WODZIMIERZ MDRZECKI

Polska Akademia Nauk

Instytut Historii

Jzio do Jarosawa, czyli kobieta i rewolucja obyczajowa

(na m arginesie Kobieta i maestwo. Spoeczno-kulturowe aspekty
seksualnoci. W i e k X I X i X X , pod red. A nny a r n o w s k i e j i Andrzeja
S z w a r c a, t. VIII, W ydawnictwo D iG , W arszawa 2004, s. 518; Kobieta
i rewolucja obyczajowa. Spoeczno-kulturowe aspekty seksualnoci.
Wi e k X I X i X X , pod red. A nny a r n o w s k i e j i Andrzeja S z w a r c a ,
t. IX, W ydawnictwo D iG , Warszawa 2006, s. 571)

Jednym z najtrudniejszych zada recenzenta tych tomw, podkres'lmy od razu

wanych od strony poznawczej i metodologicznej, jest okrelenie czego one w istocie
dotycz. Na pierwszy rzut oka sprawa mogaby wydawa si prosta. Oba poczone s
wsplnym podtytuem Spoeczno-kulturowe aspekty seksualnoci. Wiek XIX i XX.
Czytelnik ma prawo oczekiwa, e znajdzie odpowiedzi na pytania wprost wynikajce z tak
postawionego problemu. Przede wszystkim jak rol, poza prokreacj, odgrywao ycie
seksualne w rnych grupach spoeczestwa polskiego, jaka bya rola ycia seksualnego
w yciu maeskim i pozamaeskim Polakw, czy istniao co, co mona okreli mia
nem polskiego modelu ycia seksualnego i jak prezentowao si ono na tle innych spoe
czestw, jakie byo tempo i kierunki ewolucji polskiej seksualnoci. Odpowiedzi na
powysze pytania maj istotne znaczenie nie tylko same dla siebie, lecz take przy podej
mowaniu problemw o szerszym zakresie, jak choby rekonstrukcji systemu wartoci.
Tymczasem ju deklaracje redaktorw ze wstpu tomu VIII mog wywoa pewien zamt
w gowie czytelnika. Pisz oni: w jzyku polskim seksualno jest pojciem nowym
i wieloznacznym. Nasza refleksja koncentruje si na spoeczno-kulturowych odniesie
niach szeroko rozumianych relacji seksualnych, na plan pierwszy wysuwaj si przemiany
norm i wzorw obyczajowych. W prezentowanych studiach kategoria seksualnoci in
terpretowana jest z zaoenia bardzo szeroko, obejmujc proces przemian mentalnych
i obyczajowych. Interesuj nas wic przede wszystkim aspekty kulturowe relacji i kontak
tw okrelonych pciowo jednostek; one i ich przemiany stanowi gwny wtek naszych
rozwaa. Chodzi przede wszystkim o wzajemne odniesienia midzy kobietami a mczy
znami, refleksj obejmiemy sfer relacji intymnych, sfer ycia erotycznego, nie ograni
czajc si jednak do wskiego traktowania przejaww seksualnoci (tom VIII, s. X-XI).
Analiza tekstw zebranych w obu tomach w peni potwierdza, e autorzy zdecydowanie
nie ograniczali si do wskiego traktowania kategorii seksualnoci. Co wicej zdecydo

PR ZF.G L D H IST O R Y C Z N Y . TO M X C V III. 2(107. ZESZ- 3. ISSN 0033-2186

446 W O D Z IM IE R Z M D R Z E C K I

wanie bardziej interesoway ich szersze ni wsze konteksty zagadnienia. Wikszo

studiw powiconych problematyce maestwa zajmuje si zagadnieniem rodziny jako
instytucji spoecznej i nie ma nic wsplnego z badaniami nad wsko rozumian seksual
noci. Skrajnym, ale nie jedynym przykadem moe by artyku Jolanty y n d u 1
Maestwa mieszane w odzi na przeomie XIX i XX wieku do 1939 roku. Jest to syste
matyczna analiza statystyk maeskich parafii dzkich, ktra koczy si konkluzj, e
lub w Kociele ewangelickim wobec faktu, e mia on charakter niemiecki, utwierdza
niemiecko maestwa, w Kociele katolickim, wobec braku niemieckiej parafii katolic
kiej w odzi jego polsko (t. VIII, s. 215).
Rwnie daleko od problematyki tradycyjnie rozumianej seksualnoci s, interesujce
skdind, teksty Jana T r y n k o w s k i e g o Gdy bd na zaludnieniu, pojm creczk
Tatara... Samotno i prby jej przezwyciania w yciu polskich zesacw w okresie
midzypowstaniowym, Franciszka N o w i s k i e g o Nietypowe sytuacje i nietypowe
zwizki maestwa polskich zesacw z Sybiraczkami i Wiesawa C a b a n a Wok
problemu onierek w armii carskiej w XIX wieku. W tym miejscu pojawia si pytanie,
dlaczego znalazy si one w tomie zatytuowanym Kobieta i rewolucja obyczajowa. Z re
szt obok uwag Katarzyny S i e r a k o w s k i e j powiconych relacjom midzy Jarosa
wem Iwaszkiewiczem a Jzefem Rajnfeldem (Autorka nie wyjania, jak pe kulturow
kady z nich reprezentuje). Koczc ten wtek, warto zareklamowa obszerny artyku An
drzeja K a r p i s k i e g o Prostytucja w miastach polskich w XVI-XVIII wieku. Jego
oddziaywanie moe by ograniczone przez fakt, e zawarty zosta w publikacji, ktra we
dug tytuu i deklaracji redaktorw koncentruje si na rewolucji obyczajowej w dobie
gwatownych przemian modernizacyjnych spoeczestwa w XIX i XX wieku.
Powysze uwagi maj uzasadni najistotniejszy zarzut, jaki recenzent moe wysun
wobec omawianej publikacji. Jest ona bardziej efektem pracy pospolitego ruszenia auto
rw rnych dyscyplin i zainteresowa, ktrych zwoano pod oglnym hasem bardzo sze
roko i dowolnie rozumianej seksualnoci, ni zbiorem studiw poszukujcych odpowiedzi
na moliwie konkretne pytania badawcze sformuowane przez inicjatorw caego przed
siwzicia.
Jednoczenie nie ulega wtpliwoci, e w zbiorze liczcym cznie 59 artykuw autor
stwa pidziesiciu, w zdecydowanej wikszoci kompetentnych autorw znajdujemy
pewn grup interesujcych tekstw, ktre podejmuj deklarowan w podtytule obu to
mw problematyk. Co wicej, mona pokusi si o twierdzenie, e dla tych wypowiedzi
mona odnale pewien wsplny mianownik. Koncentruj si one na tym, w jaki sposb
spoeczestwo polskie, obserwowane na tle europejskim, definiowao seksualno i stara
o si dawa sobie z ni rad w warunkach spoecznego trzsienia ziemi zwizanego z pro
cesami modernizacyjnymi.
Jest przy tym uderzajce, e zarwno w XIX, jak i w XX w. problematyka seksualno
ci czowieka pojawia si w rdach bdcych przedmiotem analizy przede wszystkim ja
ko potencjalne rdo zagroe. Nieposkromiony popd pciowy mczyzny uznawano za
realne zagroenie dla zdrowia publicznego. By postrzegany jako gwna przyczyna wyni
szczajcego dla zdrowia onanizmu oraz nierozerwalnie zwizany z szerzeniem si chorb
wenerycznych, ktrymi zaraane byy take prawowite ony, matki kolejnych pokole Po
lakw. Integralnie zwizana z seksualnoci bya groba katastrofy moralnej. Wynikaa
ona zwaszcza z zagroe: osobowoci modziey popadajcej w szpony onanizmu, stabil
noci rodziny naraanej na szwank przez konsekwencje nieposkromionych popdw sek
 J Z IO DO JA R O SA W A , C ZY LI K O BIETA I R E W O L U C JA O B Y C Z A JO W A 447

sualnych, demoralizujcego przymusu tolerowania podwjnej moralnoci w stosunku do

mczyzn i kobiet, upadku moralnego rzesz kobiet sucych za narzdzie mskich chuci
lub niezdolnych do wytrwania w cnocie. Pisz o tym Jolanta S i k o r s k a - K u l e s z a
(,,W niewoli ciaa i ducha organizacje kobiece wobec problematyki seksualnoci na
pocztku XX wieku), Joanna D u f r a t (W trosce o zdrowie moralne spoeczestwa
organizacje kobiece wobec problemu prostytucji w dwudziestoleciu midzywojennym),
Robert 1o b a u m (Panika moralna w polskim wydaniu. Dewiacje seksualne i wize
runki przestpczoci ydowskiej na pocztku XX wieku) czy Magorzata F i d e l i s
(Mode robotnice w miecie. Percepcja kobiecej seksualnoci w Polsce w latach pidzie
sitych). Nawet rodowiska, ktre staray si w sposb wiadomy i z duchem czasu,
adaptujc wzorce seksualnoci pynce z Zachodu, czyniy to w znacznym stopniu z na
dziej, e drog ucieczki do przodu unikn zagroe zwizanych z seksem. Znakomicie
wida to w materiaach prezentowanych w tekstach Teresy K u l a k Nowe tendencje
w myleniu o seksualnoci maeskiej a zmiany generacyjne w Polsce lat trzydziestych
oraz Katarzyny Sierakowskiej Elementy kobiecego dyskursu o seksualnoci na amach
midzywojennych periodykw dla kobiet.
Strach przed seksualnoci by racjonalizowany poprzez odwoywanie si do nauki
oraz wskaza natury religijnej. Artykuy Michaa L e n i e w s k i e g o (Narodziny sek
suologii zarys stanu wiedzy lekarskiej o seksualnoci czowieka na przeomie XIX
i XX wieku), Boeny U r b a n e k (Poradniki medyczne o seksualnoci kobiet i m
czyzn w XIX wieku) nie pozostawiaj wtpliwoci, e dla nauki w drugiej poowie XIX w.
problem stanowia nie fizjologia ycia pciowego czowieka, ale fakt, e seksualno dale
ko wykraczaa poza sfer zwizan z prokreacj. Co wicej, kolejne dziedziny nauki
stwierdzay sw bezsilno w dyscyplinowaniu rnorodnych form popdu pciowego. Za
czynajc od onanizmu, przez zwyczajn rozwizo, a na wyrafinowanych dewiacjach sek
sualnych koczc.
W kolejnych tekstach znajdujemy dobitne wiadectwo ogromnego wpywu nauki na
dyskurs publiczny. Warto te od razu doda, e w licznych wypowiedziach autorytet nauki
by wykorzystywany jako gos na rzecz uzdrawiania i racjonalizacji ycia spoecznego.
Jolanta Sikorska-Kulesza w tekcie Skd si wzi-twj braciszek? Pocztki dyskusji
o wychowaniu seksualnym dzieci i modziey na ziemiach polskich pokazuje wysoki po
ziom unaukowienia postulowanego modelu uwiadomienia pciowego dzieci, przy
czym jzyk nauki mia uatwi utosamienie ycia pciowego z prokreacj (a nie, uchowaj
Boe, z przyjemnoci). Przy wszelkich rnicach podobny wydwik ma tekst Frences
B e r n s t e i n Wychowanie seksualne w epoce utrwalania wadzy sowieckiej form
spoecznego dyscyplinowania modziey. Nauka dostarczaa argumentw take w kwe
stiach tworzenia maestwa doskonaego, ktre pozwoli na pene zaspokojenie wszyst
kich potrzeb obojgu partnerom. Dziki temu, wierzyli autorzy Czystoci i Kosmetyki
przywoywani przez Magdalen C w e t s c h - W y s z o m i r s k , bdzie mona skutecz
nie poradzi sobie z plag prostytucji. Wcieleniu w ycie naukowo uzasadnianego modelu
seksualnoci suy miaa wiatowa Liga Reformy Seksualnej, ktrej dziaalno wraz
z kontekstem polskim zaprezentowali Magdalena G a w i n i Ivan C r o z i e r. Argumen
tacja naukowa bya te fundamentem projektw ograniczenia ycia seksualnego i prokre-
acji w rodowiskach patologicznych powstajcych w polskim ruchu eugenicznym (artyku
Magdaleny Gawin, t. VIII, s. 73). Nauka, rwnorzdnie z moralnoci, bya wprzgana do
448 W O D Z IM IE R Z M D R Z E C K I

walki z prostytucj (o czym pisze Jolanta Sikorska-Kulesza, t. IX, s. 277) i pornografi

(Andrzej S z w a r c Spory o granice pornografii XIX i pocztek XX wieku).
Strach przed seksualnoci nie ogranicza si do problemw wskazywanych przez na
uk. Mia take bardzo praktyczny wymiar wyraajcy si w moliwoci nieplanowej, a co
gorsza pozamaeskiej ciy. O tym, w jaki sposb starano si radzi sobie z tym poten
cjalnym zagroeniem, pisze w byskotliwym artykule Trzech masz wrogw, ktrzy czyha
j na zabicie twej duszy... Zagroenia moralne w ujciu polskich poradnikw i prasy dla
suby domowej na przeomie XIX i XX wieku Monika P i o t r o w s k a - M a r c h e w a .
Autorka pokazuje bezwzgldno zdrowego odamu spoeczestwa w przekonywaniu ko
biecej suby domowej, e za wszystko, co si ewentualnie wydarzy midzy suc a pa
nem lub paniczem, pen odpowiedzialno ponosi suca.
Z alem naley stwierdzi, e redaktorom publikacji nie udao si znale autorw,
ktrzy w kompetentny sposb podjliby temat roli religii katolickiej, Kocioa jako insty
tucji i ludzi Kocioa w ksztatowaniu wsko i szeroko ujmowanej sfery seksualnej spoe
czestwa polskiego. Nie trzeba dowodzi, e sprawdzenie intuicyjnego przekonania, i by
on ogromny, oraz okrelenie charakteru tego wpywu ma znaczenie kluczowe. Tymczasem
zagadnienie ju nie seksualnoci, a relacji midzy religi a yciem rodzinnym pojawia si
jedynie w odniesieniu do judaizmu (za spraw artykuw Zofii B o r z y m i s k i e j y
dowska narzeczona, ydowska ona. Obyczajowo ujta w ramy prawa i Rafaa e -
b r o w s k i e g o Miscellanea sdu rabinackiego w Warszawie w sprawach rozwodowych
w okresie midzywojennym), a take protestantyzmu (Tadeusz S t e g n e r, lub i rozwd
po ewangelicku w Krlestwie Polskim w XIX i XX wieku).
Znaczca grupa artykuw podejmujcych wsko rozumian problematyk seksual
noci odwouje si do literatury piknej. Ewa P a c z o s k a (Idea czystoci i pieko
mczyzn), analizujc literatur drugiej poowy XIX w., przypomina, jak daleki od rze
czywistoci by wystpujcy w wczesnej publicystyce feministycznej stereotypowy obraz
mczyzny jako bezwzgldnego, miotanego niskimi dzami samca. Ewa T y t k o w s k a
(O modernistycznej demonizacji mioci i kobiecoci) pokazuje, e strach przed de
strukcyjn si seksualnoci pyn nie tylko z nauki i religii, ale take ze wiata literatury
i sztuki. Tytkowska przypomina m.in. spostrzeenia Jana B i a o s t o c k i e g o , ktry zau
way, e wanie na przeomie XIX i XX w. pikna uwodzicielska kobieta staa si symbo
lem mierci. Wypada aowa, e Anna J a n i c k a ze swoimi uwagami Ciao niczyje.
Dowiadczenie ciaa w prozie Gabrieli Zapolskiej pozostaa zupenie odosobniona. Jej
artyku sam w sobie ciekawy, skonfrontowany z analiz utworw innych pisarek (poczyna
jc od Nakowskiej) by moe pozwoliby powiedzie co naprawd nowego o ksztatowa
niu si seksualnoci kobiet w Polsce.
Zdecydowana wikszo przywoanych tekstw koncentruje si na analizie publicz
nych wypowiedzi powiconych problematyce seksualnej. Do wyjtkw nale natomiast
prace, ktre podejmuj trud poszukiwania rzeczywistego obrazu seksualnoci. Wrd
artykuw, ktre mog stanowi drogowskaz dla przyszych bada, wymieni mona teksty
Andrzeja Szwarca Rygorystyczne normy i swobodne obyczaje. Maestwo i zwizki
pozamaeskie w opiniach ziemiasko-arystokratycznej elity w poowie XIX wieku,
Reginy R e n z Wzorce spoeczno-obyczajowe a realia wspycia kobiet i mczyzn
w midzywojennym rodowisku prowincjonalnym (w wietle dokumentw kocielnych),
Grayny B o r k o w s k i e j Projektantki intymnoci. michowska i inne, czy przywoy
wany ju wczeniej szkic Magorzaty Fidelis o yciu seksualnym robotnic w latach pi
 J Z IO D O JA R O SA W A , C ZY LI K O BIETA I R E W O L U C JA O B Y C Z A JO W A 449

dziesitych XX w. Brak bada nad realnym ksztatem ycia seksualnego Polakw sprawia,
e artyku Anny Marie S o h n Seksualno warstw ludowych we Francji przeomu XIX
i XX wieku moe co najwyej prowokowa do sformuowania dugiej listy pyta w odnie
sieniu do spoeczestwa polskiego, na ktre czytelnik odpowiedzi nie znajdzie.
Najwiksza grupa artykuw zamieszczonych w obu recenzowanych tomach powi
cona jest kompleksowi zagadnie, ktre zapewne miay istotny wpyw na ksztat polskiej
seksualnoci, ale naleay raczej do kontekstu ni istoty (pod)tytuowego problemu. Cho
dzi o definiowanie pozycji kobiety w mikro- i makrostrukturach spoecznych w Polsce
i w Europie oraz analiz zmian, jakie zachodziy w tym wzgldzie w XIX i XX w.
Najwicej uwagi autorzy tekstw powicili maestwu. Artykuy Ewy K o k o
sz y c k i e j Anio w domu czyli o maestwie w wiktoriaskiej Anglii i Tadeusza C e -
g i e 1s k i e g o Tabu a samotno w kulturze wiktoriaskiej Anglii pokazuj, e pomys
na rodzin w dziewitnastowiecznej Anglii nie by prb kontynuacji tradycyjnego mo
delu rodziny, ale nowym konstruktem, ktry mia stworzy stabilny punkt orientacyjny
w czasach byskawicznych zmian spoecznych i kulturowych. Jeli przyjrze si bliej, to
obj on swym zasigiem okres trzech pokole, przy czym trzecie wyldowao w okopach
pierwszej wojny wiatowej. Anna a r n o w s k a (Schyek wieku XIX ksztatowanie
si modelu partnerskiego) z nadmiernym chyba optymizmem uznaje za znak czasu wy
jtkowe na tle epoki relacje midzy Kazimierzem Kelles-Krauzem i jego narzeczon, po
tem on Mari. Kolejnym wartym uwagi tekstem w omawianym wtku jest artyku
Pavli V o a h l i k o w e j Rozwd w Czechach na przeomie XIX i XX wieku. Jego lek
tura, zwaszcza w kontekcie wspomnianych artykuw Tadeusza Stegnera i Rafaa e
browskiego, prowokuje do pyta o rol religii w ksztatowaniu stosunkw midzyludzkich
w Europie i na ziemiach polskich w XIX i XX w., a take kwesti wpywu oglnego pozio
mu zaawansowania procesw modernizacyjnych na ksztat ycia rodzinnego konkretnych
spoeczestw europejskich. Wtek maeski chronologicznie zamyka tekst Barbary
K l i c h - K l u c z e w s k i e j Droga do maestwa w powojennym Krakowie. Mona
go uzna za pouczajcy zapis rekonesansu naukowego historii spoecznej na niemal dzie
wiczym polu badawczym. Pokazuje, jak daleka droga prowadzi od rejestracji rozmaitych
pojedynczych zachowa i losw indywidualnych do stworzenia dojrzalej propozycji inter
pretacji nawet stosunkowo niewielkiego rodowiska spoecznego.
Przyjcie, e centralnym punktem zainteresowa redaktorw recenzowanej publika
cji nie bya seksualno, lecz pozycja spoecznej kobiety, pozwala zrozumie, dlaczego jed
nym z wanych wtkw tematycznych obu tomw powiconych seksualnoci staa si
samotno. Znajdujemy m.in. bardzo ciekawy artyku Magorzaty S z p a k o w s k i e j
Antropologiczne przesanki samotnoci. Autorka zastanawia si w nim nad bytowymi,
demograficznymi i mentalnymi przyczynami, ktre doprowadziy do tego, e dla naszych
czasw charakterystyczna jest nie tylko rodzina nuklearna, ale i gospodarstwo bezrodzin-
ne. Historyczn dokumentacj oglnych prawidowoci ukazanych przez Szpakow-
sk znajdujemy w pracach Marii W i e r z b i c k i e j (Kilka uwag o kobiecie samotnej
w XIX wieku), Joanny S o s n o w s k i e j (Maria Dulbianka przeciwko samotnoci),
Elbiety o c i (Kobieta samotna i jej pozycja spoeczno-ekonomiczna w miecie
lskim), Iwony K u r z (Midzy Trdowat a Kobiet samotn. Obrazy samotnej
kobiety w filmie polskim). Za cenne trzeba te uzna uwagi Ingi u m na temat obra
zu kobiety samotnej w Polsce na wsi i w maym miecie na pocztku XXI w. Bardzo dobrze
450 W O D Z IM IE R Z M D R ZEC KI

koresponduje z materiaami polskimi artyku Pavli Voahlikowej Kobiety niezamne

i samotne na ziemiach czeskich (przeom XIX i XX wieku).
Jeszcze jeden wany wtek omawianej publikacji tworz analizy pozycji kobiety
w szczeglnych kontekstach spoecznych i politycznych. Alicja K u s i a k - B r o w n -
s t e i n pisze o dowiadczeniu wojny zarejestrowanym we wspomnieniach uczestniczek
ruchu niepodlegociowego z lat 1914-1918, rekonstruuje sposoby, ktrymi posugiway
si przy odtwarzaniu wasnej tosamoci pciowej, w dostpnych im sytuacjach narracyj
nych, po powrocie do tradycyjnych struktur spoecznych, gdy relacje pci zostay odno
wione i ustabilizowane (t. IX, s. 420). Z kolei Magorzata Fidelis koncentruje si na
wpywie na pozycj kobiet polskich wydarze i zjawisk demograficznych z okresu drugiej
wojny wiatowej.
Klas sam dla siebie tworz dwa obszerne teksty dotyczce postrzegania przez
innych oraz przez siebie same modych, niezamnych kobiet wchodzcych w okres
samodzielnoci. Agnieszka J a n i a k - J a s i sk a (O jakim mu myl? Oferta
maeska kobiet i ich oczekiwania w wietle anonsw matrymonialnych z pocztku
XX wieku) analizuje 654 anonse towarzyskie zamieszczone przez kobiety w latach
1909-1912 na amach wychodzcego w Warszawie Flirtu Salonowego. Na tej podstawie
autorka wysuwa szereg wanych wnioskw dotyczcych pozycji spoecznej, moliwoci y
ciowych, ale i mentalnoci modego pokolenia kobiet na ziemiach polskich w pocztku
XX w. Pokazuje, jak w praktyce spoecznej dokonywao si przeamywanie przez kobiety
powanych barier i stereotypw okrelajcych ich zachowania na forum publicznym. Na
tomiast tekst Hanny G e r l i c h Wizerunek niewiasty cnotliwej w grnolskich przeka
zach midzygeneracyjnych od schyku XIX do poowy XX wieku ukazuje ycie
spoeczne od innej strony trwaoci ustalonych przez pokolenia norm i stereotypw,
ktre uczestnicy danej kultury powielaj nawet wtedy, gdy codzienne dowiadczenie zada
je im ewidentny kam.
Podsumowujc, naley odda sprawiedliwo inicjatorom tomw. Podjli problema
tyk, ktra w Polsce bya do tej pory poruszana rzadko i ktra stanowi nie lada wyzwanie
od strony rdowej, warsztatowej i metodologicznej. Udao im si zainspirowa kilku au
torw do przeprowadzenia nowatorskich bada otwierajcych nowe pola badawcze. Tym
samym VIII i IX tom studiw powiconych problematyce kobiecej niewtpliwe zajmie
poczesne miejsce w historiografii polskiej.
Tym niemniej naley stwierdzi, e znaczne rozproszenie problematyki poruszanej
w recenzowanej publikacji, a take nierwny poziom merytoryczny artykuw naley
w tym przypadku uzna raczej za wad ni zalet recenzowanego dziea, a win za ten stan
rzeczy obarczy jego redaktorw. Nawet jeeli zdecydowali si na organizacj sesji, w cza
sie ktrej kady mg mwi o tym, co jemu kojarzyo si z seksualnoci, powinni byli
przygotowa publikacj pokonferencyjn w sposb moliwie precyzyjnie odpowiadajc
na interesujce ich pytania. Tymczasem otrzymalimy wiele rozproszonych przyczynkw,
ktre czsto maj ze sob bardzo niewielki zwizek, a stracilimy szans na sformuowanie
choby wstpnych odpowiedzi na wane pytania zwizane z problematyk maestwa
i seksualnoci na ziemiach polskich w XIX i XX w. Nie zostay wyeksploatowane ani
uwieczone wstpn konkluzj podjte w publikacji wtki ewolucji modelu mae
stwa (choby inteligenckiego, nie mwic o mieszczaskim czy robotniczym), samodziel
noci spoecznej i yciowej kobiety, dyskusji wok podwjnej moralnoci mczyzn
i kobiet, modelu ycia seksualnego rnych rodowisk spoecznych, zakresu swobody sek
 J Z IO D O JA R O SA W A . C ZY LI K O BIETA I R E W O L U C JA O B Y C Z A JO W A 451

sualnej, czynnikw realnie wpywajcych na ksztat sfery intymnej Polakw. Mona mie
jedynie nadziej, e omawiana publikacja zainspiruje kolejnych badaczy i w perspektywie
kilku lat straci aktualno choby opinia Dobrochny Ka wy , ktra w rozwaaniach nad
kobiec seksualnoci w Polsce w okresie midzywojennym napisaa, e brak bada nie
pozwala stwierdzi do tej pory, czy zjawisko to [swobody obyczajowej, ktra daa o sobie
zna w okresie midzywojennym na zachodzie Europy W. M.l miao miejsce rwnie
w Polsce (t. IX, s. 21).
Obowizek recenzenta nakazuje zwrci uwag, e praca nie jest wolna od bdw
edytorskich, ktrych przykadem niech bdzie tab. 2 na stronie 206 tomu VIII. Wynika
z niej np., e 101 stanowi 35,2% liczby 561, a 141 43,4% liczby 658.