STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015

ISSN 2082-5951
DOI 10.14746/SEG.2015.11.13

Leszek Mrozewicz
(Gniezno)

KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

Abstract
The article is concerned with the oeuvre of an outstanding German historian,
Karl Christ (1928-2008), and expert on the history of ancient Rome, especially
Roman Empire, as well as on the history of research in that area. Christ devoted
particular attention to German historians and their ethical conduct during the Nazi
period, as well as those who practiced the science of history in German Democratic
Republic. The paper discusses the figure of Christ in connection with the publication
of his History of the Roman Empire in Poland.

Key words
Rome, Roman Republic, Roman Empire, Caesar, historiography, Nazism, Com-
munism, GDR historiography

261
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

Nie bez przyczyny Karl Christ myl przewodni swej ksiki powiconej
Cesarstwu Rzymskiemu1 uczyni sentencj Jacoba Burckhardta2, stanowic
pochwa Rzymu ale tego Rzymu tkwicego w nas, wiata, ktry przemin,
a mimo to trwa nadal, bo bez niego nie byoby kultury europejskiej, a przy-
najmniej miaaby ona cakowicie odmienny ksztat; wiata, ktry uformowa
nasz codzienn mentalno. Bez Cesarstwa Rzymskiego stwierdza Jacob
Burckhardt proces rozwoju myli ludzkiej nie mgby przebiega w sposb
nieprzerwany. Dlatego te w wizji Karla Christa, ktry zdanie to przywouje
(zob. s. 7), dzieje Imperium Romanum nie maj znamion epoki zarchiwi-
zowanej, a wrcz przeciwnie. Stanowi one zwieczenie rozwoju wiata
staroytnego, ktry zadecydowa o kulturowym ksztacie dzisiejszej Europy.
Z tego powodu
pod wieloma wzgldami staroytno nie jest tylko jedn z wielu za-
mknitych formacji historycznych, jednym z licznych modeli ludzkiego
dowiadczenia. Postrzega j naley w kategoriach szczeglnej relacji dia-
lektycznej ze wspczesnoci, poniewa, ze wzgldu na jej kulturow rol
w uformowaniu nowoytnej cywilizacji Europy, bezwzgldnie widziana
by musi jako jej niezbywalny skadnik. Szczeglne miejsce antyku, zrela-
tywizowane dopiero po przezwycieniu europocentrycznego postrzegania
historii, wynika z faktu, e to w naszym krgu kulturowym pojawiy si
najwczeniejsze lady stosowania pisma, pierwsze dowody wiadomoci
ludzkiego bytu, kumulacja dowiadcze politycznych i spoecznych, ycia
duchowego i religijnego, sztuki i gospodarki, wreszcie sia oddziaywania
tej kultury na tereny ssiednie i epoki pniejsze3.
Cesarstwo Rzymskie, najwiksza formacja historyczna w dziejach Europy
(s. 1), ktre swymi granicami objo wikszo, jak wwczas sdzono, zna-

1
Artyku niniejszy w zamyle powsta jako wstp do polskiego wydania ksiki Karla Christa
Geschichte der rmischen Kaiserzeit von Augustus bis zu Konstantin, wyd. VI, Verlag C.H.
Beck, Mnchen 2009. Jej polska wersja, w przekadzie Anny Gierliskiej, zatytuowana Historia
Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna Wielkiego, ukae si nakadem Poznaskie-
go Towarzystwa Przyjaci Nauk i Instytutu Kultury Europejskiej UAM. Wszystkie przytoczone
fragmenty ksiki pochodz z tego tumaczenia i odnosz si do niemieckiego wydania z roku
1988.
2
J. Burckhardt, Historische Fragmente, red. E. Drr, Stuttgart 1957, s. 13-14: Cho nie zawsze
jestemy tego wiadomi, Rzym stanowi pod kadym wzgldem gwn przesank naszej mental-
noci. To, e niezalenie od kultur narodowych i regionalnych dzisiaj nadal tworzymy wsplnot
kulturow Zachodu, wynika z faktu, i kiedy wiat mia charakter uniwersalistyczny i by to wiat
rzymski, a z tej antycznej kultury uniwersalnej wyrosa nasza kultura. Zasug Rzymu i jego Impe-
rium s zwizki Wschodu z Zachodem, poczucie globalnej wsplnoty ludzkiej (tum. Anna
Gierliska).
3
K. Christ, Von Gibbon zu Rostovtzeff. Leben und Werk fhrender Althistoriker der Neuzeit,
Darmstadt 1972, s. 2-3.

262
 LESZEK MROZEWICZ, KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

nych wczenie ziem, zamyka dzieje staroytne, tworzc zarazem kulturowe

podwaliny wspczesnej Europy4.
Dlatego historii staroytnej jako dyscyplinie naukowej przypada rola
szczeglna.
Jej tradycyjnym zadaniem jest () badanie i opisywanie, na podstawie
systematycznej analizy i interpretacji zachowanych rde historycznych,
dziejw wiata rdziemnomorskiego i obszarw przylegych od chwili
wynalezienia pisma po szsty wiek po Chr. (). W obliczu za zmieniaj-
cych si w kolejnych epokach odniesie politycznych i kulturowych, kie-
rowanych ku antycznej przeszoci, historyk musi kadorazowo w obraz
[antyku] poddawa refleksji5
i szuka odpowiedzi na pytania, ktre tym odlegym czasom stawia wsp-
czesno. Oglnospoeczna perspektywa postrzegania dziejw staroytnych,
w tym take rzymskich, uzaleniona jest bowiem od miejsca zajmowanego
przez (szeroko rozumiany) antyk w sferze edukacji i kultury.
Oznacza to, e kada epoka, kade pokolenie, ma wasn wizj roli i zna-
czenia wiata rzymskiego w dziejach europejskich, i wasn ich ocen6. Nie

4
Warto w tym miejscu odwoa si do pogldu Ernsta Troeltscha z jego pracy Der Histori-
smus und seine Probleme (Tbingen 1922, s. 716-717), ktry przytaczam za Ernstem R. Curtiu-
sem, Literatura europejska i aciskie redniowiecze, tum. i oprac. A. Bobrowski, Krakw 1990
(pierwsze wydanie niemieckie ukazao si w roku 1948), s. 25: Dzisiaj nie da si ju pojmowa
zalenoci midzy antykiem a wiatem nowoytnym jako przetrwania, kontynuacji czy dzie-
dzictwa (). Stosujemy tu oglnohistoryczne spojrzenie Ernesta Troeltscha. Wedle niego nasz
europejski wiat nie polega na recepcji staroytnoci ani na zerwaniu z ni, lecz na cakowitym
i wiadomym z ni zespoleniu. Skada si on ze wiata staroytnego i z nowoytnego ze starego
wiata, ktry przeszed poprzez wszystkie stadia, od pierwotnego a do przekwitania i do rozpadu,
oraz z nowego wiata, ktry rozpocz si od plemion romasko-germaskich w epoce Karola
Wielkiego i ktry take przechodzi poprzez waciwe sobie etapy. Ale te dwa wiaty, tak bardzo
od siebie odlege pod wzgldem umysowoci oraz rozwoju historycznego, s zarazem ze sob
bliniaczo zronite, tak zespolone w uwiadamianej pamici historycznej i w poczuciu cigoci,
e wiat nowoytny, mimo e posiada duchowo cakowicie now i cakowicie jemu tylko waci-
w, jest najintymniej przeniknity [podkr. E.R. Curtius] i uwarunkowany pod kadym wzgldem
przez kultur antyczn, tradycje, formy prawne i polityczne, jzyk, filologi i sztuk. Tylko to
nadaje wiatu europejskiemu jego gbi, jego peni, to tworzy jego zawio i jego burzliwo, jak
rwnie przyczynia si do jego skonnoci ku myleniu historycznemu i ku historycznej samo-
ocenie.
5
K. Christ, Von Gibbon zu Rostovtzeff, s. 1.
6
Zob. K. Christ, Rmische Geschichte und deutsche Geschichtswissenschaft, Mnchen 1982,
s. 340: Na sarkastycznie stawiane pytanie, c jeszcze szczeglnego pozostao, o czym mona by
mwi po tak ogromnym wysiku intelektualnym do zbadania z dziejw Rzymu, mona tylko
odpowiedzie, e kade pokolenie tworzy wasny obraz Rzymu (). Dyskusja na jego temat nigdy
nie znajdzie koca, stary ideologem Roma aeterna cigle bdzie oddziaywa, a dzieje miasta
i pastwa [rzymskiego] nigdy nie znikn z naszej tradycji.

263
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

mona zaprzeczy obecnoci po dzie dzisiejszy kultury rzymskiej w Eu-

ropie, poniewa
niemal na kadym kroku mona spotka lady wsplnej rzymskiej prze-
szoci. Jest ona obecna w wityniach i ukach triumfalnych, amfiteatrach
i paacach, obozach legionowych i kasztelach, termach i willach, akwe-
duktach i drogach, nagrobkach, wizerunkach bogw i rnorakich pos-
kach, w ceramice typu sigillata i znaleziskach monetarnych, w literaturze
oraz w dzieach sztuki z czasw rzymskich (s. 13).
Ale, obok turystycznego podziwu, kwesti odrbn pozostaje okrelenie
rzeczywistego miejsca Rzymu w dziejach cywilizacji europejskiej jako caoci.
To za jest przedmiotem sporu, ktry na przestrzeni dziejw generowa
skrajne opinie: od bezgranicznego zachwytu, po cakowite potpienie, od
przyznania Imperium Romanum fundamentalnego znaczenia w tworzeniu
Europy poantycznej, po przypisanie mu, pod wodz budzcych najwysz
odraz rzymskich cesarzy (J.G. Herder, cyt. s. 5), jedynie brutalnej siy de-
strukcyjnej, wymierzonej w zniewolenie i odarcie z godnoci innych naro-
dw, czego adn miar nie mona naladowa (przegld: s. 6-13).
Jednak w dobie nam wspczesnej Cesarstwo Rzymskie nabiera nowego
kolorytu, a to za spraw jednoczenia si Europy. Naturaln kolej rzeczy ro-
dzi si bowiem pytanie, czy podobny proces mia miejsce w przeszoci, czy
istnieje wzorzec jednoci, a w dalszej konsekwencji czy jest szansa na jego
powodzenie. Okazuje si, e jedynym punktem odniesienia, mimo wszelkich
jego saboci i niedoskonaoci, moe by tylko Imperium Romanum, nieza-
lenie od odmiennoci drg jednoczenia Europy7.
Refleksja ta przenoszona jest zreszt na paszczyzn szersz, pozaeuropej-
sk. Wie si to z postpujc globalizacj, ktra prowokuje pytanie o po-
dobne zjawiska w przeszoci i w sposb niemal automatyczny odwouje si
do przykadu Cesarstwa Rzymskiego. Nie chodzi tu bynajmniej o uzyskanie
odpowiedzi twierdzcej, raczej o pokazanie pewnych trendw rozwojowych,
zbienych ze wspczesnymi, ktre mogyby kojarzy si z pojciem globali-
zacji8. Ich genezy szuka naley duo wczeniej, wraz z powstaniem aspiracji
7
G. Alfldy, Das Imperium Romanum ein Vorbild fr das vereinte Europa?, Basel 1999;
L. Mrozewicz, Antyk rdem integracji europejskiej, [w:] Poszukiwanie Europy, Studia Europaea,
1, Pozna 2000, s. 15-26; idem, Antyk fundamentem cywilizacji europejskiej. Wykad inaugurujcy
rok akademicki 2008/2009, ycie Uniwersyteckie 12 (183), 2008, s. 13-15.
8
F. Kolb, Imperium Romanum antyczny model globalizacji?, przek. Leszek Mrozewicz, Xe-
nia Posnaniensia, series altera, 37, Pozna 2010; zob. R. Hingley, Globalizing Roman Culture.
Unity, diversity and empire, London-New York 2005; L.D. Monteiro, The present in the past:
globalization and the Roman world, Journal of Roman Archaeology 20, 2, 2008, s. 549-553 (pole-
mika z R. Hingleyem).

264
 LESZEK MROZEWICZ, KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

rnych pastw do przywdztwa wiatowego. Okazao si wwczas, e Impe-

rium Romanum moe stanowi ich ideow podbudow.
W epoce europejskiego kolonializmu odwoywano si do zwizkw ideo-
wych midzy Imperium Romanum i Empire, Pax Romana i Pax Britannica
lub te Pax Americana nie wspominajc ju o mtnej ideologii faszy-
stowskiej Rzeszy (s. 11)
czy te imperialnych aspiracjach Woch Mussoliniego9. Pozycja Stanw
Zjednoczonych jako mocarstwa wiatowego niejako sama z siebie narzucia
porwnanie tego pastwa z Rzymem, jako emanacji antycznego imperium10.
Zreszt ju u swych narodzin transatlantyckie mocarstwo signo do wzorca
rzymskiego, bo lepszego nie byo11.
W tym kontekcie pisanie historii Cesarstwa Rzymskiego jawi si jako
prawdziwe wyzwanie. Nie moe ona przybra charakteru czstkowego, a prze-
de wszystkim spersonalizowanego, co w przeszoci byo norm.
adna inna formacja dziejowa pisze Karl Christ nie bya przez tak du-
gi czas personalizowana w rwnym stopniu, jak historia Imperium Ro-
manum, ktr przedstawiano jako szereg biografii rzymskich cesarzy ().
Szerokie krgi czytelnikw zainteresowane byy ludmi rzdzcymi Impe-
rium, nie za jego instytucjami. Historia Imperium Romanum sprowadzo-
na zostaa zatem do swego rodzaju galerii czsto niezbyt atrakcyjnych
wizerunkw cesarzy (s. 3).
Nie moe by te wybirczym zbiorem studiw i monografii, powiconych
oddzielnym problemom, ktre, traktowane z osobna, tworz skrzywiony
obraz Cesarstwa Rzymskiego. Dlatego te,
z uwagi na powszechn tendencj do traktowania rzymskich dziejw
w sposb sproblematyzowany i selektywny, do rozdzielania ich na mono-
grafie i biografie, autor uzna za konieczne przedstawienie i uwiadomienie
czytelnikowi spjnoci wielowiekowego procesu historycznego (). Uka-
zanie cigoci formacji dziejowej jest (bowiem) waniejsze ni przedsta-
wianie jej poszczeglnych faz i wyznaczanie cezur (), [a] najistotniejsza
jest tu jedno historyczna Imperium Romanum (s. 2-3).
Std w zamyle autora zrodzia si idea kompleksowej i zrozumiaej syn-
tezy historii zdarzeniowej i strukturalnej, ktra jednak, w odrnieniu od
9
Zob. interesujce uwagi L. Schumachera, Faszystowska recepcja propagandy augustowskiej,
przek. L. Mrozewicz, Xenia Posnaniensia, series altera, 15, Pozna 2003.
10
P. Bender, Ameryka Nowy Rzym. Historia rwnolega dwch imperiw, przek. A.-A.
Krzemiscy, Warszawa 2004.
11
S.L. Dyson, Rome in America, [w:] R. Hingley (red.), Images of Rome. Perceptions of
ancient Rome in Europe and United States in the modern age, Journal of Roman Archaeology.
Supplementary Series, 44, Portsmouth 2001, s. 57-69.

265
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

podejmowanych dotd prb, musi uwzgldni take kwestie polityczno-

-ustrojowe, spoeczne, ekonomiczne, kulturowe i religijne, ktre nader czsto
traktowane s w sposb wyizolowany (s. 12). Niezalenie od wasnej fascy-
nacji Cesarstwem Rzymskim, Karl Christ by przekonany, e w ostatecznym
rozrachunku zadaniem i wrcz obowizkiem kadego badacza jest stworzenie
syntezy epoki, nad dziejami ktrej pracuje12. Towarzyszya mu te idea do-
starczenia czytelnikowi w peni kompetentnego kompendium wiedzy o Ce-
sarstwie Rzymskim w ujciu strukturalno-dialektycznym, aby w ten sposb
uatwi mu zrozumienie fenomenu trwaoci staroytnego Imperium i jego
oddziaywania na dzieje Europy, a zarazem dotarcie do jej duchowych
i kulturowych korzeni13. Wanie dlatego ostrzega przed z zaoenia zbyt
krytycznym traktowaniem dziejw Cesarstwa Rzymskiego, ktrego histo-
ryczne dokonania, na tle problemw dzisiejszego wiata, powinny raczej
skania do bardziej wywaonej i wnikliwej analizy. Zwraca te uwag na
fakt, e rzymski system spoeczno-polityczno-ekonomiczny, ktrego dezin-
tegracja trwaa wiele wiekw, musia mimo wszystko charakteryzowa si
niezwyk spjnoci wewntrzn, skoro tak dugo przetrwa, co w domy-
le powinny wzi pod rozwag pastwa i spoeczestwa wspczesne.
Niezwyka plastyczno narracji, umiejtno synoptycznego spogldania na
wielowarstwowe problemy i zagadnienia, a take konsekwentne ledzenie
dziejw Cesarstwa w ujciu strukturalno-dialektycznym powoduj, e czytel-
nik uzyskuje nader sugestywny obraz Imperium Romanum, a przede wszyst-
kim zdobywa wiedz o przyczynach jego przemian i okrelonych kierunkach
rozwoju bd dekadencji. Wielkim walorem ksiki jest jej rdowo;
logika rozumowania autora ilustrowana jest bogatymi cytatami z literatury
i dokumentw antycznych, co wywouje wraenie odsuchiwania naocznych
wiadkw wydarze. Nie bez znaczenia jest jzyk. Jego stylistyka i swada,
znakomite w wersji oryginalnej14, z wielkim talentem oddane zostay przez
autork polskiego przekadu.
Mimo swej naukowoci, gruntownoci materiau, nieunikania polemiki
naukowej i imponujcych rozmiarw zestawienia literatury, Historia Cesar-
stwa Rzymskiego nie jest adresowana, a przynajmniej nie w pierwszej kolej-

12
P. Kneil, V. Losemann, Vorwort, [w:] Imperium Romanum. Studien zu Geschichte und
Rezeption. Festschrift fr Karl Christ zum 75. Geburtstag, Stuttgart 1998, s. 15.
13
V. Losemann, Lebensleistung von Karl Christ (1923-2008) gewrdigt. Kolloquium zum
Gedenken an den verstorbenen Althistoriker [online]. Philipps-Universitt Marburg [dostp:
2014-08-08]. Dostpny w Internecie: <http://www.uni-marburg.de/aktuelles/news/2008a/0404d>.
14
A. Demandt, Laudatio fr Karl Christ, [w:] Karl Christ. Zum Caesarbild der faschistischen
Epoche. Reden zur Ehrenpromotion, Berlin 1993, s. 10: literacko mistrzowskie.

266
 LESZEK MROZEWICZ, KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

noci, do specjalistw z zakresu historii staroytnej oraz nauk historycznych

w szerokim znaczeniu tego sowa, lecz jest ona skierowana do cigle jeszcze
licznego krgu czytelnikw zainteresowanych rzymsk histori, a w tym take
do nauczycieli akademickich oraz studentw nauk humanistycznych w ogle
(s. 12). Adresatem jest, mwic krtko, kada osoba interesujca si antyczn
przeszoci Europy i jej wspczesn recepcj.
Karl Christ pragnie uzmysowi wspczesnemu mieszkacowi naszego
kontynentu dialektyk rozwoju wiata rzymskiego, jego strukturaln ewolu-
cj, wewntrzn dyfuzj spoeczno-kulturow i wreszcie rozwj kultury we
wszelkich jej emanacjach. Tylko w ten sposb, a nie wycznie przez pryzmat
historii personalno-zdarzeniowej, bazujcej na wtkach sensacyjnych, mona
zrozumie miejsce Cesarstwa Rzymskiego w cigu rozwojowym kontynentu
europejskiego i jego znaczenie dla wspczesnego ksztatu kulturowego Eu-
ropy. Czy autor skutecznie zrealizowa swj zamys, rozstrzygnie Czytelnik.
Ale ju sam fakt, e ksika doczekaa si w Niemczech a szeciu wyda oraz
przekadu na jzyk rosyjski15, wiadczy wyranie na korzy autora.
Karl Christ naley do grona najbardziej prominentnych niemieckich
historykw wiata antycznego drugiej poowy XX w. Urodzony 28 marca
1923 r. w Ulm, matur uzyska w roku 1940, aby natychmiast, w wieku 17 lat,
trafi na front wschodni. W roku 1944, wczeniej dwukrotnie ranny, dosta si
do niewoli sowieckiej, z ktrej powrci w roku 1948. Wtedy dopiero mg
pomyle o dalszym ksztatowaniu swej formacji intelektualnej i zawodowej.
Od pocztku zainteresowany by histori staroytnego Rzymu i jej te po-
wici cae ycie16. Studiowa w Zurychu u Ernsta Meyera17 oraz w Tybindze
u Josepha Vogta18. U tego ostatniego uzyska w roku 1953 doktorat na pod-
stawie rozprawy Nero Claudius Drusus; jej gwne tezy pojawiy si
w opublikowanej trzy lata pniej odrbnej pracy powiconej wczesnej,
w okresie panowania Augusta i Tyberiusza, ekspansji Rzymu na teren Ger-
15
Pierwsze wydanie ksiki ukazao si w roku 1988, szste w 2009, ju po mierci autora;
edycja rosyjska opublikowana zostaa w Rostowie nad Donem w roku 1997, zob. P. Kneil,
V. Losemann, Vorwort, s. 15; L. Pavolini, Karl Christ, Gnomon 82, 2010, s. 478.
16
Zmar 6 kwietnia 2008 r. w Marburgu.
17
B. Nf, s.v. Meyer, Ernst, [w:] P. Kuhlmann, H. Schneider (red.), Geschichte der Altertum-
swissenschaften. Biographisches Lexikon, Der Neue Pauly. Supplemente, 6, Stuttgart-Weimar
2012, s. 821-822; zob. take K. Christ, Ernst Meyer (1898-1975), [w:] idem, Rmische Geschichte
und Wissenschaftsgeschichte III. Wissenschaftsgeschichte, Darmstadt 1983, s. 128-136.
18
V. Losemann, s.v. Vogt, Joseph, [w:] Geschichte der Altertumswissenschaften. Biographi-
sches Lexikon, s. 1272-1274; zob. take K. Christ, Joseph Vogt und die Geschichte des Altertums,
[w:] idem, Rmische Geschichte und Wissenschaftsgeschichte III. Wissenschaftsgeschichte, s. 151-
-195 (= Saeculum 21, 1970, s. 106-150); idem, Joseph Vogt (1895-1986), [w:] idem, Neue Profile
der Alten Geschichte, Darmstadt 1990, s. 62-124.

267
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

manii19. Zainteresowanie antyczn przeszoci ziem nadreskich ulego

zasadniczemu pogbieniu w wyniku wczenia si Karla Christa w ambitny
projekt publikacji wszystkich rzymskich monet znalezionych na terenie Nie-
miec, co ostatecznie przesdzio o jego zaangaowaniu si w badanie relacji
rzymsko-germaskich w dobie wczesnego Cesarstwa20. Zaowocowao to roz-
praw habilitacyjn o znaleziskach rzymskich monet w poudniowo-zachod-
nich rejonach Niemiec21 oraz czterema obszernymi tomami, zawierajcymi
publikacj tych zabytkw22. Przede wszystkim jednak Karl Christ nabra god-
nej uznania biegoci w zakresie numizmatyki antycznej, czemu da dowd
wielokrotnie wznawianym w Niemczech wprowadzeniem do tej dyscypliny23.
Studia nad znaleziskami monet zetkny Karla Christa z kolejnym wybit-
nym uczonym, znakomitym specjalist w zakresie numizmatyki i wojskowoci
rzymskiej, Konradem Kraftem24, ktry projektem kierowa. Nalea on do
grona tych osb, ktre, obok Ernsta Meyera i Josepha Vogta oraz Arnaldo

19
K. Christ, Drusus und Germanicus. Der Eintritt der Rmer in Germania, Paderborn 1956.
20
Zob. K. Christ, Caesar und Ariovist, [w:] idem, Rmische Geschichte und Wissenschafts-
geschichte I: Rmische Republik und augusteischer Prinzipat, Darmstadt 1982, s. 92-133 (= Chiron
4, 1974, s. 251-292); idem, Zur augusteischen Germanienpolitik, [w:] ibidem, s. 183-239 (= Chiron
7, 1977, s. 149-205); idem, Zur rmischen Okkupation der Zentralalpen und des nrdlichen
Alpenvorlandes, [w:] ibidem, s. 240-252 (= Historia 6, 1957, s. 416-428); idem, Zur Geschichte des
hessischen Raumes in der rmischen Kaiserzeit, [w:] idem, Rmische Geschichte und Wissen-
schaftsgeschichte II: Geschichte und Geschichtsschreibung der rmischen Kaiserzeit, Darmstadt
1983, s. 86-100; idem, Rmer und Barbaren in der hohen Kaiserzeit, [w:] ibidem, s. 44-85
(= Saeculum 10, 1955, s. 273-288); idem, Germanendarstellung und Zeitverstndnis bei Tacitus,
[w:] ibidem, s. 140-152 (= Historia 14, 1965, s. 62-73).
21
Antike Mnzfunde Sdwestdeutschlands. Mnzfunde, Geldwirtschaft und Geschichte im
Raum Baden-Wrttembergs von keltischer bis in alamannische Zeit I-II, Vestigia, 3, Heidelberg 1960.
22
Die Fundmnzen der rmischen Zeit in Deutschland I. Nordbaden, Berlin 1963; II.
Sdbaden, Berlin 1964; III. Sdwrttemberg-Hohenzollern, Berlin 1964; IV. Nordwrttemberg,
Berlin 1964 (1965); zob. take szereg rwnolegych publikacji z zakresu numizmatyki: Historische
Probleme der griechisch-rmischen Numismatik, Historia 3, 1955, s. 383-395; Sizilien. Literatur-
berblick der griechischen Numismatik, Jahrbuch fr Numismatik und Geldgeschichte 5/6,
1954/1955, s. 181-228; Fundschau 1952-1953. Rmische Mnzen, Badische Fundberichte 20, 1956,
s. 143-145; Bemerkungen zur kritischen Neuaufnahme der Fundmnzen der rmischen Zeit in
Deutschland, Jahrbuch fr Numismatik und Geldgeschichte 7, 1956, s. 238-239 (z zespoem);
Ergebnisse und Probleme der keltischen Numismatik und Geldgeschichte, Historia 6, 1957, s. 215-
-253; Die antiken Mnzen als Quelle der westflischen Geschichte, Westfalen 35, 1957, s. 1-32;
Antike Siegesprgungen, Gymnasium 64, 1957, s. 504-533; Zur Chronologie der syrakusanischen
Mnzprgung des IV. Jh. v. Chr., Jahrbuch fr Numismatik und Geldgeschichte 8, 1957, s. 21-29;
Der frhkonstantinische Schatzfund (1914) aus Marmagen, Krs. Schleiden, Bonner Jahrbcher
157, 1957 (1959), s. 313-327; zob. rec. L. Morawiecki, Eos 78, 1993, s. 147-148.
23
Antike Numismatik. Einfhrung und Bibliographie, Darmstadt 1967, wyd. II 1972 i szereg
dodrukw.
24
K. Ehling, s.v. Kraft, Konrad, [w:] Geschichte der Altertumswissenschaften. Biographisches
Lexikon, s. 668-670.

268
 LESZEK MROZEWICZ, KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

Momiglianiego25, wywary najwikszy wpyw na uksztatowanie sylwetki na-

ukowej autora Historii Cesarstwa Rzymskiego. W 1958 r. Karl Christ obj
asystentur na Uniwersytecie w Marburgu (gdzie pozosta do koca swego
ycia) u Fritza Taegera26. Okres wsppracy z tym kolejnym wybitnym uczo-
nym nie trwa jednak zbyt dugo, poniewa chorujcy ju wwczas Fritz Taeger
zmar w roku 1960.
W latach nastpnych badania naukowe Karla Christa potoczyy si dwuto-
rowo. Z jednej strony, obiektem jego zainteresowa byy dzieje Rzymu w rozu-
mieniu klasycznym, z naciskiem na schyek Republiki i pryncypat, z drugiej
za, pod niewtpliw inspiracj Arnaldo Momigliano27, badania nad histori
nauki, w tym wypadku nad nowoytn i wspczesn historiografi wiata
staroytnego, zwaszcza rzymskiego. Intrygowa go bowiem sposb modelo-
wania przez historykw przeszoci pod wpywem wasnych przey i wsp-
czesnych im wydarze, w myl zasady, e przeszo moe si uczy od
teraniejszoci28. Rol programow speni artyku z roku 1971 o badaniach
nad histori staroytn w Niemczech29, ze zwrceniem uwagi na konieczno
przebadania postaw niemieckich historykw w okresie nazistowskim, w tym
take losw tych, ktrych pozbawiono wwczas prawa wykadania, przela-
25
W. Nippel, s.v. Momigliano, Arnaldo Dante, [w:] Geschichte der Altertumswissenschaften.
Biographisches Lexikon, s. 832-836; zob. P. Kneil, V. Losemann, Vorwort, s. 15.
26
K. Christ, Fritz Taeger (1894-1960), [w:] idem, Rmische Geschichte und Wissenschafts-
geschichte III. Wissenschaftsgeschichte, s. 128-136.
27
P. Kneil, V. Losemann, Vorwort, s. 15; V. Losemann, Professor Dr. Dr.h.c. Karl Christ
1923-2008, Anzeiger der Altertumswissenschaft LXI 1/2, 2008, s. 126; idem, Akademischer
Klimawandel, Marburger UniJournal, 31 padziernika 2008 r., s. 16-17; zob. K. Christ, Arnaldo
Momigliano (1908-1987), [w:] idem, Neue Profile, s. 248-294, zwaszcza 278-291 (o badaniach
Momigliano nad histori historiografii); idem, Arnaldo Momigliano und die deutsche Geschichts-
und Altertumswissenschaft, [w:] idem, Griechische Geschichte und Wissenschaftsgeschichte,
Stuttgart 1996 (= Historia. Einzelschriften 106), s. 171-182, zwaszcza 180-181; idem, Arnaldo
Momigliano e la storiografia tedesca dellantichit, Rivista Storica Italiana 100, 1988, s. 313-325;
zob. take E. Gran-Aymerich, rec. K. Christ, Klios Wandlungen. Die deutsche Althistorie vom
Neuhumanismus bis zur Gegenwart, Gnomon 80, 2008, s. 428-431, zwaszcza 430.
28
Por. T. Zawadzki, Vita magistra historiae. Czy przeszo moe si uczy od teraniejszoci?,
Xenia Posnaniensia, 1, Pozna 1993; K. Christ, Rmische Geschichte und deutsche, s. 13:
W badaniach nad histori nauki chodzi o to, by wykaza, w jakim zakresie sposb mylenia, kate-
gorie i wartoci epoki wspczesnej danemu badaczowi przenoszone byy [przez niego] na czasy
antyczne, [take, by odpowiedzie na pytanie] dlaczego tak si dziao, czym byo [to] motywowane
i czemu miao suy oraz jakie nioso ze sob konsekwencje; s. 15: Rzut oka na dotychczasowe
osignicia na tym polu [historii bada naukowych] pokazuje, e znakomite efekty (badawcze)
osigali akurat ci uczeni, ktrzy rwnie intensywnie zajmowali si analiz rde i wybranymi
problemami dziejw staroytnych, co okrelonymi badaniami w obrbie historii nauki. Oba obsza-
ry wzajemnie si inspiroway; por. L. Pavolini, Karl Christ, s. 477-478.
29
K. Christ, Zur Entwicklung der Alten Geschichte in Deutschland, Geschichte in Wissen-
schaft und Unterricht 22, 1971, s. 577-593 (= idem, Rmische Geschichte und Wissenschafts-
geschichte III. Wissenschaftsgeschichte, s. 196-212).

269
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

dowano i zmuszano do emigracji, oraz po roku 1945, z uwzgldnieniem

Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Temat by jednak zbyt wiey; wielu
z czynnych wwczas profesorw niemieckich miao w swych yciorysach
niezbyt chlubne wspomnienia. Nie dziwi wic, e prba pozyskania na ten cel
rodkw ze strony Niemieckiej Wsplnoty Badawczej (niem. Deutsche For-
schungsgemeinschaft) zakoczya si cakowitym fiaskiem30. Nie oznaczao
to jednak rezygnacji Karla Christa z podjtego planu. Niemale rwnolegle
z tymi staraniami, w roku 1972, opublikowa ksik o prominentnych history-
kach europejskich od schyku XVIII do pierwszej poowy XX w.31, a dziesi
lat pniej (1982) kolejn32, tym razem obszern syntez miejsca rzymskiej
historii w niemieckiej nauce historycznej, od renesansu po rok 198033, z wy-
ranym rozliczeniem okresu nazistowskiego34 i historiografii enerdowskiej35.
W midzyczasie spod pira Karla Christa wyszo szereg artykuw, z reguy
o badaniach nad wiatem rzymskim, w tym take osb yjcych, z ktrych
zdecydowana wikszo zostaa pniej ponownie wydana w trzytomowym
zbiorze Historia Rzymu a historia nauki36. W roku 1990 wiato dzienne
ujrzaa ksika o nowych profilach historii staroytnej37. W tym wypadku
Karlowi Christowi chodzio o przedstawienie dorobku naukowego tych
uczonych, ktrzy znaczco wpynli na badania midzynarodowe, nadajc im
nowy wymiar. Wrd szeciu sylwetek znalazo si dwch profesorw nie-
mieckich: Joseph Vogt i Helmut Berve, pozostaa czwrka za to Andrs
Alfldi, Ronald Syme, Arnaldo Momigliano i Moses Finley, a wic promi-
nentne postacie wiata nauki XX w. Swoistym ukoronowaniem tego nurtu
bada staa si praca o przeobraeniach Klio, gruntownie traktujca o nie-
mieckich badaniach nad histori staroytn od neohumanizmu po czasy
wspczesne38, o swoistym fabrykowaniu historii39.

30
V. Losemann, Akademischer Klimawandel, s. 16.
31
K. Christ, Von Gibbon zu Rostovtzeff.
32
K. Christ, Rmische Geschichte und deutsche.
33
L. Pavolini, Karl Christ, s. 477.
34
Rozdzia V.3 Die Opfer des Nationalsozialismuss, 164-195; V.4 Rmische Geschichte in
der Epoche des Nationalsozialismus, s. 195-260.
35
Rozdzia VI.3 Die Entwicklung in der Deutschen Demokratischen Republik, s. 311-330.
36
Rmische Geschichte und Wissenschaftsgeschichte, I: Rmische Republik und augusteischer
Prinzipat; II. Geschichte und Geschichtsschreibung der rmischen Kaiserzeit; III. Wissenschafts-
geschichte, por. wyej, przyp. 15, 16, 18, 24, 27.
37
Neue Profile.
38
K. Christ, Klios Wandlungen. Die deutsche Althistorie vom Neuhumanismus bis zur Gegen-
wart, Mnchen 2006.
39
E. Gran-Aymerich, rec. K. Christ, Gnomon 80, 2008, s. 428-431, zwaszcza 430; praca,
w ocenie recenzentki, to louvrage () indispensable et remarquable instrument de recherche.

270
 LESZEK MROZEWICZ, KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

Konsekwentna postawa badawcza, niezaleno wypowiadania sdw, wy-

rane wykazywanie, jak bardzo wizerunek kadej epoki zaley od otaczajcej
historyka rzeczywistoci, nadzwyczajna wydajno twrcza (ponad 40 ksiek!)
przyniosy w rezultacie prawdziwe uznanie. Nowoytna historia historiografii
wiata staroytnego zostaa uznana za immanentn cz bada naukowych
nad dziejami staroytnymi40, a Karl Christ (przynajmniej w Niemczech) za
pioniera i twrc tego nurtu badawczego. Wyraone to zostao dobitnie w roku
1993 na uroczystej promocji doktoratu honorowego, przyznanego Karlowi
Christowi przez Wolny Uniwersytet Berlin (niem. Freie Universitt Berlin).
W wygoszonej wwczas laudacji Alexander Demandt stwierdzi, e
z jednej strony, Christowi udao si zachowa dystans wobec wszelkich prb
politycznego, narodowego i wiatopogldowego instrumentalizowania
przeszoci, i to zarwno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym, a z dru-
giej zdoa wyj (w swych badaniach) poza zwyke gromadzenie danych
antykwaryczno-archiwalnych41.
Wygoszonym wwczas wykadem o postrzeganiu Cezara w czasach faszy-
stowskich42 Karl Christ w peni udowodni susznoci podjtych przez siebie
bada historiograficznych.
Jednak nie one, mimo wybitnych w tym zakresie osigni, stanowiy
gwny nurt zainteresowa Karla Christa. Miay by tylko rodkiem do celu,
uzmysowi znaczenie wiata rzymskiego, cywilizacji rdziemnomorskiej
jako caoci, dla wspczesnej kultury europejskiej i cigy na ni wpyw. To
w dialog historyka z przeszoci najpeniej pokazuje, zdaniem Karla
Christa, wi dialektyczn midzy staroytnoci a teraniejszoci. Badania
nad nowoytn i najnowsz historiografi wiata staroytnego nie przysoniy
ani nie spowolniy studiw Karla Christa nad dziejami rzymskimi. Wrcz
przeciwnie. Dla twrcy Historii Cesarstwa Rzymskiego pozostao ono owym
wielkim pniem w centrum naszej historii, pniem, wok ktrego nikt nie
moe przej () obojtnie43.

40
Por. K. Christ, Rmische Geschichte und deutsche Wissenschaftsgeschichte, s. 15: Nie cho-
dzi o to, aby w ramach historii staroytnej tworzy kolejn dyscyplin specjalistyczn, lecz o to, aby
moliwie wielu badaczy dziejw staroytnych obudzio w sobie zainteresowanie t problematyk
[histori bada naukowych].
41
A. Demandt, Laudatio fr Karl Christ, s. 9.
42
K. Christ, Zum Caesarbild der faschistischen Epoche, [w:] Karl Christ. Zum Caesarbild,
s. 15-28; reedycja (ze zmianami) [w:] E. Baltrusch (red.), Caesar, Neue Wege der Forschung,
Darmstadt 2007, s. 41-55; zob. take idem, Caesar. Annherungen an einen Diktator, Mnchen
1994: niezwykle interesujca i sugestywna, wrcz fascynujca, analiza wizerunku Cezara na prze-
strzeni wiekw, a do roku 1993.
43
L. Curtius, Torso, Stuttgart 1957, s. 289; sentencj t K. Christ przytacza we wstpie, zob. s. 12.

271
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

Pozycj Karla Christa jako historyka staroytnego Rzymu ugruntowaa

praca o kryzysie i upadku Republiki Rzymskiej44, ktra szybko nabraa statu-
su dziea klasycznego; wielokrotnie wznawiana, w roku 2013 doczekaa si
wydania smego. To ju na jej amach, a wic w roku 1979, autor nakreli
koncepcj integralnej syntezy dziejw, ktra powinna by wynikiem
analizy rozwoju spoecznego, gospodarczego i duchowego (kulturowego).
Dopiero jednoczesne uwzgldnienie tych (trzech) elementw pozwoli
(bowiem) waciwie zrozumie wzajemne ich oddziaywania, przebieg
i efekt w odniesieniu do caej epoki, aby nastpnie (mc) dokona jej (epo-
ki) wszechstronnej oceny (s. XIII).
W chwili ukazania si tej ksiki Karl Christ by ju osob w rodowisku
akademickim dobrze znan. Byo to nie tyle zasug jego prac z zakresu nu-
mizmatyki antycznej, ile wynik opublikowania wczeniej dwch ksiek:
wprowadzenia do historii Rzymu45 oraz, jako redaktor i wspautor, zbioru
studiw o Hannibalu46. Zainteresowanie postaci kartagiskiego wodza za-
owocowao zreszt po latach odrbn monografi47, ktra wpisaa si w cykl
biografii wielkich Rzymian; kolejni to Sulla48 i Pompejusz49. Sulla doczeka
si czterech wyda (2011) i przekadu na jzyk hiszpaski (2006), podobnie
ksiki o Pompejuszu i Hannibalu (2006), ta ostatnia rwnie na woski
(2005). W tym jzyku ukazaa si take (2003) zwiza synteza dziejw Cesar-
stwa Rzymskiego, ktra w ojczynie autora opublikowana zostaa
w roku 2001, osigajc cztery wydania (2011)50. W wersji angielskojzycznej
(1986) pojawia si, napisana w roku 1979, w Niemczech trzykrotnie wyda-
wana, ksika Rzymianie. Wprowadzenie do ich historii i cywilizacji51.
Ten przegld z koniecznoci wybranych prac wskazuje, e wizja
dziejw rzymskich Karla Christa spotykaa si z coraz wikszym zaintereso-
waniem i mona sdzi akceptacj52, ale przede wszystkim dowodzi, e
Historia Cesarstwa Rzymskiego jest wytworem konsekwentnego formowa-
nia si pogldw Karla Christa, e nie narodziy si one z niczego, w pustej

44
K. Christ, Krise und Untergang der rmischen Republik, Darmstadt 1979.
45
K. Christ, Rmische Geschichte. Einfhrung, Quellenkunde, Bibliographie, Darmstadt 1973.
46
Christ K. (red.), Hannibal, Wege der Forschung, 371, Darmstadt 1974.
47
K. Christ, Hannibal, Darmstadt 2003.
48
K. Christ, Sulla. Eine rmische Karriere, Mnchen 2002.
49
K. Christ, Pompeius. Der Feldherr Roms. Eine Biographie, Mnchen 2004.
50
K. Christ, Die rmische Kaiserzeit. Von Augustus bis Diokletian, Mnchen 2001.
51
K. Christ, Die Rmer. Eine Einfhrung in ihre Geschichte und Zivilisation, Mnchen 1979.
52
wiadcz o tym wielokrotne wznowienia prac autora, a zwaszcza Historii Cesarstwa Rzym-
skiego.

272
 LESZEK MROZEWICZ, KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

przestrzeni. Nade wszystko za w dziele tym, ktre susznie okrela si jako

opus magnum Karla Christa, zbiegy si wyranie dwa nurty badawcze auto-
ra, a przez to dwie cieki spogldania na dzieje Cesarstwa Rzymskiego: roz-
prawa z nowoytnymi i wspczesnymi wizjami Imperium Romanum i ich
rnymi (nad)interpretacjami oraz gruntowna, wszechstronna praca history-
ka, dla ktrego nie tylko gwnym, lecz wrcz jedynym punktem odniesienia
s rda historyczne. Gdy do tego dodamy wielokrotnie w tym szkicu
wspominan koncepcj syntezy historycznej, ktrej ide jest spjno wie-
lowiekowego procesu historycznego, to w peni zrozumiemy, dlaczego spod
rki Karla Christa wyszo dzieo znakomite, najwybitniejsze w jego twrczo-
ci, ale te niemajce sobie rwnego we wspczesnej literaturze naukowej.
Ergon megiston kai thaumaston, dzieo najwiksze i najwspanialsze tak
na przywoanej wyej promocji doktoratu honorowego laudator, Alexander
Demandt, okreli Histori Cesarstwa Rzymskiego Karla Christa. W peni
zasuenie.

Leszek Mrozewicz
KARL CHRIST AND ROME EVERLASTING

Summary
Karl Christ belonged to the most eminent German historians of the ancient
Rome of the latter half of the 20th century. He was particularly interested in the Ro-
man Empire and its place in the European history. This was vividly reflected in his
Geschichte der rmischen Kaiserzeit, which had as many as six editions in Germany.
The book conveys the conviction that the history of the Roman Empire constitutes
a fundament of contemporary Europe, regardless of the assessment it received over
the centuries, which was often very negative. Karl Christ believed that in our times,
Roman Empire acquires a new meaning in view of the unification of Europe. Natu-
rally enough, this engenders the question whether a similar process had taken place
in the past, whether there is a model of unity and if so, whether it has a chance of
being successful. It turns out that the Roman Empire, despite its weaknesses and
drawbacks, can be the only point of reference, regardless of the ways in which
Europe is unified. The observation is also applied in a broader perspective which
extends beyond Europe. This is associated with the ongoing globalisation, which in
its turn provokes questions about a similar phenomenon in the past, and almost
automatically evokes the example of the Roman Empire. Therefore Christ decided to
provide the reader with a comprehensive compendium of knowledge of the Roman

273
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

Empire in a structural-dialectic approach, so as to facilitate the understanding of

persistence of the ancient realm and its impact on European history, at the same
time enabling one to arrive at its spiritual and cultural roots. Christ wished to acquaint
the contemporary inhabitant of our continent with the dialectics of development of
the Roman world, its structural evolution, internal social and cultural diffusion and
finally the development of culture in all its manifestations. The historian believed
that only in this fashion, i.e. not only through history of persons and events, based
on sensational elements, can one appreciate the place of the Roman Empire in the
developmental sequence of the European continent and its significance for the con-
temporary cultural shape of Europe.
This is also reflected in Christs studies on the history of historiography, or the
image of the history of ancient Rome and the specificity of the Roman Empire that
had been created by various authors over the centuries. This is also where he under-
took the effort to evaluate the positions assumed by German historians in the Nazi
times and during the Communist era, in the German Democratic Republic. None-
theless, the studies of history of historiography were only a means to an end, which
was to promote the awareness of the importance of the Roman world, or Mediterra-
nean civilisation as a whole, for the contemporary European culture as well as high-
light its persisting influence. In Christs opinion, it is that dialogue of a historian
with history which demonstrates to the fullest extent the dialectic bond between
antiquity and the present day.

Bibliografia
Demandt A., Laudatio fr Karl Christ, [w:] Karl Christ. Zum Caesarbild der faschisti-
schen Epoche. Reden zur Ehrenpromotion, Berlin 1993.
Alfldy G., Das Imperium Romanum ein Vorbild fr das vereinte Europa?, Basel
1999.
Baltrusch E. (red.), Caesar, Neue Wege der Forschung, Darmstadt 2007.
Bender P., Ameryka Nowy Rzym. Historia rwnolega dwch imperiw, przek.
A.-A. Krzemiscy, Warszawa 2004.
Burckhardt J., Historische Fragmente, red. E. Drr, Stuttgart 1957.
Christ K., Antike Mnzfunde Sdwestdeutschlands. Mnzfunde, Geldwirtschaft und
Geschichte im Raum Baden-Wrttembergs von keltischer bis in alamannische
Zeit I-II, Vestigia 3, Heidelberg 1960.
Christ K., Antike Numismatik. Einfhrung und Bibliographie, Darmstadt 1967,
wyd. II 1972 i szereg dodrukw.
Chrisat K., Antike Siegesprgungen, Gymnasium 64, 1957, s. 504-533.

274
 LESZEK MROZEWICZ, KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

Christ K., Arnaldo Momigliano (1908-1987), [w:] idem, Neue Profile der Alten
Geschichte, Darmstadt 1990, s. 248-294.
Christ K., Arnaldo Momigliano e la storiografia tedesca dellantichit, Rivista Storica
Italiana 100, 1988, s. 313-325.
Christ K., Arnaldo Momigliano und die deutsche Geschichts- und Altertumswissen-
schaft, [w:] idem, Griechische Geschichte und Wissenschaftsgeschichte, Historia.
Einzelschriften, 106, Stuttgart 1996, s. 171-182.
Christ K., Bemerkungen zur kritischen Neuaufnahme der Fundmnzen der
rmischen Zeit in Deutschland, Jahrbuch fr Numismatik und Geldgeschichte 7,
1956, s. 238-239 (z zespoem).
Christ K., Caesar und Ariovist, [w:] idem, Rmische Geschichte und Wissenschafts-
geschichte I: Rmische Republik und augusteischer Prinzipat, Darmstadt 1982,
s. 92-133 (= Chiron 4, 1974, s. 251-292).
Christ K., Caesar. Annherungen an einen Diktator, Mnchen 1994.
Christ K., Der frhkonstantinische Schatzfund (1914) aus Marmagen, Krs. Schleiden,
Bonner Jahrbcher 157, 1957 (1959), s. 313-327.
Christ K., Die antiken Mnzen als Quelle der westflischen Geschichte, Westfalen 35,
1957, s. 1-32.
Christ K., Die Fundmnzen der rmischen Zeit in Deutschland I. Nordbaden, Berlin
1963; II. Sdbaden, Berlin 1964; III. Sdwrttemberg-Hohenzollern, Berlin 1964;
IV. Nordwrttemberg, Berlin 1964 (1965).
Christ K., Die Rmer. Eine Einfhrung in ihre Geschichte und Zivilisation, Mnchen
1979.
Christ K., Die rmische Kaiserzeit. Von Augustus bis Diokletian, Mnchen 2001.
Christ K., Drusus und Germanicus. Der Eintritt der Rmer in Germania, Paderborn
1956.
Christ K., Ergebnisse und Probleme der keltischen Numismatik und Geldgeschichte,
Historia 6, 1957, s. 215-253.
Christ K., Ernst Meyer (1898-1975), [w:] idem, Rmische Geschichte und Wissen-
schaftsgeschichte III. Wissenschaftsgeschichte, Darmstadt 1983, s. 128-136.
Christ K., Fritz Taeger (1894-1960), [w:] idem, Rmische Geschichte und Wissen-
schaftsgeschichte III: Wissenschaftsgeschichte, Darmstadt 1983, s. 128-136.
Christ K., Fundschau 1952-1953. Rmische Mnzen, Badische Fundberichte 20,
1956, s. 143-145.
Christ K., Germanendarstellung und Zeitverstndnis bei Tacitus, [w:] idem, Rmische
Geschichte und Wissenschaftsgeschichte II: Geschichte und Geschichtsschreibung
der rmischen Kaiserzeit, Darmstadt 1983, s. 140-152 (= Historia 14, 1965, s. 62-73).

275
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

Christ K., Geschichte der rmischen Kaiserzeit vov Augustus bis zu Konstantin, wyd.
VI, Mnchen 2009.
Christ K., Hannibal, Darmstadt 2003.
Christ K., Historische Probleme der griechisch-rmischen Numismatik, Historia 3,
1955, s. 383-395.
Christ K., Joseph Vogt (1895-1986), [w:] idem, Neue Profile der Alten Geschichte,
Darmstadt 1990, s. 62-124.
Christ K., Joseph Vogt und die Geschichte des Altertums, [w:] idem, Rmische
Geschichte und Wissenschaftsgeschichte III: Wissenschaftsgeschichte, Darmstadt
1983, s. 151-195 (= Saeculum 21, 1970, s. 106-150).
Christ K., Klios Wandlungen. Die deutsche Althistorie vom Neuhumanismus bis zur
Gegenwart, Mnchen 2006.
Christ K., Krise und Untergang der rmischen Republik, Darmstadt 1979.
Christ K., Neue Profile der Alten Geschichte, Darmstadt 1990.
Christ K., Pompeius. Der Feldherr Roms. Eine Biographie, Mnchen 2004.
Christ K., Rmer und Barbaren in der hohen Kaiserzeit, [w:] idem, Rmische
Geschichte und Wissenschaftsgeschichte II: Geschichte und Geschichtsschrei-
bung der rmischen Kaiserzeit, Darmstadt 1983, s. 44-85 (= Saeculum 10, 1955,
s. 273-288).
Christ K., Rmische Geschichte und deutsche Geschichtswissenschaft, Mnchen
1982.
Christ K., Rmische Geschichte und Wissenschaftsgeschichte I: Rmische Republik
und augusteischer Prinzipat; II: Geschichte und Geschichtsschreibung der
rmischen Kaiserzeit; III: Wissenschaftsgeschichte, Darmstadt 1982-1983.
Christ K., Rmische Geschichte. Einfhrung, Quellenkunde, Bibliographie,
Darmstadt 1973.
Christ K., Sizilien. Literaturberblick der griechischen Numismatik, Jahrbuch fr
Numismatik und Geldgeschichte 5/6, 1954/1955, s. 181-228.
Christ K., Sulla. Eine rmische Karriere, Mnchen 2002.
Christ K., Von Gibbon zu Rostovtzeff. Leben und Werk fhrender Althistoriker der
Neuzeit, Darmstadt 1972.
Christ K., Zum Caesarbild der faschistischen Epoche, [w:] Karl Christ. Zum
Caesarbild der faschistischen Epoche. Reden zur Ehrenpromotion, Berlin 1993,
s. 15-28, reedycja (ze zmianami) [w:] Baltrusch E. (red.), Caesar, Neue Wege der
Forschung, Darmstadt 2007, s. 41-55.
Christ K., Zur augusteischen Germanienpolitik, [w:] idem, Rmische Geschichte und
Wissenschaftsgeschichte I: Rmische Republik und augusteischer Prinzipat,
Darmstadt 1982, s. 183-239 (= Chiron 7, 1977, s. 149-205).

276
 LESZEK MROZEWICZ, KARL CHRIST I RZYM NIEPRZEMIJAJCY

Christ K., Zur Chronologie der syrakusanischen Mnzprgung des IV. Jh. v. Chr.,
Jahrbuch fr Numismatik und Geldgeschichte 8, 1957, s. 21-29.
Christ K., Zur Entwicklung der Alten Geschichte in Deutschland, Geschichte in
Wissenschaft und Unterricht 22, 1971, s. 577-593 (= idem, Rmische Geschichte
und Wissenschaftsgeschichte III. Wissenschaftsgeschichte, Darmstadt 1983,
s. 196-212).
Christ K., Zur Geschichte des hessischen Raumes in der rmischen Kaiserzeit, [w:]
idem, Rmische Geschichte und Wissenschaftsgeschichte II: Geschichte und
Geschichtsschreibung der rmischen Kaiserzeit, Darmstadt 1983, s. 86-100.
Christ K., Zur rmischen Okkupation der Zentralalpen und des nrdlichen Alpen-
vorlandes, [w:] idem, Rmische Geschichte und Wissenschaftsgeschichte I:
Rmische Republik und augusteischer Prinzipat, Darmstadt 1982, s. 240-252 (=
Historia 6, 1957, s. 416-428).
Christ K. (red.), Hannibal, Wege der Forschung 371, Darmstadt 1974.
Curtius E.R., Literatura europejska i aciskie redniowiecze, tum. A. Borowski, Kra-
kw 1990.
Curtius L., Torso, Stuttgart 1957.
Demandt A., Laudatio fr Karl Christ, [w:] Karl Christ. Zum Caesarbild der faschisti-
schen Epoche. Reden zur Ehrenpromotion, Berlin 1993, s. 7-12.
Dyson S. L., Rome in America, [w:] R. Hingley (red.), Images of Rome. Perceptions
of ancient Rome in Europe and United States in the modern age, Journal of
Roman Archaeology, Supplementary Series, 44, Portsmouth 2001, s. 57-69.
Ehling K., s.v. Kraft, Konrad, [w:] P. Kuhlmann, H. Schneider (red.), Geschichte der
Altertumswissenschaften. Biographisches Lexikon, Der Neue Pauly. Supplemente,
6, Stuttgart-Weimar 2012, s. 668-670.
Gran-Aymerich E., rec. K. Christ, Klios Wandlungen. Die deutsche Althistorie vom
Neuhumanismus bis zur Gegenwart, Gnomon 80, 2008, s. 428-431.
Hingley R., Globalizing Roman Culture. Unity, diversity and empire, London-New
York 2005.
Kneil P., Losemann V., Vorwort, [w:] P. Kneil, V. Losemann (red.), Imperium
Romanum. Studien zur Geschichte und Rezeption. Festschrift fr Karl Christ
zum 75. Geburtstag, Stuttgart 1998, s. 13-16.
Kolb F., Imperium Romanum antyczny model globalizacji?, przek. Leszek Mroze-
wicz, Xenia Posnaniensia, series altera, 37, Pozna 2010.
Losemann V., Akademischer Klimawandel, Marburger UniJournal, 31 padziernika
2008 r., s. 16-17.
Losemann V., Lebensleistung von Karl Christ (1923-2008) gewrdigt. Kolloquium
zum Gedenken an den verstorbenen Althistoriker [online]. Philipps-Universitt

277
 STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 11/2015 LUDZIE I MIEJSCA

Marburg [dostp: 2014-08-08]. Dostpny w Internecie: <http://www.uni-marburg.

de/aktuelles/news/2008a/0404d>.
Losemann V., Professor Dr. Dr. h.c. Karl Christ 1923-2008, Anzeiger der Altertums-
wissenschaft LXI 1/2, 2008, s. 125-128.
Losemann V., s.v. Vogt, Joseph, [w:] P. Kuhlmann, H. Schneider (red.), Geschichte
der Altertumswissenschaften. Biographisches Lexikon, Der Neue Pauly. Supple-
mente, 6, Stuttgart-Weimar, s. 1272-1274.
Monteiro L.D., The present in the past: globalization and the Roman world, Journal
of Roman Archaeology 20, 2, 2008, s. 549-553.
Mrozewicz L., Antyk fundamentem cywilizacji europejskiej. Wykad inaugurujcy
rok akademicki 2008/2009, ycie Uniwersyteckie 12 (183), 2008, s. 13-15.
Mrozewicz L., Antyk rdem integracji europejskiej, [w:] A.W. Mikoajczak,
L. Mrozewicz (red.), Poszukiwanie Europy, Studia Europaea, 1, red., Pozna 2000,
s. 15-26.
Nf B., s.v. Meyer, Ernst, [w:] P. Kuhlmann, H. Schneider (red.), Geschichte der
Altertumswissenschaften. Biographisches Lexikon, Der Neue Pauly. Supplemente,
6, Stuttgart-Weimar 2012, s. 821-822.
Nippel W., s.v. Momigliano, Arnaldo Dante, [w:] P. Kuhlmann, H. Schneider (red.),
Geschichte der Altertumswissenschaften. Biographisches Lexikon, Der Neue
Pauly. Supplemente, 6, Stuttgart-Weimar 2012, s. 832-836.
Pavolini L., Karl Christ, Gnomon 82, 2010, s. 476-479.
Schumacher L., Faszystowska recepcja propagandy augustowskiej, przek. Leszek
Mrozewicz, Xenia Posnaniensia, series altera, 15, Pozna 2003.
Troeltsch E., Der Historismus und seine Probleme, Tbingen 1922.
Zawadzki T., Vita magistra historiae. Czy przeszo moe si uczy od teraniejszoci?,
Xenia Posnaniensia, 1, Pozna 1993.

278