Robert Suski

Charyzmatyczna legitymizacja
wadzy cesarskiej podczas rzdw
cesarzy illyryjskich
Przegld Historyczny 99/1, 1-16

2008
R O Z P R A W Y

ROBERT SUSKI
Uniwersytet w Biaymstoku
Instytut Historii

Charyzmatyczna legitymizacja wadzy cesarskiej

podczas rzdw cesarzy illyryjskich1

Wczesn jesieni 268 r. w wyniku spisku swoich oficerw zosta zamordowany cesarz
Galien. Fakt ten stanowi cezur pewnej epoki w dziejach Cesarstwa Rzymskiego2. Wraz
ze mierci cesarza do wadzy doszli wojskowi, wywodzcy si czsto z nizin spoecznych.
W przeciwiestwie do poprzednich imperatorw, ktrzy poza nielicznymi wyjtkami na
leeli do stanu senatorskiego, byli pozbawieni nimbu odpowiedniego pochodzenia, co
przyczynio si do niestabilnoci ich wadzy. O ile przed rokiem 268 do zmian na tronie do
chodzio najczciej w wyniku klsk militarnych (co podwaao legitymizacj rzdw ko
lejnych cesarzy), to po zamordowaniu Galiena nag mierci ginli rwnie wadcy
opromienieni zwycistwami nad przeciwnikami zewntrznymi (Aurelian, Probus i zapew
ne Karus). Dopiero Dioklecjanowi udao si wzmocni wadz cesarsk. Jednoczenie
tradycyjny prawny sposb legitymizowania wadzy cesarskiej nie uleg po 268 r. modyfika
cji. Nadal aklamacja wojska bya zatwierdzana przez Senat. Co prawda wedug wielu daw
niejszych badaczy za rzdw Karusa (na podstawie Aureliusza Wiktora, De Caes., 37)
nastpia zmiana w tych procedurach. Senat mia by jedynie powiadamiany o cesarskiej
proklamacji a nie zatwierdza j3. Dzi ta hipoteza zostaa bezwarunkowo odrzucona.
Tekst Aureliusza Wiktora nie sugeruje ani utraty prerogatyw przez Senat, ani zmian pra
wnych wprowadzanych przez Karusa. Aureliusz Wiktor w lad za innymi klasycznymi au
torami (takimi jak Salustiusz czy Tacyt) jedynie gani senatorw za ich styl ycia4.

1 Zastosowany w artykule skrt R. Gbl = R .G b l, Die Mnzprgung des Kaisers Aurelianus (270-275),
MIR 47, Vienne 1993; I. Knig, 1981 = I. K n i g, Die gallischen Usurpatoren von Postumus bis Tetricus, Mn
chen 1981.
2 Wicej o konsekwencjach zamordowania Galiena dla dziejw Cesarstwa: A. Z i k o w s k i , Historia
Rzymu, Pozna 2004, s. 523.
3 H. M a t t i n g l y , Imperial Recovery, [w:] CAH, t. XII, 1939, s. 318.
4 Patrz komentarz H. W. Birda, w: Aurelius Victor, De caesaribus, wyd. H. W. B i r d, Liverpool 1994,
s. 158. Podobnie nie zasuguje na zaufanie informacja o noszeniu przez Aureliana diademu jako oznaki sprawo
wania rzdw (Epitome de Caesaribus 35,5, Malalas, Chron., XII, 30). Znamy kilka przypadkw uywania diade
mu (szczeglnie ozdobionego kamieniami szlachetnymi) przez poprzednikw Aureliana (Aleksander Sewer czy

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCIX, 2008, ZESZ. 1, ISSN 0033-2186

2 ROBERT SUSKI

Dlatego nasuwa si pytanie, czy Klaudiusz II, Aurelian, Probus, czy Karus w jaki in
ny sposb prbowali wzmocni swoj pozycj. Praktycznie wszyscy oni cieszyli si saw
dobrych wodzw oraz toczyli pomylne dla Imperium Romanum wojny z przeciwnikami
zewntrznymi. Wymaga zastanowienia, w jaki sposb imperatorzy prbowali to wykorzy
sta do wzmocnienia swojej wadzy. Za Maxem W e b e r e m mona wyrni idealne
sposoby jej legitymizacji: prawn, tradycyjn i charyzmatyczn. rdem charyzmy jest
przekonanie o nadzwyczajnych moliwociach lidera, z powodu jego wyjtkowoci i nie
zwykoci talentw. Autorytet charyzmatyczny opiera si na wierze w proroka, na osobis
tym uznaniu dla charyzmatycznego bohatera wojskowego, bohatera ulicy lub demagoga.
Weber podkrela zwizek pomidzy charyzmatyczn wadz a ask bo spywajc na
osob lidera. Wrd takich postaci wymienia on Kleona, Peryklesa (politycy, demago
dzy), Chrystusa (prorok religijny) czy Napoleona (dowdca wojskowy). Oczywicie Weber
stworzy w swoich rozwaaniach pewne idealne modele. W rzeczywistoci rne metody
legitymizowania wadzy przenikaj si i wspistniej5.
Charyzma objawiaa si przez specjalne przymioty wadcy oraz jego zwizki ze sfer
sacrum. Ta legitymizacja dotyczy zarwno rzdzcych, jak rzdzonych. W przypadku staro
ytnoci oczywicie nie sposb jest wiele powiedzie o przekonaniach rzdzonych, czy o od
czuwaniu przez nich charyzmy wodza lub polityka. Zdecydowanie wicej moemy
powiedzie o rzdzcych i sposobie jak przedstawiali oni swoje nadzwyczajne cechy, ktre
miay czyni ich mami opatrznociowymi. Charyzma nie wynika j edynie z cech osobistych
danej postaci, ale jest take efektem celowych zabiegw tych ostatnich, ich propagandy.
Pragn w tym miejscu pokaza sposb ksztatowania si charyzmatycznej legitymiza
cji wadzy cesarskiej w propagandzie Klaudiusza II, Aureliana, Tacyta, Probusa, Karusa
i jego synw6. Zwracam uwag na sposoby przedstawiania przez cesarzy swojej nadzwy
czajnej pozycji w pastwie: ubstwienia za ycia, zaakcentowanie specjalnych zwizkw
z bogami (przede wszystkim z Jowiszem i Socem), czy podkrelania niecodziennych za
sug dla cesarstwa (zwaszcza na polu militarnym). Wyej wspomniane elementy propa
gandy budz spore kontrowersje, a niektre z pogldw prezentowanych w XX w. zostay
w ostatnich latach zakwestionowane. W moim artykule wybieram nieco inn perspektyw
badawcz ni historycy, ktrzy przejawy charyzmatycznej legitymizacji wadzy interpretu
j przez pryzmat kultu panujcych7. Tymczasem nie wszystkie analizowane przeze mnie
kwestie mona wcza do kultu imperialnego (tak np. sposb przedstawiania w propa
gandzie cesarskiej zwycistw wadcw czy inwestytur jowiszow). Dziki odwoaniu si

Galien). Przeledzenie uycia diademu w rzymskim mennictwie: P. B a s t i e n, Le Buste Montaire des Empereurs
Romains, W etteren 1992-1994, s. 143-166.
5 O charyzmatycznej legitymizacji wadzy patrz: M. W e b e r, Trzy czyste typy prawomocnego panowania,
[w:] Elementy teorii socjologicznych, red. J. S z a c k i, Warszawa 1975, s. 539-550; D . B e e t h a m , Legitymizacja
wadzy, [w:] Wadza i spoeczestwo, red. J. S z c z u p a c z y s k i , Warszawa 1995, s. 288-303; D . B e e t h a m ,
The Legitimation o f Power, London 1991.
6 Charyzma bya podstawow form legitymizowania specjalnej pozycji wybitnych wodzw pod koniec re
publiki rzymskiej (Sulla czy Cezar), ktrzy podkrelali swoje wyjtkowe talenty, przede wszystkim militarne
(L. M o r a w i e c k i, Wadza charyzmatyczna w Rzymie u schyku republiki, Rzeszw 1989, s. 15-57; S . S n i e -
e w s k i, Wojna, pokj i bogowie w staroytnym Rzymie, Krakw 2006, s. 67-88). Naladowc propagandy Ceza
ra w tym zakresie by August, a potem take jego nastpcy. Ostatnio o charyzmatycznej legitymizacji wadzy
w III w. vide A. K l u c z e k, Wposzukiwaniu boskiej charyzmy w polityce dynastycznej cesarza Maksymiana Traka
(235-238) [w:] Religia i polityka w swiecie antycznym, red. R. S aj k o w s k i, Ostrda 2005, s. 230-246.
7 R .T u r ca n, Le culte imprialaulIIe sicle, [w:] ANRW ,II, 16,2,London-NewYork 1978,s. 996-1084.
 CHARYZMATYCZNA LEGITYMIZACJA WADZY CESARSKIEJ 3

do poj z zakresu socjologii dotyczcych sprawowania wadzy mona peniej przeanalizo

wa, jak cesarze legitymizowali swoje rzdy.
Moje rozwaania rozpoczn od przedstawienia stanu wiedzy o kulcie panujcych
w drugiej poowie III w. Niestety jego powiadczenia w tym czasie s bardzo nike. O budo
wie nowych wity cesarzy, czy roli otarzy wadcw wiemy bardzo mao. Zapewne w Nu-
midii powstaa za rzdw Karinusa witynia dedykowana jego ojcu, niestety inskrypcje
powiadczajce ten fakt nie s najlepiej zachowane8. Po mierci Galiena nie mamy po
twierdzenia dziaania kolegiw augustales9. Nie wiadczy to wszak o zamarciu religii lojal
noci. Liczba znanych nam inskrypcji (podstawowe rdo do poznania kultu panujcego)
w III w. ulega drastycznemu zmniejszeniu. Dlatego nie sposb odpowiedzie, czy brak
przejaww owego kultu nie wynika ze stanu bazy rdowej. Za tym ostatnim wiadczy dei-
fikacja pomiertna kolejnych cesarzy (Galien, Klaudiusz II, Aurelian, Karus, Nume-
rian)10. Ponadto lady tradycyjnego kultu wadcw odnajdujemy w czasach tetrarchw11.
Wedug wielu wspczesnych nam badaczy niektrzy z panujcych w III w. cesarzy
oficjalnie ogosili si za ycia bogami12. Potwierdza to maj emisje monet z legend DEO
ET DOMINO, lub DEO ET DOMINO NATO wybijane przez Aureliana, Probusa i Ka-
rusa13. Formuy te odnajdujemy take na inskrypcjach powiconych tym wadcom14. Jest
to hipoteza chybiona. Interesujca nas formua (Deus) pojawia si sporadycznie na in
skrypcjach w odniesieniu do tych imperatorw i z ca pewnoci nie miaa ona oficjalnego
charakteru. Inskrypcje nie wiadcz o ubstwieniu si cesarzy za ycia, lecz s dowodem
na oddolny kult cesarski i zapewne naley je wiza z recepcj tradycyjnego kultu wad
cw, ewolucji frazeologii oraz przemianami w mentalnoci mieszkacw imperium.
W mennictwie tych cesarzy wyej wspomniane legendy spotykamy bardzo rzadko (na po
jedynczych emisjach). Do tego interesujce nas monety wybijane byy jedynie w menni
cach bakaskich: w Serdice (Aurelian i Probus) oraz Siscji (Karus). W czasach, gdy

8 CIL, VIII, 4221.

9 R. T u r c a n , op. cit., s. 1081.
10 Galien zosta deifikowany przez Klaudiusza II (Aureliusz Wiktor, De. Caes., 33,27), Klaudiusz II przez
Aureliana (T. K o t u l a, Cesarz Klaudiusz II i bellum gothicum z lat 269-270, Wroclaw 1994, s. 120-121), Aurelian
przez Tacyta (Eutropiusz, Brev., 9,9). Za rzdw Karinusa zostali ogoszeni bogami: Karus, Numerian oraz Ni-
grinianus prawdopodobnie syn Karinusa (R. T u r c a n, op. cit., s. 1013-1014).Wedle Historia Augusta (Prob.,
23,5) Dioklecjan nakaza deifikowa geniusza Probusa. Informacja ta nie zasuguje jednak na zaufanie. O deifi-
kacji cesarzy illyryjskich vide: R. T u r c a n, op. cit., s. 1012-1014.
11 Euzebiusz z Cezarei, MP, 1,1. Vide: F. M i l la r, The Imperial Cult and the Persecutions, [w:] F. M i ll a r,
Rome, the Greek World and the East, t. II, Government, Society and Culture in the Roman Empire, Cambridge 2004,
s. 310.
12 W zachodniej i wschodniej czci cesarstwa istniay witynie i otarze dedykowane yjcym cesarzom.
Niemniej w Rzymie oficjalnie ogosi si za ycia bogiem jedynie Kaligula (Swetoniusz, Cal., 22), a Domicjan
mia popiera nazywanie go bogiem i panem (Swetoniusz, Dom., 13).
13 Aurelian: R. Gbl, 259-261 = RIC, V,1, Aurelian, 305 (legenda na awersie: IMP DEO ET DOMINO
AVRELIANO AVG, na rewersie: RESTITVT ORBIS); R. Gbl, 259-261 = RIC, V, 1, Aurelian 306 (awers:
DEO ET DOMINO NATO AVRELIANO AVG, rewers: RESTITVT ORBIS). Probus: RIC, V, 2, Probus, 841
(awers: DEO ET DOMINO PROBO AVG rewers: CLEMENTIATEMP) RIC, V, 2, Probus, 885 (awers: DEO
ET DOMINO PROBO INVICTO AVG, rewers: VIRTVS PROBI AVG). Karus: RIC, V, 2 Carus, 96-99
(awers: DEO ET DOMINO INVIC AVG).
14 Aurelian: CIL, VIII, 10961 = 22295; ILT, 777; E. E, V, 1319 = CIL, VIII, 11318; CIL, VIII, 17881; CIL,
II, 3832; CIL, XI 556; Probus: AE, 1903, 243; Karus: AE, 1903, 99; AE, 1903, 100.
4 ROBERT SUSKI

w Cesarstwie Rzymskim istniao kilka mennic cesarskich, emitowane tam antoniniany

cyrkuloway przede wszystkim na terenach bliskich miejsca, w ktrym powstay.
Wniosek, jaki wypywa z tego jest dosy prosty. Poza terenami Bakanw monety za
wierajce haso DEO ET DOMINO praktycznie nie znajdoway si w obiegu. Zapewne
take w prowincjach naddunajskich wpyw owych emisji na odczucia mieszkacw nie
mg by zbyt duy, o czym wiadczy analiza znalezionych tam skarbw15. Zgodnie z regu
Thordemana zawarto depozytw stoi w okrelonym stosunku do rozmiarw edycji men
niczych w okresie objtym ich powstaniem i zgodnie z prawem wielkich liczb ich reprezen
tatywno ronie proporcjonalnie do ich wielkoci. W analizowanych skarbach (Pleven,
Sirmium) interesujce nas emisje nie wystpuj16. Emisje monety z legend DEO ET D O
MINO czy DEO ET DOMINO NATO byy na tyle sporadyczne, e mimo nonoci propa
gandowej ich legend, nie mogy wywiera zbytniego wpywu na odbiorcw. Otwart
kwesti pozostaje czy byy one autoryzowane przez cesarzy17, czy te stanowiy przykad
oddolnej gorliwoci szefa mennicy18. By moe byy one numizmatycznym panegirykiem
wobec wadcy19. Ewentualnie bya to prba wykorzystania religijnoci mieszkacw
Bakanw dla zdobycia wrd nich popularnoci przez imperatorw, lub sakralizacja fra
zeologii stosowanej w mennictwie. W kadym razie cesarze illyryjscy nie wprowadzili ad
nej innowacji do religii rzymskiej. Ponadto u historykw antycznych brak jest aluzji do
ubstwienia si za ycia cesarzy illyryjskich w przeciwiestwie do np. Dioklecjana20. Co
wicej Aureliusz Wiktor wyranie podkrela, e Dioklecjan ogosi si w Imperium Roma-
num panem i bogiem (dominus et deus) jako pierwszy od czasw Kaliguli i Domicjana21.
Najwidoczniej monety Aureliana, Probusa czy Karusa, zawierajce interesujce nas for
muy, znalazy niezbyt duy oddwik w spoeczestwie rzymskim. Pokazuje to jak nie
wielk rol w propagandzie cesarzy illyryjskich odgrywa tytu dominus et deus, ktry
powaniej zagoci dopiero w propagandzie Dioklecjana. Co ciekawe, interesujce nas in
skrypcje (patrz przypis 13) powstay czsto poza terenami Bakanw (w Afryce, Italii, czy
Hiszpanii), gdzie w obiegu praktycznie nie znajdoway si monety z hasem DEO ET D O
MINO, czyli nie mogy by one recepcj propagandy zawartej w mennictwie tych wadcw.

15 Od czasw Aureliana na terenach Bakanw przewaaj monety wybite w miejscowych warsztatach (Si-
sji i Serdice). Vide: A. K u n i s z, La circulation des antoniniens sur les territoires de la penisule balkanique au dc
lin du IIIe sicle 270-294, Wiadomoci Numizmatyczne, t. XXIX, 1985, s. 15-31. Podobnie byo w innych
czciach cesarstwa. Dla Wschodu podobne zjawisko przeledzi C. J. H o w g e g o, The Circulation o f Silver Co
ins, Models o f the Roman Economy and Crisis in the Third Century AD: Some Numismatic Evidence, [w:] Coin
Finds and Coin Use in the Roman World, ed. C. E. K i n g, D. G. W i g g, Berlin 1996, s. 219-236.
16 W. K a c z a n o w i c z przytacza dane ze skarbw monet rzymskich znalezionych na Bakanach, ktre
pokazuj jak rzadkie byy emisje z legend na rewersie IMP DEO ET DOMINO AVRELIANO AVG i DEO
ET DOMINO NATO AVRELIANO AVG. W skarbie znalezionym w Pleven na 238 monet Aureliana wy
bitych w Serdice nie ma ani jednej monety z ow legend. Podobna jest sytuacja ze skarbem znalezionym w Sir
mium (Sremskiej Mitrovicy). Tam liczba antoninianw emitowanych w Serdice wynosia 157. Aspekty
ideologiczne w rzymskim mennictwie lat 235-284 n. e., Katowice 1990, s. 88.
17 Formua jest w celowniku, co ma by dowodem na nieautoryzowany ich charakter. M. W e d e r, Rmi
sche Mnzen und Mnzsttten des 3. Jahrhunderts, Gazette Numismatique Suisse t. XXXI, 1981, s. 7.
18 A. A l f l d i, Die monarchische Reprsentation im rmischen Kaiserreiche, Darmstadt 1970, s. 211.
19 J. R. F e a r s, Princeps a diis electus. The Divine Election o f the Emperor as a political Concept at Rome,
Rome 1977, s. 285.
20 Aureliusz Wiktor, De Caes. 39,2; Eutropiusz, Brev., IX, 26.
21 Aureliusz Wiktor, De Caes. 39,4.
 CHARYZMATYCZNA LEGITYMIZACJA WADZY CESARSKIEJ 5

To dowd (cho saby, z racji skromnej liczby tych inskrypcji) na odczuwanie przez cz
mieszkacw Imperium Romanum charyzmy cesarza. A przecie haso dominus et deus je
dynie sporadycznie gocio w zachowanej do naszych czasw propagandzie tych wadcw.
Innym sposobem legitymizowania wadzy cesarskiej odwoujcym si do sfery sacrum
byo podkrelanie specjalnych zwizkw pomidzy cesarzem a naczelnym bogiem rzym
skiego panteonu, Jowiszem. Panujcy by (ju od czasw Augusta) przedstawiany jako
wybraniec boga, ktry dziki jego opiece zawdzicza swoj wadz oraz powodzenie22.
Poczynajc od czasw Hadriana ukazywano na monetach cesarskich zwizki wadcw
z Jowiszem23. Od rzdw Kommodusa mamy do czynienia z przedstawianiem imperato
ra otrzymujcego glob ziemski od bstwa24. Spord cesarzy illyryjskich legitymizowali
w ten sposb swoj wadz ju Klaudiusz II i Kwintyllus25. Naley szczeglnie zwrci
uwag na propagand Aureliana. W jego mennictwie przedstawiano wizerunki sto
jcych cesarza i Jowisza (obie postacie s tej samej wielkoci, bg przekazuje wadcy
glob)26. Naley zwrci uwag na podobiestwo pomidzy wspomnianymi moneta
mi a emisjami Galiena przedstawiajcymi inwestytur Jowiszow27. O tym, jak pierwszo
rzdn rol w propagandzie Aureliana odgrywaa ta ideologia, mwi badania Agaty
K l u c z e k , ktra przeanalizowaa skarby monet z La Ven ra, Sirmium, Sainte-Pallaye
i anakkale. W mennictwie Aureliana monety przedstawiajce przekazanie globu (a wic
cesarskiej wadzy) imperatorowi przez Jowisza gociy czciej ni analgiczne nominay
z Sol28. Co ciekawe, wadca emitowa w latach 270-272 monety, ukazujce inwestytur jo
wiszow. Zanikaj one w drugiej czci jego panowania, za to pojawiaj si sceny, na kt
rych Sol oddaje glob wadcy. Take w propagandzie nastpcw Aureliana odnajdujemy
ideologi bliskich zwizkw pomidzy imperatorem a Jowiszem szczeglnie widoczne
jest to w mennictwie Probusa29, czy Karinusa30. Pojawienie si Jowisza w propagandzie
Karinusa byo reakcj na emisje Dioklecjana, ktry na swoich pierwszych monetach, wybi-

22 J. F. F e a r s, op. cit. s. 179-188.

23 Ibidem, s. 266.
24 F. G n e c c h i, I medaglioni romani, Milano 1912, nr 64, 66, 143, 146, 156.
25 Klaudiusz II: RIC, 5,1, Claudius Gothicus, 152; Kwintyllus: RIC, 5,1, Quintillus, 57,84,85 (IOVI CON-
SERVATORI).
26 R. Gbl, 297; R. Gbl, 307; R. Gbl, 45 = RIC, V,1,Aurelian, 131,132; R. Gbl, 46; R. Gbl, 58; R. Gbl,
59 =RIC, V,1, Aurelian, 129; R. Gbl, 112 =RIC, V,1, Aurelian, 48; R. Gbl, 326; R. Gbl, 327 =RIC, V,1, Au
relian, 346; R. Gbl, 242 =RIC, V,1, Aurelian, 265,266; R. Gbl, 242 =RIC, V,1, Aurelian, 259; 260,261,262,
263,264; R. Gbl, 184 =RIC, V,1, Aurelian, 227,228; R. Gbl, 199 = RIC, V,1, Aurelian, 225; R. Gbl, 200 =
RIC, V,1, Aurelian, 225; R. Gbl, 277 = RIC, V,1, Aurelian, 395; R. Gbl, 278 = RIC,V,1, Aurelian, 394.To sa
mo przedstawienie widnieje na emisjach opatrzonych legendami: FIDES MILITVM (R. Gbl, 319 = RIC, V,1,
Aurelian, 344; R. Gbl, 328 = RIC, V,1, Aurelian, 344).
27 A. K l u c z e k , Cesarz rzymski i bogowie. rda numizmatyczne o boskiej inwestyturze Aureliana,
[w:] eadem, Studia nad propagand polityczn w cesarstwie rzymskim (II-III w.), Toru 2006, s. 113.
28 Ibidem, s. 104-132.
29 RIC, V,2 Probus, 172 (IOVI CONS AVG), 173 (IOVI CONS PROBIAVG), 174 (IOVI CONS PROBI
AVG), 175 (IOVI CONS PROBI AVG), 315 (IOVI CONSERVAT), 384-391 (IOVI CONSERVAT). Sceny,
na ktrychJowisz przekazuje glob Probusowi znajdoway si take na monetach z legend CLEMENTIATEMP
(RIC, V, 2, Probus, 643-646,648,838-843,905,920,921,927,928) oraz RESTITVTOR ORBIS (RIC, V, 2, Pro
bus, 856-859). Wyej wymienione emisje pochodz praktycznie ze wszystkich cesarskich mennic: Siscja, Serdica,
Trypolis, Antiochia czy Kyzykos. Vide: A.K l u c z e k, Odzwierciedlenie koncepcji religijnych w mennictwie cesarza
Probusa 276-282, [w:] Rzym antyczny. Polityka i pienidz, Katowice 1993, s. 90-91.
30 RIC, V.2, Carinus, 224-228. Moneta wybita w Siscji. Na monecie znajduje si legenda IOVI CONSER-
VATORI. Przedstawia ona cesarza otrzymujcego glob od Jowisza.
6 ROBERT SUSKI

janych w Antiochii i Trypolisie, przedstawia siebie jako wybraca Jowisza31. Jak ju

wspomniano, ideologia boskiej jowiszowej elekcji imperatora bya wykorzystywana w pro
pagandzie cesarskiej od II w. n.e., cesarze iliryjscy bardziej podkrelali j w swoim mennic-
twie ni wczeniejsi imperatorzy (szczeglnie dotyczy to Aureliana). Niemniej nie mona
w tym wzgldzie mwi o rewolucji w legitymizowaniu wadzy cesarskiej. Pod tym wzgl
dem cesarze illyryjscy jawi si nam jako prekursorzy ideologii jowijskiej i herkulijskiej
propagowanej przez Dioklecjana32. Ten ostatni podkrelajc swoje zwizki z najwaniej
szym bogiem rzymskiego panteonu nie tyle by innowatorem, ale rozwin i uporzdkowa
myl swoich poprzednikw.
Kolejnym sposobem legitymizowania wadzy byo wskazywanie na specjalne relacje
czce imperatora z innymi bogami. W tym punkcie nie odnosz si do passusu zawarte
go w Anonymus post Dionem, w ktrym Aurelian oznajmia zbuntowanym onierzom
boskie pochodzenie wadzy cesarskiej. Tylko bg (a nie wojsko) mia obdarza purpur
i decydowa, jak dugo wadca ma panowa33. Passus ten czsto wskazywany jest jako do
wd na propagowanie przez Aureliana teologii boskiej inwestytury, przy czym badacze nie
s zgodni, czy bogiem zapewniajcym rzdy imperatorowi miaby by Jowisz, czy Sol34.
Trudno si zgodzi z t hipotez. Jak wiadomo historycy staroytni nie przytaczali rzeczy
wistych mw w swoich pracach, ale przedstawiali pogldy, jakich wedle nich dany mwca
powinien uy. Tym samym passus ten przedstawia nie tyle zapatrywanie Aureliana, lecz
to, jak antyczny historyk wyobraa sobie dyskurs pomidzy cesarzem a zrewoltowanymi
oddziaami.
Wedle wspomnianej wyej ideologii opieka, jak otrzymywa panujcy od bogw po
zwalaa mu skutecznie rzdzi, zapewniajc mandat do wadania cesarstwem. W men-
nictwie II i III w. cesarze czsto wskazywali swoich boskich opiekunw comes lub
consors35. Podobn ideologi odnajdujemy w mennictwie takich wadcw jak Klau
diusz II, Aurelian, Probus czy Karus. Oprcz Jowisza (o ktrym ju wspomniaem)
i Sol (bd o tym pisa dalej) boskimi protektorami Klaudiusza II byli Minerwa, Mars,
Serapis, Apollo, Diana i Eskulap36, Kwintyllusa Apollo37, Aureliana Mars, Herkules

31 Zapewne na pocztku panowania Dioklecjana Sol odgrywa waniejsz rol w jego propagandzie ni Jo
wisz. Vide: M. C h r i s t o l, Littrature et numismatique lavnement de Diocltien et la thologie du pouvoir im
prial dans les dernires dcennies du IIIe sicle, [w:] Mlanges de numismatique d archologie et dhistoire offerts
Jean Lafaurie, Paris 1980, s. 83-91.
32 Ideologia wadzy Dioklecjana: F. K o l b , Diocletian und die Erste Tetrarchie, Berlin-New York 1987,
s. 22-67; W. K u h o f f,Diokletian und dieEpoche der Tetrarch, Bern-Frankfurt an Main 2001, s. 40-55; 124-135.
33 Anonymus post Dionem, FHG, t. IV, 10,4.
34 R. T. S a u n d e r s, A Biography o f the Emperor Aurelian A. D. 270-275, Ann Arbor 1992, s. 335-336;
T . K o t u l a , Aurlien et Zenobie, Wrocaw 1997, s. 162; A. W a t s o n , Aurelian and the Third Century, Lon
don-New York 1999, s. 186-187; A. K l u c z e k, Cesarz rzymski i bogowie, s. 105-106.
35 A. N o c k, The Emperors Divine Comes, Journal of the Roman Studies t. XXXVII, 1947, s. 102-116;
R. T u r c a n, op. cit., s. 1022-1025.
36 Minerwa: RIC, V,1, Claudius Gothicus, 203 (legenda na rewersie: CONSERVATORES AVG). Mars:
RIC, V,1, Claudius Gothicus, 203 (CONSERVATORES AVG). Sarapis: RIC, V,1 Claudius Gothicus, 201,202
(CONSER AVG). Apollo: RIC, V,1 Claudius Gothicus, 20,21 (APOLLI CONS), 22,23 (APOLLINI CONS).
Diana: RIC, V,1 Claudius Gothicus, 29 (DIANAE CONS AVG). Eskulap: RIC, V,1, Claudius Gothicus,
229 (CONSERVAT AVG).
37 RIC, V,1, Quintyllus, 9 (APOLINI CONS); 44 (APOLLINI CONSERVATORI).
 CHARYZMATYCZNA LEGITYMIZACJA WADZY CESARSKIEJ 7

i Apollo38, a Probusa Minerwa i Herkules39. Take w tym przypadku cesarze illyryjscy jedy
nie rozwijali istniejce wczeniej sposoby legitymizowania pozycji wadcy.
W wieku III cesarze najczciej wybierali Soce jako swojego boskiego opiekuna.
Wrd cesarzy illyryjskich czyni to ju Klaudiusz II40. W najwikszym stopniu propagowa
kult Soca (o przydomku niezwyciony invictus) Aurelian. Cesarz nie tylko go
si na swoich monetach haso CONSERVAT AVG (czemu towarzyszyy przedsta
wienia Sol)41, czy SOLI CONSERVATORI42, ale wprowadzi agon powicony temu
bogu43, ufundowa wityni Soca w Rzymie44 oraz zapewne ustanowi nowe kolegium
kapaskiepontifices dei Solis45. Powysze fakty doprowadziy do sformuowania hipotezy
o oficjalnym proklamowaniu Soca przez wadc najwyszym bstwem Imperium Roma-
num46. Wedle zdecydowanej wikszoci badaczy Aurelian przeprowadzi reform religij
n, ktrej celem byo wprowadzenie monoteistycznego (lub henoteistycznego) kultu tego
boga w cesarstwie47, albo mia postawie Sol na czele rzymskiego panteonu48.
Wspomniane wyej hipotezy naley jednak bezwzgldnie odrzucie. adne rdo nie
sugeruje takiego bezprecedensowego dziaania cesarza. Trudno sobie wyobrazi, aby na-

38 Apollo: R. Gbl, 93 = RIC, V,1, Aurelian, 22, 23 (APOLLINI CONS); R. Gbl, 187 = RIC, V,1 Aure
lian, 161 (APOLLINI CONS); R. Gbl, 188 = RIC, V,1, Aurelian, 162 (APOLLINI CONS). Mars: R. Gbl, 348
= RIC, V,1, Aurelian, 366 (na tych monetach widnieje przedstawienie Marsa i Aureliana, ktrzy wsplnie trzy
maj glob. Herkules: jako conservator, consors lub comes Aureliana nie pojawia si na monetach. Jedynie na in
skrypcji CIL, XI, 6308 Mars i Herkules nazywani s consortes cesarza).
39 Minerwa: RIC, V,2, Probus, 65, 115. Hercules: RIC, V,2, Probus, 270.
40 RIC, V,1 Claudius Gothicus, 118 (SOLI CONS AVG).
41 R. Gbl, 366 = RIC, V,1, Aurelian, 373, R. Gbl, 373 = RIC, V,1, Aurelian, 371; R. Gbl, 374 = RIC,
V,1, Aurelian, 384; R. Gbl, 378 = RIC, V,1, Aurelian, 384, 385; R. Gbl, 379.
42 R. Gbl, 336 = RIC, V,1, Aurelian, 353.
43 Hieronim, Chron., 223b; Chronica Urbis Romae, 148. Agon powicony Sol Invictus obchodzony by za
pewne 22 padziernika co cztery lata (G. H. H a l sb e r g h e , The Cult ofSol Invictus, Leiden 1972, s. 144; A.Wat-
son, op. cit., s. 192). Nie ma adnych dowodw na zwizek Aureliana z ustanowieniem wita Dies Natalis Soli
Invicti (co postulowali m.in. J. N o i v i 11 e, Les origines du Natalis Invicti, Revue des Etudes Anciennes
t. XXXVIII, 1936, s. 144-176; K. L a 11 e, Rmische Religionsgeschichte, Mnchen 1960, s. 350; R. T u r c a n, Mit
hras Platonicus. Recherches sur lhellnisationphilosophique de Mitra, Leiden 1975, s. 116). Mowa Juliana Aposta
ty, Oratio, 4, 155B; 156B-C temu przeczy. Cesarz odrnia wyranie agon obchodzony, co cztery lata (czyli
wprowadzony przez Aureliana) od witowanego w kocu roku (czyli 25 grudnia). Ten ostatni wedle Juliana
Apostaty mia wczeniejsz metryk. Kult Sol Invictus jest powiadczony z Rzymu od poowy II w. Z ok. 158 r. po
chodzi inskrypcja wotywna powicona temu bogowi (CIL, VI, 715). Zapewne wito zwizane z narodzinami
Soca Niezwycionego istniao ju wtedy.
44 Aureliusz Wiktor, De caes., 35,7; Eutropiusz, Brev., IX,15,1; Hieronim, Chron., 223a; Historia Augusta,
Aurel, 25,6; 35,3; Zosimos,Historia Nova, I ,61,2; Syncellos, Chron., 721; Chronica Urbis Romae, 148.
45 Historia Augusta, Aurel., 35,3. Epigraficzne potwierdzenie istnienia tego kolegium jest od czasw Pro
busa.
46 L. H o m o, Essai sur le Rgne de lEmpereur Aurlien (270-275), Paris 1904, s. 185.
47 J. N o i vi l le, op. cit., s. 145; K. L a 11 e, op. cit., s. 350; R. M e r k e lb a c h , Roman und Mysterium in der
Antike, Mnich 1962, s. 234; W. H. C. F r e n d, Martyrdom and Persecution in the Early Church, Oxford 1965,
s. 444; G. H. H a l s b e r g h e, Le culte de Deus SolInvictus Rome au 3e sicle aprs J.-C., [w:] ANRW, II, XVII,4,
1984, s. 2196-2198; M. J a c z y n o w s k a , Religie wiata rzymskiego, Warszawa 1990, s. 236-237; E. C i z e k,
L Empereur Aurlien et son temps, Paris 1994, s. 178; T. K o t u l a , Aurlien et Zenobie, s. 163-164; I. G r a d e l,
Emperor Worship and Roman Religion, Oxford 2002, s. 352; T. K o t u l a , Aurelian i Zenobia, Wrocaw 2006,
s. 135-137.
48 W. K a c z a n o w i c z , Aspekty ideologiczne w rzymskim mennictwie lat 235-284 n. e., Katowice 1990,
s. 84-85.
8 ROBERT SUSKI

sze rda przegapiy tak rewolucj religijn. Dowodem na prawdziwo tej hipotezy nie
s monety emitowane w 274 r., ktre byy opatrzone legend: na awersie SOL DOMINVS
IMPERI ROMANI, a na rewersie AVRELIANVS AVG CONS49. Ot te bardzo nielicz
ne emisje byy wybijane tylko w jednej mennicy (a na dodatek jest to brz, niski nomina
0 maym prestiu). Gdyby cesarz rzeczywicie chcia ogosi Sol najwaniejszym bogiem
rzymskiego panteonu, zapewne oznajmiby ten fakt na wikszej liczbie emisji. W tym cza
sie imperator wybija sporo rnych przedstawie na monetach. Dlatego rzadkoci no
minaw z legend DOMINVS IMPERI ROMANI nie mona tumaczy obawami
Aureliana przed zwikszeniem inflacji. Wypywa std prosty wniosek, e cesarz nie zamie
rza ogosi Sol naczelnym bogiem imperium, dlatego nadawanie emisji R. Gbl, 151 =
RIC, V1, Aurelian, 319-322 (z legend DOMINVS IMPERI ROMANI) decydujce
go znaczenia dla poznania polityki religijnej Aureliana jest bdne50. Podobnie mylne jest
odczytanie antoninianw, na ktrych Sol przekazuje glob Aurelianowi51, jako oznaki
wysunicia Soca do rangi najwyszego rzymskiego bstwa. Podobne sceny gociy
w mennictwie innych wadcw (Maksencjuszowi przekazywa na monetach glob Mars52,
a Karakalli Serapis53). W adnym z tych przypadkw Jowisz nie zosta zdetronizowany
1 nie przesta by najwyszym bstwem rzymskiego panteonu. W ten sposb Aurelian
przedstawia w swojej propagandzie Soce jako opiekuna swojego panowania. Podobnie
ustanowienie agonu, czy budowa wityni Sol mieciy si w ramach tradycyjnej religijno
ci rzymskiej.
Oczywicie na jego monetach najczciej gociy nawizania do wanie tego boga,
niemniej podobne sytuacje zdarzay si take wczeniej w pastwie rzymskim, czego nikt
nie interpretowa jako reformy tradycyjnej religii. Tak np. na monetach Aleksandra Sewe
ra (szczeglnie pod koniec jego rzdw) rwnie najczciej pojawia si Sol54. Dlatego
wiarygodna jest konstatacja (wbrew pogldom wikszoci wspczesnych badaczy), zgod
nie z ktr Aurelian uczyni z Sol swojego specjalnego boskiego opiekuna, podobnie jak
wczeniej August oddawa szczegln cze Apollinowi55. Tym samym Aurelian nie byby
wielkim reformatorem religijnym, ktry w radykalny sposb przebudowa star rzymsk

49 R. Gbl, 151 = RIC, V,1, Aurelian, 319-322. Na awersie znajduje si popiersie boga Sol, na rewersie na
tomiast podobizna cesarza, stojca, skierowana w lewo, trzymajca w rkach pater i sceptr lub zwj, skadajca
ofiar przed otarzem. Pochodzenie tych monet nie jest jasne. Wikszo badaczy przypuszczaa, e by
y one emitowane w Serdice. Tak: L. H o m o, op. cit., s. 372; S. E s t i o t, Ripostiglio della Venra. Nuovo Catalo-
go Illustrato t. II, cz. 1, Aureliano, Roma 1995, s. 78,83. W najnowszym katalogu monet Aureliana R. G b l, Die
Mnzprgung des Kaisers Aurelianus (270-275), MIR 47, Vienne 1993, s. 49-50 kojarzy si te monety z mennic
w Rzymie. W recenzji tego katalogu S. E s t i o t (idem, Aureliana, Revue Numismatique, 1995, s. 75-76,82)
uwaa, e monety te byy jednak bite w Serdice. Najpewniej spoeczny odbir ich by bardzo ograniczony i znaj
doway si one w obiegu praktycznie jedynie na Bakanach (i prowincjach naddunajskich).
50 Sens wybicia tych monet nie jest oczywisty. Dzi wie si je z wybudowaniem wityni Soca w Rzymie
(A. W a t s o n , op. cit., s. 191).
51 R. Gbl, 336 = RIC, V,1, Aurelian, 353 (SOLI CONSERVATORI); R. Gbl, 343 = RIC, V,1, Aurelian,
367 (RESTITVTOR ORBIS), R. Gbl, 258 = RIC, V,1, Aurelian, 312-315 (SOLI INVICTO). Glob by atrybu
tem Sol czsto goszczcym na monetach.
52 J. R. F e a r s, op. cit., s. 299-300.
53 G. H i 11, Catalogue o f Greek Coins o f Phoenicia, London 1910, s. 134 n. 33.
54 P. W o j ci e c h o ws k i , Sol w koncepcji religijnej Sewera Aleksandra, [w:], Acta Universitatis Nicolai Co-
pernici, Historia XXIX, Toru 1996, s. 97-105.
55 J. H. G. W. L i e b e s c h u e t z , The Significance o f the Speech o f Praetextatus, [w:] Pagan Monotheism
in Late Antiquity, ed. P. A t h a n a s s i a d i, M. F r e d e, Oxford 2002, s. 189.
 CHARYZMATYCZNA LEGITYMIZACJA WADZY CESARSKIEJ 9

religi56. Przypisywanie mu prby wprowadzenia solarnego monoteizmu jest niezrozu

mieniem rzymskiej religii politeistycznej. Specjalne zwizki pomidzy bogiem a je
go ziemskim wybracem, manifestowane przez kolejnych cesarzy, nie przekaday si
na prb tworzenia monoteistycznego kultu. Takie spojrzenie na rzymsk religi jest
w duym stopniu skaone przez interpretowanie tradycyjnej religijnoci przez pryzmat
chrzecijastwa.
Aurelian nie prbowa tworzy nowej religii spajajcej mieszkacw Imperium Ro-
manum. Nie przeprowadzi zasadniczej reformy oficjalnego kultu rzymskiego. Jego za
mierzenia byy duo skromniejsze. Szczeglna opieka ze strony boga Soca miaa
legitymizowa utrzymywanie si przy wadzy (szczeglnie emisje z legend SOLI CON-
SERVATORI57, RESTITVTOR ORBIS58, RESTITVTOR ORIENTIS59, PROVIDEN
TIA DEOR60). Zreszt take jego nastpcy w podobny sposb legitymizowali swoje
rzdy (przede wszystkim jest to widoczne w propagandzie Probusa)61. W jego mennictwie
Sol wystpuje czsto z przydomkiem invictus. Probus akcentowa, e ten bg by boskim
opiekunem jego wadzy (legendy: CONSERVATOR AVG, SOLI INVICTO COMITI,
SOLI INVICTO COMITI AVG, PROVIDEN DEOR)62. Take motywy religijne w men-
nictwie Karusa i jego synw wykazuj due podobiestwo do polityki ich poprzednika.
Szczeglnie interesujce s monety przedstawiajce par cesarzy (Karus i jeden z jego sy
nw), koronowanych przez stojcych za nimi bogw (Soce i Herkules), przy czym
Sol koronuje starszego z wadcw63. Wspomniana ideologia jawi si jako zwiastun propa-

56 Za przejaw solarnego monoteizmu uchodziy take przedstawienia przekazania bera cesarzowi przez
Sol. Towarzyszya im legenda dotyczca Jowisza (R. Gbl, 253 = RIC, V. 1, Aurelian, 254, 274). Podobnie na
monetach z Kyzikos z hasem MARS INVICTVS widnieje Soce oddajce bero Marsowi. Owe przedstawienia
czsto interpretowano jako oznak nadrzdnoci Sol nad Marsem. Widziano w nich przejaw henoteizmu Aure-
liana. Mars mia by tylko przejawem istnienia najwyszego boga Sol. Ow hipotez naleyjednak odrzuci. Zna
my rzymskie monety imperialne, na ktrych Saturn przekazuje Jowiszowi piorun. Trudno interpretowa je jako
saturnian monotheism (J. R. F e a r s, op. cit., s. 287; R. M a c M u l l e n , Paganism in the Roman Empire, Cam
bridge 1981, s. 187).
57 Vide przypis 41.
58 R. Gbl, 323; R. Gbl, 343 = RIC, V,1, Aurelian, 367.
59 R. Gbl, 364 = RIC, V,1, Aurelian, 374,375; R. Gbl, 365; R. Gbl, 372.
60 Przedstawiaj one Sol, ktry stoi zwrcony w lew stron, jego prawa rka jest podniesiona, w lewej trzy
ma glob. Obok Soca znajduje si personifikacja Providentia lub Fides, ktre trzymaj dwa znaki legionowe
R. Gbl, 78 = RIC, V,1,Aurelian, 19; R. Gbl, 76 = RIC, V,1, Aurelian, 152; R. Gbl, 263 = RIC, V,1,Aurelian,
284; R. Gbl, 264 = RIC, V,1, Aurelian, 284, 285.
61 RIC, V,2 Probus, 3,21,44,45,101,134,135,138,168,199-209,267,293,307,308,309,311,323,324,343,
347, 353, 354, 392, 404, 405, 406, 414-422, 536, 537, 538, 589, 590, 597, 669, 670, 671, 672, 673, 700, 765-785,
840-850, 861-874, 891, 911, 915. Sol w mennictwie Probusa vide: A . K l u c z e k , Odzwierciedlenie, s. 84-87.
62 CONSERVATOR AVG: RIC, V, 2, Probus, 293, 294, 307-309, 347-354, 536-538, 669-673, 891, 915;
SOLI INVICTO COMITI: RIC, V, 2, Probus, 829; SOLI INVICTO COMITI AVG: RIC, V,2, Probus, 138,
209; PROVIDEN DEOR: RIC, V,2, Probus, 844-850. A. K l u c z e k, Odzwierciedlenie, s. 85 podejrzewa, e Pro
bus zamierza stworzy oglnopastwow religi wok kultu Sol. To zbyt daleko idce wnioski. Oczywicie So
ce w jego religijnej propagandzie odgrywao bardzo znaczc rol. Jednak Probus bardzo czsto odwoywa si
do innych bogw i dopatrywanie si w jego mennictwie dowodw na henoteizm, czy monoteizm solarny jest nie
uzasadnione.
63 F. G n e c c h i, Medaglioni t. II, Milano 1912,p. 121-122,n. 8;F. G n e c chi , Medaglioni t. III, Milan 1912,
p. 74, n. 8. Patrz: M. C h r i s t ol, Dieux et princes sous Carus, Carin et Numrien, Revue Numismatique, 1997,
10 ROBERT SUSKI

gandy Dioklecjana. Cho w tym pierwszym przypadku starszym z cesarzy opiekuje si

Soce, a nie Jowisz.
Kolejnym sposobem legitymizacji wadzy cesarskiej bya rozwijana od czasw Augu
sta teologia zwyciskiego imperatora, ktry otrzymywa mandat do rzdzenia dziki od
noszonym przez siebie sukcesom militarnym (co znowu cesarze zawdziczali specjalnym
zwizkom z Jowiszem)64. Oczywicie za rzdw wadcw illyryjskich ideologia ta bya na
dal propagowana w mennictwie cesarskim. Co ciekawe w III w. zauwaymy pewn in
nowacj w tej materii. Aurelian na swoich monetach najczciej nie odwoywa si
do konkretnych zwycistw (wyjtki: VICTORIAE GOTHIC65, VICTORIA GERM66,
czy VICTORIA PARTICA67) lecz do oglnej idei cesarskich zwycistw (VICTORIA
AVG68). Tak si stao mimo pokonania Jutungw, Wandalw, Gotw, Karpw, Zenobii
i Tetricusa. Tym samym wadca przedstawia si jako osoba, ktra rozwizaa wszelkie
problemy Cesarstwa. Podobnie swoj propagand ksztatowali poprzednicy Aureliana
Walerian, Galien i Postumus69, a z jego nastpcw Probus70, ktry w swojej propagan
dzie dosy czsto nawizywa do hase Aureliana. Za czasw Probusa spotykamy legend
VICTORIOSO SEMPER71.
Kolejnym sposobem legitymizacji wadzy cesarzy byo przedstawianie imperato
rw jako odnowicieli (restitutor). Najstarszy znany przykad uycia tego epitetu w men
nictwie imperialnym pochodzi z czasw Trajana (103-111 r.), ktry emitowa monety
zaopatrzone w legend REST ITAL COS V PP SPQR OPTIMO PRINC72. Haso odno
wiciela byo wykorzystywane w propagandzie: Hadriana, Marka Aureliusza, Septymiu-
sza Sewera, Gety, Karakalli, Makrinusa, Aleksandra Sewera oraz Waleriana i Galiena.
Dopiero jednak za panowania Aureliana przywrcenie porzdku w wiecie lub na
Wschodzie zaczo odgrywa pierwszoplanow rol w cesarskiej ideologii. Po raz pier
wszy w mennictwie tego cesarza formuy restitutor orbis i restitutor orientis spotykamy w ro
ku 272. Najczciej wspomniane emisje ukazuj stojcego wadc, ktry podnosi z kolan

s. 61-71. Ponadto odnajdujemy odwoania do SJocajako opiekuna cesarzy. Tak np. emisja sygnowana imieniem
Numeriana (a wybita za ycia jego ojca) RIC, V, 2, 373 (CONSERVATOR AVGGG).
64 O tej ideologii: J. G a g , La thologie de la victoire impriale, Revue historique t. CLXXI, 1933,s. 1-43;
J. R. F e a r s, The Cult o f Virtues and Roman Imperial Ideology, [w:] ANRW, II, 17, 2, Berlin-New York 1981,
s. 827-948; idem, The Theology o f Victory at Rome: Approaches and Problems, [w:] ANRW, II, 17,2, Berlin-New
York 1981, s. 736-826.
65 R. Gbl, 295 = RIC, V,1, Aurelian, 339, 340; R. Gbl, 296 (emitowane w 270 r.).
66 R. Gbl, 314 = RIC, V,1, Aurelian, 355 (emitowane w 271 r.).
67 R. Gbl, 208 = RIC, V,1, Aurelian, 240 (emitowane w 272 r.).
68 R. Gbl, 81 = RIC, V,1, Aurelian 13,95; R. Gbl ,87 = RIC, V,1 Aurelian, 40; R. Gbl, 86 = RIC, V,1,
Aurelian 39; R. Gbl, 38 = RIC, V,1, Aurelian, 176; R. Gbl, 39 = RIC, V,1, Aurelian, 143; R. Gbl, 40 = RIC,
V,1, Aurelian, 144;R. Gbl,273 = RIC, V,1, Aurelian,406;R. Gbl,313 = RIC,V,1,Aurelian338;R. Gbl,239
= RIC, V,1, Aurelian, 272; R. Gbl, 205 = RIC, V,1, Aurelian, 237; R. Gbl, 203 = RIC, V,1 Aurelian 177;
R. Gbl, 204 = RIC, V,1, Aurelian 236; R. Gbl, 321 = RIC, V,1,Aurelian, 354; R. Gbl, 362 = RIC, V,1, Aure
lian, 276,323,377; R. Gbl, 126 = RIC, V,1,Aurelian, 96; R. Gbl, 135 = RIC, V,1,Aurelian, 71,73; R. Gbl, 139
= RIC, V,1, Aurelian 72; R. Gbl, 138.
69 W. K a c z a n o w i c z , op. cit., s. 82.
70 Idem, Cesarz Probus 276-282 n. e., Katowice 1997, s. 99.
71 RIC, V,2, Probus, 143, 144, 224.
72 RIC, II, Traianus, 105, 106, 470.
 CHARYZMATYCZNA LEGITYMIZACJA WADZY CESARSKIEJ 11

kobiet (personifikacj Wschodu)73, lub stojcego cesarza, trzymajcego wczni albo

bero i dekorowanego wiecem przez stojc kobiet. Czasami u ich stp widnieje kl
czcy bagalnik74. To przedstawienie nie byo czym nowym w rzymskiej propagandzie.
Pierwsze pojawio si ju na monetach Trajana (i oczywicie kolejnych cesarzy), drugie
na monetach Waleriana i Galiena75.
Interesujce s monety Aureliana emitowane w latach 273 i 274. Wi one rol cesa-
rza-odnowiciela Wschodu/wiata/si zbrojnych z opiek roztaczan przez boga (Sol i Mar
sa). Na emisji z 273 r. przedstawiano Sol, ktry trzyma w rku glob76, lub stoi obok
cesarza, a glob znajduje si w rkach ich obu77. T ostatni scen mona zobaczy take na
antoninianach Aureliana wyemitowanych w 274 r., tyle, e zamiast Soca widnieje
Mars78. Formua restitutor orbis powiadczona jest z czasw Aureliana take epigraficznie
(na 18 inskrypcjach, w wikszoci pochodzcych z Numidii)79. Co istotne, nie powiadcza
j one tytuu restitutor orientis, za to spotykamy epitet restitutor Galliarum80. Take kolejni
wadcy uywali w swojej propagandzie tytuu odnowiciela: Tacyt, Florian i przede
wszystkim Probus81. W mennictwie tego ostatniego pojawia si take epitet RESTIT-
VTOR ILLYRICI82.
W jeszcze inny sposb w swojej propagandzie odnoszenie zwycistw militarnych pod
krela Probus. Na jego monetach pord cesarskiej tytulatury pojawia si tytu nie

73 R. Gbl, 193 = RIC, V,1, Aurelian, 141, 233; R. Gbl, 194 = RIC, V,1, Aurelian, 233; R. Gbl, 320 =
RIC, V,1, Aurelian, 351; R. Gbl, 324 = RIC, V,1, Aurelian, 351; R. Gbl, 330 = RIC, V,1, Aurelian, 351;
R. Gbl, 110 = RIC, V,1, Aurelian, 350.
74 R. Gbl, 44 = RIC, V,1, Aurelian, 140; R. Gbl, 55 = RIC, V,1, Aurelian, 140; R. Gbl, 57; R. Gbl, 107
= RIC, V,1, Aurelian, 53; R. Gbl, 183 = RIC, V,1, Aurelian, 234; R. Gbl, 195 = RIC, V,1, Aurelian, 234;
R. Gbl, 196; R. Gbl, 197; R. Gbl, 248; R. Gbl, 259 = RIC, V,1, Aurelian, 287-306; R. Gbl, 260 = RIC, V,1,
Aurelian, 287-306; R. Gbl, 261 = RIC, V,1, Aurelian, 287-306; R. Gbl, 279 = RIC, V,1, Aurelian, 401;
R. Gbl, 331; R. Gbl, 333 = RIC, V,1, Aurelian, 347; R. Gbl, 334 = RIC, V,1, Aurelian, 347; R. Gbl, 335 =
RIC, V,1, Aurelian, 347; R. Gbl, 281; R. Gbl, 280; R. Gbl, 337 = RIC, V,1, Aurelian, 349; R. Gbl, 342 =
RIC, V,1, Aurelian, 348, 368; R. Gbl, 369; R. Gbl, 375 = RIC, V,1, Aurelian, 386; R. Gbl, 381 = RIC, V,1,
Aurelian, 386; R. Gbl, 385; R. Gbl, 386 = RIC, V,1, Aurelian, 389; R. Gbl, 387; R. Gbl, 388.
75 RIC, V,1, Valerian, 286-287; RIC, V,1, Gallienus, 448.
76 R. Gbl, 364 = RIC, V,1, Aurelian, 374,375; R. Gbl, 372; R. Gbl, 219; R. Gbl, 227 (RESTITVTOR
ORIENTIS).
77 R. Gbl, 343 = RIC, V,1, Aurelian, 367 (RESTITVTOR ORBIS).
78 R. Gbl, 348 = RIC, V,1, Aurelian, 366 (RESTITVTOR EXERCITI).
79 CIL, VI, 1112 (Italia); CIL, XI, 1214 (Italia); CIL, XII, 5456 = I. Knig, 1981,219, n. 123 (Narbonensis);
CIL, XII, 5549 = I. Knig, 1981,222, n. 127 (Narbonensis); CIL, XII, 5561 = I. Knig, 1981,222, n. 128 (Nar
bonensis); I. Knig, 1981,219, n.122 (Narbonensis); CIL, III, 7586 (Moesia Inferior); CIL, VIII, 20537 (Maure
tania Sitifensis); CIL, VIII, 10217 (Numidia); CIL, VIII, 22361 (Numidia); CIL, VIII, 22449 (Numidia);
BACHTH, 1917, p. 348 n. 82 (Numidia); G. Sotgiu, 1961,87n. 38 (Numidia); R. Afr., 72,1931,p. 260 n. 69 (Numi
dia); R. Afr., 72,1931, p. 241 n. 52 (Numidia);R. Afr., 95,1951, p. 235 n. 12 (Numidia); G. Sotgiu, 1961,88 n. 45
(Numidia); AE, 1981, 917 (Numidia).
80 CIL, XII, 2673 = CIL, XII, 5571a.
81 Tacyt: RIC, V,1, Tacitus, 55. Florian: F. G n e c c h i,Medaglioni t. II, s. 115, nr 4 (restitutor saeculi). Tak
e na inskrypcji dedykowanej Florianowi mamy powiadczenie tytuu restitutor orbis AE, 1960,104. Probus:
Restitutor orbis: RIC, V,2, Probus, 731-736,851,852,853,855,856,858,859,910,925. Restitutor exerciti: RIC, V,2,
Probus, 909. Restitutor saeculi: RIC, 5,2 Probus, 400.
82 RIC, V, 2, Probus, 730. Patrz przypis 106.
12 ROBERT SUSKI

zwycionego (invictus)83. Wadca z jednej strony przedstawia si jako szczliwy

i niepokonany wdz, a z drugiej uywa epitetu stosowanego wobec bogw (Sol, Herkules,
Mars). Co charakterystyczne, pokana cz z tych emisji pochodzi z mennicy w Serdice,
ktra w znacznym stopniu zaopatrywaa w pienidz armi nad Dunajem84.
Charyzmatyczna legitymizacja wadzy opiera si na szczeglnych przymiotach osoby
j sprawujcej. Take rzymscy cesarze wpropagandzie podkrelali swoje nadzwyczajne za
lety. Spord wadcw illyryjskich szczeglnie czsto postpowa w ten sposb Probus,
ktry w swoim mennictwie gosi hasa: VICTORIA PROBI AVG NOSTRI, VIRTVS
PROBI AVG, PROV PROBI AVG NOSTRI, SPES PROBI AVG85. Taka personalizacja
cnt cesarskich i zwrcenie uwagi na charyzmatyczne zalety wadcy nie bya jednak pomy
sem zupenie nowym, wiele emisji tego imperatora byo bowiem wzorowanych na mone
tach Galiena. Niemniej takie eksponowanie osobistych zasug panujcego, czy jego cnt
nie miao wczeniej miejsca w takim stopniu86. Probus mocniej ni jego poprzednicy ak
centowa swoje nadzwyczajne przymioty, w wikszym stopniu zwiza je ze swoj wasn
osob ni oni.
W III w. wadcy zaczli podkrela trwao swoich rzdw przez uywanie w tytula-
turze epitetu perpetuus imperator. Powiadczenie tego tytuu spotykamy na inskrypcjach
dedykowanych Karakalli87 oraz Filipowi Arabowi88, a take w mennictwie Galiena89. Po
rd cesarzy illyryjskich Aurelian podkrela w ten sposb trwao swoich rzdw (znamy
29 inskrypcji, na ktrych pojawia si ta formua, z tego 27 to kamienie milowe)90. Co cieka
we z owych 27 kamieni milowych, 25 pochodzi z Afryki Prokonsularnej i Numidii. Oczywi
cie zachowane do naszych czasw kamienie milowe z imieniem Aureliana stanowi
jedynie niky uamek spord tych, ktre powstay za jego panowania. W takiej sytuacji wy
ciganie wnioskw na podstawie danych statystystycznych moe by bardzo zawodne. Po
niewa jednak nie istniao kryterium selekcji, ktre powodowao gorsze zachowywanie si

83 IMP C M AVR PROBVS INV AVG (RIC, V,2, Probus, 246); IMP C M AVR PROBVS INVICT
AVG (RIC, V,2, Probus, 882); IMP C M AVR PROBVS P F INVICTVS AVG (RIC, V,2, Probus, 840,
858, 881); IMP C M PROBVS INVICT AVG (RIC, V,2, Probus, 678, 683); IMP C M PROBVS INVICT P.
AVG (RIC, V,2, Probus, 677); IMP C PROBVS INV AVG (RIC, V,2, Probus, 596, 759); IMP C PROBVS
INVICTVS AVG (RIC, V,2, Probus, 847); IMP PROBO INVICTO AVG (RIC, V,2, Probus, 324); IMP
PROBVS INV AVG (RIC, V,2, Probus, 622-633,657,679,684,686,717,727,729-730,742,762,790,794); VIR
TVS PROBI INVICTI AVG (RIC, V,2, Probus, 353,368, 377,389,431, 4389,445, 475,482,492, 501,510,519,
527). O uywaniu tytuu invictus w rzymskiej propagandzie: S. W e i n s t o c k , Victor and Invictus, Harvard
Theological Review t. L, 1957, s. 211-247.
84 A. K l u c z e k, Odzwierciedlenie, s. 87. Zwrmy uwag, e wiele innych hase, ktre umacniay wadz
imperatora byo emitowanych w Sisji (np. DEO ET DOMINO NATO). Cesarz szczeglnie dba o zdobycie zau
fania kluczowej armii na Bakanach.
85 VICTORIA PROBI AVG NOSTRI: RIC, V,2, Probus, 11,140, 793,794,898; VIRTVS PROBI AVG:
RIC, V,2, Probus, 13,145, 287, 288,312, 604, 810-822,877-889,900, 912, 913; PROV PROBI AVG NOSTRI:
RIC, V,2, Probus, 728, 729; SPES PROBI AVG: RIC, V,2, Probus, 99, 100.
86 W. K a c z a n o w i c z , Cesarz Probus, s. 96, 98.
87 CIL, XIII, 8829.
88 CIL, VII, 1179 = RIB, 2284.
89 RIC, V, 1, Gallienus, 169, 593.
90 A. D a g u e t, L. Domitianus Aurelianus perpetuus imperator, Antiquits Africaines t. XXVIII, 1992,
s. 173-186.
 CHARYZMATYCZNA LEGITYMIZACJA WADZY CESARSKIEJ 13

kamieni milowych z formu perpetuus imperator w Europie, ni byo to w Afryce91, to za

pewne racj ma A. D a g u e t, wedle ktrej uywanie tego tytuu wobec Aureliana wynika
o z lokalnej gorliwoci urzdnikw na terenie prowincji afrykaskich92. Powiadczony jest
on take w mennictwie Probusa93. Wszystkie interesujce nas emisje tego wadcy zostay
wybite w mennicy w Serdice. Przede wszystkim byy one przeznaczone dla armii naddunaj-
skiej. Co ciekawe, nie znamy recepcji tego hasa na inskrypcjach dedykowanych Probuso-
wi. Nie naley z tego wycign zbyt daleko idcych wnioskw, liczba zachowanych
inskrypcji nie bya zbyt dua (troch ponad sto) w relacji do tego, co powstao w czasach
jego rzdw. Dlatego nie moemy powiedzie, czy ten sposb podkrelania charyzmy ce
sarza zosta przez jego wspczesnych podjty. O ile nie mamy powiadczenia epigraficz-
nego uycia formuy perpetuus imperator wobec Probusa, to zachowaa si do naszych
czasw jedna inskrypcja powstaa za panowania Karusa zawierajca ten tytu94. Mona po
stawi tez, e epitet perpetuus w czasach rzdw cesarzy illyryjskich nie odgrywa pierw
szoplanowej roli w cesarskiej propagandzie.
Jak wida, cesarze illyryjscy na wiele sposobw akcentowali swoj charyzmatyczn le
gitymizacj wadzy. Szczeglnie rozbudowany sposb umocnienia pozycji prezentowali
najduej panujcy w tym czasie Aurelian oraz Probus. Zapewne pozostali po prostu nie
mieli czasu na rozwinicie w propagandzie podobnych wtkw (ich rzdy trway raptem
kilka-kilkanacie miesicy). Cesarze illyryjscy podkrelali swoje specjalne zwizki z boga
mi (Jowiszem i Sol oraz Marsem), sukcesy militarne, przedstawiali si jako odnowiciele
wiata (czy poszczeglnych jego czci). Na najwiksz liczb sposobw pokazyway nad
zwyczajne zasugi i cechy wadcw emisje z bakaskich mennic w Siscji i Serdice, pracu
jce przede wszystkim na potrzeby armii naddunajskiej. Wynikao to ze specjalnego
znaczenia tych si w III stuleciu. Dla Klaudiusza II, Kwintyllusa i Aureliana (w pocztko
wych latach jego rzdw) bya to jedyna powana sia militarna znajdujca si w ich rkach
(armia wschodu pozostawaa w gestii Zenobii, a nadreska bya kontrolowana przez wa
dcw Imperium Galliarum). Po unifikacji Cesarstwa przez Aureliana wojsko rozlokowane
nad Dunajem nadal miao najwiksze znaczenie strategiczne. Interesujcy nas cesarze po
chodzili z Illyricum i swoj karier militarn zaczynali wanie tam. Z wyej wymienionych
powodw wadcy szczeglnie zabiegali o zdobycie poparcia armii naddunajskiej. Wie

91 Ogem do naszych czasw zachowao si 88 kamieni milowych sygnowanych imieniem Aureliana. Z te

go 51 zostao odnalezionych w Afryce (57,9%), a 37 na terenie innych prowincji Imperium Romanum. Z tego for
mua perpetuus pojawia si na 25 inskrypcjach na kamieniach milowych z Afryki (czyli 49%), a z 37 kamieni
milowych pochodzcych z pozostaej czci Cesarstwa znamy tylko dwa przypadki zastosowania tego tytuu (czy
li 5,4%). Dla cesarzy z III w. regu jest zachowanie si nieproporcjonalnie wikszej liczby kamieni milowych
z Afryki ni reszty Imperium Romanum. Tak pord znanych nam 18 kamieni milowych Klaudiusza 11 pochodzi
z Afryki (61%), z 35 Tacyta 15 (42,8%),z 18 Probusa 7 (38,8%), a z 36 Karusa i jego synw 13 (36,1%).Nadrepre-
zentacj zachowanych kamieni milowych z Afryki dosy atwo wytumaczy. Dziki splotowi sprzyjajcych wa
runkw w Afryce (silna urbanizacja prowincji afrykaskich jest wana dla liczebnoci w nich inskrypcji) istniay
wiksze moliwoci zachowania si inskrypcji oraz odnalezienia ich (cz rzymskiej Afryki ulega pustynnieniu,
co uratowao wiele inskrypcji od ponownego wykorzystania jako materia budowlany i zniszczenia, uywany ma
teria take sprzyja lepszemu ich zachowaniu, ponadto Francuzi prowadzili bardzo intensywne badania, czcio
wo z pobudek politycznych).
92 A. D a g u e t , op. cit., s. 173-186.
93 RIC, V,2, Probus, 842, 843, 849, 869, 874, 884.
94 AE, 1985, 713.
14 ROBERT SUSKI

si to z podkrelaniem specjalnego znaczenia prowincji lecych nad Dunajem w Impe

rium Romanum95.
Cesarze illyryjscy (przede wszystkim Aurelian i Probus) w wikszym stopniu ni ich
poprzednicy akcentowali w swojej propagandzie zwizki czce ich z Jowiszem czy Sol
oraz takie hasa jak restitutor orbis. Zapewne mieli oni wiadomo saboci swoich rzdw
i dlatego rozwijali charyzmatyczn legitymizacj wadzy cesarskiej, podkrelajc swoje
nadzwyczajne zdolnoci, lub zwizki ze wiatem nadprzyrodzonym. Interesujcy nas im
peratorzy nie byli pierwszymi, ktrzy emitowali owe hasa, niemniej pooyli oni spory na
cisk na nie w swoim mennictwie. W tym miejscu nie sposb zauway powanej rnicy
pomidzy propagand Aureliana a Dioklecjana. Ten pierwszy w pocztkach swoich
rzdw (270-272) podkrela swoje zwizki z Jowiszem oraz sukcesy militarne96. W 272 r.
nastpia zmiana w jego propagandzie. W latach 273-274 akcentowa on przede wszyst
kim swoje specjalne relacje ze Socem oraz gosi w mennictwie haso odnowienia wiata
i Wschodu97.
Pod koniec rzdw Aureliana mona zauway zmniejszenie rnorodnoci emisji
zwizanych z Sol i pewien powrt do hase goszonych na pocztku jego panowania98. Tym
czasem Dioklecjan jeszcze w latach osiemdziesitych III w. rozwija ideologi, w ktrej Jo
wisz oraz Herkules byli opiekunami cesarzy oraz gwarantami ich wadzy, ktrej dawc by
Jowisz, a sam Dioklecjan by ziemskim odpowiednikiem najwyszego boga rzymskiego

95 Za Aureliana emitowano monety opatrzone legendami: PANNONIAE (R. Gbl, 22; R. Gbl, 22a =
RIC, V,1, Aurelian, 113); GENIVSILLV (R. Gbl, 35 = RIC, V,1, Aurelian, 11o); GENIVSILLVR (R. Gbl,
179 = RIC, V,1, Aurelian, 172 (aureus); R. Gbl, 180 = RIC, V,1, Aurelian, 111,173; R. Gbl, 181 = RIC, V,1,
Aurelian, 204,205,223,224; R. Gbl, 182 = RIC, V,1,Aurelian, 223);VIRTVS ILLVRICI (R. Gbl, 363 = RIC,
V,1 Aurelian, 378, 379, 388). W podkrelaniu roli Illyricum na monetach dostrzega si zaznaczenie strategicz
nego znaczenia tych rejonw w rzymskim systemie obronnym. Ponadto owe emisje zwracay uwag na cnoty ce
sarza, ktry wywodzi si z tych terenw. Zwrmy uwag, gdzie wybijano wikszo emisji Aureliana
podkrelajcych specjalne przymioty tych prowincji. Przede wszystkim w Siscji, ktra jak wspomniaem, produ
kowaa monety na potrzeby armii naddunajskiej. Przed Aurelianem hasa sawice Illyricum emitowali Decjusz
i Klaudiusz II (W. K a c z a n o w i c z, Aspekty ideologiczne, s. 83), a po nim take Probus (wspomniana ju przeze
mnie emisja RESTIT ILLVRICI, RIC, V,2, Probus, 730). W tym miejscu nie odnosz si do innej emisji monet
Aureliana, ktrej legenda gosi haso DACIA FELIX (R. Gbl, 17 = RIC, V,1, Aurelian, 108). Znaczenie jej jest
dyskusyjne i jej wybicie byo zapewne zwizane z sytuacj polityczn w tej prowincji.
96 W latach 270-272 na legendach i przedstawieniach na monetach Aureliana Jowisz pojawia si na 24 ty
pach monet wyszczeglnionych przez R. Gbla. W tym czasie Mars widnieje na 11 typach tych emisji, a Sol na 6.
Oczywicie bogactwo typologii nie daje si w prosty sposb przeoy na miar wielkoci ich produkcji. Tym nie
mniej pozwala to bardzo orientacyjnie szacowa jak czsto poszczeglne hasa pojawiay si w propagandzie ce
sarza.
97 W latach 273-275 na monetach Aureliana Sol wystpuje na 86 typach emisji wyszczeglnionych przez
R. Gbla. W tym czasie Mars zosta umieszczony na 11, a Jowisz na 2. Oczywicie naley ostronie uywa tego
typu argumentw. Vide przypis 96.
98 Z. B o r k o w s k i, Portret cesarza Aureliana na monetach, Rocznik Muzeum Narodowego w Warsza
wie, IX, 1965, s. 204 widzi w tym przygotowanie spoeczestwa do wojny z Persj. Nie ma jednak przesanek,
ktre tumaczyyby, dlaczego miaoby to uczyni akurat zmniejszenie nacisku w cesarskiej propagandzie na pod
krelanie roli Sol. Wytumaczenie przemiany w propagandzie cesarza jest zapewne duo prostsze. Soce byo
jednym z boskich opiekunw wadzy Aureliana (take Jowisz i Mars), a nie jedynym. Dlatego w pewnym okresie
odgrywao ono w propagandzie wiksz rol ni w ostatnim roku jego rzdw.
 CHARYZMATYCZNA LEGITYMIZACJA WADZY CESARSKIEJ 15

panteonu na ziemi99. Dlatego nawet Aurelian nie by bliski stworzenia spjnej wizji propa
gandowej. Trzeba jednak pamita o czynniku czasu. Dioklecjan mia go zdecydowanie
wicej, dlatego jego ideologia wadzy moga by bardziej dopracowana. Za tak hipotez
przemawia rozwj propagandy Dioklecjana. Na pocztku jego rzdw pierwszoplanow
rol w niej odgrywa Sol, a dopiero pniej Jowisz sta si gwnym jego opiekunem.
Najbardziej kontrowersyjne elementy budowania charyzmatycznej legitymizacji wa
dzy, przypisywane cesarzom illyryjskim przez wspczesnych nam badaczy, naley zakwe
stionowa. Zapewne w rzeczywistoci Aurelian, Probus czy Karus nie obwoali si za ycia
bogami. Podobnie ani Aurelian, ani Probus nie propagowali nowej monoteistycznej religii
solarnej, a jedynie uczynili Soce swoim bogiem opiekuczym, co nie byo niczym szcze
glnym w Cesarstwie Rzymskim. Praktycznie wszystkie sposoby legitymizowania rzdw
cesarzy panujcych pomidzy zamordowaniem Galiena a osigniciem cesarskiej purpu
ry przez Dioklecjana znane s z propagandy wczeniejszych wadcw. By moe jest to te
powd, dla ktrego tym cesarzom nie udao si duej utrzyma na tronie. Nie potrafili oni
zrwnoway braku prestiu odpowiedniego senatorskiego pochodzenia nowym sposo
bem legitymizowania swojej wadzy, ktry umocniby ich pozycje w pastwie.
Na koniec powstaje pytanie, jak nono propagandow miay stale ponawiane ha
sa, czy nadal oddziayway one na onierzy i mieszkacw Imperium Romanum, czy te
przestali oni zauwaa rutynowo powtarzane slogany. Niestety pozostanie ono w duej
mierze bez odpowiedzi. Antyczni historycy milcz o odczuciach zwykych obywateli Ce
sarstwa. Co prawda niektre inskrypcje potwierdzaj propagandow nono hase, ktre
byy promowane przez cesarzy (takich jak restitutor orbis), jednak liczba zachowanych tek
stw epigraficznych jest zbyt nika, aby na tej podstawie mona by formuowa daleko
idce wnioski. Niestabilno cesarskich rzdw raczej nakazuje wtpi w skuteczno tej
propagandy. Jest jedno wiadectwo, ktre moe wiadczy za ow hipotez. Wedle Mala-
lasa spiskowcy zamordowali Aureliana, gdy by zym dowdc100. Gdyby ten autor mia
racj, byby to najlepszy dowd na brak odczuwania przez armi charyzmy cesarza. Nie
stety warto rdowa Malalasa jest bardzo ograniczona (jeli nie dotyczy to Syrii) i wyko
rzystanie tego passusu dla interesujcej nas problematyki jest zbyt ryzykowne.

The Charismatic Legitimisation

of Rulers Power under the Illyrian Emperors

After the assassination of Gallienus in 268 the power in the Roman Empire was seized by
military emperors from Illyricum (Claudius II, Aurelian, Probus, Carus and his sons). Most of
them came from lower social strata. Practically all of them were praised as army leaders and led
successful campaigns against external enemies of the Roman Empire. Despite their military
triumphs, their power was insecure, most probably due to their social background. I believe
that according to Max Webers terminology of legitimisation of power, Illyrian emperors made
attempts to reinforce their position by promoting their own charisma. In their propaganda
the emperors emphasised their extraordinary qualities and military successes. They were

99 Ideologia religijna Dioklecjana: F. K o l b, Diocletian und die Erste Tetrarchie. Improvisation oder Experi
ment in der Organisation monarchischer Herrschaft?, Berlin-New York 1987, s. 22-67, 88-114.
100 Malalas, Chronicon, XII, 301.
16 ROBERT SUSKI

presented as individuals favoured by the gods (above all by Jupiter and Sol) and promoted
themselves as restorers of the world (restitutor orbis). Contrary to the opinion of many
20th-century scholars, Aurelian and Probus did not attempt to establish a monotheist solar
cult, although the Sun was indeed their divine protector. Aurelian, Probus and Carus
most probably did not proclaim themselves living gods. The emperors who reigned in years
268-285 were not the first to draw attention to the charismatic legitimisation of their power,
but it did play a significant role in their propaganda. Unfortunately, practically nothing can be
said about the range of the latter.