Andrzej Wrzyszcz

(Lublin)

Z bada nad ewakuacj organw resortu

sprawiedliwoci Generalnego Gubernatorstwa
w latach 19441945

Aus den Forschungen zur Evakuierung des Justizressorts

des Generalgouvernements in den Jahren 19441945
1. Struktura resortu sprawiedliwoci GG; 2. Pierwszy etap ewakuacji z dystryktu Galicja; 3. Drugi etap
ewakuacji poza granice GG.

1. Struktur des Justizressorts des GG; 2. Erste Etappe der Evakuierung aus dem Distrikt Galizien; 3. Zweite
Etappe der Evakuierung ber die Grenzen des GG.

Generalne Gubernatorstwo powstao na podstawie dekretu Hitlera z 12 pa-

dziernika 1939 r. (wszed w ycie 26 padziernika). Byo tworem o niejasnym sta-
tusie prawnoustrojowym. Brak precyzyjnego uregulowania pozycji ustrojowo-
prawnej GG mia niewtpliwie istotny wpyw na tworzenie i funkcjonowanie oku-
pacyjnego sdownictwa na centralnych ziemiach polskich w latach 19391945.
W trakcie podejmowania decyzji o podziale terytorialnym ziem polskich zaj-
tych przez Niemcy jesieni 1939 r. wayy si te losy resortu sprawiedliwoci. War-
to podkreli, e wadze III Rzeszy rozwaay koncepcj utrzymywania porzdku
na terenie GG tylko za pomoc policyjnych rodkw przymusu, z pozbawieniem
miejscowej ludnoci jakiegokolwiek systemu prawnego. Koncepcja ta zostaa jed-
nak odrzucona gwnie ze wzgldw gospodarczych. Okupanci zdecydowali si
na stworzenie dualistycznego systemu sdownictwa.


A. Weh, Prawo Generalnego Gubernatorstwa w ukadzie rzeczowym z objanieniami i szczegowym skorowidzem, (wyd. III),
Krakw 1941, A 100, Dekret Fhrera i Kanclerza Rzeszy Niemieckiej o administracji okupowanych polskich obszarw z 12 X 1939r.
Warto przytoczy okrelenie, ktrego uy po II wojnie wiatowej uczony niemiecki specjalizujcy si w historii Polski Martin Broszat
dla okrelenia statusu Generalnego Gubernatorstwa: es blieb staats- und vlkerrechtlich auerhalb des Deutschen Reiches, ein
zum Zwecke mglichst rechtsunverbindlicher Herrschaft ad hoc konstruiertes reichs exterritoriales deutsches Nebenland
ohne Staatseigenschaft mit staatenlosen Einwohnern polnischer Volkszugehrigkeit. M. Broszat, Nationalsozialistische Polenpo-
litik 19391945, Frankfurt am Main und Hamburg 1965 (ungekrzte Ausgabe), s. 72.

Generalne Gubernatorstwo miao si sta obiektem wyzysku ze strony Rzeszy i w zwizku z tym za niedopuszczalne uznano

studia 11 tom.indb 263 2008-11-05 12:03:55

 264 Andrzej Wrzyszcz
Jeden pion stanowio sdownictwo niemieckie, a drugi zachowane przez oku-
panta sdownictwo polskie, ktre podlegao kontroli i nadzorowi ze strony orga-
nw niemieckiego resortu sprawiedliwoci GG. Struktura organizacyjna polskiego
sdownictwa powszechnego zostaa mocno okrojona w porwnaniu z okresem
przedwojennym. Zawieszono dziaalno Sdu Najwyszego. Niektre jego kom-
petencje przekazano kierownikowi resortu sprawiedliwoci w GG, a inne zniesio-
no. Istniay sdy grodzkie, okrgowe i apelacyjne. Zreorganizowano te urzdy
hipoteczne (od 1942 r. identyczne sdy zaczto tworzy dla ludnoci ukraiskiej
i polskiej w dystrykcie, Galicja pod nazw sdownictwa nieniemieckiego).

Sdownictwo niemieckie miao bardziej skomplikowan struktur. Pierwsza

grupa to sdy utworzone w czasie zarzdu wojskowego Wehrmachtu (do 26 pa-
dziernika 1939 r.):
1. Sdy wojskowe (Militrgerichte) dziaay od chwili wybuchu wojny do
koca okupacji;
2. Sdy specjalne (Sondergerichte) funkcjonoway od 5 wrzenia 1939 r. do
15 listopada 1939 r. (w oficjalnym tumaczeniu na jzyk polski uyto nazwy: sdy
wyjtkowe);
3. Wojskowe sdy dorane (militrische Standgerichte) tworzone przez jed-
nostki Wehrmachtu; dziaay od 12 wrzenia 1939 r. do 26 stycznia 1940 r.;
4. Sdy dorane (Standgerichte) tworzone przez policj niemieck lub przez
oddziay operacyjne policji bezpieczestwa i suby bezpieczestwa (zwane te
w literaturze podgrupami operacyjnymi); funkcjonoway od 21 wrzenia 1939 r.
do 31 padziernika 1939 r.
Druga grupa to sdy utworzone przez wadze GG:
5. Jednolite policyjne sdy dorane (Standgerichte) w GG funkcjonoway od
31 padziernika 1939 r. do koca okupacji;
6. Sdy specjalne w GG (Sondergerichte im Generalgouvernement) dziaay
od 15 listopada 1939 r. do koca okupacji, z tym e 5 lipca 1943 r. poczono je
z wymienionymi niej sdami niemieckimi i odtd nazwa takiego sdu bya nast-

stosowanie wycznie rodkw policyjnych, gdy uniemoliwiayby one normalne funkcjonowanie ycia gospodarczego. U rde
dualizmu sdownictwa lega idea izolacji i segregacji Niemcw od pozostaej ludnoci (cienka niemiecka warstwa panw na
kolonialnym obszarze Wschodu). Dziki zastosowaniu tego modelu Niemcy zamieszkujcy GG podlegali wycznie jurysdykcji
niemieckiego aparatu sprawiedliwoci, otrzymywali prawo od niemieckiego sdziego. D. Majer, Narodowo obcy w III Rzeszy.
Przyczynek do narodowo-socjalistycznego ustawodawstwa i praktyki prawniczej w administracji i wymiarze sprawiedliwo-
ci ze szczeglnym uwzgldnieniem ziem wcielonych do Rzeszy i Generalnego Gubernatorstwa, Warszawa 1989, s. 318319;
K. Wille, Drei Jahre Aufbauarbeit in der Justiz des Generalgouvernements, Deutsches Recht 1942, s. 1426.

A. Weh, Prawo Generalnego..., C 150, Rozporzdzenie o sdownictwie polskim w Generalnym Gubernatorstwie z 19 II 1940 r.,
5, 6, 8, 1011, 13. Kierownik Gwnego Wydziau Sprawiedliwoci uzyska pewne uprawnienia nieuruchomionego przez wadze
okupacyjne polskiego Sdu Najwyszego. Rozstrzyga on mianowicie spory o waciwo miejscow pomidzy polskimi sdami,
o ile takie rozstrzygnicie naleao przed wojn do kompetencji Sdu Najwyszego. A. Wrzyszcz, O organizacji okupacyjnego
sdownictwa polskiego w Generalnym Gubernatorstwie w latach 19391945, Zeszyty Majdanka, t. XIV, 1992, s. 113125.

studia 11 tom.indb 264 2008-11-05 12:03:55

 Z bada nad ewakuacj organw resortu sprawiedliwoci 265
pujca: Sd Specjalny przy Sdzie Niemieckim w.... (Sondergericht bei dem Deut-
schen Gericht in...) uregulowanie to weszo w ycie 1 sierpnia 1943 r.;
7. Sdy niemieckie (Deutsche Gerichte) i wysze sdy niemieckie (Deutsche
Obergerichte) stanowice sdownictwo powszechne dla Niemcw zamieszkuj-
cych GG istniay one od 19 lutego 1940 r. do koca okupacji;
8. Sdy SS i policji powstay w Niemczech na mocy rozporzdzenia z 17 pa-
dziernika 1939 r. Sdownictwo to wprowadzono rwnie w GG i funkcjonowao
ono do koca okupacji niemieckiej.

Spord wymienionych wyej sdw niemieckich tylko niektre naleay do

resortu sprawiedliwoci, a mianowicie: wysze sdy niemieckie, sdy niemieckie
i sdy specjalne. Poza tym do organw resortu sprawiedliwoci naley zaliczy
jednostki prokuratury niemieckiej (Staatsanwaltschaft) usytuowane pocztkowo
przy sdach specjalnych, a od 1 sierpnia 1943 r. przy sdach niemieckich (do tego
momentu zamiast nazwy prokuratura uywano miana: wadza oskarenia An-
klagebehrde).
Organami resortu sprawiedliwoci byy te wydziay sprawiedliwoci peni-
ce funkcje organw nadzorczych wobec sdownictwa i prokuratury. Na szczeblu
centralnym by to kierownik Wydziau Sprawiedliwoci w Urzdzie Generalnego
Gubernatora. Na podstawie rozporzdzenia generalnego gubernatora z 1 grud-
nia 1940 r. zniesiono Urzd Generalnego Gubernatora i na jego miejsce powoano
Rzd Generalnego Gubernatorstwa, w ktrego strukturze usytuowano Gwny
Wydzia Sprawiedliwoci (Hauptabteilung Justiz). Reorganizacja ta wesza w y-
cie 1 kwietnia 1941 r. Na szczeblu lokalnym biecy, kompleksowy nadzr admi-
nistracyjny nad sdownictwem wykonywa kierownik wydziau sprawiedliwoci
(Abteilung Justiz) w urzdzie szefa dystryktu.
Niemieckie sdownictwo cywilne byo waciwe dla wszystkich spraw, ktrych
stron lub uczestnikiem postpowania by obywatel Rzeszy (Reichsdeutscher) albo
osoba narodowoci niemieckiej (Volksdeutscher), a od 1942 r. take osoba pocho-
dzenia niemieckiego (Deutschstmmiger). Osoby innych narodowoci bdce
stronami lub uczestnikami tych postpowa podlegay w ten sposb jurysdyk-
cji niemieckiego sdownictwa cywilnego, bez wzgldu na to, jak miay pozycj
w procesie.


A. Wrzyszcz, Zarys organizacji sdownictwa niemieckiego w Generalnym Gubernatorstwie w latach 19391945, Zeszyty
Majdanka, t. XIII, 1991, s. 56; idem, Okupacyjne sdownictwo niemieckie w Generalnym Gubernatorstwie 19391945. Orga-
nizacja i funkcjonowanie, Lublin 2008, s. 15.

A. Wrzyszcz, Okupacyjne sdownictwo..., s. 83101.

Ibidem, s. 8183.

studia 11 tom.indb 265 2008-11-05 12:03:55

 266 Andrzej Wrzyszcz
W sprawach karnych niemieckiemu aparatowi przymusu podlegaa caa lud-
no GG, bez wzgldu na jej przynaleno narodow czy pastwow. Czyny
skierowane przeciw Rzeszy Niemieckiej i jej organom oraz przeciw osobom za-
liczanym do narodu niemieckiego cigane byy przez sdownictwo Wehrmachtu
i sdownictwo policyjne; ich waciwo staa ponad waciwoci sdownictwa
niemieckiego. Jeli sprawa nie naleaa do kompetencji sdownictwa wojskowe-
go ani policyjnego, przekazywano j prokuraturze niemieckiej, ktra decydowaa
o wniesieniu do sdu specjalnego, do sdu niemieckiego albo przydzielaa j s-
downictwu polskiemu lub nieniemieckiemu.

Najkrcej funkcjonoway organy podlege resortowi sprawiedliwoci GG w dys-

trykcie Galicja. Przygotowania do ewakuacji niemieckich organw resortu sprawied-
liwoci w tym dystrykcie rozpoczy si ju na pocztku stycznia 1944 r. W Tarnopolu
1 stycznia 1944 r. pojawiy si wielkie jednostki Wehrmachtu. Trzy dni pniej przyje-
cha do miasta kierownik Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Galicja dr Hoffmann
i ustali z kierownikami tamtejszego sdu niemieckiego i prokuratury zasady ewakuacji
dokumentw i mienia. W przypadku planowej stopniowej ewakuacji akta spraw, ktre
byy w toku zaatwiania, miay zosta przewiezione do wskazanego miejsca, natomiast
akta spraw zakoczonych naleao spali. W wypadku koniecznoci nagego opusz-
czenia dotychczasowej siedziby, funkcjonariusze organw resortu sprawiedliwoci
mieli zabra ze sob maszyny do pisania, przedmioty wartociowe i akta rejestrowe,
reszt dokumentw spali. Wracajc do Lwowa, Hoffmann zabra ze sob wszystkie
akta zakoczonych spraw karnych przeciwko obywatelom Rzeszy.
Pod koniec stycznia 1944 r. budynek Sdu Niemieckiego w Tarnopolu zosta
zajty przez sztab 4. armii pancernej. Organy resortu sprawiedliwoci przeniosy
si do innego lokum w miecie (przydzielono im pi pokoi). Wyposaenie dotych-
czasowego budynku sdu przej kwatermistrz Wehrmachtu, ale sala posiedze
bya w dalszym cigu wykorzystywana jako magazyn akt sdowych i prokurator-
skich. Dokonywano tam selekcji dokumentw na potrzeby ewentualnej ewakuacji
z Tarnopola; cz materiaw wysano do innych organw resortu sprawiedliwo-
ci GG z prob o przejcie.


Ibidem, s. 19.

Raport kierownika Sdu Niemieckiego w Tarnopolu i kierownika Prokuratury Niemieckiej w Tarnopolu dla kierownika Gw-
nego Wydziau Sprawiedliwoci z 17 III 1944 r., Bundesarchiv Berlin [dalej: BA], R 52 III Hauptabteilung Innere Verwaltung der
Regierung des Generalgouvernements [dalej: R 52 III], sygn. 1, k. 117.

Loc. cit.

studia 11 tom.indb 266 2008-11-05 12:03:55

 Z bada nad ewakuacj organw resortu sprawiedliwoci 267
Waciwa ewakuacja sdu i prokuratury niemieckiej rozpocza si w nocy
z 6 na 7 marca 1944 r. Specjalnym pocigiem ewakuacyjnym wyjechali do Sam-
bora urzdnicy i pracownicy niemieccy oraz Polacy: komendant wizienia i wo-
ny sdowy z rodzin. Zabrali jedn skrzyni zawierajc: dwie maszyny do pisa-
nia, aparat radiowy, rejestry sdowe i niemal kompletne akta Sdu Niemieckiego
w Tarnopolu (skrzynia ta dotara wraz z Wehrmachtem do Krakowa). Zatrudnieni
w instytucjach resortu sprawiedliwoci Ukraicy rwnie mogli skorzysta z po-
cigu ewakuacyjnego, ale zdecydowali si pozosta na miejscu. Tu przed wyjaz-
dem spalono odoone wczeniej dokumenty, akta generalne o szczeglnej wadze,
akta personalne, wszystkie akta tajne oraz zamknite ju akta spraw o charakterze
politycznym (zaliczono do nich np. postpowania dotyczce ukrywania ydw).
Na kilka dni przed ewakuacj zaczto uwalnia pozostaych jeszcze w Tarnopo-
lu winiw odbywajcych zasdzon ju kar, jak i oczekujcych na wyrok. Pod
koniec lutego 1944 r. winiowie majcy do odbycia ponad 6 miesicy wizienia
zostali wywiezieni przez policj bezpieczestwa do zakadu karnego w Przdziel-
nicy, natomiast cikich przestpcw przetransportowano do Rzeszy pod koniec
1943 r.10
Kierownicy sdu i prokuratury niemieckiej w Tarnopolu Stalinski i Kochmann
ewakuowali si kilka dni pniej, tj. 10 marca do Stanisawowa, gdzie poinformo-
wali tamtejsze organy resortu sprawiedliwoci o podjtych dziaaniach. Nastp-
nym etapem by Sambor, ktry stanowi orodek zapasowy dla wszystkich urz-
dw tarnopolskiego starostwa powiatowego. Z Sambora po kilku dniach szefowie
sdu i prokuratury udali si do Krakowa, a podlegli im urzdnicy i pracownicy
wyjechali do Lwowa11.
Przebieg akcji ewakuacyjnej organw resortu sprawiedliwoci z Tarnopola zo-
sta pozytywnie oceniony przez kierownika Gwnego Wydziau Sprawiedliwoci
w Rzdzie GG Kurta Willego. Skrytykowa on wprawdzie zbyt du ilo spalone-
go mienia subowego w stosunku do tego, ktre udao si wywie, ale uzna, e
zagroenie istniejce w dniu 6 marca usprawiedliwiao takie dziaania. W raporcie
dla szefa Sztabu do spraw Uciekinierw i Ewakuacji (Leiter des Flchtlings- und
Rumungsstabes) von Craushaara z 21 marca 1944 r. Wille nie przewidywa ko-
niecznoci ponownego podjcia dziaalnoci przez ewakuowane z Tarnopola nie-
mieckie organy resortu sprawiedliwoci, gdy nie spodziewa si napywu nowych
spraw z tamtego terenu. Uzna, e wyznaczone starostwu powiatowemu placwki
zapasowe nie s waciwe dla organw resortu sprawiedliwoci, bo sd i prokura-
tura nie podlegay starocie. Ewakuowany z Tarnopola personel zosta przez Wil-

10
Ibidem, k. 118.
11
Ibidem, k. 119.

studia 11 tom.indb 267 2008-11-05 12:03:55

 268 Andrzej Wrzyszcz
lego zatrudniony w innych borykajcych si z trudnociami kadrowymi organach
resortu sprawiedliwoci. Ponadto kierownik GWS planowa utworzy w Krakowie
specjalne biuro, w ktrym miao by gromadzone mienie subowe wywiezione
z dystryktu Galicja i gdzie miay by zaatwiane biece sprawy (udzielanie infor-
macji, sporzdzanie odpisw tytuw egzekucyjnych, przesyanie akt). Na czele
tego biura mia stan wyszy urzdnik, a personel mieli stanowi urzdnicy i pra-
cownicy resortu sprawiedliwoci ewakuowani z dystryktu Galicja12.
Take w marcu 1944 r. zachwiane zostao w czci dystryktu Galicja normal-
ne funkcjonowanie sdownictwa nieniemieckiego. W obliczu zbliajcego si
frontu rozpocza si akcja ewakuacji. Podstaw stanowio zarzdzenie kierow-
nika Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Galicja z 12 lutego 1944 r. Kierownik
Sdu Grodzkiego we Lwowie Johann Waczkow ewakuowa si 26 marca do Liska
w powiecie sanockim, zabra ze sob pieczcie urzdowe, gotwk, ksigi kaso-
we i inne wartociowe przedmioty, i zdeponowa je w Sdzie Grodzkim w Lisku.
Wszystkie akta sdowe (procesowe i nieprocesowe) oraz ksigi wieczyste pozosta-
y w budynku sdu we Lwowie13. W Brzeanach przerwa dziaalno miejscowy
sd okrgowy i nalece do jego okrgu sdy grodzkie: w Brzeanach, Podhajcach,
Przemylanach i Rohatynie. Zamknicie sdw nastpio na podstawie polecenia
starosty powiatowego w Brzeanach, ale rozkaz ewakuacji pracownikw nie zosta
wydany14.
Po czasowym ustabilizowaniu linii frontu, pod koniec maja 1944 r., podjto ini-
cjatyw reaktywowania dziaalnoci organw nieniemieckiego wymiaru sprawied-
liwoci. Wczeniej ni sdownictwo podjy funkcjonowanie inne wadze okupa-
cyjne w Brzeanach: starosta powiatowy, urzd powierniczy, policja kryminalna,
andarmeria. Dziaania na rzecz przywrcenia aktywnoci nieniemieckich sdw
i prokuratury w okrgu Brzeany prowadzi komisaryczny kierownik Sdu Okr-
gowego w Brzeanach Karol Doycki. W dniu 27 maja 1944 r. zoy on wniosek
o ponowne otwarcie Sdu Okrgowego w Brzeanach i usytuowanej przy nim
prokuratury oraz sdw grodzkich w Brzeanach, Podhajcach, Przemylanach
i Rohatynie15. Prace nad reaktywowaniem prokuratury koordynowa jej komisa-
12
Ibidem, k. 116, Raport kierownika GWS dla szefa Sztabu do spraw Uciekinierw i Ewakuacji z 21 III 1944 r.
13
Piecz nad budynkiem sdu we Lwowie i jego wyposaeniem powierzono sekretarzowi T. Bahitce i wonemu A. Kaponowi.
Pismo kierownika Sdu Grodzkiego we Lwowie do Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Galicja z 8 IV 1944 r., Archiwum In-
stytutu Pamici Narodowej w Warszawie Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu [dalej: AIPN], Amt des
Distrikts Galizien Urzd Okrgu Galicja [dalej: UOG], sygn. 18, k. 1.
14
Pismo Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Galicja do starosty powiatowego w Brzeanach z 8 VI 1944 r., ibidem, k. 31; Raport
komisarycznego kierownika Sdu Okrgowego w Brzeanach dla Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Galicja z 27 V 1944 r.,
ibidem, k. 37.
15
Obok niego do dyspozycji wadz by w Brzeanach sdzia Wadysaw Mierzwiski. Sdzia Stetkiewicz, ktry 9 III 1944 r. likwi-
dowa dziaalno sdu okrgowego, wyjecha do Krakowa (zabra ze sob pieczcie subowe i maszyny do pisania). Kierownik
Sdu Grodzkiego w Brzeanach Janowycz, sdzia Gawalewicz i asesor Sachno wyjechali w nieznanym kierunku, ale na miejscu
pozosta sdzia Bogucki oraz wszyscy urzdnicy i pracownicy tego sdu, loc. cit.

studia 11 tom.indb 268 2008-11-05 12:03:55

 Z bada nad ewakuacj organw resortu sprawiedliwoci 269
ryczny kierownik prokurator Marian Waszewski16. Budynek sdu okrgowego
i prokuratury w Brzeanach wskutek zakwaterowania onierzy Wehrmachtu i gra-
biey dokonanej przez miejscow ludno zosta bardzo zniszczony. Nowe lokum
usytuowano w gmachu przy ul. Tarnopolskiej 1. Prokuratura zaja w nim dwa po-
koje, ktre zaspokajay jej tymczasowe oczekiwania, natomiast nie dziaay telefony,
brakowao te maszyn do pisania, akta zachoway si tylko czciowo17. Pod koniec
czerwca 1944 r. planowano uruchomienie Sdu Grodzkiego w Nadwornej. Z relacji
kierownika Sdu Grodzkiego w Stanisawowie wynikao, e budynki sdu i wizienia
w Nadwornej znajdoway si w przyzwoitym stanie (stacjonowali tam onierze w-
gierscy). Naleao tylko naprawi uszkodzone okna i drzwi. Natomiast wyposaenie
zostao rozszabrowane, akta sdowe czciowo ulegy likwidacji, czciowo wyma-
gay uporzdkowania. Bardzo zniszczony by budynek Sdu Grodzkiego w Delaty-
nie, dlatego proponowano poczenie tych dwch okrgw sdowych18.
Cech charakterystyczn ewakuacji organw wymiaru sprawiedliwoci GG
z dystryktu Galicja byo przenoszenie personelu i mienia do miejscowoci lecych
na terenie GG. Wydaje si, e przewoono bd palono przede wszystkim akta
sdownictwa niemieckiego, natomiast akta sdownictwa nieniemieckiego zwykle
pozostaway na miejscu. Oczywista bya ewakuacja sdziw, prokuratorw, urzd-
nikw i pracownikw niemieckich. Na podstawie podanych wyej przykadw
mona przyj, e cz Polakw zatrudnionych w sdownictwie nieniemieckim
take decydowaa si na ucieczk przed wkraczajc Armi Czerwon, natomiast
Ukraicy raczej nie korzystali z moliwoci ewakuacji19.

Drugi etap ewakuacji organw resortu sprawiedliwoci GG rozpocz si

w lipcu 1944 r. i spowodowa przenoszenie personelu i przewoenie akt sdowych
i mienia subowego poza granice GG. Po zatrzymaniu ofensywy Armii Czerwonej

16
Poprzedni kierownik Prokuratury przy Sdzie Okrgowym w Brzeanach Kazimierz Niementowski oraz asesor sdowy Marian
Ilnicki nie stawili si na wezwanie wadz okupacyjnych. Natomiast urzdnicy i pracownicy prokuratury mieszkali w Brzeanach
i byli do dyspozycji (starszy rejestrator Karol ukasiewicz, urzdnik Roman Pryjma i wony Piotr Pochod). Pismo komisarycz-
nego kierownika Prokuratury przy Sdzie Okrgowym w Brzeanach do Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Galicja z 19 VI
1944 r., ibidem, k. 15.
17
Loc. cit.
18
Kierownik Sdu Grodzkiego w Nadwornej Nebesch zosta przeniesiony do Przeworska, sdzia Zieliski i urzdnik Hanus ewa-
kuowali si na zachd. Na miejscu pozostali prawie wszyscy urzdnicy i pracownicy (urzdnicy: Rowiski i Szymaski, pracow-
nicy: Bohosawec i Stru, woni: Swidruk, Baltuk, Irodenko). Pismo kierownika Sdu Grodzkiego w Stanisawowie do Wydziau
Sprawiedliwoci Dystryktu Galicja z 20 VI 1944 r., AIPN, UOG, sygn. 16, k. 1.
19
W przypadku Polakw i Ukraicw byy to na pewno indywidualne decyzje. Przykadem moe by postawa polskiego kie-
rowcy, ktry uzyska bardzo dobr opini od niemieckich wadz za lojalno w trakcie dramatycznej ewakuacji z Tarnopola do
Krakowa, podczas gdy jego rodzina pozostaa w Tarnopolu, BA, R 52 III, sygn. 1, k. 119.

studia 11 tom.indb 269 2008-11-05 12:03:55

 270 Andrzej Wrzyszcz
latem 1944 r. nastpia kilkumiesiczna stabilizacja frontu na terenie centralnych
ziem polskich. Pozwolio to na pewne uporzdkowanie organizacji ewakuowanych
organw resortu sprawiedliwoci GG. W dalszym cigu podlegay one kierowni-
kowi Gwnego Wydziau Sprawiedliwoci, ktry pozosta w Krakowie, ale sztab
subowy GWS usytuowany by pod koniec sierpnia w Karpaczu Grnym (Br-
ckenberg), a od padziernika 1944 r. do stycznia 1945 r. funkcjonowa w Jeleniej
Grze (Hirschberg). Najbardziej aktywn dziaalno podja Placwka Zapasowa
Organw Wymiaru Sprawiedliwoci Generalnego Gubernatorstwa ulokowana
w budynku Sdu Krajowego (Landgericht) w Grlitz. Ju w poowie sierpnia z jej
udziaem opracowano wzr do skadania sprawozda na temat ewakuowanych
urzdnikw i pracownikw resortu sprawiedliwoci GG. Mieli z niego korzysta
szefowie instytucji zlokalizowanych poza granicami GG, ale take zwierzchnicy
funkcjonujcych jeszcze organw resortu sprawiedliwoci w GG: kierownik Wy-
dziau Sprawiedliwoci Dystryktu Krakowskiego oraz urzdujcy w Czstochowie
prezes Wyszego Sdu Niemieckiego w Radomiu i kierownik Wydziau Sprawied-
liwoci Dystryktu Radomskiego20.
Organizacj Placwki Zapasowej Organw Wymiaru Sprawiedliwoci Gene-
ralnego Gubernatorstwa uregulowano 6 wrzenia 1944 r. Podlegaa ona bezpo-
redniemu nadzorowi subowemu ze strony Gwnego Wydziau Sprawiedliwo-
ci w Rzdzie GG. Na jej czele stan najstarszy rang w Grlitz przedstawiciel
ewakuowanego personelu resortu sprawiedliwoci GG Karl Kiel penicy dotd
funkcj prezesa Wyszego Sdu Niemieckiego w Lublinie i kierownika Wydzia-
u Sprawiedliwoci Dystryktu Lubelskiego. Placwka podzielona zostaa na trzy
czci: a) wydzia administracyjny, ktremu powierzono dotychczasowe zadania
wydziaw sprawiedliwoci na szczeblu dystryktu oraz kompetencje administra-
cyjne prezesw wyszych sdw niemieckich; b) wsplny sd; c) wsplna prokura-
tura. Dwoma pierwszymi komrkami kierowa osobicie Kiel, a wspln prokura-
tur prokurator dr Neeb. Rozszerzenie skadu osobowego Placwki Zapasowej
wymagao zgody kierownika Gwnego Wydziau Sprawiedliwoci w Krakowie,
a o innych zmianach kadrowych naleao go informowa21. Szczegowy przy-
dzia czynnoci Placwki Zapasowej zosta uregulowany zarzdzeniem Kiela z 22
wrzenia 1944 r.22
20
Sztab Subowy Gwnego Wydziau Sprawiedliwoci oznaczony by symbolem JU 520-35. Pisma Sztabu Subowego GWS do
kierownika Placwki Zapasowej Organw Wymiaru Sprawiedliwoci w Grlitz z 22 VIII i 12 XII 1944 r., AIPN, Ausweichstelle
der Justizbehrden des Generalgouvernements, Grlitz Ewakuowane Agendy Resortu Sprawiedliwoci Generalnego Guberna-
torstwa [dalej: EARSGG], sygn. 7, k. 2, sygn. 41, k. 1, AIPN, Regierung des Generalgouvernements Rzd Generalnego Guber-
natorstwa [dalej: RGG], sygn. V/32, k. 9.
21
Pismo GWS do Placwki Zapasowej w Grlitz z 6 IX 1944 r., AIPN, RGG, sygn. V/342, k. 1; A. Wrzyszcz, Okupacyjne sdow-
nictwo..., s. 309, 331.
22
Plan przydziau czynnoci Placwki Zapasowej w Grlitz z 22 IX 1944 r., AIPN, RGG, sygn. V/342, k. 34. Przydzia ten by
nastpnie modyfikowany: 27 X 1944 r., ibidem, k. 13; 9 XI 1944 r., ibidem, k. 15; 3 I 1945 r., ibidem, k. 24.

studia 11 tom.indb 270 2008-11-05 12:03:55

 Z bada nad ewakuacj organw resortu sprawiedliwoci 271
W kierowanej przez Karla Kiela Placwce Zapasowej Organw Wymiaru
Sprawiedliwoci GG zatrudniano urzdnikw i pracownikw ewakuowanych
z rnych dystryktw GG. Na pocztku stycznia 1945 r. obsada kadrowa Placwki
Zapasowej w Grlitz skadaa si z 31 osb (21 mczyzn i 10 kobiet)23. W cigu
kilku miesicy funkcjonowania placwka podja prb kontynuacji dziaalnoci
sdownictwa niemieckiego z GG. Za wskazane uznano dalsze prowadzenie spraw
z zakresu prawa rodzinnego, gdy dua grupa ludnoci niemieckiej ewakuowanej
z terenw GG znalaza si w Rzeszy. Realizacj tego zadania podzielono na na-
stpujce etapy: I zgromadzenie wszystkich akt z tego zakresu; II odtwarza-
nie brakujcych akt; III stworzenie ewidencji dzieci, osb niepenoletnich i ich
ustawowych penomocnikw ewakuowanych z GG; IV zorganizowanie sdowej
opieki dla dzieci i osb niepenoletnich ze strony Placwki Zapasowej w Grlitz;
V przekazywanie spraw sdom opiekuczym Rzeszy24.
Z dystryktu lubelskiego i dystryktu Galicja ewakuowano wszystkie organy re-
sortu sprawiedliwoci, natomiast w pozostaych dystryktach utrzymano ich ak-
tywno w ograniczonej postaci. W przypadku dystryktu lubelskiego przeniesiono
do Grlitz obok Kiela sdziw: dr. Schlitta, dr. Wolfa, dr. Dittmanna, Mennickena
i Zandera, prokuratora dr. Webera oraz omiu urzdnikw i pracownikw resortu
sprawiedliwoci, a take siedmiu funkcjonariuszy wiziennych25. Mienie subowe
i akta niemieckich organw resortu sprawiedliwoci z dystryktu lubelskiego prze-
wieziono do Opola (Oppeln) i ulokowano w miejscowej szkole. Kierownik Kiel na
pocztku wrzenia 1944 r. podj kroki w kierunku zabezpieczenia, uporzdkowa-
nia i przewiezienia tych rzeczy do Grlitz26.
Inaczej rozwizano kwesti ewakuacji organw resortu sprawiedliwoci z dys-
tryktu warszawskiego. Przebywajcy w Grlitz Harald von Hinber dotychcza-
sowy kierownik Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Warszawskiego, podj si
odtworzenia okrojonej organizacji tych organw w zajtej jeszcze przez Niemcw
zachodniej czci dystryktu. Zaproponowa uruchomienie sdu niemieckiego
w obsadzie jednego sdziego, ktry mia jednoczenie peni funkcj sdziego sdu
specjalnego orzekajcego jednoosobowo. Zamierza osobicie wypenia te zadania
i kierowa wydziaem sprawiedliwoci dystryktu. Rozwaa te potrzeb zatrud-
nienia jednego prokuratora. Hinber nie przewidywa powoania wyszego sdu
niemieckiego. Jego zadania miaa w razie potrzeby przej Placwka Zapasowa
23
Pismo Placwki Zapasowej z Grlitz do Sztabu Subowego GWS w Jeleniej Grze z 5 I 1945 r., AIPN, RGG, sygn. V/82, k. 12.
24
Sprawozdanie ze stanu realizacji spraw z zakresu prawa rodzinnego w Placwce Zapasowej Organw Wymiaru Sprawiedliwo-
ci w Grlitz z 31 XII 1944 r., AIPN, EARSGG, sygn. 81, k. 110.
25
Wykaz urzdnikw i pracownikw ewakuowanych do Grlitz z 19 X 1944 r., AIPN, EARSGG, sygn. 7, k. 35.
26
Do porzdkowania mienia subowego i akt mieli by wykorzystywani winiowie z zakadu karnego w Opolu pod nadzorem
oddelegowanego z Grlitz wonego sdowego Winklera. Pismo Kiela do kierownika Zakadu Karnego w Opolu z 1 IX 1944 r.,
AIPN, EARSGG, sygn. 3, k. 1.

studia 11 tom.indb 271 2008-11-05 12:03:55

 272 Andrzej Wrzyszcz
z Grlitz, ktra zaatwiaaby zebrane sprawy podczas specjalnych wyjazdowych po-
siedze na terenie dystryktu warszawskiego. Sprawy podlegajce rozpatrzeniu przez
izb sdu specjalnego mia w tym samym trybie przejmowa Sd Specjalny z Grlitz.
Po rekonesansie na miejscu Hinber zaproponowa ulokowanie sdu niemieckiego
i wydziau sprawiedliwoci dystryktu w owiczu. Wikszo innych ewakuowanych
wydziaw Urzdu Gubernatora Warszawskiego usytuowano w Sochaczewie i bra-
kowao tam odpowiednich dla organw resortu sprawiedliwoci pomieszcze. Po-
nadto zalet lokalizacji w owiczu byy dogodne poczenia kolejowe27.
Wszystkie propozycje Hinbera zostay zaakceptowane. W listopadzie 1944r.
spenia swe funkcje w owiczu. Uzyska te zatrudnienie prokuratora, obj to sta-
nowisko Walch (dotychczas zatrudniony w Prokuraturze Niemieckiej w Kielcach).
W czasie wyjazdw Hinbera do Grlitz Walch zastpowa go jako kierownika
wydziau sprawiedliwoci. W miar wolnego czasu Walch peni obowizki pro-
kuratora w ssiednim Sdzie Niemieckim w Piotrkowie Trybunalskim, ale jego
siedzib urzdow mia by owicz. Poza nimi zatrudniono trzy pracownice umy-
sowe dla potrzeb okrojonej struktury sdownictwa niemieckiego w dystrykcie
warszawskim28.
W dystrykcie krakowskim na pocztku grudnia 1944 r. w fatalnej sytuacji ka-
drowej znajdowaa si prokuratura niemiecka w Krakowie. Zatrudniony by w niej
praktycznie tylko jeden prokurator (Kochmann); planowano wprawdzie dokoop-
towanie w kocu miesica prokuratora Naumanna, ale jednoczenie Kochmann
mia by przeniesiony do Grlitz. Figurujcy formalnie w obsadzie personalnej
prokuratury krakowskiej prokurator Rother, w rzeczywistoci zajmowa si wy-
cznie zadaniami specjalnymi. Kierownik Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu
Krakowskiego zwraca uwag take na niewystarczajc obsad stanowisk ni-
szych urzdnikw i pracownikw. Podkrela te wyrany wzrost napywajcych
nowych spraw; przy czterech dniach posiedze sdowych w tygodniu problemem
byo dopilnowanie wszystkich terminw. Absorbujca bya rwnie bieca kon-
trola nad drobniejszymi sprawami przekazywanymi do sdownictwa polskiego.
Szef krakowskiego wydziau sprawiedliwoci liczy na dodatkowe zatrudnienie
upenomocnionego prokuratora Haszczyca, ktry by na subie policji (bra udzia
w budowie umocnie w pobliu Tarnowa)29.
27
Pismo kierownika Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Warszawskiego Haralda von Hinbera z Placwki Zapasowej w G-
rlitz do Gwnego Wydziau Sprawiedliwoci w Krakowie z 5 X 1944 r., AIPN, RGG, sygn. V/84, k. 144. Warto zauway, e
Hinber poruszy te kwestie personalne i stanowczo oponowa przed ewentualnym zatrudnieniem na stanowisku prokuratora
Naumanna.
28
Byy to: Walborg Skov, Annemarie Munzel, Edith Schemschat. Pismo kierownika Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu War-
szawskiego do kierownika Placwki Zapasowej w Grlitz z 4 I 1945 r., AIPN, RGG, sygn. V/82, k. 6; Pisma Hinbera do GWS
z 6 XI i 18 XI 1944 r., AIPN, RGG, sygn. V/84, k. 162, 155; Pismo kierownika GWS Willego do szefa Urzdu Gubernatora War-
szawskiego Gollerta z 14 XI 1944 r., ibidem, k. 153.
29
Pismo kierownika Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Krakowskiego do szefa GWS z 8 XII 1944 r., AIPN, RGG, sygn. V/81, k. 38.

studia 11 tom.indb 272 2008-11-05 12:03:55

 Z bada nad ewakuacj organw resortu sprawiedliwoci 273
Rwnie trudna bya sytuacja sdownictwa niemieckiego na terenie dystryktu
krakowskiego. Prezes Wyszego Sdu Niemieckiego w Krakowie skary si na po-
cztku grudnia 1944 r. na powane braki kadrowe zarwno wrd sdziw, jak
i personelu administracyjnego. W raporcie z 11 grudnia skierowanym osobicie
do kierownika GWS Willego podkrela swoje zrozumienie dla nadrzdnoci po-
trzeb wojennych, ktre spowodoway przekazanie duej czci kadry sdownictwa
do Wehrmachtu, do budowy umocnie oraz do pomocniczej suby policyjnej
w momencie bezporedniego zagroenia ofensyw Armii Czerwonej w lecie
1944 r. Wyraa jednak dezaprobat, e wnioski o cignicie z powrotem per-
sonelu sdownictwa niemieckiego kierowane do policji byy zawsze zaatwiane
odmownie, mimo wzgldnej stabilizacji linii frontu. W rezultacie tych ograni-
cze w Krakowie funkcjonowa sd niemiecki obsadzony przez sdziego orze-
kajcego jednoosobowo. Prezes WSN w Krakowie krytykowa przede wszystkim
praktyk sdzenia przez sdziego orzekajcego jednoosobowo w sdzie specjal-
nym. Wyroki takie byy niezaskaralne, rozwizanie to nie byo stosowane nawet
w Rzeszy. W raporcie z 11 grudnia daj si zauway biurokratyczne konflikty
kompetencyjne midzy resortem sprawiedliwoci a strukturami policyjnymi.
Prezes Wyszego Sdu Niemieckiego wskazuje na zdecydowanie lepsz sytuacj
kadrow w Sdzie SS i policji w Krakowie, w ktrym wedle jego wiedzy zatrud-
nionych byo szeciu sdziw30.
Najmniejszym zmianom w drugiej poowie 1944 r. ulega struktura organw
resortu sprawiedliwoci w dystrykcie radomskim. Wprawdzie Wydzia Sprawied-
liwoci Dystryktu Radomskiego i Wyszy Sd Niemiecki w Radomiu zostay prze-
niesione, ale ich nowa siedziba znajdowaa si w dalszym cigu na terenie tego
dystryktu znalazy one lokum w pomieszczeniach zajmowanych dotd przez Sd
Niemiecki w Czstochowie. Dwa inne sdy niemieckie w dystrykcie radomskim
nie zostay ewakuowane i w tych samych co dotychczas miastach kontynuoway
sw dziaalno (Kielce, Piotrkw Trybunalski)31.
Po przeniesieniu wikszoci niemieckich organw resortu sprawiedliwoci GG
w gb Niemiec, we wrzeniu 1944 r. pojawiy si problemy dotyczce wypaty wy-
nagrodze pozostaym w GG urzdnikom i pracownikom ewakuowanych insty-
tucji. Cz z nich zostaa zatrudniona w subie pomocniczej policji niemieckiej.
Kierownik GWS poleci, aby wypaty te byy dokonywane przez dziaajce jeszcze
w GG kasy sdowe na polecenie zwierzchnikw funkcjonujcych organw resortu
sprawiedliwoci: prezesa Wyszego Sdu Niemieckiego w Krakowie, kierownika
Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Krakowskiego oraz urzdujcych w Czsto-

30
Raport kierownika Wyszego Sdu Niemieckiego w Krakowie dla kierownika GWS z 11 XII 1944 r., ibidem, k. 3942.
31
Oklnik kierownika GWS z 8 IX 1944 r., AIPN, EARSGG, sygn. 36, k. 1516, 18; sygn. 103 A, k. 5, 6; RGG, sygn. V/82, k. 6.

studia 11 tom.indb 273 2008-11-05 12:03:55

 274 Andrzej Wrzyszcz
chowie prezesa Wyszego Sdu Niemieckiego w Radomiu i kierownika Wydzia-
u Sprawiedliwoci Dystryktu Radomskiego32.
Mimo ewakuacji urzdnikw i pracownikw resortu sprawiedliwoci GG do
Grlitz Wille stara si utrzymywa nad nimi nadzr. Przyjto zaoenie, e pobyt
tam ma charakter tymczasowy i mczyni stanowicy kadr resortu sprawied-
liwoci w dalszym cigu podlegaj urzdom ewidencji wojskowej usytuowanym
w GG. Zabroniono im meldowa si w urzdach ewidencji wojskowej Rzeszy.
Wtpliwoci budzia natomiast ich przynaleno do Volkssturmu. Kierownik Pal-
cwki Zapasowej Organw Wymiaru Sprawiedliwoci Kiel zwrci si do Willego
z prob o wskazwki, czy podlegli mu urzdnicy i pracownicy maj si meldowa
w jednostce Volkssturmu w Grlitz, czy podlegaj nadal rejestracji w GG33. Wyja-
niano te problemy zwizane z czonkostwem w NSDAP. Powoujc si na wadze
partyjne, Wille informowa, i urzdnicy i pracownicy resortu sprawiedliwoci GG
nie mog zmienia przynalenoci do struktur NSDAP poprzez wstpowanie do
lokalnych komrek partyjnych w Grlitz. Podkrela, e skadki czonkowskie po-
winny by dalej opacane w Krakowie i poleci przesanie do stolicy GG listy ewa-
kuowanych funkcjonariuszy z danymi na temat zalegoci w patnociach34.
Rozpoczty w lipcu 1944 r. drugi etap ewakuacji obejmowa przewoenie akt
i mienia subowego sdownictwa niemieckiego na zachd; akta sdownictwa pol-
skiego pozostaway raczej na miejscu. Wprawdzie okupanci polecili w Lublinie do-
starczenie waniejszych akt sdowych i personalnych, ale wedug sw J. Mazur-
kiewicza i L. Polichy polscy sdownicy zapakowali te skrzynie bezwartociow
makulatur, a waciwe akta pozostay w miecie. Wadze okupacyjne staray si
skoni polski personel okupacyjnego wymiaru sprawiedliwoci do ewakuacji, ale
nie przynosio to adnego skutku. W Lublinie Polacy zatrudnieni w organach wy-
miaru sprawiedliwoci zdecydowanie odmwili wyjazdu, mimo zacht w postaci
moliwoci wywiezienia take mienia35. Uciekali natomiast w gb Niemiec pol-
scy urzdnicy, ktrzy w czasie okupacji podpisali volkslist, albo uznani zostali za
osoby pochodzenia niemieckiego (Deutschstmmige). Pojawiy si wtpliwoci na
temat ich uposaenia na terenie Rzeszy. Nie wydano w tej kwestii regulacji na dro-
dze ustawodawczej i konieczne byy dorane rozstrzygnicia. Z korespondencji
midzy administracj resortu sprawiedliwoci a Gwnym Wydziaem Finansw

32
AIPN, EARSGG, sygn. 36, k. 1516, 18.
33
Pismo kierownika Placwki Zapasowej Resortu Sprawiedliwoci w Grlitz do kierownika GWS w Krakowie z 23 X 1944 r.,
AIPN, EARSGG, sygn. 7, k. 40; RGG, sygn. V/81, k. 2.
34
Pismo Willego do Placwki Zapasowej Resortu Sprawiedliwoci w Grlitz z 1 XII 1944 r., AIPN, EARSGG, sygn. 7, k. 57; RGG,
sygn. V/81, k. 5.
35
J. Mazurkiewicz, L. Policha, Dzieje sdownictwa lubelskiego w latach 1915-1944, mpis w Katedrze Historii Pastwa i Prawa
UMCS w Lublinie, s. 51. W odnalezionych przeze mnie aktach archiwalnych obejmujcych spisy personelu organw sprawiedli-
woci GG podlegych Placwce Zapasowej w Grlitz, nie ma informacji o ewakuowanych tam Polakach.

studia 11 tom.indb 274 2008-11-05 12:03:55

 Z bada nad ewakuacj organw resortu sprawiedliwoci 275
w Rzdzie GG wynikao, e byych polskich urzdnikw tymczasowo opacano na
podstawie niemieckiego taryfikatora dla pracownikw umysowych, ale zgodnie
stwierdzano, e nie pozbawia to ich statusu subowego urzdnikw. Gwny Wy-
dzia Sprawiedliwoci w Rzdzie GG mia zwrci si do Ministerstwa Sprawied-
liwoci Rzeszy z wnioskiem o przejcie do suby byych polskich urzdnikw,
ktrzy uzyskali status osoby narodowoci niemieckiej bd osoby pochodzenia
niemieckiego36.
Ostateczna ewakuacja niemieckich organw resortu sprawiedliwoci GG mia-
a miejsce w styczniu 1945 r. w wyniku ofensywy Armii Czerwonej. Niestety nie
udao mi si odnale dokumentw obrazujcych jej przebieg. Ustaliem jedynie,
e Gwny Wydzia Sprawiedliwoci w Rzdzie GG zosta ulokowany w budynku
Sdu Krajowego w Bayreuth37.

36
Np. z dystryktu krakowskiego jeden z byych polskich urzdnikw zosta skierowany do Wyszego Sdu Krajowego (Oberlan-
desgericht) w Katowicach, a kilku innych znajdowao si od czerwca i lipca 1944 r. w Rzeszy, w obozach dla przesiedlecw. Pismo
Wydziau Sprawiedliwoci Dystryktu Krakowskiego do GWS z 6 IX 1944 r., Archiwum Pastwowe w Krakowie, Gubernator
Dystryktu Krakowskiego, sygn. 626, n. pag.
37
BA, R 52 II, Kanzlei des Generalgouverneurs, sygn. 172, k. 25.

studia 11 tom.indb 275 2008-11-05 12:03:55