyrn grodem Priama, now Troj, zostaa przejta i propa'golvana ptzez
literatur rzynrsk. Lansowaj wjzyku greckim Fabiusz Piktor, a w poc.
maci Belluln Punicum gosiNewiusz. Pierrvotnie wyprowadzano histori
Rzymu wpfost od Eneasza jako zaoiyciela Urbs. T tradycj podtrzymy.
wa jeszcze w I w. p. n. . G. Sallustiusz 7. Wczeniejjednak przyjto
ju jako t.anon barclziej skompiikowan wersj, wi'4c Enasza z Rorrru-
lusem, jako bezporednim za'olycielem Rzymu.
MIT O ROMUI-USTE
Powizano osob R.omulusa i Eneasza w Sposb nastprrjcy' Eneasz
mia zaozy Lawinium w "tzy lata po przybyciu do Italii. W trzydzieci
lat prriej Askaniusz, syn Eneasza i zapewne jego pierwszej ony Kreusy,
utosarniany chtnie ptzez tad Jrrlirrszw Czarw z Juiusem, za,cyt,
nowe miasto Alba Longa, w ktrym panowao jedenacie pokole lcrlw;
dwunaste stanowili bracia Numitor i Amuliusz 8. Numitorowi, jako star-
Szemu, przysrrgiwaa wadza krlewska, ale Arnrriiusz wyprizi brata
i sam zasiad na tronie. Zabibtatankw, a crk Numitora, R.e Sylwi,
uczyni westalk, aby rrniemoliwi jej posiadanie potomstwa' Jednak
Rea Sylwia zosta|a zgv,aaonjakpodawaa, przez boga Marsa' nastpni
zapowia blinita, Romulusa i R.musa. Krl Amuliusz kaza utopi
chopcw w Tybrze. Sudzy krlervscy pozostawili kc,ryto z niernowltami
w wylewisku rzeki, nie mogli bowiem clojdo g wnego nurtu Tybru'.
W rniejscu tym rosa figa rumina|ska (Jlcus Ruminalis), Koryto Z nieno.
wltami osiado na suchym brzegu rzeki i p|aczqcych,chopcw nakarmia
swym mlekiem wilczyca, ktra spieszya do wodopoju. Scen t zobaczy
5i
 dozorca stad krlewskich Fattstulus' Zabra dzieci do obory i odda orrie
zewntrzny powoywanie si na Troj i Eneasza mtao znacznie wiksze
Larenc.ji e na wychowanie.
Szanse powodzenia, nii nawizywalrie do prz1.gd Ronrulusa. Z tej szansv
Gdy Romulus i Remus dorcrii, stanli na cz| zastpu modych iudzi,
propagandowej starano si korzysta. Tak np' na pocztku I wojny punickiej
ktor1. czsto napada na rozbjnikw, a wspiera pasterzy. Przy ich pomocy
(263) sycyiijskie miasto Segesta opowiedziao si po stronie Rzynliarr przc.
synorvie Numitora obalili i zabili krla Amuliusza' a irastpnie przywrcili
ciiv l(artaginie. Rzymianie ozrrajmili wwczas, ,e to przylnierze jest :ra-
wadz ojcu. Sami zapostanow11i zatoiy nowe miasto w miejscu, gdzie iclr
turaln konsekwencj wsplnej genezy trojafskiej R.zynru i Segesty, w kt .
ocalia wi1czyca. Poniewa byli bliniakami, o pierwsze stwie przyszego
rej rejonie mial' za'oy sam Eneasz wityni Afroclyty na grze Eryx.
wadcy rniay zdecydowa wrby z lotu ptakw. Najpierrv ukazao si
Sawne to sanktuarium byo bronione przez kilkalatrtzezwojska rzymskie
Rrnusowi 6 spw. ale Romulus wkrtce zobaczy. 12 spw. W tej sytuacji
pod wodz L. Juniusza, kt ry utrzyma je ai do zakoncznia woinv
obaj rracia zostal-i ogoszeni krlami przez swoich stronrriliw. V krwa-
w 241 r.15
wym stareiu Romrrlus zabi Remrrsa. Liwirrsz, ktry przytacza pocian tu
Rzymianie powoywali si na s'vo.je trojariskie pochodzenie takze
wersj dziejw zacLnlaRzyrnu. probowa zaagod,zi zbrodni brato.
w dalszych fazacl.l podbojw przy zetkniciu si z paristwami he]le.
bjstwa. ci4cq na Romrtlusie. ot zabi on Remusa w momencie, gdy - t tradycj
nistycznymi. Powoywanie si rra miao rrszlachetni ideologi
brat wymiervajcsi z niego ,przeskoczy wiowzniesiony mur wokt podboju i odegra doskuteczn4 rol w propagandzie rzymskiej. Utrwa.
wytyczongo miasta 10' To przekroczenie pomoerium byo zbrodni4 relr-
]eni zatm podstawy mitw o zrrakomitych pocztkach Rzymu nastpio
gijn4. ktra usprawiedliwiaa czyn-R.{]Inulusa.
w okresi poprzedzajcyrn wielkie podboje, a czasie ich trrvania pogebiono
tr'egenda o Ronrulusie i Remusie utrwalia si w tradycji rzymskie.i
i dopracowywano pewne wtki legend. 'v
dopno (zapewne pod koniec IV w.) i pocztkowo Znano jej rne
wersje . Pierwszyrn autorem, ktry wspornina nrit o Romulusi i Remusie,
by sycylijski historyk z IV w., Alkimos. opowieo bliniakach rozwirrli
ZNACZENIE X$IG SYB]LLISKIC}I
w Rzymie Fabiusz Fiktor, Katon. Newiusz i Enniuszll. W 196 r. edylowie
kurLrlni. Kwintus i Gneusz ogulniusze, za sumy cignite jako grzywny
w III wieku p. n' e. w Rzymic zaznaczy si okres rrajwikszycb
od licrwiarzy postawili posg wilczycy i blinit pod fig rurninalsk 12'
wpyww ksig sybillifskiclr' Fo wprowadzeniu na iclr podstawie w 293
Drzervo to miao rosrr koo Luperkalu, groty zwizanej z postaci4 greckie. r.
kultu Asklepiosa pojawiy si inne orzeczenia w sprawach wprowadzarria
go przybysza Ewandra, a ktrej nazw zaczto wyprowadza od lupus,
nolvyclr bogw. w 249 r. w trudnym dla Rzymian momencie I lvojny pu.
lupa (wilk, rvilczyca)" Tradycja ptzekazana przez Liwiusza wie posta
nickiej, decemwirowie zailda|i, aby witowaprzez 3 nastpuj4ce po
Romulusa z Ewandrern, legeildarnyn' zatoLycielern kultu Herkulsa w Rzy-
sobie noc ludi Tarentinj ku czci Disa i Proserpiny (czyli Plutona i Per.
mie 13"
sefony). Zo'ono im ofiary z czarnych zwierzt i iubowano .e po
Dziki nritowi o Rornulusie Rzyrrriarrie uzyskali godnego praojca ,
100 lat (saeculum) nastpi odnowienie ceremonii. ostatnia kiauzula
upywie
w osobie Marsa, czoowego boga wczesnych dziejw rzymskich. Jedrrak miaa
spowodowa narodziny ludi seculares, ktre witowanoju po
sam zatoyciei Rzymu rrie by postaci wietlan i ze zwizanYch z ninr oddzi-
leniu tych uroczystoci od kultu pary bogr5w podziemnych 16. Wierzerria
wtpliwocimoralnych zdawa sobie spraw nie tylko Liwiusz. o ile po.
.bony religijne Rzymian na tmat wiatazmarych przedstawiay si mglicie i wiat
i dzielny Eneasz by wzorern niedocignionym'o tyle jego potomek ten ni mia dotd swoich wadcw. Wprowacizeni kultu Disa i
Romulus dawa Rzymianom w propagandzie polityczne1. brori raczej obo. Prclserprny
nie miao'. przynajrnniej la tazie, wikszego 1ypywu na lvierzellia mas.
sieczn' Tak wic np. Etolowie w okresie ekspansji rzymskiej na tereny
Na Polu Marsowym wydzietrone byo rnie.jsce , zwa,|1e Tarentum, pod kto.
illiryjskie stwierdzili, e Rzyrnianie wcale nie s potomkami Trojan, ale rym znajdowa si otarz podziemrry Djsa i Froserpiny, na ktlrynr ofiary
pochodz od hooty, porywaczy kobiet i mordorcy btatala. Na uytek
sk'aclano tyiko w dniu witatych bogw.

52

.rt : .::-

PI.oBLEM oFIA'R. LUDZKICFI
W okrsie paprzedzajcym Itr wojn punick wyoni si w Rzylnie
nowv i wany problem ofiar trudzkich. Wiiu badaczy sdzi, e jaki
- -.
ich ladodna|, mona W Starym obrzdzie Argea. 16 i I7 marca stawialro
w czterch regionach rniasta kapliczki, Zwane scella Argeoruln i utzdza-
no rodzaj procesji" t4 maja organizovano dziwn i przetac cere.
moni. Kapani i najwysi urzdnicy rzymscy nietri Argei (imi jest nie.
wtpiiwie greckie) manekiny przedstawiajce 1udzi ze zwizanyrni r.
-
kami i noganri. Na Fons Sublicius westalki ztzuc'ay te ofiary do
.Fybru.
asystowaa tej cerernonii flcn,linica Dialis jako aobnica.Ten zagadkowy
rytua W\iat z\aczeflie oczyszczajce. Trudno.jest rozstrzygn, czy Stano.
wi pozostaclprawdziwyci ofiar lrrdzkich, czy ie od pocztku byy to
tylko ,,substytuty ofiar" 17.
W 228 r. p. n. e. zdarzyt si w lzyrnie pierwszy historycznie powiail.
czony wypadk ztozenia ofiar iudzkich' Doszo do tego wwczas, kiedy
Italii powanie zagraia atalt trnsubr w i innyclr plemion galijskich. Wy-
bucha panika w Rzymie, odyy wspoinnienia zdobycia miasia przez
Gallw' Flutarch podaje nastpujcy opis wypadkw18: ,,A o willcoci
tego lku przed nimi wiadczyytakze przygotowania wojenne, bo ponadto
nigdy prze<ltm ani potem nie stao pod broni tyle dziesitek tysicy Rzy-
filiart naraz, wiadczyoustanowienie nowych praktyk kultowych. Cho
borienr nie uprawiarlo u rtich adne.go kultu obcego czy pozaplemiertnego,
lecz w sposobie myierria zachowywano jak najbardziej grecki charakter
i agodnow ofiarach religijnych' ttaz, w obliczu tej wojny, uznano
jednak
za kotlieczne podda si pewnym orzeczeniom ksig sybiltririskich i na tak
Wanym Rynku V/olim (Forum Boarium) zakopano w zimi ywcem dwoje
iudzi greckich, mczyzrr i kobiet, i podobrrie dwoje gallijskich. Std
jeszcze teraz w miesicu listopadzie dokonilje si w Rzymie obrzdu ofiar-
nego, ktrego nie mona zdtadza czy pakaza, Grekom i Gallom''"
Zastosowanie tej krwawej ofiary z Ludzi jest pod wieloma wzgldarni
niezrozumiae, zwaszcza doczenie pary greckiej do Gallw, aktualnych
nieprzyjaci Rzyrnu. K. Latte ro prbowa wyjani,ie ofiata opieraa si
na rytuale etruskim, wedug ktrego naleiato powicinieptzyjacio
z pnocy Gallw cisalpiskich i z poudnia Grekw kampafskich.
-
-
Powtrzono t straszn ofiar w fI6r. po bitwie podKannami,skazujc
take par greck i galijsk. Liwiusz mwi o tej olierze, miaa ona,,by-
najmniej nie rzymski charakter'' (minirne Romano sacro)zo. Pragn za.
54
II
pewne podkreli,,e by to rytua grecki, bo nakazay ofiar ksigi sybii.
tifskie. Sytuacja pcliityczna Wwntrz Italii w 216 r. rwniei ni uzasadniaa
skazruria pary greckicj.
"--#L3###xil1Yffi ''-
Najwiksze natenie przemiarr religijnych w Rzymie przypacla rrie.
.wtpiilvic na okres II wojny punickiej. Szczeglnie intensywne dzia'ania
elern przeblagania. bogw pod.jto w pierwszyclr latach wojrry, ktre
przynosiy R.zynri;Lrrom oikie klslri. Rozpoczto wojn z Hanniba{em
ja,ko bel!,um iustum i na razi nastrj w R.zymie by spokojnil" Dopiero
po klsce nad Trebi, kiecly Flanrribatr przekroczy Fad i droga clo waci-
wej italii staa przed irim otworin (koniec 218 r.)' zaczta narasta trwoga.
Jak pisze -{.iwiusz R.zymie lub w okolicy wiele tej zimy pojawio si
',W
znakw wrebnych czy te' jak to zwykle byrva, gdy |udzi raz ulegn
ikowi religijnenru -
wilc zameldowano i atwo w nie uwierzono'' 21.
-
Po wyliczeniu tych rclnych prodigia, ktrs ukazay si w samynr Rzy.
.mie, w Laltuwium, Picenum, Cere, a nawet w Galii, Liwiusz przedstawia,
jakie orzeczenia zla.y|i decemviri sacris faciundis po zbadaniu ksig
sytlilliskich. ,,Z powodu owgo kamiennego deszczrr rv Picenum ogo-
szono dziewiciodniowe ofiary" A niebawem prawie cae miasto zajte
byo odwracaniem innych wrb. Przd wszystkirn przeprowadzono re-
ligljne oczyszczenie miasta (lustratio tlrbis), pTZy czym bogom, ktrym
nale'ao, bito na ofiar zwierzta wiksze. Junoni zanisiono do l.anu.
.wiunr dar z czttdzicstu
funtw zota, a Junorri na Awentynie ofiaroway
matrony posg Z brzu' W Cere, gdzie zmniejszyy si tabliczki losw,
kazano oi1prawi biesiad bogw (lectisternium). Fortunie na Algidzie
uchw al otl o uroczysto btaga|n (s upp l i c a i o). Rwnie w Rzymie nakazano
t
ectisternium na czbstwa modociIuventas i supplicatio przy wi.
tyni Herkulsa irniennie, a nastpni przy wezgowiach bogw w caym
spolecze stwie. Geniuszowi zabito na ofiar pi wikszych zwierzt
ofiarnych' Gajusz Atyliusz Serranus otrzymat jako pretor polecenie zo.
y luby(vota) majce obowizywa, jelirzeczpospolita przez najbli-
szych dziesi lat pozostani nienarllszona. Te zabiegi religijne i luby
wedug ksi4g sybilliriskich uwoiniy ludzi w cluej czciod skrupuw
wobec bogw'' 22.
Na uwag wrd tych ceremonii zasuguje' coraz czciejstosowany
obrzd przebagalny zwany supplicatio. Tak zwane wielki supplicationes
55
 Na jego polecenie mLczyni,kobiety i dzieci udawrly
ZarZdZa' Senat'
si w pochodzie do lvszystkich rvityf, aby zanosi wspine rrrody do
bogw. Fierwsza fala ofiar przebagainych na pocztku trI wojny puniokiej
obja nastpujce bstlva: Juno Sclspit w l-anuwium i Jrrro Regin
n.r AwentJ.nie, }:-ortun tv Algidus (Gry Albariskie), Juweirtas i Herku.
lesa w Rzymie, interpretol,vanyclr tu Zapewne na wzr greckie.i pary Hebe
Flerakles, wreszcie Geniusza (Fopuli Romani) 23.
INTERPRE'rACJA R.ELIGIJNA KLSKI
NAD JEZIoR.EM TR.ZYMESKIM
Wkrtce po zorganizowaniu wyinienionych rvyej uroczystocispokti.j
miasta zosta naruszony przz konsuia 2I7 r., Gajusza Flaminiusza. ktory
zdecydowa si obj swj urzd bez odtlycia auspicjw, bez ogoszenia
wit Latyriskich (Feriae Latinae) i zoienia uroczystej ofiary ku czci
Jowisza z przydomkiem Latiaris w Grach Albafiskich2a. Flaminiusz"
skcony od dawna z Senateffl ze wzgldu na sw j radykalny program
Ieform spoecznych, obawia si powanie rriepomylnego wyniku auspi.
cjw, ktre organizowali wywodzcy si sporldnobilitas augurowie'
Uroczystoci wit Latyriskiclr mogy spowodowa dalsz zwok w wyru.
szeniu do wojska, a sytuacja bya grota. Flaminiusz opuciRzym jako
czowiek prywatny i uda si do Ariminum, gdzie 15 marca przej wadz
nad armi. ,,Gdy skada ofiar jak podaje Liwiusz ciel ju pchnite
- -
noem wyrwao si z rk oiiarnikw i wielu stojcych zbryzga|a krwi4 [...]
Wie1u wzio to za znak wielkiej grozy',.
W Rzymie interpretowarro postpowanie Flamirriusza jako powan
obraz bogw, a zwaszcza Jowisza. Trwog potgowaa nowa wielka
fala zowrogich znakw wrebnyclr' przewatie,,zabarwionych krwi'',
n. in. spocenie si krwi clwch tarcz czy spadanie z r eba tozarzonycl.l
kanrini w Preneste; w Cre zawody spyway zmieszane zkrwi
- nawt
w rodle Herkulesa, w Antiurn przy zniwach zbirano zakrwawione kclsy.
W Faleriach widziano jakby pknicie nieba, a tabliczki losw zrnnie"jszyy
si. Jedna z nicir wypada samorzutnie, a miarnastpujcy napis:."Mars
potrzsa swoj wczni,,'zs. obok. tych gro4ycl-r prodigia ,,darro wiar
rrjwnie mniejszym znakonr: k<rntu kozy okryy si wen, kura zmte-
rria si w koguta' a kogut W kur'', jak stwierdza Liwiusz. W odpowiedzi
na te znaki senat uclrwali z wasnej inicjatywy liczne clfia,ry ze zwierzt
dorosyclr i ze sscych jeszcze mleko matki, a takrc trzydniowe suppii.
catio przy wezgowiaclr (putt'inur') wszystkic1r bogow. Signito rwniei:
po rad ksig sybilliriskich za porednictwm decemwircw. Zoano hojne
rlary ze zota i srebra trjcy kapitoliriskiej: J.owiszowi, Junonie i N{ilrerlvie.
\Jczczona zastaa take Juno Regirla na Awntynie i Juno Sospes w Lanu..
wium przez afi.aty z dorosych zwlerzt'. Powtrznie ofiar dla "[unony,.
-
dokonanych ju w 218 r', Wskazuje na rosl]c roi tej bogini' zwizanej
--
tak z legend o Enaszu' tr,ocl koniec II l.vojny purrickiej Zaazta j nawet
utosamia z gwn bogini Kartagir,ry26. W tyme 211 r. zoiono ofiary
Saturnowi i urzdzono rrczt dia bogw i bisiad dla iudu. IJstanowiono'
stae obclrody S aturnali rv.
-*^-'i8i'$If *'T'fiTil'MUSA'
WPROWADZENIE NowYcH KULTW
Po klsce wojsk rzymskiclr i mierci konsula Flaminiusza w bitwie
nad Jeziorem Trazynreskim dyktatorem Zosta Kw. Fabiusz Maksimus,
ktry ,,w dniu objcia urzdu zwoa senat i zacz. od bogw (ab diis orsus):
przedstawi senatowi, korlsul Gajusz FlamiIliusz wicej zgrzeszy lek-
cewaniem witych obrzd<5w i auspicjw ni lekkomylnociczy bra-
kiem dowiadczer a otaz i samych bogw na|ey pyta, jakie s rodki
iclr przebagania. Doprowadzi do decyzji' jakiej si waiwinie podejmuje
inaczejjak tylko w wypadku bardzo rriepomylnych wrb (tetra protligia,),
mialrowicie, aby decemwirom obrzdowym kaza zajrze do ksig sybilli.
skicir. Ci wejrzawszy w ksigi |osow (in,spectis fatalibus libris) zameldo.
wali senatowi, e lubuczyniorry Marsowi w zwizku z t wojn zosta
z.oiony rriewaciwii winin by powtrzony i powikszony; Jowiszowi
na|eiy lubowawielki igrzyska: Wenerze Erycyskiej wityni'podobnie
bstwu Rozumu (Mens). Naley urzdzt suplikacje i uczt bogow (.lectb
sterniunt); lubowaofiar wiosenn (ver sacrttn.l) w intencji pomylncgo
zakoilcznia lvojny i pozostarria rzeczypospolitejwtym Stanie, w jakim bya
przed wojn'' 27.
W sprawie yer Sqrrum, obrzdu batdzo Starego i od wielu lat zanicha-
nego, trzeba byo mie zgoci luclu, o Czym przypomina Senatowi pontifex
ntaximus, L. Kornliusz tr-entulus. Zwrocono si zatem do komic.jw z za-
pytaniem, czy zgadzaj si ,,cila .Iowisza przeznaczy, co wiosna wyda
z ttzod wi, owiec, kz i kr w. lr co nie bdzie powiconeinnemu b.
stu'u [...]''28 ofiara y-Cf SlCtllt'l, miaa si zatenl ograniczy do byda _
 iribowadrug witynidla Wenus Eryoy skiej. N4 g j declykclwltc
pecus i by ptzeztaczona dla Jowisza (pierrvotnie por,vicano j Marsowi).
Ponrimo zagodzenia wielrr dawnyclr postanowien ver SficlLrm R"zymiairie
w 3 lata pniej poza pornoeriutt, koo Forta Collina. Wprowadzony
nie spieszyli si ze spe.inieniem tej ofiary, niewtp1iwie uciliwej dla waci. 'anr kult nawizywa- silnie do tradycji sycytrijskiclr, a Samo sanktuariurrr
oili ziemi. Teoret-v_czIrie ofiara miaa by zoiona w 5 lat po lubowaniu.
zbudowano z wschodnim przepychcrn,
tzn. W r. 2I2, atre poniewa rvo.jna taczya si nadal, nikt si nie spieszy
Nowe kulty, wprowaldzonw r.2!] p. n. e' w okresie dykt.atury, wi
z jej wykonanim. Dopiero w r. J95 pod naciskiem pontyfik w przysti-
si cilez osoborvoei i ideami Fabiusza Maksimusa. Szczeglnie clo.
piorlo do realizac.ji votum i to <1oopornie; ostatczni ogralliczono
tyczy to bogini Mens, ktra uosabiaa rozwlrg przeci.uvstawion szalonej
afiarer s{cru]n tylko del zwiev,t urodzonyclr nid,zy l marca a 30 kwietnia
br;lwurze. Dedykowa edes 'fuIentl^r pretor lv pobliu wityni Wenlrs
Erycy skiej ira Kapitolu . Zorganizowan W r. 217 na polecenie ksig
(da"wna ofiara wyrua$aia no$\/i.etlia caorocznego przyrostu naturalneg<
byda) 29.
sybiliskich trzydniowe lectisterniuw,, obejmuj4cs p0 raz pierwszy sze
Fostanowinia rtligline y. 21i clbjy ponacto: urzdzenie Jowiszriwi
par bogw' wykazuje w doborz tyc'lr par n:.!oony wpyw hellenizacji. Nie
wietrkich igrzysk Za sum 333333 i jedn trzeci asa ofaz z1oLeni.Iowiszowi
byo w tej dwurrastce Herlculesa' Znanego clobrz z lectisternia organizo-
ofiary z trzysttr wo.l',v, dia bog. ofiary z biaycil lvow i inrrych zv,,ie-
wanych w wieku IV. Prawdopodo]rnie zosta on wyczony z tych cere-
rz4t. Zarz4dzono 'supplicatianes, w kt ryclr uczestniczyli z onatmi i dzierjnri
monii, poniewa kilka tygodni wczenie"! uczczoilo Herkuiesa wsplriie
nie tylko Ludzi z nriasta. al takze e wsi. Fotem zotgantzowano lecti.
sterni trzy<lniowe dla szeciupat bogw: .Iclwisza i Junony. 1{eptuna
z Jrrwntas35. Rzymiani w uroozystcciaclr przebagalnych po bitwie
uar.l Jeziorem Trazyme skirn zwracali si porrownie tylko do przedstawi.
i Minerwy, Marsa i Wenus, Apolljna i Diany, Wull<ana i Westy, Merku- ,cieli trjcy kapitoli skiej ; poza tynr uczczony zostat inny zesp bogw
rego i Ceres. lubowa wi4tyni<ila Wenus Erycyrrskiej sarn dyktator
ni na pocztku t,21,7' Na uwag zasuguje ponadto zespolenie w lecti.
Fabiusz Maksimus zgodnie z otzczenlm S5'bi11i' e votum ma zoyc
sternium wenus i Marsa, jako przodkclw Eneasza i R.omulusa..
ten, ktry posiada najwy'sz wladz w paristwie. Wypenizreszt to vo-
Nowa fala trwogi nawiedzia R.zym po straszliwej klsce pod Kannami.
tttrn skrupulatnie i wkrtitce mg jrdedykowac swit3lni Afrodycie- i
Wzburzone nastroje potrafi opanowa ty1ko Fabiusz Maksimus. Za
! jego
*Wenus Erycyfiskie"j 10.
,[

to rad signito tym razem do ofiar z |udzi. Skazano na mirdwie

Afroclyta z Elyx lrya biistwem zo'ol.rym' w ktrego kulcie mieszay
westalki, ktrym udowodniono win nierzdu. Jedn z nich zakopano
si elementy semicki i greckie, zwizane z ide zapewnienia podnoci.
ywcem koo Bramy Kolliriskiej' druga zapopenia samobjstwo. Na
Suyytej bogini prostytutki sakralne, jak fenickiej Asztarte. Dla Rzymian polecenie ksig sybilli slcich zoiono ofiary ludzki z dwch par: galij-
szczeglnie wan byc jednak wspomnienie zwycistwa odniesionego
skiej i greckiej 3a. Ponadto wysano do Delf poselstwo w osobie Fabiusza
w I rvojnie punickiej w obroni tego sanktuarium. Monety bit z wiz.
Piktora. Przywieziona przz niego wkr tce odpowied wyroczni brzmiaa
runkiem Wnus Erycyskiej przedstawiay'j w diademie i wie cu lauro.
zachca1co. W razie zwycistwa w wojnie mieli Rzymiarrie ofiarowa
wym, podkrelajcjej zwyciski charakter31. Miejsce na wityniewybrano
Apollinowi Pytyjskiemu odpor'viednio godne dary35'
welvntrz pomoeriunr i to na stokach Kapitolu, blisko wityniJowisza
o. M. Kult Wenus Erycyriskiej by silnie zromanizowany; wykluczono
prostytucj sakraln i irrne praktyki sycylijskie. Na clzie dedykacji r,vi.
USTAI\OWM,NIE LUDI APOI-LINAR'ES
tyni wybrano 23 kwitnia, kiecly to obclrodzono Vin,lia wiosenne, ktrym
to cermoniom patronowa Jowisz. Tak wic wprowadzona d.o cntrum
Nastprre lata prz.vniosy stopniow popraw sytuacji wojennej Rzy.
R.zymu bogini zostaa silrrie zwizar-ra z Jowiszm i oficjalnym panteoneilr
,t'
rnian. Jakkolwiek powtarzay sinadal prodigia i podejrnowano odpowiednie
rzymskim3z. Dopiero w okresie znaczni dla Rzymian spokojrriejszym,
rodkicelem przebagaria bogw, ale czyniono to jui na podstawie orze.
I

w r. 184 podczas wojny przeciw Ligurom, konsul I-. porcjusz Licyniusz
czeri haruspikw lub pontyfikw 36. Jliprzypisywano zmian losw wojny
Appollinowi, to zosta. on hojnie wynagrodzony przz zorganizowanie
5B o
W r. 212 ludi Apoinares. Carmina Marciana nakazyway urzt1zanie
corocznie igrzysk rra jego czec, a potwierdzili t decyzj decemwiror,ie
konsultuji1c ksigi sybillinskie. ,,Zajtzailo do ksig i Splaw przeclstawiono'
w senacie, a ten orzek, 'e naleLy ustanowi i obchodzi igrzyska rra cz
Apoilina (udi Apollinare), a po trrz4dzeniu igrzysk ptzydzieli, pretorowi
na subbo' 12 tys. asw i drr,a ofiarne wiksze zwierzta, Druga uch.
waa senatu nakazywa,a, eby decernwirowie dokonywali ofiary v.edug
rytuau greckiego, z na'stpujcych zwierzt: Appollinowi z wou ze z|aco-
nymi rogami i dwu kz bialych, ze zoconynri rogami, Latonie z krowy
ze zoconymi rogami. Pretor zamajc urzdza igrzyska w Cyrku Wiel-
lrinr (Circus Maxirnus) ogosi,eby ludzie skadali na te igrzyska.rla'tki
dla Apoilina, i1e kto moze' Taki jest pocztek Igrzysk Apoliiriskich, lu-
bowinych i urz4dzanycl-r w intencji zwycistwa, a rrie, jak sdz niektr.zy'
q, intencji zdrorvia'. Lutl oglda je w wiencaclr na g'owie,
rrratrony zarrosiy
rnody. Frzy otwartyclr wszdzie drzwiach biesiadowano przeci dona.nri
i cay tydzieri peen by rrrego roclzaju ceremonii', 97.
W nastprlyrrr roku senat uchwali, eby iudi Apollinares odbyway si
staie. w praktyce jednak nie przestrzegano tego zbyt regularnie i w r. 209
ubowanoodbywa igrzyska co roku w dniu i 3 lipca 38. Liwiusz podkrela"
e ludi Apollinares odbyy si w r. 2l2 w intencji zwycistwa, rrie zazdro.
rvia. Do tej pory czczo,^|y by w Rzymie tylko Apollo medicus. Igrzyska
otwieray zatem bramy Rzymu Apol|irrowi Fytyjskiemu. Jednak poczu.
cie zwi4zku Apollina ze zdrowienr pozostao bardzo silne, skoro bodcem
do trstatecznego uporzdkowania problemu igrzysk staa si zataza w ca.
}ym nlicciew r.. ]0B.
Warto zauway, :e wraz z rtspokojeniem atmosfry w Rzymie w par
lat po Kannach wadze paristwa podjy kroki przeciwko szerzcynl si
zabobclrom, obcym (a nie zaiegalizowanym) kultom i naduywaniu r:one-
go rodzaju wr b. Na pocztku r.212 senat podj uchwa przeciwko sze.
Tzeyfti si zaboboirom i wrbom. Pretor Marek Emiliusz,,lra zgromadzeniu
ludowym odczyta uchwa Senatu i wyda zatzdzenie, e ktokolwiek posia.
da ksigi przepowiedni i modlitw czy sztuk ofiarticzw zapisie, wszystkie
te ksigi i pisnla nra oclniedo lriego przed Kalelldami kwietniowymi,
ataz nie wolno nikomu na miejscach publicznych czy powiconych
uprawia praktyk kultowycir wedug nowego czy obcego lytuau'' 39.
Litviusz nie podaje, jakie to praktyki kultowe stay si najbardziej poptr-
larn i grone. Molra ptzypuszcza, :chodz1o w tynr zatzc1zeniu gwnie
o kult Dionizosa-tsakc]rusa i jeco mistria"
60
PRODIGIA 207 R' t nonxr ZARADCZE'
CELEM ODWROCENIA, GNTEWU BOGO\,'I'
Sukcesy M. Klaudiusza Marceilusa na Sycytrii i rrrodego P. Korrreliusza
Scipiolla w Hiszpanii wpyny take korzystnie na sytuacj w ltalii, gdzie
stopniorvo Hannibal musia przejdo defensywy. Jedynie trzyskanie
powalryclr posikw z Kartaginy mogo mu Zapewni powodzenie' Z pornoc
pod4a yv t. 207 z Hiszparrii brat Hannibala, Hazdrubal. Rzynr ogarrra
z11owu tr1voga i jawiy si liczne prodigia. wymarszem konsulw
''Przed
z Rzynu odprawiorrcl dziesiciodniowe supplicationes, pclniewa w Wejach
spad deszcz kamienny. A rra wsponrnierrie jednego z'nakv wrebnego
zan-leldowano, .|ak to bywa, rwnie ilrne. ]*. Mintui.nach piorurr uderzy
rv wityniJowisza i w Gaj Maryki' a w Atelli W rnur i branr. Minturiarrie
'.dodawatri, w bramie iclr, co byo straszrriejsze, pynastruga kr.wi.
W Kapui wiik wpad w nocy w bram irozszatpa stranil<a. Aby zaiegnate
znaki wrobne zoonoofi,ary z wikszvcir zvierzt, a tladto odprawrono
z polecenia pontyfikw jedrrodrriowe mody. Potm jeszcze raz wznowrono
<lziewiciodniowe supplicationes, ponierva na Armilustrum zaobsrwo.
tvatro dszcz kamietiny'' o.
Wkrtce za szczegInie grorry i wstrtn3,'ztlak wrobny {foeclunl ac
ttrx1e 1lrodigiln,) uztano fakt narodzenia si w Frusitrone drrego clziecka,
jaktry czteroletniego, ktr nie miao zdec,vdowanych cech irrskiclr arri
er'rskich. Ju lv r' 209 zaniepokoio R.zyrnian narodznie si dzieoka dwu.
pciowego (andrigena) w Sinuessie' W atmr:sfrze trwogi w t. 2o7 wZwano
nraruspikw z Etrurii i oni orzkli, ile t.rzeba to niomowl, narodzorre we
Fnusinone w Lacjum, zatopi jak najdalej od Rzyrnrr. j9 Zywcem
',Wsadzono
do skrzyni, wywieziono na pene fiiorze i tam zatopiot.lo''. Bya to jui
sidma ofiara ludz<a z'oona w ceu przebagania bstw w okresie wojen
punickich.
Rok terr obfitowa w rnego rodzaju igrzyska i ofiary. odbyy si
ludi Romni i urzdzono uroczyst lriesiad dla Jowisza epulum lovis;
-
przez 3 dni witowanolttdi Plebei i edylowie plebejscy ofiarowaii wityni
Ceres trzy posgi al. Najwicej jednak ofiar zoono dla Jurrony. Kiedy trzy
dziewitki panien uczyy si pieniuoonych przez Liwiusza Andronikusa,
aby je wykona w czasi procesji' piorun uderzy w wityni Jurrony Reginy
na Awentynie. Jako ekspertw od tak zowrogiego prodigium powoano
haruspikw i decemwirw. Haruspikowie orzkli, La znak ten dotyczy
naatron. Zar1wno kobiety rzyrnskie, jak i z najb|iszej okolicy miasta
6t
zLoyy czci swych posagtiw' Z sumy tej ofiarowano z|ot4 mis t1la bogirri
na Awentynie.
Decemwirowie wyznaczyli dziti na uroczysto ofiarn i wielk pro.
cesj ku czci Jrrnony Reginy' W procesji prowadzono dwi biae krott'y,
za r'imi niesiorro dwa cyprysowe posgi bogini. Nastpnie postpowao
dwadzieciasiedem panien' ktcire odpiewaypieriku czci Junony. Pochd
zamykali decemwirowie uroczycieprzystrojeni. Po pr.zebyciu caego miasta
przed wityni Junony Reginy <lecemwirowie zoiyli afiar z. obu l':rw
i posgi wniesiono do wityni a2.
Nie jest przypadkien-l , 'e tak wiele uwagi powicono prodigium doty-
czcemu sanktuarium Jrrnony na Awentynie. Bogini ta bya stale ,,podej-
tzwana,'o sprzyjarrie Ka,rtaginie, rniastu Dydonya3. Tak wic v'' r.207
zwrcono si o pornoc do najiepszych ekspertciw od zaegnywania skutkrir,v
zych znak6w: haruspikw i decemwirw sacris faciundis. W latach po*
przednich dbano takze wyjtkowo stara]lnie o zjeclnanie Rzymianom ptzy-
clrylnociJunon.r' (R"egirra rra Alventynie, Sospes w Lanuwium) i odu'r-
cenie jej niezadowolenia. ofiary t. 2a1 okazay si skuteczne, bol"iem
Hazdrubal zosta pokorrany i zabity w bitwie nad rzek Metaurus. Hanni.
bal musia w walce liczy tytrko na swoje, znaczni unrniejszone, siy w po.
udniowej ltalii.
WPROWAI}ZENIE KULTU
W'ET,KIE J MACIER ZY-KYBET'E
Zawarcie sojuszu z Attaiosm I. krlem Pergamonu' dao okazj do
nowyoh nranifestacji propagan<1owych. Erudyci pergame scy starali si
wykaz'a troja skie poeztki ich pa stwa i ciynastii. W tej sytuacji sojusz
clwlch ludr5w ,,Troiugenae"' winien by umocniony wizan:li re]igijnynri.
W r. 205 narodzi si miayproiekt sprowadzenia kultu Wielkiej Macie rzy"
Kylele, do Rzyrnu. orzecznie dcrnwirw, ktorzy signli do ksi4g
sybil|i skich, byo jednoznaczne, Tekst rvrebny rnwi, Le obcy najedca kapank, przy pomocy Jantuli. aden Rzymianin ani Rzymianka, jak
(alienigena) bdzie rng by zwyciLony i wygnany z Italij dopiero po
sprowaclzei-riu Matki ldyjskiej z Pessinuntu do Rzymu
aa. Orzeczenie
irawizywao do tradycji troja sko-rzyinskicb, bowim lda bya gr4 Troi"
1ama trans,llectic Wielkjej N{acierzy odbyo si w sposb bardzo uro-
czysty w t' 204. Relacje tde| rni pi w szczeg ach. Wydaje si, o skadari bogini ofiary zgodnie z rytuaem anatolijsltirn. Kult ,,rzyruSki''
R.zyrnianie zrezygnowali z przeniesienia kutrtu bezporednio z Fessinuntu
w Galacji, lecz zwrcili si do Pergamonu' gdzie istnia silnie rozbudowany
62
oroctrk kultu Kybele. Stamtd zabra|i Rzyrnianie rvity czarny kamiefi.
(prawdopodobni metotyt). Zostat. on przer,vieziony okrtem do Rzymu,
gdzie mieli go uroczycieprzyj ,'najlepszy obywatel'' i ,'najlepsza oby-
wattrka''. Za tych najgodniejszych uznano F. Scipiona Nasica, brata stry-
jecznego konsula r. 205, P. Korneliusza Scipiona, otaz Klaudi Kwint.
Reprezentowaa ona rd stojcy na cz| factio rywalizujcej z wpywow
grup4 Kornliuszw i Emiiiuszw. W r. 205 doszo iednak niewtptriwie
do zblienia tych dwch factiones przeciw trzeclej, ktrej przewodzi
-
rd Fabiusziiw, zaciekych przeciwnikw Scipiona, przyszego zwycizcy
Harrnibala, przygotowujcego si warriedo przeniesienia wojny na tren
Afryki 45.
Fowitani czarngl kamienia odbyo si bardzo uroczycie. Matrony
towarzyszyy Klaudii i Scipionowi a' do Ostii, gdzie wszedszy na okrt
Scipio prze1 symbol Wielkiej Macierzy z rk azjatyckiego kapana i azja.
tyckiej kapanki' Przl<azat go nastpnie najdostcljniejszym matronom.
Ca miasto wylego rra spotkanie bogini. Wniesiono czatny karnieri do
wityniWiktorii na Palatynie, w dniu 12 kwietnia, ktra to data bya
odtd witembogini. Urzdzoto na jej czelectisternium l' ludi zwan
MegalensesaG. I-egend'a opromienia jeszcze te uroczystoci, a zwtaszcza'
osob Klaudii Kwinty' ktra rniaa w cudowny sposb doprowadzi okrt
do brzeguaT.
Cz,arny kamie umiszczono w twityIri Wiktorii tvmczasowo. Wr. 204
lubowancl wi4tyni Kybeie na Palatynie, ktr dedykowano w r. 191.
Tak jak w przypadku Wonus Erycy skiej, \Yybf miejsca wewnfrz p0n1o.
rium by uzasadniony charakterem prarzymskirn obu bogili a8. Mimo tych
honorw wtadze rzymskie od tazu przedsiwziy rodki rnajce rra celu
ograniczerrie wpywu kultu wschodniego o charalrterze orgiastycznym' Dla
Rz1,mian szczeglnie raice byy obrzdy odprawiirne pr7-z eunuclrw
bdcyclr na suzbi Wielkiej Macierzy. Wadze rzyniskie zezwo|ly zatm,
aby nadzr kuitu by Sprawowany tylko ptzez jedrregcl kapana i jedn
rwni ich niewolnicy, trie mogli peni tyclr funkcji' Wszystkie obrzdy
ku czci Magrra Vlatr miay si odbywa wWl]4trz okrgu witynii tylko
taz w roku zzwaiano na procesj, kti5rcj celern bya kpiel czalnego
kamienia w Strumieniu koo Forta Capena. Zabroniono Rzyrnialrom
tej bogirri pozostawa pod naclzorem pfetora miejskiego, ktry organizorva.
w krvietniu l,udi Megalenses. Tak wic wadze paristwa staray si maksy-
63
malnie ograniczyc wpywy kultu wschodnicgo, wprorvadzollego ofica'alnie
do Rzymu pod pretekstern jego trojariskiclr pocztkw.
Ale wprowadzenie kultu Magna Mater okazao si na razie sl<utczne.
Ju w r. 204 zbioty byiy wfitkowo obfite, a l,V nastpl-lym rokti zgodnie
z wyroczni4 alienigena opuciostatecztrie ziemi ltalii. Senat uczci to
organizrijc wspaniae sup1llicationes i r:liar z |20 zwierzt wikszyclr'
Kiska Hani-ribala umocrria rriewtpliwie presti Wielkiej Bogini {9'
Przez ca'y okres II wojny punickiej trlvao itltensywne budowrricttvo
sakralne pomimo trudnoci ekonomicznycll zwiz'anych z wieikinli wy-
datkami na cele wojskoive' oprcz wynrierriollyclr ju lvity, wzniesionych
z duym popiechem, jak wityniWenus Erycyriskiej i Mens tia Kapitoiu,
na7ey jeszcze wspomnie 1ubowaniewi4tynidla Virtus w r. 208. ponryla-
nej jako dodatek do istniejce.j ju wityni Honos' W r. 207 przed bitw4
nad rzek Metaurus Liwiusz Salirrator ltrbotvalwityni dla bogini Jtr.
wentas. Zbudowana w doiini Circus Maximtrs zosta:r dedykowana w r. 191
przez Licytttusza Lukuilusa50. W czasie obchodlv przebagalnych szczegoi.
n ro1 odegray kobiety', zarwtro matron}- {one np. celebroway wilkie
supplicationes w r. 21 l)' jak dziewczta zvtaszcza rv czasi uroczystoci
-
ku czci Junorry Reginy w r. 207 ' Wilcszoc iubowanych wity i ceremonii
religijnych dotyczyla bogiri. Celebrowac te uroczystoci mogy gwnie
kobiety' poniewa mirczyni byli ci4g1e lra wojnie. Kontrola nad wszystkimi
zarzqdzeniami natury re1igijne.| pozostawa'la w rku senatu51'
PoCZTKI KULTU wnELKIcI{ woDzo\'
obok jednak przemian religijnych nadzorowanych, a navet irrspiro-
wanycl-i przez wadze paristwowe, w okresie II wojn3l purrickiej zaczLy st
ksztatowa nowego typu wierzenia leligijnc, ktre wymyka.v si spod
kontroli paristwa. Jednym z tych z.jawisk by kult ywych bohaterw,
wilkich wodzw' Rni si on zasadniczo od kultu legendarnych przodkw,
jak Eneasza i Romulusa. Teoretycznie Rzymianie nie byli tak dobrze przy-
gotowani do tego nowego kultu, jak Grecy, ktlrzy od dawna czcili herosw,
czyli p-bogw' Dla Rzymian nie istnia stan porednimidzy btistwem
a czowiekiem. Jeliclrcili wywyszy jakiego bohatera musieli uzna,
e sta. si on bogiern po mierci. W ten sposb traktowano w trII i II w.
Eneasza i Romulusa, dopiero pod koniec I w. p. n. e.' a zwtaszczaw okrsie
Augusta Rzymianie zmodyfikowali legendy o wieikich,,za'oycte|ach,,
64
podstaw ich paristwowoci, przyjmujc obok ubstwienia proces heroi.
zacji'?. W wypadku wielkich wodzw nie wdawano si w te subtelnoci
reiigijno-prawne. Na razi nie mogo by mowy o formalnej heroizacji czy
deifikacji. Rodzio si po prostu przekonanie, e wielcy wodzowie, wybawcy
Rzymu w epoce cikich opresji, s wybra cami bogw.
sc*ro't#?ffiffi
Fierwszym ,,wybraricem bogw'' by niewtpliwie P. Cornelius Scipio
(Africanus). Jego kariera wojskowo-po|ityczna bya wyjtkowo szybka
i szczliwa53. Jako trybun wojskowy zdoat' wyprowadzi powierzone
sobie oddziay z opresji w bitwie pod Kannami. Mia zaledwie 25 |at,
gdy comitia centurita powierzyy mu naczelne dowdztwo w wojnie w Hisz-
panii, gdzie zdoat pokona Kartaginczykw. Na abszarze tym zetkn
si z tradycjami teologii zwycistwa Barkidw, ktrej baz by kult Hera.
klesa.Melkarta 5a. Sam Scipio wykazywa niewtpliwie due zaintereso-
wanie dla postaci Heraklesa.Herkulesa. Ju w Hiszpanii otaczaa modego
wodza specyficzna atmosfera mistyki religijnej, przekonanie ludu i armii,
e jest on wspierany przez bogw.
W r. 209 Scipio zawadnstosunkowo atwo Kartagen (Now Karta.
gin), stolic punickiej Hiszpanii, ktra uchodzita za twierdz nie do zdo.
bycia. Przed rozpoczciem Szturmu zaryczy swoim onierzom, e Neptun
udzieli im pomocy. Wykorzysta odpw morza' aby przejprzez odso.
rrit wtedy bagnist lagun i uderzy na Kartagen od pnocrrej, nie
strzeonej strony. Zaskocznie przeciwnika zapewnio wojsku Scipiona
peny sukces. o waciwociachlaguny wclz rzymski dowiedzia si od
okolicznych rybakw, ale Polibiusz mwi, e wobec iLonierzy przedstawi
plan bitwy jako inspiracje Neptuna.Posejdona. ,,W koricu owiadczy,
e plan ten wskaza mu od pocztku Posejdon, kt6ry ukaza mu si we
niei powiedzia, e w dziele tym bdzie z nitn we waciwejporze wsp-
dziaa tak widocznie, ie cae wojsko bdzie wiadkiem tej wyranej po.
moay z jego strony'o 55. Pomoc udzielona Scipionowi przez Neptuna oto-
czya wodza legend4. Monety bite w Kartagenie nosiy odtd wizen.rnek
Scipiona w miejsce Barkidw. W ten sposb jako pierwszy z Fizymian przy.
w'aszczy' sobie przywilej wytcznie krlewski 56.
Po zwyciskiej bitwie pod Baecula w r. 208 plemiona iberyjskie przy.
rzeky Rzymowi posusze stwo, a samemu Scipionowi ofiaroway tytu
5
- Religie wiata Rzynlskiego 65
krlewski. Wdz rzymski jako przedstawiciel populus Romanus riie m<'g
przyj godnoci krla, ale niewtpliwie czu si godny tgo zaszazytu,
Jak podaje Polibiusz: ,,Dlatego t zebrawszy Iberw owiadczyim, e
owszem chce, by o nim mwiono, e jest krlewski i naprawd po kr-
lewsku chce rudzi, ale krlem ani by nie pragnie, ani nie yczy sobie,
by go ktokolwiek tak tytuowa. To powiedziawszy oznmi im, e maj ga
tytuowa wodzem (imperator),, 5?. t6da nie mwi dowyranie, kiedy
Scipio zosta proklamowany przez otnierzy imperatorm. Prawdopodob-
nie nastpio to po zdobyciu Kartageny lub po bitwie pod Baecula, a wic
w r. 209 lub 208. Tytu irnperatora Scipio ottzyma.jako pierwszy spord
wodzw rzymskich; wzrnacnia on jego presti religijny wobec arnii
i umieszcza' go w oczach ludu pod bezporedni opiek Jowisza, ktrego
Rzymianie czcili od r. 380 pod iminiem Jupiter Imperator. Tytu ten by
szczeglnie wany d\a wodza, ktry nie przeszed normalnego cursus
honorum; zapewnia' mu ponadto przeduzeniedowdztwa
58'
Fo zdobyciu Kartageny Scipio nie propagowa kultu Neptuna. Zwta-
ca si w trudnych okolicznociach do innych bogw, takich jak Aprlllo
i Wu1kau59. Pozostawab|iej zwizany z kultenr Hrkulesa i Marsa. lra
ktrego subieby Salius. Jest to jedyna funkcja religijna, jak Scipio
peni. Musia j obj najpniej w wiekr 24lat, przed r,2|1, gdy zma '
jego ojciec. Wymagano bowiem, aby stanowisko w sodalitas Saliorunt
obejmowa mody patrycjusz, majcy ywych oboje rodzicw. Dopiero
jesieni r. 190 Scipio zaznaczy wyranie, e penit. t ftrnkcj religijn.
Dziato si to na<l Bosform w czasi wo.jny z Antiochm III, gdy fotmaln
dowdztwo sprawowa starszy zbraci Scipionw, Lucjusz. W czasie 30 dni
obchodw jesiennych ku czci Marsa w Rzymie, jeliktry z Saliw ztajda.
wa si poza miastem, u"lusia pozosta na tym samynr miejscu przez cay
Zas ut}czystoci.Ja]< pisze Folibiusz: ',I to wanizdarzyo si teraz
Publiuszowi. W rrrornencie, gdy wojska podjy przptaw, wypada' rnu
wanita pota, skutkienr czego nie mg on zmienia miejsca pobytu',
60.
Moe wydawa si dziwne, e Scipio przypomnia sobie i wiatuo tym obo-
wizku po przeszo dwudziestu latach walk, ktrych nigdy nie przerwa
z powodu uroczystoci padziernikowych w Rzymie. Tak np. w padzierui-
ktt 2O2 r. w przede<lniu bitwy pod Zam by w peni aktywny i cigle
zmienia rniejsce pobytu. Jeli jesieni r. l90 skaza si na bierno,kiero.
way nim nadzieje na podjcie korzystnych pertraktacji z wadc Seleu.
kidw. Wykorzysta Zatem Sw powinnoci religijne dla celw politycznych,
66
niezupenie zgodnych z zamietzeniami senatu, ktry domaga si szybkiej
i energicznej akcji w wojnie syryjskiej 61.
od pocztku swej niezwykej kariery politycznej Scipio podkrela
szczeglne wizy tczcl go z najwyszym bogiem panteonu rzymskiego,
Jowiszem. Jak podaje Liwiusz: ,,Do tego przygotowywa si ju od dawna,
od chwili przybrar atogi mskiej. Nie podejmowatadnej sprawy publicznej
czy prywatnej bez uprzedniego udania si na Kapitol, gdzie wchodzi
do przybytku boskiego i rozmylao niej, gdzie tei nieraz sam spdza cza's
ria osobnoci',62. Te stae ,,rozmowy z Jowiszem'' day okazj do powstania
rnych legend. Stranicy kapitoliriscy podkrelali' znane z czujnoci
psy przy wityninie szczekay w ogle, gdy pojawia si Scipio. Zaczto
ll'reszcie srru opowieci na temat boskiego pochodzenia bohatera; miaby
on by Synem Jowisza, ktry objawi si jego matco w postaci wielkiego
wa. Mit ten by wzorowany na opowieciach o narodzinach Aleksandra
Wielkiego 63. Charaktrystyczna bya postawa Scipiona wobec opowieci
o wizach rodzinnych tczcych go z Jowiszem. ,,Wiary w te dziwy on
sam nigdy nie podwaa. Raczej j jeszcze pogbiaprzez swoist metod,
niczmu takiernu nie przeczc, ani te otwarcie niczego nie potwierdzajc.
Wiele te innych tego rodzaju niezwyktoci czciowoprawdziwych,
-
czciowozmylonych
-
wzbudza|o u ludzi nadrnierny dla tego czowieka
Podziw''
0.
Scipio stale podkre|at, ' sukcesy nrilitarn zawdzicza specjalnej opiece
Jowisza. W r. 205 podczas swego konsulatu urzdzi wspaniae wito
ku czci Jowisza i ofiarowa mu na Kapitolu sto wow, ktr lubowa
podczas walk w Hiszpanii 65. W t,l'm samym roku przybyo do Rzymu
poselstwo Saguntu, aby ofiarowa w podzice Jowiszowi wienic z ztotac6.
Zwycistwa Scipiona w lIiszpanii byy wypenieniem woli najwyszego
boga rzymskiego. Umiejtne przedstawienie ludowi niezwykych snw,
w czasie ktrych bg udziela Scipionowi swyclr rad 67, stwatza'o przeko-
nanie, ,ze by on, jelinie Syneln, to przynajmniej wybracem Jowisza.
Dziki tej wierze ludu i wojska w nadprzyrodzone rnoliwociiclr wodza
Scipio atwiej odnosi zwycistwa i uzyskiwa nadzwyczajne stanowiska.
Polibiusz, zgodnie Ze swym racjonalizmem, neguje ca atmosfer
tajemniczoci religijnej ichatyzmatu Scipiona. Czynl.to nie po to, by umniej.
szy jego zastagi, lecz przeciwnie aby wykaza prawdziw wielko
-
Scipiona, ktra opieraa si na rozwadze i przezornoci. Zdaniem Poli.
biusza ,,Publiusz |'..f zawsze wzbudzat w tumie wiar, jakoby za pod-
ot
 szeptem boskim wykonywa srve zamiary, i stara si przez to podlegych
mu uczyni mniejszymi i ochotniejszymi do niebezpieczn}ch czyny'' 68.
Scipio w koncepcji Polibiusza by mistrzem stosclwania w praktyce zasady
,,religia opium dla ludu''. T. Liwiusz, cho powtarza w swym opisie na
og wiernie relacje greckiego iristoryka, by mniej kategoryczny w swych
sdach na temat religijnociScipiona. Historyk rzymski, sam gboko
religijny, pozostawiat czytelnikowi wybr interpretacji. ,,o wielu sprawach
[Scipio] mwi przed ludem jako o tzeczach objawionych' mu we nie
albo jakby z natchnienia i polecenia boskiego, czy to dlatego e sam by
czowiekiem w jakimsensi zabobonnym' czy raczej eby rczkazy jego
izamiary wykonywano bez najmniejszego wahania jakby zlecone mu wyrocz-
ili'' oo.
Historycy nowoytni, w ladza Th. Mommsenem przyjli wersj Poli.
biusza, widzc w osobie Scipiona zrczngo hipokryt umiejcego oddziay.
wa na wyobrani tumu 70. Na sdach wielu autorw zaway'o niewtpli.
wie wywodzce si z okresu pozytywizmu przekonanie, e czowiek wy-
bitnie inteligentny ni moe by wierzcy. Inaczej spraw religijnoci
Scipiona przedstawi R. Seguin 71, ktry uzna' ,,Religia Scipiona nie
bya ju religi jego ojcw, ale bya szQzera,,. Jako wany argument na
rzecz swej tezy przytoczy francuski historyk fakt, e adn z najbardziej
zaciekych przeciwnikw Scipiona, Fabiusz Maximus lub Kato, ktltzy
zarzuca|i ma r) taktyk wojskow, niekonstytucyjny sposb postpowa.
nia (regio more), nigdy nie oskaryli go o nieszczero religijn i naruszenie
zasad kultu rzymskich bogw.
Na marginesie tych tozwu:a warto przypomnie, e nlkt ze wsp.
czesnych badaczy nie wtpi ju w swoist religijnoAleksarrdra Wielkiego,
przekonanego o swej boskiej wielkoci 72. Z koncepcj boskoci Aleksandra
i w ogle bli,ej z kultur hellenistyczn mog si Scipio zapozna |epiej
dopiero podczas swego pobytu na Sycylii w r. 205-204, gdzie przygoto-
wywaii si do wyprawy na punick Afryk. Mia tu okazj zetkn si z ca-
ym bogactwem kultury greckiej, ktr dotychczas zna' dopowierzchow.
nie, Zapozna si zapewne zarwno z doktryn stoick, jak z Histori
witEuhemera; przedstawiaa ona bogw jako ludzi, ktotzy za wy1t-
kowe zasugi zostali ubstwieni. Scipio mia okaz1 pozna lepiej ideologi
Aleksarrdra i przyjte w wiecie hellenistycznym zasady deifikacji wadcy 73.
Wszystkie te idee wiatahellenistycznego mogy pogbi przekonanie
Scipiona, ,e sta' si on wybraricem najwyszego boga Jowisza i by ptzez
niego bezporednio inspirowany.
6B
I :
EOSKIE ZASZCZYTY PRZYZNANE SCIPIONOWT
z^ YIA I Po M]ERCI
Nigdy nie bdziemy mogli stwierdzi z ca pewnoci, co naprawd
rnylaScipio o religii i o ,,boskoci''wasnej osoby. Dla historyka nj-
warriejsze jest ustalenie :
l) jakie zaszazyty religijne ptzyznarLo Scipionowi za ycia?
2) jak ksztatowaysi wyobraenia o nirn po mirci?
3) jaki wpyw wywar na koncepcj heroizacji i deifikacji irnperatorw?
odnonie do pytania pierwszego walto tu wrici do bardzo d;zskusyjnego
przekazu Liwiusza, ktry zawiera przernwienie Tyberiusza Sernproniusza
Grakcha, trybuna ludowego w r. 187. odegra on warr rol w procesaclr
Scipicnw. W swe.j mowie mia przeciwstawia aktualn butn postaw
Publiusza Scipiona jego dawnej powciqgliwocii umiarkowaniu.
',Lufciwi
bowiem' e sarn kiedykarci lud za ch u.czynienia go na stae konsulenr
i dyktatorem:' zakaza. stawiania mu posglv na komicjum, na mwnicy,
w kurii senackiej, na Kapitolu, w celli Jowisza; zakaza podejmowania
uchway, eby posg jego w stroju triumfatora wyno szono z wityniJo-
wisza najlepszego i najwyszego,, 7a.
Wikszobadaczy uwaa, e przytaczony fragment dziea Liwil'tsza
nie odtwarza prawdziwej mowy Tyberiusza Grakcha, lecz stanowi oclbicie
epaki znacznie poniejszej: Sulli lub raczej Cezara. Tekst ten mia powsta
na podstawie paszkwilu z okresu wa]ki o jedynowadztwo 75. Zostay
w nirn
bowinr wyrnienione zaszczyty krlewskie i boskie ptzyznafi stopniowo
Cezarowi w latach 4s-44. ostatrrio teorii ,,faszerstwa'' ptzekazuliwiuszir
przeciwstawi si S. Winstock 76 wskazuj4c na to, 'e czwyrrrienionych
w mowie Grakclra zaszczyt1w, zostaa rzeczywicie pfzyzrnna Publiu-
szowi Soipionowi, np. posg na Kapitolu 77. Jakkolwiek definitywne
rozwizanie problernu autentycznoci omawirrnego przekazu Ljwiusza
jest bardzo trudne, to zasuguje on na llwag nawet w
wypadku ,,f.aszer-
stwa''. JeIi w latach 49-44 szukano wzoru i precedensu dla wywyszcnia
boskiego Cezata, to modlem tym mg by tylko Scipio Afrykafski.
Charakterystyczne jest pomieszanje w cytowanym fragmencie honorw
krlewskich i boskich (podobnie w rodtach dotycz4cych Cezara). Jeli
F. Korneliusz Scipio oskarony o malwersacje pienine podczas wojuy
syryjskiej |<'aza przyniedo senatu ksigi rachunkowe i poclart je pubticz-
nie78, to czyn jego znaczyby: a|bo nie czu si odpowiedzialny przed
ludmi regio more, a|bo dzjata jako imperator a diis electus, ktry tylko
bogom bdzie zdawa sprawozdanie ze swoiclr czyn6w.
69
 odpowied na drugie pytanie o utworzenie si ostatecznej wersji dei- kultu Romy wie si z wzrostm Grkw na odzyskanie nie.
podlegoci.
fikacji Scipiona jest znacznie bardziej prosta. Najpeniejsze powiadczenie
Wcilenienr tych nadziei by rzymski prokonsul, Tytus Kwinkcjusz
apoteozy pomiertnej zwycizcy Hannibala znajdujerny w dzile Enniusza,
Flanrininus, ktry w t. 196 na Istmie Korynckim ogosi ,,wolnoHelle-
cytowanym przez Cicerona: ,,IJ Enniusza Afryka czyk przemawia tak:
nrv''. Wdziczni Grecy ofiarowywali mu wszelkie honory ludzkie i boskie.
<Jeli ktozasuguje na pobyt w krainach nibiskich, to wani
Ku1t jego osoby by silnie zespolony z kultem bogini Romy. Tak wic
dla mnie otwarta jest tam najwiksza brama [... ]>, Tak jest, Afryka czyka.
tl1l. wyzwolona pTzez niego Chalkis na Eubi wybudowaa gimnazjon
Ta sama brama sta otworm r<lwni dla }Ierkulesa'' 79.
pr:rvicony Flamininusowi i Hraklesowi oraz delphinium, gdzie czczono
Korrcepcja deifikacji ponriertnej Scipiona utrwalia si przynajmniej
irrrperatora wsplnie z Apollinem i przyznano mu kapana. Skadano
w krgach elity intelektualnej Rzymu w okresie dziaalnociP. Korneliusza
rvodzowi rzymskiemu ofiary jak bogu i piewano pean, w ktrym wychwa.
Scipiona Emiliarra i twrczoci literackiej Enniusza. W tym czasie znajo-
Iairy by na rwni z Apollinem, Zeusem, Fides i Rom 83. W ten sposb
modziea Euhmera dawaa teoretyczne podstawy do tego typu deifi.
ku1t bogini Romy przyczynl si nie tylko do wywyszenia caego populus
kacji.
Romanus, ale stworzy dogodne podstawy do rozwoju kultu religijnego
Po trzcie: dziki wyjtkowej pozycji Scipiona zostaa zaakceptowana
przez Rzymian nowa idea religijna. Gosiaona, 'e dobrodziejstwa bogw wiclkich wodzw rzymskich. Atmosfera religijna, wyrosa wok Fla-
dla caego spoecze stwa s realizowane za porednictwem jednostek wy- mininusa w rodowiskugreckim, moga nawizywa bezporednio clo
branych przez bogow. Ta idea utrwali si w mentalnoci religijnej i zatrium.
ku]tu herosw i honorw boskiclr ptzyznawanych ju: u schyku IV w.
fuje w peni w interpretacji dziaalnociSulli, Cezara, Augusta i cesarzy
80. takim wybawcom Grecji, jak Antigonos i Demetrios.
Tak wic wywyszenie boskie Scipiona' jeszcze domgliste i nieokrelone
za jego ycia, stanowio pierrvsze ogniwo rzymskiej gnezy kultu cesar- sPRAwA tsAKcHANALIw
skiego.
Jelinadzwyczne honory natury religijnej ptzyznawane wielkinr wo.
"*')**"J,1X,53ii""ifi ff X,fr?* clzorn: Scipionowi, M. Klaudiuszowi Marceliusowi i Flamininusowi
n-rogy w pewnym stopniu niepokoi snat, to jednak nie wywoay jego
ofic.ialnego sprzeciwu. Inaczej przetlstawiala si sprawa z wirzeniami
Nowym czynnikiem, ktry posuyumocniniu kultu religijnego
religijnymi, ktre zyskay na ptze.omie III i Ix w. ogromn popularno
imperatora, by|y na pocztku II w. p. n. e. ,'narodziny'' bogini komy (Thea
ivr'tidszerokich krgw spoecznych Rzymu i Italii: bya to religia Dio.
Rome: dea Roma) 81. Kult ten powoali do iycia w okresie II wojny rna-
nizosa-Bakchusa i jego stowarzyszenia Zwan r|liasoi. l(ult trr uznano za
cedoriskiej Grecy, tworzc now bstwo personifikacj Wiecznego
o
-
kulcie Romy dotyczy rniasta gon form superstitio, mia on charakter orgierst''/czriy] ludzie w nim
Miasta. Najstarsze wiadctwo rdow
greckiego w Azji Mniejszej, Snryrny, ktre w r. 195 zostao uwolnione przez uczestniczcy zattacali sw osobovona tzecz boga, popadali w rodzaj
vuitegoszau. W Grecji Dionizos.Bakchus, cho by bstwem zapewne
Rzymiarr spod ,,opieki'' Antiocha III. Smyrrra vybudowaa w dowd
cbr:,:go (trakijskiego czy frygijskiego) pochodzeiria cieszy si wielk po-
wtlzicznoci templum urbis Romae, twotzc w ten sposb nowe bstwo
pr:iarnociju rv epoce archaicznej. ,,Boski sza,' ogarl-ria czsto ludzi,
i orodek jego kultu Bz. Zapewne w rok poniej (194) Chalkis na Eubei,
ktt5rych pozycja spoeczna by|anajil;za: kobiety i niervolrrikw. Wyznaw-
ktra po wyzwoleniu przez T. Flamininusa od garnizonu macedo skiego
cy Diorrizosa porzucali domy i rodziny, przebiegaii lasy i wzgrza w rytmie
moga odrodzi Zwizek Eubejski, ustanowia igrzyska ku czci bogini
szalonego tattca, ptzy rlwikach gonejmuzyki, pijc wielkie ilociwina.
Romy Zwan Romaia. W r. 1B9 Delfy, ktre rywalizoway ze Smyrn o ty-
T.{ieivtpliwie ten orgiastyczny kult by pewn form buntu przeciwko unor.
tu pierwszestwa w powoaniu do ycia bogini Romy, wprowadziy
nlowanmu yciu polis Ba. Grecy, ktorzy najpierw prbclwali zwaIczy ten
igrzyska Romaia. By to take akt wdzicznocize strony Delf za
Tak
- liult stanowicy naruszenie ustalonego porzdku publicznego, stopniowo
wyzwolenie spocl dokuczliwej opieki Zwizku Eolskiego. wic gneza

li
70

! t,
-=
jednak, doceniajc popularno Dionizosa, starali si go ,,obaskawi'',
wprowadzi w ycie polis. Wielkirn propagatorm kultu Dionizosa w Ate-
nach by nrdry tyran Pizystrat. Wysiki te day pozytywne rezultaty.
W cieniu kultu Dionizosa narodzi si prriej teatr grecki, a Wiikie Dio.
nizje byy radosnym obchodem ku czci dobrego boga wina i winobrania.
Sprawy w Rzymie przybray posta dtanatyczn na pocztktl II w.'
kiedy to potomkowie Romulusa po raz pierwszy zetkntri si z szerokim
zasigiem kultu o chatakttze orgiastycznym. Dionizos.Bakchus poja.
wi si w ltalii za poreclnictwemWilkiej Grecji, gdzie by batdzo popu.
larny ju u schyku w. IY i w. III 85. Po II wojnie punickiej liczni wygna cy
i zbiegowie grccy rozpowszechnili go w caej Italii, take w Etrurii i w Rzy-
rnie. ,,Zgubne to z'o niczyrn choroba (labes) przez zaraenie przedostao
si z Etrurii do Rzymu,' pisa Liwiusz 86. Jalr wyglday powszechne
-
wyobraenia na tmat bakchanaliw i kryjcyclr si za nimi zbrodni naj.
lepiej ilustruje relac.ja tego historyka:
,,Byy to naisteria, w ktre najpierw wtajemniczano ma grup ludzi.
Potem zaczy si one szerzy wrd miczyzn i kobiet. Do obrzdw reli.
gijnych dodano raczni si winem i jedzeniem, by tym wicej ludzi dao
si do tego zwabi. A kiedy wino i noc' ,i kobiety pospou z mczyznami,
w modyrn i starszym wieku, wywoyway podniecenie u obecnych i za-
tary w niclr wszelkie powinne wstydliwoci, zaczto si najpierw wszelkie.
go rodzaju zepsucie. tso kady by gotw dc zaywania rozkoszy w tyrrl
do czego z natury skonniejsz rnia w sobie dz' Zreszt nie ten jecien
rodzaj wystpnoci, pospolite cudzostwo midzy wolnynri mczyzlami
i kobietami, tarn uprawiano. Z tej samej kuni zepsucia wychodzili fa.
szywi wiadkowie,faszrze pieczci i testamentw, kamliwi donosiciole.
Tu byo rodotrucicielstwa, tajnych morderstw, tak e czasm nie L.lycl
w ogle zwok, eby i pogrzeba. Na wiele Tzazy waono si skrycie,
na wiele przy uyciu gwatu. A przemoc ukrywano w ten spostr' e l,vrrjd
haasu tympanonw i cymbaw nie mona byo usysze adnegcl gtosu
krzyczcych wrd gwacerria i mordowania |udzi', 87.
Ta'ki to opinie wytworzyy si wok tyclr pierwszych odkrytyclr
w Rzymie tajrrych stowarzyszeri religijnych. opinie, ktrych echa bd
si powtarza w stosunku do innych tajemniczych, tworzcych wasne
spoecznoci,sekt religijnyclr.
Co naprawd udowodniono czcicilom Bakchusa w I. 186 podczas
sawnego procesu? A przynajmniej co zeznali wiadkowie? W Rzymie
bakchanalia odbyway si noc w lesie Stimula u stp Awentynu. Miejsce
72
wybrano zapwne ze wzgldu na podobieristwo nazwy Stimula do imienia
matki Dionizosa' Senrele. Na razie byy to obrzdy samych kobiet, odby-
wajee si trzy razy do roku. Ale charakter spotka zmieni si zasadniczo _
werlug relacji Liwiu522 88 gdy kapank kultu zostaa Pakula Annia
-
z Kampanii, wspierana przez swych dwch synw. odtd w bakchanaliach
uczestniczyli takrc milczyn| a spotykano si noc pi razy w ci4gu
miesica. Wycia, haas tamburynw i cymbaw niepokoiy okolicznych
miszkaiictiw. Bakchantki z zapalonymi pochodnia-mi zbiegay a do
Tybru. Bakchanalia stay si okazj do trprawiania rozpusty' I-iwiusz
podkrela, e uprawiany by szczeglnie nierzd midzy mLczyznami,
jeszcze rnao znany w wiecierzynrskim' Uczestniczyli przedo wszystkim
modzieticy, i to czsto batdzo modzi. W cigu ostatnich dwch iat nie
wtajemniczano nikogo porvyej lat drvuclziestu. opierajcy si zasadom
oglnego szau i wystpku byIi rnordowani przez towaruyszy tak przy.
najmniej zeznali wiadkowieoskarenia.
-
.fak
relacj przekazali konsulowi L. Spuriuszowi Fostunriuszowi hctera
Hispa1a Fecnia i jej kochanek kwita rzymski, P. Ebucjusz. I(onsul uzrra
opisane fakty za bardzo grone i przekaza spraw senatowi. Tak doszo
do sawnego Senatus consultum che Bcclrunlibus, ktlrego tekst znany jest
z zachowanej inskrypcji 89. Szczeglny niepokj wzbudzia wielka liczba
osob wtajemniczonych w bakchanalia. W samym Rzymie byo ich ok.
7 tys. Organizatorami kultu byli w znacznym stopniu przybysze z l(ampanii,
co wobec faktu szerzenia si tej ,,zarazy", w caej Italii, dawao podstawy
do obaw politycznych. Konsulowie postawili zatzat, e zorganizowune
zostao sprzysienie
-
coniuratio.
Przyczyny ostrych represji podjtych przez wadze rzymskie przeciw
bakchanaliom s obiektem kontrowersji wrd uczonych 90. Nieclarvno
Clara Gallini 91 wystpia z tez, e sprawa bakchanaiiw miaa clraraktr
protestu spoeczrrego o zatlarwienirr religijnym; byty one form buntu
og6a niezadowolonych,,,Iudzi marginesir'', modych (ostry konflikt
polcoleri), kobiet pozbawionych oparcia w yciu rodzinnym, niewolnikciw
i wyzwole cw, wszystkich,,pozbawiolryoh korzeni,,, sfrustrowanyclr
i niezadowolonych. Polemik z tezami Gallini podj4 R. Turcan 92, ktry
podkrelaprzede wszystkim polityczny charakter wydarzeri. Rol kierow.
nicz odegraIi w nich przybysze z Kampanii, jak Annia Paculla i jej dwaj
synowie, Minius i Hrennius Cerrinius oraz przedstawicielg plebsu rzym-
skiego, Atiniusze, pclwizani z ktgami oskijsko-karnpaskimi. Mili oni
zapewne w pamici strasziiwy los Kapui ukaranej przezRzyrnian w 211 r.
73
 Kampariczycy zdoa1'i pozyska do spisku takiz znaczn grLlp Rzymian,
w tym nawet przedstawicieli nobilitas, ktrych zwabia ciekawo i egzo.
tyzrn orgiastycznego kultu. Zdanim Turcana nadzwyczajne puno.
mocnictwa obu konsulw 186 r. byy wymierzone przeciw 'realnemu nie-
bezpieczeristwrr politycznemu deniom ludw poudnia ltalii do
-
niepodlegoci, ktre to denia byy ukryte pod pozorami dziaa reli.
gijnych. Zaprzysienie wielu tysicy wtajemniczonych i kilkultnie trud-
nociz pokonaniem resztek bakchanaliw na poudniu ltalii, zwaszcza
w Apulli 93, wiadcz o powadze Sprawy.
Wydaje si, e Turcan przejaskrawi cilepolityczny (antyrzymski) cha-
rakter ,,coniuratio''. Niebezpieczeristwo, jakie stanowiy bakchanalia dla
w'adz rzymskich, |eLaoju w samym charakterze religijnym tego ruchu.
Prowadzit on do wyobcowania znacztej czcispoeczestwa, utworze.
nia nowych zupenie niezalenych od paristwa wizi. W swej programo-
-
wej mowie konsul Sp. Postumiusz stwierdzi: ,,Na razie cae to bezecne
sprzysienie trzyma si w oparciu o prywatnych przestpcw. Nie ma
jeszcze dosi do opanowania rueczypospolitej. Z ka'dym dniem ronie
i razszrza si ta zaraza. Ju jest zbyt wielka na to, by j moga pomieci
w sobie prywatna fortuna: ju, mierzy w bezpieczenstwo sprawy publiczrrej
(ad sunlmam rem publicam spectat). Jeeli nie zapobie'ecie temu zu" Kwi.
ryci, to zaraz moe powsta nocne Zgromadzenie ludzi rwne tmu oto
dziennemu, prawrrie przez konsula zwoanemu'' 9a. A wic gwnyfil Za-
rzutem bya moliwostworzenia przez wielk |iczb zaprzysionych
nowego spoeczeristwa. Wizy midzy tym nowym ,,narodem'' tworzyt.
potny ruoh religijny Dionizosa.Bakchusa, cho niew4t pliwie zabarwietrie
polityczne tej wsplnocie mogli nadawa niechtni Rzymowi Italil<owie z po-
uclnia kraju' Tak wic ropresje podjte przeciw bakchanaliom rniay swoje
podoe zarwno religijne' jak polityczne. Doszy do tego zarzuty o obraz
moralnoci, pogwacenie najbardziej drogiclr Rzymianinowi mores lnaiorum.
Niepokj budzll nocny i tajernny charakter bakciranaliw. Nizalnie
od tegcr, czy Rzyrnianie wierzyli we wszystkie pi:zypisywane wtajemniczo-
nynl zbrodnie (np. zarzut faszowania testamentw wydaje si zupenio
absurdalny), mieli silne przekonanie, :,e zostaty cakowici pogwacone
mores maiorurr. Konsul w mowi oskarycielskiej podkrelat, e wiele byo
wrd ,,spiskowcw'' kobiet, ktre stay si zacztkiem za. Matrlna rzym.
ska w roli bakchantki musiaa si wydawaczym szczeglnie szokuj4cynr
i gronym dla caego spoeczestwa.
Korrsul na zakoilczenie swego przernwienia wysun argumelrty na-
74
s
tury cilereligijnej: ,,Bo nic bardziej zwodniczego ni' faszywe wyobrae.
nie reiigijne. Gdzie bo wol zasania si zbrodni, tam serce ogarnia
straclr, te karuc wystpki ludzkie gwacimy ZaTazem coz prawa boski-
go [...]''. Nastpnie przypomniat |iczn precedensy otzczit pontyfikw
i haruspikw, na ktrych podstawie Rzymianie uwalniali si od tych fa
szylvych wierze retigijnych. ,,Ile to razy w czasach naszych ojcw i ptzod.
kvi rraoono na sprawujcych wadz obowizek wydania zakazu upra-
wiauia obcych kultw' obowizek usuwania z carku i Forum, i w ogle
z lniasta, ofiarnikw i wieszczkw, odszukania i spalenia ksig przepo-
wiecini, wytpienia wszelkiej praktyki kultowej opartej na zasadzi niezgod-
nej z rzyrnsk. Uwaali bowim ci batdzo przezotni |udzie, :e z catego
boskiego i ludzkiego prawa nic tak nie przyczynia si do rozkadu religii
jak oddawanie bogom czci ni wedug ojczystego, \eoz wedug obcego
f!tuau'' or.
Na wtajemniczonych w bakchanalia spady straszliwe kary. Wydawano
lnasow wyroki mierci zat'wno w Rzymie, jak w ltalii. Wiele osb po-
peniosamobjstwo. Bramy miasta zostay zamknite celem uniemoli.
wienia ucieczki. Tekst senatus consultum de Bcchanalibus zosta rozesany
do rnych miast w ltalii. Donosiciele zostali wynagrodzni i zwolnieni
z odpowiedzialnoci karnej, jelisami byli czonkami stowarzyszeri Bak.
cjii"rsa. Stosowano masowo wyroki mierci. ,,Wiksz iloludzi ukarano
rniercini wizienierrr. oba todzaje kar objy duo miLczyzn i kobiet.
Kobiety skazane przekazyvtano krewnym lub ich bezporednim opie-
kulrom prawnym' aby sami w zakrsie pfywatnym wykonali na nich wyrok.
Jeli nie zna|az si odpowiedni wykonawca kary, poddawano je karze
drog oficjaln'' oa.
I Frzladowania wyznawcw Bakchusa sterroryzoway ca ltali;
na pouclniu trway a do 18l r.97 Nikt ze skazanych rrie prbowa odwo-
t
ac si do ludu (provocatio ad, populum,). Na przyszo'jak wskazuje przekaz
{
Lir,iusza i tekst inskrypcji, zakazano uprawiania balcchanaliw t"r tr{zymie
I
i ltelii. Jelibyktokoniocznie chcia by ,,Bacas'', m gl pozosta czcici.
lei Bakcrusa tylko po uzyskaniu zgody Senatu za porednictwem prtora.
,.\\r r,vypaclku uzyskania zgody senatu [...] dozwolone mu miao by upra-
wiallic tego kultu, ale ilod warunkiem, e w obrzdzi nie bdzie brato
urlziau wicej ni piciu ludzi cznie, nie bdzie te wsplnych pienidzy
alri przodownil<a czy kapana obrzdu'' 98. Wadze rzymskie pozostawiy
zaten wsk furtk, ktra umoliwiaprzetrwatrie' a nastpnie rozwj
nonej religii o zabarwieniu mistycznym Dionizosa-Bakchusa.
-retigii
75
 INNE wIADEcTwA RZ}MSKrEJ NIEToLERANCJI ni represyjnych przeciwko,,nowinkatzom,,, naruszajcym swymi ideami
woBEc
''No\TNEK. I ZABoBoNw mores mqiorum by cnzor r. 184 M. Porcjusz Kato' ktry rwnie w swoim
dziele o rolnictwie ptzestrzegat vilicusa, aby nie zasiga porady u adnego
Decyzje w sprawie bakchanaliw s powanym wiadectwem wieszczbiarua, jasnowidza albo astrologa (haruspicem augurem hrilum chl.
rzymskiej
nietolerancji wbrew opinii wielu historykw, ktorzy prbowali broni daeum ne quem contulisse velit)LB. Wszystkie te posurricia represyjne nie
-
tradycyjnej tolerancji religijnej Rzymian i uwa,a|i ,,,itu, consultum ce byy jednak w stani zahamowa napwu nowych wietzen religijnych,
Bacchanalibus wycznie za akt natury politycznej. Jakkolwiek
od r. 186 prdw filozoficznych iprzemian w caej kulturze rzymskiej.
do czasu masowych przeladowa chrzecijan paristwo rzymskie
nie sto-
sowao krwawych represji wobec wyznawcrv innyfu rehjii,
to akty rrie-
tolerancji zdauaty si zarwno przed r. 186 99, a ,nu",ii.-
czciej po*
tem, wymierzone byy zwykle w ,,faszywe religie'', czy\i zabobony.
Foczy-
najc od r. 213 p' n. e. republika rzymska, rzdzona przez senat,
oscylo-
waa midzy duszymi okresami tolerancji i brutalnymi interwencjami,
jak to susznie zauway'Dumzil 1oo.
Ju w r. l8I doszo do nowego aktu nietolerancji religijnej, jakkohviek
o zabarwieniu nico komediowyrn w porwnaniu z griz lruydarzeil
-
r. 186. Zna|ziono na polu u stp Janikulum, nale'cym do pisarza urzdtl
L. Petyliuszao dwa kaminn groby. Napisy na nich, yvkonu.,e w jzyku
aci skim i greckim, gosiy,e w jednym pomieszczeniu znajduj si zwoki
krla Numy Pompiliusza, w drugim zajego ksigi. W pierwszym grobie
nic nie zna|eztano.,,W drugim natorniast znajdoway si dwie
wizki owi-
nite woskowym Sznurem, zawlerajce po siedem zwojw,
nie tylko rlie-
uszkodzonych' ale bardzo wieychz wygldu. Siedm acifskich
trak.to-
wao o prawie pontyfikalnym, siedern greckich o nauce mdroci'jaka
rrroga
by w tamtynr Czasj,,Io7. Po przeczytaniu uznano e by to ksigi pita.
,
gorejskie (Numa mia by rzekorno ucznim Fitagorasa).
Prawdopodobnie ksigi zastay poclrobione ptzez ptsarua Petyliusza,
ktory Liczyt zapewne na moliwoich sprzedania paristwu. Ale w
atmo*
sfrze wzmoonej podejrzliwoci pretor miejski' ktry przeczyta
ksigi,
owiadczy,'e naley je spali. To owiadczenie pie{,ora wystarczyto
selia-
towi, ktry nakaza publiczne spalenie ksig 102.
Jakkolwiek sprawa ,,ksig Nurny'' moe mie dyskusyjny charakter
(posunicie osobiste czy dowd na istnienie grupy pitagorejczykw
w Rzy-
rnie, ktrzy chcieli propagowa sw nauk), wiek II p'"y,'io,t
dalsz dzia-
ania o haraktrze represyjnym, wyrnierzone przeciw filozofom (szczeglnie
po wizycie w Rzymie Karneadesa, Diogenesa i Kritolaosa
w r. 155) i ,,Chal_
dejczykom'', czyli astrologom, ktrym w r. 139 pretor nakaza.
opuci
Rzym i Itali w cigu 10 dni 1o3. Niewtpliwie gwnym inspiratorem posu.

76

tu

W
RZYMSKA
RET,.,IGIA
W DOBIE KRYZYSU REPUBI,IKI
KRYZYS RELIGII?
Zwyko si rv opracowaniach historycznych rnwi o upadku religii
w epoce schyku republiki 1, a nastpnie o cudownym jej odrodzeniu za
rzdw Augusta. Dopiero ostatnie lata przyniosy bardziej krytyczne spoj.
rzenie na problem kryzysu wirzi.t religijnych w latach 133-30 p. n. e.
Umiarkowany ton ptzewaa ju w interesujcym artykule J.A' Northa9"
a wtpiiwociwobec tradycyjnego punktu widzenia wyrazl J. Schid
zarwno w tytuie, jak w treciodpowiedniego tozdziatu swej ksiki
(Une religion en crise?) 3. Naibardziej lionsekweutnie podway wyniki
dotyclrczasowych badari .I. F{. w. G. Liebschutz w wnikliwym studiurn
rl.ierze{ religijnycir u schyku republiki a.
,.AL.MANIE PoDsTAw JEDriocl NoBILlTAs
.}elstspraw oczywist, e ju w II w. zaznaczy si kryzys w systemie
e]<oi-lomiczno-spoecznym i politycznym republiki, a szczytowe jego nasi-
lenie przypada ua lata 10-30 p. n. e. Froces ten nie mg rrie wywrze
wpywu na dziedzin religii. Najbardziej niebezpieczne clla niej by|.o zaa-
rrranie si jednoci rzdzcej warstwy nobilitas. Zjawisko to wystpio jui
w pocztkach trI w. w konflikcie rnidzy Katonem i Scipionem Afryka .
skim Starszym. Nie by to tylko konflikt personalny, ale stanowi on od.
bicie odminnych interesw koncimicznych i innej koncepcji polityki
zagrantcznej; stosunek do spraw kultury i hellenizacji stanowi dodatkowe
zabarwienie starcia tyclr oponentw 5. Wielkie podboje przyniosy Rzymia-
nom panowanie nad coraz7tczniejszymi prowincjami, ktre stay si obiek-
7B
1
tem bezlitosnej eksploatacji i nowyrn fuodtm dochodw dla klasy rzdz.
cej. Postpujcy procs pauperyzacji ludnoci wiejskiej i wzrost wielkich
posiadociziemskich w rkach nobiliias (nieza|enie od tego, czy tworzy|y
orre gwnie zespoy nastawionych na gospodark towarow villae 6,
czy te. jednolity kompleks dbr typu latyfundium) prowadzi do coraz
ostrzejszej rvalki o ziemi i rnicowania si ekonomicznego samej ary-
stokracji senatorskiej. Gwatowne przyspieszenie tego procesu spowodo-
waa reforrna wojskowa Mariusza i zwizane z ni wieloletnie sprawowa.
lti namiestnictwa w prowincjach, co dawao SZanSe ogromnego wzboga.
cenia si tylko czcinobilitas 7. Dalsz zronicowamie ekonomiczn Tz-
dzcej elity zostao zrlacznie przyspieszone w okresie rzdw Srrlli. Dziki
dyktatorowi pozycja i majtek niektrych nobilw gwatownie wzrosy,
inni za i ich rodziny cakowicie podupadli, co byo przede wszystkim
konsekwencj proskrypcji. Bliscy wsppracownicy Sulli, jak jego pasierb
M. Erniliusz Skaurus, Kwintus Hortensjusz, L. Domicjilsz Ahenobarbus
czy M. Licyniusz I(rassus mogli przodowa w tworzniu wrcz legendar-
nych bogactw. Wszystkich ich przyml.luksusem 1.rybu iycia L. Licyniusz
Luku1.lus, ktry olbrzymio upy z wojny przeciwko Mitrydatesowi, kr.
lowi Folrtu, zainwestowa w wyrafinowane utzr1znie swoich villae i zrraj-
dujcych si w nich wspaniaych sadzawek dla ryb (take morskich),
okrelanych jako piscinae. Majtek Lukullusa ptzewyszy jednak swym
bogactwern Gr. Fompejusz po zwyciskirl zakai.lozeniu wojny na Wscho-
-
cizi. Mana sqclzi, e po podboju Galii dorwna mu z kolei G. Juliusz
Cezat, ktary z.aczylia sw4 karier polityczrr jako zuboay patrycjusz.
W ostatnich latach republiki tzdzia ni bardzo wska, grupa' owi pauci
potentes |rlb piscinarii (czyli ludzte,ktrzy wicej mylo swoich luksuso.
wya1l piscinae ni o dobru uczypospolitej), jak ich zoliliwie okrliCi.
cero 8.
Do ttzyskania tych wielkiclr majtkw nie wystarczao ju dzidziczlti
dobr. po przodkach. Aby si znaczni wzbogaci, trzeba bylo uzyska
korzystre, wjeloltni namiestnictwo prowincji, do ktrego drog otwie-
rao dopiero sprawowanie urzdu pretora' a zwtaszcza konsula. Rozgo.
rzaa zatetn szczeglnie zacieka walka o dostp do tych honores i wzrosy
gwatorvnie koszty wyborcze. Nie wystarcza. jui tradycyjny ,,blask edyl-
stwa'', trzba byo zainwestowa znaczu sumy w bezporedniwalk
wyborcz4. Ci' co wygrali wybory, mogli liczy na zwrot tych kosztw z na-
wizk' Ci jednak, co przegrali, czsto popadali w dugi' ktrych nie byli
w stanie spaci. Gtozia im deklasacja spoeczna. Jedyrr szans dla nich
7g
by'o zwizanie si polityczne z kimznaczrie potniejszym, kto mg
ich wydoby z dugw. W ten sposb zaduony Cezar zd,oby pretur,
a nastpnie konsulat dziki wielkiemu majtkowi I(rassusa. W okresie
namiestnictwa Galii Cezat m6gjuz kolei pokry dugi wielu ztlbo'am
nobilom i zwiza iclr ze swoj polityk.
Zwrcono tu uwag tylko na jeden aspekt kryzysu republiki zr6ni-
-
cowanie ekonomiczne grupy rzdzcej. Ma ono szczeglne znaczenie d|a
przemian religii oficjalnej, poniewa bya ona zawsz batdzo blisko zwi-
zata z pa stwem rzymskim, ktrym rzdzia nobilitas. Gdy ta nobilitas
przesta.a by rnonolitem, a rozbita si na poszczegllne
factiones i panes,
ulego zachwianiu funkcjonowani religii paristwowej. Zna|azto to wyraz
zwaszcza w czstym naduywaniu rnych form divinatio, szczeglnie
zaauspicjw, wykorzystywanych dla interesw tylko jednej grupy no-
bilw.
oKR.UcIEsTwo WALK
oKREsU scHYKU REPUBI,IKI
Na jeden jeszcze aspekt kryzysu trzba tu zwrci uwag' poniewa
mia on powane nastpstwa moralne. Walki okresu schyku republiki
odznaczay si wyjtkowym okrucie stwm i giny w nich tysice ludzi
via, w Afryce zaJunonta. Najwicej kontrowersji budzio zaonie kolonii
Junonii na miejscu zburzonej Kartaginy' ktrej ziemi powiconow 146 r.
bogom podziemnym. Frzydzie|ajc dziaki dla 6 tysicy osadnikw Gajusz
Grakchus stara si wprawdzie omin religijne cntrum punickiej stolicy,
sErrat atwo wykorzysta jednak ,,bzbono''trybuna luciowego. Goszono,
e wil]<i podkopay si pod kamienie graniczne nowej osady, co augurowie
uznali za zty znak dla nowej kolonii 12. Gdy w r. l21 korrsulem zosta L. opi.
millsz, uzyska on od senatu nadz,yczajne penomocnictwa (senatus
cc'nsultum ultiruum) i wystpi zbrojnie przeciwko Gajuszowi Grakchowi
i jego stronnikom. Doszo do waik na Ar,ventynie, a takie w innych cz.
ciach miasta. W ich wyniku zgin sarn Gajusz Grakchus, byy konsul
I':niwiusz Fla]<kus i o]<oo 3 tys. ich stronnikrv 13. Dla upamitnienia
swego zwycistwa kaza konsul opimiusz wzniewitynibogini Zgody
(aedes Concordiae), Wydarzenie to Flutarch skomentowa w spos b nast-
pr.ijcy: ,,Jeszcze wiksz jednak ni to wszystko groz lvzbudz1"o u ludzi
vl1'"budowanie wityni na czbogiiri Zgody Opimiusza! Wszyscy
-przez
bolt'iem odezuli to jako zuchwae blunierstwo i pewnego roclzaju pomnik
triumfu nad tylu tysi4cami zabitych obywateli. W nocy r,vic dopisa kto
pcld dedykacyjnym napisenr na tej witynitaki wiersz:
<Niezgoda w zbrodniczym czynie wzniosa t Zgady wityni>>''1a.

zarwno w mordach organizowanych spontanicznie ptzz Mariusza - Szczeglne nasilnie okrutnyclr mordw, kt r dotkny take osoby
i jego jak peini4ce funkcje religijne, przypada na okrs wojny domowej midzy htfariu.
stronnikw, w zotganizowanych systematycznie proskrypcjach
Sulli w r. 82 i triumwirw w r. 43. Nie licz tu wilu tysicy polegtych na SZem a Sutll. W r. 88 w czasie rozruchw w miecie, ktre wybuchy na tle
polu walki podczas wojen domowych 9. Florus uwaa, e w czasie wojny sporw mi<izy dunikami i wierzycielami, zabity zosta pretor A. Srn-
proniusz Asellio w czasie skadania ofiary. .Iak pisze Appian to Assel-
Mariusza przeciwko Sulli jego przywldcy wyniszczyli bardziej Kampani ',Tak
i Etruri ni, to czynili na ziemi italskiej Pyrrus\ i Hanniballo. !ioi-r' rnimo e by pretorem i skadawanieofiar, a nadto prz'riblany by
jak zwyltle przy oflaraclr w wit,ztatm brarnorvan szat, zosta zaffior.
Dla tozwailanej tu tematyki szczeglne znaczenie maj te akty gwatu
i rnordy, ktre dotkny osoby piastujce najwysze godnocikapaskie clowany na rodku Forum opodal wityni''i;.
lub speniajce akty religijne. Walka przeciwko trybunowi ludowemu W r. 87, po zwyeistwie Mariusza, ofiar przelaclowa sta si L. Korne-
133 r. Tyberiuszowi Semproniuszowi Grakchowi i jego stronnikorn zostaa liusz Merula, flarnen Dialis, ktry obj koirsulat po usurriciu Cinny.
podjta na Kapitolu w pobliu gwnej wityni.Na czele grupy senatorw, Fozwany przed sd Mrula ,,przeciq" sobie yy,a na tabliczce lecej
.i'ook niego zazmaczy, ,e przecinajc sobie yyzdj kapariskie nakrycie
uzbrojonych w kije i kawaki aw, stan pontifex maximus F. Korneliusz
Scipio Nasica. W wyniku starcia zgin sam Tyberiusz Grakchus i okoo giorvy (nie godzic si bowienr flaminowi umira w sakralnynr nakryciu
300 jego stronnikw 11. la gowie)'' 16. Po rnierciMeruli stanowisko flamina Jowisza pozostao
Kiedy Gajusz Grakchus, modszy z btaci, rozpocz dziaalnotry- ilie obsaclzone a do czasu reforry reiigijnej Augusta.
buna ludowego, wystpi on z projektem za.ainia kilku kolonii o nazwach N ajbardziej dramatyczne byy okolicznocimierciKwintusa Mucjusza
religijnych: w Tarentum miaa to by Neptunia, w Scylacium Scewoli, konsula r. 95, sawnego mwcy i prawnika, kry przez wiele lat
Miner.
-
BO 6
- Re1igie wiata Rzymskiego B1
piastowa funkcj pontifex maximus i po'oytwielkie zasugi dla rozwojLr
prawa sakralrrego, Zosta on dosownie zarnity wsenacie przed posgiem
Westy przez siepaczy modego Mariusza' ktry ju nie mia SZanSy na zwy.
cistwo nad Sull' ale pragn przynajmniej wymordowa swoich prze.
ciwnikw 17.
T kilka przykadw wskazLrje na to, e w okrucieristwie wojen domo-
wych nawet autorytet najwyszyclr stanowisk kapariskich nie stanowi
przeszkody dla dokonania mordu o chataktrze politycznym. oczywicie
Merula i Scewola zginli rrie dlatego' ebylt kapanami, ale mimo penienia
swych godnocikapariskich (flamen Dialis i pontifex maximus).
I\trNIPULACJA RELIGIJNA
W ZYCIU POLITYCZNYM
Epoka scliyku republiki przynosi szczeg61nie duo faktw ingeren.ji
religijnej na korzyrozstrzygni politycznych w rozgrywkach wewntrz.
nych. Jak susznie zaawayt Liebschuetz, manipulacja religijna odgry.
waa zawsze zasadnicz roi w yciu republiki 18. Wystarczy wskaza
przykad kalendarza i dorzucanie (lub nie) miesica intercalrius oraz ogra.
niczanie liczby dies comitiales. Na okrs schyku republiki przypada szcze.
g61rc natenie ingerencji religijnych w Sprawy wyborcze i ustawodawcz.
Potn broni byy w tej dziedzinie wrby (divinatio) i oficjalne ogoszenie
pojawienia si zrrakw zowtoebnych (obnuntiatio), Bto ta bya jednak
vywana nie po to, aby oszuka atwowierne masy' ale przeciwko przedstir.
wicielom samej nobilitas, jak trafnie zauway. Libeschuetz 19. Klasycz.
nym przykadem mogt1 by stae ,,obserwacje nieba'' ogoszote przez
konsula r. 59 M. Kalpurniusza Bibulusa przeciwko jego koledze Gaju-
szowi Juliuszowi Czarowi. Wynikiem tgo typu poczynan by| zakaz
obserwowania nieba w dni komicjw, ogoszony jako ustawa w r. 58
z inicjatywy trybuna' Publiusza Klodiusza 20. Ingerencja religijna moga
w sumie utrudni dziaalno ustawodawcz i wybory urzdnikw. Nigdy
jednak nie uyto divinatio celem uniemoliwienia odbycia posiedzenia
Senatu lub przeprowadznia procSu sdowego. Nie mona zatm rn wi
o cakowitym sparaliowaniu ycia spoeczno.polityczngo za pomoc
naduywania nakazow religii2l. Sam fakt czStego uywania wrb dla celw
politycznych nie wiadczy wcale o upadku religii rzymskiej, wrcz prze-
ciwni jest nawet dowodem jej swoistej ywotnoci.Trzba bowiem pa-
82
mita, e religia i polityka byy ze Sob Zawsze cilezespolone w pa stwie
rzymskim. Widzenie w tym zjawisku dowodu ,,upadku'' religii jest przno-
sznim na staroytnonaszych wyobrae uksztatowanych przez wia-
topogld chrzecijaski 12.
W stosowaniu tak wanego instrumentu polityki religijnej, jak divi-
natio, zaszy niewtpliwie dopowane zmiany w II i I w. p. n. e. Auto.
tytet decemvirw sacris faciundis i ksig sybillifiskich ustpi miejsca coraz
cZStSZemu powoywaniu haruspikw jako najrvyszej rarrgi ekspertw od
wtb. W Itr w. patrzono jeszcze na rrich donieufnie jako na etruskich
cudzozimcw, a1e coraz czciej Zwracano si do nich po rad. W I w.
autorytet haruspikw utrwali si i przetrwa do czasw cesarstwa, kiedy
to funkcje kapafiskie zaczli obejmowa w]isokij rangi obywatele rzymscy
(ekwici). osabienie religijnego znacznia augurw na, korzyharuspikw
nie byo wynikiem filozoficznych wtpliwoci goszonych przez Cicerona
w De divinatione, a7e wizao si: 1) z niedogodnoci korzystania przez
armi z usug augurw i ich klatek z kurami; wreni z wntrznoci zwie.
rzt ofiarnych byo dla wojska lepszym rozwizaniem, 2) ze stopniowym
upadkiem roli zgromadzeri ludowych w Rzymie, z ktrymi augurowie
cilewso dziaa|izs.
WPY*
T^Sf'YTIJ' S'T*AENIE
Epoka schyku republiki bya niewtpliwie okresem pfzyswojenia
przez Rzymian podstawowych zasad filozofii greckiej, jej lepszego poznania
nie tylko przez wsk grup elity i powstania pierwszych aciriskich dzie
filozoficznych, popularyzujcych dorobek myligreckiej. Wielu wsp.
czesnych badaczy sdzi, 'e filozofia zastpia reiigi. Wydaje si, e opinia
ta jest nieco uproszczona' Niewtpliwie zjawisko zastpowania tradycyjnej
rcIigli przez filozofi zaczto ksztatowa si w wiecie greckim w IV w.
p.n'e. i wystpowao w rodowisku grecko-rzymskim ai do kofca sta-
roytnoci.Filozofia lepiej zaspokajaa potrzeby intelektualne i uczu-
ciowe ni religia townoznaczna z wypetnianiem kultu. Nie jest moliwe
przedstawienie w tym opracowaniu gbszego studium wpyww filozofii
greckiej na kultur rzymsk w II i I w. p.n. e. Wypada si ograniczy do
naszkicowania problemu, w jakim stopniu modne wwczas kierunki filo-
zoficzne mogy oddziaa na wierzenia religijne Rzymian'
B3
-
=
EPIKUREIZM
od schyku III w. p. n. e. zacz przenika do Rzymu wpywy tych
kierunkw filozoficztlych greckicir, ktre rozwijay si w epoce hllenizmu.
Nie wszystki zainteresoway w rwnym stopniu Rzymian. Epikureizm
by jedyn szkot tej epoki, ktra opieraa si na zasadach materialistycz.
nych, rozwijajc teori Demokryta. Niekonsekwencj jednak mechani.
stycznej koncepcji ptzyrody, zbudowanej wycznie z rozmaitycIl. potczeil
atomw, byo przekonanie Epikura o istnieniu bogw. Byli oni wprawdzie
rwni, materialnymi istotarni' bytujcymi w jakichodlegych przestwo-
rzaclr. Niemiertelnozawdziczali oelizolowaniu od wpyw6w zewnftz-
nych, ktre mogyby spowodowa rgzkt.ad atomow, z ktrych bogowie
byli zbudowani. Byli oni szczliwi, ale doskonale obojt'ni wobec biegu
spraw plzylody i ludzi. Wanieta obojtnowobec wiata,rzdzcego
si wasnymi prawami, z.apew niaa im peni szczciaf. F ozbaw iaa jednak
jednoczenie bogw podstawowej roli, jak odgrywali we wszelkich sy-
- moliwociingerencji w sprawy ludzkie. Mona
stmach religijnych
w Sumie powiedzie, e Epikur pozostawi bogw, ale zlikwidowa religi
tradycyjn. Jego bogowie nie potrzebowali modlitw ani ofiar skadanych
przez ludzi,' czyli kultu stanowicego istot antycznej religii. Mimo to
Epikur zachca do czynnego udziau w kultach religijnych polis, w jej
witachi uroczystociach. Frzez uczestnictwo w tyctrr obrzdaclr mdrzec
mg skierowywa swe myliktr bogom prawdziwyrn, ktotzy s inni od
powszechnych o nich wyobraeri. Tak wic Epikur nie daod swych
wyznawcw cakowitegci odcicia si od tradycyjnych form kultu, co spowo-
dowaoby niewtpIiwie oskarni ielr o bezbono.Nieuznawanie nie-
miertejnociduszy i ycia pozagrobowego nie byto a: talc rewolueyjne' jak
nairr si moe wydawa. Staroytni Grecy ni mieli nigdy sprecyzowarrych
,'dogmatw'' na tmat losw pomiertnych czowieka. Epikur pragn
wyzwoli ludzi od straclru przeci rnierci4 i karzcym bstwem. Jego sawne
powiedzenie niczyrn iest dla nas, bo pki my jestemy,tlie rna
- ,'rnier
rnierci,a kiedy jest mier,rras jui nie ma'' byo wskazwk dla ludzi,
- il
jtlt< iy szczliwie, bez strachu przcd miercii tlogami 25.
Nauka Epikr"rra o przyjemnoci jako wolnociod strachu, niepewnoci
i podania, o wyszociprzyjemnoci duchowych nad cielesnymi ni zna.
Iaza szrszgo zrozumienia wrd Rzymian. Ale staa si natchnieniem
dla wielkiego poematu Lukrecjusza Karusa, dziki ktrenau nauki Epikura
przetrway nawet w epoce' gdy chrzecija stwo zaczo tpi wszelkie dzie.
8+
I a o charakterze poga skim. W okresie schyku republiki istniaa elitarna
grupa Rzymian, zwolennikw epikureizmu. Nala do niej nb|iszy przy-
l jaciel M. Cicerona, ekwita T. Pomponiusz Attikus. Niestety o jego po-
ll
gldach wiemy bardzo mao, bowiem z obszrnej korespondencji Cioerona
zachoway si tylko jego wasne listy pisane do Attikusa 2|j. Z iLyciotysu tego
batdzo interesujcego czowieka mona jedynie wysnu wniosek, ,e byt
on konsekwentnym epikurejczykim w unikaniu bezporedrriegomiesza.
nia si w sprawy polityczne. Ale wanieta niech epikureizmu do aktyw.
nocipolitycznej nie moga zna|e, szelszego oddwiku w Rzymie, zw'asz-
cza wrd nobilitas.
STOICYZI\,I
Niowtpliwie najwiksz popularnowrd Rzymian zyska stoicyzm
ze wzgldu na goszorre zasady surowej moralnoci i pozytywny (w zasa-
dzie) stosunk do aktywnoci publicznej. Na poglctry elity rzymskiej
wywarli szczegl|nie duy wpyw Fanajtios i jego ucze Posejdonios. Sto*
sunek stoicyznru do religii wywodzi si z zawiej kosmogonii, goszcej
cykliczny po:ar wiata. Cay wszechwiat by dtra stoikw rozumn bosk
il istot4, kierowany by z jednej strony ptzeznaczeniem, z drugiej zawype-
il
nia wiadome zamiaty owej najwyszej istoty. Pomimo tej panteistyeznej
tl
koncepcji b stwa stoicy byli nastawieni w zasadzie przychylnie do trady-
|
cyjnego pai1teonu. Swe najwysze bstwo ident.yfikowali chtnie z Zeusem,
pozostawiajc iednak miejsce take clla innych bogw interpretowanych
alegorycznie. Tak wic np. IJera miaa b3l uosolrieniem powiotrza w Syste-
mie stoickiej kosmogonii, Posejdon zawcicleniern wody. Stoicy byli
na og przekonani o moliwocipozrrawania rvoli boei przez odpowied-
ni interpretacj snw i wrob. Te pogldy stay si czstym obiektern pole.
miki z strony filozofw nastawiorrych bardziej rac.ionalistycznie i sceptycz-
niezl .
Stoicyzm by systemem stale rozwijajcynr si; take pogldy na tematy
religijne ulegay pewnym ptzemianom. Najwybitniejszy przedstawicil
redniej Stoi, Fosejdonios z Apamei (ok. 135-50 F. n. e.)' wywar ogromny
wpyw natwotzCsi w I w. p. n. e. literatur rraukow4 rzymsk, zwaszcza
na Cicerona i Warrclna. Gosi ot7, e potrzeba religii jest wrodzona lrr.
il
dziom, o czym wiadczypowszechne jej wystpclwanie u rlnych ludw.
Cay wszechwiat opiera si wedug Posejdoniosa na dziaaniu jednej i tej
samej prawidowoci. Na tej podstawie opar obron starej stoickiej nauki
o wrbiarstwie, odrzucon ptzez Panajtiosa. Posejdonios sdzi bowiem,
85
rc mona przewidywa wypadki przysze na podstawie pewnych zjawisk
poprzedzajcych je, cho pozornie z nimi nie zwizanych. Innowacj
w systemie stoicyzmu byo tak.e przekonanie Posejdoniosa o osobistej
niemirtelnociduszy, zwaszcza zadusz ludzi wybitnych, szczeglnie
zasunnych dla spoecze stwa. Ten pogld wywar wielki wpyw na Ci-
cerona (mimo jego krytycyzmu wobec innych twierdzeri stoickich), czego
dowodem jest Somnium Scipionis (Sen Scipiona)rg.
AK,'DEL{IA SCEPTYCZNA
Na rzymsk eiit intelektualn okresu schyku republiki, w tym zwtasz-
azana Cicerona, silnie oddziaay pogldy Akadmii sceptycznej. Zwracaa
si ona przeciwko dogmatyzmowi stoickimu goszc, 'e :adnej prawdy nie
mona p ozna w spos b pwny. Znakomity m przedstawicielem sceptycyzmu
Akademii platoskiej by Karneades z Kyreny, scholarcha szkoy w poo.
wie IIw. W r. l55 p. n. e. przwodniczy orr sawnemu poselstwu filozo-
fw ateriskich w R.zymie i wygosi dzie po dniu dwie mowy. W pierwszej
z ntch zawar pochwa sprawiedliwoci jako normy postpowalria w sto-
sunkach midzynarodowych, w drugiej zawykaza, e sptawiedliwo
jest cakowicie nieprzydatna w polityce, bo np. Rzymianie, gdyby kiero.
waii si jej zasadami, nrusieliby zwrlci podbitym ludom wolnoi zagar-
nite ziomie. Wykady te wywoay ostry szok wrd tradycyjnie nasta-
wionej czci spoecze stwa rzymskiego ze starym Katonem na cze|'
Postarano si o moliwie szybkie, chocia honorowe, odesanie trjki
posw-fiIozofw do Aten.
Nastpne pokolenie Rzymian chono ju jednak tego typu nauki cbt.
ni i bez zgorszenia. Na Cicerona oddziaa batdzo silni Filon z Larissy.
Zagadzion sceptycyzm redniej Aka""lemii, rozwijajc elementy pozytywne
tkwioe .ju rv nauce Arkesi1aosa i Karneadsa. Ten ostatni ptzyj zasad
probabilizmu tzn. zasad, e wprawdzi nie mozna w poznaniu osign
cakowitej pewnoci' to jednak na|ey zaakceptowa sprawy prawdopo-
dobne, w rvysokirn stopniu przekonyrvajce. Filon z Larissy bronit pogl.
dclw Arkesilaosa i I(arneadesa twieI:dzc' e by|i oni korrtyrruatorami
auteritycznej nauki Flatona. \Jzn Filona, Antioch z Askalonu, odszd
jednak daleko od tego z'agodzonego ju sceptycyzmu tworzc wasny po-
Zytywny system' bardzo zb|iony do pogldw stoickich. Tendencja ta
dominowaa w Nowej Akademii. Cicero, ktry zetkn si bezporednio
B6
zarwno z Filonem, jak z Antiochem' pozosta pod siiniejszym wpywem
starszogo Filona 29. Jego umiarkowany sceptycyzm przyczynl' si do uk.
sztatowania pogldw Cicerona na religi.
TE.RIA-T#3i-x.ryf#'i"EWoLI_
Fierwszym autorem rzymskim, ktry wprowadzI' elementy filozofii
greckiej do rozwaari o religii by sawny pontifex maximus Kwintus
I\fucjusz Scewola, zamordowany w 82 r. Pochodzi on z rodu nobilitas,
ktry od wielu pokole dzie y najwysze funkcje kapariskie. Kwintus
Mucjusz Scwola patczy w swej nauce elementy tradycyjnej wiedzy kapari.
skiej Rzymian z wpywami filozofii greckiej. trstot re1igii mia wyoy
rv nastpujcy sposb (przyjj z pewnyrni modyfikacjami Warro) wedug
ptzekazu w.Augustyna 30:
."Za porednictwem niektrych pism przekazano, i niezwykle uczony
pontyfik Scwola tozroLnia trzy rodzaje bogw: pierwszy przedstawiony
przez poetw, drugi opisany przez fi|ozoflw i ttzei wprowadzony ptzez
zwierzchnikw pa stwa' Pierwszy rodza1 nazywa baamutnym, gdy
czy si z nim wiele zrnyleriwcale niegodnyclr bogw. o drugim mwi,
e nie nadaje si dla pastwowoci, gdy s w niln pewne rzczy zbdte,
a nawet takie, ktryclr znajorno byaby szkodliwa dla ludw. Sprawa
r:wyclr rzeczy zbdnych nie ma wikszego ztaczenia; to i wytrawrri praw-
ntcy zazwyczaj powtarzaj: <Nadmiar nie powoduje szkodp.
Lecz jakle to stzeczy, ktre dostawszy si do wiadomoci tumu wy-
rzdz mu szkod? <Chodzi mianowici o to powiada i Herkules'
- -
Eskulapius, I(astor i Folluks nie s bogarni; uczlri bowim podaj' e
bytri to ludzi i zeszli z wiatana sposb ludzkil>. C6, poza tym? <<Ii
paristwa nie rozporzdzE prawdziwynri podobie .stwami istot, ktre
s bogami, poniewa prawdziwy Bg nie ma ani poi, ani r,vieku, ani wy.
odrbnionych czonkw iaa>>. Pontyfik nie chce, by lucly wiec1ziay o tym,
gdy nie vwaa tgo za nieprawd. Sdzi wic, e wychodzi na korzy
pa stwom, gdy w sprawach religii s oszukiwan''.
Interesujc ana|iz pogldw Scwoli i jego roli w ksztatowarriu
si nowych element<iw wiatopogldu religijnego da J. Scheid3l, Zwr6ct.
on uwag' e istotn innowacj Scewoli w przedstawieniu potrjnej teo-
logii byo jej zhierarchizowanie na korzyreligii obywatelskiej' Pierwszy
typ religijnocipoetyckiej, mityczny, by cilezespolony z teatrem, istot-
87
=.

nym elmentem witreligijnych. Na uwag zastuguje stosunek Scwoli
to teologii filozoficznej. Sarne rozwaania fi|ozoficzne na temat religii
mog by poyteczte, ale szkodliwe jest, aby lud pozna tak interpretacj
i j praktykowa. Szkodliwojej Scewola widziat w pewnych tzach
stoikciw, ktrzy gosili pochodzenie ludzkie niektrych bstw, jak
Dioskurowie, Herkules i Eskulap. Fogldy takie, goszone w II w. ptZZ
poet Lucyliusza, podwaay istot religii. Za niebezpieczn Scewola uwa-
at. takize stoick krytyk antropomorfizmu, ktra moga prowadzi do
podwaenia podstaw kultu rzymskiego 3.
Za ttzci i najwaniejszy typ teologii uzna poirtifex maximus religi.;
obywatelsk, stanowic podstaw paristwa. Jst ona niezbdna dla pra.
widowego funkcjonowania ycia publicznego i dlatego obowizuje
wszystkich obyv'rateli. Scewola nie przeciwstawiat religii obywatelskioj
religii filozoficzne1jako prawdy bdowi, a|e uwa,a j za bardziej poy-
teazn- tak jak racja polityczna jest warriejsza od raeji filozoficzaej.
tri.eligia oflcjalna rzymskiej civitas, inspirowana, kontrolowana i przeka-
zywana przez elit polityczn tzn. principes cfuitatis, jest uprzyrvilejov.ana,
poniewa stanowi najsillriejsz podstaw spoistoci systemu politycznego'
.]. Scheid przeciwstarvia si pogidom, .jakoby goszone przez Scewol
tezy miaty charakter rnaciriavelliczny" Poniewa Scewola uwaa. za pad-
staw Systemu religijnego w par1stwie nie prawd filozoficzn, ale dobro
publiczne oparte na potlonocii kultach tradycyjnych, rozui:towa wedug
kryteriow politycznych.
Niewtpiiwie pog1dy Scewoli S w Zna.czl1ym stopniu btriski sawncmu
sfornruowaniu Polibiusza na temat religii rzymskiej: ,,Gwnie jedna'k wy-
szopastwa Rzym.ian poleget, jak nri si zdaje, na ich zapatrywallitr si
na bogw. I iaclim zdaniern to, co u innyclr lud'w jest przedmiotem n:r-
gany, dccyduje o spoistooipastwa rzymskiego, nrianowici bogobojrro.
Ta bowiem waciwoc jest tak dalc u nich wyolbrzyrniona i spleciona
zarwno z pr}iwatnym yciern trudzi, jak i z yciem prrblicznym, ie wyiszy
jej stopieri jest ju nieosi4galny. Iv1ogoby to wielu dziwne si wyda;
ja zasdz' e mieli trr na wzgldzio posplstwo. Gdyby bowiem dao si
utworzy pa stwo z samyclr mdrych mlv, to rnoe taki rodek nie byby
konieczny; poniewa jeclnak wszelki gmin jest pochy i peen bezprawrryclr
dz. nierozumngo gniewu, gwatownych rramitnoci wic nie po.
-
zostaje nic innego, jak groz przed czyrn nieznanym i tego rodzaju tra.
gicznymi wymysami utrzyma gmin w ryzach. Dlatego tei stato,ytni,
jak rni si zdaje, ni bez powodu i nie przypadkowo wprowadzili do po-
88
I splstwa rnniemanie o bogach i wyobraenia o podziemiu; nczej dzi-
siejsi ludzie lekkomylnie i nierozurnnie je odrzucajo'33.
I
I
Jakkolwiek mona zauway powne r6nic w bardziej racjonalistycz-
nym sformuowaniu Polibiusza, jak w teorii prezentowanej przez Mucjusza
Scervol, to istota argumentacji pozostaje zb|iLona' obaj zdawaii sobie do-
skonale Spraw z wielkiego dystansu' jaki dzieli filozofujc etrit i warstwy
nisze. Dla staroytnych ,,religio'' sprowadzata si przede wszystkim do
praktykowania kultu. Zdanim Polibiusza i Scewoli ludzie winni uczestni.
czy w kulci nie dlatego, e wierzw prawdzirvo danej religii, ale dlatego,
e tak powinno si czyni i wszyscy to zawsze czynili. Ta konsekwentna
obrona tradycyjnej retrigii pafstwa bya u Scwoli spowodowana podsu-
ntott.anim skutecznego dziaania tego systemu jeszcze w II v.. Silniejsze
jego zachwianie nastpio dopiero w okresie pierwszej wojny domowej,
a jego oliar pad sam wielki teoref'yk prawa sakralnego.
Po zakoliczeniu II wojny punickiej ptzz ca|y wik II w dalszym cigu
Zw]:acalio uwag na rne prodigia i podejnrowano rodkizatadcze (pro.
curatio) lvypr<lbol,vane ju w III w. W r. 200 i w r. 186 p'n.e. wrzucono
do rnorza dwi herrnafrodyty, ptzy czym okruciestwo to dotkno ofiary,
i ktre nie b:,y iut mayrni dziemi: pierwsza liczyla lat i6, druga za12.
l
Powtrzono topienic hermafrodyt w latach 133, 119, l17 i 103, a takie
v't 97 i92p.n' . w W. 114-|13 oskarono tfzy \Yestalki o zamani Iubu
I
czystoci,co tlwaano za szazego|nie grone prodigiunr" Pontifex maxirnus,
L. Cecytriusz }'{etellrrs, uzna za winn tylko jedn z nich, ale nie zdo'a
ocali dwch pozostaych' Skaza'no je zgodnie Ze starym rytuaem. Ksigi
sybiilifrskie za porednictwem decemwirw za|eci|y poiradto powtrzenie
strasznej ofiary z pari' Gallw i Grekw, ktotzy zostali Lywcem pogrzetrani 3a.
Nasilerrie tych ziowrogich rodklv zatadczyclt przypada na sclryeli wioktl
II, kiedy to wojna z Jugurtlr, a irastpnie grony naja'zd Cynrbrw i Terr.
tonw postawiy Rzym w trudnej sytuacji. Pocztki lvieku tr przyniosy
wybuch pierwszej wojny donrowej i wielka. fal okrucieiistw 35.
PoGLDY w,RIoNA NA RET,IGI
W tych trudnych azasach rozwijaa si w peni kultura rzymska, po-
wanie pogbia si znajomo filozofii i uksztatoway si nowe pogldy
na religi. Sformuowali je dwaj najwybitniejsi mylicielerzymscy tej epoki:
M' Terencjusz Warro i M. Tuliusz Cicero. Zdaniem J. Schida ci dwaj
nobilrrwie zdoali obroni star tradycj religijn: Cicero od'dztelajc j
89

rygorystycznie od zabobonu (superstitio), Warro zaoddajc si z zapaem
ocaleniu caej tradycji religii rzymskiej. W odrnieniu od konserwatyw-
nej postawy Mucjusza Scewoli obaj starali si wykorzysta filozofi do
dal-ria nowego wigoru starej religii 36. Zasag Warrona jest podjcie dysku.
sji na temat trjfunkcyjnoci religii rzymskiej. Na podstawie ptzekazu
w.Augustyna mona istot jego pogldw odtworzy w sposb nast.
57:
pujcy
,,Mitycznym rodzajem nazywa si zwykle ten, ktrym posuguj si
poeci; fizycznytm ten, ktry spotykamy u filozofw; paristwowym ten'
z ktrego korzystaj ludy. W okrelonym przze mnie jako pierwszy jest
wiele zmyleitsprzecznyclr z godnoci i natur istot nimiertelnych.
Opowiada si tam, i jeden z bogow urodzi si z gowy, drugi z biodra,
atrzeci z kropli krwi; e bogowie kradli, cudzooLyli i posrrgiwali czowi.
kowi; wreszcie przypisuje si bogom wszystko, co moe by udziaem nie
tylko czowieka zwykego, ale zgota nniegodziwszego [...].
Drugi wydzielony przeze rnni rcdzaj jest tym, o ktrym wiele ksig
pozostawili filozofowi. Zastanawiaj si w nich, jacy s bogowie, gdzie
si znajduj, skd ich rd i czym sl odznacza; czy bogowie istniej od
pevnogo czasv, azy wiecznie; czy wzi|i swj pocztek z ognia, jak wierzy
Heraklit, czy z|iczb,jak chce Pitagoras, czy z atom6w, jak twirdzi Epikur.
W taki sposb rozprawiaj tam i o innych rzeczach, lecz uszy mog znie
to atwiej w cianach szkoy niIi poza nimi na forum [...].
Trzecim rodzajem jest ten, ktry w miastach powinni zna i stosowa
obywatele, a zwaszcza kapani. Znajd,,lj si tam wskazania, jakim to
bstwom winin kady publicznie skada cze,przez jakie obrzdy
i ofiary [...]. Pierwsza teologia najbardziej stosowna jest dla teatru, druga
dia wiata, trzcia dia rniasta''.
Jak suszni zauwayjuw.Augustyn w kornentafzu do tyctrr Wypo.
wjedzi Warrona. ,,K-t'i nie clostrzegby, jakiej to mianowicie teologii
ptzyznaje Warro pierlvszeristwo ? oczywicie drugiej, ktr nazwa po-
wyej teoIogi filozofw. Jak bowinr owiadcza,odnosi si ona do wiata,
ktry zdaniem filozofrv jest najdoskonalszy z wszystkich rzeczy,.88.
Zacliowujc trjezonowy podzia tecllogii Scewoli, Warro zmieni
w sposb zasadniczy algumentacj i hierarchi tychtrzechczci skadorvych.
Stawiajc najwy,ej teologi fi|ozoficzn, uczon i racjonalistycz|1, religi
tzqdzcej elity, uzna religi obywatelsk za tap porednimidzy teolo.
gi naturaln (fizyczn) a ludow teologi mitycztt (baniow). Stara
si ponadto Warro uczylli praktyki kultowe bardziej zrozulniafumi'
90
r
a wic przez to ba ziej moliwymi do przyjcia przez e|it intelektualn.
i
Jego dieniem byo stworzenie nauki o tradycyjnej religii rzymskiej;
w tym celu wydobywa z zapomnienia rozmaite kulty starajc si je wytu-
maczy i podkrelajc ich oryginalno3g. Warro przyjmowa ponadto,
a bya to mylmiaa'e gdyby mona byo powoac do ycia civitas ex
ni,hilo, to oparaby ona swj kult publiczny na podstawach filozoficznyclr.
rv. Augustyn mwi o Warroni: ,,Nie waha si on wyzna, e gdyby
na nowo zakada. Rzym, to bogw i ich imiona ustaliby raczej podug
zasady wyprowadzonej z natury. Poniwa jednak na|e'a. do starodawnego
narodu, uwaa, e powinien utrzyma przejt od przodkw lristori
imion i przydomkw, tak jak zostaa przekazana, i e pisa o nich i bada
je naley w tym celu, by lud clrcia z gbszym przekonaniem raczej odda-
wa czebogom, anieli ich lekceway5'' o. Dalej biskup chrzecijariski,
ktry wielokrotnie chwali Warrona za jego bystroi uczono,stwierdza,
'e byt on waciwizwolennikiem koncepcji monoteistycznej i o,Teni
odznaczaj4cy si niezw5lk wnikliwoci i tak wiedz autor powiada'
e jego zdaniem istot Boga pojli tylko ci, ktlrzy uwierzyli, e jest on
dusz4, ruclrm swym i rozumem kierujc wiatem [..']' Stwierdza on
take, iL staroytni Rzymianie wicej ni przez sto siedemdziesiqt lat czcili
bogw nie uywajc adnych ich podobizn. <Jeliby zwyczaj ten utrzyma'
si do naszych czasw mwi czbogw byaby azystsza>>. Dla po-
- -
parcia swego pogldu powouje si midzy inrrymi na wiadectwo narodu
ydowskiego i nie waha si zamkn tego wywodu nastpujcymi sowy:
<<Ci, ktorzy po taz pierwszy wznieli dla ludw posgi bstw, paristwom
swoim ibajan odebrali, i bdu wicej przydali>>. Rozumnie sclzi ptzy tyrn,
e bezmylnopos4gw atwo prowadzimo' do lekcewania bogw'' r.
Przytoczone powyej wywody cechuje nie tylko dua miao teolo-
gicn.la. Warro by chyba jedynym w tej epoce Rzymianinern, kt ry odwa-
ysi przyzna w ja.kiejdziedzinie wyiszonarodu ydowskiego. Rew.
lacyjnoci tego stwierdzerria nie docenia w.Augustyn' ktry jako chrzeci.
janin uwaaprzyznaniewyiszej wartoci religii ydowskiej w stosunku do
religii Grekw i Rzymian za Tzcz cakowicie oczywist.
WKAD CICERONA w FILoZoFI RELIGII.
KRYTYKA PRZESDW I wRozB
W wielu sprawach zblione do teologii Warrona byy pogldy Cicrona
na religi. Jakkolwik cechoway go Sceptycyzm i racjona|izm, to jednak
w adnym wypadku nie mona uzna Cicerorta za czowieka niereligijnego a2.
91

Szuka on nowej doskonalszej formu religijnej, ktra czciowo akcepto-
waa wierzenia tradycyjne, ale adtzucaa wszystko, co byo przesilem
i zabobonem (superstitio). Ten racjonalistyczny stosunek cicerona do za-
bobonw przejau,i si najpeniej w jego dziele o wrbiarstwie (De ttivi.
natione). Utwrtennapisa M. Cicero w formie clialogu midzy swym bra-
tem Klvintusem' replezentujcym tu pogldy stoikw i ich obron wartoci
wr6b, a sob samym, odwanie atakujcym tradycyjn wiar we wszelkie
znaki wr6ebn. Na uwag zastuguj zwtaszcza krytyczne uwagi Ciceroira
dotyczce dziww natury, ktr to procligia stay si w praktyce niejedno-
krotnie przyczyn mierciludzi (topienie hermafrodyt):
,,A czy mamy si lka, jelikiedy nam powied z, e bd to wrd
zvtierzt domowych, bd pord Ludzi ptzysza na wiatjakapoczwara ?
Aby dugo nad' tyrn si nie rczwodzi,, powiern tylko, ii uzasadninie
wszystkich tych wypadkw jest jedno. Cokolwiek rodzi si, nizaliltie
od swoiclr waciwocimusi by dziem ptzyczyny naturalnej. I jeli
nawet cozdaruyto si wbrew zwykemu sposobowi, to jednak nie mogo
si sta wbrelv nat1}rz', a3"
Przeprowadzi rowni Cicero ostr i konsekwentn krytyk sposo.lru'
przeprowadzania auspicj6w, chocia' sam by augurenr. W jego wywoczie
allgur zapytuje swego ponrocnika: ,,Powiedz, czy ptaki jedz,, __ ,,Jeclz,,.
Gdyby zapyttt,jakie to ptaki lub gdzie one s, odpowic. e,,jakiczowiek
przynios kurczta w klatce, slcd czowiek ten nazywa si dozorcq tr<urczr1t,
(ullarius. Aha, wic to s owe ptaki, ktre s wysannikami .Iowisza!
]'ecz do czego si to odnosi, e one jedzlub nie jedz? ot nie dotyczy
to lvcal wr zby. Chodzi o to, 'e rv czasie jed,zenia konieczni musi co
wypaz dzioba i spana ziemi' terram pavire' Std wfb tak nazywano
najpierw terripaviunc, potem terripudiwm, tetaz zafiazywa si tripuditwt.
A kierly z dzioba kurczcia wypadnie wikszy ks, r,vtedy zasigajcernu
wt"oby oznajmia on wieszczb cakowicie pomyln'czyli tri,putliunn so!i-
stimunl' Czy w tak wymuszonej i jakby si wycinitej wri5ibie moe
by coboskiego? Najdawniejsi augurowie nie korzystali z tego sposobu
wrnia [. .. ]. Tote jedynie wtecly mielibymy wrb z ptaka, gdyby m g
on dowoinie si zjawi; bo tylko wtedy nlonaby poczyta tego ptaka za
wysarica Jorviszai tumacza jego woli'' aa. PrzypamLrieniem powagi i au.
torytetu wrb dawnych augurw Cicero w pewnym stopniu agodzit
zoliwyobraz wygodzonych kur ,artocznie rzucajcych si na Srnaczne
poywienie.
W swej krytyce wrbiarstwa Cicero dokona interesujcych porwrrari
92
't
,a
z praktykami innych ludw, przy czym inaczej interpretoway one pioruny,
zachowanie ptakw i roine znaki wr6bne. ,,Jake wielka niezgodno
zda '. Inn1lch uywaj ptakw i innych znakw, inaczej czyni SpoStrZ-
enia i inaczej je objaniaj. Czy nie wypada przyzna, e przyjo si to
poci wpywembdto bdnych,bd przesdnych mniema, przy azym
wielk rol odegrao oszustwo?''a5.
W dalszym toku wywodw Cicero odrzuca wiar w sny i wszelkie
.{nne znaki wrebn. Uznawa, e przepowiadanie jest moliwe jedynie
.na podstawie wiedzy, dokadnej znajomociwszystkich faktw, dowiad.
tzcnia i prawidowego rozumowania a6. W swym dziIe De diyintione
Cicero da tak racjonalistyczny wykad na temat bezsensu wiary we wr6by,
ztowr brre znaki, wszelkie przesdy i zabobony, rno on zadziwi
take czyteInika naszego wiku. Z pewnoci ogoszenie takiego traktatu
nie byoby jeszcze moliwe sto lat wczeniej, kiedy to zgorszenie budziy
w R.zymie wykady Karnadesa' Wstp do drugiej ksigi o wrbiarstwie
Cicero napisa w mafctl 44 r. p. x]. e. w miesicu rnierci Cezara,
-
PRZEKAZANtrE PoGLDow NA ISToT RELIGII
TRzEcr WIE'LKICI{ szK FILazaFIczNYcH
Kilka miesicy wczeniej powstao jego zasadntz dzieto o relrgii pt.
{) truturze bogw {De natura deorum).Na okrs ostatnich lat ycia, Cicerona,
a zwaszcza na rok 45144 przypada napisanie najwaniejszych traktatw
.filozoficznych, w ktrych przedstawi on tak swoje pogldy na religi.
Ju po mierci Cezara, zapwn w maju lub w czerwcu, zakoi'lczy Cicero
swc rozwaania filozoficzrro-teologiczne twotzc traktat o przeznaczeniu
(De Jato). 2 wrznia 44 r, N6'. Cicero wygosilv snacie sw Fierwsz
I.ilpik, wracajc w ten sposb do dziaalnocipolity.cznej i kolicz4c
..}jrzrl"w rv yciorysie'' powicon wycznie twrczoci popu1aryza.
totriio-na.ukowej 47.
Czytelnik pism Cioerona ngby si spodziewa, -e najpeniej wyrazi
on swoje pogld-v religijne w traktacie De natura deorum. Al wanie
w t.vm bardzo interesujcym dzil autor stara si przede wszystkinr zre-
Iacjonowa pogldy trzech wie]kich szk filozolicznych, ktre r,v dyskusji
toczcej si pozornie w latach 78-75 reprczentowali epikurejczyk Welle.
jr.isz' przedstawiciel filozofii stoickiej Kw. Lucyliusz Balbus oraz zwolnnik
sceptycznej Akademii G. Aureliusz Kotta, pontifex rnaximus i konsrll
r. 75. Sam Cicero, przysuchujcy si tej dyskusji, wyranie odrzuca po-
93
gld.y epikurejskie Wellejusza, ale waha si jakby midzy przyznaniern racji
Balbusowi lub Kotcie. Ksiga druga traktatu jest powicona piknemu
wykadowi Balbrrsa, ktry wyrazi pogldy stoickie na istot bogw. Jak
sam stwirdzi: ,ot nasi zwolennicy na og dziel cate zagadnienie
bog<5w nimiertelnychna cztery czci.Frzede wszystkim dowodz, e
bogowie istniej4; nastpnie przedstawiaj, jacy oni s; da7ej nalczaj, e
wiatjest ptzez nich kierowany; wreszcie wykazuj, e bstwa traszZ
si o sprawy ludzkie'' a8. W argumentacji na rzcz istninia bogw i ich
oddziaywania naycie ludzi Lucyliusz Balbus uywa zarlwno dowodrv
uznanych powszechnie przez tradycj, jak nowych, wprowadzonych przez
stoikw' czerpanych gwnie z poznania doskonaociprzyrody, caego
wszechwiata,. Dla kogo zosta stworzony ten wspaniay wiat ? wtpie-
',Bez
nia dla takich istot iywych' ktre maj rozum. Nale do nich bogorvie
i ludzie, od ktrych w rzeczy samej nie ma nic doskonalszego, poniervi'
Iozum ich stoi ponad wszystkim. Tot' moLna przyjmowa, e wiat i wszy-
stko, co si w nim znajduje, zostao stworzone ze wzgldu na bogw i lu-
dz|,, a9. Dla udowodnienia tej tezy ptzytoczy' Balbus opis doskonaoci
budowy ciaa ludzkiego'o' Zakonczy' zaswe wywody wyraeniem stoic.
kiego przekonania, 'e opatrzno bogw przeja:wia si we wrbiarstwie.
Ksig trzeci De natura deorum powiciCjcero przedstawieniu
pogldw Kotty, ktry w systmatyczny sposb podda krytyce argumenty
stoikow' Jego przepojone Sceptycyzmem wywody nie kwestionuj jednak
w niczym Samego istnienia bogw i obowizuj4cej w paristwie religii. Nie
potrzebuje on wieiu bardziej lub mniej przekonywajcych dowodw na
istninie bogw, kt6re przytoczy Balbus. Dla akademika Kotty najwaniej.
szym argumentem jest tradycja : wiara przodkw. Wypowi dzia to wyrarrie
ju, na wstpie Swego przmwienia:
powaga twa, Balbusie i uczynione na zakonczenie twej przmowy
''ot6!
przypomnienie, abym pamita, e jestem Kott i kapanem, zrobiy rra
mnie niema wraenie. Jak sdz, sowa t zmierzay do tego, ibym
odziedziczone po przodkach mniemania o bogach niemiertelnych, wi-
toci,obrzdy i wierzenia religijne wzit w obron. Ale ja przeciei Zawsze
ich broniem i bd broni nada]. I ,adn wywd uczonego lub nieuczo-
nego czowieka nigdy ni odwiedzie mnie od przekazango pTzez przodkw
pogldu na skadanie czci niemiertelnym bogom [..']. Poniewa' zaca|'a
religia ludu rzymskiego dzieli si na ofiary i wrby z ptak6w, do czego
jako trzecia czdocho dz przepowiednie i ostrzeLnia udzilan na pod-
stawie niezwykych zjawisk i dziww przezwykadaczy Sybilli i przez haru-
94
spikw, owiadczam,e adn,ej z tych czciskadowych naszej religii
nigdy nie uwaaem za godn pogardy'' 5t.
W dalszei dyskusji z Balbusm Kotta stwierdz'it, 'e wiara jego opiera
si na powadze przodkw, filozofia zanie jest w stanie dostarczy mu
cakowici pewnych dowodw na istnini bogw i dziaarris ich opatrz-
noci.Interesujce s wywody Kotty uyte przeciw nadmiernemu rozwo-
jowi politeizmu, akceptowanenu de f.acto przez stoikw:
,, Pomij am tv t zcz naj pikniej sz ; niechby ju wiat byby sobie b stwern.
Wierz, e jest owa tam
<<wiato w
g6tze, Zwana przez wszystkich Jo.
wiszem>. Ale dlaczego dodajemy wicej bogw? Jake ogromna jest ich
|iczbat, Ja przynajmniej uwaam, iL jest ona zbyt wielka'' 52. Frzytaczajc
liczne przykady nonsensownoci uznania pewnych istot czy rzazry za
bstwa, w dalszych swych wywodaclr zirkwestionowa Kotta dziaanie
opatrznoci. ,,Jelibogolvi istotnie troszczy|i si o rodzaj ludzki, powirlrli
byli stworzy wszystkich dobrymi albo przynajmniej otoczy dobr opie-
k'' ra. Przytoczone przez Kott przykady, ,e tak nie byo i nie jest, s
bardzo charakterystyczne dla mntalnoci rzymskiego nobila. Uwaza' on
za dowd braku opatrznoci klski zadan ptzz Kartagiitczykw Rzyrnla-
nom' a taki bzkarno i okruciestwo Mariusza, Cinny i innych popu.
larw. W swej dalszej argumentacji Kotta zwrci uwag' 'e apatrzno
tak niby przeciona prac zzwa|a, aby ,,tak wielu bogw nic nie robio
i oddawato si prniactwu?'' 5a 7akonczy zaswe tozwaania w spos b
nastpujcy: ,,oto, co mniej wicej miam do powiedzenia o n?.tLLrZ
bogw. A mr5wim to ni dlatego, ibym przeczy istnieniu bogw, iecz
ebyciepozna|i, jak cienrne jest to zagadnienie i z jakimi trudnociami
czy si jego wyjanini''.
Znajc sympatie Cicerona dla pogldw sceptyczt,lej Akademii, ll'y.
powiedziane batdzo wyranie w omwionym poprzednio dziel o wrt5-
biarstwie, a wyra,on takie w innych utworach, jak choby I(sigi Akade.
mic|cie (Academici libri), zaskoczeniem dla czytelnika mo by zakoilcze.
nie dyskusji w o nclturze bogw: ,,Po tych sowach rozeszlimy si z tym,
ie Wellejuszowi wicej odpowiada wywd Kotty,a mnie bliszym prawdy
wydawao si ujoie Balbusa'' 55.
PRoBLEM NIEMIERTELNoCI DUSZY
W adnym spord pism filozoficznych powiconychsprawom teo-
logii nie poruszy Cicero zagadnienia tak wanego dla wspczesnych religii
ale niedocenionego przez staroytnych problemu niemiertelnociduszy.
-
95
Mona przypuszcza, e spraw t zaj si w niezachowanym niestety
utworze napisanym po mierci ukochanej crki Tullii pt. Pocieszenie (Con-
solatio), bowiem pocieszenierh moga by przede wszystkim mylo nie.
miertelnociduszy zmarej, ktora doznaje szczciaw zawitach. Myl
taka nie bya wcale czym oczywistym dla Rzymianina. Przypuszczenie
zatm, e taka bya idea. dzieta Consolatio mona opiera tylko na irrnych
wypowiedziach Cicerona na temat tego problemu 56. Fostawi go .|asno
tylko w stosunku do ludzi wybitnych, ktlrzy ze wzgldu na Sw wielkie
zasugi uzyskuj niemiertelnoi bytowanie wrd bogw. Ide t wytazit
Cicro w synnym nie Scipiona (.Somniuru Scipionis), stanowicym efetr<-
town literacko koricor'v cztraktatu o pailstwie (De republica), napi.
sanego w r. 54.
osrrow Sorunium Scipionis jest sen Scipiona Emilianusa, Zwal1eg{)
Afrykariskim Modszym, w ktryrn ukazat rnu si wielki Scipio
'frykarlski
Starszy' obiawi on Swemu imiennikowi losy pomiertne t3,ch, ktarzy
dobrze zasuy|isi ojczynie' ,,Ale eby,Afrykanczyku, mia tym wicej
zapau do obrony R.zeczypospolitej, uwaaj: dla wszystkich, ktrzy ochra.
niali, wspierali i urnzLcni atri ojczyzn, jest wyznaczone w nibie okrlone
rniejsce" gdzie bd dozrrawali wiecznej szczliwoci.Zaprawd bowienr
nic z tygfu tZCZy, co dzleje si na zierrri, nie jest owemu Bogu Najwyszemu,
ktty rz4dzi wszechwiatem, tak przyjemne, jak ztliorowiska i grornady
ludzkie z'czone wsplnot prawa i zwan paristwami! R.zdcy ich i obroricy
std przychodz t tutaj wracaj'' 57. Po nriercizaczyna si dla nich praw.
dziwe ycie- po r,vyzwoleniu z okowy cielesnej. Dusza ludzka jest bowiem
wielzna, nie rna pocztku i korica. Droga do nieba, ,,l,l,aciwegoclomu',
duszv, jest otwarta dla tych, ktlrzy juz na ziemi troszczyli si o sprawy
wysze:,,Nie ma zanic szlachetniejszego od trudw dla dobra ojczyzny', 58.
Natomiast dusze tych |udzi. ktorzy za iycia oddawali si gwnie rozko.
szon ciaa oraz pogwacili prav,la boskie i ludzkie' skazan s na bkanie
si dookoa ziemi i wielowiekow4 pokut.
Tak wic idee wyraone w lrie Scipiona. nr.w.izuj4ce niewqtpliwie do
teorii Flatorra' miay przyswoic R.zynrianom dwie prawcly: l) e dusza
]udzka iest wieczna i niemirtelna, 2) e droga do nieba otrva,rta jest przecle
wszystkinr dla tych, ktorzy dobrz su,ojezynie. Uzupenien.ienr tych
myli Cicerorra moe by jego krtka wypowied wyrarlona w dziel
0 prawach (De legibus): ,,Niech witebd przywileje boskioh manw.
Niechaj \i''szyscy maj dobrych zmarych za bogw'' 59. Dalej rozwint
Cicero sw ide pisz4c ,,To za,'e prawo moje nakazuje czi ludzi podnie-
96
-"*;::i;:*.E.F. :
sionych do rzdu bogw, jak na przyt<ad Herkulesa i innych, oznaQza,
i: cho, wszystkie dusze s niemiertelne, jednakowo dusze ludzi dzielnych
i prawych s4 boskie" oo.
Problem niemiertelnociduszy niewtpliwie nurtowa Cicerona, co
zna|azo wyraz zwaszcza w I ksidze Rozmw Tuskulaitskich (Tusculana.
rum disputationum libri , ktre to znakomite literacko dzieo napisa
latem 45 r. Stawiajc jako cel swemu dziefu wyjanienie, co jest najbardziej
potrzebne do osignicia szczcia w yciu, I ksig Tuskulanek powici
Cioro pogardzie dla mierci.W dialogu z vczniem prTytoczy najpierw
rne pogldy filozofw na istot duszy: ,,Kt ry z tych pogldw jest
prawdziwy, bg jaki rnoe wiedzie; ktry jest najbardziej zb1ri,ony do
prawdy, to wielkie pytanie" 61.
Dalej przechodzi Cicro do tozwaa na tmat niemiertelnoci<luszy
czstpic natchnini gwnie zP|atona, z|e wytaajc wiele wasnych orygi-
nalnych myli,jak np. ,,Lecz najwaniejszym dowodem niemiertelnoci
d,uszy jest to' e sama natura milczco wydaje wyrok w tej sprawie, skoro
wszyscy jak najbardziej ttoszcz si o to, co bdzie po mierci''62. Powszech.
ne przekonanie jest zdanim Cicerona gosem natury, ono utwierdza wiar
w istnienie bogw i w niemiertelnoduszy: ,,Lecz podobnie jak w istni.
nie bogw wierzyrny dziki wrodzonym skonnociom, a przymioty ich
poznajemy rozumem' tak tei o dalszym trwaniu dusz jestemyprzewiad.
czni na podstawie powszechnego przekonania wszystkich narodw, tego
za,gdzie dusze przebywaj i jakie maj wlasnoci, musimy docieka z po.
moc rozumu. Niewiedza w tej dziedzinie stworzya wiatpoczienrny i te
olcropnoci, dla ktrych myl,: ni bez susznocimiaepogard [' . .]'' u'.
Przytoczywszy pogldy Flatona n pomiertne losy duszy, do ktrych
Cicero wytanie si skania,cho sceptycyzm i ptobabilizm nakazyway
mu pewn tezerw' autor stwierdza: ,,Nie nasuwa mi si jednak nic, co
by obalao prawdziwozdania Platona i Pitagorasa. Chociaby bowiem
Platon nie przytacza :adnego dowodu, tak wysoko go ceni' e ptzeko.
naby mnie Samym swoim autorytetern ' A przecie przytoczy. tyle dowo-
dw, e wida, i chcia przekona innych o tym, co Sam jli uwaaza
pewne. Lecz barc7zo wielu mylici|i zwalcza ten pogld i jak gdyby za
kar skazuje dusz na rnier;i tylko dlatego wieczne istnienie dusz wydaje
im si niewiarygodne, e nie mog4 zrozumi i poj' jaka bdzie dusza
uwolniona od ciaa'' M
Uczciwo naukowa nakazywata Ciceronowi przedstawi pogldy
filozofw, ktorzy nie uznawali pomiertnego istnienia duszy. Na ich za-
7
- teligie wiata Rzymskiego 97
koriczeni mg jednak stwierdzi, e nie oznaczaoby to tak:e nic zego, tyczne uzasadnienie postawy, ktr reprezentawa| Scipio Afrykariski
bowim w takiej koncepcji miernie jest niczym zym i nie przynosi cier- Starszy. Jemu pierwszemu uchwalono supplica'tiones o charakterze dzik-
pieri duszy. Jak susznie zauwaiy. K. Kumaniecki, Cicero' jak na akademika czynnym' podczas gdy wczeniej ceremonie te miay charakter przeba.
ptzystao, tozwayt obie wentulnoci (miertelnoi niemiertelr-lo galny dla odwrcenia klski. Ten nowy charakter suplikacji, jako
-
dzikczyrrienia za odniesione ptzez wodza wielkie zwycistwo, wie si
duszy). Dc do osignicia najbardziej prawdopodobnego pogldu,
Cicero by niewtp7iwie zaangaowany uczuciowo w uznanie stanowiska z nadawaniem tytuu imperatora przez wojsko. .Iak ju wsponrniano,
Platona za pog|d najbar.dziej prawdopodobny' Podobnie z zapaem gotw R. Combs wykaza, e pierwszym Rzymianin.em, ktrego armia obwo.
by'uzna stoickie tezy o samowystarczalnoci cnoty, chociai byy one take tata imperatorem' sta si Scipio w czasie walk w Hiszpanii (w r. 209 lub
tylko prawdopodobne 65. 208) 68. Tytu ten mia silne powizanie z bogiem Jowiszern, ktry w Prae.
Zar1wno w Tuskulankach, 1ak i w innych swych dzi'ach powici neste ju dawno by nazyrvany Imperator (jakby Rex). Kult ten zosta
Cicero wiele uwagi pr.oblernom moralnym. Poczenie tozwaan na temat wprowadzony do Rzyrnu w r' 380 p.n.. przez dyktaora T. Kwinkcju*
js;lly .eligii, niemiertetrnociduszy i zagadnieri etyki stanowio na gruncie sza Cincinnatusa, ktry po kapitulacji Praeneste podczas swego triumfi-l
rzymskim niewtpliw nowo.Pogldy Cicerona, podobnie jak Warrolla' rv Rzymie urniecina Kapitolu posg Jowisza Imperatota zabrany ze
mirno ich racjonalizmu, nie wiadczwcale o upadku religijnoci. Uwalnia- zdobytego miasta 69. Dla Scipiolra uzysitanie tytuu imperat'ora miao zatem
jc religi od ciaru przesdw i zabobonw, a otwierajc drog do wiary szczego1ne znaczenie, wizc go jeszeze batdziej z bstwem opieku czyrn,
w ycie pozagrobowe zwizane z zasagami moralnymi na ziemi stwa. Jowiszm.
- Fierwszymi naladowcami Scipiona byli: L. Emiiiusz Faullus obwoany
rua. Cicero nowe perspektywy rozwoju wierzel,r religijnych, chocia tak
goroo broni ti.adycji' Tak pojrnowana filozofia moga by rzeczywicie irnperatorem w r. 1B9, 182 i i68 (po zwycistwie nad Perserrszem pocl Fyd-
pocieszycielk w najciszych cz,asach i najbardziej bolesnych przeiyciach n)'o i I'. Mummiusz, konsul 146r.,zwycizca w wojnie achajskioj i zclo-
w pi4tej b;vwca Koryntu 71. Ten ostatni, jako fiindator wspaniaej wityniHerku-
'osotlistych czowieka. Jego inwokacja do filozofii, wygoszona
ksidze Tuslculanek, ma de facto charakter modlitwYi ,,o filozofio, prze- lesa Zwycizcy (Victor) w Rzymie powiza szczeglnie mclcno tytu
wodniczko ycia! Ty, ktra zgbiasz cnaty, Zwal:zasz wady. Czym byli imperatora z teo|ogi zwycistw. witynia Herkulesa Zwycizcy, lubo.
bymy rrie tylko my, a'le w ogle ycieludzkie' bez ciebie? [...] Do ciebie wana ptzZ Mun:miusza w r. tr46, a ukoficzona Zapewn w t, I42' zosta'a
si uciekarn' prosz o pomoc. Jak kiedyw ogrornnej mierze, tak traz zbudowarra Z marmuru penteliko skiegc"l i sw4 akaza|ocimiaa r.ywali*
cakowicie Ci si odclaj [,.']. Czyja wic pomoc rnogaby nam lepitj zawa ze wityniJowisza Statora, ktrq wznis Krvintus Cecy.
posuynili ti,voja, skoro tak szczadrze c:bdatzy'anas spokojem w yciu liusz Metilus Macedonicus' konsul r. tr48 i zu,ycizca rv vrojrric macdo.
i oddaliagroz mierci?'' 66. skiei.
Nie znamy tekstu rwnie piknej modlitwy skierowanej do ktrego
z rzymskiclr boglrv. Tajemnic Samego Cicerona pozostanie, czy fi|ozofia, HERCL.LES INvIcT,Us PATRoNEM IMI,ERATORW
czy re|igia, czy rno,e wpojone przez wychowanie i tradycj poczucie god.
noci Rzymianina pomogy mu mnie i ze spokojern przyj mierz rk W okresie schyku republiki utrwali si zw3lczaj skadania ptzz Zwy-
siepaczy Antoniusza. ciskich wodzw rzymskich jednej dziesitej czci upw jako ofiary
Herkulesowi tzvl. decuma Herculis, ktra pierwotnie bya dziesicin zy-
KULT WIELKICH WODZOW A GENEZA skw kupieckich. Tak decuma l{erculis ofiarolvali L. Korneliusz SuI|a72,
KULTU cEs,.RsKIEGo a nastpnie L. Licyniusz Lukullus oba.j z akazji triumfu za zwycistwo
-
rrad Mitrydatesem. W r. 70 konsul M. Licyniusz Krassus utzdzit wspaniae
Z nowej teolologii Cicrona i Warrona 67 wynika waLna konsekwencja
dla dalszego rozwoju kultu wodzw i wielkich politykw, wybra cw uroczystociku czci Hrkulsa przy Ara Maxima w dniu jego witai2
bogw' obaj najwybitniejsi myliciele epoki schyku republiki dali teore. sierprria; ofiarowa wwczas bogu jedn dziesit Swego wielkiego majtku 73.

7 99
9B
Zwizek Herkulesa ze zwycistwem znalaz' take wyraz w zwyczu ubiera-
nia pos4gu Horkulesa na Kapitolu w strj triumfalny podczas uroczystoci
I PoLITYK. RELIGIJN,{ sULLr

triumfu. Jak podaje Pliniusz Starczy: per triumphos yestitur habitu triumpha-
li1a. .fak wic wzr Herkrrlesa, herosa i boga po mierci inspirowa
wodzw rzymslrich, ktorzy czuli si ba ziej wsptowarzyszami bogw,
ni zwykych ludzi. Wielu spord najwybitniejszych imperatorw szukao
opieki wanieHerkulesa; tak np. Gn. Pornpejusz Magnus, ktry da
wojskom pod Farsalos jako haso ,,Hercules Invictus'' pniej zaMarek
Antoniusz, ktry podkrelanawet swoje fizyczne podobiestwo do Herku-
lesa jako swego legendarnego przodka 75.
ROT,A MARIUSZA
Nowy etap w heroizacji i deifikacji postaci zwyciskiego wodza zosta
zapocztkolvany ptzez reform wojskow Mariusza, kt6ra zapewnia
r'vyjtkow4 pozycj wodzom i zagroz|\a instytucjom republikariskim' Zasta-
nawiajce jest, e Mariusz, autat najwikszych zwycistw rzymskich w ostat.
niclr latach II w., nie nosi oficjalnie tytuu imperatora, a przynajmniej
iadn rodonie potrvtrclza tej tytulatury 76. Argumentwm ex silentio
moe tu by szczeg5|nie niepewne, bowiem dla czasw Mariusza riie dyspo-
nujerny dostateezrr liczb4 clobrych przekazlw rdorvych ?7.
G. Mariusz odegra pwn rol w rozwoju kultu religijnego wodz<iw
nie tylko jako twrca refonrry wojskowej. By on czowikiem religijnym
i bardzo zabobonnym. W wyprawach wojerrrrych towarzyszya mu wie-
szczka syryjska, Mar,tlra, ktrej przepowiednie miay duy wpyw lra de-
cye wodza z8. Po bitwie pod Verceliae ofiarowano I1a czeMariusza
libationes, czyli ofi.ary doinowe z pierwszych kropli trftzezrraazarrego do
wypiciir pynrr, co byo dotychczas zasttzan tylko dla wiatabogw.
"Iak podaje Fiutarch: ,,witowano w kadym domu wraz z onatni i dziemi
i ptcz bogw wymieniano przy skadaniu ofiary z pierwocin jada i napoju
r wnie imi Mariusza', 19.T}a triurnfie nad Cymbrami i Teutonami w r. 10l
Mariusz urnieciswe trofea na Kapitolu i zosta uznany za ttzeciego
zaolycietaRzynru (po ltomulusi i Kamilltrsie) 80. Tak wic przyznawano
rrev Zaszczyty, prawie jak bogu. Poptzez czeoddawan bogini Wiktorii
i lansowanie idei triumfu Mariusz ptzygotowa. nowy etap w kulcie wielkich
81.
wodzw
100
Swiaclom i konsekwentn poliiyk religijn prowadzi Lucjusz Kor-
nliusz Sulla, dwukrotni obwoany impera,torem s:, ktry lwaat si za
szczliwegowybrarica Fortuny 83 i bogini Wenus. Fodobnie jak Mariusz,
wierzy on gorliwie w przepowiednie, slry i specjalnie zesane mu znaki' ktre
umia wykorzysta dla umocnienia swej chway. W rnornncie decyduj-
cym kariery Sulli (88 r.), gdy zamirza. ina czeie swych szeciu legionw
z Noli na Rzym mia chwile wahania. Nie wystarczy mu pomylny wynik
zto'onej ofiary i zarczenia wieszczka haruspika, e wszystko nu si
-
dobrze powiedzie. Wskazwki ,,udzielia'' mu jednak grona kappadocka
bogini Maa' utosamiana w Rzymie z Bellon, kt6r zobaczy we rrie:
,,Widzia' mianowicie, jak bogini stana obok niego i wrczyta mu pio-
run, po czym v'lymieniajc po kolei kadego z jego nieprzyjacit, kazata
mu ciska w nich tym piorunem, a oni ta:eni padati i gdzieznikali. T.o
widzenie dodao mu ostatecznie odwagi. opowiedzia je koledze i z nasta.
nim dnia ruszy na Stoiic'' s.
Jak bardzo Sulla by zabobonny i nie chcia w niczym narazi swego
szczliwegolosu, wiadczyjego zachov,'anie przed mierciony Metelli,
ktra bya matk jego trojga dzieci i cieszya si niewtpliwym szacunkiem
i przywizaniem dyktatora.
Iszcze w trakcie kontynuowania wspaniaych bankietw ku czci Herku.
lesa (81 r.) zachorowa|a i zmara Metella. Jak podaje Plutarch ,,A wanie
w tych dniach umal.a chorob zoLona Metella. Kapani nie pozwalali
SuI|i zb|iia si do niej i radzl|i, by domu swego nie plami aob.Dlatcgo
to Sulla jeszcze za jej ycia napisa do niej list rozwodowy i zataz potem
kaza j przeniedo innego domu. o ile w tym jednak skrupulatnie prze-
strzega zabobonnego zwyczaju, o tyle sanr bez 'adnych ograniczeri wy-
kracza' przeciw ustanowionemu ptzez siebie prawu, ktre okrelaowyso-
kokosztw pogrzebu'o 85. Plawo to przekroczy wanieurzdzajc
wspa'uiay pogrzeb Meteili.
Ptzywizujc niewtpliwie du wag do wszelkich form wrb (divi-
natio) Sul|a ptagn' mie na nie wpw. Wrbami o charakterze politycz.
nym by przede wszystkim auspicja, tote Sulla podj konsekwentne
dziaanie, aeby sta si ich jedynym panem. Etapy tej polityki stara si
wykaza J. Carcopino, ktry uzna peni w|adzy nad auspicjami za przy.
gotowanie do monarchii 86. Ju w latach 84-83 pr.zoflffiaficiem walki
ry*)
"0,*4
,.. ". l. l
,,
\
101 ., -J
t' i'
tl
r.
.
' i.'.. , '}, '.,

;=:
w ltalii Sulla zacz'bi zote i srebrne monety. Na awersie iclr przedstawio.
na bya gowa Wenus, opiekunki wszystkich Rzymian i personalnie ieh
wodza, z napisem L(ucius) Sulla. Na rwersie zatytu: imp{erator) iterQ.tm)
oraz wyobraenia trofew zwyciskich i symboli wadzy sakralnej augurw:
czara do ofiar (capis) i zakrzywiony kij (lituus) s7. Chocia w tym czasie
Sulla ni by jeszcze auglrrem (t godno kaparisk uzyska dopiero w ko.
cu 82 r.), symboie na monetach byy potwierdzeniem legalnoci jego
wadzy jako prokonsula, ktry posiada iustwn imperiunag8,
Jako dyktator i prokonsul Sulla osign peni wadzy nad auspicjami
zatwno w Rzymie, jak w prowincjach domi militiaeque. Lex I/aleria
82 r. zezwalaa mu
-
jako augurowi zmienia granice pomoerium,
w praktyce tozszerzy granice {Jrbs, a inna ustawa dotyczca administracji
prowincji pozbawiata wszystkich namiestnikw prawa auspicjw na tzaz
Sulli.
Sulla uwaa', e szczegln opiek otacza go para bogw: Apollo
i Wnus. Plutarch podaje, e w czasie decydujcej bitwy koo Porta Collina
pod Rzymem Sulla zna|az si w bardzo powanym niebezpieczeristwie,
walczc z Samnitami i Lukanami. ,,Opowiadaj, e Sulla mia jakizoty
posek Apollina z Delf i zawsze w czasie bitwy nosi go na piersi.
I wtedy take go ucaowa' mwic przy tym <Apollinie Pytyjski! Ty,
ktry Sull Korneliusza Szczsnego wynioseju w tylu bitwach do sawy
i wielkoci, chyba nie na to prowadzigo tutaj, by u bram ojczystego
miasta powali na ziemi i pozivoli mu zgin najhaniebniej wraz
z jego wspobyv''atelami>'' 89.
W cikiej opresji wybawc Sulli sta si zatem Apollo Pytyjski' ktry
pniej zosta| uznany za osobistego opiekuna oktawiana Augusta. Pikan-
terii jednak przytoczonej anegdocie dodaje fakt, e zoty posek Apollina
zosta zabrany z Delf zupionych bezlitoni przez Sull w 86 r. W czasie
oblenia Aten wdz rzymski potrzebowa olbrzymich Sum na szyblcie
uko czenie wojny. Wysazatm swoich ludzi, aby zagatnli najcenniejszo
wota z Epidauros, olimpii i Delf. Amfiktionowie prbowali uratowa skarby
wityni, a wysany przez Sull do Delf Kafis z Fokei zna\az' si w trudnej
sytuacji. ,,A gdy niektrzy zaczIi twierdzi, e syszeli, jak lira w najwit-
szej czciprzybytku boga wydaa dwiki, on [Kafis] moe d|atego, ie
Sam w to uwierzy, amoile tylko dla napdzenia Sulli strachu przed bogiem,
donitis mu o tym wypadku' Lcz Sulla odpisa mu z kpinami dziwic si,
e ni rozumie on, i: muzyka jest objawem radoci, a nie smutku, i kazat.
102
mu bra miaoto, co bg oddaje z radoci.W tajemnicy przed Grekami
wywieziono tedy wszystkie wota [...]" no.
Plutarch potpi postaw Sulli, przypominajc zupenie inne zachowanie
si wobec witocigreckich wodzw rzymskich: Tytusa Flamininusa,
I\,Ianiusza Acyliusza, a tak Emiliusza Paullusa. Prby obrony postawy
Sulli podj si G. Dumz1|, twierdzc, e w6dz dziaa w duchu tradycji
rzymskich. Zabrani witocihelleriskich byoby rodzajem odmodzonej
evocatio,tak jak Kamillus w r. 396 wywiz posg Junony z Wejw, podczas
gdy samo miasto i wityni odda na zniszcztti i ograbienie 9t' B|isza
prawdy wydaje si jeclnak interpretacja Carcopino, ktry stwierdzi. na
tzn. temat Sulli: ,,Jego szacunek dla bogw by niestay i pozorny. Kiedy sza-
cunek ten mgby krpowa jego projekty, strzsa go z plecw WzIuSz.
niem ramion, ale kiedy wyczut, e religia moga wywrze na masy odpo-
rviedni nacisk celem przecignicia ich na jego stron, udawa, e jest
crrvadnity uczuciem religijnym dtra lepszego pozyskania sobie si i prze.
ritagl" s2,
Forwnywanie ograbienia Delf z evocatio Junony z Wejw w r. 396
jest nieporozumieniem bya tu zupe nie inna epoka i inna sytuacja.
-
Plutarch susznie operowa przykadami z terenu samej Grecji, mniej
odlegymi w czasie. Ale Tytus Flamininus \lznany zosta' przez Grekw
za p.boga, natomiast grabiezca Sulla nie doczeka si adnych honorw
boskich od Grkw. Nie mia on w sobie jakiehkolwiek elementw cha-
ryzmatu, ktry jest niezbdny dla heroizacji i ubstwienia choby o nieco
-
sualczy m zabarwieniu.
Niemniej jednak Sulla wierzy, e jest wybracem losu i bogw. Po
k|sce Praeneste, ostatniego ogniska oporu stronnikw modszego Mariusza,
przyjf przydomek Felix (szczliwy).Przydomek ten, tworzy odtd ofi-
cjain czimienia dyk'tatora, by| tumaczony na jzyk grecki jako Epa.
phroditas, czyli rrlubieniec Afrodyty. Tumaczenie dokadne aciskiego
felix winno btzmi jako ,,eutyches''. Sulla jednak wola uchodzi za fawo.
ryta Afrodyty Wenus ni Tyche, bogini zmiennego losu 93. oficjatrne
-
inri dyktatr:ra btzmiato.. Cornelius Sulla imperator Felix' Taki napis
kaza| on umicipocl swym pozacanym posgiem na koniu, wzniesionym
przed nrwnic na Fotum 9a.
Sulla podkrelaczsto, e jest wybraricem losu, ktry zawdzicza
sw?t SZa11S szczeglnej opiece bogw. Jak podaje Flutarch: ,,A gdy Metella
urodzia mu blinita, clropca nazwarlo imienim Faustus, dziewczynk
103

Fausta. Rzymianie bowim wszystko, co przynosi szczciei rado,okre.
lajsowern faustus'' 95. Swe szczcieprzypisywa Sulla szczeglnej opiece
Afrodyty Wenus' ktra dawaa pewnozwycistwa. Kult Wenus jako
-
gwarantki zwycistwa odegra du rol w ideologii wodzw rzymskich
ostatniego wieku republiki. W r' 81 Sulla ustanowi coroczne igrzyska na
czebogini Wiktorii byy to ludi Victoriae (Sullanae).
-
Zdaniem J. Carcopino dyktator dynie tylko do wadzy monarclricz.
nej, 7ecz take ptzygotow'vwa swoj deifikacj za ycia 96. Wyclaje si,
e franouski autoT Znacznie przesadzi. Wspaniay pogrzeb. Sulli w r. 87
przyplotowywa wprawdzie poniejsz ceremoni apoteozy cesarskiej 97.
Prawdziwa deifikacja Sulli bya jednak r wnie niemoliwa za ycia dykta-
tora jak po jego mierci, zar wno w wiciegreckim, jak w Rzyrnie. Bra-
kowao mu tych cech clraryzmatycznych, ktre odegray zasadnicz ro|
w legendzie Scipiona Afrykafiskiego.
POZYCJA POMPEJUSZA
W pewnym stopniu kontynuatorern idei wodza jako wybrafca bogw
by Gnejusz Pompejusz Magnus. Uwaasi on Za nowego Aleksandra
Wielkiego, do ktrego zbliiay go szlaki podbojw na Wschodzie, Trzy
triumfy obchodzone przez Pompejusza po jego zwycistwach (80, 71 i 6I t.)
nawizyway do dokonari }Iacedoczyka. 'Tak np. podczas triumfu nad
Afryk Pompejusz zamierza. wjecha do Rzynu na rydwanie cignionyin
przez sonie' ale musia z tgo zrezygnowa, bo ptzy prbie brama okaza'a
si zbyt wska. To wydarzeni dobrze obrazuje aspiracje Fompejusza,
ktry clrcia by podziwiany i wywyszony' ale jednoczenie pragn, aby
wszystkie nadzwyczajn zaszczyty byy mu ofiarowywane dobrowolnie.
Z tak postaw wadcw i ludnoci spotka si Pompejusz na Wschodzi,
gdzie m g si czu prawdzirvym pbogiem. Intencje wodza rzyrnskiego
zrozumia' dobrze pokonauy krl Annenii, Tigranes, ktry mia owiadczy:
przynosi bowiem ha by klska zadanaprzezm,a, ktrego bogow'ie
',Nie
zabra aj zwyciy, i nie zniesawia zwitzchnictwo czowieka' ktrego
opatrzno wyniosa ponad wszystkich'' 98.
Na Wschodzie mg Fompejusz uwaa si za ,,krla krlw'', Agarnein-
nona, za nowe wcielenie Aleksandra Wielkiego; inaczej jednak przedsta-
wiaa si jego sytuacja po powroci do Italii, gdy rozptlciswe wojska wy.
ldowawszy w Brundizjum (62 r.). Senat ptzyzna' mu wprawdzie prawo
do trzeciego triumfu i wyjtkowo dugie sryplicationes, ale nie by skonny
do uznania nadzwyczajnej wadzy wodza i nie chcia zatwirdzi jego za-
104
I
rzdzeil na Wschodzie. Pompejusz zdawa. sobie spraw, e mieszkaficy
Rzymu niechtnie patrzyti na Zewntrzne odznaki wywyszenia, totei
tylko raz skorzysta z przyznanych mrr w 63 r. nadzwyczajnych przywile.
jw (byo to prawo do nosznia podczas igrzysk cyrkowych zotej korony
i stroju triurnfat'ora, na przedstawieniach scenicznych za togi bramo-
-
wanej purput i ilctej korony) 99. W przeciwiestwie do Cezara Pompejusz
stara si dzia'a, ostronie i nie drani opinii publicznej. W sprarvach
religijnych ogtantczy si w Rzymie do intensyfikacji budowuictwa sakral.
nego. Nie zda'a'przecivrstarvi Czarowi wyrazistej koncepcji politycznej
i religijnej. W rezultaci nie stat si ani jedynowadc, ani bogiem.
NOWATOR.STWO RELIGIJNE CEZAR.A
Gajusz Juliusz Cezar by' nowatorm w karlej dzidzinie, na ktr
mia wpyw, twrc miaychkoncepcji politycznych, spoecznych i rli.
gijnych. Zdanim S. Weinstocka by on twrc nowej polityki reiigijnej,
ktra wyprzedzaa i przygotowywaa batdziej ostron reforrn leligii
rzymskiej zrealizowan przez Argusta 100. Nieporozumieniem jest trakto.
wanie Cezara jako niedowiarka lub nawet ateist. Nikt spord staro-
ytnych nie stawia mu zatzutu ateizmu. Badagza nowoytni opierali
swoj opini o pogldach religijnych Cezata gwnie na jego sawnej wypo.
wiedzi poclczas posiedzenia Senatu w 63 r., kiedy to decydowano o losach
uwizionych katylinarczykw'
Urzdujcy konsul Marek Tulliusz Cicero 'dat kary rnierci d|a zd.
maskowanych spiskowcw. Czat, desygnowany na pretora w r' 62, wy.
gosi bardzo zrczne przemwienie, ktre miao na celu zarwno potpie-
nie zwolennikw Katyliny, jak i ocalnie ich ycia' Zgodnie z relacj Sallu.
stiusza Cezar sformuowaswj pogld r' sposb rrastpujcy:
,,Co do kary, jeiio mnie tdzie, to musz powiedzie zgodnie z tym,
co jest w istocie, w b<llu i rrieszczciach rnierjestwypoczyrrkiem, a nie
mk: pozani nie ma ju miejsca ani na trosk, ani na rado['.,l. Czy
wic jestem za tyrn, eby ich puciwolno i polvikszy w ten sposb
armi Katyliny? Bynajmniej. Ale taki jest mj wniosek: skonfiskowai na.
ley ich pienidze, a ich samych trzymac w wizieniu w tyclr rniastach
rnunicypalnych, ktre maj najwicej rodkw bezpieczefstwa''101.
Przemawiajc po Cezatze M. Porcjusz Kato domagat si stanowczo
mierci katylinarczykw. W sposb ironiczny nawizat. do wypowiedzi
swego przedmwcy, ktrego by zawsze zagorza|ym przeciwnikiem:
105

,,Plknie i skadrri przed chwil rozprawia w tym gronie Gajus Cezar
o ycirr i mierci, uwazajc,jak sdz, zabajki to, co si opowiada o yciu
pozagrobowym, mianowicie, e tam ludzie |i oddzie|ni od dobryclr za-
mieszkuj okolice wstrtne' puste, ohydne i groz bUdzcg'' roz.
Nie postawi jednak Kato zarzutrr ateizmu Cezarowi, bowiem jego
pogld na iycie pozagrobowe podzle|aa Zapwn wikszoobecnych
na sali senatorw. Rzymianie w dalszym cigu nie mieli sprecyzowanych
wyobrae o losie czowieka po mierci.Froblem ten, jak powiedziano
wy'ej, pasjonowa Cicerona usiujcego zna\ejego rozwizanie dziki
filozofii greckiej.
Cezat by' niewtplirl'ie czowiekiem mylcym w sposb racjonalistycz-
ny, jak wielu przedstawicieli elity intelektualnej okresu schyku reprrbliki.
Lekceway przesdy i zowrogie prodigia, zwaszcza gc1y przeszkadzay
mu one prowadzi dziaania wojenne lub realizowa reformy. Urniat
take zrcznie interpretowa niepomylne znaki na swoj korzy.Znany
np' dobrze jest fakt, e po ldowaniu w Afryce w 46 r. Cezar potkn si
i upad na brzegu. Wykaza jednak szybki refleks objwszy zienri
-
zawoat,,teneo te Africa,, (Mam citeraz w swych rkach, Afryko), zapo-
wiadajc w ten sposb ptzyszte zwycistwo 103. To racjonalistyczne podejcie
do wrb i wszelkich wrebnyclr znakw nie prowadzio jednak Czara
do lekcewaerria religii. Nigdy ni kwestionowa istnienia tradycyjnego
wiatabogw i docnia w peni znacznje propagandy religijnej., szcze-
glnie potrzebnej w epoce niepokoju i zamtu. Czat rozumia, 'e wsp.
czesne mu spoeczestwo potrzebuje nie tylko nowego ustroju, a| takLe
nowej religii.
Wspczeni uczni reprezentuj ro,n oceny celw politycznych
Cezara, a tak' jego denia do wywyszenia religijnego wasnej osoby.
Ziwi Yavetz w niedawno c'publikowanej, bardzo interesujcej ksice 10a
podzieli badaczy czatyzmu na 4 podstawowe grupy. Fierwsz grup
stanowili obroricy koncepcji monarchii hellenistycznej (E. Meyer, J. Carco-
pino, E. Pais, N. A' Maszkin) 105, drug minimalici (Ronald Syrne i inni
uczeni angielscy) 106, ttzeci rewizjonici (w. W. Fowler, J. Vogt, K. Kraft,
W. EhrenbIg, F. Taeger, J. Dobesch, S. Weinstock i A. Alfcildi; toz _
ta grupa jest szczeglnie interesujca dla niniejszych rozwazan, porriewa
badacz ci przyjli denie Cezara do ubstwinia' Czwaft grup wedug
klasyfikacji Z. Yaytza stanowi sceptycy (C. J. Classen, E. J. Eickerman,
C. Habicht, Helga Gesche, Christian Meir i inni uczeni niemieccy, jak
rwnie Arnerykanin H' Collirrs) 108.
106
I
W polityce religijnej CezaramoLnawyrni dwa okresy. Pierwszy z nich
tozpoczs' si w 68 r. p.n'e., kiedy to podczas pogrzebu swojej ciotki
Jrrlii, wdowy po Mariuszu, Cezar wygosi pochwaln mow ku czci zmar-
ej cznajmiajc: ,,Rd mej ciotki Julii po kdzieli od krlw si wywodzi,
po nrieczu zaz samymi bogarni nierniertlnymi jest spokrewniony. od
Anka Marcjusza pochodzi rod Marcjuszw Krlw (Marcii R'eges), kto-
rych nazwisko nosia matka; od Wenery pochodz Juliusze,do ktrych
rodu nasz dom si zalicza. Jest wic we krwi naszej i majestat krlw,
kt rzy najwicej Znaz wrd ludzi' i witobogw, ktrych wtadzy
pclr1legaj sami krIowi'' 109. Podkrelone w tej rnowie pretensje genealo.
giczne Juliuszw sigay przez Julusa-Askaniusza do Eneasza, syna Wenus.
Naturaln konsekwencj byo uznanie Wenus za bstwo opieku cze Cezara
i jego rodu otaz zapocztkowanie kultu Venus Genetrix, ktrego ukorono-
waniem bya budowa witynina Forum Julium. Grunt na t wityni
wykupi ja Cezat w r. 54 podczas wojny w Galii' a lubowasanktuarium
zapewn w r. 48' Przej lansowany dotd przez Fompejusza kult Venus
Victrix i takie haso da swym legionom pod Farsalos (hasem Pompejusza
sta si Hercules In,ictus),Venus Victrix zespolila si w koncepcji Cezara
z Yenus Genetrix. Dedykowanie witynidla tej ostatniej zostao rrwietnio.
ne zorganizowaniem zawodw chopcw zwanych Troiae lusu,s, kt6te
Rodzicielki i rodu Juliusz<jwuo.
nar'r.izyway do trojariskich tradycji Wnus
Wanym wydarzeniem w yciu Czara stao si objcie ptzeze ' w r. 63
stanowiska ponti'fex rnaximus w wyniku przywrconych wyborw paprzZ
tribus. Clrocia konkrrrentami Cezara byli konsularowie popierani ptzz
nob{litas (P. Serwiliusz Isauricus oraz Kw. Lutacjusz Katulus), to jednak
zwyciyt on w wyborach i do korica ycia zachowa znaczny wpyw na
sprawy religijne w paristwie rzymskirrr 1rr. po funkcji tej przywizywa'
du4 wag, o czym moe wiadczy tytulatura na inskrypcjach 112.
CZy CE.LAp. D^iY Do sWEGo UBSTWIENIA
ZA ucIA?
Now polityk religijn Cezar zapocztkowa'jako dyktator, od r. 46
po bitwie pod Thapsus, w szczeglnoci zapo bitwie pod Mund w 45 r.
Dopiero w tym okresie mg skoncentrowa sw dziaalnona sprawach
rvelvntrznych paristwa, ustalniu swojej pozycji politycznej i religijnej.
S' Weinstock sdzi' e Cezar dy'do jawnego ubstwienia za yciall3.
Trudno jest jednoznaczni uznac t tez lub j odtzuci, bowiem nasze
107

infornracje na ten temat S skpe i opieraj si gwnie na rldtach poniej-
szyclr, Swetoniuszu i Kasjuszu Dionie, ktrego opis jest nie zawsz dokadny'
Autorzy ci cytuj zwykle jednoczenie honory krlewskie i boskie, ktr
zostay ofiarowane Cezarowi. Jak podaje Swetoniusz:
,,Nie tylko bowiem nadmierne przyjt godnoci: konsulaty, jeden pc*
drugim, dyktatur doywotni, nadzat nad obyczajami, nadto przed, nazwi-
skiem tytu Irrrperatora, przydornek ajaa ojczyzny' posg wasny wrd
posgw krlw, podwyszenie na orchestru. Pazwala takze przyznawa
sabie zaszczyty wrcz nadludzkie: z.at krzsto w kurii i w sdzie, wz
procesyjrry (dla bogw) i nosze dla swego posgu podczas uroczystoci
cyrkowych, witynie, otarze, posgi wasne obok boskich, wezgowie
(pulvinar). kapana (J,amen),luperkw i jeden miesic zgodzi si nazwa
od swego imienia'" r14.
Appian uzupenia ten przekaz w sposb nastpujcy: ,,IJchwalono te
wybudowa mu wiel wityfijako bogu, a nadto wityni powicon
jemu i bogini agodnoci(Clementia), w kt<5rej ustawiono ich posqgi -
czce sw donie w ucisku',115. Inforrnacja d,otyczca wityrribogini
Clernentia i Czara tcznie jest potwierdzona przez przekaz Kasjusza'
Diona, ale Plutarch mwi tylko o przybytku bogini agodnoci 116.
Najwicej informacji o boskim kulcie dyktatora, niestety mao dokad-
nych, a czasem nawet sprzecznych ze sob, podaje Kasjusz Dio' Wedug
jego relacji po bitwie pod Thapsus clla uczczenia zwycistwa Cezara unrie-
szczono w witynikapitoliriskiej jegcl wz bojowy naprzeciwko posgu
Jowisza, obok zabrzowy posg samego Czara stojcego - na globie ziem-
skim z napisem ,,p.bogu'' 117. Trudno jednoznacznie
okreli,
jaki termin aciriski odpowiada - !p'i$eoc
temu okrelniu.
Naiwiksza kumulacja zaszczytlw boskich przypada na ostatnie mie-
sice ycia C,zata po bitwie poc Mund' Jego krzeso i zoty wieniec
-
byy niesione na igrzyska i do teatru jak symbole bogw, sam zaCzat
mg nosi stale strj triumfatora; miesic Quinctilis nazywa si teraz
Iulius i utworzono kolegium Luperci Iulii. Posgi Cezara umieszczono
we wszystkich wityrriachRzymu i zezwolono na bicie rnonet z jego wize.
runkim 1r8. Dotychczas na nronetach przedstawiono tylko bogw i ich
symbole. IJkoronowaniem tych zaszczyt1w byo wedug relacji Kasjusza
Di o n a uznani Czar a za b o ga j ako I up i t e r I u l iu s i w y znaczenie kapanem te g o
ku|tu (fiamen Dialis) Marka Antoniusza 1r9. S. Weinstock przyjrnuje t
re]acj za wiarygodn, ale kwestionuj j inni badacz12'. Nie zachodzi
potrzeba brania tekstu Kasjusza Diona dosownie, poniewa dysponujemy
108
'.T
szczliwie przekazem Cicerona, ktry by naocznym wiadkiem tych wy-
darz6.
Cicro w drugiej filipice, wypowiedzianej wkrtce po 19 wrzenl,a 4 r.,
zarzuci' Antoniuszowi zaniedbanie funkcji kapana Boskiego Juliusza,
r,vspominajc, jakie to zaszczyty uzyska Czar: ,,pulvinar, simulacrum,
fastigium, flaminen2 Est ergo flamen, ut lovi, ut Marti, ut Quirina, sic
divo Iulio M. Antonius? Quid igitur cessas? Cur non inaugurayis't" Lzr.
Cioro potwierdzi zatem ustanowienie kultu Boskiego Juliusza (Divus
trrius, nie zaIupiter trulius) i powoanie na jego kapana Antoniusza.
Byby
on Zatem flamen Divi lulii, a nie flamen Diclis, jak mylnie sformuowa
Kasjusz Dio. wiadctwo Cicerorra jest powanym argurnenterrr na tzcz
wprowadzenia kuitu boskiego swej osoby pTzez samgo Cezara' Jst to
zupenie rnoliwe w wietle innych miaychjego posuni, ksztatowania
jawnych form jedynowadztwa i lekcewaenia tradyc.ji republikaskich.
Niewtpliwie Cezar przygotowa swj kult pomiertny. Lud oddawa mu
czejako bogu w miejscu, gdzie spalono jego zwoki 122. Nastroje te wyko.
rzysta w peni nrody spadkobierca Czata oktavrian. W lipeu' gdy obcho-
dzit uroozyci Ludi Victoriae Caesaris, ukaza'a si kometa, lctra wiecia
przez 7 dni. ,'IJwierzano, e to dusza Cezata, przyjtego do rrieba. Z tej
przya,Zyny przedsta'wia si go odtd na wizerunkaah z gwiazd nad goyy''rzs.
oficjalny kult Boskiego Juliusza jako boga pa stwowego zosta u$tano.
wiony ptzez trivrnwirw w r. 42; uchwaiono dlari wityni'ikapana.
objcie tego stanowiska Antoniusz mr5g teraz uraczycie inaugurowa 124.
Nowatorstwo Cezara przejawio si take w lansowaniu kultu wielu
bstw utworzonych z rrbstwienia personifikacji i pot4cznia iclr z imi-
triem Cezara' Byy to np. Clementia Caesaris, Fortuna Cgesri,s i Victaria
Cacsaris, na ktrej czeodbyway si ludi. Wiksz oz tych nowych bstw,
jak rviele jeszcze innych innowacji religijnych, zostala poniej wozona
do programu reform religijnych Augusta 12t.
Nowatorstwo religijne Czara odpov''iadao potrzebom epoki, ktra
p";zeywa.a kryzys starych wartoci i poszukiwaa nowyclr rozwizan
w cziedzini spraw politycznych, spoeczno-ekonomicznych i retigijnych. -
Sclryek republiki ni oznacza zatern upadku religii, tylko jej istotne
przeobraenia.

v
EPOKA AUGUSTA
PR.OGRAM RET,IGIJNY AUGUSTA
oktawian August by powszechnie uwaany za tw6rc odnowy re.
Iigijnej, ktra nastpia po okresi sceptycyzmu, upadku starych wierze
i moralnoci. W rozdziale poptzedzajcym starano si wykaza, e schylek
republiki nie by okresem cakowitego upadku religii, |ecz rozpoczyna jej,
zasadnicze przemiany, otwiera nowe perspektywy je.j rozwoju. S. Wein.
stock zamierzat napisa ksik o polityce religijnej Augusta; wstpny jej
rozdzia o Czatze rozrs si w dzieo liczce ponad 600 stron druku.
W trakcie pisania ,'wstpu'' autor doszed do wniosku, rc prawdztlvie ory-
ginaln polityk religijn stworzyt .Iuliusz Cezar, kiedy zapocztkowa
w miaejformie wikszonowych kultw i instytucji religijnych, przej.
tych pniej przez Augusta 1.
Zachowt4c pewie4 dystans wobec ,,rewo1ucyjnych,, tez Weinstocka
na|ey jednak zmodyfikowa obraz Augusta jako reformatora religijnego.
Nie dziaaon w prni religijnej, a elementy nowe (zapocztkoyane w wik.
szociprzez Cezara) wprowadza powoli i stopniowo. Mg sobie pozwoli
na ten ewolucyjny charakter reform i moliwoprzyzwyczajania do nich
spoecze stwa, rzdzit bowiem samodzielnie ptzeszo czterdzieci lat,
gdy Cezar dysponowa tylko kilkoma miesicarni pokoju' Idee Augusta
wyrosy dziki autentycznemu wzrostowi religijnoci, ktry zaznaczy. si
zwaszcza w okresie dugich i krwawych wojen domowych. August wyko-
rzysta te nastroje i swoj polityk religljn dostosowa gwnie do potrzeb
e|ity tzdzcej (ordo senatorius i ordo equester), ktra miaa si odrodzi
przez powrlt do mores maiorum, regularnego ycia rodzinnego i dawnej
pobonoci.
Program odrodzenia starej religii rzymsko-italskiej odegrat tei wan
110
rol propagandow w okresie konfliktu z Antoniuszem i Kleopatr. Za.
sadnicze znaczni miay tu posunicia oktawiusza skierowane przeciwko
kultom wschodnim' zwas zcza zareligii wywodzcej si z Egiptu. W I w.p.n.e.
cieszy si ju du popularnoci w Rzymie i Italii kult Izydy, ktry swo-
bodnie rozwija si w okresie Cezara. Kontynuujc idee dyktatora trium.
wirowie lubowaliw r. 43 wybudowanie wityniIzydy w Rzymie. Zwy-
ciski oktawian cofn to przyruazeni i kaza usun wszystkie kaplice
egipskiej bogini z Rzymu. W r. 28 p. n. . zakazano budowy w granicach
Urbs wity powiconych bstwom wschodnim, w r. 2| zaM. Wipsa.
niusz Agryppa, posuywszy si naruszenim ustaw z r. 28, przesun t
-oranic o mil 2.
Bitwa pod Akcjum staa si momentem przeomowym w polityce re.
ligijnej. Traktowano j jako zwycistwo bstw starorzymskich i zromanizo-
wanych greckich (szczegln rol wrd nich mia odegra Apollo) nad
bstwami Niiu i zowrog wadczyni Egiptu Kleopatr. Zwycistwo to
''
zostao powitane w Rzymie z autentyczn radoci,co znalazo swe od-
bicie w utworach Horacego, Wergiliusza i Propercjuszas, propaganda
zazwycizcy wyrazia si najlepiej w srii monet o tematyce religijnej a.
Po powrocie oktawiana do Rzymu w r. 29 podkrelano rang zwycis{wa
pod Akcjurn przez obtzd zwany Augurium Salutis 5 wrb ocalenia,
-
kt6r rol'ona byo zorganizowa tylko w warunkach cakowitego spokoju
w pastwie, oTaZ ptzz zamknicie bramy Janusa 6' dokonane trzykrotnie
za rzdw Augusta.
R.EORGANIZACJA KULTU
Najbardziej niewtpliwe s osignicia Oktawiana Augusta w dziedzi-
nie reorganizacji kultu i budownictwa o charakterze religijnyrn. Stara si
on przywrci, do fycia i umocni autorytet staryclr kolegiw i stanowisk
kapaskich. Sam oktawian by czonkiem wszystkich spord czterech
wielkich kolegiw religijnych: pontifices, augures, quindecemviri sacris
faciundis i septeruviri epulonum1. Stara si o przywrcenie powagi i so-
lidarnego dziaania tych grup, ktre miay zasadniczy wPyw na cao-
ksztatt polityki religijnej. Podejmujc w t. 32 wojn przeciw Kleopatrze
Oktawian wypowiedzia j jako fetialis populi Romani8, przywtacajc
w ten sposb rang starej instytucji fetiales i starajc si udowodni, e
nowa wojna miaa w peni charaktr bellum iustum et ptum.
Po bitwie pod Akcjum zwycizca podj szybko krok w kierunku
reotganizacji oficjalnych obrzdw religijnych i nadania im nowego cha-
111
rakteru. Wznowiona zostaa dziaa|nokolegiw: Sodales Titi, Fratres
Arvales i Luperkrv. Byy to stowarzyszenia zapomniarre i znaczenie ich
byo mao zflane. Szczeglnie mao wierny o Sodales Titi. Wskrzeszenie
Fratres Arvales wizato si z polityk Augusta dotyczc odnowienia
i upowszechnienia si wrd Rzymian tradycji pracy na roli. odrodzeniem
ircorganizacj tego bractwazaj.si oktawian jako jego czonek i magister 9.
Bardzo niewiele wiadomo o dziaalnociBraci Polnych w czasach republiki.
obszerne informacje na ich temat pochodz z czasiw Augusta, kiedy to
aktywnoFratres Arvales nie ograniczaa si do naboeristw publicznych
celem zapewnienia dobrych plonw. Mieli oni teruz czyni lubyza po-
mylnocesarza,jego rodziny i pastwa. F'ratres Arvales czclli szczegl|nie
bogini Dea Dia, obok niej wystpuje w pieniach bractwa dtugi rzd in.
nych bstw, z kttymi wizay si starania o wzrost ziemiopodw 10.
Bractwo |iczyo 12 doywotnich czonkw, zattacito w znacznym stopniu
swj wiejski charaktr skoro wszli dori sam princeps i czonkowie jego
rodziny i1. Podkrelano jednak archaiczny i rolniczy charakter stowarzysze-
nia, ktry wyraa'si m. in. w tym, e magi'ster Fratres Arvales sprawowat
nadal swoj funkcj od Saturnaliw do Saturnaliw (rrastpnego rolniczego
roku).
Kolejnym dowodem na zainteresowanie Augusta odnawianiem sta-
rych tradycji jest przywrcenie roli Luperkw. Nie S Znane szczegty
reformy przeprowadzorrej przez princepsa; ze wiadectwa Swetoniusza
wynika tylko, e August zabroni| uczestnictwa w Luperkaliach ,,modzi-
kom bezwsYm'" lz.
Zasadnicze zmiany w organizacji kultu mg August wprowadzi
dopiero po objciu w |2t' p.n.e. funkcji pontiJbx maximus, ktr do
nrierci peniM. Emiliusz Lepidus 13. Jako najwyszy kapan sprawowa
odtd August m. in. szczeg5|ny nadzr nad kultem Westy' Starat si on
odrodzi pozycj spoeczn westalek i zachci przedstawicieli najznako.
mitszych rodzin do oddawania swych crk na subWesty 1a. odda
westalkom domus publica, ktry suydotychczas gwnemu pontyfikowi
jako mieszkant. Przeznaczy natomiast czSwego nowego domu na Pa.
latynie na cle publiczne, dziki czemu speniwynraganie, e pontifex
maximus winien mieszka in loco publico 15. Aie ju w r. 72 p. n. . powici
now wityniWesty na Palatynie poczott ze swoim domem. W ten
sposb westalki staty si jednoczenie opiekunkami ogniska domowego
cesarza i ogniska paristwowego. Dziil powicenia palatyriskiej wityni
Westy (28 kwiecie) zosta w4czony do tzw. feriae publicae 16 obok dnia
trz
objcia ftlnkcji pontifexa maximusa przez Augusta. Stopniowo stara
rvi4tynia Westy na Forurn tracia swoje znacztrie, a wzrastaa rola nowej
nalatyiiskiej, ktra obok wzniesionej wityniApollina stawaa si cen-
-
trrrin sakralnym paristwa rzymskiego.
Jako porrtifex maximus nrg August obsadzi stanowisko kapana
Jowisza -:_ fi{men Dialis11 , ktrjre wakowato prztz 75 |at. Funkc.ia ta, mitno
jej bardzo zasztzytngo charakteru bya niepopu|atnaz wzgldu na ucili-
vly ceremonia i utrudnienia w karierze politycznej. August zdaa'obsadzi
i<-l stanowisko wprowadziwszy pewne uproszczenia przepisw obowizu.
j4cyclr kaptana Jolvisza 18. Przywrcenie penego skadu flamines maiores
mieo zasadnl'cz zmaczenie dla odroclzenia starrlch krrll.rv.
*""'^"o*
"'-"??Tfi J#t"S*
Frogram odnowy zaniedbanych kultw ojczystych realizowa August
przez intensywn budownictwo sakralne budow nowych i odbudow sta-
-
rych wityri19. W swej oficjalnej relacji zwanej Res gestae divi ,Augusti
podaje, w czasie piastowania szstego konsulatu, tzn. w r. 28 p. n. e.,
odbrrdowa i powicilogom w sumie 82 stare i now witynie.Wrd
odbudowanych a zaniedbanyoh i podupadych wity znalaz si m. in.
przyrytek bogini Juwentas, ktrej kult poszed w zapomnienie. wityni
t August odbudowa potaz drugi po poiatze w r. 16 p. n. e.20 odrodzenie
kultu Juwntas wie si niewtpliwie z deniem Augusta do ,,odmodze.
nia"' Imperium, ktre zna1'azo wyraz take vr powierzeniu wnukom i przy-
blanym synom, Lucjuszowi i Gajuszowi, funkcji principes iuventutis,
czyli naczelnikw arystokr aty cznej or ganizaeji m'odziey miast a Rzymu.
Wrd innych odbudowanych przez Augusta wityznalazy si
sanktuaria na .wentynie: Minerwy' Junony i Jowisza Oswobodziciela.
Odbudowana takirc wityniKwiryna utosamiatrego z Romulusem jako
zaoycielem miasta, a rwnie wityni Jowisza z przydomkiem Fere-
trius, kt remu triumfatorzy skadali spolia opima; traelycja ta wywodzi
si wedug Liwiusza od Romulusa, pierwszego budowniczego tej wityni
na, Kapitolu 21. Kult R.omulusa uzyska nowy blask za panowania .ugusta,
a jego mier(uniesienie do nieba) staa si wzolem dla apoteozy cesar-
skiej 22. To przygotowanie apoteozy na podstawie tradycji Rornulusa wie
si rwnie z odrzuceniem koncepcji innej apoteozy, kt6r dawaa mier
Herkulesa na gatz oeta. August jednak zrezygnowat z wykorzystania
B
- Rel'igie wiata Rzymskiego
ll
I I.)
postaci Herkulesa' zatiwno w teologii zwycistwa, jak w przygotowaniu
apoteozy cesarskiej. Decyzja ta miata, j ak sdzi R. Schi|ling,3, w znaczny m
stopniu motywy osobiste. August usun na da|szy plan Herkulesa Nie-
zwycionego, mimo jego wielkiej popularnoci w okresie schyku repu.
bliki, porriewa, bog ten by osobistym opiekunem M. Antoniusza (po.
przednio zaGn' Pompejusza); Herkulesa musia zatem zastpi czciowo
Romulus, czciowo zaodrodzony Mars. odnonie Romulusa August
lansowa tez, e by on pierwszym zaoycietem Rzymu, August zadru-
gim. Odbicie tej ideologii odnajdujemy na Ara Pacis, gdzie przedstawiono
mit o za'o'eniu Rzymu.
Wrd odrestaurowanych i zbudowanych przez ,ugusta wityrl
niwil byo wzniesionych od podstaw. Nowe wityniewyrniay si ataki posta Eneasza i jego potomstwa a do Czara 29. Ponadto witynia
sw wspaniaocioraz by zwizane z teologi wadcy i chwa domu uzyskaa specjalne przywileje, ktre w czasach republikafiskich byy zwi.
cesarskiego. W czasie wojny z Kantabrami August lubowawityni
dla Jowisza Grzmicego (Jupiter Tonans) 2a. Cztery inne nowe witynie
by|y zwizane z kultem domu julijskiego. W t. 29 p, n. . zostata dedyko-
wana witynia boskiego Juliusza (Divus lulius), ktr zbudowano na Forum
Romanum, midzy odbudowan Bazytik Emiliafisk a star wityni
Kastora i Polluksa. obok wityni, jeszcze w tym Samym roku, stant
uk triumfalny ku czci zwycizcy spod Akcjum 23. D|a kontynuacji polityki
Cezara zasadnicze znaczeni miao ukocznie na Forum Caesaris budowy
wityniVenus Genetrix, matki Eneasza i prarcdzicielki rodu Juliuszw.
Augustowi ogromnie za|eato na umocnieniu tej tradycji, ktrej uwiticze-
niem staa si Eneida Wergiliusza.
Dwie najwsp ania|sze witynie powiciAugust bogom, ktlrzy odgry.
wali naczeln rol w jego panteonie; byli to Mars i Apollo. wityni dla
Marsa z przydomkiem Ultor (Mciciel) lubowaloktawian jako triumwir
w t.42 p. il.o., w czasie bitwy pod Filippi26. Budowa trwata ponad 40lat
i dopiero w r, 2 p. n. e. mg August uroczycie dedykowa wityni
w centrum nowo wzniesionego Forum Augusti; poniej j jeszcze rozbu.
dowywa. Tymczasem ulega wzbogaceniu ida Marsa Ultora. Mia on
by ju nie tylko mcicielem za mierCezara, a| tak patronem zemsty
na wrogach Rzymu, z ktrych najwaniejsi byli Partowie. Po klsce Kras.
susa pod Carrhae, a nastpnie niepowodzeniach M. Antoniusza w walce
z Pafiam| wyroli oni w opinii spoecznej na gwnych nieptzyjacio Rzy-
mu27. Z tego wzgldu August tlznat za swj podstawowy obowizek
odebranie utraconych insygniw legionowych Partom, co udao si osig-
n drog dyplomatyczn. w r. 20 p. n. e. Tyberiusz ptzywioz} odzyskane
tr4
ory legionowe do Rzymu; powicono je na Kapitolu Marsowi Mcicie.
lowi i zoonow wityniJowisza do czasu zbudowania wityniMarsa,
lubowanej pod Filippi. Dla uwietnienia tego faktu emitowano seri mo.
net 28. Po uroczystym przeniesieniu znakw legionowych do wityni
Marsa Ultora August poleci bi denary, ktre prezentoway nie tylko
fakt odzyskania symboli wojskowych, ale take sam wityni.
Budowa tej wspaniaej witynitrwaa wyjtkowo dugo, poniewa
wprowadzano do niej cotaz to nowe elementy ksztatujcej si ideologii
pryncypatu. W ostatecznej formie w wityni zbudowanej zbiatego marmuru
pochodzcego z T'una zobtazowano ca chwalebn histori Rzymu.
trJmiszczono przed ni posgi znakomitych Rzymian z ubiegych stuleci,
zane z sanktuarium Jowisza na Kapitolu. W witynirnia senat podejmowa
decyzje o wojnie i triumfach, triumfatorzy ofiarowywali w niej trofa ze
swych zwycistw, a take znaki legionowe 30. W wityniMarsa Ultora
skadali ofiary czonkowie rodziny cesarskiej, gdy osignli penoletno.
Std, po zoLenilofiary, wyjed,ali namiestnicy do swych prowincji'
Wszystkie te przywileje spowodowaty, ze nowa wityniastaa si rywalk
wityniTrjcy KapitoliSkiej.
W trakcie budowy wityniMarsa Ultora zarysowywaa si coraz
wyraniej nowa rola Marsa w panteonie Augusta. Mia si on sta gwnym
bogiem opiekuriczym wbjny i gwarantem zwycistwa, zastpi w tej roli
usunitego w cieri Herkulesa. Popularno Marsa w okresie schyku re-
publiki bya niewielk a, tote August musia wtoy duo wysiku , aby oy-
wi blad dia wspczesnych posta Marsa3l. Jego wywyszenie wizao
si ponadto z now ro1 Romulusa jako syna Marsa. Powizano ich
kult z bogini Wiktori, ktrej podstawy stworzy juL Cezat ' Legenda o W,ty-
cistwie Romulusa nad Akronem staa si punktem wyjcia do zwizania
go i Marsa z koncepcj Victoria Augusti.
KU[-T APoLLINA IJEGo WITYNIA
Bogiem, ktry byt niewtpliwie najbtiszy Augustowi i speniarol
jego osobistego opiekuna, by Apollo. Jak wynika ze studiw J. Gag32
apollinizm Oktawiana uksztatowa si ju w latach 4f-32 i wiza. si
cilez atmosfer przepowiedni o odnowiniu wieku. Decydujcy by dla
Oktawiana rok 36 P. tr. 0., ktry przynis zwycistwo nad Sekstusem,
115
Fompejuszem i odsunicie od wadzy Lepidusa. Piorun zniszczy wwczas ktrych Apollo jako w! miat. zap'adni Ati i sta si ojcem przyszego
na Falatynie czdomu Oktawiana, ktry luirowawzniew tym rniejscrr cesatzaB!. Niezalenie od tej wersji Apollo sta si opiekunem Augusta
witynidla Apollina. W r. 3l nast4pi,,cud'' Akcjurn, kiedy to na dziobie i jego domu. W ten spos b Palatyn wyrs nie tylko na wielki centrum
okrtu oktawiana nriato si ukaza olniewajce wiato,a sam Apollo kultu, ale sta si rwnie orodkiern ycia kulturalnego. Fatronowa
Actius rani swymi strzaami bogw nieptzyjacio, mu Apollo, ktry w koncepcji Augusta odzyska wszystkie funkcje, jakie
Taka bya .rversja oficjalna Z\Nylizcy, ale wile wiadectwwskazuje na przypisywaa mu religia grecka. Dla Rzymian istnia dotychczas tylko
ta, e o regwm Apollinis walczono ju wczeniej. Zapowiadaa je czlvarta Apollo rnedicus i dopiero Sulla stara si przyswoi kult Apollina Pytyj.
ekloga Wergiliusza, napisana w r. 40 p.n.e. Strorrnik i bliski wsp<5pra. skiego. Ukorlczenie i dedykowanie wityniapolli stciej uczci Horacy
cownik Antoniusza, G. Sosjusz, ktry walczy przeciwko Fartom, wybra hymnem, w ktrym kieruje probydo Apollina jako opiekuna sztuki
ry latach 34-33 wityniApollina w R'zyrnie, pooon na prata Flarninia i uzdrowiciela 35.

(by to jedyny obiekt sakralny powicony Apollinowi w stolicy), aby j August jako rnagister quindecemvirun'l sacris faciundis podda gruntowej
ptzyozd,obi zdobyczalni wojenny'mi. Umiecitam take ciekawy posg rewizji ksigi sybilli skie, przechowywane dotd w piwnicach wityni
Apollina zabramy z sanktuariurr w Seleucji. W okrsi cesarstwa nazywa\7o kapitoliskiej ' Zosta one uporzdkowane i zredagowane zgodnie z y-
jej czniami princepsa i przeniesiono je do wityniApollina na Palatynie,
dawn wi4tyni Apollina
- Sosianus, dla odrnienia od Palatinus.
Oktawian, wkrtce po zwycistwie pod Akcjurn' udzieli amnstii Sosju- gdzie zoiono je pod podstaw posgu boga36. W ten sposb Apollo od-
szowi i wc. go do swego pfogramu apoiliriskiego" Stara wltynia zyska peni wadzy nad nwaniejszymi wrbami w Rzymie.
(Apollo Sosianus) zost'aa odtrudowana i ozdobiona w stylu zupenie po. O randze Apollina w polityce cesarskij wiadczy seria monet przedsta.
dobnym do nowej wspaniaej witynipalatyskiej. wiajoych Apollina z |its?. Apollo i jego siostra ,rtmida-Diana stay
Tak wic caoksztat wysikw Augusta, ktclry wysun na pierwsze si bstwami szczeglnie czsto wspominanyrni w poei Horacego
miejsce kult Apollina, wi'e si gwnie z wiar w jego wadz nad prze- i Wergiliusza, Z okazji ludi Apollinares Horacy wypowiedzia si w odzie:
powiedniami i
obietnic nowego zotego wieku. Konsekwencj tej roli ,,Dziewczta, czebosk Dianie
wielkiego boga greckiego, nie docenibnego dotd ptzez Rzyrnian, byo z cie, a chopcy Cyntiusowi
oddanie mu peni wadzy nad najwaniejszymi ksigami proroctw, tzn. otaz Latonie, -
<lla ktrc.j
ksigami sybilliskimi, i reorganizacja kolegium qui,ldecemviri sacris z nieba zstpi Jowisz [..,]",,.
faciundis. Wergiliusz w Eneidzie przedstawi tsenz kultu Apollina w Rzynrie.
W r. 28 p.n.e. zasta|a dedykowana Apollinowi wityniana Pala- Eneasz, wdztczny bogu za pomoc okazywan Trojanom, zoyptzy
- obok domu Augusta, zbu<lowana z prywatnych zasobw prin.
tynie grocie Sybilli lubzbudowania wityniApollinowi i ustanowienia ludi
cepsa i wyposaona z niezwyktym przepychem 33. Fomylana ona bya Apoliinares. w dalsze.j partii ks. vI wergiliuszrnlwlt o obietnicy Eneasza
nie jako aedes publica (witynia publiczna), lecz jako prywatny dar dla ptzyjcia opieki nad ksigami sybilliriskimi, Cay ten program zrea\izowat,
osobistego opiekuna csatza. witynia zostaa zbudowana z niezwyk ,,potomek" bohatera trojariskiego August 3e.
szybkoei(w ci4gt jednego roku), a jej wartoaftystyczna przewyszaa
-
nawet wityniMarsa Ultora. Byta znacznie mniejsza, wykonana z mar- T,UDI s.EcU[,AREs

muru i ozdobiona wspaniaymi rubami. Na jej szozycie urnieszczono Ukoronowaniem pozycji Apollina w panteonie rzymskim sta si
kwadryg boga sofica, drzwi z bra"zlf, ozdobiono pasko'rzebami przedsta- uroczystoci ludi Saeculares, obchodzon przz Augusta w r. 17 p.n..
wiajcymi bitw pod Akcjum. Wewrrtrz znajdowa si wspaniay posg (ostatnie wito wiekw odbyo si w r. 146 p, n' ., nastpn wic powinno
Skopasa wy obr a:ajcy Apollina Kitharodos. witynia zostata poczona byo przypana r. 46 tub 36 p. n. e.)u'. w
zorganizowanym z polece.
z domem Augusta i powstaa przy niej biblioteka grecka i aci ska. oso. nia Augusta wielkim wiciewyra,ata si synteza jego d:e moralnych,
bist wi rnidzy Augustem i Apollinem podkrelaylegendy, w witlo religijnych i politycznych. Pierwszym clem obchodw byo oczyszczenie

116 LI7
narodu rzymskiego z winy walk bratobjczych, niemoralnoci i zaniedbania Jeliwityrrietobie palatyskich
otarzy drogie' spraw niechaj Rzymowi
powinnocireligijnych ptzez zoetie ofiar caopalnych. Przez pierwsze
-
trzy noc (od 3l maja do 2 czetwca) skadano ofiary Parkom (Fata)
caemu Lacjum wiek nastpny wicej

boginiom losu, Eileithyi

-
poogu trzykrotnie po l0 plack6w tol.
szczciazgotowi'' a2.

nych gatunkw, a Matc

- bogini
Ziemi (Tellus) macior. Drugim celem
uroczystoci wieku byo
-
polecenie ogu
-
Rzymian pokojowej opiece Jowi- ENEIDA WERGILruSZA I ARA PACIS
sza, Junony, Apollina i Diany. W tym qelu skadano ptzez 3 dni (od 1 do
Ukoronowaniem ludi Saeculares bya upamitniajca je seria monet a3.
3 czetwca) nastpujce ofiary: Jowiszowi na Kapitolu biaego byka,
- W ten sposb August oddajc peni czci starym bstwom kapitoliskim
a nastpnie Junonie
- bia krow.
Uroczystoci zwizane ze skadaniem na Palatynie bezkrwawych ofiar
wysun jednak w swej propagandzie religijnej na pierwsze miejsce Apolli-
rra i jego najb|isz rodzin oraz herosw i bogw, od ktrych mg wypro.
Apollinowi i Dianie stay si punktem kulminacyjnym obchodw. Oso-
wadza swoje julijskie pochodzenie. Dla umocnienia pozycji Augusta
bami celebrujcymi skadanie ofiar i wypowiadanie modlitw do bstw byli jako potomka Enasza i nosiciela tych samych cnt, co jego trojafiski
sam August i jego nowy zi Agryppa. W trzecim dniu uroczystoci zo-
praprzodek, ogromn rol speniaEneida Wergiliusza, napisana w latach
ono na Palatynie najpierw ofiar bezkrwaw Apollinowi, nastpnie za
jego siostrze Dianie. Na zalro czenie wita chr skadajcy si z f7 chop.
29-19 p.n. e. Ta wielka rzymska epopeja powstaa jako wyraz lczu
i natchnieri poety, ktrego gboka religijno bya dodaleka od trady-
cow i 27 dziewczt odpiewa(najpierw na Palatynie, potem na Kapitolu)
cyjnej aa' Pota sta na Stanowisku, rc wiatem rzdzi za porednictwem
hymn napisany przez Horacego Crmen Saeculare' Trejego wyraaa
- bogw najvtyLsza wola boska _ Fatum i jej to nard rzymski zawdziczat
idee organizatota troczystoci, Augusta. We wstpie Horacy modli si
swoj wielko.Wskrzeszona zostaa w Eneidzie caa pierwotna religia
do gwnych bstw uroczystoci, Apollina i Diany, nastpnie wzywa po
italska, bstwa domow: Lary, Westa, Penaty oraz bstwa opiekuricze
kolei wszystkich bogw, ktrym skadano ofiary. Druga czhymnu podw ziemi: Ceres, Pales, a zwaszcza Tellus, ktre byy bardzo bliskie
zwtlconajest do bstw kapitoliskich, ktre poeta prosi o czystooby-
Wergiliuszowi. W Eneidzie nie zostali wysunici na pierwszy plan bogowie
czw, pokj i szczciepastwa rzymskiego oraz jego dobroczyficy Au.
preferowani przez Augusta (Mars, Apollo), lecz w koncepcji Wergiliusza
gusta, potomka Wenery i Eneasza:
wielkoRzymu opieraa si na takich bstwach, jak Jowisz, Janus, Sa.
,,Ufnoi pokj' czei skromnowraca, turn i Herkules. Szczegln rol w poemacie odgrywa kult Penatw, ktre
wygnana cnota w naszych progach goci,
szczodrymi dary z aski bogw sypic
Eneasz ptzewiiz' z rodzimej Troi do nowej ojczyzny, Italii. Najlepiej
- tg Obfitoci [...]''o'' ide t wyta,aj nastpujce sowa:

W pierwszej i koricowej partii hymnu Horacy modli si do Apoltina ,,Witaj mi z losw przynalena niwo,
i Diany, wyra'ajc pewno,Le prowadz oni Rzym do peni szczcia: Rzek_i Penaty, Troi obrorice niezomne ['..r'nu.

,,Febie, Diano, tropicielko lasw,
jasnocinieba, ktrych b1ask uwietnia
dzieri i noc, do was baganie i proby
lepieristulecia [...j''.
i dalej:
,,o wieszczy Febie, Muz ordowniku,
rzymskich dzicwiciu Kamen, srebrnofuki,
kfry zwtlonym czonkom ciaa zbatvcztj
!yczasz sztuki'
118
}"{ajblisza ideologii Augusta bya w epopei Wergiliusza niewtpliwie
sama posta Eneasza. Stanowi on model idealnego przywdcy narodu,
nosiciela jego najlepszych cnt i prekursora Augusta. Ukazani wietnej
przeszociRzymu i jego legend zapowiadao jednoczenie wilkonowego
wieku i wspania ptzyszoImperium Romanum.
Idee goszon ptzz Wergiliusza w Eneidzie i ich zwizek z catokszta.
tem polityki religijnej Augusta zna|azy swe odbicie w najwspanialszej
artystycznie budowli z czaslw Augusta Ara Pacis. Postanowiona uch-
-
119
wa Senatu w r. 13 i uko czona w r. 9 p.n. e. stanowi ukoronowanie
idei Augusta, lctry Pokj Pax podnis do rangi bstwa, patronujcegc
jego panowaniu. Pax Augusta- stanowia najwaniejsze z abstrakcyjnych
bstw panteonu princepsa, ktre wspieray Pietas, Fortuna Redux (za.
pewniajca szczliwy powrt Augusta) i in. aa Sama Ara Pacis zastaa
zbudowana Z marmufu Luna na planie prostokta. Skada si z waci-
wego otarza na podwyszeniu i otaczajcego go muru z dwoma wejciami"
Caa budowla bya bogato zdobiona ptaskorzebami. W cztercch kwaterach
od strony wejznajdoway si sceny mitologiczne" od strony wschodniej re-
lief przedstawia personifikacj Rzymu (Roma) i Zimi (Tellus), ktr
otaczaj kobiece wyobraenia wody i powietrza. Fo stronie zachodrriej
wyobraono Eneasza Z synem .Iulusem, skadajcych ofiar Fenatom,
po drugiej zastronie drzwi przedstawiono scen znalezienia Romuiusa
i Remusa przez pasterza Faustulusa. obtazy na cianaclrduszych rnuru
prezentowa uroczysty pochd: od strony pnocnej senatorw i znako*
mitych Rzymian, od poudniowej zacsarza, jego rodzin i kapanw.
W te1. czci Ara Pacis nie byto w ogle postaci boskich, dorninowaa na-
tomiast rodzina cesarska a7. Fowizanie wywyszenia samego Ai:.gusta
i jego rodu z mito|ogicznymi scenami zwizanym'i tematycznie z Eneidc1,
ukazanie scen dobrodziejstwa pokoju Pax ,4.wgusta, wyeksponowanie
-
postaci karmi4cej Tellus i zwyciskiej Romy wszystko to miao na clu
uwitnieni religijne osoby samego Augusta.
- princepsa jako wybraca bogw. Focztkowo oktawian mylao przyjciu
P}ZYGoTOWANIE Do WPROWADZENIA KtjLTU CES.RSKIEGO:
KI.]LT BOSKIEGO .I{ILIUSZA
Caoksztat polityki religijnej Augusta zapewnia wywyszenie osobiste
princepsowi i jego rodzinie, nie oznaczat jertrnak jeszcze ubstwienia sarnegtl
wadcy. Problem ten przygotowywa i razwizywa nastpca Czata w spo.
sb ostrony, systematyczny, a|e skuteczny i trway. Pierwszym eteiperrr
boskiego wywyszenia Oktawiana byo ubstwienie jego ojca, ktry go
adoptowa. Ju od pierwszych krokw stawianych w Rzymie mody okta.
wian dydo deifikacji Cezata. Podczas jgrzysk ku czci Wenery, w lipcu
44 r. przez siedem dni ukazywaa si na niebie konrta, ktr uznana za
dusz Cezara przyjtego \il poczet bog<5w a8. Po oficjalnym ubstwieniu
Juliqsza Cezara w r. 42 przystpiono do budowy witynidedykowanej
divo lulio, wystawiano mu posgi i bito rnonety z legend divus lulius.
oktawian mg odtd nosi oficjalny tytu divi filius, co stale podkrela
120
na irrskrypcjaclr i rnonetach. owidiusz, opisujc fakt
'"wniebowstpienia
Cezara'' w Przeminach, przewidna, e August talie po mierci paszerzy
grorro bo5lw.
.,Ledwie to rzekl, jasna Wenus, niedostrzegalna dia oczu.
Zstpuje w progi senatu i z czorlkw Cczara dusz
si w powietrzrr}'rn nie rozpuciaprzerocza,
W;'ry7"ouu'u
- by
}"Tiesie ostrorrie ku niebu, w matczynych ramionach dwch'
Lecz w drodze bdc uczuta, e dusze jir si nasyca
Blaskiem i wokoo roznieca poncych skier piropusze.
Zatem puliaj z ona. A wtedy nad wz ksiyca wzlatuje
I niby smug'wie.Lian swj warkocz cignc za sob
Staje si gwiazd wrd gwiazrl [...].
A wzrokiem sigajc w przyszo,s}'rlowi swerrru pak*e -
Ktfego witamaonka mu zrodzi _ jak dwiga dalej
Nie tylko imi chwalebne,Iecz ciki rzdzenia ster.
Do bstw atoli pokr.ewnych grona przystpi rrieprdzej
, lat nestora doyje [..'ja0.
Swj zwizek z Cezarem podkrelitake August zrnieniaj.c nazw
nriesica Sxtiiis na Augustus, wybierajc nie miesic Swgo urodzenia,
aie ten, ktry r-l kalndarzu rrastpujo po lulius. Wybr tego miesica mia
rwnie na cetru, wedug relacji Swetoniusza, ltcze;zenie pierwszego konsu.
1atu50. Frzy.jty w r.27 p.n..przydornek Augustus mia take uwietni
imieniir Rorrrrrlus, al sen;,ltorowie uznali, e przydornek Augrrstus jest
wietniejsz1z zwiqzany z niojscami witymi, w ktrych oclbywaj si
-
wtoby z iotu ptakw.
FoRh{V KUr-TU ,UGUST' w RZVMTE I I'i,An-II
W Rvmie i xtalii August sprzyja rozwojowi bardziej porednich form
kultu swe.j osoby. Rozpowszecirnia si oddawanie czci numen Augusti,
jakby siy boskiej wadcy. W Monumentum Ancyranum Augtlst wymienia
uroczystocio charakterze religijnym, ktre zostay ustanowione na jego
cze.Co cztery Lata organizowano w intencji zdrowia aesarza (Salus
Augusti) igrzyska, nadzorowan e przz kolegia kapafiskie lub konsulw 51.
Po powrocie csatza ze Wschodu w r. 19 p. n. e. zostaauczczona Fortuna
Redux, ktrej pontyfikowie i westalki w dniu nazwanym Augustalia ska-
62.
dali ofiary w intencji szczliwego powrotu do zdrowia Augusta ,,Wszyscyo
t2L
Zaobywatele, prywatnie i w imieniu swych municypiw jeclnym gosm
we wszystkich przybytkach bz przerwy bagali o me zdrowie'' 53. Aureol
boskociwok osoby Augusta potgoway r6ine legendy, zapowiadajce
jego przyszwadz,a rwnie podania o jego nadludzkich moliwociach5a.
IJkoronowaniem ichbyawspomnianalegenda,jakoby August zosta spo.
dzony ptzez Apollina w postaci wa, a wybrany przezJowisza do odegrania
pierwszej roli w paristwie. August, podobnie jak niegdy Scipio Afrykaski,
nie zaprzeczattym rvszystkim opowieciom, cho wyra'asprzeciwy przeciw
okazywaniu mu boskiej czci w sposb bezporedni.
Batdzo wanym lmentem czci boskiej oddawanej Augustowi w Rzy.
mie by kult jego Geniusza. Ju w r. 30 p. n. e. senat nakazat czci Geniusza
oktawiana libacj z wina, ale nie byo to jeszcze ustanowiniem kultu
oficjalnego. Przeznaczajc cz domu cesarskiego dla westalk poczy
princeps bstwa opiekuricze swego ogniska domowego z bstwami opie.
kujcymi si ogniskiem paristwowym. Wan grup tych b<istw stanowiy
Lars' obok Larw, opiekunw domu, stara religia rzymska znata takrc
Lares Compitales, strw skrzyowaf drg i posiadoci.Ten wiejski
kult zosta przeniesiony do miasta, gdzie czczono Lary na skrzyowaniach
ulic. Powstawaty collegia compitalicia, do ktrych na|e'e|j przewanie
|udzi z najniszych warstw spoecznych, niewolnicy i wyzwolericy. orga-
nizowali oni witaLarw sktzyiowafi ulic Compitalia. Pod konic
-
republiki kolegia te rozpady si, Lararia na rozdroach ulegy zaniedbaniu,
a odnowi je dopiero August nakazujc ozdabianie poskw wiosn i la.
tem kwiatami 55.
August podj zasadnicz reform tego kultu, wykorzystujc przepro-
wadzony w r,7.p. n. e. nowy podzia. rniasta Rzymu na regiones- dzielnice
i vici, Laratia zostay odnowiotre, a w kadym z nich obok dwch Larw
umieszczono Geniusza Augusta. od tej pory Lary sktzyowan ulic sta
si Lares Augusti, Powoano do ycia nowe collegia co,npitlicia,zktorych
kade skadao si z 4 wyzwo|eicw magistri i 4 niewolnikow mini.
-
stri 56. wita, organizowan ptzez te kolegia, odbyway si dwa -razy d.o
roku. Ofiary miay inny charaktr ni bzkrwawe libacje domowe, podobnie
jak w kulcie paristwowym skadano Larom Augusta macior' jego za
Geniuszowi byka. W tn sposb Rzym da rvzr miastom Italii, nastp.
-
nie zaprowincji, e religi oficjaln obywateli winien by kult Geniusza
Augusta i jego Larw, tak jak analogiczne kulty domowe. Propagatorami
nowych form czci asatza stali si rv Italii licztti Augustales lub seviri Augu-
stales, o ktrych bdzie mowa w dalszej partii tego rozdziaa.
r22
KU[,T AUGUSTA I BOGINI ROMY
W PROWINCJACH
Bezporedni kult Augusta jako boga zosta zareztwowany dla pro.
wincji i to tylko dla jej wybranych orodkow' W celu zagodzenia aktu
trbstwienia ywego csarza zwiza August swj kult z kultem bogini
Romy. Nie zdecydowa si na bardziej otwart form deifikacji, ktr
ansowaCzar miaoamicy dawn tradycje. Kult cesarski rozwin
si najwczeniej we wschodnich prowincjach Imperium, gdzie zosta on
iu: przygotowany zat'wno przz tradycje kultu wadcw hellenistycznych,
jak przez ywotny kult bogini Romy.
Tacyt przekazat nieprzychyln opini czcisenatorw o Augucie,
wedug ktrej ,,adnych on bogom nie pozostawi zaszcz;yt6w, idajc,
eby mu w wityniach i pod bosk postaci za porednictwem flaminw
i kapanw czeoddawano,'57. Bardziej przychy|n relacj przytoczy
Swetoniusz podajc: ,,chocia. wiedzta, e wedle zwyczaju nawt pro.
konsulom uchwalano wystawianie wityri,w iadnej jednak prowincji
nie ptzyj. tego zaszczytu sam, zawsz czc swe imi z imienim Romy.
W samym Rzymie odmawia wrcz .uparcie przyjcia tego zaszczytu,
Srbrne posgi niegdy ku jego czci wystawione, kazat wszystkie stopi
j z tak uzyskanych pienidzy ufundowa zote trjnogi dla Apollina Pa-
laty skiego" 58.
Wypowiedzi antycznych historykw 59 na temat kultu cesarskiego
ustanowione g przez Augusta mLrsz by skonfrontowane z caoksztatm
rod'dotyczcych tego zagadnienia, wrd ktrych du znazenie maj
zabytki archeologiczne, inskrypcje i monety. Literatura dotyczca omawia-
nego tematu jest olbrzyrnia 60. Do niedawna ptzewaia w niej pogld'
rc csatz by traktowany jako prawclziwy bg we wschodniej, greckiej
czciImperium 61. Teza ta zostaa ostatnio podwaona ptzez S. R. F. Pri-
oe'a, ktry w Swym interesujcym artykule powiconyrn analizie rytuau
ofiary kultu cesarskiego w wschodniej czciparistwa rzymskiego wykaza',
csarz znajdowa si zwyk|e between mn and god (midzy czowiekiem
i bogiem) 62 i nie zosta' uznaTy za ,,penoprawnego'' boga nawet w prowin-
ojach wiata greckiego. W ofiarach zwizanych z osob cesatza ist:niaa za-
sadnicza rinica midzy skadanyrni Samemu wadcy i ofiarowywanymi
w jego intencji (pro salute). Drugi typ ofiar mogli skada take ydzi,
nie naruszajc praw swojej monoteistycznej religii
63. Natomiast chrzeci-
janie, dla ktrych jedyn form ofiary bya eucharystia, mogli si modli
123
o dobro cesatza i paristwa, ale wszelkie skadanie ofiar, nawet pro saute,
byo dla nich nimoliwe.
Sarni Rzymianie mieli poczucie innej ,,boskocio' cesarfa, wyrniaj4c
jako obiekty kultu obraz (imago) wadcy oraz posgi (simulacra) logw.
od chrzecijanwymagano najpierw ztoinia ofiary bogorn, jelizaodm-
wili, proponowano im jako ,'mniejsze zo'' skadanie ofiary przed cesar.
skim imago 6a. W sumie honory ,,boskie'' oddawane rzymskiernu csarzowi
roLnly si w wietru punktach od ofiar skadanych bogom. Wadca by b1islio
powizany z bogami, ale nie utosamiony z nimi (prrvnajmniej za ycia)"
W kulcie cesarskim trzba urnie wyrni jego rne odcienie. .Iu
A. D. Nock susznie zatwa.iyt, ie ni modlono si do osoby cesarza 65o
zdrociyinne rniasta azjatyckie. Za rzdow Tyberiusza' w r, 26 n. .
zapada decya senatu w sprawie budowy nowej witynicsarza i Rorny.
Jak podaje Tacyt, Tyb*riusz ,,zjawia' si czsto w senaci i przez wiele
dni wysuchiwaposw Azji, ktorzy si o to spierali, w jakim rniecie
ma si wzniejego wit'rzni.Jedenacie w tynr miast wspzawodniczyo
z ltinzn ambicj, lecz , nitwnymi siami', 68. Najwicej szans miay Sar-
tles i Srnyrna. Zwyciyli ostatecznie Smyrneczycy, kt:rzy povoywali
j
si na zaoenienajstarszej (w r. 195 p. n. e.) witynibogini R.omy r6,zne
zasugi wobc pa st,wa rzymskiego' ,,Tak tedy zapytani o z.dante senato.
rowie oddali Srnyrneczykom pierwszg stwo'' 69. F niej uzyskay Zzwa-
l'eni na budow wity prowincjonalnych Efez, Sardes i Milet
70.

a tak. bardzo rzaclki byy wypadki wsplnego dedykowania wityrl
bogtl i cesarzowi. R.zymianie nie sdzili' e cesarz moe mie wpyw na
pogod' zbioty i inne zjawiska zvtizane z przyrod66. Boskoprincrpsa
bya daleka od wyobrae o Jowiszu czy innych wielkich bogach rzymskich.
Pena boskopomiertnazastata przyznana przez senat Augustowi, ale
jego nastpcy nieatwo uzyskiwali apoteoz (z dynastii julijsko.klaudyj.
skiej doczeka si jej tylko Klaudiusz).
WIT\T{E * NIK0MEDII
TK"'#H*,
Wszystkie ostrone niuanse procesu ubstwienia wadcy wystpiy
wyranie w dziaalnacireligijrrej Augusta, ktry wystrzega si ja"wnej
deifikacji lrawet w prowincjach' prowadzc 'w tj dzidzinie polityk ,,rua.
ych krokw', przeciwierlstwie do swego przybranego o3.ca. We
- V.
wschodniej czcitrnperium istnicjcy ju od pocztkw II w. p.n.e.
kult bogini Ronry, a take inicjatywa samych nliast azjatyckich, umoli-
wiy stosunkowo wczesne ustanowienie oficjalnego kultrr prowincjonalnego
,r-gusta i bogini Romy. Zwizekmiast Azji koinon Asiae, d'yjui zataz
-
po bitwic pod Akcjum do ofiarowania nadzwyczajnych honorw okta.
wianowi. W r. f9 p.n.e. Pergamon uzyska zgod na bu'dow wityni
bogini Romy i Augusta, ktra staa si orodkiemkultu dia caej prowincji 67.
Tutaj zbiera si corocznie kclinon podczas uroczystoci obchodzonych ku
czci Romy i Augusta, ktre nazyway si odtd Romaia Sebstd, W ten
sposb wityniaw Fergamonig staa si politycznym i religijnym centrurn
prowincji Azji.
Przywilejw, zwizanych z istnieniem wityniw Pergamonie, poza.
1,^
LLA
.Idnoczenie ze wityrriw Prgamonie dla Azji w r' 29 p. n. e. koi.
non Bithyniae wznis witynid1a bogini Romy i Augusta w Nikorndii,
gcizie obchodzono take Romaia. Nikorndia pozostat.a gwnym cntfurn
ku1tu Augusta i R.omy v prowincji Bitynii a do II w. Wkrtce
po Perganaonie i Nikomedii, zapewne w lataclr 25-20 P. fl. o', powstaa
lityniaw Galaoji. I(oinon Galatiae ufundowa to sanktuarium w An.
kyrze (Ankara). Najpeniejszy tekst Res gestae divi Augustii ocala w An-
kyrze (std lazwa Monumentum Ancyranwm), gdzie koinon Galatiae
urnioiinskrypcje na cianachwityniRomy i Augusta, nadajqc im
forllr rnonumentalna,?L, Aatyckie witynie bogini R.omy i Augusta
by|y ptzeznaczone dla ludnoci rniejscowej - dla Rzymian natonriast
powstay na tym trenie w Efezie i Nikai witynie Romy i Boskiego Ju-
{irtsza' Tak wic August unika narzucania kultu swojej osoby obywatelom
rzyrnskim nawet mieszkajcym w prowincjaclr Azji i Bitynii
7,.
KoINA PI{.OWINCJoNAI'NE I I(APANI
K{ILTU CES,RSKIEGO NA wscF{oDZIE
Koina w prowincjach Wschodu rzymsko-greckiego miay stare tra-
z Czas'w hellenistycznych. od czasw
d1zcje zgrornadzefi prowiucjonalnych
Augusta najwyszy kapan kultu csarskiego, noszcy tytu archiere ,s
thqs Rmes |cai Autokrttoros Ka[saros, by jednoczenie przewodnicz4-
cym koinon danej prowinc.ii. Mia on bardzo wysok pozycj spoeczn,
np. \'v Galacji zosta nirr Fylaimenes, syn dawnego krla tego kraju 73.
Arcykapan by wybierany przz koinon na okres jednego roku. Wysoka
ranga zwierzclrnikw kultu cesarskiego na Wschodzi i znaczetrie koina
stay si plniej wzofem dla odpowiedniclr instytucji za Zachodzie?a.
125
 obok najwyszych kapanw dziaa|iinni funkcjonariusze kultu Romy
i Augusta. Gymnasiarchos i agonothetes nadzorowa|i organizacj corocznych
igrzysk
- Romai Sebastd, a elitarne kolegium hymnodoi celebrowao
rooznic wstpienia Augusta na tron (dies imperii), obchodzon 3 stycznia,
kiedy to skadano przysig lojalnocicesarzowi; ponadto clebrowao
urodziny princepsa i inne tego typu uroczystoci, urzdzajc rytualne
bankiety, piewajcpieni itp. 75
Otrzymawszy zezwolenie Augusta miasta greckie z prowincji Azji
i Bitynii uznay wsplny kult bogini R'omy i Augusta za powszechnie
obowizujcy i w swych uroczystociach lokalnych doda osob cesarza
do zakorznionego ju kultu Romy. Poczono takrc z t bogini innyclr
czonkw rodziny cesarskiej, np' Druzusa i Liwi. Wiele jednak polis
czcio samego Augusta albo sam Rom, kontynuujc tradycje republi-
kariskie 76' Miasta Grecji waciwejbyy znacznie bardziej powcigliwe
w przejawach kultu cesarskiego, bo nie byo tam tradycji kultu wadcw
hellenistycznych. Ateny zdecydoway si jednak na budow wityniRomy
i Augusta na Akropolu w cieniu Parthenonu (wzniesiono j ok. 20 r. p. n. .
lub wczeniej).Dziki inskrypcjom wiadomo take, e za iycia Augusta
powstay witynie jego kultu na Samos, Lesbos i Tazos 77. W Judei krl
Herod Wielki, poprzednio klient Antoniusza, ufundowa ku czci okta-
wiana miasto Caesarea ze wityniRomy i Augusta 78. Uroczystoci
Romaia Sebstti dodawane by do rlnych lokalnych igrzysk. Tak wic
w caym wiecie greckim August zosta doczony do bogini Romy w kul-
tach, wityniach, festiwalach, dedykacjach, przysigach i nawet w kalen-
darzu. Wschodni nurt kultu Romy i Augusta, czczonych razem lub od-
dzielnie, wyrs spontanicznie i mia dug historyczn tradycj.
IWPROWADZENTts KULTU NA ZACHODZTE
Inaczej przedstawiaa si sprawa na Zachodzie, gdzie nie byo adnych
elementw, ktre by przygotoway kult cesarski. Problemem dyskusyjnym
jest, czy istniay pewne formy kultu Augusta w ltalii' Przekazy autorw
s tu dwuznaczne i mona jedynie uzna, e bezporedni kult cesarza nie
zostat. przyjty w samym Rzymie ?9. Istniej jednak dowody na istnienie
kultu Romy i Augusta w niektrych miastach italskich, np. templum Ro'
mae et Augusti w Poli 80 i w Terracinie 81. W Neapolis zostay ustanowione
w r. 2 p. n, e. Italikd Romaia Sebastd 82. L. R. Taylor prbowaa pogodzi
t i inne wiadectwa kultu Augusta z przekazem Kasjusza Diona (o z*
L26
kazie kultu w Rzymie i Italii), e w tn sposb miasta italskie czciy Ge-
niusza Augusta 88. Nie ma jednak adnych podstaw, aby przyj, tak inter.
pretacj. Susznie wykaza| Ch. Habicht 8a, e miasta italskie byy rwnie
wolne jak civitates peregrinae w prowincjach i mogy czci Augusta sa.
mego lub tazm z Rom, jelichciay. W sumie kult cesarski wystpowa
przynajmniej w pewnych orodkach Italii ju za iycia Atrgusta. osobnym
zagadnieniem jest szerokie rozpowszechnienie si w prawie caej Italii
stowarzysze okrelanych miannn s ev ir i August ale s |ub August ale s. Trudno
jest w tym miejscu wdawa si w olbrzymi dyskusj dotyczc gnZy,
rnic instytucjonalnych (seviri Augustales, Augustales, magistri Augwsta.
/es) 85. Jakkolwiek przynajmniej w swej pierwotnej postaci byy to stowarzy-
szenia zwizane z kultem cesarskim to w jego bardziej poredniej formie.
-
Ich wielkie rozpowszechnienie wie si z jednej Strony z ambicjami bo.
gatych wyzwolecw, dla ktrych nowa instytucja stanowia szans uzy-
skania spoecznego prestiu, a taki z czsto wystpujcym zespoleniem
Augustales z roinymi lokalnymi kultami (cultores boga czczongo szaz-
glnie w danym miecie). Dalszy rozwj Augustales poszed w kierunku
stworzenia z nich nowej warstwy spotecznej, drugiej rang w municypiach
po ordo decurionum.
ARA RoMAE ET AUGUSTI Koo LUGD{.]NUM
Rozwj kultu csarskiego na Zachodzi czeka jeszcze na pene opraco-
wanie zagadnienia na tereni po9zczeglnych prowincji (obszernej mono.
grafii doczekaa si tylko Hiszpania 86), jak i syntezy caego zagadnienia,
Wydaje si, e prowadzone od wielu lat studia D. Fishwicka doprowadz
do powstania wikszej pracy prezentujcej syntez dziejw kultu cesarskie-
go w prowincjach zachodnich 87. Pierwszy i najwaniejszy orodekkultu
zosta' zotganizowany ptzez pasierba Augusta, Druzusa, ktry po stu.
miniu powstania w Galii zwoa'przedstawicieli ponad 60 galijskich ple-
mion do Lugdunum na dziil 1 sierpnia |2 r. p. n. e. Tutaj ustalone zostay
zasady nowgo kultu Romy i Augusta, a takLe powoano zgromadzenie
prowincjonalne concilium. Jako miejsce na olarz wybrano zbieg Rodanu
i Saony. Pena-nazwa kaptana nowgo kultu brzmia.a: sacerdos Romae
et Augusti ad aram quae est ad confluentem. Pietwszym kapanem zosta
przedstawicil od dawna zaprzyjanionego z Rzymianami ludu Eduw,
C. Iulius Verecondaridubnus 88. Otarz mia by orodkiem kultu dla
tres Glliae i Lugdunum wyroso na stolic religijn trzech prowincji.
127
Wielkie znaczni dla plemion galijskich miao polvoanie concilium, ktre ,.Izcaz Andemantunnum powiadcza istnienie sacerdos Rome et Augusti,
obradowao ptzy atarzu i wybierao kaparra (sacerdos)' Pierwotrre funkcje
ktry by Zapewne zwizany z t wityni9a. Nie by to obiekt kultu pro.
concilium Galliarum byy cilereligijne, dopiero stopniowo zaczo ono
wincjonalnego, ale wiadectwo powstawania orodkw czci Augusta o cha.
reprezentowa interesy prowincji r,vobec wadz tzymskich, eo od dawna
rakterz bardziej lokalnym. Podobne znaczni miay tzw. Arae Sestianae
przysugiwao zgtamadzeniorrr w prowincjach wschodnich 89. Wspaniay
w pnocno-zachodniej Hiszpanii. Otarz te zostay dedykowane po za-
ota,rz d confuentem Rodanu i Saony by budowany Zapewne pr.zez
ko czeniu podbojw tych obszarw ptzez Agrypp (19 r. p. n, e.) ptzez
2 lata i jest wysoce prawdopodobne, e August by obecny przy jego for.
narniestnika tego terenu, L. Sestiusza, Trzy otarze reprozntoway le.
malnej dedykacji podczas wizyty w Galii w 10 r' p. n. e. 90 Wybr nrie.jsca giony stacjonrrjce w Asturii i Kantabrii: legio IV Macedonica, legio
na alarz i coroczne uroczystoci obchodzone w sierpniu nawizyway VI Victrix i legio X Gemina e5.
Zapr'Vne 'do miejscowych tradyc.il religii celtyckiej i kultu boga l.uga (?),
od imienia ktrego por,vstaa nazwa Lugdununr.
RELIGIA LoJALNocI I PoMmRTNA
APOTEOZA AUGUSTA
AJ{A UtsIoRUN,{ N,D RENER,{
Kult cesarski w prowincjach, swoiste formy czci oddawanej samemu
}dastpnym obiektm kultu cesarskiego stworzonym przZ Druzusa
Augustorvi w Rzymie, wyeksponowanie kultu bogw opiekuriczych roclu
w trakci prby. podboju Germanii by|a Ara Ubiorun nad Rnem 91"
iuiijskiego oraz osobistych opiekunw cesarza, jak Apollo wszystkie
Z tego orodkaw kraju Ubiw wyrosa paniej (za tzd6w Klaudiusza) -
te etrementy tworzyty,,religi lojalnoci'', mEc sta si wanym spoiwem
Calonia Claudia Ara Agrippinensis. otarz zosta wybudowany Zapewne
zreorganizowanego Imperium Romanum96. Ukoronowanim polityki
w okrsie najwikszych sukcesw Tyberiusza na terenie Germanii' jak
religijnej Augusta staa si jego apoteoza pomiertna. W czasie uroczystego
sdzi D. Fishwick 92, w latach B-7 p,n. e. lub w r. 5 n. e. Wiadorno,
pogrzebu Augusta rnia si uniku nibu orze. Senator Numeriusz Attikus
e w 9 f' n. e.' w czasi wielkiego powstania Germanw przeciw wadzy
(jak niegdy Juliusz Prokulus po rnierciRomulusa) z'oLyt'utoczyst przy.
rzynrskiej, funkcj sacerdos apud aram (Ibiorum peniSegimundus, syn
sig, e widzia ,,wniebowstpienie'' Augusta 97. Przysiga sonatorska
zaptzyjanionego Z Rzymianami wodza Cheruskw Segestesa, nieprzyja-
bya warunkiern apoteozy cesarskiej. Dnia 17 wrzenia 14 r. senat uzna
ciela Arrniniusza. Segimundus by obywatelem rzymskim, bowiem ju
jego ojciec otrzyma| obywatelstwo od Arrgusta. Mody Chrusk nie do. Augusta zaboga jako divus Augustus i ptzyj go do grona bogw paristwo.
ivych. Zoty posg nowego boga zosta unnieszczony w wityniMarsa
chowa jeclnak wirnociRzymowi iwolaprzy'czysi do walki Germanw
dJltora, a otlowizkiem konsulw byo urpczyste witowanie jego urodzin.
kierowanej przez Arminiusza. Jak podaje 'Xacyt: ,,W tym bowiem roku,
I-iwia zostaa kapank kultu jako fiaminica Augusti, Germanik zajako
w kt rym Gerrnania odpada, wybrany kapanem w otarzu Ubiw, po.
tar.aa by kapar5rskie wstgi i zbieg do powsta cw'' 93. MaLna sdzi, fiamen. Powoano do iycia spord elity senatorskiej 21 czonkw Sodales
Augustales. ktrych zaclanitn byo nadzorowanie kultu divi At,tgustigg.
e Ar Ubiorum miaa w planach Augusta stanowi centrum nowej pro.
Do iclr grona weszli z rodzimy cesarskiej: sam Tyberiusz, jego syn Druzus,
winc.ii Germanii. Jednak klska w L'esie Teutoburskim w r. 9 n. e' prze-
krlia.t'e zatnitzenia i ograniczya ro1 Otarza Ubiw do zadaii, bardziej
Kiaudiusz i Germanik. Ustanowiono take igrzyska na cznowego
boga ludi Augustales 99. Tak wic twrca pryncypatu doczeka si pe-
lokalnych. Na uwag zasuguje fakt., Le kapanami kultu cesarskiego, za- -
nogo triumfu po mierci.
rwno koo Lugdunum, jak przy Ara Ubiorum, mogli zosta tylko obywatele
Czy dzieo jego byo trwae? Czy osi4gn peny sukces swej polityki
rzymscy (awansowani w ten sposb spord miejscowej artystokracji).
religijnej za iycia? Na pytania te mona tylko czciowoodpowiedzi
Na obszarze Galii, w kraju Lingonw Druzus wznis take wityni
twierdzoo. odrodzeni religii paristwowej i ustanowienie nowych form
Cezara _ templum Cesaris. Ulokowa j zapewne w Andrnantunnum
kultu cesarskiego byy kontynuowane, a takie dale.j rozwijane ptzz nas[p-
(koo Langres)' najwaniejszym miecieLingonw. Inskrypcja pocho-
cw Augusta. Jednak wybr jego ulubionych bog<iw, jako opiekunw
t28 g _ Rellgle wlata Rzymsklego
i29
personalnych i pastwa, ni zosta w peni zaakceptowany przez nastp.
rrych cesarzy. Dominujc pozycj odzyska szybko Iupiter optimrrs Maxi.
rnus i trjca kapitoli ska. Inni cesarze mieli swoich personalnych uubio-
nych bogw, jak np. Minerwa, opiekunka Domicjana 100' Odsunity w cieri
przez Augusta Herkules uzyska czoow pozycj podczas rzd6w dynastii
Antoninw od Trajana poczynajc' a na Konrmodusie ko czqc 101'
Te zmiany
-
jednak nie podwaayzasadniczych podstaw reform religijnych
Augusta.
ROZWOJ ASTROLOGII I MAGII
Wiksze znaczenie rniay takie zjawiska i kulty, ktre wymykay si
spod kontroli cesarskiej, a nawet w pojciu wadcw w jaki sposb zagta-
ayparistwu. Bya ju mowa o cakowicie negatywnym stosunku Augusta
do religii wschodnich i w tym wzg|dzie zaszy najszybciej zmiany njwlu.
jce drastyczne posunicia twrcy pryncypatu. Spod jego nadzoru wymykay
si rwnie astrologia i magia' ktre znane w Rzymie ju w okresie repu-
bliki za ycia Augusta uzyskay wielk popularno i stosunkowo wysok
rang. W okresie Augusta rozpowszechniona bya zwaszcza astrologian
ktrej gorliwymi wyznawcami byli Licztli ptzedstawiciele elity spoecznej
i intelektualnej. Mecenas wierzy we wpyw gwiazd na losy czowieka zdo-
minowane przez daty urodzin r02. $p August przywizywa du wag
do przepowiedni astrologw, ktre zapowiaday mu wielk przyszo
i dugie ycie 10B. Thrasyllus, astrolog o szerokiej wiedzy, by przyjacielenr
i doradc cesarza Tyberiusza, ktry zawsze bardzo Iiczy si zjego horosko-
pami 104. Potomkowie Thrasyllusa weszli do stanu senatorskiego.
Obok tej astrologii ,,cesarskiej" popieranej przez Augusta i jego na-
stpcw rozwljao si korzystanie z tych samych techrrik przez osoby pry.
watne, traktowane ptzez wadcw nieufnie lub wrcz wrogo. ograniczenia
i zakazy dotyczce badania daty mierci osb, a take spotykania si z astro.
logami bez wiadkw, przypadaj ju,na rzdy Augusta105. Kontynuuj4cy
rygorystycznie polityk swego ojczyma Tyberiusz w r. 15 po wykryciu
,,spisku'' i mierciM. Skryboniusza Libona nakaza. wygna astrologtiw
z lta|It. ,'Powzito tei w senacie uchway rv sprawie wygnania astrologw
i magw zlta|i|. jednego z nich, Lucjusza Pituaniusza, strcono ze Skay
Tarpejskiej; na Fubliuszu Marcjuszu konsulowie wedug dawnego zwy.
czaju poza bram Eskwili sk4 egzekucj przeprowadzili, wydarvszy wprzod
tozkaz zagrania tra trbach'' 106. Z 'ptzytoczonego tekstu Tacyta w.ynika,
130
e represje obj zarwno astrologow, jak i magow. Dalsze lata przyrriosy
szczeglnle ostre przeladowania iudzi, ktrzy zapytywali astrologw
o przyszocesarzy. Niebezpieczeristwo wrb dokorrywanych przy po-
mocy astrologii (ewentualnie magii) polegao na tym, e wymykay si
one spod kontroli paristwa w przeciwieristwie do dawnych oficjalnych
-
obrzdw divinatio. Kady czowiek zamony mg zakupi horoskop
i uryska poradg astrologa. Tym si tfumaczy dwoistopostawy August.a
i innych cesarzy' ktorzy z jednej strony wysoko cenili wiedz astrologw
przydatn w ich wasnym dziaaniu, z drugiej zaobawiali si, e wiedza
ta rnoe by uyta na niekorzywadcy.
107, ktra
Jeszcze bardziej niebezpieczna moga si wydawa magia
w peni rozwina si w Rzymie p'niej ni astrologia. Praktyki magiczne
byy ju Znane w wiecie antycznyn od dawna i stosowano ich rne
techniki. Wiele z nich adresowano do si wiatapodziemnego i pomocy
duchw te zabiegi magiczne byy uwaane za szczglnie skuteczne,
-
ale rwnie niebezpieczne. Poeci doby Augusta daj barwne przedstawienia
rnych praktyk magicznych stosowanych dla zdobycia mioci,odzyskania
mskiej potencji' w celach uzdrowicielskich i trucicielskich. Znawcami
magii byy przede wszystkim czarownice' ktrych barwny i ptzeraiajcy
obraz. przekazali poeci 1o8. Jilne tendencje w wyobraeniach o magli zaczty
si ksztatowa pod wpywem pitagoreizmu. Wpywowym przedstawi-
cielem i propagatorem ,,uczonej'' magii by w czasach Cicerona P. Nigi
diusz Figulus. Powstawaa literatura o magii' czerpica wiele elmentw
z Wschodu. Pliniusz Starszy przedstawiajc histori magii w swojej f/z-
storii Naturalnejrog stara si wykazac, l wiedza tajemna opieraa si
gwnie na mdrociPers w, przekazallej przez Zatatusztt.
OSKAI{ZENIA O PRAKTYKI MAGICZNE
I CRIMEN LAESAE MAIESTATTS
Mimo t)/ch wyrazw sympatii dla magii Ze strony przedstawicieli elity
intelektualnej w'adza cesarska odnosia si od pocztku podejrzliwie do
wszelkich praktyk magicznyclr. Za rzdw Augusta zosta wygnany z Rzy.
mu Anxilaus z Larissy, pitagorejczyk i rnagus 110. Atmosfera podejrzli-
lvocipogbiasi znaczni w okresie panowania Tyberiusza, kiedy to
konsultacje zmagami, na rwni z astrologami, mogy by atwo poclci4g.
nite pod oskarenie o crinlen laesae maieslafls' Piorwszy tego t-ypu wy-
padek zdarzy si, iak ju wspomniano, w 15 r. n. e.
9 1e1
 PRZYKAD LANUWIUM' ARICJI I Bo\TI-L.E
Mody M. Skryboniusz Libo Druzus, prawnuk Pompejusza a bratanek
Skrybonii, pierwszej ony Augusta, :y.ponad stan, i stale potrzebowa
Larruwium w Lacjum pozostao nadal centrum Stargo kultu Junony"
pienidzy. Zaczs' si on.interesowa proroctwami Chaldejczyk 6w, czaraml'
ktra bya tam czczona pod imieniem Iuno Sospes Mater Regina, a jej
magw i wyktadaczami snw. Zosta| dopuszczony do urzdu pretora
imi w formi skrconej ISMR pojawiao si czsto na inskrypcjach i mo-
i jedrroczenie otoczony donosicielami, ktlrzy odkryli jego tajemne prak.
netach11a. o trwaociobchodzonych ku czci tej bogini uroczystoci moe
tyki. Dowiedziono, Libo ,.zapytywat wrbitw, czy kiedy bdzie takie
wiadczyinskrypcja, pochodzca z czaslw Augusta lub Tyberiusza,kt6ra
skarby posiada, 'eby mog} drog Appij sk a' do Rrundizjum pienilzmi
wylicza rne dobrodziejstwa dla miasta; ich autorem by miejscowy dygni.
wycieli''.Poniewa tego typu zatzuty mogy si wyda mao powane,
tarz M. Valerius aedilis, dictator et praefectus iuventutis w l,anuwium. N{i-
dopisano (uczynione jakoby rk Libona) tajemnicze znaki przy imionacl
dzy innymi luruin ludos l(unoni) S(ospiti) M(atri) R(eginae) solus fecitlL|,
Cez.ata i senatorw. Nieszczsny oskarony zosta zmuszony do samo-
Na cisyzwizek iuvenes lanulvijskich z kultem wielkiej bogini wskazuj
bjstwa' a represje objty astrologw i magw 1u. fgn z'owrogi wypadek
oowian tessery. Wszystkie one rnaj na rewersi wyobraienie starego
posuyjako przykad oskarenia wilu znakomityclr przedstawicieli
obrzdku: dziewczyn karmic witegow'a. Awersy tych tesser
i przedstawicielek stanu senatorskiego cznie o praktyki magiczne, tru. nosz napisy:7) sodales Lanivini,2) sacr(a) Lanu(vina) iuven(alia) _- w obu
cicielstwo, wentualnie take o konsultowanie astrologw. Najbardziej
wypadkach koo gowy Junony Sospity, oraz 3) sacr(is) Lan(ivinis) feli.
znan spraw jest oskarzenie tego typu skierowane przeciw Pizonowi,
citer bez rysunku 1!6. rda te wiadcz, e Juwenalia orgallizowane
namiestnikowi Syrii po mierciGermanilca w 20 r. 112 Wyroki na pod. -
-
stawie oskarenia tczt. e o praktyki magiczne i obraz rnajestatu Cesatza
ptzez modzielanuwijsk w okresie pocztkw pryncypatu zespoliy si
ze starymi obrzdami ku czci wielkiej bogini, patronki miasta, ktrej kult
zapaday wielokr.otnie nie tylko za rzd6w Tyberiusza' ale take Klau-
rnia od dawna oglnorzymski znaczenie, jak to wykaza m. in. obrzdy
diusza i Nerona. Tendencj dalszyclr lat byo zaasttznie ustawodawstwa
roligijne z okresu II wojny punickiej.
przeciwko magii 113. Nie zapobiego to jednak wzrostowi i popularnoci
Innyrn orodkiem ywotnych a bardzo dawnych kultw religijnych
tajernnych praktyk.
bya Aricja, a cilejmae jezioro Nemi w Grach Albafskich, gdzie znaj.
dowaty si wity zagajrik i sanktuarium Diany Nemorensis 117. Strzeg
RoZwJ sT.R'YcH KUI,TW tego obiektu rex Nemorensls, kapan, ktry uzyskiwa sw wadz mordu.
w MLINIC!?IACH IT,LSKICH
jc przeciwnika i w taki sam sposb jtracit. Przez caty dzieit i noc wirrien
W by on strzc z nagim mieczem witego dtzewa, ktre miao rnu dawa
dotychczasowych rozwaaniach centralne miejsce zajmowa sam
jakochron. Ten dziwny krwawy zwyczaj przejmowania funkcji kaparl.
Rzym i uprzywilejowane Stany spoeczefrstwa, na ktrych koncontrowaa
skiej utrzyma si take w okresie wczesnego cesarstwa 118. Jakinieznany
si uwaga Augusta. Jego zainteresowanie sprawami Ttalii oruz warstlvami
ofiarodawca umieciw maej kapliczce w Nemi wiecznie ponc lampk
r"dnimi i niszymi spoecze stwa byo mnie'isze. Dia princepsa wazne byo
tyiko zachowanie spokoju w cayrn pa stwie. Tak jak pozostawi du w intencji pro salute csaTza Klaudiusza i jego rodziny. obok Diany,
swobocl lv sprawach wewntrznych miastom ltalii, ktre rodty si zrracz.
opiekunki lasw i dzikiej zwierz1ny, w witymgaju w Nemi czczona
iie pod wzgldemr ustrojowym', tak rwnie nie ingerowa w ich Spraw}. bya rwnie nimfa Egeria, ktra pomagaa kobietom w poogu i mski
religijne, .jeli tylko nie stanowiy jakiego rzeczywistego czy dornntema. wsptowarzysz bogini, Virbius.
trego zagroenia dla pastwa {z'akazy kultw wsclrodnich, przeladowiinia
W Grach Albaskich stare obrzdy kultowe przetrway rwnie
w Bovillae, ktre przejo tradycje religijne z A|ba Longa i szczeg|n cze
astrologw i rnagw crbjy nie "lylko Rzytn, ale r<lwnie {tali). W rezul.
tacie utrzyrnania duej swolrod'y w zakrsie religii i jej naturalnego rozwclju
dla bogini Minerwy. oywienie ycia miasta i jego ceremonii religijnych
nrunicypia, korrtynrroway trosk o swoie stare }'ulty, obrzdy i tradycje. nastpio najpierw w okresie Augusta 119, pniej zaza Domicjana, ktry
Do ukazania tych ten<lencji rnoe posuykilka prz5lkadw. wielk czci4 otacza zawsze Minerw i dla uczczenia jej zorganizowa. igrzy-

i33

ska w Grach Alba skichlzo. Podl wpywem tego cesarza istniejce jui
w czasach Augusta Stowarzyszeni iut,enes w Bovilla przyjo now lrazw
M inerva e s \21. Wydaje si, e zorganizowa n'ptzz Domicjana Qu inquat r ia
Minervae nawizyway do tradycji Juwenaliw, ale zostay wzbrrgacone
konkursami literackimi 122.
KULT HERKLILESA W TIBUR.
HERCULANEI A{JGUSTALES
Charakterystyczne jest, e powstae Zapewne w pocztkach pryncypatrt
organizacje iu,enes wizay czSto Sw aktywno religijn4 ze starynri kut.
tarni rnunicypalnyrni123. Ciekaw1. przypadek stanowi stowarzyszelria
kultu Herkulesa w Tibur, Starym orodku czci Hrkulesa Zwycizcy
(Victor.\, pojmowanego jako bostwo o charakterze wyranie militarnynr12a.
Wspaniae sanktuariurn Herkulesa w Tibur, zbudowatr na wzgtzu i gru.
jce nad ca okolic, byo obok wityrri Fortuny w Fraeneste, najbardziej
Pniej spotykamy ju tylko Herculnii Augustaes 12;' Mona zatemprzy-
puszcza, e zespoleni cultores Eerculis w Tibur Ze stowarzyszeniem Augu-
s/a/es nastpio w koficu parrowalria Tyberiusza, za Kaliguli lub na pocztku
rzdw Klaudiusza, nie byo zatm dzim inicjatywy Samego Augusta.
Fakt ten zasuguje na rrwag. Czcicile Herkulsa w Tirur czuli si na tyie
silni, e rri' musieli szuka aski Augusta, ktry nie darzy ich boga szcze-
gln syrnpati. Naley ponadto zaznaczy, e niezalenie od omwionych
Hercuanei Augustales powstaa w Tibur organizacja iuvenes Heraianii7\-
Podobrre wspistrrienie odrbnych stowarzysze cldtores Herculis
oraz iuvenes Herculni mona zaobserwowa w Fabrateria Vetus w La-
cjum 1g9. Stowarzyszenia kultowe Hrkulesa rozwijay si w prawie caej
Italii w I i II w., a nawetjeszcze w 1 poorvie III w.; ich pozrranie pozwala
przeledzi kirunki wirzen religijnyclr warstw redrrichi nizszych. Cha-
rakterystyczne jest doczste wystpowanie wsplnego miejsca pogrzebo.
wego (/oclls sepulturae) 130. Wydaje si, e kolegia kultowe (Herkulesa i in.
rryctrr bogw) rozwijay si w Italii w sposb spontaniczny. i niezalenie

okaza budowl sakraln w okrsie schyku republiki, a zostao jeszcze od lt,ielkiej polityki reiigijnej Augusta i nastprrycil cesarzy"
rozbi'tdowane w pocztkaclr cesarstlva' Stowarzyszenie kuItowe Herkutr.
sa w Tibur istniao ju zapewlre \ epoce reputlliki; w pocztkach pryncy- TR.ADYCJE RELTGIJN-E OSTII
patu przyjo ono oficjaln nazw Hercuanei (|ub Herculanii) Augwstaes"
Fodobrrie mona aobsrwowa cigoiokanych tradycji religijnycb
Nastpio zatem Zespolenie culorcs Herculis Z now organizacj zwizalr
w ostii131. Dominujc ich cech jest naczeIna rola i trwaokultu Wul.
od czasw Augusta z kultem csarskirn. Wielu autorw sdzio, ze zespole-
kana' Najwy'szym dygnitarzen od wszystkich spraw sakranych w miecie
nie tcl nastpio ju u. czasaclr Augr"lsta na wzt przeksztacenia si
- :y pontiJbx Volcani et ae dium Sacrarum; kaplan Wulkana mia zat'ern nad-
czcicieni Merkurego w Mercuriaes Augustaes125. Tez t gosi rtjwrriei
zcln nad wszystkimi u.i4tyniami w ostii. By on wybierany dozywotnio
R. Sclrilling, ktry wykaza Tibur by jedynym wyomem z polityki sporod najbardziej wpywowych miszka corv miasta. Jego pomocnikami
religi.1ne.j Augusta, rriechtnej kultoll,i Herkulsa' Twrca pryncypatu
tlyli trzej praetores i dwaj (ewentualnie trzej) aediles sgct.is ,olcnifaciendis'
nie popiera specjalnie rozwoju Tibur. ale zezwoii na poczenie swego
Popularnoi dawne korzeni kultu Wurlkana w ostii dadz si wytamaczy,
stowarzyszenia kultowego Attgustaes z istniejcym jui collegit'tw l{ercu.
laneovum 126.
- "ieisi przyjmie, e pierwotny Volcanus by nie tylko bogiem ognia, ale
take wody i tzk. Gwnym r'vitemku jego czci byy l/ocanaia otga-
Analiza irrskrypcji pochodzcyclr z Tibur nakazuje podwaenie przyto.
rrizolvan rv ostii 23 sierpnia, na ktre zwykle przybywa sam cesarz lub
czonej wyircj tezy R. Sclrillinga, W rriektorych inskrypcjach z pocztkow
jego przedstawicil' obok Wulkana w okresie republiki du popuiarnoci
prync}.patu wystpu1e okrelnie Hercuaneus bez przydomka Augustalis.
cieszyli si rwnie Kastor i Polluks, Iupiter optimus Maximus, Herkules,
Trrnin ten spotykamy rv grupie napisw dotyczcych wyzwoleca M. Var-
Zapervne take Libr Pater i Bona Dea, cho liczebnoniezidentyfikowa.
nusa Diplrilusa. ktor1' bfl nrug|ister) Hercul{aneufl. ycie Varenusa mona
nych wity pozwala sdzi' ie tak:e inni bogowie byli czczeni w ostii 132.
datcrrvac na czasy Augusta i Tyberiusza. Far jeszcze innych inskrypcji
Chocia w ostii wczenio zosta.ptzyjty kuit cesarski i wybudowano wspa.
z pocztkw I w, n. e. uywa okrelenia Herculaneus bez Augustall^r. obok
nia wityniRomy i Augusta" Zapewne wkrtce po mierci twrcy
niego pojawia si jediiak ju nowa tytulatura: Herculaneus Augustalis"
pryncypatu, a taki szybko rozpowszechniy si religie Wschodu, zvlaszcza
Wystptlje ona w inskrypcjach, ktro rnona datowa na ok. 40 r. n. e'
1,J;)
x34
kult l(ybele, tradycyjne wierzenia republikariskie nie straciy swej ywotnocli puje w swym penym imieniu' prezentuj go zwykle litery A. A., ktry'
w okresie cesarstwa. Nad miastem dominowao Capitolium, cntrum kulttl to skrt L, Lazzaro rozwizuje konsekwentnie jako ,4(quae) A(poni)L39.
Jowisza, Junony i Minerwy. Rozbud.owana zostaa nie tylko witynia Jest wysoce prawdopodobne, e pod irnieniem Apollina czczono w Albano
Wulkana, a|e takie Hrkulsa. Pontifex Volcani uttzyma' swoj dominu- take Aponusa. Charakterystycznejest,ew tej czciltalii prawie nie znano
jcpozycj w ostii. Charakterystycznejest, e jesz,cze w II w. miejscowa kultu boga-uzdrowiciela Asklepiosa' {.Irriernoliwili mu ,,osiedlenie si''
arystokracja czua si zwizana gwnie ze starymi bstwami rzyrrrskimi" wenecki Aponus i inne bstwa lokalne. Fans Aponi by siedzib sawnej.
dopuszczc spord bstw wschodnich do uprzywiiejowauej pozycji wyroczni Geriona' ktra udzielaa konsultacji za pomoc losw. o pozycji
tylko Wielk Macierz-KYbelc lss. tej wyroczni wiadczy ptzekaz Swetorriusza, ktry mwi o wizycie Tyberiu.
sza w r. 12 p. n. e.
PATAVTUM ,,Wnet potm' gdy pieszcdo llirii wstpi do wyroczni Gerionesa
blisko Padwy, wycign tam los, kiry mu poleca wtzuci zote kostki
opisane ptzykady miast dotycz okolic bliskiclr Rzymu, przede do gry w gb toda Apofskiego, jelichce uzyska odpowied na swoje
wszystkim Lacjum. orodkidalsze od stolicy kultywoway w peni swoje pytania. I oto kostki, rzucone jego rk, pokazay najwyisz cyfr. Do dzi
odrbne tradycje lokalne. Za przykad moe tu posuyPataviunr (Padwa) wida pod wod te kostk|' 140.
w regio X Italiae (Venetia), w ktrym to mieciei jego okolicy uttzymay Nie wiemy niestety, czy przyszy cesarz Tyberiusz odwdziczy si
si silne wpywy kultury paleoweneckiej r3a. Specyfik Patavium byo wy- Aponusowi i Gerionowi za tak pomylnwrb'
stpowanie obok seviri Augustales i Augustales kapanw nazywanych Przedstawione w niniejszym zarysie kilka przykadw ywotnoci
Concordiales. Wytumaczenie tego terminu nie jest proste, poniewa nie kultw lokalnych w okresie pocztkw pryncypatu pozwa|a na wycigni.
mawytanych dowodw na istnienie wityni bogini Concordia w Patavium. cie wniosku o wasnej linii rozrvoju wierze religijnych w municypiach
Wszystkie inskrypcje podajce to okrelenie, wymieniaj tylko Cancordia- italskich. Wielokultw, tak charakterystyczna dla wiata staroytnego'
lis w liczbie pojedynczej. Kariera tych Concordiales bya czsto zwizana wystpowaa w peni w miastach Italii doby cesarstwa.
z funkcj Augustalis|s
Fopularnopewnych bogw rzymskich w Patavium moina wytuma.
czy, ptzyjciem rzymskich imion ptzez dawne bstwa weneckie. Kult
Junony, powiadczony ju: dla r. 302 p' n. e. przez I-iwiusza, ktry wspo.
mina aedes Iunonis yetus136 przy okazji zwyciskiej bitwy weneckich Pata.
vini z wojskami sucejTarentowi floty greckiej pod wodz Spartanina
Kleonimosa. Juno czczona wwczas w Patavium bya niewtpliwie weneck
bogini podnocii macieruyflstwa, ktr mofla zapewne identyfikowa
z wie|k bogini pobliskiego Ateste-Reiti. Najbardziej nierzymski rodo-
wd mia bg wd uzdrowicielskich Aponus, czczony jako stare bstwo
paleowenecki w okolicach Patavium (Wzgorza Euganejskie), obfitujcych
w r6dacieplicowe' By one wykorzystywane jui w czasach przed.
rzymskich i do dzisiaj ciesz si wielk popularnoci w uzdrowiskach jak
Montegrotto i Abano Terrne 137. Bg Aponus i jego fons Aponi byli dobrze
znani pisarzom Staroytnym, ktrzy wysoko cniIi Ptavinorum aquae
calidaelB8. Presti Aponusa by powizany z Antenorem, troja skim pra.
przodkiem Patavium. W inskrypcjach bg uzdrowiciel prawie nie wyst"

lJO

YI
RELIGI LoJLNocl
A \YIERZE}{IA r,unu. PROITINCJI
(r-il \\r. \. E.)
P o LIT YK'' TYBtx'fft K REs [E
#"'"-
Zaoenierrr niniejszego rozd,ziau jest przedstawienie rozwoju kultu
'cesarskiego rv prowincjach zachodnicl-i w okresie dynastii julijsko-klau-
dyjskie1'. Flaiviuszw i Antoninw: ukazanie, jak rol speniaa w zakresie
rozpowszechniania religii lojalnogi arnlia rzymska oraz prba scharaktery.
zowania tych wierzeri prowincjonallr-vctrr' ktre przejawiy najwiksz si
oporu wobec tendencji wladz centralnycii.
Panor,vani Tyberiusza byo raczej korit5lnuacj zaoi:l' Augusta niz
-okresenr l,vpnowadzenia nowych form kultu. Sam cesarz wykazywa daleko
idc powcigliwow przyi.nrowanitr jakichkolwiek form osobistegcl
.wywyszenia o zabarwieniu religijnym.
Jak podaja Swetotliusz: ['..] .,z roz.
licznych i najwyszyclt zaszczytow. jakie mu ofiarowywano, przyj za.
ldwie kilka i to sklomnych.[..'] Zabt.oni u'znosznia na swoj cze
wity, wyznaczania oddzielnej subyreligi-inej d1a swego bostwa, kapa.
nw, wystawiania take posgow i popiersi bez swego zezwolenia. Jeli
pozwala', to jedynie pod warurnkien:, aby traktowano je na rowni z ozdo-
bami wityn(ornamenta), a nie zana rowni z pos4gami bstw (silnulacra
"deorunl)., 1. Tyberiusz ograniczy nawet uzywanie t1'tuu Au.sustus. odrzuci
stanowczo wniosek. ab''- wrzesie sta si Tiberius, padzietnik za
- j4 Slvetorriusz w nastpujcy sposb:..W stosunku do religii i rvierztr
Livius.
Swoje stanowisko wobec boskich zaszczytw przedstawi Tyberiusz
,senatowi w r' 25 przy okazji proby Hiszpanii Dalszej
{Baetica) o wybudo.
wani za przykadem Azji wityrridla Tyberiusza i jego matki. Frzy tej
.okazji cesarz, jak podaje Tacyt. ,'stanowczy zrsztw odrzucani:uzaszczytow
wygosi mow'i. Usprawiedliwia si w niej. najpierw, e uleg analogicz-
r.' r !.39
nrym probom miast aiatyckich. [...] ,.Foniewa boski August ni zabroni
wznied|a siebi i dla miasta Romy wityniw Pergamum,
ja, ktry
wszystkie jego czyny i sowa jak zakon szanuj (qui omnia facta dictaque
eius l,ice legis observem), tym clrtniej poszederrr za uwiconym
przykta.
dern'. e z moim kultem czysi kult dla senatu. Atoii, o ile rnona
by mi
wybaczy, e jedeir raz tB to si zgodziem, o tyle wiadczyobyo prnoci
i durnie. gdybym zezwo]ri, aby wszystkie prowincje czciy mnie wyobra.
zanego pod postaci bstwa; taki czeAugusta rnusiaaby zanikrr,
gdyby j4 wskutek pochlebstw bez rnicy uoglniano
2.
Co do mnie, zgromadzeni ojcowie, to bior was za wiadkw i c[rc"
aby parrritaa o tyrn caa potomrro,em czolvik rniertelny i ludzkie
obowizki otaz, ,e Wystafcza mi, jelipierwsze stanowisko zajmr'ij
'p"tnlu*
nte, patres canscripti, mortalem esse et l'tontinum officia fungi satisque
{Ego
!rctbere. si locum principam impleam. eI t'o.s testor e! meutinisse
posteros
y1o)",3, Tyberiusz chciaby, aby potornni uznali go za godnego jego przod-
klv. dbajcego o interesy pastwa i rrieustraszonego w niebezpieczeristwie:
moje najpik.
,.Niech to bd moje witynie,zaoonew waszyc-t sercach,
l'eslrls templa, haec pulcherriruae
rrie.jsze i trwae posgi {Haec ruiki in aniruis
a.
ffigies et mansurae)"
Reakcja senatorw na to przernwienie bya rriejednolita. Wieu dzi-
rvio si, poniewaz najlepsi ludzie <i4iyli do stania si bogami: Herkus
i tr-iber u Grekw, Kwinynus u Rzymian. Bardziej zrozurniaa bya da sena-
tonw postawa Augusta, ktry spodziewa si zosta bogiem.
Pozwoliam sobie przytoczy obszerne fragnrerrt,v z tej sawnej luo\,y-.
naiwaniejsz sforrnuowanie podajc take lv brznrieniu aciriskirn. po.
rriwe stanowi ona niezwykle cikawe fuodto zarwno dia mentalnoci
skrom.
T,vberiusza, jak i senator w,ktrzy nie rnogli go zrozurnie (faszywa
niejednokrotirie dowody Slvego
noczy pycha?). Nastpca Augusta dawa
przez jego ojca formy kultu
racjonalizmu i de. aby take ustanowione
stuyydobru ludzi, a nie ich zgubie5. Ta jego postawa uie znajdowaa
zrozurrrinia ani wrd wspczesnych, ani wrd potomnyclr. Podsurnowa
cltr<azyrva obojtno'cakowici bdc oddany astrologii w gbokirn prze.
konaniu, e wszystko dzieje si z woli przeznaczetta.,8,
Nizalenie jednak od osobistej postawy Tyberiusza nie mog on zaha-
n-lowa tendencji do dalszego rozwoju kultrr cesarskiego, a zwaszcza tyclt
jego form, ktre dotyczyy osoby Augrrsta. Tak lvic ustanowi na jego
czSodales Augustales i wszlkie formy krrltu boskiego. Nie zezwotri
 natomiast na apotoz Liwii i Germanika. Dla rozwoju kultu cesarskiego
w prowincjach zachodnich zasadnicz znaczenie miao postanowienie do*
tyazce Hiszpanii Bliszej z r, 15 n. e. Na temat tego przeomowego wyrla.
rzenia wypowiedzia Tacyt jedno zdanie: ,,Na budorv wityniAugusta.
w Kolonii Tarrakoriskiej pozwolono proszcym o to HiszpanolTr' cfym.
dano dia wszystkich prowincji przykad (Tennplum ut in colonia Tarra:o.
nensi strueretur Augusto petentibus Hispanis permissum,datumque in omnes
provincias exemplunl) 7. To zdanie Tacyta dao okazj do rozwaa ,
i dyskrrsji wilu autorw, zwaszcza odnoniedo okrelenia exenrplun,t'.
Zdanjm D. Fishwicka dotyczy ono przykadu przerJe wszystkirn dla pro.
wincji, nie zadla municypiw' Stworzono zatem podstawy kultu prcwili-
cjonalrrego dla Hispania Citerior (Tarraconensls), a jego obiektrn stao
si templunl dit,i Argwsti. vlityni wzniesiono zaten dla zmarlego, ub-
stwioirego csatza, gdy tymczasen przy rae oddawano czeywernu
Augustowi i Romi. Taki clrarakter killtu w Tarraco potrvierdzaj pocho-
dzce z tego miasta monety i inskrypcje. Kaparr kultu boskiego Augusta
nazywa. si flamen (kapani prz.v o|tavach Romy i Augusta nosili tytu
sacerdos). Naley si zgodzi z interpretacj takiego charakteru wityni'
w Tarraco .w wietltozwa'ait D. Fishwicka. R. Mellor prbowa udo-
wodni kultu Ronry do boskiego Augusta, ale jego argumenty.
',doczenie''
nie s w tym nriejseu przekonywajce 9. Nie na|ey myli kultu prowincjo*
nalnego z istniejqcym ju wczenicj w Tarraco cesarskim kultem lnuriicy-
palnym. Susznie natorniast Mellor interpretuje wyraenie Tacyta exem.
plum. Faktem precedensowym jest, e mieszkacy prowincji prosili o zezwo.
lenie na wybudowanie wi4tynii ich proby wysuchano. Dotyclrczas
jedynie kult municypalny mg tworzy si na podstawie inicjatywy lokal.
nej. Ustanowione przez Augusta w zachodnich prowincjach kulty powsra-
way na polecenie lvadzy cesarskiej i mogy by traktowane przez ludno
podbit jako syrnbol rzyrnskiego panowania. Tyberiusz jednak ustanowih
kult prowincjonalny w Tarraco petentibus Hispanis ro. Do tych rozwan
amerykariskiego autora mona jednak doda jedn ruilag. Czy exemplum
nie byo wynikiem osobistej polityki religijnej Tyberiusza' ktry tak bardza
unika, narzucania przez wad,ze wszelkich form kultu. omwiona dalej,
witynia Klaudiusza w Brytanii nie powstaa na pewno petentibus Britan-
nis.
Nie wiemy niestety, w jaki spostl zosta powoany do ycia kult pro.
wincjonalny w Luzytanii, cho powsta on niewtpliwie take w czasach
Tyberiusza u. witynia boskiego Augusta w Emerita i stanowisko flanen
140
provinciae Lusitan(iae) divi Aug(usti) |et] divae Aug(ustae) s znane dziki
tnonetom i inskrypcjom. Tytulatura z inskrypcji pochodzcej z r. 48 12
moe wiadczyc, le do kultu boskiego Augusta zostaa dodana diva Au.
gl.|t{l : Liwia po jej deifikacji w r. 42.Inne inskrypcje z Luzytanii przeka.
zay pewne warianty tytulatury flamina. Niewtpliw zasug Tyberiusza
byo zatem zorganizowani kultu cesarskiego w dwch prowincjach hisz.
pa skich i zapocz4tkowanie nowych form czci pomiertnej cesarza.. tem-
plunt divi Augusti pocl kierownictwem flarnina, a poniej take kapanki
flarninica (dla nadzoru deifikowanych cesarzowych). W okresie dynastii -
.julijsko-klaudyjskiej powstay zatem dwie odmiany kultu cesarskiego na
Zachodz.i: wityniezmarego cesarza w prowirrcjaclr silnie zromanizo.
.wanyclr (Hiszpania) otaz ottaru Romy i
Augusta na obszatach niedawno
zdobytyclr i mao zromanizowanych (tres Galliae, Germanict),
DZENIE KALIGULI Do JAW\EJ DEIF'II(ACJI
Krtkie panowanie Gajusza Kaliguli byo pod wielu r,vzgldami kon-
trastem lvobec rzdw Tyberiusza' By on pierwszym cesarztrl' ktry zde.
cydowa si na sw.jawn deifikacj w Rzymie, Cpisawszy pocztki pano-
wania Kaliguli Swtoniusz stwierdzi ,,Dotychczas mona byo opowiada
o nim jako o wadcy, odtd musz mwi jako o potworze [...]. odtd
"zacz. sobie przypisywa majestat boski. Rozkazat sprowadzi z Grec.ii
posgi bogw, wyjtkowo sawne ze wietrrocii artystycznego wykonania,
tnidzy nimi posg Jowisza olimpijskiego. {Jsunwszy im gowy osadzi
wszcizie stvoj [...]. Niektrzy pozdrawiali go 3.ako Jowisza aciskiego
(Iupiter Latinws). Swemu bostwu w.vstawii wasn witylli,wyznaczyL
kapanw i najbardziej wymylne o{iary zwierzce [.'.]'' 13. Dla uzyska'nia
wikszej bliskoci Ze swym ,,koleg'' Jowiszem Kapitoliskim kaza Kali.
guiir poczy Falatyn z Kapitolem prZZ fi]ost wzniesiony nad wityni
boskiego Augusta. Uznat pomiertnie za irogirri ukoohan sw siostr
,
srl'zyll i kaza't na'lvt onierzorn skacla przysigi na jej. bscwo 1a' Kali.
guia nosi rwnie stroje i atrybuty przysugujce bogoin. ,,Frzewanie rnoina
go byo widzie ze ztocan brod, trzyrnajr:ego w rku odznaki bogw:
albo piorun, a|ho ttjz4b, albo Kaduceusz, albo nawt lv stroju Wenery"
Szaty trii:mfaln nosi stale jeszcze pzeci wyplawl1 rvc"jcnn4, czasem lvdzie.
wa pancerz Aieksan.c]ra Wielkiego, wydobyiy z jego grol.lowca'' 15.
Dzivrn formy kriltu boskiego iansowane ptzez tyrana' Kaligul nrog
byc uznane za przejaw jego megatromanii zabarwionej psychopatycznie.
141

Jego krtkie panowanie nie przynioso rvikszych zmian w rozwoju kr}ttr
cesarskiego w prowinc.jach' Ale denie do oddawania bezporedniej
czci cesarzowi jako bogu take w Judei doprowadzito do ostrego konffiktu
z ydami16. mier zada,na Kaliguli przez spiskowcow w Rzymie zapo-
biega bardziej gronyru skutkom jego polityki.
NOWATORSKA POLITYKA KLAUDIUSZA
Parrowanie Klaucliusza przynioso z jednej Strony nawizanie do tra'-
d-vcji Argusta (3organtzowanie w r. 47 uroczystoci
jubileuszu jVtistl
Rzymu, wznowienie Augttrium Slutis i Troiae Lusus), tendencje do odro.
dzerria wiedzy religijnej Etruskw oraz nowatorsk polityk w
prowinc.iac1r.
Zna] za ona wyraz zarwno w Stosunkowo szerokim nadawaniu obywa.
te]stwa rzymskiego lur]noci w prowincjaclr' umoliwieniu
jej awansu 17,
prowincjonalnego
iak i w polityce religijnej. Stanowi ona wany etap rozwoju
krlltu cesarskiego. Klaudiusz przeprowadzl.w r. 42 deifikacj swojej babki
I'iwii i wprowadzi jej kult zarwtro do wityni boskiego Augusta na Pala.
tynie, jak do jego sanktuariw w Luzytanii i Hiszpanii Tarraconensis is.
Zasadticze ztlazeni miao ustanowienie kultu cesarskiego w nowej,
z trudem zdobytej prowincji Brytanii. Charakter tego kultu sta si obiektem
19. Podstaw do dyskusji stanowi wypo.
dyskusji, ktr podj D. Fishwick
wied Tacyta c1otyczca wydarzei w Camulodunum w czasie wielkiego
powstrnia w r' 60. Kolonia rzymska w Camulodunum (Colchester) staa
si obiektem nienawiciwyzyskiwanych i upokarzanych Brytannow.
.,DotegonawznisionboskiemuKlaudiuszowiwitynijakbyna
tr,vierdz wiecznej tyranii spogldano (ad hoc templum clivo Claudio ct.n-
stitLm quasi' arx eterne domi,ntionis adspiciebatur), a |udzie obrani
je.!
kapanami pod pozorem kultu cay majtek kraju trwonili''
20.
Atak na koloni poprzedz] niespodziewarry upadek po8gu Wiktorii,
co Brytalrnowie uznali za dobry znak wtobny, otnierze rzymscy pro-
bowali broni si rv wityni'ale zostaa ona zdobyta po dwcl-l dniach
oblenia2i. Nienawiuciemionej ludnoci Brytanii zwtocia si zatem
przede wszystkirn przeciw wityniboskiego Klaudiusza.
Kiedy powstaa ta witynia? Czy ju za irycia Klaudiusza -- r,vbrelv
jego Wypowidziom powcigliwym W zakrsie wprowadzania kuitu ;e-
sarza Za ycia?z2 Tak sdzia wikszobadaczy, znajdujc dodatkow.rl
lrgument w irorricznej rrypclwiedzi Seneki po mierci Klaudiusza: dell,s
1An
tl
jieri vult; paruln est
e1uae telnpllm in Britannia habet, c1uod nttnc barbri
colunt et ut deum adorsnt [...]*.
W swym artykule zt.19,7f, a nastpnie w Synttycznynr studiuil zt.7978
D. Fishwick stara si dowie,Le templum clivi C!udii powstao dopiero
po mierci cesarza zgodnie z jego zasadami. Za ycia wznis natomiast
-
K]audiusz otarz (kultu Romy i Augusta) na wz6t otarza w Lugdunum
i Ara Ubiorum. Pewne dane archeologiczne pozwal interpretowa w ten'
sposb histori kultu w Camulodunum. Po mierci Kiaudiusza i jego dei.
likacji dobudowano da otava wityni.Jakkolwiek argumenty kanadyj.
skiego badacza stanowiti 1ogiczrr cao,pewne wtpliwoci nasuwa wanie
ta konsekwntna obrona schematu., ara Rome et ,4ugusti wztrisiona za
ilycia cesarua, templum divi po jego mierci' Historia instytucji rzymskich
-
wykazuje rrietrzymanie si jednego
schematu, dostosowywanie si do Wa.
runkw historycznych i potrzeb lokalnych. R. Mellor, akceptujc w zasa-
dzie tezy Fishwicka' broni z kolei swe-eo ulubionego schematu, e wi-
tynia (pomiertna) boskiego Klaudiusza rrbejmowaa take kult Romy 2a'
Brak inskrypcji z okresu rzdw Klaudiusza i Nerona uniemoliwia
clefinitywne rozwii1zanie problemu' Pierwsza inskrypcja dotyczca odbudo-
wanej wityrri w Camulodununr poclrorJzi z okresu dynastii F]awiuszw25.
W sumie wydaje si moliwe, e Klaudiusz odszedt od tradycyjrrej polityki
religijnej Augusta w wypadku Brytanii, ktrej podbj trwa wiele lat i kosz-
towa Rzym bardzo duo. Moe uzna', e waniedla tej ,,krnbrnej'' pro-
wincji lepsze bdzie wprowadzerlie penego kultu ywego cesarza. Ni-
zalnie od intencji Klaudiusza lub jego nastpcy witynianie bya obiek.
tem podanym przZ ludnoprowincji. Staa si dla niej symbolem wiecz.
nego panowania Rzymu, pojmowanego jako tyrania (arx aeternae clomi-
llationis). Nie mamy take adnych prz'ekazlw rdowych na temat con-
cilium Britnniae, czy7i zgronradzenia |udrrociprowincji, ktre rrrogoby
w pwnym stoplliu agodzi rzymskQ clominatio, Religia lojalnoci nie zo.
stzra zatem zaakceptowatra w BrYtanii przynajmniej w pocztkach pano-
wania Rzymu.
PANOW'\NIE NERONA
Czasy Nerollzr przyniosy kryzys w cesarskiej polityce religijnej. Tendencje
autokratyczne cSarza zna|azly wyraz take w 'iego posuniciach o charak.
terze religijnym (np. denie do identyfikacji z Heiiosem)' choc trudno jest
mwi o iakiej kollskwentnej poiityce Nerotla 2s' Liebeschuetz widzi
przejawy wyranego kryzystl religii lojalnoci w krgu elity intelektualnej
143
okresu zwizanego z za'amywaniern si zaufania do princepsa. odbiciem
takiej postawy byy Pharsalia Lukana' w ktrych autor da wyraz nie tylko
swoim sympatiom dla republiki, ale take wtpliwociom wobec wiata
bogw, obojtnych na ludzki cierpienia w czasi okruci stwa wojny do.
mowej 27. Pesymistyczny ton przewan w dzieach Tacyta. Ksigi XI-XVI
jego Rocznikw pene s zowrogich prodigia. ktre zapowiaday panowanie
Nergna, a nastpnie krwawe wydarzenia podczas jego rzdw 28: Najbar.
dziej gronyrn wydarzerriem opisarrym ptzz Tacyta jui w Dziejach jest
spalenie wityniJowisza Kapitoli skiego' w czasie wojny domowej po
mierciNerona.
,'By to od za'onia miasta czyn najbardziej poaowania godny i naj-
ba ziej ohyclny, jaki si pa stwrl rzymskiemu ptzyftafi, i bez adnego
postronnego wroga' a przy bogw yczliwoci o ile by to ptzy naszych
obyczajach byo moliw
-
siedziba Najlepszego i Najwikszego Jowisza'
-
powicorra i zatoona przez ptzodkw jako panowania rkojmia [..']
ptzez sza. cesatzy (furor principum) zburzona zostaa',29'
Kryzys wadzy, ktory zna|az wyraz w walc legionrv, strw lojal.
noci wobec esaTza, przeciwko innym legionor4 i innym cesarzom, by
zowrogim uwiericzeniem niepokoju i za'arnywania si podstaw pryncy-
patu w czasach Nerona. Nic dziwnego, le towarzyszy tym wydarzeniom
narastajcy niepokj religijny. Po krwawej wojnie zwyciski Wespazjan
musia odbudowywa podstawy ustrojowe cesarstwa' dyscyplin w arrnii,
atmosfer zaufania midzy spoecze stwem a wadc. Celm przywrcenia
lojalnoci w Rzymie i prowincjach bardzo vane byo odrodzenie wizi
,religijnych _ w tej dziedzinie dynastia Flawiuszcjw dokonaa wiele.
sZER.oK' ROZWJ KuLTU cEsAR.sKIEGo
Z RZDOW FL,'wfiJSz(Jw
ogrornny nacisk pooyWesprzjan ira szeroki rozwj kultu cesarskiego,
ktry by szczeglnie warry dla stworzenia mocnych podstaw pano'uvarria
nowej dynastii, nie rnogcej si ju powoywa na jakiekolwiek zwizki
rodzinne z boskirn Augustem. Zar1wna w zakresie forrn kultu cesarski*go,
jak i jego zasigl'l geograficznego sta si pierwsry Flaw-iusz prawdziwym
nowatorrn. Nie jest przypadkiem' e terllu cesarzowi powicilishwiclt
najwicej miejsca w Swyrn zarysie dziejw kultu wadcw na Zachoclzie 30.
TVespazjan' tworzc nowe orodki kultrr cesarskiego take w prr:lwincjach
t1{q
snatorskictrr, zwracal' uwag na umocnienie pozycji nowej dynastii w tych
czciach Imperium, ktre popary jego przeciwnikw (Galb, otona lutl
Witelliusza). Mrriej si natomiast |tczy' z nastrojami wrd starej arysto.
kracji senatorskiej, ktra bya szczegolnie niechtna idei tworznia concilia
i dopuszczenia przez nie do gosu opinii prowincji; Probiem ten wystpi
z du ostrociju pod koniec rudow Nerona. Gwny przedstawiciel
opozycji Petus Trazea wygosiw senacie sawn lnow' w ktrej gani
rradmirne uprawnienia ludnociprowincji, zabieganie namiestnikw o jej
wzgldy i o pochwalne podzikowania za okres urzdowatria. da. zatem
przeciw nowej bucie mieszkaricw prowirrcji (adt,ersus novam pro.
'.Przeio
vincialium superbiam) powemy godn rzyrnskiej suminnocii stanowczoci
decyzj. przez kt6r opiek nad sprzymie rzencami si nie uszczupli, a my poz-
bdziemy si opinii, jakoby ocna kadego na czynr innym ni na sdzie
lzyrnskich ob,riwateli poiega|'' ar.
\ily'espazjan, ktry zmieni w znacznym stopniu skad
senatu' awansu-
jc wielu obywateli pochodzerria prowincjonalnego, rn.ut atwie3. przpro-
wadzi swe dzieo reforrny. Bardzo wanym posuniciem byo utworzerrie
kuitu prowincjonalnego w Galii Narbonnsis, silnie zrorrranizowanej pro.
wincji serratorskiej. Zachoway si fragrnenty /ex ustalajcej zasady organi.
zacji tego kultu32, ale trudno byo datowa dokadnie t inskrypc.i.Zpo.
lnoc przyszy inskrypcje greckie, dziki ktrym wiemy, L w czasach
Wespazjana penicy funkcj archonta w Atenacr, Kw. Trebellii.lsz Rufus,
hy przedtenr pierwszym najwyszym kapanern w Galii Narborrensis 33.
N{orra zatem sdzi, kult prowincjonalny, zostat ustanoi,t'iony w tej
prowincji przez Wespazjana a fiamen prinus zosta wybrany ptzez conci.
lium |tIru'bonensis, ktlrego istnieni jest potwierdzone przez list tego zgro-
nadzenia skierowarry do ateriskiej ld.
Nastprr prowincj4 senatorsk, ktra uzyskaa kult prowincjorralny
zapwn w czasaclr Wespazjana, bya Hispania Baetica3a' Wierny z omawia.
nego powyej przekazu Tacyta, e prowincja ta zabiega'a ju o budow
cesarskioj wityni w r' 25, ale Tyberiusz odmwi. Najstarsze wiadectwa
istnienia stanowiska kapana prowincjonalnego w Betyce pochodz zr.98.
Inskrypcja wymienia G. Sernproniusza Speratusa, ktry by' flamen divo.
rum Auqustorttm provinciae Baeticae35. o randze concilium Baetice wiadczy
oskarenie prokonsula Bebiusza Massy, faworyta Domicjana. Procs
przeciw niemu wygra Pliniusz Modszy jako adwokat wszystkich miast pro.
wincji Betyki. ottzyma' on w dowd wdzicznocihospitiur publicum
w Betyce, czyli wysokiej rangi patlonat. Pliniusz podj si nastpnie
l0 - Religie wiata 'R.gymskiego t45
 on do wywyszenia gens Flavia i w nowyclr orodkachkultu cesarskiego
przeprowadzenia drugie-eo pIocesu przeciw namistnikowi,,swej'' pro-
azczonJl by sam iywy cesatz bez dodania bogini Romy. Monety Wespa.
wicji (by nim Cecyliusz Klassikus) oba procesy ocibyway si w sena.
- -
zjana wskazuj rwnie rra wyrane tendencje dynastycznea5.
36.
cie
Wysiki Wespazjana przyniosy mu trway sukces i zapewniy rzdy
ogromne znaczetie miao wprowaclznie kutrtu cesarskiego drr ZfolTla*
obu synom. Jego polityka religijna bya akceptowana w Rzymie i prowin-
nizowanej senatorskiej prowincji Africa Proconsularis. Dua grupa irr-
,
cjach, poniewa odpowiadaa intresom i clerriom ludnoci. Na oumierci
skrypcji z Afryki powiadczaistnieni specjalnej ery prowincjonalnej -
mcig Wespazjan wypowidzi sawne sowa ,,Biada mi' sdz, 'e ju'
era Cererum31, ktra bya pocztkiem obejmowania urzdowania przez
bogiem si staj'' a6. Bez trudu zosta uznany przez senat bogiem jako divtts
kapanw prowincjonalnych. Jedna z tych inskrypcii datowana na 113
Vespasianus, a w dwa Iata poniej (81 r.) do grona bogw zosta przyjty
rok afrykariskiej ery38, pocbodzi zapewne z lat 183-185 po Chrystusie,
przedwczenie zmary Tytus. Inny los czka po mierci Domicjana' kt.
zatem pierrvszy rok kultu prowincjonalnego przypadatby na 70-72 r.,
rego autokratyczna polityka przekreliaatmosfer rzqdw akceptowarrvch
czyli pocztki panowania Wespazjana. Jakkolwiek ni zachowaa si adna
przez spoeczeristwo, stworzon przez Wespazjana i Tytursa. Damnatio
ustawa afrykaska, ana|ogiczna do lex l,Irbonensis, |iczne inskrypcje
memoriae Domicjana, oficjalne potpienie jego pamici przez senat, byo
wiadczo istnieniu cisychregu dotyczcych zasad obejmowania Stano.
odwrotnoci apoteazy cesarskiej. Imi potpionego byo wyskrobywane
wisk kapaskich, zaszczytow przyznawanych byyrn kapanonr' Nosili
nawet na irrskrypcjach, wszelkie posgi niszczone. Utrzymaly si jednak
oni tytu sacerdos provinciae Africae, i byli wybierani na rok, gdy tymcza.
jego zasadnicze rformy administracyjne, ktre wsp<iczrrihistorycy
sem kapani murricypalni kultu cesarskiego byli okrelani jako flamen
oceniaj wysoko a7. Rozwija si take dalej kult cesarski w prowincjach
perpetuus 3s
.
w duchu ir-rnowacji wprowadzonych przez Wespazjana. -
Na przyczonych wieow Germanii terenaclr Agri Decumales powstay
Are Flviae. Liczba mnoga zdaje si wskazywa, ebyyone dedykowane
Wespazjanowi, Tytusowi i Domicjanowi a0. Bzrdania przoprowadzone
, ZAoENIA PoLITYKI RELIGIJNEJ ANToNINow'
przez D. Fishwicka pazw a|aj datowa powstani kultu prowincjon alnego
w obu Maurtaniach Tingitana i Caesarinsis take na czasy Wespazjarla al.
Na rzdy Antoninow (96_-192) przypada peny triumf religii lojalnoci.
T. Kotula sdzi, 'e kult prowincjonalny zosta najpierw ustanowiony przZ
okrs tn doczeka.si dobrego opracowania caoksztatu polityki religij.
Klaudiusza w Tingi. a potern zreorganizowany ptzez Wespazjana, ktry nej cesarzy w postaci cytowanej ju pracy .I. Beaujeu. Powodzenie tej poli.
utworzy jego drugi orodk w Volubilis ok. 74115 r. {2 Trudno jest defi.
tyki wie si ze znacznym rozszerzeniem bazy spoeczlrej rzdw (wik-
nitywnie rozsttzygn, czy Wespaanby' twrc klrltu w obu prowincjach
szosnatorw bya pochodzenia prowincjonalnego, w tym wieiu ze
Mauretanii, czy te' jego reorganizatorem. Inskrypcje z tytuem flalninica
Wschodu) a8. Religie prowincjonalne ptzeyway za Antorrinw peny
s wiadectwem istnienia kultu prowincjonalnego w Mauretanii pod ko-
rozkwit, a dziki awansowi artystokracji spoza Italii pewne kulty pocho-
niec I w., a wic w czasach Domicjana. Niewtpliwie istnia ji"r wczerriej
dzenia prowincjonalnego cieszyy si oficjalnym poparciern cesarzy, np.
(w czasa'ch Klaudiusza) w Volulrilis kuit municypa1r'1,, ktry cioc czsto
Hrcules Gaditanus. To samo rnaLna powiedzie o willcich religia,ch
poprzedza powstani kutrtu prclwirrc.iona,l lrego.
Wscholrl' a tak,e o pewnych nurtaclr religijnych cieszcych si wielk
Wespazjan byt take tw<5rc kultu csar.skiego w pt.owincjaoii azjaLyc-
popularnoci wrd szerokich krg<iw spoeczestlva, jak np. kult ,skl-
kiclr; Lycji i Armenii, moziirve i rawni' na Zachodzie w mnicjszych piosa-Eskulapa.
orocl}<aclr prowincjonalnycli: Alpes Maritirrriie i Alpes Cottiae
13. Wanym
Wielki w6d'z rzymski na trclnie cesarskim' M. Ulpiusz Trajan, stara
zadaniem bya rcorganizac1a staryclr oroclkow kr"ritowych. W Tarraco
si o umocnienie ideologiczne swojej wadzy. Dio Chryzostomos z bityri-
wprowadzi liult ywego cesatza (z dodaniem ewntualnie Roiny) dcl usta.
skiej Prusy a9 i bliski wsppracownik Trajana, Fliniusz Modszy, dali
nowiorre.j przez Tyberiusza temsllum divi AugtLstiaa. Urnocllini pozycji
w swych dzieaclr uzasadllienie ideologiczne wadzy cesarskiej, oparte na
panujcego csarza byo dla Wespazjana spraw najwaniejsz. Dy
10
147
146
argumentach filozoficzno-religijnych. W koncepcji stoickiej wzorem i pc-
tronenr wadcy sta si Herkues' sytr Zeusa jako
- Jowisza, pojmowany
niestrudzony bojownik o polepszenie doli ludzi, uosobnienie pracowitego
i czytrnego ycia' Dobry monarcha winien traktowa swe rzdy jako ciki
obowizek, sub dla spoeczeristwa. Ta ideologia zapewnia awans Herku.
lesor.i w polityce reIigijnej cesarzy. Wizualnym odbiciem ideaw Trajana
sta si zwaszcza uk triurnfalny w Beneventum' zakoi.lczony w r. 1l4,
Cesal.z zosta na nim przedstawiony jako ulubieniec bog.5w i Lonievy,
opiekun prostych ludzi, zwaszcza dzieci, umiowany przez ca.e spoecze/r.
stwa optimus princeps, Domirrujcym bstwem uku w Berreventttm jest
Iupiter 0ptimus Marimus. Przedstawiony on zosta w towarzystwie Jurrony
i Minelwy z rk dzier,c piorun wycigrrit !1. stron Trajana i modego
Hadriana. Inna scrra przedstawia csarz& lv towarzystwie Hadriar-ra'
skadajcego ofiar przed wi4tyrriJowisza KapitoliSkiego 50, Wybr
Jowisza jako grvnego bstwa opiekuriczego nie jest przypadkiem, cae
bor,,iern patlor.anic Trejarla bylo oparte tla nraksymalnym wywyszetriu
Jowisza Imperatora 6L. Znaczn podniesienie rangi Herkulesa w ideoiogii
tego cesarza wize si 1) z przedstawion powyej koncepcj dobrego
wadcy" 2) z faktenr. e Herkules by synem rrajwyszego boga panteonu
rzyrnskiego i 3) z natvizanirn do tradycji Hrkulesa z Gades, sanktuariurn
pooonego blisko r';dzinnego miasta Trajana i Hadriana
- Italica w
pro-
winc.;i Betyce' Hrculs Gaditanus wystpuje JeSZcZe rv dyskretnej for.
mie za rzclw Trajana 5:, dopiero Hadrian zdecydowa si na emis.!
monet' nie tylko z obrazern tego boga, alo rwnie z napisem HERCules
GADtrTanr.rs53. Kult Jowisza ;i Herkuesa byy umocnieniem teologii
zwycistwa, stanowicej podstaw koncepcji relig1inej Tra1.ana.
W zakrsie kultu csarskiego panowanie Trajana otworzyo nowy etap
charakterystyczny dla catej dynastii Antoninw' W przeciwie stwie do
Domicjana' Trajan stara si ur"likac jawnych form wywyszenia swej
osoby w Rzymie. W prowincjach jego gwn innowacj byo wprowadznie
kultrr wadcy na terenaclr naddunajskich. Jst bardzo prawdopociobne'
ie zotganizowa kult prowincjonalny w wieopodbitej Dacji przed .!ej
-
podziaenr na trzy prowincje, dokonanyrn przez Hadriana. orodkietn tro.
wego kr-lltu staa si Sarmizegetusa, a jego kapanem sacerdos arae Augtsti,
Wyda.ie si, e kult obejmowa tylko ywego aesatza
- bez Romy;a.
W tym Samym czasie pr}Wdopodobnie powoano do ycta orodki
kultu cesarskiego w Fannonii, ktra zostaa podzielona przez Trajana na
dwie prowincje. Centrum religijnyrn w Pannonii Superior staa si Sawaria,
148
w Pannonii Inferior zaGorsiun, gdzie rvykopaliska odsorriy otarz
i witynitemplum provinciae'5; nadzorowa terr kult sacerdos. W Mezji
Niszej orodkiemkuitu prowincjonalnego stao si miasto Troesnris,
podniesione ptzezTrujana do rangi kolonii. Zaoycielem kultu
by Domi.
c1an lub Trajan, co wydaje si bardziej prawdopodobne. UzupelnienieIt.l
dziea oi.ganizacji kultu cesarskiego w prorvincjach naddunajskich byy
arae , rgustw Dalmacji, utworzone zapewne take ptzez Traiana 56.
$.{NOW,dCJE RELIGIJNE HADRIANA
Farrowanie Hadriana przynioso wiele ilrnowacji religijnych 57.
Cesarz
ten. troszczcy si o caoksztat Lycia w trmperium, odwiedzajcy
niezwykle
czsto prowiucje, r,vykazywa duLe za'interesowanie
dia rnych religii
i niezwyk aktyrvno w zakresie bud'ownictwa sakralnego.
Dzio Hadriaua'
vz zakresie religii byo rwnie wszechstronne i ztlnicowane' jak jego
osobowo 58. Z jednej Strony pocobnie jak Trajan, popiera
tradycyjne
kuity rzymskie, zwaszcza Jowisza i Herkulesa, z drugiej zafascynowa
go wiat grecki i jego misteria, Wykazywat tak: silne zainteresorvatrie
d]a kultw wschodnich, zwaszcza wywodzcych si z Egiptu.
okres rzdw Hadriana nia decyduj ce znaczenie dla rozwoiu kultu
cesarskiego przez nowq intcrpretacj bogirli Ronry. Wydaje si,
ze te|) ce-
sarz poclrodzcy z hiszpariskiej Italica nria bardziej religijny
stosunek do
bogini Romy i znacznj tozszetzy zasigg jej ktlltu. Nie tyiko wprowaclzi
Rorn do istniejcych ju prowincjonalnych orodkw kultu cesarskiego,
a|e zapocztkowa jej kult w samym Rzyrnie. Zaprojektowa
osobicie,
l1;sujc plany, wspania, wi4tyni Wt-lus i Romy w stolicy69.
Chrono-
logia powstarria tej monumentalnej budowli nie jest cakiern jasna.
J. Beau.
jeu w nastpu.j4cy sposb odtwarzajej etapy:
l) 21 kwietniaw 12I r'pt7ry
okazji obchod w 874 rocznicy Natalis (Jrbis cesarzpodj4 oficjaln
decyzj
t.ozpoczto budow wityni; 2)
1 w I28r. stay ju fundamenty i piervlsze
lrby wityni.odbya si wielka uroczystoich powicenia i
dlatego
'v 228 r. Sewerus Aleksarrder mr5g obchcldzi stuleci wityni; 3) budclwa
tr,i4tyni trwaa iszcze kilka iat i Haririan po ptlwrocie
z Ju<lei w i--i6 r"
iriog dokona oficjalnej cledykacji, Zapewne 2l kwietrria (.Natt'tlis
Lrrbis),
;:ttplun,l Ronae Aeer.laeet V-eteri,s F'licis 60. Dodanic
epitotu [|efef|!{
ltt'ieczna) naclao nolvy clrarakter iiutrtowi Romy; lrogini
R"on'a Aeti:rni,"
i<o syrnbo} wieczrrcgo R.zymu cieszy'a si odtel .',.lielk
'1;: czcii1 rv srolicy
: w cayrn Inperium _-.az do llch1.ku jegc istrlir'.ltie' Hadrian
i;cw:;r
149

kolegium kapaskie dtlodecemviri dla clebrowania kultu Romy w stolicy
i stcerdates dla jej kulttt w prowincjach 61.
Hadriarr rozwin rwni du aktywno w zakrsie deifikacji czon- rrz czasaclr wojen makomaliskiclr, ktrych gtoza ptzyniosa Rzymianom
kw rodziny cesarskiej, lak'e zmarych kobiet. Przeprowadzi szybko
konsekracj Trajana i wybudowa jego wityni,mianujcfianen {Jlpialis.
Deifikowana zosta'a Marcjana, siostra Trajana, a takjej crka Matidia'
ktra bya matk ony Hadriana, Sabiny. Hadrian zapewni take uznaui
za bogini Plotiny, wdowy po Trajanie, ktrej w znacznym stopniu zaw-
clzicza' swoje wyniesienie na tron cesarski. Tak wic pomiertna deifikacja
cesarzowych staa si regu za Antoninlv, poazynajc od rzdw Hadria. ataz szr7_qea si duma wywoay panik w Rzymie. Na wojn nrieli wyru-
na.
Wykaza on due zainteresowani dla kultu cesarskiego w prowincjach.
Jak podaje biograf esarza .,W tym Samym czasie wybudowa Hadrian
w Nmausus bazylik na cz,Plotiny, w podziwu godny sposb wyko-
nan. Nastpnie podydo Hiszpanii i spdzi zim w Tarrakonie, gdzie wypeni ptzepisy religijne, jakich wymagay obce kulty, przeprowadzi
wasnym kosztem odbudowa rvityniAugusta Q;umptu suo edem Augusti
restituit)62. Ni jest jasne, czy dzieu temu towarzyszy|a reorganizacja
kultu prowilrcjonalnego w Hiszpanii Tarraconensis. Wietr danyclr wskazuje
natomiast na przeplowadzenie przezHadriana zasadniazych zmian w kulcie
koo Lugdunum..obok ara Romae et Augusti (ywego cesarza) powstaa
tam witynia templum Romae et Augttstorum (ptzez ten termin naley
rozumie ywych
- i zmarych ceSaIZy divi).
- p. n.. takie z okazji wielkiej zarazry, Atmosfer gtozy na pocztku wojen
D. Fishwick sdzt, e dzieo reorganlzacji kultu prowincjonalnego dla
tres Galliae zostao dokonane podczas wizyty csatza w Lugdunum
w l21 r.63 Moliwe. rc to takie }ladrian dotczy' innych divi Augusti
do kultu boskiego Klaudiusza w Camu1odunum i ufundowa wityni
w Gorsium w Fannonii (Trajan byby w tej koncepcji tylko zaoycie|em
otarza w tym orodku).
Hadrian ustali pewne regrry kultu cesarskiego obowizujce przez
cay okres rzdw Antoninw. Kariy z deifikowanych cesarzy miat swoj
aec|es w Rzymie; Antoninus Pius wybudowa taki wityni d|a zmarej
ony Faustyny (w l41 r.), w ktrej on sam sta si rwnie obiektem czci
po swej mierci w dwadziecia lat poniej. Csarz ten, ktry mia po.
-
watre truclnoci z deifikacj z1nartego w 138 r. Hadriana (nie cieszy si
6a, ustanowi take nowe stowarzyszenie
cln popularnoci wrd senatorw)
W ladtego poszo powstanie sodales Antoniniani
socles Hacrianles.
(po rnierci Antonina Piusa), sodles A'ntoninini Veriani (po mierciLu-
cjusza Werusa) i sodles Aurelini Antoniniani (po mierciIVIarka Aure.
r50
iiusza)6'' Antoninrrs Pius i Marek Aureliusz nie wnieli powaniejszych
zmian do organizac.ji kultu cesarskiego w prowincjach. Obaj.jednak dbali
o utrzyrnanie zasad reiigii lojalnoci. okazaa si ona szczeglnie potrzebna
przyponrlienie atmosfery z czasw II wojny punickiej.
NIEPoKJ RELIGIJNY w oKRESIE
RZDow MARKA AURELIUSZA
Atak h{zrrkomanw i Kwadw na pnocn Itali (dotarli a do Akwilei)
szyc oba.i cesarze: Marek Aureliusz i Lucjusz Werus. Przed wynlszeniem
pod.ito jednak wiele obrzdw religijnych, ktryclr clrarakter przypomina
rake wydarzenia z okiesu II wojny punickiej. ,,Poniewa wojna z Marko-
mairami budzja ptzetaenie, Antoninus zawzwat zewszd kapanw,
w R.zymie wszelkiego rodzaju obrzdy csczyszcza|ne i ociga si z wy'rusze-
niem na wypraw. Wedug zwyczajv rzymskiego obchodzi przez siedem
dni <biesiad bogw> (lectisternia) 66. Ni wiemy niestety, jakie peregrini
ritus zostay odprawione celem oczyszczenia (Iustratio) miasta.
Biograf cesarski okrela, z lectisternia odbyty si Romano rilel. Nie orien-
'towa si zapewne' e by to rytua grecki wprowadzony do
Rzymu w 399 r;
markomaskich wykorzystywali rlwnie r6i oszucii,'cudotwrcy'',
erujcy na atwowiernociludu i obawach, e nadchodzi koniec wiata 67.
Nastrj niepokoju religijrrego i oczkiwania na cud utrzymywa si
w toku cikich dzia'an wojennych i obj w pewnym stopniu nawet o-
nierzy; wiadcz o tym tzw. ,,cud pioruna'' i ,,cud deszczu,,, przedstawione
na kolumnie Marka Aurliusza' Informuj one o trudach kampanii i sto.
sunkowo wysokim poziomie wyposaenia technicznego barbarzy{cw.
piorurra'' ocali obz rzynrski, atakowany ptzz germarisk machin
".Cucl
oblnicz. Piorun uderzy w ni i pogrzeba pod jej szcztkami barbaruyil.
c-r'v.,,Cud dszztl,, zdarzy si zapewne w I72r., kiedy to armi rzymsk
oblegli w grzystym trenie Kwadowie, majcy przewag liczebn i lepsz
pozycj. Dni byy upalne i Rzymianie zuperrie pozbawierri wody. Nadcig-
n.la wtedy gwatowna burza i ulewa. otnieve rzymscy zd,aa|i nie tylko
ugasi pragnienie ale i napoi swe zwierzta. Wezbrane potoki spowodo-
way olbrzymie strat'v wrd nieprzyjaciela 68. Trudno jest ustali, interwencji
i51
jakich bogow przypisywali Rzymianie'te wydarzenia, interpretowane
.iakr:'
cudy. Znamienna jest jednak sama atmosfera, bardzo daleka od tej, w jal:iej
wojska rzymskie wa7czyy z Gallanri i Germanami w okresie Czata ataz
w pocztkach pryncypatu.
Trudna sytuacja Zewntrzna za rzd,w Marka Aureliusza rrjawnia
niepokj spoeczny i rrowe nastroje religijne' W tej atmosferze zrodzi
si zapewne kult no.wej postaoi Jowisza, Iupiter Depulsor (odpychajcy,
powstrzymujcy nieprzyjaci). Nie by to ju zatem zdobywca
- 'og
zwyciskiej armii, lecz bg' ktry pomaga przetrwa grone najazdy i sze.
rzc si zataz. Nie jest przypadkiem, e inskrypcje powicone Jowiszowi
Depuisorowi wizstpu;* gwnie na obszarach naddunajskich' a rvic w pro-
wincjach rzyrrskich objtych groz wcljen markomafiskich 69.
DZENIA KoMMoDUsA
DO WY1VYZSZENIA REI,IGIJNEGO
Patrowanie Konrmodusa przynioso pokj zewntrzny, co tlie oznaczao
jednak przywrcenia harrnonii wewntrznej w paristwie. W deniu do slvego
wywyszenia Kommodus wprowadzi rwnie ntebezpieczne innowacje
religijne' Jego polityka religijna rozwija|a si ewolucyjllie, pocztkowo bya
kontynuacj ideologii Antoninw, ale stopniowo nabieraa nowego zabar-
rvienia w wizach ,cz4cych cesarza z Herkulesem 70. Sam wybr boga
protektora pozostawa jeszcze w ramach panteonu grecko-rzymskiego
oraz ttadycji Antoninw' W ostatnich latach rzd6w (190-192) Konrmo.
dus doprowadzi jednak do cakowitej identyfikacji swojej osoby i Herkrr.
lesa 71. Pierwsz faz tych przemian by kuit Herkulesa z przydomkiern
Amazonius, ktry wie si z zam1'owaniem modego asatza do igrzysk
gladiatorskich __ byy one jego pasj od dzieciristwa 79. Sam Kommoclus
przyjimi Amazonius i Glodiatorius, a swoj Marcj szczeglnie chtnie
oglda w stroju Amazonki 73. Nastpnym tapem byo na,dawanie nazwy
Commodianus, Commodiana wszystkim wanym irrstytrrcjom w Imperiunr"
Poar zniszczyt znaczn czRzymu w 189 r.' co stao si okazj dla
Kommodusa do zacrenia(zapewne w l90 r.) rniasta na nowo ja"ka Colania
Ltci Aurelia J,{oya Commodiqna 74. Stolica zost.aa w ten sposb zrwnrna
z innyini miastarni, ktre nosiy ju nazw Colonia Commodiarra {np.
Kartagina,, Trelvir, Kolorria)" Nastpnie Konrmcldus zmieni nazwy
wszystkiclr rniesicy, okrelajc je w nastpujcy sposb, pt,lczynaj4c od
maia: I-ucius -*.Aeiius Aurelius .'- Commodus -- I{eruu-
- -Ausustus
152
leus (padziernik) Ronanus Exsuperatorius Amazonius In-
- - - imi
-
Commo-
vietus Felix Pius 75. Senat i lud ' rzymski otrzyrnay take
- -
dianus, ostatecznie sanr biig sta si Her.cules Commodianus, co powiadcza
seria monet z lat 79A-19I 78.
Te wszystkie innowacje nie wystarczay cesarzowi, ktry chcia sta
si bogiem za ycia, posuwajc si lv tym wzg1dzie dalej ni ktorykolwiek
z jego poprzednikw. Na polecenie Konrmodusa senat uzna go za boga,
ktremu skadano ofiary, i nrianowa kapana ztytuemflamen Hercu!neus
Camm,odianus. Stanowisko to zostao zniesione po mierciKonrmodusa,
aie przywreofi prZZ Septymiusza Sewera, ktry przeprowadzi oficjaln
deifikacj swego ,,brata'" ?7. Deifikacja Kommodusa za ycia opieraa si
na jego identyfikacji z Herkulesem, ktry by rv l91 r. nazywany wsp-
towarzyszem Csarza _ Comes i Commodianus. W 192 r. cesarz prTyjt
ostatecznie imi Hercules Romanus i zidentyfikowa si cakowicie z bogiem.
Monety przedstawiay Kommodusa z atrybutami Herkulesa 78. Badacze
zastanawiali si, dlaczego Kommodus wybra wanieHerku1esa jako
Swego alter ego. Mimo wielkiego zaintresowania kultami wschodrrimi
Cesatz pozosta w ramach tradycji grecko.rzymskiej i dynastii
Antoninw. Wydaje si, e na wybr tlerkulesa wpyny w Znacznym Stop-
rliu zamiowania Kommodusa do agonistyki' a zwaszcza igrzysk giadia-
torskich, ktrym patronowa Herakles.Herkuls 7b. Pewien wplyw na de-
cyzj Kommodusa mg mie take fakt jego narodzin w Lanuwium, saw-
nym jako orodkkultu Herkulesa. Niezalenie jednak od motyww, ja-
kimi kierowa si Kommodus' jego 'iecyzja stania si Herkulesem, rzymskirn
bogiem za ycia,wywoaapowszechne obrrrzenie i pogbia jeszcze nara-
stajc od dawna nienawido tyrana-boga. Kommodtts zosta zamordo.
wany 31 grudnia i92 r.
\OXIE T]ORNIY KUI,T'U IESAR.SKITGO
ZA RZ,Dow sEwT'Rw
Panowarrie Konrnrclelrrsa rrie miito wikszego wpywtt na rclzwoj tra-
dyc,vjn;,ch form kultu cesarskiego v,' prowincjach. Ostatnie innowacje w te.j
dzjdzi e wprowac1zia dvrrasLia Scwertlw, a z'lryaszcza' jej zaloyciel Septy.
lrtiusz Sewer" Mia on podobne powody, jak Wespazjan, do szukania
umocnienia ideologicznego rzdvl nowej dynastii. Prbowil je zna1ei
nawt w ekwilibrystycznvm ,,adoptowaniir si"' dcl rodziiry Marka Aure.
iusza, tzn. w l 96 r, v'na. si za jego sYna. a Kon:irrodus sta si W ten spo.
t.iL)
scib ,,bratem'' Swera" Konsekwencj tego kroku b;'o anulowani dmn-
I
I
porvszeclrni si szczeglnie w prowirrcjach germaskiqh. Czonkowie
tio memoriae Kommodusa i jego deifikacja s0. {

roc1z'iny cesarskiej zostali wprowadzeni narwt do sacella oddziaw wojsko.

li

Wan innowacj Sewerw byo wprorvadzelrie fornr krrltu boskiego

wych. Julia Domna moga korzysta z, tego przywileju jako mater castro-
caej yjcej rcrdziny cesarskiej' ktra bya azczona jako tlomts divin.
rum.ktoty to tytu otrzymata w r. 195. Reorganizacji uleg kult koo Lugdu-
Julia Domna bya bardziej wywyszona ni ktrakolwiek z dotychczasowych
trum, gdzie witynidla Romy i ,ugustow wznis zapewne Hadrian.
cesarzowych. Portrety na montach przedstawiay Sewera jako Jowisza,
jego on zajako Iurro Caelestis 81. Synowie: Antorrinus Karakaila i Geta Znaczna grupa inskrypcji dotyczcych tego sanktuarium poclrodzi z okrsu
,oyrrastii Serverw 8?. Pozwalaj one uzna, ' ar i templum tworzyy w tym
byli natomiast wyobraani jako Herkules i Liber Pater, dii patrii rodzinnegr:
czasie jeden orodekkultowy. Ustalia si nowa tytulatura kapana:
miasta Sewera, Lepcis Magna w Afryce s2"
s(tLtt.d05 d arnt Caesuris roslrl (lub Cucsarutn nostrorum.) apud tcmplum
Za Sewerw ustali si ostatecznie nowy rytua apoteozy cesarskie.j po
.Ronrue et AugustoruLlz. Dyskusyjny jest termin Caesr uyty w inskrypcjach.
mierci,co wizao si z wprowadzonym ju' przy apoteozie Antonina Piusa
podwjnym pogrzebem (pochowarrie zwok
Fishwick sdzi, irc oznacza. on ywego cSarza na rwni z jego wsp
exequiae i pogrzeb publiczny
- rz4dcarni' Dla Sewera ba,rdzo wane byo wprowadzenie do Lugdunum
pa4czony z consecratio pubicus.). Rytua ten sta si potrzebny
-funus .kultu obu jego synw, ktrych uzna' za wsprzdcow naciajc im tytu
na skutek przejcia od zwyczaju palenia zwok do ich grzebania s3. obrzd
Augustw. okrelenie Caesr noster miao ba ztej osobisty charakter
apoteozy opisa dokadni Herodian przy okazji pogrzebu Septymiusza
Sewera: ,,W cam miecieobchodzi si wwczas a'obpoczon z reli-
ni Augustus. Kult parrujcych cSarzy odbywa si zatem od aram, czyli
gijnymi obrzdami. Ciao zma ego gr.zebi z kosztown wystawnoci w najstarszej czcikultu prowincjonalnego w Galii. wityni zarezer
wowano natomiast d|a (divi) Augusti, Ten doskomplikowarry schemat
obyczajem innyclr ludzi; sporzdzaj4 natomiast z wosku wizerunek jego
reorganizacji kultu prowincjonalnego dla Trs Ga-lliae wprowadzi Zapwne
najzupeniej podobny clo zmarego i ukadaj go na bardzo wielkim tou
Swer w nadziei umocninia w ten sposb zgody midzy synami i ich
z kocisoniowej [...]'''u.
wsplnego wywyszenia. Nike s jdnak ladykultu po mierciSewera.
obrzdy aobne towatzyszae tej drugiej fazie pogtzebu trway sidem
dni. Na ichzako czenie skadano ,,illanekin'' csarza w specjalnej budowli,
Dla Galii pozostaje jako ostatnia sawna inskrypcja z ok. 238 r., w ktrej
wystpuje T. Sennius Solemnis, Zapwl1 sacerdos ad templum Romae
ktr podpalano. ,,Z najwyszej i najmniejszej czci budynku wypuszczaj 88, by on kapanem
et At,tgustorun (tekst inslcrypcji jest mocno uszkodzony)
ora, ktry wznosi si wraz z ogniem w powietrze' unoszc wedug wierze
kultu prowincjonalnego przypuszazalnie ok. 220 r.
rzymskich z zimi do nieba dusz cesarza. Od tego czasu odbiera on cze
bosk midzy innymi bogami'' 85. Ptzytoczony tu opis dwch pogrzebw
Kult csarski w prowirrcjach sabnie po mierciSeptymiusza Sewera.
Znrjanom ulegy take jego zasady w samym Rzymie. Karakalla prze-
csarskich mia charakter oglnie obowizujcy w pocztkach III w'
prowadzi wprawdzie deifikacj zamordowanego brata Gety, wypowiadajc
Wzmianka o grzebaniu ctzita csa,rza nie rnoe si odnosi do osoby Sewe.
synrre zdani ,,Nieclr bdzie bogiem, byleby nie iy,, (sit divus dum non
ra, poniewa, jak sam Hrodian poprzednio stwierdzi, zwokijego zostay 89. Deifikacja Gety miaa na ce|v zagodzenie wrogich nastrojw
spalone i urn z proclrami ptzywieli synorvie cesafscy z Brytanii do Rzy. "sil t'ir,us)
w senacie i oburzenia na cesatza bratobjc. Sam Karakalla ni doczekat
mu 86. Urna zostaa zo'ona w mauzoIeum Hadriana, gdzie zrrajdoway
si deifikacji po mierci, podobnie jak Heliogabal i Sewer Aleksander.
si groby jego nastpcciw z dynastii Arrtonin w. Z omawianego przekazu
Hrodiana wynika wyranie, e w czasach Sewrw (zapewne i wczeniej)
Kult ywego csarza w Rzyrnie przybiera' aorazbardziej orientalne formy,
nie obowizywa'a ju' przysiga snatora, ktciry mia by wiadkiem rpo-
czego ukoronowaniem sta si tytu Antonina Heliogabala: sacerdos
amplissimus dei Inl,icti Solis Elagabali. Wpyrvy wsclrodni doprowadziy
teozy. orzet umieszczony na budynkrr-stosie |egalizowa" akt deifikacji
t,ake do przakszta.cenia form kultu w prowincjach. Zna|azo to np. wyraz
cesarza.
w stroju kapana, ktry nosi w III w. zoty wieniec (corona aurea) zamiast
Prowincje za Sowerw uczestniczy|y w peni w nowych fclrmach kultu
traclycyjnej szpiczastej czapki flamina apex, Nike lady kultu prowincjo-
cesarskiego zwasz,cze, W pfopagowatliu domus divina. Kult ten roz- -
- na1nego z III w. wiadcz o stopniowym jego obumieraniu 90.

154
 ."#,,*H"Y^IS3S?"
Vy' rozwoju wszelkich forn kuitu cesarskiego i szerzej pojtej religii
lojairroci ogromne byo znaczenie armii rzymskiej' gwnego nosiciela
tej religii w prowincjach. Religia wojska rzymskiego rrie doczekaa sl
penego opracowania od schyku ubiegtego wieku, kiedy to ukazaa si
podstawowa praca A. von Domaszewskiego 91. Mimo Znacznego powik.
szenia si nrateriau inskrypcyjnego i archeologicznego, a zwtaszcza apu.
rlikowania tzw. Fe riale Dur anutn, problem czeka nanowe pene opracowa-
nie. T.ylko czciowo luk t mog zapeni trzy artykuty, ktre ukazay iii
w 1978 r. w 16 tomie serii ANRW ez. Jakkolwiek mamy opracorvania do-
tyczc vzierze religijnych 'onierzyw kilku orodkaclr, np. w Corstopitunr
(Corbridge) rv Brytanii, w Aquincum w Pannonii Niszej oraz
w Lombasis
w Afryce 93, to brak nam dotychczas opublikowanych prac obejmujcycl
religi wojska w caej prowincji 9a.
F'ERIALE DURANUM
Dla nowszych bada nad religi armii rzymskiej rniao zasadnize zrla-
czenie odkrycie w Dura Europos spisanego na papirusach urzdowego
rvojskowego ka|endarza wit.odkrycie to zostao dokonane ptzez ucza-
nych amerykariskich w sezonie wykopaliskowyrn 193l-193295. w cz-
ciowo zachowany kalend arz, tzw. Fe riIe Duranum,pozwoli na stosunkorv o
dokadne poznanie' orgal^tizacji otaz zronJmienie istoty oficjalnej religii
wojskowej. Wyodrbnienie kultw o charakterze oficjalnynr w rzymskiej
religii lvojskowej byo ju, zasug A. von Domaszewskiego 96, ale odkrycie
Ferile Durnum pozwolio na znacznie lepsze przestudiowanie tego pro.
b]emu (autor nimiecki ni znat adnego kalendarza witwojskowych).
Feriale Duranuvn pochodzi z okresu panowania sewera Aleksandra, z lat
223-227 ri. e. Zapewne byo ono now4 redakcj ka|tdarza stworzonego
.jeszcze przez Augusta. wita te tworz.vly czynnik unifikujcy wszystkie
odclziay armii rzymskiej w cam Imperium, zarwno legiony, jak auxiia
i wzrnacniay wiadomo u,izi wojsk prowincjonalnych z Rzymem i osob
Cesatza 9?. wita wystpujce w Feriale Duranum mona podzieli rta 3 za.
sa-dnicze grupY: 1) oficjalne uroczystocicesarskie, 2) paristrrowe srvita
prilriiczne. 3) witao charakterze czysto lvojskowym. Trueba tu
.iedirak
zazn?"czv, e w zechowanej czci kalendarza nie nra witnp. dla Jowisza
}.{ajlepszego Najwikszego i Junony, ktre musiay sl zrralew .Jlugie.!
r:zcirJc'kurn11t1'
.l Do
W celu Spfecyzowania, ktore kulty rniay chanakter oficjalny w armit,
jest wyronienie bstw czczonych w obrtlie waw obozu. Miay one swoje
koniczn wyobraenia w obozowym sanktuarium (saceluru, czy|i aedes
principiorum). W kaplicy dowdztwa obozu obok znakow wojskowyctr
mieciysi take posgi gwnych lrstw paristwowych (Iupirer optimus
lVfaximus, Iuno, Minerva, Mars i Victoria) oraz cesarskb imagines. Paza
tyrn krgiem bstlv oficjalnyclr czczonych w obozie (ewentualnie w jego
najbliszym otoczniu. jak plac wicze i parad) znajdoway si witynie
i ot'atze bogw, ktorzy cieszyli si niejedrrokrotni wielk popularnoci
wr<ld orrietzy, ale tworzyli krg bstw nieoficjalnych (wchodz do
wszystkie kulty orientalne, prowincjonalne zarowno rniejscowe, jak
-
prz1.niesione przez rriektte jednostki z innych czciImperiunr)'
Dominujc pozycj w Feriale Dttranun zajmu.j wita zwizane z ub.
stwionymi cesarzanri {ttivi i divae) otaz par-tu.icyrn wadc i jego rodzir,
Wyznaczaj one onierzom zasadnicz4 rol \/ propagowaniu kultu ce-
sarskiego. Czczon by,y zatem rocznice urodzin (.dies natalis). a tak
rocznice objcia wadzy (dies inlperii) zarwno deifikowanych, jak panu-i-
cyclr cesarzy' Ci ostatni i ich rodziny nrieli jeszcze irrne dodatkowe wita'.
Kult cesarski w Brytanii, silnie zwi4zany z wojskiern, przyj specyficzne
forrny 98. Rzadkie byy w tej prowincji dedykacje dla Geniusza Augusta,
rratortliast bardzo rozpowszechnioiry by kult cesarskiego numen (43 ivoj-
skowe napisy wotywne)' popularny tylko w prrocno-zachodnich prow'in.
cjach lrnperium' Kult nutnen yjcego cesatza rozwin si w Erytanii od
czesow Hadriarra i trwa co najmniej do poowy III w. Wikszodedykacji
pochodzi z okresu Sewerw, ponierva Septymiusz Sewer lansowat wszelkie
formy kultu panujcego cesarza i wsprzdzcych z nim synw. Szcze-
gotnie za|.a|o mu nu umocnieniu ideologicznej pozycji csarze w 1.lrowin.
cjach, ktre popary poprzednio jego przeciwnik<iw. W Brytanii irrskrypc.ie
wystawiane dla ntmen cesarskiego przez onierzy stanowi znaczn wik.
szoogu napisw wotywnych dla tego bostwa (stosunek z3 : 70). Pi
z tych inskrypcji zawira formu DNMQE : devotu's numini maiestatique
eius', ktra po.jawia si za rzdw Septymiusza Swra 99.
KUI.T SIGNA
obok kultu cesarskiego armia rzymska propagowaa inn forrn religii
lojalnoci, majc charaktr cilewojskowy. By to kult znakw (signa\,
ktry mia jednoczenie suyumacnianiu poczucia solidarnocionier-
15?
skiej. Tertullian stwirdzi, ,e v r:eligii wojskowej byy one waniejsze od
wszystkich bogw, nawet od Jowisza: ,,Religio R'omanorunl tot cStren-
sis signa l)eneratur, signe iurat, signa om,nibus deis praeponit,)loo, a take:
,,f'..l si4na adorat, signa prclepotit, signa ipsi lovi prefert), 1oI.
Jakkoiwik wypowiedzi Tertullia,na mog by przesadzone, suszirie
zwrci on uwag na znaczeni religijne tych symboli wojskowych, bdcych
bstwami opiekurlczymi odc1ziaw. Najwarriejszym Z niclr by niew4tpli-
wie Aquila orzet stanowicy gwny znak legionu od czasw Mal'iu.
-
sza102. Gneza tego symbolu wie si z bogiem Jowiszem. orze legiontl
sporzdzony by zwykie ze srebra i trzyma w swych szponach zote atry-
buty Jowisza, Sta'nowi symbol opieki najwyszego boga rzymskiego pan-
teonu nad wojskiem. Tacyt okrelaory jako rzymskie ptaki, prawdziwe
ducliy opieku cze legionw (Romanas ves, propria legionutn nttllli-
-
Tak wysoka ranga ora w ideologii wc,jska tlumaczy nam' dlir-
na)L03.,
czego jego strat uwaano za symbol zniszaznja legionu. Aquila po-
zostawa pod opiek pierwszej kohorty legionu, a jego osolistym stra.
nikierrr by aquilifer, dobierany batdzo starannie spord zasuorlych
oilerzy.
Znakom wojskowym przypisywarro witmoc, ktra czynila je du-
chami opiekuriczymi oddziaw (nun,ina), Signa byy przechowywan W con.
tralnej czciobozu w aedes principiorum (w dawrriejszej literaturze uywano
termilru donus signorum,). obok legionowych orw miciysi tam vexilla
i znaki poszczegtrnych kohort w towarzystwie wyobrae cesarzy i rraj.
wyszyclr boglw paristwowych. Do wityni przylegaty biura i archiwa
wojskowe, a w podzienliu znajdowa si skarbiec oddziau, zarviera.icy
m. in. oszczdnooizanierzy z'o'onead signa |ub apud ,signa. Iclt kradzie
miaaby charakter nie tylko rabrrnku, aIe r wni witokradztwa. CzczoIre
byy nie tylko znaki legionowe, ale take signa poszczeglnych jednostek
oddziaw posil.'owych.
Feriale Durnum wymienia dwa witao clrarakterze cilwojsi<owym:
dzin ltonestct ruissio (7stycznia) i dwukrotnie Rosali signorunl (10 i 3i maja).
Doda do tego wykazu ttzeba pr:wiadczclny epigr.aficznte tlies natuis
aquilae, czyli rocznic porvstania legionu; by on okazj dla uczcznia de.
dykacj Jowisza Kapitolii]3ki09o 10a' lub irrnych g<5wnyclr bogw panteonu"
T}ziil 7 stycznia b;v obchodzony uroczycie,poniewai aznaczat on terinin
rvypaty pierwszcgo stiperldiwm oraz zwolnienia ze sluby weteranw (/zo.
nesta ruissio). witcl Z'wane Rasali{l 'signorum byo przeznaczone specjalnie
i58
signa. Byy one wtedy dekoro\'vane wiricarrrr z
dla czci znakw ro,
-
std nazwa Rosli' {'Iroczystoci te przedstawiarre byy czsto na pasko.
tzebach, o czym wiadcz trzy reliefy z Corstopiiumr05.
G,owNI] BSTW. CZCZoNE Pp.Zts'7' AI{MI
Przejawy bezporednie kultu cesarskiego, ideologia znkw wojskowyclr
i kult najwaniejszych bog w panteonu rzynrskiego tworzyy podstawy ofi-
cjalni religii armii. Wrd bogw czczonych przez wo.jsko pierwsze miejsce
zajmowa niewtpliwie Iupiter Optimus Maximus, ktry w inskrypcjach
wystpowa bd sam, bdz grup innych bogow' Na uwag zasuguje
zwaszcza dua grupa olLarzy Jowisza, ktra zacholvaa si w obozie wojsk
pornocniczych w Alauna (Maryport w dzisiejszym Cumbrland). Byy one
zakopane w doach koo placu wiczn i parad' Mona sdzi, e dowdcy
kohort stacjonujcych w obozie mieli obowizek corocznego wystawiarria
otarza ku czci Jowisza Kapitotiliskiego ofaz innych bstw oficjalnego
panteonu w dniu witaNuncupatio Votorum (3 stycznia). Dawny otarz
by wwczas zakopywany w zimi' Hipotez t potwierdzaj dane z innyclr o.
bozw 106.
obok Jowisza Czczonabya przez armi Minerwa, jego wsptowarzysz-
ka z Kapitolu, dla ktorcj Feriale Durnum przeztaczao specjalne wito
Quinquatrus (7ub Quinquatria), obchodzono 19 lub 23 marca' Kult Marsa
wojskowego wyr6niasi od kultu rnych wcieleri Marsa identyIikowanego
z popularnymi bclgami miejscowymi. Jego oficjalny charaktr podkrelay
przydomki: Ultor, Pater, Victor i Militaris, czSte takie byo poczenie
Marsa z bogini4 Wiktori.WIIIw. osabapopularno Marsa w armii na
rzecz nowego triumfu Herkulesa. W obozach Brytanii pojawiy si w tyrn
czasie de<iykacje dia Hrkulsa vl oficjali-rej kaplicy aedes principior!,lmLo1.
przewidywao takie
- dla Wiktorii i dla
Feriale Durnuyn wita wojskorve
Urbs R"onra iub Rorna Aterna. To lvito obclrodzone byo ocl czasciw
H.adriarra w cjnirr 21 kwietnia, uwazanym za rlies Ntlis Urbis RamaeI08.
Na uwa-e zasu.euje grupa bstl'v, uosabiajcycr pewne pojcia ab.
strakcy.jnc, na{czciejcnoty onierskie. A. voll DorrraszWski zaltczyt
clo t'ej grupy nastpujce bstwtL: }ioilos, Virtus' Pietas, Bonus Er'entus
i Disciplina1o9. Szczeglnie intet.esujcy jest kult Discipliny, ustanowiony
niewtpliwie przez Hadriana. Inskrypcje porvicolr tmu bstwu znane
s tyiko z dwclr obszar w prowincjorratrnych Erytatrii 110 oraz z terenu
t ao
.obozw wojskowych Afr.yki 111' Disciplina bya cz9zo17a zar!,''tto ptzz
legionistw, jak onierzy wojsk posikowych. Kult ten rozwija si za
nastpcw Hadriana z dynastii Arrtonir:r<lw i w okrsie dynastii Sewerw"
Lansowa to bstwo Septymiusz Sewer' ktry tytuolva si chtnie jako
.yindex et Conditor
Romqne disciplinae'L2. Wystpowanie dedykacji woj.
.skowych dla Disciplina tylko rv dwcir czciach Imperium: Brytanii
i Afryce, nrona wytumaczyc szczeglnym pragnieniem Sewera przywrce.
nia ojalnociarmii w tych prowincjach, ktre popary Klodiusza Albina 1iB.
Ten krtki przegld gowrryclr nurtw oficjalnej religii armii rzyrnskiej
,rnoe wskazywa,.jak wielk4 rol graa ol1a w propagowaniu religii lojal.
noci.Dla cesafza Spraw rrajwaniejsz byo zapewnienie wiernoci samej
.armii, od postawy ktrej zae'aylosy wtadzy nari Imperium. Trurlno jest
okreli.w jakiej mierz kulty religijne wojska miay suypoityce wia.
domej rornanizacji prowirrcji i utrzymatriu w niclr atmosfery lojalnoci'
Armia rzynrska odegraa rliewtpliwie rvielk rol lv dzil romanizacji;
nie cioprowadzia jednak w adnym wypadku do cakowitego zaniku kultw
'rniejscowyclr. lJwa,a si rla og, e silne zmilitaryzowairie
takich prowincjl"
jak Pannonia czy Dacja. spowodowao tatn prawie cakowit likwidacj
wierze lokalnych, a rozkwit kultw oficjalrrych i orientalnych, ktre rw.
nie cieszyy si wielk popularnoci w armii' Argumentum ex silentio
musi byc je<inak uywane z du ostronoci.Trzeba Zawsze pamita
o tym, e znaczna czludrroci miejscowej w prowincjach ni znaa na
tyie dobnze aciny i nie bya dos.tatczirie zamoina, by wystawia inskrypcje'
Moga orra nadal czci swoje. tradyc},jne bostwa, cho brak nam na to
wyranych dowodw w rdaclr" Zaprzeczenielt tZy, e roi|itaryzacja
,zabijaa cakowicie religl miejscow. moe by prowincja Brytania.
T##3ilif'xKl'ffi
M. Henig na przykadzie tsrytanii sdzi, e kultura miejscowej ludnoci
bya wynikiem kornpromisu i zespolenia lementw rodzimych otaz tzym-
skich 114. Mimo wiadomych wysikor,v romanizacyjnych ze strony tramie.
stnikw, kt<irych przykadem moie by zwaszcza Juliusz Agrikola 115,
romanizacja obja tylko czludnoci nriejskiej i bya dopowierzchow.
na. Rodzime kulty religijne ulegy tyko czciowej romaniz acjt. Zaprzykad
wysokiego stoprria romanizacji Hellig uwaa kult bogini Sulis, utosamio.
nej z Minerw w Aquae Suiis (Bath), gdzie zrrarre byy jedyne w Brytanii
160
gorce rada'Zagospodarowanie tych rode'zostao dokonane w sposb
cakowicie rzymski. Przemieniono r6dta w wielki basen zarnknity w du.
ym budynku. obok rriego Rzymianie wznielipikn wityni w stylu
rdzinrnomorskim. IJtworzono dobrz zagospodarowane, wygodne
centrum reiigijno-balneo1ogiczne, ktre pod wzg1dem architektorricznym
przyporninao analogiczne orodki w Italii i Galii116. Archeologia zatem
daje dowody na pen romanizacj kultu Sulis. Nieco inaczej problem ten
prezentuje si w wietle epigrafiki. Imi bogini wystpuje w inskrypcjach
w formach: Sulis Minerva lub sama Sulis. rdo byo nazywane fons
Minervae lub Fons Slll. Dedykantami inskrypcji byli czsto obok tubyl.
cw przybi'sz zlta]rli' Sanktuarium stao si niewtpliwie orodkiem atrak.
c1'jnym ze wzgldu na swoje due walory lcznjcze i
pikne wyposaenie.
W przeciwieristwi do Sulis bogini rod|eczticzych w miejscowoci
Brocolitia (Carrawburg1r), Coventina, zaQhowaa swoje imi w formie
niezromanizowanej (nazywana bya najwyej Dea Nimpha Coventina)
i jej wityniamiaa bardziej celtycki charakter117. Czcicielem tej brytariskiej
bogini uzdrowicilki byli w znacznym stopniu oficerowie i iorrierue z lcohort
wojsk pornocniczych. Wystawili oni w sumie szeinskrypcji ku czci Coven.
tilry, co stanowi doznaczn' czspord zachowanych ogem czter-
nastu inskrypcji powiconych tej boginirra.
ostatni fakt zasuguje na uwag. Wierzenia religijne o podouceltyc.
kim nie tylko utrzymay si w Brytanii, ale stay si atrakcyjne dla armii,
gwnego stranika religii lojalnoci.
Wrd rnych nurtow wierzf nieoficjalnych, prywatnych 'otnierzy
w Brytanii (uznawanych za w peni dozwolone, ale tylko poza watami
castra) nriejscowe kulty religijne odgrywa|y znaczn rol. Motywy wy-
stawiania przez wojskowych dedykacji bstwom miejscowym mogy by
to'n. olnierzom za|etil.o na powno na zjednaniu sobie bstw opiekuri.
czych okolic, w ktrych penili sub.Ponadto coraz wiksz|iczb sta-
norvili w armii onierue miejscowego pochodzenia. Wielk popularno
zyska wrd wojska Cocidius, bg brytariski o niewtpliwie militarnym
chataktetze, czczony w pnocnej czciprowincji. Ku jego czci wystawiane
byy inskrypcje zbiorowo ptzez cate oddziaty, w tym yexillationes wszystkich
legionu, stacjonujcych w Brytanii oraz dedykacje ufundowane przez
wysokiej rangi oficerw 119. ogem Ztamy pitnacie dedykacji dla boga
okrelonegomianem Deus Cocidius (czasem Deus Sanctus Cocidius lub
sam Cocidius)' do tej |iczby na|ey jeszcze doda trzy i wystawione
przez wojskowych dla Marsa Cocidius7zo
11 _ Rettg:le wiata Rzymsklego 161
 Przytoczone powyej par przykadw ywotnocikultw rodzinrych rodzin z Virunum, przy czym uywanie wody w ceremoniaclr klrltowych
w Brytanii wiadczyo moliwocirozwoju tych kultw nawet w prowinc.jach oraz formu pro salute patroni (-oruln) i pro incoumitate wskazu1e na wy-
siinie zmilitaryzowanych. Wielu przykadw mog rwnie dostarczy rane cechy boga zdrowia i jednoczenie opiekuna rodziny. Ten clraraktr
obie Gernranie: Superior i Inferior121. Niewtpliwie jednak wiksze nro- zb|ja. Marsa Latobiusa do galijskich wcieleri Matsa, o ktrych bdzie
liwocirozwoju kultw rodzimych istniay w prowincjach o maynr stop- mowa w nastpnym rozdzia|e. Wywodzi si zapewne z tych samych ko-
niu zmilitaryzowania, o duej sile i atrakcyjnoci starej religii. Dotyczy to rzeni celtyckich, ktrych wyrazenl by kult Tutatesa' tsg ten wystpowa
zwaszcza prowincji utworzonych na obszaraclr celtyckich (religia Galii pod swym wasnym imienim w pnocnej czciNoricum,zwaszcza w oko.
rzymskiej jest przedmiotem nastpnego rozdziau) oraz na terenach licach ovilavy. od jego imienia pochodz nazwy miejscowoci (Tutatio)
zamieszkiwanych przez duszyokres przez ludnofenick. Przykadem l wiele imion rodzirr noryckich zawierajcych rdzn teut, - tout' - tott
mog tu by przede wszystkim prowincje afrykariskie z ich ciekawyrni itp. Moe to wiadczy,e Tetrtates norycki przemieni si z tradycyjnego
wjerzenia m i religijnyrni. ojca plemienia lub plemion w opiekuna rodzin, zwaszcza nowych, ktre
tworzyli rniejscowi wyzwolecy 125.
lrur,ry RoDZIME pRowrNcJr NoRrcuM Wydaje si, e w Noricum nawt kult Jowisza mia swoje podoe
Przynajmniej na krtkie ornwienie zasuguj kulty religijne prowincji ceityckie. wiaclczy o tym syrrny o|tarz z Gerling oraz identyfikacje z Aru-
Noricum, ktra spord prowincji naddunajskich zachowaa najwicej bianusem, Uxellimusem lub Uxlmitanusem oraz Vocretanusm' Norycki
elemntw miejscowyclr religii. Zapewte zawdziczaa to trwaej sile u.el- Jowisz by przede wszystkim bogiem nieba i pogody. Wbrew znanej wypo-
tyckich tradycji i doniskiemu stoprriowi militaryzacji (stacjorroway tarn wiedzi Tertulliana126 Belenus nie by gwnym bstwem Noricum; bg
tylko nieliczne oddzialy pomocnicze, a dopiero od czasu wojen markomari- ten znany jest przede wszystkim z ducj liczby wiadectw rdowych
skiclr jeden legion-legio II ltalica). Ponadto czste kontakty z pnocrr z Akwilei, gdzie by identyfikowany z Apollinem. Jego kult dotar do Nori-
Itali, zwaszcza przez Akwilej, sprzyjay ywotnocipewnych kultw culrr Zapewne waniez Akwilei i pozostawi w omawianej prowincji sto.
celtyckich w N.oricum122. Szczegln rol w religii poudniowo-wschodniej sunkowo nike lady.Blnus by w Noricum identyfikowany gwnie
czcitej prowincji odgrywa kult rnych bogw utosamianych pod wpy- z Apollinem, ale pod koniec II w. i w w. III zosta utosamiony z Jowiszem,
wem rzymskim z Marsm. Ju w I poowie I w. p. ll. e.' a wic przed podbo. a zwaszcza z jego now postaci, jak by Iupiter Depulsor, bg chronicy
jem rzyrnskim (16 lub l5 r. p. rr. e.), wystpoway siln korrtakty kulturowe przed wrogami i zarazL27. Towarzyszk Belenusa bya Belestis, zb|i.ona
midzy regnlm Norici a Rzymem' wiadczy moe o tym centrunr kultowe swym charakterem do Sirony i Norei.
na Magdalensbergu koo Kiagenfurtu, w ktrym austriaccy archeolodzy Kult Norei, uosobienia prowincji, jest jednym z ciekawszych aspektw
odnaleli m. in. sawny posg ,,modzierica,, (Jilnglings von Magdalensberg) religii Noricum. W I-III w. n. . Noreia byla opiekunk Noricum uto-
z inskrypcj na udzie i tarczy. Na inskrypcji tej wystpuje skrt M(arti), samian czsto zLzyd. Pirwotnie bya ona czczonajako celtycka bo.eini
co zdaniem R. Eggera 123 odnosi si rrie tylko do posgu' ale do caej wi- matka, w swej naturze zbliiona do Belestis i Sirony, a takz do galijskich
tyni. Domniemana witynia na Magdalensbergu (oppidum Noreia?) wyobraeri wielkiej bogini. Wydaje si, e gclwni bogowie rzymskiego No-
wiadczymoe o opiece tego celtyckiego Marsa nad zwizkiem plemion ricum byli odbiciem trzech podstawowych bstw celtyckich: boga nieba,
Noricum. Celtyckie imi tego boga nie jest znane; zdanim J. Zajca nie- bogini ziemi i boga wojny. Panteon Noricum by zbliony w Swym charak.
konieczrrie musia to by Mars Latobius 124. terz dtl panteonu Galii rzymskiej, ale prezentowa wile cch specyficznych.
Mars Latobius jest najlepiej Znanym wcielrriem Marsa w Noricum.
Czczony by gwnie w dolinie rzeki Lavant. Znalezione tam inskrypcje slA STAREJ RELIGII w AFRYCE
sakralne wiadcz, e nie by to tylko bg wojny i bg zmarych (czsty Inrrym przykadem ywotnocii odrbnoci starej religii moe by
zwizek ceityckiego Marsa ze wiatem zmartych). Wikszoirrskrypcji obszar prowincji afrykariskich, gdzie dugie panowanie fenickich Karta.
zosta.a dedykowana Latobiusowi ptzez wyzwolricw artystokratycznych giczykeiw pozostawio niezatarte 1ady.Mona je zaobserwowa zarwno

1.62 i63
w panteonie Afryki rzymskiej, jak w rytuale i sposobie budowy sanktua- tubylcrv i przybyszy. Boga tego Zawsz pragrrii zjedna sobie zdobywcy _
riw 128. W Kartaginie gwnym bstwem od wieku V p' n' e. staa si
po kartagiriskich Barkidach tradycj t przejli Rzymianie. Heroules Gadi.
bogini Tanit, wobec ktrej inni bogowie punickiego pantoonu odgrywali
tanus figurolva' ju, nawet na monetaclr cesarza Hadriana. Tak wic fenicki
rol w pewnym stopniu podporzdkowan. Stosunkowo wcznieRzymia-
Mlkart odby dug drog z Tyru poprzczKartagin i Gades cc.Rzymu.
nie zaczli j utosamia z Iuno Caelestis. Ju w okresie II wojny punickiej
Zanim punicka religia Afryki zacza pcldlega romanizacji zostaa pod-
szczeg|ta gorliwo Rzymian wobec Junony daje si wyttumaczy obaw,
dana wpywom hellenizmu, przed ktryrn bronia swojej odrbnoci" od
'e moe rzymska bogini bya wcieleniem punickiej Tanit i moga sprzyja
Grekw'sycylijskich przejli Kartagiil'czycy kult Dmeter i Kory133, ktry
zwycistwu Kartagirry. Take Hannibal skonny by do i<lentyfikowania jednak uleg w Afryce daleko idcej modyfikacji. Cerery (Cereres) punic-
swojej bogini z Her
- Junon, o czym wiadczymoe lista bogw gwa-
rantw przymierza midzy Kartagin a krlem Macdonii Filipern ! ns.
kie (przez imi to nale rozumie cznie Demeter i Kor) czczorre byy
t'aki w okresie rzymskim, co zna|az'a wyraz m. in. w nazwie nowej ery,
Cakowita identyfikacja Tanit z Caelestis, a nastpnie Iuno Calestis ktra rozpoczyna|a wprowadzenie kultu cesarskiego do Afryki prokonsu.
nastpia jednak dopiero w czasaclr csarstwa rzymskiego, zwaszczaw epoce
}arnej. Kartagiriski bg Eszmun by doczsto identyfikowany z Askle.
Sewerw, kiedy to zatriumfowaa w peni idea synkretyzmu. Caelestis piosem 134.
reprezentowaa wwczas Syntez wielkich bogiri matek wschodniego i za.
Denie do penego utosamienia bogw Afryki z bogami rzymskimi
chodniego pochodzenia 130.
zostao ztea|izowan na pocztku III w. n. e. Csarz Septyrniusz Sewer'
Spord bogw nwa elszy by w Kartaginie Baal Hammon, identy-
wywodzcy si z Lepcis Magna, stara si o wyeksponowanie kultu swoich
fikowany pniejptzez Rzymian z Saturnem, a czasem z Jowiszem. ogromna
dii patrii. Byli nimi Szadrapa _- Liber Fater i Melkart _. Herkules, czczni
popularno Saturna w Afryce 131, nieporwnyw alna z jakimkolwiek innym
w tej epoce ju tylko pod rzymskimi inrionami 135. Przciwnik Sewera,
obszarem prowincjonalnym Imperium, daje si wytumaczy ty|ko fenick
Klodiusz Albinus' szuka take poparcia wrd bogw Afryki' jego pro.
podstaw tego kultu. To przede wszystkim z iminiem Tanit oraz tsaala
tktorem miaby Baal Hammon _ Saturn136. Synkretyzm afrykariski, na
Hammona tcz si najbardziej grone z otiar skadanych punickim bo- ktory zoiyysi wpywy wielrr religii miejscowych, wschodnich i zachod.
gom' Byy to ofiary ludzkie, przede wszystkim z dzici oddanych na cao-
nich, osi4gn swj szczyt na pocztku ItrI w.
palenie. b{a pocztku IV w. p. n. e. w czasie niepomylnych walk z syra.
odrbnoreligijna Afryki rzyrnskiej przetrwaa take w budownictwie
kuzariskim Agatoklesem Kaftagiilczycy vzna7i, e niepowodzenia ich s sakralnym, ktre tylko w pwnym stopniu ulego wpywom grecko-rzym-
wynikiem gniewu bogw i zdecydowali si ofiarowaTanit i Baal Hammo. skim. orodkiem sanktuarium pozostawa dugo surowy w formie punicki
nowi piset dzieci z najznakomitszych rodzin. ofiara mogta by skuteczna.
tofet' plac ze stelami, ktre zastpiy dawne supy kamienne 137. Frzykadem
jelioddawao si bogu to' co najcenniejsze dla czowiek a ycie dziecka.
- rzymsko.afrykaskiej witynimoe by sanktuarium Saturna w Dugga,
obrzdy caopalenia dzieci uttzyrnay si take w pniejszej epoce ktre zachowao zasadnicze lementy punickiej wityni:monumentalne
nawet w okresie panowania rzymskiego, mitno zakazw wadz. Ten gronv -
wejcie,dziedziniec pod goym niebem i niewielkie kapliczki rnych bo.
rytuat, zwizany ze specyficzn tradycj punick, pozosta najbardziej gw. Dziedzirriec zosta jednak otoczony piknymi portykami nadaj4cymi
charakterystyczn cech obrzdw religijnych Kartaginy, ktrych lady
mu jakby wygld forum; w gbi wznosiy si zbudowane hierarchicznie
przetrway w Afryce rzymskiej.
na wzr potrjnej celli rzymskiego Kapitolu, kaplice wielkiego boga i jego
Przervaga bogini Tanit w punickim panteonie oztaczata zepchnicie pomocnik.w 138. Ten scltemat, z pewnymi lokalnymi odmianami, rozpow.
na drugi plan Melkarta, boga Tyru, metropolii Kartaginy. z kultern Me1-
szchni si w innych miastach Afryki rzynskiej.
karta wizay si tradycje monarchistyczne. Nic wic dziwnego, . sta odrbnolinii rozwojowej wierzefi religijnych i rytuau w rnych
si on ulubionym bogiem Imperium Barkidw w Fliszpanii w III w. prowincjach tworzya nurt rwrrolegy do religii lojalnoci,lansowanej
p" n. e.'.' By on utosamiany pruez Grekw z Heraklesern i wspaniae
przez Csarzy. Nurt ten wspistnia z religi oficjaln, a nawet niejedno-
sanktuarium Melkarta Heraklesa w Gades by|.o cstaczane czci przez
- krotni do niej przenika. Przykadem tego zjawiska mog by liczne in.

ro+
165
skrypcje dedykowane jedrroczenie bogorn lokalnyrn i bstwom rzymskiego

vil
panteorru. Ich wystawcami byli zarwno ludzie proci, jak wysokiej rarrgi
urzdnicy lub dowdcy. Ci przedstawiciele wtadzy rzymskiej starali si
w ten sposb pozyska wzgldy tak bstw prowincjonalnych, co nalrie-
rao szczegtnego znaczerria w okresie walk na pograniczu i zagroenia
caocigranic Imperirrrn139. Napisy z formu pro salute imperatoris,
powicone bogom lokalnym, wiadcz take o wzajemnym przenikarriu CELTYCKIE PODSTAWY
si rnyclr religii' jej nurtu oficjalnego i tradycji rozmaitych ludw ce. }VIERZEI{ RELIGIJNIYCH
Sarstwa. Bogactwo tych tradycji rnona najlepiej przeledzina przykadzie
GALIT RZYN,ISKIEJ
kultw religijnych Galii.

fl"Ti$i$ffiIl?J3ffi.1^
Frowincje rzymskie zachowaty swoje odrbne wierzenia religijne. Ich
.dalszi, rozwj zaleLa od stopnia cywilizacji ludvl podbitych i od siy ku.
tw nriejscowych. Rzymianie kierujc si zasad trad.vcyjnej ,,gocinnoci''
nie okazywali niechci wobec bogw ludw podbitych, a starali si ich
zasyrnilolva i w pewrrym stopniu zromanizowa. Fowszeclrnie nazywano
logw miejscowych rzymskimi imionami ; bya to synna interpretatto
R'otnna x- okrlanie i tumaczeni na sposob rzymski bstw przynaj-
rnniej rvpewnym stopniu podobnych do przedstawicieli oficjalnego panteonu.
Powodzenie tej metody za\n'o od stopnia wyksztacenia si wierze
prowincjonalnych i ich atrakcyjnoci. Bogowie .'o sabszej irrdywidtlal-
nocii'" ,dali si cakowicie zromnizowa, Religie o duej sile oddziaywania
zachoway jednak dugo swoj odrbno, a ich tlogowie nigdy nie stali
si w peni rzymscy.
Taki proces rnoerrry zaobserwowa w wypadku religii Celtw. Jej
sia byta tak wielka, e nie tylko wielu bogw celtyctr<ich zachowao swoje
wasne imioira i atrybuty, ale nawet niktr bstwa celtyckie zyskaly dl'
nropularno poza gtari,cami obszarw zarnieszkiwanych przez Celtw
i dotar,v do sanrego Rzymu. Najwymowrriejszyrn przykadem jest bogini
Epona' Ponadto rzymskie bstwa przejte ptzez wyznawcw celtyckich
byy czsto wyposaone w atrybuty zewntrzne i zakrs dziaania, charak-
.[erystyczne dla bogw Celtw. W tym sensi moemy mwi o interpretatio
i przedstawianiu na sposb
Celticafulb interpretatio Glltca
- wyobtaianiu
celtycki (ewent. galijski) bogw rzymskich 2"

10t
 TRADYC.'E CELTYCKIE GALII
Praojczyzn Celtw bya prawdopodobnie Bawaria, skd rozpoczli
w VI i V w. p. n. e. wdrwk na zachd zmuj4c teretry pniejszej
Germanii, Galii i Hiszpanii. Na tym obszarze zrnieszali si z miejscow1,rni
Iberami wytwaruajc nowy lud Celtiberw. W kierunku poucilliowynr
ekspansja Celtw dotar,aprzez A|py naiyzne tereny Niziny Nadpadafiskiej.
ok. 390 r. Celtowie wyparli z tego obszaru Etruskw i osiedlili si na stae
tworzc tzw. Gallia Cispalpina (Galia Przedalpejska)' W V w. czCel.
tw skierowaa si na' wschd wzduf Dunaju i osiedlia si na obszarach
bliskich grnego i rodkowego biegu tej rzeki. Szczyt ekspansji celtyckiej
ptzypada na pocztek III w. p. n. e., kiedy to zaatakowali Macedoili
i Grecj (279 r.), a nastpnie dotarli do ,zji Mnie.iszej, zakadajc nowe
pastwo zwane Galatia (278 r'). Z wtrnego centrum kultury midzy Renm
a Marn Cltowie w III w. przeprawili si przez Kana La Manche i osie-
dlili na wyspach: Brytanii i lrlandii. Tak wic w wieku III panowariie
Celtc1w osigno swoje apogeum.
W tym czasie Celtowie byli powaznym niebezpiecziistwem dla Rzyrnian.
W 390 lub 386 r. zaatakowali nawet sam Rzym. Dopiero po zako czeniu
I wojny punickiej Rzymianie mogli pokusi si o zdobycie obszarw Galii
Cisalpiriskiej. Po kilku latach cikich walk Rzym uzyska now prowincj
(222 r.). Gallowie byli ludem trudnym do ujarzmienia, masowo poparli
Hannibala majc nadziej na ztzuceni rzymskiego jarzma. Pod koniec
II w. Rzymianie zdoali opanowa poudniow czGalii Zaalpejskie.j
i utwotzy z niej now prowincj: Gallia Narbonerrsis (od nazwy kolonii
Narbo za.o'onej w 11B r.). Przez 60 lat. ta szybko zromanizowana GIlia
togt{l (jej mieszkacy przyjli strj rzymski) ssiadowaa z niepocllegymi
obszarami Galii zwanej comata, w ktrej bitni Gallowie nosili dugie rvosy
i wsy. Dopiero Cezar podj trudne zadanie podboju caej Galii, ktry
zakoi,czy ostatecznie w r. 51 p. n. e. August zotganizowa nowo podbite
obszary tworzc w ramach trzech prowincji galijskich (Tres Galliae) na-
stpujce jednostki administracyjne: Gllia Aquitania, Gallia Lugclunnsis
i Gallia Belgica. Stolic religijn tyclr trzech prowincji bya kolonia rzymska
Lugdunum (Lyon), oficjalne miejsce kultu cesarskiego i corocznycb. zgro-
madze . prowincjonalnych concilium Gallirum. Po nieudanej pr bie
podboju wolnej Germanii, zako - czonej straszliw klsk Rzymian' August
ze wzgldw prestiowych utworzy ze wschodnich terenw Galii dwa
okrgi wojskowe: Germani Wysz i Germani Nisz.
168
Tak wic podbj zim zamieszkiwanyc1r ptzez Ga||w przebiega
w kilku etapach i sprawi Rzynia,nonr wiele trudrroci. Gallowie synli
z Swgo mstwa i dobrego uzbrojenia, kt'or zawdzicza|i lvysoko rozwi-
rritej metalurgii. Jaki wiatbogw patronowa ich walce ? o religii Gallw
w okresie przedrzymskim niestety niewiele wiadomo. Pierwotni Celtowie
nie uznawali wizualnego przedstawiania bog w. Natomiast w ich sztuce
czSto wystpoway zwierzta.' jele , dzik, byk, kori, wi i rte gatunki
ptakw. Maina sdzi, e wyobraenia tych zwietzl' z okresu rednio-
lateriskiego (300-l00 p. n' e.) nie byy ju prymitywnymi p-zwierzcymi
demonarni, ale zindywidualizowanymi bogami, istotami o nadprzyrodzo-
nej sile. Te tr stwa zwierzce zaclroway ywotnoctake w epoce rzyrnskie.
go panowania mona zatem zaobsrwowa koegzystencj (nie zanastp-
stwo) form nttszych i bardziej wysublimowanych w religii celtyckiej.
Stosunkowo wczeniesymbolika religijna pojawia si na obiektaclr
z metalu i na montach galijskich. Najczciejprzedstawiano koo' symbol
solarny bdcy albo obrazem schematycznym promieniujcego so ca albo
obrazowym skrtenr wozu, symbolu staej wdrwki sofca. Koo byo
jedrroczenie symbolem grzmotu, bardziej czczofiego przez Ce|t6w ni.
sam piorun. Towarzyszya mu czSto spirala obraz byskawicy.
-
Jeszcz przed zetkniciem si z Rzynriananri Gallowie zrezygnowali
z pogardy dla wyobraeri figuralnych bogciw. Najstarszym tego wiadectwem
s postacie wyryte na skal w Val Camonica w Galii Cisalpiriskiej. Po.
chodz one z IV w' p. n. e' i jako centraln osob przedstawiaj boga.
o rogach jelenia; trzyma.'on w prawym tku torques, czy|iuywany przez
wojownikw celtyckich naszyjnik tworuay rodzaj obroy, w lewym za
rogatego wa. Wczeniej ni samych bogw Gallowi zacz|i rzbi,
ubstwionych zmaryclr. Lizne wyotlraenia tego typu herosw wystpo-
way w poudniowej Gaiii przed najazdem rzymskinr.
Dawni Gallowie nie brrdowali wity, |ecz wyznaczali tylko wydzie*
lorre r,vite miejsca. Badania archeologiczne wykazay, e miejsce kultowe
pierwotnych Celtw, tzw, nemeton, tworzyo niewielkie czworoktne obwa-
lolvanie, zbudowatr wok witego drzewa, rda, ogniska' srrpa, ewen-
tualni ogniska, supa, ewentualnie grobu bohatera. Za czasw wa|I Cza.
ra w Galii zbiera'a si corocznie w lesi pooonym w kraju Karnutw,
uwaanym za rodek Gallia comata, witezgramadzenie, pod przewodnic.
twem druidw.
169
 NAJSTARSZE SANKTUARIA GI'L0.I-IGURY.ISKm
Dopiero pod wpywern grecko-rzyrnskinr Celtowie zacz|i uznawa
sanktuarium za siedzib bstrrya i wznosic dla pier.wsze, na razie bardzo
skrornn budynki. Najv,.czeniej pojawi1. si one na poudniu Galii. Naj-
bardzie-i charakterystyczne dla sztuki gallo-liguryjskiej w III i lI w. p. n. e.
s sanktuaria w Entrernolrt, Roquepertuse i Glanum (St. Rmy-de.Pro-
vence), Najwiksze z nich satktuarirtrn v' Etrtremont zostao w r. 123
zniszczol-l ptz'ez Rzymian. ktrzy w roku nastpnvm zao-y|i w pobliu
miasto Aquae Sxtiae (Aix-en-Fro'ence). Frace wykopaliskowe lv Entre-
mont oJkryynajlviksze siurktuariurn czaszek. zanrknite w 1iierwotnyrn
wit.vmobwodzi. Starrowi1,' one Zapewn pozostaoofiar z \tldzi, zabi-
janych rJia gronyclr bogvl gatrijskich. ts},v to czaszki poiegych rv rvalce
b4d straconyclr jec w. I-iczr-re plastyczrle wyobr.aelria,.obcityclr gw.'
przedstirrl.iaj4 je zlvykle z aczami zanakuityini lub przymklrityrrri, czasenl
bez usiL. Ta grona synrboiika stanowia bardzo istotlly elemnt wierz
galijskich i przetrwaa do czasoll' rzyrnskicxr |.
cite gowy towarzyszyy doc czgstcl tv1,''obrazelriorn lvitego zwi6.
rzcia Gallw, konia. B'v on ulvaan1' za ps-rchopompas, czyli wiodcegrl
dusze ilo kraitry zmatych. Molrct3' celt-r'ckie-i Ga1ii przedstawiay niet'az
korria z gow4 ludzk. wiat zwierz4t rzeczywistvclr i fantastyczlrych, po.
illeszall\ ze r,'yiatembog rv w ludzkie.j postaci zostat wyobraorly w sposb,
mistrzol.ski na synnym koile z Gurdestrup u Jut]andii a, poclrodz:1cynr
zape\\,nlc z I lv. p. ll' e. Sia tajerrrlriczej i grorrej religii Gailv,.opieraa
si w zllllczlrym stoprriu na potclze i rvpvwaclr jej kaparlorv .'' druid<iu'.
Rzym'ialom ,ktot.z'y pod rodz Cezara opuiolvali ostateczni Gali dopiero
w r' 5l p' n. e.' zala'ona zanralitt sii,'druidw ze wzgidu na iclt ro1
polit}czn i wrogorvobec zwycizcor.. u/ Stosunku do bogow galrjskich
Rzymiarrie zachow;lrvaii si z r"iaciwqsobie tolerarrc.!. wiei:zl1c w potg
dziaarrla iilerpretatio !.amuna, jaj<i bv] .i.i l.eztl]tat i co w Sumic lr'iem!
'o wiecrl' logw Gaill rzy.irrskiej ? Tarlinuctts i Iupiter Tar;inuncus (czyli Tararlis)' r,'l'szcie Mars Toutatis
PRZEKAZI. CEZ,R' T LUfiANA
6 przcz.Iou'isza gallo-
GoWt{Yci{ ts{]sTlvri GALLol\'
Wirdomocio t-Vrn wiacieboglt zosta3l llan udostpnicne czilti
liczn1m irrskrypcjonr i zilbytkorri arcleologicztrym. Peu,tle wa'nt.,l'skazll,ki
zachoway si takzc w dzieiiclautorciw rzymskich. Najrvaniejszy jest
T
przekaz Cezafa, ktory rv llastpu'ii1c.v sposob scharaktenyzowa 5 gtwny.ci
:stlv gaijskich: 5'
i ma on rrajwicej wizerunkw.
"'Z bog'w najbar.dziej czcz Merkure.Eo
Lllaaj.e jest on wynalazc4 wszekiclr umiejtnoci. przewodttikiern na
drogacilr i podczas podry. ma wpyw na zyski pienine i transakcje
.ialrdlorry. Dopiero po rim odda.i czeApollitrorr.i, Marsowi. Jowiszoivi
i }v{lnerrvie. o bstwach tyclr rnaj prawie takie sanro wyobraienie co itttl
udy'.: pol|o oddala chorob-v, Minerwa przekazuje tainiki sztuk i rzemios'
Jon.isz sprawuje najw;vzsz wadz nad rriebianani' Mars kieruje lt'ojnatn;.
Gdy zdecyduj si stoczy bitw, lubujQ fi]u czStokro to. co tra r'ojtlle
zdclbredq. a po odniesionym zwycistwie skada.j mu na ofiar rvszystlto,
co vwe. a reszt zdobyczy znasz4 na jedno nriejsce [...]...
\\' cytowalrym i szeroko dyskl.itowanyrn fragmenci Cezar t'vyirrienia
pic hostw galijskich nazywajc je rzymskirni inrionami: glorvi4 rol prz-v.
pisr{e Merkurenu" Zstawieni z irrnyni przekazarui rildorvymi. a zwasz-
cza z irrskrypcjami i zabytkami archeolo.eiczr-r1lmi, winrro uatrvi odporvied
ila,r'nlta pytania: 1J cz1.potwierdzaj otre iiierai"ctrri i l.o1 bogl.galijskic[t
przedstawionprzz Cezara, 2} czy motla odtv'.orzy imiolra bostlv galtj-
skich, ktre kriij si potl picioltia rz-"-mskirni imtonanri rra zasadzie
i nt e rati,o Ron, ttc.l.
p re t
jest fiagm'ent
Fer n4 pomoc w. identyfikacji bogu' gaijskich i rzi;mskich
Fctrsciliv,Lukana 6, ktr1. rv;mienia trzectr oklutrr-vch tiogl Gaiii' d.
ll}''cLi krli ludzkiej; byli it. Terttatcs. Esr-s i Tarasis' Scho|i do Lukarra"
pisar,le lv okrsie reijniorviecza. prri]row:Ll oa roli identy.fikac1e t1 h
bo31u. Wedug jednej lversji Teutatcs..=.Metcurius, Ests: Mars' a Tata.
nis to Dis Pater. Inlla r,versja ln'. kolrrentarzach do .ukarra i;lerltvllkuje
i.
Tutat':sa z Marsel. Esilsa z Mei.kuryn a Tatatrisa z 'lowiszn Problem
pewn1.ch sprzeczlroci w sclroliach rnotla czcio*.c.rozuiza dzi<l
ilrrkl-ypcjonl. wvstcpr,.;e v, niclr F:us. aic sflnl. pori til.i,rtl-vnl rnricnl,:nl .
(Ttltates).'tr stotn Spl.a\ d1a wyjanlelriirprobenru identy lrkacji onruwia-
I nvch blstw s iclr ati:)lbuty. 7lla11t czi!<i triczllynr w.vobraelrionr p]ast}cz.
l-iy1.1 llp' koo i spiraxa, symboie Taranisa, prze.jte
-rzyrrrskiego B. Sch<',llasl,a cio I''trkana rlostal.czy u.att.i i raczej i.,ia'lj-god.
ne3 ln{orn"racji o ]udzkich skladallycl Tutati]5L}'|vi' E'susowi i Ta.
o{ial"ecl.i
I ralisowi' Dla Ter-ltal'Sa Za11uffl si czowieks rv rvodzie tak dugo, a
elfrarn si udusi' Esus rvyn"laga wieszania swych cfiar la clrzerr,i. Taralis
1?:
 Za,,pin wa]ki i najwikszy bg niebios",.da palenia ludzi w pniu ci-
tego drzewa.
Ani lda literac}:ie, arri epigraficzne nie podajq galljskiego iminia
fudinerr,vy, wyinienionej przez Cez'ata. Apollo by czczany przez
Gal1'lw,
zdanirrr Czata,jako uzclrowicil' Podobn rol peni ten bog w Rzyrnie
republika skirn jako Apoitro meclicus. Dopiero o<1 cz:'sw Arrgusta jego
osobowou1egta znacznemu lr.zbogacenilt zgodnie z wzorcem greckiin.
Apoilo galijski by zapcwne rrzdrowicielem dziki sile dobroczynnej so/ica
lub wd, rri zabogiem -- lekarzem jak Eskulap, syn Apollina. Dziki
inskrypcjorn i pewrrym wzmia-nkom w rcidach literackich rnoeirry odtrvo.
rzy grup bogr,.-uzdrowicie1i utosamianych w wiecieCeltw z Ap.olli.
nem. Najsynniejsi z nich to Belenus, Grannus i Borvo.
Najwicej trudnoci nasuwa ustalenie galijskiego imierria Merk.urcgo
czczonego w Galii rzymskiej' Imiona podane przez scholiast: Esus 1ub
Teutates tylko czoiowopasuj do opisu Czara i charaliteru boga, cie-
szcego si wielk popularnoci w Galii, a nazywanego Merkuryrn.
Pwni badacze religii gallo.celtyckiej wysunli hipotez, e prawdopodobnie
galijskirn odpowiednikiem Mrkurego by bg Lug (Lugos? Lugus?)9.
Lug odgryrva wielk ro1 u. rnitolrrgii illandzkiej i by uwaany z:. wyna.
lazc wszystkich sztuk i rzmios (rola Hermesa Merkurego bya w tej
-
dziedzinie doograniczona). Wielkie wito irlandziego
- Lugna.
Luga
sad byo cbchodzone 1 sierpnia. Bg o zbtri'anym imieniu i atrybutach
by niewtpliwie czz.ony tak'e ptzez Gallow. Dowodu na to dostarcza
przede wszystkim nazwa Lugdunum (twierclza Luga) i wyobraenie
Geniusa
Lugduni' wystpujce na rnonetach Marka Antoniusza z R.zynt i Klo-
diusza Albinusa, bitych rv Lu.9dunum (I-yon). Znar:ejest rrvnie Lrtgdu-
num ConvnarurTl : St. Bernard.do.Comm.inges. Nie byo z pewnoci
przypadkiem, e August wybra dziil I sierpnia jako dat zebrail conci.
liuru Galli,arun,, ktre zbierao si przy ra R'amae et Augusti (oltrrz bo.
gini Romy i Arrgusta), wzniesionej w t. 12 p. n. . koo Lug<lrrnum, u zbie.
gu Saony i R'odanu. wito obcliodzolie corocznie z tej okaz1i nat,iqzywao
do siaryclr tra<iycji religijnych wybranego miejsca. Jeli galiiski Lugos rniaby
analogiczne .,kompetencje'', jak irlarrdzki T-ug, to mona w peni ztou,xrlie
jego wielk popularnowrd cailw, syncych ze srvych
wysrrtr<ich umie-
jtnoci rzemi|ntczych, zwaszcza w zakresie rnetalurgii,
wyrobr wozw
i budowy statkw, tkactwa, garlrcarstwa i innych rzmios. Bg opiekun
techniki rzernielniczej mia prawo clo pierwszego miejsca rv- panteonie
galijskim. Pewn rol w tej dziedzinie spenia rw nie Esus.
l DO
Ll4
h,fERcURIUs GWNY nc calui
-
Fo tych informacjach wstpnych, zaczerpnitych gwrrie ze rad,
1iterackich, sprbujmy ustali, jakich danych o popuIarnoci bogi1w \ry],mi*
nionyclt przez ezara dostarczaj inskrypcje i zabytki archeologiczne'
W witle tycll tode.pierwsze miejsce w panteollie gallo-rzymskim zaj-
rno.,va niewtpliwie Mercurius. Znamy ptzesz'o 450 inskrypcji powico.
nych Merkuremu i prawie 400 jego posgw lub przedstarvie na pasko.
w,ibach, Nie mia natomiast Merkury tak wielu sanktuariw na terenie
Gaiii, jak Mars. Pozwolio to badaczowi francuskiemu, E. Thevenot,
uzna wyszoMarsa nad Merkurym w panteonie gallo-rzynrskirn
-wbrew
klasyfikacji Cezata r0. Wart'o z,,,tt6ci uwag takL na proporcje obiektw
ku}tu ]\{rkulgo. Spord wszystkich tadepigraficznych i arc]rolo.
gicznych dotyczcych Merkurego w prowincjach zaclrodnich Imperium
ponad dwie trzecie pochodzi z Ga|i| R"ozpowszechnieni tych zabytkw
byo szczeglnie intensywne na pnoc od Garonny, w centrum i p
nocno-lvschodniej Galii, odpowiadao zatn obszarom zamieszkiwanym
przez rdzennych Celtw. Na uwag zasuguje rwnie ranga i jakowyo.
braeri figuralnych Merkurego. Tak np' Arwrnowie, budujc wityni
Merkrrrego na garzl Puy-cle-Dme, powierzyli Zenodorowi, sawnemu
rzebiatzowi Nerona, wznisienie kolosalnego posgu boga z brzu. Posg
Merkurego budowany by przez 10 lat i |iczyt ptzypuszzalmie 20-30 m
wysokoci, nal,azatem do nwyiszych w wiecie staroytnym 11. Wznie-
sioliy zosta Zapewne na samym szczycie Puy-de-Dme.
Wikszogalijskich pos4gw Merkurego wyobraa go na sposb
grecko.lzymski: jako nagiego modzi ca ze skrzydekami u butw i na
golvie, ttzymajcego sakiewk i kaduceusz, czsto w towarzystwie barana,
koguta i iowia. Wrd tych zabytkw znajduje si jednak Spora grupa
z rvyobraeniami plastycznymi galijskini. Wyl.onia si zw'aszcza synny
pos4g Merkurgo Z Lezoux, ktry krluje obecnie w wielkiej sali wype.
niouej wycznie rzebalmi tego boga w Muse des Antiquiquits Natio.
nales (St. Germairr-rr-Laye koo Farya), Przdstawia on Merkurego
jako dojrzaego mczyzn z brod, odzianego w typowe galijskie saguln,
p'aszcz chronicy dobrze przpd zimnem i wiatrem. Tego typu wyobraenie
plastyczrre, znane t'ak z ittttych posgw i ptaskorzeb, mae slly,
za "przyka,d interpretatio Celtica boga grecko-rzymskiego. Iuteresujce s
ponadto tr jgowe posgi Merkurego z pnocno-wschodniej Galii. Czsto
wystpuje jako towarzysz boga wl z gtow batana, niewtpliwie symbol
173

chtorriczny. Wie si to zapervire z furrkcj Merkurego jako przewodnika
iviodcego dusz do krainy zrnaryclr (psychopompos).
witynie Merkurego budowano czSto na gorach lub wzgorzaclr.
Wspomniane ju synne sanktuariurn Merkurego z przydomkiem Dumia's
lub Arvernus wznosio si na Puy-de-Dme. Podobnie usytuowane byy
sarrktuaria na Mont Martre koo Lutetia Parisiorum i na Mont Dorlon
rv kraju Mediomatrikw w Wogezach' Miejsca te wybierano jako gru.
jce nad okolic i caym Systnm wicych j drg12. Merkury.jako
stranik tych dr<5g by Viatar (Podrnik), jak go okrelajdwie inskrypcje
z Galii Narbonensis1J. Towarzyszk i ma'onk gallo-rzymskiego Merku.
rego bya Rosmerta, gaiijska bo.ejni obfitoci, wyobraana zwykle z rogienr
obfitocilub koszykiem owocw la.
Wikszoinskrypcji wystawionych ku czci Merkure.o bya dedi''ko.
\,,|ana przez osoby pr.vwatne, przewanie poclrodzenia miejscowego. Naj.
czciej byli to rzemiclnicy, producenci broni dla wojska, podrni' funkcjo.
nariusze posterunkw celrrych. Tn skad spoeczny wyznawcw wskazuje
wyranie na ga|ijski charakter boga czczonego pod rzymskim irnierliem
Merkurego. Dua liczba przydomkorv o cl]arakterze tubylczym 15 i opie-
kunczy charakter Merkurego pozwalaj go w pewnyrn stopniu identyfiko-
wa z galijskim Teutatesem, jakkolwiek w wikszoci wypadkw Teutats
by irlterpretowany jako Mars 16. Tak wic niezwykle bogaty materia
epigraficzny i arclreologiczliy potwierd,za w Znacznym stopniu sowa C.
zara: Deorum mxime Mercttrium colunt, huius sunt plurim,a simttlacra
(Z lrogw najbardziej czcz Merkurego i ma on najwicej wizerunkrv)"
JOWISZ GALLO-RZYMSKI (TARAI,US)
Jowisz, okrelony przez Cezara jako bg nieba, by utosamiany z ga.
iijskim Taranisem. Wyobraano go zwykle jako brodatego mczyzrl
w wieku dojrzaym, nagiego Jub w paszczu, z berem i piorunem w rku'
jak Jupiter rzymski, ale czsto tak:e z koem i spiral' galijskirni symbolami
grzmotu i byskawicy. Jowisz gallo-rzymski to przede wszystkim bg
',grzmicy'' .jako spadkobierca Taranisa. Po nim adztedziczy' rwnie
funkcje przywdcy walki, w zwi4zku z CZrym przedstawiany bywa w ekwi-
punku militarnym. W tej roli Iupiter-Taranis bliszy by starorzyrnskiemu
.Iowiszowi z przydomkim Feretrius |ub Stator, ni wadcy Kapito|u (Iupi.
Ner aptimus fui xintus\u.
774
-v
Brzowy pos4g Z Argentorate (Strasbrrrg) przedstawia Jor,visza ubra.
nego w sposb galijski. Jego przydomki tubylcze s jednak stosunkowo
rzadki, W Galii Narbolrnsis wystpuje niecodzienny przydomek Depul.
sorius _ obrorica przeciw nieprzyjacielowj i clironicy od zal.azy.' Dedy.
kacje dla Jowisza gallo-rzymskiego nie s zbyt |iczn. Natomiast jego
przedstawielria figuralne wystpuj powszechnie w caej Calii. Szczegolnie
interesujce s wyobraenia Jowisza na szczycie kolumny w postaci jedca
miadcego potwola, okre|anego jako wonogi gigant. Byo to bardzo
nierzymskie przedstawienie Jowisza (w religii tradycyjnej tylko Dioskurowie
byli wyobraani konno). Kolumny z Jowiszem-jedcem s clrarakterystycz.
n dla prrocno-wschodniej Galii i Germanii; pochodz gwnie z ]lI w.
17. e., z epoki tzw. odrodzenia celtyckiego
18.
Nidawno zbadane sallktuarium na grze Donon w Wogezach wykazuje
ywotnostarych bstw galijskich. Przedstawion byy tam postacie
4 bogw: Merkurego, Jowisza-Taranisa jako jedcazwalczajcego wo-
nogiego potwora, Tutatsa i Crnunnosa, boga z rogami jelenia. W po-
cztkach }ll w. pojawiaj si take dedykacje dla Jowisza z przydomkiem''
Taranucnus (: Taranis), okrelarrego take mianem deus Trnuclt.sIg.
PoPULARNoc n,reRs. (TEUTATESA
?)
Z tej samej epoki pochodz dedykacje dla Marsa Teutatesa:0. Te in.
t skrypcje z okrsu odrodznia celtyckiego stanowi powany dowd na'
I susznoidentyfikacji Teutatesa z Marsem' Mars gallo-rzymski rni
si doznacznie od Marsa rzymsko-italskiego. Nazwa Teutates pochodzi
od celtyckiego okrlenia plemienia (teuta, touta)'Teutates by zatem bogiern
plenrienia, ktrego broni w razie wojny. Scholiasta do Lukana ptzekazat
informacj, ze Teutates wymaga ofiar z ludzi topionych ptzez zanurzerrie
gowy a do uduszelria' Zapewne wyobraenie takiej ofiary figuruje na
kotle z Gundestrup. Ze zb|i'onego okresu (panowanie Augusta) pochodzi
przedstawier-rie boga wojny Gall<iw na supie z Mavilly' Prezentuje orro
Terrtatesa w gali|skim uzbrojerriu, w towarzystwie bogirli i wa z gow
barana 2|. Zdanim E' Thevenot, Mars tubylczy w Galii mia silne korzenie
przedceltyckie, co powodowao wielofunkcyjnotego boga. r.l*a uwag
zasuguje rwniez ogromna popuiarnoMarsa w silnie zromailizowanej.
prowincji Narbonensis 22.
Jelikade plemi w Calii miao swego teutatesa. opiekuna w czasie
pokoju i wojny, nie moe dziwj mnogoc okalnych przydomkw Marsa
175
.gallo-rzymskiego. Liczne dedykacje dla Marsa na obszarze caej Galii
.(cznie z Gali Narbonensis) zawieraj epitety przewanie o charakterze
cilemiejscowym, znan niraz tylko z jednej inskrypcji. Szerszy zasig
terytorialny miay tylko niektr przydornki Marsa. Mars Segomo czazony
by w Lugdunum, w kraju Skwanw i Ambarrwzl. Zbliiony obszar
.obejmowa kult lVarsa z przydomkiem Dunas; znarry jest tak deus Mrs
,Segomo Dunas, a wic tczcy oba epitetyz4.
Szczegln pozycj wrd lokalnyclr wcieleri Marsa zajmowa Mars
Mullo, czczony na obszarz blisko ujcia l,oary i w poudniowej Bretanii,
.a zamieszkiwanymptzezplemiona Namnetes, Andecavi i Riedones. w Iulio-
nagus (Angers) inskrypcj powicon .,Aug{usto) Mrti Mulloni,, dedy.
kowa tuby1ec Tauricus' syir Taurusa 25. W Portus Namnetum (Nantes)
znajdowaa si wityniaMarsa Mullo. Dedykarrtami powiconych mu
'inskrypcji byli take zwykli Gallowie, jak np. Agedovirus syn Moricusa
i jego crka, Toutilla 26. Wielkim prestiem cieszy si kult Marsa Mullo
'w Condate Riedonum (Rennes). Jego wyznawcami byli najwysi dygni.
tarze miejscy, a take, co jest szczeglnie charakterystyczfle, sacerdotes
Romae et Augusti, czyLi arcykapani kultu cesarskiego. Znanibylri nam ju
.dawniej z dedykacji dla Marsa Mullo L. Campanius Priscus i jego syn
Virilis, obaj sacerdotes Romae et Augusti,?. Dwie odnalezione w Rennes
w 1968 r. inskrypcje ogromnie wzbogaciy nasze wiadomoci o krrlcie
Marsa Mullo 28. Pochodz one z |35 r. n. e. i dotycz T. Flaviusa Postumi.
nusa, ktry by sacerdos Romae et Augusti, sprawowa jako pierwszy w Civi-
tas Riedonum wieczyste kaparistwo Marsa Mullo' peninajwyszy w mie.
.cie urzd duovira i inne zaszczytne funkcje. Z omalianych inskrypcji
wynika, e obok wityniMarsa Mullo w Civitas Riedonum istniaa za|ena
od niej basilica, ozdobiclna posgami. Ponadto kult Marsa Mullo by w tym
miecie ci|ezwizany z trstwami opiekuriczymi okrgw wiejskich,-
pagi oraz z kultem dornu cesarskiego 29. Tak wic Mars Mullo zajmowa.
zdecydowanie uprzywilejowan pozycj wrd zromanizowanych wcieleri
Teutatesa.
Niktre przydomki Marsa w Galii maj charakter bardziej oglny
np. Albiorix krl wiata30, Rigidamus bardzo krlewski, Segono
- -
zwyciski. Przewa:,aj jednak epitety niewojenne, -
zwizane z nazw ludu
.lub miejscowoci, np' Mars Vesontius (Vesontio
Besapgon), Vintius
(Vintium Vence). Mars
-
Teutates zapewnia swym wyznawcom ochron
- -
tak w czasie pokoju. Czczony by rwnie w rejonach dalekich od tere-
.nw walk, jak w Akwitanii i w Galii Narbonensis' W sumie wvdaie si. e
176
Mars gallo-rzymski mia charakter opiekuriczy i bard,zie.j pokojowy rri
Iv{ars italski. Na uwag zasuguj i]e\/ne atrybuty Mars guli.1,l.i.go.
wykraczajce poza ceclrv tradycyjnie przyptsywane temu bclgtl.
W pervnych
okolicaclr Mars penifurrkcje boga uzdrowiciela. Tak4 rol rriewtpliwie
sperliaLenen Mars w kraju Trervirw 1, a takie Mars rv Allorrnes
k. Mans
lsurtlte), gdzie znalezioilo liczne .o/ota o charakterze uzdrowicielskirn.
Wskazuj4 ol]e na wiar w Marsa jako uzdr.owici7a zwtaszcza chorob
oczu.
Podobny zrspekt nosi kult Mars N.tdens w Sydney w Brytanii,
a takr
kult Marsa Lancetiusa (byszczce-eo) w Aquae Sulis 32"
Wierzono
{Bath)
bowiem, e w wypadku lepotynajbardziej skutecznie dziaaj bogowie
wiata33.Tak rvic niektre kolrrpetenc.ie Marsa
-ealijskiego zb|i'one byy
do zakresu ,,dziaania,, Apo1liira' irrne zazbtiaygo do Merkurego"
o wyjtkowej pozycji Marsa i Merkurego w Galii wiadczyclugo.
trlvaoich kultu. [Jkazuj to w peni lviadectwa autorw chrzecljaiiskich
z okresu pnego ceSaIStWa, a tak,e z epoki Merowirrgw. Grzegorz
z Tours
v. swej L.ita sancti Juliani martyri's opisai kLrlt w.Juliana w
-!3rioude
w Owrnii (pocztek V w.) jako przeciwwag dla istniejcego tam nadal
simitchrum Martis Mercurique3a. Ta wyjtkowa populaino
Marsa
i l\{erkuregel wrd prostego ludu w okr.esie triumfu cIrrzeci;aristwa wiad-
Czy {) ptzywizarrirr Galltiw clo bostw tubylczych'
APoLLo GALI,o-RZMSKI
Apollo
gallo.rzyrnski by wcieleniem rnych bogciw uzdrowicieli,
bogow soiarnych i opiekun w wd leczniczych 3;. Galia bya krain
bardzo
bogat w wor1y rzek i strumieni' obfitow ata w rod|a leczticze,
czsto
ciepiicowe. Liztli bogowie opickunczv tych wd, uztrani za
uzdrowicie|i,
zachowaii swe waslle imiona. Czsto jednak wystpuje w inskrypcjach
podwjrre iini; Apoilo plus bg uzdrowiciel galijski.
Wyobraenia plastyczne Apollirra gallo-rzymskiego byy tradycyjne,
jak i jego atryb"Lrty: uk, koczan. wr5z soneczny. Aie przydomki
maj
cijrodzimy clrarakter. Czsto take umies zcza,,o stowo
deus przed,
iminiem boga, co rvskazuje zwykle boga tubylczego. Z Apotriinem
zostali
utosanrini trzej sawrri bogowie uzdrowiciele celtyccy. Bilenus
(Belinus),
bg solarny, cZCzOny by gwnie w Galii Cisalpiskiej,
uznanej przez Augu.
sta za czskadow ltalii, jej trzy pnocn e regiones.
Gwnym centrum
kultu Belenusa bya Akwileja, skd jego kult promieniowa na sasiednie
-t2 -- Religie wiata Rzymskiego
177

obszary: Noricunr i l|lyricum36. Celtyckie imi Belenus oznacza blask
soca, a wic leczenie przez s1 dobroczynn so ca. Na terenie Galii
powany orodek kultu Belenusa znajdowa si w Burdigali (Bordeaux)
jeszcze w IV w. n' .' o czym wiadczy przekaz poety Auzoniusza'?.
Grannus by czczony w Galii, Germanii, Recji' a take w samym Rzy-
mi i w phrocnej Brytanii. Synne sanktuarium Apollina Granrrusa w Recji
odwiedzl w 212 r. chory cesarz Karakalla, ktry szuka pomocy u cel.
tyckiego boga uzdrowicila 38. Apollo Grannus by w Galii azczony Zw'asz.
cza ptzez Eduw i Trewirw. Znan byy Aquae Gralrni, dzisiejsze Aix-
-en-Chapelle' MaonkGrannusa bya bogini Sirona, opiekunka rde
i fontann. Sanktuarium Apollina Grannusa w Grand zostao okrelone
przez retor:a z Autin, autora panegiryku ku czci Konstantyna Wielkiego
jako ,,najpikniejsza wityniawiata'' (templum toto orbe pulcherrimum)39"
Autor tn uyniewtpliwie efektownego chwytu rtorycznego. Walcz4cy
o wadz cesarz odwidzi w 310 r. Grand, zbaczajc ze swej drogi do Tre-
wiru. W wityni tej mia widzni e itozpozna samego sibie w rysach Apolli.
na, ktry przepowiedzia mu 30 lat panowarria. Kult galijskiego Apollina
odegra zatem wan rol w dziaalnociKonstantyna Wielkiego, ktry
w tym okresie ycia poszukiwa nowego oparcia religijnego.
Trzecim wcileniem Apollina w Galii by Borvo |ub Bormo, bg wd
cieplicowych. Jego imi oznacza bulgocc ciep wod, bulgotanie rod\a.
od tego imienia pochodz |iczne nazwy wspczesnych uzdrowisk frarr-
cuskich, jak Bourbonne.les.Bains, Bourbon.Lancy, Bourbon l'Arctam-
bault. Z Apollinem Borvo zwizane byy take r6ine Aquae (llx) w Pro-
wansji i sabaudii, np. Aix-en-Provence, Aix prds de Die, Aix-les-Bains.
Towarzyszk tego boga bya zwykle bogini Damonct |ub Bormana, obie
zwizane ze rt:d|ami.
oprocz tych wciele o charaktrze szerokim geograficznie Apollo by
identyfikowany z lokalnymi bogami uzdrowicielami. Powan rol rvrd
nich odgrywa Apollo Moritasgus w Alezji, bg wd |eczniczych. Sanktua-
rium Apollina Moritasgusa i jego ma.onki Damony obejmowao dwa od.
dzielne sacella (kaplice), wite fontanny t cella otoczon portykiem z ter.
mami, skadajcymi si z|icznych basenw. Tak wic by to zesp wityn-
no-sanatoryjny. w Galii przewaLaa zatm koncepcja Apollina
jako boga
uzdrowiciela ,,hydroterapii'' w stosunku do idei solarnej tego b6stwa.
Apollo by bogienr bardzo popularnym w Galii. wiadczy o tym wielka
liczba inskrypcji jemu powiconych, w przyblieniu poowa ogu dedy.
kacji dla Apollina ze wszystkich zachodnich prowincji
a0'
l. l
MINERWA WIELKA CELTYCKA BOGINI MATKA?
- -
Najbardziej zagadkowym bstwem spord piciu wymienionych przez
Cezara pozostaje Minerwa. Jak ju wspomniano, nie znamy jej galijskiego
odpowiednika. Rzadkie s take epitety o charakterze tubylczym nadawane
jej w calii. Znan s dwa takie przydomki, oba pochodz z rejonw po-
udniowych. Bogini bya tam nazywana Sulevia Ielennica Mi,nerva i Minerva
Belisama7. Sulvia (bogini matka) znana jest w Galii Narbonrrsis i w Bry-
tanii, gdzie byta czczonajako Sulls Minerv w Aquae Sulis (Bath), naj.
synniejszym uzdrowisku tej prowincjiaz, Belisama (bard,zo byszczca)
ma jakizwizek z blaskiem ognia i iminiem boga Belenus-Belinus'
Moe bya towarzyszk gallo-rzymskiego Wulkana? Doczsto przed.
stawiano Minerw w Galii w towarzystwie Merkurego i Wulkana,
opiekunw rzemios i techniki. Bad,acze wspczeni wi imi Minerwy
z postaci wielkiej celtyckiej bogini-matki. Bya ona prawdopodobnie naj.
waniejszym bostwm panteonu celtyckiego. Jej wyobraenie wystpuje
czterokrotnie na synnym kotle z Gundestrup' Panuje tam nad potworami
i dzikimi zwierztami, jest zwizana zarowno z bogiem nieba, jak bogiem
chtonicznym. Zabytki archeologiczne gallo-rzymskie ukazuj Minerw
jako personifikacj wd w ogle, .wd za|eczniczych w szczeglrroci.
odpowiada to brytariskiemu wyobraeniu Sulis Minrwy, bogini uzdro-
wicielki wd termicznych Aquae Sulis (Bath). Bogini ta w Brytanii bya
powizana tak'e z rytuaami pogrzebowymi. Minerwa czyazatem r6Ln
funkcje wielkiej celtyckiej bogini-matki a3. Jelizatem na|eiatoby uzna
Minerw za ga,1|o.rzymski odpowidnik bogini-matki, to jej kompetencje
sigayby znacznie dalej, ni to stwierdzi' Cezar: ,,Minerwa przekauie
tajniki sztuk i rzemios ['..]''.
HERCULES GALIJSKI
Spord bogw galijskich, ktruy czczeni byli pod imieniem rzymskim
na zasadzi interpretatio Romana, szczegltn popularnocicieszy si
Herkules. wiadczy o tym ponad 100 inskrypcji i wicej ni 300posgw lub
paskorzeb. Pod imieniem Herkulesa czcili mieszkafcy Galii licznych bo.
gw lokalnych, ktrych funkcje lub cechy fizyczne zb|i:a w jakim stop-
niu do boga-herosa grecko-rzymskiego. Szczeglnie silne byo rozpowszech.
nieni kultu Herkulesa w Nadrenii Otaz na obszatz midzy grn Sekwan
i Ararem, zamieszkiwanym przz Senonw i Eduwaa.
179

Jedyn iderrtyfikac-i Herkulesa w Galii, przekazat przez rda ltte-
rackie, daje opis Lukiana z Samosatya5. Lrrkian, ktry w poowie II rv,
naucza retoryki w dolinie Rodanu, wiczia w jednym z domw obraz
przedstawiajoy Herkulesa ogrniosa". Wyobraa on Ogmiosa jako starca
z tradycyjnymi atrybutanri Hrkulesa: malzug4 i ukiem. Ci4gn orr za
sob4 o.uromny tum luclzi, przywizanych ptzZ uszy a cuszkami ze zota
i eiektronu. acuszkite byy poczone z jzykiern boga. Ten dziwny opis
bu<izi duo wtpliwocii korrtrowersji rvrd badaczy. Wikszoz nich
skorrna byta' zgodriie z opini Lrikiana, widzie w Ogmiosie boga wynrow1..
opublikowane w 1943 t. ptzz R' Eggera tabliczki oowiane z Bregenz
day pierwsze wiadectwo epigraficzn irnienia Ogrniosa. Jst on wymie.
niony obok bogw Dispater i Aecura' b, stw rnierci.T todta pozwoiiy
w ncwy sposb interpre[owa przekaz Lukiana. Moliwe, e {rkules
ogmios by bclgiem clrtonicznym' prowadzcyn zwizan.vch a cuchami
iudzi do wiatazruarycha6.
Nie naley jedrrak przecetlia roli Hrkulesa Ogmiosa wobc licznych
irrnych rvciele boga-herosa w Galii. o ich popularnoci wiadczydua
liczba inskrypcji, a czasm tak monet. Na szczegln uwag zasuguje
Hercules Magusant,ts,jedno z gwrryclr bstw na obszarach bliskich Rer-lu.
Inskrypcje mu dedyi<.lwne na tym tererrie (w liczbie co rrajmriiej x 1)
pociroctrz gwnie z kra.jrr Bataww i Ubiw 47. Kult Magusanusa dotar
nawet t1o Rzyrnu, Dacji i Brytanii, ale jegcn nosicilami byli onierze
sucypoprzednio w Germarii lnfrior. Hcrculs Magusarrus rnia od-
gr1'w szczegtrnie r,viitr rrl1 na zagroonych najazdamt obszarach Nad.
rer-rii, s]ioro ilirpelt1or Posti.rrnus Q6a-269) tego Manieboga wprowa.dzi
na iiczl-eniisje srvyclr morret. Na nronetach Fostumusa figuruje take
Hercues Deusoltielsis. nieztrany z innych todt; W obu prclwincjach
gennaiiskich du4 popLrlai"noci4 cieszyt si take Ilercules Saarl,s (lrrl
Saxetatlus), zwiz:'lty ciiez kamienioomami w Germanii Superior i rv Ga.
lii Eelgicaa8" Derlykantirmi powiconych nru inskrypcji byli przede
r,vszystkim onilzje'Jnostek stacjonu.jcych lra tyrn terenie, poniewa
oiri pracowall w karninioorlach. Hercules Saxanus by czczowy take
poaa gl.anicami Galii i Germalrii, gwnie ila trenie kamienioorn w np.
ll Noricttnl.
Szczegilnynr wcilrrim Herkulsa by Herkules Wobjca. Znany
by} g wnie w dori:eczu Seku,alry i na terenach ssiadujcych' Inskrypcje
nril decykowat nie s liczrre, donrinu.! n.atomiast pornniki figrrralire.
}Ierkr-r1s jest na nich przeclstawiorry w rngmncie walki z jedno. albo dwu.
180
gowynr wem. Chwyta go lew rk4, a praw podnosi maczug
do ciosu.
ojczyzn tego kultu by zapewne kraj Eduow i Senonw. Wkszopo-
sqgw Hrkulesa Wobjcy mo'na d.atowa na I w. n. e. Towarzyszce
im czasem inskrypcje podaia imiona wystawcw, ptzewanie miejscowego
pochodzenia.
Herkules gallo-rzyrnski nosi czsto przydomki o znaczeniu lokalnym,
np. Ilunnus, Andosslts |ub Toleando,rsrs. Rozpowszechnienie kultu Flrk'u-
Iesa w Galii wskazuje na jego silny zwizek z portami tzecznymi,
drogami
wodnymi i handlem. Wydaje sl., e na tych obszarach Herkules by czczony
w znztcznjm stopniu jako bg handlu (tak rol penipierwotnie w ltalii).
Na posgach kamiennych przedstawiajcych 4 bogw Herkules wystpuje
czsto w towarzystwie Merkurego' Minerwy i Apollina. Wyjtkowo
dedykacji dla Herkulesa pochodzi w Galii od osb prywatnych. Byli to
duo
gwnie przedstawiciele warstw rednich, czsto kupcy
i rzemilnicy. Tak
wic Herkules galijski uzupenia jakby najwaniejszego boga Galii, Mer.
kurego. W Galii Herkules Czczony by czsto w powizaniu z wodami
termicznymi: w Arion, Bourbonne-1es.Bains, w Mavilly, Fontaines-Sales.
St.-Rmy-de-Provence i w Vichy. W Aix-les-Bains Herkules nosi przydo.
lnek Borvo, przysugujcy normalnie Apollinowi a9. Ale zwizki z uzdro-
wicielskimi wodami mona interpretowa jako walk boga.herosa przeciw
chorobie i siom za. Termiczlry charakter Herkulesa wystpuje bard,zo
wyranie w Galii Cisalpiriskiej 50. W sumie Herkules galijski uyi uo,t'.*
bardzo zo'onym i wyrosym na podou rn.lych kultw mleiscowvch"
ESUS, TARVOS TRIGARANUS
I CERNUNNOS
Dua grupa bstw celtyckiej Galii pozostaa niezromanizowana lub
t|ega interprettio Romana tylko w minimalnycm stopniu. Bg Esus
znany jest z wypowiedzi Lukana i jego scholiasty, ktry przypisywa gro-
nemu bogowi ofiary wieszane na drzewie. Wizerunek Esusa prezentuj
dwie paskorzeby: z Pary'a i Trewiru. Fierwsza z nich na|eiy do grupy
l{utae Parisiaci, przewonikarv
z Lutecji,datowbnej |7aczasyTyberiusza5l.
Nad jedn z p'askotzeb widnieje napis ESVS. Paskorzeba przetlstawia
ptlsta nie przyporrrinajc ktwiozerczego boga, lecz ciko pracuj;1cego
drwala, ktry obcina gaLzie z drzwa. Po obu stronach pomirika wystpuj
postacie dwch innyoh bog w, okrelonych imionami: IOVIS i voI,CA.
NUS. Druga Scna paryskiej paskorzebyprzedstawia byka, na karku
181
 go odnawiallia poroa' ktre mogo uclrodzi za symbol umierania i zmaft.
ktrego umieszczon s dwa urawie, trzci zasiedzi rra gowie midzy
wyclrwstarria w rytmie odradzania si przyrody' Cernunnos,bgz rogami
rogami. Caoosania gstwina drzewa, inskrypcja zapodaje imi tego
ilra. .jelerria, przedstawiany by zwykle w pozycji siedzcej tzw. buddyjskiej.
zwierzcego bstwa: TAR.voS TRIGARANUS-byk o ttzech
on to Samo drzwo, Jego wyobraenia znane s ju' z zabytkw przedrzymskich i z kota z Gun.
wiach. Posta Esusa czy dwie sceny; Zapewne cina
destrup, gdzie trzyma w prawym rku torques, w lewym zaw:a z gtow
ktre osania byka. barana. Ten typowo galijski potwr (czy moze raczej odrbne bstwo)
Druga paskorzeba z Augusta Treverorum (Trewir) przedstawia boga-
postac towarzyszy czsto Cernunnosowi. Spotykamy go take przy boku Teu-
drrvala cirlajcego drzewo; szyj jego zdobi torc1ue,s' Towarzyszy mrr
tatesa i Merkurego. W4-baran stanowi symbol siy agresywnej, podnoci
byka o trzch urawiach, ktry jest zupenie zespolony Z dlzowem' Te dwie i pomylriociziemskiej, a jednoczenie uosobienie mocy podziernllych.
piaskorzeby wykazuj cisyzwizek midzy Esusem a witym bykiem: .Trudno jest
dokadniej okrelikompetencje Samego Cernunnosa, by
Tryos Trigaranus. oba pomniki poclrodz4 z portw nad rzkami'
Sekwan4
znad on na pewno w jakirnstopniu bstwem chtonicznym. Trzej bogowie:
i Mozei, i ukazuj Esusa cinajcego witedrzewo wody.
Esus, Cernunnos i Smortrius stanowili galijsk trojc zwizan z id,e
uraw (celtyckie granus, greckie granos) by zapewn prze-
- - mierci i zmartwychwstania 53.
wodnikiem po tajemrrych szlakach. Zwizane z nim mity maj bardzo Innyrn bstwem typowo galijskim by bg z motem. Przedstawiany
stare tradycje. Na wyspi Dlos znany by stary taniec rytualny zwany
by zwykle jako stary czowiek w stroju galijskim dzier'cy w rku olbrzymi
granos uraw, odwarzajcy bdzeriie po Labiryncie' Tarica tego
-
mia nauczy mieszka c w Delos Tezeusz w swej drodze powrotnej zKrety'
.nrot drewrriany. By on czczony jako Sucellus na obszarze Tres Galliae,
w Narbollensis zaprzyj rzymskie imi Silwana. W wyobraeniach jego
Tradycja rzymska gosia, e znajomoc ta ca granos ptzekaza Rzymia-
wystpuje czSto pomieszanie atrybutw Sucellusa i Silwana. W Galii
nom Eneasz. W Rzymie odtwarzali go modzi chopcy jako Troiae lusus Nartlonensis Silwanus przedstawiany jest z motem i waz, w towarzystwie
(zabawa troja ska). Te analogie pozwal sdzi, 'e byk o ffzech ura-
gdzie ronie psa, zwierzcia o charakterze chtonicznym. Rola Sucellusa' boga z mo'
lviaclr by dla Gallw potrjn istot z Wysp Szczliwych, tem, pozostaje jednym z niewyjanionych do koiica problemw religii
drzewo ycia. Tarvos Trigaranus z paryskiego pomlrika by przygotowany
galijskiej 5a.
na ofiar; wskazuje na to m. irr. pas tkaniny, ktry spywa po bokach
po.
byka a' do ziemi. oznacza to ofiar bstw znad wody w podwjnej KULT EPONY
siaci byka i drzwasz. Wyobraenia Esusa s zblione do postaci in-
-
rlegobogagalijskiego,ktiirynosiZapewnimiSmertriusibyprzedsta-
Warr pozycj w panteonie galijskim zajmoway boginie. Wikszo
wci. z nich zwiqzana by.a z ide4 bogini.matki, symbolem ycia, podnoci
wiany jako zabl1ajcy wa. Koncepcji Esusa bliskie s take rne
i urodzaju. Najwaniejsz4 bogini galijskiego pochodzenia bya Epona.
lenia gallo-rzyrnskiego Herkulesa, reprezentujce ide silnego ma, opie-
Esusa z Merku. Wikszoinskrypcji jej dedykowanych pochod,zi z prowilrcji naddunaj-
kuna ludzi twardej pracy. Schoiia do Lukana wizay posta
je<Inak tej identyfikacji. Trzeci skich, a tak z Rzymu i ]talii. Liczba dedykacjiz samej Galii nie jest bardzo
tym. adna i,,,k.yp"ja lrie potwierdza
dua, ale o wielkiej popularnocibogini wiadczliczne zabytki archeolo-
zwieikiejtriadybogwcelto-galijskichpozostajeciglenajbardziejdysku. giczne, p<lsgi, stele, flgurki z kamienia, brzu trub terrakoty. Epona wy.
syjn postaci przedrzymskiego panteonu.
stpuje na nich zwykle w towarzystwie konia, czsto jest to klacz z r-
Jeszcze bardziej ni Esus zwizany by z przyrod i wiatem
zwierzt
jest tylko z inskrypcji biciem. Bogini siedzi czsto bokim na koniu i trzyma rg obfitoci,
bg o rogach jelenia, ktrego imi |Clernunnos Znale
przez Celt,5w. pater i koszyk z owocami. Epona bya zatem bogini opiekunk koni,
paryskiej. .trele by zwierzciem powszechnie czazanym - tych zwierzt.
czworonoga domgwego, tak jele opiekunk zwaszcza k|aczy i rebit, sprzyjajc hodowli
}ak byk uchodzi za najpotitriejszego Jej kompetencje byy jednak ztaczni SZersZe. Jednoczeni bya Eporra
wszystkich zwlerzt
cieszy si u Gall<iw najwikszym prestiiem spord
bogini podnocirolnej, opiekurrk zbiorw i r6d55. Pewne aspekty
ejzikich(drugiemiejscezajmowadzik).Jele,zwierzskonnedowalki, jej kultu wskazuj na charakter chtoniczny' Na stelach nagrobnych wyo.
szf stada lub samotnik. niedocigybiegacz,z'adziwia misterium
coroczne.

t82 183
braanajest nieraz Epona na koniu' co moe symbolizowa podro drrszy
na tamten wiat56. C]zasem przedstawiano Epon z dzieckiem, nigdy jednak
Z partnerom. W sumie Epona bya galijsk syntez bogini-matki.
PupularnoEpony zna|aza odbicie w tdach litrackich. Juwenalis,
Plutarclr, Apulejusz, Minucjusz Felix i Tertullian widzieli w niej opie-
kunk koni, muw i osw. Apulejusz przekazainformacj, e obraz Epcny
by czsto umieszczany w stajniach 57, adn bg grecko-rzyrnski nie byt
tak blisko zwizany ze wiatem koni: ani Dioskurowie, ani Mars. Tote
Epona zyskaa wielk popuiarno w armii jako patronka jazdy. oddzia.
om jedcowzawdziczaa Epona tak wielkie rozpowszechnienie swego
kultu w prowincjach naddunajskich. Kult ten dotar do ltalii i do samego
Rzymu. Ciekawym wiadectwem jej popularnoci jest malowido znale.
zione w Pompejach przedstawiajce jasnowos bogini siedzc na nrule;
identyfikuje si j na og<5 z Epon5s. Jasne wosy wiadczyyby, :e w oczah Juno bya eriskim odpowiednikiem mskiego Geniusza. Suleviae byy
italskiclr wyznawcw Epona pozostata Galijk.
obok Epony spotykargy w panteonie galijskim inne boginie zwi4zane
ze wiatem zwierzt, jak Artia bogini z niedwiedziem, czy dea Arduinna,
-
bogini z dzikiem. Gallowie czcj|i tak boginie z ptakami, jak rwnie
bogini z wami, Wszystkie one miay charakter bogiri-rnatek, silnie
zwizanych ze wiatem zwierzt,.
MATRES.MATRONAE I INNE BOGINIE.MATKI
Szczegln ro1 w religii galijskiej odgryway boginie-matki, okre-
lanejako Matres, Matre |ub Mtrone. Ich kult obejmowa Gali i Ger.
mani, dokd zostat zapewne przeniesiony przez Celtw. Matres byy to
boginie kolektywne, przedstawiane zwykle jako dwie matki, najczciej
trzy. Niezwykle ciekawy jest relief z Londinium, znajdujcy si w Museum
of London, ktry przedstawia cztery boginie.matki 59. Jak dotychczas jest
to jedyne wyobraenie cztrech matres. Ten grupowy charakter wyrnia
kult bogini-matki w Galii, Germanii i Brytanii od reszty Imperium"
Matres wy obraay ide wszechstronni pojtego macierzy stwa, twrczego
pierwiastka eriskiego. Towarzyszyy im czsto, jak Eponie, symbole po.
mylnociziemskiej: kosze owocw, rg obfitoci, patera. Czasem wyo.
braano Matki z dzieckin na rku lub w koysce 60.
Boginie te nosiy w prowincjach galijskiclr i germafiskich zawsze przy.
domek' przewainie o clrarakterze lokalnym, np. Mctres Nemausicae {Ne.
mausus Nimes), Mtres Glnice (Glanum *' st. Rmy-de-Proverrce),
-
i84
Treyere w kraju Trwil.tiw. Szczeg lrrie ciuo wyobrae plastycznych
-
i dedykacji dla bogiii-matek pochodzi z prowincji germa skich. Tak np.
odkryte w 19l3 r. sanktuariurn powicone Mtronce Vacllinehae w Pesch
dostarczyo ok. 200 inskrypcji. Liczni dedykanci tych inskrypcji to wycz-
nie osoby prywatn, mczry'ni i kobiety' kt rych imiolra rniay bdform
1.Z1l6'pu' bd rodzim 61.
Do bogi-matek zbliolt charakterem byy 'Proxumae i Suleviae".
Ale rniy si one pewnymi cechami ad Mtres (Matrae, Matronae),
bogi caej nattlry tworzcej i rodzcej. Proxunrue i Sulevie byy osobi.
stymi opiekunkami istnie ludzkich. trnskrypcja znaleziona w Marquise
(Pas-de-Calais) utosamia Suleviae z Junonami. Inna dedykacja, pocho.
dzca z kraju Helwetow, zawiera sformuodani Sulevis stzls (swoim Su1e-
wiom), ktre wskazuje take na osobisty charakter opieku czy bogiri
62.
zatem opiekunkami przede wszystkim kobiet. Proxumae byy wariantem
regionalnym tej samej idei. Ich znaczne rozpowszechnienie mona zaob-
serwowa na trenie poudriiowej czciGalii Narbonensis. Imieniu tych
bogi nie towaruyszy nigdy przydomk iokalny, czste natomiast jest
uycie zaimka dzierawczego sue. Dedykantami inskrypcji powiconych
Proxumis suis 63 byy przewanie kobiety. Moliwe' e pewien zutizek
z tymi opiekuriczymi bstwami eriskimi miay take boginie czuwajce
nad skrzyowaniami drog.. Biviae, Triviae i Quadriviae'
osobn grup wrd eriskiclr bstw gallo.rzymskiclr starrowiy bogi-
nie ,'uzupeniajce mw bogw''. Nosi one wycznie galijskie imio-
-
na, cho iclr maonkowie byli czsto prezentowani zgodnie z zasad
interpretatio Romana. Boginie te przedstawiano albo z tymi samymi atry-
butami, ktre przysugiway ich mom, albo z uzupeniajcymi je. Towa.
rzyszka Merkurego, Rosmerta (: Wielka Dostawcryni), dzieryla' po-
clobnie jak Matres, rg obfitoci 1ub koszyk owocow. Czasem trzymaa
w rku kaduceusz' jak sam Merkury' Sirona (po celtycku gwiazda) wyst-
powaa jako rnaonka Apollina w wsclrodniej Galii. Jej symbolem by
sierp ksiyca lra gowie. Sirona bya tor.varzyszk przede wszystkim Apollina
Grarrnusa. Natomiast maonk Apollina Borvo, boga uzdrowicila
wcid cieplicowych, bya Damona, bogini tode.B69 z motern, Sucellus,
ly przedstawiany na stelach nagrobnycl.t w towarzystwie Nantosuelty,
bogini mierci.Znan byy take pwn boginie ,,miuj4ce wojn'', towa-
rzyszki Marsa: Nemetona, Litavis, Boudana i Andarta. Jej brytariskim
odpowiednikiem tlya bogini Andrasta, do ktrej rnodlie si kr lowa
i85

'Boudika przed decydujcq walk z Rzymianami. Dla wierzeri religijnych
Celtw charakterystyczne jest przedstawianie bogow parami i bar<lzo
duLe znaczenie bogifi
-' maonek, stanowi4cych wcienia bosini
matki 6a.
LICZNE BSTW.\ CALIJSKtrE ToPONIMICZNE
Najliczniejsz grup wrd bstw galijskich stanowili bogowie o clra-
'raktrze cile lokalnym, toponimiczrri. Dziki inskrypcjom znane jest
parset imion bstw tego typu. Mona je w przyblieniu podzlieli na na-
stpujce gfupy: l) bstwa gr i wszelkich wznisieri, take przeczy
g rskich, 2) bstwa lasw i drzew, cieszce si wielk popularnoci w Galii'
tak np. bg Vosegus patronowa zarwno lasom' pokrywajcym Wogezy,
jak ich szczytom. Najbardziej Czczon w Galii drzewo, db, byo take
'uznane za bstwo jako Robur deus 3) Bstwa wd zajmow ay nacze|n
,pozycj wrd bogw
nriejsc. Galia bya krain obfitujc w rnego typu
wody. Czczono zatem bcistwa r6de,rzek, jezior i stawow, wd pyncych
.i stoj4cych. Boskimi opiekunami fuode mogli byc zarwno bogowie, jak
bo-sinie. Rzekom natomiast patronoway tylko boginie. Gallowie wierzyli,
e mieszkay one w rzekach noszcyclr iclr imi, np. clea Sequana (Sekwana),
lea Matrona (Marrra), 4) Bogowie eponimiczni niast lub innycir nriejsc
zamieszkiwanych przez ludzi nosili to samo imi, c ich ,,podopieczn,i,',
np. bg Arausio (oranges), czy bg Vesorrtio (Besangon) 65.
Na wielk rol bstw zwizanych z wod wskazuj liczn sanktuaria'
z ktrych na szczeglrl uwag zasuguje sanktuarium rod Sekwany
(Saint-Germain-Sources-Seine w departamencie Cte d'or). To miejsce
kultu przedrzymskiego rozkwitao w okresie cesarstwa rzymskiego i zacho-
wao jeszcze znaczn ywotnow epoce pnego cesarstwa. Zostao oiro
oclkryte przez archeologw stosrrnkolvo niedawno, a wykopaliska prowa-
dzone od 1963 r. udostprli.ly rewelacyjrie rzeby z dtzwa' Wikszo
z tych posgtiw znajduje si obecnie w Muzeum Archeologicznym w Dljon.
Patronujca sanktuarium dea Sequana zostaa przedstawiona w spos1:
tradycyjny: posg Z br4zu ukazuje j jako stojc na barc mod pikn
kobiet. Posgi pielgrzym w i ofiarowylvan przZ niclr wota wyrzebiorle
zostay w sposb cl-rarakterystyczny clla iudowej sztuki gallo-rzymskiej,
z tendencj do pewnej stylizacji. Postacie pielgrzymw wyra'ay cierpie-
nie i nadziej. Skadane ptzez rich liczne wota przedstawiay obolae czci
ciaa: gowy, rce,l-togi, tl tak' clrore oczy wyryte na maych plakiet,kach
z brzu. Sanktuariurn rode Sekwarry moe by wiadectwem ywotnoci
186
r
kulttiw galijskich. Wymownym tego dowodem jest fakt ufundowania
zao.
w YI w' chrzecijaskiego opactwa w.Sekwarra (Sairrt-Seine), ktre
- orto w pobliu sanktuarium irod| Sekwarly. Utrzymyway si tam rne
przeytki poga skich obyczajw a do czasciw Wielkiej Rewolucji Fran-
66.
cuskiej
W nir-riejszym zstawiniu naszkicowal]o zaledwie gwr-re sylwetki
gallo-rzynrskiego wiata bogw. wiadomie pominito w tym rozdz'iale
bogw oficjalrrego patrteonu rzymskiego, czczonych w Galii w swej czysto
gallo-rzymskie
rz-vmskiej postaci, jak rwnie bstwa wschodnie. Bstwa
igalijskini"ro*ani"owanniewtpliwiedominowaynadbogarni',im-
p-t"*uoy.i''doGalii.Toonnadawayspecyficznycharaktrwierze-
niom religijnym tyclr prowincji istanowiy si, ktrej dugo jeszcze oba.
wiao si chrzecijafistwo. Liczne stare obrzdy religijne Gallw trway
dugo mimo zakazow synodw biskupich: zostay on w Znacznym Stop-
jego witym.
niu zasymilowal przez chrzecijastwo i podporzdkowane
Trwaoi sia religii celtyckich, szczeglnie widoczrra na terenie Galii.
wyrosa nie tylko dziki atrakcyjnoci samgo wiatabogw i znizanych
z nimi mitw. Religia Gallw uzyskaa tak mocrr i trwa pozycj dziki
potdze druidw i iclr niezwykej roli spoecznej i politycznej.
RoI,A sPoECzNA I PoLITYCZNI. oRumw
Druidowie byli rrie tylko stanem kapariskim, odgrywali oni donios
rolpolityczn6,..Tworzylielementjedrrocireligijnejwrdskconych
poIityczllie ludw galijskich. Miao to zasadlricze ztraczenie w lnomeIrci
wkroczenia Czata w r. 58 p. n. e. na teren Galii' Centrum druidyzmu
chrze.
zrrajdowao si w kraju Karnutw (.Crnutes), w ktorym to miejscu
crjaniezbudowali plrriej synn katedr w Clrartres. Wpywy druidyzmu
rozclrodziy si w promieniu liczcym ok. 480 km od orodka w krju
Kilrnut w, obejmoway zatem taki Brytani i lrlandi.
CzarwswychPamitnikacllowo.iniegaliiskiejprzedstawiplastycznie
ro1 religijn, spoeczn i polityczn druidw. Przeciwstawiajc druidw
i arystokracj ludowi Cezar mwi:,,Pierwsi zajmuj si sprawami boskimi,
troszczsi o ofiary publiczne i prywatne' objaniajzagadnienia religijne;
.do nich ciga znaczna liczba miszka cw dla pobierania nauki i w ogle
ciesz si oni wielkinr u Gallw powaaniem. Albowiem we wszystkiclr
niemal sprawach spornych tak publicznych, jak i prywatnych olri roz-
1.

stlzygaj' zwlaszcza jelidopuszczorro si jakiego przestpstwa, gd-y po.
peniono zbrodni, jelitocz si spory o spaclek czy miedz, oni r<iwni
,wyznaczaj nagrody i okrelaj wysoko kar; jeeli kto,czy jerlnostka,
czy plemi, nie podporzdkuje si ich wyrokowi, wykluczaj z uczestnic-
twa rv ofiarach. Jest to u nich najci,sza kara [...]. Na czele zawszystkiclr
druidw stoi jeden, ktry cieszy si na.jwikszym mtd'zy nimi powaza.
ninr' Po jego mierci nastpc zostaje albo ktowyrniaj4cy si spor d
reszty zasugami, aibo w wypadku, gdy jest wielu sobie rwnycir' przez
gosowanie druidw, a niekiedy nawet z broni w rku walcz o pierwsze .
stwo" 6B.
l{astpnie Cezar relacjonuje przywileje druidw i iclr wielk rol w rrau-
czaniu i wychowarriu moclziey: ,,Druidzi nie bior zazwyczaj udziau
w wojnach i nie pac podatkw lra rwni z innymi, ale s zwolnini od
suzby wojskowej i
wszelkich innych powinnoci. Wielu modych iudzi,
zachconych tymi przywilejami, dobrowolnie zgasza si do nich na nauk,
przysyaj icht, rodzice i krewni. Podobno ucz si tam na pami wielkiej
}iczby wierszy. Tak wic niektrzy dwadziecialat spdzaj na nauce. I'Iwa.
iaj, 'e nie wolno tego, czego si ucz, przekazywac na pimie, cho rrie.
mal we wszystkich innyclr wypadkach, zwaszcza w sprawach publiczrrych
i prywatnych' posuguj si greckim alfabetem t. .]. Druidzi przede
wszystkim pragn wpoi przekonanie, ' dusza nie ginie, lecz przecho<lzi
po mierci z jednego cjaa do drugiego, i uwaaj, wiara ta, usuwajc
strach przed mierci' jak najbardziej pobudza do walecznoci. Ponadto
rozprawiaj oniwiel o gwiazdach i ich ruchach, o rozmiarach wiata i kra.
jow, o przyrodzie, o rnocy i potdze bogw niemiertelrrych i przekazuj
to modziey'' 0l.
Doktryna religijna druidw, w ktrej tak du' ro1 graa wiara w ycie
pozagrobow, znana jest nam tylko w przybliorrym zarysie na skutk
zakazu spisywania witych nauk.
Juliusz Cezar docenia w peni rol druidw jako przywdcw ducho-
wych Gallw i potencjalnych przeciwnikw politycznych Rzymian. Wbrw
rozpowszechniorrym w nauce pogldom wydaje si, jak sdzi G. Charles-
-Picard 70, e stosunk Cezara do druidyzmu nie by jednoznacznie wrogi.
Wdz rzymski szuka w tyn rcldowisku sojusznikw (tak rol spenia
drnid Diviciircus, przywdca Educiw, rywalizuj4cy o wadz ze swyrn bra.
tent, Dumnorixem). lV swycl-r Commentarii Cezat nigdzie nie oskarat
bezporednio riruidw o spowodowanie wybuclru wielkiego powstania
IBB
7
Gallow w 52 t. Jest jednak praw<lopodobllie, e odegriili oni wan4 rol
w tych dramatycznych wypadkach. Po spacyfikowaniu Galii druicyzm
i
zosta pozortrie zatnalry.
STOSUNEK WADZY cEsARsKrE.x Do DRU]Do\'
Nastpr-:y Cezala, pierwsi cesarze rzymsc}. ucr.osili si z i'vratrwro.
gocido druidyzrnu, jako czynnika opozycji antyrzymskiej, podtrz}'nru.
j,.g. odrbrro,'niludzkich'. obyczajw, jak zwaszcza skadanie ofiar
z ludzi. August zal<azt obywatelonr rzymsl<im penionia fullkc.ii di.uidiii,r:
godzio to w intrsy arystokracji galrjs1tir:'j, irojnie obdarzonoj praweffl
obyt.atelstw a ?tzz C,zara' Cakowity zakaz illstytucji druidyznru zosta
I
,1
uchwalony pr.zez senat za rud w Tyberiusza. l r'ztlowicny przez Klau.
diusza. Decyzja cesal.Za Tyberiusza zostaa s1rowodowana i:apewtre roI'
clruid,jlv w powstaniu Sakrowira y 2l r. n' e', ktre obilo kraj Eduw
i Trewirw. Rzynriarrie pragrrli odebra druidorn ich wpylv tra wycho-
r.anie lrrodziey galijskiej. W tyrn celu utrvorzyli w Augustor1r-rnunr (byo
io miasto za'oion przez Rzymiall' dzisiejszc Autun, przeciwsawtone
tsibracte) szko dia wychclwarria i zronatrizo-
!
dawrrej stoiicy Edulv
-
warria dzieci arystokracji galijskiej. Przynajnrniej pocztkowil irie daa ona
spodziewanych rzultatw. Sakro}ir zdobyi,vszil Augustodilnum zc1oai
wykorzysta t po:zornie zloinanizorvan4 nrocizie do walki pr;ecilv Rz}'-
mianom 71.
Niebezpieczestwo ze strony ,Jruidw cloceniat tak cesarz K]audiusz.
sam urodzony rv Lugdununr i interesuj4c'v si bar<izo sprawami Galii'
Jak podaje Swetoniusz w biogr:afii Klaudiuszti: ,'calrorvicie znis potvrorny
lv swym okrucieiistwio kult druicicliv lv Galii, ktry zc" Augr-rs|a wzbr.o-
niony by tylko obyivatelom rzyr:rrs1rim"'72. Mimo iych za1azarv gcogrl-rf
rzyrrrski, Foroponiusz Mela, mg stwierdzi w 4'4 r., 2* .11gi{clwie dzia7all
jeszcze w p,odzbiniu. Nauczali oni nadal potajemnie moclyclr :Lri,1''stokra-
.wnzaclr ?:]'
t,liv g:rlijs'ich, ukrywajc si w piec:''araclr lub o<ldalollycr
Drui"Jyzm, tpiony w Cliii' zna.taz1 jeszcze moliworozrvojrr w Bry.
taiiii, a rv lrlalrdii przi;irwa1 clo czasiiw wczesllego rcdniowiccza. Cd rno-
inntu jednak wiiroczt.lia Rzymian c1o tsrytanii (43 r') zat:z|'a si taln
r,jwniz waika, z ciruidami. Gclwnym oroclkiern ich lvadzy pczo:;tawala
W-vspa lt,{ona ('nglesey)" W 61 r" rzyrnski n;rmiestrrik tsr.vtelnii, S"lvc|orriusz
Pauiinus, zdecydowa si przepravu.i rra t wys1l i zarna si dr.*idyznru'
189
 .Iak pisze Tacyt w swych Roc;lrikaclt, onierzy rzymskich powita u brze.
gciw Mony niecodzienny widok. Wrd licznie zgromadzonyclr szereg w
brytarlskiclr przebiegay kobiety w zaobnycl-t szirtach, z roztr)uszczon-vmi
wosami, niosc przed sob agwie'' ,,one to, a dokoa Iriclr druidorvie,
,ktorzy z rkami wzniesionymi modlili si i przeklestrva miotali, rriezw-r'-
kociwidoku tak przerazili zonierzy, e ci' jakby zdtt'tiae rnajc cz,lon-
ki' nieruchome ciaa na rally wystawiali. Potem na zacht wodza i s'rrrri
sobie dodajc bodca, eby si gromady kobiet i szalcow lie lka.
l.uszaj4 do ataku, obalaj napotkanych i w wasne wikaj4 pomienie. Zwy-
cionym 1larzucoIlo pniejzaog i wycito okrutnym zabobonom powi.
corre gaje: uwaali bowiem Za rzOz godziw, by krew jericw ofiarowywa
na otarzach i z. trzewi ludzkich radzi si bogyy'' t't.
Druidowie nie zaprzestali podburza ludnoci przeciw Rzymiarrorrt
take w Galii' okazja nadarzya si w 69/70 r. podczas wojny domolvej
lv Imperium Rzymskim, kiedy to po mierci Nerona cztreclr pretendentw
walczyo o tron csarski. W rejonach nadreriskiclr, z ktrych wycofano
do Italii znaczn czgarnizonu rzymskiego, wybucho wilkie powstanie.
Na jego czolo Stan Juliusz Cywilis, pochodzcy z germariskiego plemienia
Batawtiw, ktrzy mieszkali u ujciaRenu i dostarczali Rzymianom dobo.
rowych oddziaw jazdy i piechoty. Powstanie to popary prawie wszystkie
ludy germaskie mieszkajce rv granicach lmperium' wspierane ponadto
przez Germanow zza Renu. W drr.rgiej fazie dziaalnociCywilisa do ruchr
jego przystpia czplemion galijskich.
W tej sytuacji pobudk do wystpienia druidw stao si spalenie wi.
tyni kapitoli skiej w czasie walk toczonych w samym Rzymie. Tacyt pisze
w Swych Dziejach: ,,Lecz nic tak bardzo jak poar Kapitolu pobudki do
wiary nie dao, -e korriec pa stwa si zblia. Niegdy stolic zdobyli Galto*
wie, poniewa jednak sidziba Jowisza nienaruszona zostaa, wic paristwo
take dalej trwao; teraz fatalrym ognien dany jest znak gniewu niebios'
a posiadarrie wiata zaalpejskim si ludom wry. Tak po ptlirlym za.
bobonie Druidowje wieszczyli 75.
Dziaalnodruidw nie ograniczaa si do iradzoru spraw zwizanych
z kultem religijnym i do podsycania oporu przeciw Rzymianom. Specjali-
zowai si oni take w rnych praktykach magicznych, gwnie w clac]:l
Ieczniczych. Tak np. Pliniusz Starszy przekaza nam opis zbiqania.jemioy.
Biao ubrani druidowi zbierali zotym sierpem jemio citz dbw,
zagarnlajc j w biae ptna. Towarzyszyty temu obrzdowi biae byki'
ktre nastpnie skadano w ofierze. Pliniusz podaje, e wedug druidrv
190
ienioa leczya wie1e clrorb, .iej rrapar. nria by skuteczny przeciw bez-
podnoci]udzi i zwierz4t, statlowi takc rodekprzcciw trucinie. Podob.
rrie skomplii<owalle clbrzdy towarzyszyy zbiorom inriych rolinleczniczych.
Druidowie byli take twcircami ka]endarza galljskiego. Dzilili rok na
l2 miesicy ksiycowych po 29 Iub 30 dni, co dawatobv cznie 354 dni.
System terr uzgodrliollo z rokien Sonecznym doclajc co trzydzieci nrie-
sjcy dodatkowy miesic ksizycowy. Druidowie stworzyli w ten spostib
kalenclarz ,,ksiycowo.soneczny''' czyli Iunisolarr]y. Podstawowynr rd.
lm dla poztrania tego SyStemu jest zaclrowany na fragmontach inskrypcji
tzw. kalerrdarz z Coligrry 76. Sporci<l rnyclr witreligijnych organizo-
wanycl1 przez druidw do czasow rzymskich dotrway, jak jui wsporunia-
no' uroczyste obchocly kr.rczci boga Lrrga, przypadajce' rra dzie 1 sierpllia.
Wielu badaczy sdz'i, druidowie stworzyli pen doktryn r.eligijn,
kt rej elenrenty mona odtworzy pomimo braku rd bezporednich'
Tak wic J. J. Hatt Vwaa druidw Za tworcW popularnej kolrcepcji
wielkiej triady celtyckiej: Taranisa, Teutatosa i Esusa, odpowiadajcej
w swych zasadniczyclr furrkcjach trjcy praindoeuropejskiej' Zdaniem tego
autora Rzymi:lllie. prlez proccs romanizacji' staraIi si zat-rzec t pierwotn
koncepcj religijn i osabi ptzZ to wpywy druidyznru
77.
ODRODZENIE DRUIDYZMI.J W III W.
Wysiki wadz rzymskiclr nie zostay uwiczone penyn sukcesem.,
Druidyzm pojawi si w Galii ponownie w Il[ w. n. e' w okreste tzw.
-
odrodznia celtyckiego. Jest rzecz charakterystyczn, e instytucja drui-
clyzmu obejnowaa w tym czasie trie tylko mczyzn, ale take kapanki -
druiclki. Wiadonroci o rrich dotycz historii wieku |II i zostay prz,ekazane.
przez bio gr afciw cesarskich zwanyclr,, H istorykam i Csarstwa Rzymskiego''
(Scriptores IIistoric Augustae)' Nie stanowi oni wprawdzie rodadobrej
jakoci, a7e przekazan przz tych autorw informacje i opowiadania
zasuguj na uwag.
Tak wic cesarz Sewer Aleksandr walczc z Gernanami na treni
Galii w 235 r. mia napotka kobiet - druidk. Zawo.a'a ona do wadcy
w jzyku galijskim ,,Id i nie spodziewaj si zwycistwa ani nie ufaj
-
Swmu onirzowi''78. Wkrtc Csarz zasta zamotdowany przez z'bwto-
wanych onterzy.
Cesarz Aurelian (270-275) pyta galijskich druidek, czy wadza ce.
Sarska pozostanie w rkach jego potomkw.'Druidki odporviedziay, e
19n

bd parlowa potom]<oi.i Klaudi.lszit. cc' potwierdzi;* dalsze wydarze.
nia 79. Ftiniejszy sawny cesarz Dioklecjan" prze bywa.jc jeszcz,: jako
zwyk1,' oficer lv Gaiii zatlzvma si w gcspo<lzle. Rachunck przedstawia
rnu druidka, zarzricajc gociow,i skpstwo. N-a io miir odpowiedzig
I)ioklecjan: .'Wredy' bd szczodl]}.. gdy Zcstan csarzcn.,. Druidka o<ipo.
lvie<jziaa nru:.'Dioklecjanie. Ilie artr-ij' cSi1rzen1 bowienr zostanisz,
gdy zabijesz dzika''. Dioklec.iarl uwierzyl w przepowiedrri clruidki i gorli-
wie poiowa na rlziki. rr.edz csars]il} uzyskilva1i jodnak r,radirl inrri wtadcy.
Wreszcie Dioklecjan :daazabi w1asnorcznie pre|ekta pretor.ialr w inrie-
iliem Aper {i1zik). Ucz'vr,i to" ..b3. spelric sowa c]ruidki i zapewni sobie
wadz... jak tvlierdzi i:ir.-lgraf cesal.ski 30.
PfZjiaZ}'.,Historr,kcr' Cesarstwr 'P*zyrlskiego..wia'lczni tr'1ko
.o ro)i ka'paile]t
-. drLridek u' zekresie wrtibiarstwa, a1e take o ywot-
nociilrLlidyft11u w Gllii w ]ll u', n. e" Wiae si to z r:g1nyni odrodzenienr
nric..jscow1'cir wir'zeri lcligijnych l tradycji ktlittrrolvl'ch Cdtw. zlvanycir
rencsans<lnt celtyckim. !V"i nikalo ol.ro z p.owszechnego rvzrostu rcligij-
nocilv tej epoce, ktori,' ila tolr-rrie Galir prz1,bral specyjicztiit postlj.
Wpiyr.''-l. religii oficjailrej Llyi..'ti-} Zalvsfe stosuilkowo sabe, a wiel.kie r.eligie
Wscrodu i clrrzecijaristrvo nie zysklr1. tak rvieiu v,'-r7zlrirwc w' jak w inrrvclr,
prowincjach' \^/ tej sytuacji wziosi religi.jnrrci ozrncza odrodzerri sarycl
kultw .erilrjskich. ktor.t nigd;i llie uleg-v zaponrrieniu. odzy kult bog rv,
naiec'veit 'c lviclkiej tliady celtvcilo-galrjsi<iej: Taranisa, Tertatsa
i Esusa. o czylrr iviadczi1irrskrypcje r1edylcowarre rjla Jowisza-Taranisa
i Marsa.Tutatesa. Ci il:jstarsi bogot,t'ic Galltlw pojaivili si take poiiolvtrie
w i:zebach i pl:rstriolzebc]r' Cillod::ellie cetyckie oznacza take nawr t
do traclyc.ji sztuki [iali,w, co zrrlduje w,r'r{jz przerle rvszystkirrr w sposobie
przedstarvieiii;r bog w" Crircldzenic tt.l lrrusiao take i1oprorvadzi dl
,.ilsk ;zcszen ii.l,, iirsiyt ur-1 i ..iru i l] w.
i{1''"',;otlro -lruid-l;lllill clali irl;L tt scbi.: )t:szlz{: ,v wiektr
It-lsi1ccj sily chrzecijllriliivll' Ci.]'l|"",rn tego rt,ilricotwenr s 1'!.lr.izc
A[]ZojliLlsZ;i' pt'ofosoril r.et':ryki l,'', Eur<1igali (Bort1caux). IJy olr Syl}cli1
|ltarz., a w;.l';kiirr dl'uit.ill z Armoryi.i (3retrrnia)' Poete W dziecir1stwie
rcizlria'r,via zE) Sllyl]t clicem po ci:ltyr'n: pi"z1'.jqi chrzest.iako czowiek doj-
rr'ay, a lt' ]atnch 364-368 i;y i..yl;howl'lwc przyszeLqo cesal.Zii" L}r:.ic-i:rrra.
Auzcrliusz mciwi o i,-iihir proi'i,.solircln z ilur<ligali- ze pochodzili zc stalej
ai"ystol.:racji g.lI.o-rzvrt-iski-i, piastL,l.jcej rjziedi':-znie fnnka.|e cllui.lr,v i i<a.
panw .poliiil;t jjeleliusa t]].
Z;iehowane ptzeka'zy u.r;d'r'gwiadcz4 o wyjtkoivej sile druidyzmu,
192
-r
a take o jego wyranej ewolucji. Druidowie, zepchnici ,,do podziemia''
w I i II w. odzyskali pewn pozycj w okresie odrodzenia coltyckiego
w wieku III i zachowa|i j jeszcze w wieku IV. Ale nie bya to ju rola po.
lityczna, funkcja przywdcw ogu Gallw. Wydaje si, e druidyzm
epoki schykowej zatraci swe antyrzymskie nastawienie' Sta si przede
wszystkim kierunkiern religijnym. Silny zwizek z kultem wielkiego boga
uzclrowiciela Apollina Belnusa umocnit religijne znaczfr1 druidw.
Cieszyli si oni ponadto (zwaszcza druidki) wielkinr autorytetem w dzie.
dzinie wrbiarstwa'
Wierzenia religijne Gallw wywary duy wptyw na inne obszary Im-
perium; ich atrakcyjnozyskiwaa nowych wyznawcw wrd ludw
nieceltyckich. Najbardziej wymownym przykadem ich si jest rozpowszech.
nienie kultu Epony, ktry dotar do Rzymu i wikszoci prowincji naddu.
najskich. Inne kulty galijskie oddziayway gwnie na ssiednie prowincje.
W wypadku Noricum i Brytanii trudno jest na og ustali, co w ich religii
jest wynikiem rozwoju rodzimych tradycji celtyckich, a co zapoyczeniem
z Galrii. Bardziej uchwytny jest zakres wpww galijskich na obszarach
- w
germafiskich prowincjach sztucznie wyodrbnionych nad Ronem,
a nawet na pograniczu wolnej Germanii. WyLsza kultura celtyckich Gallw
oddziawaa silnie na Germani i wierzenia religijne jej mieszkacw.
Jednokulturowo-religijn prowincji galijskich i germafiskich mona
dobrze zaobsrwowa na przykadzie kultu bogiri-matek, zwanych
Matres, Matrae lub Matronae.
lV, r-:rilno
13 _ Iie1i8ie wiata Rzymskiego

vilr
WIBLIfiE RELIGIE \'VSCHODU
CH,RAKTER \TELKICH RELIGII wscHoDU
W niniejszym rczdziale pragn -lkaza,jak rol w okresie prync1,patu
odegray wielkie religie orientalne, a w szczegllnoci mithraizm, n,a1po.
waniejszy rywal starej religii i wzrastajcego w si chrzecijaristwa.
Punktm wyjcia dla niniejszych rozwaiLa jest sytuacja w II w., tzn. ama-
wiane bd tylko te zjawiska' ktre yystply jui w tym okrsie. Kotrioczne
bdziejednak niejednokrotnie signicie do okresu wczeniejszego, a zwasz.
cza ukazanie cigociprzernian midzy wiekiem II i ilI. ,,The age of
illxiety,,1 (wiek niepokoju) tozpocz si bowiem ju u schyku wieku II,
czego Wrazm byy omawiane ju nastroje religijne w okresie wojen marko.
ma skich. Walki o wadz po mierci Kommodusa, a nastpnie coraz trud-
niejsza sytuac.ja zewnttzna i wewntrzna Rzymu w wieku III sprzyjay
ujawnierriu si i rozwojowi zjawisk religijnych, ktrych korzenie tkwiy
jeszcze we wczeniejszej epoce.
R.eligiom wschodnim i ich znaczeniu w dziejach Imperium Rzymskiego
powicasi ostatnio szczeglnie cluo uwagi. Przeomowe znaczeirie w tej
dzidzinie miay na przeomie xIXixX w. prace F. Cumonta, jego ba<1ania
nad mithraizmem 2 i syntetyczno oplacowatie Les religion,s orientles
dns le paganisme romail, ktrego pierwsze wydanie ukazao si w Paryu
w 1906 r.3 Mimo opublikowania wilu monografii powiconych rnym
kultorn wschodnim syntetyczna praca F. Cumonta nie zostaa dotd za.
stpiona nowszym opracowaniem. Due nadzieje mona byo wiza
z wielk seri wydawan od 196l r. w Holandii (E. Brill, Leiden), ktrej
rdaktorem jest M. J. Vermasern. Ukaza'o si dotychczas ponad 90 to-
mow Etudes prliminaires aux religions orientales dans l,empire romain
(EPRO). Ta wielka seria ma charakter bardzo niejednolity. Zostay w niej
194
7
{ opublikowane zarwno podstawowe zbiory rod'typu Corpus a, jak mo.
{
nografie rnych kultw wschodnich o charakterze syntetycznym5 iub
doprzyczynkarskim 6. Sabociserii jest niekonsekwentn stosowanie
zasad geograficznego podziau antyczngo wiata:wedug ukadu prowincji
(ta zasada na szczcie przewaLa)7 lub wedug granic paristw wspczesnych,
jak np. Wgry 8.. Ten typ ujcia wydaje si szczeglnie njefortunny, jak.
kolwiek zrozumiaejest, e atwiej byo wykona prac typu katalogowego
w ramaclr jednego pa stwa. Poniewa nadal ukazuj si liczne ksiki
w ramach EPRO, trudno jest przewidzie, jaki bdzie ostateczny bilans
serii i czy doprowadzi ona do ukazania si nowej Syntezy dziejw religii
wschodnich w Imperium Rzymskinr. Na razie seria daje w sumi faszywy
obraz iycia religijnego cesarstwa, w kt ryrr dominoway jakoby kulty
wscrodni.
Czynr mona wytumaczy zwyciski pochr5d religii wschodnich od
orontsu i Nilrr do Tybru, nastpnie zaich tozptzestrzenienie si w caym
Imperium? 9 Wielk atrakcyjno zapewniay irn misteria. Jakkolwiek Rzy-
mianie zetknli si ju w okresie republiki z misteriami greckimi zwasz.
-
cza w Eleusis, do ktrych niektrzy sporcl zdobywcw zostali dopusz-
czeni, to misteria Grekw rniay inrry charaktr i byy cilezwizane
z miejscowoci Dmeter i Kory w Eleusis, Kabirw na samotrace.
-
Natomiast misteria wschodnie rozpowszechniy si w caym trmperium
Rzymskim; powstaway wszdzie, dokd ptzybylt gosiciele danej religii.
W rezultacie cay wiatrzymski pokry si sieci komrek rnych grrp
wtajernrriczonych w kulty wschodnie. Wydajo si, e wtajemniczeni w mi-
steria ni tworzyli nigdy duyclr grup. Wtaj,emlriczenie rniao z.lwgze cha-
raktr mniej lub bardziej elitarny i tllystoi nie byli Zapewne zbyt Liczni.
Jednak obok rytuaw wtajemniczerria w misteria istniay jeszcze inne for-
my propagowania religii wschocltrich, byy nimi obrzdy publiczne z ptoce.
sjami na ulicach rniast. Budziy one zaintresowanie szerszych grup lud-
noci, ktre uczestmiczyy w tych uroczystociach. I-iczne dedykacje dla
bogw wschodnich mogy by wystawian przez ich sympatykw, ktrry
nie uzyskali dostpu do misteriw' W wicierzymskirn epoki cesarstwa
nie byo ju cisejgranicy midzy kultami wschodnirni a Star religi;
zaciera si stopniowo rinice midzy religi a superstitio) cata bardziej
dominowa uczuciowy stosunek do bstwa. Ludzie mogli uczestniczy
w rnych clbrzdach, co prowadzio ostatecznie do upodobnienia si
bstlv wschodnich do grecko-rzymskich, do idei syntrrretyzmu. adn
wielki bg Wschodu nie dat dla sibie wycznoci nawet po dopusz.
-
195

czeniu do misteri w. Ta cecha rainia w zasadticzv sposb wyztrawow
Kybele, Izydy czy Mithry od wyznawcw Jahwe lub Chrystusa.
Zasadntcz cech wielkich religii Wschodu by ich charakter jedno-
cznieuniwersalistyczny i irrdywidualistyczny. Religie etniczne byy tylko
odlegym w czasie i przestrzeni punktem wyjcia dla tworznia si synkre-
tycznych b'stw, ktre formowa si ostatcznie na podstawie tradycji
tonych ludw i przyjmoway nowych wyznawcw bez wzgldu na ich
narodowolub pozycj spoeozn' Std w ich szeregach zna\|i si zarwno
wolni, jak niewolnicy, przedstawiciel warstw uprzywilejowanych i |udzie
bardzo niskiego statusu spoecznego. Bstwa greckie i rzymskie by
zwizane z polis lub civitas, opiekoway si przede wszystkim zbiorowoci
obywateli. Bogowie Wschodu zwraca|i si czsto do czowieka jako osoby
prywatnej. Swj pierwszy triumf przey|i w epoce hellenizmu (zwaszcza
Izyda i Sarapis) 10, a wic w okresie kryzysu polis. Bogowie Wschodu,
znani ju na og Rzymianom od schyku republiki, zyskali wielk popu-
larnow ,,wieku niepokoju'', w okresie narastajcego stopniowo kryzysu
spoeczno-ekonomicznego i osabienia zaufania do wadz pa stwowych.
oczywicie jednostki odczuway potrzeb tej prywatnej religii ju znacznie
wczeniej. Rozwaamy jednak masowopewnych zjawisk, ich szeroki
zasig geograficzny i spoeczny.
Atrakcyjno kultw wschodnich polegaa na wystpowaniu w nich
cech, ktrych nie miaa tradycyjna religia grecko-rzymska. Wikszo
wielkich religii Wschodu posiadaa mniej lub wicej wyranie uksztato-
wane doktryny i pene trecirytuay, ktre przekazyway i komentoway
mit danego boga lub grupy bstw. Wtajemniczenie w misteria wymagao
pewnego przygotowania, poznania przynajmniej elementw witejnauki,
zrozamienia symboliki rytuau. W wielu spord religii wschodnich wy-
stpuje posta cierpicego boga (ozyrys, Attis, Adonis), ktry umiera mier-
ci gwattown, ale uzyskuje niemiertelnoi zmartwychwstaje. Mity te
wyrosy z ftadycji agrarnych, ale nabray nowgo' bardziej uniwersalnego
ztaczenia. Bogowie obiecywali ludziom niemiertelno i zbawienie'
osignicie tego celu wymagao od czowieka zidentyfikowania si z wy-
branym bogiem, z jego mk i zrnartwychwstaniem. Fene wtajemniczenie
w misteria rniao prowadzi do mistycznego po'czenia si z bogiern,
ktry dawa nadziej zbawienia. Identyfikacja wyznawcy z jego bstwm
dokonywaa si za porednictwernrytuaw, ktrych szczytorym punktem
byo symboliczne odtworzenie za porednictwm wtajemniczanego dra.
matu i mki boga. Rne byy rodki prowadzce do tego ce|u (np. tau-
196
tl
robolium_jakby ,,chtzest,, krwi byka w odtwarzaniu mitu o mierci
i zmartwychwstaniu Attisa), ale cel by wsplnv dla wielu religii Wschodu:
oczy szczenie neoralne i zapwnienie niemiertelnoci.
Religie te daway zatm nadzie.j, a nawet pewnozbawienia i ni-
rnirtelrroci.Tego problemu nie tozwizuly nigdy religie antyczni grecka
i rzymska. Eschatologia bya zawsze ich najsabsz stron. W clodatku
kulty wschodnie przycigay wyznawclnr atrakeyjnoci i barwnoei
swego rytuau, ktry przemawia silnie do wycrbrani i zmysw. Tajemnicza
i barwna bya sceneria, ceremonie organizowane czsto w nocy przy blasku
pochodni, w kulcie Mithry _. wycznie w san]<tlrariach podziemnych.
Naboe stwo byo jednoczenie wspaniaym wicowiskiem' a koriczcy je
zwykle wsplny posiek, tak charakterystyczrry dla wszystkich religii sta.
roytnych, tworzy spjni midzy wtajemniczonymi i ich bogiem. Es
-
zbauica budzi zrozumienie przez srvj ,,ludzki'' los i cierpienie, by obiek.
tem podziwu i mioci.Byy to uczucia bardzo daleki od stosunku wii.
cego Rzymianjna z jego wyniosymi bogami.
Powany postp niosy tak'e religie Wschodu w dziedzinie rnoralnoci.
Wystpowa tu doduy stopie zranicawania wymaga moralnych,
jakie stawiay swym wiernym poszczeglrre kulty. Zawsz wymagana byl'a
czystofi,zyczna i rytualna, czsto o zabarwienirr bardziej duchowym"
Izyda, a zwaszcza Mithra' wymagali od swych adeptw take czystoci
sgrca. Tworzyo si i sublimowao pojcie grzechu i pokuty, wymaga{
moralnych i wyrzeczeit. prowadzcych czasem nawet do pewnych fornr
ascezy. I\,[ithraizm postawi najwyej kodeks moralny i obowizek staego
uczestniczenia w walce dobra z zem. Unika przez to przerostu rytuau
w kierunku formalizmu i magii, co byo polvanym niebezpieczeristwm dla
innych kultw wschodnich. Wyzwoli si take z pokrrs nadmiernej zmysto.
wocii elemntw orgiastycznych, ktre ptzyciqgay lub odstrcza od
kultu Kybele i Attisa. Zarwno w zakresie doktryny, jak zasad moralnych
(nie mwic ju o najbardziej spektaularnym rytuale) wystpoway du
rnice wrd religii Wschodu 11.
KIILT WIET,KIEJ MACIERZY KYBELE
Najwczeniej zosta oficjalnie przyjty w Rzymie kult frygijskiej Wielkiej
Macierz'y Kybele (w 204 r. p. n. e.), ale, jak to ju poprzednio omwiono 12,
ni mia on jeszcze publicznego charakteru' Dopiero w okresie cesarstwa
od czasw Klaudiusza, ktry pozwoli na prrbliczne f,orr,rry kultu, mg
si on w peni rozwin 13. Dozwolone zostay wilkie uroczyste procesje,
197
ktre odbyway si w marcu; trway on |2 dni i zbiega si ze zrwnaniem
wiosennym. odtwarzano wwczas dramat Attisa, jego miri zmartwych.
wstani. Mit gosi,e Attis by frygijskim pasterzem, ukoclranym Kybele,
ktry w przystpie witegoszau dokona samokastracji i umar z upywu na brzegu tzki, oraz ofrata z byka. Fo siedmiu dniach obowizkowej
krwi. odyjednak dziki zrodzonej w tej krwi rolinnoci.Kapani tego
kultu, zwani gallami, byli zobowizani za przykadem boga do samokastra.
cji. Ten niewtpliwie orgiastyczny kult uleg stopniowo zagodzeniu pew-
nyeh. form zewnuznych, a pogbieniu doktryrry. Dla R.zymian epoki
cesarstwa Kybele i Attis stali si wszechpotnymi bogami (omnipotentes),
ktrzy wchonli do swego kultu irrnych ,,sabszyclr bogr,v Azji Mniejszej''1a.
Niezwykle wanym wzbcgaceniem kultu Kybeie i Attisa byo wpr.owa.
dzenie dori obrzdu tauroboliwm, ktrego dokonywarrie jest pierwszy taz
powiadczon rdowo w czasackl Trajana I5. Za rzdw Antoninusa Piusa
tauroboliuru nabrao publiczrrego charakteru. Rozszrznie f,orm rytlrau
i pogbienie trecireligijnej krrltu Kybele wiadczy o tym, jak daleko
odszd on od swych frygijskiclr korzeni. W r. 160 w Lugdunum taurobo.
liwnt zostao zorganizowan po taz pierwszy pro salute imperatoris,.|ak inne
oficjalne afiary zvtizane z osob4 csafza. Zvyczaj ten rozpowszechni si
zwtaszcza w ostii, gdzie istllia bardzo silny orodek kultu Kybele, a takrc
w prowincjach galijskich16. Satno taurabolium polegao naz'oieniu w ofie-
tze byka, ktrego krew ciekaaprzez plecion krat na wtajemniczonego
Le,4cego w rowie. Firwotnie miaa mu udzieli energii yciowej zwietz-
cia-' nastpnio seus obrzciu uleg sublimacji. Taurobolium oczyszcza'o
f'zvcznie i duchowo wtajemniczanego] Zapewniao mu odrodzeni duchowe
i ninriertelrro.Nastpowao w ten sposb zidentyfikowanie si nysty chclclnicir: I{iszpanii, Brytanii' krajach naddunajskich, a zwaszcza w Ga|ji.
z bogiern.
Antoninus Fius by pierwszym cesarzem, kt6ry okazywa wyrarr sym-
pail dla kultu tr(ybcl i Attisa' Fara bogw kochankw zostata przed-
-
stawioira lla nredalionie rzymskim, ktry by enritowany w 158-159 r.
dla, uczczenia Vicennalia' clwudziestolecia rzdaw cgatza, Zapawne
-
take Antoninus Pius powoa do ycia stanowisko archigallwsa, nad,zo-
ruji1cego klr ku]tu l(ybele i Attisa w caym regionie. Stanowisko to mgt
peni i'yiko obyr,vatel rzymski, czowiek wysokiej rangi spoecznej. To tylko
pcld nadzorem archigcllusa rnogo si odbywa tawrobolium na intencj
csatza (pro salute imperatoris), Antoninus Pius otacza take szczeglln
trosk stowarzyszenia kultowe Wielkiej Macierzy, ktro tworzyli chnno.
phori (itosiciele trzciny) t dendrophot'i (nosiciele drzewa-sosny, ktra bya
symbolem zmarego Attisa).
198
Uroczystoci marcowe ku czci Kybele i Attisa by niezwykle spekta.
kularne17' Rozpoczynaa je 15 marca Wstpna faza dtamatu: uroczyste
wniesienie ttzciny (Canna intrat), ktre upamitniao odnalezieni Attisa
wstrzerrriliwoci,22 marca witowano pierwszy akt: dendrophori ci.
nali i przynosili do witynina Palatynie sosn, ktra bya przystrojona
werrianymi wstgami i girlandami fiokw, symbolizujc w ten sposb
ciaa ztnarlego Attisa (Arbar intrat). Po dniu atoby nastpowat drugi akt,
24 marca odbywa si pogrzeb Attisa, celebrowany ze szczegl|tt gwatow-
noci4. Wirni ranili swoje ciao, a nawet dokonywali dobrowolnej Samo-
kastracii (Sanguis). Potrn przychodzla noc nristeryjna' a nastpnego dnia
(25 rntca) tozpoczynato si radosne witozmartwychwstania boga
(Itri|rt ie), wypenione hucznymi obrzdami' wspaniaymi bankietarrri itp.
Fo drriu odpoczynku (Requietio) cykl zarnyka si.27 marca uroczyst
procesj, w czasie ktrej prowadzano posg Kybetre nad btzegi rzeki
Almo, gdzie by on kpany, a nastpnie towatzyszono bogini a do rvityni
na Falatynie. W tn sposb uporzdkowane witaodtwarzay rytua
rniercii zrnartwych\trstania, atoby i radoci. ]
Wilka Macierz cieszya si szczegln popularnociwrd kobiet 18.
Na wielkie dzieo reformy kultu dokonane za rzdw Antonina Fiusa'
wywara pewien wpyw jego ona, Faustyna, gorliwa wyznawczyni Kybele
19.
Csarz kierowa si jednak przede wszystkim wzgldami oglnopa stwo.
wyrni. Zreformowany i ujty w lamy oficjalnej lrierarchii kapariskiej kult
Kybele i Attisa zyskiwa szersze grupy zwolennikw w prowincjach za.
Iszcze w IV w' Augustodunum (Autun) odbyway si uroczysto procesje
ku czci bogini, ktrej wz przemierza' pola i winnic 20. Kult ten przyj.
si lv prowincjach przecle wszystkim w krgach ludnoci cywilnej; minimalne
byo natomiast zainteresowanie nim ze Strony armii, co wie si z popular.
noci4tej religii gwnie wrd kobiet. W Brytanii kilkanacie orodkw
kultu Wielkiej Macierzy istniao w poudniowej czci wyspy, gdzie nie
stacjoncwao wojsko 21.
BoGINI MAA I F,NATICI
W cioniu Kybele pozostaway inne kulty natoazjatyckiego pochodzenia,
ktr cotary do Rzymu i zachodniej czci Imperium. Kappodocka bogini
M..La miaa bardziej krwawy i dziki charakter ni frygijska Wielka Macierz.
Jej upodobanie do wojny spowodowao rzymsk identyfikacj z Bellon.
199

Kult bogini Maa dotar do Rzymu w czasie wojen z Mithrydatesm i rn.
tresowat si nim, jak to ju wsporninano, L. Korneliusz Sulla22. obrzdy
ku czci bogini budzity zdumienie i zgroz. Jej kapani zvtani fanatici (od
fanum: witynia)ubrani w czarne szaty biegali w koo w witymszale
przy dwikach bbnw i trbek. Gdy ekstaza osigna swoje apogeurn, ,
fanatici zadawa|i sobie gbokie rany. Spryskiwali krwi posg bogini,
a nawet pili krew. W tym szale przepowiadali przyszo?a.Ten dziwny
i gtony kult da wprawelzie pocztek takim okreleniom, jak fanaiycy
i fanatyzm, ing zaciekawia Rzymian, alo nigdy nie zyska powaniejszej
rangi na Zachadzi. Maa-Bellona rnoga tam wystpowa tylko jako bogini
podporzdkowana Wielkiej Macierzy, Ku1t potnego w Azji boga Mena,
ktrego symbolem by ksiyc, identyfikowanego czasem z Attisem, cgra.
nicza si st,vym zasigiem do wschodniej czciImperium.
K{.ILTY SYRYJSKTE
Sporcl kultw pochodzenia syryjskiego najwczeniej Rzymialtie
przyswoili sobie ku|t Atargatis, zwalrej Dea Syria. Fen zo|iwoci
obr;rz
kapanw Bogini Syryjskiej, przedstawi Apulejusz z Madauty; kapani
ci mili si publicznie samobiczowa i ka|eczy przy dwiku cymbaw
i grzechotek, co powodowao entuzjazm obserwujcego tumu i jego hoj-
noza.Apulejusz, ktry przekaza peen entuzjazmu obraz religii lzydy,
potraktowa kult bogini Dea Syria jako typowy zabobon.
Pocztki popularnoci bstw syryjskich mona datowa ju na okres
republiki, ale wzrosa ona gwatownie w epoce cesarstwa, a zwaszcza na
pocztku III w. Szczegln w tym rol odegra dwr Sewerw, na kt rynr
krloway csarzowe z Emesy: Julia Domna, Julia Mezai Julia Mamma"
Nie zawsze atwo jest przeledzidrogi, jakimi kulty syryjskie, podobnie
jak inne wielkie religie Wschodu, dotary do Rzymu. Niewtpliwie jednak
sama stolica odegraa wielk rol w dalszym ioh rozpowszechnielriu.
Za jej porednictwemdociera one do prowincji. Nosicilami kulttiw
wschodnich w rnych czciach Imperium (zv aszcza na Zachodzie)
byli przewaitnie przybysze z Rzymu.
KULTY SOLAR}";.E
Wielkie szanse powodzenia w wiecierzymskim miay religie Solarne,
ktre rvywodziy si w znacznyrn stopniu z Syrii. opieray si one napva.
konaniu o porzdku panujcym w kosmosie, ktry oddziauje na ycie
200
T
czowieka. Na gruncie rzymskirn przygotowanie do przyjcia wielkich
systemw solarnych Wschodu daa z jednej strony filozofia grecka (pita.
goreizm i stoicyzm), z drugiej zawysoki presti astrologii. Nawet naj-
bardziej racjonalistyczni rrastawieni przedstawiciele elity rzymskiej, jak
np. cesarz Tyberiusz, skonni by1i wierzy w wyLszy, matentatyczny po.
rzdek panujcy w kosmosie i jego wpyw na ycie|udziz,. Przygotowanie
to umo1iwio penetracj na Zachld rnych wcieleri syryjskiego Baala.
Imi to nosi pierwotnie Baal Hadad, kananejski bg wiata,burzy i we.
getacji rolinnej; oznacza onow jzykach snrickich,,pan, wadca''. W tra-
dycji Izraela Baal by uosobiniem rozpusty, ponieiva z jego kultern
wizay si clbrzdy sakrainej prostytucji. Stopniowtl rne miasta -
palistwa nadawaty imi Baala swoim lolralnym :strvom opiokuriczyrn.
Z t forr,n kuJtu zetknli si Rzymianie: zapaznc si jednoczenie
z b ar dziej wysublimowan doktryn te o1 o gtczn Semitw, w ramach kt rej
bc5g nieba stawa si bstwem najwyszym, panefiI wiatai wieczrroci.
Szczeg!|n szans zyskaBaa| z Emesy, kiedy na troni csarskim zasiadt
jego czternastoletni wyznaw ca, nazw any Heliogabalem. Jakkotrwiek lanso-
wany ptzez niego kult boga zwanego Sol Invictus Elagabal mg si wycia.
wa Rzymianom pod wielu wzgldaml' dziltaczly Czy gotszay, to jednak
stanowi przygotowanie do triumfu bardziej wysublimowanej postaci
Soca Niezwycio11Bo zarzdow csatza Aurliana. Inne wcielenia Baala
dotar na Zachld w postaci przydomkw nadanych najwyszemlr bclgu
rzymskiego panteonu, ktry by azazony jako Iupiter Dmascenus {z Da.
rnaszku), a zwaszcza Iupiter Heliopolitnus.-z Heliopolis, starego centr.um
kultu Eaala Hadada.
IUPITER. DOLICHENUS
Niespodziewan ,,karier'' w rviecie rzymskim zrobi Jowisz (Baal)
z Doliche, matego miasta Komrnageny, ktrego kult szybko rozpowszecbni
si w Rzyrnie i wszystkich prowincjaoh zachodnich w 2 poowie II wieku
i r,v l' poowic III wieku f6. Czczony by' zwaszcza ptzZ onierzy i to irie.
za\ni od ich etnicznego pochorlzenia. B,og z Doliche zostal zasymilo.
wafiy Z najwyszym wcieleniem Jowisza (Iupiter optimus Maximus) i sta
si bstwem synkretycznym, co wyraa si zwaszcza w skadzie panteonu
w sanktuariach tego boga zwanych Dolichena. F|astyczne wyobraenia
Jowisza Dolicheriskiego podkrelayjednak jego wschodni charakter
przez syrrrbolik siy boga i jego rzdw na niebie i na ziemi' Bg by zwykle
przedstawiany w postaci stojcej na grzbiecie byka; ubrany by w pan-
20t

cerz i frygsk czapk z podwjnym toporem i byskawic. Dla wiata
rzymskiego Jowisz Dolichnus pozosta bogiem wschodnim popieranyrn
przez Sewer6w, o czym rnoe wiadczywroga reakcja csarza Maksymi.
na Ttaka, kt6ry ze wzgldw politycznych kaza. zniszczy witynie
Dolichena nad Renem. Miao to suyzetwaniu z syryjskimi tradycjami
dynastii Sgwerw 27.
W najnowszej pracy dotycz4cej kultu Dolichena w armii M' F. Speidel,
na podstawie dokadnej ana|izy datowanych inskrypcii, przeciwstar,vi si
tezie, ie sukcesy boga z l(ommageny by zvtizane gwnie z poparciem
dynastii Sewrw' W jego zestawieniu 14 datowanych inskrypcji pochodzi
z okresu ptzed r. 192, 26 z zas6w Sewerw (ok, |92-235) oraz 6 z |at
po 235 r. 28 }Iavet z tga zestawieiria wynika jednak ptzewa.ajca 7iczba
dedykacji z epoki Swerw. niewtpiiwie faworyzujcych kult Jowisza
Dolichena. Nfateria rdowy dotycz4cy wojsk w Brytanii pozuta|a d,ata.
wa przejawy tego kultu na okres od poowy II do poovyIII w' z trlov/nym
,,uprzywile.jowaniem'' dynastii Sewerw. Dedykacje wojskowe prztwa'aj
pad cyrvilnynri, kult Jowisza Dolichena r'vystpowa w zasadzie tyllco
w zml|itaryzowanej czciprowincji. Najwicej zabytkw z:,tizanych z tyrn
kultem pochodzi z Corstopitum (Corbridge), ktcire byto baz zaopatfzs.
niow tlla wojsk w rejonie Wau Hadrianaz9. Zna|eziolto tam barcjzo
ciekawy aiarz, dedykowany przez centuriona legionu z nastpujcym napi.
stn Iovi Aeterno Doicrcna et Celesti Brigantiae et Sluti\o. Brigantia,
miejscowa bogini, opiekunka walecznego.plemienia Brygantw, zostaa
w tej inskrypcji zidentyfikowana z luna Caelestis, ktra wystpuje z',",'ykle
jako maonkaDolichna. Militarny charakter kultu tego baga ptzewaiat
nie tylko w Brytirnii, al tak' w prowincjaolr nadrofskich i naddunajskich.
Nie naley jednak uog lnia tego na cae Imperiurn, bcwiem co riajnrniej
poowa ogu ded-vkac.ji d.la Jowisza Dolichena zast"ala wystawiona przez
osoby cyv"ilne.
xoi'C'#cTf x#"T*ru""""
Niervtpliwie inny clarakter i inn tradycje miay kulty wywodzce
si z Egiptu, a zwas'zcza na3.waniejsze z niclr religie lzydy i Sarapisa.
Wyrosy one z tradycjiwirzn staroegipskich, lt re stanowiy najbardziej
zwarty doktrynalrrie i najbardziej pogbiony etycznie System religijny
Staroytnego Yt/schodu. Jego najmocniejsz stron' bya wiara lv ycie
pozagrobclwe, ktre za,pewniao szczcieludziom przestrzegajcym
202
T
zasad moralnych i rytuau. Staroegipski kult lzydy, siostry i maonki
ozytysa, opiera si na micie o miercii zmartwychwstaniu, eksponowa
wierno maesk bogini i jej miomacierzy sk. Mit ten znamy naj.
lepiej ju w zhellenizowanej i filozoficznej wersji przekazanej przez P|u.
,Izyda,
tarcha w dziele o Izydzie i ozyrysie. ktr liczni wyznawcy czcili
w Imperium Rzymskim w czasach Flutarcha, a wic na pocztku II w.
byta ju w peni blstwem synkretycznym, Wzbogaconym o zapoyczemia
z wszelkich kultw bogi -matek. Fiutarch identyfikowa Lzyd z toinymi
wielkimi boginiami, ozyrysa zaz Dionizoseln' a take ze So cem-Helio.
sem, bogami uosobiaj4cymi dobro, wiatoi ad w naturze, Izyda bya
przede wszystkirn dobr bogini' prawdziw opiekunk i wybawicielk
Iudzi. Izyda przesza ju daleko idc ewolucj w Egipcie ptolernejskim,
gdzie popularnojej zamia inne bstr,va kotliece Egiptu faraonw, jak
np. Hathor 31. Nowy, synkretyczny clraraktr Izydy ukazuje ju hymn
Isidcrosa (ok" 100 r. p' n. e.) ze wityniMactrinet Madi w rejonie pcludnio-
wynr Fajunr' Sawi on wielk bogini jako pani wieloirnienn:
( ,,Gdziekolwiek ys4 lvrlzie na szrokim wiecie,
Trakowie, Hellenowie, rni barbarzyficy,
i Tw:go imienia' ktre wszdzie szanowane,
i Kady w jzykrr wasnym w weslrym wzylrv.l kri,jtr,
W Syrii z:w ci Astart albo Artrnid,
l-ub Anej' a w Licji znw Wadczyni l-nto,
Irakowie Malk Bogw ciebie nazyw;lj'
Hellenorvie zal{er a,lbo Afrodyt'
Dobr Hesti i Re4, ..'skaw D:meter,
A Egipcjanie Thiuis' bo ty jedna jeste
-
Wszystkimi boginiami, ja,kie czcz na zimi''32'
Fjiltarch w swej rozprawie nazywa Izyd wieloimienn (myrionynos),
a przyd<lmek ten czsto wystpuje w inskrypcjach z epoki csarstwa rzym.
, skicg r'r".
}iajpeniejszy obraz lzyr7y rzynskiej przekaza Apulejusz z Madaury
(ur. ok. 125 t') w XI ksidze swoiclr Metamorfoz 3a. W rltr,votze tym
Izydt przemwia do Lucjusza takirrai sowy:
,,Oto probytwymi, Lucjuszu, ubagana, ptzychodz ja, macierz wszech-
wiath,piiri ywiow wszystkich, prardo wszechwiekw, ja z bstw
na.jr,iksza, ja, cieni podziemnych krlowa, spor d nibian pierwsza, ja,
ktrir'ej tlvarz obliczem jest posplnym bogw i bogini v,lszystkich, i<trej
skinienie rzdzi wietlistyrni sklepieniami nieba, uzdrawiajcymi tchnienia.
rni ocanw, rozpacz|iwym piekie milczeniem, ja, ktrej jedno jedyne
203
bstwo caty czci wiatwe wielorakim ksztatcie, w rnym obrzdku i pod bagaa?, Hadrian intersowa si tylko egipsk grup kultw wschodnich,
rnorakim imieniem'' 35. zwaszcza po podry do Egiptu w 130/131 r', kiedy to uton w Nilu uko-
Dalej autor stwierdza, e nymi imionami Izydy by: Wielka Ma- chany cesarza, mody Arrtinous. Szczegln czci otoczy Hadrian wielki-
cierz (Kybele), Minerwa, .Wenus, Diana, Ceres, Juno, Bellona, I{kate go aleksatrdryjskiego boga Sarapisa i znaczni rozbudowa jego wspaniae
i in., ale prawdziwym imieniem: Isis regina. Jakie imiona nadawali rzydzie sanktuarium w Aleksandrii. Zapewne cesarz zosta wtajemniczony w rni-
zwykli wyznawcy iv Imperium Rornanum, moemy ptzeIedzi, w zbiorze steria Sarapisa. Po powrocie do Rzymu kaza' zbudowa w swojej villa
inskrypcji wydanych przez L. Vidmana. Najczciej uywanyrni vr rnych w Tibur' Sarapejon, bdce kopi sawnego Sarapejonu z Kanopos a8.
miejscach zachodniej czciImperium przydomkami by: regina^s i Azt. PopularnoSarapisa w okresie hellenistycznym, a zw'aszcza rzymskim,
gusta (rozpowszchniona zwaszcza w prowincjach)s1 ponadto myrio. ptzymia nieco pozycj oficjalnego partnera lzydy, ozytysa, cho by on
, Czczot|y w dalszym cigu. ,,Powoanie do ycla', Sarapisa pozostaje nadal
nyma lvb myrionymoss\, dominase, Isis invicta \ub victrixao,
frttgi{era
(: kqrpaf,ros, czy|i przynoszca owoce)al. Przydomkami o zabarrvieniu zagadk nie w peni rozwizan mimo bada wielu uczonych4n. Wtpli.
bardziE iokalnym byty Capitolinaaz, Ostiensisas, pelagiaaa i Noreiaas. wocina temat genezy tego kultu i jego wprowadznia do Aleksandrii
Fonadto spotykamy jeszcze sporadycznie inne epitety nadawane rz-.t,dzie. mieli ju staroytni. Wersj klasyczn ,,narodzin'' boga przekazali Plu-
wiaclcz4 one wszystkie o wszechstronrroci funkcji przypisywanych wietr. tarch i Klmens z Aleksandrii, cho r ni si ona w pewnych szczegotach
kiej bogini. (zasadnicza rola Ptolemeusza I Sotera lub Ptolemeusza II Filadelfosa).
Metamorfozy Apulejusza s jednoczenie kopalni wiadomoci o ob. Wadca Lagidw mia na podstawie snu sprowadzi z Sinopy posg Plu-
rzdach kultowych wielkiej bogini; opisa on zwaszcza szczegowo tona.Hadesa i nada mu w Aleksandrii imi egipskie Sarapisa. Nawizywao
witaku czci lzydy, opiekunki eglugi, zwane navigium ono do kultu osarapisa (osor-Hapi) w Memfis, ktry mia by uosobie.
'Isidr. Byy one niem zmarych Apisw, poczonych po mierciz ozyrysem.
uroczycie obchodzone w marcu w gwnych portach rdziernnomorskich
pod nadzorem kapanw i kolegium kultowego pastoforw. Fierwsze Sarapejon dla nowego boga wzniesiono w dzielnicy Aleksan-
drii, Rhakotis, a nowe wspaniae sanktuarium poleci zbudowa Ptole-
meusz III Euergetes' Posg Sarapisa przedstawia boga z brod, w hima-
ROZPOWSZECHNIDME KULT'U tioni w typie zb|i,onym do wyobraen Zeusa, Plutona i Asklepiosa,
-
a obecnoCerbera koo boga wskazywaa na jego infernalny charakter.
Kult Izydy rozpowszechni si w Rzymie i ltalii ju w pocztkach I w.
Fosg umieszazany w Sarapejonie aleksandryjskim by kolosalnej wielkoci
P. il. o.' o czyIfi mog m. in. wiadczypikne malowida cienne z Herku-
lanum a6. August i Tyberiusz odnosili si jednak wrogo do wszystkiclr wie-
i zosta sporzdzony z mieszanki ronych materiaw, ktrych substancja
pozostaa tajemnic (metale, roliny, szlachetne kamienie) 50.
rze egipskich. Zasadnicza zmiana w polityce cesarskiej nastpia za rud,6w
Kaiiguli, ktry wznis dla Izydy witynina Polu Marsowym
Kult by powoany do ycia dla Grekw mieszkajcych w Egipcie,
(/sis ktorzy w ten sposb mogli czcia boga bliskiego tajemniczym wierzeniom
Campensis); od jego nazwy lzyd,a ta nosia przyd omek Calnpc-zsls (Polrra).
egipskim, ale greckiego w slvej formie (rytua by bardziej grecki ni egip.
Gorliwyrn czcjcielem Izydy by rawnie cesarz Domicjan, ktry odbudowa
ski, cho wystpoway pewne tlnice w organizacji kultu w Sarapejonie
witynibogini na Folu Marsowym, po poarze w r. 80 n. e. mernfrckirn i bardziej hellenistycznym Sarapejonie aleksandryjskim).
Cechy, przypisywane nowemu bogu, wywodziy si z ttadycji greckiej,
SARAP[S np. udzielanie przez niego wrb w czasie snu, ktre pomagay w uzdro-
winiu. ZbLiao to Sarapejony do greckich Asklepiejonw, w ktrych
Przeomowe znacznie dla rozwoju kultw egipskich miao panovlaie wymagano spdzenia przynajmniej jednej nocy w wityni,co byo nie.
Hadriana. W okrsie jego panowania, w 12] r. zostao wybudowane Sara* zbdne dla uzyskania porady i pomocy boga. Podobnie jak kult Askle.
peum (Sarapejon) w ostii, ktre stao si wanym centrum kultu tego piosa, religia Sarapisa ulega w okrsie rzymskim poglbieniu moralnmu

204 205

(koncepcja uzdrawiania duszy a nie tylko cia,a) i przyjla wiele elelnentw
synkretycznych.
Pocztkowo kult Sarapisa w Egipcie, mimo poparcia krlewskiego,
nie nabra wielkiego ztaczmia. Dopiero powizanie nowego boga z tr'zyd,
cieszc si ogromn popularnocizarwno wrd ludnoci miejscowe.j"
jak ptzybyszy greckich i macedoriskich, podnioso jego rang. Para Sara.
pis i Izyda staa si oficjalnymi opiekunami pary krlewskiej. Wydaje si
jednak, e dopiero poza granicami ptolemejskiego Egiptu zdoby Sarapis
wielk popularno i jego ,,osobowo''znaczni si wzbogacia. W okresie
rzymskirn, gdy jego kult dotar do rnych czciImperium, wzrosa take
popularno Sarapisa w jego ,,ojczynie',, czyli w Egipcie 5L, gdzie od po.
cztku czczony by w Menrlis take ptzez F,gipcjan. o nowej roli Sarapisa
w wicie rzymskirn rnog te wiadczyprzydornki, ktre rvystpuj4 rv in.
skrypcjach aciriskich: Augustus, invictus, ma4nus' coilservatorJ lupiter
optimus maximus ^Sol i inn 52.
Nieporozumieniem jest traktowanie kultu Sarapisa i Izydy jako jednej
religii. Mirno ich bliskiego zwizku oba bstwa tylko czasem byty czczone
.4cznie i miay wspr5lne rvitynie lub organizacje kultowe. Czciejspoty-
kamy oddzielne witynie i dedykacje dla lzydy i dla Sarapisa. Ponadto
lzyda wystpowaa niejednokrotnie Ze swym dawnym parttrcrem, Ozyry-
sem. Kult Sarapisa, w ladzttlzyd, dotar do wielu pror,vincji zaclrodirich"
oiG',d]\xZAcJ, KI.JLTU IZYDY
Dla religii Izydy charakterystyczne jest zachowanie vrielu form egip-
i c:rgatlizacji ktlltu. Nawet Rzyrnianie nie prbowali w peni
skich, liturgii
zromanizowa tego lrultu, wrcz przeciwnie, w budownictwie sakralnyrn
Samego Rzyfi1u i zacroctrrriclr prowincji wprowadzano cotaz wicej ele.
nrentw przywiezionyclr z Egiptu lub na nich vrzorowanych, co byo zgodne
z ,,mod''. Domicjarr odbuctowuj4c Iseum na Poiu Marsowym sprowadzi
z doliny Nilu sfinksy, granitowe obeliski z napisami hieroglificznymi i inne
ozdoby staroegipskie; podobnie wyposaywityniIzydy w Btrventum.
Jeszcz dalej poszed Hadriarr wznoszc cae nowe Kanopos w swej luksu.
sowej posiadociw Tibur. Inskrypcje krr czci ubstwionego Antinousa
kazat wyry w jzyku staroegipskim 53'
organizacja kultu Izydy zachowaa w wiecie rzymskim wieie form,
ktr obowizyway w Egipcie ptolemejskim. Kler by w znacznym stopniu
zawodowy, jak w paristWie faraonw, i zhirarchizowany. Kapani wy.
246
f
ro'ntali si ogolon gow i nienobiatymi lntarryrrri szatami (ptzy ruc-
ktrych uroczystociach noszono wielobarwne szaty lniane), cate ich ycie
byo vrypenione obowizkami na rzecz bstwa. obowizk w tych byo
duo, bowiem rone cremonie liturgiczne zajmaway cay dzie , co byo
zupen nowocidla Rzymian. Codziennie rano odbywao si uroczyste
otwarcie wityni (apertio) i ukazywano posg bstwa. Prawdopodobnie
t"ake codzinnie ubirano na nowo' czSano i ozdabiano posg bogini,
czym za1mowali si wyspecjalizowani orn(ftrices lub stolites. Apulejusz
przekazat obraz I.zydy, jak zobaczy we nieLrrcj.usz. Mg on podziwia
rvspaniae wosy bogirri, ozdobione wicem wzbogaconym synrbolik,
pikn cienk 1nian szat wielowzorzysti czarty paszcz, wszystko utkane
gwiazclami. W rkach lzyda trzymaa swoje stae symbo|e: sistrum, czy|i
nriedzian grzechotk i zot 'od,na stopach miaa sanday haftowane
liniipalmy, symbcllem zwycistwa 5a. Ten, podany w skrcie w stosunku
do tkstu Apulejusza, obrazlzydy odpowiada cilelicznyr wyobraeniom
bogini, ktre zachowaty si w rnych czciach Imperiunr. xnskrypcja
z Gades zawiera spis klejnotw' jakie nosia lzyda. Prawdopodobnie ta-
kiego bogactwa lii posiadaa poniej adna hiszpa ska Madorrna 55.
W cigu dnia odbyway si rne ceremorrie ku czci bogini, w dni
witeczne zaorganizowano wspaniae procesje, bdce niezwykle atrak.
cyjnym widowiskienr. otwira je pochd ,,karlrawaowy'' rnyclr po.
przebieranych postaci. Nastpnie wystpoway w rriclr wyspecjalizowane
grupy na suzbie lrogini, jak np. dadophori, niosz1c1. zapalone poohodnie,
kapani nisi, czy\i pastophori, prezentujqcy witc naczynia, z wityni,
hywnodes, ktrycb pienirnieszay si z dwika'mi muzyki fltw ipiszcza-
ek, Za nimi postpowali wtajemniczeni, a na ko cu kapani 56. W cigu
zwykego dnia wirni adorowali w milozeniu pos4g bstwa, ktrc wieczo-
rern egnano i zamykano wityni. Tak wic kapani, iclr liczlli ponroonicy
i wierni powicalicodziennie wiele godzin subie bogini.
WT'AJEMNICZEn-E W h,fIgTERTA
Kuiminacyjnym nromentem w yciu Wyznawcy Izydy byto wtajemni-
czenie w mistria. Zeb'y si clo niclr lepiej przygotowa, I-ucjusz w Me.
tamotfozach zatmiszka. w obrbie lvityni. Wprowadzi w mistria mia
go wytypowany kapan-przewodnik, ktry okrel1taki wysokokosz.
tw (kuprro samych 12 szat wtajemniczonego byo 1v' duym wydatkiem,
a oczywicie korzyci Z tego aktu mili take kapani i sama witynia).
207
Mystes musia si odpowiednio przygotowa, obowizyway go surowe
rygofy' nakaz postu (minimum 10 dni bez wszelkich pokarmw pochodze.
nia zwierzcego i bez wina) 57 i nakaz wstrzemiliwoci.Same misteria byy
prawdopodobnie odtworzniem mierciozyrysa i wdrwki podziemnej
Izydy, ktra poszukiwaa utraconego maLonka. o tyrn wtajemniczeniu
Lucjusz w Metamorfozach mowi w nastpujcy sposb, uchylajc rbka
tajemnicy: ,,Do granicy miercidoszedem i progw Prozerpiny dotknenr,
a wrciem przez bezdnie wszystkich ywiow. W gbokiej nocy widzia.
m so ce lepicymblaskiem janiejce,patrzyem w oczy potgom i do daniami H. Graillot, z ktrych wynikaa wielka t'inica midzy szerokim
stp ich uderzyem'' 58.
W czasi tajemnych obrzdw misteryjnych Lucjusz ubrany by w su.
row lnian SZat, nastpnego zadrria rano ukaza| si wiernym w wi-
tyni odziany w dwanacie witychsukni kapariskich, ktre byy spo-
rzdzone z piknego kwiecistego byssusu i ozdobione wielobarwnymi wi.
zerunkami zwierzt i potworw. Wtajemniczony mia na gowie wieniec
z licipalmowych, a w rku trzyma ponc pochodni 59. Na zako cze.
nie uroczystociodbya si oglna radosna uczta- ceremonie te trway
wedug przekazu Apulejusza trzy dni i trzy noce. opisana tu inicjacja
Lucjusza w misteria Izydy odbya si w Korynci. Po przybyciu do Rzymu
zosta on wtajemniczony w misteria ozyrysa, z czymwizay si take nowe
wydatki 60. Nastpnie na polecenie bogw oczkiwao jeszcze Lucjusza
wtajemniczenie w trzeci typ misteriw, ktrych charakter najtrudniej jest
ustali na podstawie opisu Apulejusza 61.
Uwiriczniem suby Lucjusza dla boga Ozyrysa byo jego wstpienie
do kolegium pastoforw, auzyska w nim nawet rang dekuriona na okres
piciu lat. ,,treszcze raz tedy gow sobie ogoliem i tak z tym znakiem
porvinnoci czonka onego kolegium starodawnego' za Sulli czas1w jeszcze
zato,onego, chodziem' ysiny mojej nie zatajc, ale spojrzeniom j
wszystkim radonie i wesela peen wydaj4Qy,,62. Takimi sowy zakoriczy
Apulejusz sw Metmorfozy, stanowice najcenniejsze rododo poznania
religii Izydy i jej misteriW w epoce rzymskiej.
wYZNAwcY KULTW EGIPSKICFI
Dziki doduej liczbie inskrypcji zwizanych z kultami pochodzenia
egipskiego mona stosunkowo nie|e pozna czcicieli tych bogw i sam
arganizacj kultu, jego kapanw, kapanki i innych funkcjonariuszy 16,-
nych stopni. W swych tozwaaniach na ten temat L. Vidman podj pole-
208
rnik z tezami Cumonta, ktry skonny by nadmiernie rozszerzy grono
wyznawcw Izydy i Sarapisas. Pocz4tek dyskusji da w 1911r. stwier.
dznia J. Toutaina, ktry s4dzi, e kuity egipskie, syryjskie i mithraizrn
_
\v przeciwieristwie do religii Kybele.lVielkiei Macieruy
-'nriay
nie.
n,vielu prozelitw. Nosicielami ich w zachodnich prowincjach byli gwnie
funkcjonariusze pastwowi _ legaci i prokuratorzy ot nisi urzdnicy,
o:cy oficerowie i onierze, |iczni wyzwoleficy, niewolnicy i osoby prywatne'
ptzewailnie wschodniego pochodzenia 6a. Pogl4d tn zosta wsparty ba-
zasigiem wyznawcw Kybele i ograniczon grup czicie|i innych wschod. ll
rriclr kuitw, w tym egipskich 65.
Folemik z tezami Toutaina podj F. Cumont
66, ktry uzna, e
wvz[awcami kultw wschodnich by rwnie szerokie rzsze ludnoci
prowincji rzymskiego Zachodtr Pogldy Toutaina popar z kolei w swych
:azw-aianiach A. D. Nock. Wspczeni badacza zakadaj ewentualn
moliwoudziau warstw niszych prowincji w kultach egipskich, ale jest
to nimoliw do udowodnienia 67. Wtczajc si w nurt polemiki z tzami
Curnonta, ktry niewtpliwie przesadzl rol kultw wschodnich w prowin.
cjach, L. Vidman zwr\cit suszni uwag na niewspmiernie mae w sto-
srinku do Italii rozpowszechnieni kuitu Izydy i Sarapisa w prowincjach
(zestawienie liczbowe inskrypcji ok. 200 z lta\ii, nie |iczc Rzymu, i ok.
tr'50 z wszystkiclr prowincji wschodnich). Ponadto w prowincjach Izyda
na,brata innego, bardziej oficjainorzymskiego charakteru, o czym nroe
wiadczyczste uywanie przyrionaka Augusta. Podobnie identyfikacja
Sar;lpisa z Jowiszem lub Sol, a nastpnie nadawanie mu przydornka Invictus
08. Zblion do
wlczay grecko-egipskiego btlga w krg religii oficjalnej
L. Yidrnana pogldy reprezentuje M. Malaise, r,vskazujc, e tylko w nie-
69.
ktrych prowincjaclr kulty egipskie uzyskay wiksze 8fono wyznawcw
Dedykantami inskrypcji dla lzydy i Sarapisa byli najczciej przybysze
zrvil]1za-ni z krgami adnrinistracji i kupcy. Bardziej lrrdowy charakter
lvyzrrawc<iw wykazuj tyiko inskrypcje z Hiszpattii, zwaszcza napis zWa-
ltncji, ktry wyrnienia sodliciun yernrum calentes (sic) Isider,n?o. Ci
tr)ctrfie, czyli niewolnicy lub niewolnice urodzeni w dotnu' byli zapewne
miejscowego, tzn. \liszpariskiego, pochodzenia, Fewne darre mog wiad-
czy o bezporednim wpywie egipskim na wiorzenia w Hiszpanii - bz
typowgo poreclnictwa Rzyrnu 71. Warto bowim jeszcze raz podkreli,
a tzw. religie wschodnie napwa do prowincji zachodnich nie jako
ex ariente lux,leczz Rzymu i ltalii. W sumie badania L. Vidmana i innych
ltzymskiego 209
1'4
- Religie wiata
wspczesnych badaczy nakazuj powcigliwow ocenie szerokiego
zasigu spoecznego kultw egipskich w prowincjach.
Niewtpliwie odronia grono wyznawcw Izydy w wicierzymskim
od jej czcicieli w krgach greckich ztacznie wikszy udzia kobiet. Byy
one nie tylko zwykymi cultores bogini, ale doczsto sprawowaty take
funkcje kapariskie, co zdarzato si niezwykle rzadko w miastach greckich 72.
Religia lzydy cieszya si zawsze du popularnoci wrd kobiet, wytwa-
rzajc silne wizi uczuciowe midzy wyznawcami a ich bogini.
Jakkolwiek religia Izydy nie wytworzya nigdy zwartej doktryny teo-
|ogicznej, to jej ewolucjaposza niewtpliwie w kirunku pogbienia strony
duchowej, wymagafi moralnych i wizi uczuciowej czcej wiernych
z bstwm. Ta wi uczuciowa, charakterystyczna d|a wszystkich religii
orientalnych, w kulcie Izydy osigna batdzo wysoki puap. Posgi wiel.
kiej egipskiej bogini z mam synkiem Horusem na rku stay si w okrsie
p6nej staroytnociwzorem dla wizerunkw Matki Boskiej z Dziecitkiem.
Kult Izydy i Sarapisa osign szczyt popularnoci na pocztku III w.
ok. 215 f. cSarz Karakalla zbudowa witynid|a Izydy w centrum
miasta, na Kwirynale
- przewyszaa ona sw wspaniaocinawet
wityni z czas|w Domicjana. Jst moliwe, Le Karakalla wznis tak
drugie Iseum w Rzymie, na wzgltztl Coelius. Wkrtce jednak rrastpi
stopniowy zmierzch popularnoci kultw egipskich.
MITHRA]ZM
Stosunkowo pono dotar. do Rzymu kult Mithry. Jego religia staa
si w ostatnich latach obiektem szeregu wnikliwych studiw, kongresw i pu-
blikacji zbiorowych. do ktrych wkad swj wnieliuczeni z rnych
stron wiata 13. Przez kilka lat uczestniczyli w tych pracach aktywnie take
badacze ira scy, ale wsppraca z nimi urwaa si po obaleniu rzdw
szacha,a. Mithtaizrn doczeka si take kilku opracowaf o charaktrze
syntetycznym, spord ktrych nale'y wyrni opublikowan w 19Bl r.
niewielk ksik R. Turcana 75. Mithraizm rnit si w sposb zasadnlczy
od innych tzw' religii orientalnych. Sam Mithra nie urnar i nie
zmartwychwsta, jak Attis czy ozyrys. Nie mia nigdy ony
- partnerki,
by czysto mskim bogiem, do ktrego kultu nie byy dopuszczone
ko-
biety. Formy kultu nie miay adnych cech orgiastycznych, a reiigia wy-
magaa od wiernych surowego przestrzegania zasad moralnych' Istot
jej stanowi misteria.
2I0
GENEZA MITHRAIZMU
Geneza mithraizmu jest cigle obiektem gorcych dyskusji. Wiadomo,
ze jego kult narodzi si w Persji, gdzie Mithra wystpowa jako pomocnik
najwyszego boga wiatai dobra, Ahuramazdy. Nie jest jednak jasne,
kiedy powstaa samodzielna religia Mithry. Jego bardzo cisezespolenie
z kultem sorica i ukadem astralnym wskazuje na silne wpbwy semickie:
syryjskie i chaldejskie. Doktryna kultu nosia jednak zawsz pitno dua.
lizmu perskiej religii Zaratasztry. Do Rzymu kult dotar za porednictwem
Azji Mniejszej, a pierwszymi Rzymianami, ktorzy si z nim zetknli,
by|i onierue Pompejusza, wa|czcy z piratami w Cylicji. Kult Mithry
rozpowszechni si jednak w paristwie rzymskim znacznie poniej; pierwsze
jego lady w Rzymie pochodz z epoki Flawiuszw 76, ale ju w II w.
rozwin$' si szybko w cam Imperium. Zdaniem F. Cumonta religia
Mithry bya kombinacj wierzeri perskich i semickiej teologii, zawiqa-
jc pewne elementy rodzimych kultw Azji Mniejszej. Zdaniem belgij.
skiego badacza gwnymi nosicielami mithraizmu byli onierze rzymscy'
kupcy i niewolnicy 77.
Ten pogld zosta ostatnio podwaony przz grup uczonych broni-
cych cileirariskiego charakteru kultu. Badacz szwdzki G. Widengren,
ktry od wielu lat zajmuje si religiami lranu 78, wypowiedzia si bardzo
stanowczo za w petni irarisk genezmithraizmu i irafiskim charakterem
kultu z9. Uwaa on, 'e (1) religia narodz1a si w rodowiskugeograficz-
nym irariskim' (2) Nosicielami jej byli gwnie wojownicy partyjscy.
(3) Ideologia pozostata ira ska zwizana raczej z ksigami zrwanizml
nii, z religi Zaratlsztry. (4)
-
Sztuka religijna rnithraizmu zdtadza pocho-
dzenie irariskie. Wyraao Si to w preferencji dla koloru czerwonego
charakterystycznego dla onierzy irariskich, perskich i partyjskich.
Natomiast byk by zawsze biay, co take mia'o tradycje irafiskie.
Wreszcie sawna czapka Mithry, powszechnie lwaana za frygijsk, bya
zdaniem Widengrena typowym irailskim nakryciem gowy, (5) W mist.
riach Mithry mona si take doszuka irariskiego podoa. Tn ostatni
punkt wymaga od autora najwicej wysiku, aby dostarczy przekorru-
jcych argumentw. Przytoczone tezy G. Widengrena na pewno nie mog
by zaakceptowan w caoci,ale zasuguj na uwag' jako reakcja ,,ira.
nizmu'' w studiach nad reiigi Mithry.
Pogldy te w pewnym stopniu popar M. P. Speidel8o; stara si on
wykaza wielk ro1 paristwa Partw i onieruy,kttzy si z nim zetknli,
211
w rozpowszechnieniu kultu Mithry. Wikszojednak badaczy broni
zasadniczych tez F. Cumonta. E. Will 81 stwierdzi po przytoczeniu rnych
pogldw dotyczcych genezy kultu, e najbardziej suszna wydaje mu si
teza tradycyjna, zgodna ze wiadectwami rode'staroytnych. Mithraizm
zostat szczeglnie chtnie ptzyjty przez mae gtapy dracinds (wyrwanych
z korzeniem), sta si religi grup kolezefiskich. Pogldy E. Willa pokrywaj
si w znacznym stopniu z gwnymi tezami pracy R. Turcana.
MITOI-OGIA MITHRY. JEGO NARODZINY
I TAUROCTONTTJM
Wedug mitologii mitlrraizmu, ktr moemy odtworzy dziki scenom
przedstawianym w sanktuariach, Mithra urodzi si ze skay w dniu
25 gudnia (byo to najwaniejsze witoSorica w kulci Sol Invictus,
z ktrym Mithra cilesi zespoli) i wychowa wrd pasterzy. W Impe-
rium Rzymskim by czlzany jako Deus SoI hcvictus Mithra, a wystawiano
nitaz take inskrypcje jego rodzicielce
- skale
Najwaniejszym czynem Mithry byo ujarzmienie
czy|i Petra Genetrix.
byka i zabicie go. W tym
celu Mithra otrzyma specjalne zalecenie od boga Sorica za porednictwem
jego herolda.kruka. Bogato zdobione p|askorzebami sanktuaria nadre .
skie przedstawiay rne etapy walki Mithry z bykiem: najpierw byka
pascego si spokojnie na ce, nastpnie zaboga, ktry na wskakuje
i po cikiej walce ujarzmia. Mithra musia nastpnie doprowadzi byka
do pieczary i tam go zabi wb4ajc mu sztylet w prawy bok' Scena ta bya
przedstawiana na batdzo licznych tzebach i paskorzebachwedug
okrelonego schematu, w ktryrn wystpoway tylko niewielkie odchylenias2.
ofiara z byka (tauroctonium) miaa by rodem zaptadniajcym nowe
ycie i odkupiajcym ludzko;towatzyszce zwykle Mithrze na wiz.
runkach zwierzta: pies, w i skorpion wyprjay chtnie oywcz krew,
spywajc Z tany byka. ofiara bya aktem su4cym zbawieniu zbioro-
wocii miaa walor kosmiczny. Bya powtrzenim bankietu Mithry
i Sorica i odporviadaa inicjacji ziernskiej w misteria nieba. Cfiara ta,
zdaniem R.. Turcana 83 r n1ta si zasadniczo od wszelkich ofiar wiata
pogariskiego, jak i chrzecijariskiego. Norvoci{ by fakt, e bg skaca
sam sobie ofiar (nie zaludzie jemu), ale nie bya to jeszcze chrzecijafska
ofiara wasnego ycia tsoga. W koncepcji mitlrraizmu bya aktem boskiego
zwycistwa nad mierci,czynm boga dla dobra ludzi, nie zaofiar
z.o'onprzez |udzi bogu 8a. Mithra, ktry wypeni swj obowizek dla
zlrawinia ludzi caego wiata, mg budzi nie tylko podziw i cze,ale
212
take mioswych wyznawcw. Mia prawo wymaga od nich abso.
lutnej wiernociprzysidze, kt6ta stanowia kulminacyjny punkt wtajem.
nicznia w misteria. Jak ju stwirdzi A. D. Nock' inni bogowie wschodni:
Attis, Adonis i ozyrys mogli byli wybawicielami ludzkoci,ale ludzie
wcale nie pragnli by takimi, jak oni. Natomiast czowiek mg iw lady
i
t Mithry, widzc w nim nie tylko przewodnika, ale rwnie wzorzec do na.
I
ladowania 85.
I
1
'i ORGANIZACJA KULTU I MISTERIA
Miejscem kultu Mithry bya grota wykuta w skale (spelaeum) lub pod'-
ziemne niewielkie sanktuarium j naladujce.Nawa miewaa dugo
od 5 do 23 m; najwiksze Mithraeurn spord znalezionych dotychczas
znajdowao si w Carnuntum w Pannonii Superior (tzw. Mithraeum III).
Za|nie od wielkoci sanktuarium mogo pomiecic 8-l0, a maksymalnie
50-60 osb. Wskazuje to na doelitarny charakter kultu, czcego
niewielkie grupy osb 86. Mithra nie by jedynym bogiem zamieszkujcyrn
wityni. Nie tylko zawsze wystpowali jego pomocnicy, z ktrych naj-
waniejszymi by1i nioscy pochodnie: Cattes i Cawtopates' ale tae inni
bogowie ,,zaproszen7" do sanktuariurn. Tak np. w Mithraeum londyfskim
zna|eziono m. in. pikne popiersia bogw z rlnych krgw religijnych,
jak Minerwa i Sarapis. Wskazuje to wyranie, nawet najbardziej wysub.
limowane religie orientalne nie stay si nigdy monoteistyczne, co rni'o
je w sposb zasadniczy od judaizmu i clrrzecija stwa.
Skadano na ofiar Mithrze tn zwierzta, ktrych miso pniej
konsunowano. Szozeglnie rozpowszechnione byy ofiary z kurczt.
W czasie bankietu rytualnego powicano chleb i wod, pito take wino
i jedzono miso. Sceny malowide z Mithraeum w kocieleS. Prisca w Rzy.
mie ukazuj, e siadano do bankietu weclug stopni wtajemniczenia. Fo-
dzia kapanw na 7 stopni, z przestrzeganiem ich cisejhierarchii, by
niezwykle charakterystyczny dla misteriw Mithry 87. Najniszy stopieri
to (l) Corax -_ kruk, nawirywat on do legendy o kruku, heroldzie boga
So ca, ktry poleci Mithrze dokonani ofiary z byka. Symbolem ,,kru-
kw'' by kaduceusz, a planet opiekuricz Merkury. Usugiwali oni star-
szym rang braciom w czasie bankietu. (2) Nymphus
- to
nowoeniec,
symbolizujcy mistyczne zalubiny wyznawcy z Mithr; wtajemniczony
mia na gowie we|on flammeum, jakirn zwykle osaniaa si panna moda.
Symbolami
- byty pochodnie i lampa, rodawiata.Patro-
',nowoericw''
nowaa im zaplaneta Wenus. (3) Miles ionirz ju swoim imieniem
-
213
wskazywa na militarny clrarakter kultu Niezwycionego Mithry. Suba
wiernyclr bya okrelana mianem militia, a ,,Lotietze''nosili wojskowe
emblematy: tob onierski'hem i wczni. Wypalano im lub tatuo-
wano znak na czol. Planet opiekucz Milites by Mars. (4) Leo lew
pozostawa pod opiek planety Jowisz. Czciciele Mithry noszcy tytu
- ide wiecznego powrol.u.
,,lwy'o cieszyli si wysokim prestiem wrd braci. Byli oni cile
zwizani
z ogniern, a ich emblmatem by piorun Jowisza; nosili dugie czerwone
ptaszcze. Rytualne obmycie rk miodem, jakiego dokonywali Leones,
miao oznacza wyeliminowanie 'z rytuau wody jako ywiouwrogiego
wobec ognia. Prawdopodobnie ,'lew'' przechodz| ptzez prb wtajemnicze-
nia dokonan przy pomocy ognia. (5) Perses Pers; jego inri nawizy-
-
wao do irafskiej genezy kultu, ale oznaczao jednoczenie wyjciez krgu
etnicznego Irarru. Powstao ono Zapewne w rodowisku grecko.rzymskim 88.
Szczeglny zwizek z ksiycem, w ktrym widziano stranika
',Persw''
owocw i plonw, zna|azt swj wyraz w ich emblemataclr, byy nimi sierp
i kosa. Mithra by czsto przedstawiany jako wityeniec, zbierajcy
niwo wyrose ze szpiku i krwi byka. ,.Persowie'' nawizywa1i do tej tradycji,
a patronowa im Ksiyc, (6) Iletiodromos So ca'' symboli-
-,'wysannik
zowa rol boga Sorlca (Helios-Sol) w religii Mithry. Embiema'ty ,,wysanni-
kw So ca'' nawizyway do jego codziennego przebiegu po niebie w kwad-
rydze, byy nimi bicz do popdzaliia witych koni, aureola z promieni
sonecznych i pochodnia. obrzdy zwizane z szstynr stopniem wtajemni
cznia odtwatzay przesanie Mtthrz witego polecenia przez Sorice.
najwyszym dygnitarzem kultu Mithry i .jego re-
- ojciec by
(7) Pater
prezentantem na zimi' By on ,,ojcem'' wiernych, ktirzy bytri wzgldem
siebie brarni. Pater by' najwyszym kapanem i nadzorc kultu Mithry,
a takL narrczycielem i olrroric wsplnoty wiernych. ,,ojciec'' decydowa
o przyjciu nowych adeptw do kultu i nadzorowa wszelkie obrzdy wta-
jer'rniczenia. Emblematami jego byy: sierp Saturna, czapka frygijska
Mithry' laska i piercie jako symbole wadzy i mdroci. opiek nad
- by to stwierdzi. Podobny zarzut wysuwano ju w 186 r. p. n. . wobec
,,ojcem'' peniaplaneta Saturn.
Wszyscy przedstawicile sidmiu grup wtajemniczenia nosili kolorowe
stroje, przepisane dla kadego stopnia i maski. Uroczystocireligijne
w Miihraetrm musiay robi wie]lcie wraenia wizualne ze wzgldu na yw
barwy szat i malowide zdobicyclr ciany, wiatai pochoclnie, rorjania-
jce ciemnoci. Struktura siednriostopniowa inicjacji jest powiadczona
rdtowo dopiero w Itr w. n. e. Wykazywaa ona silny zwizek z p|ane-
214
T tami i tygodniem planetarnym, ktry zaczyna|' si w dniu Sa-turna (sobota)
I
i w kierunku odwrotnym ko czyt si na dies Solls (niedziela). W tej kon.
cepcji astronomicznej Mithra zajmowa" miejsce Sorica jako Sol Invictus,
ale przewidywany by powrt czasu Saturna, co symbolizowao Zapewlle
Wtajemniczenie w misteria Mithry moifia przyrrajmniej czciowo
odtrvorzy. Wstpem do inicjacji byo przygotowanie, rcdzaj katechi-
zacjt- przed wprowadzeniem do sanktuarium. Fazy tego wprowadznia
odt,waruaj freski z Mithraeum w Kapui. Waciwainicjacja wymagaa
wielu prb, ktre neofita musia mnie wytrzyma. obowizywaa go
rragorytualna; zasaniano mu oczy opask. Przechodzi fikcyjny procs'
oskarano go, skazywano na mieri poddawano egzekucji. Po odbyciu
tej drogi rodzi si do nowego iycia. Te elementy wtajemniczenia byy
podobne do obrzdw w innych tajnych kultach misteryjrrych, np. Dio.
nizosa. oryginalnoinicjacji mithraizmu polegaa, zapwne' na wyka-
zaniu wytrzymaocina dziatani ognia i zimno. IJkoronowaniem jej
bya przysiga sakralna poprzez dextrarum iunctio (gr. dexiosis), dziki
ktrej wtajemniczony stawa si ,,ztczonympoptzz praw rk,, z brami
i ojcem. Nastpnie mg zasiz nimi do wsplnego posiku liturgiczne-
go 8e.
W rdach spotykamy tytu Pater Fatrum, ktry zapewte oznacza
zwirzclrnika mniejszych wsplnot podporzdkowanych waniejszemu
salrktuarium regionrr. Kapani Mithry nie tworzyli rvaciwegokleru,
jak kapani niektrych kultw wschodnich (Kybele lub Izydy). Mogli
peni normalne funkcje cywilne i wojskowe, uprawia zawd, tak jak
nadzorcy kultu rzymskiego. Mogli si eni, ale kobiety nie byy dopuszczane
w ogle do grona wyznawcw Mithry. Bya to religia czysto mska' co
ograniczao jej moliwocistania si religi bardziej powszechn.
Przeciwnicy oskarali wyznawcw Mithry o ofiary z |udzi; ten zarzvt
wysuwali zwaszcza chrzecijanie w IV w. Nie ma jednak adnych podstaw,
vlyznawcw Dionizosa .- tsakchusa, nastpnie zawobec samych chrzci-
jan na podstawie plotek o euclrarystii. W wypadlru wyznar,vcw Mithry
-
zatzLlt taki mg by przyptszczaIti wysunity na podstawie symulo-
wania mierci w czasie obrzdw inicjacji. M. J. Verinaseren sdzi, e
ofiary lrrdzkie moe istniay w pierwotnyrn kulcie Mittrrry na Wschodzie,
ale z pewnoci nie byto jui ich, gdy mithraizm dotar na Zach6d9o.
215

Doktryna teologiczna rnithraizmu nie jest atwa do odtworzenia, naj-
mniej wiadomo o hieros logos tej religii, nie zachowa si adne wite
ksigi. Jej mocn Stron byo powizanie kultu z teokosmologi, wyekspo.
nowanie problemu zbawienia i zwycistwa nad mierci.Religia Mithry
dawaa swym adeptom wytfumaczenie sensu istnienia wiata i czowieka,
ktry mg w peni wspuczestniczy w yciu boga. Jej mistycyzm zosta Dunajem w Carnuntrrm, uczestniczc poptzednio w walkach Korbulona
umocniony oparciem si na systemie planetarnym' a astrologiabya uwaana
w staroytn ociza nauk. Religia Mithry prezentowaa pewne elemeniy
racjonalnego porzdku w kulcie typowo misteryjnym, wnosia witalno
i optymizm. Przez te cechy blisza bya moe tradycjom grecko-rzymskim
ni ideologii Wschodu. R. Turcan sdzi, e zbyt mao uwagi mithraizm
powicaniepokojom epoki, ktre koncentroway si na problernach
zbawienia poptzz mieri ycia pozagrobowego 91.
Clrarakterystyczn stron religii lvlithry by jej kodeks moralny, prze.
wyszajcy znacznie to wszystko' co w tej dziedzinie stworzyy inne kulty
wschodnie i wiatgrecko-rzymski. Mithra, podobnie jak perski Ahura.
mazda, prowadzi walk przeciwko siom za, w subie sprawiedliwoci,
dobra i prawdy. Walka ta winna si zakoriczy ostatecznym triumfm dobra.
I'udzi mogli przypieszy to zwycistwo, aktywnie pomagajc Mithrze.
obowizywaa ich Surowa moralno,ktra traktowaa jako najgolsze
zo kamstwo i niwierno.Wierni penili sub mililia, zobowizujc i ptzetrwa' do IV w. wcznie. W stolicy prowincji Yirunum zbudowano
-
si cakowicie podprzdkowa swemu bogu i walce o dobro. Zasady mo.
ralne mithraizmu, a zwtaszcza wyeksponowanie zasady wiernoci przy-
sidze, odpowiaday mntalnoci wojska. Nic dziwnego Zatm, e religia
t'a zna|za tak wilu wyznawcw w szeregach armii.
Mithraizm rozpowszechni si bardzo szybko w II w. n. e' i szczyt slvj
osign4 w poowie wieku IItr. Sukces ten mona (poza wartoci i atrak.
cyjnocisamej religii) tumaczy potrzebami spoecznymi epoki. Czste
przemieszczanie si iotnieruy, kupcw, przedstawicieli administracji odry-
wao ich od swoich ,,korzeni''. Ci ,,drcins'' (wykorzenieni) odna.jdy-
wali poczucie ciepa i rvspinoty w kulcie Mithry. Bg ten nie by zwizany
z jakimmiejscem, znajdowa si tam, gdzie byli jego wierni (podobnie jak
tsg chrzecijan). W spoeczestwie zdezintegrowanym i zdegradowanym'
w o,wieku niepokoju,' potrzebne byo bardzo poczucie wizi wsplnoty,
koleristwa i bratershva. W tej dziedzinie take mithraizrn wychodzi
rraprzeciw tym potrzebom ludzi, ktre tak skutecznie potrafio zaspokoi
chrzciiastwo.
216
-T
ROZPOWSZECHNTENIE KI.]LTU MITTIRY
I JEGO WYZNAWCY
Rozpowszechnienie mithraizmu w Imperium Rzymskim tozpoczo
si po r. 70, kiedy to legio XV Apollinaris powrcia do swej siedziby nad
-Iake dwa inne legiony biorce udzia w tych
w Armenii przeciwko Partom.
walkach (V Macedonica i II Adiutrix) wrciy nad Dunaj, tworzc stae
obozy w Troesmis i Aquincum. To centurionowie tych legionw wysta-
wili pierwsze dedykacje dla Mithry 92. Wkrtce wyznawcy Mithry pojawili
si w sarnym Rzymie, gdzie archeologowie doliczyli si okoo czterdziestu
Mitliraea (M. J. Vermasfcll sdzi, e byo ich okoo stu). W pobliskiej
ostii odkryto 17 wityfMithry' ale prace wykopaliskow9 mog odsoni
daisze. W Italii silnymi orodkamimithraizmu Stay Si prawie wszystkie
porty, ponadto liczne miasta Lacjum, Etrurii poudniowej' Kampanii
i Cisalpiny e3.
W ssiedztwie ltalii pnocnej, gdzie wanym orodkiem kultu Mithry
byla Akwileja, religia Niezwycionego boga doszybko rozprzestrzenl'a
si w prowincjac1r naddunajskich: w Recji, a gi,vnie w Noricum, gdzie
ku1t Mithi:y przyj si w okresie Antor-rinw (nwaszcza w 2 pocwie II w')
Mitlrraeum i pcwsta tarn silny orodkmithraizmu. O ile na poudniow
czNoricum n.logy oddziaywa gwnie wpywy z Alcwilei, o tyle
do poridniowo-wschodniej czci prowincji kult Mitlrry dotar Zapewne
z Foetovio (Ptuj), gdzie ju' wczeniejzakotznta si rrowa religia. Na p
rrocne Norioum wpyw miao natomiast panno skie Carnuntum, naj-
Starsz1. or.odkkultrr Mitlrry nad Dunajem.. W surni Mitlrra sta si
w Noricum najbardziej popularnym bogiern wschodniego pochodzenia,
o czyt7n wiadczzarwno liczne lVtithr aea, jak dedykacje wystawiane przez
przeclstarvicieli rnych warstlY spoecznych: ubogich pracownikw karnie-
rrioorn w i rcprezentantvl arystokracji municypalnej
9a.
Szczeglrrie silnie rozpowszchni si mithraizm w obu prowincjach
germariskich , gdzie iu w epoce Antoninw powstay sawne sanktuaria
w F{ecldrnheim i Bckingen, nastpnie zarviele innych po obu stronach
Renu. Liczne Mithraea powstay we wszystkich prowincjach naddurraj-
skich: w Pannonii, Mezji i Dacji, gdzie silnym orodkiem kultu staa si
m. in. Sarmizgetusa 95. Mniej ladw mithraizmu znajdujemy w Macedonii
2r7
i Grecji waciwej,znacznie wicej w Dalmacji i w Tracji. Mithraizm dotar
do Afryki i Hiszpanii, gdzie powstay dwa wiksze orodki w Italica i Emeri-
ta (Merida) 96. Kult Mithry nie obj caej Galii, ale jego liczne cntra
istniay przede wszystkim w okolicach doliny Rodanu i we wschodrriej
czciGalii Belgica, a wic blisko granicy nadreskiej. Caa strefa limesu
nad Rnem i nad Dunajem tworzya najsilrriejsze orodki mithraizmu, na
tym tererrie najliczniejsze te byy Mithraa 97.
Kult Mithry cieszy si rwnie du popularnoci w Brytanii 98,
ztaczni wiksz rri inne religie Wschodu. Mithraea powstay w Lon-
dinium i w Eburacum (York)' gdzie by obz legionu' Najwicej ich sku.
piao si jednak na pnocy wyspy' w zmilitdryzowanej strefie limesu
(Wa Hadriana). Znaczna wikszo wiadctw kuitu Mithry w Brytanii
jest zwizana z armi. Jedyne cywilne Mithraeum' odkryte w 1954r.
w zbombardowanym City w Londynie, byo wczeniejsze (powstao za.
pewne w latach 180-200)' wiksze i pikrriejsze ni|iczne wojskowe Mithra-
ea, pochodzce z III w. R<iwnie na ten wiek mona przypuszczalnie
datowa wszystkie inskrypcje dedykowarre Mithrze ptzez centurionw
i oficr<iv. Wojskowe Mithraa w Brytarrii pod wzgldem wielkociwyka.
zuj duie podobieristwo do wczelriejzbudowanyclr sanktuariw Mithry
nad Renm i Dunajem, kttiryclr wikszopowstaa w 2 poowie lI w.
Najwiksza liczba zatlytkw brytyjskich jest zwizana. z oddziaarni
pomocrriczymi (auxilia), stacjonujcymi w rejonie Wau Hadriarra' Inspi.
rujc ro1 w tworzeniu orodkw mithraiznru odegrali oficerowie, dowo-
dzcy tymi oddziaami. oni to byli wystawcami wikszociinskrypcji
powicorrychDeo Soli Invicto Mithrae. Krg wyznawcw boga nie ogra-
nicza si jednak do oficerw i cnturionw, co mogyby sugerowa wia.
dectwa epigraficzrre' Szeregowi onirz nalecli niewtpliwie take do
wyznawcw Mithry; mog o tynr wiadczy rozmiary przyobozowych
wityri,ktrire byy w stanie pomiecikilkadzicsit osb 99. Tak wic
na trenie Brytanii gwnymi propagatorami nrithraizmu byli wojskowi
i podobn rol oclegraa armia rzyrrrska we wszystkich nadgraniczrrych
prowincjach Imperium 1oo.
Przewaga arrnii iosb z ni w jakisposb zwizanych wrd wyznaw-
cw i propagatorw kultu Mithry jest rriewtpliwa. Nawet w samym Rzy.
mie Mitlrraea byy gwnie usytuowane w obozach pretorianw, kolrort
miejskiclr i vigiles, w castr peregrina. Take w Lugdununr Mithraeum
znajdowao si w pobliu obozu garnizonu. W miastaoh typowo cywil-
nych wystawcami inskrypcji byli czsto wetrarri. orodkami kultu Mithry
218
stay si take biura prokuratorw, rodowiska funkcjonariuszy fiskalnych,
wreszci skupiska kupieckie, skoncentrowane czSto w pobliu canabe
lub w miastach portowych. Wrd dekurionw wyznawcw Mithry du
r:ol odgrywali weterani. Ranga
-
spoeczna wtajemniczonych w religi
Mitlrry bya bardzo zrlnicowana od niewolnikw poczynajc, a na
-
przedstawicielach arystokracji senatorskiej kofczc. Rwnie ich pocho.
dzenie etniczne byo bardzo rozmaite 101.
sTOstINEK WADZY PAsTwowEJ
DO MITHRAIZMU
Stosunek wtadzy cesarskiej do mithraizmu moe si wyda dziwny,
zwalywszy e re|igia ta de facto wspieraa podstawy wadzy paristwowej
i mogaby si sta czciskadow religii lojalnoci. Nigdy jednak nie zo-
staa uznana oficjalnie przez panstwo, clro moga istnie bez przeszkld
ze strony w'adzy. Cesarzem' kt6ry okaza jej najwicej zainteresowania,
lry Kommodus, zosta on wtajemniczany w misteria Mithry. Biograf
csarski podaje t rviadomow kontekcie wyliczeri r6nyc1l okrucie stw
waclcy: ,,{Jroczystoci Mithry (sacra Mitht.iaca) zbezczecizabjstwem,
polierva by| zwyczaj, e w czasie ich trwania na|a'a|o powiedzie co
1ub zrobi dla wywoania strachu'' 102. Inicjacja I(ommodusa miaa nie-
wtpliwie charakter prywatny, adna moneta lub jakikolwiek dokument
nie powiadczuznania tego wtajemniczl. a za akt o charakterze publicz.
rlym.
Moe szczeglnie dziwi, e kultem Mithry nie zainteresowa si bliej
Septymiusz Sewer, wilki wdz dbajcy zawsze o armi. Nawet Aurelian
w 274r,, uznajc Sol Invictus za n'ajwy'szego boga Imperium Rornanum,
nie zwiza' tego kultu z tak bliskim rnu mithraizmem' Dopiero w 308 r.,
w czasie walk o wadz i ukad nowej tetrarchii, Dioklecjan, Galeriusz
i Licyniusz spotkali si w Carrruntum i oclrstaurowali Mithraeum w tym
miecie, uznajqc Mithr za opiekuna tch wartrzy ir'perii SuiLo\.
-fautor
Nie pocigno to jeclnak dalszych konsekwercji o clrarakterze pubiicznyrn.
W tyrn czasia zreszt mithraizrn clryli si ju clo upaclku. Niektre Mithraea
lradreriskie zostaty ju' opuszczone ok. 26a r. i nie zostay prriej odbudo-
wrn. Gdy w 36l r. biskup Aleksandrii chcia zbudowa na miejscu Mittrrra.
um koci chrzecijarlski, okazao si, e wityniaMithry bya ju od
clawna ruin. Nawet rzdy Juliana Apostaty nie przyniosy zasadniczej
zmi:ny dla mrtnraizmu. Cesarz tn intersowa si wpralvdzie kultem Mithry,
2r9
 ale w jego synkretycznej nowej religii gwnym bogiem byo Sorice na swoje uniwersalne znacznie i niemoliwozasymilowania przez wiat
Helios. - pogafski. Mona mwi tylko o pewnym okresie wspistnienia chrzeci-
W wieku IV mithraizm by stale obiektem bardzo ostrych ataklw z jastwa i religii antycznych. Ze wzg|du na ztozuminie przemian w starej
strony chrzecijan, tak czonkw hierarchii kocielnej, jak i prostych religii, ktre nastpiy w II i III w., konieczne jest uwzgldnienie w ni-
wyznawcw, kttzy zaciekle niszczyli Mithraea 1oa. Czy wynikao to zfaktu, niejszej pracy pewnych aspektw stosunku spoeczeristwa i wadz rzymskich
e Mithra by najbardziej gtonym rywalem Chrystusa? M. Simonlo5 do chrzecijastwa. Problem ten winien by przedstawiony w nastpnym,
odpowiada na to pytanie negatywnie, uwaiajc, e cbrzeci1astwo miao ostatnim tozdzia| tej ksiki.
gtoniejszych przeciwnikw w bogach odrodzonej starej religii, jak Herku.
les i Asklepios. Moe problem jest bardziej z.o'ony. Mithraizm niewtpli.
wie w wielu dziedzinach by bliski religii Chrystusa, a chrzecija stwo
zwa|czao szczeglnie bogw w jakisposb podobnych do ich Boga.
Mithraizm jednak nigdy nie miat d:e apostolskich, nie usiowat sta
si religi powszechn. Rezygnacja z udziau kobiet w kulcie, a przez
to moliwociwpywu na wychowanie dzieci, wyklucza w ogle tego
typu ambicje, ktre przejawia np. odrodzony w III w. perski zaratL]sz.
trianizm.
Mithraizm nie dydo rywalizacji z chtzecija stwem, a|e zosta.
niewtpliwie vznany przez Koci.zaniebezpieczngo przeciwnika. W IV w.
wtadz cesarskie i kocielnpodjudzay spoecze stwo do dziatania i nisz-
czenia wszelkich ladw kultu N'Iithry. Wydobywano czaszki z sanktua-
riw Mithry oskarajc jego wyznawcw o ludobjstwo. Ju cesarz Kon.
stantyn w 324 r, zakaza kultw misteryjnych, a jego synowie w 34l r.
wydali zakaz sktadania krwawych ofiar. Tauroctonium nigdy nie byo
popularne wrd szerszych mas ludnoci,a nienawido mithraistw
pogbia tajny lub potny charakter ich obrzdw utzdzanych w ciem-
nociachwieczoru i ukrytych krypt. Nad opuszczonymi i zniszczonymi
przybytkami kultu Mithry wznoszono kocioychrzecijariskie, ktre
miaty zattze wszelk pami o pogaskim bogu. Ironi losu jest, e wanie
te ukryte w podziemiach kociow sanktuaria Mithry za,choway si naj.
lepiej i przekaza|y najwice.! wiadomoci.Wystarczy wymieni tu sawne
Mithraeum pod wspaniafum kocioemSanta Prisca na Awentynie 106,
czy nieco skromniejsze w podziemiach San Clemente tak w centrurn
Rzymu. -
W ramach tego krtkiego przegldu religii pochodznia wsclrodniego,
ktre odegray ztaczn rol w yciu zachodniej czci rmperium, teore.
tycznie mogoby si zna|e takie chrzcijaristwo. Teoretycznie, poniewa
religia ta nie miecisi w ramach kultw wiata antycznego, ze wzg|da

220

ffi
PRZEMIANY W STAREJ RELIGII
JBJ K0I{FRONTACJ^ Z CHRZECIJAI\STWEM"
ZMIAI\Y W POLITYCE CESARSKIBJ
POSZUKIWANIE NOWEJ RELIGII
w ,,WIEKU MEPOKOJU(
,,Wiek niepokoju'' przynis nie tylko oywienie i pogbienie wierze
religijnych. Wielk popularnoci u wielu ludzi cieszyy si rne wtajemni.
czenia, ktre tylko czciowo miay zabarwienie religijne. Niektr z nich
miay charakter doprymitywny, bazoway na wierze w cuda i cudo-
twrcw, na obrosch w legendy opowieciach o postaciach rzeczywicie
:yjcych,jak np. Apollonios zThyany (I w. n. e.), ktry sta si niezwykle
popularny w pocztkach wieku II1, w krgu cesarzowej Julii Domny 1.
Propagatorem jego kultu by Philostratus. o ile Apollonios z Thyany mg
si sta obiektem podziwu i wzorrn do naladowania,jako asceta i cudo.
twrca, o ty|e za oSZuSta erujcego na atwowiernociludzi mona uzna
Aleksandra z Abonuteichos (Itr w.), ktry posugiwa si wem Glykonem,
rzekomym wcieleniem boga Asklepiosa 2.
Fotrzeba innej, nowej religii bya tak silna w spoeczeiistwie rvieku
II i ilI, e wyra,ata si zarwno w religiach wysublinrowanych teologicznie
i etycznie, jak te: w wierzniach bardzo prymitywnych. Peny triumf wi.
cia astrologia. W epoce tej coraz wiksz popularnocicieszya si magia,
zar5wno w formach prymitywnych, jak i bardziej wysublimowanych.
U schyku II w. narodzia si z magli tlteurgia', ktota mia'a si sta jej
wyisz, bardziej religijn i fi|ozoficzt postaci. Jej dalszy wielki rozwj
wie si z fi|ozofi neoplatonizmu.
222
T NEOPLATONIZM FILOZOFIA
NAJBLIZSZA -RELIGII
Wielkie systemy filozof,czne epoki cesarstwa zbliay si coraz bardziej
do religii. Tak ewolucj przeszed' na gruncie rzymskim stoicyzm, ktrego
wybitnymi przedstawicielami byli Seneka, Epiktet i Marek Aureliusz.
Podobnie bliski religii by neopitagorizm. Najwaniejszym kierunkiem
filozoficzno-religijnyrn sta si w III w. neoplatonizm. Twrc jego by
Plotyn (ok,2o5-269), ktry urodzi si w Egipcie i ksztacisi w Aleksandrii
pod kierunkiem Ammoniosa Sakkasa, gdzie studiowa take chrzecija-
nin orygenes. W 244 r. Plotyn otworzy szko w Rzymie, wywierajc
wielki wpyw nie tylko dziki swej rozlegej wiedzy i gbi mylifilozo-
ficzno-teologicznej, al take przez surowy tryb ycia i czynn mio
bliniego.
Fodstaw jego filozofii by platonizm j da|sza ewolucja redniej Aka.
demii, idca w kierunku religijnego mistycyzmu. Flotyn czerpa. towni
z dorobku innych szk filozoficznych, zw.aszcza ze stoicyzrnu, od ktrego
przej| ide Logosu. Gosinauk o transcendntnym absolrrcie' z ktrego
ernanuj coraz mniej doskonae postacie bytu tzw' hypostazy. Sdzi,
e oczyszczenie si duszy ptzez poznanie boskiego absolutu rnona osiqg.
n nie tyle drog Samego rozumowania, co ptzeyciem mistycznej ek-
stazy. Plotyn tworzy' sw teori take pod wpywem nryli biblijnej' cho
jego nauka o emanacji zaptzecza.a judejsko-chrzecijafiskiej doktrynie
stworzenia wiata.Pewne myli goszone ptzez Plotyna zbliaygo do
chtzecijan, ktrych by ideowym przeciwnikiem. IJczniami jego byli
zarwno zdecydowani przeciwnicy chrzecijaristwa, jak Porfiriusz, wydawca
dzi mistrza w formie szeciuEnnead, jak te, pervni myliciele chrzeci.
jariscy, ktrych pocigaa w neoplatonizmje idajedynoci Boga i denie
do mistycznego pogrenia si w Boga.
Niewtpliwie jednak Plotyn stworzy jedyny w tej epoce system filo.
zoficzny, ktry mg pocign elit intelektualn wiatarzymskiego
i przeciwstawi si atrakcyjnoci chrzecijafstwa jeszcze w wieku IV. Neo.
platonizm nis odpowied na pytania nkajce ludzi w epoce niepokoju
moraInego, kiedy to coraz mniej zadowolenia przynosi wiatmaterialny.
Jak trafnie zauwayt M. Simon: ,,Czowiek, wizieri swojego ciata, materii,
przezfiacznia, chce zetwa te pta. Czuje w sobie pragnienie wiecznoci,
pragnienie zbawinja. I zbawieni to obiecuje mu mistyczrra filozofia
neoplato czykw, caa oddana w subreligii i sama bdca religi'' a.
2?,3

RoZSZERZANIE s cHRzEcIJASTwA
w wIECIE RZYMSKIM
W takiej to epoce sprzecznoci, niepokoju, ale jednoczenie zapotrzebo.
wania na prawdziw religi, chrzecijast:wo zaczo zdobywa Zachdi.
Rozprzestrzenio si ono szybko i szroko we wschodniej czci Imperium
ju w I wieku. Dla losw chrzecijastwa po mierci Chrystusa zasadnicze
znaczni miaa postawa Apostow, ktrych trzon stanowili bezporedni
uczniowie Jezusa. Istotne byo, czy Jego nauka bdzie tylko zmodyfiko-
wa,nym judaizmem' ptzznaczarLynr w zasadzi dla Zydw, czy te, prze.
anrie krgi etniczne i obyczajowe lzraeira. Przeomowe znaczenie miaLo
doczenie si do grona Aposto<5w Pawa z Tarsu (yda z Cylicji' ktry
posiada obywatelstwo rzymskie). Uzyska on bardzo staranne wykszta.
cenie zwaszcza w zakrsie znajomoci Starego Testamentu, jak i pocstawv
kultury hellenistycznej 6. Po przybyciu do Jerozolimy sta si uczniem saw-
nego uczonego faryzeusza, Gamaliela. Pocztkowo rnody Pawe zwa]cza
z rvaciwsclbie energi i gorliwocichrzecijaristwo i asystowa nawet
przy rkamieniowaniu przezfanaykw ydowskich w.Szczepar,a. W drodze
do Danaszku nast4pio nage nawrcenie si w.Pawa i wkrtce sta
si on szczeglnie gorliwym Apostoenr chrzecijastwa, ktry pojmoiva
jako swe zadanie niesienie naLlki Clrrystusa do nie-ydow. Jakkolwick
wedug tradycji chrzecijaskiej pierwszego poganirra, centuriona Kolne.
liusza, ochrzci w" Piotr ?, to jednak jego dziaa|noapostolska. podobnie
jak w.Jakuba, bya nastawiona przede wszystkim na chrystianizacj
yd6w Jerozolimie, a nastpnie w Antiochii.
-w
Zasadnicz nowatorstwo w'Pawa polegao na wia<lomej misji za-
pozrrawania z nauk Clrrystusa ro-nych etnicznie i spoeeznie krgv
ludzi. W tym celu podj trzy wielkie podr<ie mis1,jne, kt<lre objy Cypr,
Zna Zfi czAzji Mniej szej 'cznie z mao zhe]lenizowan Galacj , a tak
niektre miasta Macedonii i Grecji, gdzie powstay silne gminy chrzci.
jafiskie w Tessalonice i Koryncie. W czasie tej dziaalnoci rnis1,jllej wyo.
ni si zasadniczy problen.l potrzeby zrwanja z odrbnoci obyczajow,
obc"wizujc ydow. Wielu sporod pierwszych chrzccijan Zydow uwa--
,ala, iLe wSZyScy nawrcni na chrzeci.jaristwo, Grecy lub przedstawiciele
innych narodowoci, powinni poclcia si obrzezaniu i innyrn fygoroln'
ktre obowizyway prozeiitw ydowskich. Temu stanowisku' przeciw.
stawitri si Palve i Barnala, kt tzy przybyli do Jerozolimy celem tozstrzyg.
nicia problmu \Y gronie 'postow i starszyclr. Spotkanie jerozolimskie
f24
TI
rozlvizao spraw w sposb kompromisowy, ustanawia1c tzw. Dekret
apostolski. Na nowo nawrconych spord pogan nie naoono najbardziej
drastycznych wymagari judaizmu, jak obrzezanie. Nakazano im jednak,
"'aby si wstrzymali od
pokarrnw ofiarowanych bokom, od nierzdu,
od tego, co uduszone, i od krwi'' 8. Fierwszy zakazby' ciskonsekwencj4
monotizmu, dotyczy bowiem misa zlvierzt skadanyclr na ofiar bogom
pogariskim. Natomiast zakaz spoywania misa zwterzt,,uduszonych"',
tnt, takich, z ktrych nie usza cakowicie krew, by cilezwizany z tta'
dycjami lzrael'a. W wyniku tych zakaz5w chrzecijanin nie mg bez obaw
uczestniczy w posiku w domu przedstawiciela innej religii, co stanowio
istotn barier obyczajowo-towarzysk. Zrezygnowanie jednak z innych
typowo ydowskich tradycji zapewnio poworlzenie dalszym podrom
misyjnym w.Pawa, jego wsptowaruyszy i rrastpcw.
Chrzecijaristwo szybko rozpowszechnio si we vlschodniej czci
Itnperium, a jzyk grecki sta si dorninujcym jzykiem Kocioa.Na Za-
ohodzie rozwj chrzecijastwa nastpi znacznie pniej w II i III w.
-
I
l Wyjtkiem jednak by sarn Rzyrn, gdzie gmina chrzecijariska powstaa
wczenie, Zapewne przed 60 r. n. e. 9 w. Pawet, piszc swj lisl do Rzy-
I
mian (datowany zwykle na 57-58 t.), zwtaca' si do jui zorganizowanej
gnriny. Ptzybyt do Rzymu ok. 61 r., jako wizieri (oskarorry przez ydw
I
odwoasi za poredniatwm prokuratora Judei, Festusa, do cesarza) 10,
i ale korzystat na razi ze wzgldnej swobody i mg nauczaLr. Sytuacja
ta zmienia si potem bardzo niekorzystnie dla sanego Apostoa i w ogle
chrzecijan w Rzymie.
PB.oBLEM PRZELADoWA CT{RZESCIJAI.I
Do czasu poiLatu Rzymu w 64 r. za rzdltv Nerona lrie mamy adnycir
pewrrych wiadonoci o przeladowaniu chrzecijan ze strony wadzy
oesarskiej. Natorniast bardzo wrogo odnosili si do nich wirni staremu
wyznaniu ydzi, zarwno faryzeusze, jak sacluceusz' Chrystianizm,
ztodzony w rodowisku ydowskim' propagowany z ilocztku wrd pogan
przez misjonarzy ydowskich, w lviadomocix.zynrian kojarzy si z juda.
izmnr i wydawa si irn jakodmiarr iudaic superstitio. Dopki trwao
takie przekonanie, chrzecijanie w praktyce korzystali z statusu przyzna.
nego Zydorn' tzn. mogIi nie skada ofiar bogom pa stwa rzymskiego.
Doszybko jednak Rzymianie dostrzegli odrbrrochrystianizmu,
a zapewne clopomogli im w tym ydzi, ktorzy chcili si stanowczo odci4
15
- teligie wiata rtzymskiego 225
od chrzecijafistwa. Najpierw wytworzyy si niechtne nastroje vrobec
chrzecijan wrd mas ludowych, a nawet wrd ludzi wyksztaconych
(przykadem w II w' moe by zw|aszcza Fronto, nauczyciel Marka Aure-
liusza), potem zaczy si represje ze strony wadz. Koci wprawdzie
ni znalaz si od razu poza prawem, ale nie zndowat si take pod opiek
o czaty pocigao za sob surowe kary w prawie rzyrrrskim 15. Inni arrtorzy
antyczni uywali rwnie pejoratywnych okrele chrzecijariskiego zabo.
bonu. Wdug Tacyta bya to exiti(bilis superstitio (zgubny zabobon);
w liciedo Trajana Pliniusz Modszy uyolcrelenia: superstitio prava et
immodica (niegodziwy i nieurniarkowany przesd) 16.

prawa od momentu, kiedy przestano go traktowa jako sekt ydowsk.
Ten brak ochrony prawa stwarza sytuacj niebezpieczn, zanim jeszcze
zosta wydane w III w. oficjalne edykty przeciw chrzecijanom. Przela.
dowania zdarzaty si sporadycznie wczeniej za|eaygwnie od ini.
-
cjatywy wadz lokalnych, tzadziej zdarua si akty ingerencji cesarskiej 12.
Pierwsze takie przeladowanie nastpio w 64t., po wielkim ponrze
Rzymu, ktry w lipcu tego toka zniszczy. cakowicie trzy dzie|nice miasta.
Wydarzenia te opisa dokadnie Tacyt, ktrego relacja pozwa|a nie tylko
odtworzy rodzaje kani, jakim poddano znaczn grup chrzecijan, ale
take nastrj nienawici, ktry im towarzyszyaB. Kiedy Nero nie mg mowlt i wypijanie ich krwi, o kult gowy osa i rine najba ziej wyszu.
zapobiec rozpowszechnianiu si plotki, e to on sam nakaza podpali
Rzym, zrzuci" wwczas win na chrzecijan' ktrzy byli powszeclrnie
zninawidzeni. ,,Zgubny 7abobon'' (exitiabilis Superstitio) dotar do sto.
licy z Judei. ,,Schwytano wic naprzid tych, ktitzy t wiar publicznie
wyznawati, potem na podstawie ich zeznail ogromne mnstwo innych
(multitudo ingens), i udowodniono im nie tyle zbrodni podpalenia, ile
nienawi ku rodzajowi ludzkiemu". odium generis humani zatzut
bdzie powtarzany stale. Frzekonany o tym by take Tacyt,
-ten
jeden z rraj.
bardziej wiatychludzi swojej epoki (pisa Roczniki w pocztkach II w.).
Oburzay go wprawdzie okruciestwo kary i wymylne rcdza1e kani,
stanowice widowisko dla ludu i Nerona, ale ,,ci ludzie byli winni i zasu.
giwali na najsurowsze kary".
Problem przeladowa clrrzecijan ma olbrzymi literatur, w ktrej janie. Nie mona bowiem ustali w sposb oglny jakiejkolwiek oile
ana|izuje si gwne ptzyczyny przeladowari. Mona wyrni spord okrelonej reguy. Nie trzeba ich szuka. JeIizostaj zadenuncjowani
nich trzy podstawowe:
1) Uznanie chrzecijaristwa za szczegInie niebezpieczny zabobon.
Wedug sformuowania Swetoniusza,,ukarano torturami chrzecijan,
wyzrrawcw nowego i zbrodniczego zabobonu'o 14. Superstitio noya et
malefica -_ oba przymiotniki rnia grony wydwik. Jak susznie stlvier.
dzi ks. M. Starowieyski, nowy przesd budzit. obawy, gdy d|a Rzymian
religi wiarygodn bya tylko religia dawna i jedynie taka zasugiwata na
szacunek. W dodatku bya to superstitio malefica-zbrodnicza, co nasuwa-
o podejrzenie o tajemne praktyki magiczne, grone dla ludzi. oskarenie
2) odmawianie ptzez chrzecijan uozestnictwa we wszeikich formach
oficjalnego kultu
gom w - przede wszystkim odmawianie skadania ofiar bo.
pojciu rzymskim mogo cignna spoeczefstwo rne
-
straszliwe klski. Stanowio to podstaw do oskarenia o bezboino-
atizm.
3) Wok chrzecijastwa wytworzya si atmosfera powszechnej nie-
chci spoecztistwa rzymskiego, z ktrego gminy chrzecijariskie byy
wyobcowane, a tajemnicze obtzdy sptzyja narastaniu zowrogich plo.
tek. Oskarano wyznawcw Chrystusa, np. o perfidne mordowanie nie-
kane formy lozpusty. List tego typu zaruutow podaje Minucjusz Feliks,
zapewne na podstawie przekazu FrontonalT.
W wieku I i II oskarenia chrzeci1an oruz wydawane sporadycznie
wyroki miercimiay podstawy prawne nie docileokrelone, polega-
jce raczej na odczuciu przez sdziaw.namiestnik w tego' co jest zgodne
lub niezgodne Z mores maioruml8. Wytyczne dla takiej polityki zawiera
list csarza Trajana (ok. l12 r.) skierowany do Pliniusza Modszgo jako
namiestnika tsityniiPontu, ktry prze$traszony szerzeniem si chrzeci-
jaristwa nie r,viedzia, czy ma stosowa na wilcsz skal represje. Na jego
wtpliwocicesarz odpowiedzia w nastpujcy sposb:
,,Postpowae,rnj Sekundusie, tak jak byo trzeba w roztrzsaniu spraw
dotyczcych tych, ktorzy zostali zadenuncjowani do Ciebie jako chrzeci.
i jeliudowadnia si im win, ttzeba ich kara, ptzy czym jednak ten,
ktry powie, rc mie jest chrzecijaninem, a pokae to rzeczywicie, tzn.
modlc si do naszych bogw, powinien otrzyma wybaczenie, nawet
jelijest podejrzany co do przeszoci.Donosy anonimow nie powirrny
znalmiejsca w adnym oskareniu. To daje bowiem bardzo niedobry
przykad' i nie odpowiada naszemu wiokowi'" 19.
Z korespondencji Fliniusza z Traja'nern rvynika zatem, e nie byo
jeszcze staej regu postpowani a z chtzecljanami, czyli specjalnych ustaw
atyclrrnzecij a{skich 20.

226 227
 Nastroje niechci wobc chrzecijan trway nadal i objy one take
prowincje zachodnie, w miar rozpowszechniania si chrzecijaristwa na
tych obszarach. W II w. istnia ju silne orodkichrzecijaristwa w Afryce
i z tych prowincji pochodzili pierwsi apologeci piszcy po acinie na prze.
omie ll/ill w.: Tertulliar1 i Minucjusz Feliks. W 2 poowie II w. chrz-
cijastwo objo ju Gali Narbonensis, dolirr Rodanu wraz ze stolic
religijn tres Galliae, Lugdunum, bdcego najstarszym orodkiem kultu
cesarskiego na Zachodzie. To waniew Lugdunum w 177 t. zotgani-
Zowano przeladowaniachrzecijanna wiksz skal. Doszo do nich
w atmosferze grozy wojen markoma skich i wzrastajcego nizado-,
wolenia spoecznego. Przladowania ikait ok. 50 mczennikw w l.'ugdu.
num miay szczeglnie okrutny charakter; zginli wwczas m. in. przy.
wdca gminy, biskup Fothinus, Starzec |iczcy ponad dziewidziesit
cztety lata, pitnastoletni chopiec Pontikus i moda niervolnica. Blan-
dyna 21. Namiestnik prowinc.ji zwrcit si do Marka Aureliusza o instruk-
cje; cesaru nakaza' kara mierciwszystkich, ktorzy bd upiera si przy
clrrzecijaristwie: obywateli rzymskich cina,a innych wydawa na tozszar.
panie dzikim zwierutom na arenie 22.
Postawa Marka Aureliusza wobec chrzecijan bya w ogle niechtna;
jego stoick moralnorazia gorliwo,zjak wyznawcy Chrystusa szli
na mir mcze sk 23. Ponadto u schyku II w" nastawienie elity spoe-
czestwa rzymskiego wobc Kocioapogorszyo si na skutek pojawienia
si w chrzecijaristwie sekty montanistw, ktra odnosia si wrogo do
wiata pogaskiego. Pod koniec rycia (od r. 207l2o8) zwolennikiem mon.
tanizmu sta si nawet jeden z nznakornitszych przedstawicieli literatury
chrzecijafiskiej, Tertuilian. .Iakkolwiek Koci ni azna' nauki Monta.
nusa24, to jednak Rzymianio nie odrniali w praktyce chrzecijan orto-
doksyjnych od nieprzejednanych wobec pogan montanistr,v. Atmosfera
wzajernnej nieufnocipogbiaa si.
fronnon sT.EJ RELIGII GRECKo-RZYMsKIEJ
Jak postaw wobec ofensylvy chrzecijastwa i wielkiego powodze.
nia misteryjnych kultw Wschodu z.a stara religia grecko-rzymska?
We wspczesnych badaniach naukowych odrzuca si ju na og pogld,
e popada ona w rilatazm i slrostnienie. W opublikowanej w 1981 r. pracy
R'. MacMullen stara si przedstawi ywotnopoganizmu 25. Ju, wczeniei cowanie. Frzyjty do Rzymu ju: w pacztkach III w. p.n. e."i osadzony
badania M. Simona i innych uczonych wykazay znaczue oywienie i po-
gbienie moraltre pewnych nurtw reIigii grecko-rzymskiej. Niewielk
228
szans przeciwstawienia si ideologicznego wielkirn religiom Wgchodu i chrze-
cijaristwu mieli gwni bogowie rzymskiego panteonu. Ale w starej re-
ligii istniaty kulty, ktre miaty szans zaspokojenia nowych potrzeb reli.
gijnych epoki przez odpowiedni intorpretacj, wyeksponowanie pro.
-
blemu zbawienia i pogbienie wymaga moralnych. Takimi bogami
zbawcami stali si przede wszystkim Dionizos Bakchus, Asklepios
-
Eskulapius i Herakles Hrkules.
- -
-
KIJLT DIo}TIZosA
- BAKCTUSA
Kult Dionizosa by od dawna zwizany z wirzeniami w iycie poza.
grobowe i jego misteria cieszyy si wielk popularnoci wrd szerokich
krgw spoecznych. Po represjach 186r. p.n.e.kult Bakchusa odzyska
swoj ywotnow poowie I w. p. n. e. Zawdzicza du popularno
atwociasymilacji z rlnymi bogami lokalnymi. Formy zewntrzne kultu
dorwnyway wspaniaocikultom wsclrodnim, a misteria mia nie.
mniejsz atrakcyjno. Religia ta w okresie cesarstwa bya ujta w zhirar
chizowane struktury organizacyjne, a stowarzyszenia kultowe, thiasoi,
|iczyty niejednokrotnie kilkuset czonkw. Stopniowo pogbianiu ulegy
wierzenia w ycie pozagrobowe zwiZan z kuliern Dionizosa26. W II
i III w. powstaa ogromna liczba sarkofagw z wyobraeniami dionizyj.
skimi; bg mia w ten sposb sprawowa opiek nad zmarmi i zabezpie.
cza im ycie pozagrobowe 27. Kult Dionizosa nie wyzwoli si jednak nigdy
cakowicie z pewnych elementw orgiastycznych i nie przeciwstawit cbrz-
cijaristwu programu ideologicznego, ktry rngby z nim rywalizowa.
ASKLEPIOS JAKO BOG-ZEAWCA
Wicej szans jako bg-zbawca mia Asklepios, ktrego religia i mitologia
nie zawiera|Y nigdy elementw dwuznacznyclr moralnie. KuIt Asklepiosa
doczeka si w 1945 r. dobrego opracowania (zestaw rode.i interpretacja),
ktrego autorami byli Emma i l-udwig Edelstein?g. Ptaca ta obejmuje
jednak przede wszystkim wiatgrecki; problemy rozpowszechnienia kultu
Asklepiosa w Imperium Rzymskim zosta potraktowane bardzo skr.
towo, bez uwzgldnienia inskrypcji i zabytkw archeologicznych. Tak wic
bg, opiekun lekarzy i zbawca ludzkich dusz, czeka jeszcze na pene opra-
na insula Tiberina, ktra dotychczas jest siedzib4 szpitaii, przeywa swj
rensans w II i ilI w. n. e. W okresie tym kult Asklepiosa uleg znacznemu
229
pogbieniu: traktowano go jako nie tylko uzdrowiciela od cierpie ciaa,
ale wybawc dusz, ktry nie opuszczat czowieka nawet w momencie
ostatecznym, tzn. wiernie towaruysz7'm:uptzy miercii wtajemniczatw y-
cie pozagrobowe.
Asklepios-Eskulapius by bogiem grecko-rzymskim, ktrego popu-
larnow catym Imperium opara si nawet religiom orientalnym i moga
najduejtywa|izowa z chrzect1ailstwem. Usun w cie innych bogw
uzdrowicieli, wielkie bstwa olimpijskie i przetrwat jeszcze w okresie,
kiedy wadze cesarskie zakaza wszelkich form kultw pogaskich. Po-
pularno t mona w pewnym sensie wytumaczy bardzo osobistymi
wizami, jakie powstay nridzy Asklepiosem a jego czcicielami. Bg ten
- tak:e nie wierzcym w niego.
gotw by udzieli pomocy kademu
Wymaga tylko czystoci,wartoci moralnych od tych, ktlrzy przycho-
dzili szuka uzdrowinia w Asklepiejonie' Niewtpliw nowociw wiecie
grecko-rzymskim byo, e Asklepios sam reprezentowat. najwysze war.
tocimoralne: by szlachetny, dobroczynny, kochajcy |udzi, odpowiada
zatem pottzebie doskonaocibstwa. Ludzie wierzyli w.skuteczn pomoc
tego herosa-boga w epoce' kiedy zwtpili ju w olimpijczykw, a uroczystoci
ku ich czci poszty w zapomnienie. Asklepios pozosta bogiem bliskirn lu-
dzkim sercom 2e.
Nie by on tylko bogiem biednych, prostych ludzi. Tak:e przedstawicie.
le warstw wyszych zwraca|i si o pornoc do Asklepiosa. Tylko ludzie
bogaci i wpywowi mogli przeniesi jego kult do innych miast, fundowa
nowe Asklepiejony. W wiecie grecko-rzymskim zdrowie ceniono nawet
wy:ej ni, bogactwo, to byo summum bonum niezbdne dla zapewnienia
czowiekowi szczcia, Bg, ktry skutecznie |eczy' i wybawia od mierci,
cieszy si ju du popularnociw okresie penej pomylnocipastwa nina.
rzynrskiego. W ,,wieku niepokoju'' popularnota znacznie wzrosa, po-
niewa orazbard,ziej widziano w Asklepiosie boga troszczcego si o dusz,
o wartoci moralne czowieka, przygotowujcego do cia pozagrobowego.
Mia on potg i moc odwrcenia mierci. Ale gdy okazywaa si ona nie.
unikniona, Asklepios nie opuszcza swych wiernych o momencie ostatecz.
nym. Tak wierzyli wyznawcy Asklepiosa i wiara ta tumaczy niezwyk
popularnoherosa-boga 30.
Fotg Asklepiosa docieniali w peni chrzecijanie i podjli z niln szcze.
glnie ostr walk, co mona ptze|edzi w dzieach Tertulliana, Laktan.
cjusza, Euzebiusza i innych autorw. Postaw t na|ey tumaczy nie tylko
faktem, e kult boga uzdrowiciela by nadal ywy w okresi wzrostu
-
230
chrzecijast:wa i fe Asklepios byt. uwaiany za zbawici|a (okrelano w ten
sposb wielu bogw w okresie ponega antyku). Dla chrzecijat dtainiee
byy podobistwa w opowieciach o Asklepiosie i Jezusie, ktry take
uzdrawia ludzi i ratowa od zarazy. obaj nielipomoc bdcym w potrze.
bie, byli wzorm osobistej nieskazitelnocii miocido ludzi, obaj byli
bogami-ludml Takjak Asklepios, Chrystus by synem Boga i kobiety.
Mimo zasadniczych rcfnic (np. Chrystus gotw by pomaga nawet grze.
sznikorn, Asklepios wymaga czystociducha) podobieristwa byty tak
znaczL7, e batdzo niepokoi chrzecijan. Pocztkowo lwaano, e te
podobieristwa s dzieem Szatana, ktry mia w ten sposb zmyli ludzi
i przedstawi im ,,faszywego Chrystusa''.
Stopniowo jednak pogldy mylicieli chrzecijariskichzmieniab si.
Zacz\i oni uznawa, ie cz'wiatai objawienia zostaa dana take po.
ganom. W koncepcji Klmensa i innych wielkich pisarzy chrzecijariskich
Asklepicrs nie by ju duohem diabelskim i faszywym Chrystusem, jego
zadaniem by'o racz danie zapowidzi nauki chrzecijafskiej - pre-
paratio evangelica. Ta zmiana postaw mylicieli chrzecijaskich nie ozna-
czaa jednak gotowociwyznawcw Asklepiosa do nawrcenia si na chrz-
cijastwo. Wielu z niclr wytrwao w swojej wierze jeszcze w okresie, kiedy
mogli czci swego boga tylko potajemnie 31.
Kult Asklepiosa odegra du rol w nowej religii starego wiata, powo.
arrej do ycia przez Juliana Apostat. Wydaje si, e jednym z zasadniczych
elenrentw,,opolu'' wyznawcw Asklepiosa by politeistyczny charakter
ich retrigii. Asklepios nieida'wycznooijak Chrystus, pozwa|aczcitak:e
innych bogw. Ponadto jego religia nie wymagata ta1s wilkich zmian
w yciu osobistym czowieka, jakie byy niezbdne dla clrrzecija.
PoPULARNo pnz:uoBnAzoNEco
KULTU HERKULESA
Innyrn bogiem, ktry cieszy si du popularnocido korica wiata
antyczngo, by Herkules. Zdaniem M. Simona by on najpowaniejszym
rywalem chrzecijaristwaBz. Podobnie jak Asklepios by on hefosem,
czowiekiem bogiem, a swe miejsce na olimpie wyska dopiero po
-
penym trudw yciu, po mczeriskiej miercina stosie gry oeta. Mogoby
si wydawa, e bujne, pene przygd, a nawet zbrodni ycie mityczne
greckiego Heraklesa ni dawao podstaw, aby mona go byo uzna za
23t
wzr moralny, za boga, ktry byby w stanie odrodzi star religi. Jednak
ju w epoce heiienistycznej nastpia pierwsza faza przeobtaeri krrltu
Heraklesa, interpretacji lilozoficzno-moralnej jego postaci, alegorycznej
zajego dwunastu prac i innych wyczynlw. Interpretacja stoicka uczynia
z herosa-boga wz6t dobrego wadcy, dziki czemu kult Herkulesa odegra
zasadnicz rol w ideologii Antorrinw 33. Natorniast mylfl|ozoficzna czyll-
nikw b|isza bya wierzeniom ludowyrn, w ktrych Herkules wystpowa
jako bstwo opiekuricze biednych i wyzyskiwanyclr'
Herkules by traktowany ptzz Warstwy nisze spoecze stwa jako
obro ca sprawiedliwoci, ktry poskromi zych, a ocali dobrych. tsy
czazony jako bezinte1.eso]'Yny nrciciel krzywd i jako bohater nioscy 1lo-
moc biednym. Maiowlliczo(: czynw Herkulsa, jego ludzki clraraktor
przejawiajcy si take w grzechaclr i sabociach, zb\ia|v go do ludrr.
Pomimo oficjalnych tendencji do traktowania Hrkulesa jako boga, w wie.
rzniach ludowych pozosta on przede wszystkim herosetn, ktry swe przy-
jcie do grona olimpijczykw zawdzicza' nie pochodzeniu boskienlu
(jako syn Jowisza), ale swoim czynom i trudom poniesionym dla dobra.
ludzkoci 3a. Bogactwo i z.a'onopostaci Herkulesa pozwalay rra przck.
sztacanie wyobrae o nim w duchu potrzeb nowej epoki i zapewrriay
wyjtkow trwaojego kultu. M. Simon sformuowa swoj opini
w sposb nastpujcy: ,,Poniewa nie by on bstwem jak inne, poniewaz
by czowiekiern zanim sta si bogiem, wydaje si, e stawia opr lepiej
ni wikszoolimpijczykw'' 35.
W ,'wieku niepokoju'' wytworzya si wok postaci I{erkulesa, .jallo
bstwa zbawjnia i wzoru aktywnego ycia d},a dobra ludzkoci,koncepcja
interpretacji jego mityczrrej biografii i czryn1w, ktr mona okrlimia.
nm heraklologii. wiadcz o tym liczne plastyczne wyobraenia Herkrrtrsil
z II i III w., w ktrych czsto wystpuje zwizek boga ze wiatemchtonicz.
nym, przedstawianie go np. z larzmionym Cerbrem 36. Nowo teildcncjc
reprezentuj sarkofagi zkailcaIlizIIIw. Przdsta,,,taj4one czsto dwanacj
prac Herkulesa; jego Samego v.lyabraaj jako mdrca, ktry umia si opr.zec'
pokusom i sta si wzorm doskonaoci rnoralnej 37. Sarkof,agi hrkulel.
skie z III w. prezentuj przede r,vszystkim tnrat walki z siami pieka i triumf
I{erkulesa nad nrirci'Te elernenty rrritw o Herkulsie interesolvay
szczeglnie R.zymian. Ju Senka interpretowa zejcieHerkulesa do i{ir.
dsu nie jako dwunast prac herosa' |ecz jako jego czyn najw3uszej rairgi,
ukoronorvanie zwyciskiej drogi yciowej 38. Triunf Flerkulesa nad mierci
inspirowa rzymskie sarkofagi, na ktrych y'ygbraano posta leceg.l
f32
boga z rysami indywidualnymi zmartego, symbolizujc heroizacj dion!
zyjsk i szczliwnimiertelno89.
Na przeomie III i IV w,.zacz'a powstawa pogrzebowa sztuka chrze-
cijariska, ktra prezentowaa cykl wydarze opisanych ptzez Ewangelie.
Sarkofagi herkulejskie stanowiy dia nich paralex i w pewnym stopniu
wzr artystyczny. M. Simon sdzi, rc cuda Chrystusa odpowiaday w iko-
nografii pracom Herkrlesaao. Niektre zabytki sztuki z IV t,v. wykazuj
swoiste ,,wspistnienie'' ternatyki chrzecija{.skiej i lrerkulejskiej. Cieka-
wym lviadectwms freski, odkryte nidawno w katakumbach przy via
Latina w Rzymie. W grobowcu tynr znajdoway si sale chrzecijafskie ze
scnami z Ewangelii i Starego Testamentu otaz sale poga skie, w ktrirych
dominowa Herkuls i jego czyny. trnterpretacja, tego zabytku, pochodzcego
z poowy trV w., jest dotrudna. Wilu badaozy sdzi, e grobow.lcc na-
leadobogatejrodziny arystokratycznej, religijnie podzielonej naclrlzeci.
jan i wyznawcw starej religii, ale wsp5ijcejze sob4 w duchu totrerallcji al.
Taka postawabya jeszcze moliwa przed edyktami Teociozj';sza Wiellliego.
Jakkolwiek M. Simon wi<lzi gwnego rywala chrzecijaristwa w l{erku-
lesie, wydaje si, 'e je<lnak kult Asklepiosa by ulvaany przez sanryoir
chrzecijan za bardziej niebezpieczny. Rozwizanie problemu, }<t ry
z dwclr bogw-heros rv by powaniejszym przecirvnikiem chrzecijaii-
stwa, jest w praktyce nimoliwe' Nota bne brakuje, jak ju: wsponrtriarro
peniejszych studiw nad kultem Asklepiosa w Imperium R"zymslriirra2.
Kult }{rkutresa by niewtpliwie bardziej atrakcyjny dla wadzy cesarskiej
-
take w okresi ostatnich walk ideologii poga skiej, ale to ju stanowi inne
zagadnienie.
W ,,wieku niepokoju'' nastpio take ztaczne oywienie starych v'.ie.
rzeri celtyckich, zwaszcza w Galiias. Rozkwit religii orientalnych, rozr,v .!
pogbionych nurtw starej religii grecko-rzymskiej i towarzyszcy tym
zjawiskom stay wzrost znacznia chrzecijaristwa byy to problemy,
do ktrych musiaa si ustosunkowa wadza
-
cesarska. Potrzebowaa ona
Zawsze oparcia religijnego, a potrzeba ta staa sijeszcze silniejsza W oktesie
narastajcego kryzysu i zachwiania si autorytetu wadz rzyrnskich. W tej
sytuacji cSarze mogliby szuka oparcia w jakirl ,,uprzywi1ejolvatrynr''
kierunku retigijnym i stara si uczyni zeri podpor wtadzy, czylrnik
jednoczcy Inrperium, ktremu grozi proces dezintegracji zw.aszcza
-
w drugiej poowie ItrI w. Jednak cesarze tego wieku nie zdobyli si n'a wielk
i konsekwntn polityk religijn. Jedyn prb podj Aureiian {z18-
W
275) lansujc kult So ca Niezwycionego
- Sol
Invictus. sumie
233
gry*'
A
polityka religijna clsarzy III w. miaa ptzewaLnie charaktr kompromi- jego defr synkretycznych, do ktrych pragn wczy take chrzecija.
sowy i synkretyczny wobec ogu wierzeri religijnych z wyjtkiem chrz. stwo. Biograf cesarski przekaza tak relacj o pobonym wa<icy:
godzinach porannych spenia obrzdy religijne w swojej do-
cijafistwa, ktre budzio cataz wikszy niepokj wadz rzymskich. ''[...] w
mowcj kaplicy; rnia tam zarlwno wizerunki ub stwionych cesarzy (rvy-
bra 3'edynie najlepszych), jak i ludzi szczeglnie szlachetnych, midzy nimi
-i"Tlffi^J'J#.lT',iRffi:* Apoloniusza i jak twierdzi historyk jego czasw Abra.
orfeusza
- oraz innych ludzi tego rodzaju, a
- Chrystusa,
tak: wizerunki przad-
har:-la.
krv..{6.
W poprzednim rozdzia|e byta ju mowa o cotaz bardziej ycz7iwytl. Znajomo religii chrzecijafi'skiej nie bya zbyt gboka u modego
stosunku cesarzy do wielkich religii orientalnych. Zaznaczyt si on zwasz- wadcy, skoro na rwni traktowa Apolloniosa z Thyany i Chrystusa (nie
cza w okresie panowania Sewerw. Cesarze tej dynastii musieli take spre. mwio ju o orfeuszu). Ale Swer Alksander by peen najlepszych chci
cyzowa swoj polityk wobec chrzecijastwa, ktre dysponowao ju wzgldem chrzecijan i anulowa de facto dekret Septymiusza Sewera.
si1n i zwart organiza, maj4tkami i odgrywao coraz waniejsz rol Kocimg w tym czasie nie tylko istnie, ale posiada w Samym Rzymie
w yciu intelektualnym, zwaszcza w Aleksandrii (Klemens i orygenes). swj nrajtek (patrimonium) i cmentarze podlegajce bezporednio wadzy
Septymiusz Sewer czu si zaniepokojony nadmiern |tczb chrzecijan religijnej. Po krtkiej fali przeladowari, jakie objy znw chrzecijanza
i ich rosncym znaczniem. Do zaosttznia stosunkw midzy wladz rzd6w Maksymina Traka (235-238), ktry niszczy wszystkich zwolenni.
cesarsk a chrzecijanami doszo w 2o2r., kiedy to Sewer bardzo uro- kv,'zamordowango Sewera Aleksandra, Kocicieszy si znowu wzgl.
czycie obchodzi Decennalia, czyli dziesiciolecie swojej wadzy. W uro- dami rvadzy cesarskiej, gdy panowanie obj Filip Arab. Tak wic pierwsza
czystociach tych, celebrowanych ze szczegltt wspaniaociw Afryce, poowa III w. bya w zasadzi pomylna dla rozwoju chrzecijaristwa.
nie uczestniczyli chrzecijanie, co wywoao oburzenie tumu i tozrvcbyaa.
W tyme roku cesarz wyda prawdopodobnie dekret zakazujcy nawra. EDYI(T DECJUSZA I JEGO KONSEKWENCJE
cania si na religi ydowsk i chrzecijarisk.Nie godzlt on bezporednio Zasadnicza zmiana nastpia w 250 r. Cesarz Decjusz (249-25|), d-
w tych, ktorzy ju byli chrzecijanami, ale w nowo nawrconych. Gdyby cy do odrodzenia wewntrznego paristwa w duchu starorzymskich tra.
nakazy cesarskie realizowane byy zpen konsekwencj, mogyby pocign dycji i odparcia niebezpiecze stwa zewntrznego z Strony Goiw, w sy.
fata|ne skutki dla dalszego rozwoju chrzeciiastwa. W praktyce ograni- tuacji bardzo gronej dla cesarstwa podj energiczne dziaania przeciw
czyty si do Aleksandrii i Kartaginy a5. chrzeoijanom. W 250 r. wyda edykt nakazujcy, aby wszyscy mieszka cy
Wiadomo, na panowanie Sewera przypada doznaczna |iczba paiistwa z.oyli bogom uroczyst ofiar przebagaln w intencji csarza
rnczennikw (np. Perpetua i Felicyta w Kartaginie, ktrych lristori i ociL1enia ojazyzny. Ta uroczysta supplicatio miaa obowizywa w caym
dokadnie pr zekazay Act a napisane przez Tertulliana). Represje dotkny Impelium, a specjalne komisje czaway nad wypenieniem obrzdw i wy-
take aleksandryjsk szko katechetyczn. Kierujcy ni Klemens opuci daway zayviadczenia tym, ktorzy z'oy\i przepisane ofiary. T libelli
Aleksandri w czasie przeladowa , a|e jego pniejszy nastpca ory- byy zatem wiadeotwm lojalnoci 7. Uzyskanie takiego dokumentu
gnes pozosta w miecie i nauczat, cho jego ojciec zosta stracony. Na nie nasuwao adnych trudnocipoganom. ydzi byli oficjalnie zwolnieni
szczciejednak dla chrzecijaristwadekret Swera poszed Zapwn w za- z tego obowizku; edykt Decjusza by' zatem w praktyce wymierzony prze-
pomnienie za rzd6w jego nastpcw. Sewer Aleksander traktowa chry- ciw chrzecijanom.Ralizowanie jego postanowie zaleiao w znacznej
stianizm z pet sympatii ycz|iwoci.Wpyw na postpowanie modego mierze od gorliwoci wadz miejscowych. Przeladowania jednak objy
wadcy miaa niewtpliwie jego matka Julia Mammea, ktra utrzymywaa cae lrnperium; a ze szczegl|n zaciekociciganochrzecijan w Azji
bliskie kontakty z orygenesem i sprowadzia wielu chrzecijan na dwr i Af,ryce. W samym Rzymie sdzony ptzed cesaruem i stracony zosta
cesarski. Frywatna kaplica Sewera Aleksandra byta szczegolnym wyrazem biskup Fabian a8.

234 235
 Jakkolwik trudno jest obliczy liczb tych chrzecijan, ktotzy poddali
si nakazom cesarskim (tzw, lapsi),jak rwnie liczb rrrczennikr,v, dzieo
Decjusza nie przynioso oczekiwanych skutkw. Sam cesarz zgin na polu
bitwy pod Abrittus w 251r.
Po paru latach spokoju dla chrzecijan nowe maso\rye przeladowania
zorganizowa cesatz Walerian, wydajc edykty przeciw chrzecijanom
w 25,I i 258 r. W edyktach tych chrzecijanie zostali ju nazwani po imie-
niu. Fierwszy edykt przewidywa wygnanie, drugi zakar iniercidla
duchownych, ktorzy odprawiali zakazane naboestwa. Nowoci posta-
nowieir Waleriana tlyo uderzenie przede wszystkim rv i<ler chrzecijaski.
Przladowarria byy powszechne i krwawe; w ich wyniku stracono kilku
biskupw, w tym bislcupa Kartaginy' Cypriana i biskupa rzymskiego,
Sykstusa II. Dobra Kocioabyy konfiskowane' co miao podreperorva
pusty skarb pafistwaa9. Klska Waleriana w walce z Persanri, ktrzy wzili
cesatza do niewoli (260 r.), pooyana razi kres przeladowaniom.
Syn Waleriana, Gallienus, wyda edykt tolerancyjny wobec chrzecijan
i nakaza' zwrlci im miejsca kultu oraz cmentarz. By to jednak Ze Strony
cesarza akt gwnie o politycznym znaczniu. Jego polityka religijna d.
ya do odrodzenia starych kultw greckich i rzymskich, nawizywaa
do wzorw danych przez Augusta. Bardzo trudna sytracja zewnttzrla
zrnuszaa Galliena do szukania kornoromisw.
PoLITYKA REr'IGIJNA Af,IrEI-IANA
Jedynym cesarzem III w., ktry zaproponowa Imperitrm f,{zymskicmu
now religi, by Aurelian (270__275)' Pragn on podporzdkor,l,.a
wszystkie kulty pogafiskie najwySzemu bstwu, jakim stao si Soce
- ^Sol Invictus, Miao ono by czynnikiem
Niezwycione jednocz4cyrn
Imperium, ktrego gratlice Aurelian zdota' przywrci prawie w dar,vnym
ksztacie. Wynoszc Sol Invictus na pierwsze miejsce w panteonie rzynskirn
Aurelian wykorzysta wielk popularno nych krrltw solarnyclr:
Mithry, Baala, lokalnych bogw solarnych Fannonii i innych prorvincji
rzymskich 50.
Dla Soca It{iezwycionego ustanowiono specjalne kolegiurn kapa.
skie: pontifices Dei Solis (n.azwa bya taka sama, jak najwaniejszcgo
kolegium religijnego Rzymu). Wspaniaa witynia nowogo bstr,va zo-
staa det1ykowana w 274 r., w dniu mitycznych narodzin So ca' rzrl.
25 grudnia. W systemie religijnyrn Aureliana byy ju pe\/ne elemcirty
monotizmu, a1e przede wszystkirn bya to prba poczenia tradycjl
236
starych wirzi.l' z now religijnoci epoki, pomyianajako czynrrik jedno.
czcy trmperium. Refornra religijna nie pocigna za sob nowej fali
przeladowa chrzecijan. Naga mir,.urliana w 2]5 t. potoya koniec
jcgo polityce religijnej.
KoNcEPcJA RELIGIJNA WADZY TETRARCHW
Now i konsekwentn polityk religijn podj eesarz Dioklecjan,
trvrca koncepcji rzd6w cztth cesarzy (tetrarchia). W koncepcji tej
cesarze' wywyszeni ponad og ludzi i odgraniczeni od nich wyszukanym
ceremoniaem dworskim, nie byli sami bogarni. Byli jednak wybracami
bogw znichzrodzonymi diis geniti: Jowisza i Herkulesa. Starszy rang
spord Augustw,
-
tzn. Sam Dioklecjan, nosi przydomek lolias, jako
rvybraniec .Iowisza, porednik midzy najwyszym bogiem rzymskiego
panteonu a ogem ludzi. Drugi August, Maksymianus, nazywa si Her.
culius, czyli wybranic }Ierkulesa. Wizy midzy Augustami i ntszymi
tang Cezarami opieray si na tym ,,pokrewieristwie'' religijnym, jedrra
linia wywodz'Ila si od Jowisza, druga od Herkulesa, ktry by mitologicz.
nym Synem Jowisza. Dobrany do wsppracy ptzz Augusta Dioklecjana
Galol"iusz nosi przydomek lovius, natomiast Cezar Maksymiana, Kon.
stilncjusz Clrlorus, sta si lIerculius. Wybr bogw, opiekunw tetrarchii,
dokonany zosta w krgu starorzymskiego panteonu. Dioklecjan zrzyg.
rrowa z wykorzystania potgi kultw solarnych, na ktrych opar si Aure.
trialr, nie wykorzysta take si rrrithraizmu. Nie d4ydo utosamienia si
z b<istwenr, jak Kommodus i Heliogabal. Panujcy nie by bogiem; w epoce
lrowej mentalnocireligijnej wystpowa jako porednik midzy wiatem
bogr'v i ludzi, kt'tzy winni byli cesarzowi takie posusze stwo jak bogu.
I{oncepcja ta bya umocnieniem absolutyzmu, cesarz otrzymywat wadz
orl bogw i tylko przecl nimi by odpowiedzia|ny. On sam clobiora sobie
rvsp.lrzdcw i nastpcw, a czyn1" to z inspiracji boskiej'1.
OS..[,'TNIE wlEI,KxE PR'ZaI,ADoWN{A
CHRZEscIJA.}..
I}iclkiec.jan nie nrg tolrowa chrzecijaristwa i manicireizmu, nowej
w Fersji w drugiej poowie ItrI w., bowiem
synk.ret5lcznej retrigii por,vstaej
obi t religie tlyy sprzczn z jego deniami uni{ikacyjnymi, opartymi
i]a steforzymskiclr tradycjac]r. lVczeniej(zapewne lv 296 r.) tetrarollowie
237
podjli zaciek walk z wyznawcami manicheizmu, ktrry byli slcazy-
wani na mier,a ksigi ich spalono. Nastpnie rczpoczfu si masowe
przeladowania chrzecijan, najwiksze i najgroniejsze w dziejach Ko-
cioa;ich podstaw prawn by edykty cesarskie wydane w 303 i 304 r.
Wikszobadaczy uwaia(w oparciu o relacje Laktancjusza i Euzebiusza)"
e spiritus nloyens tych przeladowariby Cezar Ga|etiusz, wychowany w at.
mosfrze fanatyzrnrr religijnego wrd armii nad Dunajem. Zdoa.on
przekona ostroniejszego Dioklecjana, ktry rudzc prowincjarni Wsclro.
du zdawa sobie w peni spraw z sly, jak stanowio chrzecijastwo.
Przygotowanienr do ,,wielkiego przeladowania'' stao si w latach 300-302
oczyszczenie szeregrv armii i kadr urzdniczych z chtzecijarr; sub
neogli peni tylko ci, ktorzy zoyli ofiary bogom.
Gwna fazaptzeladowa opieraa si na czterech edyktach t,et'rarchw.
Fierwszy, wydany na pocztku 303 r., nakazywa. burzenie kociolw,
konfiskat i niszczeni ksig chrzecijafiskich otaz ptzedmiotw liturgicz.
nych, zabrania zbirania si na naboe stwa. Edykt godzi przede
rvszystkim w arystokracj i urzdnikw, natomiast tolerowa chrzeci.
jaristwo jako wiar prostych ludzi. Drugi edykt 303 r' nakazywa uwizi
ca duclrowieristwo, ale nie ustanawia jeszcze kary mierci. Trzeci edykt
zapewnia wolno tym chrzecijanom, kt5tzy wyrzekn si swojej wiary;
o p orn ych sk azy w a n a tortu ry. Cz:w ar ty, naj gt oniejszy edykt wyd any
304 r., prawdopodobnie by dzieem Samgo Galeriusza. Wraca do prc-
cedury Decjusza i skazywa na mierlub cizkie roboty w kopalrriach
wszystkich, ktorzy nie zoi ofiar bogom.
Nasiienie przeladowari byo najwiksze na Wschodzie, na obszaraclr
podiegch wadzy Samego Dioklecjana (zwaszcza w Egipcie, Falestynie
i Syrii) oraz w naddunajskiclr prowincjach bdcych pod zarzdem Gale.
ritlsza, gdzie chrzecijaristwo byo mniej rozpowszechnion. Na tych tere.
rra.clr clobirodzio do nrasolvych egzekuoji. Stosunkowo najlepsza sytuacja
bya w Ga1ii i Erytanii, ktrymi zarudza Cezar Konstancjusz. Zastoso.
wa on tylko postarrowierria pierwszego edyktu, tzn. zatz4dzi burznie
budynkw sakralnycir. V/ Italii, IJiszpanii i Afryce, ktre byy pod rvadz
Augusta Maksyrniana, przeladowania byy gwatown' ale skclczyy si
znaczni wczeniejnii na Wschodzie. Najvicej zachowao si wiadomoci
o Afryce' w ktrej byo zarwno di;o mczennikw, jak odstpc'5w (tra-
dycja chrzecijariska okrelaaich mianm traditores)'z'
Nowym zjawiskiem, jakie wystpio w czasie tyclr wioIkiclr ptze|a.
dowari, bya pclstarva niszych funkcjonariuszy pastwowych, czy zwykyclr
238
pogan' ktotzy niejednokrotnie osaniali chrzecijan lub nawet im poma.
gali. Na og to ju nie |ud:dat',,chrzecijandla lww'' (jak byo w cza-
sach Tertulliana), przeladowania byty przewarrie inspirowane i nakazane
odgrnie, cho z'darzay si take inic.jatywy oddolne. Gdy zmienio si
stanowisko wtadzy cesarskiej, przeladowania usta. Zmiana nastpia
najpierw na Zachodzte, gdzie doszli do wtadzy nowi cesarze. Na Wschodzie
przeladowania trway do 311 r. praktyce z przTw do 3|2 r., bo
-w
u.znowi.je po mierciGalriusza jego nastpca, Maksyminus Daja, fana-
IyCZny wrg chrzecijastwa. Ciko chory Galeriusz, cierpic straszliwe
mki' podyktowa w imieniu tetrarchw tekst nowego eriyktu, ktry pozwa.
la chrzecijanom wyznawa ich religi i wzniez powrotem kocioy.
Chrzecijaristwo stao si w 311 r. religio licita. Jego wyznawcy winni
z wdzicznoci,w rnyledyktu, modli si za pomylnocesarzy i pastwa.
Zapewne nie modlili si dogorliwie za Ga|riusza, ktry umar w par
dni po wydaniu tej decyzji 53.
Edykt 31| r. oznacza,,wspistnienie''. Spotkanie mediolaskie no-
wych Augustw, Konstantyna i Licyniusza, w 3l3 r., przechylio sza| na
Stron chrzecijastwa. Dalszy bieg wypadkw wykracza jul znacznie
poza zasig chronologiczny tej pracy. Niezbdne jest tyiko zasygnatizo-
r,vanie pewnyctrr problernw celern lepszego zrozumieiria przedstawionych
w iosn ,Cotychczas wydarzeri i zjawisk.
,
"*T3ffi1#"%Tffi'"*o
W okresie panowania Konstantyna Wielkiego chrzecijrstwo nie
stao si jeszze religi panujc, cho ten mylny pogld pokrrtuje nadal
w proglama,ch szkoirrych' Konstantyn niewtpliwie daruy sympati chrze-
cijailstwo, cho trudno jest ustali dat jego perrego nawrcenia5a.Przez
duszy okres cesarz waha si midzy wYborern najwyiszego boga, pro.
tktora Imperium. Eliski by mu zwaszcza kult Sol Invictus; witowany
sidmy dzie tygodnia zosta nazwany dies Solis (std ang. Sunday i niem.
Sorultag), tr(onstantyn piastowa nada1 stanowisko pontifex maximus,
ktre przetrwao jako atrybut w'adzy cesarskiej do 379 r. Koci chrzeci.
jaski nie tylko rozwija. si swobodnie, ale ju w 313 r. odzyska utra.
cone rnajtlri, stopniowo zawzrasta w nowe bogactwa i ptzywi|eje. Za
pozycj uprzywilejowan musia jednak zaptaci Konstantynowi wysok
cen, uzna swoisty protektorat csarza) ktry ingerowa doczsto
w wewntrzlle Sprawy Kocioa.Najwaniejsze jest, e Konstantyn azna'
239
 lr
skiego w tej sprawie 57. Sama Olimpia i Eleuzis zostaly straszliwie zntsz-
siebie za wybrarica Boga chrzecijariskiego, porednika midzy Bogiem
czone w czasie najazdu Wizygotw na Grecj w 395 r.58.
a ludmi. W ten sposb zostaa zmodyfikowana koncepcja religijna Dio-
Ostatni krtkotrwa prb oparcia wadzy cesarskiej na tradycjach
klecjana, ktr mona byo atwo przystosowa do potrzeb monarchii
55. starej religii bya uzurpacja cesarza Eugeniusza na Zachodzie. Wdjska
chrzecijariskiej
jego' walczce pod hasem Hercules Invictus, zostay pokonane w 394t.
Chrzecijanami byli wszyscy nastpcy Konstantyna' chocia niektrzy
nad ruek Frigidus przez armi cesalza Wschodu, Teodozjusza. Poczyt.
z nich (jak Konstancjusz II) sprzyjali arianizmowi' uznanemu przez Sobr
on na krtko wadz nad wschodni i zachodni czciImperium i ostat.
w Nicei (3f5 r.) za here. Prb przywrcenia starej religii podj Julian
tecznie utrwali dominujc pozycj ortodoksyjnego chrzecijastwa.
Apostata (361-363), wychowany jako chrzecijanin, atre sprzyjajcy odro-
Wyznawcy starej religii ufrzyma|i si najduejna wsi (std pagani
dzeniu pogaristwa' Fo objciu wadzy cesarskiej ujawni on swj program.
od pagus ss;-niejednokrotnie przetrwali oni upadek zachodniego ce-
obejmowa on zarwno reotganizacj starych kultw, ktre zostay ujte
sarstwa rzymskiego. Tak np. w Galii pod rzdami Merowingw zwa|cza.
w scntralizowane formy organizacyjne na wzr Kocioachrzecija-
no jeszcze wierzenia pogariskie wrd winiakw. Ludnomiast podle.
skiego, jak i ich odrodzenie ideologiczne. Religia Juliana miaa charakter
gaa chrystianizacji szybko, zwaszcza w IV w. pod wpywem przykadu
synkretyczny) a na jej trewpyna zarwno filozofia neoplatoriska, jak
esatza i dworu. W samym Rzymie tzw. opozycja pogariska utrzymaa si
te (mirno woli cesarza) chrzecijaristwo'ktre wywaro wpyw rra koncepcj
stosunkowo dugo i zdarza|i si tam jeszcze w V w. (po edyktach Teodo.
ideologiczn dawnych bogrv. Stosunek Juliana do chrzecijaristwa u]ega
zjusza) sympatycy pogaristwa, chocia ptzewainie oficjalnie byli oni chrz-
zaostrzniu w trakcie rzd6w, ktrych pocztek charakteryzowaa jeszcze
cijarrami. Wobec silnego nacisku ze Strony autokratycznej wadzy ce.
tolerancja. Przejcie do polityki zdecydowanie wrogiej chrzecijaristwu
sarskiej historykowi truclno jest ustali bodaj w przybLieniu, ilu byo w tej
przerwaa naga miercesarza 56.
epoce prawdziwych chrzecijan'a ilu pozornie nawrconych.
Umiowanie kultury antycztej wizao si nadal czsto z przywiza.
zwALczAME RT-IGII PoGAsKIcH niem do starej religii. W miar coraz silniejszgo prznikania spucizny
Chrzecijaristwo stao si religi panujc za rzdow Teodozjusza kultury staro,ytnej do wiatachrzecijariskiego atwiej byo by jedno.
czeniechrzecijaninem i mionikiemtradycji antycznych. Wbrew jednak
Wielkiego (3"19-395). Panujcy na Zachodzie csarz Gracjan zrzek si
pogldom Tadeusza Zieliriskiego kultura klasyczna nie bya prawdziwym
stanowiskap ontifex maximus, a Teodozjusz w ogle nie przyj tej godrroci.
w 381 r. usunito ze stanowisk urzdowych wszystkich pogan i chrzecijan
Starym Testamntem chrzecijastwa. Przedstawiony w tej ksice zatys
lreretykw. w 382 r. na rozkaz Gracjana wyniesiono z sali posiedzeri se-
reiigii wiata rzymskiego winin ukaza, jakzrlnicawany i ,,rnobarwny''
natu posg bogini Wiktorii, co wywoao oburzenie znacznej czcispoe-
by obraz kultw' wiqze i rytuaw ludw Imperium. Chrzecijaristwo
czeristwa, zwaszcza arystokracji miasta Rzymu. Wczeniej jui zakazano
lvprowadzio nie tylko konsekwentny monoteizm w miejsce politeizmu,
rlLnychobrzdw publicznych o charakterze pogariskim, tolerowane jednak
a|e dy|o do monizmu wiata, podporzdkowanego jednej wielkiej idei,
byo skadanie ofiar w domach prywatnych. Edykty Teodousza z 39| tak odmiennej w swej istocie od pojmowania religii przez ludzi wyrosych
i 392 r. zakazay wszelkich form starego kultu, nawet spalenia kadzidta w kulturze antycznej i przywizanych do jej rnorodnoci.
lub wylania odrobiny pynu ku czci Lar6w czy Geniusza. Pogafstwo
znalazto si poza ptraw m' atak domy prywatne zostay poddane kontroli
wadzy. Niszczono wszelkie witynie dawnych bogw i ich posgi;
w 391 r. grupa fanatycznychchrzecijan zburzya sawny Sarapejon w Alek-
sandrii. Wszystkie instytucje zwizane ideologicznie ze wiatemdawnej
religii byy skazano na obumarci. Tak wic np. w 393 r. nie odbyy si
ju igrzyska olimpijskie, cho nie zfiatny bezporedniego nakazu cesar.
t6 -- eligie wiata Rzymskiego
f40
 JRS _ ,,Journal of Roman Studis''
Kol. w. Pawe, List do Kolosan
Kwart. Hist.
- Historyczny"
-,,Kwartalnik
L Ksigi Liczb
Lb
K. Latte, RRG _ K. Latte o Rmis che Re ligionsge chicht e, Minchen' 1960
s

J. Le Gall, RR _ J. Le Ga||, La religion romgine de l,poue de Caton

l,Ancien au rgne de l'empereur Commode, Paris 1975
MEFR _ ,,Mlanges d'archologie et d'histoire de l'Ecole Fran.
WYKAZ sKRTw aise de Rome'' 2
MEFRA _ ,,Mlanges de l'Ecole Frangaise de Rome. Antiquit"
PBSR ,,Papers of the British School at Rome"
Przegl. Hist.
- Historyczny''
-,,Przegld Powszechny''
_,,Przegld
Przegl. Powsz.
Pwt _ Ksigi Powtrzonego Prawa
REA ,,Revue des tudes anciennesn'
REL -_ ,,Revue des tudes latines''
AE Rev. Afr. ,,Revue Africaine"
-'L'Anne Epigraphique.. -*,,Revue
ANRW _ Aufstieg und Niedergang der rjmischen l|elt (ed. Rev. Arch. Archologique''
H. Temporini, W. Haase), Berlin-New York1972- Rev. Arch. de I'Est ,,Revue Archologique de lEst..
Rev. de Phil.
- ,,Rewe de Philologie"
Ant. Class. _,,Antiquit Classique'' -
Atti I. R. Atti del Centro Studi e Documentazione sull' Italia R.g.d.A. .Res gestaedivi Augusti (: Monumentup Ancyranum)
C-e. S.-"D.
- RHR - ,,Revue d'histoire des religions
Romana, Milano
RIB
- R. C. Collingwood, R. P. Wright, Roman Insiptions
AI'NC Acta Universitatis Nicolai Copernici, Toru -
BAR - British Archeological Reports of Britain, t. I, Oxford 1965
- RIC Tlte Roman hnperial Coinage (ed. H. Mattingly,
Ap.
- Dzieje Apostolskie - E. A. Sydenham), t. 1-7, I-ondon1923-1967(przedr.
CIL Corpus Insiptionum Latinarum, Berolini 1863
CRAI -_ Comptes rendus de l,Academie des Inscription
-
et Belles 1968-1973)
RPAA ,,Rendiconti della pontificia Accademia di Archeologia"
Lettres
Vidman, Syll.
- L. Vidman, Sylloge insiptionum religionis Isiacae
F. Cumont, Oriental F. Cumont, The Oriental Religions in Roman Paganism, - et Sarapiacae,
Religions
- New York 1956 Berlin 1969
WDI Driewniej Istorii"
J. Danilou' H. I. Marrou,
G, Wissowa, RKR
-* ,,Wiestnik
G. Wissowa, Die Religion und Kultus der
Eistoria Kocio _ Historia Kocioa'|. od pocztk w do roku 600, Ri)tner,
Warszawa 1984 2 ed. Mrinchen 7912
G. Dumzil' RRA G. Dumzi|, La religion romine archaique, Paris wj _ Ksigi Wyjcia
- YCS ,,Yale Classical Siudies"
1,966 -
EPRO _ Etudes prliminaires aux religions orientales, I'eiden
1961
FHG C. Miiller, Fragmenta Historicorum Graecorum, t: I-5,
- Paris 1841-1872
Flp _ w. Pawe, List do Fllipian
IITR ,,Ilarvard Theological Review'o
ILLRP - A. Degrassi, Inscriptiones Latinae Liberae Rei Publicae,
- ed. 2, t. t,2, Fitenze L965
ILS H. Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae, vol, 1-3,
- Berolini 1893-1916

242

PRZYPISY
PRZYPISY DO PRZEDMOWY
1 T. Zieliriski' Reltgie wiata antycznego, t. IY, Religia rzeczypospolitej
rzymskiej,
cz. l,2, warszawa t933' L934' Autor pozostawi mas2y1.onis religii cesarstwa rzymskiego.
? R. Gansiniec, Religia rzynska w okresie najdawniejszym s. 572-5'78, Z. Gansiniec,
Religiarzymskawczasachrepublikiicesarstwalw:! Zarysdziej wreligii,podred.J.Kelle-
ra, Warszawa 1968, s. 579-590.
3 Por. S. Morenz, Bg i czowiek w staroytnynl Egipcie, Warszawa 1'972" J. errty,
Religia staroytnych Egipcjan, Warszawa 1974'T. Andrzejewski, Dusze boga Re' War.
sza,wa |967, J. Lipi ska, M' Mar.ciniak , Mitologia staroytnego Egiptu, w cyklu ,'Mito-
logie wiata'',Warszawa 1980.
a Por. E. o. .Iames, Staroytni bogowie. Historia rozwoju i rozprzestrzenienia si
religii staroytnycll na Blis|cim Wschodzie i we wschodltiej czcibasenu rdziemnomor.
skiego, Watszawa 1970. M. Popko' R?Iigie staroytn,ej Anatolii, Warszawa 1980.
6 E. Zrvolski, Choreia. Muza i fuistwo w religii greckiej, Warszawa 1978.
6 J. Farandowski, Mitologia, Warszawa 1960, R. Gravos, Mity greckie,
Warszawa
t974, M. Pietrzykowski, Mitologia staroytfiej Grecji, Mitologie wiata, Warszawa 1978.
7 M. Grant, Mity rzymskie, Warszawa 1978' A. Krawczuk, Mitologia staroytnej
Italii, Mitologie liata,Warszawa 1972.
8 Por' J. Rosen-Przewotska, Religie Celttjw, Warszawa 197|, J. Gssowski, Milo-
logia Celtw, Mitologie wiata, Wa.rszawa 1978.
9 M. Simon, Cywilizacja wczesnego chrzecijaitstwa. I_IV w, (La civilisation
de
l'antiquit et ie christianisme), Warszawa 1'979, pol. take Ch. N. Cochrate, Chrzeci.
ja stwo i kultura antyczna, Warszawa 1960.
10 Taki charakter ma np. interesujce opracowanie J. H. w. G. Liebeschuetza,
Continuity and Change in Roman Religion, Oxford t979, kt,6re daje histori oficjainej
religii rzymskiej od I w. p. n. e. do III w. n. e. na podstawie wnikliwej analizy rde
literackich' Por. take J. Scheid' La religione a Roma, Roma _ Bari 1983 i nowsze zmie-
niolre wydanie tej lcsiki: Religion et pit d Rome, Paris 1985'
11 J. Toutain, Les cultes paiens
dans l'empire romain, t. 1-3, Paris 1907-1917.
244
12 R. MacMullen, Paganism in the Roman Empire, New Haven * London 1981,
autor operuje przykadami gwnie z wschodniej czci Imperium.
13 E. R. Dodds, Pagan and Christian in an Age of
Anxiety, Cambridge 1965.
l{ J. Ferguson, The Relieions of the Roman Empire, I.ondon 1974, Tfil ksiki
mgby sugerowa trezbli:on do zaozft niniejszej pracy' ale tematyka pa zupenie
inny charakter.
15 Jego podstawowa praca Les religions orie.ntales
dans le paganisme romain, Patis
1906, doczekaa si wielu wydali i tumacze'
16 Na uwag zasfuguj z\iaszcza
Brace: J. Gag, Apollon rotnain: essai silr le culte
d,Apollon et le dveloppement du ,,ritus graecus'' d Rome, des origines d Auguste, Patis
1955' R. Schilling' Za religion romaine de Vnus, depuis les origines jusqu,au temps d,Augu.
J'e, Paris |954, H. Le Bonniec, .L e crthe de Crs d Rome, des origines ii Ia fin de Ia Rpu-
blique, Paris 1958. Do tej pory brak monografii o kulcie Dia,ny, powicono jej tylko
kilka artykuw.
r7 G. Wissowa Die Religion und Kultus der Ri)mer,wyd,2, Miinchen 1912. W pewnym
,
stopniu kontynuacj metody badari Wissowy jest praca K. Latte, Rmische Religions.
geschichte, Miinchen 196o' chocia autor wykorzysta skrupulatnie nowe r da epi.
graficzne i archeologicme.
18
Ich ukoronowaniem jest praca: G. Dumzil, La religion romaine archaique,Paris
1966. Nowsz i zmienion jej wydanie w tumaczeniu angielskim: Archaic Roman Re.
ligion, t. 1,2, Chicago 1970.
19 Uprzywilejolvana jest epoka
Antoninw dziki wnikliwej pracy J. Beaujeu, La
religion romaine d l,apoge de l,empire, v. 7. La politique religieuse des An,tonins (96_
l92) Paris 1955. Brak jest opracowari powiconychcaoksztatowi polityki religljnej
'
dynastii jttlijsko-klaudyjskiej i Flawiuszw. Dla epoki Sewerw dysponujemy 1ylko
ju mocno przestatzaym opracowaniem: J. Rville, La religion d Rome sous les
Svres, Par'is 1886.
20 Nieliczne opracowania tego typu:
G. Charles-Picard., Les religions de I'Afriqtue
antique, Paris 1954, M. P. Duval, Les dieux de la Gaule, Faris 1957, M. Henig, Religion
in Roman Brilain, London 1984.
21 J. Zajc, Kulty religijr-re spoeczestwa
rzymskiej prowincji Noricum w okresie
wczesnego cesarstwa (I-III w.), Toruri 1975 (maszynopis rozprawy doktorskiej); J. Ton-
dl, Instytucja Augustales w prowincjach naddunajskich w okresie wczesnego cesalstwa
rzymskiego, Toruri 1978 (maszynopis rozprawy doktorskiej); M. Zikowski, Kulty
religijne lzymskiej prowincji Bry'tanii w okrsie wczesnego cesarstwa (I_III w. rr. e.),
Toru 1982 (maszynopis rozprawy doktorskiej).
Pewn pomoc stanowi take niektre prace magisterskie opracowane na semina-
rium historii staroytnej UMK w Toruniu.
22 Taki zakres chronologiczny
obejmuje praca J. Le Gall'a, La religion romaine
de l,poue de Caton l,Ancien au rgne de l,empereur Commode, Paris 1975. Autor uza.
sadni (s. 14), e ramy czasowe: 200 p. n. e, _ 200 n. e. zarnykaj okres penego i harmo.
nijnego rozwoju religii rzymskiej.
245
 PRZYPISY Do wsTPU <<zabobonnp> i <<religijnp _ pierwszy ozfiacza rzecz nagann, a drugi chwalebn''
(op. cit.,72).
1 Taki pogld reprezentowali m' in. Th. Mommsen, G. Wissowa i F. Cumont, 25 Por. E. Benveniste, Le vocabulaire des institutions indoeuropennes, t. f, Pouvoir,
por' J. Scheid, Religion et pit d Rome, Paris 1985' s.,7-|4,
2 Por. R. Mttth, Vom Wesen rtimischer droit, religion, Paris 1969, zwaszcza ch. 7 ,,Religion et superstition,,, s.265_279, S, Ca|.
,,religio", ANRW II, 16, I, Berlin 1978,
derone, Superstitio, ANRW I, 2, 1972, s. 377-396, J. Scheid, Religion, ch. 5, ,,La reli-
s.290-354.
3 Cic. De nat, deor. II, 3,8 (w tfumaczeniuW.Kornatowskiego) ,..aut si conferere gion subjective,,,s, |29_|47, gdzie autor daj interesujc analiz przedmiotu, ewolucj
pojcia superstitio, a takrc omwienie nowszej literatury.
volumus nostra cum externis, ceteris rebus aut pares aut inferiores reperiemur, religione, 26 Plut. superst,2, w tum. Z. Abramowiczwny.
id est cultu deorum, multo superiores. 3?
a Cic. De nat. deor. III, 2, 5. Ibidem, 3.
s Cytuj trafne sformuowanie ks. M. Starowieyskiego, op. cit.' 2 (l98fl, s. 2l.
'Por. Wj. 30_35, Lb l, 1'1---25 (kar przewidzial ptzez Boga za zamanie przy-
6
2e Plut. Superst, 12.
mierza przez lud Izraela po wyjciu z Egiptu bya niemonoznbaczenia Ziemi obie- 30
canej, do ktrej wejmieli tylko Kaleb i Jozue), por' tak h/t 31' 1_-8' 14-15. Ibidem, 8.
31 Por, E. Wipszycka, op. cit., s.23.
6 Polib. VI, 6-8 oraz 9-12.
1 Sa||. Con. Cat' 12,3, por. R. Muth, op. cit. tozdz. I, l ,,Das hohe religise
33
Suet. Nero XYL
Selbstbewusstein der Rtimer"^ s. 291--298.
33
Na te aspekty religii rzymskiej zwrci sfusmie uwag R. MacMu|len,Paganism
8 Por. H. Stiet, Augustusfriede und rmische Klassik, ANRW II,2, 1975, s. 3_54. in the Roman Empire, New Haven-London 1981.
3a Plut. Superst. 9.
0 Tertull. Apol. 25, 2.,. Romanos pro merito religiositatis (vel religionis) diligentis-
simae in tantum sublimatis elatos ut urbem occuparint...
10
Min. Felix, Octavius 6, 2, w tfumaczeniu M. Szarmacha. PRZYPISY Do RozDzIAU I
11
Ibidem, 25, l--:7.
12
lbidm, 25,7: Igitur Romani non ideo tanti, quod religiosi, sed quod inpune gacri. r Por. B. Cardauns, Vato und die riimische Religion. Zur Theologie, Wirkungsge'
Iegi. schichte und Leistung der ,,Antiquitates Rerum Divinarum", ANRW II, 16, 1, 1978,
13 J. Scheid, Le dlit religieux dans Ia
Rome tardo-rpublicaine Iw:! Le dlit reli. s. 80-103.
gieux dans la cit antique,Table ronde, Rome 6-7 avril 1978, Rome 1981' s. 1l7_l71. g
Por. A. Krawczuk, Mitologia staroytnej Italii (Mitologie wiata),Warszawa
Por. tego, Religion s. 22-36. 1982, s. 12-15.
la J. Scheid, Le delit, s. 122-124. 3 Tak np. T. Zieliski, Religia rzeczypospolitej rzymskiej,i. |,2, Warszawa-Krakw
15
lbidem, s. 143, 144. t933,1934, uwaa Owidiusza za auttora niepewnego.
!6 Liv. f9, 19, por. J. Scheid, Le delit, s. 138-140. Penej rehabilitacji Owidiusza jako r da do historii rzymskiej religii podj
t? Ibidem, s. |5t: Et c,est prcisement cette identit entre pit religieuse et pit si R. Schilling, ovide interprte de |a religion romaine, REL 46' 1968' s. 222-235:
politique ui permet de dvoiler Ia raison d,tre des piacula. R. Schilling, Rites, cultes, dieux de Rome, Paris 1979, s. 1l--22. Por. W. Fauth, Rtimische
18 Cic. Pro Flacco 28, 69, por. J. Scheid, Religion, s, 17--22. Religion im Spiegel der ,,Fasti" des Ovid, ANRW II, 16, l, 1978' s. 104-186.
le Liv. 39, 1.3, 14, J. Scheid, Religion, s. 2A, 21. 6 Por. P. Boyanc, La religion de Virgile, Paris 1963.
20 Plutarch' Moralia (wytor)' tum' i
komentarz Z. Abramowiczwny, Warszawa o H. J. Rose, Ancient Roman Religion |wtl Religion in Greece and Rome, Loqdon
t977, s. 107-128. 1959, s. 161.: ,,The Romans, like the Melanesins (and Polynesians) of modern times,
21 Por' ks'
Marek Starowieyski, Pisarze poga scy II w. o chrzecijanach, ,,Plzegld believed in <<a supernatural power of influence>>, which they called numen, plural numina.
Powszechny'' 1 (1985)' s, 20,21;2 (1'985), s' 181-185. Opart na gruntownej wiedzy po- This word... woilld appear to have developed the sense of <<result of action, sign of a force
lemik z oskareniem chrzecijan o ateizm podj w r. |77 Atenagotas z Aten, Proba or power at work>>. Until the time of Augustus it never is used to me(rn any personal or indi-
za chrzecijanami,zwaszszapar. 4-30 (wyd. Warszawa 1985 w tumacznirr St. Kalinkorv- vi al god. But it is something which gods posses,,,
skiego). ? T. Zieliski' Religia, s, 124.156.
2' Apul' Apol 56, tfunr. J. Skowski, por. M. Stalowieyski, op' cit., 2 (1985)' s. 185' 8 Wydanie poprawione w tfumaczeniu angielskim, Archaic Ronwn Religion, Chi-
I 86. cago 1970.
g
23 Por. E. Wipszycka, o chrzecijalstwieantycznym. Co w naszych sdach wymga G. Dumzil, RRA, s. 33-45. Autor podsumowa swe tozwazania: ,,En rsum,
zmiany. Wieki'' 1985, z. 1, s, 22,23. numen est inapte d remplir le rle dont H.r. Rose l,a charg' Les emplois anciens, comme
"Mwi
2a
Cic. De nat. deor. II, 28,71. Cicero ko czy swj wwd na ternat pochodzenia !'tymologie, attestent au contraire la primaut du concept de dieu personnel: pendant des
s6w religiosus i saperstitiosus nastpujco: ,,W ten sposb stao si, e z dwch sw sic|es, numen n,a t que numan dei, la volont exprime d,un tcl dieu,,, s,M'

246 247
 10 RRA, s. |47-_279. G. Dumzil powiciju poprzednio temu problemowi
kilka 30 Liv. I, 24.
studiw, jak.. Iupiter, Mars, Quirinus et Janus, RHR 139, 1951, s. 208_-2t5, rupiter, 31 Trzynasty dzie miesica, a w czterech wypadkach pitnasty: w marcu, maju,
Quirinus et Janus et les trois fonctions chez les potes latins du Ier sicle av. J'.C., REL lipcu i padzierniku.
29, 1951, s. 318-330, lupiter, Mars, Quirinus, Torino 1955. s2 Por. E. Zwolski, Nowe rda do dziejw Etrurii:inskrypcje z Pyrgi,
Kwart. Hist.
11 G. Wissowa' RKR' s.23. Rol archaicznej trjcy rzymskiej negowa
K. Latte, 75 (1968) 1, s. 31-36.
RRG' s. 1"l'3_120. Autor ten lzna| za faszywe wszystkie wiadectwa, ktre mwi 33 Por. J. Le Gall, RR, s. 90, 91.

o Salii Quirini. 3a W kalendarzu rzymskim wy'rniano dni witeczne i powszednie -

1l G. Dumzil, RRA' s. ll4 neguje identyfikacj Kwirynus.Romulus. Inaczej: profesti. wita waciwedzieli si na witanieruchome -fasti
stativae, oraz ruchome _
D. Porte, Romulus-Quirinus, prince et d.ieu, dieu des princes. Etude sur le personnage de -
feriae conceptivae i jednorazovte-feriae imperativae. Typowo rzymski by podzia
Quirinus et sur son volution, ANRW Il, 17' 1' 1980' s. 300-342. prawny dni:. dies fasti nadaway si do penienia funkcji sdowniczych i innych czynnoci
13 Por. J. Le Gal|, La religion romaine de l'poque
de Caton l,Ancien au rgne de urzdowych, w dies nefastimog si odbya tylko pewne czyrnoci publiczne. Cako-
l,empereur Commodc, Paris 1975 (dalej RR). Teori G. Dumzila bardzo wysoko ceni wity zakaz dziatan religijnych obowizywa w tnt. dies ari. Spord dies fasti wikszo
R. Schilling' I,a situation des tudes relatives d la religion romaine de Ia Rpublique (1950- . nadawaa si do zwoywania zgtomadzeri ludowych, co oznaczano jako dies comitialis _
1970), ANRW I,2, s. 328--332.
1972, C. Byy wreszcie dni o charakterze mieszanym (nefastus parte, endotercisus). Wsrystkie
14 G' Dumzil' RRA' s. 63-67. dni byy oznaczane odpowiednimi literami w kalendarzu. Por. E' Wipszycka |w:l Ya.
15 G. Dumzil' RRA' s. 67_98, por. J. Le Gall' demecum historyka staroytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1979, s.311-313.
RR' s,26,27. Pojcie rzymskiej
mitologii jako wczesnej historii Rzymu przy1' take M. Grant, Mity rzymskie, War. 35 Por. M.
I. Rostowcew, Rimskija swincowyja tiessery, S. Peterburg 1903. Iuno
szawa 1978. Sospes Mater Regina wystpuje czsto w inskrypcja'ch z pocztkw epoki cesarstwa,
'u Aug. Civ. D. IV' 8 (w tumaczniu W. Kornatowskiego). np. CIL 2121 : ILS 5683;
tt Hor. Epist. [, 2, 1,83. 36 For. J. Le Gall, RR, s. 32.
18
Por. T. Zieliiski, Religia, s. 156-164. 37For. R. Schilling, Riles, s. X: ,,Castor est seul intronis dans le culte fficiel, comme
19 w 218
r. p. n. e. Xviri sacris faciundis zarzdzili m. in. uroczystoci ku czci Ge- patron des cavaliers. Pollux ne Ie rejoindra que plus tard, d la faveur syncrtiste; mme
niusza ludu rzynskiego, Liv. Xfl., 62,9. alors, l,expression Castores, qui dsigne les deux jutneaux, rapelle Ia primaut du pren,tier
20 Servius ad Aen. Y,95. titulaire du temple du Forum".
21 Ovid. Fasti Yl, 291. 38
Obrzd ten fascynowa wielu badaczy i sta si gwnym tematem znanej ksiki
22 Plautus, Kupiet' 83$ przeklad G. Przychockiego. .I' G. Frazera, Zota ga(The Golden Bough), Warszawa 1966, s. 25-33.
23 Liv. I,55, Aug. Cii. D.V,21, Festus 160 L, Ovid. FastiII,667 sq.
Gellius XII,6, 39 Dawna
wit}'nia Fortuny w Praetreste ulega zapewne zniszczeniu w czasie walki
Servius ad Aen. IX,446, z Sull. Wzniesiona ok. B0 r. p. n. e. budowla tworzya najpikniejsze i najlepiej zap|ano-
9a Florus, Epit.I, |,7 (w tumaczeniu I. Irwandowskiego). Wersj o oporze Termi- wane sanktuarium okresu schyku republiki. Por. A' Sadurska, Archeologia staroyt.
nusa i Juwentas podaj ponadto: Liv. I periocha Ia, ibidem v, 54, 7, Dion. Hal' III nego Rzymu, t. 7. o d epoki kr lw do schyku republiki, Warszawg 1'97 5' s. 145' i1' 98 i 99.
69' 5. Ishieje jszczetrzecia wersja mitu o oporze Marsa, Terminusa i Juwentas (Aug'
Civ. D.IY,23). Dyskusj na temat tych rdet podaj: G. Piccaluga, Terminus. I seglli
PRZYPISY Do RoZDZIAU II
di confine nella religione romana) Roma 1974, s. 193, 194, oraz M, Jaczynowska, .Le
cultb de Ia desse Iuventas et les associations de la jeunessc romaine' AUNC, Historia a Tac. Ann. XI, 15.
XIII, Toruri 1979, s. 21,22. . Ne temat religii etruskiej por. A. Grenier, La religion trusEue, Coll. Mana 2, III,
2
25 Dion. Hal. III, 65, 5, Plin. Nat. Hist. )OOff, 108.
Paris 1948, s. 3-79, G' Dumzil, RRA, s. 593-660, J. Bayet, Hercl. Etude critique
26 Por. H. J. Rose, op. cit., s. 191-194.
des principaux n1onuments relatifs d l'Hercule trusque, Paris 1926. Syntetyczny zarys
2t Por. Ovid. Fasti II, 553. religii etruskiej da ostatnio A. I. Niemirowskij, Etruski. ot mifa k istorii, Moskwa 1983,
2" O Marsie por. U. W' Sclrolz, studien zum altitlischen und altrijmischen Marskult s. 164--228.
und Marsmythos, Heidelberg 1970, oraz U. Bianchi, Gli dei delle stirpi italiche Iw:.) Popoli 3 Varro L.L. V,47. Por. Niemirowskij, op. cit., s. 199,200.
e civiltd dell,Italia antica, YII, Roma 1978' s. 19,1_264, s. 223_-227. Altor a Niektrzy a\rtony wspczeni kwestionowali istnienie triady etruskiej' por.
zwraca uwag na szrokie rozpowszechnienie kultu. Marsa ^,taszcza
w roznych rejonach ltalii L.Balrti,Il culto di cosidetto tempio dell' Apollo a Veio e il problema delle triadi etruscho-
(Mars, Marmar, Mamers, Mavors) i na agrarny charakter Marsa Grabonusa w Igu- -italiche,,,Studi Etruschi" 1'7 (1943), s' t87---2f2, tak'e U. Bianchi, op. cit., s. 205. Ina.
vium (Gubbio) w Umbrii. czej Niemirowskij' op. cit. s. 192, ktry odrzuca ,'mod'' negowania triady.
' For. M. Jaczynowska, Historia staroytnego Rzymu, Warszawa 1984' s. 28.Takn 5 Por. W. Dobrowolski, Malarstwo etruskie, Warszawa 19'19, s. 60-78.
Luperkowie tworzyli podwjne collegia: Luperci Quinctiales i Luperci Fabiani' o Ibidem, s. 93-146.

248 249
 ? Ibidem, s' l70. Pierwszytl wyruem nowych tendencji byby Grb Giustir-riani 3 Por. J' Dumzil, RRA, s. 439.
z Tarkwinii. a G. Dury *
Moyaers, Ene et Lavinium: d propos des dcouvertes archologiques
Nie ma jednak podstaw, jak sdzi T. Zieliriski, Religia, s. 113' rby uzna
8 rr:entes (Coll. Latomus CLXXIV), Bruxelles 198l.
5 Zbyt pochopnie prbowano
Vanth za dobrego anioa, a Charuna za ucielenienieza. Tego typu pojcia moralne oprze t chronologi na inskrypcji, opublikowanej
nie byy znane Etruskom' przez M. Guarducci w ,,Bolletino de1la Commissione archeologica di Roma" t. 85,
e W. Dobrowolski, op. cit., s. 19i-196. fasc. 1--4, 1956-1958 : AE 1960, 138 : A. Degrassi ILLRP (1963), t. fi, 1271.
70 Ptzekaz Warrona Znany dziki: Lactantius, Divinae Institutiones I' 6' 10. M. Glrarducci ploponowaa nastpujce odczytanie: Lare Aineia d|ono|. Tekst ten,
11 Por. J. Heurgon, Rzym i wiat rdziemnomorski, Warszawa 1'973, s. |72-|74' pochodzcy z przeomu IV i III w., zosta znaleziony na brzegu rzeki Numicius k. Lanu.
12 Por. J. Bayet, Les origines de I'Hercule romain, Paris 1926. W recenzji z tej pracy viurn. Odczytanie to zostao powszechnie przyjte w wielu opracowaniach' Zakwestio.
J. Toutain (REL VI (1928), s. 200.--212) zakwestionowa czysto grecki chafakter kultu nowa je jednak H.-G. Kolbe, dajc zupenie now 1ekcj inskrnlcji, ktra eliminowaa
Herkulesa i zwrci uwag na jego italskie koizenie. D. Varr Berchem, Hercule Mel- w ogle imi Eneasza. Zaproponowa on odczytanie Lre l/esuia Q@inti)f(ilia),Frm.
qart d Ara Maxim, RPAA 32 (1959-1960)' s.61-68, wysun hipotez o fenickim Mitteil. 77, 1970, s. 1*9: AE 1969-1970, Z.
pochodzeniu Herkulesa w Rzymie na wzr Me|karta z Tyru. 6 Por. R. Schilling' La religion romaine de Vnus, Paris
1954, s. 75-83.
la Por. S. Weinstock, Victor and-l,vicflls' ,,Ilarvard Theological Reviw'', 50 (1957)' 7 Sall. De con.
Cat. 6, 1.
s, 2tt-_247, a take: M. Jaczynowska, Gwne kierunki przemian kultu IIerkulesa w pa - 8 Por' M.
Grant, Mity, s. 116-120. Te 11 pokole byo potrzebne annalistom, aby
stwie rzymskim, ALINC, Historia IX, 19'13, s. 31--214. doprowadzi dzieje Eneasza do rnitycznej daty zatoenia Rzy'rnu.
1a Liv., Periocha XI, XXIX, 11, 1, Va1. N{ax. I,8,2. $ Ibid., s. 12|-129.
Autor przytacza take inne wersje tego mitu.
r5 Liv. I, 19---21. Por. E. Wipszycka, Kalendarz rzymski fw:) Vademecum historyka 10
Liv. I, 7.
stroytilei Grecji i Rzymu, t. I, pod red. E. Wipszyckiej' Warszawa |979, s' 311-313. 11 Por. 14. Grant, Mity, s. 113-158.
16 Por. J. Le Gall, RR, s. 67-81. u l-iv. X. 23.
17 Hor. Carm.XXX,8,9 ,,"..dum Capitoliumscandet cumtacitavirgine pontifex". 13 Liv. I, 7.
18 Liv. I' 20 w tumaczeniu A. Kocika. la Por. J. Korpanty, op. cit., s. 69.
ls Cic. De lee. II, 1947. 15
Por. G. Dumzil, RRA, s' 440, 441'
ro Cato, De re rust. CXLI, 1-4. 16 lbidem, s.431,432,
oraz J, Gag, Recherches sur les leux Sculaires, Paris 1934,
21 Por. J.
Trynkowski, Napisy wotywne (tituli sacri) lw j Vademecutt, t. I' s. 180' b. /
-).
181. 1? G. Dumzil' RRA' w. 256' 257.
22 Macrobius, III, 3. Por. T. Zieliriski, Religia, II, s.24-26. 18 Plutarch, Marcellus 3.
r$ K. Latte, RRG, s. 256,257.
'zs Palladius I, 6.
2a Liv. XXL 63. 'go Liv. XXII, 57.
25 Pairycjusze szczeglnie bronili plebejuszom dostpu do auspicjlw, por. Liv. 2t Liv. XXL 62.
vI, 41. " Ibidem.
Opis tego obrzdu daje ovid. FastiIII,345-393.
26 Por, G. Dumzil, RRA' 443--447, o krrlcie Juwentas: M. Jaczynowska, Le culte
23
21 CIL VI,2023-1119, 32338-32398. de la desse Iuventas et les associations de la jeuncsses romaine, AUNC' Historia XIII,
2" Opis zawarcia przymietza midzy Rzymom i Alba Lcrgr przekaza Liv. I' 24, 1979, s.21--28.
29 Cennym id;m jest nrowl Cic:rona, De haruspicum responso. Ze wzgldu na 9{ I.iv. XXI, 63 w tumaczeniu M. Broka.
niepomyirle dla Ciccrona orzeczeni h:iruspikw nie dar.zy on ich sympati i prze- zr Liv. XXII, 1.
ciwstawia godnyp szacunku augulom. '" Por. 6. Dumzi,l' RRA, s. 448-454.
:7 Liv. X)oI, 9. Por. J. Scheid, Le dlit." s. 143, 144.
!8 lbidern, 10.
PRZYPBY Do RoZDZIAU III 20 Por.
J. Le Gail, RR, s. 118, 119,
r Por. J' Per:ret, Ies origines de la !gende troye ne de Rome (2BI-31),Paris 1942. 30 I-iv.
XXIII, 30 (r. 215).
Jakkolrviek istni;j zesadnicz rlzrrice midzy mitem a religi, wpowadzenie legendy 3l Fcrr. R.. Schilling, op. cit., s. 242166.
o Eneaszu wydao mi si potrzebrrc ze wzgldu na jej pniejszy wplyw na wierzenia "! Por. G. Dumzil, R'R.A, s. 456,457.
religijne (czasy Cezara i Augusta). l'3 Tak sdzi
G. Dumzil, RR-' s. 460, 46I, polemizujc z opini J. Bayet, tres
2 Ilida XX, 307 nn.! por. M. Glarrt, Mity rzymskie, Warszewa 1978' s. 88_92 oraz origines de I'Hercule romain, Paris 1926. s. 278--285.
J. Korpanty, Rzeczpospolita potomkw Romulusa, Warszawa 1979, s. 196,197. 'a Liv. XXII, 57, Plutarch. Fab, Max. 18.
250 25r
 35 Liv. XX[I, 11.
e2 Liv. )oo/I, 19' 5. Na silne zwizki Scipiona z Jowiszem zwrci ju uwag
33 Np. wr.214(Liv. XXIV, 10) iwr.213 (Liv. XXIV, 44),w r.209 (Liv. XXWI, 11). !I.-H. Scullard, Scipio, s. 18-23.
37 Liv. )O(V, 12. 63 Liv. XXVI, 19,7,
Aulus Gellius N.A.6, 1, De Yir. ill.49.
38 Liv. )O(VI,23 i )O(UI, trl. Por. J. Gage, Apollon romain, Paris 1955, s.f57- 6a Liv. )o(VI, L9,8,9, por' take
)o(I' 53' 11, )O(WII, 28, 1|.
6s Liv. XXVII, 38, 8.
296.
66 Liv. XXVilI, 39, 15, por. CIL
3e Liv. XXVI, 1. II, 3886.
6? Polib. X, 4, 5, por.
0 Liv. )o(VJI, 37. Liv. XXVI, 41.
a1 Liv. )OOy'II, 36. 68 Polib. X,2, Mofu:n lzna za suszn opini E.Rawson, Scipio, Laelius, Furius
a'Liv. XXV[,37.Por. J, Cousin, La crise religieuse de 207 avant "L-C., ,,Revue and the Ancestral Religloz, JRS 63 (|973), s.1'61_174, kt6ra uwaa, e Polibiusz przenosi
d'Histoire des Religions", 1,26 (1943), s. 15---41. na scipiona Starszego racjonalistyczne pogldy Scipiona Emiliana.
as Por. G. Dumzil, RRA' s' 466. 6' Liv. XXVI, 19, 4, Na temat religinych pogldw Liwiusza zob.
W. Liebeschuetz,
aa Liv. XXIX. 10, por. Th. Kves, Zuln Empfang der Magna Mater in Rom,
,,Hi. The Religious Position of Livy's History IRS 57 (1967), s. 45-55.
?0 Nieco ostroniej sformuowa
storia" 12 (1963), s. 321-347. sw opini na ten temat,H.-trI. Scullard,, Scipio,
a5 Na temat ukadu factiones w przededniu II wojny punickiej i w okresie jej trwarria s.22,23 i 226.
?1 R. Seguin, op. cit., s. 15-21.
por. H. -H. Scullard' Ronun Politics 220-150 "B' C.' oxford 1951' s. 31-88.
?2 Por. m. in. J. P. V. D. Baldson, The
Divinity of Alexatder,
',Historia''
l (1950),
I ill;'f ,,, ,,,-,,8, por' J. Grard, Lgende et politique aatour ele la s. 363-388' L. Cerfaux, I. Tondriau, Un concurrent du christinisme. Le culte des sou-
I|Ire des Dieux F.EL, 58 (1980), s. 153-175. verains dans Ia civilisation grco-romaine, Tournai 1958, s. 125_1'69.
a8 Por. G. Dumzil, RRA' s. 470. ?3 R.. Seguin, op. cit., s. 17.
a9 Po wczeniu Azji Mniejszej w krg za|ilnoci od Rzymu ustali si zwycza3 7aLiv. XXXVItrI, 56.
skadania ofiat przez Rzymian w Pessinuncie, por. Cic' Har. resp.28' Val. Max. ro ?5Por. H..II. Scullard, Roman politics, s. 282 (dyskusja na temat autentycznoci
1, 1. mory Grakcha). Por take U. Schlag, Regnum in senatu, stuttgatt 1968, s. 162-174.
76 S. Weinstock, Divus fuhus,
Liv. XXXVI, 36, Plin. Nat. Hist. XXIX, 57, por. G. Wissowa, RKR, s. 136"
50 Oxford 1971., s. 36.
77 Niektrzy autorzy
K. Latte, RRG, s. 256. sdz, Le imago Scipiona zostaa umieszczona na Kapitolu
61 Po[. A. Wardman, Religion and Statecraft among the Romans, London 1982, zatz po mierci wielkiego Afrykafczyka, por. H.-H. Scullard, Scipio, s. 2| i 246 przyp.
s. 33-41. Autor omawia przemiany religijne w czasie II wojny punickiej z punktu wi- 9, R. Seguin, op. cit., s. 13.
dzenia stosunkw paristwo a religia i stwierdza, e kontrola wydarzeri natury religijne,j
78 Polib. XXII, 14, Liv.
XXXWI, 55, Val. Max. III,7, 1.
19 Cic, Dc repub., fragm. 3 (tum'
,,was safely in the ltands of the senate" (s.39), W' Kornatowskiego), wg Lactantius Divinae
52 Por. R. Schilling, La dification
d Rome. Tradition latine et interfrence grecque, ttrstitv"tiones I, 18, 1i-13.
REL 58 (1980), s. 137-152. 80 Por. J. Le Gall, RR, s. 121.
81 Na temat kultu Romy
53 Por' zwaszcza
H..H. Sculiard, Scipio Africanus, Soldier nd Politician, London ukaza si ostatnio nastpujce prace: Catla Fayer, Il
1970, R. Seguin,Lareligionde Scipionl'Africain,,,Latomus" 33(1974),s.3-21,E. Gabba. culto della dea Roma. Origine e diffusione nell' Inpero, Pescara 1976, R. Mellor @sci
P. Cornelio Scipione Africano e Ia leggenda,,,Athenaeum", N. S. 53, fasc. 1, 2, 1975, Papq. The Worship of the Goddess Roma in the Greek Worlt]'Ilypamnemata 42,Gjttin-
s.3-17. gen 7975' oraz tego, The Goddess Rola, ANRW II, 17' 2, 1981, s. 95o-1o3o.
8e Tac. Ann. IY, 56.
5aPor. G. Charies-Picard, Hannibal, Warszawa 1971, s. 66-68.
sB C. Fayer, op. cit., s. 11.
65 X' 11 (cay epizod 9-16)' Liv. XXVI' 42-48, por I{..}I. Scullard' ,Sclplo'
Polib.
sa Por. H. Jeanmaire, Dionysos, histoire
s. 36,37, R. Seguin, op. cit., s. 6,7, E. Gabba, op. cit., s. 5-7. du culte de Bacchus, paris 1957. Zesta-
56 Por, G. Charles-Picard, Hannibal, s. 1.94. rvierrie nowszej literatury na temat Dionizosa greckiego daj R. Martin. H. Metzger,
67 Polib. X, 40, por. Livius XXVII, 19, 4:
,,lum Scipio, silentio per praecones facto, La religion grecque, Paris 1976, s. 110-144.
85 A" Bruhl,
sibi maximum nomen imperatoris esse dixit, quo se milites sui appellassent: regium nomen Llber Pater, Paris 1953, s, 49-69.
alibi magnum, Romae intolerabile est".
86 Liv. XXIX. 9.
58 Por. R. Combds, Imperator (Recherches sur l'emploi et la signification du titre 87 Liv. XXXIX. 8.
d,imperator dans la Rome rpublicaine, Paris |966, s. 38-42, 56-59.
88 Liv. XXXIX, 13.
8e CIL, 581 z Ager Teuranus, por.
5'g Liv. XXIX, 27, 12 i XXX, 6, 9. Liv. XXXIX, 14-18.
8o Polib. XXI, 13, 12.
90 Wnikliwe
studium na ten tetnat da Z. migryder.K6''ontru, ITystpienie wadzy
6:Por. R. Seguin, op, cit., s. 8, 9. rzymskiej przeciw bachnaliom italskim, Przegl. Hist. 29 (l.930-1931), s. 19-63'

252 253
 01 C, Gallini, Protesta e integrazione nella Roma antica,Bari 1970, s. 25-44. pnieniami H. Schneidera) |w:7 Zur Sozial-und Wirtschaftsgeschichte der spiiten
t2 R. Turcan, Religion et politique dans l'affaire des Bacchanales, RHR 171 rmischen Republik, hrgb. H.Schneider, Darmstadt 1976, s. 2|4_236.
(1972), s. 3-28. 9 Por. P. Jal, La guerre civile d Rome, tude littraire
et morale, Paris 1963.
9B Powstanie niewo|nikw _ pastofes w Apulii, stfumione okrutnie przez L,Po. roFlorus II,9,21.
stumiusza w r. 185 i tB , czyosi z ruchem bakchanaliw, por. Liv. x)o(x' 29 i 41 11Plutarch. Ti. Gracchus,19.
(reliquias Bacchanalium quaestiones persecutus est), Ieszcze w r. 181 pretor L. Duranius 12 Appian. B. C.
I,24.
Iikwidowa w Apuiii resztki bakchanaliw. Liv. XL' 19. 13 Appian. B, C.
L 26, Plutarch. C. Gracchus, 14-17.
9a Liv. X)o([X, 16, por. J. Scheid' Le dlit, s. 157-159. ra Plutarch. C. Gracchus 17.
s5 Liv. XXXIX, 16.
16 Appian. B. C.
I, 54.
eGlbidem, 18.
18 Appian. B. C.
I,74.
07 Por. R. Turcan, op. cit., s. 2315, J. Le Gall, RR' s. 121_12.4, G. Dumzi|, 1 Appian. B' c,
\ 88, Florus II, 9, |3, Cic. De nat. deor' Itr, 33, 80, Val. Max. 9,
RRA. s. 495-500. l1' 2 (podaje najbardziej drapty211y opis mierciScewoli).
!8 Liv. XXXIX'18. Penijszy tekst tych postanowief zosta grzekazany na tablicy
18 Liebeschuetz, Continuity, s.2: ,,In fat religious manipulation can be said to have
brzowej z Ag;r Teuranus' CIL I2 5B1:. Epistula consulum ad Teuranos de BacchcnIibus a recognized place in the Roman constitution".
le lbidem. s. 20.
(Pismo konsulw do Teuranw w sprawie obrzdw ku czci Bachpsa)' tfum. M. Winio-
20 Por. T. ,oposzko, Trybunat
wolskiego [w:l E. Wipszycka, Wprowad,zenie do wiczer z hislorii staroytnej Grecji Publiusza Klodiusza w wietler de i historiografii,
i Rzymu, Biaystok 1978' s.73. Fragment tego tekstu: ,,Niech nikt spord zebra'nych Warszawa 1974.
21 Por. Liebeschuetz,
mczyzn i kobiet, w grupie liczniejszej ni pi osb cznie, nie wa si dokonrya Continuity, s. 14, 15.
obrzdw ofiarnych i niech niezamierzajzbiera sitam w tym czasie mczyniw|iczbie
22
Ibidem, s. 29, por. M. Beard, op. cit., s. 204.
23 Liebeschuetz, Continuity, s.
wikszej ni dwch, kobiety w liczbie wikszej ni trzy, chyba e na mocy orzeczenia 22, 23.
2a Por. M' P(ezia, Wybr pism naukowych
pretofa miejskiego i senalu, jak to napisano wyej". M. Tulliusza Cycerona, Wrocaw 1954,
e! Liv. XXV, 6-12 (r. 213). s. )(LVilI-LV[.
10o G. Dumzil' RRA' s. 493.
26 Por.
A. widerkwna, IIellenika. |[/izerunek epoki od Aleksandra do Augusta,
101 Liv. XL,29. Warszawa 1974, s. 62-65.
20 Por. K. Kumaniecki, Literatura
102 Por. J. Le Gall, RR, s' 124-126, G. Dlmzil' RRA' s. 500-504. rzymska. Okres cycerorislci, Warszawa 1979,
ro3 Val. Max. I, 3, 3. s. 391-394.
104 Cato, De re rust, Y, 4, 27 Por. M. Plezia, op. cit., s. L\TII

Ibidem, s. LXVII LXXI. -LX.

PRZYPISY Do RozDzIAU w 's
20
Ibidem, s. LXXI
- LXXUL
1 K. Latte, RRG' zatytuowaodpowiedni rozdziat swej pracy: ,'Der Verfall der -
August. Civ. D. (tum.
30
W. Kornatowskiego).
rcjmischen Religion". J. Scheid, Religion, s. 104-111.
31
, J. A. North, Conservatism and Change in Roman Religion, PBSR 44, 1974, s. t-12. 32 J' Scheid,
Religion, s. 106,107,podobnieP.Boyanc, SurlathalogiedeVarron,
3 J. Scheid,Zareligione a Ronta, Roma-Bari 1983, s. tO7-137. Religion, s. 95-116. REA 57 (1955), s. 5X-84,: Etudes sur la religion romaine, Rome 1972, s.252182.
4 J. H. W. G. Liebeschuetz, Continuity and Change..., Oxford 1979, s. 1-54, por. a3 Polib' VI' 56 (tum'
S. Hammera).
3a Por. J. Le Gall, RR, s.
rec. M. Beard' JR.S 71,1,98|' s.203-205. Autorka tavwaa e Liebeschuetzmgptlj 131-133.
jeszcze dalej w krytyce tradycyjnego ujcia religii I w. p. n. e., ale ,,L's account of the 36 G. Dumzil, RRA, s. 206,zwraca uwag, e w tej trudnej epoce religia publiczna
late Republican system [...] is likely to become standard" G. 204). funkcjonowaa prawie normalnie.
6 Por. J. Scheid, Religion, s. 103, 104, jakkolwiek nie ze wszystkimi pogldami autora 3s-J. Scheid, Religion, s. 114-116.
87 Augustin. Civ. D.YI,5,
mona si zgodzi. 1-3. Przytoczono tekst bez uwag w. August1ma.
6 Taki pogld reprezentuje M. Jaczynowska, Wasnoziemska nobilw w okresie 38 lbidem, VI, 5, 3.
schyku repilbliki rzymskiej, Roczniki Dziejw Spo. i Gosp. 2| (|959), s. 9--49. 3s Por. J. Scheid, Religion, s. t76.
M. Jaczynowska, Dochody arystokracji senatorskiej z prowincji a jej zrnicou,anie ao Augustin. Civ. D.
IV, 31, 1.
spoeczno-ekonomiczne u schyku republiki, Kwart. Hist. 67 (|96q' z. 2, s. 297_328. IV, 31,2.
41 lbidem,
8 Cic. Ad Att.I, L9, 6,20,3,II, 1,7. Por. M. Jaczynowska, The Economic Differen- a2 Por. R. Schilling' Le
Romain de la fin de Ia Rpublique et du dbut de l'Empire
tiation of the Roman Nobility at the End of the Republic, Historia 11 (1962), s. 486--499 : en face de la religion (19V2) Iw:1 Rites, cultes, dieux de Roma, paris 1979, s. 72 nn.
Die wirtschaftliche Dffirenzierung der r tnischen Nobilitiit am Ende der Republik (z uztt a3 Cic. Divin. lI, 28, 60 (w tum. W. Kornatowskiego)'

254 255
 Ibidem, TI' 34, 72, 35, 73.
?8 Plut. Marius 17.
aE Ibidem, II, 39, 83.
z0 Flut. Marius 27 (ttlma'czenie M' Broka).
80 Olnowienie.ideologii triumfu stanowio podstaw nowej polityki re1igijnej
a Cic. Divin. II' 6' 16 oraz Ad fam. VI, 7, 8. Ma.
a? Por. M. Plezia, op. cit., s. L)OOn-CIX araz K. Kumaniecki, op. cit.' s. 335- riusza, zdaniem J.-Cl. Richard, La victoire de.Marius, MEFRA 77, 1965, s. 69-86.
,,prfigure 1es imperatores qi
81 Zdaniem J.-Cl. Richarda, op. cit., s. 85, Marius
379.
a8 Cic. De nat, deor. II, 1, 3. lui succdrent, de mme que Ia Victoria Mariana annonce la Victoria Sullana ou la
ae
Ibidem, II, 53, 133. Victoric Cesaris,'. Nowy typ wadzy osobistej szuka podstaw w odnowionej ideologii
triumftr, ibid., s. 85, 86. Na temat kultu wodzw u schyku republiki por' take M. Ja.
50
lbidem, II, 54-60, 134-1'52.
51 Ibidem, lII, 2, 5. czynowska, KuIt wodzw rzymskich w okresie republiki (III-il w. p. n. e.), Balcanica
6
lbidem, III' 16' 40. Posnaniensia III' UAM Poznari 1984' s. 157-|65 oruzteje, La genesi repubblicana
53
lbidem, III, 32, 79. del culto imperiale. Da Scipione l'Africano a Giulio Cesare, Athenaeum, N. S.73, fasc.
5a
lbidem, III, 39, 93. 3-4, 1985, s. 285-295.
82 Por' R. Combs, op. cit., s. 114' 115.
66
lbidem, III,40, 95' Por. dyskusj na temat tego zako czenia:.K. Kumaniecki,
Es Plut" Sulla 6.
op. cit., s. 317-319. /
5s Interesujc prb odtworzenia treci Consolatio da K. Kumaniecki, Dookoa Ea Plut. Sulla 9.
85
zaginionej ,,Consolatio" Cycerona, ,,Meander" 22 (1'977), s. 86-112. lbidem, 35.
86 J. Carcopino, Silla o la monarchia mancata,
51 Cic. De re pub., VI, 13. Milano 1979, s.74-80. Tezy francu-
u8
lbidem, 26, 29.
skicgc badacza zostay ostatnio podwaone i zweryfikowane ptzez wielu uczonych,
5s Cic. De leg. II,9,22. zob. przyp.87 i 88.
8? M. H' Crawford, Roman Republican oinage, Cambridge 1975, t. 1'
60
trbidem, Il, 11, f7. N. 359'
6t Cic. Tusc. I, Ll, 23. s. 373, 374.
88 Por. A. Keaveney, Sulla Augur. Coins and
62
Ibidem, l, 14, 31. Curiate .Law, American Journal of
63 lbidem, T, 16,36. Ancient History 7, 1.982, s. 150-171.
8s PIut. Sulla 29, 10.
6a
Ibidem, I, 21, 49, Zf , 50. so PIut. Sulla 12.
65
K. Kumaniecki, Literatura, s- 319, 320. nl G. Durnzil' RRA, s' 516' 517.
88 Cic. Tttsc. V. 2, 5.
ez J. Carcopino, Silla, s. 77.
6? Varro (fr. 20 Cardaurc): tltile esse civitatibus 1...f, ul se t,iri fortes, etiamsi falsutn 93 For" J' Le Grll, RR' s. i38. J. Carcopino'
sit, diis genitos esse credant, ut eo modo animus humanus yelut divinae stirpis fiduciam Silla, s, 9|, 92, uzna, e przydo.
gerens res magnas adgred.iendas praesumat audacius, agat vehementius et ob hoc impleat m:k F:lix mia wiksz; zaacznie' ni przyjty pniej przez oktawiana epitet
ipsa securitate felicius. Podobnie Cic. De nat. deor.II,62, De les. II,8, De re pub.YI, Augustus.
11 sq., De finibus lII,66. Por. J. Scheid, Religion, s. 1'1'6.
9 Appian. B. C. l' 97, 452.
e5 Piut. Sulla 34.
c8 R. Combds, Imperator. Recherches sur l'emploi et la signffication du titre de I'ittt'
perator dans la Rome rpublicaine,Paris 1966' s. 55-68.
sB .I.Carcopino, Silla, s. 92-96 (Il culto di Silla).
6, I'iv. VI. 29,8'9, Por. C. Combs, op. cit., s. 38-49.
97 'ppian. B, c. I, 106, 496_500.
ts Veii. Paterc. II, 37 w ttumaczeniu E. Zwolskiego.
7o CLL 12,2, 614 i 622, Inscriptiones Italiae XIU, 3, 71, Sydenham, I{IC N' 926'
ss Cassius Dio XXXVIJ, 21., 4, Ya]l. Paterc. II, 40.
por. T{. Combs' op. cit., s. 68-69 oraz 452, 453.
:00 S. Weinstock, Divus ulius, ofrord 797|.
?1 CIL I', 2,626-632, por. R. Comb3s, op. cit., s.69-71,453.
?2 PInt. Sulla 35, 77
o01
Sa1l. Con. Cat. 51' 20 i 43 (w tumaczeniu K. Kumanicckiego).
?3 P1ut. Crassus 2,2 i L2, 3.
10'
lbidem, 52.
7a Flin. Nat. Hist. XXIV, 16, 1. Suet. Div. Iul. 59.
to3
Loa
Z. Yavetz, Julius Caesar and his Public Image, tr.attdon l9B3 (translatd frorn the
.Gwne kierunki, s. 35' 36.
?5 For. 114. Jaczynowska,

. 76 Por. zestawienie ippel.atorw u Combs'a' op. cit., s. 453. German, Drisseldorf 1979).
105 lbidem. s. 25--30.
77 Zrnczni wiksza liczba osb noszcych tytu imperatora w latach 70-30 p. n. e.'

ni w cayrn okrsie wczeniejszym (por. R.. Combds, op. cit', s.452-46|) wyrika za-
106 lbidem. s. 30-33.
.0 Ibidem, s. 33--48. Wane s zwaszcza prace: J. Dobesch, Caesars Apotheose
pewrre nie tylko z atwiejszego pt.zyz;rtawania tej tytulatury, ale gwnie z peniejszelo
zil Lebzeiteft und sein Ringen utn den Kiinigstitel, Wien 1966 otaz V. E.lrrenberg, Caesar's
zestawu rde.

256 17
- teligle wiata Rzymsklego 257
Fittal Aims lw:.) LIan, State ond Deity. E,ssays in Ancient History, London 19'14,s. 127- 10 Por. E. Oishausen. op. cit., s. 822. Acia Fratrurn Arvalium: CIL VI,2023-
r 48. 2119, 32338-32398.
11 Por. J' Scl-reid' Les
I08 Z. Yavetz, op' cit., s' 48-57' Por. z:waszcza: Helga Gesche, Die Vergattung frres arvales. RcL'rutetnent et origiile sociale sous les Julio-
Caesars, Frankfurter Ahhistorische Studien I, Kallmiinz 1968. .Cludiens' Paris 1975.
re Suet. Dit,. Aug. 37,
109 Suet. Div. Iul. 5 (w tumaczeniu J' Pliszczyriskiej).
i3 Ibidem.
110
lbidem, 39, opis tych igrzysk: Yerg. Aen V, 545-596.
11rSuet. Div. Iul. i3,Plut. CaesarT, CassiusDioXXXVII,],Vell.Patcrc.]J.43, 1a lbidem.
. Degrassi, ILLRP' 406' 408. C-ezar zastrzeg! rownie, aby jego syn (na'nvet adop-
112 15 Cass. Dio LIV, f7, LY, 12"
towtrn1') by rwniez pontifex mlrximus' Cassius Dio XI-IV' 5' 3.
16 Ovid. I-asti IY,95l sq.
uts S. Weinstock, op. cit., passip. Por. recenzje: J. A. North, JRS 65 (1975), s. l7l- 1? Suet. Div. Aug. 37.
ls Por. G. Wissowa, RKR, s. ?6.
17'7 A. Alfolcli, Gnonon 47 t1975), s. 154--i59.
ot't'tz,
1.n
Sut. Div. Iul. 76. 'o R.g.d. A.20.
f0 Cass. Dio LIV' j9' 7' R" g.d.A. 19. Pol . M' J'aczyrrowska, Le t,ulte de a desse
'15 Appian. B. C. il, 106, 443.
rt6 Cass. Dio XLIV, 6, 4, Plut. Cacsar 5'7. ILiventas et les associations de Ia jeunesse rotnaine, AUNC, Historia XIII,1979, s. 2i-28.
11? Cass. Dio XLIII, 1.,6, nieco in262j i|ridem' XLII!' 21
,2.Pat.. S. Weirrstock"
21 Liv. I, 9.
op. cit., s. 40-51.
?2 Plut. Rtlmultts 28' ovid. Metm. XIv' B1B-828'
!3 R. Schilling, L,Hercule ronuin eil
118 Cass. Dio XLIV, 4, 1-5. Jace de Ia rforme rcligieuse d,Auguste,Revlse
lre Cass. Dio XLIV" 6, 1.. de Philologie 16 (1942), s. 31-57.
120 S. Weinstook, op. cit., s.2'8'?-31,7, inaczej J. A. Norlh, op. cit., s. 175. ia Suel. Div. Attg.29.
!5 Por. A. Sadurska, Archeologia staroytnego R.zynlu, t.2, Warszawa 1980' s. 19'
1't Cic. Pltil. il, 1lO.
26 Suet. Div. Aug. 29.
Suet. Div. Iul. 85, por. C. Cogrossi, Pietd popolare e divinizzazioue nel tullo
12t

di Cesure de! 44 a. C. Iw:] Religione e politica nel mondo atttico,acura di Marta Sordio " Hor. Epod. 7, Cass. Dio LIV, 8, 3, tr{.g.d. A. 29.
Milano 198tr, s. 14f-160. '8 RIC I, s. 46 (omowienie tl,pow monet), s. 63, N. 46-48, s. 70, N. 98-100, s. 86,
t?3 Suet. Div. Iul.88, por. Cass. Dio XLV,'7, 1. s7, N. 305-3r3.
ttn Por. Cerfaux, Tonclriau, op. cit., s.292*294. ?e A. Sadurska, op. cit., s. 21, f2.
1:5 Por. S. Weinstock, op. cit., s. 228, 229. ro Suet. Div. Aug. 29.

'. Por. R. Schiling' op. cit., s. 40-48.

3r J. Gag, Apollon Romain, Paris 1955, s. 479 nn., tego, Apollon imprial, garant
pRZl?lsY Do p.ozDZIAv v cles ,,Fata Romana", ANRW II, 17, 2, 1981, s. 561* 630, zwlaszcza s. 562-582. Por.
take R. M. ogilvie, The Romans and their Gods in the Age of Augustus, London 1969'
1 S. Weinstock, Divus Julius, oxford l971' . Vfi. s. 114, ll5.
2 Pcrr. N. A. Maszkin, Principat Awgusta, Moskwa 1949, s. 562. 33 Suet. Div. Aug.29, por. A. Strdurska, op. cit., s. 19.
3 Por. Hor. Carm. !, 37
,,Nunc est bibendum", 1-12, Propertius IY, 6, Yet'g. Aen.
3o Suet. Div. Aug. 94.
IV' 16l sq. (utosamier-rie Kleopatry z Dydon), VIII' 698 (walka wia1ychitalskich tt Hor. Carm. I,31, ,,Quid dedicatum poscit"...
bstw z podobnymi do zwierzt bogami Nilu). 16 Suet. Div. Aug. jl.
a NI. Grant, Frort Imperium to Auctoritas. A Historical Study of Aes Coinage in the 37 RIC
I, s. 88, N. 328. s. 89, N. 340.
Roman Empire 49 B.C.-A.D. 14, Cambridge 1969, s.68,69. Por. A. Kunisz, Geneza 38 Hor. Carm, I,21,1-4,,,Dianam tenere dicite...'' (przekad St. Gobiowskiego).

ustroja monetarnego cesarstwa rzymskiego, Katlwice |975, s.89. RIC I' s. 6l' N. 19' un Verg. Aen. YI, 56-62, 66-71.

s. 62. N. 21. 22. a0 Problemdatyprzyjtejprzez,ugustadlazorganizowanialudiSaet:u/aresbyobiek-

5 Suet. Div. Aug. 31 . tenr licznych dyskusji. Por. J. Le Gall, RR, s. 164, 165, Liebeschuetz, Contiruttty, s. 84,
u R. g. d. A. 73, Suet. Div.,4u9.22. 85. Raczej liczono jako saeculum -- 110 lat"
7R.g.c{.A7. ar FIor. Carm. saec., 59-62.
8 Por. J. TLW. G. Liebeschuetz, Continuity and Change in Roman Religion, Oxlbrttr {2 lbidern" 1--4. 6l-68.

1,979, s. 62. 43 RICI,s.75,N. 157, 1'8,pot..takes.73,N'141 ,s..14,N. 150_]54,s'85'N.280.

$ CIL, VJ, 32338, por. E. Olshauscn, Uber die rtimi,schen Ackerbrilder" Geschichte ' nn Fot. P. Boyanc, La religion de Virgile, Paris 1963.
eines Kultes, ANRW II, 16, 1, 1978, s. 820-832. nt Verg. Aen. IItr, 120, 121.

258 259
 a8 Pax: R'IC I' s. 60' N. 3 i fi, s,62,N.24, Fortuna Redax,ibidm' s. 69' N. 96, 7s Cass.Dio LI, 20, 8, Tac. Ann. !, 10, Suet. Div. Aug' 52.
s. 85, N. 273,274. Niektre z hase Augusta (np. Pietas) wystpuj dopiero na motretach 80 CJL V, 18.
Tybeliusza. 81 CIL X, 6305.
a? Por. A. Sadurska, op. cit., s.49-52.
a8 Suet. Div. Aug. 31.
S' JG xlv, 748.
83 L. R. Taylor, Divinity, s. 216 nn., 2"l7 nn, oraz teje, T,he Worship of .Augustus
ae Ovid. Metam. V, 73-94 (thtm. Z. Glinka).
in llaly, TPAPA 51 (1920), s. 133.
60 Srret. Div. Aug. 31 . 8a Ch. Habicht. Die augusteische Zeit und das erste Jahrhuttdert nach Christi
1
R.g.d.A. 9. Geburt Iw:I Le culte des souverains dans l'Empire romain, Fondation Hardt XIX, Genive
5rlbidem, 11. 1973, s. 41-88.
63 lbidem, 9 (tunr. J. Korpantego). 85Podsumowanie tej dyskusji: R. Duthoy, Les *Augustales, ANRW lI, 16,2, X978,
5a Suet. Div. Aug. 94 i 96.
s' 1,254_1309. Por. Take J. Tondel, Instytucja Augustalcs w prowincjach naddunaj-
66
lbidem, 31' por. J. Linderski, Pa i,st|/to kolegia. Ze studiw nad htstori rzymskich skich w okresie wczesnego cesarstwa rzymskiego, Toruri 1978 (praca dokiorska w maszy-
stowarzysze u schyku republiki, Krakw 1961. nopisie) oraztega' Le rle social des *Augustales dans les provinces darlubiennes, AUNC'
66 Por. F. Bmer,
Untersuchungen iiber die Religion der Sklaven in Griechenland Historia XJII, s. 29-57.
und Rom, Mainz 1,957, s. 32--36, Liebeschuetzo Continuity, s. 70,71. 86 R. Etienne' Le culte imprial dans la pninsule Ibrique d'Auguste d Diocltien,
57 Tac' Ann.
I' 10' 5 (tum. S. Hammera)' Paris 1958"
58 Suet. Div. Aug. 52
8? Waniejsze prace D. Fishwicka na ten temat: The imperial cult in Raman Britain,
5e Por. Cass. Dio LI,20, Nicolaus Damascensis, FHG 90F, 125.
Phoenix 15 (1961), s. 159-1'12, 2I3-f29. The institution of the imperial cult in Africa
80 Por. P. Taerz, Bibliographie zum rdmischen Kaiserkult, ANRW Tl, 16, 2, 7978,
Por:onsulris, Tlermes 92 (1964), s. 342-362. Tlle temple of the three Gaus, JF.E' 62
s. 833-910, w tym Augustus: s. 845. (1972), s. 46-52. T'he institution af the provincial cult in Mauretania, I{istoria 21 (1972),
81 opini t wyrazia przede wszystkim L. R. Taylor, The Divinity of the Roman
s, 698-711. The Severi and the provincial cult of the three Gauls, Historia 22 (1.973),
Emperor, Middletown7Conn. l931, s.?A . Altorka sdzia' e August by w prowincjach s. 627_649. Podsumowanim dotychczasowych bacia kanadyjskiego uczonego jest:
azjatyckich i w Grecji .frankly worshipped by cities and leagues as a deity incarnate". The Development of Provincial Ruler Worship in thc Western Roman. Etnpire, ANRW
62 s. R. F. Price, Bzt.|,een Man and God. Sacrifice in the Roman Imperial alr' JRS
II, 16,2, 1978, s. 12A1.-1253 (cyt. Development).
70 (1980), s. 28-43. 88 Cass. Dio LlV, 32,
1, Suet. Claudius 2, 1..Liv. Periochae 13. Por. R. Mellor,
63 S. R. F. Price, op, cit.,..s. 32.
Goddess, s. 886' 987' Development, s. 1207 nn., tene,The temple, s. 46-52,
D' Fishwick,
6a lbidem, s, 36, 37.
R. Turcan, L'autel de Rome et d'Auguste,,Ail Confluenterr", ANRW II, 12, 1, 1981 .
65 A. D. Nock, Deification and.Iulian, IFIS 47 (1957), s. 115: Essays s. 83.3. Por.
80 Por. T. Kotula, op, cit., s. 501-506"
K. Latte, RRG, s. 308. s0 Cass. Dio LJV, 36, 4, por. R. Melior, Gaddess, s, 986.
66 Por. Liebeschuetz, Continuity, s.75. st Tac. Antt.
67 C. Fayer, Il culto della dea Roma, Origine e di.ffusione nell'Impero, Pescara 1976,
I, 39" 1 oraz 57.
s2 Fishwick, Development, s. 1208.
s. 16, R. Mellor, Goddess (ANRW II, 17,2) s. 976 nn. sz 'tac, ,4nn. L 5'7.
68 Tac. Ann, IV, 55. s4 CIL Xiltr,
5679, por. R. Mellor, Goddess, s" 989, 990.
6s lbidem, 56. s5 R. Mellor,
Goddess, s, 989.
?0 Por. R. Mellor, Goddess, s. 978,979. !6 Liebschuetz, Continuity, s. 88, 89.
t1 lbidem, s. 979, 980. t7 Suet.
Div. Aug. 100.
7 Ctss. Dio LI' 20.
Tac. Ann, I, 54, 73, lI, 83.
sB
?3 R. Mellor, Goddess, s, 984. ss Tac. Ann. I" 15 i 54.
? Por. J. D:ininger, Die Provinziallandtage in der riimisch'en Kaiserzeit,Vestigia 6' 1oo
Suet. Dom. 4, Cass. Dio LXVII, ].
Mlinchen 1965, oraz omwienie tej pfacy: T. Kotula, Zgromadzenia prowincjonalne 101 Por. M.
Jaczynowska, Le culte ce l,Hercule romain cu temps dt Heut.Empire,
u r4mskich prowincjach okresu wczesnego cesarstwa, Przegl. Hist. 59 (1968)' s. 50l_506.
ANRW II, 17,2,1981, s. 636-640.
75 R. Mellor, Goddess, s. 981. l02 Ior. od. II' t2, por. Liebeschuetz, Continuity, s, 122_126.
78 C. Fayer, op. cit., s. 16. rot Suet. Div. Aug, 94, 12, Cass. Dio LVI, 25, 5.
7? R. Mellor, Goddess, 982. 104 Suet. Tib. 69.
?8 Flav' Josephus B, I. 1, 2I, 7. Por' ,. Krawczuk, Herod krl rudei, Warszawa rou Cass. Dio XLIX, 43, 5, LIy, 31,2-3, LVI, 25, 5.
1965, s. 180-182. 106 Tac. .Ann. Itr, 32. t
260 26r
 10t Fot. Liebeschuetz, Continuitl,, s. 126-139, R. MacMullen, Enemies of the Ronan '3; Ibidern. s. 2ll, 212.

Order. London 1967.

1}6 Liv' X,2, Sartori, Padova ne!lo stto ,.yln{!flo dal secolo III a. C. al,etd
14, por. F.
108 Np. Hor. Epod. XVII, 28-29. 76, Ovid. Fasti II,571-582. dioclezianea fw ! Padova, s. 101.
131 L.I'azzato, Fons Aponi. Albno e Montegrotto nell,ntichitd,Paclova i9E j . atakz
1ot Plin. N. fI. XXVIIL 3, 4.
1io lbidem, XIX, 21-16, 28-37. M. S. Bassignano, op. cit., s.218--220.
13 Por. Plin. N. l/' 1I, i03, 217,KXXL32, Martialis I,6l' 34, VI, 42, 4 i inni
1rr Tac^ Ann. II" f7-32.
cit'. s' 47-78)'
11e Tac. Atut. II, 69-73, III, 12-18. (pene zestawienie rde literackich
r"e Zestarvienie ir-rskrypcji -L. Lazzaro, op'
Lazzaro. op. cit.. s. 151-199.
Liebeschuetz, Continuity" s. i34-138.
r13
1{o Suel. Tib. 14.
-L.
Po'. A. E. Gorclorr, The Cults of Lanuvium' Urriversity ol California Fublicatiorrs
114

in Classical Archeology, II, 2. s. 21-58, Berkele.v i938. PRZYPISY Do RoZDZIAU v[

115 CIL XIV, 2 izi: ILS 5683; M. Jaczynowska, Les associations de Ia jennesse
1 SrseI. Tib. 26.
romaine sous le Haut-Emplle, Wrocaw 1978' s. 69' N. 9.
118 M. I. Rostowcew, Rimskija swincowlja tiessiery, S. Peterburg 1903, s. 134 (Sylloge
2 Tac. Ann. IV, 37. Por.' ibidem, III, 58 i 71 (r.ozstr.zygnicia Tyberiusza dotyczce

N. 849-851). obo*'izkw flamina Dialis w drrchu ustaw Augusta).

3 "tac. Ann. IV, 38, 1. -
1lt A. E. Goldon, The Cults of Aricia, University of California Publications in C{assi-
a lbidem, 38, 2.
cal Archeology II, I, s. 1-20, Berkeiey i939.
118 Por. J. Frazer, Zota ga.Warszawa 1966''s' 28. Kaligrila kaza podstarvi
5 Por. Tac. Ann. I,73: uae ubi Tiberio nolkere' suipsit consulibus non ideo decre.
przeciwnika kaparrowi Dian-v w Nerni, bo yon .!u zbyt dugo, Suet. Cal. 35. tut'tt patri suo caelum' ut in pemiciem civiunt is ]rc?xor t'erleretu|'
1]s Pol.. A1. Doboi. Botille, Epheneris Dacoromna. Annuario di Scuoia Romena 6 Suet. .. 29.
1 -f tc' -,|nn. I, 78.
di Rorna, VI (1935). s. f40-367, zwaszcza s. 278-283. 3 Por. tr). Fishwick, The Detelopntent of the Provincial Ruler Wbrship in the Western
tto Suet. Dcm. 4, 4. Cass. Dio LXV[. i.
1?1 Iu. J. Rostowcerv. op. cit.. s. 1.]3' N. 1i (Sylloge 847)' A1. Doboqi' BoviIae, Ranan Enlpire, AI'{RW II, 16,2. 1978, s. 12tl-12l3, R. Me|lor. Tlte G,'tddess Rona,
s. 28i. ibidel-n l7, 2, tr98l, s.990-992, R. Etienne, Le culte inpria dans la pninsttle lbrique
lf: Pot.. M. Jaczynorvska. Asstciatiol?^s' s. 51' 52' 58. d,.uguste t Diocltien' Paris i958' s. 405__4l4,
1:3 Tak np. iuvenes Nepesini Dianenses lv Nepet, M. Jaczynowska, Associations, if i{. Mellor, Goddess, s. 990-991.
rr ibidem, s. 992.
s. 57 or.az s' 90, n. 149. cz.t iuvenes Veirei (\'erre riosi) w Pompejaclr' ibidem' s. 74' N. 37'
1i Por'. D. Fishwick. Development, s. 1213-1215.
s. 75. N. 42, 43.
':a Fo' M. Jaczyno*'ska. Cultores I{erctis v; Tiilur. Przegi. F{ist.59 (1968). s' 428_
1f AE 1966, 777.
.+it"
t' Sr.rel. Cal. 22.
la lbidnr, 2'1.
125 Ftl|'A.D:grassi. I !{agistri L{ercuri|esdiLu<:ca,Athenaeun-r15(1937)'s.284-
t' trbidem, 52.
286.
16 Por' J. Beaujeu, La religion rolnaine & ,apoge de l'enpire I' I'a palitique religieuse
1?6 R. Schilling, op. cit., s. 56.
1:i Zestitwinie inskt.i'pcji .claje M, Jaczyncrrvska' Cutores. s. 431' 4]2 otaz Cu{te- des Anto|ins G6_-l92), Pari:; 1955' s' 42.
1' For. R.. Synte, Tacitus, Oxford 1958, 2' s. 585-624"
s. 642, 6-{3,
rf8 M' Jaczynowska, Culo,re., s. 434 oraz s, ,71,72, N.22-25.
13 Pot-. D. Fishwick, Developtnent, s. 1215
-4J6 'Ssa(tations, it D.
Fishwick , Templum divo claudio constitututlt, Eriatannia 3 (1972), s. 163--181
[lL X, 5647: IL,S 7322 oraz CItr- X, 6657: ILS 6287; Ir{. Jaczynorvska.
rzs
Associations, s. 72, 73" N. 29. olaz tene, Development, s. 1216-12|9,
130 lV[. Jaczyaowska, Culte, s.6.5.-649 (z z:stalvieniem inskrypcji). por.. E. M' Szta'ier.
o -Iac. Ani. XIV' 37. 4.

nan, otra:etije kassov,ych prctiworieczij II-ilI'v. v, kutie Gierakla' wDI 1949" 2"
2r lbidem, 38. I
.fac' oraz list Klaudiusza do Aleksandry'jczykw, E' M. Srnallwood'
s" 60-73.
92 Ann. Xv,74
131 Por. R. M:igg;, Roman Ostia, Oxfold 1960, s. 337--403, oraz L, R. Taylor, Dlt'snlents Illustrating the Frincipates of Gaius. Claudius and Nero, Cambridge 1967,
The Cults of Ostia, Blyn Mawr Monographs, XI (1912), N. i69,
1r: R. \{eiggs, op. cit., s. 351, 352. 23
Sentca, Apoc.8, 3.
rBr lbi<trem, s. 380-384. f{ R.. Mellor, Goddess, s. g92, g93. Zupenym nieporclzumieniem jest dopetryr'vanie
1}a Por' M. S' ts:lssignano, 1/ mlii.ipitPatat,itltl
fw:.l Padova antic da comunita
si w wyrazenitr Tacyta ix aeternae domtnationis dowodu na istnienie kultu bogini
paleoveneta a cittd ron,ano-christiana' F;tclovrr 198i' s. 193-_.2f7, zwaszcza s. 205-220' Rorna aeterna w Brytanii.

263
262
 ,5 RIB, 9tr. 65 Por. J. Fitz, Gorsium'- Hercttlia, Szkesfehrvrir .1976, zwaszcza s. 4l , 91-99"
26 For. J. Beaujeu, Religion, s. 45-47. 56 D. fishwick, Development, s. 1234, 1235.
2? J.
H. W. C. Liebeschuetz, Continuity and Chattge in Roman Religion, Oxford 57 Por. J. Beaujeu, Religion, s. 111-278.
1979, s. 140-155. s8 SHA Fladrian. 13-15 (podre F{adriana), 19 (budownictwo,zwaszczasakralne)"
28 lbidem, s.
155-162. Synne sformuowanie autora SHA, Hadrian. 74,77: semper tn omnibus varius (cigLe
29 Tac, Hist.
trII' 72 (tum. S. Hammera). we wszystkim zmienny, turn. H. Szexest).
30 D. Fishwick,
Development,s, 1219-1.233, por. K. Scott,The Imperial Cult under 6e Cass. Dio I-XIX, 4, 3.
the Flavians, Stuttgart 1936. 60 J. Beaujeu. Religion, s.
129--131.
3a Tac. Ann. XV, 2A,
21. 61 D. Fishwick, Developmerl, s' 1237.
3' CIL XII, 6038 : ILS 6964. 6' SIJA, I{adridn. 7f.
33
D. Fishwick, Development, s. 1220, 1221, R. Mellor, Godfuss, s. 993, 994. 63 D. Fishwick
, The Tentpe of tze Three 6arl^r', JR.S 62 (1972), s. 46-52, oraz.tego,,
3a Por. D. Fishwick,
Development, s. 1222-1224, R. Mellor, Godcless, s. 991. Development, s. 1237.
A6 CTL II,23 44. 64SFIA, Eadrian. f7.
36 Plin. Sec.,
.E'p. VII, 33, 4 oraz trll, 4,2, por, R. Syme, Tacitus, s. j6-79. 65
Por. FI..G. Pflaunr, I-es sodales antoniani d l,poql.e de Mcrc . urle' Mm. pts.
B7 D' Fishwick,
T-he Institution of the Provincial cult in Africa proc:onsularis, pars divei.s savants trangers r i'.cadrni des Inscrip1ions i Belles _ Lettres 16, 2,
,,Hernres'' 92 (1964)' s. 342-363, tego, Developtent' s. 12'21, t222, otaz.I. Kotula, 1965, s. 269-357.
Les origines des assemb!es provinciales dans l'Afrique romaine,,,Eos'' 52 (1962),s.147_ 66 SHA, M. Ant. Phil. 13, 1.
167. 6'Ibid.
'4'ureliusz' Warszawa 19a, s.202-.204.
1-1, 6. Por. Ch. Parain, Mrek
38 CIL Vtr$, 12039. Por. D. Fishwick,
B. D. Shaw, T'rc Era of the Cereres,,,Historia" 68 Por. J. Guey, La date de la ,,pluie niraculeuse,, (172 aprs J.-C.) et la colonne
27 (1978), 343-3s4. aurlienne, Ml. Ec. fr" R-omc 60 (194s), s" 105-127, 61 (1g4g),s. 93-_.118, por. J. Beaujeu,
30 M. S. Bassignano, II
flaminato nelle province romane del, A'frica, Roma jg74. Religion, s. 342, 343, Ch. Pai'ain, op. cit." s" 218*J20.
10 D. Fishwick, Development, s.
1224. 69 Por. J. Kolenoo' Irscription del'an227 en l,honneur de .Iupiter Depulsor
dcouvcrte
al D. Fish.wick, The Institution of the Provincial Cull in
.Roman Mauretania. F{isioria d Novae, ,,.r.c1reologia'' 20 (1968)' s. 117-t44.
21' 1,972, s. 698-711' tego, Developn,lent, s. p3a_1232. 70 Por. J. Beaujeu,
Religion, s. 369-412, F. Grosso, La lotta politio al tentpo di
a, T. Kotula, Les origines, s. 148 nn. oraz tego, Culte provinc:ial
et ronzatlisation" Commodo, Torino 1964. zwa.szcza s. 326-344.
Le cas de deux Maurtanizs, ,,Eos'' 63 (1975), s. 389_407. 71 Por. take J. Ayrnatd, Commode Ilercule fondaleur tle Rome'REL 14 (1936),
D. Fishwick, s. 350-354. Zestawienie literatury zob. -M. .faczynowska, Culte, s. 638-640.
as Development, s. 1232.
{a Ibidem, s. 1226, 1227. 72 Por' J. Gag, La mysthique impriale et l'preuve
- Hercule
des ,,jeux,', Commode
Por. R. Mellor, Goddess, s. 996 oraz K. Scott, op. cit., s.22-25. et l' ,,anthropologie,' hraclenlle, ANR.W II, 17,2' 1981, s. 662-683,
a5
n6 Sut. Vesp. 23. 73 SHA, Comm. 2,9.
a7 Por. I{..G. Pflaum, Les procurateurs Euestres sous le Haut-Emplre. Paris 1950" R.IC lil, s.430, N.560, s.431, N.570, por. J. Aymard, op. cit., s.354.
?4
s" 50-67. 76 Cass' Dio LXXII' 15'3' daje
dokaclniejsz wersj ni SHA, Comm, 11,8.Por.
a8 Por. R. Etier-rne, Les snateurs
espagnols stsus Trajan et Hadrien [w:} Les empe. J.Ayrnard. op. cit., s. 361-364 i J. Beaujeu, ]'elision, s,399.
reurs romains d'Espagne, s. 55-85. 76 RIC
IXI, s. 390, N. 221, s.432, N. 58i, 586, 591.
{s Por. M. Szarmach, Dion z Frusy. Monografia historyczno-literaclca, ?7 SI{A, Comm.8,5,9,3, 17, tr1. Por. F. Grosso, op. cit., s.331,
Tarun 7979,
s. 35-5 1. ?6 RIC Iil, s. 395, N. 250--254, s. 439,
N. 637-b4A.
60 Fclr. A. Sadurslta, Archeologia stroytnego
Rzymu, t.2, Warszawa 1980, s. 170" ?9 Por. dyskusj na ten tenrat: M. Jaczynowska, Culle, s' 639,640.
il. 1t'3. Prb norvej interpretacji symboliki teligijnej uku z Bener,entum pccjea E. Simon, 80 SHA, ,Sev. 11 i 12, por. S\1A, Comm. 17, 11 i 12.
Die Gijtter aln Trajan,sbogen zu Benevent, Trierer Wincklrnannsproglamme, H. 1l2' 8r Por" I. Mundle, Dea Ccelestis in der
Religionspolilik des Septimius Severus,Tlisto-
197911980, s. l-15, Taf. l-19. ria 10 (1961)' s. 228--237, D. Fishwick, Develcpnent, s. 1243,
51 Por. J. Beaujeu, Religion, s. 69*80. 82T14ko rriektre asr*kty religii epoki Sewer w doczekay si ncwszych opra,ccwa'
s'
lbidem, s. 80-87. np. i.' E. A. Palrncr, Severan Ruler-Cult and the Moon in the City of Rone, ANRV/ II,
6'.R[c II, s.355, N. 125 (ok. r' 120). Por. M. Jaczynowsla, Le culte de l'Hercule 16, 2, s. 1085-1120.
romain au temps du lfautEmpire, ANRW II, 17,2, i981, s. 637. SHA, M. Ant. Phil.7,10. For. J-.Cl. R.ichard, Rec|,erclles sur certains aspects
83
5a D. Fislrwick, Development,s.t233,
1234.Por.J.Deininger, Die Frovinziallandtage du culte imprial. Les funrailles des entpereurs romains aux deux pretniets siicles tle
in der riimischen Kaiserzeit, Vestigia 6, Miinchen 1965, s. 116, lt7. notre re, ANRW ltr, 16, 2, 1978, s. 1t21_11'34.

264 .:Djl
 8a Herodian. XY, 2,2. 10? Ibidern. s. 102. 103.
85 lbidem. 2, 11. 'o. Por. R. Turcan',La/ondation du tlnlp|e de Vnus et de Rome,,'Latonrus'' 23 (1964),
86 Hrodian, III, 15, B, IV, 1,3-4. Prlr. J.-Cl. R.ichard, op. cit,, s. 1l26. . i1 i<
8? Petre zstawienie inskrypcji; D. Fishwick' 1.he Set,t:t'i and the Pto,-incial Cut I
10e A. von Domaszewski. op. cit.. s. 40-,45.
"of three Gazrls, Historia 22 (1973), s" 62i-649. 1ls W Brytanii gtwnir-" w rejonie Wau Hadriana: RIB 990, 1127,1128, 1723.1'978,
88 CII. XIII, 3162 _ l{.-G' Pflauln, Marbre de Thorignt,. Fa'is 1948
- ILTG 341. 2092 olaz JRS 49, 1959. s. 136, N. 6.
SHA, Getu 2,9.
s'g t" PoL. E. Birley, The Religion, s. i514, 1515.
e0D. Fishwick, Developntent. s. 1249-1251' Na temat kultu cesarskiego w III w' 11: CJL III, 17870: ILS 446. Por. f{erod. ItrI. 8,4-5.
por. R.. Tul.can, Le culte inlpial au lItre siiclc. AbiR\/ 1I, 16,2' 1978' s. 996- 113 M. Zikowski,
Ies cultes, s. 106. 107.
1084. ]1a M. Henig, Religion in Romal Britain, I'ondon i984' s. 36"
91 A' von Domaszewski. Die Reigion des rijntist.hen Heeres' Triet. 1895' u6 Por. Tac, Agricoa 21
'
92 S to:J. Helgeland, A}{R\'il, 16.2. 1978, s. l470-1504'
Rlt,I(lJl Ar]il.\'Religion' it6 M. Henig, op. cit.. s. 13-47.
E. Birley, The Religictn oJ'the Romctn Arnry', tr895-1977. ibidem. s' 150-5-1541. M ' F' Spe i- 11; Ibidrn, s.
47.
'del A. Din-ritrova.Mi1eva, Tlrc Ct!t of the Genii in Rtllnan Arn1. ltd Nev, Militar1, u8 RIB 1523' |524. 15fi,1529, i534' 1535 (jz:"k t:.'ch napisu jest dobarba.
- s' l542-1555.
Deiit)^. ibid,1:r' rz-v ski), por. M. Zikowski, Kulty, s. 2|2-'215.
s3 I' A. Richnrond, Roman Legionaries at Corhridge lteir Suppl'),base, Tcnzples and 119 M.
Zikowski, Illt-r.' s. 20.1-207"
Religious Czrlrs, Alchaeologia Aeliana, 4th ser'..21 . 1943, s. 127*22f, G. Alt'oldy' 1i0 RIB 2024,2015" 602.
Geschirhte des religii)sen Lebens in Aquilcltttl, Acta Atrt. Acad. Scint. }rrng. 13' 196l' " 1,1 Prykademmoe by kult 1{erkul:sa Magusanusa' por. M' Jaczyl.towska,
s. l03-124. M. I'eglay, I'a l,ie re!igieuse Lalnbs'e. Antiquites Africain.;s. 5. 19.71' Quet1ues remrques sur ]e culie d'Hercule en Rhnanie,.",A-rheolokiV.estr,ik', 28 (1917 l,
s. 125-i 53. 2. 4N2-420.
9a Na ten temat powstay w Polsce dwie wartociot'e fozpl..1\\.y doktorskie, dotycl"r- xg9 Por' J. Za14c, Die keltischen Elemente in d,:r
Religiott Noticum in der Zeit dc'
czas nie opublikorvane: J. Tryltkowski' ,,Zohrierz garnizollu rzynrskiej Dacji i ich kult-v'' fi,ihen rdmischen Kaiserreicltes (I-III JIl. &. Z), AUNC. Historia XIII (1979]. s. 59-9.1.
(Warszawa ]968) oraz M' Zi kowski, onier.zy r'zymskich \'Bfytanii t.egaz" Bogini Noreia,,,Archeologia'' 20 (1'969|. s. 67-76. Pene omwenic problerr-rat1ki
''Kult1.religr.irre
-w okresie wczesnego cesarstwa (I-III r, rr. e').. (Torun 1982jl da J, Zajc w nie opublikowarrej pracy cioktorskiej: ..Kulty re iigijne spclteczcristll'a rzyln.
g5.
Editio princeps:The FeriIe Duranun. ed. R' o. Fink, A. S. Hoey' W. F. Snydel.' skiej prowir"rcji Noricum w okresie wczesnego cesarstwa r-z.vmskiego" tr-III w." (Tolun'l
Yale Class' Srudies 7 (i940), s. 1- 22f . Naj*aniejsze opracotvania: W. F' Snyder' Pilllr i 976).
Anniversa'ies in the Rolnatl El,'lpire, Yale Classica Strrdies 7 (940)' s, 223-313, 123
R. Egger, Inschriften [w:] Dze Alsgrabungen auf Magdaensberg 1954 und I955.
.A. D' Nock, Tte Romn Army'and the Rotnan R.eligitlus -ear' F{TR 45 (I95f), s. 187- Carinthia I, 148, 1958, s. i68-172.
252,J. F. Gilliam, The Ro%an Militar3' Ftriale. HTR 47 (1954i, s. i83-196. W' Benario, L!+ J. Zaj4c,
Die keltischen Elemente. s' 65,
The Date of the Feriale Dranun1,,'FIistot.ilL.. i1 (1962J. s, 192-i96' 1J5 Jbidem. s.
67-9'
s6 A. vor.t Domaszewski. op. cit., s. tr3. 1e8
Tertull. Apol.24, Ad nat. 2,8.
s7 J. F{elgeland, op. cit., s. 1487. 11 I.
Zljc, Die keltist,hen Elemente, s. 80-84.
98 Pclr. N.{".Zikowslti. {'es cutes nilllairt,s et o'ffit'iels des sodats roruins en Bre. tt8 Por. G. Charles-Picard, Les religions de l'Afrique antique, Faris 1954 oraz M. i,e-
./agne, AUNC. Historia X{IJ (19?9), s' 95-tr{J. D, Fistrwick. T-he Inpe ul Nunlen in g\ay' Les syncrtismes dans l,Afriqe ancienne [r,v:] F. Dunand, F. Lr,que, {'es s1'ncr-
Ronan Britain' JRS 59 (tr969). s' 76-91t i ilc.: pl.ace tcgo.t"tttoi.i'.L powi9coneproble- Iisns dns les religions de l,antiquit^ EPRo 46 (l 97.s]' s. 123-151 '
r.]9 G. Charles-Picard,
rnow] nul,xeI. {annibal, Warszawa 1971, s. 61-69.
,, RlB976. 1202,1235(r'2l3)oiazRIts97E(-r'222),17a6(r.223).Po.H,G.Gundel'
''o Por. M. Legla1.. Les s|,ncrtisttlas" s' 138-140. Ta uniweisaltur rola Caelestis
Del)otus Nunini naitlstatit1ue elll^r' .,Epigr.arllrira'. 15 (i953), s' 23-_l 50, oruz M. Zi,bL- "iako r'vielkiej Bogini.I\tatki wiatir rdziemnomorskiego zadec,vdowata o fakcie, e
kowski. Kll.r'. s. 97-100. Heliogabal wprowadzi joj ofi;jalny kult do R.zymu, por. take I. Mrrndle, Dea Caelestis
rou Tcritrll. Apol. 16. itt der Religionspolitik des Scptitnius Severus uttd cler lulia Domna,,,tlistolia" 10 (1961),
to' Tertull. Ad nat. 1, 12. s, 228- 137.
102 Pdrl.' M. Zii<owski, Les tultcs, s, 97, 9s. "1 Por. M. Leglat', Saturne africctiu- Monuments, 1" 2, Palis 1961,1966, FJistoire^
1ot Tac. Ann.1L, 17. Faris 1966.
101 C{L
II. 6183, CtrL ilI, 6224,por' A. von Domaszewski, op cit., s' 110. ',.' Por. G' Charles.Picard, !{auiba"s. 61-69,
10i 1. A. Richmond, op. cit., s. 162 nn
Sprowadzenie kultu z Sycylii nastpio w r. 396 p,n'e., por' R. Schilling.
133
106 ]\{. Zikorvski' .Les cttltes, s" 99, 100, na podstawie badaIi L' P. Wenhama.
I'a place de la Sicile dans la religion romaine, Kokaos 10.11' t964-65, s,272 nn"

266 zot

czny kult Demeler i Kory pod irnionami Cereres wystpuje bardzo rzadko poza tere.
nem Afi'yki.
134 Por. M. Leglay, Les syncrtismes' s. 129' 130.
136 lbidem. s. 130-135.
136 Por. G. Charles-Picard, Les religions, s. 73, 74.
13? Ibidem, s. 152-154.
138 Por. G. i C. Chsrles-Picar.d, ycie codzietlne w Kartagittie
w czsac|t Hannibala,
Warszawa 1962, s. 27, f8,
139 Przykadem tych terrdencji moe by irrskrypcja z Saldae w Mauretanii, dedyko.
wana Jowiszowi i Diis Mauriis z powodu oclparcia nieprzy.iaci (koniec IlI w.)' L. Leschi"
R.v. Afr. 48 (1921), s' 393, 394' por. M. Jaczyt-towska, Les associations' N. 223' s' 107'
PI'Z\:TISY Do ROZDZU vn
r Tac. Germ. 43.
2 Fodstawow literatur przedniotu stanowi nastpujce place: J. Toutain, l,es
cultes paiens dans l'empire romain, i, t. UI, Les cultes irtdigines nationaux et locaux.
Afrique tlu Nord, Pninsule lbriue, Gaule, Paris 1920, s. 193-467, P' I-ambr.eclrts,
Contribution dl'rude des tlivinits celtiques,Btugge 1942, P.-M. Duval, I'es dieux de la
Gaule, Paris 1957. A' Grenier, Marutel d,archologie gallo-romaine, t. trV' Paris i960.
J. de Vris, Keltische Religklt, Stuttgart 196i. H'-P. Eydoux, I]ommes et dieux de Ia
Gaule' Les rcentes dcouvertes archologiques' Paris 1961. c. B' Pascal, The Cults
of Cisalpie Gaul, B,uxelles i964' F. Benoit, Mars et Mercure, Aix-en.Provence
195,L, tego, Art et dieux de Ia Gaule, Par.is 1969, tego, Le symbolisme dans les
sanctuatres de lu Caule, Coll. Letcmus 105, Bruxelles 1970. J" J. Hatt. La rombe
gallo-romai,ne, Paris ]951, tego., Essai sur l'volution de la religion gauloi-"e, REA 67
(i965), s. 80-125. E. Thevenot, Divinits et sanciuaires de la Gaule, Paris 1'968. Actes
du Colloque pour la gographie sacre de l'occident ronain, Problmes gographiques
poss par l'implantatfun des sanctuaires, d. R. Clrevallier, ,,Caesarodunum'', Numro
spcial, 8 (1973). N{. J. Gr.een, .4 Corpus of Religious Material from the Civilian Areas
of Roman Britain, B'R 24 (976). Temples, Churckes and R'eligion. Recent Research ill
Roman Britain .tvith a Gazeteer of Romana-celtit: Temples in Con.tinental Europe, ed,
E.R. lVarwick, BAR" 7'l (198q. M. t{enig, Religion in Roman Britain" London 1984.
R. Clrevallier, La romanisation de la Celtique du P, 2. Essai d'histoire provinciale, Paris-
.Ronrg 1983, zv a.szcza s.421-502. Pojcic interpretatio Celtica|ub interpretatio Galli.
ca, pat. E. T1reverrot, Eivilits et sanctuires de la Gaule, Paris 1968, s. 12 araz
M. J' Green, A" Corpus of Religious Material fron the Civilian Areas of Rontalt
Britain, R.ts 24 (1976)' s. 3.
3 For. F. Benoit, Art, s. 59-69, E. Thevenot, Divinits, s. 80-125.
{ Por. E. Thevenot' Divittits,s. 17_19, J..J. t{a1't' .Essai, s.80-125 (autor ten da
subiek|ywr interpreiacj scen i odlworzenia mitologii cltyckiej).
6 Caesar B. G. vI, 17 (w tfum. E. trlnika).
6 Lucan. Phrsalia I, 444-.4'46"
1...f et quibus, immitis placatur sanguine diro
Teutates horrensque feris c:ltaribus trIesus
et Tranis Scythicae non mitior Dianae.
268
1 M. Annaei Lucani Commenta Bernensia, ed. H. IJsener, Lipsiae 1869, s. 32, fr"
15n podaj dwie wersje: 1) Mercurius: Teutates, Hesus: Mars, Taranis: Ditis,
2) Iupiter: Taranis, Mercurius: Esus, Teutates: Mars. Inne scholia: Arnulfus
Aurelianensis, Glosule super Lucanum, ed. B. M. Marti, Roma 1958, s. 58, 59 (Teutates
Morcurius, Esus Mars, 'Tharanis luppiter), podobnie Adnotationes super Lucanutn, ed.
J, Erndt, Lipsiae 1909, s. 28. Por. J. Zvticker, Fontes historiae religionis Celticae, B,-rlin I,
1934, s. 50-52.
8Por. M. J. Gieen, The Worship of the Romano-Celtic Wheel-God in Britain seen
in Reltion to Gaulish Evidence, Latomus 38, |979, s. 345-367.
e P.-M. Dixal, Dieux, s, 22,23, J. de Vries, Keltische Religion, s. 50, 51, F. Benoit,
Arr, s. 114, 116 i 146.
10 E. Thevenot, Divinits, s. 51' 52' 69-71'oraztegoz
Sur les traces des Mrs celti-
qaas, Bruges 1'955.Inaczej ocenia liczb sanktuariw powiconych Metkuremu i Mar.
sowi M. J. Green, Corpus, s. ll.
11 Plin. lr. fI. XX)([V, 18' 45. Wysokoposgu jest przedmiotem
dyskusji, por.
E. Thevenot, Divinits, s.94. Wykonany przezteEo,Zerrodora posg Nerona (120 stp :
33 m) musia by wyszy ni Mercurius Alvernus.
12 Por. E. Thvenot, Divinits, s. 90-92.
1a cIL xII, 1084 i 5849.
Ia Por. E' Thevenot, Divinits, s. 80-83.
16 Np. Mercurius Dubnocaratiacus w Champoulet w Galii Lugdunensis. Niedalvno
opublikowane przez M. Lejeune inskrypcje z tego terenu: CRAI 1978, s. 806-814 -
AE 1980' 64|_644, wymieniaj nastpujcych bogw z przydomkiem Dumnocara-
tiacus: deus Marcurius, dea Rostnert i deus Apollirus Dumocaratiacus,
16 Por. E. Thevenot' Divinits, s.68-71' 95, F. Benoit,
Mrs et Mercure, s,8,9.
ostatnio interpretacj Teutatesa jako Merkurego lub Marsa przyj R. Chevalliero
op. cit'' s. 43t ,,Merare, tris frquent en Italie d'u Nord, sarlf bn vntie, peut tre conNne
Mars une interpretatio de la principale divinit celtique (Teutates),,.
1? Por. P..M. D:uval, Dieux, s, 72_76, E' Thevenot, Divinits, s. 21-45.
r8 Charakter tych wyobraeri Jowisza by obioktem licznych dyskusji. F. Benoit,
'Les mythes de l,outre-tombe. Le cavalier d l,anguipde et I,cuyire Epona, Cr:||' Latomus
3, Bruxglles 1950' s" 11,.-:f6, chcia widzie w wyobr.aeniach jedcanie tyle Jowisza,
ile symbol przejciado ycia pozagrobowego. Pog1d terr zosta ostro skrytykowany
przez P. Lambrechts'a, Divinits celtiques ou dfunts hoiss? Arrt. Class. 20 (195|),
s' i07_128. obok przedstawienia na Kolurnnie Jowisza jako jedcaspotyka si take
wal"iant prezentujcy Jowisza, jako wonic dwulcoowego zaprzgn (biga), ktr.y mia.
dy gigenta. Por. np. Wirtembergischen Landesmuseums stuttgart, Abb. AS 26.
Is Iovi Taranuco :
- CIL III 28A4: ILS 4623. DeoRIB
ILs 4624, cIL xIil 6094 : ILs 4625. Io M Tarano
Taranucno
- CIL XIII 6478
45f z r. 1 54, take z Brytanii
inskrypcja zapewne falsa: RtB 2335. -
20
Mrti Toutati: RIB 219' por. take I{IB 10i7' Marti Toutati _ cIL uI' 5320 :
11721 : ILS 4566, Toutati -_ CIL VI, 31182: ILS 4691.
21 P.-M. Duval, Dieux, s" 70--:72.
22 E. Thevenot Sur les traces
, de Mars celtiues, Bruges 1955, passim. Por. J. J. I{att.
place
La de la Saisse ronteine dans les cultes indignes de Gaule, Jahrbuch der Schwei.
zerischn Gssellschaft ftir Ur-und Frrilrgeschichte 61 (1978), s. 163_169. Autor za|icza
269
&{arsa w Szwajcaf ii do bostrv rodzimych przedceltyckich. O Nlarsie v' Galii Narbonensis a3 J. J. Hatt, Essaj, s' 95-105' tego, LL clivitlit
feminine souveraine chez es
jror. H. Lavagne,I'es dieux <le la Gaule Narbonnaise: ,,romanit,, et rcmanisation, Journa] Celtes continentattx c,aprs l,pigraphie galo.ronttine et I'art celtique, CRAi 1981'
des Savants }978i79, s. l55--197, zwaszcza s. 160-175. Autor d5'sp6nowa w l979r" s. 2-28.
ogoem 101 declykacjami dla Mzrrsa, z cze1o charakter tubVlczy miao 50 inskrypcji. aa Por. S. Czarnowski, Herkules galijsi:i"Przegl. Flist' 5 (1925)' s. 238-260 :
Dziea,
H. Lavagrre stwielt]zitake silne ladyprzedceltyckie w ku|cie Nlarsa tubylczego: po. t. III, Warszawa l956, s. 13.9-160.
chodzenia liguryjskiego (ibidem, s. 173). a Lr.rcian. Heracles, 1-6' Por. M. Jaczytror,vska,
'Le' culte de l,'[Iercale ronnill au
'3 CIL XIII, 1695,2532, 5340. tentps du Haut-Empire, ANRW 1I,17,2,1981, s. 654-655. P.-M. I)r-rvrrl, Dlea.t, s. 80-
t4 crL xfir, 2532. 85' E. Tl-revenot, Divitits, s. 122-124.
,5 CIL XilI, 3096. a6 Wytlitnie chtoniczny charakter Flraklesa oginiosa podkrelazw;rszczlr F. Rc-
'6 CIL XIII, l0l .1 . noit, L'oglnios de Lut:ien et Hercule Psychoponpe, FestschIift ftir R. Eggi:r, t. i, Kla-
r CIL XilI. 31'18. 3149. genfiu"t 1952' s" 144-158 oriz tego, ' rt, s. 56, 51' 11.,16. Ostr4 krytyk tej opinii cla
28 J. Bousquel , Galta 29 (1971), s. [09-'121, fig' 1-.10: AE 1969i J970' '{06' In- J" de Vries, Keltische }'aligion,, s. 65-7l , probujc ilrterpretowa scen u l,trkana jako
skrypcje te umoliwiyrowni waciwodcz;'tarrie fi.agmentu Znallego juz napisu: wyobrazaj4c4 pl.zyw c1c wojskowego wiodcego swoich wojownikw. osrrclnicjsz
cIL XilI, 3151. interpretacj pos1aci ogmiosa da E. T]ier,er-rai, Diyihits, s. 122-124'
9$ Ostatrrio J. J. Hatt' |'e tulte de Mars indigne en Gaule romaine et Ia politic1ue af Zcstawieni irrskrypcji dotyczcycl^. krLltu }{erkulesa Magusanusa daa M. Jaczy-
des enlperetts fl'aviens,l{cv' ,l.cir. 1980, fasc' 1' s. 19-22, wskaza na silny z-rviqzek lrowska' Quelques reultr(]ues sur le cttlte d,I{ertate ell Rhnalie,,,Arheo]oki Vestlrik''
tubyiczego Marsa w Galii z kulicm cesalshim, zltaszcza w okresie panowania clyuastii 28 (19'77),s.41f -414 i Lc Culte, s. 655, 656. I)wie inskrypcje z lJtrechiu (N. l0 i 11)
Fla'nviusztiw. Propagallda Marsa, uzuperriajc krrlt Rorny, moga przyczyni si dc osa. s4 uwaanc przez niektoryclr badaczy za trieautentyczne.
48 C]L XIII, ./697--77la'77}5-7720,
bienia religii c1ruidw. AE 1923, 33 (kanrienioomy w dojinie Brohl),,
30 H. Lavagne, op' cit., ,\11-173, uwaa, e imi Albiorix.pochodzi od plertielia CIL XIIII' 4623-4625' AE 1920' 18 (krnrierrioomy w Norro5l koo Divrlciul.um:
Albici z reiorrow a1pejskich (gwne sanktuarium MaISa ,1biorixa znajdowa,o si k. Sauze Me iz).
d'oulx, w pobliu Mont Gendve)' Wyznawcami tego boga byli w znacznym stcpniu 4'g
CIL XII, 2443, 2444. Por. M. l}ayet, Ie Borva-Hercule d'Aix-les -Bains, Rcv.
udzkie proci' czsto podrni, ktrzy przekraczali Alpy. Arch. 1963, 1, s. 167--178.
31 E. Thevenot, Divinits,s' 62-65, poT' Ch. M. Ternes. Les sancuaires des Trevirs, 50 Por. na ten temat R. C'hevallicr, La ronunisation, s. 184-502.
Actes, ,,Caesarodunum'' B (1973), s. 6-.15, a takz M. Kyll' Heidnische Weihe-und tl CIL XIII, 3026b == P.-M. Duva1, Inscription,t antiques de Paris,N- 2.
votivga.ben aus Riimtrzeit cles Trierer Landes,,,Trierer Zeitschriftn' 29 (1966). s. 5-1 14 52 Por, S. Czarnotvski, L'ttrhre d'Esus, le taureau aux trois grues et le ailte tles yoies
otaz J . J , Hat|, Le culte de Mars iluligne clans Ie Nord-Est de la Gaule (sur les pas d^ Enile fluviales en Gaule, Revue Celtique 42 (1925).
Thevenot),Rv' Arcl-r. de llEst, s. 121-i38, z:waszcza s.12.7-]36 (Le culte de Mars indi. 53 Cernunnos i
Esus. jako bogowie patronujcy wiatu podziennemu' tworzyli
gne c) Trves et c]tez les Trevirs'1. J. TIatt, Essai, s. 96-105. Jego zdalriem
wane elementy mitologii celtyckiej. Por' J.
3, RIB 140: Lout'etitts Mars e t Nelnetona. W Brytanii czczony by take Lenus }'Iars: bt,.giiri-nratka co toku zawieraa zwizek rnaze ski z bogierrr nieb,ios Taranisem,
RIB 126, 309. Por. M. J. Green, Corpus, s. 29-31. a nastplrie schodzia pod zienri i zostawaa zon Esusa. Ten zaprzeobraaSie czaseiwcl.
31]
E' Thevenot, Dininits, s. 67" w Cclnunnosa.
3a F. Mars et Mercure, s. 13-25.
Ber-roit, 5a Pol.. P.-M. Duval, Dr.cx, s. 60-63'
35 Por. P. -M. Duval, Dieux, s.77-':79, E. Tlrevelrot, Divinits, s. 97-116. 55 Por. R. Magnen, Eponu, Dissa gauloise eJes chevaux. Protectrice tles t,avliers.
36 Por' G. Brusirr, Belelto, il nume tutelurio di Aquileia ,,Aquilei Nostra,, 10 (1939)' Invantaire des monunrcnt'r par E. Theventlt, Bclrdeaux 1953' E. Thevenot' Divinits,
s. 1 nn., C. B. Pascal, op. cit., s. 123--128 oraz Flavia Maraspin, Il culto di Belleno - s. 185-1 91, P. Lamblechts, Epona et les Mates, Ant. Class. l9 (1950), s. 103-1 12,
Apollo in Aquileia, Atti Ce. S. D. I. R. 1' 1967-1968' s. 145-161 . K. lV. Lindufl, Epona, a Celt among tlte Romans, Latomus 38 (1979), s.817*837.
3? Ausonius, Cotnt'tremorriio professorum Burdiagalensiutn IY, 7-14, ibid' X' 22- 56 Charakter'clrtorriczny
Eporry poclkrelabardzo mocno F. Benoit. Le symbolisme,
30. Kult Apoltina Bglnusa by w Burdigali ci|ezwizarry z tradycjami clrtridw' pcr. s' 25-78. Autor ten skonny by widziec w wielu b stwach celtyckich przewodnikw
J. J. Hatt, Esscl, s. 85, 86. do ycia pozagrobowego. Przecirv tej opirrii P. Lambrechts,Les divinits celtiques. Ant.
.8 Cass. Dio LXXXVII, 15, 5: Zwicker', Fontes, s. 85. Class. 20 (1951), s. 121-128.
30 Panaegyrici Latini vII, xxl i xxII. Por. J. J. Hatt, .Essai, s. 86, 87, E. Thevetrot' 57
,puleius, Metam. III, 27 iuvenirlis, Sa|. I, 14, VIII' 55 '-57, Tertlr]l. Apol" X]y'I,
'
Divinits' s. 113' i 14. 5, Ad nat.I, 11, Minucius Felix, Octav. 28,'1.
40 P.-M. DwaI, Dieux, s. 78. 58 E. Thevenot z'alicz'a wyobraenie to
do .,Monuments douteux'' [w:l R. Magtlen,
4I C]L XII, f974 i XIIT, 8. Epona, Inlenlaire, s. 62, N. 245. ]]or. P' Lambrechts, op' cit.. Ant. Class' 20 (1951)'
az Dea Sulis Xlfinerva: RIB 141, 146, 150. s.7f4.

270 f71
 5e M. Flenig, Religion, s. 48, 49, il. 10, s. 48
-
przedstawienie czterech Matres 1972,D, Tudor. Coips Equitun Datluvinotutn,1-11' EPRO 13,1,2, Leiden
1. 2. I'eidetl
z Muzeum Miasta Londynu. 1969, 1,976.
60 Por. E' Thevenot, Divinits, s. 165*199, C. M' Ternes, La vie quotidienne en
' Np. R. Dutlroy' The Taurobolium: Its Evolution and Terminolo'y, EPT{O 10, I.eiden
Rhnanie d l,poque rotnaine, Paris 7972, s. 172-116. 1969. G' H. Halsberghe, The Cult of Sol Invictus, EPRO 23" Liden 197f,
61 For. G. Alfrildy,
,,Epigraphische Studien" V (1968), s. 33-89; AR 1968' 328- * Np. V. Tran Tam Tinh, Ze culte des divinits orientaes d Herculanunt, EPR.O 17'
389. L;ideLr 1971.
6, CIL XIIII, 3561 i jako przydom:k Minerwy:. Sulevia
5027. Sulevia wystpuje tak; 7 \l tej grupie zrrajduj si prace obejmujce caoksztat kultw orintalnycl-r w darrej
Idennica ii,,,,a w Collias (Gard), por. E. Thevenot, Divinits, s. 780, proir.cji, trp. E. and J. R' Ilarris, Tlrc oriental CuIts in Ronlan Britin' EPRO 6, I.eiden
63 CIL XII, 1737, 3115,3116, 3119, 3121,,3127.
1965' A' Garcia Y Bellido' Les religions orientoles dans 'Espagne ronlaine, EI'RO 5,
6a Por. E' Thevenot, Divinits, s. 237' P..M. Duva|, Dieux' s. 55_57'
Leiden 1967' L. Zotovi, Les cultes orientaux sur le tewitoire de la Msie Suprieure,
65 Por. M.-P. Duel, Dieux, s. 59, 60.
EPRO 7' Leidn 1966"
s6 Por. H.-P. Eydoux, Hommls et dieux' s. 51_81, E. Tlrevenot, Divinits,s"21,6_ 8 Z' Kdr, Die kleinasiatisch.syriscken Kulte zur Rrimerzeit in Ungarn, EPRO 7'
218. Leirien 1966 oaz W. Wessetzky, Die ciglptischen Kulte zur Rimerzeit in Ungarn, EPRO 1 ,
Por. F. Le Roux, Les druides, Paris 1961. N.
G? K. Chadwick,The Druids, Catdiff Leiden i961.
1966, S. Piggott, The Druids, London 1981. l Por. F. Cumont, orienta Religions, 1956' s. 20-45"
Caesar .8. G. VI, 13.
68 10 Por. A. widerkwna, Hellenika. Wizerunek epoki c,rl Aeksondrc {o Ailgust{r,
lbiclem, VI, 14.
oe
Warszarr"a 1974, s. 231-240.
70 Por. G. Charles-Picard, Csar et les druirJes, Hommage d la mmoirc de , Carco- 1r Por. M. Sirnon, C-vpiljzacja wtzesnego th.zecijastw,a tr-trV w.. War.szawa 1979,
pino, Paris 1977, s. 227--233. s. 8
17 Tac. Ann. III, 40-43. 1r-90.
ZoLt.rozdz. III, s. 62--44.
? Suet. Claudius 25. Lr Nowsze opracowania kultu Kybele i Attisa: M. J. Yerrnaseren, The Legend of
?3 Pompr:nius Mela, De chorographia III, 2, i8 sq., por" Zwicker, Fontes, s' 45,
A.ttis in Greek and Roman Art, EPRO 9, Leiden 1966 oraz R. Duthoy, Tauroboliun. oraz
iL Tac. Ann. XIV, 29, 30.
G. Thonras, Magna Mater ttnd Attis, ANRW II, 17, 3, 1984. s. 1500-1535.
z6 Tac. Hisr. IV, 54. 1{Fol'. F. Cumont, Orienta! Religions, s. 59-63.
?6 Por. S. Piggott, op. cit., s.37,38, 104-106. iI.5. i5 Po.. J. Beaujeu, La religion ronlaine d I'apoe de I'empire l.1. La poiticpte reli-
17 J. J. Hltt. Essal', s. 83-96.
gieust.rles Antonins, s. 102' 103. W r. l05 odbyo si ofrc.iakrie taurolrotrium w Fe rgamorlie,
?8 SHA, Alex. Sev. 60, 6.
r l.' 1tr4 w Puteoli.
7s SHA, Aurelianus 11, 4. r" For.- J. Beaujeu, Religion. s. 313.
80 SHA, Numerianus 74, 2. 1; F. Cumont, orient! R'eligions, s. 56. 57.
81 Por. Zwickero Fontes historiae religionis Celticae, t. I, B:rlin 1934, s. i05' 106, lE [:idm, s. 59.
le Por. J. Beaujeu, Religion, s.319,
!u F- Cunront, Ort|enta Reigions, s, 57.
P}lzYPIsY r,o }OZDZTAU vII{ !i E.-J. Harris, op. cit.. s. 97-104.
!: Por. rozdzia IV' s. 101.
1 Termin ten wBrowatxzi w tytule srvojej interesujcej monografii E. R. Dodds, rr . Ctunont, Orienta! Religions" s. 54.
Pagan and Ckristian in an Age of Anxiety" Some Aspects of Religious Experience from {
Apul. Metam, VIII' 24' 21-29.
Marcus Aurelius to Czxstxtine' Cambridge tr965. ; Poi' J' Bayet, I{istrire politiEte et psychologique de la religiott romaine, f d.,
t F. Cumont, Textes et m'rnum3nts figur'ls relati,fs ailx mystAres de Mithra,v" 1,2' Paris x969. s.209-f3|. Autor wyrlnia dwa gwle nurty W religii {ego okresu: 1) cykl
Bruxelles 1899. Tego' I'es Mystres de Mithra, Paris 1902. riologiczny (Izyda i Sarapis' Kybe{e i Attis) oraz 2) cykl solarny.
3 Wydanie 2 w 1909 r.' nastpnie zmie nione i znacznie lozszefzone w 1928 r. Tuma- 16 Golvne prace dotyczce kultu Jowisza
Dolichena: A. H. Kahn, Juppiter Doli-
czenie na jzyk arrgielski : The oriental Religions in Roman Pagantsm" Chicago 19l1' New chenws, Smtlutgder Inscllriften und Bildwerke, Leiden 1943, P. Merlat, Rpertoire
York 1956. Tumaczerrie nirrrieckie Die ariefitalischen Religionen im rdmischen Heiden- des inscriptiotls et monumens figul,s du culte de Jupiter Dolichenus, Paris tr951, tene,
tum, Leipzig-:S:rlin 1931 (Darmstadt 1972). Jupiter Dolichenus. Essai d,interprtaIion et de synthse' Paris 1961, M.kIrig, Iupiter
a Na przykacl M. J. Vcrmaseren, Corpus Cultus Cybelae Attisqlre I-IX' EPRO 50
Dolicheuus,ANRWII, 17,4,1984,s.2136---21791' M. P. Speide!, The Religion of Iupiter
(w druku), E. N. I-ane. Corpus Monumentorutn Dei Menis i-l11, EPRO 19, 1' 2' 3, D,slichenus in the Roman Army, F.PPiO 63, Leiden 1978.
Leiden 1971, 19'15, 1.976. P" L. Van Berg, Corpus Ailtus Deae Syriae, I-I{, EPRO 28' 3? For. I. 'Ioth, Tlrc Destruction of the Sanctuaries of Iuppiter Delichenus at

f72 13 - tellgie wiata Rzymskiego 273

R'hine nd in tlle Danube Region t235-2j8)' Acta Arcr. Ac. Scient' }Iung,25,1'9,73"
55 CIL II, 3386: ILS 442' por. F. Cttnlolrt, oriental leligions, s" 96.
s. 109-1 16.
56 Por. Apul. Metam. XI, B, 11.
6? Ibid.em, XI,
1 28 M. P. Speidel' clp. cit., s. 10 (poieniika z tezami Itarna i Mel.lat). 28, 30.
29 For. M. Zikowski Kulty l eligijne zonierzy rzynrskiej prclwincji Br.ytanii w okresie 58 Iilidm, XI.23.

wczesrlego cesarstwa (I-ITI w. n. e.), UMK Toru "9 lbidenr, XJ' 2.

'
1981 (maszynopis.l, s. 248-254"
60 Ibiclem. XI.
30 RIB 1131, z charakteryslyczn formu:. ittssu dei" 26-28.
3r Pol. F. Dunancl, Le culte d,Isis dans Ie bassin oriental c]e la Mt|iterl,arilg, EFRO 61 lbidem, XI, 29, 30.
26, Llden 1983' t. 7, Le cute d,Isis et les Ptolr:mes' zvaszcza s. 27-108.
6! Ibidrn. xI' 30.
32 w tumaczeniu A. widrkwny, iycie cot]zienne w Egiptie greckich pa.
Tek.st
6.. Por." L' Vidman, Isis und Sarapis bei den Griechen wt .)nern,Bel]in i970, r. VI
pirusv, Warszawa l983' s. 129. Jnterpretacj tego hJmnu daje F. Dunand, oi). cit", ,,Die Trciger des Kultes in ltalien und den Westprc,vinzen", s. 106-124.
6a J. Toutain, Les cultes paiens
s. 102-105. dans l'empire romain,IT, Paris 1917, s. 5-34,261--^
33 L. vidmal1, SyIIoge inscriptionum religionis Isiat'e et Surapiarae. Betlin i969. 23, zwnszczr s. 30.
Nn. 639, 656, 692, 698,721,749"
65 H. Graiilot, Le culte de Cyble mre des dieux d R.on1e et dans l,Empire t.ulnaillu
BaJ. Gwyn.Griffittls,Apuleius of Madauros: Isis.book, PRo 39' I-cidelr l975" tego Palis 1912. ,c. 557. 558.
6tRev. hist. rel. 33 (66), 1912, s. 125-129, ibid. 43 (85), 1922, s. 88, 89.
atltora tumaczcnic i opracowanie Plutalqle, De Iside et osiride' Cardiff 1970.
35 ,pul.
Metttll, XI' 5' w tum. E. Jdrkiel,icza.
67Por. np. V. Wesetzky, Die Agyptischen Kulte zur R merzeix in Ltngarn. EPRO 1,
36 Vidman, Sy//. N. 351,370,407,410
CRoma), 1t69, 523,538, 565, 566,570. 5'71, Leiden 1961, stwierdza (s.56) e nosicielami tych kult w byli:,,,Kaufleute, Milit(ir,
573.574,590' 610' 611,612,619' 621,626' 62.7,628 (Italia)' 646 (Retia), 671 (Palrrronia Orientlen ttnd wahrscheinlich' ber nic,ht erweislich, die niedern Volkssr:hichtcn,'.
68 L.'ViCman, Isis und Sarapis, s. 115-117.
inf.),681,688 (Dacia) 739 tGailia Narb.),743 (Gallia'Aqrtita'nia)-4cznie 27 wia-
69 M. Malais, La diffusion des cultes gyptiens dans les provinces europennes
dectw z R-zymu,Italii i prowincji zachodnich. Ponadto 2 inskr5pcje (N. 120, 121) z kolonii de
Philippi w Macedonii. l,Elnpire romain, ANRW II, 17, 3,1984, s. 1615-1691 , zwaszcza s. 1681-1684. Prze.
37 Vidman, ,S.y1l. N. 399 (Roma), 486,503,577, 596a,598, 603, 604, 605, 606,607, Iedzenie interesujcych badari autora na temat rozpowszechnienia kultw egipskich
62f,624,630' 638 Qtalia, gwnic Cisaplina), 649 (Noricum)' 652,653,654' 655. 661" w prowincjach utrudnia jednak fakt uywa on poc1ziau geograficznego na wspoczesne
'
662, 664 (Fann. sup.), 72f (.Germ. inf.), 730, 735 (Gallia Narb.), 745 (Gallia Lugd.), kraje europejskie.
?0 L. Vidtnan, Sylloge inscriptorum religionis Isiacae et Sarapiacae, Brlin 1969,
760, 765 (Hispar-ria), 787 793, 794 (Africa: Numidia i Mauretania) ' cznie wiadectw
' N.762. Z tej samej nriejscowoci pochodzi napis.dedykowany przez niewolnika Sara.
33, w tym 16 z l{zylrrrt i Italii (z przewag4 Italii pnocnej, dawnej Cisalpiny) oraz 77 ir'.
skrypcji z prowincji. pisowi (N.763). Valentia posiadaa zapewne wspln wit1'.liIzydy i Sarapisa.
71 L. Vidman,
38 6 insklypcji zob. przyp. 33" Syil. N..|68 oraz tego' 1sis und Sarapis, s. l17' 118.
?, F. l)unand, op. cit", t,.3. Le culte d,Isis en Asie Mineure' Clerg et rituel des san-
39Vid6an, Syl/. N' 397 (Roma)' 510' 564' 588,608 (Italia)' 752'754 (Hisp.)
7 wiadectw.
- cznie ctuaircs isiaques, EPRO 26' 3, Leiden 1973' s. 143, 144, Przykady kapanek Iz1dy po-
a0 Iirvicta: ibidem, N.402' 609'718,7tr9, victrix: 4.14'479,588' 660, 743 chtldz z cpoki r.zynl:kiej.
9 inskrypcji.
-cznie ?3 Pocztek bada nad religi Mithry day
monumentalne prace F. Cumonta (zob.
41 Vidman, S'///. N. 379,724. przyp. 2), kontynuowane przez M. J. Vermaserena, Corpus Inscriptionunt et Monumen-
a2 N. 377. 388.
Ibidem" torun Religionis Mithriacae, Hague, t' 1,2, 1956, 1960 itego', Mithra, ce dieu myst-
as lbidcm, N. 543, 545, 546. rieux,Paris-Bruxelles 1960. Pene omwienie nowszej bibiografii daje R. Beck, xIithraism
aa lbidem, N' 396, 764 ptzydomek pochodzi od niizwy wiqlyni Izydy w Koryncie" since Franz Cumont, ANRW II, 1,7,4, 1984, s. 2002--2115. Pol taki;e L. A. Campbell,
as lbidem, N. 647, 648,- 650. Mithraic Iconography and ldeology, EPRO 11' Leiden 1968 i innc prace iej serii powi.
a6 Por. V. Tran Tam 'flnh, Le culte... d Herculanum. corre mitlrraizmr:wi. Mithraic Studies. Proceedings of the First Intemational Congress
a? Por. L. Vidman, Isis und Sarapis bei deh Griechen und Rmern,Beriin l970, s. 108", of Mithraic Studies,v, 1,2, ed. J. R. Hinnels, Manchcster 1975, Mysteria. Mithrae. Atti
as Por. J. Beaujett, Religion, s. 220-240. del Seminario Internazioruale su speciJitd stori.co-religiosa dei Misteri di Mitba, Roma
as Por. F. Dunand, op. cit., 45--66. e Ostia 28-31 Marzo 1978, pubt. a cura IJ. Bianchi, EI)RO S0, 1979.
50 lbidcm, s. 58, 59. za Etutles mithriaques.
Actes du IIe Cangrs International (: Acta lranica 1'7),
61 Por. A. widerkwna, Zycie codzienne, s. 130. Teheran Lidge 1978.
52 Zob. Vidman, Syll. s. 344, 345,
76 R.-Turcan, IVIithra et tttiihriacisme (Que-sais-je? 1929), Paris 1,981.
63 For" F. Cumont, orieltal Reigions, s. 85' 86. ?6 Plut. Fomp. 24,5, Statius, Theb. I, 719, TA.
5a Apu1. Met;n" XI, 3, 4. ?? F. Cumont, Oriental Religions, s. 148, 149.
2',14 nry
 Por. E. R.. Dodds' The Greeks antl lrrutional, Berkeley l959: Les Grecs et 'irra-
g
?8G" Widengrell. Dle ReliBfunen Iras, Stuttgalt 1965'
?e G. Widengren, Reflections on the Origins of the Mithraic Mltsteries, Perennitas. tionel" Paris 19'17, s. 2'19-f99.
a M' Simon, Cywilizacja wczesnego chrzecija stwa I_IV w., WaLszawa 1979' s. 84.
Studi in onore di Angelo Brelich. Roma 1980, s. 645-668, 5 Czytelnik poiski ma obecnie do dyspozycji dobre syrtetyczne opracowanie historii
80 M. [r. Speidel. Parthia and the ntirhraism o.f tlte Rotnan Arnty,
,,Lcta Iranica"
17 (1918), s. 479 483. wczesnego chrzecijaristwa w ranach przetumaczonej z francuskiego placy: J. Danilou,
81 E. Will, origine et nolurc cie tnihriacisme, H. I. Marrou, Historia Kocioa.1. oclpocztkw do roku 600,Warszawa 1984.
,,Acta Irairica'' 1? (1978), s. 527-.5-8' 6 Problem stopnia wyksztacenia w'Pawa w zakresie kultury staroytnej (helle.
8r Por. l-. A. Campbell, olr. cit.^ passiru.
83 R. Turcan, Le sacrifie mithriadique: innoyations de sens et des noda|itls [w:l nistycznej) jest obiektem dyskusji. Ks. Eugerriusz Dbrowski, wity Pawe' ycie i pi.
Le socri.fi,ce.Entrtiens Fondatiot H,dt XXII, Genve 1980' s" 341-380. sma,Pozna,il 1.952,s.9-18, uwaa' e Szau1 (: Pawe) jako ydz diaspory, wychowany
8a lbidern. s. 370. w bogatym miecie Tarsie, musia otrzyma star.anne wyksztacenie klasyczne' M. Simon'
85 A. D. Nock, 7/: Genius t;f Mitkraisnt, JRS 27 (1937), s. 108-i13 (.: EssaJts Cywilizafia, s' 34' podkre|a, e rodzimyp jzykiem w.Pawa bya greka.
7 Ap' 70, 1-48. w opracowaniu niniejszym, podobnie jak w tumaczeniu Nowego
on Religion and Ancient Wtlrld,oxford1972, 1. s.452*--458), Z\aszczas. i12(:
s.456)'
por. tak U. Bianchi, The reigia.histot'it'al Euestilln o.f the n.vstharies of L{ithra [l*-:| Testamentu w wydaniu Pallotinum, upva si wy.azenia poganin, jakkolwiek powstao
Mysteria Mithrae, s. 3--49. ono dopiero u schyku staroiyllnoci.
8 Ap. 1'5,19(lata45-49). J.Danilou, HistoriaKot,io,s.40_42,okrelatozgro.
86 R.. Turcatr, Mit|a, s. 72-78.
8? Pcrr. 1V1. J. Vermaseren, Mithra, s. 115-tr26. madzenie mianem Soboru w Jerozolimie (zgodnie z przyjt4 tradycj Kocioa).M. Simon,
88 Por'. R. Turcan, fuIitkra, s.81". Cywilizacja, s. 37, 404 przedstawia spraw nieco inaczej. Uwaa on, e Pawe by nieo-
89 lbidm. s. 86. becny w Jerozolinie. Pewne r.ozbienociw terminologii wystpuj w tumaczer\iu pol-
s0 M. J. Vermaseren. Mithra. s. tr3?! 138, R.. Turcan, Mithra- s. 91-9.1. skim w stosunku do oryginau (s.27, 466)'
sr R. Turcan, Mithra, s. !24. 9 Zdaniem czciautorw gmina rzymska powstaa ju w czasach Klarrdiusza,
o'g
Ibidem. s. 25.26. w latach 43-45, por. M. Starowieyski' Pisarze poganscy o chrzeL'ijaristv,ie, ,,Przegld
'g" Ibidem. s. 26, 27. Powszechny'' l (1985)' s. 20 i Sut. Div. Claudius 25'
9L J. Zajc, Kulty. s, 24!'_-250'
10 Ap. 26, 24-32.
g5 1a Flp. l, 12--26, Kol. 4, 7-18.
M. J. Vermaseren. Mithrr' s' 53-55.
Po1..
1r Por. M. Sinon, Cywilizacja, s. 116.
'06 Xbidem. s. 47. 48.
9? R.. Turcan, Mithra' s' 29. 30 fig, tr .,C*rte des roul,ailles mithriaques,,. \3 Tac. Arut. XY, 44.
9B For. M. Henig. Religio'' s. 97-109, 'a Suet. Nero 76 w tumaczeniu J. Pliszczynskiej.
16 M. Starowieyski, op. cit, s. 21. Por. take uwagi we Wstpie niniejszej pr.acy,
99 M. Ziokowski, Kulty, s. 239-248.
s. l4-16.
'oo Por. C. M. Daniels,The Role of the,rnty itthe SpreadandPractice of Mitkraisr, i6 Plin. Sec. Epist. X,96.
[w:] Mithraic slrdies {19x5) 2, s. 249_-274, 17
101 R. Turcan.
Mitltra, s. 3l-34. Szczegowy wykaz tych zarzutW daje Minucius Fe|ix, octav. 9"
18 Por. G. E. M. de Ste
10i s}IA' Cornm.9, 6, Por. M. Sirnon. Mithr et les enq;ereurs
[w:! M1,57g.i, ]VIithrae Croix, Why llere the Early Christians Persecutedl Past
(1979), s. 411-4f8. and Prcsent 26 (1963), s. 6 nn., T. D. Barnes. Legislation agatnst the C/rrrslrazs, JRS 58
: (1968)' s. 32-50 i Szel.eg nowszych al.tykuw zwi4zanych z tematem w ANRW II'
I03 CIL uI, 4413 Vernrasererr, Corpus xI' 1968' Zdanienr M. Simona lulitl'a,
s. 414, 415, nie naley przecerriac tej dedykacji. 23, 1,1979.
r$ Plirr. Sec.
104 For. R. Turcan, Mithra" s. 34*36. lsl. X, 97, tum. B. Bravo.
:o Pc'r. M. Simon, C-ywilizacja, s. 195-,197.
105
M'
Simon, Mithra, rival du Christ? Conlrs d'Etudes Mithriaques, 1975'
?1
tot Por. L{. .I. Vermasercn, Mithra, s. 38*-45. ]biclem, s. 200.
:2 Por. Ch. Parain, Marek Aureliusz, Warszawa 1962. s. f58--262.
23 Marek Arrreliusz w
Rozmyaniac(XI' 3) formuhrje swj sd w nastpujcy spo-
PR'ZYPISY Do ROZDZIAU IX sb: ,,Jaka to dusza, gotowa' gdy ju zajdzie potrzeba od4czenia si od ciaa' albo
zgasn, albo rozproszy si, albo dalej trwa. Byl ta gotowr:sza z wasnego postano-
1 J. Ferguson, The Religions of the Roman Ewpire, London 1974, cln. X, Shamans wienia, nie przez prosty upr, jak u chrzecijan, a'le w spos b r,ozumny i powally tak,
and Shams. s. 179_189, ntaszcza s. 181-183. o Apolloniuszu zob. M. Dzie|ska, ApoI. by innego moga pl"zekona, bez maski tragiczncj,' * lv tumaczeniu M. Rittera.
loniusz z Tiany: legenda i rzeczywisto, Krakw 1983 (U' J. nr 78).
2a Por. J' Danilou, Histori Kocioa,s. 92' 93.
2 Ferguson, op. cit., s. 187-189.
6 R". MacMuJ|en, Paganism in the Raman Empire, New Haven-London 1981'

27,
2t6
 Nowsze opracowanie tego autora' Le culte de Deus SoI Invictus d Romc au 3" sicle
zwaszlza s.62-J3. Na uwag zasuguje nowa praca tego autora, Christiani:ittg tlrc
aprs r. c.' ANTRW II' 17' 3' 19B4' s. 218I-f20|'
Roman Empire, A. D. 100-400' Nerv Haven 1984, w ktlrej MacMullen omawia chrze' 5r Por' \i, S,)ston, Diocltien e Ia ttrarchie, y, 7. Guerres et rfornes (284-300)'
cijaisi'wowidziane otl strony pogan.
26 Por. J. Blyet, Histaire, politique et psychalogique de Ia reigion rotnain,2 wy<i', Faris 1946, s. 211_J30, oraz }I. I. Marrou, Historia Kocioa,s. 182-184.
52 M. Sinron, Cywilizacja, s. f09_-213, H. I. Marrou, Historia Kocioa,s. 185.-
Paris 1969, s. 2.13-215.
2? R. Turc.irr' Les sarcophages rolnail.ts d reprsentatiolts Diottysiaques, Paris 1962, 1 87.

Aktuztirry stan wiedzy o Dionizosie-Backchusie daje: L. Fouchcr, Le culte de Bacchus '3 M. Simo, Cywilizacja, s, 213--215.
6a Na temat wiz.ji Kiln';tantyna i j;go nawrc,.nia pol. A. Zikowski' |/izja Kcln-
sot.,ts I'e,npire Romatn, ANi{w trI, 17 2' s. 684--:702.
' ,Stantyn. Reinterpreta(ja. Vox Patrum' s. 200-215.
'8 E" J" Eclelstein, J. Edelstein, Ascleytiu":.
A collection and interpretation of the
resfimonies" 2 v.. Baltimor 1945" '5 M. Simon, Cywilizacja, s. 2f1-2f8,
2s Edelstetir, Asclepius, s. 108-1i6.
.i Por. W. Ceran, /(cl,it:id vobec antychrzecijanskiej polityki cesarza' ruiana Apo.
sttrty, ACt'a U. L., Set. I, ]"j,69' od1'919, a tako A. Kl:awczuk, ,Iulian Apostata,War.
3o Ibidem, s. 123-tr30.
szrma 1971.
31 lbidem, s" 132-138. 5? Racj naley przyzna A. T(ralvczukov,ti, ostatnia olintpiada, Wrocaw 1976,
32 14. Simon, Hercule, passirn, por. M. Jaczynowska. Kult Hcrkulesa jako gk)wn1'
kfry uwaa, e ostatnia olimpiada rnoga si odbyi ry 389 r,;vzdzenie igrzysk w 393 r.
element opozycji poga skiej przeciw chrzecijaitstwu w III i IYw., Acta Univelsitatis
byo ju w 1lraktyce niem,oliwg po edyktach Ter:dozjusza Wielkiego' Inaczej i raczej
Wratislaviensis, Antiquitas VIiI (1979), s. 149-154.
niesh-tszni przedstawi t splalv M. Simon, Cywilizacja, s" 268.
33 Por. rozdz. VL s. 148. ;3 A. Krnwczuk, op. cit., s. 160-169.
3{ Simon, Hercule, s. 83, M. Jacz}'nowska, Kult Herkulesa, s' 150, E. M. Szta-
M. 59 W praca' niniejszej prz1'jto rozpowszechrriony pogld' e termin paganus (po.
jermn, otraenie kassowych protiworieczij I]-III w. u,kultie Gierakla, wDJ 1949'
ganin) poch,odzi ad pagus (okrg wiejski). Inaczej t spraw przedstawi A. I{arnack,
s. 60 ,:72.
Die Mission und Ausbreitung des Christentums in der ersten drei fahrhunderten, Leipzig
35 M. Sinron, Hercule, s. 208.
t924, s. 430.
86 Por. trI. G. Horn, Eine Weihun,g fiir Hercules Magusanus aus Bonn, ,,Bonner
Jahrbrichr'' 1'7 0 (197 0), s. 235' 236 (r' 225).
3? Por. J. Bzyet, Hercule funraire, MEFR 39' (1921-1922), s. 219--266.
ut Seneca, Herc. Furens 61.3, 614, Herc. Oeteus 1196,1197,
39 J. Bayet, Hercule funraire, s.259--266.
ao M. Simon, Hercule, s. 117.
al Por. M. Simon, Cywilizacja, s. 336,337.
a2 W serii ANRW, w ktrej wiele rozpraw powicono kultom rnych bogw, nie

ma adnej pracy o A'sklepiosie. Pierwsze prby nad zbadaniem tej problematyki podja
u nas D:rnuta Musia.
43 Znb. r'ozdz. VIL s. 191-193.
aa For. E. Cruciti-Raber, Rome Pagan and Christian' The Persecutions, Roma 1975'

s.128.
a5 D;kret S;wera ma charakter dyskusyjny, czy obejmowa tylko Afryk, czy te

obowizylva rv caym Imperium. To ostatni stanowisko replezntuj J. Dalrilou, fli.

storia Kocioa,s. 118-123 i M. Simon, Cywilizacja, s.202.
46 SHA, Sev. Alex. 29.
a? Zachoway si liczne tzut. libelli z Egiptu, pisane na papirusie. Tumaczenie 5
sporldtych dokumentW daa E. Wipszycka zob. Wprowadzenie, s' 1'57,'158.
ag J. Danilou, Historia Kocioa,s' 160, 161' E. Cruciti-Raber, Rome Pagan and

Christian, Rome 1975, s. 134, 135, M. Simon' Cywilizacja, s.20f.

a9 J. Danilou, Historia Kociola, s' 167, 168' E. Cruciti-Raber, Rome, s. 136-140'

M. Simon, Cywilizacja, s. 206,207.

50 Por. G. H. Halsberghe,The Cult of Sol Invictus, EPRO 23, Leiden 1972' s.23.

278
 F. Benoit, Art et dieux de Ia Gaule, Paris 1969.
Le symbolisme dans les snctuaries de |a Gaule, Bruxe|les
- --, 1970.
E. tsenveniste, Le vocabulaire des institutions ineo.europenes't,2' Pouvoir, tlroi|, religioll"
Paris 1969.
U. Bianchi, The religio-llistorical t1uestion of he rysteries of Mithra |w."l Mysteria
Mithrae, 1979, s. 3-49.
E. tsirley, The Religiott oJ'the Roman Army. 1895-197J, ANRW II, 16,2, s. 1505-
154L.
BIBLIOGRAFIA F' B<imer, Untersuchungen iiber die Religion cler Skluven in Griechenlanel unt Ron..
Mainz 1957.
P. Boyanc, Sur la theologie de Yarron, REA 57' tr955, s. 57-84.
_ Lr religion de l/trgile, Par.is 1963.
-, Etudes sur la religion ramaine, R.ome 1972.
-A. -,
Bt'uhl, Liber Pater, Paris 1953.
G. Brusin, Beleno, il nume tutelario di Aqutleia, Aquiieia Nostra 10, 1939, s. tr nn.

S. Calderone, Superstitio, ANRW I, 2, 1,972, s. 377-396.

Actes du Colloqu'e sur a gograpllie sacre de l,occiendent romain. Problnrcs gographi. I-.A. Canrpbell, Mithraic Iconography and Ideology, EPR.O 11, Leiden 1960.
ques poss par l,ilnplantatioll des sanctuaires, ed. R. Chevallier, Caesarodonrim E, J. Carcopino, Silla o la monarchia mancata, Milano 1979.
1973. B. Cardauns, Varro und dtle rtimische Religion. Zur Theologie, Wirkungsgeschichte unrJ
G. Alf ldy, Geschicfite des religiiisen Lebens in Aquincum, Acta Ant. Acad. Scient. Leistung der ,,Antiquitates Rerunx Divinarnm", ANRW II, 1.6, 1,1978, s. 80-i03.
Hung. 13, 1961, s. 143-n4. N. K. Chadwick, The Druids, Cardiff i966.
T. Andrzejewski, Dusze boga Re, Walszawa 1967. G. Charles-Picard, .LeJ religions de l'Afric1te antiEte, Paris 1954.
J. Aymatd, Commode-Hercule fondateur de Rome, REL 14, 1936, s. 350-354" Ilannibal, Warszawa 1971.
- -, Csar et les druides, Hommage d la mmoire de I. Cctrcopitlo, Paris 1977, s.227-
J, P. V. D. Baldson, The Divinity of Alexander, Historia 1, 1950, s. 363-388.
- -,:33,
L. Banti, Il culto di cosidetto tempio dell,Apollo a Yeio e il problema delle tridi etruscho- G. et C. Charles-Picard, Zyt.ie codzienne w Kartaginie w czttsach llannibala, Warszawa
-italiche, Studi Etruschi 17, 1943, s. 187-222. 1,96f .

T, D. Barnes, Legislation against the Chri.stians, JRS 58, 1968, s. 32-50. R. Chevallier, Ia rolnttisation de la Celticpte du P . 2. Essai d,histoire pronvine:iale, Paris_
M. S. Bassignano, Il flaminttto nelle proyint:e roftMne dell'A.frica, Roma 1974. 1983.
_ _, il municipio Patavino |w:l Padova ntica da conunitd paleoveneta a cittd romcno. -Rome
W. Celan. Koci wobec tutt1,'chrzet'ijaftskiej polit},ki Juliana Apostaty, Acta U.L.,,
-christiana, Padova 1981, s. 193-127. ser. I' N. 69, d 19.14.
J. Bayet, Les origines de l'Hercule romain, Paris 1926. L. Cerfaux, I. Tondriau, (Jn. cont'ilrrent du christianisme. Le culte des souverains da.ns Ia
Hercl. Etude critique des principaux monumenis relatifs d l'Hercue trusque, civilisation grt'o.romttine, Tournai 1958.
- -,Paris 1926. J. errry, Religia staroytnych Egipt,jan, Warszawa 1974.
_, Hercule funraire, MEFR 39' 1'921-1922" s. 219_266. Cl-r. N. Cochrane, Chrzecijatistwo i kultura antyczna, Warszawa 1960.
-
_ C. C'ogrossi, Pietd popolare e divittizzazione nel culto di Cesare del 44 a. C. lw:l Reli-
-, Histoire politique et psychologiue de l religion ronaine,2 d. Paris l969.
.T, Beaujeu, La religion romaine a l,apoge de l,empire, y, 1. La politique reli,gieuse des gione e politica nel mondo antico, a cura cli Marta Sordi, Milano 198J, s. 142-160.
Antonins (96-192), Palis 1955. R. Combds, Imperator (.Recherchcs sur L'emploi et la signification du titre de l'imperator
R. Beck, Mithraism since Franz Cumont, ANRW II, 17" 4, 1984, s. 2A02-2115. dans la Rome rpublicaine), Paris 7966.
W. Benario, The.Date of the .Feriale Duranum, Historia 11, 1962, s. 192-196. J. Cousin, La crise religieuse de 207 avant /.-C., RHR 12b, 1943.
F. Benoit, Les mythes de l'outre-tombe, Le cavalier ii l,anguipde e! l,ecuyre Epona, M. H. Crawford, Roman Republican Coinage, Cambl'idge 1975, t. 1, f.
Coll. Latonus 3, Bruxells 1950. E. Cruciti-Raber, Rome Pagan and Christian. The Persecutions, Roma 1975.
de Lucien et Hercule Psychopompe, Festschrift ftir R. Egger, Klagen- 1-2'
- -,fvrtL'Ogmios
1952, t. 1, s. 144-158.
F" Cumont, Textes et ruonuments.figurs relatifs cux mystres de Mithra, Bruxelles.
1896,1899.
Mars et Mercure, Aix-en-Provence 7951. Les mystires de Mithrt, Paris tr902.
- -, - -,
280 281
 !
F. Cunront, Les reIigiotls orientc!es dans le paganisme rotntlit,l, F;rri:; 1906, 3 d. Etudes n'ithriqles. Actes du IIn Congrs Internalioln (: Acta lrarrica 17), Teheran.
1928. .Lige 1978.
{
St. Czarnowski, Herkules galijski, Pl.zrg1" }{isl. 5,1925" s. 23B-_260: Dziea, t. III' ,F{. P" Eydoux, Honnls et dieux de la Gaule. Les lceiles dcouvertes arcltologiques,
Warszawa 1956, s. 139-i60. Paris 1961.
*'' L,arbre d,Ests, Ie taureau aux trois gn?S et le culte d:s voies fluviales en Goule,
- uc Cr'ltiqui: 42.
.Rer
1925. W. Fautlr, Rrimische Religion im Spiegei der ,,Etasti" des Ovid, ANR.W It, i6, 1, 1978,
s. i04-186. I
C. M' I)arriels,The RoIe o'f the ,rmt in the Spi.cadand Prctice of Mithrttism [w:] Mithlaic .C. Fayer, Il t:ulto della dea Roma. Origine e rlifftsione el!,In;lerl, F.;scara tr976.
Stndies. 1975, s. 249---?,i4. ;erguson, The Reli51ion oJ'the Roman Empire,I,oncion l974.
.'l.
J" j)ani|ou'}I. I.Marrou. *{istoriuKot,itht,7,odpotztk wdoroku 60},Warszirwa D. Fishwick, Tlte Imperial Cult in Rotnan Brltain, Phoenix 15, 1961, s" 159-172.
1984. .- ' . The Instittltion of the Imperial Cult in Afi.ica Procollsl14','s, Herlns 92, 1cl64'
E. Dbrowski , wit1, Pttwe. :yt'ie i pisna, Pozna 1952. s" 342-362.
A. Degrassi' I Magistri Mer.urialas d.i Luct,, Athenaeutn 15, 1931
' s.284- 286.
-,Tlte Tenple of the I'hree Gar/s, JI{S 62, 19"12. s" 46-.52.
J. D:ilringer, Die Frottin:iallandtaga in tler riimis'cltt,n Ktti:;trzeit, Vestigia 6. Ivliiilchen The Institution of the Provinci| Cult in Rolnan Mauretania, Historia 21, 1972.
19 5.
-,s. 698
-:711.
J. Dobesclr. Caesars Apo|heost at Lebzeiten und sein Rit:gen un den Kiinigstitel, Wien Templum Divo Cludio Constitatunx, Britannia 3' 1972, s. j64-18l.
-,
1966. The Severi and the Provincia! Cult of ttrc Thtce Gauls, Flistoria 22, 1973, s. 627-
Al. Dt.b.o$i, Boviilae. Ephcncris Dcr:tlrotna'l. Annuario tli St'uola Ronlena cli ]oma, -,619.
VI, 1935, s.240-36i. .- The Development o.f the Provincial Ruler Worsltip in the Western Roman Entpire,
W. Dobrowolski, Malarstv,lo etrLSkie, Warszzlwa 1979. -,,NRw II, 16, 2, 1978, s' 1'201-1f53 (skr6t: Development).
E.R. Doclds, The Greeks and Irrational, Berkeley 1959. * *-, Tlte imperial Numen in Roman Britain, JlLS 59, 1969, s. 76-91.
Pagan and Ch.ristian in an Age of An.xiety, Can-rbriclge 1965. D. Fishwick, B. D. Shaw, The Era of the Cereres, Historia 27,1978, s. 343-354.
-G. -,Dumzil, Jupiter, Mars' Quirin4s et Janus et les troiS font'tions chez les potes lalins J. G' Frazer, Zota ga,Warszawa 1966.
du Ie, sicle v' J.-C', REL 29" l95i, s. 318--330. [,. Froucher, Le culie de Bacclrus sousl'Empire Romain, ANRW II, 17,2,1981, s.684-
'-- Iupiter, Mars, Quit.ittus et InuS, RHR 139' 1951' s. 208-215. 702.
-, La religion rctnaine archaique, Paris 1966.
- -, Archaic Roman Religion, t. 1, f , Chicago 1970.
'-
-, E. Gabba, P. Cornelio Scipione e la leggenda, Athenaeum N. S. 53, 1975, s.3-17.
F' Dunand, Le culte d'Isis dans le bassin oriental tle la Mditerrane'EPRo26' 1-3, J. G:g' Recllerches sur les leux Sculaires, Paris l934.
Leiden 1973. Apollon romain.' essai sur le culte d,Apollon et le dvelopment du ,,ritus graecus',
F. Dunand, F. Lv6que, Les syncrtism3s dns les religions de l,antiquit, EPRO 46' - -,d Rome, des origlnes d Auguste, Paris 1955.
Leiden 1975. Apollon imprial, garant des ,,Fata Ronxna'', ANIW I' 17' 2, s.561-
'G. Dury-Moyaers, Ene'et Laviniwn.' d propos des dcouvertes archotogique rcentes, - -, 630.
Col1. Latomus 174, Bruxelles 198i. ._. La mysthique impriale et l,preuvedes,,jeux,',Commode.Hercule et l.,,anthropo.
R. Duthoy, The Tauroboliutst: i.ts Evolution and Terminology, EPRO 10, Leiden -,logte,' herat'lezze, ANRW II, 17' 2, 19Bl, s' 662-683.
1969. C. Gallini' Proteta e integrazione nella Roma antica, Bari |97o.
-- -, Les Augustales, ANRW !I, 16, 2, 1978, s. 1254-1309. R. Gansiniec, Religia rzlrnska w okresie najdawniejszym lw ! Zarys dziej w religti pod
P. M. Duval, Les dieux de la Gaule, Paris 1957. redakcj J, Kellera, Warszawa 1968, s. 5"12-578.
A. von Domaszewski, Die Religion der riintischen Heeres, Trier 1895. Z. Gansiniec, Religia rzytrtska w czasacll republtki i cesarstwa fw !Zarys dziejw religii,
M. Dzielska, Apolloniusz z Tiany.. legenda i rze,zywisto'Krakw 1983' U. J. N. 78. s. 579-590.
A. Garcia y B:llido, Les religions orientales dans I'Espagne romaine, EPRO 5, Leiden
E. J. Edelstein, J. Edelstein, Ascleptus. A collection and interpretation of testimonies, 1967.
v. 1--2, Baitimore 1945. J. Gssowski, Mitologia Celtw (Mitologie wiata),War.szawa l97B.
V. Ehrenberg, Caesar,s Final Aims tw:.] Mn, State and Deity, Essays in Ancient trIistory, J. Grard, Lgende et politique autour de la Mre des Dieux, REL 58'1980, s. 1'53-175.
London 1974, s. 1f7-148. H. Gesche, Die Yergttung Caesars, Fr.ankfurter Althistorische Studien 1' Kallmunz
R. Etienne, Le culte imprial dans la pninsule Ibricpe d,Auguste d Diocltien, Paris 1 968.
1 958. .L F. Gilliam, The Romen Military Feriale, HTR 47, 1954, s. 183-196.
282 283
A. E. Gordorr, The Cults of A'icia, University of California Publications in Classical I{. G. T{oin, Eine Weihungfiir Hercules Magusanus aus Bonn, Bonnel Jahrbrlctrer 170,
"Archeology II, 1, s. I-20, Berkeley 1934. 1970. s. 235 nn.
Cults oJ'Lanuvium. University of California Publications in Class. Archeolagy
- -,tr, The
2, s. 2l-58, Berkeley 1938.
M" Hcirig. Iupiter Doliches, ANRW lI. 17' 4, i984. s' 2136-_-2179'

H' Graillot, Le culte de Cybdle mre des dieux d Rome et dans l,empire romatn, Faris M. Jaczynowska, Wrsnoziemska nobirjtt w okresie st'llfiku republiki tzymskiej. f"acz-
19t2. triki Dziejw Spo. i Gosp. 21' 1959, s. 9-_49.
M. Grant, From Inperium |o Auctorias. A Histo,ical Study of Aes Coinage in the Roman
Dochody arystokracji senatorskiej z prov,incji a.iej zrnicott,anie ekononzk:ne
Enpire 49 B. C. A. D. 14, Cambridge 1969. - -"
-
Mity rzymskie, Warszawa 1978.
na schyku republiki, Kwart. Hist. 67, 1960, s. 297-328.
-R.. -, The Economic Differentitrtion of tlte Roman Nobilitl, at the Enc{ of the R.e1.:u-
Graves, Mity greckie, Warszavta 7974. - -.
iic. F{istoria 11' 1962, s. 486-499.
M. J. Green, A Corpus af Religious Material from the Civilian Areas of Rontan Britain, Cultores Herculis v'Tibur, Przegl. Hist. 59, 1968. s. 428-43? .
BAR 24 (1976). - -.
Quelques retnarques sur le cu|te d'trIelcille en Rltntlnie,..rireol:ki Vestnik.'
The Worship of the Romano-Celtic Wheel-God in Britaitt seen in Relation to Gaulish - -,28.
- -,Evidence, Latomus 38, 1,979, s. 345-367.
1977, s. 412-410.
G wne kierunki przelnian kultu Herkuesa u. pa stl,,,ie rz.t,t,lskittt, AUbiC' Flistoria
A. Grenier, La religion trusque, Col|. Mana 2, III, Paris 1948' s. 3-79. - -"
IX. 1973, s. 31-43.
_ _, Manuel d,archologie gallo.ronaine, t. IV, Paris 1960. Les associatiotts de la jeunesse ronwine sous Ie Haut-Elnpire. Vy'rocar. 1978.
F' Grosso, La lotta politit:a al tenpo ci Commodo, Torino 1964. - -. I'e cuJte la
de dessc Itventas et les associ{tions de la jeunesse ronaine^ AUNC'
J. Guey, La date de la ,,p!u,ie miraculeuse,, (172 apris r'-C.) et la colonne aurIien'ne, N'IEFR - -"
Histolia XIII (1979), s. 2l-28.
60. 1948, s. 105-127. _. KuIt Herkulesa jako g+,ny element opozycji pogailskiej przecill, chrzet'ijailstlu
}. G. Gunclel , Devotus Numini nnieslatique eilrs, Epigraphica 15' 1953' s. 128-150" - w III i IV Acta L.Irrivrsitatis Wratislaviensis. Antiquitas !III. 1979. s. !49_
J. Grvyn-Griffiths, ApuleilS of Madauros: Isis.book, EPRO 39' Leiden 1975. '.,
_ I'e culte de ,IIe.cule romin au tenps du Haut.Enpire, AN'/R xI' 17' 2' i98l'
Ch. Habicht, I)ie augusteische Zeit und dcrs erste fahrhundert nach Christi Geburt Lw:\ -.s. 631-661.
Le culte des souve:rains dans l'Empire ronla[n, Fondation Hardt XIX' Genve 1973' * Ltt conception re|igieuse du rle de l,,,imperator," d Ia rtn de ia R.publit1ue ronw!e,
s. 41-88. -'
Corrcjlium EIRENE XVI (Prague 1982), Prague 1983' v. 1' s. 26a_66.
G. H. Halsbelghe, T'he Cult of Sol Invictus, EPRO 23, Leiden 19'12. IIistoria Staroytfiego Rzyntu, wyd. 5' Walszewa 1984.
_ Lv culte de Deus Sol In'victtls d Rome u 3e sicle aprs r..C., ANRW II, 17,3, - _,-"
KuIt wodziw rzylnskich w olcresie republiki (trU-I u,' p'.e.\ Balcanica Fosna.
-'1984, s. 2181-f201. - lltensia
IiI' UAM Pozira 1984, s. 157-165.
A. Harnack, Die Missi.ott und Ausbreitung des Christentums in der ersten drei fahrhunder- ['a genesi repubbli'ana del culto inlperiale, Da Scipione l'Africano a Giulio Cesare,
ten, Leipzig 1924, s. 13O. - -.Athenaeum,
N. S. 73, 1985, s. 285-?95.
E. and J. R. Tlarris, The Oriental Cults itt Roman Britain, EPRO 6, Leiden 1965. F. Jal, a guerre civile d Rome, tude littrairc e nlora\e' Paris 1963'
J. J. Hatt, La tombe gallo-romaine, Faris 1951. E. o" '|ames, Staroytni bogo,,vie. I{isloricl rozwojLt i rozprzestrzenienia si religii staro-
* _, Essai sur l,volution de |a religioll gattloise, REA 67' 1965' s. 80-125. ytnvch na Bliskim Ws<:hodzie i lve wsc|odniej c:cibasenu d:iewnamorskieE,o,
La place de la Suisse romaine dans les cultes indigines de Gaule, Jahrbuch der \l'arszawa 1970.
- -.Schweizerischen Gesellschaft fiir Ur-und Friihgeschichte 61, 1978' s. 163--169. F{. .Ieanmaire, Dionysos. kistoirc du culte de Brchus. Paris 1951.
_ Le culte cle Mars indigne tlans le Nord-Est de l Gaule (sur les pas d'Emile The-
-,vcnot), Rev. Arch. de I'Est 30, 1979, s. 121-1 38.
Z. K d r' Die kleinasiatistk.syrischen KuIta ur ]jnu.zeitin Ungarn' EFRO 7' I'eidn
*, cilke de Mars indigine en Gaule romaine et la politique des empereurs flaviens,
- Rev.Le Alch. 1980, fasc. 1., s. 19--22.
1966.
A' H' Kahn' Jupiter Dolichents. Satnlnlwtg der Insc|n'iften und Bildwerke' Liden 1943.
_ La divinit lbminine souverain,e chez les Celtes continentaux d'aprs l,pigraphie
-,gallo-romaine et I'art celtique, CRAI 1981, s. 2-28. ." Kear'er,ley, Sulla Augtr. Coin,s atld Curia!e Lat,, Atrrerlcan Jourrral of Ancient F{istory 7,
i982, s. 150-171.
J. I{elgeland, Rontan Army Religion, ANRW II, 16, 2, 1978, s. 1470--1504. J. Kolendo, Inscriptio de !'n 227.en l.honnelr de ,ILtpiter Depusor dcluverte d Novae.
M. Henig, Religion in Romctn Briiain, London 1984"
Archeologia 20, 1968, s. 117-X44.
J. Heurgon, Rzym i v,iatrdziemnontorski,, Warszawa 1'973. J. Korpanty, Rzeczpospolita potclnkw Ronuusa, Warszawa 1979.
P. }Ierz, Bibtiographie zum rmischen Kai,rerkult,,NRw II, 16, z, 1978, s. 833- T' Kotula' Zgromadzenia prowincjonakv w rzvmskich prowincjach wczesEgo cesarstwa,
9 r0. Przegt. Hist. 59, 1968, s" 501-506.

284 285
T. Kotu,la, Les origiltes tles asscmh!es proviltt.kt|es dans l,,{frique romaine, Eos 52' R. N{acMu]Ien, Enemies of the Ronlun order, L:ndcn 1967.
1962, s. 141-167. in the Roman Entpire, Nt-'w l{aven-Lcndon 1981.
_ Ctlte provincial et rontanistiolt. I'e cs de deux Maurtanlt,s, Eos 63,19,|5, s. 389*.
- -, Paganism
Ckristin'izing the Roman Enryire (,4. D. ila-400), New Haverr-London 1984.
-,4()1. - -,
Il.. Magnerr, Epona. Desse gauloi,se des cheyu,x. Protectrice des cavaiers' Invoirtaire
Th. Kcives, Zum Enzpfang cler Magnu Mater in Roz, Histotia 12, 19o3, s. 321--' des rnoruments par E. Tirevenot, Bordeaux 1953.
347. M. Malaise, La diffusion des cultes gyptiens dans les prollinc,es etlropentes de I"Ilmpire
A. Krawczuk, Herod, krI .Iut]ei, \erzalva1965. romain, ANRW II, 1'1 , 3, 1984, s. l6i5-1691.
F. Marasin, Il r:ulto di Belleno.Apollo in Aquileia, ,tti Ce. D. I' R. 1, 1967-1968,
- -, tulian
Apostata, Warszawa i974. S.
asnfuia olinzpiada, Wr.ocaw 1976. s. 145 l6l.
- -, Mitologia staroytnej Italii (Mit!,l,,gie wiuta), Walszawlr 19B2. R. Ltlartin, H. M:tzger, La religiott grecque, Paris 1976.
-K. -,
Kumaniecki, Literatura' rz.vlnska. ocres q,cero slci, Warszlrwa 1979. N. A. Maszkin, Principat Atugusta, Moskwa 1949.
Cycerona, Meander 2f, 1917' s. R. Mi:iggr, Romcn Ostia, Oxtbrci
- -,112.Dookola zagirionej ,,Consolatio"
86-- 1960.
R. Mellr.lr, Thea RmZ. The l/orshi,p of the Gotklcss Roma in the Greek World,74ypomne-
A' Kunisz, Geneza ustrojtt monetarnego (,es(rrstwa rzymslcieg,Katowice 1975. ffiata 42, Gctttingen 1975.
M. Kyll' Heidnische leilrc-und Votivgaben aus Rtjmetzeit des Trierer Landes, Triere'r *
Zeitschrift 19, 1966, s. 5-14. -, The Goddess Rona, ANR.W 11, 17,2, l9Bl, s. 950-1030.
P. Merlat, Rpertoire des inscriptions et n1onunlents'/igurs du culte de Jupiter Doliclrcnus,
Paris 1951.
P. Lanrbrechts, Contribt;tiol.t des tlivinirs celtiques, Brugge i942.
t !,tude _
Epona et les Matres, Ant. Class. 19, 1950, s. 103--112.
-, Jtpiter Dolichenus, Essai d,interpt,tati,On et de synthse, Faris 1961.
Mithraic Studies. Proceedings o-f the First International Congress of Mithrait'Studies,
- -, Divinits celtic1ues ou dlflnts hroiss,! Ant. Class. 20, 1951, s, 121-128. v. 1,2, ed. .T. R. Flinnels, Manchester 1975.
-, Lane, Corpus Monumentorun't Dei Menis, v. 1-3, EPRO 19, 1-3, Leiden 1971'
-E. N. S. Molenz, Btig i czowiek w Starof-tn),m Egipcie, Wal.szawa 1972.
1975, 1.976. I. Mundle, Dect Celestis in der Religionspolitik tles Septinius Severus und der lulia Domntl,
K. Latte, Rijmist,he Religionsgeschlr'le, Miinchen 1960. Histolia 10. 1961 . s. 228-23'1.
H. Lavagne, Les dieux de la Gaule Narbtlnnaise;,,romanit', et romanisation, Journa R. Muth, Vcm Wescn rcirnisc'her,,religio", ANRW II, 16, I, i978, s.29A-354.
des Savar.rts 1978 1979, s. 155-197. Mysteria. ],,{ithrae. Atti del Seminario Internazionale su spetffitd storico-religioso dei
L. Lazzaro, Fons Aponi. Abano e Monteglotto nell'antichitd, Padova 1981. Misteri di Mithra., Roma e Ostia 2B-31 Marzo 1978, publ. a cura U. Bianchi, EPR.O
M. Le Bonr-ric, Le culte de Cris il Rome, des origines d la fin de la Rpublique, Pa s 80, L:iden 1s79.
i958.
J. Le Gall, La religiotl romaine de l'poque de Caton l,Ancien au rgne de l,empereur A. I. Niemirowskij, Etruski. Qt miJa k istorii, IVloskrva 1983.
Commocle, Paris 1975. A. D. Nock, The Genius of Mithraism, JRS 27, 1937, s. 108-1 13.
M. Leglny, ,Saturnc afritain. A[onuments, t. 1, 2, Paris 1961 ,1966. Deification and lulian, JP.S 47, 1957, s. 115-123.
_ Stt.il.ne africain, HiStoire, Pal.is l966.
- -, The Roman Army and the Roman Religious Year, HTR 45. 952, s. 187-
-, -- -,752.
_, La vie religieuse ii l,antbise, Antiquits Africains 5' 19,71, s. 125-153.
-_ Les syncrtismes dans l,Afriqwe ncienne [w:] Zes syncritismes... EPR'o 46' Leiden *, Essays oil Religiox and Ancient Workl, oxford 1972.
-,1975, s. 123--151.
- A.
J. North, Conseryatisn end Chctnge in Romn leligion, PBSR., 44, 1974, s' 1-|2..
F. Lo Roux, Les druides, Paris 1961.
J. H. W. G. Liebeschuetz, Continuii|l and Change in Roman treligion, oxford 1979. R' M. ogilvie , The Romatts und their Gots in tth" ,.ge clJ. ltguslus, Lon<lon 1969.
"
W. Liebeschuetz.,The Religious Position of Livy's History, JRS 57' 1'967, s.45-55. E. olshausen, Uber die rijtzist,her Ar,kerbriidcr' Gaschichte eines Kultes, ANRW I'I, 16, 1,'
J. Linderski, Palistwo a kolegia. Ze studiw nad histori rzyruskich stowarzysze u schykt: i978, s. 82A*U2.
republiki, Krakrv 1961.
K.M. Linduff, Epona, a Celt among the Romans, Latomus 38, 1979' s' 117-137 ' R.. F. A. Palmel, Seyeratl Rttler-Culr cttc] he Moon in tht' City ,l"[ Ronrc,ANR.w I,.!6,2,
J. I,ipiriska, M. Marciniak, Mitologia staroytnego Egiptu (Mitologie wiata), Warszawa i978, s. 1085-1120.
l 980. C. B. Pascal, The Cults oJ'Cisalpine 6aal, Bruxe]les 1964.
Ch. Pa.r'ain, Marelc Aureliusz, Warszawa 1962.
T. oposzko, Trybunat Publiusza Klodiusztl w wietlerde i historiografii, Warszawa J. Pal.andclwskt, Mitologia. Wier:enia i podania Grekjw i Rzj.ntian, W;rrszarva 1953.
1974. J. Perret, I'es origines de Ia [gende trl!-enne de Rome (2B]-3I), Paris 1942'

286 287
H. G. Pflaum, Les procuraew.s questres sous le Haut.Empil"e, Faris 1950. U. W. Scholz, Studien zur altitalischen uryd altr mischen Marskult und Marsmytltos,
* Les sodles antoniniani d l,poque de Mrc Aurle, l|dmoir-es prserrts par dir'ers Heidelberg 1970.
-.Savants tranger.s i 1'Acaclmie des Inscriptions et Belles.Lettres 16, 2, 1965's.269_ K. Scott, Tlte Imperial Cult under the Flavians, Stuttgart 1936.
3s7. H. H' Scullard, Roman Politics 220-150 B. ', oxford 195l.
C. Piccaluga"Tenninus. I segni di confine nella religione roillafia, Roma 1974' Scipio Africanus, Soldier and Politician, London 1970.
M" Pietrzykowski, Mitologia staroytnej Gre4i (Mitologie wiata)' Wal.szawa 1971.
-R. -,
S:guin, La religion de Scipion l'Africain, Latomus 33, 19'14, s. 3-21 .
S. Piggott, The Druids, London i98tr. W. S:ston, Diocltien et I ttrurchie, v, 1, Guerres et reformes (284-300)' Paris l9't6'
M. Plezia' i.1,br pism nauko,t,ycll M'. Tuliusztl C),cerona, Wrocaw 1954. E. Simon, Die Giitter am Trajansbogen zu Benevenl, Trierer Winckelmannsplogrampre,
M. Popko, Reigie staroytnej Anatolii' Warszawa l980. H" 112, 197911980, s. 1-15, Taf. 1-19.
D. Porte. Romulus-Quirirus, ytrince et dieu, dieu des princes, tutle sut le persollwp1e M. Simon, Hercule et le christianlsne, Strasbourg 1955.
de Quirinus et son vohrti(lll, ANRW lI, 1.1 ,1' 19B0. s, 308-342. La t'ivilisation de l,antiquit t le christianisme, Paris 1972.
s. R. F. Price" Betv,een Mal antl Goc{, Sar'riJit,e i,t he R.lnrnInlperial Clr1l' JRS 70'
- -,
_ Cywilizatja wczesnego chrzecijaitstwa I-IV w., Warszawa 1979.
1980. s. 28-43.
-, Mithra, rival du Cttrisr? [w:l Congris d'Etudes Mithriaques 1.975.
- -, Mithra et les empereurs [w:] Mysteria Mithrae, 1979, s. 411-428.
E. Rawson' Scipio. Laelius, Furlus antl Ancestra| Reigion, JRS 63. 1973' s. 161-174.
-W. -,
F' S-rycler, Public Anniversaries in the Romn Empire, Yale Classical Studies 7,1940,
J. Rviie. La religion i Rorue sous les Svres. Pal.is ]886. s. 223-3 13.
J. Cl. Richatd, La ,ictoire de Marius. MEF'RA 17, 1977, s. 69-86. M. P. Speidel , The Religion of Iuppiter Dolichenus in the Roman Army, EPRO 63, Leiden
Recherches sur certtills aspects du rulte inprial, Les.funrailles des e,flpereurs 978.
-,rotna!'ls aux d'eux premiers siicles de natre re' ANRW 11' 16' f, 1978. s' 112i-
I
- nd the mitllraism of the RomanArmy,Acta Iranica 17'|978's.479_
1134.
- -,483.Parthia
I. A. Richnolld, RomnLegionat.ies at Corbridge thei. Supplvbuse, Temples and ReIi. M. P. Speidel' A. Dimitrova-Mileva, The Cult of the Genii in Roman Army otd a New
gious Cults^ Archaeologia Aeliana, 4th ser. 21, 1943, s. 1fi---222. fuIilitary Dei,' ANR.W II, 16, 2, s. 1542-1555.
H. J. R.ose. .4ncient Roman Religion lw:f, Religion in Greece and Rone' London 1959. M. Starowieyski, Pisarze poga scy o chrzecijanaclr,Przegl. Powsz. 1985, 1, s. 18-31,
J. Rosen-Przew.orska, Religie Celtw, Warszaw.a 197!. ibid. 2, s. 181-194, ibid. 3, 343-357.
M. 1' RostLrwcew, Rimskija swincowyja tlcssic.r'. S. Peterburg 1903. E. M. Sztajerman, otraenije kassowych protiworieczij II-III w, w kultie Gierakla,
WDI 19"19, 2, s. 60-13.
A. Sadurska. Archeologia staro)'tnego R'z',mu^ t, 1-f , Warszaw.a 1975, 1980. G. E. M. cle Ste Croix, Why ltr/ere the Early Christins Persecuted? Past and Present
F. Sartori. Padov nello Stuto ronrlno da! set'olo IItr a, C. all,etd dioc,lezianea f,w.']Padova 26, 1963, s. 6 nn.
ailti{'a, Padava 1981, s. 9?-186. tI. Stier, Augustusfriede und r mische Klassik, ANRW II,2, 1975, s. 3-54.
J' Sclieid. {'es ft.res ryales. Recrutenent et origine sociale sous les Jilio-Coudiens' R. Syme, Tacitus, v. 7, 2, Oxford 1958.
Paris 1975. M. Szrrmach, Dion z Prusy. Monografia historyczno-literacka, Torun 7979.
_ I'e d,lit reigieux dans la Rtlme tardo.rpublicaine [w:] Le dlit religieux dans A. widerkwna, Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa
-,
la cit antique, Table ronde' Rame 6--7 vril ]978' Roma l98, s. 117-l7l. 19't4.
_
--, La religione a Roft,, Ronra_Bari 1983. - -, Zycie codzienne w Egipcie greckich papirusw, Warszawa 1983.
_ _, Religion et pit d Rane. Paris 1985.
R. Schilling. L'Irercule rotttain el Jace de la re{tlrme religieu-se d,Auguste, Rev. de Phi[' L. R. Taylor, Tlte Cults of Ostia, Bryn Mawr Monographs, XI, 1912.
16, 194f. s. 31-'57: Rites" s. 263-289. Worship of Augustus in ltaly, TPARA 51, 1920.
La reigion romaine de Vnus' depis les origines jusqu,au tentps d'Auguste, Paris - -, The
The Divinity'of the Roman Emperor, Middletown/Conn. 1931.
- -,19s4. -Temples,
-, Churches and Raligion. Recent Research in Roman Britin with a Gazeteer
Laplace de la Sicile titns ln religion rotlaint, F.lokaic,s, 10----1 l' 1964--65. s,259'_ of Romano-celtic Temples in Continental Europe, ed. A. R. Warwick, BAR 77,
- -'286-- Rites, s. 127-147. 1980.
* tr'a sitrriltio]| thes tudts r.elatiyes d la t'ellgi,iln rrtnline de la Rpublique (1!s50- C. M. Ternes, La vie quotidienne en Rhnanie d l, poque romaine, Paris 1972.
-,1970), ANR.W I, f, 1972, s. 317-347"
Rites' cutes, clieux de Rone, Faris 1979.
-, Les sanctuaires
-E' Thevenot, des Trevirs, Actes. Caesarodunum 8, 1973, s. 6--15.
Divinits et sanctuaires de Ia Gaule, Paris 1968.
- -, La di{ication ii Rome' Tratiition latile et interfrence grelclue, [tEi' 58' 1980' Sur les traces des Mars celiques, Bruges 1955.
- -,s. 137-t52, - -,
G. Thomas, Magna Mater and Attis, ANRW lI, 17, 3, 1984, s. 1500-1535.

288 19
- Religie wiata Rzymskiego 289
J. Tondel, Instl'tucja. Augustales w prowincjach naddunajskich w okresie wczesnego E.Wipszycka, Kalendarz rzymski |st:] .atletnccunl historyka staroytnej cretji i Rzy-
c'sarstwa rzymskiego, UMK Toruri 1978 (maszynopis rozprawy doktorskiej)" mu, pod red. E. Wipszyckiej, t. 1, Warszawa 19'79, s. 311-313.
_, Le rle social des Augustales dans les provinces danubiennes, AUNC Histolia _ o chrzecijailstwie antycznyln. Co u, ntszych sdach wymaga zmiary,, Mowi
- -'Wieki 1985, -l. s. 20--25.
XJII, 1979, s. 29-57.
I. Toth, Tlte Destruction of the Sanctuaries of ILtppiter Dolichenus at Rltine and in the G. Wissowa, Die Religion und Kul.tus der R mer, 2 ed. Miinchen 1912.
Danube ReSion (235-*238). Acra Arch. Ac. Scient. Hung. 25, 1'973' s. 109-116"
J. Toutain, Les uites paiens duns I'empire romain, t. i-3, Faris 1907-1917' J. Zrjrlc, Bogini Noreia, Archeologia 2A, 1969, s. 67-'16.
Observations sur le culte d'Hercule ii Rome, REL 6, 1928, s. 200-212' religijne spoeczeristwa rzymskiej prowincji Nolicum wokresie wczesnegL-)
-V. -, - -,'Ku1ty
cesal:stwa (I-III w.), UMK Toluri 1975 (maszynopis rozprawy cloktorskici).
Tran' T3.m Tinl"}, Le culte dc,y divinits orientales i Herculanum' EPRO 17, Leiden
Die kekische Elemente in, der R'eligion Noricum in der Zeit des frilhen rijmischel
L971. - -'Kaiserreiches (I-III Jh. ll. Z.), AIJNC, Historia XiII, 1979, s. 59-94.
D. Tudor, Corpus Er1uitum Danuvlanorum, t. 1,2, EPRO 19, 1,2, Leiden tr969' 1976.
R. Turcan, Les sart:ophges rotnuitts d reprsentations Dionysiaques, Paris 1962' l.. Ziclit'rski, Religie wiata. antycznego,t, iY' R.eligia rzecz-tpospolitej rz},mskiej' cz.7,2,
du temple de Vnus et de Rome, Latomus 23' 1964' s. 42-_55. Warszawa__Krakw 1933, 1934.
La fondation
- -,
_, Religion et politique r}ans l'a,ffuire des Bacdlanales, RHR 171, 1972, s. --2B" A. Ziokcwski , Wizia Konstntyna' R'einterl)retctt:.ia, Vox Patrum N. 4. l983' s. 200-2|.5"
-
_ Le culte impial au III, sicle, ANRW lI' 16'2, 1978. s" 996-1084. M' Ziokowski, Les cultes milita'ires et officiels des soldats romains en Bretagne, A.IINC,
_ -, L'attel, de Rome et d,Auguste ,,"d Confluentel'', ANR.W !l, 12, 1, x982' s. 607-" listoria XIII. 1979. s. 95- 110.
-,641. I(ulty rcligijne zo.nierzy r.zymskicj prcwincji Brytarrii w okresie ]ilczesnego ce-
- -'larstwa (I--III w. n. e.), {JMI( Toruri 198i (maszynopis rozprawy cloktorskiei)"
innovations tle sens et des modaliis |w:.J I'e 'satri.lie.'
- --, Le sacrifice ntihriudique: L' Ztl|ovi, Les ailtes orienlrutx ntr {e territoire de la Msie Suprieure, EFRO 7, Leiden
Entretiens Fontalion Hardt, Gnvc i980, s. 341-380.
_ 'nithriacisme (Que sais-je? 1929)' Faris 198i. 1966.
-' Mithra et
J. Trynkowski , <.inietze garnizonu rzymskiej Dacji i ich kul1y, Uw W;irsz:.rwa 1968' Zwicker, Fontes historiae religionis Celtit:ae, t. 1, Berlin, 1934.
.1.

(maszynopis rozprawy doktorskiej). E. Zwo]ski, Nowe r da do'dzit:jw Etrurii: lnskrypcje z Pyrgi, Kwart. Hist.75" 1968,
*_ Napis! |,Ot])wne (tituli Sacri) fw l Vademe<,un, s. 1B0' 181. s.31-36.
-, Choreiu. Muza i bstwa w religii grer:kiej' Warszawa 1978.
-Z. -,
P. L. Van Bzr.g, Corpus CiLltus Deae Syriae, I-Itr, EPRO 28, l' 2.. Leiden i972. nigryder-I(onopka, Wystpienie wctdzy rzym'skie'j przeciw bachnalioltt ilolSl{hn,
D. Vrn Berchem, Hercule Melqart d Ara fulaxima, RPAA 32, 1959-1960' s' 61-68' P''2. gi. l{isr. 29. 19.30-3 l. s. l9--63.
M. J. Vermaseren, Corpus Inscriptionunl et Monum,entorum Religirnis Mithriacae,Y|t;gue:
t. 1.,2, 1956, 1960.
_ --., Mithra, ce dieu n1ystrieux, Paris-Bruxelles 't966.
Cultus Cybelae Attisque, I-IX, EPRO 50, Leiden.
- -, Corpus
The Legen.d oJ' Attis in Greek antl Roman lrl, EPRO 9, Leiden 1966.
-,
-L. Vidman, Isis und Sarapis bei den Griechen und Rmenl, Berlin 1970.
Sylloge inscriptionum religionis Isiacae et Saraptacae, Beriin 1969"
-, Vries,
-J. de Kcltisclte Religion, Stuttgart 1961.

A. Warclman. Religiott and StatecrctJ't motg the Rtttnans, London 1982"

S. Weinstock, Victor and Invictus, HTR 50, 1957, s. 211- 241.
Diyus Julius, Oxford I971.
-W. -,
Wessetzky, Die iigyptischen Kulte zur Rcinterzeit in tlngarn, EPI{o l, Leiiicn
196t.
G. Windengren, Die Religionett Irans, Stuttgarl .1965.
_ Reflections rn the )rigins of Mithraic |w..f Perennitas, SttttJi itt t',nore
-,di
Angelo Brelit'lt, P'oma |980, s.645--668.^[ysteries
E. will, origine et nature de mithriacismr:, .cta lran.7,1,1978' s. 527*-538.
E. Wipszycka, Wprawaclzenie do wicze z historii staro)',tnej Grecji i Rzymu, Biaystolc
i978"

290
 Baal 207, 236 I{erculis l3,s
Had,ad 21
-cultus deorum 9
- Hammon 164, 165
-Bakchus zob. Dionizos dadophoroi 207
bakcl"ranalia 13, 72, 254 Darnona (Bormana) 178, 185
INDEI(SY senatus consultum de bacchanalibus Dea Dia 47, 112
- 73,74 Dea Matrona zob. Matronae
Belenus (belinus) 163, 173, 177-179, Dea Sequana zob. Sekwana
zob. tez Apollo Dea Sylia zob. Atargatis
Belestis 163 dcenrviri sacris faciundis 12' 38' 45, 46,
Bellona 1,01, 199, 204 55, 57, 6|' 83, 89' 248, zob. te libri
INDEKS BSTW, PoSTACI MIToLoGICZNYCH Bona Dea 135 sibilini
I TERMINW RELIGIJNYCH Bonus Eventus 159 decemwirowic zob. decemviri...
Bormana (Damona) boginii 178 deisidaimonia zob. superstitio
Borvo (Bormo) 172, 178 Demetr 22, 38, 165, 1.95, 268
Boudana boginii 185 dendrophoroi 198, 199
Abraham bibl. 235 Ara Maxima 39,99 Brigantia boginii 102 Diana 33, 40, 41, 58, 1.17, 118, 204, 245,
Achilles 37 Ara Pacis t17-12O
26s
Adonis 196,21.3 Ara Romae et Augusti 143
Aecura bstwo' 180 Ara Ubiorum 128, 143
Caelestis 267
Cannophoroi 198
-Dii Nemorensis 133

Afrodyta 38' 50' 51, 103' zob. te Wenus Arae Augusti 149 Carmenta 32 indigetes 31
Erycyriska 58 Arae Flaviae 146 - manes
- cauts 213
- novensiles28
-- Frutis 51 Arae Sestianae 129 cautopates 213
Agamemnon I04 Arbunus bg 163 ceralia 22, 28
-Dionizos (Bakchus)
31
15, 38, 60, 71-75,
Ahuramazda 10,211, 216 Arduinna boginii 184 Cerber 205,232 203, 229, 245, 2s3, 2s4
Aita bog 37 Ares 29 Cerera (Ceres) 21,32,38,39, 58, 61, 118, Dioskurowie 33' 37' 88' 175,184' zob. te'
Akron 115 ,4.rgeia 42, 54
16s, 204, 268 Kastor, Pollux
Arnuliusz 51, 52 rianizm 239 Cernunnos 175, 181, 1,83,271 Diou-piter 30
Anchizes 50 armi lu.strum 6l Charon 37 Dis 53
Andarta 185 Arternida 33, 117 Charun 37,250 Disciplina 159-160
Antenor 136 Artio boginii 184
Chrystus zob. Jesus Chrystus Dis Pater 171, 180
Apis 205 arvales fratres 29,47, ll2 chrzecijaristwo |94, 216, 220, 223--230, divinatio 80, 82, 83, 101, 130
Apollo 38, 40, 58, 60, 11,102, i11, 114- Aryman l0 234, 23s, 237-241 druidzi 170, t87-1.93, 270
'i,19, 129, 137,171, 177,178,
121, 181 Askaniusz (Iulus) 50, 51, 107 circurn pagos 26 duodecemviri 150
.- Actius 116 Asklepios (Aesculapius) 40,41 , 83, 137, Clementia 108 Dydona 61,258
_ Belnus (Belinus) 176' 192, 193, 270 1.47, r72, 205, 220, 222, 229, 231, 233
caesaris 109
Borvo 178, 185 Asztarte 31, 38 -Cocidius
- Dumnocaratiacus Atargatis (Dea Syria) 100
bg 161 Egeria 33, 133
- Grannus i78, 185 269 Atia 117
compitalia 25-26, 12t Eileil hia I l8
- kitharodos 116 Attis 196-200, 210, 213, 2'13
compitalicia (collegia) 26, 121 Eneasz 50-53, 57, 59, 64,107,114,115,
-* Moritasgus 178 Concordia 81 , 136 117, 118, 120, 182,2s0,2s1
augur (augwes) 26, 43,.45,56, 81' 83' 92' concordiales 136 Epona 167, 183-184, 193, 271.
38, 60, 117, 172 102,111,2s0 -consvalia
- medicus
Falatinus 116,123 augilrium salutis t11, 742
20, 22 equirria 29
- pytyjski 59, 60,102, 117 -augustales 122, 127,129, 134, 136, 139
Consus 20, 22 Esus 171, 172, 181-183, 191., 192,271
- Sosianus 116 auspicja (auspicia) 26, 45, 46, 56, 57,92,
Coveutina boginii 16X Eszmun (Eshmoun) 165
-Aponus 136,137 102
cultores 127 Ewander 52

29f 293
 {zyda Ostiensis 204 Kabirowie 195
eucharystia tr13 Hades 37, 205,232
Pelagia 204 Karnillus 100, 103
evocatio 103 haruspikowie (haruspices) 36, 46, 48. 59, --t- regina 204 Kastor (Castor) 33, 87. 135
61, 83, 94. 101, 250'
Falacer bstwo 32 Hathor 203
'- victrix 204 Kollatyna 21
fanatici kap. Maa 200 Hebe 56
Kora 38, 165, 26E
Jaliwe 10, i96 Kreusa 50, 51
Fatum l19 Hekat 204
Janus (lanus) 24, 32, 41,44, 111. 118 Ksigi Sybilliriskie zob" Libri Sibillini
Faun (Faunus) 27, 47 Helios 143, 203, 214. 224
..- Iunonius 32 Kwiryn (Quirinus) 20,29-31, 113, 139,
Faustnlus 52, 120 Herakles 38-40, 65, 7L, 164. fLl, f32
feriale Duranum 156 llelkle zob. Herakles Jezus Chrystus 196, 22A, f24, 221, 228, 148
til )1't t15 Kybele 62-64, 136, i96-199, 204, 209,
feriae 45 }{ta 23,85' 164
Herkuls (Hercules) 39-40' 52. 55' Jowisz (Iupiter) lub Juppiter 20, 31, 35. 215, 273
- Latinae 30. 56 56.
fetialis 47,111 59, 66, 70, 87, 88, 97. 99-101 , 1i3, 36, 44, 5'7, 58,61,62,108, 114, 115,
115, 119, 130, 134-136, 139. 118, i19, 121,149,170, 181, i90, 20i. Lakturn 2?
verbenarius 48 148.
--- pater patratus 48 149, L52-154. 159 . 179-182. 22{1,
253, 268, 269 {-arencja (Acca Larential 52
Damascenius 201 lararia 122
populi romnni 111
-ficus Rriminalis
229, 231,237,250 - Depulsor' 152, 163 Larl' (-ares) f5. 2t-. 11.8. 12i. 24O
51, 52 Andossus 180
- BoLvo l8l -* Dolichenus 201-202, f71 Augusti 122
Fides 7i -- Feretrius 31, l13, l7+
- Compitales f5-27. 12t
flamen Diaiis 20, 30" 48. 81. 109. i13. Commodianus 153
- Dr:usoniensis - Fulgur 30
- Prawsrites 26
- Gaditanus 167180 - -Latona
.- Divi Tulii 109 - F{eliopolitanus 201 40, 60" 118
- Ilumnis 180 lmperator 66, 99, 148 Latynus 5i
*-- Helculaneus Conlmodianus tr51
- - Iulis i08 I-avinia 51
Maltialis 20,
- Quirinalis 20,2930 - trnvictus 40, 100, 113, 241 - Lapis 20, 3l lectistelnium 39, 40, 46, 55, 57--59, 63'
- Volcani 32 Magusanus 180, 271
--- Ogmios 180, 271 - Latiaris 30, 56. 152 r
-flamins ilaiores 20' 41. - Latinus 141 Lemonia 22
1i3 Saxanus 180
- Toleandossus - Optimus Maximus 31, 58. X3-5, i.18. Lemury 27
- minores 4i - \iictor 40, 134180 -
flaminica Dialis 30. 54
156. 157, 159, 174,115 lex Atia 43
- Wzobojca 130 staror 30, 56,99, 114
- Domitia 43
Augusti
-Flora 129
-Helmes 38, 172 - Tonans ogulnia 43' 4
114
Ztr, 32 - T;iranuncus -
llolrlia 22 F{onos 6,,1. 159 -
judaizm
174
5^ 10,225
- Valeria i02
libatio 100
Fcrtuna 33. 39. 55. ,s6, 10.1. 134,249 Horus 210
Caesaris 109 Hostylina boginii 22 Jug
'iin 2l Liber 38, 139
- (luno) 23--24,3i 32, 35. -s5, -s6. 58. Fater 135, 154, i65
-* Mulieblis 33 hymnodoi (collegium) 12c1 "nunc "
6t. 62, 103, 1r3, i18. 136. 156. i57,
-l,ibera 38
Primigeiria 34
----, Rerlux 12O, 12L Iupiter zob. Jowisz i E:l libri fulgur-ales 36
Caelestis 764, 202 -- haruspicini 36
Fr.aires Arvales zob" Arl,tLes iiatri:s Izyd.a (Isis) 111' 163, 19. 197. 20(}*:10. - l-scina 32 r'ituales 36
Fur: ina 3: 225, 2t3 - Monta 32 -
Augusta 204,209
.- -- Sibillini 12,38.40,46.53-55. 57, 59,
\
- Scspes Matcr Regina 32. 57. 732,249 3, 83' 89' 116
Gerriusz (Gerrius) 23-2. 55' 185' 240
- Capitolina 204 - Sospitr
-- 57 Litavis boginii 185
Augusti 1,21 , 12']. 15:
- Campensis 204 - Regina 56, ludi Apollinares 59, 60, 1l?
- Lugduni 172
- domina 204 -Jutrzenka 21 62, 64 Augustales 129
- Populi Romani 23, 56, ?-48
--- frigiiera {karpoforosJ 204
Juwentas (Iuventas) 26, 27,55, -s6, 59,
-
-- Urbis Romae 23 trnvicta 204 - Megalenses 63
l 13, 2.8' 251 Plebei 61
Gerion (Geryon) 137
- myrionyma, (myrionl'mos) 204
Jult'naiia ] 34
- Romani 61
Grannus 1i2" I18 zob. tez Apollo Gr-.annus
- l{oreia 204 -

254 295
 ludi Saeculares 53, 117, 118, 259 Matres (Matrae, Matronae) 184,186, 1,94, Nil bstwo 11l Quadriviae 185
- Taren.tini 53
- Glanicae 184 272 Nodutus bostwo 22, 120 quindecemviri sacris faciundis 46, 1 11,
- Victoriae Ceasaris 109
Victoriae Sullanae 109
- Nemausicae
Trevera 185
184 Noreia 163
Numen i9, 158
I l()
quinquatria Minelvae (wito)I34, 159
-Lug (Lugus? Lugos?) 128, 1'12, 191 - Vacallinehae 185
-Melkart -- Augusti 120, 15"1 Quinquatrus (rvito) 29
Lugnasad wito172 65, 164, 165, 250 Numitor 51, 52
Luna 114, 120 Men bg 200 Rae Silvia 51
luperci 47, 108,212 Menrva 31 Obarator 22 Redarator 22
Fabiani 248 Mens 57, 59, 64 Ogmios i80 Reitia
- Iuiii Merkury (Mercurius) 39, 40, 58, 134, 170,
136

- 108 Opalia 22 religio 9, l4

Quinctiani 37, 248 1.72-175, 1'17, 179, 181' 182' 185,26 Ops 22 Remus 2J , 51, 52, 120
-Luperkai 52 Arvenus 174,269 Orfeusz 235 rex Nemorensis 33, 41, 133
lttperkalia 42, 47
- Dubnocaratiacus 169 orfizm 10 sacrorum 40, 41
lustratio - -Robigalia
- Dumias 174 Osarapis (Osor-Hapi) 205 20, 22
151
agri 43 Yiator 174 Ozyrys 196, 203, 205, 206, 208, 210, 213 Robigus 20, 22
- populi Romani -Messia 22
- 43 Robur deus 186
Urbis Messor Pales 32, 119 Roma boginii 123-128, 1.40, 141, 143"
- 151 22
Minerwa (Minerva) 26, 31, 33, 35, 58, 11 3, parentalia 28 147, 148, 150, 176,270
Maa 101, 199,200 130, 133, 148,159,170,1'12, t79, 181, Parki 118 Aeterna 159,263
Magna Mater zob. Kybele 204, 213 pastophoroi 204,207 -
romaia 70, 125
mana 19
- Belisama 179 Patelana 22
- sebasta 124,126
manicheizm 237 Sulevia Idemnica 1'19, 2'72
- Sulis 160, 161, Patrokles 37 Romulus 10,21, 5l-53, 59, 64,72, 100,.
many zob. dii manes 179 Pax 72 zob. Ara Pacis 113-115, 120, 12r, 129, 248
Mars 20, 28, 29, 31, 44, 47,51, 56-59, -rnisteria 10, 195 Penaty (Penates) 25, ll9, 120 rosalia signorum wito158
66, 114, 719, 757, 159, 170, 173-177, Attisa 198, 199 populi romani 120 Rosmerta 174, 185, 269
184, 18s, 248,269, f70
- Dionizosa 215 -
- eleuzyriskie Persefona 37, 53 Runcynia 22
Albiorix 270 Persipneia 37 Rusina 21
- Cocidius 161 - Izydy 207, 208 195
Perta Genetrix 212
- Dunas - Kabirw 195 piaculum l1-13
- Crabonus176248 - sacerdos 150, 155
- - Mithry 213-216 Pietas 49, 159,220,260 arae Augusti 148
- provinciae
- Lanctius 176
Latobius 1621 163
Sar"apisa 205
-Mitlrra 196, 197, 210-223,236,275 Pluton 53,205 Africae
- Romae et Augusti 146
- Pollux 33, 87 176
-sacrum (sacra) 43
- Lenus 177,270
Militaris 159 - Sol Deus Invictus 212 pomoerium 31, 33, 38, 42,48,52,58, 63,
mithraizm 194, 197, 248, 210-223, 237 Pomona 32 r02 publica
-_ Mcicil115 -sacrilegium 1212
stopnie wtajemniczenia 273.i Corux pontifex maximus 24, 41, 48, 81, 88, I07
Mullo 176 - (kruk), Nymplrus (novroeniec), Miles
- Nudns 239 Salii 29, 40, 4't
(onierz),Leo (lew), Perses (Pers), pontifices 18, 41., 43-45, 111 Collini 20, 29,
- Pater 159177 - Palatini 20, 29,4747
Heliodromos (wysannik so sa)' Pater
- Segomo 176 (ojciec) - dei Solis 236
Volcani 135, -
- Teutates (Toutatis) 111, 175 - 136 Quirini 248
-salius
Portuna 32
I- {Jltor 114, 115
66
Nantoswelta (Nantosuelta) boginii 185 Posejdon 65 Sarapis 196, f02, 204-206, 209, 210, 213,.
-- Vesontius 176 nemton 169 Priam 5l 2'73, 275
Victor 159 Nemetona boginii 185 prodigium 12, 38, 42,55, 59, 61, 89, 106
-Matel Matuta 21, 22 - .ugustus 205
Nennia 23 Porxumae boginie 185 Consrvator 206
Matralia (matronalia) 21, 32 Neptun (Neptunus) 40, 58, 65, 66 Proserpina 22, 53
- Invictus 206
-

296 297
 fi
Trl
Sarapis lupiter Optimus lvlaximus 206 Taranis 1'11, 174, 175, 1,82. 191,271 zob. Wallonia boginii 21 Wiktoria (Victoria) 63, 100. 144, 115, 1,47
104,
..lil
Magnus 206 te Jowisz Wenus (Venus) 51. 57. 58. 101, 103,
- Sol 209 157
:,ll

Tarvos Trigaranos 182, 183

- Augusti
i07, 118, 120,204 l15
-Saturn (Saturnus) 22, 57, 11.9, 164, 165 taurobolium 196, 197, 213
{
Erycy ska 58, 59, 63 Caesaris 109
Saturnalia 22, 26, 4'7, 57. 112 tauroctonium 212, 2f0 - Genetrix 107, 1t4 -Wolutyna 22
Segea ?2 Tellus 118-120 - Victrix 107 Wulkan (Voicanus) 32. 58, 66. 135. 136,
Sekwana boginii 186 terminalia 26, 41 -Westa (Vesta) 24, 25, 42,58, 82. 112, 119 179,181
Semele 73 Terminus 26, 2'l , 248 rvestalka 24, 41, 51,53. 59, 89. 1i2
septemviri epulones 43. 46, 1I1 agri romani 27
-Teutates virgo vestaiis maxima 4x Zaxatnsztra 131, ft|
Sesja 22 163,'171, 1'12. 174'1i6, 183, -Wieka Ma.cierz zob. Kybeie Zgus 71,85. 148, 205
serviri Augustales zob. Augustales 191, 269
Si1wan (Silvanus) 27 , Tezusz l82
signum (kult) 157, 158 thiasoi 71, 229
Sirona 163. i78, 185 Tinia 3-l, 35, 36
Smertius i82, 188 tlteurgia 222
sodales Augustales zob. Augustales traditores 238
,ntoniniani 150 Triviae boginie 185
- Arrtoniniani Verani 150 trjca eleuzyriska 38
- Aureliani Antoniniani i50
- Hadrianales 150 -- etruska 31, 35
kapitoliriska 31, 57, 59, 130" 136
- Herculanei Augustales 134
-- r'olnicza 38
Mercuriales 134
-tubiiustrum 29
- Minervales 134 Tuchulcha 37
- Titi 1i1
-Sodalicium vernarum colentes Isidern 209 Turan 38
Turms 38
sodalitates (bactwa religijrre), sodalitates Tyche 34, 38, i02
saliorum zob. Salii Tytr,rs Tacjusz (Titus Tatius) 21
Sol Invictus 201, 212, 219:233, 236. 239
Elagabal 201
- Mithra 214, 218
Uni 3i, 35
-Sterculinius 22 Uxellimnus 16-1

Sucellusbg183,185
Sulevia (Suleviae.l 'l79, i85 Vanth 37
Sulis boginii 160, 1'61, zob' t'l' Mirrerr,va Vegoia 35
suovetaulillia 43 Venus zob. Wenus
superstitio 9, 14, 15, 71, 89,92,195, f26. ver sacrum 35
)4'l Vertumnus 35
supplicatio (supplioationes) 55, 56, 58, 61, \eryacator 22
64, 104,235 vinalia 58
Sybilla 38, 58, 94, 117 Virginensis 23
Szadrapa 165 zob. te Liber Pater Virtus 64, 159
Szatan 231 volcanalia 135
Voltumna 35
Tages 35 Volturnus 32
Tanit 164 Vosegus 186

904
 Badson J. P. Y, D' 253 Cezar zob. Juliusz Cezar
Banti L.249 Chadwick N. K. 272
Barnaba towarzysz wypraw misyjnych Chevalier R. 268, 269, 271
Fawa 224 Cicero zob. Tulliusz Cicero
Bornas T. D. 277 Cilniusz Mecenas Gajusz (C. Cilnius
Bctssigtano M. s., 262-264 Maecenas) 130
Bayer J. "7, 249--251, 273, 278 Classen C. 1., 106
Beare M. 254' 255 Cochrnne Ch. N. 244
Beaujeu J. 1,47, 149, 245, 263-265, 273, ogrossi C. 25B
274 Collins H. 106
INDEKS OSOBOWY Bebiusz Massa (Baebius Massa) 145 Combs R. 99, 152,256' 257
(kursyw zaznaczo||o nazwiska autorw rvspIczesnych, nie obejmuje bih|iografii) Beck I..275 Cousin J. 252
Bencrrio W. 266 Cruciti-Raber E. 278
Benoit F. 268-2'11 Cumont F.6, 194, 208, 211, 212, 246,
E. 247
Ben.veniste 114 n1<
Acyliusz Maniusz (M'. Acilius) i03 Aatoninus Pius (T. Aurelius Antoninus) Berclem D. van 250 Cyprian w., bp Kafiaginy 236
Agatokles wadca Syrakuz 164 cesarz 150, 151, 154,198, 199 Berg P. L. van 272 Czarnowski S. 271
Agedowilus syn Moricusa 176 Antoniusz Marek (M. Antonius) triumwir, Biuncki U. 248,249, 275,276
Agrikola zob. Juliusz Agrikola 98, 100, 108, i09, 1.11, 114, 116, 126, 172 Bickerman E., 106 Damofilos 39
Agryppa zob. Wipsaniusz Agry'ppa Apollonios z Tyany 222, 235 Birley E. 266, 267 DaniIou J. 277,278
Alaryk krl Wizygotw 17 Appian z Aleksandrii historyk 81, 108 Blandyna w',mczennica 228 Daniels C. M. 2'76
Aleksandel z Abonuteichos 222 Apulejusz z Madury pisarz 74, 184, 200
Aleksander Sewerus zob. Sewerus Alek- 203,207,2A8
Bt)mer F.,-260 Dbrowski E' 277
sander Arkesilaos filozof 86
Bousquet J. 2'10 Decjusz (C. Messius Quintus Decius
Bouddika krlowa Icenw 186 Traianus) cesarz 236, 238
Aleksander Wielki 67, 68, 104, 141 Arminiusz wdz Cheruskw 35 Boyanc P. 247,255, 256 Degrassi A. 251, 258, 262
Awtdi A. 106, 2s8, 266,272 Aruns z Clusium 35 Briihl A. 253
Alkimos historyk 52
Deininger J. 260, 264
Atenagoras apologeta 246 Brusin G. 270 Demetrios Poliorketes 71
Ammonios Sakkas filozof 223 Atia siostrzenica Czara 176
Demokryt 84
Anaksagolas filozof 14 Attalos I kr1 Pergamonu 62 Calderone S. 247 Dimitorwa-Milcewa A. 266
Andrzejewski T. 244 Attikus zob. Pomponiusz Attikus Campbell L. A. 275,276 Diogenes z Synopy 76
Anexilaus z Larissy filozof 131 Atyliusz Serranus Gajusz (G. Attilius Curropino "f. l0l,103, lO4,2S7
Ankus Marcjusz (Ancus Marcius) krr5l Serranus) pretor w 218 r. p. e. 55
Dio Chrysostomos (Zotousty) z Prusy
Crduuns B. 247 147
rzymski 107 August Oktawian Gajusz (C. Iulius Cecyliusz posta z dialogu ,,octavius.' Dioklecjan (C. Aurelius Valerius Diocle.
Anneusz Florus Lucjusz (L. Annaeus Caesar Octavianus) cesarz 11, 18,26; Minucjusza Feliksa 11 tianus) cesarz 192,219, 237, 23g, 240
Florus) historyk 26, 80 64: 78, 81, 102, 109-144, lso, 1s6, Cec1'liusz Klassikus (Caecilius Classicus) Divitiacus wdz Eduw 188
Anneusz Lukan Marek (M. Annaeus 168, 1,72, t'75, 177, 189, 204, 236, 257, 146 Dobesch J. 106,257
Lucanus) poeta 744, 1'11, 175, 181, 259, 260,263 Cecylr'usz Metellus Lucjusz (L. Caeci- Dobrowolski W. 249,250
1,82, 271 Augustyn w.bp Hippony 17' l8' 87' 90' liusMetellus)kons.248 r.p.n.e.24,89 Domaszewski A. von 156, 159, 266, 26'l
Anneusz Seneka Lucjusz (L. Annaeus Se- 91,25s cecyliusz Metellus Maceclonicus Kwintus Domicjan (T. Flavius Domitianis) cesarz
neca) 142,223, 232 Aurelian (L. Domitius Aurelianus) cesarz kons. i43 r. p.n.e. 99 130, 133, 14s-149,204,206,210
Antigonos Jednooki krl Macedonii 71 191, 201, 219, 233, 236, 237 Ceran ll'. 2'19 Domicjusz Ahenobarbus (L. Domitius
Antinous 2A5,206 Aureliusz Kotta (M. Aurelius Cotta) Cer1tux L. zs3, 259 Ahenobarbus) stronnik sulli 99
,ntioch IIl wadca z dynastii Se|eukidw kons. 74 r.p.n., i0' 93-95 Cerny 1.,244 Dodds E. R.. 6,245, Z7Z,276
66, 10 Auzoniusz retor 178, 192 Cerrinius Hernius 73 Druzus (Drdzus Caesar) syn Tyberiusza
Antioch z Askalonu filozof 86, 87 L,265
Aynnard Cerrinius Minius 73 l2g

300 301
Druzus (Nero Clauclius f)rusus) pasierb Fayer C. 253,260 Gracjan (Flavius Gratianus) cesarz .Iaczynol,ska M. 248, 250, 251' 255-257'.
Augusta 126--l8 Felicyta w.,mczennica 234 24D 259, 261, Z6f, 264, 267, 268, 270, 271,
Druzylla siostra Kalliguli 14i Ferguson J. 6,245,2'16 Graillot H. 209,2'15 278
Dunzil G. 6, 19-?1, 29' 76' 103, 245, Festus prokurator Judei 225 Grakchus Gajusz i Tyberiusz zob. Sem- Jal P., 255
?47-249, 251, 2s2, 254, 255 Filip Arab (M. Iuliu Philippus) cesarz 235 proniusz Grakchus .lunes E. O. 244
Dumnorix syn Diviciacusa 188 Filip V krl Macedonii 164 Grnt M. 244, 248' 250' 251' 258 ,.Ieanm.aire H. 253
Dunnd F'' 274,275 Filon z Larissy 86, 87 crzegorz z Tours w.,bp Torirs 177 Jugrrrtha krl Numidii 89
Duraniusz Lucjusz 254 Fishwick D. 127,128, 140, 143,1,44, 146, Creen M. J. 268 270 ona Mariusza 107
Jr"rlia
Dur-t-Mo)taers 6. 51, 251 150, 155, 261,263-266 Grenier A. 249, 268 .TuliaDomna 154, 200,222
Duthoy R.,261,273 Fitz r.265 Grosso F. 265 Julia Mammea 200, 234
Dnval M. P. 245,268-272 Flamininus zob. Kwinkcjusz Flamininus Cuarducci M. 251 Juiia Meza 200
Dzielska M. 276 Flaminiusz Gajusz (C. Flaminius), kons. Guey J. 265 Juliam w.177
w223r. p.n.e. i 211 t.p.t.e. 12,46,56, Cundel H. C. 266 Julian Apostata (Flavius lulianus) cesarz
Ebucjusz Publiusz 73
57 Qy,yp-Qrffirlt f. )74 219,231,240
Eclelstein E. .1. 229, 278
Florus zob. Arureusz Florus Juliusz Agrikola Gnejusz (G. Iulius
Fowler W. W. 249,26? Hubicht Ch. 106, 127,261 Agricola) 160
Edelstein J. 229,2i8
Frttzer J. G. 249, 262 Hadrian (P. Aelius Hadrianus) cesarz 148 Juliusz Czal (G" Julius Caesar) 43,69,79,
Eg.eer R. 162, 180,267
Fronto zob. Korneliusz Fronttr 154, 155, 157, 159, 160, 164, 80, 82, 93, 105-111, 115. 120-121,
Ehrenberg W. 106, 25'l
Fulwiusz Flakkus Marek (M. Ful-n'itrs -i51,
Eniian posta z ,,Apologii'' ,pulejusza 14
168 123, 152, 168-171 , 1,73, 1,74, 1,79"
Flaccus) kons. 125 r. p.n.e. 81 Halsberghe G. M.
Emiliusz Marek (M. Aemilius) pretor 273, 2'lB r87-189, 258
Hannibal 46, 55, 60, 62, 63, 69, 80, i64, Juliusz Civilis wdz Batawow 190
212 r. p.n.c. 60.
Gabba E. 252 168 "]uliusz Prokulus 129
Emiliusz Lepidus Marck iM. Aemilius
Gag I. 115'
,245,
251, 252,259,265 Harnack A. 279
Lepidr.is) 112, 1'j5 Juliusz Sakrowir 189
Emiliusz Paulus Lucjusz 99, 7A3
Gajusz Cezar (C. Caesar) wnuk Augusta Ifarris E. 273 Juliusz Verecondaridubnuus Gajusz
113 Hatt J. 191,268--272 127
Emiliusz Skaurus ]\'Iarek 79
Galba (S. Sulpicius Galba) cesarz 145 Hazdrubal brat Hannibala 61,, 62 Juniusz Lucjusz 53
Enniusz (Q. Ennius) poeta 52, 70
Galeriusz (C. Galerius Valerius Maxi Heigeland J. 266 Juwenalis poeta 184
Epiktet 223
mianus) cesatz /19, 237-f39 Heliogabal (M. Aurelius Antoninus) ccsarz
Epikur 84, 90
Gallienus (P. Licinius Egnatius Gallienus) 1s5,201,237,267 Ktidtir Z. 273
Eienne t.. 261, 263' 264
253, 268 Henls M. 16A, 245, 268, 27f,276 Kafis z Fokei 102
Eugeniusz (Flavius Eugenius) cesatz 241
Gallini C. 73, 254 Heraklit 90 Kahn A. 273
Euhemer 68, 70
Euzebiusz z Cezarei 230, 238
Gamaliel 274 Herod Wielki krl Judei 126 Kaligula (C. Iulius Caesar) cesarz 135,
Gansiniec R. 244 Herodian historyk 154 141, 142,204,262
Eydou.t H. P. 268' 12
Gansiniec Z. 244 IIerz P. 260 Kalpurniusz Bibulus Marek (M. Cal-
Garciu y Bellido A. 273 lleurgon J. 250 purnius Bibulus) kons. 52 r. p.n.e. 82
Fabian bp R"zvmu 235 Gsowski J. 246 Flomer 50 Kalpurniusz Pizo 132
Fabiusz N,laksimus Kwintus (Q. Fabius Grard r. 252 Horacy zob. Horacjusz Flakkus Karakalla (M. Aurelius Antoninus) cesarz
Maximus Verrucosus Cunctator) 12, Germanik ('l'. Caesar Germanicus) syn Horacjusz Flakkus Publiusz (P. Horatius 154, 155, 178,210
57, 59, 68 Druzusa 1f9,132,140 Flaccus) 18,23, 111,117, 118 Karneades z Kyreny 76, 86, 93
Fabiusz Piktor Kwintus (Q. Fabius Pictor) Gesche Itr. 106, 158 }oraojusz Kokies Publiusz (P. Horatius Kasjusz Dio (Cassius Dio Cocceinaus)
5]., 52, 59 Ceta (P. Septimius Geta) cesarz 154, t55 Cocles) 21 108, 126
Fausta crka Su]li 104 Gilliatn J. E. 266 H rig tuL 273 Kato zob. Porcjusz Kato
Faustus syn Sulli 103 Gjerstael E. 29 llorn H. G. 278 Katylina zob. Sergiusz Katylina
Faustyna ona Marka Aurejiusza 159' 199 Gordon A. E. f62 ITortensjnsz Hortalus Kwintus (Q. IIor- Klaudia Kwinta (Claudia Quinta) 63
Fauth W. 247 Gol'gas architekt 39 tensius Hortalus) 79 Klaudittsz (T. Claudius Nero) cesarz 35"

302 2r) I
 I'iwia ona Augusta 126' 1f9,.i40' 14I Mariusz Gajusz (C. Marius) 79-'81, 95,
124, 128, 129, 132, 133, 140, 142, 143, Sulla) 13, 43, 46, 69,79, 81,82,99, i0l,
Liwiusz Tytus (T. Livius) historyk 11, 18. 100, 157,257
146, 150, 189, 192,19'7,263,277 101-104, 112,200,249
26, 30, 43, 52, 54-56. 69, 67 - 69.'72, Mariusz syn Gajusza Meriusza 82, 103
K.laudiusz Caecus Appiusz (A. Claudiu-s Korneliusz Tacyt, Gajusz lub Publiusz Marrott H. J. 277, 279
13, '75. 113,136, 253
Caecus) cnzor 312 r. p.n'e. 40 (Cornelius Tacitus) 123, 1f5,128, 130,
Liwiusz Andronikus (T. Livius Andro- Martin R. f5-1
Klaudiusz Marcellus Marek (M. Clau- 136, 140, 142, IM, 145, 157, 190, 226,
nicus) poeta 61 Martha wieszczka 100
dius Marcellus) kons. 222 r. p.n.e. 227,269
Liu'iusz Salinator Marek (M. I-ivius Sali- Matidia 150
61,71 Korpanry J. 250,251 nator) kons. 219 r. p.n.e. 64 Maszkitt N. A. f58
Klemens Aleksyndryjski 205, 234 Kotula T. 146, 260, 261,, 264 Mecenas zob. Ciltius MeceniLs
Luc.lusz, posta z Apule.
Kleopatra krlowa Egiptu 111' 258 K ves Th.252 '.Metamorfoz.'
jusza 203, f0'7, 208 Meier Ch. 1$6
Klodiusz Albinus Decimus (D. Clodius Kraft K. 106
I-ucjusz Ctzar (L. Iulius Caesar) wnuk Meisgs R. 262
Albinus) cesarz 160, 165, 172 Krassus zoh. Licyniusz Krassus Mellor R. 140. 143, 253.260,261 ,163,264
Augusta 113
Klodiusz l'ubliusz (P. Clodius) 82 Krawczuk A. 244, 247, 260, 279
Lucjusz Verus ({-. Aulelius Verus) cesarz Merlat P. 213, 274
Kolbe H. G.251 Kritolaos filozof 76
i5l Mete]la ona Sulli 101. 103
Kolendo J. 265 Kunaniecki K. 98, 255,256 Metzger H. f53
Lucyliusz (Lucilius) poeta 88
Kommodus (J. Aelius Aurelius Cornmo- Kunisz A. 258
Met,er E. 106
Lncl:iiusz Balbus Kwir-rtus 1Q- Lucilius
dus) cesarz 130, 152, 153, 194, 219, 237 Kwinkcjusz Cyncynatus Lucjusz (L. Quinc-
'Konstancjusz Chlorus (Flavius Valerius Baibus) 93-95 Minucjnsz Feliks l{arek (N[. Minucius
tius Cinci-natus) 99
Lukan zob. Anneusz Lukan Felix) pisarz 11, 184,22i
Constantinus Chlorus)'cesarz 231, 238 Kwinkcjusz Flamininus Tytus (T. Quinc-
Lukian z Samosar 180 Mithrydates kr l Pontu 19, 199, 200
Konstancjlrsz II (Flavius lulius Constan- tius Flamininus) 70, 71, 103
tr-ukl'ccjusz Karus Tytus (T, Lucretius Mommsen 7'k. 67, 241
tinus) cesarz 240 Kyll M. 210
Carus) 8,4 Montanus 228
Konstantyn Wielki (Flavius Claudius Lutacjusz Katulu.s Kwintu-s (Q. Lutatius Morenz S. 244
Constantinus) 178, 220, 239, 240 Laktancjusz (Lactantuis) 130, 238 Koldus Gajusz (C, Mu-
Catulus) 107 I\{ucjusz Scervola
I(orneliusz Cinna Lucjusz (L. Cornelius Lambrechts P. 268, 269, 271
cius Scavola Cordus) 21
Cinna) 81. 95 Lane E. N. 272 'opo::ko T. 255
Mucjusz Sclr.ola Prrbliusz (P' fu[ucius
Korneliusz Fronto Marek (M. Cornelius Latte K. 54, 245, 248, 251, 254, 260
trIucMullen R. 6, 228, 215, 262. 27i. Scaevola; pont. mrx. 45, 81, 87 90,
lL 247
Fronto) 226. 22'7 Lavagne 270 "
f78 255
Korneliusz Lentulus Lucjusz (L. Cor- Lazzaro L.
137, 263
L{agnen R. f71 Mummiusz Lucjusz (L. Mummius) 99
nelius Lentulus Candinus) kons. 237 r. Le Gall 1. 245, 248-251, 254, 260
Makcjusz Plautus Tytus {T. Maccirls Mundle .L f65, f67
p.n.e.57 Leglay M. 266-268 Musia D' f ,18
Plautus) komediopisarz 17, 25
Korneliusz Merula Lucjusz (L. Corne- Lepidus 116 tuIuth R. f46
h{aks-v-miiinus (N4.Aurelius Valerius Mari-
liusz Merula) kons. 87 r. p.n.e. 8i, 82 Le Roux F.272 rniarrus) cesatz 237, 238
I(orneliusz Scipio Lucjusz (L. Cornelius Leschi L. 268
Maksymin T'rak (C. Iulius Velus N4axirnus) Nientirowsltij A. ;-. 249
Scipio) 66 Lvet1ueP. 267 Nero (L. Domirius Ahenobarbus-Ncro
cesarz 202, 235
Korneliusz Scipio Afrykaski Publirrsz Licyniusz (P. Cornelius Licinius Vale- l,{aksyrninus Daja (N{aximinus Daia) Claudius Caesar) cSafz l 32, 143 15'
(starszy) (P. Cornelius Scipio Africa- rianus) cesarz 219,239
cesarz 239 173, 190, f68
nus Maior) 61, 63, 65-69, 71, 78, 96, Licyniusz Krassus Marek (M. Licinnirrs
h{tii:;e M' 2a9,275 Newiusz Gneju:sz (Cn. Nevius) poeta 51, 52
99, 104, 121,253 Crassus) 79,80,99, 114
Maraspin F. 270 Nigidiusz Figr-rlus Publiusz (P. Nigidius
.Korneliusz Scipio Emilianus I'ubliusz Licyniusz Lukullus Lucjusz (L. Licinius
Mrt:iniak M. 244 Figulus) 151
(P. Cornelius Scipio Aemilianus Afri- Lucullus) 64,79,99
Marcja 152 ,{ock A. D. 124, 209, 213, 260, 266, 276
canus Minor) 70, 96, 253 Liebeschuetz J. H. W. G.
78, 82, 143,
Marcjalis poeta 18 North J. 1r.78,251,258
,Korneliusz Scipio Nazika Publiusz (P. 2U, 253-255, 2s8-261 , 264 IMarc_jana siostra Trajana 150 Numa Merrcjusz 43
Cornelius Scipio Nasica pont. max.) 80 Likofron 50
(P. Marcius) 130 Numa Pompiliusz (Tiuma Pompilius)
.Nfarcjusz Pubiiusz 32,
Korneliusz Scipio Nazika Publiusz kuzyn Linderski J. 26O
Marek Aureliusz (M. Aurelius Antoninus) 41, 43,76
Scipiona Afryka skiego 63 Linduff K. M. 271
cesarz 151-153, 2f3,225, 217 Nunrritlsz Attikus senator 129
Korneliusz Sulla Lucjusz (L. Cornelius Lipiitska J. 244

2c _ Fte1igie VJiata rzymskiego 305

304

-=.... +++*r.q6t-llFF F#ffi !

 ogilvie l.. 259 Plotina ona Trajana l50 Saittte Croix G. E. M. de 277 Skopas 116
Ogulniusz Gallus Gncusz (Cn. Ogulnius Plutarch z Cheronei 14-16, -53, Bl, 100, Sakrowil zob. Juliusz Sakrowir Skrybonia 132
Galius) 52 102. 103, 108, 184, 20s Salustiusz Krispus Gajusz (C. Saluslius Sklyboniusz Libo N1arek (M. Scriborriur;
Ogulniusz Gailus Kwintus (Q. Ogulnius Polibiusz 10, 65-68, 88, 89, 253 Crispus) historyk 11, 5i, 105 Libo) 130
Gallus) 52 Pompejusz Gnejusz (Cn. Pompeius Mag- Sartori F.263 Sklyboniusz l-ibo Druzus Mark i 32
Oktaw.ian zob. August nus) 79, I 00, 104-105 , 1A7 , 132, 211 Scwo]a zob. Mucjusz Scewola Sm.alwood E. M. 263
oktawiusz, posta z dialogu Minucjusza Pompejusz Gnejusz syn Pompeiusza Wiel- Scipio zob. Korneliusz Scipio Snyder W. F. ?66
. Feliksa 1l kicgo I 14 Sclrcid J. ll" 78. 87. 89" 2M- 246, 247, Sokrates 14
Olshausen E. 258, 259 Pompejusz Sekstus syn Pompejusza Wiel- 251 , 2s4.,2s6, 259 Sozjusz Gajusz (C. Sosius) 114
Opimiusz Lucjusz (L. Opimius) 81 kicgo 116 Schilling R. 111, 134, 245, 247, 249, 251, SpeidelM. P. 201, 211, 266, 273, 2'14, f16
Orygenes z Aleksandrii 223, 234 Pomponiusz Attikus Tytus (T. Pompo- 252, 2s5, 2s9, 26r, 267 Spuriusz Postumus Lucjusz (L. Spulius
Otho; Salwiusz (Salvius Otho) cesarz 145 nius Attikus) 85 Schlag U. 253 Postumus) 73, 74
C)widiusz (B. Ovidius Naso) 18, 25, 110, Pomponiusz Mela 189 Scltneider H.
255 Storo,ieyski M. 226, 246' 247, 277
ai1 Popko M. 2)B Scltloz H. W. 248 Stier H. 246
Porcjusz Kato Starszy Marek (M. Por- Sott K. 264 Swetoniusz Paulinus Gajusz (C. Sueto-
Pais E. 106 cius Cato Maior) 44, 5, 68, 7.l, .78, Scullard H. H. 25 252,3 nius Paulinus) 189
I'akulla Annia (Annia Paculla) 73 86, 105, 106 Segestes wdz Cheruskw ]28 Swetoniusz Trankwillus Gajusz historyh
Palladiusz 45 Porcjusz l-icyniusz Lucjusz (L. Porcius Seguin R. 252,253 108, 112, 120,123,137, 138, 141, ?26
Palmer R. E. A. 265 Licinius) kons. r. 184 p.n.e. 58 Sekwan (Sequanus) w.1B7 Sykstus II bp Rzymu 236
Panajtios filozoi 85 Porfiriusz 223 Semproniusz Asellio (A. Sempronius Asel- Syme R. 106,263,264
Parandowski J. 244 Porte D. 248 lio) pretor 88 r. p.n.e. 81 Szetrmach M. 264
Parrain Ch. 265,277 Posejdonis z .pamei 85' 86 Semproniusz Grakchus Gajusz (G. Sem- Szczepan ut.224
Fascl C, B. 268,270 Postumus (M. Cassianus Posthumus) pronius Gracchus) 80, 81 Sztajerman I. M. 262, 270
Pawe w.,z Tarsu 224,225,277 cesarz I 80 Semproniusz Grakchus Tyberiusz 69, 80
Pe1petua mczennica 234 Pothinus bp Lugdunum 218 Semploniusz Spelatus Gajusz 145 widerk wna A. 255, 273, 274
Perret J. 250 Frice S. R, F. 123, 260 Seneka zob. Anneusz Seneka
Persusz kll Macedonii 99 Propercjusz Sekstus (S. Propertius) poeta Sennius Solemnis Tiberius 155 Tacyt zob. Korneliusz Tacyt
Petyliusz Lucjusz (L. Petilius) 76 18, l1 1 Sepulchra 45 Taeger F.106
Pflaum H. G.264-,266 Ptolemeusz I Soter 205 Septymiusz Sewer Lucjusz (L. Septirnius Tarkwiniusz Pyszny (Tarquinius Super-
Phllostratos 222 Ptolemeusz Il Filadelfos 205 Sewerus) csarz 753-155, 157, 160, bus) 33
Picard G. Ch. 188,245,252, 267, 268, 272 Ptolemeusz Tll Euergetes 205 165, 219,234,235,278 Tarkwiniusz Starszy (Tarquinius Pris-
Piccaluga G. 248 Publiusz 67 Sergiusz Katylina Lucjusz (L. Sergius cus) 26
Pietrzykowski M. 244 Pylaimenes 125 Catilina) 105 Tauricus syn. Taurusa 171
Pigott S. 272 Pyrrus krl Epiru 48, 50, 80 Serwiliusz lzaurikus Publiusz (P. Servilius TaltlqY a. P. 126, 260-262
Pjott w,224 Isauricus) 107 Teodozjusz Wielki (Flavius Thoeodo-
Pitagoras 76,90,97 Rwson E.753 Serwiusz (Servius) komentator Wergiliusza sius) cesarz 233, 241, 279
Pituaniusz Lucjusz astrolog 130 Rville r, 245 Terencjusz Warro Mark (M' Tereritius
Pizystrat 72 Richard L Cl. 257,265 Sestiusz l-ucjusz (L. Sestius) 119 Warro) 17, 18, 31, 35, 85, 87, 89- 91,
Platon 86, 96-98 Richmond I. A. 266 Seston. W. 278 98, 250
Plezia M. 255, 256 Rose H. J.
19, 21 Sewer Aleksander (M. Aureiius Sverus Temes Ch. 274,2'7f
Pliniusz Modszy (C. Plinius Caesilius Rosen-Przeworska J. 244 Alexander) csarz 149,155' 156' 191 Tertullian 11, .|58, 163, 185, 228,230
Minor) 145, '1,47, 227 Rostowcew M. J. 249, 262 234, 235 234, 239
Pliniusz Starszy (C. Plinius Secundus Simon E. 264 Thevenot E. 173, 175, 268-272
Maior) 100, 131, 190 Sabina zona Hadriana 150 ,Simon M. 6, 2ZA, 223, 2ZB, 231-233, Tigranes kt.l At.nenii 104
Plotyn (Plotinus) 223 Sadtrsk A. 249, 259' 264 244,213.276-278 T'imajos historyk 50

306 20* 307

Thons c' 2t-3 Vires J. de 268, 269,271
Thrasyllus 130 Walerian (P. Licinius Valerianus) cesarz
Tondel J. 245, f61 236
Tondt'iau . 253, 258
"f Wardman A. 252
Toth I. 273 Warro zob. Terencjusz Warro
Toutrlii "r. 6' 108' 244, f68, 2.75 Wnrwick E. R. 268
Toutilla crka Agedovirusa 176 Wellejusz posta z De Natura'.. Cicerona
Trajan (h,{. Ulpisus Traianus) cesarz 130, 93
147-149, s01, 198, 227 Weinstock S. 69, 105, .107. 108, ii0,250,
Tran Tn Tinh I,. 273, 274 )51
'7.R
Trazea Perus 145 Wenltam L. P. 266
Trebelliusz R.ufus Kwintus (Q" Trebel- Wergiliusz (P. Vergilius Maro) 48, 111, INDEKS GEOGRAFICZNY
lius Rufus) 145 116, 117
Trynkou,ski J. 250,266 Wespaz-ian ('f. Flavius Vespasianus) cesrrz
Tudor D. 2,13 144-147, 153
Tullia colka Cicerona 9( Wessetzky W. 273,2'75 Abano T'erme 136, 137 Ariminum 56
Tulliusz Ciceo Marek (M, Tr-rllius Cicero) Widengren G. 211, 2'76 Atrrittus 236 Arlon 181
9, 10, 13, 14,18.43,46. 79. 83, 85 87, will E. 211,2'/6 Afryka 17, 63, 68, 81, i04, 106, 145,154, Almenia 104, 146
89, 9i-98, 105, 106. r03, 130. 246. Wipsaniusz Agryppa Marek (M. Vip- 156, 160, 164, 165, 218, 228, 234, 238 Arwernowie 173
2s0 sanius,grippa) 111' i18' 129 ,ix.les-Bains 178' 181 Astnria 129
Tuiliusz Cicero Kwintus brat l"{arka 92 Wipszycka E. 246-248, 250, 254, 278 Aix pres de Dix 178 Atella 61
Turcun R. 73, 11, 210, 212, 216, 254, 261. Wissowa G. 6, 20, 31,245, f48, 252 Akcjum 111,114, tl6, 124 Ateny 72,86, i02, 126, 1,45
266,26',7,275,276,218 Witelliusz Attus (A. Vitellius) cesarz 145 Akwileja 151, J62, 163, 177 Ateste (Este) 136
Tybeliusz (T. Iulius Caesae) cesarz 114, Wulka z Wejw 36 Akwitania 176 Augusta Trevcrorum (Trewir) 182
125, 128-135, 137-14i, 145. i46, Aiauna (Maryport) 159 Augustodunum (Autun) 189, 199
isl. 189, 201, 204, 260, 263 Yavetz Z. 106, f57, f58 Alba Longa 30, 51, 133,250 Azja 124-1?6, 138
Tytus (T. Flar.ius Vespasianus) cesarz 146,
Zajc r. 162, 245, 257' 2.76
Aleksandria (egipska) 205, 219, 223, 234 Azja Mniejsza 168,211,252
14'l Alesia 178
Zenodor rzebiarz t73' 269 Alorrns (Sartlre) 177 Baeouia 65, 66
Zieli ski T. 5, 1.9,244, 247,248, 254 Alpy 168,27A
Varenus Diphilus M. 131
Ziilkowski A. 279
Batawowie 180, 190
Vermserel M, .{. 6, t9.. 2i5' 2.l2' 273, Ambarowie 176 Bawaria 168
Zikowski ]u1. f45' 246,267,274' 275 Ancyra (Ankara) 125
275, 276 Beneventum 147,264
Zwicker J. 269.272
Vidnam L. f04,208--209, f14,276 Anclecavi plemi 176 Biobracte 189
Zwolski E" f41.249 Andemautunnum 128
Virbius 133 Biroude 177.
Vctgt .L lA6 Zmigryder-Konopka Z. 269, 272 l\ntiochia 224 tsitynia 125, 126
Antium 33, 56 Bourbon-l'Archambault 178
Apdia i4,254 Bourbon-Lancy 178
Atluae Granni (Aix-en-Chapelle) 178 tr]ourbonne.ls-Baines 178' 181
Aquae Sextiae (Aix-en-Provence) 170 Bovillae 133, 134
Aquae Sulis (Bath) 160 Bretania 176
Aquincum 156 Brocolitio (Carrawburgh) 161
Arar 779 Brytania 140, 142, 154, 156, 157, 159-161,
Arausio (Oranges) 186 168, 177*-180, 184, 187, 189, i93,
A.rgentorate (Strasbourg) 175 19e, 202, f18, f63, 267, 270
Aricja 33, 41, 133 Br'1 tannowie 142

309
Brundizjum n4, 1.32 Gades 148, 164,165,2A7 Jrozolima 2z4,277 Luzytania 140, 142
Eurdigaia (Eordeaux) 178, TA Galacja (Galatia) 62, 125, 168 Judea 126, 149,225,226 I-ycsa L46
Galia 35, '79, 107, 12'1 , 128, 1s5. 76A, rcf, Juliom:,gus (Anger) 176
Cata.a 126 t63, 168, 170-173, 175-181, tB3, Macedonia 168, 21,8, 224
Caere (Cerveteri) 31, 36, 55 "Iutiandia 170
i84, 186, 187, 189-193,228,233 Mari 36
Camulodunum (Colchester) 142, 143, 1.50 Markoma,nowie 151
Gallia Cisalpine 168, 169, 177, 199,218, Kampania 38, 73, 80
Calnutum 2tr7 Marna 168
238,241 Kanrry 42, 59, 60, 65
Carrirae i 14 Marquise 185
Gallia Narbonenesis 145, 168, t75, 176, Kanopos 2O5.206
Celtiberowio 168 Ma.uretania i46
179,183,184 Kantabria 129
Celtowie 6. 167-170, 172, 173. 184, 186 Mavilly 175, 189
Gallowie 10, 54., 151, 168--170, I72, 176, Kantabrowie 114
Chaldejczycy 132 Mediornatrikowie 174
Chalkis 70,
177, 181,188, 190, 192, r93 Kapu:6!. ,3
71
Garonna 173 Ml"anzyjczycy 19
Karnutowic 169, 187
Cl.rampoulet 269 Menrfis 205,206
Gerling 163 Kartagena (Nowa Kartagina) 65, 66
Chartres 187 l{etaurus 62, 64
Germania 128, 146, 162, 168,"i75, 1-18, Kartagina 31, 50, 53, 57,62,81,164,165,
Cheruskowie i28 Mezja 148, 21'l
180, 184, 193 234
Clusium (Ch!usi) 35 Mezopotamia 36
Germanowie 1f8, 152, 191 Klag*nlurt i62
Condate R'iedonum (I.nnes) 176
Glanum (St. Rmy de Provenr:e) 170 Kommagena 201
Milet 125
Cllrstropitum (Corbridgc) 156, 159, 202 Minturny 61
Goci 236 I(orrvnt 99, 224
Cumae (Kyme) 38 Mona (Anglessy) 189
Gorsium 149, 150 Krta 182
Cylicja 211 N4ont Donon 174,175
Grecja 13,'7 1, 126, 141, 1.68, 218, 224, 241, Kwadowie 151
Cymbrowie 89, 100
260
Mont Martre 174
Cypr 224 Monte Grotto 136
Wielka Grecja 72 Lacjum 33. 40,41, 50, 51, 61, 13f, 135,
-Grecy 10, 14, 38, 39, 53, A, 1, 84, 89, i36
3A-.
b,ozla '|,82
Ecluowi 127, 178-180' 18B' 189 1A, 7

9t,
103, 139, 164,165, i95, f}s,224 Lambaesis 156 Munda 107, iOB
I:'fez 125
Egipt 1 i, 202, 203, 205, 206, 223, 238, 246, Gunclestrup L70, 115, 179, 183 Langres 128
Nadpadaska Nizina 168
278 Lanuvium 32, 55, 62, 132, 153,251
Heliopoiis 201 Nadrenia 179, 180
Eleusis 195, 241 Larissa 86, 131
F{elwetowie 185 Namnetes (plemi) l'76
Ernerita 140,218 Las Teutoburski 128
Herkulanum 204 Nemausus (Nimes) 150, 184
Emesa 200, 201 l-atynowie 33
Hetyci 36 Nemi 33, 133, 161
Entremont 170 {-avinium 33. 50
Hippo Regius 17 Nepet 262
Epidauros 40,102 Lavont 162
Hiszpania 61, 65, 61,99, 127, 129, 150, Nicea 125, 239
Epir 48, 50 Lejda 6
164, 168, 199, 207, 218, 23E Nikomedia 124, 125
Etolowie 52 Lepcis Magna (Leptis Magna) 154, 1,65
Baetica 138, 140, 145 Nil 19s, 206, 258
Etruria 36, 37, 48, 50, 61,'12, 80 - Tarraconensis 142
Lesbos 126
Nimicius 251
Etruskowie 28, 33, 35-38, 50, 142, 168 -Hiszpanie 10 I'zoux 1.73
Nola 101
Eubea 70 I-igurowie 58
Holandia 194 Noricum 162, 163, 178, 180, 193,217
Lingonowie 128
Fabrateria Vetus 135 Iberowi 66' 168 Loara 776 Oeta 113, 231
Fajum 203 lda 62 Lokry 12 Olimp 231
Faleria 56 Iguwium (Gubbio) 20, Z4B Londinium (Londyn) 184, 2'12 Olimpia 102,241
Farsalos 100, i07 Iliria 178 Lugdunum (Lyon) 127, 128, 143,150, 155, Orontes 195
Filipii 115 Insubrowie 54 168, 112, 176, 189, 198, 228 Ostia 32, 63,135, 198,204
n.-clntaines-Sa1es 1 81 Iran 21,1. Lugdunum Convenarum (St. Bernard de
Frigidus 241 Irlandia 168, 187, 189 Comminges) 172 Pad 55
Frusinone 61 'fzrael /01, 224, 2f5, 246 Lutecia p41igi61rrm (Pary) |74, 1'81, Palestyna 238

310 311
 Panonia 148-150, 156, 160, 217,236 Sekwanowie 176 Vollubilis 146 Wizygoci 17, 241
Partowie 114, 116 Seleucja I 16 Vulci 37 Wogezy 1'/4, 175, 186
Patavium (Padwa) 12, 136 Senonowie 179, 180
Pergamon 62, 1f4, 1t5 r10 17l Sinuessa 61 Walencja 209, 275 Zama 66
Persja 211,237 Smyrna 70, 125 Weje (Veii) 36, 50, 61, 103
Prsow,ie l0' 131' 236 Sumerowie 10 Wgry 194 ydzi 10, 13' 15, 123,224,225,235
Pesch 185 Sycylia 68, 267
Pessinunt 62,252 Sydney 177
Picenum 55 Synopa 205
Placentia (Piacenza) 36 Syria 132, 200, 238
Poli 126 Szwajcaria 270
Polinezyjczycy l9
Pompeje 184,262 Tarent (Tarentum) 80, 136
Portus Mamnetum (Nantes) 176 Tarkwinie (Tarquinii) 35-37, 250
Praeneste 33, 34, 56,99, 103 Tarraco 140, 146, 150
Prowansja 178 Tars 277
Funijczycy 10 Tazos 726
Pydna 99 Tlr.acina 126
Pyrgi 31 Tessalonika 224
Puy.de.I)me 173' 174 Teutonowie 89, 100
Tibur 40, 134, 135,205
Recja 178 Tingi 146
Regillus 33 Thapsus i07, 108
I(en 118, 168, 180, 190,202,21i,218 Tracja 218
Riedones (plemi) 176 Trazyme skie Jezioi'o 12, 57, 59
Rodan 127, 128,218 Trebia 55
Roquepertuse 170 Trewir 178' 18l' zob. te Augusta Tre-
Rzym passim velorum
Trewirowie 177, 1.78, 184, 189
Sabaudia 178 Troesmis 148
Sabinowie 40 Troja (Tlojanie) 50-53, 62, 119
SaCunt 67 Tybr 32, 51, 53,73, 195
Saint-Germain-en-Laye 173 Tyr 164, 165
Saint-Germain-Soulce-Seine I86
Saldae 268 Ubiowie 128, 180
Samnici 102 Umbria 20
Samos 126 Utrecht 271
Samotraka 195
Saona 127, 128 Val Camonica i69
Sardes 125 Verceilae 100
Sarmisegetusa 148, 217 Vesontio (Resangon) 176, 186
Sawaria 148 Vichy 181
Scylacium 80 Vintium (Vence) 176
Segesta 53 Virunum 163
Sekwana 177,180, 182 Volsinii (Bolsena) 35

a1t
 SPtrS Ttr"ESCT

Frzedmowa
Wstc-p 9
tr. Pierwotna religia rzymska l'1'
rda do wczesnej religii |7
Gwne teorie dotyczce pocztkw wierze rzymskich |9
Charaktr pierwotnych wierze . Bstwa rolnicze 21
Bstwa opiekuricze domu
Bstwa rzymskiej civitas 28
B stwa rodzime i ,,przybysze" JI

il. Frzemiany religijne w okresie wczesnej republiki i organizacja kultu 35

Wpyw religii etruskiej 35
Wpyw religii greckiej 38
Organizacja kultu' stanowiska kapa skie 41
Westalki 42
Pontiflces i ich kompetencje . 12
Augurowie 45
Decemviri sacris faciundis i septemviri epulones .lo
Sodalitates 47
Haruspices 48
III, Frzemiany religijne w okrsie wielkich podbojw 50
Mit o Eneaszu i trojariskich pocztkach Rzymu 50
Mit o Romulusie 51
Znaczeni ksiqg sybi||iskich 53
Problem ofiar ludzkich 54
II wojna punicka. obrzdy przebtaga|ne 2l8 r. 55
Interpretacja religijna klski nad Jeziorem Trazyme skim 56

o1tr
J].tJ
 Polityka religijna Kwintusa Fabiusza Maksimusa. Wptowadzenie nowych witynie w Perganronie, Nikomedii i Ankytze 124
kultw 5',7 Koina prowincjonalne i kapani kultu cesarskiego tra Wscrodzie 125
Ustanowienie ludi Apollinares )9 Wprowadzenie kultu na Zachorlzie 126
Pr.ocligia 207 r, l rodki zaradcze celm odwrcenia gniewtl bogw 6l Ara Romae et Augusti koo Lugdurrum 127
Wprowadzenie kultu wieikiej lvhcierzy -- Kybele Ara Ubiorurn nad Renem 128
Pocztki ku|tu wielkioh wodzow b4 Religia lojalnoci i pomicr.t[a apoteoz.t Augusta 129
Scipio jalco pirewszy imperator-wybraniec Jowisza 65 Rozwj astlologii i magii 130
Boskie zaszczyty przyzfiane Scipionowi za ycie i po mierci 69 Oskarcnia o praktyki magiczne i crimen la,:sae rnliestatis 131
,,Narodziny" kultu bogini Ron-ry i rola Tytusa Flamininusa 70 P-ozwcij starych kultow w municypiach italiskich 132
Sprawa bakchanaliow 1l Pr'zykad Lanurvium, Ar.icji i Bovillae I3l
lrrne wiadectwa rzylnskiej nietolerancji wobec ,,rrorvinek'' i Kult Herkulesa w Tibui. Lie.r'culanei Auguslaies 134
zabobon w 76 Tradycje religijne Osiii 135
Patavium i
IV. Reiigia rzymska w dobie kryzysu republiki 78 -16

Kryzys religii ? 18 vI. }{eiigia lojalnoci a wicl.zenia ludort' prowirr{i (tr-'II w.rr..) t3E
Zaamani podstaw jednocinobilitas 78 Polityka Tyi:eriuszir rv zakrsie kultu ceserski*gtl 138
Okrucie stwo walk okresu schyku republiki 80 Denia Kaliguli clo jawnej deifikacji 14r
Manipulacja reiigijna w yciu politycznym 82 Nowatorska polityka Klaudiusza 142
Wpyw filozofii. Podwazenie zasad religii? 83 Panowani Netonir l+J
Epikureizm 84 Szeroki rozwj kultit cesalskiego za rz4dlw Fi;rwiuszrv r44
Stoicyzm b) Z al oieni:l" polit y ki relig ijnej Anton in lw. Trajan 147
Akademia sceptyczna 86 Innowacje rcligijne Hadriana 149
Teoria Kwintusa Mucjusza Scewoli potrojna teologia 87 Niepokoj religi.iny w okresie rz4dw Marka Aurelillsza
Pogldy Warrona na religi
- 89 Denia Kommodusa clo wywyszenia religijnego
. 151
152
Wkad Cicerorra w filozofi religii. Krytyka przes4dr5w i wr<ib 97 Norve forrny kultu cesarskiego za rzd v, Ser'verlw 153
Przekazanie pogldw na istot leligii trzech wielkich szko P-ola armii w rozwojrr religii lojairroci I56
filozofiqznych 93 FerialeDuranum 15(i
Problem niemiertelnociduszy 95 Kult signa 15j
Kult wielkicl-r wodzw a gneza krrltu cesarskiego 98 Grvne bostw:i czczolle przez artni 159
Flercules Invictus patronem imperatorw oo Wierzenia religijne lzymskiej Brytanii 160
Rola Mariusza 100 Kulty rodzime prowincji Noricum 162
Polityka religijna Sulli 101 Sia starej religii rv Afrycc ]63
Pozycja Pompejusza ]04
vIf t'elt1'ckie podstawy wierzeri leligijnych Galii rzymslciej 1(ii
Nowatorstwo religijne Cezara 105
lnterpretatio Rornana a interpretatio Celtica 167
Czy Cezar dydo swego ubstwienia za ycia,! 107
Tr-aclycje celtyckie Galii 168
Epoka Augusta 110 Najstarsze sanl<tuari:r gallo-ligury'jskie 11t)
Program religijny Augusta 110 Przekazy Cezara i l,ukana o glownycl-t bstr,vacl-r Gallow i70
Reorganizacja kultu Mer'curius gowny bilg calii 173
111
- li4
Odbudowa stirrych wityrii budowa nowyclr 113 Jowisz g:tilo-rz1'nrski (Talanis)
Kult Apollina i jego wityniana Palatynie 115 Poprilarrroc fuIarsa (Teutate.() 175
I-udi Saeculares 117 Apoilo gallo-r'zyrnski 117
Eeida Wergiliusza i Ara Pacis 1i9 Minerwa wieka celtycka bogini matka? r79
-
FIrcules gaiijslri
Przygotowanie do wprowadzenia kultu cesarskiego: kult boskiego Juliusza 120 t79
Formy kultu Augusta w Rzymie i ltalii i21 Esus, Tarvos, Trigaranus i Cernunnos' 181

Kult Augtlsta i bogw Romy w p|owincjach tL) Kult Epony lil3

316 317
 ]lxatres-Matr.ona i intlc boginie.rnatki 184 Przypisy do wstpu 246
Licznc bstwa ga|ijskic loponimicztre 186 Przypisy do rozdziau T
Rola spoeczna i polityczna druidw 187 Przypisy do rozdziau II 249
Stosunek wadzy cesarskiej do druidw 189 Przypisy do rozdziau III 250
Odrodzenie druidyziuu w III w. 191 Przypisy r1o rozdziau ]V ')<A

VIil. Wielkie religie Wschodu 194

Przypisy da rozdziau Y 258
Przypisy do rozdziau VI
Charakter wielkich religii Wschodu 194 zo-1
Przypisy do rozdzial-r V]l
Kult Wielkiej Macietzy Kybele t97 268
Przypisy do rozdziau VIII
Bogini Maa i fanatici t99 272
Przypisy do rozdziau IX 276
Kutly syryjskie 200
Kulty solarne 200 Bibliografia 280
.Tupiter Dolichenus 20r
Indeksy 292
Kulty egipskie. Koncepcja religijna Izydy f0z
f04.
Indeks bstw, postaci mitologicznych i terminw religijnych. 292
l{oztlowszechnieni ku]tu Indeks osobowy
204 300
Sarapis lndeks geograficzny
f06 309
Organizacja kultu Izydy
Wtajemniczeni w misteria f07
Wyznawcy kultw egipskich 208
Mithraizm 21
Gneza mithraizmu 211
Mitologia Mithry. Jego narodziny i tauroctonium 21f
Organizacja kultu i misteria 213
Rozpowszechnienie kultu Mithry i jego wyznawcy 217
Stosunek wadzy pastwowej do mithraizmu 2t9
Ix. Przemiany w starej religii i je.! konfrontacja z chrzecija stwem. Zmiany w po.
lityce cesarskiej ))"j

Poszukiwanie nowej religii w ,,wieku niepokoju" 222

Neoplatonizm fixozofia najblisza re1igii ).)
-
Rozszerzani si chrzecijarlstwa w wiecie rzymskim
Problem przelaoowari chrzecijan 225
Obrona starej religii grecko-rzymskiej 22E
Kult Dionizosa-Bakchusa 229
'sklepios
jako bg-zbawca 229
Popularnoprzeobrazonego kultu l{erku|esa zJt
Polityka d1mastii Sewerow wobec cluzecija stwa 234
Edykt T)ecjusza i jego konsekwencje 235
Polityka religijna Aureliana 236
Koncepcja religijna wadz}' tetlalchw . 237
Ostatnie wielkie przeladowania chrzecijan z37
Konstantyn Wieiki i ctrrystianizacja cesarstwa 239
ZwaTcztnie religii pog;rriskich 240
Wykaz skrt w 242
Przypisy 24"

Przypisy do przedmoiy 244

318
frl

aF
i
F]
 1" Figurki wotywne z Civitd Castel-
lana. Nowy Jork, Metropoliatan Mu-
seum.
2. Janus.
3. Lar tanczcy. Pary, Luwr.
4. Lar rcdzinny. Drczno.
5, Silwanus. Werona, Muzeum Ar-
chitektury.
 \
s,

T:;

";

6. Libcr i Libera. Londyn, British

Museum.
7. Faun. Neapol, Muzeum Naro-
(l()WC-
8. Semo Sancus. Rzym, Muzeum
Watyka skie.
9. Numa Pompiliusz. Rzym, Villa Al-
bani.
10. witynia kapitoli ska. Rekon.
strukcja plastyczna.
11. Cerenronia religijna przcd wiq.
tyni Jowisza Kapitoliflskicgo. Relief.
Pat.y, Lulvr.

E
{

|2" R.zym. Ruiny wityniprzy.

pislwanej Minerwie Medica.
13, Menada i Satyr. Antefix ze
wi4tyniw Satricum (Conca).
lzym, Villa Giulia.
14" Gowa posqgu Hermesa ze
wityniw Wejach. Rzym' Villa
Giulia.
15. Etruski relief nagrobny. Pa-
lermo, Muzeum Narodowe.
16. Urna kanopska z Clusium
(Chiusi). Berlio.
 I

17. Fiesole. Ruiny etrusko-rzymskicj wityni.III-I w. p.n.e.

18. Ficsole. Rysunek aksonomerryczny ruin.
t9. Asklepios. Paskorzeba z Epidauros. Ateny, Muzeum Narodowe.
20. Ccres, Pluton, Proserpina. Relief nagrobny. Rzym, Muzeum Laterariskie.

i
 21. Rzym. witynia Wcsty rra Forrtm
Romanum.
22. Atrybuty kapafiskie,
f3. Kapan skadirjcy o|iar. Gtlwa,
wcdug obyczaju t.zynlkiego, nakryta
po togi. W lewej doni trzyma szka-
tuk z kadzidem' Pary, Bibliotlrc1uc
Nationale' Cabinet d;s Mdaillcs"

]l:j
t-*rS#_'
1

4qf
23

ffi
:*;

,:,"+
24" Zwierzta przznaczone na ofiaf. R.zynr, paskorzeba z Rostrw.
25. Suovetaurilia. Pary' Luwr..
26. Scena ofiary. Ota:.z marnurowy ze wiqtyni Wespazjana. Pompeje.
27. Vicomagittri. Oltarz ofiarn;.. Rzym.
28. VictimariLrs. W doni trzyn'ra siekieI. su4c4 do zabijania duych zwierzt, jego
doln4 cz.ciaa spowija tradycyjr-ry'. ptllpurowy. stroj tzw. limus' Pary, Bibliothdque
- .
Nationale, Cabinet dcs Mdailles.
29. Insygnia augura: lituus (laska) i prcfericu-
lum (dzban)' Srebrny dnar z podobizn Pom-
pejusza Wielkiego. Pary' Bibliothdque Natio.
na]e, Cabinet des Mdailles.
30. Haruspik. Rzym, Muzeum Watyka skie.
31. Brzowy mode1 wtt.oby wotywnej. Piacenza,
Museo Civico.
32. Haruspik badaj4cy wntrznoci zwlerzcia
ofiarnego. Pary, Luwr.
33. Wieko punickiego sarkofagu. Malowany
marmul. Kartagina, Muzeum Lavigrie.
34. Kybele na wozie zaprzonym w lwy. Nowy
Jork, Metropolitan Museum.
35. Scipion Afryka ski. Pary, Luwr.
36. Tytus Flamininus. Zoty statcr.
Berlin.
37. Pan. IJragment paskorzebyprzed.
stawiajcej orszak Fauna. Neapol,
Muzeum Na.rodowe.
38. Scena dionizyjska. Relief. Monaco,
Cliptoteca.
39. Bakchantki. Pary' Luwr.
 .;*{a {
' **ei,
I

3ffi
;ff,' e:ffi
;

F&.

tl

40. M. Tulliusz Cicero.

41. Gajusz Mariusz, f{zym, Muzeum Watykafiskie.
42' Grobowce za bram F{erku]esa w Pompejacl'r'
43, Dem,etcr i Triptolemos. Ateny, Muzeum Narodowe
.t
't
'
*[
$
i
r3
F,{

,1
i#

--*"'#w,dt'e
44, L. Korneliusz Sulla. Monaco. Gliptoteca,
45. Pompejusz Magnus.
46. Pompejusz z atrybutami Nepturra' Denar Q. Nassidiusa z 36 l, p'n.e. Pary, Biblio.
thdque Nationale, Cabinet des Mdail]s.
47. Neptun.
48. Rzym. Ruiny wi4tyni Satulna na Forum Rorrranum, przebudowarrcj przez Muna.
cjusza Plankusa w 42 r. p.n.e.
.l :ujrx..'a.';.lnl.|r.

49" Rzym. rvitynia Fortuny Virilis.

50. G. Juliusz Cezar. Turyn' Muzeum Staroytrroci'
51. Gowa Wenus na monecic Jrrliusza Czata,. C(aius) Caesar. imp(erator) co(n)s(ul)
iter(um). Pary, Bibliothdque Natiorrale ; Cabinet des Mdaillos.
52. Oktawian August. Ncapcl, Muzeum Naroclowe.
53. lugust jako pontifex maximus. Rzym, Muzeum Narodowc.
54. Rzym. Switynia Jowisza Grzrniqcegc (Iupitcr Tonans) i Fortuny oraz uk Scipiona'
Rekonstrukc.ia.
55. Rzym. witynia Marsa U]tor.a na Forum Augusta.
56. Mars Ultor (w rodku) i prawdopodobnie Venus Genetrix (z lewej.) Muzeum
w AJgierze.
57. oliara dla Apollina. Rzym, paskorzeba z' uku Konstarrtyna'
58. Eneasz z ojcem Anchizcsem. Rzym, Villa Albani.
 59. Ara Pacis. Eneasz skada
ofiar Penatom.
60. Ara Pacis. Bogini Tcilus.
61" Ara Pacis. Mars,
62, Ara Pacis. Procesja.

:E5.s

l"

ffi

ffi$ffi;{m$r
63. Gowa dcifikowanego .Iuiitt.sza Ce.
zara na rewersie brzclwcgo Sestcrca
0ktawiana z 37 r. p'n'e. Pary, Bi.
bliothdque Nationale, Cabinet dcs M-
dailles.
64. Tibur. Sanktualium Herl<ulesa
Zwycizcy. Reko nstrukcjlr.
65. Ofiela dla Hgrkulcsa' R'zyrn, pa-
skorzcba z uku Konstantyna.
66. f ibur. Widok wiell<icgo tarasu
sanktuariLlm.
67. Ostia. Sieclziba Augustales.
68. Wulkan. Rzym, Muzeum Waty-
ka skie.
69. Bogini Roma i Dioskurorvie. Lon-
dyn, .British Museum.
 rj'r:j
lr :,"

Y'' .t ls g \.q ."*'*,

1
", r.l n h & ihq]"l:r#;..#i: ; ;'

70. Mauzoleum Juliuszw w Saint-Rmy

w Prowanlji.
71. Pula (.lugosawia). wi4tynia Augu.
sta.
72. Kaligula. Kopcnhaga, Ny Carls-
berg Glyptot;k.
73. wi4tynia Klaudiusza w Camulodu-
num (Colchester). Rekonstrukcja.
74. Messalina z dziecmt, prawdopodo-
bnie Brytanikicnr i oktawiq' Pary, Bi.
b|iothdque Natior-rale, Cabint des M.
dzriles'
75, Wespazjan. Fragment marmurowogo"
pos4gu Z Hippony (Bonc)"
 76. (.lsria. Schola Tlajrrnl.
77. Ostia. Schola Tlajirnr.
78. Hacirian. Rzyln, Muzeum Wa-
tykaskie.
79. Rtym. Pillrterlrr Hirrll ilrnir.

77

; Y**;I*#
:ffif"; *"
I

80. T.illrlr. WiIIa }Iatlliatlli' \'c-

ll us.
8|. 'ribrrl'. WiIla l-lacll.jan. Sa.
l.ltl)c tIll.r ( ( a rltlilos1'
.|2. Al1t()lliIl|.ls Pitts. A,ttri:tls. l)it.
r1', BibIitlthquo Naliorlalc, (.a'-
tlinct des Mdaillcs.
83. Apotcozit Faustl'ny. C-'i:rii-
|.zowl w obeclrtlci nlar N,,!;rrkit
Aurr:liusza je st ulloszona na
skrzytiaclr Wiktorii Zc StosLl
pogrzcbowcgo. Ilzynt. I'alazzo
clei Conservatoli.
i4. Mal.ek Aureliusz skatla
ofial przcd wi4{yni.|crwil.za
Kapitoliriskiego. I(21,r'lt, Palazzo
tlci Conscr-valoli.
 85. Kommodus jako Herkules"
Rzym, Pa|azzo di Conservatori.
86. Septymiusz Sewer. Rzym,
Museo delle Termc.
87. Alcksander Sewer'. Rzyrn,
Muzeum Kapitoli skie.
88. orze (Aquila). Znak lcgio.
nowy. Aalen, Limesmuseum.
89. Nagrobek zonierza z yIII

W*;* 1ffi!-l.fu1111'l;;,1g.o", ;
legionu-C. Valerius Crispus. Aalen.
Limesmuseum.
 ti'.

90. Jupiter Verospi. Rzyl.n, Muzeum Watyka sl<ie.

91. Jupitel Exuperautissimus. Ex-voto. Berlin.
92. Dwic stcle wotywne powicol-re Baal-Strttlrnowi'
B(lstrvo wyobraone jcst rv czciaclr glrrryclr, poro-
dku przeclstawieni s4 dedykanci, a tr:l clolc zrvierzeta
ofiarne. III w. n.c. Algicr', Stephan G:seil Muscunr.
93. Pcrsolrifikacja ,,Gcnius tcrrae Afr-icnc". Bogilri
z gow lrvicy. Turris, Muzeutrr Bardtl.
94. Slu1lz MlrviI|1. Otriel.atlicncztl .Ct|)il |ni.l}c./llcj
inicjacj i. St-Germain-cn-I-ayc.
95. Pielgrzym oddziaity w cucullatunt (ptltstcz z ktt-
1lturcnr)' Ex.vclto z san1<ltliiritltll r(lclcSekwany.
[)ijon, Muzcunl Alchcoi,'gicznc.
 -I.ararris.
99" wspomagnny }]rZeZ giganta W stroiu ,o,nierza'galijskiego' rzuca ktr<l ognia.
Kocio z Gunclestrup (Danirr),
dla 'feutatcsa. Picrwotnie olialy dla tego bostwa topiono.
1.00. 'Tcutates (u gory). Ofrara.
Kocicl z Cundestrup (Dania).
tr01. Wyolrrazen,ie Wielkic.i Bogilli Matki utosamianc.j z Mirrerw. Kociol z Ciutldcstrup
{Dania).
96. Niewidorra. llx-voto z sanktuarium Lde Skwany. Dijon, Muzetlm Arclreolo.
giczne.
97. obcita gowa o zamknitych oczach z Entremont. Aix.err-Provence, Muzertm Gra-
net.
98. obcita gtowa o zarlknitych oczach z' Entremont -_ clraraktet.ystyczny splot wo.
s(lw" Aix-en-Provence, Mnzcum Granet.
 10s
|()5' Jowisz tratujqcy giganta (biga). Aalen,
| . inrcs:rnuse um.
l0(r. Apollo Moritasgus z Alezji, zwany
llrli:iel-l-t z gobiami, pilnowany przez Cer-
lr'ril. Avignon, Fondation Esprrandieu.
|(}7. Esus na ga"llo-rzymskim otarzu zna-
It.zionym pod kocioemNotre-Dame w Pa-
l 1,u"

l()ll. Tarvos Trigaranus (byk z trzelnLr

- gallo-rzymskinr otarzu zna-
rrrlawiami) na
lL'z ionym pod kociocmNotre-Dame w Paryu. 106

108
't"of

102. Brodaty Mcrkury z Lezoux. Bog odziary

jes ll' |. ,11j nr"7c? g"iiiski S.-Germairr-cn.
.Laye. Muse des Al-rtiquites Nationales"
l03. JuprLci. Z kcL111 z Lalrdouzy' St.Gcrnrain-
en.Laye, Musec des Arrtiquits Nationalcs.
|04. Taranis, w doniach trzyma we Z goilalTli
baranow.
 109. Cernunnos. Statuelka z brtyztt z Ncuv-v
en-Sulias.
110. Epona. Paris, Bibliotlrque NationiLle.
111. Herkules. Aalen, Limesnuscum.
L12. Kybele. Rzym, Villa Doria Pamphylii.
113. Attis. Rzym, Muzeurn Wat,yka skie.
114. Atargatis. Rzym, M:zeum Watykariskie.
115. Kapan Bellon1'' Rzynr' Muzeunr Kapi.
toliriskie.
116. Baa|. Par-u", Luwr.

111

ffi
Hi;..
 117. Heliogabal. .Rz.vm, Muzeum Kapitolifiskie.
118. Jupiter Dolicherrus. 'Rzym, Muzeum Kapitoliskie.
119. Jupiter Dolichcnus w otoczeniu Herkulcsa i Minerwy. Budapeszt, Muzeum Na-
rodowe.
t2'0" byda.
lfl. Izis Kurotropos. Herkulanum.
1f2" abrzdy kil czci lzydy. U wejcia do wityni stoi kapan, w clcni trzyma dzban
ze wit wod, po prawej inny kapan z sistrum. Ibisy i palmy wskazuj, e akcja roz-
grywa si w Egipcie' .Malowido z Herkulanum' Neapol. Muzeum Narodowe.
123. Procesja ku czci lzydy.

..l; 123

124. Jupiter-Sol-Sarapis. Arles, Muse Lapidaire,
125. Jupiter-Amon-Sarapis-Neptun-Asklepios"
126.'Dorrie wotywne z popiersiem Sarapisa. Frano.Ja,
kolekcja La Chausse.
127. Mithra. Rzym, Muzeum Torlonia.
1f8" otarz Mithry odkryty w podziemiach bazvliki
San Clmrrt w Rzvmie.
x24
]
129 130
tr29.Dadoforos (nioscy pochodnie). Londyn, British Musetlrll.
l3A. lJczta mitraistyczna. Dwaj wtajemniczeni - mistowio lt zrl rtrL ltrztr. tr,t ll r,lil'rl,t'
znajduje si chleb. Inni nios atrybuty ronych stopni wilLj,.:lll]|lcl'.l)li| \\' ltl, litlr lill
mitraistycznej. Od lewej: ,,kruk", ,,Pers" i ,,lew", czwarta figufa t() byc trt'rz' ,. ;lllrtr r,'
Paskorzeba z Konjica (Bonia)'Sarajewo, Ztmalskij Mustj.
131. Plotyn(?), Relief z sarkofagu. Rzym, Muzeum Laterariskic.
 f,:

132. Misteria dionizyjskie. Pompeje, Villa

dei Misterii.
133. Nero. Rzym, Museo delle Terme.
I34. Artemicla Efeska, bogini utosa.
mlana z wielk matk frygijsk.
135. Asklepios z synarni. Relief z fon-
tanny. Rzym, Muzeum Lateraskie.
136. Marck Aurcliusz. Rzym, Muzeum
Kapitoliriskie.
137. Decjusz. Rzym, Muzeum Kapito-
i skie.
138. Gallienus. Berhn.
I.39. Gowa }rcliosa. Pary, l,uwr.
140" Sol Invictus. Rzym, Muzeum Kapitolinskie.

140

141. Diokiecjan. Rzym, Muzeum Ka-

pitoliirskie"
142. Konstantyn Wielki. Gowa po-
sgu. Rzym, Palazza dei Conserva.
tori.
143. Julian ,postata' Pary, Luwr.
 ^_-,-

l44. Napisy i freski rvczcsllochrzccijaIi:lkic z katakurnh w.Sebastiana w .Rzynrie.

145'Katakumby pl-zy via Latina. Sccny mitoiogiczne sqsiaduj z biblijnymi. W arsco-
llum scfna zmartw)''chws1allia z wy'tlbt.ztenicnl Alcestis i Helkulesa prowadz4cego na afi-
cuchu Cerbera.
146. ZrekonstI'uowanc wntfzc |iociolawczesnochrzccijariskiego z Dura. III w. n'"
 (l

b3g1b

t47. Chrzecijariski sarkofag. W centrum posta ,,dobrego pasterza''. Rzym, Mtueum

I-aterariskie.
148. Sarkofag chrzecijariski ze scenami z 5''cia Chl.rstusa i w.Piotra. Rzym, Muzeum
I,atraskie.
149. Teodozjusz. I)(ominus) N(oster) Theodosius P(ius) F(elix) Augustus. Pary, Bi.
'bliothque Nationale' Cabinet des Mdailles.