Anarchizm i marksizm

Daniel Guerin

| 20 sierpnia 2009
Dzia: Wok marksizmu i anarchizmu

{rokbox title=|Anarchizm i marksizm :: Pomnik K. Marksa i F. Engelsa w

Berlinie| thumb=|images/marks-m.jpg|}images/marks.jpg{/rokbox}
1.
Kiedy chcemy podj ten temat, stajemy wobec wielu trudnoci.
Zacznijmy od pierwszej: co rzeczywicie rozumiemy pod pojciem
marksizmu? I o jaki marksizm nam chodzi?

Sdz, e potrzebna jest jasna odpowied: marksizmem bdziemy tu

nazywa jedynie cao dzie napisanych przez Karola Marksa i Fryderyka
Engelsa, a nie prace ich sukcesorw mniej lub bardziej wiernych, ktrzy
uzurpowali sobie etykiet marksistw.

Takim pierwszym przykadem zdeformowania, mona nawet powiedzie

zdradzenia marksizmu, bya dziaalno socjaldemokratw niemieckich. A
oto kilka tego przykadw:

Podczas pierwszych lat istnienia partii socjaldemokratycznej w

Niemczech, jeszcze za ycia Marksa, socjaldemokraci lansowali haso:
Volkstaat (pastwo ludowe). Marks i Engels byli prawdopodobnie tak
szczliwi i dumni z posiadania w kocu w Niemczech masowej partii
odwoujcej si do ich pogldw, e okazywali dziwn wyrozumiao dla
tej koncepcji. Trzeba byo dopiero gwatownej mowy Bakunina przeciw
Volkstaat oraz, w tym samym czasie, szukania wsppracy przez
socjaldemokratw z partiami buruazyjnych radykaw, aby Marks i
Engels poczuli si zobligowani do potpienia tego hasa i takiej praktyki.

Ju pniej, w 1895, starzejcy si Engels, kiedy napisze swj synny wstp

do Wojny domowej we Francji Marksa, dokona kompletnej rewizji
marksizmu z pozycji reformistycznych, to jest kadc akcent na uycie
karty wyborczej jako najlepszego, jeli nie jedynego, rodka do zdobycia
wadzy. Engels nie by ju wtedy marksist, w sensie jakim ja to
rozumiem.

Nastpnie Karol Kautsky sta si dwuznacznym spadkobierc Marksa i

Engelsa. Z jednej strony, w teorii, pozostawa on na paszczynie
rewolucyjnej walki klas, ale faktycznie ukrywa on w ten sposb coraz
bardziej oportunistyczne i reformistyczne dziaania swojej partii. W tym
samym czasie Edward Bernstein, take okrelajcy si jako marksista,
domaga si od Kautsky'ego wikszej szczeroci i rezygnowa otwarcie z
walki klas, ktra wedug niego przeya si, na rzecz parlamentaryzmu i
reform spoecznych.

Kautsky zreszt utrzymywa, e byoby cakowicie faszywe mwienie,

e wiadomo socjalistyczna jest rezultatem bezporednim i
nieodzownym walki klasowej robotnikw. Jeli by w to wierzy, to
socjalizm i walka klas nie zrodziyby si jedno z drugiego, lecz
pochodziyby z rnych przesanek. wiadomo socjalistyczna
wyaniaaby si z nauki, a jej nosicielem nie byby proletariat, lecz
buruazyjni intelektualici. To oni zakomunikowaliby socjalizm
robotnikom. By zakoczy cytatem z Kautsky'ego: wiadomo
socjalistyczna jest wanym elementem z zewntrz w walce klasowej
proletariatu, a nie jest jakim zjawiskiem, ktre zjawia si w niej
spontanicznie.

Jedynym teoretykiem, ktry pozosta wierny oryginalnemu marksizmowi

bya Ra Luksemburg. Musiaa jednak i na taktyczne kompromisy z
kierownictwem swojej partii; nie krytykowaa otwarcie Bebla i
Kautsky'ego; wesza w otwarty konflikt z Kautskym dopiero po 1910,
kiedy jej byy opiekun porzuci ide masowego strajku politycznego, a ona
bardziej przywizaa si do pokrewnej anarchistom koncepcji rewolucyjnej
spontanicznoci mas1. Ucieka si wtedy do pozornych atakw przeciw
anarchistom, prbujc w ten sposb uspokoi swoj parti
socjaldemokratyczn, z ktr bya zwizana zarazem przez przekonania,
jak i, trzeba to powiedzie, przez interesy materialne2.

Nie ma jednak prawdziwych rnic midzy anarchosyndykalistycznym

strajkiem generalnym, a tym, co ostrono Ry Luksemburg kazaa
nazwa strajkiem masowym. Std jej gwatowne starcia, pierwsze z
Leninem w 1904 r., ostatnie wiosn 1918 r. z wadz bolszewick, nie byy
zbyt oddalone od anarchizmu. Podobnie jest z jej ostatnimi koncepcjami w
ruchu spartakusowskim z koca 1918 r., socjalizmu wprawianego w ruch
od dou do gry przez rady robotnicze. Dziaalno Ry Luksemburg jest
jednym z przejaww jednoci midzy anarchizmem i autentycznym
marksizmem.

Ale marksizm autentyczny by deformowany nie tylko przez

socjaldemokracj niemieck. By znieksztacony w szerokim zakresie take
przez Lenina, ktry znacznie powikszy pewne rysy jakobiskie i
autorytarne, pojawiajce si kilka razy, ju w pismach Marksa i Engelsa3.
Lenin wprowadzi ultracentralizm, wsk i sekciarsk koncepcj partii
(przez due P), a zwaszcza praktyk dziaania zawodowych
rewolucjonistw jako przywdcw mas4. Nie znajduje si zbyt wielu z
tych poj w pracach Marksa, gdzie s one tylko ladowe.

Rwnoczenie jednak Lenin gwatownie oskara socjaldemokratw o

niecakiem uzasadnion krytyk anarchistw i w swej krtkiej pracy
Pastwo i rewolucja zoy im hod za ich wierno Rewolucji.

2.
Pojawia si teraz przed nami druga przeszkoda. Myl Marksa i Engelsa
jest w samej sobie do trudna do objcia, gdy dostatecznie ewoluowaa
ona podczas p wieku prac, ktre zawsze usioway odbija rzeczywisto
swoich czasw. Pomimo wszystkich prb czynionych przez ich
komentatorw, nie mona mwi o istnieniu dogmatyzmu
marksistowskiego. Wemy kilka przykadw:
Mody Marks, humanista i zwolennik filozofii Ludwika Feurbacha, jest
bardzo rny od Marksa wieku dojrzaego, zrywajcego z Feurbachem i
zamykajcego si pniej w nieco rygorystycznym determinizmie
naukowym.

Marks z Neue Rheinische Zeitung, okrelajcy si tylko jako demokrata i

szukajcy wsppracy z rozwijajc si buruazj niemieck, nie
przypomina Marksa z 1850, komunisty, a nawet blanquisty, piewcy
rewolucji permanentnej, niezalenej komunistycznej akcji politycznej i
dyktatury proletariatu.

Marks z lat nastpnych, odkadajcy na duo pniej rewolucj

midzynarodow i zamykajcy si w bibliotece British Museum, by tam
powici si szerokim i spokojnym badaniom naukowym, jest znowu
inny ni Marks z 1850, ktry wierzy w bliskie powszechne powstanie.

Marks z okresu 1864-1869, grajcy przede wszystkim rol

bezinteresownego i dyskretnego doradcy robotnikw zgromadzonych w
Pierwszej Midzynarodwce, sta si nagle, od 1870, bardzo autorytarny,
rzdzc z Londynu Rad Generaln Midzynarodwki.

Marks, ktry na pocztku 1871 zachowuje dystans w stosunku do

powstania paryskiego, nie jest taki sam jak ten, ktry nieco pniej w
synnym opracowaniu opublikowanym pod tytuem Wojna domowa we
Francji analizuje Komun Parysk, idealizujc nawet pewne jej cechy5.

W kocu Marks zapewniajcy w tej samej pracy, e wielk zasug

Komuny byo zniszczenie aparatu pastwowego i zastpienie go przez
wadz samorzdow, nie jest tym samym, ktry w Krytyce Programu
Gotajskiego usiuje nas przekona, e pastwo musi istnie jeszcze w
dugim okresie po rewolucji proletariackiej6.

Tak wic nie moe wchodzi w gr rozwaanie jako jednolitego bloku

oryginalnego marksizmu Marksa i Engelsa. Musimy podda go
krytycznemu badaniu i pozostawi z niego tylko elementy majce
pokrewn wi z anarchizmem.

3.
Zderzamy si wreszcie z trzeci trudnoci. Anarchizm duo sabiej ni
marksizm formuje korpus jednorodnej doktryny. Odrzucenie wadzy,
akcent kadziony na zasad indywidualnego sdu skania szczeglnie
wolnociowcw, jak to pisa Proudhon w licie do Marksa, do parania si
zawodem antydogmatyzmu. Take pogldy wolnociowcw s bardziej
zrnicowane i pynne ni te socjalistw marksistowskich. Istnieje wiele
nurtw w onie anarchizmu: poza komunistami wolnociowymi
(communistes libertaires), z ktrymi jestem zwizany, rozrnia si
anarchistw indywidualistw, kolektywistw, anarchosyndykalistw i
rne inne odmiany anarchizmu: anarchopacyfistw, anarchowegetarian
itd.

Pojawia si problem: jaki rodzaj anarchizmu bdziemy konfrontowa z

oryginalnym marksizmem w naszych poszukiwaniach punktw, w ktrej
dwie gwne szkoy myli rewolucyjnej mogyby si zrozumie lub nie
zrozumie. Wydaje mi si oczywiste, e najmniej oddalonym od
marksizmu rodzajem anarchizmu jest anarchizm spoeczny, twrczy,
anarchizm kolektywistyczny lub komunistyczny.

4.
Jeli spojrzy si wstecz, nie jest zbyt trudno odkry, e w przeszoci
anarchizm i marksizm wpyway wzajemnie na siebie.

Errico Malatesta, wielki anarchista woski, napisa gdzie: Prawie caa

literatura anarchistyczna XIX wieku bya przesiknita marksizmem. Jest
wiadome, e Bakunin z respektem chyli czoa przed zdolnociami
naukowymi Marksa i od razu zacz tumaczy na rosyjski pierwszy tom
Kapitau. Ze swej strony anarchista woski Carlo Cafiero opublikowa
skrt tego samego dziea.
Co do drugiej strony: pierwsze ksiki Proudhona, Co to jest wasno?
(1840) i przede wszystkim jego wielkie dzieo System sprzecznoci
ekonomicznych czyli filozofia ndzy (1846), gboko wpyny na
modego Marksa, nawet jeli potem niewdziczny ekonomista bdzie
drwi ze swojego nauczyciela i napisze przeciwko niemu drapien
Ndz filozofii.

Mimo ktni, Marks duo zawdzicza pogldom wyraanym przez

Bakunina. Ryzykujc, e bdziemy si powtarza, przypomnijmy tutaj
tylko dwa przypadki:

opracowanie zredagowane przez Marksa, a powicone Komunie

Paryskiej byo szeroko inspirowane przez bakuninizm, co podkrela
Arthur Lehning, wydawca archiww Bakunina;

to dziki Bakuninowi Marks poczu si zobligowany do potpienia hasa

Volkstaat swoich socjaldemokratycznych towarzyszy.

5.
Marksizm i anarchizm nie tylko wzajemnie wpywaj na siebie, lecz maj
rwnie wsplne pochodzenie nale do wsplnej rodziny. Jako
materialici nie wierzymy, e idee rodz si czysto i prosto w mzgach
istot ludzkich. S one tylko odbiciem wiedzy zdobytej przez ruchy
masowe w trakcie walk klasowych. Pierwsi teoretycy socjalistyczni, tak
anarchici jak i marksici, czerpali inspiracj gwnie z Wielkiej Rewolucji
Francuskiej, a nastpnie z wysikw robotnikw francuskich, od 1840 r.,
majcych na celu zorganizowanie proletariatu i walk przeciwko
kapitalistycznemu wyzyskowi.

Mao kto wie, e w 1840 w Paryu mia miejsce strajk generalny. A

podczas nastpnych lat obserwujemy rozkwit pism robotniczych, takich
jak L'Atelier. Ot w tym samym 1840 zbieno jest uderzajca
Proudhon opublikowa prac Co to jest wasno?, a cztery lata pniej,
w 1844, mody Marks zapisa w swych synnych i dugo
niepublikowanych Rkopisach, opis swojej wizyty u robotnikw
paryskich i silne wraenie, e ci robotnicy pracowali wtedy take na niego.
Poprzedniego roku, w 1843, wyjtkowa kobieta Flora Tristan, gosia
robotnikom Union Ouvriere (Jedno Robotnicz) i rozpocza wielk
podr po Francji, by nawiza kontakt z robotnikami wielkich miast.

Tak anarchizm, jak i marksizm, u ich pocztkw czerpay z tego samego

proletariackiego rda. I pod presj nowonarodzonej klasy robotniczej
przyjy ten sam cel: obali pastwo kapitalistyczne, powierzy rodki
produkcji samym pracownikom. Taka bya, w nastpstwie, baza
porozumienia podpisanego midzy bakuninistami i marksistami w 1869
na kongresie Pierwszej Midzynarodwki. Trzeba te doda, e to
porozumienie byo skierowane przeciwko ostatnim uczniom Proudhona,
zmarego w 1869, ktrzy schodzili na pozycje reakcyjne. Jednym z nich by
np. Tolain bronicy prywatnej wasnoci rodkw produkcji.

6.
Wspominaem przed chwil, e pierwsi dziaacze ruchu francuskiego
ruchu robotniczego inspirowali si w duej mierze Wielk Rewolucj
Francusk. Wrmy dokadniej do tej sprawy.

W rzeczywistoci istniay w onie Rewolucji Francuskiej dwa bardzo rne

rodzaje rewolucji lub, dokadniej mwic, dwa sprzeczne warianty wadzy
jeden tworzony przez lewicowe skrzydo buruazji, drugi przez pre-
proletariat (drobni rzemielnicy i pracownicy najemni). Pierwszy by
autorytarny, mona powiedzie dyktatorski, scentralizowany, represyjny
w stosunku do nieuprzywilejowanych. Drugi by demokratyczny,
federalistyczny, zoony z tego, co dzisiaj nazwalibymy radami
robotniczymi chodzi tu o 48 sekcji miejskich Parya stowarzyszonych w
ramach Komuny Paryskiej oraz o stowarzyszenia ludowe w miastach
francuskiej prowincji7.

Nie waham si powiedzie, e ta druga wadza bya z natury

wolnociowa, w jaki sposb prekursorska w stosunku do Komuny
Paryskiej z 1871 r. i sowietw rosyjskich z 1917 r., podczas gdy pierwsza
bya nazwana, ale dopiero w XIX wieku, jakobisk. Zreszt jest to
sowo dwuznaczne i niewaciwe. Zostao ono zapoyczone z nazwy
ludowego klubu paryskiego, Towarzystwa Jakobinw, ulokowanego w
budynku klasztoru w. Jakuba. Linia walki klasowej midzy
buruazyjnymi rewolucjonistami z jednej strony i nieuprzywilejowanymi
z drugiej, przebiegaa wewntrz Towarzystwa Jakobinw, a na jego
spotkaniach zwolennicy jednej lub drugiej wizji rewolucji wchodzili w
otwarty konflikt. Jednake, w pniejszej literaturze politycznej, sowo
jakobin byo wykorzystywane potocznie dla okrelenia buruazyjnej
tradycji rewolucyjnej, kierujcej krajem i rewolucj przez odgrne rodki
autorytarne, a sowo byo wykorzystywane w tym sensie przez
anarchistw, jak i marksistw. Np. Charles Delescluze, lider prawicowego
skrzyda wikszociowego w Radzie Komuny Paryskiej, okrela si jako
jakobin i robespierrysta.

Proudhon i Bakunin w swoich pracach oskarali ducha jakobiskiego,

susznie uwaanego przez nich za spucizn polityczn buruazyjnych
rewolucjonistw. Natomiast Marks i Engels poddali si mitowi
jakobiskiemu, oddajc cze bohaterom rewolucji buruazyjnej, w tym
Dantonowi (ktry w rzeczywistoci by skorumpowanym politykiem i
podwjnym agentem) oraz Robespierrowi (ktry skoczy jako dyktator).
Wolnociowcy, dziki przenikliwoci ich pogldw antyautorytarnych, nie
dali si oszuka jakobinizmowi. Rozumieli, e Rewolucja Francuska nie
bya tylko wojn domow pomidzy monarchi absolutn i
rewolucjonistami buruazyjnymi, lecz, e bya ona, nieco pniej, take
starciem midzy jakobinizmem i tym, co nazywabym dla wygody
jzyka komunalizmem (communalisme). Starciem, ktre doprowadzio
w marcu 1794 do poraki Komuny Paryskiej i cicia jej dwch
przywdcw Chaumette'a i Heberta, czyli do obalenia wadzy oddolnej:
tak jak Rewolucja Padziernikowa doprowadzia do likwidacji rad
zakadowych.

Marks i Engels bez przerwy balansowali midzy jakobinizmem i

komunalizmem. Chwalili przede wszystkim rygorystyczn centralizacj
stworzon modelowo przez Francj 1793 roku. Ale duo pniej, zbyt
pno, w 1885 Engels zauway, e byli oni wprowadzeni w bd i e
wspomniana centralizacja otwara drog Napoleonowi. Marks raz napisa,
e Wciekli, zwolennicy lewicowego ex-ksidza Jacquesa Roux, lidera
pracowniczej ludnoci przedmie paryskich, byli gwnymi
reprezentantami ruchu rewolucyjnego. Jednake Engels, gdzie indziej,
wci utrzymywa, e proletariatowi z 1793 moga by najwyej
dostarczona pomoc z gry.

Lenin pniej okaza si jeszcze bardziej jakobiski, ni jego nauczyciele.

Wedug niego, jakobinizm byby jednym z punktw kulminacyjnych,
ktre klasa wyzyskiwana osigna w walce o swoj emancypacj. I lubi
nazywa siebie jakobinem, dodajc jednak: Jakobin zwizany z klas
robotnicz.

Nasz konkluzj w tym punkcie jest stwierdzenie, e anarchici nie

mogliby pogodzi si z marksistami, jeliby ci drudzy nie oczycili si na
dobre ze wszystkich reminiscencji jakobinizmu.

7.
Zestawmy teraz gwne punkty rozbienoci midzy anarchizmem i
marksizmem:

Przede wszystkim, jeli marksici s w zgodzie co do ostatecznego

zniesienia pastwa, to uznaj jednak za konieczne, po zwyciskiej
rewolucji proletariackiej, utworzenie nowego pastwa, ktre nazywaj
pastwem robotniczym, na nieokrelony okres czasu; po czym obiecuj,
e takie pastwo, nazywane czsto p-pastwem, zaniko by samo.
Natomiast anarchici uwaaj, e nowe pastwo byoby bardziej
wszechwadne i represyjne, ni pastwo buruazyjne, z faktu posiadania
wadzy nad ca ekonomi i e jego wci powikszajca si biurokracja
odrzucaaby owo zaniknicie.
Nastpnie anarchici s nieco podejrzliwi, co do misji przyznanej przez
marksistw komunistycznej mniejszoci w onie spoeczestwa. Jeli
zbadaj oni wite pisma Marksa i Engelsa, to maj powody do
wtpliwoci w tym temacie. Z pewnoci w Manifecie
Komunistycznym mona przeczyta, e komunici nie maj interesw
odrbnych od interesw caego proletariatu i e reprezentuj interes
caego ruchu. Ich tezy teoretyczne, przysigaj autorzy Manifestu,
nie opieraj si bynajmniej na ideach, na zasadach wymylonych lub
odkrytych przez tego czy owego naprawiacza wiata. S one jedynie
oglnym wyrazem rzeczywistych stosunkw istniejcej walki klas,
wyrazem dokonujcego si na naszych oczach ruchu dziejowego. I tutaj
anarchici byliby w zgodzie. Jednak zdanie, ktre teraz przytocz, jest
nieco dwuznaczne i alarmujce: komunici w teorii wyprzedzaj
pozosta mas proletariatu zrozumieniem warunkw, przebiegu i
oglnych wynikw ruchu proletariackiego.

To stanowcze stwierdzenie mogoby rwnie dobrze znaczy, e z faktu tej

wyszoci, komunici pretenduj do posiadania historycznego prawa do
przywaszczenia sobie przywdztwa proletariatu. Jeli tak byoby, to
anarchici ju nie zaakceptowaliby tego, bowiem sprzeciwiaj si idei, e
mogaby istnie awangarda poza proletariatem i wierz, e musz
ograniczy si do grania roli bezinteresownych doradcw, obok lub w
onie proletariatu, tak by pomc robotnikom w ich wasnych wysikach
zmierzajcych do osignicia wyszego stopnia wiadomoci.

Stajemy w ten sposb przed kwesti rewolucyjnej spontanicznoci mas,

pojcia specyficznie wolnociowego. Bardzo czsto znajdujemy wyraz
spontaniczny, spontaniczno w pracach Proudhona i Bakunina, ale
co jest do dziwnym, nigdy w pismach Marksa i Engelsa, przynajmniej w
ich oryginaach w jzyku niemieckim. W ich tumaczeniach interesujce
nas sowa pojawiaj si od czasu do czasu, ale s po prostu efektem
niedokadnego przetumaczenia. W rzeczywistoci Marks i Engels
odwoywali si tylko do auto-aktywnoci (Selb-sttatigkeit) mas, pojcia
bardziej ograniczonego ni spontaniczno. Bo partia rewolucyjna moe
sobie pozwoli na uznawanie, rwnolegle do swoich dziaa
podstawowych, pewnej dozy auto-aktywnoci mas, ale spontaniczno
naraa jej pretensje do roli kierowniczej. Ra Luksemburg bya pierwsz
marksistk, ktra wykorzystaa niemieckie sowo spontan
(spontaniczny) w swych pismach, po jego zapoyczeniu od anarchistw.
Mona podejrzewa, e marksici ywi utajon nieufno wobec
socjologicznego fenomenu spontanicznoci, ktra nie zostawia
wystarczajco duo miejsca na ich denia przywdcze.

Anarchici s te do powcigliwi, kiedy obserwuj, e marksici nie

zaprzestali wykorzystywania rodkw i metod buruazyjnej demokracji.
Nie tylko bior udzia w grze wyborczej, ktr uwaaj za jeden z
najlepszych rodkw do zdobycia wadzy, ale dochodzi do tego, e
podpisuj pakty wyborcze z partiami liberalnej buruazji lub z
radykaami, kiedy uwaaj, e tylko dziki tym aliansom mog otrzyma
miejsce w parlamencie. Z pewnoci anarchici nie maj, jak w to wierzy
si zbyt czsto, metafizycznego lku przed urn wyborcz. Proudhon by
raz wybrany do Zgromadzenia Narodowego Francji w 1848, innym razem
popiera kandydatur Raspaila, postpowego lekarza, na prezydenta
Republiki, jednake pniej, za czasw II Cesarstwa, odradza robotnikom
prezentowania kandydatw w wyborach, co wizao si z jego totaln
negacj reimu cesarskiego. W lutym 1936, w jedynym przypadku,
anarchici hiszpascy nie oponowali rygorystycznie przeciw uczestnictwu
ludnoci sympatyzujcej z Frente Popular w wyborach parlamentarnych.
Ale poza tymi rzadkimi przypadkami anarchici preferuj drogi zupenie
inne dla pokonania kapitalistycznego wroga: akcja bezporednia,
dziaalno zwizkowa, samorzdy robotnicze, strajk generalny.

Dochodzimy teraz do dylematu: nacjonalizacja rodkw produkcji czy

samozarzdzanie? Tu znw Marks i Engels lawirowali. W Manifecie
Komunistycznym, napisanym pod bezporedni inspiracj francuskiego
socjalisty pastwowego Louisa Blanca, zapowiadaj scentralizowanie
wszystkich rodkw produkcji w rkach pastwa. Ale przez to pastwo
rozumieli proletariat zorganizowany w klas panujc. Wic po jakiego
diaba, ochrzcili nazw pastwo tak organizacj proletariack?

I dlaczego duo pniej, w czerwcu 1872, dodaj wstp do nowego

wydania Manifestu Komunistycznego, w ktrym zrewiduj swj
pobieny etatyzm z 1848, odwoujc si do pisma z 1871 powiconego
Komunie Paryskiej, gdzie jest postawiona kwestia samozarzdzania
producentw? Bez wtpienia, odczuli wtedy potrzeb uczynienia tej
koncesji anarchistycznemu skrzydu Midzynarodwki. Godne
podkrelenia jest te, e Marks nie zgbi w szczegach sposobu
funkcjonowania samorzdw, podczas gdy Proudhon powici temu
zagadnieniu wiele stron. Zreszt ten ostatni, ktry zacz ycie jako
robotnik, wiedzia o czym pisze; obserwowa z intensywn uwag
stowarzyszenia robotnicze narodzone podczas rewolucji 1848. Sens
postawy Marksa jest prawdopodobnie taki, e lekceway ten problem i
uwaa go za utopijny.

Wic anarchici byli pierwszymi dziaaczami stawiajcymi na porzdku

dnia spraw samorzdnoci (autogestion), ktra staa si tak modna, e
teraz jest ju wykorzystywana przez wszystkich.

8.
Przypomnijmy teraz, jak anarchici i marksici, od swoich politycznych
narodzin, weszli w konflikt ze sob.

Pierwszy atak wyszed od Marksa i Engelsa przeciwko Maxowi Stirnerowi

w ich raczej przecitnej ksice Ideologia niemiecka 8. Bazowa na
obustronnym nieporozumieniu. Stirner nie podkreli do jasno, e
powyej swojej egzaltacji nad Ego, nad jednostk postrzegan jako
Jedyna, zachwala dobrowolne stowarzyszenie tych Jedynych, to jest
nowy typ spoeczestwa opartego na wolnym wyborze federacyjnym i
prawie do secesji idea, ktra pniej bdzie podjta przez Bakunina i
przez samego Lenina, kiedy zajmie si problemem narodowym. Ze swej
strony Marks i Engels w bdny sposb interpretowali ataki Stirnera
przeciwko komunizmowi, ktre uwaali za reakcyjne, podczas gdy Stirner
w rzeczywistoci wcieka si na zwulgaryzowany komunizm
etatystyczny komunistw swoich czasw, takich jak Weitling w
Niemczech i Cabet we Francji, w ktrych komunizmie Stirner widzia
niebezpieczestwo dla wolnoci indywidualnej.

Nastpnie, jak ju wczeniej powiedziano, miay miejsce gwatowne

starcia Marksa z Proudhonem, czciowo z tych samych powodw.
Proudhon powaa drobn wasno prywatn w pewnych granicach,
kiedy widzia w niej gwarancj niezalenoci osobistej. Ale Marks nie
zrozumia, e Proudhon w stosunku do wielkiego przemysu, innymi
sowy, do sektora kapitalistycznego, by zwolennikiem wasnoci
kolektywnej. To co on nazywa towarzystwami robotniczymi (compagnie
ouvrier) odgrywaoby, w jego oczach, znaczc rol przy zarzdzaniu
kolejami czy wielk produkcj przemysow.

Zreszt Proudhon niedugo przed mierci, w Zdolnociach politycznych

klasy robotniczej optowa za totalnym oddzieleniem klasy robotniczej od
spoeczestwa buruazyjnego, to jest de facto, za walk klas. To jednak nie
przeszkodzio Marksowi w niesusznym traktowaniu proudhonizmu jako
socjalizmu drobnomieszczaskiego.

Dochodzimy teraz do gwatownej i mao chwalebnej ktni midzy

Marksem i Bakuninem w onie Pierwszej Midzynarodwki. Tu znowu
zaistniao w pewnej mierze nieporozumienie. Bakunin przypisywa
Marksowi straszliwe zamiary autorytarne i pragnienie dominacji nad
ruchem robotniczym, w czym prawdopodobnie nieco przesadzi.
Najdziwniejsze jest jednak to, e Bakunin okaza si mimo wszystko
prorokiem, majcym bardzo przenikliw wizj dalekiej przyszoci.
Przewidzia wejcie na scen czerwonej biurokracji, tak jak tyrani, ktr
bd sprawowa przywdcy Trzeciej Midzynarodwki nad wiatowym
ruchem robotniczym. Marks kontratakowa, oczerniajc Bakunina w
sposb najbardziej nikczemny i doprowadzajc do przegosowania, na
kongresie w Hadze we wrzeniu 1872, wniosku o wyrzuceniu
bakuninistw.
Mosty pomidzy anarchizmem i marksizmem zostay zerwane, co byo
tragicznym wydarzeniem dla klasy robotniczej, gdy kady z tych ruchw
potrzebowa wkadu teoretycznego i praktycznego drugiego.

W latach osiemdziesitych XIX wieku prba stworzenia Midzynarodwki

Anarchistycznej nie powioda si. Dobrych chci nie brakowao, ale
znajdowaa si ona w prawie zupenej izolacji od ruchu robotniczego. W
tym samym czasie marksizm rozwija si szybko w Niemczech, ze
wzrostem socjaldemokracji, i we Francji, wraz z zaoeniem Partii
Robotniczej Julesa Guesde'a.

Pniej rne partie socjaldemokratyczne zjednoczyy si, by stworzy

Drug Midzynarodwk. Na jej kolejnych kongresach pojawiay si
gorce starcia z wolnociowcami, ktrym udao si uczestniczy w tych
posiedzeniach. W 1893 w Zurychu, holenderski socjalista wolnociowy,
Domela Nieuwenhuis, byskotliwie i gwatownie atakujcy dziaalno
socjaldemokracji niemieckiej zosta przyjty przez gone wycie. W 1896 w
Londynie, crka Marksa, pani Aveling i lider socjalistw francuskich, Jean
Jaures zniewayli i zmusili do opuszczenia sali obrad kilku anarchistw,
ktrzy przebywali na kongresie jako delegaci rnych zwizkw
zawodowych. Jest jednak prawd, e wcieky terroryzm anarchistyczny
szalejcy we Francji midzy rokiem 1890 a 1895, niemao przyczyni si do
histerycznego odtrcenia anarchistw, traktowanych jako bandytw.
Bojaliwi i legalistyczni reformici byli niezdolni do zrozumienia
rewolucyjnych motyww kierujcych terrorystami, ich zwrotu do
przemocy, jako gonego protestu przeciwko znienawidzonemu
spoeczestwu buruazyjnemu.

Od 1860 r. do 1914 r. socjaldemokracja niemiecka i jeszcze cisza machina

niemieckich zwizkw zawodowych czuy wstrt do anarchizmu: nawet
Kautsky, w czasach gdy popiera ide strajku masowego, by
podejrzewany przez biurokratw zwizkowych o anarchizm. We
Francji, odwrotnie, parlamentarny reformizm Jauresa wzbudza wstrt u
uwiadomionych robotnikw, ktrzy wzili udzia w zaoeniu
aktywnego i rewolucyjnego zwizku zawodowego, jakim byo pamitne
CGT. Jego pionierzy: Fernand Pelloutier, Emile Pouget i Pierre Monatte
przybyli z ruchu anarchistycznego.

Rewolucja Rosyjska i pniej Rewolucja Hiszpaska ostatecznie stworzyy

przepa midzy anarchizmem i marksizmem. Przepa nie tylko
ideologiczn, ale przede wszystkim naznaczon krwi.

By zakoczy te rozwaania na temat przeszoci relacji midzy

anarchizmem i marksizmem dodajmy co nastpuje:

1. Niektrzy marksolodzy, jak we Francji Maximilien Rubel, s w pewnej

mierze tendencyjni, kiedy przedstawiaj Marksa jako wolnociowca;

2. Niektrzy sekciarscy anarchici o wskich horyzontach, jak we Francji

Gaston Leval, s w pewnej mierze zalepieni przez pasj, kiedy
nienawidz Marksa, jakby by on diabem wcielonym.

9.
A jak wyglda ten problem w czasach wspczesnych? Bez wtpienia
obserwujemy dzi renesans socjalizmu wolnociowego. Przypomn
jedynie, jak to odrodzenie wygldao we Francji w Maju 1968 r. Byo to
najbardziej spontaniczne, najbardziej nieprzewidziane, najbardziej
nieprzygotowane z powsta. Silny powiew wolnoci pojawiajcy si w
naszym kraju by tak niszczycielski i, w tym samym czasie tak twrczy, e
nic nie mogo ju by podobne do tego, co istniao wczeniej. ycie
zmienio si lub, jak wolelibycie, to my zmienilimy ycie. Ale takie
odrodzenie miao take miejsce w szerszych ramach odrodzenia si caego
ruchu rewolucyjnego, szczeglnie wrd modziey studenckiej. Std nie
istniej ju bynajmniej szczelne bariery midzy ruchami wolnociowymi i
tymi, ktre odwouj si do marksizmu-leninizmu. Istnieje nawet pewna
niesekciarska przenikalno midzy tymi rnymi ruchami. Modzi
towarzysze we Francji przechodz z marksistowskich grup
autorytarnych do grup wolnociowych i odwrotnie. Cae grupy
maoistowskie wybuchaj pod wolnociowym wpywem lub s
przycigane przez zaraz wolnociow. Nawet grupy trockistowskie
ewoluuj w pewnych pogldach i porzucaj wiele z ich uprzedze pod
wpywem prac i teorii anarchistycznej. Ludzie tacy jak Jean-Paul Sartre i
jego przyjaciele wyraaj teraz w swoim miesiczniku pogldy
anarchistyczne, a jeden z ich artykuw by zatytuowany Poegnanie z
Leninem. Z pewnoci jednak zawsze znajdziemy kilka autorytarnych
grup marksistowskich, ktre s szczeglnie anty-anarchistyczne. Jak i
istniej jeszcze grupki anarchistyczne arliwie anty-marksistowskie.

10.
We Francji Union des Travailleurs Communistes Libertaires sytuuje si na
styku anarchizmu i marksizmu. Ma wsplne z klasycznymi anarchistami
przywizanie do nurtu antyautorytarnego w Pierwszej Midzynarodwce.
Ale ma take wsplne z marksistami zdecydowane usytuowanie si na
paszczynie walki klasowej i walki majcej na celu obalenie systemu
kapitalistycznego. Z jednej strony komunici wolnociowi usiuj oywi
to wszystko, co byo konstruktywne w tradycji anarchistycznej w
przeszoci, z drugiej strony nie odpychaj tego, co w dziedzictwie Marksa
i Engelsa wydaje im si zawsze trafne i przede wszystkim odpowiadajce
potrzebom naszych czasw.

Akceptujemy wic pojcie alienacji, zawarte w Rkopisach modego Marksa

z 1844 r. i ktre pozostaje w zgodzie z wolnociow postaw anarchistw.
Akceptujemy stwierdzenie, e wyzwolenie proletariatu musi by dzieem
samego proletariatu, a nie jego substytutw, jest to idea, ktra znajdziemy
tak w Manifecie Komunistycznym, jak i w jego pniejszych
komentarzach i w rezolucjach kongresw Pierwszej Midzynarodwki.
Akceptujemy rewolucyjn teori kapitau, ktra pozostaje dzi rwnie,
jednym z kluczy pozwalajcych zrozumie funkcjonowanie mechanizmu
kapitalistycznego. Akceptujemy w kocu synna metod dialektyki
materialistycznej i historycznej, ktra jest jednym z przewodnikw
koniecznych do zrozumienia zdarze przeszoci i teraniejszoci. Jednak
jeden warunek jest zawsze wymazany: nie stosowa tej metody
rygorystycznie, mechanicznie lub jako usprawiedliwienia dla rezygnacji z
walki pod faszywym pretekstem, e baza materialna dla rewolucji nie
istnieje, jak to czynili stalinici we Francji trzy razy: w 1936, w 1945, w
1968. Ponadto materializmu historycznego nie mona ogranicza do
prostego determinizmu: drzwi musz by szeroko otwarte dla woli
indywidualnej i rewolucyjnej spontanicznoci mas.

Jak to pisa wolnociowy historyk A. E. Kamiski w swojej doskonaej

ksice powiconej Bakuninowi, synteza midzy anarchizmem i
marksizmem jest nie tylko potrzebna, ale i nieunikniona. Historia
dodaje on sama tworzy swoje kompromisy.

Chciabym doda, i to bdzie moja wasna konkluzja, e komunizm

wolnociowy, owoc takiej syntezy, wyraaby bez wtpienia gbokie
pragnienia (nawet, jeli czasem nie s one jeszcze zupenie uwiadomione)
robotnikw, tego co nazywa si dzi lewic robotnicz. Wyraaby je
lepiej od zdegenerowanego marksizmu autorytarnego lub niemodnego i
przestarzaego anarchizmu.

Przypisy

1
Ksika autora Rosa Luxemburg et la spontaneite revolutionnaire,
Flammarion 1971.

2 RaLuksemburg Listy do Leona Jogichesa-Tyszki, t. 1-3, Wyd.

Ksika i Wiedza, Warszawa 1968-1971.

3
Ksika autora Pour un marusme libertaire. Robert Laffont, 1969, esej
La Revolution dejacobinisee.

4 Tame, esej Lenine ou le socialisme par en haut.

5Ksika autora La Revolution francaise et nous Maspero, 1976, szkic
Gare aux nouvcaux Versailleais!.

6 Praca na temat Komuny bya w gruncie rzeczy pismem Pierwszej

Midzynarodwki: Marks piszc j, musia wzi pod uwag rne nurty
tej organizacji, gdzie autorytarni etatyci musieli robi ustpstwa
wolnociowcom.

7
Ksiki autora: La lutte de classes sous la Premiere Republique,
Gallimard, 1968 i ju wspomniana La Revolution francaise et nous.

8 Praca ta zostaa w formie manuskryptu i bya opublikowana dopiero w

1932, wywoujc ataki przeciwko Stirnerowi ze strony wielu marksistw,
takich jak np. Pierre Naville.

Artyku "Anarchizm i marksizm" stanowi przerobiony tekst wykadu

wygoszonego w Nowym Jorku 6 listopada 1973 r.

Artyku opublikowany w 6 numerze Przegldu Anarchistycznego

Wicej o autorze: Daniel Guerin
Tumaczenie: K. Markowski, red. Przegld Anarchistyczny

Artyku aktualizowany: 16.11.2009

Daniel Guerin

Daniel Guerin (1904 -1988) - francuski anarchista, od wczesnych lat ycia

zwizanym z radykalnym syndykalizmem. W 1936 r. wspiera hiszpask
organizacj CNT w jej walce z faszystowsk rebeli gen. Franco. Bra
udzia w wydarzeniach paryskiego maja 1968 r. Do swojej mierci
zwizany by z grup Union of Libertarian Communist Workers.