A R TY K U Y R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE , N O TY R E C E N Z Y JN E 469

do problemw ju opracowanych. Opracowanych, ale przecie nie wyczerpanych. Homoseksualizm

uwaano za zagroenie rodziny, a wic problem wany dla historyka rodziny. Historyk rodziny cht
nie dowiedziaby si, jaka bya sytuacja homoseksualistw w rodzinie, w tej weneckiej patriarchalnej,
chrzes'cijariskiej rodzinie pilnie przestrzegajcej zalece soboru trydenckiego. Czy yli oni pod
wsplnym dachem z reszt czonkw swych rodzin i podlegali wadzy i kontroli ze strony ojca rodzi
ny? Jak byli traktowani? Crki lesbijki mogy znajdowa schronienie w klasztorach, o czym pisaa Ju
dith B r o w n 9. A synowie geje? Czy te wstpowali do zakonw? Czy byli zmuszani w imi
moralnos'ci chrzes'cijariskiej i dla honoru rodziny do zawierania maestw? I jak ukadao si wte
dy ich poycie maeskie? Czy owe oskarenia o impotencj wysuwane przez kobiety weneckie jako
argument majcy wpyn na uniewanienie maestwa (s. 145-148,152-164) nie kryy takich wa
nie przypadkw? Czy te yli samotnie i ich losy kryj si w owych ciemnych liczbach samotnych
osb przytaczanych przez, autork (s. 25)? Z akt procesw o homoseksualizm wiemy, e to wanie
w ramach rodziny, czy raczej szerzej pojtej wsplnoty domowej (household) geje mogli zaspoka
ja swoje potrzeby seksualne (relacje: pan suga)10.
Czy stosunki panujce w rodzinach weneckich w XVI XVII w. byy czym' wyjtkowym, czy te
wpisyway si w obraz ycia rodzinnego w caej wczesnej Europie? Rodzina bya wwczas wszdzie
wanym elementem struktury spoecznej, odgrywaa decydujc rol nie tylko w prokreacji i wycho
waniu dzieci, ale te w dziaalnos'ci gospodarczej, aktywnos'ci politycznej, kulturze. Ale nadmierne
eksponowanie roli rodziny, jak to byo w Wenecji, przyznawanie jej zbyt daleko idcych uprawnie,
obdarzanie ojcw rodzin zbyt wielk wadz nad czonkami rodziny i wsplnoty domowej prowadzi
o nieuchronnie do ograniczania praw jednostek, do naruszania ich osobistych dbr. By to wic krok
w kierunku totalitaryzmu. I to byo charakterystyczne wanie dla Wenecji, ktrej ustrj, gloryfiko
wany jako doskonay, mia cechy totalitaryzmu.
Lektura ksiki Danieli Hacke utwierdzia mnie w przekonaniu, e akta sdowe s rdem
jednostronnym i nie w peni wiarygodnym. Doceniam wielki trud, jaki autorka woya w ich analiz.
Ale ubolewam, e nie signa szerzej do innego rodzaju rde, ktre pozwoliyby przedstawi ob
raz rodzin, kobiet i ycia seksualnego w nowoytnej Wenecji bardziej wszechstronnie. Ksika
Danieli Hacke to skrupulatna prezentacja tego, co na temat historii kobiet, rodzin i seksualnoci
mwi weneckie rda sdowe, ale nie jest to wyczerpujce przedstawienie tych zagadnie.

Przemysaw N e h r i n g, Dlaczego dziewictwo jest lepsze ni maestwo? Spr

0 idea w chrzecijastwie zachodnim koca IV wieku w relacji Ambroego, Hieronima
1 Augustyna, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2005, s. 243.

Autor porusza jeden z najwaniejszych problemw nauczania Kocioa, jakim jest stosunek do
dziewictwa i maestwa. Dyskusja, ktrej pocztki widzie mona w listach w. Pawa, trwa waci

9 J. 13 r o w n. Immodest Acts. The Life o f a Lesbian Nun in Renaissance Italy, New York-Oxford 1986.
10 G. R u g g i e r o. The Boundaries o f Eros, s. 115-116.
470 A R TY K U Y R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE , N O TY R E C E N Z Y JN E

wie do dzi (aby przywoa choby ostatni encyklik papiesk Deus caritas est). Autor przedsta
wia wyjtkowo gorcy moment tej debaty, jakim byl przeom IV i V w. Tytu pracy dobrze obrazuje
pogldy analizowanych w ksice autorw, a zarazem przedstawicieli obozu, ktry w tej pnostaro-
ytnej dyskusji zwyciy, na dugo okrelajc stosunek Kocioa katolickiego do maestwa i dzie
wictwa. S nimi trzej pisarze chrzecijascy o fundamentalnym znaczeniu dla doktryny Kocioa za
chodniego: Ambroy, Hieronim i Augustyn.
To, co wyrnia sposb podjcia tematu przez autora, filologa klasycznego z Uniwersytetu
w Toruniu, to baczne zwrcenie uwagi na formaln stron tekstw uczestnikw debaty o mae
stwie i dziewictwie. Ten sposb patrzenia na rda nie jest dla Przemysawa N e h r i n g a nowy;
warto tu wspomnie jego poprzedni prac, w ktrej analizuje topik pnostaroynych, aciskich
ywotw witych1. Tym razem punktem wyjcia jest staroytna tradycja retoryczna. Autor przeko
nujco prezentuje zachodnich Ojcw Kocioa jako kontynuatorw tej tradycji, ktrzy edukowa
ni na klasycznych podrcznikach z powodzeniem nie tyle nawet wprowadzaj do swoich tekstw
jej elementy, ile raczej organizuj wedug zasad retoryki ca sw argumentacj. W efekcie podpo
rzdkowania wypowiedzi obu stron tym samym zasadom sztuki wypowiedzi mamy do czynienia ze
sporem ogromnie konwencjonalnym, doskonale mieszczcym si w kulturowych kanonach epoki.
Powysze twierdzenia kieruj nas ku najpowaniejszej wtpliwoci metodologicznej, przed
jak stajemy, gdy na podstawie polemik prbujemy pozna pogldy obu stron tytuowego sporu.
Wtpliwo t najlepiej uja w publicystycznej zreszt wypowiedzi Ewa W i p s z y c k a -
- B r a v o : Polemika jest fatalnym rdem wiadomoci o tym, co tak naprawd dany autor na dany
temat myla. W polemice z gry zakada si instrumentalne posugiwanie si argumentami i tak
ustawia si przeciwnika, aby go pokona z kretesem. Szuka si formu efektownych, byskotliwych,
a nie prawdy2. Dostrzegali to zreszt sami staroytni. Hieronim, gdy zarzucono mu, e w swych po
lemikach z Jowinianem posun si zbyt daleko, prowadzc w praktyce do potpienia maestwa,
tumaczy, e wanie konieczno zdecydowanego zbicia pogldw heretyka zaprowadzia go do
uycia tak ostrych niekiedy argumentw. W recenzowanej pracy nie prbuje si zreszt odtworzy
pogldw uczestnikw debaty, nie s te one gwnym tematem zainteresowania autora tym jest
bowiem sam spr i sposoby argumentacji przyjte przez jego strony. Trudno o inne podejcie, skoro
stosowane przez staroytnych autorw zabiegi retoryczne, penic czysto utylitarn funkcj, prowa
dz niejednokrotnie do sprzecznoci: Hieronim np. raz mwi o dziewictwie jako o powrocie do pier
wotnej (sprzed grzechu) natury czowieka, innym znw razem wychwala je jako trudniejsze, bo
wystpujce przeciw naturze.
Literacki kontekst, w jakim wypowiadaj si analizowani przez Nehringa autorzy, skania go do
ostronoci w przyjmowaniu ich argumentacji, ale nie oznacza przecie, e z badanych tekstw nie
moemy dowiedzie si niczego o pogldach ich autorw czy te o istocie sporu, w ktrym przyszo
im wzi udzia. Sam zreszt autor recenzowanej pracy zauwaa, e podczas gdy do poowy wieku IV
pisarze wypowiadajcy si na temat dziewictwa i maestwa czynili to w sposb czysto konwencjo
nalny, budujc nie tyle spr o idea, ale idealny spr, o tyle pod koniec wieku IV kontrowersja
nabraa ostroci, przybierajc w Italii charakter realnego sporu ideologicznego. Stao si tak na sku
tek swego rodzaju antyascetycznego przesilenia, ktrego zwolennicy coraz ostrzej zaczli krytyko
wa np. niektre praktyki postne, a nade wszystko domagali si uznania maestwa za nie mniej

1 P. N e h r i n g, Topika wczesnych aciskich ywotw witych (od Vita Antoniido Vita Augustini"),
1999.
2 Godno gorszej pici. Rozmowa z prof. Ew Wipszyck-Bravo, [w:] J. M a k o w s k i , Kobiety ucz Koci,
Warszawa 2007, s. 47.
 A R TY K U Y R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE , N O TY R E C E N Z Y JN E 471

wartociowe od dziewictwa. Pogldy nawet najwaniejszych przedstawicieli tego ruchu, to jest Hel-
widiusza i Jowiniana, s nam znane waciwie wycznie z tekstw ich adwersarzy; ich wasne teksty
jak to czsto bywa z pnostaroytnymi dzieami, ktre uznane zostay za nieortodoksyjne
zaginy.
To dyskusji przedstawia autor w rozdziale drugim, wczeniej jeszcze w pierwszym rozdziale
swej pracy rekapitulujc rozwaania na temat wartoci maestwa i cnoty wstrzemiliwoci
w przedchrzecijaskiej myli filozoficznej i najwczeniejszej literaturze chrzecijaskiej. Szkoda
moe, e nie powici tu nieco miejsca syntetycznemu przedstawieniu fundamentalnego dla zagad
nienia nauczania Pawiowego. Jest ono rzecz jasna znane, cytaty ze w. Pawa pojawiaj si te
pniej w wypowiedziach uczestnikw sporu, niemniej tego rodzaju przypomnienie byoby z pewno
ci bardzo uyteczne dla zrozumienia punktu wyjcia caej debaty.
Kolejne trzy rozdziay autor powica prezentacji pogldw trzech Ojcw Kocioa na Zacho
dzie, zaczynajc od Ambroego. Biskup Mediolanu podobnie zreszt jak i pozostali bohaterowie
ksiki musia zmierzy si z trudnoci, jak byo niewtpliwie takie przeprowadzenie krytyki po
gldu o rwnoci zasug dziewic i kobiet zamnych, aby podwaajc go nie kwestionowa
zarazem wartoci stanu maeskiego. To bowiem niebezpiecznie zbliaoby wyraziciela takich
przekona do heretykw (np. manichejczykw), goszcych, e maestwo nie podoba si Bogu.
Ju Ambroy stara si wic tak zbudowa swj wywd pod wzgldem retorycznym, aby nie da pola
oskareniom o odrzucanie stanu maeskiego. Czyni to, opierajc sw argumentacje na podkrela
niu wartoci wszystkich stanw i przekonujc, e dziel si one na dobre i lepsze (a nie dobre i ze),
samo za optowanie za dziewictwem ukazywa chce jako rad, nie za nakaz. Stosujc retoryczne
zabiegi, nie pozostawia wtpliwoci co do swego uznania dla maestwa, przy jednoczesnym pod
kreleniu prymatu dziewictwa.
W okresie, gdy biskup Mediolanu wypowiada si w obronie wartoci dziewictwa, antyascetycz-
na opozycja w tym miecie musiaa by jeszcze niezbyt okrzepa, skoro nie uwaa on za stosowne
systematycznie ustosunkowa si do formuowanych przez przeciwnikw argumentw. Zreszt po
wicone tej kwestii pisma biskupa Mediolanu pochodz jeszcze sprzed wystpie Helwidiusza i Jo
winiana. Z ich pogldami przyszo zmierzy si Hieronimowi, ktrego tekstom powicony jest
czwarty, zdecydowanie duszy od pozostaych, rozdzia pracy.
Zarwno pogldy Hieronima, jak i jego dziaania budziy kontrowersje wrd wspczesnych
mu chrzecijan. Na powszechn krytyk naraay go zdecydowane wypowiedzi na temat dziewictwa,
wreszcie wielki sprzeciw w Rzymie wywoa model propagowanej przez niego ascezy. Nastroje te
osigny apogeum w 384 r., po mierci Blezylli, crki Pauli, najwierniejszej z uczennic Hieronima;
w powszechnym przekonaniu to wyczerpanie dugotrwaymi postami byo waciwym powodem
zgonu dziewczyny. Gdy wkrtce potem zmar papie Damazy protektor Hieronima kontro
wersyjny propagator ascezy opuci Rzym i osiad w Betlejem, skd prowadzi sw walk z ruchem
kwestionujcym prymat dziewictwa nad maestwem.
Jeli idzie o same pogldy Hieronima, to rzadko tylko uzna je mona za oryginalne. Wyrnia
go natomiast ostry, polemiczny ton, ktry prowadzi go czsto do takiej obrony dziewictwa, ktra jest
w istocie atakiem na maestwo. W Adversus Iovinianum swym gwnym dziele polemicznym
analizujc rozdzia 7 Pierwszego Listu do Koryntian, stwierdza idc tu zreszt za Tertulia-
nem e skoro wedug w. Pawa jedyn racj przemawiajc za maestwem jest uniknicie roz
pusty, czyli wikszego za, to o samym maestwie nie sposb mwi jako o dobru. Nietrudno
zauway, e ten retoryczny wywd stoi jednak w sprzecznoci z myl Pawa, ktry w tym samy roz
dziale 7 mwi wprost: Tak wic dobrze czyni, kto polubi swoj dziewic, a jeszcze lepiej ten, kto jej
nie polubi.
472 A R TY K U Y R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE . N O TY R E C E N Z Y JN E

Hieronim zreszt nie tylko w tym przypadku przyjmuje wygodn dla siebie argumentacj filo
zofw, ktrych prawowierno budzia uzasadnione wtpliwoci Tertuliana, czy te zgoa mylicieli
pogaskich, nie zachowujc wobec niej adnego niemal dystansu. W efekcie tej wojny totalnej
z krytykami pogldu o wyszoci dziewictwa wrd argumentw, jakich uywa tumacz Biblii, znaj
dziemy takie choby jak ten, e liczba dwa, symbolizujca maestwo, nie podoba si Stwrcy, skoro
opis stworzenia drugiego dnia nie koczy si sekwencj a widzia Bg, e byo dobre. Innym znw
razem, aby udowodni bezwzgldn wyszo dziewictwa, Hieronim za przykad bierze dziewice po
gaskie, przeciwstawiajc je znanym z literatury klasycznej postaciom matek, ktre sprowadziy
na swych mw rozmaite nieszczcia.
Tego typu argumentacji nie znajdziemy u Augustyna, ktry wyranie zwraca uwag na Bo le
gitymacj maestwa i dobro, jakim ono jest. Prowadzc swj wywd, biskup Hippony polemizuje
w gruncie rzeczy nie tylko z Jowinianem i tymi, ktrzy podzielaj jego pogldy, ale take cho nie
mwi tego wprost z Hieronimem i tymi, ktrzy deprecjonuj warto maestwa.
Aby osign efekt pochway dziewictwa i uznania maestwa, Augustyn zmienia nieco kate
gorie sporu. Inaczej ni dotychczasowi uczestnicy debaty mwi nie tyle o dziewictwie, ale o witym
dziewictwie stanie cakowitego oddania Bogu. Wbrew pogldom Jowiniana, ktry utrzymywa, e
w Niebie na wszystkich ochrzczonych czeka taka sama nagroda, Augustyn podkrela, e to wanie
wyjtkowa nagroda w wiecznoci, jakiej spodziewa si mog wite dziewice, powinna skania do
wyboru tego wanie stanu. Odrzuca zarazem wszelk argumentacj eksponujc korzyci, ktre
z wyboru dziewictwa pyn ju w yciu doczesnym rezygnuje np. z uycia klasycznego motywu lite
ratury staroytnej, znanego jako molesliae nuptiamm. W efekcie utwory De sanctavirginitate oraz
De bono coniugali okreliy przyszy dyskurs na temat dziewictwa i maestwa w chrzecijastwie
zachodnim, tak e jak zauway Robert M a r k u s po Augustynie pisanie o maestwie w du
chu Hieronima byo ju niemoliwe3.
Omawiajc prac Nehringa, nie sposb nie wspomnie fundamentalnego dla tematu dziea Pe
tera B r o w n a , The Body and society4. Pogldy Ambroego, Hieronima i Augustyna, ktre w pra
cy Browna doczekay si tylko oglnego omwienia, tu stay si tematem szczegowej analizy. Ca
debat wok tytuowej kwestii autor przedstawia w kontekcie literackich konwencji epoki, co po
zwala widzie w spr we waciwym wietle. Warto podkreli, e to wanie sam spr i przyjte
w nim strategie oraz sposoby argumentacji, a nie pogldy analizowanych autorw, s najwaniej
szym tematem tej pracy. Dlatego te bez wtpienia recenzowana publikacja stanie si przede wszyst
kim wan lektur dla badaczy pnostaroytnej literatury aciskiej, cho niewtpliwie spotka si
take z zainteresowaniem wszystkich podejmujcych temat nauczania Kocioa w kwestii mae
stwa i dziewictwa, take w epokach pniejszych zawsze bowiem odnosio si ono bardzo ywo do
dzie omawianych w tej pracy, powstaych na przeomie IV i V w.

G rzegorz Pac
Uniwersytet Warszawski
Instytut Histoiyczny

3 R. A. M a r c u s, The End o f Ancient Christianity, Cambridge 1990, s. 62.

4 P. B r o w n, The Body and Society. Men, Women and Sexual Renunciation in early Christianity, London-
-Boston 1986; wyd. poi. Ciao i spoeczestwo. Mczyni, kobiety i abstynencja seksualna we wczesnym chrzes'-
cijastwie, Krakw 2006.