Wodzisaw Duch (Google: W Duch)

Notatki do wykadu Wstp do kognitywistyki, 2009/10.

Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Toru 2010.

1. Umys, mzg i modele.

Poznacieprawdiprawdawaswyzwoli.
Jan8:32

Szerszeto
Kognitywistykajestsyntezwiedzyo
umylepochodzcejzrnychrde.
Skadasinani:

Refleksjafilozoficznanadnatur
umysu.
Wiedzaozachowaniuludzii
zwierzt,orazoichstanach
psychicznych.
Biologicznepodoezjawisk
psychicznychbadanianadmzgiem.
Psycholingwistyka,badaniejzyka.
Modelematematyczneipodejcieinynierskie:zbudujmysobiecopodobnego.

Kilkauwagcodosamegoprzedsiwzicia
PoznajsamegosiebietoaforyzmwyrytynafrontoniewityniAppolonawDelfach
(przypisywanyczstoSokratesowi).
Wyzwaniedlafilozofwiprzywdcwreligijnych,sprowadzasidozrozumienia,jakdziaa
Twjumys?
Poznajsamegosiebie=jakdziaaTwjumys?
Zrozumienieumysu==zrozumieniesiebie.
Czymonajednaksiebienierozumie?Acotojestto
"siebie"?

Pomimonawoywaniadozrozumieniaumysu,czyniemamy
tujakiegotabu?
Ochorobachumysowych(chorobachmzgu)staramysi
zapomnie(statystykiW.Brytanii:20%kobieti15%mczyzn
cierpizpowoduchorbumysowych)wczymsgorszeod
chorbwtroby?
Czemumamykawayowariatach,anieochorychnaserce?Przyczynynaszychzachowanie
dadzsizrozumiebadajcsamemzgi,wtymprzypadkuwicejdopowiedzeniama
filozofia,antropologiakulturylubliteratura.

Podejrzenie:Niechcemyzrozumieumysu,wiecmamynadziej,inigdyniedasigo
zrozumie.
Dlaczego?Odziedziczylimybdnyobraznaturyludzkiej,naszemylenieidziaanieoparte
jestwznacznejmierzenamitach,ktrePinkeridentyfikujezwiarwtabularasa
(nieuwarunkowanwolnowyboru),szlachetnegodzikusa(wrodzondobronatury
ludzkiej)iwiarw"duchawmaszynie".
StevenPinker,TabulaRasa,Sporyonaturludzk.GdaskieWyd.Psychologiczne2005.
JordanPeterson,MapsofMeaning:Thearchitectureofbelief.Routledge1999

Chociazrozumienie,jakdziaamzg,niepozwolimoewpenizrozumieumysu,bdzieto
wielkikrokwewaciwymkierunku.

Wtpliwopierwsza:czy
umysmoezrozumiesam
siebie?
Topytaniepojawiasicigle
wrnejformie.

Cotoznaczyrozumie?

Rozumieniezakadapewienjzyk,aparatpojciowy,
odwoaniesidojakiegomodeluwiata,umieszczenie
nowegofaktuwrelacjidoznanych.
Tradycyjnemodelewiata:opartenamitach,
wierzeniachreligijnych;75%Amerykanwwierzyw
biblijnopowieostworzeniuwiata,15%wteori
ewolucji(Pinker,s.18).
Modelnaukowy:podnemetafory,szczegowe
pytaniaiodpowiedzialeimetawiedza,cige
kwestionowaniepewnociwasnejwiedzy:"wiem,ewielurzeczyniewiem".

Kreacjonici:historiastworzeniawiataopisanajestwBiblii.
Skdtowiemy?Dlaczegowierzywtehistorieanieperskieczyjaposkie?
Zestawmylistpytanatematbudowyizachowaniazwierztiludzi,orazlistodpowiedzi
opartoteoriewolucjiikreacjonizmlub"inteligentneprojektowanie"...np:
Dlaczegokret,yrafaiczowiekmaj7krgwszyjnych?
Teoriaewolucjiwpoczeniuzgenetykibiologimolekularndajebardzointeresujcy
obrazwiata,jaknaraziejedynywktrymnatakiepytaniamonaodpowiedzie.
Kognitywistykamaswoichkreacjonistw,ktrymtrudnojestzrozumie,eumysjest
funkcjmzgu.

Modelepozanaukowemajprostodpowiedna
"wszystko"(alenanickonkretnego),czylinapytaniaw
rodzaju:

Dlaczegosiurodziem?
Jakijestsensmojegoycia?
Coze"mn"bdziepomierci?
Czymjestwiadomo?

Mzgtworzyteoriedziaaniawiata,egodomagasi
dowartociowania,pewniejestemtakwany,e
najwyszaistotasiMninteresujeosobicie.
Umysczujesiniezalenyodmzgu,dopkisprawnie
dziaa,apotemtaksidotegoprzyzwyczaja,enawetjakwszystkiefunkcjezanikn(np.w
wynikuchorobyAlzheimera),tozostajeprzekonanie,ejednakcudowniepowrc.

Proste,zrozumiaeodpowiedzipozanaukowe(wodrnieniuododpowiedzimedycyny
molekularnej):
Chorobajestkarzagrzechy...ktorzuciuroknachorego...jakisiedziwnimdemon...
Zrozumienieprowadzidodziaania:wypdzaniedemonw,modlitwa(moebstwosi
zlituje),cudownadieta...
Efektytumaczoneswramachdanegomodeluwiata:demonjestzasilny!Takiegoobrazu
wiatanicniepodway.

Byzrozumieczowiekatrzebaznajegomodelwiata,nietylkojegoneurobiologi.
Mzgissubstratemdlamoliwychstanwumysu,takjakatomyumoliwiajpowstawanie
obiektwfizycznych.

Ale...najakiekonkretnepytaniamogodpowiedzie?
Czymjest"ja",ktrezadajetakiepytania?
Skdsibiornaszepogldy?
Wwikszociprzypadkwpoprostubronimyswoichiluzji,zwyklewyrastajcychzoglnych,
wiatopogldowychprzekona,aniezprbyichweryfikacjiwoparciuodostpnwiedz.
Skdcokolwieknaprawdmoemywiedzie?

wiatmanieskoczeniewielewasnoci,nieskoczonojestwziarnku
piasku.
Wziarnkupiaskuujrzewiatcay, Toseetheworldingrainofsand,
Caeniebowkwiatkukoniczyny, andtheskyinbeautifulflower.
Nieskoczonozmieciwdonimaej, Tocloseinfinityinthepalmofyourhand,
Wiecznopoznawcigugodziny. andeternityinhour.
WilliamBlake.

Niektreztychwasnocipoznajemy"bezporednio",zdobywajcwiedz"empirycznie",
naszezmysydziaajjakwyrafinowaneurzdzeniapomiarowe.
Mzgwykrywacechyprzydatnedopodejmowaniadziaa,wdocierajcymdooczuwietle
lubdocierajcychdouszuwibracjachpowietrza.
Dzikipamiciizmysomrozpoznajemyobiekty,tworzymysobie
wyobraeniairelacjemidzynimi,konstruujcmodelwiata.

Korzystamydodatkowozinnychurzdzepomiarowych:
mikroskopw,teleskopw,tomografw...
Daneoceniamyzapomoczmyswiwnioskujemyowasnociach
obserwowanychobiektw.
Uzupeniamyswojewyobraeniaoobserwowanychobiektach.
Niemamyadnejbezporedniejwiedzyowiecie;
naszawiedzadotyczyjedyniedostpnychnamformpoznania;mwicmetaforycznie
"widzimytylkostanyswojegomzgu"uwiadamiajnamtozudzeniaoptyczne.
Nieznaczyto,ewidzimyswjmzg,tylkoeczmzguanalizujestanyinnychczcii
potrafijeskomentowasterujcdziaaniemciaa,jegowypowiedziami,skojarzeniami.

Niestetywyciucodziennymczstopatrzymynawiattylkozjednej,wasnej,"jedynie
susznej"egocentrycznejperspektywy.
Moliwychjestwielerwnouprawnionychperspektyw;wieleznaszychproblemwwynikaz
przywizaniadoegocentrycznegosposobupatrzenianawiat.

Wszystko,comoemyprzey,jestuwarunkowanestrukturumysu/mzgu.
Metaforyczniepowstawanie"obiektwumysu"monatoprzedstawitakjaknarysunku;za
formowaniesitakichobiektwodpowiadajoczywicieprocesymzgowe.
Kombinacjapewnychcechwykrywanychprzezzmysyikonstruowanychprzezkor
zmysowwzbudzawnaszymumylewyobraeniekonkretnegoobiektu.
ZrozumiatojuImmanuelKant,piszcowiedzy"apriori"i"naocznoci"pewnych
obserwacji,ktrewydajsieoczywistetylkodlatego,etakdobrzepasujdosposobw
przetwarzaniainformacjiprzezmzgi.


Naukowymodelwymagaznajomocispecjalistycznegojzyka.
Jzyknaukitometafory,uytecznedlapowizanialicznychfaktwmidzysob.
Czas,przestrze,pole,potencjawektorowy...toabstrakcje,majceniewielewsplnegoz
subiektywnympoczuciemprzestrzeniiczasu.

Comoemypowiedzieorzeczywistoci?
Platon:piknotkwiwprzedmiocie.
Kant(1764):piknotkwiwtym,ktojeocenia.
Ktomiaracj?

Niemamyadnejbezporedniejwiedzyo
wiecie;
naszawiedzadotyczyjedyniedostpnychnam
formpoznania;
soneuwarunkowanestrukturnaszego
umysu/mzgu.

Subiektywnie umys = odbicie wiata

przefiltrowane przez mzg, jest wszystkim co
moemy pozna.
Hipokrates (-460-370): "Przyjemno, rado, smutek i bl, wszystko bierze si z
mzgu i znikd indziej ni z mzgu".
On the Sacred Disease (ok. -400 roku): Men ought to know that from nothing else but
thence [from the brain] come joys, delights, laughter and sports, and sorrows, griefs,
despondency, and lamentations ...
Arystoteles uwaa mzg za chodnic krwi a serce za rdo inteligencji; ten pogld
przetrwa bardzo dugo.

Naukowymodel:najbardziejskuteczny,najpeniejszy,odpowiadanaszczegowepytania,
jestpodstawtechnologii.
Ciglekwestionujeswojepodstawy,przypominaenieprawdostateczn.
Nieodpowiadanawszystkiepytania,odmawiaatwegokomfortu.
Wymagaznajomocispecjalistycznegojzyka.
Jzyknaukitometafory,uytecznedlapowizanialicznychfaktwmidzysob.
Czas,przestrze,polaabstrakcje,majceniewielewsplnegozsubiektywnympoczuciem
przestrzeniiczasu.

Mamyzalewpseudonaukowychteoriiiterapii.
Skdwiemy,esprawdziwelubskuteczne?
UpuszczaniekrwibyopodstawowpraktykodstaroytnocidokocaXIXwieku(robilito
cyrulicy)
Pomogotoniewielu,aleskrcioycieogromnejliczbieludzi!WilliamHarveyw1628r.
pokazabrakskutecznocipuszczaniakrwi,minoprawie300latzanimprzestaby
uniwersalnmetodleczenia.
Czyterazjestlepiej?Weryfikacjatwierdzeoleczniczychwasnociachsuplementw
ywnocipokazaa(2009),e2/3niejestopartena
wiarygodnychbadaniach.
Dziaa?Skdtowiemy?Nakogo?Jaksilnie?Cojednemu
pomagadrugiegomoezabi.

Naukarozwijaasiwwiecieislamupocztkowolepiejni
wewczesnychwiekachrednichwEuropie.
Okrespomidzy716wiekiemokrelasijako"zotywiek
islamu"wktrymliczniuczeniiartycistworzyliunikaln
kultur,majcawielkiwpywnaresztwiata.
Rozwinasiislamskanauka:fizyka,astronomia,
medycyna,chemia,geografia,psychologia,socjologia,
filozofiaiwieleinnychnauk.
Listaodkrynaukowychwiataislamujestduga.
Np.do17wiekuIbnalNafizbynajwikszymznanymfizjologiem,ktrydokonawielu
odkrymedycznychinapisa80tomowencyklopedimedycyny,jestteautorem
TheologusAutodidactus,pierwszej"nowelisciencefiction".
Cospowodowaoupadekiodwrtodnaukiwwiecieislamupomidzy12i13wiekiemi
obecnysceptycyzmwobecnauki?
Niematuzgodnychpogldw,alejestszeregprzypuszcze:wojny,najazdmongowi
zniszczenieBagdadu(1258rok),wyprawykrzyowe,rekonkwista,czarnamier,ktrazabia
znacznczmieszkacw.
ZazamkniciesiislamuwinisirwnieperskiegouczonegoAlGhazali,krywywarwielki
wpywnazachodninauk(wtympogldyw.Tomasza),alepniejszainterpretacja
jednegozjegolicznychdzie(BdyFilozofwdoprowadziadozamroeniaidtihad,
racjonalnejinterpretacjiprawszariatu,apniejrozwojunauki.
AlGhazalipopardoktrynokazjonalizmu:prawanaturynieszwizkamiprzyczyniskutkw
aleracjonalnymidziaaniamiBoga,ktryjestprzycznwszystkiego.Nieszczcia,takiejak
inwazjamongow,srezultatemboskichkar.Otworzyotodrogdoprymatuwiarynad
rozumem.
AbdusSalambydotychczasjedynymnoblistwyznajcymislam,alewwersjiAhmadiyya,
uznawanejzaheretyck,stdjegopracezostayskrytykowanezreligijnegopunktuwidzenia
anapisnajegonagrobkuwPakistaniezamiast"PierwszyMuzumaskiNoblista"zostao
tylko"Pierwszy....Noblista".

Skdsibiordrastycznepomykicigncesiprzezstulecia?
Korelacjawydarzenieoznaczazwizkuprzyczynowego,aleumysycigleposzukuj
znaczeniaiciglejeznajdujwprzypadkowychzwizkach.
Zrozumienie"intuicyjne"rnisiodczystointelektualnego.
Zrozumienieintelektualnetofunkcjaczystopoznawcza,realizowanaprzezdominujc
(zwyklelew)pkulmzgu,pozwalaodpowiadanapytaniatestujcezrozumienie.
Zrozumienieprowadzcedowaciwychdecyzjiniezawszedajesizwerbalizowa,
albowiem:

czasaminiewiem,ecowiem,gdyuczenieutajone(implicitlearning)moe
zachodzipozawiadomoci;
poznanieopartenadowiadczeniuprowadzido"intuicji"opartychnazoonych
ocenachpodobiestwadowczeniejogldanychprzypadkwczysytuacji.

Pene zrozumienie to funkcja caego mzgu, poznawczo-afektywna, wzbudzajca

silne wraenie "rozumienia".
Mona rozumie nie tylko werbalne przekazy, ale gesty, sowa czy muzyk.
Sowa nabieraj znaczenie dziki bezporedniemu dowiadczeniu "bycia w wiecie".

Zrozumienieoznaczapowstaniekonfiguracjipobudzekorymzguprowadzcychodjednej
sytuacjidodrugiejprzez"znajometerytorium",orazdziaaniamechanizmunagrody,
sygnalizujcejstan"zrozumiaem".
Metaforaprzyklejania:obserwacjedoklejajsidooczekiwaaspywajponasjelidonich
niepasuj.
Wstpnewnioski:

nowepojciatrudnosobiewdojrzaymwiekuprzyswoi(zbytwielewiemyi
plastycznomzgujestmniejsza);
kadymylitakjakmoe...(sabyneurodeterminizm);
rozumiemyznaczniewicejnipoprzedniepokoleniabouczymysiepewnychrzeczy
wdziecistwie.
Dlaczego(a)(b)rwnasiab?
Okoo1600rokuChristopherClavius,twrcakalendarza
Gregoriaskiego,wprowadzanawiasyisymbole
algebraiczne.
Wwydanejw1608rokuAlgebrzedowodzi,e(2)(3)=
23jestprawddlaliczb,aleniedlasymboli.Piszete:

"Umysludzkiniejestwstanieuchwycipowodw,dla
ktrychniewiadomeiichznakizachowujsiwtaki
sposb."(link???)
Dopierow1830rokuwG.PeackokwTreatesofAlgebra
definuje"symbolicznnauk"ktrdeMorgannazywa
"zaczarowanymisymbolamiszukajcymiwwiecie
swojegosensu"(D.M.Burton,HistoryofMathematics:An
Introduction.McGrawHill2007).

ProblemGottfriedaWilhelmaLeibniza:jakwikszaliczba
dzielonaprzezmniejsz,moedatosamocomniejsza
przezwiksz?
Np.1/+1=+1/1.Liczbyujemnetojakiebzdury!
TosamopisaPierceorwnaniuEulera;dopiero
matematykakognitywnawyjaniajegosens.

Jaktomoliwe,bywodaH2O=H2+Orozkadaasina
wybuchowegazy?

Filozofmoeuznatakipogldzapomykkategorialn:
gazyicieczemajzupenieinnewasnoci,jakzgazw
moepowstaciecz?Jakgosmoezamienisiwprd,a
obrazwukaddziureknapycie?
Podobniemzgiiumysymajzupenieinnewaciwoci;
jakwiatwewntrznymoepowstazpobudze
neuronw?

MaxPlanckw1900rokuodkrykwanty,alenigdynie
mgsidoswojegowasnegoodkryciaprzekona,
traktujcjejakomatematycznytrik.
W"ScientificAutobiography"napisa:"Noweideenie
zostajzaakceptowanedzikitemu,estarsiuczenisido
nichprzekonuj,tylkodzikitemu,ewymieraj."
Czyjestemywstaniezrozumiecokolwieknowegoczytylkosidotegoprzyzwyczajamy?
Filozofowieskupilisinapojciuprawdy,ignorujckwestiezrozumienia.
Codziejesiwmzgu,gdypowstajewraenie"rozumiem"?
Zrozumienieoznaczamoliwociprzewidzeniawszystkichszczegw:rozumiemyproces
spadanialiciazdrzewa,aleniemoemyprzewidzie,gdziedokadnieupadniegdywieje
wiatr(wodrnieniuodtorulotupocisku,ktrydajesidokadnieobliczy).
Podobniebdziezumysem,moemyrozumieoglnezasadyalenieindywidualne
zachowanie.

Awic:czyumysmoezrozumiesamsiebie?

Comoemyzrozumie?Czymoemyzrozumienajprostszeobiekty,np.atomwodoru?
Ciglejeszczepojawiajsinatentematpracefizykwiniewidakoca!
Akomrknaszegociaa?Jednz1014komrek?Wcigusekundyrodzisi10milionw
nowychkomrekityleumiera.
Beznadziejne!Wkadejkomrcezachodziok.100.000reakcjichemicznychnasekund.Nie
dasinawetzapamitanazwwszystkichbiaek,niedasitego
zrozumie!

Awicnaukanierozumie!Niedokocajesttoprawda...
Nierozumiemyinigdyniebdziemywszystkichszczegw,
alemoemyzrozumieoglnezasady.
Wpewnymsensiebrakzrozumienianamnieprzeszkadza:fizycy
niepytajwkoo"czymjestadunek",zadowalajcsi
zdolnocidoprzewidywaniakiedypowstajadunkiijakijesttegoefekt(nielicznifizycy
prbujtworzymodelesprowadzajcewszystkodogeometriiczasoprzestrzeni,alenicz
tegoniewychodzi).
Czykognitywistykamoeprzestapyta"czymjestwiadomo",zadawalajcsiwiedzo
tym,wjakichwarunkachpowstajwraeniawiadomeijakiestrukturywmzgumuszsiw
toangaowa?Czyjejcelemogbybardziejambitnenicelefizyki?

Niektrefaktysiwieleniezmieni:istniejgeny,srnetypyneuronw,majspecyficzne
funkcje;
wwynikuuczeniasironiegstopoczeneuronwwmzgu,tworzsinowe.
Medycynamolekularnarozwijasiszybkoinapoziomiemolekularnymudaosinieliczne
procesyzrozumiewszczegach.

Rozumiemywznacznymstopniudziaaniemzguirelacjemzgumys,chocianadalnie
znamywieleszczegw.
Nawetdugpodrodbymonaidcmaymikrokami(przysowiechiskie).
Wszystko,coudaosidotychczaszrozumie,jestwpewnymsensieproste.
Nowakoncepcjajestzawszedrobnymkrokiemnadrodzezrozumienia.
Dodajemyjdoistniejcejteorii,atwozrozumiaejdlaspecjalistw.
Zrozumieniezaawansowanychteoriiwymagawielulatstudiw!
Rozumie,alenajakimpoziomie?Rolaredukcji.
TwierdzenieGdla:wkadymniesprzecznymsystemieformalnym(obejmujcym
arytmetyk)istniejprawdy,ktrychniedasiudowodniwramachtegosystemu.
Dlakadegosystemulogicznegozawierajcegowsobieaksjomatyarytmetykiliczb
naturalnychistniejzdania,ktrychniemonawnimdowie,albojesttosystem
wewntrzniesprzeczny.
Wniosek(R.Penroseiinni):systemyformalneniemogmyletakjakludzie.Jestemy
wspanialiiadnamaszynatakanigdyniebdzie!

TwierdzenieGdlajestczstonaduywanebypokazawyszoumysunadkomputerami.
Ograniczeniaumysuludzkiegosznaczniewikszenite,ktrewynikajztwierdzenia
Gdla.
Przypuszczenie:adensztucznyumysniemoewpeniznaswojejspecyfikacji(awic
odpowiadanapytaniaznizwizane),gdyjegopamiroboczamusiaabyzawieranie
tylkoswjwasnyopis,aleiopiscaejresztysystemu.
Niewynikajstdadnerzeczywisteograniczenia,monaskonstruowaprogramy
formuujcezdanieGdlowskienametapoziomie,ktrybdziezbytskomplikowany,by
czowiekbyzdolnygoprzeledzi.

Myleniesymboliczne,napoziomielogiki,prowadzidornychparadoksw,np.paradoksu
kamcy:pewienczowiekmwi,ekamie;czytocomwijestprawdziweczyfaszywe?
Powiedzcoosobie:jelibdzietoprawda,zostanieszpowieszony,jelifaszzostaniesz
city.Copowiesz?

Zrozumieumysoznaczazredukowaopisdziaaniamzgudojaknajprostszegopoziomu.
Umystofunkcjamzgu,ktrajestwynikiemorganizacjiukadunerwowego.
Comusimyrozumiebywiedzie,jakdziaamzg?Jakdziaajneurony?Neurochemiaw
mzgu?Fizykamolekularna?Czypotrzebnajestoglnateoriawszystkiego?

Mechanikakwantowaopisujewiatczsteczekireakcjichemicznych.
Chemiajestwicczcifizyki,alenadaluywawasnychpojimetod.
Wfizycenadaljestpenopojopartychnafenomenologii,anietylkonapojciach
mechanikikwantowej,redukcjanieudaasiwpeni.

Biologiapowinnasizredukowadochemiiifizyki?
Biologiamolekularnajestczcibiochemii,modelowaniebiaektodomenabiofizyki.
Medycynaopierasinabiochemiiibiologiimolekularnej.
Tradycyjnedziaybiologiiimedycyny,np.fizjologiiczypatologii,opierajsinaklasyfikacji
obserwacjifenomenologicznych,aleichmolekularnegazierozwijajsiszybko.

Organizmuniemonazrozumietylkonapodstawiejegobudowy!
Wasnociorganizmwwynikajzrodowiska,niszyekologicznejwktrejsirozwijaj,
sposobuzdobywaniapoywieniaisposoburozmnaania,interakcjizinnymiorganizmami.
Czymoliwajestredukcjastanwumysudostanwmzgu?
Wzajemnewpywymateriinaumyssoczywiste:atwona
umyswpyn.
Czymyljestpierwotna,niezalena,czytewynikaz
proceswzachodzcychwmzgu?Czyistniejewolnawola?
Cobytooznaczao?
Zgodniezredukcjonizmemzjawiskapsychicznetonicinnego
niprocesyzachodzcewmzgu.
Towzasadzieprawda,alejakeuboga...fizykaniewielenam
powieokonikupolnymiprzyczynachjegozachowa.

Wukadachzoonychwyaniajsiistotnienowejakoci.
Czyilomoeprzejwjako,ajelitak,tojak?
Iloprzechodziwjakodzikioddziaywaniom,powstajenowaorganizacjaiwasnoci
emergentne:wodazmieszaninygazw,umyszmateriimzgu.

Widzimytylkoto,comoemyzobaczy...
NastpujcyproblemzauwaonyzostaprzezImmanuelaKanta.
Kopytojestodbiciempaskiegoterenustepowego,okoodbiciem
wiata,skrzydoodbiciempowietrzaapetwarybyobiciemwody
(jaksformuowatoKonradLorenz).
Strukturyorganizmwdopasowanesdowarunkw,wktrych
powstaway.
Przystosowaniejestpoznaniemrodowiskaprzezorganizm.
Kantprowadzcrozwaaniafilozoficzneodkry,eistniej
wrodzone(aprioryczne)strukturypoznaniauczowieka.
Wniosek:wiatjestniepoznawalny,boodnajdujemywnim
wrodzonenamstrukturymylenia,postrzegania,wyobraenia.
Obserwujcwidzimyjedyniesiebie!Niemoemywicwielezrozumie.
Napoziomiewiadomymdoznajemytylkostanwswojegomzgu,odczuwamytylkoto,na
comzgnauczysireagowa.
Twierdzenie,epoznaniejestztegopowoduniemoliwejestjednakprzesadne.
Tooznaczajedynie,eabynaprawdcozrozumie,trzebaprzedewszystkimzna
moliwociiograniczeniawasnegoaparatupoznawczegoinauczysipozaniewychodzi.

Jakajestrolamatematykiwpoznaniunaukowym?
Matematykaoferujenambardziejoglnyjzyk,nitylkoopis
sowny.
Wszystko,oczymdasimwi,monaujwpewienmodel
matematyczny.
Niewszystkiemodelematematycznedajsiwyraziprzy
pomocyswjzykapotocznego.
Matematykaoferujewikszemoliwociopisurzeczywistoci,w
szczeglnociproceswcigych.
Modelmatematycznyburzyniejestburz,aleczymodelumysujestumysem?Toju
bardziejsubtelnepytanie.
Czyistniejealternatywnyjzykpozwalajcynazdobywaniewiedzy?
Ruchynewagegosza,ewiedzajestwzmienionychstanachwiadomoci.
Wykrywajnp.wiadomowrolinach,telepatiukrlikwitp.rewelacje.
Niestety,totylkozudzeniawynikajceznaiwnejinterpretacjieksperymentw,
samooszukiwaniasi,niemonanatympolega.
Wkoopowoujsinatesamerezultatyzdyskredytowanycheksperymentw.

Czyfakt,ewrnychkulturachludziepraktykujcymedytacjosigajpodobnestany
wiadomocioznacza,edocierajdoinnychpoziomwrzeczywistoci?
KenWilbernapisanatentematwieleksiek,zachcajcdorozwijania"nauki
translogicznej",uwzgldniajcejstanymistyczne.
Naukatosystematycznaweryfikacjahipotez,prbaichfalsyfikacji.Aternatywmogby
tylkoprzesdy...
Wtymprzypadkumonaprowadzieksperymenty,poprzezsystematycznpraktykosiga
sipodobnestanywiadomoci.
Jednaknajprostszymwyjanieniempodobiestwatychstanwwrnychkulturachniejest
zakadanieistnieniainnychpoziomwrzeczywistoci,tylkopowstaniaspecyficznychstanw
mzgu,ktresinterpretowanewpodobnysposbwrnychkulturach,bomamywspln
neurobiologi.
Wieleeksperymentwzuyciemneuroobrazowaniapozwalanabadanietakichstanw,jest
totematciekawychprac,np.MindandLifeInstitute.

Moeprzeszkodjestzbytwielkazoonomzgu,ktrejniedasizrozumie?
Czypenezrozumienieumysujestkoniecznedobudowypodobniedziaajcychsystemw?
Oglnezasadydziaaniaukadunerwowegomogwystarczy.
Samolotytonieptakiiprzedichbudowniewieluludziwierzyo,elataniejestmoliwe
(lordKelvinjednoznaczniestwierdzi,eniejesttomozliwe),aterazwszystkolata,
wystarczyozrozumieoglnezasady.
Rower,motocyklisamochdzastpiykonie,nietrzebabyotworzypojazdwkroczcych.

Czegomoemysispodziewapokognitywistyce?
Umysmoezrozumiesiebienapoziomieoglnychzasad,nienaleysijednakspodziewa
prostychijednoznacznychodpowiedzi.
Zazachowanieodpowiedzialnesstanymzgu,ktrezmieniajsizarwnowsposb
stopniowyjakigwatowny,wzalenociodcaegostanumzgu(wewntrznegokontekstu)
czymonatoopisawerbalnie,czymoliwajestkonceptualizacjatakichprocesw?
Potrzebujemymodelupozwalajcegonazrozumieniemechanizmw,formuowanienowych
pytaistawianiehipotez.

Czymodelwyjaniajcywiadomo,uczucia,reakcjeczowiekadoprowadzidodegradacji
ludzkiegoducha?
Tonieuzasadnioneobawy,choczstodajemysobiejewmwiprzezludzi,ktrzysdz,e
tylkoichprzekonaniamogbypodstawmoralndlayciaspoecznego.
Naszstosunekdowiataksztatujesiznaczniewczeniejnizdolnocidorozumienia
proceswumysowychistudiakognitywistyki,abstrakcyjnezrozumienieniewieletuzmieni.
ZrozumienierelacjipomidzyDNAayciemzbiegosiwczasiezrozwojemekologiii
docenianiembiornorodnoci.
Sliczneinneniebezpieczestwazwizanezrozwojemnaukiitechnologii:moliwoci
lepszejmanipulacjiludmi(np.neuromarketing,lubbadaniepolitycznychpreferencji).
Penezrozumienieumysupowinnonampomczrozumie,gdziemamyszukaprawdziwego
szczcia,anietylkouzalenieodnawykw.

Intuicjeszawodne,niemowinamnicoszczegachdziaanianaszegoorganizmu,a
zwaszczamzgu.
Jestcorazwicejdopoznania,kadenoweodkrycieprowadzidowielunowychpyta,ale
moemypoznaoglnezasadydziaaniaumysu.

Ronedziedzinynaukiwnosznowwiedzdorozumieniaumysu.
Psychologiaprbujeustalireguy,dostarczawiedzyopisowej,aleniesigagbszych
ukrytychmechanizmw.
Neurodynamikaproceswzachodzcychwmzgumoebyzbytskomplikowanabydaasi
opisazapomocprostychregu,ktrychszukapsychologia.
adenmodelnaukowyniezastpianiniewyczerpierzeczywistoci,alepomoew
podejmowaniuracjonalnychdecyzji.

Kognitywistyka:skdsiwzia?
Wielewtkwdoprowadziodorozwiniciasikognitywistyki.

Szybkirozwjnauki:wprowadzeniemetod
eksperymentalnychprzezGalileusza(XVIIwiek).
Panowaoprzekonanie,eumysuniemonabada
naukowymimetodami.
Laboratoriapsychologicznezaczysirozwija
dopierowdrugiejpoowieXIXwieku.

WiekXVIIiXVIIIzajydyskusjefilozoficzne,
rozpoczteprzezKartezjusza.
AngielskilekarzDavidHartley(1749):umysjako
funkcjemzgu.
Przyczynwraeumysowychswibracjenerww,
uczeniesijestasocjacjtychwibracji.
Frenologia:JosefGalliJohanSpurzheim,medycyi
anatomowie,opracowali(17901810)szczegow

teorilokalizacjifunkcjimzgu.
Znacznywkaddoanatomiimzgu.
Frenologiaczyarozwjstrukturkorymzguz
wypukociamiiwklsociamiczaszki.
Kranioskopia,pomiaryksztatuczaszki,decydowayo
cechachumysuicharakteru;testyprzydatnoci
zawodowej.
27obszarwzwizanychzeskonnociamidostaoci,
ostronoci,duchowoci,kochliwoci,
opiekuczoci,zdolnociamijzykowymiiwieloma
innymi.
Tysiceobserwacjipotwierdzayichsystem.
Ksztatczaszkiniemawielewsplnegozksztatem
mzgu!Frenologiabyacakowiciebdna.
Zostaajednakwymianazpowodugoszenia
prawdziwychpogldw!Umysjestwynikiem
dziaaniamzgu,wielecechcharakterutocechy
wrodzoneamzgskadasizlokalnychobszarw
penicychwyrnionefunkcje.
Introspekcjajakometodabadaniawiadomocibya
pocztkowopowszechniestosowanawpsychologii.
Czykadynajlepiejwie,cosiwjegoumyledzieje?
Niestety,totylkoteoria(wasnegoumysu).Wyniki
byyzgodnezlokalnieprzyjtymizaoeniamiikady
dowodzito,cochcia.
LaboratoriumeksperymentalneWilhelmaWundta,
Lipsk1879.
Badaniaskojarzeimierzenieczaswreakcji.
WUSApragmatyzmwpsychologiiiedukacji.
EdwardThorndiketeoriauczeniasi,efektywnoci

karyinagrody.
Koncepcjaistnieniawiadomocistaasibardzo
podejrzana.
Szkoabehawiorystwok.1920rokuuznaa
subiektywnepojcia(wraenia,mylenie,uczucia)
zanienaukowe.
Behawioryzmbadatylkoobiektywniemierzalne
reakcje.Szczurwlabiryncietonajlepszyobiektbada.
Wedugbehawiorystwniemawrodzonych
predyspozycji,umystotabularasa,stylkowyuczone
reakcje.

Introspekcjaniedoprowadziadozrozumieniaumysu.
Behawioryzmuznaumyszaleokrelonkoncepcj,podobniejakkoncepcjaduszy.
Dlaczegobehawioryzmtakdugozdominowapsychologi?
Fizyka:abstrakcyjnemodeleatomwimolekuzakadajistnienienieobserwowalnych
struktur(np.funkcjifalowej),niedasibeznichzrozumiewiata.
Dopierorozwjkomputerwtozmienimodeleobliczeniowepokazayjasno,epomidzy
percepcjadziaaniemmusibywielenieobserwowalnych(zzewntrznegopunktu
widzenia)procesw.

Byszuka,trzebanajpierwznale.Paradoksalne?
Zwykleoglnezasadyzmieniajsirzadko,paradygmatytrwajdugo,szczegwprzybywa
aparadygmatichniepomieciimusisizmieni.
Cojurozumiemy,stawiamyhipotezy,sprawdzamyczynowemodeledziaaj(wyjasniaj
zjawiska)lepiejnipoprzednie,czyprzewidujnowezjawiska,porwnujemyz
eksperymentem.
Wkocuznajdujemynowhipotez,dzikiktrejmoemyrozpocznowyproces
poszukiwalepszegomodelu.

Sztucznainteligencjapowstaaw
poowielat50.
ProjektAllenaNewellaiHerberta
SimonaGeneralProblem
Solver(19571969)pomg
zrozumiezoonozagadnienia.
Logikairozumowanienie
doprowadziydosformuowania
algorytmumylenia.
Kosztownalekcja:japoskie
komputery5generacjizlat1982
1994,oparteownioskowanie
logiczne,wniewielkimstopniu
przyczyniysidopostpuw
sztucznejinteligencji.

Wiedzaopartanaoglnychzasadachniewystarczy,potrzebnajestwiedzaspecyficznadla
danejdziedzinyczyproblemu.
Nieznamymetody"uczeniamylenia",alesliczneprbywtymkierunku,np.zapomoc
szachw.
MinisterstwoRozwojuLudzkiejInteligencji,Wenezuela19791983,ProjektIntelligence
Overview,HarvardUniversity1984.
OglnainteligencjaWenezuelichybaniewzrosa...

Sztucznainteligencja:umystomaszyneriadoprzetwarzaniainformacji.
Podstawafilozofiikognitywnejipsychologiikognitywnej.
Prosteprocesyprzetwarzaniainformacjitworzprocesyzoone,inteligentnedziaanie.
Symbole+reguymanipulacji=>nieskoczeniewielekombinacji.
Algorytmymanipulowaniasymbolami=>nieskoczeniezoonezachowanie.
Algorytmy+reprezentacjewiedzypozwolzrozumieumys.
Przetwarzanieinformacjiniemusizachodziwbiakowychmzgach.
NoamChomski(1959):rozumieniejzykatoniekwestiaodruchw!
Koniecznesmodeleopartegonaprzetwarzaniuinformacji.
Uniwersalnereguyukrytej,gbokiejgramatyki;"instynktjzyka".

1967,UlricNeisserwydapodrcznik"Psychologiapoznawcza".
1976,zacztowydawapismo"Cognitivescience".
1976,A.NewelliH.Simonnapisaliartyku"Informatykajakobadania
empiryczne",formuujcprogrambadawczykognitywistyki.
Wtymartykulezawartezostaoklasyczneujciekognitywistyki,
dominujceprzez20lat.

Umysjestsystememkontrolnymposiadajcymcelei
wykorzystujcymwiedz.
Dziaaniejestcelowe,wymagaposiadaniawiedzy.
Intencje,cele,wiedzawymagajopisunapoziomie
funkcjonalnym,intencjonalnym.
Poziomintencjonalnytopoziomwopisusystemw
dziaajcychwoparciuowiedz.
Aproksymacjmodelujczachowanietakichsystemws
fizycznesystemysymboliczne.
Jeliprzezsymbolerozumieprototypyaktywacjineuronalnej
tojesttonadalsusznepodejcie.

Rolarzeczywistychproceswwmzgujestwtymujciunieistotna.
Niestetynawetzagadnieniaanalizyjzykanaturalnegonapoziomiesymbolicznymokazay
sizbyttrudne.
Mzgicaeciaoodpowiedzialneszaalgorytmyzachowania.
Senszdawynikazposiadaniaciaa,relacjiczasoprzestrzennych,zdolnocidodziaaniai
imitacji.
Rozumiemto,copotrafizrobi,chobywniewielkiejczci.
Reprezentacje,nadajcesenssymbolomwynikajzbudowybiologicznej.

Jeszczew1873rokuSirJohnEricEricksen,brytyjskichirurgkrlewski,twierdzi:

odek, klatka piersiowa i mzg bd na zawsze zamknite przed penetracj

mdrego chirurga.

Badaniaodruchw:szkoaPawowa,amerykascybehawioryci.
WPolsce:JerzyKonorski,wsppracownikPawowa,mamyinstytut
neurobiologiiPANjegoimienia.
AdolfBeckwpracydoktorskiejz1890rokuopisaEEG.

KongresUSAogosiostatnidekadXXwiekuDekadMzgu.
PrezydentG.Bush(senior)odczytaproklamacjzaczynajcsiod
sw:

Trzyfuntowa masa komrek nerwowych i ich wypustek,

kierujca naszymi dziaaniami, jest najwspanialszym, a zarazem najbardziej
tajemniczym, produktem aktu stworzenia.

Czytodoprowadziodozrozumieniaumysu?Nastpiwielkipostpiprzyspieszeniebada.
Neurofizjolodzyopisujhardwarepoznawczynaniskimpoziomie.
Prof.ernicki,neurofizjolog,1988:

Czynnoci psychiczne, ktre niewtpliwie s zwizane z prac mzgu, stanowi dla

fizjologa do tej pory cakowit zagadk. Nie potrafimy w tej chwili nawet wyobrazi
sobie mechanizmu ich powstawania. ... osignicie celu ostatecznego jest mao
prawdopodobne.

Ogromnepostpyneurobiologiiwostatnichlatach,poczeniejejmetodz
genetykineurochemi,psychofarmakologi,psychoneuroimmunologii
innymidziedzinami,zmieniosytuacj,chocianiewszyscyneurofizjolodzy
todostrzegli.
Badanietelewizorametodamineurofizjologiiniewielenampowieojego
konstrukcjiidziaaniu.
Zrozumie=modelowa,projektowa,zbudowa,sprawdziczydziaa.
Komputerowepodejciedomodelowaniapracymzgu:computationalcognitive
neuroscience,czyliobliczenioweneuronaukikognitywne,todziedzinanowa,pierwsza
konferencjaodbyasiw2005roku.
Dajetonadziejnazrozumienieplanucaoci,nowejjakociwynikajcejzorganizacjisieci
neuronw.

5dziedzinnaukiopodstawowymznaczeniudlazrozumieniaumysuto:

Psychologiapoznawcza.
Sztucznainteligencja.
Psycholingwistyka,lingwistykakognitywna.
Naukiomzgu,neurobiologia,neuropsychologiaiinneneuronauki.
Filozofiaumysu.

Przydatnenaukidodatkoweto:antropologia,psychofizyka,lingwistykakomputerow,
sztuczneycie(artificiallife),siecineuronowe,algorytmyewolucyjne,komputerowe
widzenie(computervision)iwiele,wieleinnych...


Czykognitywistykajestzbioremwiadomocizrnychdziedzin?
Powinnatobysynteza,anawetsyntopia(scalenie)wiadomocizrnychdziedzin.
NajlepszeorodkinaukoweswUSAiWielkiejBrytanii,najwczeniejsirozwiny.

Kognitywistyka:podstawoweproblemy.
Kognitywistykatonajbardziejtransdyscyplinarneitrudneprzedsiwzicie,najwiksze
wyzwanienauki.
Jesttowielkaintegracjawynikwbadazwieluniezalenychdziedzinodnoszcychsido
umysu.
Copowinnawyjaniempirycznateoriaumysu?

Filozofwumysunajbardziejinteresujwielkieproblemypodstawowe:

1. Problemciaaiumysu:jakijeststosunekmateriidowiataducha?
2. Problem"jakoci"wrae(qualia):kolorczerwonyizielonyrnisiczymwicej,
nitylkodugocifaliwietlnej.
3. CentralnyParadoksPoznania:jeliteoriauznajcaumyszafunkcjmzgujest
suszna,towjakisposbsymbole,idee,znaczenie,caywiatumysuwyonisi
moezproceswobliczeniowychwykonywanychprzezmzg?
 4. Problemnabieraniaznaczeniaprzezsymbolewsystemachformalnych:symbole
definiowanesprzezinnesymbole,skdsibierzeprawdziwerozumienie(John
Searle)?
5. Czymjestwiadomo?Jakjzdefiniowa?
6. Czyistnieje"wolnawola"czytejestemywswoichwyborachwpeni
zdeterminowaniprzezmechanizmydziaaniamzgu?
7. Trudnocitechniczne:symbolicznemodelerozumowaniawsztucznejinteligencjinie
majnicwsplnegozneurobiologiinienadajsidorozpoznawaniawzorcw(np.
obrazw),asocjacji,generalizacjiwiedzy.Modeleneuronowetrudnozmusido
logicznegodziaaniaiwyjciapozaasocjacjonizm.
8. Wmzguniemaokrelonegomiejsca,ktremonauznazasiedliskoumysu,rne
sygnayzmysoweprzetwarzanesprzezrne,fizycznieodrbne,strukturymzgu,
wiadomapercepcjajestjednakspjna(thebindingproblem).Jaktomoliwe?

Czyteoriaumysujestmoliwa?Wieluludziniechceoniejsysze!

Kognitywistykanieprzejmujesizbytniopytaniamifilozoficznymi,zmierzajcwkierunku
EmpirycznejTeoriiUmysu,ktrapowinnawyjani:

1. Faktydotyczcepercepcji,np.zalenocipsychofizyczne,widzeniestereoskopowe,
segmentacjaobrazu,percepcjaczasu."InterakcjeCzowiekKomputer"(Human
ComputerInteraction,lubwskrcieHCI)oraz"komputerowewidzenie"(computer
vision)topraktycznedziedzinywykorzystujcerezultatytychbada.
2. Zudzeniaoptyczne:maskowaniebodcw,metakontrast,interferencjStroop'a,
odtwarzanietrjwymiarowejinformacjizrysunkw,magiczneoko,kolorowyefekt
Phi.
3. Iluzjeakustyczne,dotyczcedwikwimowy.Zdanie:"Itwasfoundthatthe...eelis
onthe...",wktrymostaniesowotoorange,wagon,shoe,mealsyszanyjestjako:
"peelisontheorange","wheelisonthewagon","heelisontheshoe""meelison
thetable".
4. Tysiceobserwacjizpsychologiipoznawczej,np.dotyczcychpisanianamaszynieczy
prawuczeniasi.
5. Rnerodzajepamici:krtkotrwa,semantyczn,epizodyczn,regu72,rne
rodzajeamnezjiiproblemwzpamici.
6. Stadiarozwoju,odumysuniemowlciadodorosego:naukachodzenia,nauka
podstawowychkategoriiistrukturwiedzy.
7. Stanywiadomoci:rnestanysnu,marzenianajawie,stanhipnotycznyiinnestany
umysu.
8. Postrzeganiewiadomeiniewiadomarecepcja,ewolucyjnezaletywiadomego
postrzegania,zwizekzprocesamiwmzgu;znaczeniesw,jakociwrae
zmysowych,subiektywnoiintencjonalnowiadomoci.
9. Powstanieego,rozwjosobowoci,problemyzosobowoci,np.rozczepieniejani.
10. Intuicjaizachowaniaimpulsywne,dziaanie"beznamysu".
11. Zdolnocilingwistyczne,rozumienieiuczeniesijzykanaturalnego.
12. Mylenie,systematycznerozumowanie,rozwizywanieproblemwprzezekspertw.
13. Uczucia,nastroje,emocje,bl,przyjemno,rado...
 14. Czymjesthumor?Jakzrobimaszynobdarzonpoczuciemhumoru?
15. Chorobypsychiatryczneisyndromyneuropsychologiczne:oddysleksji,stanw
lkowych,lepotyhisterycznej,doschizofrenii.
16. Zagadnienie"wolnejwoli"iwicesiztymkwestiemoralne.
17. Percepcjestetycznmuzykiisztuki.
18. Wyjtkowezdolnoci,np:sawantw,osbcierpicychnaoglnyniedorozwj,ktre
rozwinywsobiejakwybitnzdolno,np.matematyczn,ruchow,pami.
19. Zdolnociparapsychiczne?Zadziwiajcowieleosbwietozagadnieniezumysem
majcnadziej,ejednakmzgjestimniepotrzebny.

Natymwykadziepostaramsinakreliszerokieto,apotemskupisigwnienad
zagadnieniamizwizanymizdziaaniemmzgu,alewartopamitaoszerszymkontekcie.

Przykadowepytania.

1. NaczympolegaproblemLeibniza.
2. Czyilomoeprzejwjakoajelitaktojak?
3. Dlaczegoniewystarczywiedziewszystkiegoomzgubyzrozumiedziaanie
umysu?
4. Czyumysmoezrozumiesamsiebie?
5. Zczegowynikajograniczeniawpoznawaniuwiata?
6. Naczympolegaklasycznepodejciekognitywistyczne?

PolecamswojestronyWWW:
http://www.is.umk.pl/~duch/cognitive.html,
http://www.is.umk.pl/~duch/neural.html,iinnedonichprzyczone,naktrychzebraem
odnonikidowszelkichzagadniezwizanychzkognitywistykineuronaukami.

Literatura

AndersonJohnR.Uczeniesiipami.Integracjazagadnie.WSiP1998.
CalvinW.H,Jakmylimzg,WydawnictwoCIS,Warszawa1997
CrickFrancis,Zdumiewajcahipoteza.PrszyskiiSka,Warszawa1997
DamasioA.R,BdKartezjusza,Rebis1999
DamasioA.R,Tajemnicawiadomoci,Rebis2000
GazzanigaM,Otajemnicachludzkiegoumysu.Biologicznekorzeniemylenia,emocji,
seksualnoci,jzykaiinteligencji.KsikaiWiedza,Warszawa1997
GrskaT,GrabowskaA,ZagrodzkaJ,red,Mzgazachowanie.Wyd.NaukowePWN,
Warszawa1997
GreenfieldS.Tajemnicemzgu,Diogenes,Warszawa1998
GreenfieldS.Mzg.WydawnictwoCiS,Warszawa1999
HawkinsJ,BlakesleeS,Istotainteligencji,Helion2005
JakowskiP,Neuronaukapoznawcza.Jakmzgtworzyumys.WizjaPressIT,
Warszawa2009
 JodzioK(red),Neuronalnywiatumysu,Krakw:OficynaWydawnicza"Impuls",
2005
KossutM,Mechanizmyplastycznocimzgu.Wyd.NaukowePWN,Wwa1994
SacksO,Mczyzna,ktrypomyliswojonzkapeluszem.ZyskiSka,Pozna1996
SadowskiB,Biologicznemechanizmyzachowaniasiludziizwierzt.Wydawnictwo
NaukowePWN,Warszawa,2006.
SearleJ,Umys,mzginauka.Wyd.NaukowePWN,Warszawa1995
SpitzerM,Jakuczysimzg.WNPWN,Warszawa,2007
wiatNauki,NumerspecjalnyUmysamzg,listopad1992
WrbelA,KasickiS,red.Zobaczymyl.Badaniaczynnocimzgu.KOSMOS,
Problemynaukbiologicznych,Tom46,nr3(1997)
ZimbardoP.G,RuchF.L,Psychologiaiycie,PWN1994
AndersonJohnR.CognitivePsychologyanditsimplications,3rded,W.F.Freemanand
Co,NewYork1990
BreedloveS.Marc,MarkR.Rosenzweig,NeilV.Watson,BiologicalPsychology,5th
Ed,Sinauer2007
GarnhamA.,OakhillJ,ThinkingandReasoning,Blackwell,Oxford1994
GazzanigaMichaelS,ed.TheCognitiveNeurosciences.ABradfordBook1995
GreenDavidW.(Ed)CognitiveScience:AnIntroduction,BlackwellPub.1996
JohnsonLairdPhilipNThecomputerandthemind.Anintroductiontocognitive
science.HarvardUniversityPress,Cambridge,Massachusetts,1988.
JohnsonLairdP.N,WasonP.C,Thinking.ReadingsinCognitiveScienceCambridge
UniversityPress,Cambridge
PurvesD,Neuroscience,4thEd.Sinauer2007
NewellA,SimonH,Computerscienceasempiricalinquiry.Communicationsofthe
ACM19(1976)113126
ScarboroughDon,SternbergSaul(Eds),DanielN.Oshersonseriesed.AnInvitation
toCognitiveScience:Methods,Models,andConceptualIssues,Vol4.MITPress
StillingsN.A.,FeinsteinM.H,GarfieldJ.L,RisslandE.L,RosenbaumD.A,WieslerS.E,
BakerWardL.CognitiveScience:AnIntroduction.MITPress1987
ThagardPaulR,Mind:IntroductiontoCognitiveScience.MITPress1996
WegnerD.M,TheIllusionofConsciousWill.BradfordBooks.TheMITPress,2002
WilsonRobertA,KeilFrank,red.TheMITEncyclopediaoftheCognitiveSciences,A
BradfordBook,1999

 Czym jest kognitywistyka?
Poznacieprawdiprawdawaswyzwoli.

Jan8:32

Czymjestkognitywistyka?Artykuukazasiw:KognitywistykaiMediawEdukacji1(1998)
pp.950.

Wydajesi,edlaczowiekaniemanicwaniejszegojakpoznaniesamegosiebie,ato
oznaczapoznanieswojegoumysu.PrzekonywaliotymstaroytnifilozofowienaWschodziei
Zachodzie,nawoywalidotegowybitniprzedstawicielewszystkichtradycjireligijnych.Nasze
wyobraeniaowiecie,pogldy,wszystkowcowierzymyicodlanasistnieje,poczucie
szczcialubjegobrak,jestwynikiemdziaalnociukadunerwowegoawszczeglnoci
mzgu,ktregofunkcjjestumys.Zpunktuwidzeniajednostkiumysjestwszystkim:nie
mamyadnejbezporedniejwiedzyowiecie,naszawiedzadotyczyjedynieformpoznania,
ktreuwarunkowanesokrelonstrukturnaszegoumysu.

Dlaczowiekawspczesnegozjawiskapsychicznestanowinadalrodzajpewnegotabu.
Najlepszymtegoprzykademjestnaszstosunekdoludzizzaburzeniamipsychicznymi:na
dolegliwociwtrobyczynerekniktniewstydzisinarzeka,ochorobachmzgustaramysi
zapomnie.wiatproblemwpsychiatrycznychjestczym,odczegoprzecitnyczowiek
ucieka,wobecczegoprzyjmujepostawcyniczniopowiadakawayowariatach,takjakby
chorobymzgubyyczymmiesznymachorobysercaczymsmutnym.Jakdalekoudaosi
namuciecodzagadniezwizanychzpoznawaniemsiebieobrazowamoerwniefakt
brakuodpowiedniegookrelenianacaoksztatzagadnie,ktrewisizyciem
psychicznym.Obejmujonezarwnopodstawybiologiczne,budowukadunerwowego,
zmyswimzgu,modelematematycznedziaaniamzguiproceswmentalnych,filozofi
umysu,psychologipoznawcz,niekonwencjonalnedziaypsychologii(takiejak
psychoanaliza,rneformypsychoterapiiczypsychologiatranspersonalna),lingwistyk,
antropologianawetzagadnieniazwizanezintrospekcjiyciemduchowym.

Zkilkupowodwpostpywbadaniachnadnaturumysubyydopowolne.Dodzisiaj
wielunaukowcwmanadziej,ekwestiaumysujesttakzoona,inigdyniedasijej
zgbi.Chociaprawdanaswyzwoliistniejejakapsychicznabariera,chronicanasprzed
zbytgbokimwnikaniemwswjumys.Dopierocakiemniedawno,wwynikuintegracji
wielurnychgazinaukipojawiasirealnaperspektywazrozumieniaumysu.Tgrup
nauknazwanonaukamiopoznawaniu(cognitivesciences),lubnaukamikognitywnymi,od
aciskiegosowacognitio,czyliwiedza.Rdzekognicjaobecnyjestwuywanymwjzyku
polskimsowieprekognicja,pochodzcymodaciskiegosowaoznaczajcegowiedzie
wczeniej.Chociawskadnaukkognitywnychwchodziwieletradycyjnychgazinaukito
powoliwyaniasiznichwsplnyobszarbada,ktremuwartojestnadaodrbnnazw.
Jakpowiedziajedenztwrcwtejdziedziny,AllenNewell,nowegazienaukniepowstaj
dlatego,ektopostanowijezdefiniowa,araczejdlatego,epewnagrupaludzidostrzega,
imajwsplnytematdodyskusji,powstajpisma,stowarzyszenia,zwoujesikonferencje.
cilerzeczujmujcnazwkognitywistykanaleaobyzarezerwowatylkodlatychprac
prowadzonychwramachnaukkognitywnych,ktrezajmujsitworzeniemmodeliumysu.
Wpraktyceuywanajestonazamiennieznazwaminaukiopoznawaniuczynauki
kognitywne.

Prbazrozumieniaumysutonajbardziejinterdyscyplinarneitrudneprzedsiwzicie,jakie
monasobiewyobrazi.Niemamwtpliwoci,ejesttonajwikszewyzwanieprzedktrym
obecniestoinaukaiejesttonajbardziejfascynujca,wpewnymsensiebymoeju
ostatnia,intelektualnaprzygodaludzkoci.Zpunktuwidzenianeurobiologiinazjawiska
umysowewpywmajazarwnoprocesyzachodzcenapoziomiepojedynczychmoleku
(rozmiaryrzdu1010m)jakicaegoukadunerwowego(1m).Psycholodzytworzczysto
opisoweteorieignorujceneurobiologi,aspecjaliciodsztucznejinteligencjiidjeszcze
dalejtworzcmodeleumysuopartewycznienaprzetwarzaniuinformacjiwpostaci
symboli.Zadaniemkognitywistykijesttworzeniemodeliumysuzgodnychzwszystkimi
gaziamiwiedzy,awicwielkaintegracjawynikwbadazwieluniezalenychdziedzin.W
ostatnimdziesicioleciuwnaukachkognitywnychnastpiogromnypostpiczasju
najwyszy,byiwPolscerozwinysionewodrbnganauki.

Wtymartykulepostaramsinakrelihistoripowstaniakognitywistyki,motywacjdojej
rozwoju,gwneproblemyicele,ktreprzedsobstawia.Najpierwwartosijednakchwil
zastanowisi,czegosimoemyspodziewapobadaniachnadumysem.

Cotoznaczyrozumie?

Pytanietupostawionecotoznaczyrozumiejestwbrewpozorombardzopraktycznei
konkretne.Rozumieniezakadapewienjzyk,znajomopojwramachktrychukadasi
namobrazcaoci.Zrozumienietoodwoaniesidopewnegomodeluwiata.Dlaczowieka
doszukujcegosiwewszystkimwoliBogachorobajestkarzagrzechyiwtakimmodelu
rzeczywistocijesttoadekwatnewyjanienie.Dlaczowiekaszukajcegowyjaniew
ramachmagicznegomodeluwiatazrozumienieoznaczaodkrycie,ktorzuciurokna
chorego.Dlaczowiekaszukajcegowyjaniewramachwspczesnejmedycyny
zrozumieniechorobymoeoznaczaustalenierodzajuzakaenia.Zezrozumieniawynika
pewnedziaanie:religijnezrozumieniepocigazasobmodlitwjakolekarstwo,
zrozumieniemagicznewypdzaniedemonw,azrozumienienaukowenajczciejprowadzi
dostosowaniaterapiioferowanychprzezwspczesnmedycyn.Skutecznokadegoz
tychdziaamoebyrna,aefektytumaczonesznowuwramachdanegomodelu
wiata.Tesamewraeniazmysoweiprocesymylowepogrupowamonawrne
kategorie.Bydotrzedoczowiekatrzebanauczysipatrzenawiatajegooczami
doskonalewiedzotymantropolodzy.


Naukowymodelrozumieniawiatajestniewtpliwienajbardziejskutecznyiwnajpeniejszy
sposbopisujerzeczywisto.adeninnymodelniepozwalaodpowiedziewrwnie
precyzyjnysposbnaszczegowepytaniadotyczcewiata,niepozwalanabudowanie
urzdzetechnicznychprzesyajcychprzypomocyniewidzialnychpromienidwikiiobrazy.
adeninnymodelnieustannieniekwestionujeuznanychprzezsiebieprawdinie
przypomina,ijesttylkoprzyblieniem,modelemanieprawdostateczn.Ztegopunktu
widzeniainnemodele,roszczcesobiepretensjedowiedzyabsolutnej,sdlawieluludzi
bardziejsatysfakcjonujce,gdyniepozostawiajichwniewiedzy.Wszystkoznajdujeproste
wyjanienie,wszystkiezdarzeniaodnoszonesdojaustawianegowcentrumwiata.
Naukaodmawianamtakiegokomfortu.Rozumienienaukowezakadaznajomo
specjalistycznegojzyka,czstobardzoodmiennegoodjzykauywanegonacodzie
podczasgdyinnemodeleposugujsinajczciejjzykiempotocznym.Jzyktenpeenjest
metafor,ktrychnienaleyoceniawkategoriiprawdyczyfaszuleczjedyniewkategoriiich
uytecznocidlapowizanialicznychfaktwmidzysob.Podstawowepojcianauk
przyrodniczych,takiejakczasiprzestrze,sabstrakcjami,bardzopodnymimetaforami
majcyminiewielewsplnegozsubiektywnympoczuciemprzestrzeniiczasu.

Dobrymprzykademilustrujcymspecyfikpodejcianaukowegodorozumieniawiatajest
teoriaewolucji.Jesttochybanajczciejkrytykowanateorianaukowa,jednakejeli
przyjrzesikrytyceatwodostrzec,jakbardzojestonabezpodna.Wrogowieteoriiewolucji
toprzedewszystkimkreacjonici,opierajcysinadosownymrozumieniuhistorii
stworzeniawiataopisanejwBiblii.Niektrzyznichsspecjalistamiwdziedzinienauk
spoecznychlubinynierskich,nierozumiejjednakistotysamejteoriiewolucjiikontrowersji
pomidzyspecjalistamiwtejdziedzinie.Teoriajestinteresujcatylkowtedy,jelijest
podna,jelipozwalanastawianiebardzoszczegowychpyta.Bezwtpieniateoria
ewolucjijesttakteori,szczeglniewpoczeniuzgenetykibiologimolekularn,dajc
bardzoszczegowyobrazdrzewafilogenetycznegoiwyobraenieopokrewiestwie
organizmwywychnietylkonapoziomieichoglnejbudowy,leczrwnienapoziomieich
materiaugenetycznego.Dawkins(1994,s.74)przytaczaliczneprzykadyjzyka,ktrym
posugujsikrytycyteoriiewolucji,penegozwrotw:...trudnowyjani,...trudnopoj,
...trudnozrozumie.Jednymtrudno,innymatwo,zaleytoodprzygotowanianaukowegoi
odwyobranidanejosoby.Bezwtpienianaukikognitywne,naukionaturzeumysu,maj
rwnieswoichkreacjonistw,ktrymtrudnojestzrozumie,eumysjestfunkcjmzgu.

Zrozumienieintuicyjnernisiodczystointelektualnego.ebynaprawdcoprzekaza
musimyodwoasidojuposiadanejwiedzydanejosobylubdojejbezporednichprzey.
Sowanabierajznaczeniatworzcwmiarspjnysystemodwoadosiebienawzajem,ale
wostatecznymrozrachunkumusimysigndowsplnegomianownika,jakimjest
indywidualne,subiektywne,bezporedniedowiadczeniewewntrznenadajcesens
podstawowymsymbolomjzyka.Czowiekmyliwoparciuokategorie,ktreprzyswaja
sobiewdziecistwieiwlatachszkolnych.Pojciacakiemnowetrudnosobiewdojrzaym
wiekuprzyswoi.Okoo1600rokuznanymatematykHieronimusClaviusudowadnia,e
chociadlaliczbjestprawdi(2)(3)=23todlasymboli(a)(b)nierwnasiab,
piszc:umysludzkiniejestwstanieuchwycipowodw,dlaktrychniewiadomeiichznaki
zachowujsiwtakisposb.Terazprawamnoenialiczbyujemnychuczymysiwszkole
podstawowejiniewydajenamsionowcaleniezrozumiae.Odkrycie,ewodaskadasiz
dwchwybuchowychgazwbyotaktrudnedopojcia,epewienfrancuskichemikpragnc
udowodni,etojakabzduraiwydzielajcesizwodygazystylkopcherzykami
powietrza,nabrawpucawodoruidmuchnwpomie.Poparzenieiutratazbw
przekonaytegoniedowiarkaipozostaychchemikwjaktonaprawdjest.MaxPlanck,
ktryw1900rokuodkrykwanty,nigdyniemgsidoswojegowasnegoodkrycia
przekona.Poczynionsusznuwag:noweideeniezostajzaakceptowanedzikitemu,e
starsiuczenisidonichprzekonuj,tylkodzikitemu,ewymieraj.

Wspczesnysystemksztacenianiestarasiniestetyuksztatowasceptycznego,zgodnego
znaukobrazuwiata,ograniczajcsijedyniedoprzedstawieniawiedzyspecjalistycznej,
fragmentarycznej.Podajczbytwielefaktwnieznajdujesiczasunawyjanieniabdww
alternatywnychsposobachrozumowania.Wieluludziniepotrafiodrniastronomiiod
astrologii,ogromniepopularnejpseudonaukiusiujcejprzewidywaprzyszolubokrela
charakterczowieka.Maoktowie,eprzywsppracyBrytyjskiegoTowarzystwa
Astrologicznegowykonanoszczegowebadaniaprzepowiedniastrologicznych,polegajce
nakorelacjiwynikwtestwosobowocizdatamiurodzin.Wyniki,otrzymaneprzez
astrologw,nieodbiegayodprzypadkowegozgadywania(Nature1985).Dlaczegowictyle
osbdopatrujesiwhoroskopachswoichcechyosobowoci?Okazujesi,eczowieknie
potrafirozpoznawrdkilkuprzypadkowowybranychopiswosobowociswojego
wasnego.Niewieleosobiewiemy,stdprzyodrobiniedobrejchciwkadymopisie
doszukamysiopisuswoichcech.Naszazdolnodosamooszustwa,zwaszczawprzypadku
zagadniezwizanychznaszwasnpsychikizdrowiem,jestniewyobraalna.Dobrym
przykademjesthomeopatia,alternatywnepodejciedomedycynyopierajcesinaidei
uywaniarodkwwywoujcychpodobnesymptomycochoroba,przyczymrodkite
rozcieczoneswodwtakimstopniu,eczstoniepozostajeponichwroztworzeani
ladu.Badaniastatystycznewykazuj,eroztwrtakidajetypowyefektplacebo,okoo30%
pacjentwodczuwapoprawwwynikuautosugestiioraznaturalnegoprzebieguchoroby.
Rezultatybadaniewpywajjednaknaspadekpopularnociaptekhomeopatycznych.
Polskaprzeywadziprawdziwyzalewpseudonaukowychterapiioniesprawdzonej
skutecznoci.Bezdokadnychbadaporwnawczychniemonatwierdzi,eterapiajest
skuteczna.Przezsetkilatpodstawowmetodleczeniabyoupuszczaniekrwi.Chociawten
sposbskrconoycieogromnejliczbieludzizpewnociniebrakowaoitakich,ktrymsi
wkrtcepozabieguzzupenieniezalenychpowodwtrochpolepszyo.Korelacjawydarze
nieoznaczajednakistnieniapomidzynimizwizkuprzyczynowego.Jelijednejosobiesi
poprawiadziesiciupogorszy,toprzedstawicieleparamedycynyposusitjednosob
doreklamyaopozostaychzapomn.Uczniowieszkrednichipodstawowychniemaj
pojciaokrytycznymmyleniuiwpadajwprzernepsychologicznepuapki,uzaleniajc
siodideologiipolitycznych,sektreligijnychczynarkotykw.Napodstawiekilkuobserwacji
wycigamypochopnewnioskiiwydajenamsi,ecorozumiemy.Twierdzenie,eczowiek
jestistotrozumnwydajesiczstoprzesadnewksiceRozumnamanowcach(1996)
StuartSutherlandopisaliczneprzykadyirracjonalnychzachowaludzi.

Teorienaukowemogwychodzibezporednioodpodstawnaszejwiedzyowiecie,czyli
fizykimikrowiata,mogtebyteoriamifenomenologicznymi,toznaczyoperowana
poziomieopisuzoonychzjawiskiposugiwasipojciamiklasyfikujcymitezjawiska.
Obydwapodejciasrwnouprawnioneiniewieleteoriifenomenologicznychudaosi
zredukowadoteoriifundamentalnych,chociawieluuczonychwierzy,eredukcjatakajest
wzasadziemoliwa.Dobrymprzykademjestbiologia,chemiaifizyka.Czyopisprocesw
chemicznychdasizredukowadopodstawowychzasadfizyki?Fizykakwantowadobrze
opisujemaeczsteczkiiichoddziaywania.Nieudaosidotychczasznaleanijednego
przypadku,wktrymprzewidywaniatejteoriizawodz.Zdrugiejstronyprzewidywaniate
stajsicorazbardziejniepewnewrazzewzrostemstopniakomplikacjiukadu,ktry
opisuje.Wpraktycedlaopisuwikszychczsteczek,interesujcychdlachemikwibiologw,
stosujesibardzoprzyblionemetodyinapodstawieotrzymywanychwynikwniemona
jednoznaczniepowiedzie,czywszystkieichwasnociwynikajzrwnamechaniki
kwantowej.Chemicyrozwinlijeszczeprzedpowstaniemmechanikikwantowejswjwasny
jzyk,zbirpojodwoujcychsidowasnociczsteczek,klasyfikujcyteczsteczkina
rnesposoby.Wikszoztychpojzpunktuwidzeniamechanikikwantowejniedajesi
dobrzeokreli.Chociateoriefundamentalne,takiejakmechanikakwantowa,pozwalajna
odpowiedzinakonkretnepytaniachemiczne(wtychprzypadkach,gdydajsizastosowa)
ichwpywnapraktykchemikw,napojcia,ktrymisiposugujwpracydowiadczalnej,
niejestduy.Zteoriifundamentalnychniewyoniosiwyjanieniepojchemicznychani
niepojawiysinowekoncepcje,przydatnechemikom,chociajestemyprzekonani,ez
chwilodkryciamechanikikwantowejchemiastaasiczcifizyki.

Wjeszczewikszymstopniujesttowidocznewprzypadkubiologii.Powinnasiona
zredukowadochemiiifizyki.Napoziomiepodstawowymtaksiwznacznymstopniustao,
biologiamolekularnajestczcibiochemii,metodyfizyczne,takiejakdynamika
molekularna,stosujesiprzymodelowaniubiaek.Niewydajesiprawdopodobnymby
koniecznabyajakaspecjalnasiawitalna,jaktojeszcze50lattemupostulowano.
Postpywkomputerowychsymulacjachukadwzoonychpokazuj,wjakisposbycie
powstamogowukadach,ktrychzachowaniesijestprawiechaotyczne.Bymoew
przyszociudasinawetprzeledzeniedrogkomputerowychsymulacjidrgewolucji
niektrychgatunkwpoprzezmutacjeichkodugenetycznego.Medycynawcorazwikszym
stopniuopierasinabiochemiiibiologiimolekularnej.Zdrugiejstronytradycyjnedziay
biologiiimedycyny,podstawowyjzyknaukbiologicznychdotyczcynp.fizjologiiczy
patologiiopartyjestnaobserwacjachcechiklasyfikacjitychobserwacji.Chociadoszukasi
moemymechanizmwbiofizycznychczybiochemicznych,lecychupodoatych
obserwacji,niespodziewamysi,bywszystkiepojciabiologiczneulegyredukcjido
poziomufizykiichemii.

RichardDawkinswswojejznakomitejksicelepyzegarmistrzzwrciuwagnakilka
istotnychaspektwdotyczcychzrozumienianaukowego.Naszeintuicjedotyczcewiatas
czstocakowiciebdne,zarwnowodniesieniudoteoriiewolucjijakidowasnego
umysu.Jelispotykamywliteraturzeinformacjeotym,enaukaczegonierozumie,enie
wiemyjaktojestlubniemonasobietegowyobrazi,towcalenieznaczy,etakjest
naprawd.Naleytoraczejodczytawbardziejosobistysposb:niewiem,niepotrafi
dostrzecmechanizmu,wydajemisi,einniteniewiedz,niechcsiprzyznadoswojej
niewiedzy.Jelijesttoopiniawybitnegoekspertawdanejdziedziniemonadoniej
przywizywapewnwag,niewikszjednaknidoopiniiinnychekspertwwtej
dziedzinie.Nawetwybitninaukowcywypowiadajcysinatematyodlegeodich
specjalnoci,naprzykadnatematydotyczceumysulubfunkcjonowaniamzgu,mog
cakowicierozmijasizestanemwspczesnejwiedzyiichopiniaminienaleysi
sugerowa.

Zrozumienieumysu

Kiedyprzechodzimydozagadniezwizanychzmzgiemikwestiipsychologicznychpostulat
redukcjonizmujestjeszczebardziejdyskusyjny.Stosunekwiatapsychikidowiatamaterii
jestjednymznajstarszychtematwfilozoficznych.Niemawtpliwoci,eistniejwpywy
wzajemnemateriinaumys:niewielkieilocirodkwchemicznychzmienimog
kompletnienaszsposbwidzeniawiatiwywoalicznehalucynacje.Wpywumysuna
materijestjujednakdyskusyjny:czynaprawdmyljestczympierwotnym,niezalenym,
czytewynikiemproceswzachodzcychwmzgu,awicczymwtrnymwstosunkudo
zjawiskmaterialnych?Jesttowzasadziepytanieoistnieniewolnejwoli.Czyumysjest
naprawdproduktemmzguczytemzgjesttylkoodbiornikiemzjawiskwiata
psychicznego,jakchcdualici?Niezalenieododpowiedzinatepytanianaszawiedzao
tym,wjakisposbwyjanizjawiskapsychiczneprzezzjawiskaelektryczneibiochemicznew
mzgujestjeszczedalekoniekompletna.Redukcjonicimajnadziej,ewduszymokresie
czasuudasiwyjanizjawiskapsychicznepoprzezprocesyzachodzcewmzgu.Czy
wyjanienietakiemoezastpicodziennieuywanepojcia?Czynaszeprzyjemnoci,
odczucia,odruchy,przekonaniawystarczywyjaniprzezwzbudzeniaodpowiednichstruktur
mzgu?Takiewyjanienianigdyniezastpijzykanaturalnego,wyksztaconegowoparciuo
fenomenologiczneklasyfikacjezachowaindywidualnychispoecznychczowieka.

Jakajestprzyczynatrudnociredukcjonizmu?Teoriepodstawowedajnambardziej
szczegowemoliwociprzewidywania,niestetyniepotrafimyichstosowadonaprawd
interesujcych,skomplikowanychprzypadkw,gdyszbyttrudne.Zukadwzoonych
wyaniajsiistotnienowejakoci.Toniesamailoelementwukaduzoonego
przechodziwjako,leczoddziaywaniapomidzytymielementamiwytwarzajnow
organizacjawefekcienowjako.Zdrugiejstronyredukcjonizmjestnajbardziejpodn
hipotezbadawczimonazaryzykowatwierdzenie,ewyjanieniazjawiskdopierowtedy
spene,gdyodnoszsidojzykanaukpodstawowych,czylifizyki.Jelipojawiajsigosy
krytykujceredukcjonizmtonajczciejchodzinietyleosamzasadcoozbytuproszczone
modele.SynnyRaportRzymskiokrelajcygranicewzrostuiprzewidujcywielk
katastrofopartybynamodeluekonomiiwiatawktrymbyopizmiennych
parametrw.Dzisiajtworzysimodelezawierajcedziesitkitysicyzmiennychiwdalszym
cigujesttozbytmaobywpeniopisazoonomakroekonomicznychprocesw.

InnyaspekttrudnocizwizanychzprbrozumieniawiatazauwayImmanuelKant.
Fizycznecechyzwierztsodbiciemrodowiska,wktrymzwierztasirozwijay.Jakmwi
synnyetolog,KonradLorenz,kopytojestodbiciempaskiegoterenustepowego,oko
odbiciemwiata,skrzydoodbiciempowietrzaapetwarybywody.Oznaczatoniemal
doskonaedopasowaniesistrukturorganizmwdowarunkw,wktrychpowstaway.
Kadeprzystosowaniejestpewnympoznaniemrodowiskaprzezorganizm.Kantodkry
pewnewrodzone(aprioryczne)strukturypoznaniauczowieka.Doprowadziogotodo
rezygnacjizmoliwocidowiedzeniasiczegokolwiekorealnymwiecie.Wobserwacjachi
dowiadczeniach,ktreprowadzimy,odnajdujemywrodzonenamstrukturymylenia,
postrzegania,wyobraenia,awedugKantazewzgldunaswojapriorycznnaturniemaj
onezwizkuzewiatemrealnym.Obserwujcniedowiadujemysiniczegoowiecie,
widzimyjedyniesiebie.Rozwizaniemtegoproblemujestoczywiciestwierdzenie,enasze
aprioryczneformymyleniaswyksztaconymnadrodzeewolucjiodbiciempewnych
strukturiregularnociwiatarealnego,naszespostrzeenianieswictakcakiem
niezaleneodrzeczywistoci.Jesttojednaksubtelnyargumentiwieluuczonychsdzi,e
naszychpojorzeczywistocifizycznejnienaleyutosamiazobiektywnieistniejcymi
elementamirzeczywistoci,leczjedynieztworzeniemsobieobrazurzeczywistociprzez
pewienokrelonysposbjejbadania.Odnastawieniapytajcegozalenietylkoodpowiedzi
nazadawanepytania,leczrwniesamwybrpyta.

Czyistniejeinny,alternatywnyjzykpozwalajcynazdobywaniewiedzy?Zwolennicy
nowegowiekuodczasudoczasuprbujrozszerzyramytradycyjnychnaukopomysy
RudolfaSteinera,RupertaSheldrakeaczyJamesaLovelocka,twierdzc,ewarto
eksperymentalnmajrwnieodczucialudziwzmienionychstanachwiadomoci.Z
punktuwidzenianeoanimistwczyzwolennikwnewagetorobieniepowtarzalnych
eksperymentwmijasizcelem,np.Dowiadczeniemistycznejuniimawiadczyo
obecnociwiadomociwrolinachitp.Naturawiadomociniemoesiujawniw
eksperymentachzakadajcychdualistycznepodejciedowiata.Jednaketegotyputeorie
nigdzienieprowadziatwojestzauway,eichzwolennicyulegajzudzeniomiomawiaj
wkootesamerezultatyzdyskredytowanycheksperymentw.Jakzobaczymywdalszych
rozdziaachbardzoatwojest,szczeglniewpsychologiiczybiologii,otrzymabdne
rezultatyeksperymentwasformuowanewoparciuotakierezultatyhipotezynabieraj
wasnegoyciaiprzezdziesitkilattraktowanesprzezpseudonaukowprasjakowielkie
odkrycia.Sheldrakenamawiadoprowadzeniawasnycheksperymentwuwaajc,enauk
uprawiamoekady,alenicbardziejbdnego:specjalicinaprawdniemajczasuna
wykrywanieelementarnychbdwwprowadzonychprzezamatorwdowiadczeniach.
Jednakepisma,zajmujcesitakimizagadnieniamijakwiadomo,niezbytdobrzejeszcze
rozumianymi,wtrosceootwartoprzepuszczajpracemajcejedyniepozorynaukowoci,
wefekcieudzielajcimpewnejlegitymizacji(por.A.Nagel,1997)

Jzyk,pozwalajcynamopisawzadowalajcysposbdziaaniemzgudopierositworzy.
Monazaryzykowaparadoksalnestwierdzenie,iwszystkocoudaosidotychczas
zrozumiejestproste.Dziejesitakdlatego,ezakadymrazemgdytworzonajestnowa
koncepcjajestonajedyniedrobnymkrokiemnadrodzerozwoju.Korzystajczju
istniejcegospecjalistycznegojzykamoemydodawanowekoncepcje,atwodla
specjalistwzrozumiae.Uwiadamiamysobie,jaktrudnojestzrozumiepewnesprawy,
dopierowwczas,gdyusiujemytumaczyjestudentomipotrzebnyjestnatocayrok!Jeli
cowydajesiskomplikowane,tobymoenieznalelimyjeszczeodpowiedniegopunktu
widzeniaaniniestworzylimyodpowiedniegojzyka,wktrymsytuacjdasiprostoopisa.
Jakgosichiskieprzysowienawetdugpodrodbymonaidcmaymikrokami.

Odrbnymzagadnieniemjestrolamatematykiwpoznaniunaukowym.Monawysun
twierdzenie,imatematykajestzbytwanabyjpozostawimatematykom.Budujemy
modelewoparciuosymboleodnoszcesidolepiejlubgorzejokrelonychkategorii.
Korzystamyzidei,ktreczstorozwijaysicaewiekizanimnienauczylimysispostrzega
rzeczywistociprzezichpryzmat.Matematykaoferujenambardziejoglnyjzyk,nitylko
opissowny.Nietrzebasijejba,jakczstorobitoosobyoskonnociach
humanistycznych.Wszystko,oczymdasimwi,monaujwpewienmodel
matematyczny,nawetjelimwimywsposbbardzomglisty.Zdrugiejstronyniewszystkie
modelematematycznedajsiwyraziprzypomocyswjzykapotocznego.Matematyka
oferujewicszerszemoliwociopisurzeczywistoci.Nieskoczony,Platoskiwiat
idealnychformmatematycznychistniejewpotencjalnysposb.Poniewaliczbatakichform
jestnieskoczonaniektreznichmuszprzydasidokonstruowaniamodelirzeczywistoci.
Istnieniepotencjalnejestbardzosubtelnymzagadnieniemfilozoficznymdopierow
momencierozpoznaniajakiejformyprzezumysistnienietoaktualizujesi.wiat
sztucznychformbiologicznych,nazywanychprzezDawkinsabiomorfami,wpotencjalny
sposbistniazawsze,dopierojednakkomputeroweeksperymentyDawkinsazamieniyto
potencjalneistnienienaaktualne.

Niejestprawd,ecakowicienierozumiemy,czymjestumys.Niejestrwnieprawdto,
ewpenirozumiemyjudziaanieumysulubmzgu.Omzgu,wbrewpowszechnym
opiniom,wiemyjubardzoduo.Niestety,chociaprawdazawszejestprosta,tojestprosta
dlaspecjalistwawdzisiejszychczasachniemajuspecjalistwodwszystkichdziedzin
nauki.Prbaprzedstawieniawiedzywspczesnejnatematmzgumusibyzkoniecznoci
bardzofragmentarycznaimusiodwoywasidowielurnychnaukoperujcych
specyficznymipojciami.Czegomoemysispodziewapotakiejprbie?Jakzwyklew
nauceoczekujemystworzeniamodelupozwalajcegonaformuowanieszczegowychpyta
iprzewidujcegoodpowiedzinatepytania.Modeljestzawszeprzyblieniemdo
rzeczywistoci,leczwprzypadkuumysumamywyjtkowsytuacj.Przypumy,eudasi
namstworzybardzoszczegowymodelczyjegoumysupozwalajcywyjani,czymjest
wiadomo,uczucia,przewidziewszystkiereakcjedanegoczowieka.Czyznikniewwczas
poczucietajemnicyistnienia,zdumieniewynikajcezrefleksjinadbytem,czywyjanione
uczuciastracswojintensywno?adenmodelnaukowyniezastpirzeczywistoci.

Moesinawetokaza,epenezrozumienieumysuniejestkoniecznedojegobudowy.Czy
niemona,znajcpewneoglnezasadydziaaniaukadunerwowego,zbudowadobrze
dziaajcegomodelu?Dobudowyurzdzetechnicznychniejestbowiemkoniecznapewnai
szczegowateoria.Przykademmoetubysamolot.Dotejporyniemamypenejteorii
lotuptakw:niemonaichlotutestowawkomorachaerodynamicznych,budowaskrzyde,
upierzenie,sposbichporuszania,wszystkiecechybiologicznetrudnojestopisaprzy
pomocyprostychmodeli.KiedybraciaWrightrozpoczynaliswojeprbylotwoprawach
aerodynamikiwiedzianobardzoniewieleiwieluludziniewierzyo,elataniejestmoliwe.
Obecnieokazujesi,elataspadochronlizgowy,lotnia,szybowiec,skrzydotypudelta,
wieletypwrakiet.Jeszczebardziejskrajnymprzykademjestrower,motocyklisamochd:
pojazdytezastpiykoniechociazichbudowniemajnicwsplnego.

Penezrozumieniejakiegokolwiekobiekturzeczywistegoniejestmoliwe.Fizycywdalszym
cigupracujnadatomemwodoruwbardzosilnychpolachelektromagnetycznych,a
czsteczkawodorujesttakskomplikowana,edalekonamjeszczedoszczegowego
zrozumieniawszystkichsubtelnocijejzachowania.Czyoznaczato,eumysniemoe
zrozumiesamegosiebie?Jesttoczstozadawanepytanie,aleodpowiedzaleyoczywicie
odtego,cotoznaczyzrozumie.Aniatomuwodoru,anipojedynczejkomrki,wktrejw
cigusekundyzachodziponad100tysicybiochemicznychreakcji,niemoemyzrozumiew
peni,jednakmamypoczucie,eoglnierozumiemyichzachowanie.Tosamodotyczy
umysumoemyzrozumiewiele,nabrapoczucia,eniejestontakwielktajemnic,jak
sinamtodotychczaswydawao.

Naszymcelemjestzrozumieniesposobudziaaniaumysu.Ludzkorozwinanatentemat
wielerznychteorii.Wramachprostychmodelipozwalajonenapewnezrozumienie
umysu,niejestonojednakwystarczajcedlazbudowaniafunkcjonalnegomodelu
dziaajcegowzblionydoniegosposb.Jedyniezrozumieniedziaaniamzgu,sposobuw
jakijegopracaprowadzidokonstrukcjiwewntrznegomodelurzeczywistoci,dajenam
szansnapeniejszezrozumienieumysu.Wymagatowiedzypochodzcejzrnych
dziedzin:wiedzyorzeczywistejkonstrukcjimzguorazukadunerwowego,organizacji
strukturmzgunapoziomieneuronowymleczrwniewiedzyoskadziebiochemicznymi
reakcjachzachodzcychwneuronach.Zrozumieniezakadawiczbudowaniernych
modeli,dajcychnamszczegoweodpowiedzinapytaniadotyczcesposobu
funkcjonowaniaumysu.Pewnejakociowezrozumienieumysumonazdobybezwnikania
wszczegyfunkcjonowaniamzgutakwaniepostpowaapocztkowopsychologia.

Kognitywistyka:krtkahistoria

Deniedozrozumieniasiebie,zanimjeszczeludzieuwiadomilisobie,gdziemiecisito
siebie(staroytniGrecysdzili,emzgmaochadzakrewaduszamiecisiwwtrobie)
znaczniewyprzedzarozwjmylenianaukowego.Denietoznalazoodbiciewprdach
mistycznychpojawiajcychsiwewszystkichreligiachwiata.Windyjskiejjodzeiwwielu
szkoachbuddyzmu(Chan,Zen,Chogye,wieluszkoachtybetaskich)pojawiajsi
systematycznemetodyzmierzajcedogbszegozrozumieniawiadomociprzezwnikliw
introspekcj.KoniecwiekuXIXprzynosiodkryciepodwiadomociirozwjszk
psychoanalitycznychipsychologiigbi.Wpewnymsensieintrospekcjajestnadaljedyn
metodzrozumieniasiebieiswoichprawdziwychde:naukaopisuje,tworzymodele,daje
wadznadwiatem,aleniemdroizrozumienie.

Szybkirozwjnaukirozpoczsiwrazzodkryciemmetodeksperymentalnychprzez
GalileuszanapocztkuXVIIwieku.Metodyteniezostayjednakszybkozastosowanedo
badanianaturyludzkiegoumysu.Pierwszelaboratoriapsychologicznepojawiajsidopiero
wdrugiejpoowieXIXwieku.Przyczyntakduegoopnieniabyafilozoficznapostawa
wikszocibadaczyuznajcaumyszacotakodmiennego,iniemonategobada
naukowymimetodami.Dopewnegostopniapostawtakspotykamynawetdzisiaj.Wiek
XVIIiXVIIIzajydyskusjefilozoficzne,rozpoczynajcesiodKartezjusza.Chociabyyone
bardzointeresujce,aniektrzybadacze,tacyjakangielskilekarzDavidHartley(1749),
suszniedoszukiwalisiprzyczynwraeumysowychwwibracjinerww,uczeniasiw
asocjacjitychwibracji,traktujcumysjakofunkcjemzgu,tobraksystematycznych
eksperymentwniepozwalanajednoznacznerozstrzygnicieadnejkwestiidotyczcej
naturyumysu.Jednazpierwszychteoriipopartycheksperymentamiokazaasizreszt
cakowiciebdna!JosefGalliJohanSpurzheim,medycyianatomowie,opracowalibardzo
szczegowteorilokalizacjifunkcjimzgu,znanjakofrenologia.Ichwkadwopis
anatomiimzgubyznaczny(midzyinnymiopisalispoidowielkieipodzianaszaribia
materiwrdzeniukrgowym).Frenologiaopieraasinahipotezieczcejrozwjstruktur
korymzguzwypukociamiiwklsociamiczaszki.Cechyumysuicharakteruusiowano
wiczwizazksztaemczaszki,czylikranioskopi.WpierwotnymsystemieGallwyrni27
takichobszarw,zwizanychzeskonnociamidostaoci,ostronoci,duchowoci,
kochliwoci,opiekuczoci,zdolnociamijzykowymiiwielomainnymi.

GalliSpurzheimpoczynilitysiceobserwacjipotwierdzajcychichsystem.Jestrzecz
zdumiewajc,epomimoswojejwiedzyanatomicznejniedostrzeglioni,iksztatczaszki
niemawielewsplnegozksztatemmzgu.Systemochronymzguprzeduszkodzeniami
mechanicznymijestdoskomplikowanyiskadasiztrzechstruktur,zwanychoponami.
Pomidzyczaszkioponpajczaprzylegajcdomzguoponnaczyniowznajdujesi
pynmzgowordzeniowy,ktregoroljestchronimzgprzedzmianamicinieniai
wstrzsami.Koramzgowajestistotniewznacznymstopniuodpowiedzialnazawysze
czynnocipoznawcze,alewybraneprzezfrenologwcechybyytakmglisteitrudnedo
zdefiniowania,etrudnoimprzypisaprecyzyjnlokalizacjawikszoznichzpewnoci
jejniema.Wcaejhistoriifrenologiiwidocznyjestefektdobrychchcieksperymentatora,
niepozwalajcynaporzuceniezgryprzyjtychzaoe.Frenologiazostaawymiana
gwniezpowodugoszeniapogldw,ktreokazaysibyprawd:umysjestwynikiem
dziaaniamzgu,wielecechcharakterutocechywrodzoneamzgskadasizlokalnych
obszarwpenicychwyrnionefunkcje.Faszyweidee,razrozpowszechnione,umieraj
bardzopowoliidodzimonazapewneznalezwolennikwfrenologii.

Niektrebadaniapierwszychpsychologwzdawaysipotwierdzapogldoniezwykej
naturzeumysu,gdyopartenaintrospekcjiwynikidoprowadziydoznacznegozamtu.
Pierwszelaboratoriumzajmujcesieksperymentalnymbadaniemumysuzostaozaoone
w1879rokuwLipskuprzezWilhelmaWundta.Podstawowymzaoeniempodejcia
opartegonaintrospekcjibyoto,ekadyznasnajlepiejwie,cosiwjegoumyledziejeipo
odpowiednimprzygotowaniubdziemgtodokadnieopisa.Typoweeksperymenty
polegaynabadaniuskojarzeimierzeniuczaswreakcji.Analizatreciwiadomoci
pomidzypojawieniemsiskojarzeniaaodczytaniemdanegosowabyatrudnai
doprowadziadodyskusjiorolimyleniabezkonkretnychobrazwiwiadomoci
pozbawionejkonkretnejtreci.Laboratoriapsychologicznedonosiyowynikachzgodnychz
lokalnieprzyjtymizaoeniami.WUSAkadziononacisknapragmatycznepodejciedo
psychologii,azwaszczazastosowaniawedukacji.EdwardThorndikerozwinteoriuczenia
sibadajcefektywnokaraniainagradzania(przedewszystkimnazwierztach),a
rozwaanianadzawartociwiadomocibyywtymcelumaoprzydatne.Zagadnienia
zwizanezewiadomocianawetsamakoncepcjaistnieniawiadomocistaasibardzo
podejrzana.Okoo1920rokurozwijajcasiszkoabehawiorystwprzypuciaatakna
subiektywnepojcia,takiejakwraenia,postrzeganie,cel,mylenieczyuczucia.Wszelkie
prbystworzeniateoriiumysuuznanezostayzanienaukowe(wielupsychologwdodzi
obawiasiposdzeniaonienaukowychcharakterswoichbada),behawiorystazajmowasi
tylkoobiektywniemierzalnymiwielkociamidotyczcymireakcjinabodceiopisujcymi
zewntrznezachowania.Przeznastpne40latgwnymobiektembadastasiszczurw
labiryncie.
Zwolennicyintrospekcjinaiwniesdzili,eobserwacjaswojegoumysudoprowadzido
zrozumieniasposobujegodziaania.Behawiorycitakwystraszylisiproblemw
subiektywnejinterpretacji,euznali,iumysnieistnieje,jestleokrelonkoncepcj,
spuciznredniowiecza,podobniejakkoncepcjaduszy.Trudnoobecniezrozumie,wjaki
sposbbehawiorycimoglinatakdugozdominowanaukniedopuszczajcdotworzenia
modeliumysu.FizycynapocztkuXXwiekustworzylibardzoabstrakcyjneteoriebudowy
atomwimoleku,zakadajcistnieniestruktur,ktrychniemonabyobezporednio
obserwowa.Psychologiamogapjwpodobnymkierunku,alezrobiatodopieropod
wpywemrozwojuteoriiinformacjiioblicze,azwaszczarozwojukomputerw.Wczasie
drugiejwojnywiatowejrozwinysiteznaczniebadanianadpsychologidziaania,awic
czynnociruchowych,manipulacyjnych,komunikacyjnychioperacjimylowych.Obsuga
urzdzetechnicznychmusiuwzgldniamoliwociprzetwarzaniainformacjiprzez
czowieka.Doprowadziotodopowstanianowejdziedzinywiedzy,zwanejergonomik.

Wpoowielat50.pojawiysipierwszeideestworzeniasztucznejinteligencji,awic
rozwizywaniazagadnie,dlaktrychnieistniejealgorytmprowadzcydorozwizania.
AmbitneprojektyAllenaNewellaiHerbertaSimona,takiejakGeneralProblemSolver
(OglnyRozwizywaczProblemw),niedoprowadziycoprawdadostworzenia
uniwersalnychinteligentnychprogramwalepomogylepiejzrozumiezoono
zagadnieniainaturinteligencji.Wkrtcepopowstaniukomputerwwydawaosi,e
stworzeniesztucznejinteligencjitokwestiakrtkiegoczasu.Pokadanowwczaswielkie
zaufaniewlogiceisposobachrozumowaniazniejsiwywodzcych.Sztucznainteligencja
poszukiwaaalgorytmumylenia,oglnychzasadrozwizywaniaproblemwChociaudao
siosignliczneciekawerezultatyjuwlatach60tychzacztozdawasobiespraw,inie
maprostejdrogidosztucznejinteligencji,niemaoglnychreguczyalgorytmwna
mylenie,potrzebnajestobszernawiedza,pewnareprezentacjawewntrznawiataw
programie,ktrymaprzejawiainteligentnezachowanie.Wielenadzieipoprostusinie
sprawdzio,czniezjaposkimprogramembudowykomputerw5generacjizlat1982
1994.

Wceluuchwyceniawprogramiekomputerowymzdrowegorozsdkurozpocztobudow
systemuopartegona100milionachregu,specyficznychdlarnychsytuacji!Okazaosi
bowiem,eludzkawiedzatylkowniewielkimstopniuzwizanajestzoglnymizasadami
rozumowania,awznaczniewikszymstopniuopartanawiadomociachireguach
specyficznychdladanejdziedzinyczyproblemu.Badaniapsychologicznewykazayrwnie,i
oglnemetodyrozwijaniainteligencjismaoskuteczneiprzenoszeniezdolnocido
rozwizywaniaproblemwzjednejdziedzinynadrugniejestatwe.Jednymznajbardziej
ambitnychprojektwzmierzajcychdopobudzeniatwrczegomyleniabyrozpocztyw
1979rokuprzezrzdWenezueliprojektOdyseja.PowoanospecjalneMinisterstwo
RozwojuLudzkiejInteligencji.Poparulatachokazaosi,euczniowieksztaceniwedug
tegoprogramuradzilisobieznacznielepiejprzyrozwizywaniuproblemwpodobnychdo
wczeniejpoznanychaleichprzewagaprzyzadaniachnowegotypuznikaa.Ocenategoi
kilkupodobnychprogramwwskazujenasilnzalenometodrozwizywaniaproblemw
oddziedziny.Nieudaosiznaledobrejmetodynauczeniemylenia(GarnhamiOakhill
1994).
Badanianadsztuczninteligencjdoprowadziydonowegospojrzenianaumysjako
maszyneridoprzetwarzaniainformacji,wpywajczarwnonapowstaniefilozofii
kognitywnejjakipsychologiikognitywnej.Informatykapokazaa,wjakisposbzwielu
prostychproceswprzetwarzaniainformacjizbudowamonaprocesyzoone,wykazujce
pewnecechyinteligencji.Manipulacjasymbolamiprzypomocyniewielkiegozbioruregu
pozwalanatworzenienieskoczeniewielukombinacji.Algorytmymanipulowaniasymbolami
powinnywicpozwoli,przynajmniejwzasadzie,naodtworzenienieskoczeniezoonego
zachowaniazapomocmechaniczniewykonywanychmikroprocesw.Wynikastd,e
systemyprzetwarzajceinformacje,takiejakludzkieumysy,powinnysidazrozumie
dzikibadaniualgorytmworazbadaniusposobuwewntrznejreprezentacjipoj,czyli
zwizkwsymboliztym,coonereprezentuj.Pojciereprezentacjipozwalanadasens
formalnymmanipulacjomsymboli,gdywynikitakichmanipulacjiodnoszsido
rzeczywistychzdarze,dowiatawykraczajcegopozazbirsymboli.Takrozumiana
kognitywistykaposzukujewicreguprzetwarzaniainformacjiibadareprezentacjeuywane
przezumysprzytworzeniumodeluwiata.Procesyprzetwarzaniainformacjisczciowo
niezaleneodfizycznegosubstratu,zapomocktregosrealizowane.Naturaposuyasi
zwizkamiwglabynadrodzeewolucjistworzymzgi,ktrychfunkcjsumysy.Czowiek
posuysimoekrzemembystworzysztuczneumysyprzetwarzajceinformacjw
podobnysposb,conasze.

Takieujeciekognitywistykistanowiobezwtpieniapostpwstosunkudoujcia
behawiorystycznego.Doostatecznegoodrzuceniabehawioryzmuprzyczyniasirwnie
lingwistyka.WszczeglnocibadaniaNoamaChomskiegopokazay,isubtelnocidotyczce
rozumieniajzykaniemonazrozumiebezmodeluopartegonaprzetwarzaniuinformacji.
Rozpocztoposzukiwanieuniwersalnychregu(ukrytej,gbokiejgramatyki)rzdzcych
rozumieniemjzykanaturalnego.Wszystkietetendencjedoprowadziydowyodrbnienia
sipsychologiikognitywnejodinnychdziawpsychologii.Pierwszypodrcznikpodtytuem
Psychologiapoznawcza,napisanyprzezUlricaNeissera,pojawisiw1967roku.Pierwsze
pismoonazwieCognitivesciencepowstaodopierow1976roku.Wtymczasierozpoczto
regularneorganizowaneinterdyscyplinarnychkonferencjiwtejdziedzinie.Wnapisanymw
1976rokuartykuleInformatykajakobadaniaempiryczneAllenNewelldospkiz
HerbertemSimonemjasnoprzedstawiliprogrambadawczykognitywistyki.Umysjestwich
ujciusystememkontrolnymokrelajcymzachowaniesisystemuwjegoskomplikowanych
oddziaywaniachzerodowiskiem.Umysdostarczarnorakichfunkcjiokrelajcych
odpowiedziorganizmunasytuacjerodowiska.Dlakadejsytuacji(lubdlakadegotypu
sytuacji)odpowiedzitemogbyrne,zalenenietylkoodaktualnegostanurodowiska,
aleiodhistoriipoprzednichoddziaywa.Jzyksystemwkontrolnychpozwalaprzypisaim
pewnecele.Realizacjatychcelwwymagaposiadaniawiedzy.Umysjestsystemem
kontrolnymposiadajcymliczneceleiwykorzystujcymszerokwiedz.Systemymona
opisywanarnychpoziomach,odskadumolekularnegosubstancjizktrejsfizycznie
zrobionedopoziomuorganizacjiichzachowania.Mwicozachowaniuuywamyjzyka
intencji,celw,wiedzy.Napoziomieprogramumwimyoinstrukcjach,napoziomie
sprztowymmwimyozachowaniusisterowanychurzdze,napoziomieopisufizycznego
oichwasnociachfizycznych.Poziomfunkcjonalnyopisuorganizacjiizachowaniajest
wedugkognitywistwpoziomemintencjonalnym.Rnesystemyintencjonalneredukujsi
narnychpoziomachdopoziomumolekularnegoopisywanegoprzezprawafizyki.Kadyz
tychpoziomwrnisijakociowoodsiebie.Poziomintencjonalnyjestpoprostujednymz
poziomwopisusystemwdziaajcychwoparciuowiedz.

Takieujciekognitywistyki,dominujceprzez20lat,monanazwaklasycznym.
Pomniejszaoonorolrzeczywistychproceswneurofizjologicznychzachodzcychwmzgu.
Porazdrugitowanielingwistykaprzyczyniasiwznaczniejmierzedoujawnienia
ograniczeujciakognitywistykiopartegonaprzetwarzaniuinformacji.Okazaosi,e
bardzotrudnojestzrobidobreprogramydoanalizyjzykanaturalnego.Jesttojednoz
najwaniejszych,azarazemnajtrudniejszychzadasztucznejinteligencji.Trwajcy12lat
japoskiprogrambudowykomputerwpitejgeneracji,opartynaklasycznympodejciudo
kognitywistyki,nieprzynisoczekiwanychrezultatw.Wcorazwikszymstopniuzaczto
doceniarolmzguiciaajakomaszyneriiimplementujcejalgorytmyzachowania.Nawet
stosunkowoprosteprogramyanalizujcesenszdamuszaodwoywasidomodeluciaa,
ktrypozwalanaustalanierelacjiczasoprzestrzennych.Reprezentacje,nadajcesens
symbolom,wynikajprzedewszystkimznaszejbudowybiologicznej.

Badanianadmzgiemliczsobieokoo100lat.Jeszczew1873rokuSirJohnEricksen,
brytyjskichirurgkrlewskistwierdzi:odek,klatkapiersiowaimzgbdnazawsze
zamkniteprzedpenetracjmdregochirurga.Przedwojnbadanowzasadzienajprostsze
odruchy(szkoaPawowa,amerykascybehawioryci).NestoremfizjologwmzguwPolsce
byJerzyKonorski,uczonywiatowejsawy,wsppracownikPawowa.Jeszczewczeniej
dziaaAdolfBeck,ktrywpracydoktorskiejz1890rokuopisajakopierwszyczynno
elektrycznmzgu,znanobecniejakoczynnoEEG(jegopracaniewpynajednakna
rozwjnauki).

Neurofizjolodzyusiujopisanaszhardwarepoznawczynadoprymitywnympoziomie,
psycholodzynapoziomiebardzowysokim.Jakieobszarylepomidzytymidwoma
skrajnociami?Prof.ernicki,neurofizjolog,napisa:Czynnocipsychiczne,ktre
niewtpliwieszwizanezpracmzgu,stanowidlafizjologadotejporycakowit
zagadk.Niepotrafimywtejchwilinawetwyobrazisobiemechanizmuichpowstawania....
osignicieceluostatecznegojestmaoprawdopodobne.Podzielamtenpesymizm:nie
wydajesibymetodyneurofizjologicznedaynamzrozumieniedziaaniaumysu,takjak
badaniereakcjitelewizoraprzyznieksztaceniachsygnauipomiaryprdw
powierzchniowychnaobudowieniewielenampowiedzojegokonstrukcji.Byzrozumie
dziaanieurzdzeniatechnicznegomusimyjezbudowaodnowa.Modelowanieukadu
nerwowegodajenamtakmoliwo.

KongresStanwZjednoczonychdoceniaproblembadanadmzgiemidlategoogosi
ostatnidekadXXwiekuDekadMzgu.PrezydentBushodczytaproklamacjzaczynajc
siodsw:

Trzyfuntowamasakomreknerwowychiichwypustek,kierujcanaszymi
dziaaniami,jestnajwspanialszym,azarazemnajbardziejtajemniczym,produktem
aktustworzenia.

Postpyneurobiologiiwostatnichlatachsogromne,corazwicejwiemyobiochemicznej
strukturzeukadunerwowego,oroliczynnikwgenetycznychwrozwojumzguiich
wpywienachorobyukadunerwowego.Polskamapiknetradycjewbadaniach
neurofizjologicznych(InstytutNenckiegoistniejeodponad70lat,szkoaneurofizjologiiprof.
JerzegoKonorskiegoznanajestszerokonawiecie),neurobiologicznych,
neurofarmakologicznych,neuropatologicznychineurochemicznych,leczwielkiebrakiw
badaniachnadsztuczninteligencjikomputerowymmodelowaniemukadunerwowego.
Dziedzinytenieswcalewymienianewrdnaukwchodzcychwskadpolskiegoprogramu
badanadmzgiem.WPolscepierwszakonferencjanatematsiecineuronowychodbyasi
w1994r,aleniewielujestbadaczyzainteresowanychkomputerowymimodelamidziaania
mzgu,wikszopracwdziedziniesiecineuronowychdotyczyraczejzastosowa
technicznychukadwneuropodobnych.Tymczasemwaniekomputerowepodejciedo
badaniadziaaniamzgu,znanepodnazwcomputationalcognitiveneuroscience,czyli
obliczeniowychneuronaukkognitywnych,wydajesinajbardziejobiecujce.Nie
uwzgldniaononiektrychszczegowychzjawiskzwizanychzpracmzguczowiekaczy
zwierzt,np.proceswgenetycznychlubniektrychzjawiskbioelektrycznych,dajejednak
nadziejnazrozumienieplanucaoci,nawyonieniesinowejjakocizorganizacji
elementwneuronowychpoczonychwpodobnysposb,jakmatomiejscewprawdziwym
mzgu.

Kognitywistykazajmujesiwszystkimizjawiskamidotyczcymiumysu,szczeglnie
zagadnieniamidotyczcymisposobupostrzeganiabodcwioddziaywaniaumysuze
wiatemiinnymiumysami.Zwyklewymieniasipinaukopodstawowymznaczeniudla
zrozumieniaumysu:stopewnedziaypsychologii,sztucznejinteligencji,psycholingwistyki,
naukomzguorazfilozofiikognitywnej(filozofiiumysu).Monadonichdoda
antropologi,psychofizyk,lingwistykkomputerow,sztuczneycie(artificiallife),sieci
neuronowe,algorytmyewolucyjne,komputerowewidzenie(computervision)iwieleinnych
gazinauki.Narysunkuprzedstawiemniektrezzasilajcychkognitywistykdziedzinnauki.
Psychologiapoznawcza(cognitivepsychology)jestnajbardziejznanztychnauk.Naukite
wywodzsirwniezwielkiejtradycjifilozoficznychdociekadotyczcychnaturyumysu,
takichjakkwestiawolnejwoliistosunkuciaadoumysu.Celemnaukpoznawczychjest
zrozumienie,wjakisposbpoznajemywiat,jakiesmechanizmyrozumowaniaitworzenia
wewntrznychmodeliwiata,jakiespodstawyneurobiologicznetychmechanizmw,jakje
modelowamatematycznieisymulowaprzypomocykomputerw.

Czykognitywistykaniejestpoprostuzbioremwiadomocizrnychdziedzin?Czynaprawd
jakoganaukikognitywistykamaswojunikalntosamo?Prbapewnejsyntezy
wiadomocizrnychdziedzin(nazywanaprzezniektrychbadaczysyntopi)itworzenie
modeliumysuzgodnychzwiedzdostpnzwszystkichrdejestgwnymzadaniem
kognitywistyki.Jesttozadaniebardzotrudne,jednakefakt,eszczegowe,pene
zrozumieniepojedynczejkomrkiczynawetmolekuyniejestmoliwenieoznacza,inie
monazrozumienajwaniejszychkoncepcji.Najlepszeorodkinaukowewdziedzinie
kognitywistykiistniejwStanachZjednoczonychiWielkiejBrytanii.Strukturabada
naukowychwEuropieniesprzyjaniestetybadaniominterdyscyplinarnym.

Niestety,niektredziedzinynaukistanowicepodstawkognitywistykiswPolscesabo
rozwinite.Dotyczytoprzedewszystkimsztucznejinteligencji,ktrzajmujsitylkobardzo
nielicznegrupybadawcze,modelowaniamatematycznegowneurobiologii,anawetfilozofii
umysu,zaniedbanejnarzeczinnychdziawfilozofii.Wieleinformacjiokognitywistyce
znalemonawInternecie.
SzczeglniepolecamswojestronyWWW:http://www.is.umk.pl/~duch/cognitive.html,na
ktrychzebraemodnonikidowszelkichzagadniezwizanychzkognitywistyk.

Literatura

AndersonJ.R,CognitivePsychologyanditsimplications,3rded,W.F.FreemanandCo,
NewYork1990
CarlsonS,Adoubleblindtestofastrology,Nature,318(1985)419425.
CoombsC.H.,DawesR.M.,TverskyA,Wprowadzeniedopsychologiimatematycznej
(PWN1977)
GarnhamA.,OakhillJ,ThinkingandReasoning(Blackwell,Oxford1994)
GozdekMichaelisKatarzyna,Supermoliwocitwojegoumysu,AgencjaWydawnicza
"COMES"1992
IngramJ,Poncydom.Odkrywajctajemnicemzgu.PrszyskiiSka,Warszawa
1996
NagelA,Areplantsconscious?J.ofConsciousnessStudies4(1997)215230
NewellA,SimonH,Computerscienceasempiricalinquiry.Communicationsofthe
ACM19(1976)113126
SacksO,Mczyzna,ktrypomyliswojonzkapeluszem.ZyskiSka,Pozna1996
SearleJ,Umys,mzginauka.Wyd.NaukowePWN,Warszawa1995
ZimbardoP.G,RuchF.L,Psychologiaiycie,PWN1994
wiatNauki,NumerspecjalnyUmysamzg,listopad1992
WrbelA,KasickiS,red.Zobaczymyl.Badaniaczynnocimzgu.KOSMOS,
Problemynaukbiologicznych,Tom46,nr3(1997)

KolorowyefektPhiobejrzemonanastronieWWW
 2. Historia poj dotyczcych umysu

2.1.Znaczeniemitwdlazrozumieniaumysu

"Naszpodstawowysposbmyleniaowieciejestwynikiemodkry
naszychprzodkwdokonanychwzamierzchejprzeszoci".

WilliamJames.

Jakiekoncepcjeleupodstawnaszegopojmowaniawiata?Dlaczegomylimywtaki
sposb,aniecakiemodmiennie?Dlaczegokulturamasilnywpywnasposbpatrzeniana
wiat?
Modele,mity,legendytomapyrzeczywistoci,pozwalajcesiwniejniecozorientowai
dajceprosteodpowiedzinapozornieprostepytania.
EdwardWilsonwksice"Onaturzeludzkiej"(PIW1988)definiujemitjakoopowie
wyjaniajcszczeglnemiejscegrupyludziwwiecie,wyjaniajcjewramachmodelu
wiatasuchaczy.Takrozumianemityobejmujmarksizm,tradycyjnereligie,scjentystyczny
materializm.

BadaniemmitwzajmujesiInstytutPsychologiiMitu,orodkikulturoznawcze,etnologii
(Etnologia.pl),iantropologiikultury,atakereligioznawstwo,socjoantropologia,socjologia
kultury.

Odczuwamypotrzebnarracyjnegoobjanieniawiata.Badaniemnarracjizajmujesi
narratologia.
Mapatonierzeczywisto!Wiedzaintelektualnatoniewszystko.
Szeciuniewidomychmdrcwobmacywaosonia.
Jedenznich,apiczakie,porwnagodowczni,
drugiobmacujcbokdociany,
trzeciobejmujcnogdodrzewa,
czwartytrzymajctrbprzyrwnasoniadowa,
pitytrafinauchoibyprzekonany,esotowachlarz,
aszstytrzymajczaogonstwierdzi,ejaklina.
Kadymiaczcioworacj,alebyzbytprzywizanydo
swojegopunktuwidzenia.

Skdsiwziypytanianaturyfilozoficznej?

Szybkirozwjmzgu,azwaszczajegoobszarwskojarzeniowychwciguostatnich
100.000lat.
 Rozwjmowyikulturjaskiniowych,rewolucjagrnegopaleolitu
ok.50.000lattemu.
Koniecostatniegozlodowacenia(epokilodowcowej)ok.12.500
lattemu,osiadytrybycia,uprawazbirosncaliczba
ludnoci;6000lattemuwMezopotamiiznacznyprocent
ludnocizamieszkiwamiasta.
Potrzebytechnologiczne,handelspowodowayrozwjpisma,
arytmetyki,abstrakcyjnegomylenia.
Niewolnictwoihierarchiaspoecznadaybogatymludziom
sporowolnegoczasunarozmylania.
Naturanieznosiprniaumysludzkiniepewnoci;stdpowstaniemitologiiireligii.
Znamyponad100gwnychbogw,awksice"DictionaryofGodsandGoddesses"
(M.Jordan,2nded.2004)zebranoinformacjeo2500bogwibogi(listawybranych
bogwjesttutaj).
Zniszczenieapotemodnowawiatawczasiewylewwrzekpocztekkosmicznym
mitomumierajcychiodradzajcychsibogw,takichjakOdyn,Dionizos,Ozyrysczy
Tammuz.

Problemyinterpretacyjne:archaicznetekstyuywajpoj,ktrychsenswniewielkim
stopniuzgodnyjestzobecnieuywanymipojciami,zobecnymsposobemkonceptualizacji
wiata.
Senspojzaleyodkontekstukulturowego,ametaforycznysenspojdotyczcychumysu
rozwinsiwdopnymokresiehistorii,dlategointerpretacjastaroytnychtekstwjest
trudna.
Zajmujesitymantropolingwistyka,nazywanarwnielingwistykantropologiczn.Zmiany
sownictwapozwalajbadaprocesyewolucjimylenia.
Jzykoznawstwodiachroniczne,zwanerwniejzykoznawstwemhistorycznym,zajmujesi
ewolucjjzyka,posugujcsimetodamiporwnawczymi.
Etymologiabadapochodzeniewyrazwizmianyichznaczeniawmiarupywuczasu.

Mityzniewalaj,dajcpozorniezadawalajceodpowiedzi,ktrezniechcayludzido
dalszegoposzukiwania.
Zamknitesystemyinterpretacyjneniedajsizmienianisfalsyfikowa:jeliegzorcyzmy
niepomagawidademonjestzasilnylubwiarazasaba,nawszystkojestzadawalajce
wytumaczenie,chocianiejesttoargumentwyjaniajcy,boniepozwalanaprzewidywanie
przyszychzdarze.

Liczneprzykadyzadawalajcychpozornychwyjaniezewszystkichdziedzinnaukiznale
monawksice,ktrwydaAndrewWhite(organizatorCornellUniversity)Historyofthe
WarfareofSciencewithTheologyinChristendomz1894roku.
DzieaRogeraBacona,franciszkanina,jednegozpierwszychuczonychwykorzystujcych
empirycznemetody,potpionezostayprzezgeneraategozakonu(pniejszegopapiea
MikoajaIV),aonsamspdzi14latwwizieniu.
w.Dominik,zaoycielzakonudominikanw,potpibadaniaopartenaeksperymentachi
obserwacji,akadyczonekzakonustudiujcymedycyn,filozofinaturalnlubchemi
podlegaekskomunice.
Mitywisizreligiami.
NiejestnaszymzadaniemwdawasiwsporydotyczceistnieniaBogaczybogw,czyte
prawdziwocireligii.
ZasadazwanabrzytwOckhamamwijednak,eistnienienaleymnoyponadpotrzeb,
zwaszczatakich,ktrepozorniewszystkowyjaniaj.
DlategoniewartosispieraoistnienielubnieistnienieZeusa,KrisznyczyJahwe,aleskupi
nadprzyczynamiimechanizmamipoznawczymi,ktredoprowadziydorozwiniciasi
takichwierze,wtymrolmitwwpozornymnadawaniusensuludzkimdowiadczeniom.

Dlaczegomitypowstay?Snatentematrneteorie.
Niektremitymogbyznieksztacownymiechamidawnychwydarze,taksdziEuhemer
juwstaroytnoci:bogowieswedugniegoludmiubstwionymizaszlachetneczyny.
Wewczesnymokresiehistoriiludzkociwszystko,cosiporuszaouznawanozaywe,zaakt
wolijakiejistotyokrestenHenriFrankfortiwsppracownicynazwalimitopoetycznym
(tworzacymmity).
DlaludwMezopotaminiebiosabylynajwyszymbogiemAnu;dlaludwhebrajskichju
tylko"piewaychwaPana",nastapiatranscendencjamyleniamitopoeicznego.
Mitymajznaczeniealegoryczne,personifikujcsiynatury:Apolloreprezentujeogie,
Merkurypowietrze,aPosejdonwod;ogieimorze"szaleje",aszalestwotocechaosoby.
Bogowiebywajtealegoriamiczypersonifikacjamirnychcntcharakteru,np.Atenaczy
Mandziurimdroci,lubumiejtnoc,np9muzgreckich.
Moliwajesttealegoriapragnie,takichjakpodaniereprezentowaneprzezAfrodyt,
czyliWenus,lubwojny,reprezentowanejprzezMarsa.
Niekwestionujemyobrazuwiata,jakwnaswpajanowdziecistwie,radykalnezmiany
wiatopoglduprawiesiniezdarzaj(ilujestwierzcychhinduistwpozaIndiami),amity
ksztatujnaszemzgiwdziecistwie.
Duoatwiejjestsuchaipowtarzamitynizrozumie
wyjanienianaukowe...

Mitymajlicznefunkcje:

sspoiwemspoecznym,wzmacniajcjednogrupy;
mitybyy(iuludwpierwotnychnadals)wietnym
materiaemdosnuciaopowieci,dostarczaywicte
rozrywki(np.tanceopartenaeposieRamajany,nadal
popularnewIndiachicaejAzjiPdWschodniej);
mityspodstawobyczajw,uzasadniajcrnetabu,
ktremoemieistotneznaczeniedlaprzeycia;
pomagajregulowazachowanie,dostarczajcwzorcwzachowa,obrazujc
nagrodyikaryzawaciwebdniewaciwemoralniezachowania;
dostarczajwzorcwinstytucjispoecznych;
pozwalajwyraaniejasnetreciipodwiadomedenia;
podajwyjanieniaprzyczynowepozwalajcnapozornerozumieniewiata,
ukierunkowujcposzukiwanieznaczeniaprzezumysludzki;
dostarczajrytuaw,uniwersalnycharchetypw,peniwicistotnrolreligijn.
Badaniemmitwrnychkulturzajmujesimitologiaporwnawcza.
Najstarszemitydotyczstworzeniawiataipochodzeniaczowieka.
Czowiekjestwnichczstozniewolony,jestbezwolnmarionetkbogw,sinatury,gwiazd,
niemoeuniknswojegoprzeznaczenia,ktrymrzdzilibogowieiboginieFatum,Fortuna,
Tyche,Parki,Sybille,Mojry,Ananke...
Prbarzdzeniawasnymlosemizdobywaniewiedzywywoujgniewbogw:
Prometeuszulepiczowiekazglinypomieszanejzezamiidamuduszzboskiegoognia
rydwanuHeliosa.
WykradZeusowinietylkoogie,alerwnienauczyludzipisa,hodowazwierzta,
konstruowastatki,wozy,daimmedycyn,astronomi,matematyk,wreniezesnwi
innesztuki.
ZakarZeusprzywizagodoskaaorzewyszarpywamuwtrob;Zeusbybogiem
zazdrosnym.Po30latachHeraklesuwolniPrometeusza,aleZeuszesapiknkobiet
Pandor,ktrauwiodaEpimeteusza,brataPrometeusza.
Pandoraotrzymaaodswojegostwrcypuszk,ktrejniewolnojejbyootwiera,alezakaz
zamaa,azpuszkirozniosysiwszystkienieszczcia,choroby,cierpienia,zewiatry,
pozostaawniejtylkonadzieja.

Mit"zotegowieku"pojawiasiwwielu
kulturachstaroytnych.
Dlaczego?Uprawazbtocikapraca,
okreszbierackomyliwskigrnego
paleolituwydawasiwicrajem(tak
argumentowaAlanMillard).
"Rajskiwiat"myliwych,bezzakazwi
prawkoniecznychdoyciaspoecznego,
przetrwanp.wgreckichbachanaliach.
Myliwy,wojownik,stawhierarchiiwyejnadrolnikiemczyzbieraczem.
Rolniczespoeczestwaosiadewytworzyynowekulty,wzrosarolakobiet,powstakult
podnociiliczneeskiebstwa,wtympostaWielkiejMatkizwizanejzziemii
niebieskiegoojcazwizanegozniebem.

2.2.Najstarszemity:MezopotamiaiEgipt

MityEgiptuiMezopotamiizokresuepokibronzu(53003200lattemu)przeniknydo
mitologiihebrajskiej.

Ponad5000lattemuSumeryjczycy,anastpnieEgipcjaniezaczlitworzypisane
dokumenty.
Zerwaniecigocikulturowejpowodujeogromnetrudnociwzrozumieniusensutych
tekstw.
Niewiemyjakrozumie"EgipskKsigUmarych",podobniejakpierwsitybetolodzy
(EvansWentz,1927)niemielipojciajaktumaczy"TybetaskKsigeUmarych",dopki
niepojawiosipokolenietybetaskichmnichwwyksztaconychnaZachodzie(Fremantle,
Trungpa,1975).

Dilmun,sumeryjskipoematoraju,
powsta1500latprzedGenesis:
Enki,"panziemi",bgwody,jedenz
trzechgwnychbogwSumeru.
Enkilepiczowiekazglinyzmieszanejz
ciaemikrwijednegozbogw,
zoonegospecjalniewtymceluw
ofierze.
Czowiekmaczstkboskiejnatury,ale
mapracowawpocieczoaisuy
bogom.
Enkizjad8zakazanychrolini
zachorowao8organwjegociaa,wtymebra.Leczyogo8bogipielgniarek.Tipo
sumeryjskuoznaczazarwno"ebro"jaki"przywoadoycia",aboginileczcaebrato
NinTi,czyli"panieber",lub"paniprzywoujcadoycia",stdprawdopodobniemit
stworzeniaEwyzebra.

Czowiekjestczcinatury,rozrnienietegocofizyczneipsychicznejeszczeniezostao
odkryte.
Zjawiskanatury,burze,wiatry,nawetmineray,miayosobowoiwolstdwiaraw
magicznmockamieni.
wiatbyywy:nadalmwimy"tenwiat","on",aniebezosobowe"to";wszystkocosi
ruszajestywe:deszcz,wiatr,pogoda.
Brakbyoodrnieniajawyodsnuczyhalucynacji,ywychodzmarychistniejcychwsnach.
Czowiekbymarionetkbogw,mgjedyniestarasispeniaichyczenia.

Sumeryjczycy,aponichBabiloczycyiEgipcjaniepozostawilipozycyjnysystemliczenia,
obserwacjeastronomiczne,rozwizywalirwnaniakwadratowe.
Nieznalijednakpojciaoglnegodowodu,uczcsiwycznienaprzykadach.
Brakunichjeszczemyleniaabstrakcyjnego,jesttylkomylenieproceduralne.
KoniecznowyznaczaniaplwnowychmiejscachpowylewieNilujakiobliczanianalenych
podatkwprzyczyniasidorozwojugeometriiimatematyki.
Pismostaroegipskiezawieraozarwnoznakiideograficzne,fonetyczne,pisanebyozgry
nadlubodwrotnie,zlewejdoprawejlubodwrotnie,znakimiayswoje
lustrzaneformy.

BgojciecOzyryszostazabityprzezswojegobrataSeta,ajegociao
pocitenakawakiipochowanewcaymEgipcie.
Izyda,onazamordowanegoOzyrysa,odnalazawszystkiekawakii
oywiaOzyrysa,jednakenieznalazajegoczonka,poartegoprzez
krokodyla.
IzydawniepokalanysposbzaszawciiurodziaOzyrysowisyna
Horusa.
TriadaOzyrys(bgojciec,utosamianyzlunarnymbstwemJah),Horus(synboy),oraz
Izyda(boginimatka)stanowilitrjcnajbardziejpopularnychbogw,bdcychwistocie
jednoci.
Ozyrysbylitociwymsdzipomierci,rdemwszelkiegoycia,utosamianymz
wczeniejszymbogiemSocaRa.
OkoHorusabyosymbolemodrodzenia,wyzdrowienia,miaoteinteresujceodniesieniado
uamkwizmysw.
Izydaczstoprzedstawianabyazdziecitkiem,nagowiemiaadysksoneczny;jejkult
przetrwadoVIwieku,zastpionyprzezkultMaryjny.

Faraonbybogiem,porednikiempomidzyludzmiainnymibogami,zayciawcieleniem
Horusa,pomiercifaraonajednoczcymsizOzyrysem.
ZaczaswNowegoPastwa(3500lattemu)nietylkofaraonowie,alewszyscyrytualnie
pochowaniludziwierzyli,ezjednoczsizOzyrysempomierci.
NastpiasyntezaReSocazOzyrysem:wdrwkaSocajestmodelemludzkiegoistnienia,
yciaimierciodrodzenia.
Sdnaddusz,uczynkiumieszczanenaszaliwagi,toprototypsduostatecznego.
Porwnaniemitwegipskichichrzecijaskichpokazujewielezbienociizapoycze,w
tymskrajnychtwierdzenatentemat(np.TomHarpur,PogaskiChrystus:Odkrywajc
zagubionewiato).
"Niezabijaj"dotyczyotylko"prawdziwych"ludzi.
Cudzoziemcwtraktowanojakzwierzta,skadanowofierze.

GreckihistorykHerodotnapisa500latpne:Ze
wszystkichnarodwEgipcjanies
najszczliwsi,najzdrowsiinajbardziejreligijni.

Niektrezmiejscwitychprzetrwayod
okresumezolitycznego.
RytuaypogrzeboweiagrarneprzetrwaydoXX
wieku,np.doynkoweobyczajeEgipskie.
Mezopotamiadaanamastrologi,praktyki
magiczne,aEgiptsennik.
JzykSumeryjskiistniawformiepisanie
przynajmniejod3200roku,przestabyuywanyokoo1600roku,aleprzetrwajakojzyk
liturgicznyprzez1500latdo100roku!
Sumeryjczycywymyliliszedziesitkowysystemliczbowy,ktryprzetrwajakomiaraczasu
(60minuti60sekund)imiaraktowa(360stopni).

Mityireligiegwarantowaydustabilno,alebrakplastycznociprzyczynisidoupadku
kultur.
Przezponad2000latskomplikowanysystemiewierzeEgiptubyrzadkokwestionowany
(kilkaprbwprowadzenianowychwierzezakoczyosiklsk).
SamodzielnemyleniewBabilonieczyEgipciebyoherezj.
Grecyniemielikapanw,byotoznaczniemniejstabilnespoeczestwo,zdolnedolepszej
adaptacji.

2.3.Mityhebrajskie

Mityhebrajskieuksztatowayobrazwiatawkrajachchrzecijaskich.
NardIzraelastworzyswojpisanmitologi(ksigiStaregoTestamentu)gwniewniewoli
Babiloskiej,usiujcpodtrzymaswojtosamo.
Czowiekpowstazglinyporuszanyprzezboskietchnienie,tajemniczegoducha.
Podzianaciaoiumys,widocznywkoncepcjachdualistycznychwysunitychprzez
Kartezjusza,matuswojerdo.

Genesis(KsigaRodzaju)maprzynajmniej3warstwy.
Najstarsza(po950roku)zwizanajestzbogiemJahwe(wBibliipojawiasi6828razy).
rednia(pomidzy700do900roku),zwizanazbogiemElohim(pojawiasi2600razy),
prawdopodobniebgzmitologiiugaryckiej.
Najmodsza,z5wieku,napisanaprzezkapanw.

Genesisopisujewitwiadomociczowieka.
Stworzeniewiata:pocztkowoprosterozrnienia,jasneciemne,ziemianiebo,poryroku,
wodaryby,rolinyzwierztaczowiek,kobietamczyzna,pracaodpoczynek.
Symbolikadrzewa,obrazujcaodradzajcysicorocznieKosmos,istniaajuwczasach
mezolitycznych.

PierwszyczowiekAdamrwniezostaulepionyzgliny,
Ewapowstaazjegoebra(tuwidakopotyz
tumaczeniem).
Wrajubyoimwszystkowolnooprczjedzeniu
zakazanychjabek(raczejgranatu,figilubwinogrona)z
drzewapoznaniadobraiza;Ewaskuszonaobietnic
wazamaatenzakazinamwiaAdama,wefekcie
skazanizostalinayciepenecierpie.
Bymoetahistoriasymbolizujestanrodzeniasi
samowiadomoci,odejciaodpierwotnegostanu
czystegodziaaniabezrefleksjimoralnych.Zwierzta
WygnaniezRaju(Bosch)
niemajtakiejwiadomoci,nieszdolnedorozwaa
natematswojegopostpowania,podobniebyowewczesnymokresierozwojuludzkoci.
Wiedzajestniebezpieczna,pomniejszaznaczeniezazdrosnychbogw,niewaciwieuyta
niszczyczowieka;czasami"ciekawotopierwszykrokdopieka",aleczstojestodwrotnie.

Drzewoyciajestczstymmotywemmitologiistaroytnychkultur:egipskiej,asyryjskiej,
chiskiejiwieluinnych.
Drzewopoznaniadobraizatodrzewoocen,abstrakcyjnych,subiektywnychimoralnych
rozrnie.
Spoycieowocumoebysymbolemuwolnieniasiodtyranii"terazitutaj",wiadomoci
przyszychkonsekwencjidziaa,nieuchronnocimierci.
Pozjedzeniujabkapojawiasiwstydzpowodunagoci,pierwszaocenamoralna.
Interpretacje:

wityDiadochoszPhotikiwFilokaliachpodkrelajednociaaiduszy,przypisa
poczucieoddzieleniagrzechowiAdama.
wityAugustyn,"MiastoBoga":zerwaniejabkabyopostawieniemwiedzyprzed
pierwotnjednocizBogiem.

Ideemoralnegozachowaniarozwijajsipowoli,koncepcjaBoga
zazdrosnego,karzcegodotysicznegopokolenia,ustpuje
koncepcjiBogalitociwego,apniejkochajcego(JackMiles,
1998).
Kadepokoleniewybierasobieztekstwto,wcochcewierzy,
odrzucajcereszt

KonsekwencjemituoAdamieiEwie:wiarawgrzech
pierworodny.
Wynikateztegomitu,eoswoimpostpowaniudecydujew
peniczowiekdzikiswojejwolnejwoli,aniejakiegenyczymzguksztatowanyprzez
rodowisko.
CzyAdambywpeniodpowiedzialnyzaswojciekawoicharakter?Drobnezmianyw
budowiemzguzrobiybyzniegoagodnegoistrachliwegobaranka.Czystrachliwiludzienie
majwolnejwoli?
PopotopieBgmwi:"Usposobienieczowiekajestzejuodjegomodoci"aktogo
takimstworzy?
Ciekawopodwaaautorytety,awicstabilnospoeczn.
Wadzyniemonakrytykowabotoniebezpieczne,
oddajciecesarzowicocesarskie.

Konformizmczypostp?Toprzykaddylematu
stabilnociplastycznoci.
Pastwateokratycznebyybardzostabilne.
Zmianyprowadzdonieszczaleinudabya
przyczynwojen(ArnoldToynbee).
Ciekawoprowadzidopostpu,plagichorbzabiy
wicejludziniwojny.
Konsekwencjstrachuprzedzmianamisponure
wizjewpenistabilnegospoeczestwatotalitarnego.
Konsekwencjstabilnocimoetebynowy,
wspaniaywiatopisanyprzezAldousaHuxleya.

Dylematstabilnociplastycznociprzejawiasinawszystkichpoziomach.
Wmzgu:nowawiedzajestpotrzebnaalemoesilniezaburzystabilnyobrazwiata:
narzucatoograniczenianaszybkozmian(plastyczno)neuronwjakinabudowcaego
mzgu.
Mamyludzikonserwatywnychiatwosiadaptujcychdozmian,mamypartiepostpowei
konserwatywne.
Naturalawirujemiedzystabilnociaplastycznoci,balansujenakrawdzichaosu,z
ktregorodzsinoweformyistnienia.

PostpekAdamajest"upadkiemludzkoci"tylkozpunktuwidzeniazazdrosnegoBoga.
Bogowieszazdroni:"jestemBogiemzazdrosnym",mwiJahwew"Ksidzewyjcia",
"OtoczowiekstasitakijakMy:znadobroizo:niechajterazniewycignieprzypadkiem
rki,abyzerwaowoctakezdrzewaycia,zjegoiynawieki".(KR4.21)
Postpynaukoyciudajnadziej,ejednaktosiuda...

Czywnioskioparteoanalizwitychtekstwprowadzdojakichkolwiekpewnych
konkluzji?
Teolodzymylilisiwkwestiachdotyczcychstosunkowoprostychspraw:astronomii,
meteorologii,chemii,fizyki,geografii,ycianaantypodach,pochodzeniawiata,geologii,
prawnatury,historii,antropologii,"upadkuczowieka",wiarywczary,medycyny,psychiatrii,
jzykoznawstwa,ekonomiipolitycznejiwieluinnychdziedzin.
Podobniewygldatowewszystkichkulturach,niemapowodubywstaroytnociudaosi
odkrygbokieprawdy.
Jeliwsprawachtakprostychjaknaturatczy,burzy,piorunaczyistnieniaantypodw
zupeniesipomylono,jakajestszansanato,emasiracjwsprawachtakzoonych,jak
ludzkanatura?
Metodawnioskowaniaprzezodwoywaniesidomitwiwitychksigokazaasi
cakowicieniewiarygodna,interpretacjeciglesi
zmieniaj.

"Jahwe",lubJhwhoznacza"Jestem,ktryjestem".
Imitoniebyowymawiane(zabraniategodrugie
przykazanie),gdybyabytosugestia,emog
istnieinnibogowie,oinnychimionach,ajesttylko
Ten.
Pierwszeprzykazaniez"KsigiWyjcia":Nie
bdzieszmiabogwinnychoprczMnie.
Waciwa(?)interpretacja:jesttocojest,wicnie
trzymajsiideologii,niebdzalepionyswoimi
przekonaniamijakbypowinno,alebadajco
naprawdjest!wiatniejesttylkotwoim
wyobraeniem.
Tojestpostawanauki,aleniejesttointerpretacja
szerzejznana.

Pocztkicywilizacjiwepocebrzuwisiz
kultamipodnoci,reprezentowanymiprzezbstwa
Inana,boginiMezopotamii,ostopach
kobiece,np.HathorwEgipcie,FrejwSkandynawii,
sowy,opiekunkaDrzewaycia
czyceltyckBrigid,
KultIzydyprzedstawianejzdziecitkiemHorusem,istniawEuropiejeszczewVwiekun.e.
DrzewoiwtosymboleWielkiejBogini;wniektrychkrajachnadalswityniewy.
Legendaowuidrzewiewrajumiaatekultyobrzydzi(RianeEisler,TheChalice&the
Blade,HarperCollins,1987).
Agresywnespoeczestwanomadw,plemionaIzraela,patriarchalne"spoeczestwawoli",
podlegaykaprysomprzywdcw.
Spoeczestwaosiadebyydobrzezorganizowane,"opartenaposuszestwie".

CzowiekotrzymujeZiemiiwszystkieistotydoswojegouytku.
Kain,czowiekosiady,zabijakoczownikaAbla,dajetepocztekcywilizacji,ktraeliminuje
koczownikwpozostawiajcrolnikw.PotomkowieKainawynalelipasterstwo,kowalstwo,
grnacytrzeiflecie.
Zawadzpacisiwiadomociswojejodrbnoci,czasu,mierci,pytaniamiosensicel,
odpowiedzialnoci.
Jesttociartrudnydozniesienia;wolnoodwyboruniossystemyautorytarne,
faszystowskie,komunistyczne,sekty,alkohol,narkotyki,pracoholizm.
WysublimowanaucieczkawzawiatytotematmitwWalhalli,KrainyWielkichoww,
Krisznaloki,Raju,Hadesu,piekie,Egipskiegowiatazmarych,kultuprzodkw.

Potoptometaforazniszczeniakoniecznegodoodrodzenia,opisywanawmitachcaego
wiata,wrdktrychslicznezbienoci.
Windyjskiejmitologiiiwa,jedenztrzechgwnychbogw,odradzaprzezzniszczenie,jego
symbolemjesttrjzbniszczcyniewiedz.
Ewolucjawymagaprzynajmniejczciowegozniszczenia.

HowardBloom,wksice"ZasadaLucyfera"argumentuje,e
"zo"jestkoniecznczciplanunatury.
Bgjednejspoecznocimusibydiabemdlagrupy
konkurujcej.
Lucyferstasisymbolembuntuprzeciwkolepemu
posuszestwu.WRzymieLucyfertobyanazwa"Gwiazdy
Poranka",czyliWenus.
Lucyfer,"nioscywiato",a.lucemferre(wmitologii
greckiejFosforos),towanapostaruchwgnostycznych.
WBibliichodziookrlaBabilonii,anieupadegoarchanioa.

KsigaRodzajuprzedstawiabardzouproszczonyobrazczowieka,unikadyskusjinatemat
dylematukonformizmuipostpu.
Stwrcaniejestwniejjeszczedobry,jedyniepotny,gwatowny,zazdrosny(JackMiles,
Bgbiografia).
NiemonaGorozgniewa,wictrzebacawinzacierpienialudzkociobarczyAdama.
Konsekwencjjestprzekonanie,eistniejeduchkierujcyciaem,obdarzonywolnwol,w
peniodpowiedzialnyzaswojewybory.
Teolodzynadalignorujuwarunkowaniagenetyczneirodowiskowe,alepowolizdajsobie
spraw,ekonfliktjestnieunikniony.

2.4.Psycheipolicentryzm:mitygreckie

TeogoniaHesioda(ok.700lat):wiatpowstazChaosu,otwartejpustkizoonejz
mieszanimy4elementw(ziemi,wody,ogniaipowietrza).
PrawanaturyrozumianebyyprzezGrekwpodobniejakprawaludzkie,tobogowies
prawodawcamiwiata.
JuwIlliadzieiOdyseiHomerapojawiajsijednakbezosobowemoce,los,ktremu
podlegajnawetbogowie.
Psychologiapsyche(dusza)+logos(porzdek),"logikaduszy".
Mitygreckiesuyyedukacji,educere="nazewntrzprowadzi".
Bogowieiwityniebyyreprezentacjamidoskonaoci,arete(cnoty).
PodobniewIndiachinaDalekimWschodziesymbolomdoskonaoci(wsanskrycie
paramita),takimjakmdro,cierpliwo,wspczucieprzypisanoichuosobieniawludzkiej
postaci,nazwanebodhisattwami.

KoncepcjaprzyczynowocibyanieznanawMezopotamii,gdzieprzyczynamibyyboskie
zachcianki.
Hebrajskimonoteizmwprowadziideewielociwywodzcejsizjednoci.
PolicentryzmGrekw:demokracja(demon,demosenergia),brakjedyniesusznejprawdy.
"Dusza"byapojciempocztkowometaforycznym,oznaczaazwizkipomidzyludmi,
bogamiiprzyrod,yciemimierci,dopieropniejstaasirodzajemsubstancji.
Zrozumieumysmonajedyniezpolicentrycznejperspektywywielunauk.

Dlaczegoludziewymylilitylubogw?Zbardzowieluprzyczyn.

Wiarawewsplnegobogajestspoiwemspoecznym,wzrastapoczuciewsplnoty.
Autorytetboskiuatwiawprowadzenietabu,obyczajw,nakazw,pomaga
regulowazachowaniaspoeczne.
Rytuaypozwalaynabezpiecznewyraaniepodwiadomychpragnie,uniwersalnych
archetypw.
Dawaymotywacjdodziaania:skorosamBgsimninteresujejestembardzo
wany!
Zespoecznegopunktuwidzeniabogowiejakouosobieniernychdoskonaoci
dawaliwzorymoralnegopostpowania,karaliinagradzali,dziaajcwychowawczo.
Sprzyjalirefleksjinadsob,porwnywaniesiebiedoideaw,uatwialirozwj
duchowy.
 Dajcpozorywyjanieprzyczynowychpozwalalinarozumieniewiata,dzikiczemu
monaprzestazadawapytaniadotyczcepochodzeniawiataczysensujego
dziejwwiaradajeukojenie.
Dajepoczuciesensuwicczowiekazczym,cogoznacznieprzekracza.

Widawyrankorelacjzwyobraeniamibogwiwarunkamiycialudw,ktrzyich
wymylili(niestetynieznalazemszczegowejanalizytakichkorelacji).

Tam,gdzieprzyrodabyanieprzewidywalna,byylicznekatastrofy,wyobraanosobie
licznychwalczcychzesobBogw(Grecja,Japonia),adenniebyszczeglnie
askawydlaludzi.
Tam,gdzieprzyrodabyastabilna,aleczasamidochodziodokatastrofnawiksz
skal(powodzie,trzsieniaziemi,susze)wyobraanosobiedwchgwnychbogwi
wielupomniejszych(np.OrzmudiAryman,koncepcjegnostyckie,bogomili).
Tam,gdzieprzyrodabyastabilnairzadkozdarzaysipomniejszekatastrofy
wystarczyjedenbg,ktryczasemwpadawgniewzpowodunieposuszestwa
czowieka(staroytnyIzrael).
KiedynardcierpiapowstawaamitologiawspczujcegoBoga(nardIzraelaw
Babilonie).
Wczasachwspczesnychpowstaywyobraeniaopartenamitologiirodemzscienc
ficiton,np.scientologia.

Toprostesystemy,ktrewszystkotumacz,niewyjaniajcwistocieniczego.

2.5.YiniYangtradycjeChin

Ze"100szkfilozofii"chiskiejprzetrwatylkokonfucjanizmitaoizm.

Laozi(LaoTsu)jestautoremDaodejing(TaoTeKing),powstaejok.6wieku"KsigaDrogii
Cnoty".
Ksigaopisujenaturalnyporzdekwszechrzeczy,posugujcsipojciemdao(Tao),
podobnymdologosu.
DaoDrogaWszechwiata,organicznajednoiharmonianatury,jestuniwersalnzasad
porzdkujckierujcwszechwiatem.
"OsignDao"oznaczaywpenizgodnieznatur,"dziaaniedziaajc"(wuwei),jestto
zadanietaoistycznegomdrca.


4w,YinYang,"ciemnaisonecznastronawzgrza",powstaozpierwotnejenergiiQi(Chi).
Yintoelementeski,reprezentujeziemi,noc,strumie,liczbyparzyste,przerwanelinie;
Yangtoelementmski,reprezentujegry,niebiosa,dzie,
liczbynieparzyste,liniecige.

ParyprzeciwiestwreprezentowanesprzezsymbolTaiji
(TaiChi),diagramznajdujcysinakoreaskiejfladze;jest
toreprezentacjastanuwiataporozdzieleniusi
przeciwiestw.
Wciemnocijestjasno,awjasnociciemno,
przeciwnocinawzajemuzupeniajsiiwarunkuj.
Paryprzeciwiestwsnierozaczne,zimailato,zimnoi
gorco,zoidobro.
Ewolucjaprowadzidokorzystnychzmian,alejej
warunkiemjestduawariancja,awariancjaoznaczazrnicowaniewkadstron:silna
empatiaprowadzidoaltruizmuacakowitybrakdopsychopatii,wityniemoeistniebez
zbrodniarza.

"KsigaZmian"Yijing(Iching)totraktatmatematycznomistycznofilozoficznyobjaniajcy
zanaczeniheksagramwsucychwreniu.
Magialiczb,numerologiajestpowszechnawtradycjachChiskich,Egiptu,Babilonii.
Chzrozumieniawiatawoparciuoprostestruktury,heksagramy,harmonisfer
niebieskich,horoskopy,jestnadalaktualna.

Czyrnisipoznaniedaoiuczeniesizksiek,szkolne?Wszkoleuczysiwsposb
kontrolowany,nadzorowany,podejcieszkolnebliskiejestideomkonfucjaskim;daoto
uczenieumiejtnociprzebiegajcespontanicznie,wsposborganiczny,takjakuczymysi
mwiczychodzi.
Kluczowympojeciemchiskiejfilozofiijestde,oznaczajcecharaktermoralny,cnot
(podobniedoarete),naturalnmdroilicznepozytywnecechyztymzwizane.

2.6.Abidharmapsychologiabuddyjskaiintrospekcja

Metodpoznaniaindyjskichmdrcwbyaanalizaintrospekcyjna.
BuddyzmpowstaywIndiachw6w.opartyjestnaindywidualnym
dowiadczeniu,"przyjdizobacz"(ehipassikowjzykupali).
Wkanoniebuddyjskimsodrbnedziay,ktrychtematembya
psychologia,logika,etyka.
Prawdziwymproblememczowiekajeststosunekdowiata,innychludzii
samegosiebie,wszystkeiinnetematymetafizycznetotematyzastpcze,
strataczasu.
Wpewnymsensiebuddyzmbliszyjestfilozofiilubnaucenireligii,gdyniegosiprawd
objawionychatylkopsychologiczne.
JesttonajmniejrozumianareligianaZachodzie,najbardziejinteresujcadla
naukopoznaniu;opsychologiibuddyjskiejpojawiasiwielepracwpismach
specjalistycznych,np.JournalofConsciousnessStudies.

Pierwszaprawda:yciejestcigymruchemiprzemian,cigostawania
sistwarzailuzjtrwaejtosamoci.
Umysjeststrumieniemzjawisk,niemaniczegotakiegojaktrwaadusza,tociaozmieniasi
wolniej,wicjesttrwalsze.
Kadepojciepowizanejestzinnymi,niemaabsolutnejnatury;uytetuokrelenie
"siunjata",oznaczawspistnienie,chociatumaczonejestzwyklejako"pustka",gdy
podkrelabrakabsolutnej,trwaejnaturyrzeczy.
AvatamsakaSutraopisujemetafor"sieciIndry":wszystkojestperwoczkunieskoczonej
sieci,perodbijajcaobrazcaoci,iodbijanwkadejzpozostaychpere.
Jesttometaforawspistnienia.
Prawouniwersalnejprzyczynowocizwanejestprawemkarmy.
"Kooporzdkukosmicznegoobracasibezstwrcy,bezznanegopocztku,abyistnie
ciglemocnastpujcychposobieprzyczyniskutkw".
Karmaczowiekatojegouwarunkowaniaiskonnoci,strukturaosobowoci.
Prawoprzyczynowociobowizujewdziedziniemoralnejdzikiodrodzeniu(reinkarnacji).
Zojestwynikiemawidji,czyliniewiedzydotyczcejprawdziwychprzyczyniskutkw:
"Przyczynnaszychnieszczjestzudzenieego"(SutraSerca).
Nirwanatotrwaeszczcie,uwolnieniesiodkompulsywnychzachowaiirracjonalnych
wierze,aniecakowitezamkniciesiwsobie.

Czowiekjestkompleksempiciuskupisk(skandh):
materialnych,uczu,percepcji,woliidyspozycjiduchowychi
rozumu.
Umystonarzdtworzcyzwraeidoznaideeipojcia
intelektualne.
Wszystkieskandy"spuste",gdypowstajnaskutek
chwilowychuwarunkowa.
Psychologiabuddyjskaokrelanajestjakoasocjanistyczna;
przezponad2000latniebyownauceniczego
porwnywalnego.

Abidharmawyrniawiadomoiprgwiadomoci,czyli
"drzwiumysu",nazywanemanodvara.
Tylkonieliczneprocesydocierajcdonaszejwiadomoci;
umysjestscharakteryzowanyjako:nieposiadajcyformy,ksztatu,koloru,substancji,jak
lustro,ktreodbijaobiektywiata.
Konceptualizacja51stanwmentalnychopierasina18skadowychwiatazmyswi12
"polachzmysowych",wtymanalizieemocji,ktresnieodcznczciumysu.
Szczeglniesilniepodkrelasisubiektywnycharakterstanwmentalnych;wfilozofiiszkoy
jogaczaryuwaasiUmyszaostatecznijedynrzeczywisto.

DialogkrlaMilindyzbuddyjskimmdrcemNagasen(100rok),wyjaniajcypowstawanie
skonnoci:
"Kiedypadadeszcz,dokdpyniewoda?""Bdziepynpopochyociachgruntu."
"Agdybydeszczspadponownie,dokdbypynawoda?"
"Pynabywtymsamymkierunku,copierwszawoda".
Jesttopodstawaneurologicznejteoriiuczeniasi(Hebb1949;wczeniejWernicke1900)

BuddyzmMahajanaytomieszankatradycjiChiniIndii,wKorei,JaponiiiChinach.
Prbkabezporedniegopodejciadozrozumieniaumysu:MistrzZenBassui(13271387)w
"Kazaniuojednymumyle":

Jeli chcesz urzeczywistni swj wasny Umys musisz przede wszystkim wejrze w
rdo, z ktrego wypywaj myli. pic czy pracujc, stojc czy siedzc, gboko
zapytuj siebie: "Czym jest mj wasny Umys?" a rb to z gruntownym pragnieniem
rozwizania tej kwestii. ....
C to za mistrz, ktry w tej wanie chwili oczyma widzi barwy a uszami syszy
gosy, ktry teraz podnosi rce i rusza stopami? Wiadomo, e s to funkcje naszego
umysu, lecz nikt nie wie dokadnie, na czym one polegaj. Mona twierdzi, e za
tymi dziaaniami nie kryje si adne rzeczywiste istnienie i e czynione s one
spontanicznie. Mona i odwrotnie, utrzymywa, e s to wanie czynnoci jakiej
istoty, ale pozostaje ona niewidzialna. ...
Wewntrz siebie nie znajdziesz adnego "ja" ani nie odkryjesz nikogo, kto syszy.

MistrzChanHuangPow9wiekupowiedziatak:
Wjakisposbmoemyosignzrozumienieswojegoumysu?
To,cozadaotopytanie,jesttwoimumysem,alejelipowstrzymaszsiodwszelkiej
aktywnocimentalnejtozobaczyszjegopustnaturbezformy,bezmiejscawprzestrzeni,
niemonaotympowiedzieanieistnieje,anienieistnieje.Poniewaniemonago
zobaczyBodidharmapowiedzia:"Umys,ktryjestnaszprawdziwnatur,jest
niezrodoznyminiezniszczalnymonem;reagujcnaokolicznociprzeksztacasiwmentalne
zdarzenia.DlawygodymwimyoUmylejakointeligencji,alekiedyjestskupionyimentalne
reakcjeniepowstajniemonagookrelazapomocdualistycznychpojistnieniabd
nieistnienia.Nawetgdytworzymentalnereakcjewodpowiedzinaprzyczynysamnadaljest
niedostrzegalny."

SkdtozainteresowanieumysemwrdmnichwChanponad1000lattemu?
Zamiaststudiowapismafilozoficzne,rozwijajakformteologiilubspdzaczasna
modlitwach,jaktosidziaowinnychtradycjachbuddyjskich(orazinnychreligiach),gwn
praktykbyatuintrospekcja:zbiorowelubindywidualnewiczeniawobserwacjitego,co
pojawiasiwumyle.
PraktykashikantadzarozwinitawnajbardziejpopularnejtradycjiZenSotowJaponiipolega
nautrzymywaniustanuczystejwiadomoci,przytomnoci,stanuuwaginieskupionejna
niczymkonkretnym,intensywnymprzeywaniupoczuciaistnienia.
Wokresieintensywnejpraktyki(sesshin)przezwielednitrenujesi:

skupienieuwagiiutrzymywaniecigejprzytomnocipomimotendencjidomarze
najawie;
silnwol,trwajcwskupieniuibezruchupomimoblwwplecachikolanach;
wyrabiasinawykiobserwacjistanwumysuistanwemocjonalnych;
uwalniasiodreagowaniananeurotyczneimpulsypopychajcedobezrefleksyjnego
dziaania;
rozwijawraliwo,ktrapowstajedzikioprnieniuumysuzniepotrzebnychmyli.

Takapraktykawymagasilnejmotywacjiipozwalauwolnisiodwewntrznegoprzymusu
dziaanianaskutekreakcjiemocjonalnychczyimpulswneurotycznych,prowadzcdostanu
bezwarunkowejwolnoci.

Naukazachcadosceptycyzmuiszukaniaalternatywnychwyjanie,religiazwykle
odwrotnie.Jedyniebuddyzmmawtymwzgldziewyjtkowepodejcie,podobnedonauki.
WKalamaSutra,jednymznajstarszychtekstwznajdujcychsiwbuddyjskimkanonie
TripitakaBuddamwiKalamom:

niewierzcietylkodlatego,ewszyscytakmwi;
niewierzcietylkodlatego,etaknapisanowwitychksigach;
anidlatego,etakajesttradycja;
 anidlatego,etakpodejrzewacie;
anizpowoduaksjomatw,rozumowania,upodobaniajakiejkoncepcji;
aniniemylcie:kapanwielepiejijestnaszymnauczycielem.

Polegajcie na tym, o czym sami wiecie, e s to dobre nauki, e s cenione przez

mdrcw, praktykowane i przestrzegane,
prowadzce do szczcia i radoci; tylko takie nauki przyjmujcie i praktykujcie.

Ezoteryczneideeokultystyczneiszkoyopartenaobjawieniachniemiaywielewsplnegoz
tradycjamiopartyminaintrospekcji.
Okultyzmidoktrynyezoterycznewisizmagiliczb,tradycjamihermetycznymi,
astrologiikaba.
Dominujtuprostestrukturyopisujcewiatidajcenadnimwadz.
ALchemianiebyaprymitywnchemi,opieraasinaprzekonaniu,ematerialneprzemiany
substancjiskondensacjzjawiskmentalnychiduchowych,symboleswicesencjanie
dodatkiemdozjawisk.
Wyrastastdnaukaipragnieniesymbolicznej"oglnejteoriiwszystkiego"(TEO,czyliTheory
ofEverything).

Szkoymistyczneodwoywaysidobezporednichprzey,najwaniejszabyawnich
introspekcja,zrozumienienaturyumysuiosigniciemdroci.
Czymjestwtymujciumdro?Towykraczajupozatenwykad...

Naukajestsystematycznymsprawdzaniem,czynaszeprzekonaniasprawdziwe.
Naukaposuwasidoprzodumaymikrokami,zakadymrazemweryfikujc,czymona
wierzy(iwjakichwarunkach),estawianehipotezysprawomocne;niejesttometoda
stosowanaprzezreligi.
Czyateici"wierz",eBoganiema?Niewszyscy.RichardDawkins,ktregouwaasiza
wojujcegoateist,nietylewierzy,eBoganiema,coocenia,ebrakjestpowodw,by
wierzy,ejest,wicuwaatozabardzonieprawdopodobne.
TraktowaniebogwlubBogajakoodpowiedzinawszystkiepytaniadoprowadziowieluludzi
dopozornegopoczuciazrozumieniaizaprzestaniaposzukiwaniaszczegowychodpowiedzi:
pocoszukafizycznychprzyczynchorb,tsunamiczytrzsieziemijelitokaraboa?

2.7.Historiapoj"duch"i"dusza"

Pojciafizycznewprowadzonewstaroytnociokazaysibdne(flogiston,entelechia,
impet).
Czyduszaiduchmajjeszczejakisens,czystoizanimitylkobezwadnohistorii?
Czyprzeszczepgowymoeuszkodzidusz(wiatNauki,12/1999)?Cotooznacza?Wjakim
sensieuywanejesttusowo"dusza"?
Wielorakieznaczeniesowa"dusza"i"duch".
Sowatewjzykupolskimpochodzod"dech,dycha",czylioddychania.

"Dusza"(greckiepsyche,aciskieanima,odgreckiegoanemos=wiatr,oddech,lub
sanskryckiegoaniti=oddycha):esencjaczego,oywiajcazasada,tchnienieoywiajce;
"duszatowarzystwa",martwelubyweduszewliteraturze,dobraczybratniadusza,dusza
moebyrozdarta,wielka,rogata,rozradowana,monachowacowgbiduszy,by
zwierciademduszy,robicozcaejduszy,miechorobduszy,naduszymoenamco
lee,bycikolublekko,monajczymnapeni,moesionawyrywa,monalee
bezduszy,miecoduszazapragnie,widzieoczymaduszy,zdeptaczyjdusz,odkry
przedkimswojdusz,wkadawcodusz.

"Duch":czasu(Zeitgeist),epoki,narodu,postpu,wolnoci,demokracji,powiceniaczy
prawdy;mwimyoduchuniespokojnym,mnym,buntowniczym,opiekuczym,
pokutujcym,szczerym,skrytym,kamliwym;mwimyosile,spokoju,wzlotachiupadkach
ducha,chorobieducha,pokorze,naiwnoci,duchupogodnymlubmrocznym,dodawaniu
ducha,moebynamnaduchusmutnolubranie,monanasnaduchupocieszylub
moemynaduchuupa,duchamonakomuodebraalbozama;mwimyoczyimzym
lubdobrymduchu(wpywienakogo),dziaaniulubbyciuwczyimduchu(stylu),byciu
modymduchem,byciuduchemzkimlubbyciujednegoducha,noszeniuczegowgbi
ducha,moemyoddaducha(umrze),bdziduchemlubwidzieoczamiducha(lub
duszy),duchmoewkogowstpi(gdywracamuprzytomno)lubsiwkimkoata.

Sownikfrazeologicznyj.polskiegowymienia57sposobwuyciasowa"dusza"oraz41
sowa"duch".
Wrnychjzykachmamyrnepojcia.
Niemiecki:Geist=umysiduch;Seele=dusza.
Angielski:"spirit"="duch","spirytus".
aciskie:"spiritus,spirare",znaczcegopocztkowo"oddech"apniej"duch".
OddechwiadczyoobecnociduchaideazSumeru,potemgrecka"pneuma",uniwersalna
siayciowa.

"Duch"Arystotelesa:wszelkiruchwymagaporuszycieladziaajcegonaobiektsi.
DuchypotrzebnedowyjanieniaruchuSoca,Ksiyca,planet,wiatrujeszczeKeplerby
przekonany,eplanetypopychajanioy,aGiordanoBrunosdzi,egwiazdymajistot
duchow,czylidusz.

"Duch"scholastykw(dokocaXVIIIwieku)
niematerialnyumysniemgbezporednio
oddziaywanamaterialneciao,stdpowstaa
ideaporedniej,rozrzedzonej,subtelnejformy
"materiiducha".KoncepcjitejuywaErazm,
Kartezjusz,anawetjeszczeDarwinprzy
wyjanianiuzjawiskfizjologicznych,piszco
"duchachwitalnych",naturalnych,zwierzcych,
czymagnetycznych.
Animizm

Duszawdrujewenie,wtacurytualnymczywtransie.
Choregotrzebazwizasznuramibynieuciekaodniegodusza(Sumatra).
Duszaanimujemartweciao.
Wiarawwdrwkduszbyapowszechna.

Wreligijnymsensieduszatoniematerialnaesencjaistnieniaczowieka,pooddzieleniusiod
ciaanazywanajestduchem.
Wiarawobecnoduchwprzodkwiichwpywnayjcychjestbardzosilna.
PlemionazprowincjiManus(Mikronezja),wierzyy,ezmaragowarodzinykontroluje
codzienneycieswoichbliskichkarzcichinagradzajc.

MezopotamiaiwierzeniaEgipskie

NajstarszesystemyfilozoficzneMezopotamii,GrekwiHebrajczykw:czowiekby
psychofizyczncaoci,mierprzetrwamogytylkocienienieposiadajcewasnej
osobowoci.

Spoeczestwoegipskietozmarli,bogowieiludzie,
waniewtakiejkolejnoci.
EgipskaKsigaUmarychorazKsigaBram:czowiek
jestzoonyzciaafizycznego,ciaaduchowego,serca,
sobowtraduchowego,duszy,cienia,eterycznej
otoczki,formyiimienia.
Khat,ciaofizycznepomiercimogozmienisiw
ciaoduchowe(sahu)izamieszkawrdbogw.
Ka,sobowtr,wymagajcypomiercijedzenia,piciai
przyjemnoci.
Kamogazamieszkawposguczowieka,cieszysi
yciemwrdbogw.
Ba,pierwowzrduszy,niemiertelnejaleniemogcejistniebezciaa(naobrazachsokz
ludzkgow).
Ib,sercebyordemyciaibytu,zniszczeniesercatoniszczeniazarwnokajakiba.
Khaibit,czylicieczowiekamgsiodniegoodczy.
Khu,pierwiastekduchowy,auraotaczajcaciao,yjcapomierciwniebiezinnymikhu.
SekhtosiayciowaKhu.
Ren,imi,moeprzebywa(oddzielnie!)wniebie.
Mzg,organprodukujcyluz,usuwanywczasiemumifikacji.

Wszystko,cosiporuszaoiulegaoprzemianiebyoywe.Pniejszewierzeniato
uproszczeniamodeluEgipskiego.
Ka,duchsobowtr,wiaraspotykanadodzi.

Filozofiagrecka

Homer:duszajestcieniemciaa,niezdolnymdonormalnegoistnienia.
Dusza:rodzajsiyoywiajcejnatur(np.Anaksagoras,Demokryt).
Tales:psychesiaprzycigajcamagnesu.
Heraklit:duszatoogie;Anaksymandereter.
Wjoskiejfilozofiiprzyrodypojawisipanpsychizm,duszaprzenikajcawiat,ktryjest
jednymorganizmem(wspczesnahipotezaGaiidotegonawizuje).

Pitagorejczycy:duszawiatajestharmoni,proporcjupodstaw
muzykisfer.
Duszeindywidualneczciuniwersalnejduszywiata.

Platon:niemiertelnaduszaczystejformyjestprosta,poruszajcasi.
Jaksubstancjaprostamogabyodpowiadazazooneycie
wewntrzne?Torwnienigdynierozwizanyproblemteologw,
ktrzyuznali,eBgjestniezmiennyajednakdziaa,atoimplikuje
zmian.
Dwiesubstancjeduszywiata:tautonuniwersalnaprawdaiporzdek,
thateronwiatzmysw.
Ciaojestwizieniemracjonalnejduszy,ktraodradzasiwmaterialnymciele,leczdziki
filozofiimoesioczyciiunikntegolosu.Muzykaimatematykanasuwzniola.
Strzyduszeindywidualne:racjonalnawgowie,uczuciowawpiersiiwegetatywnaw
brzuchu.
"Pastwo"Platonaprzedstawianiecoinnypodziatrzechczciduszy,odpowiadajcy
podziaowina3grupyspoeczne:filozofw(rozum),stranikw(duch),ipracownikw
(dze).
"Fajdors"przedstawiametaforracjonalnejczciduszy(nous),kierujcejrydwanem,ktry
cignieczarnyko(dze)ibiayko(duch).

Arystoteles,traktatDeanima(Oduszy):duszatozbirfunkcjiumysowychi
behawioralnych.

Duszarolinjestodpowiedzialnazareprodukcjiodywianie;
duszazwierztumoliwiapostrzeganieiporuszanie,odywianie,
wzrostireprodukcj;
duszaczowiekajestracjonalna,umoliwiamylenie,powstanie
umysu,ktry"nieistnieje,dopkiniemyli",maczaktywni
pasywn.

Duszatoniesubstancja,ale"zasadaorganizacji"ywejistotytomoe
przypominafunkcjonalizm.
DuszaracjonalnamaaktywnyintelektodpowiadajcyPlatoskiejduszy.

Dwiecakiemodmiennekoncepcje:duszawitalna(Arystotelesa)jakiduszamoralna
(Platona).
Stoicy:duszajestoddechem(pneuma)przenikajcymciao,zrobionajestzmaterii
eterycznej,rozpraszasipomierciipowracadoDuszywiata.
Epikurejczycy:duszazrobionajestzatomwsubtelnych,uchodzczciaaulega
rozproszeniu;teideekontynuowaPlotyn.
Lukrecjuszwtraktacie"Onaturzewszechrzeczy"rozrniduszbiologicznanimai
duszsubtelnwsercuanimuscentrumemocjiizdolnocipoznawczych;tepojcias
kluczowedlapsychologiianalitycznejJunga.
OrficyiPitagorejczycy:duszatoboskasubstancjauwizionawmaterialnymcieleprzez
niekoczcysicyklreinkarnacji.

Filozofiaydowska

Saduceuszebyliprzeciwnikamitendencjimistycznych,zmartwychwstaniaorazmesjanizmu.
Faryzeuszewierzyliwtransmigracjdusziistnienieprzed
narodzinami.
FilonzAleksandrii:duszajestwkrwi,duchowaesencjatopneuma.

Rabiniwierzyli,ejest:

nephesh,duszazwierzca,
nuah,etycznazasada,
neshamah,inteligencjaduchowa.

w.Pawe:pneumatonadprzyrodzonyduchwsercuczowieka.
Doktrynygnostyczne:bardziejskomplikowanyschemat,opartyna
walcesiciemnoci(Mani,216276),ktrewiduszedcedowiatoci;gnosis,wiedza
tajemna,dajeszansucieczki,czylizbawienia.

DoktrynaTrychotomii:naczowiekaskadasiciao(soma),dusza(psyche)iduch(pneuma)
superdusza,nabywanaprzezchrzest.
Pogldytepotpiono,wBibliinigdzieniezestawiasitychterminwoboksiebie.

BibliaiOjcowieKocioa.

Biblia4razywspominaoduszach(heb.nephesh)potraficychsiporuszazwierzt.
Tchnienie"oddech"(heb.ruach)oywiaAdama,ktrystajesi"ywdusz".
miertoutrataducha,anieduszy.
WStarymTestamencieoddychaniejestsymbolemycia.
Metaforycznie:gdduszy,pragnienieduszy,
zadowolenieduszy.

OjciecKocioaTertulianwtraktacie"Onaturzeduszy"
(ok.200roku)napisa:
Dusza"niemoebyniczyminnymjaksubstancj
cielesn",skorocierpiwHadesie.
Duszamacharakterprosty,jestjednorodna.
Duchniemoebyrnyodduszy,ktrejfunkcjjest
oywianieciaaioddychanie.
Niemonasobiewyobraziczowiekapozbawionegoduchaleczniepozbawionegoduszylub
odwrotnie.
Umys(gr.nous)tofunkcjaduszy,aparatpoznawczy,kontrolujcyciao.

Skdbierzesidusza?MusizostastworzonazciaemlubjaksdziTertulianpowstaw
naturalnysposbrazemzciaem;tadoktrynanazywasitraducjanizmem.
TeoriatapotpionazostaaprzykocuVwieku.

w.GrzegorzCudotwrca(3w):duszaporuszamateri,naktrniedziaajsiy.
Duszadajeciauycie,czyliruch,dziaawszdziewcaymciele,jestsubstancjprost.
Odwagaiprawotocechyduszy,niemajfizycznychwasnoci,duszajestwicbezcielesna,
niepodzielna,prosta,niemiertelna.
Duszajestrozumna,posiadaintelekt,dzikiczemustworzyasztuki.
Takwicjuwtrzecimwiekuzacztoargumentowa,eduszanie
moebymaterialna.

wityAugustyn(354430):zmodyfikowaneideePlatona.
Duszajestniematerialna,Bgdajejwjakimmomenciezarodkowi
(zwyklesdzono,ewmomenciepierwszychsamodzielnychruchw
zarodekmusiajumiedusz).
Hebrajskiterminruachoznaczaoddech,duchalubinspiracj.
Inteligencjalubumys(nous)jestBoskemanacj,psychejest
emanacjnous,amateriaemanacjpsyche.
Duszastoiwyejodciaa,wictociaoznajdujesiwduszy,anieodwrotnie.
w.Augustynwyznawasprzecznypogld,ejednoczeniewszechmocBoazgryokrela,
ktraduszabdziezbawiona(teoriaaski),ajednoczeniewolnawolapozwalanawybr
grzechulubjegoodrzucenie.

OjcowieKocioaischolastycy(np.JanDunsSzkot),usiujcypogodziwiarzrozumem,
uwaalianioyzaistotyduchowe,zoonezsubtelnejmateriijakeinaczejmogybyje
"chlebanielski"?

Tomizm

w.TomaszzAkwinu(12251274)tonajwaniejszy
scholastyk.
SumaTeologicznaw.Tomaszabyabliskakoncepcjom
Arystotelesa.
Neotomizm,odkocaXIXwiekusilnynurtwfilozofii
chrzecijaskiej.
Duszato"aktpierwszyciaauorganizowanego,zdolnegodo
wykonywaniaczynnociyciowych",zasadajestestw
oywionychumoliwiajcaimwykonywaniefunkcji
yciowych.
Ruchy,np.wzrostroliniruchyzwierzt,toprzejawdziaaniaduszy.

Duszawegetatywna:cielesnefunkcje,rozmnaanie,wzrostiodywianieobecnie
metabolizm.

Duszazmysowa:odpowiadazapoznaniezmysowe,dotyk,smak,wch,suchiwzrok,
oddziaujcynaodlegowniematerialny,duchowysposb.
Zmysuwsplnyrozsdek,commonsense,orazpamiiosdzmysowy.
Intelektbiernyzwierztiludziobecniegwnief.ukadulimbicznegomzguipamici.
Charakterystycznaformabyciaczowiekiem,zachowaniatypowedlagatunku:korastarai
podkorowestrukturymzgu.Hipostazproceswrozwojowych,genetyki,biochemicznego
rodowiskapodowegoiwpywurodowiskanaksztatowaniesimzgu.

Duszarozumna,posiadajcaintelektczynnywystpujetylkouludzi.
Obecnieuwaamy,etokoramzgu,patyczoowe,planowanie,wolaimowaodpowiadaj
zatefunkcje.
Trzydusze:jaktrzyobszarymzguwg.PaulaMacLeana:piemzgu,
ukadlimbiczny,kora.
ZygmuntFreud:umyszoonyjestzid,egoisuperego.
Umys(ac.mens,gr.nous)jesttym,coczynizczowiekaistot
rozumn.
Jesttoumysracjonalny,odpowiedzialnyzawyszeczynnoci
psychiczneipercepcj,bezregulacjifunkcjiwegetatywnych.

Platonpisanatemathierarchiibytw,odmineraw,rolin,przez
zwierztadoludzi.
Roniezoonofunkcjiisubstancjiwhierarchii.
Uw.TomaszazAkwinujestodwrotnie:duszaludzkajestnajniej,najbardziejzoona,
anioowiesczystymiinteligencjami,poruszajsferyniebieskie,niezmiennaJedniatobyt
bezwzgldnieprosty.
Koncepcjarozwojuduszy,odwegetatywnejduszyembrionu,przezzmysowaduszdziecka,
doracjonalnejduszyczowiekadorosego,zostaaodrzuconaprzezteologw,chociatakz
grubszaprzebiegarozwjumysu.

Wikszodyskusjiredniowiecznychwydajesiobecniemaointeresujca,gdydotyczy
kwestiiumiejscowieniaduszywcieleijejniemiertelnoci;niejestjasnecomogaby
oznaczaniemiertelno"zasadyorganizacyjnej".Czyalgorytmysmiertelne?
PapieLeonXw1513zabronigoszeniaprzekonaomiertelnociintelektu,alew1516
PietroPomponazziopublikowatraktatDeimmortalitateanimae(Oniemiertelnociduszy)
argumentujc,eintelektjestmiertelny,bozaleyoddziaaniasubstancjiorganicznych
(mzgu).
Paradoksalniewieluteologwutrzymywaowtymokresiesprzecznepogldy,uznawaneza
odmiennespojrzeniewiaryiwiedzy,religiiifilozofii.Np.w"Deincantatione"Pomponazzi
argumentuje,edemonyiduchynieistniej(woparciuoteorikosmosuArystotelesa),az
drugiejstronydeklarujewiarwichistnienie.

Rozwizaniaproblemupsychofizycznego,czylirelacjiduszydociaa(wicejwwykadzieo
filozofiiumysu).
Cakowitaodrbnozdarzefizycznychizdarzementalnych:koniecznyparalelizm,
synchronizacjazdarze(Leibnizlubokazjonalizm)cigainterwencjaboskiejopatrznoci
Interakcjonizm:umyspoprzezduchadziaanaciao,duchjestsubstancjporedniz
materisabooddziaujcvideKartezjusz:duchdziaanamzgprzezszyszynk
wypenionmaterieteryczn.

OdXVIwiekuzacztozwracauwagnarelacjepomidzyintelektema
wyobraniizmysami,czemupoprzedniozaprzeczano.
GiovanniFrancescoPicodellaMirandola(14701533),wDe
imaginatione(OImaginacji,1501),uzasadnia,eintelekt,pragnieniai
dziaaniaosobymonaukierunkowakontrolujcinformacje
dochodzcedozmysw,intelektniemoewicbycakiemoderwany
odfizycznegowiata.
Monateideeuznazapocztkienaktywizmu,ideiobecnieaktywnie
rozwijanych.

HiszpaskihumanistaJuanLuisVives(14921540)wtraktacieDe
animaetvita(Oduszyiyciu,1538),analizowawpywemocjina
intelekt.
GirolamoFracastoro(14831553)iBernardinoTelesio(150988)
podjliprbypowizaniaproceswmyleniainiematerialnego
intelektuzfizjologi,prbujcmaoskuteczniezachowajakfunkcjdlaniemiertelnej
duszywprocesachyciowych.
Wanymzagadnieniembyyrelacjepomidzyintelektemazachowaniemjelitylkoludzie
dysponujintelektem(awicniemiertelndusz)tonailewadzezmysowe,odktrych
zalezooneformyzachowaniazwierzt,mogwyjaniarwnieludzkiezachowanie?
Jeliintelektjestzalenyodmzgu("wadzorganicznych")towjakisposbludziernisi
odzwierzt?

Kartezjusz(15961650)wprowadzidualizmsubstancjidzielcwiatnarzeczyrozcige(res
extensa)imylce(rescogitans),ograniczajcmylcedoludzi.
Myliniesfizyczne,niemogwiculegarozpadowi;niemajichzwierztaboniepotrafi
posugiwasijzykiem.
IdeeKartezjuszabyykrytykowanezwielustron:przezmonistycznfilozofiSpinozyczy
Leibniza,jakfilozofimechanistyczn.

LekarzJulienOffraydeLaMettrie,wLHommemachine(Czowiek
maszyna,1748)argumentowa,eczynnociprzypisywaneduszy
zaleodfunkcjonowaniaciaa,
Czowiekdziaapodobniejakmaszyna(nakrcajcaswojwasn
spryn,jaktookreli)irnisiodzwierztjedyniestopniem
doskonaociintelektuczywyobrani,ktrLaMettrieuznawaza
podstawowwadzpsychiczn.Spodziewasi,emapydasi
nauczyludzkiejmowy.
picyczowieknieposiadawoli,duszapiwrazzciaem,choroba
osabialubniwelujewol,zamieniaodwagwlkliwo;nafunkcjonowaniewoliwpywa
choroba,pokarm,pogodaiwiekosoby.
Rozwaajcprawonaturalnedochodzidowniosku,ezarwnoludziejakizwierztamu
podlegaj,aztegowynika,ezepostpowaniejestchorob,ktrnaleyleczy;wszelkie
czynnociduchowemajpoczteklekarzawewknachnerwowychnapdzanychsi
yciowczerpanzcaegociaa.
Jegoanonimowopublikowanedziea(Historianaturalnaduszy,Czowiekmaszyna,Czowiek
rolina,Sztukaodczuwaniarozkoszy)byyzakazanenawetwliberalnejHolandii,a
okolicznocijegomierci"zprzejedzenia"niezostaynigdywyjanione.

Duszawitalnaorazproblemymechanicystwzwyjanieniamirozwojupodu,homeostazy
czyinnychcechorganizmwdoprowadziyprzykocuXVIIIwiekudopowstaniawitalizmu.
Okoo1600rokudokonanopodziaumateriinadwierneformy,organiczn,ktrepo
podgrzaniuniewracaadopierwotnejformy(jestzatoodpowiedzialnadenaturacjabiaek),i
nieorgnaiczn,ktradoniejpowracaa.
Koncepcjesiyyciowej(visvitalis)przetrwaydodrugiejpoowyXXwieku,pomimoodkrycia
juwpierwszejpoowieXIXwiekusyntezyzwizkworganicznych.
CharlesBonnetijegonastpcydoszukiwalisifunkcjiduszywkierowaniutsi.
WXIXwiekuistnienieduszyusiowauzasadniruchspirytystyczny,nadalpopularnyw
AmerycePoudniowej.
WXXwiekuuzasadnieniemistnieniaduszymiaysistapodrepozaciaem(OOB)i
dowiadczeniamierciklinicznej.

Wnauceporzuconoprbyzrozumieniaproblemwfilozoficznychzwizanychzpojciem
duszy,skupiajcsinadobserwacjamiempirycznymi;wielesubtelnychaspektwprzey
ludzkichudaosiwyjanidopieroniedawno.
Jednakekoncepcjeobecnewnaszejkulturzeireligiachnadalwpywajnanaszemylenie.
SynnykanadyjskichpsychologDonaldHebbnapisaw1966roku(D.O.Hebb,Podrcznik
psychologii,Warszawa1969,s.26):

W psychologii bez wzgldu na to, czy kto wierzy w istnienie duszy, czy te nie
przyjmuje si obecnie jako hipotez robocz, e dusza nie istnieje. Zaoenie takie
nie ma nic wsplnego z wiar. Nie istnieje tutaj aden konflikt midzy religi a
metod naukow. Teoria naukowa zblia si do prawdy poprzez ukad przyblionych
twierdze i psychologia nigdy nie moe dogmatycznie zakada prawdziwoci swoich
zaoe dotyczcych natury psychiki.

Czystwierdzenie,enieistniejbazyliszkiczyfeniksyjestdogmatyczne?Istniejjedyniew
sferzefantazji.
Jakieargumentyprzemawiajzautrzymaniemwiarywdusz,ktraniemaadnychfunkcji?

Pojciaduchaiduszywmylifilozoficznej

Duchwfilozofiiutosamianybyzduszniezwizanzciaem,
zwaszczaduszracjonalniwolicjonaln.
DokocaXVIIIwiekuutrzymasipodzianaduchyzwierzt,duchy
witalne,orazduchymagnetyzmu(Mesmer).
HegelnapocztkuXIXwiekustworzyfilozofiducha.
Duchjestpodstawowkategoriwjegofilozofii,poznajesamegosiebiepoprzezfilozofi
jakopodmiotijakosubstancj.
Strzypostaciebytu:idea(teza),przyroda(antyteza)iduch(synteza)logika,filozofia
przyrodyifilozofiaducha.
Stetrzypostacieducha:subiektywna,obiektywnaiabsolutna,wsztuce,religiiiwfilozofii.
Trzyformysubiektywnegoducha:duchbadanyprzezantropologiwyaniasizprzyrody;
duchbadanyprzezfenomenologijestwiadomociistoipozaprzyrod;duchpoznawany
przezpsychologiodnosisidowasnychokrele.
Duchobiektywnyksztatujewiatzewntrznyzgodniezeswojwolstanowicprawo.

FenomenologiaduchaHegla(1807)opisujeetapydrogiwiadomocidowiedzyabsolutnej
przezsamowiedz,rozum,ducha,religiiwiedz.
PraceHeglabyymtne,opartenakonceptualizacjirzeczywistocinieprzystajcejdo
naukowejanipsychologiipotocznej,wyciganoznichskrajnieprzeciwstawnewnioski.
FilozofiaHeglamiaaduywpywnarozwjfilozofiimarksistowskiej(alienacja,reifikacj
relacjimidzyludzkich),idealizmubrytyjskiegoifilozofiiniemieckiej.
WilliamJamesnapisa:Heglowskisposbmyleniajestwynikiem
zatruciatlenkiemazotu.

Wpsychologiiduchowyodnosisidowyszychczynnoci
umysowych,wykraczajcychpozapercepcjzmysowireakcje
emocjonalne,awicrozumieniaetyki,moralnociczysztuki.
Takierozumieniepochodziodniemieckichfilozofw(XXw.)Ernsta
Troeltscha,EduardaSprangeraiinnych.
Psychologiauywaapocztkowopojciaduszy(np.Wilhelm
Wundt):duszarozumianabyjakoakt,dziaanie,aniejako
substancja.

wiatkulturyistniejeobiektywnie,idee,obiektyduchowe,
poznawalnezapomocpsychiki.
wiatemduchowymzajmujsinaukihumanistyczne,wiatemumysupsychologiaa
wiatemmaterialnymnaukiprzyrodnicze.
wiatduchatokonstrukcjaumysu,anieobiektywnieistniejcrzeczywisto."wiatducha
niejestwiatemrzeczywistoci,leczwiatemmoliwoci"(G.Santayana).

Fenomenolodzy(np.RomanIngarden),pisalio"siachduszy"wypywajcychzrdzenia
naszego"ja".
"Wasnociduszy(osoby)zarwnogeneralne,jakcileindywidualne,wyznaczonesw
koniecznysposbprzeztreisposbdokonaniasiodpowiednichprzeywiadomych".
Strumiewiadomoci,Ja,duszaiosobaczowiekastanowijedncao,"monad"
Leibniza.
Duszajestwfenomenologiimetafordlaproceswzachodzcychwmzgu.

Krytykapojciaduszyiducha

Problemzpojciemduszy:

rozumienieduszyjakosubstancjiprowadzidowieluproblemw;
jeliduszatopojcieabstrakcyjne,zasadaorganizacji,tojestzegzystencjalnego
punktuwidzeniamaointeresujca;

Duszajakosubstancjatokoncepcjadawnoodrzucona,bezpodnawobliczuwiadomocina
tematmzguizachowania,neuropsychologiiichorbpsychicznych.
Duszajakofunkcjamzguwynikajcazjegoorganizacjimasensjedynie
metaforyczny.

Duszew.TomaszamajsitakdoumysujakfizykaArystotelesadoobecnej.
Scholastycyprzypisywaliduszwszystkiemucosirusza,wtymplanetomi
gwiazdom.
Ogieporuszasipodobniejakorganizmybiologiczne,zasadajesttakasamachemiczne
procesyspalania.

Pocodusza?Kiedybyaatnanaszejniewiedzyiwieleosbnadalchceuywawten
sposbkoncepcjiduszy.
Pierwotnfunkcjduszybyaanimacjaciaaijegowzrost.
Czypozostayjakiefunkcjektremonaduszyprzypisa?
Jakozasadaorganizacjinieodnosisidoemocji,wrae,skojarze,poczuciatosamoci,
wadzeduszyswicfunkcjamimzgu.
Niepotrafimysobiewyobraziniebytu,gdyniepotrafimysobiewyobrazibrakuemocji,
pragnieimyli(Bering2010).

Proponowanefunkcjeduszy Realizowaneprzez Czyjepropozycje

Poruszanieciaem Procesymetaboliczne Religieanimistyczne

DNA,topobiologia,rodowisko
Formaciaa Arystoteles
podowe

Mzgzachowania
Intelektbierny Tomizm
sensomotoryczne

Tomizm,
Intelektmonociowy Mzgwyszeczynnocipsychiczne
neoscholastycy

Patyczooweijdrapodstawy Tomizm,
Wola
mzgu neoscholastycy

Instynktowneformy
Podwzgrze,ukadlimbiczny Neurobiologia
zachowania

Dyspozycje Strukturapoczeneuronw Fenomenologia

Pokilkutysicachlatspekulacjinadalbrakjestnajmniejszegopostpuwrozumieniunatury
duszy.

Brakjestegzystencjalnychrelacjiniematerialnejduszydonaszegopoczucia
tosamoci.
Zdolnodoodczuimplikujezmiany.Duszajakosubstancjaprostaniemoewic
miesubiektywnychwraeiodczu.
Oddziaywaniebytwmaterialnychiniematerialnychjestproblememneoscholastyki
podobniejakbyo1000lattemu.
Pytanie"Cosizemnstaniepomierci"implikuje,e"mn"jestniematerialna
dusza,alewiemy,efunkcjepoznawczeiafektywne,jakipoczucietosamoci,to
funkcjemzgu,ktrysirozkada(szczeglniewidatowrnychdemencjach).
Naszatosamosizmienia,ojakimwicja,ktremiaobyprzetrwa,mwimy?W
wiekulat5,10,20,czyrokpodiagnozieAlzheimera(wkocowejfaziejasi
rozpada)?

Majcpojcie,ktreutracioswjsens,prbujesinadamuinny,np.dusza
=osobowo.
Sensswoczywicieewoluuje,alenadawanienowegosensupojciu"dusza"
stwarzapozoryjegolegitymizacjirwniewkontekciereligijnym,gdziema
onocakieminneznaczenie.

Zanglojzycznejliteraturynaukowejodniesieniadoduszyznikynapocztku
XXw.
Wjz.niemieckim"standuchowy"(seelischezustand)tostankognitywnoafektywny
umysu.
Panujeprzekonanie,efachowcy(=teolodzy)conatematduszywiedz,aleskdmieliby
naprawdcowiedzie?
Teolodzynicniewiedzodziaaniumzgu,odziaaniuwoli,procesachdecyzyjnych,czy
wiadomoci,swojwiedzonaturzeludzkiejopierajcnaredniowiecznychspekulacjach.

Dlaczegowiarawduszetaksidugoutrzymuje?
Wiesitozcaymkompleksemwierze,np.wyobraeniamizwizkwprzyczynowych
uczynkwzayciaisytuacjipomierci,ocenmoralnych,ktremajswojereperkusjepo
mierci,teoriiumysuzwyobraeniamioyciupozagrobowym,naturalnymwraeniem
dualizmuiideamireligijnyminabytymiwdziecistwie,skonnocidorozumowania
teleologicznegoidoszukiwaniasisensuicelu,iwieluinnych.
Bering(2006)doszeddownioskw,etakawiarajestrezultatemtego,esystempoznawczy
wyewoluowatak,bytworzyiluzorycznereprezentacjepsychologicznejniemiertelnoci,
inteligentniezaplanowanejjaniiprzypisujesymboliczneznaczenianaturalnymzdarzeniom.

Wieluludzimartwiodrzuceniepojciaduszyprzeznauk,bojsi,etooznaczadefinitywny
koniecichistnieniapomierci,jednakeludziereligijnipowinnipamita,ekredowiary
katolickiejniemwioduszachpomierci,tylko"oczekujwskrzeszeniaumarych",atojest
cakowiciepozanauk.

2.8.Umys,wiadomoiniewiadomo

Umystorwniepojcieabstrakcyjne:czyjesttolepszakoncepcjanidusza?
Anaksagoras(500,428)pierwszyodrniumysodmaterii.
PrzednimTalesiinnigosilimonistycznepogldy,poszukujcjednejlubkilkuprostych
substancji,zktrychwszystkosiskada.
Nousdlagrekwbyrodzajemsubtelnejmaterii,"najsubtelniejszejzewszystkichrzeczy",
zasadporzdkujcwszystkierzeczy,pobudzajcjedoruchuikontrolujctenruch.Nous
tumaczonejestjakoumys,intelekt,rozumlubduch.
Pojciepsychetumaczonejestjakoumyslubdusza,pojciateniebyyjasnorozgraniczone.
Wfilozofiichrzecijaskiejpojecieumysupojawiaosirzadko.

wiadomojestpojciemtrudnymdozdefiniowania.
wiadomobyarozumianojako:

substancjaumysowa,
zdolnoorganizmudoodczuwaniawraeidziaawolicjonalnych,
stanprzeciwnydoniewiadomegostanukomylubnarkozy,
cigystrumielubpoledanychzmysowych,
relacja,stosunekumysudozjawiskzewntrznych.

John Locke poda jedn z bardziej uytecznych definicji: wiadomo to "percepcja

tego, co dzieje si we wasnym umyle".

PionierzypsychologiiwXIXw.(WilhelmWundt,OswaldKlpe,
EdwardTitchener,WilliamJames)prowadzilibadaniawiadomoci
uywajcintrospekcji.

Wundttwierdzipocztkowo,epsychologiazajmowasimoetylko
wiadomoci.
Introspekcjazamiastbynieomylna,doprowadziadokryzysuiw
efekciedobehawioryzmu.
Okazaosi,eobserwacjaiinterpretacjawasnychstanw
mentalnychwiesiziluzjamipoznawczymi,niernisiistotnieod
obserwacjiirozumieniastanwcudzych.
Pniejpsychologiaodwrciasicakowicieodbadaopartychnaintrospekcji.
NaukowebadaniawiadomocizaczosidopierowostatniejdekadzieXXw.

NiewiadomotopojcieupowszechnioneprzezZygmuntaFreuda.
Niewiadomeelementypsychikimogmiewpywnazachowanie,naleyjewictraktowa
jakoczumysu.
Uwiadomienietychelementwdzikipsychoanaliziemoepomcrozwizaproblemy
psychiczne.
KoncepcjeFreudabyywzorowanenahydraulice,np:jego"cinieniepsychiczne".
Niewiadomojakozbirautomatyzmwmzgowychwprowadziliwczeniejneurolodzy.
Naleymwinietyleoniewiadomoci,botosugerujejakistatycznysystem,coo
niewiadomychprocesach;wszystkocodocieradomzguizostawiawnimchobychwilowy
ladmoewpynnazachowanie,atylkonieliczneprocesywmzgu,wyrniajcesi
stabilnocimajszansbywiadome,moemysobieznichzdaspraw.

W19.wiekubyojuwiadomo,eistniejodruchyrdzeniowe,automatyzmyktrenie
wymagajudziaumzgu.
Sammzguwaanybyzasiedliskoduszy,wiadomoci,niemonawicbyokojarzygoz
automatyzmami,gdymogobytopodwaywiarreligijnawicjaksdzonomoralno.
W1860rokuangielskineurofizjologThomasLaycock(18121876)wksiceMindandBrain,
or,theCorrelationsofConsciousnessandOrganisationmusiaprzyzna,e:...mzg,
pomimotego,ejestorganemwiadomoci,podlegaprawomdziaaodruchowych,iwtym
zakresieniernisiodinnychzwojwukadunerwowego.Doprowadziamniedotejopinii
generalnazasada,ezwojewmzgu,bdckontynuacjrdzeniakrgowego,muszz
koniecznocipodlegapodobnymregulacjomwswoichreakcjach
nazewntrznepobudzeniajakte,ktrerzdzfunkcjamizwojw
krgowychiichanalogwuniszychzwierzt.

RosyjskifizjologIwanSeczenow(18291905),pionierbada
elektrofizjologicznych,napisawartykuleOdruchymzgu
(Refleksygolovnagomozga,1863),ewszystkiewiadomei
niewiadomedziaaniamonauznazazbioryautomatycznych
odruchw.
KomitetuCenzorwSt.PetersburgaoskarySeczenowao
propagowaniematerializmuipodkopywaniemoralnoci
chrzecijaskiej,zaprzeczaniewolnejwoli,awicosobistej
odpowiedzialnoci.
Cenzurazabroniadrukowaniajegoartykuuwpimieoszerokim
zasigu(tj.onakadzie6000egzemplarzy)pozwolonomugoopublikowaw
specjalistycznympimiemedycznym.Artykustasijednakpopularnyiw1866rokuukaza
siwformieksiki,wywoujcostrekontrowersje.KomitetCenzorwwystosowapismodo
ProkuratoraGeneralnegoPetersburgadomagajcsizniszczeniaksikiiukaraniaautora.
Decyzjawydanazostaadopieroporoku:ProkuratorGeneralnyuzna,eksikanie
kwestionujeniemiertelnociduszyaninienawoujedoniemoralnychzachowa,powinna
bydyskutowanawkrgachnaukowychanadawanierozgosucaejsprawiespowoduje
jedynietyle,especjalistycznaksikastaniesipowszechnieznana.
Seczenowpowiedziapodobno,egdybygowezwanodosdu,pokazabyrezultatyswoich
eksperymentwnaabachipoprosioalternatywnewyjanienie.

Seczenowtwierdzi,ewszystkieruchy,wtymruchyuwaanezawiadome(wolicjonalne)s
jedynieautomatycznymiodruchami;mzgwykazujeznaczniewicejodruchwnirdze
krgowy,aleichnaturajesttakasama.Wszystkiewiadomeiniewiadomedziaanias
jedynieodruchami,rozpoczynajcymisiodzmysowejstymulacji,wywoujcymiwmzgu
reakcjeikoczcymisidziaaniami(ruchami).
Przyustalonychbodcachistaniewewntrznymprocestenprzebiegawdeterministyczny,
jednoznacznieokrelonysposb.yciepsychicznejestwic
pochodnstymulacjizmysw.

TomaszHuxleyopublikowawpimieNatureesejO
hipotezie,ezwierztasautomatami,ijejhistorii(1874):
naszestanymentalnespoprostusymbolamizmian,
ktredokonujsiwautomatycznysposbworganizmie;
szczeglnilustracjjesttuodczucie,ktrenazywamywol,
ktreniejestprzyczyndziaania,ajedyniesymbolemtego
stanumzgu,ktryjestbezporedniprzyczyndziaania.
Jestemywiadomymiautomatami,obdarzeniwolnwolw
jedyniezrozumiaymsensietegomocnonaduywanego
pojciamoemypodwielomawzgldamirobitocochcemyalepomimotegojestemy
czciwielkiegoszereguprzyczyniskutkwktre,wnieprzerwanejcigoci,skadajsina
tocojest,byoibdziecaeistnienie.
HuxleyprzypisujepodobnepogldyLeibnitzowi,Hartelyowi,orazcaejszkoleteologii
kalwiskiej,opierajcejsinapredestynacji.

SzkockichirurgJamesBraidod1841rokuprowadzieksperymentyzhipnoz,wizan
wwczaszmagnetyzmemzwierzcympropagowanymwczeniej
przezFranzaMesmera(17341815).
Magnetyzmzwierzcymiabyskutkiemprzemieszczaniasi
fluidu,naktrywpywaysiyprzyciganiacianiebieskichna
nerwyywychistot.
Stanypsychiczne,aleiduchy,miaybyprzejawemdziaania
tegofluidu.DozbadaniasprawypowoanoFrancuskKrlewsk
KomisjpodpatronatemLudwikaXVIw1784(wjejskad
wchodzimidzyinnymiBenjaminFranklin).
Komisjastwierdziaprzypadkirzeczywistychwyzdrowie,alena
skutekautosugestii,nieznalezionodowodunadziaaniefluidw
magnetycznych.

WiekimpropagatoremmesmeryzmuwAngliibyznanyfizjolog
JohnElliotson,chociapismoLancetposeriitestwwjegodomuw1838rokucakowiciego
zdyskredytowao.
DziaalnoElliotsona,kryw1849rokuzaoyszpitalleczcygwniemesmeryzmem,
zachciainnychbadaczydoprbracjonalnychwyjaniestanwpsychicznych
wywoywanychwczasieseansw.
JamesBraidopisastanhipnotycznyjakonowystanfizjologicznywpracy"PracticalEssayon
theCurativeAgencyofNeuroHypnotism",wprowadzajcnazw"hipnoza"dlaodrnienia
odpomyswparapsychologw.
Braid:"Przypisujtodziaaniuintensywnegoprocesuabstrakcji,czyliskupieniauwagi,w
ktrympacjentzwykleskupiasinaswoichmylachiwidzianymobiekcie,zwalniajcswj
oddech."
Dalszahistoriatychwydarzedoprowadziadorozwojunauki,ktrnazywamypsycho
neuroimmunologi.
BenjaminCarpenterbadaprocesyniewiadome,ktrepodlegajadaptacji(utajonemu
uczeniu).
RazemzszkockimfilozofemWiliamemHamiltonem(1788
1856)iThomasemLaycockiemstwierdzili,enietylko
mechanizmypercepcjiswznacznejmierzeniezaleneod
wiadomychaktw,alerwnieprocesymyloweodbywajsi
wwikszocipozawiadomoci.
Carpenterzauway,eniewiadomeuprzedzeniamogmie
silniejszywpywnazachowanieibybardziejniebezpieczneni
wiadome.
Wszczeglnocireakcjeemocjonalnezachodzwniewiadomy
sposb:Naszenastawieniedoosbiprzedmiotwmoesi
cakiemzmieniiniebdziemytegowiadomidopkinie
zwrcimyuwaginaswjwasnystanmentalnyiniezauwaymyzmiany,ktrasiwnim
dokonaa.
Dopodobnychwnioskwnatematpercepcjiiproceswniewiadomychdoszedw
NiemczechHermannHelmholtz.
Niestetytepogldyniepasowaydodominujcychideidualistycznychinieznalazyszerszej
akceptacjiadoczasupowstanianaukkognitywnychwdrugiejpoowie20.wieku.

Przykocu19inapocztku20.wiekuWilliamJames,WilhelmWundtiinnipionierzy
psychologiibadaliwiadomeprocesyopierajcsinaintrospekcji.
ZygmuntFreudijegouczniowiebadaliniewiadomeprocesy,ktreuwaalizardo
problemwpsychologicznych.
IdeeFreudaodbiegaydodalekoodniewiadomychautomatyzmwrozwaanych
wczeniej,skupiajcsigwnienadrolzapomnianychprzey,ktrewpywajna
zachowaniewniewiadomysposb.PragncdotrzedotychwspomnieFreudrozwin
psychoanaliz,azwaszczainterpretacjmarzesennych.
Wprowadzitebardzooglnyschematbudowypsychikiludzkiejzoonyztrzechstruktur,
id,egoisuperego.Takiepodejcietrudnobyojednoznacznie
zweryfikowaipowizazpsychologieksperymentaln.
Postawiotopsychoanalizpozagwnymnurtemnauki.

PowizaniaideiFreudazoglnymistrukturamimzguzauway
PaulMacLean,dyrektorLaboratoriumNeurofizjologiiwNational
InstituteofMentalHealth(NIMH)

Trzydusze:wegetatywna,zwierzcairacjonalna.
Trzyobszarymzgu:piemzgu,ukadlimbicznyikora
nowa.
TrzystrukturyFreudaskadajcesinaumys:id,egoi
superego.
Id=prymitywnanaturagadw,pieipodwzgrze,dusza
wegetatywna.
Ego=emocjeistrukturaosobowoci,ukadlimbiczny,duszazwierzca.
Superego=wiadomospoeczna,moralno,odpowiedzialno,koramzgu.
Idodpowiadazapopdy,podstawowepotrzebyiafektytogwniefunkcjapniamzgui
przylegajcychdoniegostrukturpodstawyneuronalnej,rozwinitejdobrzeugadw.
Egoreprezentujerozsdek,procesykontrolujcewracjonalnysposbzachowanie,
postrzeganie,procesywykonawcze,nadajcesenspostrzeeniomimylomtowznacznej
mierzefunkcjeobszarwlimbicznychiczciowokorowych,rozwiniteussakw.
Superegoreprezentujewartocimoralne,wzorcespoeczne,deniadodoskonaoci,
hamujenegatywnepopdyid;monajeidentyfikowazkorprzedczoow,rozwinitu
ludzi.

Jednzostatnichprbuzasadnieniakartezjaskiegodualizmu
podjJohnEccles(19031997),laureatnagrodyNoblazfizjologiii
medycyny(1963).
ZKarlemPopperemnapisaksikMzgiJan(1977),
samodzielnieksikJakJankontrolujeswjmzg(1994).
Stawiajwniejhipotez:umyswpywanadziaaniemzguprzez
modyfikacjeprawdopodobiestwpobudzeneuronwna
poziomiekwantowym.
Chociasformuowanokilkatakichpomyswodwoujcsido
egzotycznychteoriikwantowychdlawyjanienianatury
wiadomociiumysunieudaosizaichpomocniczego
wyjani(wicejotymbdziew"Manowcachumysu").

Nowszeprdyfilozoficzneprzypuszczayatakinapojcieumysu.
Eliminatywnymaterializmodniesieniadoumysunaleyusun,gdysonenienaukowei
nieodpowiadaimadenfizycznezjawisko.
Redukcyjnimaterialicipojciamentalnemajsens,aledadzsizredukowadozjawisk
czystomaterialnych.
Wszczeglnociteoriaidentycznocigosi,ezjawiskapsychicznestosamezestanami
neurofizjologicznymi;pojciapsychologiczneineurofizjologiczneswistociesynonimami.
Logicznybehawioryzm(GilbertRylewszystkiepojciamentalistycznessynonimami
zachowairuchwciaa,np.bljestsynonimemreakcjiidyspozycjidoreakcjitypu
organizmujakjkilubskurcze.
Behawioryzmmetodologicznykoncepcjaumysumasens,alenaleysi
ograniczydobadaniazachowania,przewidywaniaikontrolizachowania.

Moemyzdefiniowaprecyzyjnietylkoto,codajesimierzylubopisaw
prostysposb.
Informacjawydajesidoprostympojciem,aledajesizdefiniowajedyniew
ramachteoriiprzesyaniasygnawwsposbzadawalajcy.
Przezumyszwyklerozumiemyzespwszystkichfunkcjipsychicznych,zktrych
konsekwencjimoemysobieprzynajmniejporedniozdawaspraw.
Takiepojciajakumys,wiadomoczyinteligencjamonazdefiniowaprecyzyjniejedynie
wramachjakiejteorii,np.(R.Piat,1999):"umystoosobisty,funkcjonujcymodelwiata".
Niedasiichzdefiniowawsposbuwzgldniajcywszystkieintuicyjnieodczuwane
skojarzenia.
Maoktouwiadamiasobiesensuywanychpoj,efektemsdziwnepogldynanatur
umysu.
Wiekszouywanychprzeznaspojjestkulturowouwarunkowanaisubiektywnie
postrzegana.Wyjtkiemspojciaabstrakcyjne,np.matematyczne,jednoznacznie
zdefiniowanewramachjakiejteorii.
Angielskie"mind",niemieckie"Geist",czeskie"Mysl",francuskie"Esprit",woskiei
portugalskie"Mente",rosyjskie"Rozum",szwedzkie"Psyke",norweskie"Sinn",koreaskie
"Maum",czypolskie"umys"niesrwnowanymipojciami.

Literatura

DuchW,Duchidusza,czyliprehistoriakognitywistyki.KognitywistykaiMediawEdukacji1
(1999)str.738.

Bering,J.M.(2006).Thefolkpsychologyofsouls.BehavioralandBrainSciences,29,453498
TaiinnepracenatematwiarywduszezQueensUniversity,InsituteofCognitionand
Culture.
Bering,J.M.UnderGodsSkin:TheHiddenPsychologyofSouls,DestinyandtheMeaningof
Life.NewYork:W.W.Norton2010.
Arystoteles,Oduszy
w.Augustyn,Owielkociduszy
w.Augustyn,Oniemiertelnociduszy

Natematmitologiipublikujesiwieleksiek.

1. AngelisF.T,ThePolytheismOfTheBibleAndTheMysteryOfLucifer(SpartaBooks,
1997)
2. BeringJ.M,Thefolkpsychologyofsouls.Behavioralandbrainsciences29,453498,
2006.
3. BloomHoward,TheLuciferPrinciple:AScientificExpeditionIntoTheForcesof
History(AtlanticMonthlyPress1997)
4. DobroczyskiB,Szlachetnybanitanawygnaniu.Czyjestmiejscedladuszyw
psychologii?Znak,stycze2009.
5. EliadeMircea,Historiawierzeiideireligijnych(PAX1988)
6. FrankfortHenri,FrankfortH.A,WilsonJohnA,JacobsenThorkild,IrwinWilliamA,The
IntellectualAdventureofAncientMan:AnEssayonSpeculativeThoughtinthe
AncientNearEast.Chicago:UniversityofChicagoPress,1977.
7. GilsonE.,Tomizm(PAX,Warszawa1998)
8. GogaczMieczysaw,Istnieipoznawa(PAX,Warszawa1976)
9. HumpdenTurnerCharles,Mapsofthemind.(MacMillian1981)
10. HuxleyAldoux,Filozofiawieczysta(PustyObok,Warszawa1989)
11. IngardenRoman,Sproistnieniewiata,TomII.OntologiaFormalna,cz2,wiati
wiadomo(PWNWarszawa1987)
12. JamesWilliam,Rodzajedowiadczereligijnych(Warszawa,19??)
13. KapleauPhilip,TrzyfilaryZen(ZwizekbuddystwZenSangha,Warszawa1991)
 14. LewisC.S.,Thediscardedimage(Cambridge1964)
15. McLeanPaulD,Atriuneconceptofthebrainandbehavior(UniversityofToronto
Press,Toronto1973);
TheTriuneBraininEvolution(1990)
16. MilesJack,Bgbiografia.Warszawa:Wyd.alfine,1998(analizaliterackaBiblii).
17. PiatR.(1999)Umysjakomodelwiata.Inst.FilozofiiiSocjologiiPAN,Warszawa.
18. RadhakrishnanSarvepalli,FilozofiaIndyjska(PAX1958)
19. Segal,RobertA.Myth:AVeryShortIntroduction.Oxford:OxfordUP,2004.
20. SobolP.G,TheoriesoftheSoul.In:TheHistoryofScienceandReligionintheWestern
Tradition:AnEncyclopedia,GarlandPublishing,2000,str.591599.
21. TatarkiewiczWadysaw,HistoriaFilozofii(PWN,Warszawa1978)
22. ThichNhatHahn,Zrozumienaszummys.J.Santorski,Warszawa2008.
23. TekstyOjcwKocioa:http://www.knight.org/advent
24. WhiteAndrewDickson,HistoryoftheWarfareofSciencewithTheologyin
Christendom.


3. Folklor Umysu

3.1.Przednaukowepojciaksztatujcemylenieoumyle

Ludzkowydajemisipiknympocztkiem,aleniesowemostatecznym.
FreemanDyson

Niepowinnonamzaleenatrzymaniusiwasnych,ustalonychpogldw,tylkonaszukaniu
argumentw,byjezmieninabardziejwiarygodne;wartosiciglepyta"skdtowiemy"?
Nailejesttopewnawiedza,anaileniepewnainterpretacja?
Niestetyrazzagniedonepojcialubprzekonaniatrudnojestzmieni.
Podstawowapomykatobrakrozrnieniategocosubiektywne,cojeststanemumysu,od
tego,codasiobiektywniezdefiniowa.
Jedyniepojciaabstrakcyjne,np.matematyczne,sjednoznaczniezdefiniowanewramach
jakiejteorii,pozostaepojciaskulturowouwarunkowaneisubiektywnierozumiane.

Zsubiektywnegopunktuwidzeniawszystkiepojciaistniejtylkownaszychumysach,ate
czstoprzywoywanemajdusioddziaywaniaiwieleskojarze.
Wszystkiepojciawpywajnaprocesymyleniaipodejmowanedziaania,wicite,ktrym
nieodpowiadaadnarzeczywistofizyczna;takiepojciaistniejwwieciementalnymale
ichskutkiprzejawiajsiwwieciefizycznym.
Chocianiemapowodu,bywierzywistnieniejakiegozjawiska,niemawiarygodnych
przyczyn,bymogoistnie,niemapomysudlaczegoijakbyobytomoliwe,niema
wiarygodnychdanychbyjepotwierdzilubdugotrwaebadanianiepotwierdziyjego
istnienia,wiarawjegoistnienieutrzymujesidugo.

Paranaukowaipseudonaukowaliteraturaopisujeparanormalnewaciwociumysu,
okrelanetujako"folklorumysu".
Niestetynaukowcyotymniemwi,brakujekrytycznegospojrzenianatakiepogldy.
Dlaczegoniemwi?Wieluprbowaorobibadaniaizmarnowalitylkoczasipienidze.
Wrecenzowanychpismachnaukowychniebyoozjawiskachparanormalnychadnych
doniesie,aletosizmienia,neuronaukicorazlepiejwyjaniajskdbierzesiwiaraw
zjawiskaparanormalne
Np.pismoCortex,wydaonumerspecjalny"NeuropsychologyofParanormalExperiences
andBeliefs",red.P.BruggeriCh.Mohr,Vol.44(10),(11122008)

Osobywierzcewzjawiskaparanormalnemajtendencjedoprzypisywaniaznaczenia
przypadkowymkoincydencjom,couwidaczniasiwreakcjachemocjonalnychwprostych
eksperymentach.
 Tendencjatajestsilniejszauosbokrelajcychsijako
religijne,trzymajcesischematwmylenia,ignorujcei
zapominajceinformacj,naktrzwrciyuwag,alenie
pasowaadoschematw.
Widatetendencjdomyleniapoziomufizycznegoi
mentalnego,animizmu,przypisywaniacechorganizmw
ywychrzeczommartwym,przenikaniasireprezentacji
zwizanychzeswojjaniiinnymirzeczami.

Artykuypseudonaukoweuywajjzykanaukowegow
bezsensownysposb,robicywraenienalaikach,np:
"LaserowoIndukowanyParamagnetyzmAntyprotonowy"
(LIPA).
Zunifikowanepolewiadomocitoraczejpoezja
inspirowananauknisamanauka.
Paranaukowetoprawienaukowe,ajednakniecakiem...
np.radiestezja,parapsychologia.
Parareligijne:fundacjaTempletonaoferujenagrodponad
milionadolarwzadziaaniawpywajcenazblienie
naukidoreligii.

Jeliparanaukowerozwaaniabyybyprawdziweumysniemgbybytylkofunkcjmzgu.
Wszyscywiedz,eszkockimatematykzwodogowiempomimobrakukorymzgu
wykazywainteligencjwyszodprzecitnej...aleczynapewno?
Skdtowiedz?Zgazet!CzygazetaprawdCipowieczyraczejszukasensacji?
Grupa"urbanmyth"wytropiardotejinformacjijesttotypowymitmiejski,opartyna
pomyce(nietenmzg...),aleczyktochcetowiedzie?
Najpierwsprawdzajmywlegendachmiejskich...

Wiadomoprawdziwa(Lancet370,2007,pp.262)orazskrtwNewScientist:wodogowie
spowodowaou44letniegourzdnikazFrancjirozprzestrzenieniesipynumzgowo
rdzeniowego,wypierajcegomzguwkierunkucianekczaszki.
Jaktomoliwe,eniktniezauwayproblemw?Zmianynastpowaypowoli,odruchyi
schematypostpowanianiezaniky,aleIQspadodopoziomu70punktw...

Jakwdobrymkryminale:trupbywzamknitymodrodkapokoju,niebyoszansy,bykto
tammgwej,wszyscytowidzieli...ajakdoczytamydokocatozagadkaznajduje
racjonalnerozwizanie,trzebagotylkochcieznale,zamiastwierzywiadkom.
Opowiadanianiemajwartocidowodowej,kontrolowaneeksperymentymaj.Czysjakie
naprawddobrewynikiwtejdziedzinie?

3.2.Zjawiskaparanormalne.

 Argumentzadualizmem:umysniezalenyodmaterii?
Zjawiskaparanormalne:przewidywanieprzyszoci(jasnowidzenie),
przekazywanieinformacjinaodlego(telepatia),postrzeganiepozazmysowe
(ESP,ExtrasensoryPerception),uzdrawianie.
Pokrewnepseudonauki:okultyzm,spirytyzm,teozofia,antropozofia
...

Nieporozumieniawpopularnejprasie:

naukazajmujesiintensywnietakimizjawiskami;
istniejwiarygodnedowodynatelepaticzypsychokinez;
niech"oficjalnej"naukidobadaniatychzjawisk.

Nauka to systematyczne sprawdzanie hipotez i cige szukanie alternatywnych,

najprostszych wyjanie, nie mona jej dzieli na "oficjaln" i jak inn.

150latkontrolowanycheksperymentwprzyniosylicznerozczarowania,wicobecniena
niewieluuniwersytetachmonaprowadzitakiebadania.
UniwersytetwEdynburgu(Szkocja),gdziejestKatedraParapsychologiiKoestlerana
WydzialePsychologii(fundacjaArturaKoestlera),jestwyjtkiem,alezajmujewcoraz
wikszymstopniupozycjesceptyczneczemuludzieinterpretujswojedowiadczeniajako
parapsychiczne?
Wielumodychnaukowcwbardzobychciaocowparapsychologiiodkry,aletoudajesi
totylkodziennikarzomwpopularnychpismach...

CSICOP(CommitteefortheScientificInvestigationofClaimsOftheParanormal),zaoona
przeziluzjonistJamesaRandimidzynarodowaorganizacjaskupiajcasceptykw,oferuje
1,1milionadolarwtemu,ktozademonstrujewkontrolowanychwarunkachparanormalne
moce.
NagrodaAustralijskichSceptykwtotylko100.000dolarw.
Najednegosceptykaprzypada1000entuzjastwzjawiskparanormalnych.
Gazetyipopularneksikiniesrdemwiarygodnychinformacji!Entuzjacicigledomnie
pisz,jakitojestemnaiwny,atutakiecudasidziej...

Skdtenpddowiarywpseudowyjanienia?Czyprawdziwanaukajestzbyttrudna?
Brakwyjanieniawiesizpoczuciemlku.Wymylenienazwylubpseudoteoriiwystarczy
byuspokoiumysiskierowamyliwinnymkierunku,niemapotrzebyzastanawianiasi,
skdmytomoemywiedzieiczytoabyprawda.
Uywamy100%mzgualetylko5%albomniejdokrytycznegomylenia...
Sceptycznawersjabogosawiestwa:bogosawieni,ktrzynieuwierzyli,chociawidzieli,
albowiemtodzikinimwiemydzisiajcoowiecieiprzestalimypaliczarownicena
stosach.

Astrologia
Astrologiatopomykazczasw,gdymeteorologiai
astronomianiebyyrozrniane.
AnkietywPoslcepokazay,e26%ludziczstoczyta
horoskopyatylko20%nigdy.
W1985r.w"Nature"opisanowynikitestu:100
najlepszychbrytyjskichastrologwokrelaodla50
osbnapodstawiehoroskopu,ktryztrzechtestw
osobowociodpowiadaosobie.
Wynikibyynapoziomieprzypadku,1/3
prawidowych.
ShawnCarlson,ADoubleblindTestofAstrology.
Nature,318,419425,1985.

Dlaczegoludziewierzwhoroskopy?Rozpoznajemy
siebiewkadymopisie.
Wielubliniakwdwujajowychmacakieminny
charakter,chociaurodzilisidokadniewtym
samymczasie.

Technika"zimnegoodczytu"(coldreading):zpyta
oglnychwydajcychsistwierdzeniamiprzechodzi
sidocorazbardziejszczegowychpyta.Technikite
stosowanesrwnieprzezsprzedawcwi
kaznodziejwreligijnychwUSA.

EfektMarsa,czylibadaniekorelacjipooeniaMarsazezdolnociamisportowymi,
doprowadziadointeresujcychdyskusjinatematstatystykitakichocen.
CzysportowcyrodzsiwczasiewschodulubkuluminacjiMarsa?
Jaksiichdobrzewybierzetoefektjestniecoponadprzypadek,alenawikszejprbce
takichkorelacjiniewida.

PorwaniaprzezUFO

DoniesieniaouprowadzeniachprzezUFOsczste.
AnkietywUSA:okoo2%ludnoci(prawie5milionw)miaoprzeycia,ktremogbyw
czasieseanswhipnotycznychinterpretowanejakoporwaniaipoddawaniezabiegom
medycznymprzezistotyzUFO.
Wynikparaliuprzysennego?Wnocyniemoemysiporusza,ogranianassilnystrach
pobudzaniepatwskroniowych(monajewywoawlaboratorium)wywoujewraenia
kinestetyczneruchulubdotyku,opuszczaniawasnegociaa,poczuciaczyjejobecnociw
pokoju.
NazaburzeniasnuskarysiwUSAokoo50milionwludzi.
Kiedyinterpretowanotojakoduszenieprzezzmorylubdiaby,obecniewiarawUFO
dostarczapozornieracjonalnychinterpretacji.

 CarlGustavJung(1959)uznaUFOzarodzcysiarchetyp,
odpowiadajcyzastpomaniowidemonwwczasach
technologicznegorozwojuiszybkichzmianspoecznych.
Analiza"incydentuzRoswell"(1947r)przezantropologwkultury:
ewolucjamituopartegonaschemaciebohaterawalczcegoze
smokiemlubdemonem,ktrykradnieludziomogie,wodczyinne
cennedobra.
Smokiemjestrzdfederalny,ktryukrywaprzedludzkociwiedzo
kosmicznychodwiedzinach,bohatertoufolog,ktryztymsmokiem
walczywydobywajcfaktynawiatodzienne.

Ciekawostka:MiyukiHatoyama,onapremieraJaponii,opisaaw
ksicejakjejduszawczasiesnupoleciaanaUFOwksztacietrjkta
naWenus,gdziebyobardzopiknieizielono.Pozatympani
HatoyamajadaSoce...

WiarawUFO,kontaktpsychiczny(channeling)zsuperistotamimoebyrezultatem
padaczkiskroniowej(wywoywanejprzezmigajcewiata),skonnocischizofrenicznychlub
wiadomymoszustwem.
Test:podanieczynnikwpierwszychliczby21024+1lublepiej,algorytmunaznalezienietakich
czynnikw;superistotypowinnyjezna,alezawszeokazujesi,enataktrywialnepytania
nieodpowiadaj...

SynneporwaniaprzezUFOtofantazjepodwpywemfilmwfantastycznychczyksieksf.
BettyiBarneyHillopowiedzielioswoimporwaniupodwpywemhipnozy,okazaosi,e
wieleszczegwwzielizfilmu"InvadersfromMars",nakrconego10latwczeniej.
Ksika"Wsplnota"WhitleyaStirnbergatointeresujcydokumenttakichprzey,opisujcy
tworyyjcegbokowpodwiadomociautora...

TajemniczekrgiwycitewzbouzanotowanopocztkowowAnglii,pniejwinnych
miejscach,rwniewPolsce.
Badania:podwyszonapromieniotwrczo,doskonaokmiaawykluczaichziemskie
pochodzenie,podejrzewanoldowanieUFO.
DougBoweriDavidChorley,emerytowaninauczycieleangielscy,robilijezapomockosyi
sznurkaprzymocowanegodopalika.

"TrjktBermudzki"zdobyrozgosdzikiksiceCharles'aBerlitza,ktryprzekrci
wikszoizmylipozostae"fakty"

Lewitacja

W1975opublikowanofotografielewitujcychwpostawie
lotosu,trenowalioniprogramTMsiddhiopracowanyprzez
MaharishiMaheshYogi.Wydawaosi,eladachwila
bdziemonarobibadanianaukowetegozjawiska,alelata
mijayaefektograniczasidopodskokwiniebyo
dowodwnaspadaniewolniejnipowodujetograwitacja.
MidzynarodowyUniwersytetMaharishiegooferujekursy
siddhis,czylitakichmocyparanormalnychjaklewitacja,
znikanieisyszenienaodlego;braownichudzia80.000
osb.


Przeprowadzonoponad500badanaukowychnaponad
200uniwersytetachiplacwkachbadawczych,
dokumentujcpozytywneefektyTM.
Imponujce?Naukowe?Brakujeniezalenychstatystyk
dugotrwaegowpywuTMnamedytujcych.
OrganizacjaMaharishiegopopieraastrologi(Maharishi
VedicAstrology),aonsamzdajesiwierzy,epozytywne
efektywynikajzprodukowaniaprzezumysysomy,ktr
spijajbogowie...


Po20latachniewykonanopodstawowychbada"Yogicflying".
7000latajcychjoginwpodskakiwao3razydziennie(wMaharishiNagar,wpobliuDelhi,
naprzeomielat1980/90).
Maharishitwierdzi,edzikitemuzakoczyasiZimnaWojna,rozwizanoPaktWarszawski
iZwizekRadziecki.
Ambitnyprojektz2000roku:100,000latajcychjoginw(YogicFlyingVedicPandits)!

Czypodskokiwynikajzeskurczumini?

WspczynnikkorelacjiEEGgwatownieronie.Kwantowakoherencja?Raczejagodne
wyadowaniapadaczkowe.
Tybetaczycyrobilizawodywyskakujczeskrzyowanyminogamizgebokiegodou!

Lewitron,czylizabawkazwirujcymbkiem,toprawdziwalewitacjawpolumagnetycznym.

Widzenienaodlegoiwpywintencjinazdarzeniaprzypadkowe

Telepatiabadanajestodkilkudziesiciulat,napocztkuzapomocdowiadczezkartami
Zenera.
"Widzenienaodlego"(remotviewing)toprbyprzesyaniaobrazwdrogtelepatyczn.
EksperymentynazlecenieCIAprowadzonoprzez24lata,raportwymieniastatystycznie
znaczcewynikialeinformacjenieprzydaysiwywiadowi.
W15%przypadkwinformacjeuznanozadokadne,aleocenystatystycznestutrudne.
EksperymentywStanfordResearchInternationalwykonaneprzezfizykw,HaroldaPuthoffa
iRussellaTargaw1974rokubyynatyledobrzewykonane,ewynikiopublikowanow
prestiowychpismach,NatureiProceedingsoftheIEEE.

Krytykatychdowiadczewynikaztrudnocizpowtrzeniemwinnychlaboratoriach.
DowiadczeniawKatedrzeParapsychologiiKoestleranaUniwersyteciewEdynburgu(Robert
Morris)prowadzonowcilekontrolowanychwarunkach,np.wczasiedeprywacji
sensorycznej.

Wpywintencjiczowiekanaprocesyprzypadkowe,np.nageneratoryszumwREG(Random
EventsGenerators).

Robert Jahn i Brenda Dunne zaoyli Princeton
Engineering Anomalies Research (PEAR), w krym
od 1979 do 2007 roku zrobiono seri interesujcych
dowiadcze.
Badano szum termiczny skorelowany z intencj czowieka (operatora) w dugich
seriach dowiadcze z kwantowymi generatorami szumu (diody termiczne),
klasycznym chaosem (spadajce pieczki, strumie wody).
Wyniki - raz na dziesi tysicy zdarze poza statystyk.
Obecnie PEAR sta sie czci International Consciousness Research Laboratories
(ICRL).

Odlegoodaparaturyjakiczaszdarzenia(przyszolubprzeszo)niemaznaczenia,
korelacjespodobne.
Nieznalezionodotychczassystematycznychbdw.
IdeasynchronicznociCarlaJungaiWolfgangaPauliegotojednoczesnezaobserwowanie
zdarzeniezwizanychzesobprzyczynowo.
Bymoewyjanieniemniejesttelepatycznyprzekazczypsychokinetycznywpyw,lecz
korelacjepomidzyintencjawynikamipomiarw;mechanikakwantowadopuszczatakie
korelacje(zwanekorelacjamiEinsteinaPodolskiegoRosena),aleczymzgmoeim
podlega?Nikttegojeszczenieudowodni.

Radiestezja

Rdkarze(radiesteci)wykrywaj"radiacj"ciekwwodnych.
Mamytysicebiuletynwiksiek,stowarzysze,awPolsceradiestezja
jestrzemiosemisduuznajwiadectwaradiestetw.
Dlaczegonaukajestsceptyczna?
Testyponad100rdkarzyprzeprowadzoneprzezJamesaRandiego
pokazay,etouczciwiludzie,ktrzynaprawdwierzwswojezdolnoci.
Niestetyoszukujsamisiebiekontrolowanetestyniewykazayadnych
nadzwyczajnychzdolnoci.

Czmoetobypromieniowanienieznanejeszczenauce?
BadaniaH.D.Betza(1995),Uni.Monachium:testy500rdkarzy
przekonanychoswoichzdolnociach.Wybrano43najlepszych,ponad800testw
"podwjnielepejprby",aleniewykazanoadnejkorelacjipomidzywskazaniami
rdkarzyarzeczywistoci.
3najbardziejwiarygodnychrdkarzyztychbadaprzypadkowekorelacje.

DrP.Kiszkowskiiprof.H.Szydowski(UAMPozna):po20latachbadaradiestezjidoszlido
wniosku,ezjawiskonieistnieje,niemonagowicbada.

Przemyslaw Kiszkowski, Co warto wiedzie o radiestezji, wyd. Stella Maris Gdansk

1997.

Pozorniedobrzeudokumentowanezjawiskowydajesibysamooszukiwaniemsi
rdkarzy!
Strachprzedyamiwodnymijestrwnieracjonalnyjakstrachprzedczarnymikotami.

Efekteksperymentatora

"Efekteksperymentatora"toniewiadome
nastawienieiwynikajceztegofaszyweoceny
wynikwatakeprzygotowaniesamego
eksperymentu.

Homeopatia:substancjewywoujcepodobne
symptomydochorobypowinnydziaa
leczniczo.
Starypomys:jedzeniemzgwnaNowej
Gwineilubmzgwwciekychzwierztw
nadzieinauleczeniewcieklizny,koczysi
bardzole.
Laboratoriumfrancuskiebadaowpyw
roztworwhomeopatycznychnawzrostkultur
komrkowych.RedakcjaNaturewysaatam
specjalistw,aleszybkosiokazao,emamy
doczynieniazefektemeksperymentatora,a
nieprawdziwymzwizkiemprzyczynowym.
Jednoznajwaniejszychpismmedycznych,TheLancet,w2005rokuporwnao110serii
kontrolowanychbadauwzgldniajcefektyplacebo,wktrychstosownoleki
homeopatyczneikonwencjonalnedlategosamegorodzajuchorb.
Jedyniedlamaolicznejgrupypacjentw,gdyprzypadkoweefektystatystycznychodchyle
majwpyw,lekihomeopatycznewydawaysimiejakiwpyw,aleokazasion
iluzorycznygdybadanowikszegrupy.

Wfizycebyorwniekilkatakichnieporozumie,alewikszowpierwszejpoowieXX
wieku,zanimzautomatyzowanopomiary;wczeniejpromieniowaniewykrywaliludzie
przebywajcyprzezduszeokresywciemnoci.
PromienieNzaobserwowaneprzezfizykwzNancywokresiemidzywojennymmiay
bardzodziwnewasnoci;okazaosi,etoiluzja.
PromieniowanieCzerenkowaokazaosirzeczywistoci.
196075napisano1500pracnaukowychnatematwpywwefektwpolamagnetycznegona
wasnocibiologicznewody,miaapowstaunikalnastruktura"poliwody".Po
zautomatyzowaniuwykonywaniadowiadczeokazaosi,ebrakjestwynikw.

UriGellerwyginayeczkiwzrokiem,atelewidzomsamesiwyginaj.Swojerzekome
zdolnociotrzymaodUFOludkw.Jegosztucznikmagicznezostayopisaneprzezjego
asystentaiinnychmagikw.
Uzdrowiciele,tacyjakKaszpirowski,lecznaodlegopojawiajcsiwTViwielu
uzdrowionychdzwonidostacjiopowiadajcocudownychuleczeniach.Poniewaczztak
uzdrowionychtrafiaadoszpitalizobjawamichorbpsychicznychprogramKaszpirowskiego
zdjtozanteny(1989).
W1976brytyjskiastronomPatrickMooreogosinaprimaaprilisprzezradioBBC2,ew
zwizkuzniezwyklerzadkimprzejciemPlutonazaJowiszemchwiloweczneich
przyciganiezneutralizujeprzyciganieziemskieiktoogodzinie9:47podskoczybdzie
odczuwawraeniepywaniawpowietrzu.Setkisuchaczyzadzwoniootejporzetwierdzc,
etowanieodczuwali!Jednapaninawettwierdzia,erazemz11przyjacimipywaaw
powietrzu!Nietrzebadodawa,eniedasizneutralizowaziemskiegoprzyciganiaw
zauwaalnysposb.

Piknympolemdowywoywaniailuzorycznychefektwjestmuzyka:kablezatysicezotych
zametr,lampowewzmacniaczeicudownezabawkiwrodzajuAcousticReviveRR77,
generatoraniskichczstoci,ktrymachronisprztHiFiprzedrezonansemSchumanna
7.83Hz,azbliajcCDnalepkwstronurzdzenianadokadnie10sekundmawyrany
wpywnaodtwarzanyzpytydwik.Niemawtpliwoci,eaudiofileprzeywajmuzykw
innysposbwobecnocitakichzabawek,jesttowicrealnyefekt.Jednakejeliniewiedz
czegosuchaj(wbadaniachnalepo)efektyznikaj...

Potrzebawicejsceptycyzmu.
Pseudoodkryciawnaukachcisychrozpoznawanesszybko,np.zimnafuzja(chociatu
sprawadopieropowolisiwyjania).
Badaniazjawiskpsychicznychsznaczniebardziejpodatnenaefekteksperymentatora.

100latbadanadparapsychologiniedaydowodwnadalmaoprzekonywujce.
Chirurgiapsychiczna,bioenergoterapia,homeopatia,aromatologia,refleksologia...toco
najwyejefektyplacebo.
Nawetgdybyniektrezjawiskparanormalneistniay,toefektybyybybardzomaeirzadko
siujawniajce,bezznaczeniadlakognitywistyki.

Czyumysjestfunkcjmzguibezniegoistnieniemoe?

3.3.Niemiertelnadusza?

SpirytyzmrozwinsidopieropodkoniecXIXwieku.
Modna"wywoywanieduchw"wywoaysiostryFoxwUSA.

Czywiarawistnieniepomiercijestwrodzona?
Sonieprzykrywaniegaziamiizasypujmartweciaa.
Neandertalczycy60.000lattemumieliprawdopodobnieobrzdy
pogrzebowe,chociasamimoglibykanibalami.
Egipcjanie,Inkowie:mumiekrlwmiaywasnsub,pranoimodzie
ipozorowanoichwyprnienia!
KomunikacjazduchamizapomoctabliczkiOuija.
 Przypadkiosobowocimnogiejtraktowanebyyjako
opanowanieprzezdemony;zjawiskotobyoznane
juwstaroytnejGrecji,np.wyrocznieDelfickie
(Pytia)mogysitakzachowywa.
E.Rohde,Psyche:TheCultofSoulsandtheBeliefin
ImmortalityAmongtheGreeks(1925)
Istniejceprzekonaniasprzyjayrozwojowiwiaryw
zjawiskaspirytystyczne.

Zjawiskoporuszaniatabliczki,ktruczestnicyseansudotykajpalcami,zbadasynnyfizyk
MichaelFaraday,publikujcwynikiwliciedoTheTimes,30thJune1853.
Wystarczyzbadaladyliniitalerzykairknazapylonymstoliku,bysiprzekona,eto
ludzieniewiadomiepopychajtalerzyk,chociamajnieodpartewraenie,etotalerzyk
cignieichrce.
TenkierunekbadarozwinsidopierowXXIwiekuwramachbadapoczuciasprawstwai
iluzjiniedziaaniabddziaania.

Demaskatoremspirytystwwlatach192026bysynnyiluzjonistaHarryHoudini.
Jakoczonkekkomitetupisma"ScientificAmerican"badaparanormalnezdolnociosb,
ktrechciayotrzymanagrod;nikomusitonieudao.
Houdiniopisaswojedowiadczeniawksice"AMagicianAmongtheSpirits",NewYork:
Harper&Brothers,1924.
WieluludziwtymArturConanDoyle,twrcaSherlockaHolmesasdzio,eHoudinimia
zdolnociparapsychiczneipozbywasikonkurencji.
Houdininapisaszeregksiekwyjaniajcychmagicznesztuczki,np.MiracleMongersand
TheirMethods(1920).
PomierciHoudiniegojegoonaprzez10latbraaudziawseansachspirytystycznych,duch
mamiaodczytawiadomo,ktrzostawiwzalakowanejkopercie,alenigdysitonie
udao.

yciepomierci

Zainteresowanienaukowetematemzaczosiw1975odksiki"ycie
poyciu"amerykaskiegopsychiatryRaymondaMoody(mojarecenzja
w1978rokuwPrzekrojubyapierwszwzmianknatentemat).
Opisujeonprzeyciaosb,ktreprzeszyprzezmierkliniczn;
niektreznichdonosiyowizjachswojegociaaogldanegojakbyz
zewntrz,owietlistymtunelu,ospotkaniachzezmarymi,ktrzyznimi
rozmawiali,oprzeywaniuwieluscenzeswojegoyciajakoswojego
rodzajusdu.

Niestetyod1975rokuniewidawtejdziedziniepostpu,wszczeglnocibrakweryfikacji
przeydoznanychpozaciaemzrzeczywistymi;badaniapokilkulatachniemajwartocize
wzgldunaSyndromFaszywejPamici.
Dowiadczeniamierci,NDE(NearDeathExperiences)wywoujgbokiepsychiczne.
 ZajmujesitymAssociationForNearDeathStudiesirneinne
stowarzyszenia,alewbrewtremucomonaprzeczytawwieluartykuach
dowiadczenieNDEniejestwcaletypoweiwielukardiologwratujcych
ludziwstaniemierciklinicznejnigdysiznimniespotkao.

Czegomonasispodziewapoumierajcymmzgu?Dziwnychprzey.
Niedotlenieniemzguwchwilimierci,wpywnarkozy,skomplikowane
procesyneurofizjologicznemogwywoatakieprzeycia.

ElisabethKblerRossnapisaaksik"Ondeathanddying".
Umierajcywstanieeuforiirozmawializprzyjacimiikrewnymi;czasamiwidzieliosoby,o
ktrychmierciniemogliwiedzie!Imponujce?
Prawie1/4widzianychwchwilimierciosbtobyyosobyyjce!
Opisy"yciapomierci"stypowedladanejkultury,np.hinduicijaddoniebanakrowie,
spotykajbogazgowsonia(Ganesha).
Wyobraniawstaniebliskimmiercimoestwarzailuzj
rzeczywistoci.
Moodyzajsimediumizmemiregresjhipnotycznpiszc
popularneksiki,ktretrudnouznazanaukowe.

KevinNelson,UniversityofKentucky:takieprzeyciawisize
stanamimzguprzypominajcymistansnuREM.

MarzenianajawieszwizanezfazREM.
RnezaburzeniakliniczniewisizpojawieniemsifazyREM.
Moejwywoawszczeglnocizaburzenierytmuoddechowegoirytmubiciaserca.
EfektytakichmarzenajawiewykazujpodobiestwadoprzeyNDE.

Osoby,ktremiaydowiadczeniabliskiemiercimajpredyspozycjedoprzeywaniamarze
REMnajawie.
Porwnanieczstociwystpowaniaparaliuprzysennegoihalucynacjiwzrokowychi
suchowychwgrupie55osb,ktreprzeyyNDE(przyczynbyyoperacjelubwypadki)i
grupiekontrolnej.
WgrupieNDE60%osbprzeyowczeniejstanpomidzysnemijaw,wgrupiekontrolnej
24%.
Takieprzeyciamogzdarzysiprzywybudzaniu,wizazporaeniemprzysennym,
halucynacjamisuchowymi,wzrokowymiidotykowymi,utrzymywaniemsistanu
charakterystycznegodlasnuREMpoprzebudzeniu.
WstanieREMjestemywiadomimarzesennychaleniemamykontrolinadminiami,
piemzguhamujeaktywnomini,powstajewraenieparaliu.

Prawdopodobniezostajewyhamowanaaktywnojdramiejscasinawegowpniumzgu,
ktrepobudzasiwmomentachstresu,iwpywapobudzajco(wydzielajcduo
noradrenaliny)zarwnonajdromigdaowatejakijdroplece,mogcwywoastany
euforii.
WsytuacjachsilnegostresunaleysispodziewaczstszychefektwNDEuosbmajcych
skonnocidoprzeywaniamarzeREMnajawie(REMintrusion).
OOBiNDE,ciekawestrony.
KevinR.Nelsoniinn.Doesthearousalsystemcontributetoneardeathexperience?
Neurology,66.10031009(2006).

Reinkarnacja

Wdrwkaduszreinkarnacjatopopularnawiarazarwnonazachodziejakiwschodzie;
wierzwniIndianieTlingitiHaidanaAlasce,Druzowie
wLibanie,AfrykaPn,Indie,Tybet,DalekiWschodu.
Szerokoomawianaankietaz2009rokupowoujcasina
projektHumanValuesStudiestwierdzi,ewPolsce32%
ludziwierzywreinkarnacj.

Hinduizm:reinkarnacjatowdrwkaniemiertelnej
duszy,przekazpewnejtrwaejsubstancji.
Buddyzm:odrodzenia,kontynuacjaprocesubezprzekazu
substancji(niemanictrwaego).

IanStevenson,psychiatra(Uni.WirginiawCharlottesville)
prowadzibadanianaszerokskalprzypadkw
spontanicznegoprzypominaniasobiepoprzednich
wciele.
Wywiadyzdziemi,typowowwieku3do5lat,orazzich
rodzinami.
Notowanoopowieciopoprzednimyciu,rodzinie,nietypowezachowaniaiobyczajeu
dzieci.
Stevensonszczegowoopisakilkadziesitprzypadkw,zebrawzmiankiookoo20
tysicach.

Wtakichbadaniachstrudnociweryfikacji,gdybadaniaprowadzonolatapo
wydarzeniach.
Stevensonjestzprzekonaniadualist,wicinterpretujefaktystronniczo.
Dokadnebadaniaprzeprowadzonotylkowkrajach,gdzienietrudnoomotywdlaoszustwa.

Jelicowtymjest,tonajprostszewyjanieniewymagatransferupamici.
Jelimoliwe,tobyobyewolucyjniewane,aletrudnojestzrobimodelfizycznytakiego
zjawiska.
Falasolitonowapowstajcawchwilimierciprzyprzejciuywychkomrekdostanu
martwego?Rodzajniskoenergetycznegopiorunakulistego?
Stoczystespekulacje:niewiemyjaktomierzyiniemamyteorii,jestwicbdnekoo
brakuteoriiidowiadcze.
Buddyjskawersjazwizanazkontynuacjprocesu(gowniepamici)jestmoliwa,chocia
maoprawdopodobna;kontynuacjasubstancjijestznaczniemniejprawdopodobna.

Hipnozairegresja
 Hipnozalubautohipnozaniejesttrudnadowywoania,np.wpatrujcsi
wkrysztaowkul,coprowadzidohalucynacji.
Statustychzjawiskjestanegdotyczny.
Regresjehipnotycznedoczaswsprzednarodzinlubdoprzyszocimog
bywynikiemhalucynacjilubwspomniezdziecistwa.

PrzypadekVirginiTighe:w1952rokupodwpywemhipnozyzaczamwiirlandzkim
dialektem,jakoBrideyMurphyyawXIXwiekuwIrlandii.
Ksikioniejprzetumaczononakilkanaciejzykw,zrobiononagraniastarychirlandzkich
historiiipiosenek.
BrideyMurphyokazaasiIrlandkzChicago,ssiadk.

Dugoletniebadaniaregresjihipnotycznychniedayprzekonywujcychrezultatw.
Mediumizm,spirytyzm,channelingtointeresujcezjawiska
psychiatryczneluboszustwa.
WUSAnajczciejludzinawiedzaipomagaimduch...
ElvisaPresley'a!
Noosfera(sferaludzkiegoumysu)ThaiardadeChardin
istniejewzbiorowejniewiadomoci,alejestczasami
interpretowanajakosferaniematerialnej,wsplnej
wiadomocicaejludzkoci.Teideepowstaywczasach
wiarywsiywitalne,alewzrastajcaszybkoiczsto
interakcjiprowadzidocakiemnowychzjawisk
spoecznych.
WramachProjektuGlobalnejwiadomociposzukujesi
korelacjiwprzypadkowychdanychmajcychstanowi
lady"superwiadomoci"globalnegomzgu.

Wdrwkipozaciaemiwaenieduszy

W1854rokunakongresiefizjologwodbywajcymsiwGetyndzeRudolfWagner
zaproponowadyskusjnatematszczeglnejsubstancjizktrejzoonajestdusza.Wrd
500uczestnikwnieznalazsijednaknikt,ktochciabybronispirytualizmu.
Jeliduszawmomenciemierciopuszczaciaotopowinnotomiejakieobserwowalne
konsekwencje,pomylaamerykaskilekarzDrDuncanMacDougallnapocztkuXXwieku.
Jeliduszamoeprzetrwamiertomusibysubstancjiniemoebysubstancj
eteryczn,botajestrozciga,niepozwalawicnazachowanieindywidualnejtosamoci.
Kadainnasubstancjapowinnamiemas,awicpowinnodasijzmierzy.
MacDougallwykonaserieksperymentwzludmiumierajcyminagrulic,ktrzyutracili
znacznczpynw.
Umiecipodichkiemczuwag.Kilkagodzinprzedmiercinaskutekparowania
zwizanegozpoceniemsiioddychaniemtracilioniokoo0.5gramanaminut.W
momenciemiercipierwszejosobywagapokazaaubytek21gramw.
Drugipacjentumieralipowolitraccod15gramwwchwilimiercido40gramww20
minutpniej.
Trzecipacjentutraci40gramwwchwilimierciapokilkunastuminutachubytekwzrsdo
70gramw.
Czwartypacjentutraci10gramw.DwadodatkoweprzypadkiMacDougallodrzuci(waga
niebyazbalansowana).
Tesameeksperymentypowtrzonona15psachniezauwaajczmniejszeniawagi.

WynikitegoeksperymentuopublikowaopismoAmericanMedicinewkwietniu1907roku,
dyskusjatoczyasirwniedogrudnianaamachNewYorkTimes.Artykukoczysi
pytaniem:czybyudaosiodkrysubstancjeduszyoktrejmylaRudolfWagner?
MacDougalloceniadokadnowagina6gramw,awniektrychprzypadkach
obserwowanyubytekbyrzdu70gramw.
Brakbyopowtarzalnociwynikw(wagarazgwatowniesizmieniaa,awinnych
przypadkachzmieniaasistopniowo).
Liczbaprzypadkwbyaniewielka,samautorprzyzna,euznanie
jegoodkryciawymagaobyznaczniewikszejliczby
eksperymentw.
Efektyzwizanezumieraniemssubtelne:poustaniuoddychania
krewprzestajebychodzona,jejtemperaturaronie,copociga
zasobwzmoonepocenieiparowanie.
Psyniepocsitakjakludzie,tylkotracwilgodyszc,wic
mogobytowyjanirnicwynikw.
Niestetynigdynieprzeprowadzonodokadniejszychpomiarw
tegorodzaju.

W1911rokunaamachNewYorkTimesdoniesionooprbachdrMacDougalla
sfotografowaniaunoszcejsiduszyzapomocpromieniRoentgena.Wierzyon,edusza
emitujeeterycznewiatooddzielajcsiodciaa.
W2003rokuUniversalStudiosnakrciofilm21gramw(re.AlejandroGonzlezInrritu)
nawizujcydotejhistorii.

Czy"energiapsychiczna"pomierciniemoezgin?Takipogldwynikazbrakzrozumienia
relacjipomidzyenergiientropi.
Poywieniepotrzebnejestdoutrzymanianiskiejentropii,wikszoenergiiwydalanajestw
postaciciepa.
Omdlenietozanikinformacjizpamiciroboczej,informacjaginie,boniezostaazapisana.
Pamitrwaaiosobowoszapisanewfizycznejstrukturzemzgu,wicinformacjanie
giniedopkiistniejemzg.

OOB,outofbodyexperiences,dowiadczeniaprzebywaniapozaciaem.
Pomimowieluanegdot,zanotowanychpodugimczasieodzdarzenia,awicmao
wiarygodnych,nigdynieuzyskanowtensposbinteresujcychwiadomoci.
"Omni",popularnonaukowepismo,opublikowaoartykuoodwiedzinachwtransachOOB
mitycznychbibliotekna"rwniAkasha",alenicciekawegoztegoniewyniko.

Badaniareprezentacjiciaapokazuj,emonawywoailuzjprzebywaniapozaciaem.
HenrikEhrsson,UniversityCollegeLondoniKarolinskaInstitutet,TheExperimentalInduction
ofOutofBodyExperiences.Science317(5841),p.1048DOI:10.1126/science.1142175;
skrtprasowy.
OOBiprzeyciaautoskopiczne:OlafBlankeiinn,Outofbodyexperienceandautoscopyof
neurologicalorigin,Brain,Vol.127,No.2,243258,2004
Stymulacjipolemmagnetycznympodlegaoskrzyowanieskroniowopotyliczne(temporo
parietaljunction,TPJ).
Ketamina.blokujcareceptoryNMDAwmzgu,rwniewywoujetakieefekty.

Realistycznehalucynacje:dlaczegonastodziwi?Mniejni20%pobudzedocieradokory
wzrokowejodoczu,resztatopobudzeniawewntrznezinnychstrukturmzgu.
Widzenietowynikdziaaniamzgu,wiczabarwionejestsubiektywnymidowiadczeniami.
WPolsceokoo400tysicyludzicierpinaschizofreniimahalucynacje;nieuwszystkichju
jzdiagnozowano.
Jelisyszyszgos"zwofierzeswojegosyna",niesd,etoJahwe,lepiejodwied
psychiatr.

OOBmonawywoa(HenrikEhrsson,KarolinskaInstitutet,Sztokholm)pokazujcludziom,
noszcymokularydowirtualnejrzeczywistociichplecyigaszczcplecy.Dajetosilniluzj
byciawmiejscugdziewidzimyplecy,czyliparmetrwprzedsobkorelacjabodcw
wzrokowychidotykowychustalapooenieciaa!

3.4.Naiwnoludzkanieznagranic

Cudowneuzdrowienia

Uzdrowicieleleczprzypomocytelewizji!
RosyjskiuzdrowicielKaszpirowski"adujeenergi"wodwnaczyniachumieszczonychna
telewizorze.
Wrdmilionwogldajcychniektrymmusisipoprawi!Niektrymbdziesinawet
wydawa,elewituj!
Diagnozylekarzybywajbdne,ajeliwyzdrowienienastpiopowypiciuwodyzLourdes...
Dlaczegowadnychwizjachludzienigdynieusyszeli,enaleygotowawodimyrce?
Skaonawodaigorczkapoogowazabiawicejludziniwszystkiewojny...

CudanajczciejswIndiach,np.bstwapijcemlekowspomnianewwydarzeniachXX
wiekuwg.TimeMagazine.
WChinachistniaauzdrawiajcawiarawczerwonksieczk.
ZanotowanouzdrowieniedzikigrzekomputerowejwPacMana!Pewnakobietawyobraaa
sobieintensywnie,epojawiajcesinaekraniestworkizjadajjejkomrkirakowe.

Cudeucharystyczny,zpadziernika2009roku:przemianahostiizkocioaw.Antoniegow
Sokce,naktrejmiapojawisifragmentludzkiegoserca.Zanotowanoponad100takich
przypadkw.
Dwieekspertyzypatomorfologworzeky,etotkankaminiasercowego,alenie
przeprowadzonobadagenetycznomolekularnych.
CzerwonezgrubienienahostiiokazaosiprawdopodobniedzieembakteriiSerratia
marcescens,czylipaeczkikrwawej,ktrawytwarzaczerwonypigmentironienapieczywie.
Wpywwyobraninastanorganizmujestcakiemmoliwy.
Psychoimmunnoneurologiaipsychoneuroendokrynologiatonaukibadajcewjakisposb
stanumysuwpywanastanmzgu,ktrywpywanaaktywnoukaduodpornociowegoi
endokrynologicznego.
Czywiaraikontaktzuzdrowicielempobudzapsychikiwywoujerealneskutki?
Bymoe,alebrakjestwiarygodnychargumentw:moeniektrymtobardziejszkodzini
pomaga?Skdmoemytowiedziejeliniemamystatystykiopartejnarzetelnych
obserwacjach?
Ktryzbioenergoterapeutwwspomniaoefektachnegatywnychswojejdziaalnoci?
Zdrugiejdopkiniepotrafimypodzieliludzinatakich,ktrympomoeiktrymzaszkodzi,
statystykawszystkorozmyjeibdziesiwydawa,eniemaadnegowpywu.

Jakwygldastatystykauzdrowiezmiejscpielgrzymek?
Na80tysicypielgrzymwrocznieodwiedzajcychLourdesjest70uzdrowierocznie,ale
tylkozchorb,ktresiczasemspontaniczniecofaj(cozdarzasiwkadymszpitalu).
Nikomunieodrosarkaczyoko,cobyobyfaktyczniecudem.
Czyjestbardziejprawdopodobne,etocuda,czyteczystyprzypadek?
Wroku2005wpielgrzymkachdoLourdeszginowwypadkachwicejosb,niozdrowiao.

Czymodlitwaleczy?Jelitakpowinnotosidazweryfikowa.
JuwXIXwiekusprawdzono(Galton1872),ebiskupi,zaktrychmodlisiwieluwiernych,
nieyjduejniprzecitnadlaosboichstatusiespoecznym.
Jestcaaliteraturanatematefektwmodlitwy,wlatach20002004rzdUSAwyda2.3mln
$nabadaniawpywumodlitwynazdrowie.
55%Amerykanwmodliosiozdrowie,52%owasne,31%prosioinnychomodlitwza
swojezdrowie,23%uczestniczyowgrupachmodlitewnych,5%odprawiaorytuay
(WashingtonTimes);modlitwajestnajbardziejpopularnformalternatywnychterapii,jeli
taktomonaokreli.
Historiabadajestduga,alerezultatwniewida...modlitwychrzecijan,muzuamanw,
ydw,buddystw,niezmniejszyypowanychmedycznychkomplikacjikardiologicznych.
Soczywiciepsychologiczneefekty,aleczstoodwrotne:ludzie,ktrzywiedzieli,emodl
sizanichgrupymodlitwene,czciejumierali,bymoebytododatkowystres(Herbert
Bensoniinn.StudyoftheTherapeuticEffectsofIntercessoryPrayer(STEP)inCardiacBypass
Patients,AmericanHeartJournal,April;151(4):93442,2006).
Najwaniejszespsychologicnzeefektydlasamychmodlcychsi:nastawiajsi
pozytywnie,wspczujco,majpoczucie,ecorobi,zmniejszasipoczuciebezradnoci.

Skdbierzesilkprzedpromieniowaniem,oktrymwkooopowiadajmedyczni
szarlatani?
Grzejnikiwysyajpromieniowaniepodczerwone,znaczniebardziejenergetyczneni
mikrofaleztelefonwkomrkowych,ajednaknieboimysikaloryferw,skdwicten
strachprzedmikrofalwkamiikomrkami?
Szansenato,eumrzemynaserce,raka,dostaniemyAlzheimeralubzginiemywwypadku
jesttysicrazywikszaniszansanazgonzpowoduchorb,ktrezgodniez
pseudomedycynmogobywywoapromieniowanie,skdwictaobsesjapromieniowania?
PolecamksikJohnaDiamonda,"Cudownemiksturyiinnetroski",ktrajest"nietylko
biczemnaszarlatanwprzemysualternatywnejmedycyny,aletakeobroclekarzy".

EdgarCayce,zmaryw1945rokuwizjoneriznachorprzypisywaosteopatycznekuracjena
grulic,rakaczypadaczk,bywkontakciezmieszkacamiAtlantydy,opisafantastyczn
historipowstaniaZiemi.

Czyjasnowidzenaprawdpomagajpolicji?
KrzysztofJackowski,synnypolskijasnowidzzCzuchowa,zapowiedzianalistopad2008roku
ataknaIraniwojn,ktrawymkniesispodkontroli.
TatrzaskieOchotniczePogotowieRatunkowewystawiomurachunekzadwadni
poszukiwawgrachparyturystwzKalisza,ktrzyodnalelisiwPradze[PAP27.I.2001].
Innewpadkinaszychjasnowidzw;czemuniechczarobimiliondolarw,ktreoferuje
CSICOPzademonstracjenadprzyrodzonychzdolnoci?
KrytycznieoOjcuPio.

AntropozofiamajcanadalwieluzwolennikwzostaastworzonaprzezRudolfaSteinera:ten
jasnowidzsnufantazjebezgranic,opisywaycienaSocu!
Alejegozintegrowaneszkoy(Waldorfschule)iprzedszkolaopartesnasensownych
podstawach,jestichponad900nawiecie,wtymkilkawPolsce.
 ScientologiazostaazaoonaprzezpisarzasciencefictionRona
Hubbarda.
75mlnlattemukosmicznytyranXenulatajcypojazdem
przypomniajcymsamolotDC8sbezsilnika,przepdzi
wszystkichrenegatwzukadusonecznegonaZiemi,a
nastpniezrzucawodorowebombydowntrzwulkanw,
niszczccaeycie.
Duchyzabitychzostayzgrupowanewklastryizmuszonedo
ogldaniadziwnychscenfilmowych,codoprowadziodo
wielkiegopomieszaniaumysw,dodzisiajwidocznegow
naszymyciu.
Psychotechnika,testyosobowoci,kursyTR(TrainingRoutines)
zwykorzystaniemEmeterw(mierzcychopornoskry)
robiwraenie,pomagajscientologomstopniowowpraniumzgwuczestnikwkursw.

Prorocy,wcieleniabogw(awatary)ireligijniuzdrowiciele.
ProroctwasiniesprawdzajwystarczyzajrzedostarszychksiekoNostradamusie,w
2000rokumiaalatembywielkakometa,pojawiysiliczneksikiikasetywideo...kolejny
rokto2012gdykoczysikalendarzMajw.
Nagwkizgrudnia2009:BadaczeprzepowiedniNostradamusaprzyznajzgodnie:w2010
rokuczekanaszbrojnykonfliktwskaliglobalnej,IIIwojnawiatowa!Czymamysijuba
czyraczejmia?
WIndiachjestkilkudziesit"boskichwciele",czyliawatarw,wtymkilkumamiliony
wyznawcw.
WAfrycessetkiafrochrzecijaskichsektreligijnych,zaoonychprzeznatchnionych
prorokw.

HectorAvalos,jedenz"uzdrowicieliprzezwiar"zkocioaPentakostalnego
(Zielonowitkowcw)przyzna,euzdrowieniaspozorne,odpowiedzialneszatobdne
diagnozyinastrjceremonii,wwynikuktregoludzietwierdz,eimsizrobiolepiej.
Takieuzdrawianieprzezwiarprzynosiwicejszkodynipoytku.
JuwXIXw.jedenangielskiuczonysprawdza,czybiskupilubichrodzinyyjduejichoruj
mniejniludzieoporwnywalnymstatusie,alenieudaosiznalernic.

Koniectysicleciawroku1000powitaywielkieprzygotowaniadokocawiata,wroku
2000byyniezauwaalne.
Heaven'sgates(Bramyniebios)tosekta,ktrejczonkowiepopenilizbiorowesamobjstwo.
39osbwierzcychwUFOskrytezakometHaleBoppaw1997rokuzabiosiwierzcw
"przeniesieniedolepszegowiata".

"BratHongMingChen"iKociBoskiegoZbawienia(God'sSalvationChurch),oczekujcy
Bogawtelewizji24.03apotemosobicie,wlatajcymspodku31.03.1998,wDallas,Texas.
"JeliBogsinieukaemonamnieukrzyowa".
LiczneprzykadytakichzdarzepodajeMartinGardnerwksice"Pseudonaukai
pseudouczeni"(w1966rokucenzurawPolsceusunazniejkrytykysenki).

Piknehistoriedotyczceprzesdwmedycznychswksice"HistoryoftheWarfareof
SciencewithTheologyinChristendom",wspzaoycielaCornellUniversity,AndrewDickson
White'a.
Krlowiezawszeleczylidotykiem,specjalizujcsiwskrofulozie,zwanejtezozalbo
"chorobkrlewsk",czyligrulicywzwchonnych.
KarolIIdotknprawie100.000ludzi(pobierajczatosporeopaty),aojegoskutecznoci
napisanoksik,jestwieleniepozostawiajcychwtpliwociwiadectw,potwierdzajcych
skutecznokrlewskiegodotyku,ajednoczeniewiadectwzgonwnatechorobypodobno
"uleczonych"ludzi.

Przyczynytakichwierze:

Doniedawnanicniewiedzianooprzyczynachchorb,wiczabobonysiutrwaliy.
Programy"AktaX"i"CzynnikPsi"robiwraenieautentycznych,zachowujpozory
dokumentu.
"Epidemiaparanormalnejpropagandy"(RichardDawkins),pozujcejnanaukowe
doniesienia.
Gestalt:podstawowymechanizmdziaaniamzgu,szukaniesensuprzezselektywny
wybrdanych.
Przecitnyczowiekniepotrafisceptycznieoceniinformacji.
Mediaszukajsensacji,chtniepodajniesprawdzonewiadomoci.

Przykad:pozniszczeniuWTCInternetobiegytakieinstrukcje:

1. OtwrzMSWorda.
2. Napisz"Q33NY"duymiliterami(numerlotusamolotu,ktryuderzywwie).
3. zmierozmiarczcionkina72.
4. zmieczcionknawebdings.
5. zmieczcionknawingdings.

Otrzymanyobrazekmasymbolizowasamolot,dwiewiee,mierigwiazdDawida.

Wstrzsajce?Proroctwo?Wyjanieniezagadkijestcakiemproste!

"Coldreading",dosownie"zimnyodczyt",totechnikastosowanaprzez
bioenergoterapeutwiwrbitw,czstoniewiadomie:

Uywanieoglnikwlubpyta:"widz,ecocitrapi",lub"popatrzmy,coci
dolega",czyli"sformuowaniahoroskopowe".
Wyszukiwanieszczegw,np."cosistaozim"albo"ostatniocociporuszyo",
podasizaodpowiedziamirobicuwagi"dokadnietowidz";obserwujcreakcji
choregopodczasogldzinatwojestzgadn,gdzieboli.
 "Tczowyfortel",czylistwierdzenieopisujcejakcechijejprzeciwiestwo:zwykle
jestespokojnyaleczasamipobudliwy.
"Ostrzeliwanie",czylimwieniewielurzeczy,zktrychzostanienamwpamicitylko
to,copasowao,botylkotowzbudziwnasemocje.
Skonnodozapominaniawszystkiego,coniepasujedoprzyjtejhipotezy.

Otopasujcadokadegowypowiedastrologa:

Ludziestojcybliskociebiewykorzystujci.Jesteprzyzwoitymczowiekiemidlatego
przepuciewieleokazjiniechccwykorzystywainnych.Lubiszczytaksikiiartykuyo
tym,jakulepszytwjumys.Maszogromnezdolnocibyzrozumieproblemyinnychi
potrafiszimwspczu.Kiedyjednakmaszdoczynieniaztpotlubzwykgupotpotrafisz
bystanowczy.Twojepoczuciesprawiedliwocijestsilneimgbypracowaw
sdownictwie.

Ktonieczujesiprzyzwoitymiwykorzystywanymczowiekiem...

ProroctwawBiblii:"TheBibleCode",czyli"KodBiblii",oktrym
napisanowieleksiekodczytywanieconznakwtekstu
hebrajskiegoumieszczonegowtabeliomznakachwwierszu.
Statystykatrudnadopodwaenia?Wkadymprzypadkowym
zbiorzeNznakwodugocinpodcigiodugocilogN(n)pojawi
siprawienapewno.
Tosamowtekstachpowieci:BrendanMcKay(pohebrajsku
usuwasisamogoski,BRNDNMQYY)sporzdzinapodstawie
powieciMobyDicklistzamachwimierci,poczwszyodLeona
Trockiego,apoksinDianalewszystkiepofakcie.
Monateznaledowolnefaszywestwierdzenia.Chociaw
Internecieniebrakujeprogramwdotegotypuanalizpublikowane
ksikikamiwyweoczy!

CytatzMichaelDrosnin,"KodBiblii2.Odliczanie".
Wliciezamknitymwzalakowanejkopercieizdeponowanymw
roku1998umojegoadwokata,zpoleceniemotwarciawroku2002,
wymieniemtrzyprzepowiedniekodubiblijnego:
a)wiatstaniewobliczuglobalnegokryzysuekonomicznego,ktry
rozpoczniesiwrokuhebrajskim5762(2002zgodnieznaszym
kalendarzem);
b)zapagospodarczadoprowadzidobezprecedensowegozagroeniawynikajcegoz
niestabilnocipastwposiadajcychbrojdroworazzmoliwocizakupulubkradziey
przezterrorystwrodkwzdolnychniszczycaemiasta;
c)kulminacjazagroenianastpiwrokuhebrajskim5766(2006wedugwspczesnego
kalendarza),ktryjestwyraniepoczonywkodziezwojnwiatowiatomow
zagad.
Zagadamiaanadej3.08.2006.Czybymyniezauwaylitychkryzyswiatomowej
zagady?
Wiarawteoriespiskowe:typowyprzykadtoprzekonanie,ekoncernyfarmaceutycznenie
chcdopucilekwmedycynyalternatywnej,np.lekwnaraka,bynieutraciswoich
dochodw.
Np.protestyprzeciwkoszczepionkom,ktrerzdychcrzekomowykorzystabyzmniejszy
przeludnienieizabiswoichobywateli.
Tocakowiciebdnerozumowanieznastpujcychpowodw:

Koncernyfarmaceutycznekonkurujzesob,gdybyktrywprowadzileknaraka
zarobibynanimbardzoduo.
Wyleczeniechorbtakichjakraknieoznacza,eludzieprzestanchorowa,
koncernyfarmaceutycznezarobiwicejjeliludziebdyliduej.
Rakzbytszybkozabija,bardziejopacasileczychorobyprzewleke,takiejak
Alzheimer,wicwyleczenierakadawsumiewikszezyski.
Niktniemoezabroniprzeprowadzeniabadanadskutecznocilekwzgodnychze
standardamimedycznymi(tzn.zapomocmetod"podwjnejlepejprby").
Jeliniemawynikwtakichbadaniemonatwierdzi,elekjestskuteczny.
Wprzypadkupreparatwhomeopatycznychiinnychcudownychmiksturwszelkie
prbypokazyway,etakiepreparatyniedziaaj.
Lekihomeopatycznetesprodukowaneprzezrnekoncerny,niemniejchciweni
wszystkieinne.

Inneciekawostki

Podobniejakzdobrymkryminaem,czasaminieznamyrozwizania,chociamoeonoby
proste.

CaunTuryskibytaktajemniczy,epowstaanowadziedzinanauki,syndologia,zajmujca
sijegobadaniem.Datowaniemetodwgla14Cwskazywaonalata1260a1390,aleten
wynikprbowanopodway(pobranaprbkamogabypniejszat).

Caunmiabyniedopodrobieniaadoczasu,gdyprofesorchemiiorganicznej,Luigi
Garlaschellizrobitow2009rokucakiemprostymirodkami,dostpnymiwredniowieczu.
Napewnochccymwierzywautentycznocaunutoniewystarczy.

3.5.Irracjonalnopotocznegomylenia

Analizaprzyczynirracjonalnychzachowa:

StuartSutherland,Rozumnamanowcach.
Dlaczegopostpujemyirracjonalnie.KiW,
Warszawa1996.
DanAriely,Predictablyirrational,The
HiddenForcesThatShapeOurDecisions.Harper
Collins2008.
GaryMarcus,Prowizorkawmzgu.O
niedoskonaociachludzkiegoumysu.Wyd.Smak
Sowa,Sopot2009.

Formyirracjonalnegomylenia

Staroytnigrecyuznawalirozumzawaniejszyodobserwacji.
Rozumjednakbardzodugoniewystarczadozrozumienianaturywieluzjawisk,pojawiosi
wicprzekonanieowyszociwiary,intuicjiiuczucia.
Autorytety(naukowe,religijne)przezwiekiutrwalaybdneprzekonania:czstobyyto
pomykilubwnioskiopartenazychobserwacjach(Kopernikabsolutniewierzywwyniki
obserwacjiruchwplanet,ktrebyybdne).
DopieroKartezjuszprzywrcirozumowipierwotnemiejsce.

Dziaanieracjonalnetodziaaniainteligentne,czyliwykorzystujcewpeniposiadan
wiedz,alewiedzanigdyniejestpena,wicniezawszeprowadzidonajlepszychrezultatw.
Takajestcenaplastycznocimzgu:utrwalajsiwnimrzeczyistotne,eliminowanes
ewolucyjnieszkodliwe,ate,ktremajmaywpywzalegajiprowadzdoirracjonalnych
zachowa.
Psycholodzyzajmujcysipodejmowaniemdecyzjiwlicznycheksperymentachpokazali,e
naszedziaaniaczstosirracjonalne!Dlaczego?

Uwzgldnianieczynnikwrobicychnajwikszewraenienp.katastrofysamolotw
wywoujstrachprzedlataniem,samochodwduomniejszy.
Uwzgldnianieczynnikwnajczciejspotykanychnp.wakowanietematuwTV,
np.katastroflotniczychczyrekinwludojadw.
Bddostpnociocenawoparciuopierwszmylkojarzcsizdansytuacj.

Dwarazywicejosbsdzi,emawikszeszansezginwsamochodowymwypadkuniz
powoduwylewukrwidomzgukilkadziesitrazywicejludziumieracorokuzpowodu
wylewu.

Pierwszewraenie,wstpnepobudzenie("priming")umysu,zmieniaskojarzenia.
Przeczytanielistypozytywnychlubnegatywnychcechcharakteruzmieniaocenbohatera
czytanejnastpniehistorii.
Kolejnocechnalistachmoemiewpywnapniejszeoceny.
Cena9.95zwydajesiniszani10z.
Lekarzestawiajdiagnozyzgodneztymi,ktrewostatnimokresienajczciejpostawili.

Czynieulegamysugestii?
Czyniezapomnielimyoalternatywnychmoliwociach?
Czyniejesttodecyzja,naktrwpywmajedendobrzezapamitanyprzypadek?

"Efektaureoli"i"efektdiaba"

Jednarzucajcasiwoczycechapozytywnamoe
zdominowacaocen,iodwrotnie.
Charakterpismazmieniaocen.
Znanenazwiskoautoralubnazwauniwersytetuzmienia
nastawienierecenzenta.
Nagrodzonaksika"Kroki"JerzegoKosiskiegowysanabez
nazwiskaautorazostaaodrzuconaprzez14duych
wydawnictwiniktnierozpozna,ebyajupublikowana.

Efektautorytetu.

Szkoywpajajnawykposuszestwa.
Zakadamy,eeksperciwiedzcoczyni.
Wynik:bezsensowneposuszestwoznanewhistoriiwojen,
dziaapolitykw,lekarzy,eksperymentuwiziennegoZimbardoitp.

Konformizm,dostosowaniesidonormgrupy.

Widocznynawetwprostychocenachdugociczyktanachyleniapokazywanychlinii.
Brakzaufaniadowasnychocenprowadzidozdenerwowania,gdyodbiegajoneodocen
innych.
Projektancimodylansujniewygodneobuwielububrania.
Dostosowaniedozachowaniatumu.
Tumzwalniaodindywidualnejodpowiedzialnociimwikszagrupaobserwujesytuacj
wymagajcinterwencjipolicjitymmniejszeszanse,ektozadzwoni.
Radykalizacjapogldwwgrupie,wikszeryzyko,mocniejszeprzekonaneosusznoci
decyzji,wikszyoptymizm.
Autorytetytracskonnodosamokrytycyzmu.
Wpywmundurwistrojwrnychorganizacjinazachowanie.
Dumazprzynalenocidojakiejgrupyprowadzidozanieniaocengrupkonkurencyjnych.
Rywalizacjagrupmoeprzerodzisiwnienawi.

Naladowanieautorytetw.

Aktorzyczysportowcypytanisozdanienawszelkietematy.
Modywsztuce,architekturzeczynauce.
 Stereotypy.

Stereotypyodciajpamialemogzdominowaoczekiwania,niepozwalajcspojrze
obiektywnie.
Sstereotypyrasowe,narodowociowe,zawodoweiwieleinnych.
Obserwacjedopasowujemydostereotypw.
Stereotypyprowadzdosamospeniajcychsiproroctw:czarnisleniwi,wicniewarto
ichzatrudnia,wicniepracuj,widasleniwi.
Nadaniernychnazwsprzyjadostrzeganiunieistniejcychrnic.
Stereotypyutrzymujsiprzezcaepokolenia.

Niechdozmian.

Imwikszaorganizacjatymbardziejbezwadnesjejstruktury.
adenzkilkunastuwielkichprojektwinformatycznychwPolscepo1990rokuniezosta
dokoczony.
Trudnosiwycofapozainwestowaniuczasulubpienidzy.
Uprgenerawkosztowayciesetkitysicyonierzy.
Utrzymywanienierentownychfirmgdydalszeinwestycjeprzynoszdalszestraty.

Efektbumerangu.

Podaniedecyzjidowiadomocipublicznejzwikszamotywacjjej
realizacji.
Obronadecyzjizawszelkcen.

"Efektkwanychwinogron".

Zawyanieocenwybranychprzezsiebieprzedmiotw,osbczy
rozwiza.
"Kiedyniemasitego,cosilubi,lubisito,cosima".
Prbpoprawieniawasnegowizerunkuwoczachinnych.
Przecenianiestronnegatywnych,mioprzeradzasiwnienawi.
Zmianadecyzjidrobnymikroczkami.

Inneefekty.

DanAriely,wksicePredictabilityirrational,TheHiddenForcesThatShapeOurDecisions,
zwracauwagnaszereginnychefektw.
Szczeglniedodanienowej,okrojonejofertytegosamegoproduktuznaczcowpywana
podwyszenieocenystarejwersjiproduktu,ktrychcemywypromowa;dotyczyto
dowolnychofert,czniezpartneremyciowym...
Rzeczysamewsobieniemajwartoci,alewartoatwomonaokreliwzgldeminnych
rzeczy,wicwystarczyjedodadoporwnaniabyzwiekszyzaintersowaniedanym
produktem.
Wikszoludziniewie,czegochce,dopkiniezobaczytegowkontekcie,np:
 jakiekolumnygonikowekupi,dopki
sprzedawcaniepokaeimkolejnychjeszcze
lepszych;
jakirowerkupidopkiniezobaczostatnich
modelinawycigach;
chocianiepotrzebujdrogiegoprogramudo
edycjizdjlubtekstu,bonigdyniewykorzystaj
jegoopcji,porwnujckolejneprogramywkocu
kupujPhotoshopa;
jaksubskrypcjwybra,dopkispecjalici
odmarketingunieoferujopcji"drukielektroniczna
wersja"zatsamcencodruk(aleznaczniedroej
nitylkowersjaelektroniczna);
niemajnawetpojcia,cozrobizeswoimyciemdopkiktoimtegoniepowielub
niepokaedobregowzoru.

Pocztkowasugestia,chociapozorniecakiemniezwizanazdecyzj,ktrtrzebapodj,
mananisilnywpyw.DanArielyiGeorgeLoewensteinpokazali,enapisaniedwchcyfr
ostatnichichnumerwubezpiecznia(socialsecurity)miaoduywpywnadeklarowane
sumypodczasaukcji;mzgidziaajwsposbspjny,nawetniewiadomasugestiawpynie
nadecyzj.

Przyczynyirracjonalnegomylenia

Przystosowaniaewolucyjne.

Podejmowanieszybkichdecyzjisilneemocjepobudzajukadlimbicznyblokujcprocesy
korowe.
Uzalenienieodwsplnotykoniecznejdoprzetrwania,dugiokresdziecistwa,prowadzido
konformizmuiwiarywautorytety.
Metamyleniewymagawyjciapozaspjnysystemwierzeijestbardzotrudne.
Mzgniesuydomyleniatylkozwikszeniaszansnaprzeycie.
Irracjonalnezachowanianiezostaywyeliminowaneboniemiayduegowpywuna
przeycie.
Rozwjtechnologicznyzmienisytuacjzoonedecyzjewpywajnalosycaejludzkoci.

Naleyzdawasobiesprawzograniczeumysuczowieka.
Ograniczeniapamicikrtkotrwaejlepiejwypisawszystkieargumentyzaiprzeciw.
SyndromFaszywejPamici:zapamitanezdarzeniazprzeszocimoguleccakowitej
przemianie,zmieniajsiskojarzenia,naskuteksugestiitworzsiwspomnienia
nieistniejcychfaktw.
ProcesyomolestowanieseksualneprzezrodzinwUSA,wynikpsychoanalizy.

Racjonalnedecyzjewymagajznajomocistatystyki.
JeeliwirusaHIVmarednio1osobana1000(nienalecadogrupyosbopodwyszonym
ryzyku)ijelitestma95%dokadnocitojakiejestprawdopodobiestwo,enaprawdmasz
HIV,jelitestwypadpozytywnie?Prawieniktnieoceniategopoprawnie.
 Irracjonalnomoetebywynikiemchorobymzgu
lubtymczasowegozaburzenia.
Chorobymzgusczstszenijakichkolwiekinnych
narzdw.

Mechanizmydziaaniamzgu,odpowiedzialneza
zdolnodouoglniania,tworzenianowychkategorii
silneskojarzenia,ostatniewiadomoci,rzucajcasiw
oczycecha,blokujmoliwopobudzeniainnych
obszarw,rozwizaalternatywnych.
Percepcjajest"atwa",boopartaowyspecjalizowanestruktury,myleniejestduo
trudniejsze.
atwiejuwierzywautorytetnidokadnierozwaysamemunadziejana"dobregoPana"i
rzdysilnejrki.

Dylematstabilnociobrazuwiataiplastycznocikoniecznejdonauki.
"Przepowiadanieprzyszoci"byoprzydatneewolucyjnie,dlategoreagujemyemocjonalnie
nahipotetyczneodkrycie.
Utrwalenie"skrzywionegospojrzenia"narzeczywistoprzesdw,uoglnianiania
wyjtkw.
Trudnoprzyznasidobdu.
Uoglnieniamogbyzbytszybkie.
Naszedecyzjeslepszenidecyzjeinnychludzi.
Potrzebaszczciamniejwana,nipotrzebaprzyznaniaracji.

"Niemalkadyprofesorprzekadaswojewasneteorieponadprawd.Adziejesitodlatego,
ejegoteorietowasnoprywatna,aprawdanaleydowszystkich"(Ch.C.Colton).
Racjonalnetumaczeniegodziwpoczucienaszejwasnejwanoci"Umiowaniecudw
opierasinaegoizmie"(Evans).

Niewiadomoproblemuirracjonalnoci.
Wynikatoznieznajomopodstawowychzasadstatystykiirachunkuprawdopodobiestwa.
Gwnymproblememjestmyleniekorelacjiizwizkwprzyczynowych.
Pamitamytylkotefakty,ktresisprawdziy,np.pomykizgodneznaszymiintencjami.
Sceptycyzmpostrzeganyjakozagroenie:"bogosawienici,coniewidzieliauwierzyli"tak
wewszystko,bezkrytycznie,zpowodutradycji?Jakieskryteriatego,wcowartowierzy?
Wefekciepowstajlicznesekty,idochodzidomasowejhisterii,np.wUSAwlistopadzie
1929roku1.25milionaludzinacmentarzuwmiejscowociMalden(Massachussetts)czekao
nacudwpobliugrobuzmaregonagrulic60latwczeniejPatrickaPowerazpowodu
pogosekocudownychuzdrowieniach.

Jeliszansanasen,ktrysisprawdzi,jest1:10.000towUSAwciguroku9milionwludzi
bdziemiaotakisen,jelijesttotylko1:100.000toitakbdzietoprawiemilionosb.
Wniosek:wduejpopulacjirolaprzypadkumoebybardzosilna.

Jakmonasprawdzi,czynaprawdAjestprzycznB,np.drutywysokiegonapicia
powodujbiaaczk,lubparwkirakaodka?
Sabekorelacjeoniczymniewiadcz,zwykleniedasizrobistatystyczniepoprawnych
 oszacowainicznichniewynika!
Prbaklasyfikacjinapodstawiedoniesie
gazetowychcopowodujeraka,acogoleczy:The
DailyMailOncologicalOntologyProject.
Jakiesgbszeprzyczynyzjawisk?Dlaczegonp.
osobysamotneyjkrcej:brakopieki,wypadki,a
moepotrzebaspermidyny?
Naszymmyleniemrzdziprzypadek...

Czymrnisipseudonaukaodnauki?
Pseudonaukaopierasinapowerzchownychobserwacjach,naiwnieuznajcprzypadkowe
korelacjezazwizkiprzyczynowe.
Naukaopierasinasystematycznychobserwacjach,doszukujcsiprawdziwychprzyczyn.
Medycynajestniezwykleskomplikowana,trudnadozrozumienia,swniejmiliony
szczegwznanychtylkospecjalistom,niemacudownegolekarstwa,ktrenaprawi
wszystko.
NamedycynalternatywnwUSAwydajesi(2007r)okoo34mld$.

Ludzkojestjeszczebardzomoda.
Zapisanahistoriatook.5000lat,tylko50razyduszaodyciajednegoczowieka.
Nauka300lat,teoriaewolucji,badanianadmzgiem100lat,biologiamolekularna,
informatyka50lat.
Liczneprzesdy:rasowe,zdrowotne(kotun),setkilatbdnychobserwacji(puszczaniekrwi),
czarownicepalono200lattemu,wiarawczaryiastrologinadaltrwa.
Mediapenepseudodokumentalnychprogramwozjawiskachparanormalnych.
Wiaranietylkoprzenosigr,alemoeogupia:widzimytylkotezjawiska,ktre
potwierdzajnaszeprzesdy,resztignorujemy.

Jestemynagranicymoliwociprzystosowaniasidozoonegorodowiska.
JulianJaynes(Uni.wPrinceton),TheOriginofConsciousnessintheBreakdownofBicameral
Mind(Boston,1976)wiadomopowstaapartysicylattemu.
Snynajawie(daydreaming)wwieciestaroytnych,np.wIliadzieHomera.
Wspistnienienaukiiprzesdwstaroytnychiredniowiecznychfilozofw.
Przyszozbytszybkirozwj?

3.6.Wnioski:fantazjairzeczywisto.

Wiarawparanormalnezjawiskajestsilniezakorzeniona.
Bardzoatwojestulecautosugestiiwbadaniachzudziaemludzi.
atwowziprzypadkowekorelacjezazwizkiprzyczynowe.
Ksikisceptykwstrudnodostpne,braktumacze.
Moliweaprawdopodobnetoogromnarnica.

Transhumanizmtonowyprdwkulturze,koniecznonastpnegokrokuw
ewolucjiczowieka.
Ekstropianizm,filozofiayciowaposzukujcawikszejekstropii.
Ekstropiatoprzeciwiestwoentropii,miarainteligencji,witalnoci,zdolnocido
wzrostuirozwoju,akomodacjinowychdowiadcze.

ZasadyTranshumanizmu:

Nieograniczonaekspansja:inteligencji,mdroci,sprawnoci,dugociycia,
usuwaniepsychologicznych,politycznych,kulturalnychibiologicznychogranicze
aktualizacjipotencjauczowieka.
Autotransformacja:afirmacjamoralnego,intelektualnegoifizycznegopostpuprzez
rozum,krytycznemylenie,odpowiedzialnoosobist,szukanienowychrozwiza,
wtymneurologicznychibiologicznychmetodrozwoju.
Dynamicznyoptymizm:racjonalnyoptymizmopartynadziaaniu,przeciwstawiajcy
silepejwierzeistagnacjipesymistw.
Inteligentnatechnologia:naukaitechnologiapowinnapozwolinaprzekroczenie
"naturalnych"graniczwizanychznaszbudowbiologiczn,kulturirodowiskiem,
wktrymsiwychowalimy.
Spontanicznyporzdek,zdecentralizowanakoordynacjaproceswspoecznych,
docenianiernorodnoci,tolerancja,wolnoiodpowiedzialnoosobista.

InstytutExtropii,pismoExtropy:TheJournalofTranshumanistThought",przedstawia
nowociwzakresietechnikprzeduaniaycia,rodkwopniajcychprocesystarzenia,
technologiiintegracjiukadunerwowegozukadamielektronicznymi(inteligentneprotezy),
technikkognitywnegotreninguumysuirodkwpsychofarmakologicznych,zagadnie
spoecznych,moralnychipolitycznychwynikajcychzrozwojunauki,orazzagadnie
filozoficznych.

Literatura.

Wostatnichlatachbadanianadmzgiemwyjaniywielezagadekzwizanychzeskonnoci
doprzeyuznawanychzaparapsychologiczne,np.dezintegracjiinformacjiolokalnej
przestrzeniiwynikajcychstdzjawiskachautoskopowych.
Niewielejestksiekdemaskujcychparanauki;najlepiejdemaskujejeczas,bozsensacjinic
niewynika,chocialatapyn...

Literatura

1. EvansBergen,Naturalnahistorianonsensu,WiedzaPowszechna1964
2. MoodyRaymond,yciepoyciu.
3. PenroseRoger,NowyumysCesarza(Wyd.NaukowePWN,Warszawa1995)
4. StengerV.J.Fizykaapsychika,WydawnictwoPandora,d1996
5. PrzemyslawKiszkowski,Cowartowiedziecoradiesteji,wyd.StellaMarisGdansk
1997;stronaPrzemyslawaKiszkowskiego
6. SzymborskiKrzysztof,Spnionedementi.Wiedzaiycie(Luty1998);Kosmiczna
legendaXXwieku,Wiedzaiycie(Marzec1998)UFOiRoswell.
7. SutherlandStuart,"Rozumnamanowcach.Dlaczegopostpujemyirracjonalnie"
analizaprzyczynirracjonalnychzachowa.
8. WrblewskiAndrzejK,Prawdaimitywfizyce(Iskry,Warszawa1987)efekt
eksperymentatora.

Kilkapozycjizagranicznychopisujcychtestyzjawiskparanormalnychlubdemaskujcych
oszukaczetechniki.

1. AvalosHector,FreeInquiryMagazine17,Nr3(1997)
2. BetzHansDieter,UnconventionalWaterDetection:FieldTestoftheDowsing
TechniqueinDryZones,JournalofScientificExploration,Part1,Vol.9,Nr1,PartII
Vol.9,Nr.21995;Naturwissenschaften83(1996)272
3. CarlsonShawn,Adoubleblindtestofastrology,Nature,318(1985)419425.
4. EnrightJ.T,SkepticalInquirer1(1999)TestingDowsing.TheFailureoftheMunich
Experiments.
5. Hyman,Ray.'ColdReading':HowtoConvinceStrangersThatYouKnowAllAbout
Them,TheSkepticalInquirer,Spring/Summer1977
6. JahnRobert,Thepersistentparadoxofpsychicphenomena:anengineering
perspective.Proc.ofIEEE70(1982)136170
7. JahnRobert,DunneBrenda,MarginsofReality.Theroleofconsciousnessinthe
physicalworld.(Harvest/HBJ1987)
8. JungCarlG,Flyingsoucers:amodernmythofthingsseenintheskies.(NowyJork,
HarcourtBrace1959)
9. McCroneJohn,Rollupforthetelepathytest.NewScientist,15.05.1993
10. MishloveJeffrey,Rootsofconsciousness(CouncilOakBooks,Tulsa1993)
11. MottNevill,Canscientistbelieve?Someexamplesoftheattitudeofscientistto
religion(James&James1991)
12. Moulton,S.T.,&Kosslyn,S.M.(2008).Usingneuroimagingtoresolvethepsidebate.
JournalofCognitiveNeuroscience,20,182192.
13. StevensonIan,Twentycasessuggestiveofreincarnation(UniversityofVirginaPress
1974)
 14. RayHyman,HowpeopleAreFooledbyIdeomotorAction,wyjaniaprzyczyny
radiestezji,senswspirytystycznychitp.

PolecamwInterneciestronysceptykw,awszczeglnoci:BiuletynSceptyczny|Skeptical
Inquirer,CSICOPMagazine|Sensaboutscience|
Quackwatch,czyli"kwaczowisko",przyznajedo10kaczekautorompseudonaukowychstroni
materiawinfromacyjnych.

BadaniaankietowewPolsce:PBSdlaGociaNiedzielnego|CBOSankieta2009oreligijnoci
wPolsce|ArtykulKAIwcowierzPolacy.

 4. Manowce umysu.
Manowceintelektualnetolicznepomysy,ktrewywoaypocztkowowielkientuzjazmale
nigdzieniezaprowadziy.
Jeliprzezwielelatniewidapostpu,tonienaleygoszybkooczekiwa...najwyraniej
dziedzinyteznalazysinaperyferiachnauki,bdzpomanowcach.
Takdziejesiwprzypadkuparapsychologii,psychotronikiczyinnychparanauk.

Wsplncechwieluteorii,ktrezeszynamanowcejest:

traktowanieumysujakoniezgbionejtajemnicy(niedasizrozumie);
doszukiwaniesiwnimpierwiastkwniepojtych(nieobliczalno);
teoriemijajcesizrzeczywistoci,czynicernedziwnezaoenia;
bardzomglistecelebadawczezmierzajcedoodpowiedzinapytaniapozorne,nie
majcenicwsplnegozrzeczywistymiproblemaminaukopoznaniu;
teorienieodnoszcesidokonkretnychfaktw,tylkodoniejednoznacznie
okrelonychpoj(wiadomo,umys);
teorieopartenazudnejnadzieizrozumieniaumysujakmonolitu;
teoriemieszajceideereligijneznaukowymi.

Jeliteoriawymaga10krokwrozumowaniaaprawdopodobiestwoprawdziwocikadego
znichwynosi80%toprawdopodobiestwojejprawdziwociwynositylko0.810=0.1.
Znanieksperciwswojejdziedzinieczstoprzyjmujnaiwnypunktwidzeniawgaziach
nauki,wktrychniemajkompetencji.
Rzadziejzdarzasi,byeksperciwswojejdziedziniezaczligosipogldycakiem
odbiegajceodpowszechnieprzyjtych.

4.1.Psychologiaimodelepsychoanalityczne

Informacjeprzetwarzanesprzezmzgwsposbrwnolegy,zktregoniezdajemysobie
sprawy.
Tylkoniewielkaczaktywacjimzgustajesitreciwiadomocijakietoprocesy?
JuWitelonwXIIIwiekubadazudzeniawzrokoweipisawyobraeniachdemonwjako
kulturowouwarunkowanychzudzeniachpsychologicznych.
PsycholodzywXIXwiekuskupilisipocztkowonaintrospekcyjnymbadaniuwiadomoci
(szkoaWundtapsychologiiholistycznej).

Prekursorzybadaproceswniewiadomychzostalijuomwieni:bytomagnetyzm
zwierzcyFranzaMesmera,jegowpywnaJohnaElliotsonaileczeniezapomoctransw,
orazneurohipnotycznewyjanieniaJohnaBraida.
Strefmidzywiadomociaprostymiautomatyzmamizawizanymizbadaniemczynnoci
odruchowychzajmowalisiangielscyneurolodzy,BenjaminCarpenteriThomasLaycock.
IstotnybytewpywszkockiegofilozofaSirWilliamaHamiltona:"Trenaszejwiadomoci
jestzbudowanaztego,czegopoznaniemoemy".HamiltonprzypisywatideLeibnizowi.
JeszczewpoowieXIXwiekuusiowanowyznaczyobszarwaciwydziaaniuduszy,
pocztkowojakofunkcjemzgowewodrnieniuodrdzeniowych,apotemjakocoraz
mniejszczfunkcjimzgowych,ostatniogwniefunkcjedecyzyjne,aleiteudaosiw
kocuzrozumiewszczegach.

Zauwaeniewpywuproceswniewiadomychbyodla
Freudaolnieniem,chociaprzeznimwieluludzipisaoo
niewiadomychczynnikachwpywajcychnazachowanie.
ZJosefemBreueremopublikowaw1895roku"Studia
nadhisteri",wktrychnapisali:"Czowiekchoryna
histericierpiwznacznejmierzenawspomnienia".
wiadomieprzetwarzamyniewieleinformacji,procesy
motoryczneipoznawczezachodzcewkttkimczasies
bardziejefektywniebezjejudziau,wiadomobardziej
przeszkadzanipomagawszybkimreagowaniu.
NiewiadomouFreudaprzechowujewspomnienia,
instynktownepragnieniaipotrzeby,dziaafiltrujco
kontrolujcdostpinformacjidowiadomoci.
Nagranicywiadomociswspomnieniaipopdy
stumione,czyliprzedwiadome.
Poniewaniewiadomeemocje,uczuciaiwyobraenia
(ladypamicio"adunkuenergetycznym")s
niewidoczne,aFreudzajmowasipacjentami
cierpicyminaneurozy,uznaniewiadomozaciemnesiywypierajceszkodliwemylii
wywoujceneurozy.

Badaniemtychsizajasipsychologiagbi.
Wpsychologiigbipsychejestczciowowiadomymiczciowoniewiadomymprocesem.
Czniewiadomazawierawyparteistumionedowiadczeniaiosobisteproblemyinawyki,
ajeszczegbiejelementykolektywne,archetypowe,transpersonalne,odpowiedzialneza
mitycznoreligijnysymbolizm.
Monawniejobecniewyrni3perspektywyteoretyczne:

Psychoanalityczny,zwizanypierwotniezFreudem,ktryrozwinsiwkierunku
terapiidziecicej,teoriirelacjizobiektem,np.relacjimatkadziecko(MelanieKlein,
DonaldWinnicott,MargaretMahler),obecniewznacznejmierzezastpionyprzez
psychologirozwojowiteorirozwojuumysu.
PsychologiaindywidualnaAlfredaAdlera,skupiajcasinaprocesachrozwojowych
odwczesnegodziecistwa.
PsychologiaanalitycznaCarlaGustawaJunga,opierajcasinapojciach
niewiadomocizbiorowej,synchronicznoci,orazarchetypw.
IdeeJungasszczeglniepopularnewkrgachnewageirodowiskachparareligijnych.
Niewiadomozbiorowazawierapodstawoweinstynktyischematymylenia,zachowania,
sposobu"byciawwiecie"czowieka.
Junguwaaniewiadomozbiorowzardosnwproroczych,wizajzezoterycznymi
doktrynamitantry,lamaizmu,jogikundaliniitaoistycznej,sammiastanyschizofrenicznei
depresyjne,aleprzeszedprocesrozwojuwasneosobowoci,ktrynazywaindywiduacj,
polegajcynaintegracjielementwniewiadomychdzikianaliziesnwiinnymtechnikom.
Niewiadomozbiorowamoebyodbiciemoglnegopodobiestwastrukturmzgw
wszystkichludzi,charakterystycznychcechgatunkuzwizanychzdziaaniemukadu
limbicznego;wtakimsensieniemajednak
wielewsplnegozpogldamiJunga.

Synchronicznomabyzasad
nieprzyczynowegozwizkupomidzy
zdarzeniami.
PojciemtyminteresowasiWolfgangPauli,
jedenznajwybitniejszychfizykwXXwieku.
Synchronicznomadziaaobokzasady
przyczynowociprowadzcdowyjanienia
zbiegwokolicznoci,ktreswyrazem
wszechzwizkuzdarze,wtymstanw
psychicznychzrwnoczesnymizdarzeniami
fizycznymi.
Junguywategopojciadouzasadnienia
astrologiiizjawiskparanormalnych:
jasnowidzenia,telepatii,wrb.
Napoziomiekwantowymistniejstany
spltane,ktrychwasnociprzypominaj
synchroniczno,gdywizdarzeniaw
nieprzyczynowysposb.

Archetyptoniewiadomypraobraz,wyraajcysiwpostacisymbolicznejformuy,wyraziste
skonnocidospecyficznychinstynktownychreakcji.
Archetypy"narzucajsiwszystkimwraeniom",niosadunekemocjonalny,powtarzajsi
wdowiadczeniachwielupokole.
Archetypyszwizanezwanymizdarzeniamiwyciuludzi,takimijaknarodziny,
odrodzenie,mier,poczuciemocy,jednoci.Monawyrniarchetypbohatera,dziecka,
Boga,demona,zwierzcia,archetypwody(ycia)czyognia(symbolwypalenia,oczyszczenia).
JosephaCampbell,wybitnymitografiantropologXXwieku,uznawsplnecechymitww
rnychkulturachwiatazadowdistnieniaarchetypw.

PsychologiaarchetypwJamesaHillmana(uczniaJunga)zwrciasijeszczebardziejw
stronfilozofiiireligii,odPlatona,Plotyna,ineoplatonizmu,poszukujcduszywiata(anima
mundi),jakiuywajcpojciaduszywbardzomglistysposb,np.piszc,ejesttonieznany
czynnik,ktryprzemieniazdarzeniawprzeyciaiumoliwiadowiadczeniemioci.
Czymjestniewiadomoiprzedwiadomo?
Zachowanietokwestianeurodynamikimzgu,bymoepewneideeFreudadadzsi
powizabardziejprecyzyjniezprocesamineurodynamikinitylkonaoglnympoziomie
relacjiid,egoisuperegodopniamzgu,ukadulimbicznegoikorymzgu.

CzyistniejwmzgujakieformykomplekswiinnychzachowaopisywanychprzezFreuda,
jakoprzyblieniedoczstychformzaburzeneurodynamiki?

Jakoceniapsychoanalizipsychologigbi,naczympolegapostpwtejdziedzinie?
Freuduwaaschizofrenizazaburzenieniewiadomocispowodowaneukrytym
homoseksualizmem,tumaczcbrakpostpwwleczeniuoporamitakichpacjentw.
Pniejszypsychoanalitycy(np.FriedaFrommReichmann)uznalizaprzyczynschizofrenii
nadopiekuczematki,piszco"schizofrenikogenicznychmatkach".
Zimnematkinaprzemianzprzymusemsadzaniananocnikmiaybywinneautyzmowi.
Niestetywwikszocistospekulacje,systemymylowe,ktrewbdnysposbdokonuj
konceptualizacjiwybranychobserwacji.
Czyjesttometodaterapii,formaedukacji,drogadolepszegozrozumieniaswoichpotrzeb?
Slepszemetody,opartenazrozumieniuproceswneuroplastycznocimzgu.

Jakodrogadozrozumieniaumysumodelepsychoanalityczneniespeniypokadanychw
nichnadziei,jednakjakiepowizaniazneuronaukamismoliwe.
Psychoanalizjakoformyterapiizajmujinneformypsychoterapii,chociajesttodziedzina
nadalpenakontrowersji.
Psychoanalizjakoganaukizastpujepsychologiarozwojowa,neuronaukispoeczne,
psychiatria,neuropsychologiaipokrewnedziedziny.
Kilkubadaczyusiujeczynaukwspczesnzperspektywpsychoanalityczn.

4.2.Fenomenologiaiegzystencjalizm

Fenomenologiabyanurtemfilozofiimajcymbadasamistotzjawisk,aktw
wiadomoci,opisywaiogldato,cojestdanebezporednio.
Wicejnatentematbdzieprzyomawianiuneurofilozofii.

Egzystencjalizmzaczsijakonurtfilozoficznyiliteracki,ale
przenikndopsychologii.
Egzystencjalizmbadalosy"skazanejnawolno"iodpowiedzialno
jednostki,costwarzapoczucielku,beznadziejnoci,osamotnienia,
pesymizmu,zaintersowaniaproblemamiprzemijaniawiatai
problemamimetafizycznymi.
Zwracanouwagnaniepowtarzalnokadejjednostki,unikalny
wiatopogld,perspektywwewntrzn,problemy
odpowiedzialnociiwyboru,tosamociiautonomii.
Prawdopodobniewikszodzieegzystencjalistwbyawynikiemdepresji.

Chocianiestonurtycilenaukowemiaynacelulepszezrozumienienaturyludzkiej,
zwrciyuwagnaszeregwczeniejignorowanychaspektwwpsychologii,aledoniczego
konkretnegoniedoprowadziy.
Wksice:DescribingInnerExperience?ProponentMeetsSkeptic(MITPress2007),Russell
HurlburtiEricSchwitzgebelprbowalizastosowapodejciefenomenologicznedoopisu
dowiadczeniawewntrznego,czyliwiadomocifenomenalnej.
Coosobiewiemy?Czypotrafimytoopisa?Hurlbrutbyprzekonany,ejesttomoliwe,
Schwitzgebelbysceptyczny.
Melaniemiaazazadanieszczegowoopisatreswojegoumysuwprzypadkowym
momenciegdyzapikaalarm,aobajautorzyzadawapytaniaianalizowajejopisy.
Czymonaopisaswojedowiadczenieiczymonabdzietowiarygodnyopis?
Sprbujciesami!

4.3.Psychologiahumanistycznaitranspersonalna

Psychologiahumanistycznawlatach50.staasiobokpsychoanalizyi
behawioryzmutrzecisiwpsychologii,pismoJournalofHumanistic
Psychologywydawanejestod1961roku,mamytePolskie
TowarzystwoPsychologiiHumanistycznej.
Dotegoczasupsychologiainteresowaasigwniepsychopatologi
lubprostymiformamizachowania(odruchami)iuczenia.
Psychologiahumanistycznazajasibardziejzoonymifunkcjamii
aspiracjamiludzipsychiczniezdrowych:kreatywnoci,autonomi,
osobowociipoczuciemtosamoci,odpowiedzialnoci,
obiektywizmuczyzdolnocidoaltruizmuimioci.
Zakadano,eczowiekjestznaturydobry,zdolnydoempatii,chce
stasilepszym,realizowaswjpotencjaurozwojowy,by
kreatywny,aktywny,jestniepowtarzalnjednostkktrejsubiektywnapercepcjai
rozumieniawiatamawielkwarto.
Badaniamiaysikoncentrowanarelacjinadawcakomunikatodbiorcawaspekcie
holistycznym,uwzgldniajciprbujczrozumieperspektywbadanejosoby.

Nadrzdnpotrzebczowiekajestsamoaktualizacja,acelempenyrozwjjegomoliwoci,
niezawszespoecznieakceptowalny.
Mamytuznowudylematstabilnociiplastycznoci:kryteriazewntrznesprzyjajstabilnoci
spoecznejizewntrznemusterowaniuzachowaniem,awewntrznekryteriasamorealizacji
wolnociirozwojowiindywidualnemu,sterowaniuwewntrznemu.
Zablokowaniemoliwocirozwojuprowadzidopsychopatologii,psychikaicayorganizm
muszbyharmonijncaoci,penosob.
Niecel,aledrogajestnajwaniejszaboksztatujetwrc.
Psychologiahumanistycznapodkrelaapotrzebbyciatuiteraz,skupieniesinaaktualnym
dowiadczeniu.
Aktyprzemocyuwaaazadziaaniawbrewnaturze,niezgodnezharmoni.

Psychologiatranspersonalnaposzajeszczekrokdalej,zajmujcsistanamiumysu
wykraczajcymipozanasz"persona".
W1969rokuzacztowydawaJournalofTranspersonalPsychology(AbrahamMaslow,
StanislavGrof,AnthonySutich)ikierunektenuznanyzostazaczwartsiwpsychologii,
uwzgldniajcwszystkiedowiadczenialudzkie,zajmujcsidowiadczeniami
granicznymi,wtymrwniestanamimistycznymiitranscendentalnymi.
Kluczowetematytoodmiennestanywiadomoci,rozwjpotencjauludzkiego,przeycia
przekraczajceego,jednostkowja,dowiadczeniaduchowe.
Obejmujetobadanieprzyczyn,efektwikorelatwodmiennychstanwwiadomocii
przeytranspersonalnychjakimetoddonichprowadzcych.

AbrahamMaslowuznawanybyzajednegoznajwaniejszychpsychologwXXwieku.
Opracowapiramidpotrzebludzkich(piramidaMaslowa),odnajbardziejistotnychpotrzeb
podstawowychdonajwyszychpotrzeb,ktreujawniajsidopieropospenieniupotrzeb
niszych.Potrzebyteniesnigdywpenizaspokojoneamotywacjdziaaniaczowiekajest
potrzebaichzaspokojenia.

1. fizjologiczne:poywienie,sen,
oddychanie,potrzebyseksualne,dominuj
nadinnymipotrzebami;
2. bezpieczestwafizycznegoipsychicznego;
3. przynalenocidogrupy,bliskich
stosunkwintymnych,wsparcia,przyjani;
4. potrzebauznania,szacunku,poczucie
wasnejwartoci,statususpoecznego,
sawy,pragnieniepotgiidominacji;
5. samorealizacji:wyraajsiwdeniu
czowiekadorozwojuswoichmoliwoci
poznawczych(wiedzy,rozumienia,
ciekawoci)jakiestetycznych(harmoniii
pikna).

Maslowzbierawieledanychopisujcychprzeyciaosb,ktreosignyszczytpiramidy
rozwojuizauway,etowarzyszyytemuczstoprzeyciatranspersonalne,poczucie
unwiersalnejjednociprzekraczajcejednostkowe"ja".
TeoriaZMaslowaopartanajegohierarchiipotrzebmacakiempraktycznezastosowaniew
zarzdzaniu,szczeglniewgospodarcejaposkiej:jakpostpowabypracownicybyli
szczliwiafirmarozkwitaa?

NajbardziejpopularnymprzedstawicielempsychologiitranspersonalnejjestKenWilber.
Napisawieleksiek,popolskujestcaa"BiblioteczkaWilberowska"(Wyd.J.Santorski).

Wilberzajmowasiwiadomociprbujcopracowa"spektrumwiadomoci",
uwzgldniajcemoliwejejstany,wczajcwstanytranspersonalne.
Psychopatologiawiadomociomwionazostaawjegojedynejnaukowejksice,
"TransformationsofConsciousness:ConventionalandContemplativePerspectiveson
Development"napisanejzdwomapsychologami(JackEngler,Daniel
Brown)w1986roku.

"Maestworozumuzdusz"(2008)omawiarelacjemidzynauki
religi.
Zobwoluty:"KenWilber,jedenznajwaniejszychfilozofwnaszych
czasw,zolniewajcjasnocipokazuje,jakmoglibymyzacz
myleonauceireligii,ebypoczyduchowy,subiektywnywiat
staroytnejmdrocizobiektywnym,empirycznymwiatem
wspczesnejwiedzy".
Czyjesttoudanaprba?Stozagadnieniabardzotrudneimona
situbawiwlicznespekulacje,niektreznichzawierajciekawe
spostrzeeniaale...
Naukipoznawcze,wtymbadanianadmzgiemsprzezWilberacakowicieignorowane.
Przekonanie,ezfaktupodobnychwraewstanachgbokiegoskupieniaosiganychw
rnychtradycjachkontemplacyjnychwynikafizyczneistnienieinnychpoziomw
rzeczywistocijestrwnieprawdziwe,jakprzekonanie,eztego,iponaciniciu
zamknitychpowiekpalcamiwidzimyrozbyskiwynika,eprzestrzewewntrznajestpena
gwiazd.
Niezalenieodkulturymamypodobnemzgiistanygbokiejkontemplacjiprowadzdo
podobnychstanwmentalnych,aleniemonastdwnioskowa,ejesttosposbna
odkrycieinnychwymiarw"translogicznej"rzeczywistoci.
Wg.Wilberanaukajest"monologiczna",boopisujezjawiska,nieangaujcsiwdialog;
badaniadowiadczalnezawszesdialogiemzNatura,zadajemykolejnepytaniaby
rozstrzygnprawdziwohipotez,apotemrobimyeksperymentybypoznaodpowied
Naturynatepytania.


Teorieosobowociicharakteru,wyszychstrukturpsychiki,sciekawealeturwnietrudno
jestooddzieleniespekulacjiodrzeczywistoci.

4.4.Metaforywynikajcezteoriichaosu

Teoriachaosuwiesitezteorisystemwzoonych.
Mzgjestbezwtpieniaukademnadzwyczajzoonym.
Dotychczasnaukabadaaukadystosunkowoprosteiniema
dowiadczeniazukadamizoonymi.
Dowiadczeniewykazuje,ewukadachzoonychpowstaj
zjawiskajakocioworneniwukadachprostych.
Pojawiysikoncepcjeemergentyzmu,goszcewyanianiesi
nowychjakociwukadachzoonychzwielkiejliczby
oddziaywujcychzesobelementw.
Modeletepojawiysidopieroprzykoculat80.iniesjeszczezbytdobrzerozwinite.
Stanowicennenarzdziedobadaniaukadwdynamicznych,wtymrwniemodeli
neuronw.
Niemapowodubysdzi,eprosteukadychaotycznepozwolstworzydobremodele
umysu.
Modeleuwzgldniajcechaosjakogranicznystanneurodynamikitwierdz,edzikitemu
moliwyjestbardziejefektywnyproceseksploracjirnychstanwmzgu.

Teoriachaosujestbardzoprzydatnadoopisuukadwdynamicznychoniewielkieliczbie
zmiennych,mzgmaichbardzoduo.
Nadziejenaprost,matematycznteoriumysusbezpodstawne.
Rolazjawiskchaotycznychwukadzienerwowymjestnadaldyskutowana.
Metaforyteoriichaosuiukadwzoonychmogbyjednakprzydatnedojakociowego
zrozumieniazachowania.

4.5.Teoriakatastrof

Teoriakatastrofelementarnych
rozwinitaprzezReneThomawlatach
196070,wydawaasidobrado
wyjanieniawszystkiego.
Stonieliniowemodelezachowaniaw
odpowiedzinarnebodce.

Teoriakatastrofzastosowanazostaaw
wielupraktycznychmodelachprzez
Christopher'aZeemanaiinnych
matematykw.
Poniewawielenaszychzachowa
posiadaniecigocimonaprzypomocy
katastrofjakociowomodelowaproste
zjawiskapsychiczne.
Najczciejstosowanonajprostszzkatastrof,fad.
Przykademtakiegozastosowaniamoebyopiszachowaniaczowiekajakogryidisuperego
wteoriiFreuda.
Wielemodelipsychologicznychdasiwtensposbopisa,aleczytojejakopotwierdza?
Czy
dasizrobimodelbardziejzoonychzachowaczowiekawoparciuobardziej
skomplikowanetopologiczniepowierzchniezachowa?
Nietylkoprzestrzeparametrwmusiaabybyduobardziejskomplikowanaalei
przestrzezachowawielowymiarowa.
Pomysjestfascynujcyalepozakatastroftypumotylniktdotychczasniewyszed(mamy
wniej3parametrykontrolneplusjedenoznaczajcyzachowanie)wicjesttochybabardzo
trudne.
Katastrofatypumotylzostaa
zastosowanazpowodzeniemdoopisu
chorobypsychicznejanorexianervosa.

Teoriakatastrofnieodniosawielkiego
sukcesu,pomimosformuowaniajeji
pierwszychinteresujcychzastosowaw
poowielat70tych.
Teoriaelementarnychkatastrof(jedyna
czteoriikatastrof,ktradoczekaasi
zastosowa)usiujeopisaprzestrze
zachowawsposbglobalny,przypomocy
jednejfunkcjiopisacaprzestrze
zachowa.
Wtakimujciuprzestrzeparametrw,od
ktrychtezachowaniazale,niemoeby
wicejni4wymiarowa,gdydlawicej
wymiarowychprzestrzeniliczbamoliwych
topologiiprzestrzenistajesinieskoczona.
Duociekawszympodejciemjestlokalnyopiszdarze,pozwalajcyskadadowolnie
skomplikowanezachowaniaprzestrzeniachodowolnejliczbieparametrw.
Opistakiprzedstawimonazarwnowjzykumodelineuronowychjakibardziejoglnym
jzykuukadwadaptujcychsi.

Dlaczegozachowaniemiaobysidazredukowadokilkuprostychnieliniowocii
niecigoci?

4.6.Holograficznateoriaumysu

Filozofiawieczysta(philosophiaperennis)Leibniza,odwiecznemyli
leceupodstawwszystkichreligiiifilozofii,moebypierwowzorem
paradygmatuholograficznegogdytraktujerzeczywistojakoodbicie
rzeczywistociodmiennegotypu.
WilliamJamesnapocztkuXXwiekusugerowawswojejksiceRodzaje
dowiadczereligijnych,eistniejerzeczywisto,ktrumyspostrzega
jedyniefragmentarycznie,przeczuwajcwniektrychstanachumysujejgbszepodstawy.
HenriBergson,twrcaintuicjonizmu:ostatecznarzeczywistojestpojmowalnajedynie
intuicyjnie.
AlfredWhithead,matematykifilozof,przedstawiafilozofiprocesuwktrejodchodziod
pojciasubstancjiiuznajedualizmmateriiiumysuzafaszywy.
KarlLashleypublikujedaneeksperymentalne,zktrychwynika,ezapamitanefaktynies
przechowywanewzlokalizowanysposbprzezmzg.
DennisGaboropublikowaideholografiiw1947roku.Pierwszehologramyotrzymane
zostayw1965roku,wkrtcepowynalezieniulasera.

Wkoculat60.amerykaskineurofizjologKarlPribram
mierzysygnaywkorzewzrokowejmap,ogldajcych
prosteobrazygeometryczne.
Oprczsygnawbezporednichdoobserwowanychgrup
neuronwdochodzsygnayzinnychobszarwpamici,
interferujczsygnaamidochodzcymiznerwu
wzrokowego,czyliwidzianymiobrazami.
Pribramdoszeddowniosku,eprocestennajlepiejopisuj
hologramy(byotowynikiemjegospotkaniazD.Gaborem).
Ideeholograficznezawartezostaywznakomitejksice
PribramaLanguagesoftheBrain.
DavidBohmwysunnapocztkulat70tychhipotez
ukrytegoholograficznegoporzdkuwiata,spekulujcnatematmoliwocibezporedniej
percepcjitegoporzdku.
PribrampoczyideeBohmazeswoimirozwaajcnastpniemetafizyczneimplikacjetej
syntezy.Taknarodzisiparadygmatholograficzny,przyjtyzentuzjazmemprzez
zwolennikwwieczystejfilozofiijakozdawnooczekiwanenaukoweuzasadnienieich
pogldw.

Dlaczegohologramy?
Pamiodtwarzacaesytuacje,uszkodzeniaczcikorynieniszczadnychkonkretnych
informacjiizapisypamiciowewydajsibyprzechowywanewtymsamymobszarze
mzgu.Wasnocihologramwspodobne.
SkonstruowanonawetteoriinterferencjifalEEGmajcprowadzidopowstania
hologramwwmzgu,teorianieprzyniosajednaksukceswidzisiajwiemy,ewasnoci
pamiciswynikiemrozproszonejnaturypoczeneuronw.
Zamiastinterferencjifalihologramwwteoriiholograficznejrozwaasistany
kooperatywne(neurodynamik)siecineuronowych.
Pribram:powiciemteoriiholograficznejtylko10%czasualewszyscytylkootymmwi.

Teoriaholograficznadziaaniaumysupozostaainteresujcametafor,ktramoeodegra
jeszczejakrolwprzyszoci,chocianaraziezepchnitazostaanabocznytorbada
kognitywnych.

4.7.Mechanikakwantowaiwiadomo

JednzostatnichprbuzasadnieniakartezjaskiegodualizmupodjJohnEccles(1903
1997),laureatnagrodyNoblazfizjologiiimedycyny(1963).
ZKarlemPopperemnapisaksikMzgiJa(1977),samodzielnieksikJakJa
kontrolujeswjmzg(1994).
Stawiajwniejhipotez:umyswpywanadziaaniemzguprzezmodyfikacje
prawdopodobiestwpobudzeneuronwnapoziomiekwantowym.

Spekulacjedotyczcemechanikikwantowejwywodzsiztechnicznychaspektwproblemu
interpretacjisensumatematycznegoformalizmu,opisujcegokwantowezjawiska.
Nicniewskazujenaistotnrolzjawiskkwantowychnapoziomieneuronw(oprcz
siatkwki,gdziepewneprocesymonazainicjowapojedynczymkwantemwiata?)
Proponenciteoriikwantowychniewiedznicoumyleanifenomenologiiwiadomoci
faktypsychologiczneineurobiologiczneuwaajzadrugorzdne.
Niemonatworzyteoriiniewiedzcnajakimabytemat!Najpierwustalmyfakty.

HenryStapp(Berkeley):
Dlaczegoistniejewiadomo?Poniewalokalnoredukcjonistyczneprawafizykiuwaane
zaprzyczynowyopiswiata,sniekompletne:potrzebaczegowicej,bydoszodokolapsu
funkcjifalowej,dopojawieniasiklasycznociwprzyrodzie,dorealizacjipotencjistanw
kwantowych.

wiadomostajesitumechanicznprzyczynredukujcafunkcjefalowe.
Niematuadnychodniesiedofunkcjipoznawczychiafektywnychmzgu.
Niebardzowiadomo,copozatechnicznymiproblemamizwizanymizzagadnieniem
pomiaruwmechanicekwantowejtegotypurozumowaniemiaobywyjania.

TeorieStappa,Penrose'aczyHamerhoffasspekulacjami,ktrenieposunynaukido
przodu,gdyniedasiichempiryczniezweryfikowa,niewyjaniajwynikwkonkretnych
eksperymentwanitenieprzewidujnowychzjawisk.
Naleyodrnispekulacjeodwiedzynaukowej;spekulacjeniestajsinigdy
obowizujcymidogmatami,naukatoniereligia.

Grawitacjaijejteoriadaysizmatematyzowa,fizykadotyczyzjawisknajprostszych.
Niemapowodubydziaaniemzgudaosiopisajednymmatematycznymrwnaniem.
Umysniejestpodobnydoprostegozjawiskafizycznego,skadasinaniegoogromnaliczba
rnychfunkcji,wymagajcychwyjanienia.
Jednztakichfunkcjijestkreatywno,innwiadomo;niemonaichjednaktraktowaw
oderwaniuodtysicainnychfunkcji,realizowanychprzezmzg.
Chociasformuowanokilkatakichpomyswodwoujcsidoegzotycznychteorii
kwantowychdlawyjanienianaturywiadomociiumysunieudaosizaichpomoc
niczegowyjani.

Zasadaantropiczna:Wszechwiatbyistniemusibytaki,bymgwnimpowsta
obserwator,boinaczejniemonabynadasowu"istnieje"sensu.DlategoWszechwiat
musibytakduyitakskomplikowany.
Dlaczego?Monaobliczy,edrobnazmianasiyoddziaywaniagrawitacyjnego,sabego,
silnegolubelektromagnetycznegouniemoliwipowstaniegalaktyk,gwiazd,wglaiinnych
cikipierwiastkw,awicycia.
Zasadaantropicznatojednazmoliwychodpowiedzinapytanie,dlaczegowasnocifizyki
(oddziaywaniagrawitacyjne,elektromagnetyczne,sabeisilne)majdokadnietakie
wartoci,abyumoliwipowstanieycia.
Niejesttochybadobrerozwizaniezmianajednegoparametrumoefaktycznieprowadzi
domartwegoWszechwiata,aleskombinacjetakichstaychfizycznych,ktrepozwalajna
istnienieycia,caewyspystabilnoci(AlejandroJenkinsandGiladPerez,wiatNauki,luty
2010).
KrytykaV.Stengerapokazuje,eprzekonanieowyjtkowocinaszegowszechwiatajest
wtpliwe.

Mechanikakwantowamoesiwydawanawetfizykomteoridziwniniezrozumia.
R.P.Feynman,TheCharacterofthePhysicalLaw(1967,s.129)
"Myl,emonabezpieczniepowiedzie,eniktnierozumiemechanikikwantowej...Nie
powtarzajsobie,jelitylkomoesztegounikn:'Jaktojestmoliwe?'poniewawpuciszsi
wkana,lepuliczk,zktrejniktdotychczasniewyszed.Niktniewie,jaktomoetak
by."

Wikszopodrcznikwzaczynaodpostulatwmechanikikwantowejpodkrelajc,enie
monaichwyprowadzizprostszychrozwaa.
WznanympodrcznikuLandauaiLifszyca(1979)znajdujemystwierdzenie,istanukadu
kwantowegoopisanyjestprzezzespolonfunkcjfalow,zalenodwsprzdnychczstek,
akwadratmoduutejfunkcji,pomnoonyprzezelementobjtoci,daje
prawdopodobiestwozmierzeniawartociwsprzdnychwtymelemencie.Dalejpojawia
siinformacjaowartociachwasnychoperatorw,ktrymodpowiadajmoliwewyniki
pomiarwwielkocifizycznych,coprowadzidoadnegoformalizmumatematycznego.
WpodrcznikuSchiffa(1977)spostulatydotyczcezastpowaniazmiennychdynamicznych
przezoperatoryawynikwpomiarwprzezichwartociwasne.
Wikszopodrcznikwanawetksiekfilozoficznych(por.Heller1996)natemat
mechanikikwantowejzmierzaszybkimikrokamidobadaniastrukturmatematycznychnie
wyjaniajcskdsibiorijakijestichzwizekzrzeczywistoci.

Dlaczegomamytakstrukturteorii?
Dlaczegofunkcjezespolone?
Dlaczegooperatoryaniezwykefunkcje,takjakwmechaniceklasycznej?
Czemuniewystarczyfunkcjawtrzechwymiarach,tylkopotrzebnajestfunkcjawszystkich
zmiennych?
Dlaczegoniemonazmierzyjednoczeniewszystkichwasnoci?
Podrcznikimechanikikwantowejniewielenatentematmwi,unikajcrwnie
kontrowersjizwizanychzprocesempomiaru.

Wszystkiekoncepcje,zapomocktrychtworzymymodelerzeczywistoci,sjedynie
konstrukcjamiumysuconieznaczy,erzeczywistonieistniejeQ
Dotyczytonietylkosposobukategoryzacjiwraezmysowychleczrwnietak
podstawowychpojjakpooenieobiektu,pdczstkiczyjejadunek.
Naszekoncepcjenieselementamirzeczywistoci,leczjedynieodpowiedziaminakonkretne
pytania,jakiezadajemyprzyrodzie,awicwynikajzkonkretnegosposobuzadawaniapyta.

Strukturamatematycznamechanikikwantowejjestprosta!
Obserwujcjakikolwiekprzedmiot:atom,drzewoczyczowieka,zakadamy,edasion
opisaprzypomocyzbioruwasnoci,takichjakksztat,kolor,pooenieczymasa.
Zamiastrozpatrywadanyobiektwjegonieskoczonejrnorodnocinawetwziarnku
piaskudostrzecmonanieskoczono,jakpowiadaWilliamBlakerozpatrujemyniejako
jegocie,rzutpenegoopisustanu,wjakimznajdujesiwobiektnaniskowymiarow
przestrzezdefiniowandlakilkuwybranychwasnoci.
Tewasnociniewyczerpujoczywiciewpeniopisudanegoobiektu,kadyobiektjest
nieskoczeniezoony,odpowiednireprezentacjjestwicwektorwnieskoczenie
wymiarowejprzestrzeni.
Oznaczmytakiwektorsymbolem|O>inazwijmygowektoremopisujcymstanobiektuO
(wektoremstanu).

Pojciereprezentacjiznanejestnietylkowfizycekwantowej,leczrwniewpsychologiii
kognitywistyce.
Kadyobiektopisamoemynawielerwnowanychsposobw.Reprezentacjemoemy
dobierazpunktuwygodyopisu,awiczalenieodpyta,najakieszukamyodpowiedzi.
Dowolnowyborureprezentacjiwiesizmoliwociprzeksztacaniaopisutejsamej
informacjidornychpostaci,wpraktycemamyjednaknawetwikszswobod,
zachowujctylkotecechy,ktresprzydatnebyznaleodpowiednakonkretnepytania.

Jakmamyrozumieobiekty,ktrechcemyopisa?Pozorniejesttooczywistewidzimy
odrbneprzedmioty,takiejakjabkaczydrzewa.
Dopkimylimyoniezalenychkulkach,punktachmaterialnychdziaajcychnasiebiesiami
naodlego,moemyrzeczywiciezdobrymprzyblieniemtakjetraktowa.
Jeliobiektdasiodizolowaajegooddziaywaniezotoczeniemjestsabemamypozorn
niezalenoimoliwodobregozdefiniowaniategoobiektu.
Monatojednakzrobitylkowprzyblieniuitylkodlacakiemprostychobiektw.
Penyopisobiektupowinienuwzgldniajegowzajemneoddziaywaniezerodowiskiem.
Jelinaprzykadinteresujenaspooeniesamochoduwmieciemamytendencje
traktowaniasamochodujakoodrbnegoobiektu,ktregowasnociokreloneslokalnie,
jednakejestrzeczjasn,ejegopooeniezaleyodruchuinnychsamochodwiwpywa
nanie.
Przewidywaniepooeniasamochoduwymagawiczbadaniazmianwczasiefunkcji
zawierajcejpooeniawieluinnychsamochodw.
PodobniejestwprzypadkuzbioruNoddziaywujcychczstekniewystarczypodanie
rozkadugstocitychczstekwtrzechwymiarach,koniecznyjestopiszapomocfunkcji
zalenejodpooewszystkichNczstek.
Nazywasijfunkcjfalow.

AbyokrelijakwasnoPdanegoobiektumusimydokonapomiaru:zmierzyjegodu
go,kolor,prdkoruchuczypooenie.
Wmatematycznymmodelutegoprocesuoznaczatokoniecznozastosowaniaoperacji
odpowiadajcejprocedurzepomiaruwasnociPdowektoraopisujcegostantegoobiektu.
Jelibdziemyostroniiniezmienimywczasiepomiarunaszegoobiektuwwynikuoperacji
dostaniemyjakliczbwokrelajcmierzonwasnoiniezmienionywektorstanu.
Symboliczniezapiszemytojako:

P|O>=p|O>

gdziePoznaczaoperacj,jakiejpoddanyjestobiektwstanie|O>wczasieprocedury
pomiarowej,apjestwnajprostszymprzypadkuliczb,jakotrzymujemywwynikupomiaru.
Zamiastliczbymoemyotrzymabardziejzooneobiekty,takiejaksygnayelektryczneczy
wraeniazmysowe.
Warunkiemwykonaniapomiarujestprzygotowanieukaduwtakimstanie|O>,bypomiar
miasens.
Napisanepowyejrwnanienazywasizagadnieniemwasnym,gdywektorstanudla
pomiarunieulegawnimzmianie,czylijestwektoremwasnymtegokonkretnegopomiaru.

Wfizycemierzymytakiewielkocijakmasa,pooenie,pd,energiczyupywczasu(wie
sionzezmianenergii).
Pozostajejedyniekwestiatechniczna:wjakisposbdobramatematycznreprezentacj
wektorastanu,jakiewasnocimusimienieskoczeniewymiarowaprzestrze,wktrejten
wektorbdzieokrelonyijakdobraoperatoryreprezentujceprocedurypomiaru.

Przedstawionypowyejschematmoewydawasinadaldziwnyiabstrakcyjny,nietrudno
sijednakprzekona,ejestoncakiemnaturalnyiwielejegoaspektwznajdujeanalogiew
kognitywistyce.
Pomiaryniekomutujcetopytania,ktrezmieniajnastawieniebadanejosoby,czyliprawie
wszystkie.

Wicejostrukturzeteoriinaukowychimechanicekwantowejwnotatkachtutaj(pdf).

 4.8.Manowcefilozofii

Manowcefilozofiisliczne,czciejwprowadzanowicejzamieszanianisensownych
wyjanie.
Oczywiciewieledyskusjifilozoficznychpomagalepiejzrozumieproblem,manowcetotylko
niewielkaczcaoci.

Skrajnewnioskiwycigniteztego,emoliwesrnereprezentacjetejsamej
rzeczywistoci.
Bazujenatympostmodernizmwycigajcwnioski,ecaarzeczywistocjestjedynie
umowna,konstruowana.
Tooczywiciezupenapomyka,zfaktu,emonacoopisywawrnysposbniewynika
jeszcze,eobiektnieistniejeluberelacjepomidzyjegostanaminieszachowane.
KrytykapostmodernizmunapisanaprzezEdwardaWilsona.

AlanSokal,JeanBricmont,Modnebzdury.Onaduyciachnaukipopenianychprzez
postmodernistycznychintelektualistw,PrszyskiiSpka,2004.
SprawaSokala.

"TheOpenInformationScienceJournal",pozorniewiarygodnepismo,daosinabrana
podobnyeksperymentprzezPhilipaDaviesa,doktorantazCornellUniversity.
Jegoartyku"DeconstructingAccessPoints"zostanapisanyprzezprogramkomputerowy
SCIgenzMIT.KierownikserwisuzUniversityofPittsburghzrezygnowazpenionejfunkcji.

ProwokacjaTomaszaWitkowskiegowPolsce:wpopularnympimieCharakteryopublikowa
popularnonaukowybekot,aleredakcjasitymnieprzeja.

4.9.Manowcernorakie.

Poszukiwaniesubstancjiodpowiedzialnejzaumys.

NLP:NeurolingwistyczneProgramowanie,totechnikikomunikacjinastawionenatworzeniei
modyfikowaniewzorcwpostrzeganiaimyleniauludzi.
DobrakrytykajestwWikipedii.

Polskiwkaddomanowcwnauki:

ModelatomuGryziskiego,znanegofizyka,ktrygosi"...zawracamyzbdnejdrogina
jakiejznalazasiteoriaatomu",czyliodrzucamymechanikkwantow,najwiksz
mistyfikacjwhistoriinauki.
Gryziskibywdobrymtowarzystwie,wkocusamEinsteinkwestionowamechanik
kwantowidokocayciaszukateorii,ktrabyabyzgodnazrealizmemilokalnoci.
AlbertEinsteinnapisawjednymzlistw:Mylaemstorazywicejoproblemach
kwantowychnioproblemachoglnejteoriiwzgldnoci.PrzezcaeswojeycieEinstein
kroczysamotndrog:najpierwjakorewolucjonista,pniejoutsider.

WodzimierzSedlakibioelektronika,bioplazma,elektromagnetycznanaturayciaodponad
40latsabosirozwija,wliteraturzewiatowejniemapotychkoncepcjachadnegoladu.

JanTrbkai"Duszamzgu","Neuropsychologiawiata"idzieagnostycznedaleko
odbiegajodtradycyjnegosposobuuprawianianauki.

ZbigniewJacynaOnyszkiewiczikwantowateoriaTrjcywitej.

AndrzejBulleriCAMBrain,opisanywksice"Sztucznymzg:Tojuniefantazje".Ajednak
...miabysztucznykotRobokonekow2001roku,alenaczympolegapomysbudowy
sztucznychmzgw?
Inynierzyewolucyjnipodzielmidzysiebiezadaniaibdsistaraliwyewoluowakolejne
funkcjemzgu.
Ewolucjapowinnawytworzyodpowiedniefunkcjenawetbezplanubudowysztucznego
mzgu.
Zadziwiajcowieluludziwierzywpotgewolucji...
Dlaczegoniejesttodobrypomys?Gdybymydokadnieznaliwszystkiefunkcjetoich
zaprogramowanieniebyobytakietrudne,zapewneatwiejszeniwyewoluowanie.
Niestetynieznamydokadniefunkcji...HugodeGarisnadalprbujerozwijaidee
ewolucyjne,alepostpuniewida,wiczajsistraszeniemwojnzrobotami.

4.10.Rneinnedziwactwa.
Pseudonaukamoebybardziejniebiezpiecznanizwykynienaukowyfolklor
Jestbardzowielupseudonaukowcw,niektrzyzdoktoratamizrnychdziedzin.
Popularnepismaezoteryczneopisujrewelacyjneodkryciairobiznimiwywiadyrobic
wraenia,jakoby"oficjalna"naukaniechciaauznawielkichodkry.

Lingwistyka:MarryzmwZSRR,teoriapowstaniajzykwzprajzykao4sowach.

Kilkaprzykadw:
WilhelmReichrozwinwlatachtrzydziestychXXwiekuteoriorgonu,"podstawowej
energiikosmicznej",tosamejzenergiseksualn,sprzedawateod1940rokumaszynydo
gromadzeniaorgonu.
W1941rokuspotkasizdwukrotniezEinsteinem,ktryprzeprowadzitestyzmaszyn
orgonow,alewyjanijejdziaaniezapomockonwencjonalnejfizyki.
W1956rokudecyzjsduzniszczonojegoakumulatoryorgonuajegopublikacje,pismai
notatki(ok.6ton)spalono;Reichzmarwwizieniu.
Podobnkoncepcjpramaterii/praenergiinazwanejeteroidempostulowawniecoprzed
ReichemFranciszekRychnowski.
Orgonnadalyje!Stanowipodstawdlaspekulacjibioenergoterapuetwnatematsiy
yciowej.
GennadijSzypow,byywykadowcafizykinaUniwersytecieMoskiewskim,"odkry"
promieniowanietorsyjne,czterysiyinercji,antygrawitacj,zasadydziaanialatajcych
spodkw,stworzyperpetuummobileitp...
Fizykataksienierozwija,robisijedenkrokiipotwierdzagodowiadczalnielubodrzuca.

KarlSimanonok:jegoteoria"endogenicznegowiata",opracowanaprzezfizjologa,toczyste
spekulacje,adenkrokniewytrzymujekrytyki.

Naukaodpsuedonaukirnisitym,ewcigu20latpojawiysikomputeryosobiste,
internet,komrki,alenieantygrawitacja,latajcetalerzeiuzdrawiajceakumulatory
orgonu.

4.11.Podsumowanie
Manowcenaukiipseudonaukisliczne,tustaraemsiskupitylkonatychzwizanychz
kognitywistyk,wfizyceulubiondziedzinjestpodwaanieteoriiwzgldnoci.
Niedajciesizwienamanowce!

Wydajemisi,ezainteresowaniemanowcaminaukitotypowytematzastpczy:
ludziepozorniezainteresowaniwasnymrozwojemzamiastpracowanadsobianalizowa
swjumysszukajmdrociwpoczeniufizykizmetafizyk.
Nicztegoniewynika,aleuspokajasumienie,stwarzajcwraenie,ecodlasiebierobimy...

Literatura

GreenspanS.I,Rozwjumysu.Emocjonalnepodstawyinteligencji.Rebis,Nowe
Horyzonty,Pozna2000

 5.FilozofiaUmysu
Spojrzenienafilozofiumysuzewspczesnegopunktuwidzeniapokazuje,ekadyma
trochracji!
Moimcelemniejesttuhistoriafilozofiialeodniesieniepewnychaspektwfilozoficznych
rozwaadowspczesnychdyskusji.
Epistemologia,czylinaukaopoznaniu.
MetafizykaArystotelesumiecituwszystko,coniebyofizyk.
Filozofiaumysutozarwnoepistemologiajakimetafizyka.

5.1.StaroytniGrecy:filozofiapresokratejska,Platonizm,
Sofistyka

WkulturzestaroytnejGrecjiutrwaliysitrzyidee:

Wszystko,cozajmujemiejsce,tomateria.
Wszystko,cosirusza,jestywe(dodzisiajmwimy"ywyogie").
Wszystkieregularnociwiadczointeligencji.

adnaznichnieokazaasiprawdziwa...
Niejestatwozrozumiesposbpatrzenianawiatludziztegookresu,koceptualizacja
zjawiskbyawtedycakiemodmiennaodnaszej.

TaleszMiletutonajstarszyznanyzimieniafilozofimatematykgrecki.
Dokonalicznychodkrymatematycznych(twierdzenieTalesa),jakopierwszypodajc
argumentydedukcyjne,sdzi,ewodabyapierwotnymelementemwszystkiego.
Talesbypierwszymznanymfilozofemwhistorii,ktryprbowawyjaniwmechniczny
sposbzjawiskafizyczne,np.trzsienieziemi,jakoskutekkoysaniaziemi,ktraspoczywana
wodzie.

Problemzmianyistaocijestjeszczeoglniejszynidylemat
stabilnociiplastycznoci.

Heraklitzwrciuwagnacigazmiennowiata,"pantarei",
wszystkopynie.

Kratylossdzi,enawetznaczenieswjestzmienne,dyskusjajest
wicniemoliwa,bozmieniasizarwnosuchaczjakimwca.

Parmenidesdoszeddowniosku,eruchjestniemoliwy!"Bytjest,
niebytuniema".


Trwaa,niezmiennapodstawabytu,niemoemiewasnocidopuszczajcychzmian,ruch,
ajedyniewasnoistnienia,awicwiatzmiennychzjawisknieistnieje,jestniebytem.
Bytwewszystkimniezmienny(Bg)mazatemksztatkuli.
Nicniemoepowstaztego,cojemurwne(bojelirwne,toniebyozmiany).

Ale...postrzeganiewymagazmian,brakzmian,np.brakaktywnocielektrycznejmzgu,
oznaczabrakwrae,zatrzymanieproceswumysowych.
Bytniezmiennynieoddziaujezmateriwicjestniezauwaalnyiniemoedziaa.
Neutrinotaksabooddziaujezmateri,ejestprawietakimbytem;przezciaoczowiekaw
cigusekundyprzelatuje50bilionw(5x1013)neutrin.
Nawetprnifizykawspczesnanieuwaazabytniezmienny.

ZenonzEleidowodzizapomocparadoksw,ezmianajestniemoliwa.
Achillesnigdyniedogoniwia,bomusiprzebypoowdrogi,apotempoowpoowy,...
1/2+1/4+1/8+...=1
Strzaaniemoesiporuszatam,gdziejestwdanejchwili(tj.wpunkcie),anitymbardziej
tam,gdziejejniema.
Oglnie:zmianyniesmoliweaniwdanymmomencie,anipozanim.Jakwicmoliwajest
zmiana?
Sprzecznocilogicznegomyleniatonietylkosprzecznocimatematyczne.

ParadoksZenonawnowszejpostaciuytyzostaprzezHilaregoPutnama,przedstawionyw
jegowykadachRoyce'a(2000):niemawsplnegomianownikapomidzywraeniami
(stanamifenomenalnymi),ktrewydajsinamidentyczne.
Gdybytakiwsplnymianownikby,todwaodmiennestanywewntrzneP1iP2,ktre
wydajsijednakowe,musiaybybyjednakowe.
Eksperyment(przeprowadzigoRohitParikh):malujemywielekartcorazbardziejczerwon
farb;poniewaniewidzimyrnicypomidzykolejnymiparamikart,togdyby
spostrzeganiepozwalaonamwnioskowaostanachmzgumusielibymyprzyzna,enie
mamidzynimiadnejrnicy.
Niemarnicymidzypar(K1,K2),(K2,K3)...K(99,K100),wicniemajejpomidzy
skrajnymikartamiK1iK100,biaiczerwon!
Ztegobywynikao,eMerlinMonroetoMargaretThatcher...morfingpozwalazrobi
dowolniemaezmiany.
Putnamwycigastdzbytdalekoidcywniosek,epodobiestwostanwfenomenalnych
niewiadczyopodobiestwiestanwwewntrznych.


Jeliniewidzimyrnicytonieznaczy,ewmzguzachodzidentyczneprocesy,suma
nieskoczeniemaychzmianjestskoczona.
Pozornietakiesamestanyfenomenalne(czylisubiektywnewraenia)nieupowaniajnasdo
twierdzenia,estanymzgusjednakowe.
Cooznacza,ewraeniasidentyczne?Jakmoemytookreli?Czymoemytegoby
pewni?Wjakichwarunkach?
Przyporzdkowujemydotejsamejkategoriirzeczynieznacznierne;kategoriesrozmyte
aleopisujpodobneobiektylubstany.
Liczbaswjestrzdun=100.000,alemoemyodrniznaczniewicejodmiennychstanw
wewntrznych,dosowamonawicprzypisacayzbirpodobnychstanw.Czyjestsens
prbowaokreliile?
Niestetyfilozofowienieznajlogikirozmytej,alogikaklasycznaprowadzidoparadoksw,
jaktojuZenonzauway...

Demokryttwierdzi,etrwae,niezmienneatomy,niezniszczalne,
rzeczywiste,wwiecznymruchu,tworzwraenienieustannychzmian.
Uwaa,eduszairozumtotosamopierwszeniepodzielneciao
poruszajcesidzikidelikatnociikulistemuksztatowiswoich
atomw;dlategozarwnorozumjakiogieporuszasisamzsiebie.

GwnakoncepcjaDemokrytajestsuszna:przemianatoruchatomwi
czstekelementarnych,chociaatomyniescakiemtrwaea
wikszoczstekyjebardzokrtko.

Czyczstkielementarnenaprawdistniej?
Elektrodynamikakwantowa(QED):wkadejchwiliczstkiginirodzsiidentyczneczstki.
Czstkielementarnewytwarzajwoksiebiepoleisameznimoddziauj:prniajest
penaczstekwirtualnych,przydatnychdoopisuoddziaywapomidzyrzeczywistymi
czstkamiipolamisi.
Statusontologicznyczstekwirtualnychjestniejasny;wjakimsensieczstkitenaprawd
istniej?Obserwowalnyjesttylkoichporedniwpywnarzeczywistewasnociczstek,np.
efektCasimira.
Nawettrwaeczstkipodlegajzmianom:zmieniasiichenergia,wasnepole
elektromagnetyczneiinnepola,ichsposbistnieniazaleyododdziaywazotoczeniem,
np.elektronywatomieprzyjmujinneformyistnienianielektronyswobodne.

Kontekst,czylioddziaujceotoczenia,cakowiciezmienianaturczstek.
Podobniekontekstzmieniasenspoj,gdypojciatopobudzeniasiecineuronowych,ktre
oddziaujzinnymipojciami=pobudzeniamisieci.
Anifizyczneobiekty,anipojcia,nieistniejwizolacji,zawszezdefiniowaneswjakim
kontekcie.

Czstkitakiejakelektronyporuszajsiruchem"skaczcym"
lub"drcym",nazwanymZitterbewegung.
Czstkiznikajwjednymmiejscuanihilujczprzeciwnie
naadowanymiczstkamizparyczstekwirtualnych,a
pojawiajsiniecodalej.
redniaprdkojestzachowana,aleskokidokonujsiz
prdkociwiata1.61021razynasekund!
Wtymujciuczstkinieistniejtylkocigleginisi
odradzaj,maj"tosamodynamiczn".
Taksamojestzewszystkimiukadamiodziaywujcymizesobizeswoimrodowiskiem,w
tymizludmi:zpowodukontekstuczciowozmieniamyswojtosamo.

Kwarkisjeszczebardziejosobliwe,bowcaleniemogistnieniezalenie.
Kwarkiuwizioneswczstkachelementarnych,imbardziejsiodsiebieoddalajtym
mocniejprzycigaj.
Cooznacza"istnie"wtymprzypadku?

Czstkiwirtualneikwarkimogbyartefaktamimatematycznegosposobuopisuwiata
(rachunkuzaburze),nieistniejcymibytamiuatwiajcymimylenieowiecieianaliz
wynikweksperymentw.

WstaroytnocirozwiniciaideiatomistycznychdokonaliEipkurejczycy,chociaichgwnym
zainteresowaniembyoszczcieietyka.
MottoszkoyEpikurato:"Gociu,tutajbdziecidobrze,tutajdobremnajwyszymjest
rozkosz".
Lukrecjusz,uczeEpikura,wobszernympoemacie"Onaturzewszechrzeczy"przedstawi
wiatopoglddeterministyczny,wktrymwiattoruchatomwbezcelu.
WIVKsidzenapisa:"Podobniewszystkieczonki,niepotopowstay,byzgrypomylan
czynnonajlepiejspeniay".
Zmysywrazzczonkaminiezostayzaplanowane,alewyksztaciysiwdugimprocesie
ewolucji,podobniejakrzeczy,ktrychuywamy.
Toconapoziomieatomwwydajesiniemiecelumoejednakmiesensnapoziomie
wyszym,np.lokalnieruchpowietrzajestchaotycznyanawikszymobszarzewidafronty
pogodowe.
Impulsyposzczeglnychneuronwmogwygldajchaotycznie,alenapoziomiecaego
organizmuzachowaniejestcelowe.

Epikur(341do270r)stworzykonsekwentnieempirycznteoripoznaniazapomoc
zmyswiidei,ktresuoglnieniamiwrae.
Dotyk,wchismaktozmysybiernemajcebezporednikontaktzatomamiotoczenia,a
wzroktozmysczynnyboowietlaotoczeniestrumieniematomwduszy,odbijajcychsi
odprzedmiotw.
Zmysytworzwraeniapierwotne,zmieniajcekonfiguracjeatomwduszytak,by
reprezentowapodobnekonfiguracjeatomwotoczenia.
Zkombinacjitychwraepowstajkonfiguracjeatomwduszybdceuoglnieniamii
pojciamiabstrakcyjnymi,ktrespodstawproceswmylenia.

Wolnawolawynikazdrobnychodchyleruchu,zachodzcychzniewytumaczalnych
przyczyn,podlegajimdoskonalesferyczneatomyduszy.

Istotnie,nawetwukadachklasycznychmoliwestakiechaotyczne,niedajcesi
przewidzieodchylenia,atopowoduje,edeterminizmjestniemoliwy,niepotrzebawic
"niewytumaczalnychprzyczyn".
Czybylibymywstanieodrnizachowaniachaotyczne,aleukierunkowaneprzezoglne
racjonalneprawidowoci,odzachowawpeniintencjonalnych,zwizanychzwolnym
wyborem?
Wszczeglnoci,czywsieciachneuronowychaktywacjarozchodzcasizgodniez
wyuczonymisiamipoczewsposbstochastycznybyabyodrnialnaodaktywacji
intencjonalnej?

Arystotelesstwierdzi,ezmienneistaeelementywspistniejze
sob;cechastaatomateria(hyle),cechazmiennatojejforma
(morphe),stdhylemorfizm.

Przemianadotyczyformy,aniesamejmateriidojrzewanie,
odmiana,ruch,toprzemianyformy.

Zasadazachowaniamasyizasadazachowaniaenergiiodkrytazostaadopierowdrugiej
poowieXVIIw,asamopojcieenergiiporazpierwszyuyThomasYoungnapocztkutego
wieku.
NiemieckichirurgJuliusRobertvonMayerwczasiepodrydoIndonezjizauway,ekrew
tamtejszychludzimaodcieciemniejszy,isuszniewywnioskowa,ewcieplejszymklimacie
utrzymaniestaejtemperaturyciaawymagamniejenergii,awicmniejtlenu,std
ciemniejszakrew.
Cieporwnowanejestenergiimechanicznej.
Energiarwnowanajestmasie,E=mc2,jakodkryw1905rokuEinstein.
TeleologiaArystotelesa:porzdekwiatajestcelowy,zodziazawszewyrastadb,
kamieniespadajwd,Socewstajerano.
Celowonaturalnegorozwojuwidawewszystkichprzemianachmaterii,aprzyczyna
celowajestnadrzdnawobecprzyczynysprawczej.
Obecniefizykadobrzesobieradzirozpatrujcwycznie"przyczynysprawcze".
ZasadaantropicznawprowadzaceloworozwojuWszechwiata:jestonpoto,bymg
powstawnimobserwator,gdybyprawafizykibyyinnetoniktbygoniemgpozna.
Moejednakprzyszateoriawszystkiegopokae,ezprostychzaoewynika,ijestto
jedynymoliwywszechwiat...
Krytykazasadyantropicznejpokazuje,eprzekonanieowyjtkowocinaszegowszechwiata
jestwtpliwe.

Celowowidaszczeglniewwiecieorganicznym,boorganizmymuszdziaacelowoby
przey.Naturadostosowujeorgandofunkcji,aniefunkcjdoorganu(Arystoteles:O
czciachzwierzt).Biolodzyniewidzcelowociewolucji,lepszeprzystosowaniedoniszy
ekologicznejstwarzapozorycelowoci,alejestwynikiemselekcjiorganizmw,ktremaj
niecoodmiennecechywwynikuprzypadkowychmutacji.
Zpunktuwidzeniahistoriirozwojuyciarobitowraeniecelowoci,chociawewolucji
celowociniema.

w.Augustyndopatrywasiceluwprzebieguhistorii,zdarzeniach
spoecznychizdarzeniachinterpretowanychwsensiemoralnym,
np.naturalnychkatastrofach.
Czyjesttojednakzgodneznaszymdowiadczeniem,czytejest
wynikiemcigegoposzukiwaniasensuwwiecieprzeznasze
mzgi?

Zcelowociwynika,emateriamacelostateczny,ajestnimczysta
forma,pozbawionmaterii.
Kontemplacjaczystejformyjestzarodkiemdoskonaoci;czymjest"czystaforma"(oprcz
literackichzabawWitkacego)?
Rnamateriamoebyuformowanawtakiesameksztaty,formajestwicczym
abstrakcyjnym,pojciemgeometrycznym.
Czystaenergia,bezmasyspoczynkowej,topromieniowaniealeniemawwczasformy
geometrycznej,trudnomwituoformie.
Bytdoskonaywstanieczystejformyto"nieruchomyporuszyciel",ktrydostarczawiatucel
ostateczny.
PrzykademwspczesnejwersjitychrozwaajestteoriapunktuOmegaamerykaskiego
kosmologaFrankaTiplera:wniektrychwersjachkosmologiikurczcegosiwszechwiata
moliwejestprzetworzenieniekoczonejinformacjiprzezczystaenergi,skupiajcsiw
punkcieOmega.Rezultatemtychrozwaajestbardzospekulatywna"teofizyka".

Wtraktacie"Deanima"(Oduszy),napisanymok.350roku,Arystotelespisze(wlunym
tumaczeniuzprzekaduangielskiego):
"..badanieduszymusinaleedonaukoNaturze...Fizykzdefiniujestanyduszyodmiennie
oddialektyka;tendrugiuznazojakocowrodzajuchciodwzajemnieniasizabl
blem,atenpierwszyzdefiniujejjakowrzeniekrwilubgorcejsubstancjiotaczajcejserce.
Fizykprzypiszezociwarunkimaterialneadialektykformlubformuowalnesencj;jestto
bowiemformuowalnaesencjaopisujcafakt,chociabymogarzeczywiciezaistniemusi
byuosobionawmaterialnympodoubadanymprzezfizyka".
Dialektyktodzisiajpsycholog,afizyktoneurobiolog.
Arystoteleswyrazitucakiemwspczesnide:mzgjestsubstratemzdarzeumysowych,
bymogyonezaistniepotrzebnejestmaterialnepodoewpostacimzgu.
Mzgiumystodwiestronytegosamegomedalu,chowydajesitoabsurdalne.
WtymetraktacieArystoteleswyraabardziejabstrakcyjneidee(KsigaI):
Liczbybowiembyyuwaanezajednoznacznezideamiizasadami[...]Poniewadusza
uchodziaizardoruchu,izazdolnopoznawcz,dlategoniektrzyzoylijztych
dwojga,owiadczajc,ejestonaliczb,ktrasamasiebieporusza".
Samoporuszajcsiliczbmoeuznazaintuicjeabstrakcyjnej,relacyjnejstruktury
dynamicznej(idei),czyliumysuktryjestrezultatemneurodynamiki.

EpistemologiaPlatonausiowaarozwikaparadokszmiennocii
staoci:staesobiektyidealne,niezmiennekategorieoglne,a
obserwowaneformysjedynieniedoskonaymcieniami,
migoczcymiwwietle,dlategoulotnymi.
Duszanaleydowiataidei,zdolnajestwicpojmowaprawd.
Wiedzaabstrakcyjnaopierasinasymbolachjzyka,definiujc
kategorieoglne,ktreswpewnymsensiePlatoskimiideami.

Wjakisposbtworzymyirozumiemykategorie?Zajmujesitymteoriakategorii,ktr
badaArystoteles.
Czymjestkrzeso?Tonadalaktualnytematbadawpsychologiipoznawczej.
Jzyk,symbolejzyka,definiujkategorieoglne,umoliwiajkomunikacj,alenieatwojest
zdefiniowajednoznaczniekategorienaturalne(wodrnieniuodabstrakcyjnych).

Platongosiskrajnyrealizmpojciowy:uniwersalia(powszechniki),ideeistniejniezalenie
odczowieka,pojmowaneprzezkontemplacj.
Dyskusjenadtym,wjakimsensieideeistniejznanesjakosprouniwersalia.
Arystotelesbyrealistumiarkowanym:idee,kategorie,istniejjakobytyidealne,zaleneod
poznajcegopodmiotu.

Wiedzatorozpoznanie.Mogcopoznabojutoznam.Naukajestprzypominaniemi
rozpoznawaniem.
Percepcjaimylenieopartesnaformachdziaaniaumysuutrwalonychwewczesnym
dziecistwie.
Uczeniesiprzypominapostrzeganiepowizakoncepcji,ktrejusiwnaszymumyle
utrwaliylubwanieutrwalaj.Widzimynowezwizki,aprocestenjestanalogicznydo
postrzegania.
Powizaniaformmatematycznychwynikajwsposbkoniecznyzdefinicji,ideeabstrakcyjne
istniejpotencjalniewmomenciezdefiniowaniaaksjomatw.

Dlapodmiotupoznajcegoistnienieaktualnetoproceszachodzcyw
krtkotrwaejpamiciroboczej,cowdanejchwiliprzeywanego.
Istnieniepotencjalnetowszystkiemoliwekonfiguracjepobudze
mzgu,aszczeglniekolumnkorowychskojarzeniowejpamici
dugotrwaej.
Wciguyciatylkoniewielkaichczmoestasiaktywna,awiczaistnieaktualnie,
prowadzcdookrelonychstanwumysu.

Skoromamywiedzduszazawierawszystkieuniwersaliadlaczegonicniepamitamy?
Platon:zapominamypodrodzezewiataideidociaa,doznajcamnezji(anamnesis)w
chwilinarodzin!
Jestoczywiciedokadnieodwrotnie,towiatciaaumoliwiatworzenieidei...
Poznaniezmysowejestnieostre,niepewne,dotyczywiatacieniformidealnych.
Poznanierozumowejestnajwyszymrodzajempoznania,pozwalapoznaprawd.
Alegoriajaskini:widzimyjedyniecienie,zamkniciwwieciepoznaniazmysowego.
Toprawda!Widzimyjedyniecienieprawdziwegowiata,nieskoczonoprzefiltrowan
przezzmysyikorzmysowa,produkujcmateriadlanaszychwrae,postrzeganych
wewntrzniestanwmzgu.Jednaknicniewskazujenatobyprawdziwywiatbyidealny,

matematykapozwalajedynienajegozgrubnyopis.

Filozofia,arytmetyka,geometria,astronomia,harmoniadwikw,towzniosenauki
pozwalajcedostrzecblaskidealnychform.
Sokrates:"Arytmetykaposiadawielkiefektwyzwalajcyiuwznialajcy,skaniajcyduszdo
zastanowieniasinadabstrakcyjnymiliczbamiibuntowaniasiprzeciwkowprowadzaniu
postrzegalnychczytedotykalnychobiektwargumentacji".

Ostatecznykrok:studiowaniedialektyki,"odkrywanieabsolutujedyniedzikiwiatu
rozumu,bezposugiwaniasizmysami,nieustajcpkidzikiczystejinteligencjiniedotrze
sidoabsolutnegodobra".
Dialektykatoczystepostrzeganieirozpoznawanieformwsposboczywisty,bezadnych
zaoe.
Prawdziwawiedzamoliwajestjedyniewodniesieniu
dowiatarzeczywistego(idei).

Fizykabadawiatcieni,matematykawiat
rzeczywisty.
Formypostrzeganiazmysowegoniewystarczaj,by
wpenizrozumiezjawiska.
Pojciaenergiiczypolatoabstrakcje,alewpeniejszy
sposbpozwalajcezrozumierzeczywisto.
Obiektyrzeczywistenaleyrozpatrywawnieskoczeniewymiarowychprzestrzeniach
Hilberta,ichrzutynaczasoprzestrzeipozornatosamoindywidualnastylkoniepenym
opisem.
Czynaszarzeczywistojest4wymiarowczasoprzestrzeniczyjestznaczniebogatsza?
Kadyzezmyswdostarczawielenowychjakoci,awicwymiarwdowiadczenia.
Postpnaukibymoliwydzikiwyzwoleniusizewiatacieni(por.empiryzmponiej),
idealizowaniueksperymentw,pomijaniuwielurzeczywistychefektwianalizierelacji
pomidzypojciami(reprezentacjamimentalnymi).

Czyjestmoliwe,ewiemyalezapominamy?Raczejnie...
Psychologiarozwojowapokazuje,jakpodstawowepojcia,takiejakcigoistnienia
obiektw,rozwijajsiuniemowlt,ateoriainnychumyswrozwijasiukilkuletnich
dzieci.
Acozreinkarnacjiprzypomnieniamipoprzednichy?Tojuomawialimy...

Nailematematykajestkonstruowanaanaileodkrywana?Nadtymzastanawiasifilozofia
matematyki.
Bardziejoglnie:czyprawdynaukowesodkrywane,czywymylane?
Czyprawdynaukowesodkrywane,czywymylane?Dyskusjatrwanadal.
Platonicy:istniejewiatidei,matematykajestodkrywana.
Konstruktywici(empirycy):nie,wszystkotokonstrukcjeumysowespecyficznedlanaszego
typumylenia.Skulturybezmatematyki,nieznajcepojcialiczb.
Pierwsimwiowieciepotencjalnym,drudzyoaktualnym.

Abstrahowanie,tworzenienowychkategorii,umoliwiapostrzeganieoglnychzwizkwi
tworzenieteorii,dostrzeganiesensunawyszympoziomieopisu.
wiatabstrakcyjnychteoriidlaumysujestrwnierzeczywistycowiatzmysw;
reprezentacjawszystkichpojwmzgujestpodobna.
Potencjalneistnienieobiektwmatematycznychpoleganatym,edefinicjeiaksjomaty
pozwalajskonstruowaobiektymatematyczne(geometryczne,algebraiczne)iichrelacje,a
wicistniejonepotencjalnie,stajsiaktualnegdyktojedostrzee.
Dowodzenieiwymylanietwierdzetorozpoznawanierelacjiwprzestrzeniabstrakcyjnych
obiektw.

Aktualizacjawiedzypotencjalnejwkonkretnymumyle
wymagastabilnychstanwumysuowasnociach
relacyjnychodpowiadajcychrelacjompomidzy
postrzeganymiobiektami.
Tworzenietakichstanwwymagaenergiiiczasu,a
procestenprzypominabardziejkonstruowanieni
postrzeganie.
Zalenieodsposobupracymzgumonawtym
widziepostrzeganielubkonstruowanie.
Zwyklekonstruowanieprzebiegawsposbutajony,
niewiadomie,woparciuouoglnianieprzykadw,w
efekciemonanagledostrzecpowstakonstrukcj.
Konstruowaniemoeteprzebiegawiadomienapodstawieanalizywczeniejszejwiedzy
lubwprocesieindukcji.
Prawdopodobniepo"zagniedeniusi"abstrakcyjnychobiektwwpamici:

postrzeganiewykorzystujekorzmysowdo"odkrywania"relacjipomidzy
reprezentacjamiabstrakcyjnychobiektw;
konstruowaniewykorzystujekorruchow,tworzypoczeniaprzezaktywne
transformacjeobiektw.

Takiesporyniedajsirozstrzygn.Dobrepytaniejestjaksup,doktregoprzywiza
monaosynapartysicylat...
Trzeciadroga:matematykakognitywna,zadajecakieminnepytania,wjakisposb
koncepcjematematycznewyoniysiz"metafizykidniapowszedniego".
KsikaG.LakoffiR.Nunez,WhereMathematicsComesFrom:HowtheEmbodiedMind
BringsMathematicsintoBeing,rozpoczakognitywnfilozofimatematyki.
SemirZeki:Ideeartystycznetoprbawyraeniaideisyntetycznych,tworzonychprzezmzg;
badatoneuroestetyka.
Zekirozwaaoglnekoncepcjesztukialetekoncepcjeliterackie,koncepcjepiknai
romantycznejmioci.
S.Zeki,SplendorsandMiseriesoftheBrain:Love,Creativity,andtheQuestforHuman
Happiness.Blackwell(2008)

Jakajestrelacjapomidzywiatemideiawiatemzjawisk?
wiatdostpnyzmysomtochaos,alemonawtymchaosie
dostrzecformyidealne.
Demiurgtoistotanagranicyobuwiatw,wchaosiewprowadza
porzdektenpogldrozwinsiwideegnostyczne.
Czowiekjestczciwiatazjawisk,alejegoumyszdolnyjestdo
poznaniawiataformidealnych.

Platon:Duszajestwonicrydwanucignitegoprzezbiaego
(umys)iczarnego(ciao)koniawdwiestrony,sterujeciaemi
umysem.
SigmundFreud:idtosiedliskoprymitywnychpopdw,egoto
umys,akontrolujejesuperego,konformizmspoeczny,aletonie
zawszejestdeniedowiataideaw...
PaulMacLean:korakontrolujepiemozguiukadlimbiczny.
Sofistykaodwrciasiodbadaniaprzyrodywstron
czowieka,czsofistwdoszadoradykalnychpogldw.
Skoromylenieprowadzidoparadoksw,prawdyniemona
pozna,liczysitylkozdolnoprzekonywaniainnychdo
swoichracjisofistykastaasi"szkosukcesu".
Dzieasofistwznanesgwniezasprawichkrytykw,
wicniedokocawiadomocogosili.

Protagoras(ok.480do410r)gosi,e"Czowiekjestmiar
wszystkichrzeczy",prawdaniemaznaczenia.
Georgiasz:"Nicnieistnieje,anawetgdybyistniao,tonikt
niemgbyotymwiedzie,anawetjelibyktootym
wiedzia,toniemgbytegonikomuprzekaza."
WersjawspczesnaStanisawaLema:"Niktnicnieczyta,a
jeliczyta,tonicnierozumie,ajelinawetrozumie,tonicniepamita".
Sokratesmwiosofistach:lepiprowadzlepcwsaminiewiedzcdokd.
Rnicapomidzynaukipseudonauk:nietylkoduowiemy,alepotrafimynaszwiedz
uywpraktyceiznamyograniczeniatejwiedzy(chocianiezawszejwaciwie
wykorzystujemy).

MetodadialogwSokratesapozwalawybadastrukturpojwumylerozmwcy,odkry
jejbraki,dzikiczemumoliwastajesijejmodyfikacjaidotarciedorozmwcy.
Byotowielkieodkryciemetodologiczne.
Conaspopychadozadawaniapytaiszukaniaodpowiedzi,aconashamuje?

Hipokrates(460,370)byprekursoremmedycyny,opierasinaempirycznych
obserwacjach,dodzisiajmamy"przysighipokratejsk".
Jegoteoriachorbopartabyao"humory",czylipyny:krew,luz,iczarn,ktre
powinnybywrwnowadze.
Temperamentwynikaznadmiarujednegozpynw:sangwinicznykrwi,flegmatyczny
luzu,cholerycznyci,melancholicznyczarnejci.
Tenpodzianadalsiczasamipojawia.

Wspczesne4pynytoneurotransmitery:

acetylocholina(pami,uczeniesi),
dopamina(nagroda,motywacja,ruch),
noradrenalina(uwaga,poznawanie),
serotonina(nastrj,emocje).
Czystaroytnifaktycznieodkrylicoprawdziwego,czytenaszemylenienadalpodatymi
samitoramipodichwpywem?

5.2.Renesansfilozofii:Kartezjusz,Locke,Berkeley,Hume,
Kant

Pocztkichrzecijastwacharakteryzowaydyskusjenatematyteologicznezamiast
filozoficznych.

Antropocentrycznywiatstaroytnychiredniowieczabyprosty:niebonadgowami,pieko
podstopamiaczowiekporodku,wcentrumzainteresowaniasizaidobra.Sfera
pozaksiycowajestboska,doskonaa,poruszasiregularnie,asferaziemskachocia
chaotyczna,jestcentrum,przycigajcymmasywneprzedmioty.
Wszystkobyonamiaridlapotrzebczowieka,kadeodkryciewpasowywanownaturalny
porzdekrzeczy,teologiabyapowizanazastronomi.
MotywacjaKopernika:ruchyplanetpowinnybydoskonae,czyligodneniebios,awic
kooweijednostajne."Postrzegamybezruchjakobardziejszlachetnyiboskinizmiennoi
niestabilno,bardziejdopowiedniadlaZieminidlaWszechwiata".
Niebezpieczneodkrycie:jeliZiemiasiporuszagwiazdypowinnybywidocznepod
zmiennymktem(efektparalaksy),anies.Wynikaztego,emuszbybardzodaleko...
CentrumwmodeluKopernikabywrodkuokrgu,wokktregokrzyaZiemia,alewcale
niewypadaotam,gdziebyocentrumSoca,tylko3redniceSocaodtegocentrum.
Powstaawizjawiatawielkiego,pustego,zimnego,przekraczajcegomiaripotrzeby
czowieka,trudnadoakceptacji,takiwiatzcentrumwpustceniemasensu.Zamiast
jednegocentrumgrawitacjijestichwiele,Soceiplanetyswasnymicentrami
przycigania,niemaabsolutnegopunktuodniesienia,wszystkostajesiwzgldne.
Jeszczew17wiekubytoszok:PascalnapisaPrzeraamniewiecznaciszatych
nieskoczonychprzestrzeni,aJohnDonnepisa,eKopernikjestkandydatemnamiejsce
oboktronuLucyfera.

Rozwjnauki,postpwrozumieniuwiatawynikazzastosowania
systematycznychobserwacji,metodyGalileusza.
Efektembyorozbiciejednolitegoobrazuwiata,wktrymporzdek
moralny,spoeczny,matematyka,astrologiaiastronomiasplecionebyy
razem.
NajlepiejwidatopoewolucjipogldwJohannaKeplera(por.
"Lunatycy",A.Koestler).
Dopkiniezrozumianonaturyruchuizjawiskelektrycznychniemonabyozrozumieani
biologiianiumysu,awicpotrzebnebyytakiepojciajak"dusza"i"ciepliki".
Terazmamysowo"dusza",doktregoprbujemyznalenowysens,np.utosamiajc
duszzosobowoci;nadawanienowegosensupojciom,ktrepowstaywokrelonymcelu
(odrnieniamartwegodoywego),stwarzapozorycigoci,wprowadzajcdodatkowe
zamieszanie.

Kartezjusz,ReneDescartes(15961650)

Kartezjuszbypierwszymwybitnymnowoytnymfilozofemumysu,
yjcymnapograniczuredniowiecza.
CzasyKartezjuszabyyburzliwe:czstewojnyreligijne,zderzenieteorii
Kopernika,KepleraiGalileuszazautorytetemArystotelesa.
Porazpierwszywyranieoddzielisubiektywneodobiektywnego,umys
(rzeczpoznajc,rescogitans)odciaaiprzedmiotwfizycznych(res
extensa),tocopoznajeodtegocopoznawane.

Kartezjuszwsamotniszukaniepodwaalnejprawdy,kwestionujc"wszystko".

...jeelichcnareszciecopewnegoitrwaegownaukachustali,totrzebarazwyciuz
gruntuwszystkoobaliinanoworozpoczodpierwszychpodstaw.
Zmysyniedajpewnegozrozumienia,yciewydajesisnem,"fizyka,astronomia,medycyna
iwszystkieinnenauki,ktrezaleodrozpatrywaniarzeczyzoonych,sniepewne",ale
kwadratmazawszeczteryboki.
Moemybyzwodzeniprzezzoliwegoducha,takjaktosidziejewsnach,awicniema
nicpewnego.
"Jajestem,jaistniej",tostwierdzeniejestbardziejfundamentalneni"myl,wicjestem"
(cogito,ergosum)Kartezjusza.
Kartezjuszuznamyleniezaesencjumysu.

Ja jestem, ja istniej; to jest pewne. Jak dugo jednak? Oczywicie, jak dugo myl;
bo moe mogoby si zdarzy, e gdybym zaprzesta w ogle myle, to natychmiast
bym cay przesta istnie.

Czyzaprzestaniemyleniaoznaczanieistnienie?Obiektywnienie,alesubiektywnietak,jeli
przezmylenierozumiemywszystkieprocesyprzetwarzaniainformacjiwmzgu,anietylko
myleniekoncepcyjne.
Myleniekoncepcyjnezakadajzyk,atenyciespoeczne,narzucajcyspecyficzneformy
mylenia,anieprawdyabsolutne.
Mechanizmypoznawcze,dziaaniemzgu,ukrytesprzedmyleniem;myleniejestich
wynikiem.
BdKartezjusza:niezwracauwaginamaedzieci,ktreteistniej,chocianiemyl
jeszczekoncepcyjnie.
Jestem,bodowiadczamzmian(anietylkomyl);niema
mniegdyzmianyustaj(np.wczasieanestezji).

FilozofiaracjonalnaKartezjuszaniedokocabyaracjonalna.

Skdwiem,eistniej?Bocakowiciejasnoiwyranie
potrafitouj.
Czyjednakjasnoiwyranotooznakiprawdy?Jeli
tak,tofanatycymajracj,bomajnajostrzej
zarysowaneprzekonaniaiwszdziewidz
potwierdzenieswoichpogldw.
Pewnerdawiedzytoywedowiadczeniazmysowe
imyli.
SamKartezjuszmiacodotegowtpliwoci:patykzanurzonywwodziewydajesi
krzywy,amyleniepenejestbedw.
Ideewrodzone,wtymideabytudoskonaego,sniepodwaalne.
Bgjestdobrywicwszystkiewrodzoneideemuszbyprawdziwe.

...jutosamo,ijaistniejiposiadamidebytunajdoskonalszego,tojestBoga,
dowodzijaknajoczywiciej,eBgtakeistnieje.

IntrospekcjeKartezjuszabyybdne,brazawrodzoneideeuformowanewewczesnym
dziecistwie.
IdeadobregoBoganiejestwrodzona,zteologicznegopunktuwidzeniawiarajest"ask"i
niekadyjejdowiadcza.
PsychologiawXIXwiekupocztkowoopieraasinaintrospekcji,aletametodasinie
sprawdziainiedajcwiarygodnychrezultatw.
Pewnymrdemwiedzyniejestanimylenieanizmysy,tylkosystematycznepytanie,
szukaniealternatywnychspjnychwyjasnie,dialogzprzyrod.

Umysmusisiskadazinnejsubstancjiniobiektyfizyczne,gdymylinie
majwielkoci,ksztatu,takjakciaafizyczne.
Woskmazapach,ksztat,sprysto,kolor,smak,alepostopieniuto
wysztkoulegazmianiepozostajetylkojedno:rozcigoprzestrzenna(res
extensa).
Dziaaniewymagakontaktu:jakumyspoznaje,kontaktujesizewiatemfizycznym?
Kartezjuszsamnieuznabysiebiezadualist,niemiawtpliwocicodonierozerwalnego
zwizkuumysuiciaa,cowyraniepodkrelawtraktacie"Namitnociduszy"(1649)piszc
ozwizkuemocji(araczejpasji,jaktookrelano)iyciacielesnego.

Czuciezwizanejestzmzgiem,wiadomotozobserwacjiurazw,dranienianerwwpo
amputacji.
Kartezjuszsdzi,echocianierozumiemyzwizkuumysuiciaa,tozostalimystworzeni
jakojedno.
"Postrzeenia,wraenia,pobudzeniaduszypowodowanes,wzmacnianeiutrzymywne
przezruch'zwierzcychduchw'(animalspirits)"wtymczasiewierzono,ekrewjest
rdem'zwierzcychduchw'ktrepobudzajciaodoruchu(odpowiadatemuobecnie
elektrycznepobudzeniemini).
Wrodkumzguznajdujesiszyszynka,gruczodokrewny,ktrKartezjuszuznazacznik
midzyfizycznymipsychicznym,sterujcyfluidamipompowanymidominizkomr
mzgu.
Czyszyszynkamanaturfizycznczymentaln?Totajemnica!
Teoriaszyszynkibyadesperackimkrokiem,wynikiempresjirodowiskaludzidopytujcych
siorelacjeciaaiumysu,samKartezjusznietraktowajejjednakzbytpowanie,uznajc
relacjepomidzywiatemumysuiwiatemfizycznymzaniezgbione.

"NewMysterianism",czyli"mistrzowietajemnicy",towspczesnaszkoafilozofiiumysu.
Czywystarczynamrozumubypojrelacjmidzyciaemaumysem?Substancjafizycznai
umysowajestcakieminna,niedasizrozumienaturywiadomoci.
Nigdyniemwnigdy...
C.McGinnmartwisinieprzestrzennnaturumysuitym,jakumysmoesizmieciw
mzgu...

Moepowinnimysimartwi,czygrubealbumyzdjzmieszczsinamikroskopijnej
karciepamici?Takiemylenietopozostaoredniowiecznychpoj.
Zakadasitumetodologicznysolipsyzm,umysmonabadaniezalenieodwiata.
Zdarzeniamentalnemonabadaniezalenieodzdarzefizycznych.
Kluczowidekognitywizmujestto,ereprezentacjeobiektwdeterminujzachowanie.
Symbolmareprezentacjfizyczn,jestreprezentantemniefizycznejidei.
Nadalniepotrafimymyleoumylecowicoznacza"zrozumie"?
Kartezjuszsformuowaproblempsychofizycznyaleniepotrafigorozwiza.
ThomasHobbesnapisawliciedoKartezjusza:
"Umystonicinnegojakruchypewnychczciciaaorganicznego".
Kognitywistyka:"Rozumowanietonicwicejnikombinowanie",mylis
wynikiemoblicze,operacjinareprezentacjachumysowych.
Neuronauki:mylenietotylkozliczanieimpulsw...

KartezjusziHobbstoprekursorzykognitywistyki.
AllenNewelliHerbertSimonnapisaliw1976rokuprac"Computer
scienceasempiricalinquiry:symbolsandsearch",traktowanjako
manifestkognitywizmu.
Umystomaszyneriadoprzetwarzaniainformacji,tj.manipulacjisymbolami(alefizycznymi
symbolamianieabstrakcyjnymi).
Komputerysymulujinteligentnezachowanie,aleczymylimajstanypoznawcze?
"SilneAI"(strongAI,jaktookrelifilozofJ.Searl):odpowiedniozaprogramowanykomputer
jestrwnowanyumysowi.

DojakiegostopniawpywnawczesnepogldyKartezjuszawywaraostrakrytykajego
pogldw?
Czynaprawdzaczgosidualizmbyratowaswojreputacje?
Damasioprzytaczanapisnajegogrobie:Ktosidobrzeukrywa,
dobrzey.
W17wiekunawetwHolandiinieatwobyooswobod
mylenia.

InnymprekursoremkognitywistykibyBaruch(Bento,Benedykt)
Spinoza.
Jego"Etykametodgeometrycznwyoona"zawieraszereg
propozycji,uzasadnianychtakjaktwierdzeniamatematyczne.
Istniejetylkojednasubstancja,musionaistniesamaprzezsi,
samoistnie,jestprzyczynistnieniawszystkiego,awicjest
wszechmocna,awiecjestNatur=Bogiemrozumianymjako
"najbardziejoglnezasadyporzdkuegzemplifikowaneprzez
rzeczy".
Propozycjanr14:"Nieistniejeadnasubstancja,ktrabyniebyaBogiem".
Czowiekjestjednoci,zoidobroniesabsolutne,leczwynikajzrelacjimidzyludmi,
dobrojednegojestzemdrugiego.

Cytaty:

Ludzkiumysjestideludzkiegociaa.
Mioniejestniczyminnymjakstanemprzyjemnoci,radoci,ktrejtowarzyszy
wyobraenieprzyczynyzewntrznej.
Ludzkawolnoludzipolegazaledwienatym,eczowiekznaswojepragnienia,nie
znanatomiastprzyczyn,ktrejewywouj.
Wolnotowiadomakonieczno.
Ludzkichpostpkwniewymiewa,nieopakiwa,niepotpia,leczzrozumie.
BaruchSpinozawolapozostarzemielnikiemszlifujcymsoczewkini
zostaprofesoremwHeidelbergu;zaproszeniezawieraowarunek
"niezakcaniapowszechnieprzyjtejreligii",ktregoniemg
zaakceptowa.
Wliciez30.03.1673rokuSpinozapisze:"niewiemwjakichgranicachmusi
miecisiwolnofilozofowaniabyniewywoawraenia,emoj
intencjjestzakcaniepowszechnieprzyjtejreligii".
ZarozpowszechnianiepogldwSpinozyjegoprzyjacielAadrianKoerbaghzmarwwizieniu
w1669roku;ycieSpinozybyorwniewniebezpieczestwie.
NapisnanagrobkuSpinozy:Caute!Ostronie!
Spinozamusiabyostrony,bywszystkiejegodzieabyyprzezstuleciawyklte,zarwno
przezwieckiejakikocielnewadze.
OzwizkachneurobiologiiemocjizpogldamiSpinozy:A.Damasio,WposzukiwaniuSpinozy
(2005).

Mechanicyzm

IsaacNewton(16431727)chciaodkryplanybudowy
BoskiegoZegarka=natury.
Bgjakoporuszyciel,albointeligentneanioy,potrzebnebyy
wjegoczasachdopopychaniaplanet.Niezawszezadajemy
waciwepytania.
PierreSimondeLaplaceponapisaniumechanikiukadu
Sonecznegostwierdzi:"niepotrzebujtejhipotezy".
H.SaintSimoniAugustComte(twrcafilozofii
pozytywistycznej)piszo"fizycznejsocjologii",wktrejludzietraktowanisjakospoeczne
atomy.
JeremyBenthamstworzyrachunekszczliwoci,"FelicificCalculus",zwanyrachunkiem
hedonistycznym,zakadajc,eludzieunikajprzykrociagonizaprzyjemnoci.
JamesMillpisa"Chczniszczyzudzeniapsychicznejaktywnoci,zredukowawszystkodo
staychiwjakimsensiemechanicznychzwizkwelementw,ktrepowinnybymoliwie
najprostsze."

Mechanicyzm,rozwinityprzezHobbsaiLaMettrie),uznakrzykiijkizwierzttylkoza
zgrzytylenaoliwionejmaszynerii.
TeoriaDarwina,strywializowanadostwierdzenia"najsilniejsizwyciaj",staasipodstaw
dzikiegokapitalizmu.

W1902IwanPawowodkrywarefleksywarunkowe.
JohnWatsoniBrianSkinnertworznatejpodstawiebehawioryzm,psychologibezumysu.
DlaczegotakiepogldyrozwinysiwreligijnejAmeryce?Mechanistycznawizjawiata
zgodnajestzwizjpurytask,np.doktrynpredestynacjiuKalwinw.
Monaznaledalekoidceanalogieideologiipurytaskiejibehawiorystyczno
pozytywistycznej.

JohnLocke(16321704)iempiryzm
 Koncepcjaideiwrodzonych,ktreKartezjuszposzukiwanadrodze
rozmyla,wywodzisiodFrancisaBacona(15611626).

Empirycitwierdzili,edanezmysowesrdemwszelkiego
poznania.
Newton,Boyle,Hookedokonalipostpuwnaucedziki
eksperymentom,aniewrodzonymideom.

Locke,doktormedycyny,napisa"Rozwaaniadotyczcerozumu
ludzkiego"(1690).
Caawiedzapowstajedzikizmysom,niemaideiwrodzonych.
Dzieciiupoledzeniumysowoniemajwrodzonychidei.

Czowiekjako"tabularasa",formowanyjesttylkoprzezrodowisko.
Podchwycilitobehawioryci,jakispecjaliciodedukacji:zdzieckamonazrobikadego(i
todowolnejpci).

Prosteideewywodzsizdowiadczezmysowych(jakgosijeszczeEpikur).
Ideezoonepowstajprzeznagromadzenie,powtarzanie,czenieideiprostych.
Codecydujeozachowaniu?Genetykaczyrodowisko?

Lockestarasirozrnito,cosubiektywneiobiektywne:

Wraeniamajjakocipierwotne:rozmiary,ksztaty,ruch,realnecechy;opis
naukowydotyczytakichwasnociobiektywnych.
Wraeniawtrne:kolor,ciepo,zapach,istniejtylkodzikizmysom;dowiadczenie
fenomenologiczne,wraenia,ssubiektywne.

Wiedzapochodzcaodzmyswdotyczywrae,czstekombinacje
wraeszapamitywaneirozpoznawanejakoobiekty,przedmioty.
Zmysyimzgitraktowamonajakoprzyrzdypomiarowe.
Dominujewzrok.Pooenie,rozmiary,ruchobiektwmierzymy
bezporedniozapomocwzroku.
Cechyzoone,np.kolor,zapach,smak,temperatura,swynikiem
wyrafinowanejobrbkidanychzmysowychprzezmzgi.
Wraeniadugociteniecakiemproste,pokazujtonp.zudzenia
optyczne.

Czastrwaniatowraenieskomplikowane,percepcja
upywuczasuzaleyodproceswuwagi.
Czasoprzestrzejestbardziejfundamentalnanisam
czasiprzestrze.
Dobrekoncepcjefizycznewynikajzzauwaenia,co
wartomierzy,cojestniezmienniczewrnychukadach
wsprzdnych;wtymprzypadkuinterway
czasoprzestrzenne.
Czydugojestwewntrzncechprzedmiotu,akolor
lubzapachnie?Jesttaktylkodopkiporuszamysi
powoli.

Dugojestdobrzeokrelona:prostaprocedurapomiarowa,prawiejednoznacznewyniki,
sabywpywtemperatury,prdkoci.
Pomiarychemiczne,zapachczysmak:wyniksilniezaleyodwarunkwpomiarowych,
widocznajesthistereza.
Kolor:skomplikowaneprzetwarzaniewzalenociodowietlenia,otoczeniaipowierzchni
odbijajcej.
Temperatura:podobniejakkolor,widzeniewpodczerwienitowidzenietemeratury.
Rzeczywistomanieskoczeniewielewasnoci,naszeprzyrzdypomiarowezmysy+
mzgmierztylkonieliczne.

Nieskoczeniewymiarowymobiektomrzeczywistymodpowiadaskoczeniewymiarowa
reprezentacjaumysowawoparciuocechyobiektwmierzoneprzezzmysyiwykrywane
przezstrukturymzguanalizujcesygnayzmysowe.
Daneempirycznepochodzcezdowiadczeuzupeniajtenobrazonowecechy(nowe
wymiarywprzestrzeniumysu).

Lockesdzi,ewiedzaintuicyjnadajecakowitpewno,rozrnieniabiae/czarne,
koo/trjktsoczywiste.
Skdpewno?Takierozrnieniawymagajwyobraniwzrokowej.Czykretymajtak
wiedz?
Locke:pewnewnioskiosigamydzikiprocesowidowodzenia,leczpodrodzewkracza
intuicja,wictakawiedzanietakpewnajakwiedzazmysowa.
Zmysysjednakograniczoneipodlegajzudzeniom,zbytnieoparciesinazmysachto
jedenzproblemwtaoistycznegopodejciadonauki.
Lockerozrniaideewumyleiidee,ktrymodpowiadacopozaumysem;ideemogby
czystosubiektywne,intersubiektywnejakiobiektywne,odnoszcesidoobiektwfizycznie
istniejcych.
Jakiegorodzajujestideaczowieka?Energii?Polaelektromagnetycznego?Potencjau
wektorowego?Dotejporyniejesttojasne(por.rozwaaniawR.Feynman,Feynmana
wykadyzfizyki,1963,Tom.3).

Poznanietoustalaniezgodnocilubjejbrakupomidzyideami.
Ideeprostesrealneboskorosprostetoniemajsizczegoutworzywumyle.
Wtrnejakocitorezultatoddziaywanianazmysyrzeczyrealnych.
Czykolortoideaprostalubrealna?Takbysimogowydawaalezapercepcjkolorwstoi
skomplikowanamaszyneria.Pomiardominujcejdugocifalijestrealny,chocianieprosty
...

Intuicyjnawiedzazaleyodkonstrukcjizmyswimzgu,jest
rnaurnychzwierzt.
Prosteideetworzsinapoziomiebezporedniejanalizy
danychzmysowych,ostosunkowoniewielkiejplastycznoci,
cechachuwarunkowanychewolucyjnieikontrolowanych
genetycznie.
Rozumowaniewymagapostrzeenia,czynowyobiektumysu
monauzgodnizwiedzposiadan.
Jakajestpewnotejwiedzy,pewnozoonychdowodw?
Wiedzaograniczonajestdowiatacieni,aleumiemyrzucarnecienie,ogldazwielu
stron.
Wiedzadotyczyideiwumysachktresprawdziweaktretoimaginacje?
Zgodnowielupomiarwdajecorazwikszpewno;por.wymaganiawiadectwa"dwch
zmysw"wredniowieczu.
Obiektywizmzastpujeintersubiektywizmicileustaloneprocedurypomiarowe.
Sdyoludziachtozwykletylkozudneideewumysach,botrudnojestdokonadobrych
pomiarw.

GeorgeBerkeley(16851753)

BerkeleyzdobyuznaniewUSA,wpynnarozwjuniwersytetw
amerykaskich,popowrociedoIrlandiizostabiskupem.

Uzna,eteoriefilozofwoderwanesodrzeczywistoci,paradoksy
prowadzdosceptycyzmuiateizmu.


Realnorzeczypostrzeganychpoleganaich
postrzeganiu.
Gorcoizimno,sodyczigorycz,nieistniejpoza
umysem.
Koloryidwikiistniejtetylkowumyle.
Czywlesie,wktrymnikogoniema,padajcedrzewo
wydajedwik?
Stawiamysiodrazuwsytuacjiobserwatora,ktryby
tendwikusysza,alewlesienikogoniema!

Rzeczypostrzeganetotylkozespwraezmysowych
wumysach,bezbezporedniegozwizkuz
rzeczywistoci.
Berkeley:"esseestpercipi",istnienierzeczyoznaczaich
postrzeganie.

Byatobardzokonsekwentnapostawaempiryczna.
Lockebysceptyczny:czykoczciowozasanianyprzezdrzewaistniejewcaoci?
Jeliprzedmiotymaterialneistniemogtylkoprzezbyciespostrzeganymtoistnieniewiata
wymagaistnieniawszechobecnegoUmysu.
Wniosek:niemamaterii,wiatjestidewumyleBoga.
ImmaterializmBerkeleyagodzikonsekwentnyempiryzmirzeczywisteistnieniewiata.

Ideeekscentryczne?Jednakdonaturalne,jeliprzyjmujemyzawszesubiektywnypunkt
widzeniaobserwatora.
Rolaobserwatorawmechanicekwantowej:czyrealizm,tojestprzekonanie,ewasnoci
kwantowychobiektwistniejniezalenieodobserwacjidasiutrzyma?
Realizmilokalnotodwafilarynauki;lokalnozakada,eoddziaywaniarozchodzsiz
prdkociniewikszniprdkowiata(inaczejmogaistniezamkniteptleczasowe).

ParadoksEinsteinaPodolskiegoRosena(EPR):teorieuznajcejednoczenierealizmi
lokalnoniemogbyprawdziwe!
Czyrzeczywistoniemaokrelonychcechprzedpomiarem?Jaktomoliwe?Einsteinnie
dasiprzekona.
Jelinastoleleodwrconegrzbietemkartytomoemyniewiedziejakie,alejakies.
Odpowiedziprzyrodyzaleodpyta.Czyludziemajokrelonecechyzanimichzapytamy?
Niektrewasnocipowstajdopierowwynikuoddziaywania,zadaniapytania,toco
potencjalnemoestasiaktualnenawielesposobw.

Teoriepowinnypoprawnieopisywazjawiskaniezalenie od
indywidualnychwrae.
Teoriinienaleyjednakmylizrzeczywistoci.
Mechanikakwantowanauczyanas,byniemyle,ecowiemy,jelitegoniewiemy,nawet
wsensieoglnegoistnienia.
Bycowiedziemusimyzadapytanie,dokonapomiaru.


DavidHume(17111776),szkockisceptyk.

Humenapisa"Traktatonaturzeludzkiej"(1739)i"Badania
dotyczcerozumuludzkiego"(1748).
JegocelembyozastosowaniemetodynaukowejNewtonado
zbadanianaturyumysu.

Wjakisposbpowstajnaszepogldy?
Ideeiwraeniaproste"niedopuszczajoddzielenia",szesobzwizane.
Stdwniosek,eniemaideiwrodzonych,wszystkieideeprostepowstajzprostychwrae.

Pamiprzechowujeidee,wyobraniajeporzdkuje.
Umysopierasinaskojarzeniach,przyczynowych,czasowych,korelacjach.
Przyczynyniewynikajzkorelacjizdarze,zwizkwprzyczynowychniesposbwywiez
korelacji.
Niemapowizakoniecznych,wiarawprzyczynywynikatylkozprzyzwyczajeniaumysu.
"Efektywnoprzyczynleywdeterminacjiumysu".

Asocjacjonizmwpsychologii:kojarzeniezdarze
prowadzidopowstawaniatrwaychpoczewmzgu.
Zwizekpomidzyzdarzeniamimanatur
psychologiczn.
Poezja,muzyka,filozofiatokwestiasmakuiupodoba.
Naukaopierasinazaoeniuopowtarzalnocizjawisk
przyrody,czegoniedasiudowodni,ale
dowiadczeniemwinam,ejesttodobrezaoenie.

TotalnysceptycyzmDavidaHumedoprowadzigodoprzekonania,eprawanaukitotylko
"nawykiumysu".
Poszukiwaniatrwaejjanikoczsiniepowodzeniem(por.buddyzm).
Sceptykpowinienjednakwtpiwsceptycyzm!
Brakjestzwizkwkoniecznych,aleniektresbardzoprawdopodobne.
Przyczynowowynikazistnieniaoddziaywa,anietylkoznawykw;istneijgbsze
przyczyny,ktreodkryafizyka,np.

zasadazachowaniaenergiijestkonsekwencjniezmienniczociprawprzyrodyprzy
przesunieciuwczasie;
zasadazachowaniapdujestkonsekwencjniezmienniczociprawprzyrodyprzy
przesunieciuwprzestrzeni;
zasadazachowaniapdujestkonsekwencjniezmienniczociprawprzyrody
wzgldemobrotuukadupomiarowegowprzestrzeni.

Oczywicie zawsze pozostaje pytanie, czy wiat mgby by inny ni jest?

Nie mamy na nie jeszcze dobrej odpowiedzi, by moe jest to jedyny logicznie
moliwy wiat.
Zasada antropiczna pokazuje, e w wikszoci innych wiatw stopie komplikacji
materii nie mgby osign tak wysokiego poziomu by powsta obserwator.

DavidHartley(170557)

Szkoaasocjacjonistwstworzonazostaaprzezangielskiegolekarza,
DavidaHartley'a.
Byatopierwszaprbapowizaniazdarzementalnychizdarzew
mzgu.
Newtontwierdzi,ewraeniapowstajnaskutekwibracji
pobudzajcychnerwy,zmierzajcychodzmyswdomzgu.
Hartleynapisaw"ObservationsonMan":uszkodzeniamzgu,
zaburzenianeurologicznezawszezwizaneszezmianamimyleniai
percepcji.

Asocjacjewraeiideiwynikajzwibracjibardzomaychczsteczek
wmzgu(Hartleynapisatow1749roku!).
Wlatach1950podobnepogldygosiawfilozofiiumysu"teoriaidentycznoci",zwana
fizykalizmemtypw(typephysicalism).
Pocztkowoumystotabularasaaleprosteczuciewystarczydostworzeniawyrafinowanego
umysu.
SkojarzeniaideioznaczayuHartley'askojarzeniawszystkichstanwoprczwrae,w
szczeglnociwyjaniawtensposbrwnienaturemocji.
Dziaaniawolicjonalnewynikajzeskojarzeideizruchem,pobudzeniamimini;dotakiej
konkluzjidoszednakocuswoichrozwaazwyranniechci.

ThomasReid(17101792)

Szkockifilozof,napisakilkaksiek:"InquiryintotheHumanMind
onthePrinciplesofCommonSense"(1764),"Essaysonthe
IntellectualPowersofMan"(1785)i"EssaysontheActivePowersof
Man"(1788).
Podstawdociekamiaby"zdrowyrozsdek"ksztatujcymnasze
poznanie,wzorowanynaboskimpierwiastkuwczowieku.
Dowodzi,eumysistniejewfizykalnysposb,e9zmysw(wzrok,
such,smak,wch,kinestezja,nocycepcja,temperatura,rwnowaga,
propriocepcja)dostarczabezporedniegokontaktuzewiatem.
Realizmporedniireprezentacjonalizmuznaje,ejestemywiadomitylkonaszychstanw
wewntrznychbdcychodbiciemstanuwiatazewntrznego;percepcjadotyczy
zewntrznychobiektw.
Niestetyniezawsze...czasaminawetzdrowymosobomzdarzajsihalucynacje,nietrudno
jestjewywoachemicznymirodkami.

Reidzajmowasianalizpercepcji,roljzyka,zagadnieniamiwpenidocenionymidopiero
wXXwieku.
Postrzeganeprzedmioty,ichcechy,orazwraeniaprzezniewywoane,okrelanestymi
samyminazwami.
Czyzapachjestwry,czyzapachjestwumyle?
Trzebarozrnidwierzeczy:zapachjakofizycznwasnoryijakowraenieumysowez
tymzwizane.
Wraeniassymbolamiwskazujcyminarealnewasnocirzeczy.
Procesywmzguicaymorganizmietozinterpretowanespostrzeeniaiinformacje
pochodzceodzmyswbezporedniodowiadczajcychwiata.

ImmanuelKant(17241804)

Kantopracowaw1755rokuteoripowstaniaUkadu
Sonecznego.
Umysniejestwiernkopirzeczywistociadostpnawiedza
zaleyodnaturyumysuijegomoliwoci.
Umysjestodbiciemrodowiska,wktrymsitworzy(Kant
napisatonadugoprzedDarwinem!)
Obserwacjajestprzefiltrowana,zinterpretowanawoparciuo
kategoriemylowe;niemaczystejobserwacji,ointerpretacji
decydujeteoria.

Wiedzawewntrzna,dotyczcawiatapsychiki,niejestdoskonalszaniwiedzaowiecie
fizycznym(Kantzrozumiatonadugoprzedpsychologirozwojow).
Introspekcjajestzwodnicza,koniecznyjestczciowypowrtdoracjonalizmu.Psychologia
topotwierdzia100latpoKancie.

Jeliktozachorujetolekarzepowidz,etowirus,zwolennicynewage,esamjesttemu
winnien(bowedugnichczowiekpozytywniemylcyniechoruje),ludziereligijnietokara
boa,szamanietoatakdemona...Tensamfakt,rneinterpretacje.

Podstawowekategorieczas,przestrzetodaneapriorycznie,niezaleneod
dowiadczenia.
Postrzeganiezakadarelacjeczasoweiprzestrzennealemogbyonenieeuklidesowe,
wynikatozdominacjiwzroku,konstrukcjimzgu.
NiektrzyzwolennicyKantauznalipotrzebbadapsychologicznychdlazrozumieniaumysu.
Szkoalogiczna:prawamyleniasuniwersalne,niezaleododkryempirycznych,s
aprioryczne.
Filozofiakognitywistyczna:dziaanieumysutokwestiaoddziaywareprezentacji
formalnych.
Percepcjamoliwajestdzikiwiedzyapriorycznejdotyczcejpostrzeganychobiektw.
Np.percepcja3Djestniemoliwabezwiedzyapriorycznejztegopowodumamywraenia
'figurniemoliwych',np.rysunkwEschera.


Iluzjaniemoliwegotrjkta. Iluzjanieistniejcejspirali.

FilozofiaKantaokazaasibardziejistotnadlapsychologiipercepcjinimetafizyki!
Ok.47rokuyciaKantzaczpisaniejasnoajednoczenieskarysinablegowyiw
kocustraciwzrokwlewymoku.
Prawdopodobniebyotowynikiemguzamzguwlewympacieprzedczoowym(Jean
ChristopheMarchand1996,cyt.zxaM.Gazzaniga,TheMind'sPast).
Oderwanieproceswpoznawczychodemocjimoewiadczyouszkodzeniupatw
przedczoowychkorymzgu.

5.3.Pragmatyzm:PierceiJames

WiekXIXtowwikszocispekulacjeidealistyczneimetafizyczne.
WyjtkiembyThomasHenryHuxley(18251895),angielski
lekarz,fizjolog,zoolog,paleontologifilozof,napisa:

ThePhysicalBasisofLife(1868)
OntheHypothesisthatAnimalsareAutomata'(1874)
Oprzyczynachzjawiskwnaturzeorganicznej:sze
popularnychodczytwwypowiedzianychwMuzeum
PraktycznejGeologii.

Huxley,propagatordarwinizmu,upatrywawmowie,zdolnoci
doprzypominaniaiopisywaniadowiadcze,przyczyn
odmiennociludziodzwierzttwierdzc,e"rnicamoewynikazbudowymzgu,ktrej
zapomocteraniejszychrodkwniemoemyoceni"(s125,"Oprzyczynachzjawisk...").

naszestanymentalnespoprostusymbolamizmian,ktredokonujsiwautomatyczny
sposbworganizmie;szczeglnilustracjjesttuodczucie,ktrenazywamywol,ktrenie
jestprzyczyndziaania,ajedyniesymbolemtegostanumzgu,ktryjestbezporedni
przyczyndziaania.Jestemywiadomymiautomatami,obdarzeniwolnwolwjedynie
zrozumiaymsensietegomocnonaduywanegopojciamoemypodwielomawzgldami
robitocochcemyalepomimotegojestemyczciwielkiegoszereguprzyczyniskutkw
ktre,wnieprzerwanejcigoci,skadajsinatocojest,byoibdziecaeistnienie.

CharlesSandersPeirce(18391914)iWilliamJames(18421910)topionierzypragmatyzmu.
Gosilinaukowyrealizm:prawdatonajpeniejszyopisnatury.
Pogodzenieracjonalizmuiempiryzmu:stawianiehipoteztokwestia
rozumu,asprawdzanieempirii.
Filozofiamapomagarozwizywaproblemy,ideemajwic
wymiernwarto.

Peirceuznawanyzajednegoznajbardziejoryginalnych
amerykaskichuczonych(logik,matematyk,statystyk,fizyk,
astronom,semiotyk,filozof)napisa12tomowedzieo
podsumowujcideepragmatyzmu,alenieudaomusigo
opublikowa.ozostawi1650nieopublikowaychmanuskryptw,ok.
100.000stron.
UsunitogozUniwersytetuJohnaHopkinsazpowoduskandalu
(mieszkaprzezparlatprzeduzyskaniemrozwoduzinnkobiet),niezatrudnigoaden
uniwersytetwUSA;zmarwndzy.
WpracyFirstRuleofLogic(1899)napisa:pierwszaiwpewnymsensiejedynareguarozumu
jesttaka:bysiczegonauczy,trzebasichcieuczyodrzucajcpokuszadowoleniai
przyjciazarozwizanietego,doczegomamyskonnoci.

Pragmatyzm:rozwapotencjalneefektypraktyczne,jakiemogmieobiektytwoich
rozmyla;pojciaopisujceteefektyscaociowkoncepcjtychobiektw.
Znaczenietozbirmoliwychefektwdziaa;podobnierozumiemyobecnieskdbierzesi
senspoj,wicjezdziaaniamisensomotorycznymi.
Rwniedobromonarozumiejakosumwszystkichdziaa,wynikajcychznaszego
wyobraeniaotym,cojestdobre.
Peirceuznanawetw"ANeglectedArgumentfortheRealityofGod"(1908),ehipotez
istnieniaBogamonauznazaprawdziw,nawetjeliniejestistot,ktrejmonaprzypisa
wasnoistnieniawnormalnymsensie.

Poniewasowo"pragmatyczny"zaczobysynonimemkompromisu,Peircewolauywa
okrelenia"pragmatycyzm"(pragmaticism).
Uwaa,ezatworzeniehipotezodpowiedzialnymoeby"tropizmprawdy"(np.cow
rodzajufototropizmu),rodzajinstynktu.
Ludzienietyleszukajprawdycouspokojeniairytujcychwtpliwoci.
Peirceuwaa,ewiadomotopostrzeeniereakcjiciaalub
doznazmysowych.

WilliamJamestoamerykaskifilozof,psychofizjolog,pionier
psychologiinaukowej,psychologiireligii,prekursorpsychologii
humanistycznejifenomenologii.
JamesbywsptwrcteoriiemocjiJamesaLangego,zajmowasi
tewiadomociijejodmiennymistanami(JamesWilliam,Dowiadczeniareligijne.Krakw,
1958).
Trzyskadowejani:

materialna,czyliczwiatafizycznegowpywajcanaksztatowaniesitosamoci
czowieka,samooceny,postrzeganajakoczichistnienia(ubir,fryzura,biuteria,
samochd,zabawki)obecniemwimyorozszerzonymumyle;
spoeczna,wynikajcazkontaktwzinnymi,wpywocen,opinii,oczekiwa
spoecznych,samejobecnociinnychludzinatosamoisposbbycia;
duchowa,czyliumyszjegozdolnociamiafektywnopoznawczymi,umoliwiajcy
autorefleksjisamowiadomo.

Teoriesdobrejelisskuteczne;wieleteoriiniemadlanasadnegoznaczenia.
Wiedzaniemusibyabsolutniepewna;wrodzonekategorieniemuszodpowiada
prawdzie.
Prawdazaleyodludzkiegodowiadczenia,prawdaideijestrwnoznacznazjej
skutecznoci,pogldyreligijnetenaleytakocenia(poowocachichpoznacie).
Trudnocitakiegoujcia:

koncepcjeflogistonuieterubyyprzezpewienczaspozornieskuteczne;
stwierdzenie"istniejatomy"niebyoaniprawdziweanifaszywedoichodkrycia;
dlaszamanawiarawdemonyjestskuteczna,chocialekarstwabardziej;
telepatia,gdybyistniaa,byabyprawdziwaniezalenieodmaejskutecznociw
porwnaniuztelefonami.

JohnDewey,amerykaskifilozofipedagog,rozwijaodmian
pragmatyzmuzwaninstrumentalizmem.
Myleniejestinstrumentemdorozwizywaniaproblemw,wiedzai
dziaanialudzkiesinstrumentamidoosiganiaokrelonychcelw.
Teorienaukowesudoporzdkowaniadanychpochodzcychz
dowiadczenia,suyteczne,nienaleyichwicoceniaw
kategoriachprawdziwocilubfaszywoci.
Edukacjapowinnauczyjakrozwizywaproblemy,oferowa
praktyczneteorie.
Jednakoglnateoriawzgldnocidotejporyjestmaouytecznaa
powszechnieuwaanazawyjtkowopiknteorifizyczn;kryteriumuytecznociniejest
wicuniwersalne.

Chociabrakjestpewnychpodstawywiedzy,spodnemetodyjejzdobywania.
Poczenieracjonalizmuiempiryzmujestpodne.
Modelepozwalajwpeniejszysposbzrozumierzeczywisto.

5.4.WiekXX:atomizmlogicznyipozytywizmlogiczny


Twrcylogikiwspczesnej:GottlobFrege(18481925),AlfredWhitehead(18611947)i
BertrandRussell(18721970),

PrincipiaMathematica(3tomy19101913),RusselliWhitehead
LogikasymbolicznazawieraklasycznlogikArystotelesa.
Redukcjacaejmatematykidologikiiteoriizbiorw.

Nadzieje:odkrycieprawmylenia,rozwizanieproblemw
filozoficznych,marzeniaLulla,Leibniza...
Czylogikazdairelacjipomidzyzdaniamiwystarczydozrozumienia
znaczeniazdapotocznych?
Schematjzykadoskonaego,odzwierciedlajcegostruktur
rzeczywistegowiata.
AlfredTarskiopracowalogicznteoriprawdy,okrelenie
prawdziwocisemantycznejzda.
Reprezentacjementalneopisanesprzypomocyzda,logikabadaichzawarto
semantyczn.

Znaczenienazwytotosamo,coprzedmiot,ktryonadenotuje.
Znakjestnazwgdyistniejedenotowanyprzedmiot.
Wielenazwodnosisidoprzedmiotwnieistniejcychwrzeczywistoci.
Jakco,conieistnieje,mogobybyprzedmiotemsdu?(Russell).
Zdaniaatomowezawierajpodmiotorzeczenie,obiektipredykat(wasnoobiektu).
Zdanieoglnemonaukonkretni.

Bdnaanalizapojjzykaprowadzidowiarywsensideinieistniejcych.
Teoriadeskrypcji:istniejzdaniaoglne,niezawierajcepodmiotulogicznego,ajedynie
gramatyczny.
"ObecnykrlPolskijestysy"toniekompletnysymbol,niemasensusamwsobie.
Sensownezdaniaatomowemoliwestylkodlarzeczywistychobiektw(podmiotw).
Zdaniaopisowe=>zdaniaegzystencjalne,np.
"istniejeXtakie,eXjestkrlemPolski,eXistniejeteraziedlakadegoYtakiego,eYjest
krlemPolskiYjestidentycznezX".
Wadyteoriideskrypcji:
zdaniaonieistniejcychpodmiotachniesfaszywe,toszdaniawarunkowe,niemaj
absolutnejwartocilogicznej.
Bdnetworzeniepoj,np.filozoficznegozombi,moedoprowadzidowieluniemajcych
znaczeniadyskusji.

Atomizmlogicznyopisanyzostaw"TraktacieLogicznoFilozoficznym"
(1921)modegoLudwikaWittgensteina.
Jzykidealnytomapaodbijajcastrukturrzeczywistoci.
Naukiempiryczneopisujfakty,filozofiaanalizujesenszdawpostaci
formulogicznychrobitofilozofiaanalityczna.

Kilkacytatw:

Tezy logiki s tautologiami.

Tezy logiki nic wic nie mwi (s one zdaniami analitycznymi).
Teorie, ktre tezie logiki nadaj pozr treci, s zawsze bdne.
Granice mego jzyka oznaczaj granice mego wiata.
Logika wypenia wiat; granice wiata s te jej granicami.
Te aspekty rzeczy, ktre s dla nas najwaniejsze, s jednoczenie ukryte przez
swoj prostot i przez to, e s dobrze znane. (Nie da si zauway czego -
dlatego, e cay czas znajduje si przed oczami).

Wittgensteinrobiteciekaweuwagidotyczcefilozofiiumysu,np.
5.631Niemapodmiotumyliiwyobrae.
Wynikastd,eniemaumysupozaprocesamimylenia,wyobraania...kadateoria,ktra
pozostawiapodmiotniejestpenteoriumysu.

Czygranicejzykatogranicewiata?Moedlafilozofa,aleniedlamuzyka,tancerzaczy
aktora.
Jzyk,symbolicznywyrazstanwwewntrznych,pozwalanaaproksymacjstanwumysu,
obszaruludzkiegodowiadczenia,alesymboledobrestylodowyraaniastanwwzgldnie
stabilnych,powtarzajcychsi,anieulotnychstanwprzejciowych.
Grawimitacjpokazujekomunikacjniewerbaln:gestamiiwskazywaniemprbuj
przekazapozostaymgrajcymcomamnamysli,aonizgaduj(np.jakito
film).

Pozytywizmlogiczny

KooWiedeskie(19281938)liczyow1929roku14czonkw,wrdnich
MoritzSchlick,RudolfCarnap,OttoNeurath,KurtGdel.
Nadziejenanowerwfilozofii:ustalinaturalnegranicefilozofii,rozwizaspory
filozoficzne"wsposbabsolutnieostatecznyiniepodwaalny".
Naukowewyobraenieowieciemusisiopieraopozytywistyczne,empiryczne
fundamentyuzupenioneprzezanalizlogiczn.
Unifikacjanaukipowinnapozwolinarozkadkadegostwierdzenianapojciacoraz
niszegopoziomu,ktremonazweryfikowadowiadczalnie.

Filozofianiejestteorialedziaalnocizmierzajcdolepszegozrozumieniawypowiedzi(to
gosirwnieWittgenstein).
Zdaniadzielsina:twierdzenianauki,zdanialogikiformalnej,pozostaezdania.
Zdaniapozostaeniemajsensupoznawczego,jedyniepoetycki,obrazowy,emocjonalny.
Filozofprecyzujepytaniaczymajsens?Jakadyscyplinanaukowamoeustaliich
prawdziwo?

Zasadaweryfikacji:
zdaniaanalityczneichprawdziwowynikazsamegoznaczenia,zlogikiformalnej,sto
zdaniatrywialnelubtautologie,np."wszystkieolbrzymyswielkie";
zdaniasyntetycznejeliobserwacje,badaniaempirycznemogpotwierdzilubzaprzeczy
prawdziwocizdania.
Zdaniesensownetozdaniaanalitycznealbosyntetyczne.
Weryfikacjahipotezpoleganawyprowadzeniuznichzdasyntetycznych,obserwacjiwrazz
warunkamiichprzeprowadzenia.

Zdaniaopisujceobserwacjeopartenadanychzmysowychtozdaniasyntetyczne.
Pocztkowobyyoneuwaanezajedynpodstawwiedzy,pniejszymdodanozdarzenia
czasoprzestrzenne.
Najprostszeinajbardziejpewnezdania(eigenpsychische)tominimalnyopisdozna
psychicznych.
Zdaniaweryfikowalnemajsens(czasaminieznany).
Teoriawyjanianiazjawiskonaleyprzypisaoglnejzalenoci(dlaklasyzjawisk,
warunkw).

Senstometodaweryfikacjizdania.
Dlazdadotyczcychwraezmysowychweryfikacja=doznanie.
Pozostaezdania:weryfikacjatokonsekwencjeempiryczne,gdybyzdaniebyoprawdziwe.
Teorienaukowemuszbytestowalne.

Trudnocitakiegorozumienia:polegrawitacyjne,czstkielementarnetoabstrakcje,dalekie
oddanychzmysowych.
Znaczeniezdaniatozbiroperacjiprowadzcychdookrelonychobserwacji.
Std"definicjaoperacyjna",czstawpsychologii.
Strukturahierarchicznanauki:biologiaichemiaredukowalnesdofizyki,wyjanienie
oznaczaredukcjdoprostszych,lepiejzrozumiaychzjawisk.
Redukcjarelacjalogicznapomidzydwiemateoriami,potrzebazasadczcych(bridging
principles)teteorie.
Np.temperatura=redniejenergiikinetycznej<Ek>czsteczek.
Teoriaredukcji,redukcjonizmjakocelnauki.
Empiryzmlogicznyateoriaumysu.
Jzykopisu:umystomaszynadownioskowalogicznychoperujcanasymbolach
(jzykowych)reprezentujcychidee.
Efekt:logicznareprezentacjawiedzypowinnabydobranawszystko;zastosowanojw
analizieobrazuiplanowaniu,zmizernymskutkiem!

Problemylogicznegoempiryzmu

Logikaniewyczerpujemoliwocijzyka(starszyWittgeinstein,
"DociekaniaFilozoficzne"wydanew1953r.).
KarlPopper,nieortodoksyjnyempiryklogiczny,zaproponowa
falsyfikowalnojakokryteriumprawdziwocihipotez.
Sensmajzdaniaweryfikowalneifalsyfikowalne.
Empirycznaweryfikacjanigdyniedajepewnoci.
Najciekawszehipotezysnajbardziejodlegeodprawdlogicznie
wyprowadzalnych.

PierreDuhem(18611916):teorianadajesensinterpretacjihipotez.
Rozwinicie:WillardvanQuine(1960):obserwacjajesttestemhipotezyidodatkowych
zaoe,prawiteorii.
Czyfalsyfikacjadotyczyhipotezy,czydodatkowychzaoe?Niezawszejesttojasne.
NeutrinoPauliegoocaliozasadzachowaniaenergii,wczeniejNeptun,PlutoniWulkan
prawaNewtona,chociaWulkanokazasifikcjaprawaNewtonawprzypadkuMerkurego
wymagajpoprawki.
Zdanianiemajwasnociepistemicznych,pozwalajcychnaichweryfikacj.
Waneszaoeniaokontekcietejwiedzy(backgroundknowledge).

Senstowzajemnerelacjehipotezwobrbiedanejteorii,nawetdlazdaodnoszcychsi
bezporedniodoobserwacji(PaulFeyerabend,MaryHesse,PaulChurchland).

Podstawyteoretyczneinabytedowiadczeniezmieniajnaszewraenia.
"Bl"tobardzornewraenia,pojciaewoluuj.
Znaczeniepowtarzalno(stabilno)zjawiskfizjologicznychipsychologicznych(Hume),
aleteoriamapierwszestwonadwraeniami.
PaulChurchland:widzcywpodczerwieninazwprzedmiotygorce"biae",zimne"czarne",
alesenstychswjestdlanasodmienny.

Logikaniejestpewnpodstawdlapoznanianaukowego(Gdelanimatematyki).
Metodaanalitycznaniewystarcza.
WillardvanOrmanQuine:"Naukajestuwiadomionymzdrowymrozsdkiem".
PaskoicentralnepooenieZieminiesjuzgodnezezdrowymrozsdkiem.
Zdroworozsdkowezaoeniadotyczceumysumogbycakiemfaszywe.
Nieistniejeabsolutnypunktwidzenia,Prawda(Quine:thereisnofirstphilosophy).

Prawdanatematumysuzaleyodteorii.
Intuicjespochodnprzekona.
Stanyumysumogbywistociestanamimzgu,chocianaledoinnychkategorii(Ryle).
RichardRorty:bdpomieszaniakategoriirwniezaleyoduznawanychteoriiiwyobrani.

Wewntrznypunktwidzenianiejestuprzywilejowany!
Teoriaumysumoeopierasitylkonabadaniachempirycznych.
Niepomoenamtuadnametafizyka,opartanaoglnychkoncepcjachpotocznych:atwo
zauwaypatrzcnarnekultury,jakbardzotakieoglnekoncepcjezalenesod
powszechnieprzyjtejwdanymokresiehistorycznymwiedzy.
Koncepcjemetafizycznebyyzawszepochodnwiedzyszczegowejzdanegookresui
kultury.
Kadeskomplikowanezjawiskomaswojeprostewyjanienie,ktrejestbdne...nieinaczej
jestzpogldaminanaturludzk.

Klasycznafilozofiaodkryawieleistotnychproblemwskupiajcsinadspojrzeniemna
rzeczywistopodwybranymktem.

Literatura

Arystoteles,Oduszy
Arystoteles,Metafizyka
w.Augustyn,Wyznania
w.Augustyn,Owielkociduszy
w.Augustyn,Oniemiertelnociduszy
DawidHume,Traktatonaturzeludzkiej
DawidHume,Badaniadotyczcerozumuludzkiego
Lukrecjusz,Onaturzewszechrzeczy

5.5.Problempsychofizyczny

Dopkidziaaniemzgubdziedlanastajemnicze,Wszechwiatbdzierwnietajemniczy.
SantiagoRamnyCajal

Wielezagadniedyskutowanychprzezfilozofwinaukowcwskupiaosiwokdwch
zagadniebardzowanychzpunktuwidzeniazrozumienianaturyludzkiej:problemu
psychofizycznegoiproblemuwolnejwoli.
Sprbujtuwstpniepodsumowaniektrestanowiska,alebdziemydotychzagadnie
wraca,gdyznacznielepiejpowinnimytozrozumieomawiajcdziaaniemzgu.

Zagadnieniepsychofizyczneznanejesttepodnazwproblemuciaaiumysu(mindbody
problem)iwiesizproblememwiadomoci.
Wjakisposbwraeniaiprzeyciawewntrznewisizzewntrznrzeczywistoci?
Rozwizaniaskrajne:

Solipsyzm,tylkojaistniej,wszystkojestproduktemmojejwyobrani.
Dualizm:cakowitaodrbnowiataumysuiciaa(np.Kartezjusz,sirJohnEccels,
W.Penfiled,HoimarvonDitfurth).
Idealizm:wszystkomacharakterpsychiczny(Berkeley).
Okazjonalizm:niemauzasadnieniadlaprzekonaniaoistnieniuwiatafizycznego,
jedynydowdtoksigaGenesisArnoldGeulincx(16241669)iNicolausde
Malebranche(16381715).wiatmentalnyimaterialnyscakowicieoddzielone,
zdarzeniafizycznetookazjedopowstawaniawrae,ktreimtowarzysz,ale
wraeniasamewsobieniemogapowstanaskutekmaterialnegokontaktu;czuwa
nadtymmaterialnofizycznyBg.

Echoideiokazjonalizmuwidamidzyinnymiwspekulacjachnatematymechaniki
kwantowejireligii.

GottfriedWilhelmLeibniz:dozrozumieniaczowiekaniewystarczyani
substancjaaniforma,leczkoniecznejestrozpatrywaniecaejjednostki
(entitatetota).
Monady:zdarzeniafizyczneipsychicznetworz"monad",substancj
prost,nieoddziaywujc,punkt.
Umysjestsubstancjodmiennodmaterii,zoonesystemyniemog
wicwyjanipercepcjiimylenia.
Jelimylcamaszynpowikszytoniedostrzeemywniejmyli...(Monadologia1714).
NieistniejeprzyczynowowynikajcazoddziaywaniarnychsubstancjiLeibnizmia
trudnociwzrozumieniudziaanianaodlegoiwierzywduchypopychajceplanety.
Rzeczywisteprzyczynyzmianwynikajzpoprzednichstanwwewntrznychdanej
substancji.
Kadasubstancjajest"zaprogramowana"wmomenciestworzeniatak,ejejstanyzmieniaj
siwsposbzsynchronizowanyzinnymi.

Zalety:niepotrzebnajestcigainterwencjaboska,zachowanajestprzyczynowoi
separacjaciaaiumysu.
Stanymonadywynikajzjejwewntrznejnatury,dzikisynchronizacji(odwiecznej
harmonii)wraeniaodpowiadajwraeniominnychmonad.

Paralelizm,BaruchSpinoza(16321677)gosikonsekwentnymonizm:

istniejetylkojednapierwotnasubstancja,samaprzezsi,zktrej
wszystkojestzbudowane.
Propozycjanr14:"Nieistniejeadnasubstancja,ktrabyniebya
Bogiem".
Umysiciaoswicatrybutamitegosamegoracjonalnegobytu,tak
jakdwiestronynaturylubBoga.
Porzdeklogicznyodpowiadafizycznemu,duchniewpywanamateri
animaterianaducha,alezmianywjednymidrugimwieciezachodz
rwnolegle.
Dajetozudzeniewolnejwoli,chocianaprawdwszystkojest
zdeterminowaneprzezwyszeprawa.
Przeciwiestwemwolnocijestprzymus,aniekonieczno.Wolno
tozrozumieniekoniecznocidziaania(pniejpodchwycitoHegel
piszc"wolnotouwiadomionakonieczno")

Takiekoncepcjewydajsiobecniekarkoomne,alewynikajztrudnociwpoczeniu
subiektywnegowiatawraeiwiatamaterii,awicwiatapsychologiiifizyki.
Dlaczegotaktrudnojestsobiewyobraziwewntrznperspektywwsystemie,ktry
interpretujeswojewasnestany?
Niemamyprzykadwtakichsztucznychsystemw,atoograniczanaszwyobrani.
Potrzebnesprostemodele,pokazujcewewntrznperspektyw.

Brakpostpwdualizmuirnychformidealizmuodichpowstania,niedasiwtensposb
wytumaczyobserwacjipsychofizycznych.

GilbertRyle(19001976)

Profesor"filozofiimetafizycznej"wOxfordzie,zajmowasifilozofi
analityczn,szukajcrozwizaproblemwfilozoficznychwanalizie
sensuzda,np."SystematicallyMisleadingExpressions"(1932).
Jegogwnedzieoto"Koncepcjaumysu"(1949),ksika
zawierajcalicznefaszywestwierdzenia(np."Niemaniczegotakiego
jakobrazymentalne").

Krytykujcdualizmprzeprowadziataknaprzekonanieoistnieniu
kierujcegociaemducha."Duchwmaszynie"(deusexmachina,
ghostinthemachine),nieistnieje,podobniejakniemakoniaw
pocigu.RozwizanieRyle'abyozaskakujce:"umys"jestpomyk
kategorialn.
Cotojestuniwersytet?pytaRyle.Tobudynkiiludzie,aletepewnacao,forma.Nienaley
sidomaga"pokazaniauniwersytetu"jelisiwidziaobudynkiiludzi".
Umysjestsposobem"uporzdkowaniawypadkwskadajcychsinajedenyciorys",
niczymwicej.
Dowiadczeniepowtarzalnychstanwpsychicznychiskonnociprowadzidoprzypisania
tychstanwumysowi,alejesttobytsztuczny.
Kartezjaskidualizm,substancjalizmiimmanentyzmniemajsensu,
boumysuniema.

Aktwoliwymagaducha,cojednakrzdziduchem?Czyjeston
wasnocimaejistotywnaszejgowie,homunkulusa?
Bysichciaochcie,trzebachciechcie...(jakpisajuWilliam
James),alepowstajewtedynieskoczonarekursjaodwoa.
Czyinteligencjawymaganaprawdproceswinteligentnych,awic
obecnocisiedzcychwewntrzinteligentnegosystemu
homunkulusw?Nie!Wspdziaanieprostychproceswdaje
inteligencjsymulacjainteligencjijestmoliwa!
Czysymulowanaintencjonalnotemoetakpowsta?

Ryleuznajeumyszazbirdyspozycjidozachowa,jestwicbliskobehawioryzmu.
wiadczyotymfakt,ewszystkiezwrotydotyczceumysusmetaforyczne,niemainnych.
Wjzykuangielskimmamyichwiele,np.makeupone'smind,cometomind,clearone's
minditp.
Czymonauzna,eumysjakopomykakategorialnadasizredukowadodyspozycji?Jeli
taktozagadnienieciaaiumysujestrozwizane.

Zpewnocireakcjeorganizmu,mzguiciaa,spodstaw,jednakpojcieumysujest
przydatneRyleniematuracji!
"Psychologia"niedasizredukowadologikipobudzestrukturmzgu,albowiempoziom
przeyintencjonalnychtonietosamocopoziomstanwneurofizjologicznych.Historia
indywidualnychjakigatunkowychprzeymoebyzapisanawstrukturzemzgu,alenada
jejsensmoedopierointerpretacjapsychologiczna.
Rylemaracjtwierdzc,eumysniejestrzecz,chociazpowoduskonnocidopetryfikacji
zdarze,reifikacjipojmamyskonnocibywtensposbonimmyle.
Koncepcjaza(dobra)prowadzidopetryfikacjiwpostaciwyobraeniaZego(Dobrego).

ZajmowasitymDavidBohm:wksice"Caoiukrytyporzdek"
(1980)przedstawiarzeczywistojakoholistycznyproces.
Strukturajzykarozbijawiatnaniezalenefragmenty.
Bohmwprowadzitrybuywaniajzyka,nazwanyrheomode,prb
wyraeniapynnocizdarzezapomocjzykapodkrelajcego
procesy,unikajcrzeczownikw;niektrejzykiIndian
amerykaskich(np.Blackfoot)iplemionafrykaskichmajtak
struktur.
Zdanieonsiruszasugeruje,ejestjakionktryjestprzyczyn
ruchuodrbnegosiebie,alewrzeczywistocimamytylko
dziaanie,ruch.
Poangielskuitisraining,sugeruje,ejestjakie"it"(to),ktregodzieemjestpadanie
lepiejzamiastpadadeszcz,sugerujcegopodmiotpadajcy,opisaproceszachodzi
padanie.
Napoziomieelementarnym,czynaprawdmoemyuzna,eczstkadziaanainneczstki?
Nie,bowiemzachodzituwzajemneoddziaywanie!Samopojcieniezalenej,odrbnie
istniejcejczstkijestjedynieprzyblieniem.

Umysmonawictraktowajakozbirprocesw,jakokrelitoMarvinMinsky,jedenz
pionierwsztucznejinteligencji,naleyraczejmwiozbiorzewyspecjalizowanych,
wspdziaajcychzesobfunkcji,niemonolitycznymumyle,ale"spoeczestwieumysu".
Societyofmindtowanienazwaksiki,ktrMinskywydaw1987roku.Doprowadziodo
powstaniasystemwwieloagentowych,przydatnychwsztucznejinteligencjioraz
kognitywistycedoopisuzachowania,aleniewyjaniojakociowejnaturyprzey
mentalnych.

Metafizykamaterialistycznaproponowaarnerozwizaniaproblemupsychofizycznego.

Behawioryzm:umys,wiadomonieistniej,stylkozdarzeniafizyczne,
zachowaniaktremonabadabezodwoywaniasidotegocomentalne.
Epifenomenalizm:myliiwraeniatouboczneskutkifizycznychstanwmzgu,stany
mentalneniemajnanicwpywu.
Funkcjonalizm:umysjestrezultatemproceswobliczeniowych,niezalenieod
substratuwjakimdokonywanesodpowiednieobliczenia.

Tepostawyproponowanebyywwieluwariantach.
Dyskusjefilozoficzneniedoprowadziydoostatecznychrozstrzygni.
Chocianiewiemy,jakzdefiniowarzeczywistoiwwietleproblemwinterpretacyjnych
wiatakwantwtrudnojestobronirealizm,mamynaukiwynikajczniejtechnologi.
Metodanaukowaprzeztworzeniehipotez,przewidywaniaitestowanie,pozwalazrobi
wiarygodnymodel.
Modeleumysusmoliweiprzydatne.
Wszczeglnocitraktowanieumysuwcisymzwizkuzmzgiemjest
bardzopodne.

Neurofizjologia:umystocztego,corobimzg,"ja"tojedenzprocesw,
realizowanychprzezmzg.
Naiwne:umysuniemonazredukowadostanwneurofizjologicznych,takjakbiologianie
redukujesidochemii.
Mzgjestsubstratem,wktrymzachodzprocesykoniecznedopowstawaniaprocesw
mentalnych.
Procesyzachodzcewmzguswarunkiemkoniecznymistnieniaumysu.
Strukturamzguodzwierciedlapotrzebyorganizmuijegomoliwocipoznawcze.
wiatmoichwspomnieniejestmaterialny,desygnatytychwspomniemognieistniew
wieciezewntrznym,aleistniejwmoimwiecie.
Umysniejestwicmaterialny,chociapotrzebujemateriibymgistnie.
Czytodziwne?Kadainformacjapotrzebujejakiegomaterialnegononika.

Procesyneurofizjologiczneodpowiedzialnezazdarzeniamentalnemajracjbytutylkoze
wzgldunaistnienieumysu.
Mojeprzeyciawewntrznerealizowanesprzezrnepobudzeniamzgu,aleichspecyfika
jestrezultatemindywidualnej,zbiorowejigatunkowejhistorii.
Modeleumysuwymagajinnegopoziomuopisunimodelemzgu.
Umystozbirstanwmentalnychirelacjipomidzytymistanami.
Umysjestwicniematerialny,niejestrzecz,substancj,tylkozbioremstanwiichrelacji.
Niejesttepomykkategorialn,tylkoemergentnymzjawiskiem.
Mzgjestsubstratempozwalajcymnaistnienietychstanw,jegooglnabudowai
specyficznastrukturaokrelapotencjalniemoliwestanyumysu.

 5.6.Problemwolnejwoli

Zdarzeniazachodzcewprzyrodziesprzyczynowozdeterminowane,jednakemamy
wraenie,inaszewyboryniepodlegajadnejkoniecznoci,estodecyzjenaszegoja.
Nawolnociwyboruopierajsiocenymoralne,dzikiniejmoemyuznaodpowiedzialno
ludzizapopenioneprzeznichczyny.
Systemnagrdikar,majcynaceluzapewnienieporzdkuspoecznegozakada
przyczynowo,wolnowyboruiintencjonalno.
Zagadnieniewolnejwolijestspltanezproblemami
przyczynowoci,intencjonalnoci,orazrozumieniaswoich
wasnychintencjiiprzypisywaniaichinnym.

Tradycyjnazachodniakoncepcjaczowiekaiwiataopiera
sinanastpujcychprzesankach:

wiatzawieraelementydajcesijednoznaczniei
obiektywnieopisa,skategoryzowa,niezaleneod
naszychmetodpoznawania.
wiatjestpoznawalnyracjonalnie,istniej
uniwersalneprawaizalenocipomiedzy
obiektywnieistniejcymikategoriami.
Ludzkirozumodkrywateuniwersalneprawaikategorie.
Rozumodrnianasodzwierzt;rozumjestniezalenyodpercepcji,uczuiciaa.
Wolajestwynikiemdecyzjirozumupodejmujcegodziaania.
Wolnowoliwynikazniezalenocirozumu.

Takrozumianawolazwizanajestrwniezobiektywnmoralnoci,racjonalnymiprawami
moralnymiodrniajcymidobroizo.

Niestety,tradycyjnakoncepcjawiataiczowiekajestprawiewkadympunkciebdna!
Zobaczymytolepiejpoomwieniuneurofilozofii.
Takakoncepcjarodzicaemnstwosztucznychproblemw,np.
problemistnieniaza.
Skdsibierzezo?Dlateologwzotocenaludzkiejwolnoci,ale
tonaiwnypogld,ktrydajetylkopozornewyjanienie.
Pierce:niepopadajciewsamozadowolenieznajdujcwyjanienia,
ktrewamsipodobaj...
Czydrapienikisze?Dzikjestdziki,dzikjestzy?Lwyzabijaj
maelwitkaspodzoneprzezkonkurentw.
Czynaturawszystkichludzijesttakasama,czyteniektrzy
przypominajbardziejdrapienikiainniofiary?

Kadygatunek,zdolnydoopanowaniarnychniszekologicznychwprzypadkuczowieka
odtropikwpoAlaskmusisicharakteryzowaduymizdolnociamidoprzystosowania,a
tooznaczaduwariancjjegocechizdolnoci.
Organizmyprzystosowanedojednejniszyekologicznejwykazujduomniejszwariancj,
aleprzyzmianiewarunkwnp.nadejciuokresulodowcowegogatunekniemaszanssi
przystosowa.
Imwicejprzyroda"eksperymentuje"tworzc(przezmutacjeikrzywki)alternatywne
organizmytymszybszamoebyewolucja;uludzitakie"eksperymentyprzyrody"koczsi
dlakilkuprocentpowanymiwadamirozwojowymi,adlakilkuprocentnadzwyczajnymi
zdolnociami.
Duawariancjadotyczytecechcharakteru,odegoizmupoaltruizm,odwielkiejzdolnoci
doempatiidojejcakowitegobraku.Niezdolnodowspodczuwaniawpoczeniuz
egoizmemprowadzidopsychopatii.
Niewaciwedziaaniemechanizmwnagrodywmzgu,bdnepoczeniaorodkw
przyjemnociistrachupowodujtakiezjawiskajaksadyzmczymasochizm.
Zojestwiccenzaszybkirozwj,anieadntajemnic.

Cowaciwieoznaczawolnawola?
Definicjaencyklopedyczna:"wolnawolaoznacza,eczowieksam
decydujeoswoichczynachiniejestcakowiciezdeterminowanyprzez
los,instynktyczysiywysze".
Koniecznejestrozrnieniepomidzydziaaniemzwasnejwoli,kiedy
sijestsprawc,idziaaniemwymuszonym,kiedysijestofiar.
Pojciewolnejwolijestwicuwikanewrozumienieprzyczyni
skutkw,jakirozumieniepojcia"ja",proceswwiadomychi
niewiadomych.
Jeliistniejzewntrzneprzyczynydziaaniaiwybrniejestmoliwytodziaaniejest
zdeterminowane.
Przyczynywewntrznetoprzedewszystkimwiadomeiniewiadomeintencje,skaniajce
dopodejmowaniadziaa.

Definicjafilozofa:DavidHume(1739):Wolatonicinnegojakwewntrznewraenie,
ktregojestemywiadomikiedywiedzccorobimyzapocztkowujemynowyruchjakiej
czciciaalubnowepostrzeeniewswoimumyle"(nothingbuttheinternalimpressionwe
feelandareconsciousof,whenweknowinglygiverisetoanynewmotionofourbody,or
newperceptionofourmind).
Cakiemnielezgadzasizostatnimiwynikamibadazachodzcychwmzguprocesw
zwizanychzwol.

Stunastpujcemoliwoci:

1.Fatalizm:comabytobdzie,zapisanejestwgwiazdachlubjesttoczboskiego
planu,inszallah.
2.Determinizm:zachowaniejestwpeniokreloneimoebyprzewidywalne,
chociazwyklenieznamywszystkichparametrwwystarczajcychdo
przewidywania.
3.Decyzjeswynikiemuwarunkowawewntrznych,zbytskomplikowanychbyje
przewidzie,chociajesttoteoretyczniemoliwe.
 4.Decyzjeniesniczymuwarunkowane,sdzieemjakiego"ducha"kierujcego
dziaaniem.

1.Fatalizmtopogldzczasw,gdynierozumiano
jeszczepojciaprzyczynyiskutku,przypadkowe
korelacjeuznawanozazwizkiprzyczynowe.
Najczstszformfatalizmujestobecniewiaraw
przepowiednieastrologiczne.
Wniektrychdoktrynachreligijnychzwszechmocy
Bogawycigasifatalistycznywniosekopredestynacji.
Jesttopogldbezpodny,przestarzayiszkodliwy,brak
jestargumentwzanimprzemawiajcych,chocia
nadalczstospotykany.
Dlaczegomonamiewraenie,eniemamywpywu
nanaszeycie?

Nierobimyinierealizujemyswoichplanw,
czujemysiwicpopychaniprzezzdarzenia.
Poszukujemyciglesensuwprzypadkowych
zdarzeniachmzgto"maszynaszukajcasensu"(W.Freeman).
Sabealecigepoczucie"dejavu"moedawraenie,etowszystkojubyo.

2a.Determinizmidealistyczny.
Bgznacaprzyszo,bojestpozaczasem,alemyjejniemoemyzna,wicwydajesi
nam,emamywolnywybr.
Prowadzitorwniedodoktrynypredestynacji,zgodniezktrlosczowiekajestzgry
okrelonyprzezwolBoga.
Teolodzyprotestanccy,np.kalwinistaJohnM.FramewTheDoctrineofGod(ATheologyof
Lordship),szczegowopokazuj,etakiwniosekwynikazNowegoTestamentu,alenie
dostrzegajwtymsprzecznoci.
ListRz.9.11"abyniewzruszonepozostaopostanowienieBoe,powzitenazasadzie
wolnegowyboru,zalenenieoduczynkw,aleodwolipowoujcego".
ChociadziaamyzgodniezwolBogaaniewasnjestemywpeniodpowiedzialnizaswoje
czynybo"Czymoenaczynieglinianezapytatego,ktojeulepi:Dlaczegomnietakim
uczynie?"(Rz.9.20).
Jesttokoncepcja,ktrejniedasianizrozumie,anipogodzizwolnwol.
Jakmonauznawazaprawdziwelogiczniesprzecznerzeczy?Wieleankietdotyczcych
wiarypokazuje,ewtymkontekcieludziepotrafiutrzymywasprzecznelubniespjne
przekonania.

2b.Determinizmnaukowy:

Determinizmbiologicznyoznacza,eczynnikibiologiczne
genetykaibudowamzgucakowicieokrelajzachowanie.
Monatuwyrnideterminizmgenetyczny(biologizm),
neurologiczny,spoecznyijzykowy.

Determinizmgenetycznyoznacza,egenotypcakowicieokrela
fenotyp,czyliwszystkiecechyorganizmu.
Czywszystkopotrafimywyjaniwpywemgenw?Zajmujesitymgenetykabehawioralna
analizujcwzgldnywpywgenwiczynnikwrodowiskowych.
Genetykawznacznymstopniuodpowiedzialnajestzaokrelonepredyspozycje.

Determinizmneuronalnyjestwynikiemokrelonejbudowymzgu,zdeterminowanejprzez
czynnikigenetyczne,rodowiskowe(choroby,zatrucia,pasoyty,uszkodzeniafizyczne),jaki
spoeczne(jzyk,kultura,religia,praniemzgu).
Budowamzgujakisposbjegodziaania,wynikajcynietylezbudowyneuroanatomicznej
copotencjalniedostpnychstanw(neurodynamikimzgu),woczywistysposbwpywana
charakter,atennapodejmowanedecyzje.
Neurodynamikaokrelonajestprzezwasnocisieci,sprawnocisynaptyczne,pobudliwo
neuronw,dostpnoneurotransmiterw,awpywnatomajzarwnoczynniki
biologicznejakirodowiskowe.
Temattenwydajesisabozbadanyitermin"determinizmneuronalny"jestnarazierzadko
uywany.

Determinizmspoecznypodkrelarolspoecznychwspzalenociwokrelaniu
zachowania,operujewicpodobnie,chowniecobardziejsubtelnysposb,napoziomie
formowaniasitendencjidookrelonychformdziaaniamzgu.
Jesttowynikuczeniasipodanegospoeczniezachowaniapodwpyweminnych
jednostek,dopuszczalnychobyczajw,jzykaidanejkultury.

Wyrniasiczasamideterminizmlingwistyczny,"Granicemojegojzykaoznaczajgranice
mojegowiata"(L.Wittgenstein,Traktatlogicznofilozoficzny).

Mzgjestodpowiedzialnyzazachowanie,jestukademfizycznym,czyfizykamoeunikn
determinizmu?
Wteoriiwzgldnocirozwaasidiagramyczasoprzestrzennezdarze,moewicwszystko
jestjuzdeterminowane?Nie,boniematakiegoukadu,zktregowidacahistori
wiata.
LaplacepodwpywemsukceswmodeluUkaduSonecznegosdzi,e
wszystkodasiprzewidzie.
Terazwiemy,enawetwprostychukadachfizycznychkryjesichaos.
"Efektmotyla"Lorenzapowoduje,enajdrobniejszezaburzenia
atmosferymajpoduszymczasienieprzewidywalneskutki.
Napoziomiekwantowymniemadeterminizmudlapojedynczychzdarze,
monaopisaukadtylkostatystycznie,anieprzewidzieindywidualne
zdarzenia.
Nieistniejlokalne"parametryukryte"pozwalajcenatakieprzewidywania;wynikotoz
pracDawidaBohmanatematnielokalnychteoriideterministycznych;cenzawprowadzenie
deterministycznychprawzachowaniaczstekjestnielokalnypotencja,czylibezporednie
natychmiastoweoddziaywanieresztywiata.
Wniosek:determinizmwsensieprzewidywalnociniejestmoliwynawetdlastosunkowo
prostychukadwfizycznych,napewnoniejestmoliwydlamzgw.

3.Kompatybilizm,okrelanyczasemmianemsabegodeterminizmu,pozwalapogodzi
determinizmzspecyficzniezdefiniowanwolnwol.
Zawolneuznajemytylkotezdarzeniamentalne,ktreszgodnezintencjami,wierzeniami,
pragnieniamiczyuczuciamidanejosoby.ZauwaytojuHume(Traktatonaturzeludzkiej,
1739)
Dziaaniawynikajzcharakteruidyspozycjidanejosoby,intencji,przekona,emocji...czy
jednaktowystarczybywpeniokreli,jakiedziaaniezostaniewybrane?
WedugHume'adziaaniaswolnejeliniedziaamypodprzymusem
innychludziczysytuacji.
Moliwyjestteprzymuswewntrzny,np.wprzypadkunaogw,
kleptomaniiczyinnychproblemw.

Niezawszepotrafimypodaprzyczynyswojegopostpowania.
Niezdajemysobiesprawyzwikszocizachodzcychwmzguprocesw.
Mzgdziaawsposbprzyczynowy,alejesttoprzyczynowonielinearnaimoebybardzo
trudnowyraziprzyczynystanwmzguzapomocpotocznegoczynawetspecjalistycznego
jzyka.
Procesystojcezapodejmowaniemdecyzjizbytskomplikowane,bymonabyoje
deterministycznieprzewidywa,istotnrolemogapenituprocesychaotyczne,szumw
ukadzieneuronalnym.
Niemamywglduwprocesyzachodzcewewntrzciaaaniwwikszoprocesw
zachodzcychwmzgu.

Szybkiedziaania(np.grawpingponga)niepozwalajnapojawieniesipoczuciachci
specyficznychruchw,alepowolnedziaaniapodlegajfiltrowaniuprzezstruktury
osobowoci,odwoaniedoprzekona.
Wolne,nieprzymuszonedziaaniapowinnybyzgodneznaszymiprzekonaniami;wybr
moebyinnywzalenociodstanuwewntrznego(pragnie,przekona)iokolicznoci
zewntrznych,moetebywyboremprzypadkowym.
Stawiajcsobiepewiencelmamyjasnookrelonepoczuciewolijego
realizacji.

Libertarianizmjestpogldemprzeciwnymdokompatibilizmu,
prbujcymstworzyteoricakowiciewolnegowyboru,niczymnie
zdeterminowanego.
Niektrzylibertarianiemajnadziejnapokazanieniefizycznego
charakteruumysu,goszcnp.panpsychizm,aletowyjtkowo
bezpodnypunktwidzenia.
Inniprzywoujnapomocmechanikkwantow,aletoteniedoprowadziodoadnego
postpuod50lat...

4.Wolaniczymnieuwarunkowananiejest"moj"wol.
Wybrcakowiciepozbawionyprzyczynbybywyboremprzypadkowym,niezwizanymz
danosob;determinizmpozwalajcydziaaprzekonaniommoewicbywarunkiem
koniecznymwolnegowyboru.
Jakmonasobiewyobrazi"wolny",nieprzyczynowymodelpodejmowaniadecyzji?
Fizykakwantowa?Chaos?Indeterminizmnieoznaczanieuwarunkowanejwoli.
Niepotrafimysobiewyobraziwolnej,niczymnieuwarunkowanejwoli;takawolaniebyaby
"moja"narwnizdecyzjamibdcymirezultatemwpenizdeterminowanegoprocesu.
Filozofowieuwaajproblemwolnejwolizaaporyczny,awicstwarzajcytrudnociniedo
przezwycienia.

Czymonawiadomiewywoaspontanicznemylilubpragnienia?Cooznacza
"spontaniczne"?Niewiadomeprzyczyny?Raczejsabeirozlegepobudzeniamzgu,ktrych
niemonanawetnazwaokrelonymiprzyczynami,takjakkumulacyjnyefektwielu
drobnychitrudnychdoodrnieniafaltworzyczasamijedndufal.
Mamynieskoczonregresj:ebysichciaochcietotrzebanajpierwchcieitd...
Czymonapowstrzymaspontanicznemyliprzedpojawianiemsi?
wiczenie:sprbujcieprzez5minutskupisinanaturalnymoddychaniu,liczcoddechyod
1do10imylctylkooliczbach...tobeznadziejnietrudnezadanie,walkawiadomociz
niewiadomymiprocesami.

Czymamwpywnato,copojawiasiwmoimumyle?
Jelicozapominamtoczujsiwinny,alejakimamwpywnaprzypominanie?Notak,
miaemzadzwoni,niemamprzecieAlzheimera,alezapomniaem...Czypowinienemsi
czuwinnyjeliniejesttoproceswiadomy?
Tak,inaleymniezatoukara!Tylkonieprzyjemnekonsekwencjedoprowadzdozmiany
mojegozachowania,inaczejbdpowielabdy.Ustaleniekomuprzypisawinjest
podstawdoplanowaniazmianzachowania.
Widawicdwieskadowe:

kontrolswojegodziaania;
zrozumienieskutkwswoichdziaa.

Odpowiedzialno wymaga zarwno zdolnoci do kontroli i rozumienia skutkw.

Nie kontrolujemy swoich reakcji dziaajc impulsywnie ("pod wpywem afektu"), ale
moemy je skorygowa rozumiejc ich skutki.
Dzieci lub osoby z zaburzeniami umysowymi nie rozumiej skutkw swoich dziaa,
ale mog si do pewnego stopnia kontrolowa.
W obu przypadkach zwalniamy dziaajce osoby czciowo od odpowiedzialnoci; w
pozostaych przypadkach uznajemy, e miay woln wol by dziaa, chocia
rozumienie skutkw jest w oczywisty sposb wielostopniowe.

Wewntrznepoczucie"wolnejwoli"jestwtrnewobecstanwmzgu,alepowinnoby
zgodnezintencjami,planemdziaania.
Wielezaburzeczyzespowneuropsychologicznych(np.zesp"obcejrki"czyzesp
Tourette'a)prowadzidodziaania,ktrejestniezgodnezintencjami,niejestwicuznawane
zawynikdziaaniawasnejwoli.

ThomasHuxley:"Poczucie,ktrezwiemywol,niejestprzyczyn
dobrowolnegoczynu,atylkopojawiajcymsiwwiadomocisymbolem
tegoetapuczynnoci,ktrystanowibezporedniprzyczyntego
uczynku."(Ohipotezie,ezwierztasautomatami,ijejhistorii,1874).

Czmzguplanuje(niewiadomie)dziaanianaprzyszo.
Planysuwarunkowanepoprzednimidowiadczeniami.
 Wybrkocowyjestnieprzewidywalny,aletrudnogouznazazdeterminowany,bo
mzgjestzbytskomplikowany.

Grzmot(wraeniezwizanezpodjciemdecyzji)niejestwynikiembyskawicy
(uwiadomieniasobiechcidziaania).
Korelacjetoniezwizkiprzyczynowe!
Poczucie,e"ja"podjemdecyzjmoewynikazchcinadaniaspjnegosensuswoim
dziaaniom,narracyjnejhistoriiswojegodziaania,usiujcegosiokreliwstosunkowo
prostysposb:takijestem,takijestmjcel.
Neurobiologiabadaprocesywolicjonalnepokazujc,epotencjagotowocidodziaania
widocznyjestwmzguju0.5sek.przedtym,zanimczowieknieuwiadomisobie,epodj
decyzj.

Kiedypojawiasiwraeniepodejmowaniadecyzji,zwizanezpoczuciemwoli?

Istniejecigespektrumproceswdecyzyjnych,odwpeniautomatycznychdo
podejmowanychwiadomie.
Decyzjeautomatyczneniegenerujpoczuciawoli,powstajejedenplandziaania,nie
makontrowersji.
Dziaaniaautomatyczneszdeterminowaneprzezzachodzcewpowtarzalnysposb
wmzguprocesy.
Decyzjewiadomewisizpoczuciemwoli:powstajekilkaplanwdziaania,
zdajemysobiesprawzalternatyw,decyzjajestkontrowersyjnaikadamoemie
bolesneskutki.
Wybrwtejsytuacjiwiesisilniezpoczuciem"ja",gdytrzebapowizadecyzjz
wasnymdziaaniem,byprzypisawiny/zasugidoodpowiedniegoczynnika
sprawczego.
Przypisanieagentowiwin/zasug(creditassignment)jestniezbdnebydokona
ewentualnejmodyfikacjizachowania(uczenieprzezwzmocnienie,reinforcement
learning).
Wybrjestwynikiemzbytzoonychproceswwmzgubymonajebyowiadomie
przeledzi.

Niematuadnejzagadki,tylkojsobiewmwilimy!
Problemwolnejwolijestechemwiarywduchawmaszynie,bezniegobyniepowsta.
Niemonazrozumiewolnejwolibezzrozumienia,czymjest"ja",ktremuchcemyj
przypisa.
Problemyz"wolnwol"pojawiajsitylkowtedy,gdyusiujemyprzypisaswojedziaanie
jakiemuhomunkulusowi,duchowipocigajcemuzasznurki.
Zpunktuwidzeniawiadomegopostrzeganiapracyswojegomzguwidzimybardzoniewiele,
czowiek"niejestpanemwewasnymdomu",jakokrelitoZygmuntFreud.
"Ja"jestjednymzwieluprocesw,realizowanychprzezmzg;owikszociznichnicnie
wiemy.
Czmzgupodejmujedecyzje,ktresinterpretowaneprzezinneczcimzgujako
dziaania"ja"(jakzobaczymy,kluczowajesttuaktywnookolicdodatkowejkoryruchowej,
preSMA).
Decyzje"wiadome"mogbywynikiemnieuwiadomionychtendencji,racjonalizacjitakich
procesw,ocenyzyskwistrat,odwoaniasidoregupostpowanialubprzypadkowych
fluktuacjinapoziomieneurochemicznymlubbioelektrycznym.
Mamycaespektrumprocesw,odbardzosabozdeterminowanychdowpeni
deterministycznych.
Poczuciedziaaniawolicjonalnegozmniejszasiwrazzestopniemautomatyzacji
podejmowanychdecyzji,osigazamaksimumdlakilkudecyzjio
podobnychpreferencjach.

Wielezaburze,takichjakzespobcejrkiczyprzeyciawczasie
hipnozy,tozaburzeniasystemutworzcegowraeniazwizanez
wol.
Zudzeniadotyczcewoliipoczuciasprawstwasobecnie
intensywniebadane,np.DanielWegner,Iluzjawiadomejwoli,MIT
Press2002.
Kiedysdzimy,emylpowodujedziaanie?Jelijestzgodnaztym
dziaaniemijepoprzedza.
Myleniekorelacjiczasowychzprzyczynowocijestpowszechne.W
eksperymentachWegnerpokaza,jakmanipulacjazgodnociinastpstwemczasowym
zmieniaprzekonaniaowolidziaania.
Ludzieprzypisujsobiedziaanie,ktregoniepodjli,lubtwierdz,epodjteprzeznich
dziaanianieswynikiemichwoli.
Monanp.poruszajakiczasjoystickiemmajcwraenie,esigra,chociatotylkodziaa
demo...
Winnycheksperymentachpokazano,jakpolemagnetyczne(TMS)moewpynnazmian
momentuczasu,wktrympojawiasipoczuciewolidziaania.

Wrcimyjeszczedomechanizmwmzgowych,odpowiedzialnychzapoczuciewolnejwoli.
Terazpozwolsobienakilkarefleksjiispekulacji(Duch,2010).

Jelitomzgi,anie"ja",tworzpoczuciewolidziaania,towjakimsensie"ja"jestem
odpowiedzialnyzaswojedziaanie?
Takiepytaniewynikazbdnegoobrazurozumienia"ja",wypieraniasiczciswojejjani
(najatwiejjesttozobaczyuosbzuszkodzonymmzgiem).
Mojedziaanieniejestwynikiemdecyzjijakiegoabstrakcyjnego"ja",tylkodziaaniem
caegoorganizmu,ktrymjestem!
Czymuszbywiadomymswoichintencjibyuznajezawasne?

Czasamiplanujemy,apotemtrzymamysiplanuwiedzccorobimy.
Zwykledziaamyzgodniezeswoimiprzekonaniami,alenieuwiadamiajcsobie
planudziaania.
Czasamidziaamyadopieropotemzastanawiamysidlaczegotozrobilimy.
Czasamirobimyco,czegowiadomieniechcielimyzrobi.

Rnicamidzytymisytuacjamizaleyodtego,czypostrzegamy(wyobraamysobie)plany
dziaaniaczyodrazujewykonujemyipostrzegamytocorobimy.Zpunktuwidzenia
aktywnocimzgurnicaniejestzbytistotna,wiadomepostrzeganiezawszedotyczy
Jeli
Znacznaczprzyczynjestgbokoukrytainiedasizwerbalizowa,gdyjesttozbir
sabychirozlegychpobudzemzgu.
20pytanatematpozornieniezwizanyzobiektem,okrymmylimy,wystarczybygo
zgadn.

Moralnedylematyrozstrzyganeswpodobnysposbnacaymwiecie,niezalenieodpci,
wieku,poziomuwyksztacenia,narodowoci,grupyetnicznejczyreligii,alewikszo
badanychniepotrafiuzasadniprzyczynswoichwyborw(Hauseriinn,2007).

Wielkiumysobejmujeprocesywiadomeiniewiadome,aprzezinterakcjzinnymiludmi
rwnieichwpyw.
Wpewnysensiezawieracaywiatzjegohistori,gdywszystkomawpywnajego
teraniejszystan;dobrmetaforjestwicsieIndry:wszystkoodbijasiwewszystkim.
Wolnywybroznacza,ejestsiwolnymodprzymusuzewntrznegoiwewntrznego,a
wicodneurotycznychimpulswjakmonasiod
nichuwolni?

Czyjesttonowypogld?
Prbawyjciapozailuzjwiadomego"ja"jest
centralnymzagadnieniemwfilozofiiZen(Austin,1999,
2006)iwywodzcychsiztejfilozofiiniektrych
metodachpsychoterapii.
ShunryuSuzuki(1992):"Praktykazentootwieraniemaegoumysu","Wielkiumys
dowiadczawszystkiegowobrbiesiebie",zawierawszystko.
Wielkiumysjestczym,codasiwyrazi,anieczym,comonapoj",gdyniemona
sobiewpeniuwiadomiwszystkichproceswzachodzcychwmzgu,alepoprzez
skupieniemoliwejestwaciwe(nieegoistyczne)reagowanie.
Dotychczasmonatobyotylkowyraziwpoetyckisposb,dopieroodniedawnamoliwa
jestnaukowainterpretacja.

Oznaczatowikszodpowiedzialno,nietylkozazudzenianatematswojego"ja",aleza
wszystkieswojedziaania.Dobrymiintencjamiwybrukowanajestdrogadopiekie.
Jeliniepotrafimyopanowaniedobrychpopdwmusimysamipostarasioodpowiednie
ograniczenia.
Jestemyodpowiedzialnizato,czymstaniesiwprzyszocinaszmzginaszeja,zaswj
wasnyrozwjduchowyoilemoemytodpowiedzialnozrozumie.
Niestetyniemamywpywunato,jaknaszmzgzostauksztatowanywdziecistwie,zmiana
niektrychnawykwczypogldwmoesiokazaniezwykletrudna.
Jednzfunkcjipraktykreligijnych,szczeglnietakichjakshikantadza(ZenSotowJaponii),
polegajcanautrzymywaniustanuczystejwiadomoci,przytomnoci,uwaginieskupionej
naniczymkonkretnym,intensywnymprzeywaniupoczuciaistnienia,jestuwolnieniesiod
wewntrznegoprzymusudziaanianaskutekreakcjiemocjonalnychczyimpulsw
neurotycznych,osigniciestanubezwarunkowejwolnoci.

Kognitywistykastwarzagbokieimplikacjedlaetyki,moralnoci,odpowiedzialnoci,
rozumienianaturyludzkiej,wymagajcegbokiegoprzemylenia.
Zrozumieniejakdziaajumysyijaktosiwiezdziaaniemmzgwzmieniaspojrzeniena
nassamych,nanasznatur.
Porazpierwszywhistoriidocieramydogbszychprzyczynnaszegozachowania,decyzji,
formowaniasipojowiecieisobie,pogldwfilozoficznych.
Potrzebnajestdotegoneurofilozofia,neuroetyka,neuroestetyka,anawetneuroteologia;
wszystkietedziedzinydopieroniedawnozaczysirozwija.

5.7.Podsumowanieikrytykatradycyjnejfilozofiiumysu
Coistotnegodlazrozumieniaumysuodkrylifilozofowie?
Platonodrniwiatrzeczywistyformiideiodwiatacieni,czylirzeczywistychobserwacji.
Powstaniecieniawymagaowietlenia,czyliprocedurypomiarowej,zadaniapytania
przyrodzie.
Zcienitworzymydzikirozumowaniupeniejszymodelrzeczywistocinalecydowiata
idei,czcmetodyempirycznezsyntetycznymi.

IdealizmBerkeleyazwrciuwagnasubiektywnypunktwidzenia:wiatjesttym,co
postrzegamy,istnietobypostrzeganym.
Zintersubiektywnegopunktuwidzeniadlaludzkociistniejeto,coudajesinamdostrzec.
Dwikjestwraeniemwnaszymumyle,stanemneurofizjologicznymmzgu.
Drzewopadajcewpustymlesiewywoujedrgania,aleniedwiki.
Skrtmylowy"drgania=dwik"utosamiazjawiskofizycznezwraeniami,alepomidzy
nimijestdugainiedokocajasnadroga.
Antysubiektywizmfilozofiiumysuzaamasipodwpywemdyskusjinatematwiadomocii
pierwszoosobowegopunktuwidzenia.

Humezauway,ezwizkiprzyczynowewynikajzeskojarzepsychologicznych.
wiatjestpoznawalnychociaabsolutnapewnowiedzyniejestosigalna.
Znaczenie,senspojwiesizpowtarzalnociwraeidziaa.
Moemyrozszerzyswojezmysy"widzc"wpodczerwieni,mikrofalach,gammaetc.
Rozszerzeniewiataumysuprzezpoczeniemzguzsensoramiprowadzidowirtualnej
rzeczywistoci.
Humezauwayrwnie,ewolatonicinnegojakwewntrznewraenie.

Kantodkryaprioryczneformypoznania.
Krytykaczystegorozumu(1781):niemonamiedowiadczeniemajcnajpierwpoj,
ktrymiopisujemytretychdowiadcze,pojcianiemogwicbypierwotne.
Przekonanie,ewiatma3wymiary,moepowstatylkouistotobdarzonychwzrokiem.
Umysjestodbiciemrodowiska,wktrymsiutworzy,aniewiernkopirzeczywistoci.
Obserwacjajestzawszeprzefiltrowana,zinterpretowanawoparciuodostpnekategorie
mylowe,aleinterpretacjaniezawszejestprosta.
Absolutnewasnocinieistniejnawetnapoziomieczstekelementarnych.Wwiecie
kwantwparyskorelowanychczstekstanowijedncaopomimodzielcejjeodlegoci.
Rolateoriiowieciewrozumieniupercepcjistajesicoraz
waniejsza.

PowiedzenieprzypisywaneLaozi(ChuangTzu,1905):Doskonay
czowiekuywaswojegoumysujakolustra.Niczegoniezatrzymuje,
niczegonieodrzuca.Przyjmuje,aleniezatrzymuje".
Metafora"umysjestjaklustro"jestuyteczna,aletolustrojest
niedoskonae,aktywne,subiektywne,intencjonalne.
wiatjestczymwicej,nijawisitonaszymzmysom;obiektomizdarzeniomumysu
odpowiadauproszczonareprezentacjastabilnychpobudzeiproceswwmzgu.
Aktywne,bouwzgldniajcetylkoewolucyjnieistotnecechysygnaw,stosujce
subiektywnefiltryuwagidotychcech.
Wraeniamonauznazapomiarywykonywaneprzezzmysy+mzg.

Umysjestjakwyrafinowanyukadpomiarowy,wykrywajcyprzydatnecechyw
nieskoczeniezoonejrzeczywistoci.
Pomiarymniejzaleneodwarunkwpocztkowych(stabilnofizjologiczna),np.rozmiarw,
czasu,wydajsipierwotne,kolorczyzapachwtrne.

FilozofiapocztkuXXwiekupodkrelaaroljzykaianalizwypowiedzi,wiedzyowiecie,
uwarunkowaewolucyjnychineurobiologicznychformnaszegomylenia.
OdpoowyXXwiekurozwinasifilozofiakognitywna,poszukujcadobrychmetafordla
zrozumieniaumysuwanalogiachzprocesamiobliczeniowymi.
PrzykocuXXwiekupowstaaneurofilozofia,prowadzcdozrozumienieumysu
ucielenionego,proceswrozwojowychizwizkwumysmzg.

Literatura.

AustinJ,ZenandtheBrain.TowardanUnderstandingofMeditationand
Consciousness.MITPress1999.
AustinJ,ZenBrainReflections.MITPress2006.
DamasioA,WposzukiwaniuSpinozy,NoweHoryzonty,Rebis,Pozna2005.
Desmurget,M.iinn.MovementIntentionAfterParietalCortexStimulationin
HumansScience:324(5928),811813,2009,DOI:10.1126/science.1169896
DuchW.(2010)Czyjestemyautomatami?Mzgi,wolnawolaiodpowiedzialno.
Rozdzia8wksicepodred.P.Francuza.
Haggard,P.(2009).TheSourcesofHumanVolitionScience,324(5928),731733DOI:
10.1126/science.1173827
HauserM,CushmanF,YoungL,KangXingJinR,MikhailJ,Adissociationbetween
moraljudgmentsandjustifications.Mind&Language.22(1):121,2007.
JudyckiS,Wolnoideterminacja.W:Wolnowewspczesnejkulturze.Materiay
VwiatowegoKongresuFilozofiiChrzecijaskiej:KULLublin,2025sierpnia1996,
WydawnictwKUL1997,s.355367.
LakoffG,JohnsonM,PhilosophyintheFlesh(1999),
MinskyM,TheSocietyofMind.SimonandSchuster,NewYork1988.
PutnamH,TheThreefoldCord.Mind,bodyandworld.ColumbiaUniversityPress
(January15,2000).
PinkerS,TabulaRasa(2005).
WegnerD,Iluzjawiadomejwoli,MITPress2002
Suzuki,S,Umyszen,umyspocztkujcego.Gdynia,ATEXT1992.

DeterminismandFreedomPhilosophyWebsite,debatyfilozoficznedotyczcewolnejwoli.

 6. Filozofia Kognitywna
Metaforyepoki:
Grecjaumysjestjakkatapulta,popatrzcienadramatycznenapiciai
katharsis.

Leibniz:umysjestjakmyn(alewiadomotosubstancjaprosta).
Babbage:umysjestjakkrosnatkackie.
Freud:umysjestjaksystemhydrauliczny,cinieniepsychiczne
powodujechoroby.
Sherrington:umystotelefonicznacentralaczyminnymmgbyby?

WiekXX:umyspodobnyjestdokomputerowegoprogramupodstawowezaoeniefilozofii
kognitywnej.
WiekXXI:umysjestjakneurokomputer,ukaddynamicznybezcentralnejjednostki.
Dopkiniebdziemymieliwieluneurokomputerwtametaforaniebdzieszeroko
stosowana.

6.1.Narodzinykognitywizmu

KoniecXIXwiekupsychologiaopartanaintrospekcji,niedaa
wiarygodnychrezultatw.
Psychofizyka:GustavFechner,ErnstWeber,WilhelmWundt,Ernst
Mach,HermanvonHelmholtz,iinnifizycyzkocaXIXwieku.
PocztekXXwiekuprzynisentuzjazmdlabadaniaodruchw
warunkowychprzezIwanaPawowa,awPolscejegoucznia,Jerzego
Konorskiego.
Behawioryzmzrobizpsychologiinaukcis,alecenabyawysoka.
Uniwersalneiobiektywneprawanaukitorelacjepomidzybodcamiareakcjami.
Umys,wiadomo,nieobserwowalneczynnocipoznawczeuznanozanienaukowe,bonie
monaichbyobadametodamiobiektywnymi.
Sproistnieniewiata(RomanIngarden)przeszedwsproistnienieumysu.
Jakmonabyozaprzeczarealnociwiatawewntrznego?

JohnWatson(warunkowanieklasyczne,reaktywne),BurrhusSkinner,
EdwardThorndike(odruchyinstrumentalne),EdwardTolman
(neobehawioryzm),stworzylinowyparadygmatbada
psychologicznych.
Monabadatylkoobiektywnieobserwowalnezachowania,awic
zdefiniowaneoperacyjniesytuacjeeksperymentalne,aleliczba
obserwowalnychwielkocimusiaabybardzoniewielkabyanalizabyamoliwa.
Zachowaniejestwynikiemuwarunkowaniarodowiska.

Niestety,dlazoonychformzachowaniabrakjestprostych,obiektywnychpraw.
Sdyiprzekonanianiedajsizredukowadodyspozycjiorganizmudowypowiedziidziaa
odruchowych.
Brakbyowszczeglnocipostpwdotyczcychzrozumieniajzyka,wypowiedziniedasi
sprowadzidoprostychskojarze.
Szczeglniebolesnabyalekcjaautomatycznegotumaczeniaibadanadanaliztekstww
sztucznejinteligencji,pokazujcogromnetrudnocinaiwnegoujciabehawiorystw.

Neobehawioryzm(EdwardTolman,ClarkHull)dopucinieobserwowalnezmienne
wewntrzne,podkrelajccentralnrolbodcaireakcji,orazniezalenoprocesw
psychologicznychoduwarunkowabiologicznychifizjologicznych.
Procesyporedniczcepomidzypostrzeganiemareakcjamisukryte.
Teoriezakadajceukryte,niewiadomemechanizmywywodziysizpsychoanalizyFreuda,
alepsychodynamikaiinneszkoypsychoterapiinigdyniebyynaukowe,weryfikowalne,
uywajcpoj,ktreniedaysiobiektywniezmierzyanioceni.
Modelprzetwarzaniainformacjistasizrozumiayipopularnydopierodzikisukcesom
informatykiiprojektwwzakresiesztucznejinteligencji(artificialintelligence,AI).

SztucznaInteligencja

Ideekognitywistycznerozwinliekspercipracujcynadsztuczninteligencj
ipsychologiipoznawczej.
Zrozumieznaczyumiezbudowa,dopierowtedyjestemypewni,e
rozumiemyistotneprocesy.
Inteligentnezachowaniesystemwzoonychniewymagainteligencji
elementw,"duchwmaszynie"(azwaszczamylcasubstancja)niejest
potrzebny.
Symbolreprezentujecoinnegoniswojfizykalnform.
Reguyokrelajznaczeniesymboliprzezwzajemnerelacje(syntaktyk)iichodnoszeniedo
wiata(nadajcimsensintencjonalny).
Stanyumysowemyli,przekonania,percepcjatostanyobliczeniowemaszynerii
przetwarzajcejinformacj.

Funkcjonalizm:stanyumysowemogbyzrealizowanewrnysposbwrnych
systemachfizycznych.
Filozofifunkcjonalizmuoprzemonanatrzechogolnychzaoeniach:

1. Stanyiprocesymentalnemonascharakteryzowaprzezichfunkcj.
2. Funkcjeokrelonesprzezrelacjemidzywejciamiiwyjciamisystemu(organizmu),
stanamiiprocesami.
3. Relacjemajcharakterprzyczynowoskutkowy.

Fizycznarealizacjasymbolijestdrugorzdna,wanesrelacjeiprzetwarzanieinformacji,
zwizkiprzyczynowestanwpamici,wej(zmysw)iwyj(zachowania).
Liczysiniemateria,tylkorelacjepomidzyprzyjmowanymstanami,tocorzeczyrobi,a
niezczegoszrobione.
Krytyka"szowinizmuwglowego":inteligencjapozaziemskaniemusibyopartanatych
samychzwizkachbiologicznych,np.moebyopartanazwizkachkrzemu,ktrerwnie
pozwalajnaskomplikowaneoddziaywania.
Emulacja,czylidoskonaasymulacjajednegosystemu(komputera)przezdrugi,pokazujejak
rnearchitekturypozwalajnawykonaniedokadnietychsmaychzada(chociaszybko
moesirni).
Wfilozofiiokrelanetojestmianem"wielokrotnejrealizowalnoci"(multiplerealizability).

Funkcjonalistycznyminimalizm:cojestistotnedlazachowaniafunkcji,acomonaodrzuci?
Toczysinieustajcadyskusja,dojakiegostopniaszczegowocinaleymodelowaukad
nerwowybyzachowaprocesyistotnedlapracywmzgu.
Wtymprzypadkufunkcjetoniszeiwyszeczynnocipoznawczeorazsterowanie
organizmem.
Odpowiedzaleyodtego,jakbogatyzestawfunkcjichcemyuwzgldni,cojujestwarte
nazwaniaumysem.
Mamytucaespektrummoliwoci,odumyswprostychzwierzt,ludzizniedorozwojem
mzgu,dowpenirozwinitychumyswfilozofw.

Umysjestfunkcjproceswfizycznychprzetwarzajcychinformacj.
Umystoalgorytmicznyprocesrealizowanyprzezorganicznymzglubfunkcjonalnie
rwnowanymukomputer.
Monametaforyczniepowiedzie,eumysjestczcitego,corobimzg,czylizbiorem
procesw,ktrychrezultatymogbywiadome.
Acotoznaczywiadome?Dostpnewewntrznejpercepcji.
Percepcjiprzezkogo?Przezinneprocesypozwalajcenadziaanie,sformuowanie
wypowiedziitp.

Komputacjonizmtotezaokrelanarwniejako"silneAI"(J.Searle):odpowiednio
zaprogramowanykomputerjestrwnowanyumysowi,mastanypoznawcze.

Przetwarzanieinformacjiprzezmzgiwykraczapozaasocjacjonizm,czylibezporednie
skojarzenia.
Niematudualizmusubstancjiciaaiumysu,jesttylkoprocesprzetwarzaniainformacji
okrelajcyreakcjorganizmu.
Oczywiciesjakociowernicepomidzyprocesemajegofizycznrealizacj,np.
odczytywaniembitwzpytyDVDilogiksceninteraktywnejgry;umysjestnapoziomie
gry,mzgnapoziomieodczytywaniabitw.

Symbolejzykoweselementamidyskretnymi,procesypercepcji/dziaania
scige.
Funkcjonalizmzajmujesiwyszymiczynnociamipoznawczymi,jzykiemi
rozumowaniem.
FranzBrentano(1874)oywischolastycznekoncepcjeintencjonalnoci,czyli
odniesieniadotreciisensu.
Intencjonalnosystemu:symbolesoczym,boistniejeizomorfizmrelacji
obiektwrzeczywistychiumysowych.
Czytowystarczy?

Odpowiedniazalenoprzyczynowastanwumysuodstanwwiatajestwarunkiem
koniecznym.
Jaksymbolemogreprezentowacopozasamymsob?
Problemnabieraniaznaczeniaprzezsymbole(thesymbolgroundingproblem)zostaszeroko
przedyskutowanywpracachHarnada(1990,1993)iinnych.
Konkluzja:znaczenieprostychpojwynikaz"zagniedenia"wreprezentacjach
somatosensorycznych,pozwalajcychnasterowanieorganizmem.

Funkcjonalizmuznajeumyszaalgorytmicznyprocesprzetwarzaniainformacji.
Sztucznyumyswymagaogromnychbazwiedzy,metodreprezentacjii
korzystaniazwiedzy.
SystemekspertowyCYCjestprbrealizacjizdrowegorozsdkuwoparciuo
milionyregu.
Czytakiesystemykomputerowesymulujjedynieinteligentnedziaanieczynaprawdmaj
jakiestanypoznawcze?

6.2.ArgumentyTuringa

AlanTuring(19121954)

Twrcateoriiautomatw,matematycznychpodstawteoriioblicze,w
pracyz1936rokupodateoretycznymodelkomputera(automatu
Turinga),prowadzirozwaanianadobliczalnoci,zaangaowanyw
budowmaszynliczcychiszyfrujcych.

Wartykule"ComputingMachineryandIntelligence"(1950)uznapytanie
"czymaszynymogmyle?"zazbytmaoprecyzyjneizaproponowa
praktycznytestnainteligencj.

TestTuringa:biorwnimudzia3osoby.Aprbujezmylipytajcegotak,byniezgadjego
lubjejpci,Bmazazadaniemupomoc.
JelirolAbdziegramaszynaczypytajcybdziesirwnieczstomyli?
ObecnietestTuringatoprbaudawaniaprzezprogramkomputerowywczasiekonwersacji,
ejestczowiekiem.

Od1991rokuodbywajsizawodyzprogramamidokonwersacji(chatbotami)
organizowaneswramachkonkursuonagrodLoebnera.
Niestetyniewidawielkiegopostpu.
CzytestTuringawystarczybyuzna,emaszynamaumyspodobnydoludzkiego?


Turingbyprzekonany,edo2000r.bdmylcemaszynyopamicirzdu100MBktre
przejdtaki5minutowytest.
Jakdotychczastosinieudao,amoliwocistworzeniamylcychmaszynsnadal
kontrowersyjne.
Turingwswojejpracyomwiszeregzarzutwprzekonujc,etakitestwystarczydla
uznania,imamydoczynieniazrzeczywistymmyleniem.ZarzutyTuringa:

1.Zarzutteologiczny:myleniejestfunkcjniemiertelnejduszyatejmaszynamienie
moe.
Odp.teologa:Bgmoewszystko,skdmoemywiedzie,comaszynamiemoe?
Odp.Turinga:niemonategozarzutupowanietraktowa.
Wersjawspczesna:poszukiwanieniematerialnychwpywwumysunamzg,np.psychony
wokdendronwJohnaEcclesa.

2.Lepiejschowagowwpiasekbokonsekwencje
powstaniatakichmaszynbdstraszne(przede
wszystkimdlanaszegoantropocentryzmu?).
Strachprzed"terminatorem",wsubtelniejszejformie
czstospotykany,odpowiedzialnyzapopularno
pogldwantyAIiprzekonanieonadchodzcejwojniez
robotami.
Efekt:racjonalizacjeiemocje,przekonanieo
beznadziejnocibadanadumysem,nadziejenato,e
problemnigdyniezostaniezrozumiany(np.Turski1996).
SzachiciwymiewaliprogramykomputerowedogrywszachyadoprzegranejKasparowa
(1997).

3.Zarzutmatematyczny:twierdzeniaGdla,Churcha,jakisamegoTuringaozdaniach
nierozstrzygalnych.
Cojakiczaszarzuttenpowracawinnejformie(por."Nowyumyscesarza"R.Penrose).
Rezultat:jeliludziepotrafirozwizywaproblemynierozstrzygalnetoumysniedziaaw
sposb,ktrymonaujwpostacialgorytmu.
Koniecznajestnowafizykaproceswnieobliczalnych,mikrotubuleamoeikwantowa
grawitacja.
Turing:czowiektesimyli,konkretnamaszynatakjakikonkretnyczowieknieodpowiena
wszystkiepytania,alejelirozwaywszystkiemoliwemaszynyniematakichogranicze.
Ograniczeniaumysuczowieka(pamiroboczaidugotrwaa,szybkodziaania,skoczony
czas,zdolnodoskojarze),sduosilniejszenimaszynyTuringa!Umysniedziaaw
oparciuoustalonyalgorytm,gdysicigleuczy.
Wieleodkrybyosprawprzypadku;maszynymajcakieminneograniczeniaaletezdolne
sdorobieniaodkry,upodstawktrychleyprzypadekirozumowanie.
Argumentymatematycznedotyczjedyniesystemwzlogikklasyczn.Wsztucznej
inteligencjiuywasinietradycyjnychlogik,pozwalajcychradzisobiezwiedzsprzeczn,
proceduralnlubniepen.
Wniosekzkrytykimoliwocimaszyn:niemonastworzymaszynywszechwiedzcej.

4.wiadomo,emocje,uczuciatorzeczyniedostpne
maszynom.
PoprzegranejKasparowapisano,ekomputerszachowyDeep
Bluenawetniepotrafisicieszyzwygranej!
Wfilozofiiumysutakiezarzutyzostaysformuowanew1995
rokuwpracyDawidaChalmersaiznanespodnazw
trudnegoproblemuwiadomoci,wkrtceomwimygo
dokadniej.
Turing:oumysachinnychludziwiemytylkozobserwacji,
wicjeliprogramprzejdzietestinieuznamy,emyli,pozostanienamtylkosolipsyzm.
Tenpogldzostazaatakowanyzapomoceksperymentumylowegoz"chiskimpokojem",
ktrytedokadnieprzedyskutujemy.

5.Argumentydotyczcernychniemoliwoci.
Maszynynieszdolnedo:samodzielnejinicjatywy,humoru,zakochaniasi,rozkoszowania
lodami...
Czylimaszynajestgupia(jakkadywidzi)ijuzawszetakabymusi?
Stobdnegeneralizacjedowiadczezobecnieistniejcymimaszynami.
Pami,liczenie,rozumieniemowy,ekspertyza,wszystkotocorobiobecniemaszyny
rutynowobyykiedyniedowyobraenia.
Niejestemyanizbytgupibystworzyinteligentnemaszyny,aniatakmdrzybyzrobito
wkrtkimczasie...

6.Maszynasamniemoenicstworzy.
Terazjumoe!Kreatywnomaszynjestod
niedawnawanymzagadnieniemwsztucznej
inteligencji.
Odkrywaniewiedzywdanych(datamining)i
systemyekspertoweodkrywajcenowe
rozwizaniaznanesoddawna,spatentyna
procesyprzemysoweodkrytezapomocalgorytmw.
Wszachach,matematyce,anawetmalowaniuobrazwczykomponowaniumuzyki
osignitointeresujcerezultaty.
AlbertEinsteinnapisa:czowiekniewidzirozwizaniadopkisionieniepotknie.
Dlaczegomaszynaniemogabymiepamici,uczysiikojarzyfaktw,aktywnieszuka
nowejwiedzy?Czyjakieprawoprzyrodytegozabrania?Czytenaszewraeniewynikaz
tego,eniewidujemyjeszczetakichmaszyn?
Przykadyrozwizywaniaproblemwprzezkomputerywykorzystujcealgorytmy
ewolucyjne,orazreferatnatematneuroestetyki.

7.Ukadnerwowyniedziaawsposbdyskretny.
Czyinteligencjawymagamodelowaniaproceswneuronowychbardzodokadnie,na
poziomiepojedynczychmoleku,czyteuproszczonebiofizycznemodeleneuronw
wystarcz?
Zwykleprzymodelowaniuukadunerwowegointeresujnasdyskretneimpulsywysyane
przezneurony,aczstotylkoichilowjednostceczasu(ratecoding).
Moliwesdowolniedokadneaproksymacjezachodzcychwmzguproceswalenie
muszwcalebykonieczne,funkcjetakiejakpamikontekstowapojawiajsiw
stosunkowoprostychmodelach.
Analogowekomputeryzostaywyparteprzezwygodniejszekomputerycyfrowe,alebuduje
siobecnieanalogowesystemyneuromorficznezuywajcebardzomaoenergiiinadajce
sidobudowyneurokomputerw,wktrychparametryrwnieniezmieniajsiw
dyskretnysposb.

8.Zachowanieczowiekaniedasiopisaprzypomocyregu.
Wieluprogramwrwnie!Zoonyzbirreguniedasiwykrynapodstawieobserwacji
zachowania,Turinggotwbysizaoy,eniktniezgadnieregu,ktrezaprogramowa.
Algorytmystochastyczneiprobabilistycznerozwizujzagadnieniazbyttrudnedla
algorytmwdeterministycznych.
Niespodziewamysi,bysystemyreguowebyydobrymimodelamiumysu,architektury
kognitywneniemuszbyopartenareguach(opisanenp.wtejpracy).

9.Argumentzwizanyzpostrzeganiempozazmysowym.
Turinguznatenargumentzawartywzmiankizewzgldunadowiadczeniaz
telepatiikartamiZenera,aleod1950rokuniewidatupostpu.
Nawetjelizjawiskoistniejetojesttaktrudnedowykrycia,ezbytsubtelne,
niemoewicmiewpywunazwykemylenie.

Naleyrozrniabstrakcyjnemoliwociprzetwarzaniainformacjiodwasnocisprztu
realizujcegotenproces.
Uytecznaanalogia:umystaksimadomzgujakprogramdokomputera.
Zjednejstronymamysprzt(materi),zdrugiejstronyabstrakcyjneprocesy(form),ktora
jestrealizowanaprzeztensprzt.
Czyumystorodzajprogramukomputerowego?Cotonaprawdznaczy?
Programkomputerowyzapisujewsposbabstrakcyjnyprocesysterujcesprztem,wtym
sensiekadyprocesmonaopisazapomocprogramu.
Programtoniesamproces!Program+architekturawykonujcatenprogram(np.robot)
tworzywaciwyproces.

TestTuringatowarunekkonieczny,aleczywystarczajcybyuznaprogramzaumys?

 6.3.Funkcjonalizm

Funkcjonalizmtoteoriafilozoficzna,naktrejwznacznejmierzeopierasikognitywistyka.
PodstawyfilozoficznefunkcjonalizmustworzyliHilaryPutnam,JerryFodor,ZenonPylyshyn,
azestronysztucznejinteligencjiAllenNewell,HerbertSimon.

WramachteoriiNewellaiSimonapodamonaprecyzyjne
definicjepojdotyczcychumysu.
Umystosystemkontrolnyokrelajcymzachowanieorganizmuw
oddziaywaniachzezoonymrodowiskiem.
Naumysskadasizbirfunkcjiokrelajcychodpowiedzi
organizmunasytuacjerodowiska.
Odpowiedzirnisizaleneodstanurodowiskajaki
indywidualnejhistoriidanegoumysu.
Systemkontrolnyrealizujecele,atowymagawiedzy.
Umysjestwicsystemkontrolnymposiadajcymcelei
wykorzystujcymwiedz.

Czstpomykjestporwnywaniernychsystemwnarnympoziomie,np.komputer
liczy,amzg"wie".
Amoeodwrotnie?Komputerpisze(zamieniagosnatekst),aneuronywmzgutylko
zliczajimpulsy...odrazuwida,ecotumylimy.
Zachowaniemoebyopisywaneprzezintencje,cele,wiedz.
Poziomintencjonalnytoopissystemudziaajcegowoparciuowiedz.
Porwnajmysztucznesystemyopartenawiedzyibiologicznenajednakowychpoziomach:

Systemsztuczny Czowiek

Poziom: Obwodyscalone Biochemiczny

Substrat: Atomyielektronypprzewodnikw Neuroczsteczki
Prawa: Fizykaciaastaego Fizykamolekularna

Poziom: Obwodyelektryczne Neurony

Substrat: Napicia/prdy/zjawiskaelektryczne Zjawiskaelektryczne
Prawa: PrawaOhma,Kirchoffa,Faradaya PrawaOhma,Kirchoffa,Faraday

Poziom: Architekturasprztowa Przetwarzaniesygnaw

Substrat: Obwodylogiczne Funkcjonalnegrupyneuronw
Prawa: Logika Neurofizjologia
 Poziom: Uniwersalnykomputer Mzg
Substrat: Cigibitw Impulsyelektryczne
Prawa: Teoriaoblicze Wynikajcezewolucji

Poziom: Systemyoprogramowania Zachowaniawyuczone,obyczaje

Substrat: Strukturydanychiprogramy Transformacjesensomotoryczne
Prawa: Interpretacjasyntaktycznainstrukcji Dynamikazoonychukadw

Poziom: Systemyprzetwarzajcewiedz Umysy

Substrat: Wiedza wiatwewntrzny
Prawa: Zasadyracjonalnegodziaania Prawapsychologii

SystemyOpartenaWiedzy(SOW)sabstrakcj,alesystemyekspertowewykorzystujce
rneformyreprezentacjidorozumowaniasichaproksymacj.
Osystemachekspertowychmonasensowniepowiedzie:"tenprogramjutowiedzia",
jelinowyfaktniezmienibazywiedzy,bojujestwniejwjakiejformiezawarty.
WiedzawSOWtoprzekonaniaizaoenia,niekoniecznieprawdziwe.
Czywtymprzypadku"wie"totylkometaforajzykowa,czycowicej?
JohnMcCarthy,jedenztwrcwAI,napisa,enawettermostatymajprzekonania"za
gorco","zazimno".
Tooczywicieskrajnyprzykad,alekleszcz,ktryczekamiesicamireagujctylkona
temperaturipoziomkwasumlekowego,zachowujesiniemaljaktermostat.

Reprezentacjawiedzywymagaodpowiedniegosubstratu,zachowujcegorelacjepomidzy
wzorcamiwsystemiesztucznymarzeczywistymi,reprezentowanymiobiektami.
Reprezentacjawiedzytozakodowanainformacja,czstowpostacisymbolicznej,
lubschematuobrazkowego(rep.ikonograficzna).

Symboltoklasaabstrakcjiwszystkichznakw,ktrereprezentujtosamo.
Systemsymbolicznyrealizujeuniwersalnymodeloblicze.
Takisystemmusizawierapami,operacjedziaajcenastrukturachsymbolicznychi
procesyinterpretujce(I/O).
SystemysymboliczneaproksymujmoliwociSystemwOpartychnaWiedzy.
Semantykapojpierwotnychjestwynikiemoddziaywaniasystemuzerodowiskiem,sens
zawartyjestwwskazywaniunaklasylubindywidualneobiektyizwizanychznimi
moliwociachdziaania.
Dlasymboliniezwizanychbezporedniozpercepcjidziaaniemsenswynikazdziaania
"wewntrznego",wskazywaniunaklasylubindywidualnepojciapierwotne.

SOWoddziaujezerodowiskiem,jegoreakcjetworzopiszachowaniasisystemu.
Wiedzaokrelacelejegodziaania.
SOWpodejmujedziaaniabyspeniswojecelekorzystajczposiadanejwiedzy.
KomputeryumoliwiajrealizacjmodeliSOW,alewpodejciufunkcjonalnymniemuszto
bykomputery.

Fizycznysystemsymbolicznyto:

1. zbirfizycznychdesygnatwsymboli,ktre
2. podlegajmanipulacjomzapomocwewntrznych
regu,
3. reguyscigamifizycznychdesygnatwsymboli.
4. Transformacjesymbolizalenesjedynieodichformy,anietrecii
5. transformacjeszoeniemkombinacjirnychregu.
6. Symbolemogbyproste(atomowe)lubzoone(molekularne),
7. areguyichrozpoznawaniaiczeniamuszby"semantycznieinterpretowalne".

Semantycznainterpretowalnojesttowasnocaegosystemu,pozwalajcaokrelisens
symboliprzezwskazanieichwzajemnychpowizaorazpowizaztym,cojest
symbolizowane.
WiedziatojuFerdinanddeSaussure,twrcajzykoznawstwa,piszc"adnesowoniema
sensu,ktrydabysizidentyfikowaniezalenieodkontekstu,wktrymsiznajduje".
Transformacjesymbolidasirozoynareguynajprostsze(JerryFodornazywato
"dekompozycyjnoci").
Zoonereguypowstajznajprostszych(Fodornazywato"kompozycyjnoci").
Jedynietakiesystemyssemantycznieinterpretowalnei"symboliczne".
Nieoznaczato,esystemsymbolicznybdziesamzsiebieautomatyczniedokonywa
interpretacji,musibyczciodpowiedniejarchitekturypoznawczej,kontrolujcejanaliz
wypowiedzi.
Kombinatorycznaproduktywnooznaczazdolnodotworzenianieskoczeniewielu
kombinacjielementw.

acuchysymbolitworzmyli,nastawienia.
Niezalenoodimplementacjioznaczaautonomicznopoziomusymbolicznego.
Innepoziomyorganizacjiwidatylkojakoskutekbdwwdziaaniu(wynikuszkodze
mzgulubbdwprogramu).
Jednakniejestwcalejasne,enapoziomiesymbolicznymdasikontrolowawszystkie
skojarzeniabystaysipodobniedonaturalnych,bymoedopieroreprezentacjawsieciach
neuronowychpozowlinaosigniciepodobnychskojarze.

Cotojestinteligencja?Pojciamajustalonysenstylkowobrbie
teorii,wktrychwystpuj.
IlorazInteligencjiIQ(IntelligenceQuotient)toliczbamajcaoceni
poziominteligencjiwynikajcyztestw.
Skdpomys,einteligencjadasizmierzyzapomocjednegowspczynnika?
Oglnyczynnikinteligencjigjestkonstrukcjpsychologicznmajcwyjanikorelacj
wynikwrnychtestwpsychometrycznych;osobyuznawanezainteligentnemajdobre
wynikiwtestachrnegorodzaju.
Czynnikiemzatymstojcymjestsprawniedziaajcymzg,alesprowadzaniewszystkiegodo
jednegowymiarujestdodrastycznymuproszczeniem.
TeoriainteligencjiwielorakiejrozwijanaprzezHowardaGardnerawyrnia8rnych
aspektwinteligencji,stanowicychpredyspozycjedornegorodzajuzawodw:

1. ruchowokinestetyczna:tancerzy,aktorw,chirurgw,adeptwsztukwalki;
2. interpersonalna(spoeczna):politykw,sprzedawcw,nauczycieli;
3. jzykowowerbalna:prawnikw,dziennikarzy,pisarzy;
4. logicznomatematyczna:naukowcw,matematykw,inynierw;
5. wzrokowoprzestrzenna:architektw,artystw;
6. muzyczna:muzykw,kompozytorw;
7. intrapersonalna:filozofw,psychologw;
8. przyrodnicza(relacjizotoczeniem):ogrodnikw,rolnikw,naturalistw.

Mona te mwi o inteligencji emocjonalnej, moralnej, duchowej i innych.

Wsztucznejinteligencjidefiniujesiinteligencjjakoumiejtnorozwizywaniazada
efektywnieniealgorytmizowalnychdzikiposiadanejwiedzy.
Inteligencjajestwiczdolnocido
wykorzystaniawiedzy,stdcentralnarola
proceswposzukiwaniarozwizaw
przestrzeniachrnychmoliwociirola
metodreprezentacjiwiedzy.

Nieporozumienie:komputeryprzeszukuj
wszystkiemoliwoci,ludziedokonuj
wiadomychwyborwiposugujsiintuicj.
Przeciekomputerrozwaamiliony
wariantw,aszachistatylkokilka.
Dopieroszybkoiposiadanawiedzarazem
dajwysokkompetencj.
Rneograniczeniakonstrukcyjnemzgwi
komputerwpowoduj,ernemetodys
bardziejefektywne.

Narysunkumamyrelacjpomidzyszybkocidziaania(logarytmemzliczbymoliwoci
analizowanychnasekund),liczbregu,ktrymisisystemlubczowiekposuguje(np.
odniesiedozapamitanychkonfiguracji),apoziomemkompetencjimierzonymliczb
punktwwszachach.
Kadakrzywaobrazujeustalonliczbpunktw,zwikszeniedostpnejwiedzyprowadzido
przesunicianakrzywelecewyej,odpowiadajcewikszejliczbiepunktw.
Hitech(programszachowy):175.000poz/seki10regu,sia1900punktw;100regusia
2360punktw.
DeepBlueosigapowyej2800punktw,atowystarczybywygrazmistrzemwiata.
Perspektywy:za1000dolarwbdziemywkrtcemoglimiewicejmocyobliczeniowejni
dajenammzg!

Relacjapomidzywielkocipamiciiszybkocidziaaniamzguisystemwsztucznych
nadalwypadaoczynnikrzdu10.000nakorzymzgu.
WsystemachAIbrakujeobszernychbazwiedzy,porwnywalnychzpodstawowwiedz
kadegoczowieka,botakawiedzaniejestdostpnawtekstach,atrudnojestuczysibez
moliwocipercepcji.
BazawiedzynajwikszegosystemureguowegoCYC,majcegozdolnodo
zdroworozsdkowegorozumowania,tokilkamilionwregukoniecznychdoaproksymacji
wiedzynatematwiatazapamitanejprzezmzgi.
Wkadejsekundzieycianiemowlciatworzysiponadmilionnowychpoczepomidzy
neuronami!

Pamiskojarzeniowauaktywniajednoczenietysicezoonychreprezentacjifaktwi
sytuacji,gdydziaawsposbmasoworwnolegy.
Klasycznekomputeryprzeszukujinformacjsekwencyjniewicniemogszybkokorzystaz
duychilociporwnatakjakmzgi.
Neurokomputeryinspirowaneprzezbudowsiecineuronwsbliszedziaaniumzgu,ale
niemajeszczeneurokomputerwopodobnejzoonoci.
Wiedzaekspertato20100tysicyspecjalistycznychporcjiinformacji(regu,typowych
sytuacji).Sposbdziaaniamzgupozwalanarozumowaniepytkie(wiembopamitam)lub
proceduralnerozumowanie(wiemjaktozrobi).

Funkcjonalizmmwinam,etechnologiatosprawadrugorzdna,jelitylkomoemy
zrealizowadostateczniezooneprocesy.
Neurobiologiadajejaknaraziepodwielomawzgldaminajdoskonalszerozwizanie,ale
elektronika,spintronika,nanotechnologie,komputerykwantowepozwolzrealizowainne
typyumysw,ktretebddziaayintencjonalnie,chobardzoodmiennieodludzkich.

Wariantyfilozofiikognitywnych

Psychofunkcjonalizm,opisagwnieJerryFodorw
ksikach"Thelanguageofthought"(1975),
"Psychosemantyka"(1987).
Stanypsychologicznetostanymzgurozumianejak
stanyobliczeniowe,realizowaneprzezstanyfizyczne.
Modelemuniwersalnegokomputerajestmaszyna
Turinga,abstrakcyjnymodelurzdzeniarealizujcego
algorytmyobliczeniowe.
Maszynysrwnowanegdykocowestanyich
obliczesidentyczne.
Realizacjafizycznasposobuobliczejestniewana,istotnyjestwynik.
Napoziomiefunkcjonalnymmoemytwierdzi,ekomputery"wierz",e2+2=4.
tocodziejesiwmzgunapoziomieneurofizjologicznymsabowpywananaszewierzenia
(dopkiwszystkojeszczedziaa).Tymsamymstanompsychicznymodpowiadajrnestany
mzgu.

Fizykalizmtojednozgwnychzaoeneopozytywizmu:penyopiszjawiskmoliwyjestza
pomocjzykafizyki,mierzalnychintersubiektywnieuzgodnionychwielkoci.
Teoriaidentycznoci(identitytheory),okrelanajakoreduktywnymaterializm,teoria
identycznocitypw,teoriaidentycznociumysulubmzguumysugosi,eokrelonytyp
stanwumysowychjestidentycznyzokrelonymtypemstanwneurofizjologicznych.
Zfunkcjonalizmuwynika,eistotyornychmzgachmajrneumysy.
Stanypsychologicznezaleodrelacjipomidzystanamimzgu(luboglniesprztu
obliczeniowego),koniecznymidoichrealizacji,aleniesznimitosame.
Stanyumysudajsicharakteryzowaprzezzalenocitypubodziecreakcja(behawioryzm)
poszerzoneostanywewntrzne,ktreniemajbezporedniegoodzwierciedleniaw
zachowaniu(alemogbywidocznewobrazowaniumzgu).
Teoriatypw:typstanupsychologicznegoodpowiadatypowistanufizycznego.

Moliwerelacjeodpowiedniocimentalnofizycznej.

Nomologicznydualizm,ktryuznajecisementalnofizykalnekorelacje,aleuznajeje
zaprzejawparalelizmu,anieidentycznoci.
Anomalnydualizm,np.Kartezjaski,nieuznajcykorelacjimentalnofizykalnych,ze
wzgldunaontologicznniezaleno.
Neutralnymonizm,czylimonizmanimentalnyanifizykalny,substancja"czystego
dowiadczenia"(B.Russel).
Monizmnomologiczny,czyliteoriaidentycznocitypw,lubfizykalizmtypw,uznaje
ciskorelacjzjawiskmentalnychifizycznych,ktremonauznazaidentyczne
(nomologicznyoznaczaodnoszcysidoprawoglnychnaturylublogiki).
Monizmrefleksyjny(Velmans2007)jestwspczesnwersjideiSpinozy.
Anomalnymonizm,uznajcyjednozjawiskmentalnychifizykalnychale
zaprzeczajcymoliwocinomologicznejredukcji(Davidson,1970).

Anomalnymonizmzwracauwagnatrzyistotnezasady:

Oddziaywaniaprzyczynowezachodzwobydwiestrony:stanymentalnewywouj
dziaaniaorganizmuistanyorganizmuwpywajnadziaaniamentalne.
Nomologicznycharakterprzyczynowoci:zwizkamiprzyczynowymirzdzcise
prawa.
Anomalnycharakterrelacjimentalnofizykalnych,czylibrakprawpsychofizycznych,
ktrebytakimizwizkamirzdziy.

Przypisuje si tu stanom mentalnym status ontologiczny podobny jak obiektom

fizycznym, a wszystko wiadczy o tym, e stany fizyczne mzgu poprzedzaj stany
mentalne.
Coraz lepiej rozumiemy prawa psychofizyczne rzdzce relacjami pomidzy stanami
mentalnymi a zdarzeniami w mzgu.

Metodologicznysolipsyzm(Fodor1980):tworzcteoriumysuistnieniewiata
zewntrznegomonapomin.
Dowiatazewntrznegodostpmamytylkoprzezwiedziprzekonania.
Jednakprzekonaniatowynikoddziaywazerodowiskiem,czciowozinternalizowany
wiatzewntrzny.
Czymonajepoprostuzaprogramowaczymuszrozwijasiwnaturalnysposb?To
dyskusjanadalaktualnawrodowiskurobotykikognitywnejirozwojowej.

Naturalistycznyindywidualizm(Pylyshyn1980)krytykujemetodologicznysolipsyzm.
Gwnatrudno:nieistniejeobiektywny,pozbawionyinterpretacjisymbolicznyopis
formalnyobiektwfizycznych.
Poniewatesamestanyfunkcjonalnemogbyrezultatemrnychstanwfizycznychnie
monawnioskowaostanachfunkcjonalnychzsamychobserwacjifizycznych.
Dopieroobserwacjadziaaniaorganizmuwrodowiskupozwalaprzypisaznacznie
semantycznestanominformacyjnym,przypisaimokrelonefunkcjonalneznaczenie,doda
donichfonologiczneetykiety,czyliprzedstawieniasymboliczne.
Teprzedstawieniasymbolicznesopartewznacznejmierzenawraeniachwzrokowych,
ktreanalizujeteoria"wizualnychindeksw"Pylyshyna,nazywanaFINST.

HipotezyskadajcesinaFINSTdotyczsposobuindeksacjiwanychcechicaychobiektw,
pozwalajcychnauycietychcechwprocesachrozpoznawaniaobiektwimyleniaonich.
Napocztkowymetapieanalizymzgwybierakilka(46)tokenw,elementwwizualnych,
ktresistotnedlaodrnieniaelementwogldanejscenyiokreleniarelacji
przestrzennychtychelementw.
Tworzones"indeksy"symbolicznedlatychelementw,pozwalajcychodwoywasido
nichnadalszychetapachanalizyzmieniajcegosiobrazu.
Teindeksowaneelementystajsicelemdlaokrelaniakierunkuspojrzeniaiinnychdziaa
ruchowych.

Ataknafunkcjonalizm:smakczekolady,zachdSoca,czytakiewraeniamogby
dostpnesztucznymumysom?
Problemjakociwrae,zwanychpoacinie"qualia"(ac.
"qualis",jakiegorodzaju),czyliprzeywaniastanw
fenomenalnych,omwionyzostaniedokadniejwdalszejczeci
wykadu.
Przekonaniamogsprowadzasidorelacjiipredyspozycji,ale
qualiamajbywasnociamiwewntrznymiumysu,znatury
rzeczybynieobserwowalneipozbawioneprzyczynowychskutkw.
Funkcjonalnieidentycznestanymogsiwicrnijakociamiwrae;niematoadnego
znaczeniadlasztucznejinteligencjialemoemiedlarozumienianaturyumysu.
Czyrzeczywiciemoliwesrniceniefunkcjonalnestanwumysowych,wktrych
wystpujjakoci,istanwichpozbawionych?
Czymoliwejestistnieniefilozoficznegozombi,zachowujcegosipodwszystkimi
wzgldamiidentyczniejakczowiek,alepozbawionegowrae?Opinienatentemats
wrdfilozofwzrnicowane.
Problemjakociwraejakiomwionyponiejproblemchiskiegopokojutoobecnie
ostatnianadziejaobozuzwolennikwmetafizycznychaspektwumysu.

Jakierozwizanieproblemuciaaiumysubdziezadawalajce?Dlamnietakie:

Bezokreleniaojakiegorodzajuumysuchodzi,jakiemamiedokadniewasnoci,
niewiemy,oczymmwimy!
Umysyzwierztiludzimoemyuznazaniematerialne,wpodobnymsensiejak
algorytmysniematerialne.
Umysy,podobniejakalgorytmy,wymagajodpowiedniejarchitekturysprztowejby
moliwabyaichrealizacja.
Mzgistakarchitekturoodpowiednimstopniuzoonoci,amoliwestany
neurofizjologicznestanowidostateczniesubstratbypowstaystanymentalne.
Problemzaproksymacjtakich"stanwsprztowych"jestpowanyalewprzyszoci
udasistworzydostateczniezoonysubstratwkrzemie,nanorurkachlubza
pomocinnychtechnologiitak,bymogywnimpowstafizyczniesymbolekonieczne
dorealizacjiumysupodobnegodoludzkiego.
Myleniejesttylkozgrubszarwnowaneprzetwarzaniuinformacji,ktremozna
opisazapomocmanipulacjisymbolami.
Symbolniejestwmzgucigiemliter,alekonfiguracjpobudzeduegozbioru
neuronw,wzorcemstanowicymprototypstanumzguzwizanegozdanym
pobudzeniem.
Ronemzgitworzrneumysy,zarwnosztucznejakinaturalne;cotrzeba
konieczniepozostawiwsymulacjiacomonapomin,bymyjeszczenazwalijej
wynikumysem?

6.4.Chiskipokj

Czyprogrammoerozwin"prawdziw"intencjonalnoirozumienie?CzytestTuringajest
warunkiemdostatecznymbytosprawdzi?
JohnSearlew1980rokuprzedstawieksperymentmylowy,stanowicyargumentprzeciwko
moliwocirozumieniaprzezmaszynopartanadyskretnychsymbolach.
SearlerozrnisabimocnwersjprogramubadaAI.
SabeAI:symulacjekomputerowepozwalajrozwizywaproblemywymagajceinteligencji.
Jestwieleprzykadwtakichprogramwiniematukontrowersji.
SilneAI:odpowiedniozaprogramowanykomputermyli,monamuprzypisastany
poznawcze,awicrodzajumysu.

Przypisywaniemaszynomrozumienia,intencjiczyodczuwaniatometaforajzykowa(ale
GeorgeLakofftwierdzi,ecayjzykjestsystememmetafor).
Searlechciapokaza,eformalnyopissyntaktycznyregudziaaniasystemuAIprowadzido
"impotencjisemantycznej",maszynaniezdolnajestdoprawdziwegorozumienia.
Jesttowistociewersjawyobraeniaumysujakomyna,wktrymnieznajdziemy
rozumienia,przedstawionaprzezLeibniza.

Zamy,ejakiprogramprowadzcydialogpochisku,speniatestTuringa(Kloch1976);
czytakiprogramnaprawdrozumiejzykchiski?
Pojcie"rozumie"zostaotuuytewsposbintuicyjny,np.wiemycooznaczarozumie
opowiadaniapoangielsku,polskuczychisku,wiemywktrymjzykurozumiemy,aw
ktrymnierozumiemy.
Searleproponujenastpujcysposbzbadaniaproblemu.

Wyobramysobie,ejestemyzamkniciwpokoju
wypenionymkoszamiznapisamiwjzykuchiskim.
Nieznamyjzykachiskiego,alemamyszczegow
instrukcjpostpowaniazreguami,manipulujemy
symbolamirozpoznajcksztaty.
Przezokienkodostajemypytaniawpisemnejformie,
analizujemyotrzymanesymboleiposugujcsi
licznymireguamizestawiamyodpowiedzi.
Chiczycywidzwnichsensimyl,ewrodkujest
kto,ktorozumiepytania.

Wykonywanieformalnegoprogramuniewystarczy
namdozrozumienia,bonierozumiemyanipytaani
odpowiedzi.
Skoromynierozumiemytomaszynawykonujcaprogramtenierozumie.
Samasyntaktykaniewystarczadosemantyki.Rozumienieznaczeniasymboliprzezczowieka
iprogramyjestcakiemodmienne.

ArtykuSearle'aopublikowanowpimie"BehavioralandBrainSciences"wrazz34
komentarzami,jestteartykuwencyklopediinaukkognitywnychMIT.
Skdmogobysipojawirozumieniewsystemieformalnym?Copozwalanarozumienie?W
komentarzachrozwaonokilkamoliwoci,zgrupowanychtuwkilkuhasach.

1. "Odpowiedsystemowa":osobaipokjwrazzinstrukcjamistanowicaysystem,
ktryrozumiejakocao,osobapenitutylkorolprocesora,rozumieniejest
funkcjcaegosystemu.
Searle:nawetjeliosobabdziemiaareguyisymbolewpamicitoitaknie
zrozumiesensudialogupochisku.
Jelizrozumienietotylkokorelacjadanych,toodekczywtrobarozumieji
 "poznaj"takjakkomputeroweprogramy.
Wtedytrzebauznapanpsychizm:wszystkorozumie,maprzekonania,umysjest
wszdzie.
2. Odpowied2:Robotporuszajcysipowieciebdzierozumia,nauczysikorelacji
pewnychpojzobserwacjamiiwynikamiswojegodziaaniawwiecie.
Searle:obserwatormoezostaumieszczonywgowierobota,aleitakniebdzie
rozumiajegodialogu.
3. Odpowied3:Potrzebnajestsymulacjadziaaniamzgunapoziomieneuronwi
synaps.
Searle:toteniewystarczy,koniecznajestsymulacja"mocybdcychprzyczyn
powstaniastanwumysowych",aniemamypojciaczymones.
Demonkontrolujcyneuronynadalnierozumiesensucigwznakw.

Chiska"salagimnastyczna"moebypenademonwpobudzajcych
sztuczneneurony.
Sztucznesystemyneuronowemonawidealnysposbsymulowaza
pomoczwykegokomputera,wicniewnosznicnowego.
Zespludzizastpujcyjednegoczowiekanadalniebdzierozumia
jzykachiskiego.
Organizacjaprzetwarzaniainformacjiwzorowananadziaaniuludzkiego
mzgniegwarantujeintencjonalnocisystemu.

WnioskiSearla:TestTuringaniewystarczybyuzna,esystem
naprawdrozumie.
Podstawykognitywistykisbdne!Funkcjonalizmniewystarczy.

Prawdziwesnastpujceprzesanki:

A1.Mzgisprzyczynumysw.
A2.Syntaktykaniewystarczadosemantyki.
A3.Programkomputerowycakowicieokrelasyntaktyka.
A4.Umysyzawierajtrecisemantyczne(psychiczne).
A5.Umysysprzyczynzachowania.

KomentarzdoA3:strukturaprogramumoebyopisanasyntaktyczniealejegodziaanie
niekoniecznie,bozaleemoeodnapywajcychdanych,aprogramuczcysizmienia
swojstruktursamsimodyfikujc.
Dziaaniesystemwuczcychsiniejestokreloneprzezsamsyntaktykprogramubo
programjestnieznanyiciglesizmienia.

Searlewyciganastpujcewnioski:

W1.Programyniewystarczajdopowstaniaumysu.
W2.Czynnocimzguograniczonedorealizowaniaprogramwkomputerowychnie
wystarczajdopowstaniaumysu.
W3.Przyczynapowstaniaumysumusimieporwnywalnmocoddziaywania
przyczynowegozmoliwociamimzgu.
 W4.Robotiprogramkomputerowyniemoemiestanwumysowych
porwnywalnychzludzkimi.Stanyumysoweszjawiskiembiologicznym.
W5.Mzgisprzyczynzachowania.

Procesyfizyczneopisamonatak,jakbyprzetwarzayinformacje,np.zasadaminimalnego
dziaaniapokazuje,enaprocesymechaniczne,ktreprzebiegajzgodniezloklanymi,
deterministycznymizasadami(oruchuukadudecydujsiywdanympunkcieiwdanym
momencie)patrzemonatak,jakbycaatrajektoriaminimializowaawielkozwan
dziaaniem.
Wygldatotak,jakbyprzyroda"wybieraa"dziaanieponajmniejszejliniioporu.
"Przetwarzanieinformacji"wkomputerachzachodzinapoziomiesymbolicznym,przyczynyi
skutkimogbypodobnejakwmzgach.
Mzgi"jakbyprzetwarzayinformacj",chocianapoziomiefizycznymprzyjmujtylkorne
stanyneurodynamiczne;napoziomiesymbolicznymmoemyinterpretowaichdziaaniew
sensieprzetwarzaniainformacji.

Czypomidzystanamimzguastanamipsychicznyminietrzebawprowadziporedniego
poziomu?
Podnypunktwidzeniamoliwyjestgdymamywielepoziomwporednich.
Opisumysuwymagaodpowiednichaproksymacjidoopisudziaaniamzgu,odpoziomu
pojedynczychneuronwdopoziomuzachowania.

Krytyka"Chiskiegopokoju"

PowydaniuartykuuSearle'atoczyasinadaldugadyskusjanatematutegoeksperymentu
mylowego.
WskazywanonapodobiestwoargumentwSearle'ado"duchawmaszynie"GilbertaRyle:
umysjestzbioremfunkcjianierzecz,alesednemargumentuchiskiegopokojujest
waniebrakfunkcji.
Wtpliwociniektrychfilozofwbudzitesamozadanie:jakczowiekmgbywykona
practakzoon?Tymbardziej,jakmgbyzapamitamilionyregu?

ZenonPylyshyn:zamieniajckolejnoneuronyprawdziwegomzgunakrzemoweelementy
stopniowozaniknierozumienie,azostaniesamoprzetwarzaniesymboli,chociazewntrznie
nicsiniezmieni?
Krzemowakorawzrokowaspowodujebrakzrozumieniawraewzrokowychzostawiajc
prawidowereakcje?
Zupenienieprawdopodobne.Tajemnicze"moce
przyczynowe"mzgutobezpodnakoncepcja.

DouglasHofstadteriDanielDennett,wksice"TheMind's
I:Fantasiesandreflectionsonselfandsoul"(Okoumysu,
1981),opisalieksperymentzchiskimpokojem
kontrolowanypokrtamizmieniajcymirneparametry:

1. substratfizyczny:neuronyiczsteczkichemiczne,
 papierisymbole,strukturydanychiprocedury;
2. poziomdokadnocisymulacji:odzdarzenapoziomieatomowym,przezpoziom
komrkowydoreprezentacjiprocesw,koncepcjiisymboli;
3. zoom,czylipowikszeniaprocesw:odminiaturowegopokojumieszczcegosiw
czaszcedopowikszonychczsteczekchemicznychmakroskopowejwielkoci;
4. rozmiarydemonwkontrolujcychprocesy;
5. szybkopracydemonw.

UstawieniaSearle'a:
1)papierisymbole2)koncepcje,idee3)rozmiarypokoju4)demonwielkociczowieka5)
powolneoperacje.

Przypumy,eneuronywmzgukobietyniedziaajiniemaonaumysu.
Mayszybkidemondostarczaodpowiednieimpulsywewaciwymczasie,przywracajcjej
umys.
Czyumystenjestprawdziwy,czytylkosymulowany?
Searlesdzi,eprawdziwy,boneuronyterazdziaaj,jednakzakadazgry,ewszystko,co
niejestbiologicznejnatury,niewystarczadoosigniciaintencjonalnoci.

Powikszmyterazrozmiary:mzgjestwielkociZiemi,demonczowieka,jednaoperacja
trwasekund;czynadalumyswydajesiprawdziwy?

Wmzguniemaobrazw,dwikw,kolorw,przeypsychicznych.
Informacjawymagaarchitekturyaktualizujcej,np.elektronikiDVD,membranygonika,
dzikiktrejsystemmoedziaa.
Symbolewmzgutospecyficzneoscylacjewsieciachneuronw,"mocprzyczynowa
neuronw"niematunicdorzeczy,liczsiprocesyskojarzeniowe,strumiezdarze
wewntrznych.
Abstrakcyjnainformacjaniezastpifizycznegosubstratu
przyjmujcegoodpowiedniestanyidajcegomumoliwoci
dziaania,wtymrwniedziaawewntrznych,przywoania
wyobrae.

adenobserwatorznajdujcysiwmzguczowiekaniedostrzee
myli;dlaczegooczekujemy,erozumienieobserwatorajest
warunkiemuznania,esystemrozumie?
Jakieswarunkipowstaniazrozumieniawnaszymumyle?
Rezonanspoznawczy,"zestrojeniemzgw",empatia,pozwala
wspczuirozumie.
Zrozumieniestanwmentalnychmzgwocakieminnejstrukturzejestmoliwewsensie
oglnychintencji,aleimbardziejodmiennetymbdzietrudniej.
Demonobserwatorniewystarczy,musiabymiepodobnymzg,dziaazodpowiedni
szybkociibyzestrojonyzobserwowanymmzgiemtak,bywywoawnimpodobne
procesycowobserwowanymsystemie.
Programjestwarunkiemkoniecznym,aleniewystarczadowywoaniaintencjonalnoci.
Dopieroprogramiodpowiedniaarchitekturacaegosystemuwystarcza.
Searle:intencjetermostatutoabsurdalnypogld,prowadzitodopanpsychizmu.
"Intencje"termostatutooczywiciemetaforajelirozumieintencjewludzkimsensie,stany
termostatunieprzypominajstanwmentalnychchopenipodobnrolfunkcjonaln.
Zoonowraeorganizmwbiologicznychmoesirniodkleszczadonormalnie
rozwinitegoczowieka.
Wrozwojuumysumonadostrzeczarwnocigojakiskokiewolucyjneaparatu
poznawczego.
Cigorozwojuumysu:niedorozwjmzgu,mzgizwierzt,urzdzeniasztuczne.
Niecigoci:odrnieniesiebieodotoczenia,pojawieniesiautorefleksji.
Osignicieintencjonalnoci:subtelnewibracjefizycznegosubstratuodzwierciedlajcetreci
mentalne.

Zauwamy,egdybytensystemdziaadlajzykapolskiego(lub
gdybymyznalichiski),toreguy,pytaniajakiodpowiedzi
udzielaneprzezsystemmiaybydlanassens;czytoznaczy,ew
systemiejestrozumienietylkowtedy,gdymamywnimczowieka,
ktryznadanyjzyk,arozumienieznika,gdytoinnyjzyk?

TestTuringapozwalaodrzuciprogramy,ktreniemonauzna
zaumys.
Eksperymentzchiskimpokojemzawszeprowadzido
negatywnegowyniku,rwniedlamzgw!
Searle:wiemyskdind,imzgi"rozumiej"i"mzgis
przyczynumysw".
Waciwympodejciemjestnajpierwustalenie,jakmonaocenirozumienie.
PotrzebnyjestdotegotestTuringa,monagorozszerzynabardziejzoonezachowaniani
tylkoodpowiedziwerbalne,alepotrzebnyjesttest,ktryprzynajmnejwstosunkudo
niektrychludzidawynikpozytywny.
"Chiskipokj"toniejesttest,tylkodemagogicznieustalonypunktwidzeniazawsze
odmawiajcyrozumienia!
Searlaoczekuje,eobserwatorbdziemiawraenie"rozumienia",aletakiewraeniei
rozumienieoperacyjnetodwiernesprawy.
Wraenie"rozumiem"tosygnamzgu:"OK,mogsuchadalej,przetrawiemjuporcj
informacji,mogdziaadalej",takijestjegosensewolucyjny.
Brakwraenia"rozumiem"nieoznaczajeszczebrakurozumieniapytanynaegzaminie
mogodpowiadasensownie,chocianiejestemprzekonany,ewpenirozumiem.
Odwrotnie,poczucierozumienianieoznacza,esirozumie(np.monamiewraenie
wszechwiedzypozayciurodkwhalucynogennych,alenicztegoniewynika).
Searlechce,byobserwacjawewntrznychmechanizmwprzetwarzaniainformacjiwywoaa
wobserwatorzepoczucierozumienia,ktrejestdlaniegowaniejszeodtestu.
Takaobserwacjaniepozwalanaocen,monajedyniesprawdzaczysystemjakocao
reagujewodpowiednisposbwarunkiemuznania,ektorozumiejestpozytywnywynik
egzaminu.
Dziecichowajcesiwdwujzycznychrodowiskachniepotraficzasamiprzetumaczy
jakiegozwrotuzjednegojzykanadrugi,alewiedzjakjeuywdanymkontekcie.

Czy"Chiskipokj"tosystem,ktrymoemiewewntrzne
poczucierozumienia?
Przypominaonraczejzombi,niemawnimbowiemmiejscana
ocenwasnychstanwwewntrznych,niepotrafisobie
niczegowyobrazi,aniwmwi,ecowie.
Niematunawetpamiciepizodycznej,ktrapozwalana
budowaniemodelusytuacjinapodstawiedialogu.
Niejesttodobraaproksymacjadorzeczywistegosystemu
poznawczego.

Trudnobdzieprzybliydziaaniemzguzapomocregu;jesttojednakproblem
technicznyaproksymacjimzgopodobnychstrukturprzezstrukturysztuczne,anie
zagadnieniefilozoficzne.
Ronastrukturasprztuprowadzidornychstrukturmentalnychiumysu.
Wzajemnezrozumieniepomidzyzwierztamirnychgatunkwjesttymwiksze,im
bardziejpodobnajeststrukturaichmzgw(sprztu),umoliwiajcrezonanspoznawczy
dzikiprocesomlustrzanym.

6.5.Nieobliczalno

RogerPenrose,fizykmatematycznyzOxfordu,napisakilka
popularnychksiek:"Nowyumyscesarza"i"Cieumysu".
Popularnoksikitezawdziczajzapewnechcichowaniagowyw
piasek(Turing).
Argumentprzeciwko"silnemuAI"opartynatwierdzeniuGdlai
ChurchaTuringa.
FilozofzOxfordu,J.R.Lucas(1961),rozwaatensamargument
znaczniewczeniej.
Penrosepowica250strondyskusjinatemattw.Gdlabydowie,e:

adenprogramkomputerowy,dziaajcywoparciuozbirniesprzecznychwewntrznie
aksjomatw,niemoerozstrzygnpewnychpyta,zktrymiczowieksobieporadzi.

Penrosesdzi,eczowiekradzisobiedzikiwiadomoci.
Niepotrafijednaksprecyzowa,ocomuchodzi,pisze:"wiadomobezwtpieniajest
czym".
Gwnymargumentemjestto,eczasamimoemyatwozobaczyco,cotrudno
udowodni,aletojedyniewiadczyoprzydatnocireprezentacjiwizualnych.

Penrosewyrni4podejciadowiadomoci:

A)Myleniejestpoprostuobliczaniemawiadomowynikiemtychoblicze.

B)wiadomojestcechfizycznychwaciwocimzgu.Monajesymulowarachunkowo
alesamoobliczanieniepowodujewiadomoci.

C)Fizycznedziaaniamzguwywoujcewiadomoniemogbysymulowane
rachunkowo.

D)wiadomociniemonawyjanimetodaminaukowymi.

Wg.Penrose'aA)jestzgodnatestTuringadoocenyinteligencjii
wiadomoci,alesamTuringowiadomocicelowonicniemwi!
KrytykaAIprzezPenrose'aniewykazujezrozumieniaprzedmiotu:
wymiewasizpomysu"algorytmuumysu",bogdybyzapisa
algorytmwksiceiprzewracajejkartki,tobyumysztegonie
powsta...
Autorwalczyzwiatrakami,poszukujcumysuabstrakcyjnego,a
nierealnego:niktniesdzi,esamalgorytmtojuumys,
potrzebnajestcaaarchitektura.

Ztychrozwaaniewynikajadneograniczeniadlainteligencjimaszyn.
PrzekonaniePenrose'a,eniedasizrobidobregoprogramudogrywgo,niejestniczym
poparte,wtejdziedzinienastpiwyranypostp.
Nagoniematakichpienidzyjaknaszachy;gojesttrudne,botrzebaskupisinawzorcach
anieprocesachszukania,alewiadomonicdotegoniema,tobrakreprezentacji
wizualnychiorientacjiprzestrzennejwdotychczasowychprogramach.
Oglniezakadanie,ewjakiejdziedziniesztucznejinteligencjiniedasizrobipostepuz
podwodubraku"wiadomoci"jestbardzonaiwne.

PenrosepomijacakowiciemoliwociB)iD),askupiasinaC).
MatowynikaztwierdzeniaGdlaiTuringa,gdywiadomoci(cou
niegoznaczy"czego"?)niemonasymulowa.
Maszynyniemogwedugniegorozwizazagadnie
niealgorytmicznych,aludziemog,dziki"wiadomemumyleniu".
Jednaknaszemoliwocirozwizywaniazadaniealgorytmicznychsbardzoograniczonei
wewszystkichdziedzinach,wktrychmoliwajestprecyzyjnareprezentacjawiedzy,
maszynydziaajlepiejodludzirozwizujctrudniejszezadania.
Wniosek:gwnymproblememjestbrakdostateczniebogatejreprezentacjiwiedzyw
systemachsztucznych.

TrudnociwzrozumieniuwiadomociprowadzPenrose'adoposzukiwanieezoterycznej
fizykiproceswnieobliczalnych,koniecznejjakobydozrozumieniaumysu.
Grawitacjakwantowaiptleczasowemajbypomocnewzrozumieniuumysu?Narazie
nieprzydaysinawetdoopisunajprostszychzjawiskfizycznych.
Procesykwantowewmikrotubulach,strukturachcytoszkieletalnychznajdujcychsiwe
wszystkichkomrkach,majgrarolwpowstawaniuwiadomoci?
Niejesttoprawdopodobne,zjawiskakwantoweswtemperaturzepokojowejniestabilne,
istniejniezwyklekrtko.
Modelowanieneuronowenapoziomieprawfizykiklasycznejpokazujejakdziaajliczne
funkcjementalneinicniezapowiada,bymoliwocirozwojuwtymkierunkunapotkayjak
barierwynikajczbrakuefektwkwantowych.

WswoichksikachPenroseniemanatomiastprawieniconeuronach,neuropsychologiiczy
konkretnychfunkcjachpoznawczych,ktrenaleywyjani,botoniejegodziedzina,zajmuje
sitylkowyjanianiem"wiadomoci".
Zupenemanowce!

6.6.Sumasummarum

Wdyskusjachoumylewartowyranieodrnizagadnieniadotyczaceinteligencji,
mylenia,intencjonalnociiwiadomo.
TestTuringadotyczytylkomylenia,niemapowodubyodrzucajegowynikiczytwierdzi,
esystem,ktryspeniatakitestnierozumiejeliwszystkiepytaniapokazuj,erozumie.
Czydomyleniakoniecznajestwiadomo?Taksinamwydaje,alepsycholodzys
przeciwnegozdania(Velmans1991).
Widacigypostpwsymulacjachdziaainteligentnychorazsymulacjachfunkcjimzgu.
Brakjestkonkretnychograniczedotyczcychmoliwoci
komputerw.

Chiskipokjdotyczy"rozumienia",alebezprecyzowaniacoto
pojcieoznaczaijakiewarunkinaleyspenibyuzna,e
systemrozumie;opartyjestnazejintuicji"potrafi
zaobserwowaczymjestrozumienie".
Searlepodkrela,estanymzgusfizycznymistanami,anie
tylkoprzepyweminformacji.
Symulacjawibracjimembranynieczyniwprowadzaprogramuwwibracje,asymulacja
turbulencjiatmosferycznychniewywoaburzy.
Symulacjatonierzeczywisto.Mapatonieterytorium!

Zasada"niezmienniczociorganizacyjnej"jestpodstawwielurozumowawfilozofii
umysu:

Funkcje systemu nie ulegn zmianie jeli tylko wzorce oddziaywa determinujce
sposb przetwarzania informacji przez system nie ulegn zmianie.

Jeliqualia(wraenia)niesfunkcjamitylkorealnymistanamimzgopodobnejmaterii,ktre
socenianeprzezporwnaniezzapamitanymistanami,tomonajeprzypisamzgom
(sprztowi)aktualizujcyminformacj,aniesamymabstrakcyjnymprocesomprzetwarzania
informacji.
Przekonanie,ekoloryidwikisrealnymiwraeniamimoepowstawsystemie
sztucznymopartymnamzgopodobnychzasadach.Jelitakisystemreaguje,analizuje,
kojarzy,zdajesobiesprawzkolorwirnychaspektwdwiku,moejekomentowa,to
musiwiedzie,esitraktowajejakmytraktujemywraenia.
Symulacjawraetokwestiadoskonaocitechnicznejodtwarzaniatakichstanw,co
prowadzidoodpowiednichreakcjisystemu.
Zaaproksymacjaprowadzidokarykaturywrae,takjaknp.dwikmowylubobraztwarzy
zniewielkkompresjwydajesidoskonay,aleprzyduejkompresjinieprzypomina
oryginau.

Czsteeksperymentymyloweopartenafunkcjonalizmie:
zamiemyczmzgustopniowonakawakikrzemu.
Jelielementysztuczneodpowiedniooddziaujz
biologicznymitoniczegoniezauwaymy.
Jednakidentycznofunkcjonalnanapoziomiemolekutow
istocieidentycznoatomw.
Biakowereceptoryneuronwineurotransmiterynieda
zastpiwidealnysposbkrzememzachowujctesame
relacje.
Identycznofunkcjipocigazasobidentycznobudowy
fizycznej!
Funkcjonalizmnapoziomiemolekularnymjestsusznytylkow
przyblionymsensie,aniewsensieabsolutnym,moemy
odtworzytylkofunkcjepodobne,alenieidentyczne.

Waciwepytanieto:czyaproksymacjadziaaniaumysuprowadzitylkodosztucznej
inteligencji,czydoczego,coskonnibylibymynazwasztucznymumysem?
Odpowiedzaleyodtego,couznamyzaumys,nailemabypodobnydoludzkiego.
Nailepodobnedomojegosinneumysy?Imbardziejodmiennakulturaiimbardziej
odmiennygatunektymmniej.
Projekcjanaszejwasnejintencjonalnocispowoduje,ewikszoludzizaakceptujerobota
jakopartnera.
Teoriaobliczalnociirozwaaniaomoliwociachkomputerwopierasitylkonafizyce
klasycznej.
Kadysystemfizycznytoprogramobliczeniowy,awynikeksperymentutowynikoblicze.
Przykady:zasadaminimalnegodziaaniadlaukadwmechanicznych,obliczenia
wykonywanezapomocDNA.
Ewolucjawczasieukadufizycznegotoprocesobliczeniowy.
Komputerkwantowymoesymulowaewolucjprawdziwychsystemw,komputer
klasycznytylkowprzyblieniu.
Zagadnienia"obliczalne"tote,ktreszgodnezprawamifizyki.

Wniosek:filozofiakognitywnapowinnaopierasinafizyce,anieautomatachTuringa.
Klasyczneobliczeniapozwalajnadokadnyopiszachowaniasineuronwprzejawiajcego
siwichwasnociachbioelektrycznych,generowanychimpulsachizmianach
morfologicznych.
Zbienomodelineuronwwrodowiskubiochemicznymdowaciwegozachowaniajest
wtpliwa.
Niedostrzegamyruchugodzinnychwskazwekzegara,alezmianysikumuluj.
Wymianaczcimzgunakrzemowzmienisposbodczuwaniawrae.

Dopieroinformacja+systemaktualizujcyinformacjmoebymodelemumysu!
Monistycznekoncepcjetraktujceumysjakosubstancj,aniejakoemergentnfunkcj
skomplikowanegosystemu,niepozwalajnarobieniemodelipoznawczych,naanalize
eksperymentw,nieswicpoznawczoprzydatne.
Porapowizafilozofiumysuzneurobiologi.

Literatura

TuringA,Maszynaliczcaainteligencja,w:Filozofiaumysu,red.Bohdan
Chwedeczuk,Aletheia,Warszawa1995
KlochJ,wiadomokomputerw?BibliosTarnwiOBIKrakw1976
PenroseR,Nowyumyscesarza:okomputerach,umyleiprawachfizyki,PWN,
Warszawa1995.
PenroseR,Cienieumysu.Poszukiwanienaukowejteoriiwiadomoci.ZyskiSka,
Pozna2000.
Velmans,M.Ishumaninformationprocessingconscious?BehavioralandBrain
Sciences14(4):651701,1991.

IQinarodowytestnainteligencj.

 7. Neurofilozofia.
7.1. Potrzeba neurofilozofii
Kognitywizm uzna umys za system przetwarzajcy informacj.
Wiele wanych aspektw umysu mona zrozumie z tej perspektywy, ale czy wszystkie?
Sztuczny umys wymaga ogromnych bazy wiedzy, sprawnych metod reprezentacji,
organizacji i korzystania z wiedzy.
Supersystem ekspertowy CYC oparty na metodach reprezentacji wiedzy rozwinitych w
ramach sztucznej inteligencji kosztowa prawie 1000 osobolat pracy, ma miliony regu i
powinien umoliwi realizacj zdrowego rozsdku, ale jako go nie wida ...

Moe mzgi s zbyt zoone by dao si stworzy funkcjonalnie rwnowane programy?

Ile neuronw ma mzg, a ile elementw ma komputer?
Ludzkie mzgi maj pomidzy 10 a 100 mld neuronw, ale wspczesne mikroprocesory
maj nawet po 0.5 mld tranzystorw, za superkomputery maj nawet po 10.000 takich
procesorw, czyli razem 5000 mld = 5x1012 elementw, okoo 100 razy wicej ni mzg!
W dodatku neurony dziaaj z czstoci 100 Hz, a nawet jeli skupimy si na synapsach i
uznamy, e kada ze 100.000 mld = 1010x104 synaps dziaa jak bramka tranzystora, to bdzie
to tylko 1014x102=1016 operacji (elementarnych zmian w systemie) na sekund.
Superkomputery przekroczyy 1016 operacji na sekund na liczbach, ale jeli oceni
teoretyczn liczb zmian elementarnych dla superkomputera z zegarem 2GHz to mamy
5x1012x2x109 = 1022 operacji, czyli ponad milion razy wicej ...

Czemu wic superkomputery nie przewyszaj ju we wszystkim naszych mzgw?

Czy systemy komputerowe symuluj jedynie inteligentne dziaanie czy
naprawd maj stany poznawcze?
Funkcjonalizm pozwala na pewno na uyteczny opis dziaania umysu,
ale mzgi nie przypominaj komputerw, w takim opisie brakuje
perspektywy wewntrznej.
Dodanie takiej perspektywy wymaga analizy treci psychicznych, a
tym zajmowaa si fenomenologia.
Nie mona stosowa funkcjonalizmu minimalistycznego, budowa
mzgu jest istotna dla zrozumienia wikszoci funkcji umysu.

W 1986 roku Patrycja Churchland wydaa ksik "Neurophilosophy:

Toward a Unified Science of the Mind-Brain", rozpoczynajc nowy
nurt w filozofii umysu.

7.2. Fenomenologia
Franz Brentano (1836-1916) by prekursorem fenomenologii.
W ksice "Psychologia z empirycznego punktu widzenia" (1874)
poczy introspekcj z empiryzmem.
rdem wszelkiej wiedzy, w tym i psychologicznej, jest dowiadczenie,
w tym rwnie dowiadczenie wewntrzne.
Zjawiska psychiczne (treci wiadomoci) obejmuj (Brentano sklasyfikowa to zgodnie z
Kartezjuszem):

przedstawienia,czyliaktydziaania:wraeniazmysowe,odczuwanestanyfizyczne,widziane
barwyczysyszanedwiki,orazwyobraenia;
sdy,pozwalajceoceniaprzedstawieniajakoprawdziwelubfaszywe;
emocje,czyli"aktymiociiniechci"lub"aktyzainteresowania".

Z grubsza tymi zjawiskami zajmuje si epistemologia z estetyk (poznanie i pikno), logika

(prawda) i etyka (dobro).

Akty psychiczne s intencjonalne, skierowane ku czemu (od "intendere", "kierowa").

Akty psychiczne charakteryzuj si "odniesieniem do pewnej treci, skierowaniem na obiekt".
Akt wiadomoci wykracza poza umys, ku wiatu fizycznemu i tam trzeba szuka jego sensu.
Przykad: czy opis procesora obrazu podczonego do kamery, w peni opisanego na poziomie
fizycznym, podajc napicia i stany jego bramek, jest wyczerpujcy, czy te wicej si
dowiemy wydzielajc w obrazie obiekty, ktre ten procesor ledzi?
Podobnie dowolnie szczegowy obraz mzgu nie wystarczy by w peni zrozumie stany
mentalne, bo nie jest to waciwy poziom opisu.

Filozofia scholastyczna uznawaa "intencj pierwsz" (intentio

prima) za akt intelektu, ujmujcy rzeczy bezporednio; mona to
okreli jako pierwotne pojcia odnoszce si do bytw
fizycznych.
"Intencja druga" to refleksja nad aktem intelektu, pojcia
abstrakcyjne pozwalajce na porzdkowanie wiedzy zdobytej za
pomoc poj pierwotnych.
Brentano podzieli wszystkie fenomeny (zjawiska, nie poznajemy bowiem rzeczy
bezporednio) na transcendentne (fizyczne, poza umysem) i immanentne (umysowe) wobec
aktw intelektu.
"wiadomo pierwotna" istnienia obiektw fizycznych jest rezultatem aktywnej percepcji,
ktra w odrnieniu od biernej recepcji mona traktowa jako "akt intelektu".
wiadomo refleksyjna pozwala na intencjonalne postrzeganie stanw wewntrznych
umysu i tworzenie poj opisujcych relacje tych stanw.

Prowadzi to do poczenia empiryzmu (zakadajcego realizm, istnienie fenomenw

transcendentnych) z aktywn rol psychiki.
Poznanie wymaga zarwno przedstawienia i sdzenia (wyobrani i oceny).
Samo przedstawienie nic nie twierdzi, sdy za mog by bdne lub suszne.
Zjawiska emocjonalne, czyli akty "mioci i niechci", obejmuj zarwno uczucia jak i akty
woli, wynikaj z wyboru lub odrzucenia wartoci rzeczy.
Pikno istnieje ze wzgldu na doskonao przedstawienia, prawda ze wzgldu na moliwo
sdu, a dobro to waciwy stosunek do mioci i niechci, stosunek bdcy podstaw intuicji
moralnych.

Dowiadczenie wewntrzne to fakty oczywiste, poczucie susznoci, miara prawdy i dobra.

Fenomenologia to "psychognozja", czyli psychologia opisowa, oparta na obserwacjach,
ktra powinna by podoem filozofii.
Czy zawsze dowiadczenie wewntrzne jest oczywiste? Czasami trudno jest sprecyzowa, o
co nam chodzi, przeanalizowa sowje wraenia i emocje.
Rozumienie intencjonalnoci nadal jest sporne: czy tre aktu intelektu to to samo co
przedmiot aktu?
Jak stosowa pojcie intencjonalnoci (ujmowanie rzeczy bezporednio) do odrnienia tego
co mentalne a co fizyczne? Iluzje mog by cakiem realistyczne, zwaszcza w przypadku
chorb psychicznych i zaburze poznawczych.

Zagadnienia pokrewne do problemu intencjonalnoci nadal s dyskutowane.

Jakie s relacje midzy semantyk i syntaktyk, czyli jak powstaje sens symboli w mzgach i
w systemach formalnych, jak naley rozumie reprezentacje mentalne?
Co odrnia obiekty umysu od przedmiotw fizycznych lub stanw obliczeniowych
procesorw komputera?
Czy tre (sens) stanw mentalnych jest cech wewntrzn systemu, czy te pochodzi od
wiata zewntrznego?
Na ile mamy wasnoci wewntrzne, a na ile s one rezultatem oddziaywania ze wiatem
zewntrznym, czy mona je zrozumie w oderwaniu od wikszej caoci?

Edmund Husserl (1859-1938) by uczniem Brentano.

Wszystkie twory umysu musza podlega prawom psychologii.
W "Philosophie der Arithmetik" (1891) przedstawi psychognozj
matematyki, prbujc poczy matematyk, psychologi i filozofi.
Wikszy postp w dziedzinie nastpi dopiero w 2000 roku po
opublikowaniu ksiki "Where Mathematics Comes From przez
lingwist George'a Lakoffa, i psychologa Rafaela E. Nnez.
Badania nad reprezentacj pojcia liczby w mzgach ludzi i zwierzt
stay si moliwe dziki metodom neuroobrazowania (Dehaene,
1997).

Od 1900 roku Husserl zaj si badaniem aktw i treci fenomenw

wiadomoci, czyli fenomenologi.
Prawa psychologii dotycz aktw psychicznych, a nie obiektw idealnych.
Psychologizm pociga za sob sceptycyzm i relatywizm (Hume: prawa to tylko wynik
przyzwyczaje), a prawa logiki s wieczne i niezalene od psychiki.
S wic 3 rodzaje przedmiotw: materialne, psychiczne i matematyczne.
Potrzeba "nauki pierwszej", stwierdzajcej to, co oczywiste, ktrej szuka ju Kartezjusz.

Fenomenologia bada sam istot zjawisk, danych w aktach wiadomoci.

Fenomenologiczna redukcja zjawiska do samej jego istoty wymaga, by odrzuci wszystko, co
nie jest oczywiste.
Psychologia bada funkcje aktw psychicznych, a nie ich istot. Co jest bezporednio dane
wiadomoci? Wraenia, przedmioty idealne, rzeczy i ich stany.
Intuicja jest najwaniejszym rdem poznania; poznanie to akt bierny, bezporednie ujcie
fenomenu, istoty zjawiska.
Dziki temu moliwe s sdy a priori, np. zrozumienie sowa czy postrzeenie barwy.
Istniej prawdy aprioryczne: nie mona sysze zapachu lub widzie dwiku.
Nie jest to prawda: wraenia mog si miesza w synestezji, poznanie nigdy nie jest bierne, a
intuicje czsto s cakiem mylne.
Czy opieranie si na nieweryfikowalnych intuicjach prowadzi do jakiejkolwiek sensownej
wiedzy?
Jest to czsto podstaw eksperymentw mylowych w filozofii, prowadzcych do duego
pomieszania (np. D. Dennett, Sodkie Sny 2005).
Z drugiej strony rola intuicji, rozumianej jako wynik niewiadomych procesw przetwarzania
informacji, bya niedoceniana, dopiero od poowy lat 1990 Gerd Gigerenzer i inni pokazali w
niektrych sytuacjach wyszo intuicyjnych wyborw opartych na prostych,
nieuwiadomionych heurystykach, nad racjonalnie przemylanymi.

Prawa aprioryczne pozwalaj budowa fenomenologi jako obiektywn filozofi.

Realizm: przedmioty istniej realnie, wiadomy umys dziaania intencjonalnie.
Wynikiem fenomenologicznej redukcji zjawisk jest wiadome wraenie.
Husserl w pnym okresie uzna wiat za wytwr wiadomoci.
Chocia myli si prawie we wszystkim fenomenologia zwrcia uwag na istotne
zagadnienia.

Max Scheler (1874-1928) rozwin fenomenologi wartoci.

Umys rozpoznaje a priori intuicyjnie, emocjonalnie, sprawiedliwo i
pikno.
Hierarchia wartoci: religijne, duchowe, witalne, hedoniczne i utylitarne,
wysze nadaj sens niszym, np. przyjemnoci pienidzom.
Bya to prba stworzenia obiektywnej, naturalnej etyki.
Scheler rozwin te fenomenologi religii: istota boskoci, witoci,
aktw religijnych, jest te pojmowana bezporednio.

Wiele twierdze "oczywistych" dla fenomenologw jest faszywych.

Intuicje to wyniki wychowania w pewnej kulturze (antropologia).
Sens sw wymaga odniesienia do kontekstw kulturowych.
Fenomenologia systematycznie odrzucajca konstrukcje umysu to czyste subiektywne
postrzeganie.

Maurice Merleau-Ponty (1907-1961).

Gwne dzieo to "Fenomenologia Percepcji" (fr. 1942, pol. 2001), w ktrym
dokona analizy roli ciaa w percepcji, przez dugie lata bardzo niedoceniany
filozof, dopiero teraz znalaz si w centrum uwagi.
Nie ma "czystych wrae", postrzeganie to zoona funkcja mzgu. Np.
pojcie przestrzeni zakada moliwo dowiadczania ruchu.
Aktywne postrzeganie jest intencjonalne, istotna jest rola oczekiwa
pozwalajcych dostrzega istotne elementy.
Dane zmysowe s "pre-obiektywne", wymagaj wnikliwego zbadania.

Percepcja zbudowana jest ze stanw wiadomoci, pamici dowiadcze.

"... w mnstwie wrae i przypomnie nie ma kogo, kto widzi".
Nie ma trwaych przedmiotw percepcji niezalenych od asocjacji z nimi zwizanych.
Nie ma transcendentnego ego, tylko dziki ciaom rozumiemy wzajemnie swoje przeycia.
Bez sfery cielesno-emocjonalnej nie ma wiadomoci.
Mia racj!

Martin Heidegger (1889-1976) szuka filozofii stanowicej warunek

uprawiania wszelkiej nauki.
Byt, istnienie, to najbardziej fundamentalne pojcia, opisane w
najwaniejszym dziele Heideggera "Bycie i Czas" (1927).
Istniejemy w wiecie: nie ma do opisu tego stanu dobrego wraenia, dlatego trzeba byo
rozwin nowy jzyk poj, Heidegger nazwa to Da-sein, "tu-bycie" lub "Jestestwo".
Jestestwo jest umiejscowione w sieci postaw wobec wiata.
wiat postrzegany jest jako "porczny", narzdzia s dopasowane do organizmu i rozszerzaj
moliwoci naszego dziaania.
Sednem bycia jest troska o to, czym rzeczy s lub co z nimi mona zrobi.
Byt ma form Czasu, bo Jestestwo aktualizuje monoci.

Trzy tezy metafizyki powszednioci:

Byciewwiecieimplikujejestestwo(Dasein)orazwiat,egzystencjay,skadowefenomenu
byciawwiecie.
Relacjapoznawczapodmiotprzedmiotugruntowanajestprzeztroskjestestwawobliczu
wiata.
Podstawowformtroskijest"wyznawaniesiJestestwa",czyliwytwarzanie
manipulatywnoprzegldowychpostawwobecwiata.

wiadomo powstaje z samego bycia-w-wiecie, ma sens "dziki reszcie naszych dziaa".

Wysze funkcje psychiczne s nabudowane na reakcjach sensomotorycznych organizmu, na
"trosce i wyznawaniu si Jestestwa".
Jzyk Heideggera jest hermetyczny gdy odnosi si do przedintelektualnych funkcji umysu.
Heidegger o japoskim Zen (ksice D.T. Suzuki), ktry te jest skupiony na
przedintelektualnym byciu: "... to jest wanie to, co usiowaem wyrazi we wszystkich
moich pismach".
W latach 90. psychologia poznawcza dostrzega wpyw tego podstawowego poziomu na
czynnoci poznawcze.
Troska wica jestestwo z bytami obecnymi to "tematyzacja", "kategoryzacja" lub
"konceptualizacja".
Troska i byty porczne to rozwj zdolnoci manipulatywnych.
wiat i jestestwo ksztatuj si wzajemnie.

Metafizyka powszednioci Heideggera opisuje umys dziaajcy w wiecie, co pozwala na

ugruntowanie sensu treci.
Poznanie bytu, porcznoci wiata, wymaga sensomotorycznej integracji dziaa, zachodzi na
poziomie pre-symboliczny.
Paradygmat komputacyjny zajmowa si wyszymi czynnociami poznawczymi, stawiajc
sobie inne cele.
Ross Ashby, psychiatra i pionier cybernetyki, w "Design for a
Brain" (1960) zacz podkrela rol rodowiska, rozwaajc
inteligencj behawioraln.
Gerald Edelman poszed dalej w tym kierunku, badajc
ewolucj zachowania i zdolnoci poznawczych u robotw, ktre
maj wbudowane tylko oglne wartoci (np. poszukiwanie
wikszej liczby dozna), dopiero rodowisko pozwala im
rozwin specyficzne formy zachowa.
Rodney Brooks na MIT w ramach projektu Cog (1994)
prbowa budowa "jestestwo" zgodne z tezami Heideggera.
 7.3. Umys wcielony

Emergentyzm : nowe jakoci wynikaj z nowego poziomu zoonoci organizacji, nie mona
ich wywie z wasnoci elementw.
Jest to wic przeciwiestwo redukcjonizmu, ktry usiuje zrozumie wasnoci caoci
rozkadajc j na elementarne czci.
Wysze i nisze poziomy organizacji nawzajem si warunkuj; umys wpywa na mzg i
mzg na umys.
Jak treci umysu zale od ciaa? Rola procesw motorycznych w percepcji i dziaaniu,
inicjacja ruchu i myli, jest coraz silniej podkrelana.

Francisco Varela, Evan Thompson i Eleanor Rosch, napisali razem ksik "The embodied
mind: Cognitive Science and Human Experience".
Podkrelali w niej nierozerwalny zwizek pomidzy kategoriami mylenia i odczuwania a
ciaem.
Zapocztkowao to tendencje do podkrelania wagi "ucielenia" (emobodiment) - ciao jest
przedmiotem wrae i rodowiskiem procesw kognitywnych.
Lingwistyka: korzenie wyrae jzykowych le w czynnociach motorycznych i
fizjologicznych.
W ksice podkrelono rwnie zwizki pomidzy naukami
kognitywnymi a dowiadczeniem ludzkim, szczeglnie
nawizujc do tradycji buddyjskich.

Gerald Edelman pokaza, jak na skutek oddziaywa ze

rodowiskiem nastpuje selekcja pocze neuronw w
mzgu, w rezultacie pozostaj precyzyjne poczenia.
Procesy Darwinowskie uzna za podstaw formowania si
struktur umysu.
Rozpoznany obiekt przypisywany jest do jakiej kategorii
przez procesy poznawcze, kor mzgu, jak i nadawana jest
mu okrelona warto dla organizmu przez ukad limbiczny.
Sprzenie pamici wartoci i kategorii prowadzi do dziaa intencjonalnych.

Praktycznym rezultatem tych rozwaa bya seria robotw "Darwin/Nomad" dziaajcych

intencjonalnie.
Intencje s gboko ukryte przed mechanizmami poznawczymi, gdy pojemno pamici
roboczej (wiadomoci) jest maa.
Wartoci oglne, np. "warto mie bodce zmysowe", plus oddziaywanie ze rodowiskiem,
prowadz do zoonych form zachowa.
Intencje dziaania s wynikiem procesw obliczeniowych.
"Jestem godny" to intencja organizmu do podniesienia poziomu cukru
we krwi.
Ch dziaania jest wynikiem pobudzenia kory ruchowej przez procesy
planowania zachodzce w patach czoowych.

Koncepcja "umysu tylko w gowie" trudna jest do utrzymania i bya

krytykowana przez licznych filozofw (H. Putnam, J.J. Gibson, D. Clark i D. Chalmers).
Putnam: umys jest nielokalny i nietemporalny, bo warunki prawdziwoci myli zale od
zdarze odlegych, nie tylko mentalnych - to pomieszanie filozofii umysu i jzyka,
niewaciwe spojrzenie na problem.
Clark i Chalmers (1998): notesy, komputery, rozszerzaj moliwoci poznawcze, pami.
Silne sprzenie takich przedmiotw z mzgiem pokazuje, e naley je traktowa jako cz
umysu.
Umys moe te dziaa w wiecie wirtualnym, jest to aktywna eksternalizacja umysu.
Kiedy mwimy, e s to "moje myli" pamitajmy, e cz pojawia si w
samoorganizujcej si caoci oddziaywa.

Umys nielokalny jest nadal funkcj mzgu, ale stany dynamiczne mzgu uzna mona za
cz stanw dynamicznych wikszego systemu.
Gdzie jest granica mojego umysu? To cay wszechwiat! Silne oddziaywania nie pozwalaj
rozoy caoci na czci.
Sutra Awatamsaka, powstaa w Indiach ok. 200 roku, zawiera metafor sieci Indry, sieci pere
odbijajcych si wzajemnie.
Albert Einstein (list do rabina z 1950 roku, cyt. za Eves 1977): Czowiek dowiadcza siebie
samego, swoich myli i uczu, jako czego odrbnego od reszty jest to rodzaj zudzenia
optycznego wiadomoci. To zudzenie jest dla nas rodzajem wizienia, ograniczajc nas
osobistych pragnie i zwizkw uczuciowych z kilkoma najbliszymi osobami. Naszym
zadaniem jest wyzwoli si z tego wizienia poszerzajc obszar naszego zrozumienia i
wspczucia a ogarnie on wszystkie yjce istoty i ca natur w jej piknie. Nikt nie jest w
stanie tego w peni osign, ale wysiek w tym kierunku jest sam w sobie czci
wyzwolenia i podstaw wewntrznego bezpieczestwa.

Semantyka i syntaktyka
Stevan Harnad: jak w systemie formalnym powsta moe semantyczna interpretacja symboli,
semantyka wewntrzna, a nie pasoytujca na projekcjach znacze dokonywanych przez
czowieka?
Jak manipulacja symbolami na podstawie analizy ksztatw mogaby odnosi si do
czegokolwiek innego ni innych, pozbawionych wewntrznego znaczenia symboli?

Reprezentacje symboliczne musz by ugruntowane w niesymbolicznych reprezentacjach

dwch rodzajw:

"Reprezentacjachikonicznych":stosensoryczneprojekcjezdarzeirzeczy.
"Reprezentacjachkategorialnych":stowrodzoneiwyuczonedetektoryniezmienniczych
cechprojekcjisensorycznych.

Modelowanie koneksjonistyczne traktuje symbole jako elementarne reprezentacje, wzy

sieci, chocia s to w rzeczywistoci konfiguracje pobudze caych grup neuronw.
W istocie w neurodynamice obserwujemy powtarzajce si stany meta-stabilne przez krtkie
momenty, ktre mona uzna za reprezentacje stanw mentalnych, pojcie reprezentacji jest
jednak jedynie przyblieniem do tego, co dzieje si z neurodynamik.
Manipulacja symbolami odnosi si do relacji reprezentacji ikonicznych do niezmiennikw
wynikajcych ze struktury wiata.
 7.4. Neurofilozofia

Filozoficzna krytyka umysu bywa bardzo dziwna.

Cz tradycji filozoficznej jest nie tyle bdna, co nie przystaje do
rzeczywistoci.
W mzgu nie wida obrazkw, wic nasze wraenia nie dadz si
sprowadzi do stanw mzgu, napisali R.H. Popkin i A.S. Stroll (Filozofia,
Zysk i Ska 1994), w ksice, ktra jest "uznana jako jedno z najprostszych
wprowadze do filozofii".
To rwnie dobry argument jak: "W komputerze nie wida liczb, wic komputer nie moe
liczy".
Co jest potrzebne do zrozumienia percepcji i podejmowania decyzji, dziaania, w tym
wewntrznego, czyli pojawiania si myli?
Zdolno do dyskryminacji i kategoryzacji postrzee i powizania kategorii z dziaaniami, a
nie szczegowa reprezentacja.
Widzimy szkice, pamitamy zarysy, a mzg dopenia reszt, wrcimy do tego mwic o
percepcji.

Teoria identycznoci typw (Place 1956; Feigl 1958; Smart 1959) ma wyjani
zwizek midzy stanami mentalnymi a fizycznymi.
E. G. Boring w ksice "The Physical Dimensions of Consciousness" (1933)
napisa: "Dla tego autora doskonaa korelacja oznacza identyczno. Dwa
zdarzenia, ktre zawsze wystpuj jednoczenie, w tym samym czasie i miejscu,
nie s dwoma, lecz jednym zdarzeniem".
Byskawica jest wyadowaniem elektrycznym: to stwierdzenie identycznoci pozornie
odmiennych procesw.
Biolog Karl Vogt: mzg produkuje myli tak jak wtroba .
J.C.C. Smart: Widz pomaraczowo-ty powidok oznacza co takiego: "Co si dzieje w
mzgu podobnego do tego, co dziao si gdy miaem otwarte oczy, byem przytomny i
patrzyem na dobrze owietlon pomaracz przed sob".
Wniosek: okrelony typ pobudze struktur mzgu <=> okrelony typ wrae.
Trzeba szuka psychoneuralnych identycznoci, np. wraenie blu = pobudzenie C-wkien
nerwowych.
Wany jest typ (token) danego stanu mzgu.

Krytyka: nie mona twierdzi, e pobudzenia nerww s blem; do przeycia blu potrzebny
jest mzg i procesy interpretujce dochodzce sygnay, bez nich wraenie blu nie powstanie.
Wraenie blu moe natomiast powsta bez pobudzenia nerww czuciowych, przy samym
pobudzeniu neuronw w mzgu.
Chocia niektre twierdzenia byy naiwne, wynikay z braku zrozumienia procesw
zachodzcych w mzgu, to oglna idea znajduje coraz wiksze potwierdzenie: specyficzne
stany mzgu interpretowane s wewntrznie jako specyficzne wraenia, a
podobiestwo do przeszych stanw decyduje o tej interpretacji (jak w
przykadzie Smarta).

Donald Hebb napisa "Organization of Behavior" (1949), by prekursorem

neuronowego podejcia do wyjanienia percepcji, uczenia, pamici, zaburze
afektywnych.
David Hubel i Torsten Wiesel (1962) odkryli pola recepcyjne w ukadzie wzrokowym.
Neurony specjalizuj si w widzeniu kolorw, krawdzi, wykrywania ruchu, rozpoznawania
twarzy.
Barbara Von Eckardt-Klein (1975) opracowaa szczegow teori identycznoci dla dotyku,
rozwaajc neuronalne reprezentacje i fenomenologi wrae dotyku.

Funkcjonalizm gosi, e funkcje umysu mona zrealizowa na wiele sposobw a dziaanie

mzgu to tylko "inynierskie detale", mao istotne dla zrozumienia umysu.
Logika, reprezentacje symboliczne, analogie umys-programy komputerowe wystarcz do
zrozumienie dziaania umysu.
Jednak nadzieje na powstanie sztucznej inteligencji w oparciu o logik i reprezentacje
symboliczne znacznie zmalay po zakoczeniu w 1994 roku programu komputerw 5
generacji.
W tym czasie nastpi burzliwy rozwj neuronauk, odkryto neurobiologiczne mechanizmy
skojarze, pamici i uczenia (Kandel 1976).
Zrozumiano, e funkcjonalizm minimalistyczny moe nie wystarczy; jak dokadnie musimy
rozumie szczegy dziaania organizmw biologicznych by zrealizowa takie same funkcje
w systemach sztucznych?
Zrozumienie jak widz zwierzta wymaga zrozumienia nie tylko oglnej funkcji, ale te jej
szczegowej realizacji przez mzgi tych zwierzt.

Patrycja Churchland napisaa ksiki wydane przez

MIT Press: "Neurophilosophy: Toward a Unified
Science of the Mind-Brain" (1986); Neurophilosophy
and Alzheimer's Disease (1992); The Mind-Brain
Continuum (1996); Brain-Wise: Studies in
Neurophilosophy (2002).
Jest filozofem bliskim neurobiologii, wsppracowaa z
Francisem Crickiem.
Jej m, Paul Churchland, jest rwnie znanym
filozofem, eliminatywnym materialist.

Materializm redukcyjny: wraenia, pragnienia, myli to typy pobudze mzgu.

Materializm eliminatywny gosi, e psychologia potoczna mwienia o stanach umysowych
jest po prostu bdna, wiele klas stanw mentalnych naprawd jest iluzj.
Eliminacja poj "siy witalnej", pneumy, flogistonu czy eteru okazaa si konieczna w nauce,
te pojcia nie przyday si do wyjanienia zjawisk fizycznych.
Wiemy, e wewntrzne intuicje nie s rdem wiedzy pewnej!
Moliwa jest redukcja poj do cakiem innych, np. temperatura to rednia energia
kinetyczna.

Rozwj teorii moe doprowadzi do zmiany sensu lub nawet cakowitej eliminacji wielu
poj "potocznej psychologii".

1. Niektrepojciasmglistenp."nastawienie".
2. Inneslesprecyzowane,np."pi"tokilkarnychstanwumysu.
3. "Pami,uwaga,rozumowanie"topojcia,ktrezmieniajznaczeniewwyniku
eksperymentw.
4. "yczenie,pragnienie"czy"przekonanie"tokwestiadyspozycjidodziaania.

O wasnych stanach umysu
tworzymy teorie i snujemy
przypuszczenia rwnie dobre
(lub rwnie ze) jak
psychoterapeuci, ktrzy
pomagaj ludziom "zrozumie
siebie".
Nasze rozumienie siebie jest
pewn teori: czy jest to dobra
teoria, czy daje si j powiza z
ugruntowan w systematycznych obserwacjach teori naukow?
Czy wychowanie moe drastycznie zmieni psychologi potoczn? Do pewnego stopnia na
pewno tak, ale na razie nikt nie prbowa uczy dzieci dokadnej analizy swoich stanw
wewntrznych.

Co zawiera ksika "Neurofilozofia"?

Dokonuje si w niej przegldu neuronauk i wie filozofi umysu z faktami empirycznymi
uwaajc, e filozofia umysu i neuronauki "ko-ewoluuj" nawzajem na siebie wpywajc.
Popiera eliminatywistw, krytykuje funkcjonalizm i argumenty dualistyczne, dyskutuje
zagadnienia wzajemnych redukcji teorii.

Mapy dziaania mzgu daj oglne neurokorelaty

stanw psychicznych.
Stany psychologiczne to pobudzenie konkretnych
struktur mzgu.
Stany, ktre mog przyjmowa mzgi s cile
zwizane z ich konstrukcj.
Na poziomie czsteczek neurochemicznych identyczna funkcja
prowadzi do identycznej struktury.

Neurofilozofia: najbardziej podn hipotez jest: umys jest tym, co

robi mzg (dokadniej, czci tego).
Usuwa to problemy niefizykalnej natury umysu, jak z dziaania mzgu
powstaj umysy to kwestia empiryczna.
Dobre strategie bada to redukcjonizm lub eliminatywizm.
Psychologiczne modele dziaania mzgu te s przydatne, np. rola hipotez wysokiego
poziomu w tworzeniu si iluzji optycznych jest wana.
Nauka rozwija si jednoczenie na wielu poziomach, psycholodzy uwzgldniaj ograniczenia
neurobiologiczne, neurobiolodzy korzystaj z obserwacji psychologicznych, filozofowie
umysu prbuj ucili aparat pojciowy.

Krytyka neurofilozofii:
"Nie da si otrzyma wiadomoci z misa". Bl, wraenia, uczucia nie s tylko
pobudzeniami mzgu.
Odp: Czy ycie nie moe by tylko wynikiem organizacji moleku opartych na zwizkach
wgla?
Lub: Czy magnetyzm nie moe by wynikiem spinu elektronw?
Ludziom z dungli pogld, i Ziemia jest okrga, musi wydawa si niedorzeczny.
Bdy kategorii to kwestia teorii, w ktre wierzymy, brak wyobrani lub wiedzy nie jest dobr
podstaw krytyki.
Fakt, e takie pojcia jak "wiadomo" czy "mio" s sabo zdefiniowane i uywamy ich
do opisu caej kategorii rnych przey nie oznacza jeszcze niemoliwoci opisu, raczej
konieczno ucilenia jzyka opisu (eliminatywici maj tu racj).
Przykad: "rak" (ani nawet "rak piersi") nie jest chorob, tylko ca
klas bardzo rnych chorb, nie mona wic leczy raka, ani wyjania
"wiadomoci", trzeba najpierw dokadniej postawi diagnoz,
sprecyzowa, co jest do wyjanienia.

Paul Churchland (1989, 1995): neurofilozofia zmieni filozofi nauki!

Jak dochodzimy do przekona?
Tradycyjnie filozofia opieraa si na logice, np. teorii prawdy zapocztkowanej przez Alfreda
Tarskiego.
Czy i w jakim stopniu posugujemy si logik? To zaley od dziedziny.
Zachowania sensomotoryczne uzna mona za transformacje wektorowe, a nie zbiory
logicznych regu, ktre mona zapisa symbolicznie; logika jest zbyt prostym przyblieniem
by opisa takie zachowania.

Teoria naukowa to zbir stwierdze o rnych stopniach

prawdziwoci.
Symboliczne modele umysu zastpowane s przez model
opisujcy aktywno grup neuronw w mzgu, czyli zbir
wspczynnikw, model "sieciowy" lub "wektorowy".
Teoria jakiego zjawiska tworzca si stopniowo w naszych
mzgach w czasie, nauki, badania i opisywania, jest wynikiem
uczenia si przez sieci neuronowe w mzgu.
W rezultacie powstaje zbir stanw, wzajemnie ze sob
skojarzonych, a niektre z tych stanw (nie wszystkie) zwizane s z aktywacj
fonologicznych reprezentacji poj jzykowych, interpretowanych jako symbole.
Model wewntrzny jest rzadko w peni werbalizowalny, na poziomie symbolicznym
przekonania nie musz wic sprowadza si do zbioru regu.
Przekonania o wiecie to teorie w postaci konfiguracji moliwych (potencjalnych) pobudze
sieci neuronw, z wikszoci lokalnych konfiguracji mona zwiza pewien symbol a
przekonanie, e z obserwacji wynikaj okrelone konkluzje, O=>K jest wynikiem procesw
skojarzeniowych

Jest to bardziej wierny opis rzeczywistoci ni ten, ktry da si osign za pomoc

werbalnych poj - neuronauki, podobnie jak fizyka, powinny si skupi na opisie
rzeczywistych procesw odpowiedzialnych za stany mentalne.
Trudno to zaakceptowa tradycyjnym filozofom, gdy maj ju zbyt wiele nawykw
mylenia zwizanego z logik i rozwaaniami na poziomie wysokiej abstrakcji; historyczna
spucizna bardzo tu przeszkadza.
Jzyk jest naturalnym aparatem formuowania myli, bo uczy si go najpierw.
Zastosowanie opisu sieciowego jest trudne, gdy nie rozumiemy jeszcze szczegw dziaania
mzgu na tyle, by przybliy wszystkie aspekty jego dziaania za pomoc tego modelu - ale
jest to jedyna droga, ktra prowadzi do prawdziwego postpu.
Model wektorowy jest dobrym przyblieniem tylko dla funkcji skojarzeniowych, ale trudniej
go zastosowa dla rozumienia jzyka czy mylenia (o ile mniej jednak woono w to wysiku
ni w rozwijanie logicznych teorii prawdy).
Modele sieci neuronowych pozwalaj na wyjanienie wielu zagadnie neuropsychologii.

7.5. Wspczesne dyskusje dotyczce wiadomoci

Badania nad wiadomoci znacznie przyspieszyy od zaoenia pisma Journal of

Consciousness Studies (1994) i interdyscyplinarnej konferencji
w Tucson, Arizona (od 1996 r).

Neomisterianie
Colin McGinn: problem umysu przekracza ludzkie moliwoci
rozumienia.
Czy mzg w gowie moe by rdem wiadomoci nie-
przestrzennej?
Myl lub wraenie nie jest powyej innej myli czy wraenia,
dwik nie jest obok koloru.
McGinn pisze: "gapimy si z opadnit szczk nie potrafic
zrozumie".
Czy umys potrafi zrozumie siebie? Ju to omawialimy i nie
s to realne trudnoci.

Funkcjonalizm jak i neurofilozofia pokazuj, e pytania tego rodzaju nie maj sensu, nie s
nawet bdne.
Niestety brak jest dobrych metafor obrazujcych aktualizacj stanw mzgu i powizanie ze
stanami mentalnymi.
Umysu jest funkcj, strumieniem stanw mzgu i ciaa, a nie substancj przestrzenn w
ktrej s dwiki i kolory.
Obrazy i dwiki na tamie s ladami pamici (stanw pytki CCD i membrany mikrofonu),
ale nie mog si same zmieni poprzez wzajemne interakcje lub wpyw rodowiska, tak jak
ludzka pami.
Stany elektroniki, ktra realizuje gr komputerow, nie maj zwizku z przestrzeni fizyczn,
chocia postacie gry poruszaj si w wirtualnej rzeczywistoci.
Czy powinnimy si zdziwi, e potwr z gry wie, e jestem na lewo od niego? Przecie to si
w moim komputerze nie zmieci ...

Stany mzgu okrelone s przez aktywno neuronw, istotne s wzajemne relacje pomidzy
stanami mzgu, prowadzce do dziaania, a nie przez zdarzenia w przestrzeni fizycznej.

Pragmatyk John Dewey: "Postp intelektualny dokonuje si dziki porzuceniu pyta razem z
alternatywami, ktre proponuj. Nie odpowiadamy na pytania ale wykraczamy poza nie".
Bez porzdnego wykadu z neuropsychologii komputerowej nie da si tego dobrze zrozumie,
ale nie ma w tym wikszej tajemnicy ni w dziaaniu telefonu komrkowego (ktrego bez
studiw fizyki te nie da si dobrze zrozumie i McGinn go pewnie
nie rozumie).

John Searle
Mzg wywouje stany umysu, ale nie mona tych stanw
identyfikowa ze stanami mzgu.
Istnienie korelacji umys-mzg nie oznacza identycznoci
odpowiednich stanw.
wiadomo mona okreli jedynie poprzez jej zawarto, nie mona
jej zredukowa do poj prostszych.
Bd! Prd elektryczny nie "jest wywoany" przez ruch adunkw, ale
"jest" ruchem adunkw.
wiadomo jest nie tylko wywoana przez stany neurofizjologiczne, lecz jest specyficznymi
stanami mzgu. Zadaniem neuronauk jest okreli dokadanie, jakie to stany.

Redukcjonici: Daniel Dennett.

Dziaajcy wspbienie mzg symuluje wirtualn maszyn dziaajc szeregowo, czyli
umys.
Czowiek moe mwi sam do siebie, tak powstaje wiadomy umys.
Umys jest wic wynikiem dziaania odpowiedniego programu,
realizujcego maszyn wirtualn, tworzc wirtualny wiat
wewntrzny.
Wewntrzne dowiadczenie jest w znacznej mierze zudzeniem.
Status pojcia "wirtualny" nie jest tu jednak jasny, bo stoj za tym
realne stany fizyczne i realne dziaania w fizycznym wiecie.

Heterofenomenologia to pomys Dennetta, by analiza przey oparta

bya na werbalnych raportach.
Jestemy autorytetami tylko w sprawach tego, co wydaje si nam, e
przeywamy, a nie tego, co naprawd si w naszych mzgach dzieje.
To istotne rozrnienie.
Argumenty Dennetta oparte s gwnie na analizach poj jzykowych i sposobu opisywania
wrae, ale brak jzyka nie oznacza braku umysu czy wiadomoci.
Wraenia wiadome nie redukuj si do wypowiedzi, to cakiem inne stany mzgu.

Dennett: badajc elementy komputera nie da si wiele powiedzie o programie, neurobiologia

nie doprowadzi wic do teorii umysu.
Tak by byo, gdybymy nie potrafili odtwarza funkcji za pomoc modeli komputerowych
inspirowanych przez neurobiologi, co daje nam pewno, e rozumiemy jak dziaaj mzgi.

7.5.1 Mary daltonistka.

Frank Jackson (1982) opisa taki eksperyment mylowy: Mary jest

neurobiologiem i daltonistk; wie wszystko o procesach widzenia kolorw
w mzgu.
Jeli pewnego dnia zacznie widzie kolory, dowie si czego nowego, a
wic fakty fizyczne nie wyczerpuj caej wiedzy o wiecie!
Fakty psychiczne dotyczce dozna s nieredukowalne do stanw
fizycznych.

Dennett (1996): Mary nie zdobya nowej wiedzy, "wiedzie wszystko" oznacza skorelowa
wszystkie wraenia z widzianymi obrazami.
Widzc niebieskiego banana Mary bdzie rwnie zdziwiona, jak inni.
Zdziwi si, to prawda, ale jake uboga prawda ...

Rozumienie intelektualne realizowane jest przez paty skroniowe i paty czoowe mzgu.
Poczucie, e si wie dziki dowiadczeniu realizowane jest przez orodki podkorowe, w
szczeglnoci obszary zaangaowane w emocje i moliwoci dziaania.
Mary wszystko rozumie intelektualnie, nie uczy si wic konceptualnie niczego nowego
widzc kolory, ale jej mzg przyjmuje nowe stany, nieredukowalne do poprzednio
osigalnych stanw aktywacji, a wiec jest w stanach wewntrznych, ktre s cakiem
odmienne ni byy jej wczeniej dostpne.

7.5.2 Jak to jest by nietoperzem?

Thomas Nagel (1974): jak to jest by nietoperzem?

Nie moemy zobaczy wiata z perspektywy wewntrznej kogo
innego.
By nietoperzem "jest jako", by komputerem lub robotem jest
nijak.
Skd mogyby pojawi si wraenia w mzgach robotw?

Zrozumienie intelektualne, jakie moemy osign w przypadku

stanw mentalnych nietoperza, to korelacja stanw jego mzgu i
zachowa.
Przez analogi z naszymi dowiadczeniami przypisujemy mu pragnienie, strach, przyjemno,
ale potrafimy rozumie inne istoty tylko przez analogi.
Wiedza pena nie jest moliwa, bo struktura naszych mzgw jest do odmienna.
Wiedza o stanie umysu innego czowieka moliwa jest dziki empatii, 'rezonans' umysw
moliwy jest dla w miar podobnych mzgw.
Reprezentacje wewntrzne mog by odmienne, wane s relacje pomidzy nimi.
Im bardziej odmienny jest mzg, zarwno na skutek niedorozwoju,
uszkodze, chorb, lub kultura go ksztatujcej, tym trudniej
zrozumie, jakie stany przeywa.

"By kim" to cig stanw mzgu, subiektywny punkt widzenia,

nieredukowalny do obiektywnego opisu.
Nie moemy do koca wiedzie, jak to jest by nietoperzem, lub
czowiekiem od urodzenia niewidomym czy guchym ... nie ma w
tym jednak adnej tajemnicy.
Dlaczego w ogle jest to "jako"? To wynika z samego sposobu
dziaania mzgu, w ktrym mamy do czynienia z realnie istniejcymi, fizycznymi stanami
aktywacji: "jako" pozwala na ich odrnienie, kategoryzacj w oparciu o wiele cech i
podobiestwo do poprzednich przey.

7.5.3 Trudny problem wiadomoci

David Chalmers (1995): podzieli problemy wiadomoci na "atwe",
czyli te, ktre wymagaj zrozumienie funkcji, i trudne, ktre si do
tego nie sprowadzaj.
Np. zrozumienie sposobu generowania raportw na temat swojego
stanu wewntrznego, czy dialog wewntrzny to problemy atwe.
Problem trudny: dlaczego istniej jakoci wrae, wiadomo
fenomenalna?
Qualia, ac. qualis, to wasno w oderwaniu od rzeczy, posiadajcych
dan wasno.
Barwa nie da si wyrazi przez odwoanie si do prostszych
wasnoci.
Czyste wraenia to elementy nieredukowalne, nie mona ich okreli funkcjonalnie.
Jeli nie maj funkcji to jak mona je symulowa na komputerze? Nie da si ich sprowadzi
do funkcji, do przetwarzania informacji.

Filozoficzne zombi to istoty, ktre przetwarzaj informacj w sposb nieodrnialny od

czowieka, ale nie maj wrae, wiadomoci fenomenalnej.
Dugo fali wiata nie wyjania wraenia czerwieni.
Wraenia nie daj si sprowadzi do przetwarzania informacji.
Czym s i dlaczego istniej wraenia? Czy moe istnie filozoficzne zombi?
Czy moliwe jest odwrcenie wrae zwizanych z widzeniem kolorw?
Wiele intuicji filozoficznych moe by cakiem faszywych.

Niedostrzeganie problemu

Konsekwentni materialici (np. Dennett) twierdz, e wyjanienie

funkcji wystarczy.
"Czym jest ycie"? Wyjania to dziedziczenie, reprodukcja, wystarczy
zrozumienie funkcji.
Nie pytamy, czemu reprodukcji, adaptacji i innym funkcjom
towarzyszy ycie; czy jest sens pyta, czemu stanom mzgu
towarzysz stany wiadome?
W radykalnej formie wiadomo to tylko zdolno komentowania
wasnych stanw przez mzgi, nie istnieje "problem wiadomoci".

Krytyka: Funkcja jest konieczna, by mogo zaistnie przeycie.

Wraenie czerwieni zalene jest od funkcji ukadu wzrokowego.
Funkcja nie wyczerpuje wszystkiego, co da si powiedzie o przeyciu.
Nie mona uzasadni w oparciu o opis zachowania, e wraenia nie istniej, jak robi to
Dennett.
Chcemy wyjanienia subiektywnego dowiadczenia, a nie jego zaprzeczenia.
Podstaw takiego wyjanienia moe by zdolno komentowania wasnych stanw przez
mzgi, ale musimy pokaza, jak opisa ten proces tak, by w tym opisie widoczny by wiat
wewntrzny, zrozumie jak mzgi konstruuj ten wiat.

Fizykalizm i rozwizania materialistyczne

Podstawowe pojcia: czas, przestrze, adunek nie wystarcz do

zrozumienia wiadomoci.
wiadomo to fizyczny stan mzgu, moe trzeba to po prostu przyj
jako jeszcze jeden fundamentalny fakt natury?
Chalmers proponuje teori podwjnego aspektu: dwa aspekty informacji, fizyczny i
fenomenologiczny, to dwie strony tego samego medalu.
Uznajmy, e korelacje mzg/umys istniej bo odpowiednie stany mzgu skorelowane s z
wraeniami wiadomymi.
Postulowanie fundamentalnych zasad jest ostatecznoci. Jest to w istocie rezygnacja z
poszukiwania rozwizania!
Czy wiadomo jest faktem pierwotnym, czy te da si wyjani w jaki sposb powstaje?
Postp w badaniach nad wiadomoci pokazuje, e jest tu co wyjania.

Chalmers rozwaa dwie zasady:

Zasada spjnoci strukturalnej: struktura dowiadcze wiadomych odpowiada
wasnociom strukturalnym informacji przetwarzanej przez mzg.
Zasada "organizacyjnej niezmienniczoci": liczy si tylko specyficzna organizacja
przetwarzania informacji, a nie sprzt, ktry j realizuje (w istocie jest to funkjonalizm).
Chalmers proponuje eksperyment mylowy: podmiemy neurony na identycznie
funkcjonujce elektroniczne a wraenia si nie zmieni.
Czy takie spekulacje maj jakie uzasadnienie? Identyczno funkcjonalna na poziomie
molekularnym oznacza identyczno substratu, musz by te same czsteczki, elektronika nie
zastpi w peni neuronw.

Chalmers: granic moliwoci analizy wiadomych dowiadcze moe by fizykalny i

fenomenalny aspekt informacji, wraenia trzeba skorelowa z czym prostym.
Fizyka bada informacj "od zewntrz", a wiadomo badamy "od wewntrz".
Nie ma redukcji wiadomoci do stanw fizycznych, s tylko korelacje, potrzebna jest wic
nowa fundamentalna zasada.
Problemy: O jak informacj jednak chodzi? Czemu tylko niektre informacje s
uwiadamiane? W komputerze mamy te szybki przepyw informacji, ale ani ladu
wiadomoci.
Informacja mierzona za pomoc formuy Shannona to miara entropii (nieporzdku) sygnaw.
Na ile aktywno rnych obszarw mzgu jest zsynchronizowana, a na ile zrnicowana?
Jest kilka dobrych indeksw mierzcych stopie wiadomoci (Seth i inn. 2006), przydatnych
np. w anestezjologii, czy badaniu obnionych stanw wiadomoci.

Inne prby rozwizania trudnego zagadnienia wiadomoci

Podstawowe elementy wiadomoci to "protofenomeny".

Jak miayby si wiza z procesami fizycznymi i psychicznymi?
Nie jest to jasne, ale wielu ludziom wydaje si, e to jakie
rozwizanie.
Panpsychizm w nowej wersji (Seager 1995, Rosenberg 1996):
panprotopsychizm przypisuje materii wasno umoliwiajc w
poczeniu z dostatecznie zoon materi powstanie wiadomoci.
Stwarza to wicej pyta ni odpowiedzi: czy tylko mzgi s
wiadome? Czemu tylko w niektrych stanach?

Bernard Baars: problem wiadomoci to "brutalny fakt" psychologii.

Globalnie dostpna informacja staje si wiadoma.
Czemu? Nie wiemy, ale trzeba przyj, e tak po prostu jest.
Crick i Koch (1995): nie mona opisa wrae wiadomych, bo daje si przekaza jedynie
"te rnice, ktre tworz rnice".
Moe istniej "neurony wiadomoci"? Jeli nie wszystkie struktury mzgu s zaangaowane
w tym procesie to mona poszukiwa neuronowych korelatw wiadomoci.
Ludzie, ktrzy utracili wzrok nadal maj wyobrani wzrokow. Pierwotna kora wzrokowa
(V1) nie musi by pobudzona gdy sobie co wyobraamy, wystarcz wysze pitra ukadu
wzrokowego?
Doprowadzio to do programu neuronowych korelatw wiadomoci, ale nie wida tu
wikszego postpu.
Problem: W mzgu nie ma sabo sprzonych struktur, wic nie ma odrbnych neuronw
wiadomoci, nawet aktywacja pierwotnej kory wzrokowej jest potrzebna.
Kiedy widz aktywna jest kora wzrokowa - ale czy to wyjania natur wiadomych wrae
wzrokowych?
Jeli zrobi model, ktry bdzie dziaa dokadnie tak jak mzg, wykazujc takie same
zdolnoci do rozpoznawania, robienia pomyek, ulegania zudzeniom wzrokowym,
komentowania swoich stanw, bd przekonany, e rozumiem jak to dziaa.
Czy telewizor, ktry bdzie zdolny do komentarzy swoich obrazw, uznamy za wiadomy?

Rozwizania oparte o mechanik kwantow

Mechanika kwantowa staa si dla niektrych fizykw podstaw dla rozwijania nielokalnego
modelu umysu (Stapp 1993, Penrose 1994, Clarke 1995).
Prace te zajmuj si pseudoproblemami, np. nieprzestrzenn natur umysu. Zostao to ju
omwione w rozdziale o manowcach umysu.
To podejcie prowadzi do radykalnych propozycji: umysu jako kluczowego aspektu
rzeczywistoci, niealgorytmicznych teorii mylenia.
Istniej interpretacje mechaniki kwantowej wymagajce wiadomoci, ale s te bardziej
rozsdne interpretacje.
Jakoci wrae nie daj si sprowadzi do wasnoci fizykalnych, ani
klasycznych ani kwantowych.

John Eccles, neurofizjolog, i Henry Margenau, fizyk matematyczny,

oraz Karl Popper, filozof, napisali: "The self and its brain" (Ja i jej
mzg).
Mechanika kwantowa umoliwia wpyw ducha na materi.
Wizki dendrytw (dendrony) otoczone s polami wpywajcymi na
zmian prawdopodobiestw pobudze synaptycznych; energia jest
zachowana.
"Psychony", czyli kwanty psychiki, odpowiadaj za zmian pobudze
neuronw, nie wymaga to energii.
W ten sposb mzg odbiera i wypenia rozkazy nadchodzce ze wiata umysu.
Odsunicie problemu umys w nieokrelone "zawiaty" prowadzi do
nieskoczonego regresu niczego w istocie nie wyjaniajc.
Takie podejcie jest bezpodne: istotne procesy decyzyjne zachodz w
sferze, w ktrej nie mona prowadzi bada, pojawiaj si z zawiatw, ale
mamy je uzna za najistotniejsz cz naszego ja.
Rwnie dobrze mgbym uzna, e moje odbicie w lustrze jest takim
niematerialnym wiatem: gdzie si podziewa mj sobowtr gdy nie stoj przed lustrem?
Sztuczna inteligencja bez psychonw byaby niemoliwa, a modele mzgu coraz lepiej
wyjaniaj funkcje psychiczne.

Hameroff i Penrose twierdzili, e funkcja falowa spontanicznie kolapsuje z powodu

oddziaywa grawitacyjnych wytwarzajc proste wraenia.
Dlaczego? Jak miliardy elementarnych wrae tworz wraenia wiadome?
W mzgu nie ma miejsca na procesy kwantowe bo:

trwajzakrtkobydoprowadzidosynchronizacjitrwajcejsekundlubduej,
mzgjestzaciepybytakieprocesymogytugrarol.
niemapotrzebyuywaniawyjanienapoziomiekwantowymtam,gdziewystarcz
klasyczne.

Kwantowe aspekty ycia to znacznie wicej ni spekulacje na temat wiadomoci (Abbott,

Davis i Pati, 2008)

Podsumowanie rnych propozycji rozwizania trudnego zagadnienia wiadomoci.

Teoria Proponent Komentarz

Starepodejcieniczegoniewyjanio.Wielcydualiciju
Platon,Kartezjusz, wymarli?
Dualizm
Eccles,Popper... Nowe:psychonycznikiemzewiatemumysu?Tenie
pomaga.

Naszeumysynieswstaniezrozumietakgbokich
Neomisterianie C.McGinn pyta.
Skdtowiemy?Wyjtkowobezpodnypogld.

wiatumysuzredukowanydodyspozycji,ajzyk
D.Dennett,Paul "psychologiipotocznej"wyeliminowanynarzecz
Niemaproblemu
Churchland neurofizjologicznego;
Niemamowy!wiatDuchaistnieje!

Naturalistycznydualizm:informacjamaaspektfizycznyi
Niereduktywne Spinoza,Chalmers fenomenalny.
Toniejestadnewyjanienie!
 Sabypanprotopsychizm:protofenomenytworzwiadome
Panpsychizm Seager,Rosenberg dowiadczeniawzoonychsystemach.
Czymsiczemuniejestemwiadomywkomie?

Mechanikakwantowatoteoriaholistyczna,umys
Kwantowe Stapp potrzebnydoredukcjifunkcjifalowych;
Czegomonasispodziewapotakiejteorii?

Myleniewymagaproceswnieobliczalnych,potrzebna
jestzupenienowafizyka.
Nowafizyka Penrose
30latsuperstrunniewyjanioniczegonawetna
elementarnympoziomie.Powodzenia!

Stanymzgusidentyczne(lubidentycznecodotypu)ze
stanamiumysu,neuronymaj'moceprzyczynowe'
Smart,Humprey,
Redukcjonistyczne powodujcewraenia.
Searl
Niemaidentycznoci,wanesrelacje!wiatumysujest
autonomiczny,mzgtotylkosubstrat.

Mzg'jako'tworzydowiadczenia,potrzebujemywicej
Neurobiologiczne Crick,Koch,Taylor szczegw,identyfikacji'neuronwwiadomoci'.
Jakrozwizaniemoepojawisiztakichszczegw?

7.6. wiadomo potraktowana neurofilozoficzne

Czy wraeniom naprawd nie mona przypisa adnej

funkcjonalnej roli? Co waciwie mamy wyjani?
Konieczna jest lepsza fenomenologia: czy patrzc na kolor
czerwony mam istotnie inne wraenie, ni patrzc na kolor
zielony lub syszc ton?
Oczywicie odrniam te wraenia nazywajc i kontrastujc z
innym wraeniami, odwoujc si do pamici, czy mgbym to jednak stwierdzi nie majc
adnego punktu odniesienia?
W czasie kontemplacji mog zawiesi funkcje intelektualne i znikn wraenia.
Tylko gdy dziaaj mechanizmy poznawcze wiem, e mam wraenia; gdyby nie pami nie
mgbym powiedzie, czy mj stan umysowy jest taki sam czy odmienny.
Zdolno do odrniania wrae wymaga wic na pamici: taki kolor morski, bardzo
przyjemny, jak wody na Malediwach ...
Czy podobne przekonanie moe mie maszyna?
Procesy obliczeniowe i maszyny Turinga nie s dobr analogi dla funkcji mzgu.
Mzgo-podobna organizacja modelu przetwarzajcego informacj
podobnie jak sie neuronw prowadzi do funkcji umyso-
podobnych.
Przekonania artilektu staj si coraz bardziej podobne do naszych.
Czy artilekt moe by przekonany, e ma wraenia? Jakie
warunki trzeba speni, by by o tym przekonany?
"Czym jest wiadomo"? Wynikiem zdolnoci do "zdawania
sobie sprawy", posiadania przekona, e si ma wraenia.
Nie oznacza to redukcji stanw wiadomoci do stanw mzgu.
Jakoci wrae trzeba wyjani jedynie z punktu widzenia
dziaania subiektywnych mechanizmw poznawczych.
Przewidywanie: mechanizmy poznawcze s konieczne do
odczuwania wrae, mona je czasowo wyczy, np. w hipnozie czy transie.

Sieci neuronowe, komputerowe modele pamici, w ktrych kady neuron oblicza aktywno
na podstawie aktywnoci innych poczonych z nim neuronw, wykazuj liczne cechy
pamici, ktre znamy z introspekcji:

Zdolnodorozpoznawaniauszkodzonychwzorcw.
Przywoaniecaegoepizoduzfragmentarycznychwskazwek(np.samegozapachu),czyli
adresowalnokontekstowa.
Szybkorozpoznawaniawzorcaniezaleyodliczbyzapamitanychwzorcw,nie
przeszukujesikolejnocaejpamici.
Czcioweuszkodzenieprowadzidooglnegopogorszeniasijakocirozpoznawania,alenie
zapominaniakonkretnychfaktw.
Interferencjapodobnychwzorcwpowodujeludzkopodobne
pomyki.
Przepenieniepamiciprowadzidochaotycznegozachowania.

Pami komputerowa ma niewiele wsplnego z biologiczn.

Mamy dwa rodzaje pamici trwaej:

pamidugotrwa,wolnozmiennpodstawstabilnego
obrazuwiata;
rednioterminowypodsystempamici,pozwalajcynaszybkiezapamitywanie.

Dwa rodzaje pamici pomagaj rozwiza dylemat stabilnoci-plastycznoci.
Zmieniamy utrwalony obraz wiata bardzo powoli (wyjtki "potwierdzaj regu", zamiast j
wymaza, argumenty s ignorowane lub zapominane), ale potrafimy zapamita epizody po
jednym razie.

Pami jest wasnoci sieci neuronowych, pobudliwoci neuronw i

sprawnoci synaptycznych, czyli si, z jak neurony mog na siebie
wzajemnie oddziaywa.
Pami jest martwa bez procesw dynamicznych, ktre zaktualizuj
jej stany.
Pami robocza aktualizuje zawarto pamici dugo i redniotrwaej.
Pami robocza jest krtkotrwaa i mao pojemna: okoo 72 porcje
informacji.

Podstawowe zadanie mzgu to rozpoznawanie obiektw i ocena ich wartoci.

Funkcje kognitywne mona opisa jako procesy obliczeniowe wykonywane na
reprezentacjach symbolicznych.
Funkcje afektywne s zwizane z reakcjami fizjologicznymi caego organizmu.
Rozpoznawanie jest szybkie, ale niedokadne, wystarczy by zadecydowa: walka czy
ucieczka.
Rozpoznanie jest wolniejsze, konieczne jest odwoanie si do pamici.
Wikszo rozpoznanych obiektw nie wymaga natychmiastowej reakcji, ocena przyszej
wartoci wymaga odniesienia do modelu wewntrznego, reprezentacji siebie.

Dlaczego mamy wraenia (qualia)? Szczur te je ma.

Szczur smakujc trutk o powolnym dziaaniu musi skojarzy smak z wczeniejszymi
przeyciami.
Reprezentacja sygnaw smakowych jest ciga, to nie-symboliczna
aktywacja neuronw (wektorowa).
Moemy rozpozna wiele smakw, ale mamy tylko cztery
podstawowe okrelenia.
Reprezentacja wrae smakowych w pamici roboczej jest rezultatem
pobudzenia ladw pamici wczeniejszych stanw mzgu.
Aktywizacja podobnych reprezentacji udostpnia zwizane z nimi
skojarzenia.
Pobudzenia obszarw mzgu zwizanych z analiz danych
zmysowych zachodz w rnym stopniu i s rnie zlokalizowane,
nie mona wic przypisa do nich jednoznacznie werbalnego symbolu.

(Wch, smak) => kora wchowa i smakowa => informacja w mzgu => szukanie skojarze
=> pobudzenie pamici skojarzonych epizodw => aktywizacja dziaania i aktywizacja
emocji => komentarz wewntrzny = wraenie.

Inny przykad: widzenie za pomoc jzyka, lub bardziej ogolnie, substytucja zmysw.
Stymulacja jzyka informacj z kamery prowadzi do powstania najpierw chaotycznych i
niestabilnych wrae.
Mzg uczy si pamietajc powtarzajace si wzorce, porwnuje zapamitane z aktualnymi,
dodaje kontekst, caa reakcja prowadzi do powstania specyficznych wrae.
Pod wieloma wzgldami qualia widzenia jzykiem s odmienne od normalnego widzenia: nie
ma koloru, rozdzielczo jest niska, kontrast bardzo may, ale orientacja przypomina
wzrokow.

Hipoteza: wraenia s wewntrznym komentarzem (w wikszoci) niewerbalizowanych

stanw mzgu, reprezentowanych w pamici roboczej.
Symbole wskazuj na obiekty zewntrzne lub wewntrzne, na co istniejcego w relacji do
innych obiektw.
Jakoci wrae, oddzielone od samych wrae, na nic nie wskazuj, s wic niewyraalne.
Widzc czerwony przedmiot mam wraenia, skojarzenia zwizane z kolorem wynikajce z
zapamitanych wczeniej sytuacji, z wiedzy, e kolor czerwony jes tpodobny do rowego ale
nie zielonego, cakiem inne rzeczy kojarz si z zielonym ni czerwonym (Clark, 1996).
Skupiajc si tylko na kolorze mamy elementarn reprezentacj wewntrzn pobudzenia
ukadu wzrokowego (gwnie obszaru V4).
Nie ma adnego obiektu w relacji z dan jakoci: ten specyficzny stan mzgu mona nazwa
"jakoci wraenia".

Wraenia smakowe s konieczne by rozstrzygn, co jemy i na ile jest to jadalne.

Mechanizmy poznawcze musz odnie wraenie - cig reprezentacj stanu kory smakowej
i wchowej - do modelu wewntrznego wiata.
Postrzegane jakoci wrae nie daj si oddzieli od funkcji, ktr te wraenia speniaj.
Wraenia dotykowe maj przestrzenn natur bo ich funkcj jest informowanie mnie o
nacisku, wzrokowe i suchowe podobnie, wchowe w niewielkim stopniu (u ludzi), a
smakowe s cakiem nieprzestrzenne.

Wnioski:

Poprawiajc dyskryminacj stanw umysu przez trening percepcyjny

zmieniamy odczuwane jakoci wrae.
Ksztacenie suchu, smaku, zapachu, prowadzi do nowych jakoci wrae.
Jest to wyniki trenowania pamici wrae, zdolnoci do lepszego porwnania (dyskretyzacji)
cigych reprezentacji stanw mzgu.

Wewntrzne komentowanie stanw mzgu zachodzi nieustannie: proces ten wie si z

"utrzymanie uwagi" w jzyku stanw mentalnych, lub synchronizacj grup neuronw na
poziomie neurodynamiki.
Przez pewien czas mam wraenie, bo stan mojego mzgu jest utrzymywany, ale brak
synchronizacji neuronw lub silniejsza synchronizacja na innych bodcach powoduje
rozmywanie lub zanikanie wrae.
Warto danego bodca wymaga odniesienia do "ja", wic musz twierdzi: "(ja) sysz".
Oczywicie! Stany mzgu naprawd istniej. Jedynie przekonanie o specjalnym stanie
ontologicznym wrae jest zudzeniem.
Wraenia s nieodczn czci naszej wewntrznej rzeczywistoci (wirtualnego modelu
wiata).

Poczucie tosamoci jest zwizane z priopriocepcj, stanem ciaa.

Kontrolowanie ciaa i przewidywanie rezultatw dziaania mini wymaga wewntrznego
modelu ciaa, a to prowadzi do rozwoju mzgu.
Model wewntrzny doprowadzi do powstania "jestestwa" i rozwaa "co by byo gdyby".
Moemy trenowa w wyobrani rne reakcje.
Kontrola ciaa wymaga przetwarzania wikszej iloci informacji ni zagadnienia
intelektualne: atwiej wygra z Kasparowem ni sabym pikarzem. Dlatego nie mamy
robotw, ktre wykiwaj sabego pikarza, a mamy programy szachowe, ktrych nikt nie
pobije.

Fenomenologia blu:
Bl nie jest tosamy z cierpieniem.
U masochistw bl wywouje przyjemno.
Pomimo intensywnego blu mona nie odczuwa cierpienia (np. w ferworze
walki).
Mona te zapomnie o blu gdy mechanizmy poznawcze zaangaowane s w
inne zadania.
Wraenie blu to kwestia interpretacji przez mechanizmy poznawcze.

Rola pamici sensorycznej w powstawaniu wrae.

Dwik trjwymiarowy wymaga przechowania przez mzg sygnau porwnywanego z
sygnaem docierajcym do drugiego ucha.
Interpretacja, procesy kognitywne, s konieczne do powstania wraenia dwiku
przestrzennego.
Kognitywna interpretacja stanowi nie tylko warunek konieczny do powstania wraenia, dziki
niej jestem przekonany, e mam wraenie.
Wynik oceny - wraenie - jest czci chwilowego modelu wiata, cig reprezentacj
wewntrzn.
Mzg pyta sam siebie "co to jest" i odpowiada: przestrze akustyczna.
Reakcje naszego organizmu s wynikiem interpretacji stanw mzgu. Nie mona sobie
wyobrazi wrae oderwanych do tych reakcji.

Dalsze wnioski.
 Brakwewntrznegokomentarzaspowoduje,epoczucie"mam
danewraenie"osabnie,np.naskutekhabituacji,wyczenia
dominujcejpkulimzgu.Przestajemybyprzekonani,e
odczuwamywraenia.
Trenowaniemechanizmwpoznawczychprowadzido
"wyostrzaniazmysw",awicnowychjakociwrae,
dostpnychrwniewsnachwiadczytoorolimechanizmw
pamiciwprocesachdyskryminacji.
Wraeniazaleoddziaaniamechanizmwpoznawczych.
Zawieszeniedziaaniatychmechanizmwpowinnoprowadzido
znikniciawrae.Dlategomoemy"patrzeniewidzc".
Wraeniaspeniajrolfunkcjonaln,dlategomajrne
wasnoci:wzrokowe,dotykowe,czucietemperaturyiblumaj
strukturprzestrzenn,wmniejszymstopniusuchowe.Wraeniasmakuczyzapachu,myli
(cichemwienie)iwyobraeniatakiejstrukturyniemaj.
Stymulacjastrukturmzguodpowiedzialnychzaprzetwarzaniedanychwraepowinna
prowadzidoichpowstawaniatylkowtedy,gdymogonewpynnapamirobocz.
Rozpoznawaniewstrtuwidocznegonaczyjejtwarzy(realizowaneprzezkorprzedniej
czciwyspy)powinnoangaowatesameobszarygdywstrtwywoywanyjestprzez
bodcesmakowe.
Graaktorskawstaniepenejabsorpcjipowinnaprowadzidoautentycznegoprzeywania
stanwemocjonalnychudawaneemocjemogsistaprawdziwymiemocjami.
Intencjonalnosystemu:wynikazoparciasinaoczekiwaniach,pamicipoprzednich
zdarze.
Pamiproceduralnaniemoebyuwiadamiana,gdyobszarymotorycznenietworz
stanwrezonansowych.

Mona wycign znacznie wicej szczegowych wnioskw, brakuje jednak systematycznej

fenomenologii wiadomoci.
Reakcje "przytomne" robota nas nie dziwi, postrzega i reaguje, a jego reakcje mog by
zwizane ze skojarzneiami, jakie podsuwa mu pami.
Pami pozwala na internalizacj obrazu wiata, wic w mzgu takiego robota mog
zachodzi wyobraone reakcje, z ktrych te bdzie sobie zdawa spraw, musi wic
twierdzi, e jest ich wiadomy.
Skd bdziemy wiedzie, e sztuczny system jest ju naprawd wiadomy? Podobnie jak w
przypadku ludzi czy zwierzt, obserwujc zachowanie.
Jeli system ma odpowiedni architektur, utrzymuj si w nim stany wewntrzne, cigi myli
i wrae, ktre potrafi skomentowa i uzewntrzni, jesli te komentarze bd miay struktur
podobn do naszych, nabierzemy przekonania, e jest naprawd wiadomy.
Mona przekroczy przepa pomidzy wiatem umysu i mzgu, psychicznym i fizycznym!

Czy pozostaje tu jeszcze co do wyjanienia?

Po skonstruowaniu robota zachowujcego si w wiadomy sposb nasze intuicje si zmieni.
Podobne pogldy wyrazi Kevin O'Regan w referacie: How to build a
robot that feels.

Tendencje do wkraczania neuronauk na kolejne obszary s silne.

Neuroteologia zajmuje si korelatami neurofizjologicznymi stanw
mistycznych.
Przeycia mistyczne s rdem i istotnym skadnikiem wielu religii (nie
wszystkich).
Tymi zagadnieniami interesowaa si psychologia przey transpersonalnych, ale sama
psychologia transpersonalna wyrosa z psychologii humanistycznej i na razie sabo czy si z
neuronaukami.

Neuroetyka uzasadnia zachowania moralne z neurobiologicznego punktu widzenia.

George Lakoff i Mark Johnson, w ksikach "Metafory, ktrymi yjemy" (1980), oraz
"Philosophy in the flesh" (1999), przeanalizowali metafory dotyczce moralnoci.
Z tej analizy wnioskuj, e zasady moralnej oceny odnosz si w pierwszym rzdzie do
zagadnie, ktre wpywaj na nasze zdrowie fizyczne i psychiczne, dobre samopoczucie.
Dobre samopoczucie psychiczne przenosi si na relacje spoeczne.
Podstaw moralnoci jest zdolno do wsp-odczuwania, empatia, a ta wynika z istnienia
"neuronw lustrzanych", pozwalajcych na uczenie si przez imitacj.

Wiele przekona jest wsplnych dla wszystkich ludzi, niezalenie od kultury:

Lepiejbyzdrowymnichorym,lepiejbysilnymnisabym.
Lepszajestwoda,poywienieipowietrzeczysteniskaone.
Lepiejjestdecydowasamemuzasiebie(bywolnym)nibyuzalenionymodcudzych
decyzji(byzniewolonym).
Lepiejposiadazasoby,ktrepozwalajnaniezaleno,nibynaasceinnych.
Lepiejjestczusibezpiecznieniywzagroeniu.
Lepiejbyczcigrupyiwzajemniesiosiebietroszczy,nibyizolowanymczy
zaniedbywanym.

Potwierdzajtobadaniarozumieniamoralnoci,np.testmoralnychdylematwprowadzonezludmi
zrnychkultur.
Czyprzesunieszzwrotnic,cozabijejednosob?AjelitoTwjprzyjaciel,apozostaych5to
nieznajomi?Decyzjewobliczutakichdylematwmoralnychrnisiwzalenociodosoby,aleich
rozkadwrnychspoecznociachjestpodobny.
Sumieniejestopartenazdolnocidoempatiiiodruchwwarunkowychpowstaychdzikikaromi
nagrodomwdziecistwie.

Literatura
 Brentano,F:Psychologiazempirycznegopunktuwidzenia.Warszawa:PWN,1999.
BrooksR,FleshandMachines:HowRobotsWillChangeUs(Pantheon,2002
ChurchlandP.S,Neurophilosophy:TowardaUnifiedScienceoftheMindBrain.(1986)
Cambridge,Massachusetts:TheMITPress.
ChurchlandP.S,SejnowskiTJ.(1992)PatriciaS.ChurchlandandT.J.Sejnowski.Cambridge,
Massachusetts:TheMITPress.
ChurchlandP.S,NeurophilosophyandAlzheimer'sDisease.(1992)SpingerVerlag.
ChurchlandP.S,TheMindBrainContinuum(1996).EdR.R.LlinasandPatriciaS.Churchland.
TheMITPress.
ChurchlandPM,ChurchlandPS,OntheContrary:CriticalEssays19871997(1998)MITPress.
ChurchlandPS,BrainWise:StudiesinNeurophilosophy.(2002)Cambridge,Massachusetts:
TheMITPress.
ClarkAusten,SensoryQualities.OxfordUni.Press1993
Dehaene,S.(1997)Thenumbersense:Howthemindcreatesmathematics,Oxford
UniversityPress
EdelmanG,Przenikliwepowietrze,jasnyogie.Omateriiumysu.PIW,Warszawa,1999
EvesH,MathematicalCircles.Adieu,Boston,1977.
Humprey,N.Gettingthemeasureofconsciousness.
Lakoff,G.&R.E.Nunez(2000),Wheremathematicscomesfrom,BasicBooks.
Seth,A.K,Izhikevich,E.I,Reeke,G.N,Edelman,G.M.Teoriesandmeasuresofconsciousness:
Anextendedframework.PNAS103(2006)1079910804

Center for Naturalism | Naturalism.org |

 "Nierozumiemludzi,ktrzyswystraszeniprzeznoweidee,jabojsistarych.
JohnCage.

8. Umys i Ewolucja
S dwa rodzaje pyta: jak i dlaczego?
Nie wystarczy zrozumie jak dziaa mzg, trzeba poszukiwa przyczyn, dlaczego pewne
funkcje si rozwiny w taki a nie inny sposb.

Dlaczego wiat jest taki, jaki jest? Prosta odpowied brzmi:

Wszystko jest takie, jakie jest, bo takie si zrobio.

Czy to znaczy, e mona symulujc ewolucj stworzy inteligencj od nowa?

Wtpliwe, przyczyn nie da si odtworzy, ewolucja moga przebiega cakiem inaczej, ...

8.1. Kosmiczny kalendarz - orientacyjne daty

Zamy, e 1 mld lat = ok. 30 dni, co z grubsza odpowiada wiekowi Wszechwiata (ok. 13.7
mld lat, z bdem rzdu 0.2 mld);
1,4 mln lat = 1 godzina, 23000 lat = 1 minuta, 386 lat = 1 sek.

13.7mld
01.01 WielkiWybuch:powstanieWszechwiata.
lat

............................................

PowstaaDrogaMleczna,ok.400mldgwiazd
07.01 13mldlat
powstaozeskupiskawodoru.

............................................

4.6mld
03.08 PowstanieUkaduSonecznego,najstarszemeteoryty.
lat

44.5mld Powstanieplanet,wtymZiemi,zpopioupo
01.09
lat supernowych;tabelastratygraficzna.

 3.8mld Koczsikataklizmy,najstarszeskaynaZiemi,lady
09.10
lat skamieniaychbakterii,chromosomy.

3.5mld Wirusy,bakterieprekariotyczneimechanizm
16.09
lat fotosyntezy(Sinice).

23mld AtmosferZiemizatruwatlen,1.8mldlattemubyo
01.10
lat gojuok.15%.

1.8mld
08.11 Rozwijajsikomrkizjdrem(Eukaryota).
lat

1.5mld
17.11 Pojawiajsiorganizmydwupciowe.
lat

............................................

800mln
06.12 Koniecwielkiegozlodowacenia(Ziemianieka).
lat

600mln Metazoa,organizmywielokomrkowe(gbki,
13.12
lat ukwiay,robaki).

Kambr:pocztkowoplankton,sinice,glony,trylobity,
570mln
15.12 archeocjaty(organizmymorskie),pniejeksplozja
lat
formycia,powstajgwnetypyorganizmw.

490450 Ordowik,rozwjflory,gowonogi,438mlnlattemu
16.12
mlnlat wymaro85%wszystkichgatunkw.

440420 Sylur:rolinywychodznald,pierwszekrgowce
19.12
mlnlat bezszczkowceiryby;wymieranie.

Dewon:paprocie,widaki,skrzypy,stawonogi,ryby
420360
20.12 dwudyszneipierwszezwierztaldowe(czworonogi);
mlnlat
364mlnlattemuwymaro83%wszystkichgatunkw.

21.12 360300 Karbon:rolinyszpilkowe,owadyskrzydlate,pazy,

 mlnlat gady.

Perm:drzewaiglaste,miorzbowe,gady
ssakoksztatne;250mlnlattemuwymaro90%
300250
23.12 organizmwmorskich,przeszo60%rodzingadwi
mlnlat
pazw,30%rzdwowadw(wideoz
encyclopedia.com,kopialokalnie).

Trias:pierwszedinozaurygadykrlujnaZiemi
250200
25.12 przeznastpne4dniipodkoniecokresumaessaki;
mlnlat
200mlnlattemuwymaro80%gatunkwmorskich.

200150 Jura:wielkiegadywodneildowe,pierwszeptaki
26.12
mlnlat (archeopteryks)iprawdopodobniessaki.

15065 Kreda:ssakioyskowe,wielkiewymieranieok75%
27.12
mlnlat gatunkw(meteor?).

6528mln Paleogen:koniecdinozaurw,wielkiewymieranie
30.12
lat gatunkw,rozwjssakwirolinokrytonasiennych.

Miocen:jestjuwikszoobecnieistniejcychrodzin
287mln
31.12 ptakwissakw,niektressakiwracajdowody,
lat
pojawiajsidrapienikiimapyczekoksztatne.

Praformyludzkie,szybkirozwjmzgu,zmiany
31.12 7mlnlat
klimatycznepowodujczstezmianyekosystemu.

Dalszyrozwjmzgu(encefalizacja),kamienne
narzdzia;
Homosapienssapiensprzed5minutami;
31.12 2mlnlat
ostatniaepokalodowcowa,cywilizacja,rolnictwoto
1012tys.lat,czyliostatnie30sekund,

spisanahistorialudzkocitoostatnie10sekundroku.

Inne przykady historii ycia (Wikipedia), lub universe timeline, krtka historia wiata.

Na ile s to pewne ustalenia? Sensacj 2010 roku byo przesunicie o 18 mln lat przy okoo
400 mln (a wic o 5%) datowania pojawienia si tetrapodw (czworononych krgowcw,
ktrych lady odkryto w Grach witokrzyskich).
Historia ycia na pewno zmieni si w szczegach, ale mao prawdopodobne by paleontologia
zmienia si w bardziej dramatyczny sposb.

Kalendarze holoceski dodaje 10.000 lat do obecnego roku, z grubsza mierzc czas rozkwitu
cywilizacji od koca epoki lodowcowej (okoo 12.000 lat temu).
Przez ostatnie 2 mln lat a 90% czasu byo w Europie zimno, wikszo ldu pokryta bya
lodem.
rednie temperatury podlegaj powolnym zmianom, np. w latach 1550-1850 panowa may
okres lodowcowy.
Dlaczego topnienie lodowcw jest dla nas tak zaskakujce, skoro topniej od 12 tysicy lat?
Przed 1940 rokiem lodowce topniay szybciej!

Czemu co ok. 26 mln lat wymierao wikszo gatunkw? Mogy to spowodowa due
meteoryty, albo planetoidy, i powstajce w wyniku tego superwulkany.

Wniosek1:czasubyoniezmiernieduo,wielkiekatastrofystwarzayszansnapojawianie
sinowychgatunkw,ktrewstabilnychwarunkachklimatycznychiprzyzapenionych
niszachekologicznychniemajszanspowsta.
Wniosek2:wszystkiegatunkimuszbynagbszympoziomiespokrewnione,widatona
poziomiemechanizmwkomrkowychigenetyki.
Wniosek3:czaspomidzykolejnymiwanymiwydarzeniamiwhistoriirozwojuskracasi
bardzoszybko.

Karol Darwin wyda "O pochodzeniu gatunkw" w 1859 roku; jego

biografi (White, Gribbin 1998) naprawd warto przeczyta.
Biologia bez ewolucji nie ma sensu; ewolucja krytykowana jest
przez tych, ktrzy jej zupenie nie rozumiej.
Dlaczego mamy tyle samo krgw szyjnych co yrafa i kret? Ktre
zwierzta mog zastpi czowieka w badaniach medycznych?
adna inna teoria na takie pytanie nie odpowie: biologia ma sens tylko w wietle ewolucji.

Zasady, na ktrych opiera si proces ewolucji:

1. Konieczneswzorce,np.geny,memylubcigibitw.
2. Koniecznajestmoliwopowielaniawzorcw.
3. Wzorceczasamipowielaneszbdamilubulegajzmianom(mutacjom).
4. Organizmy,powstajcewoparciuowzorce,konkurujzesob.
5. Zmiennerodowiskofaworyzujepewneorganizmy(dobrnaturalny).
6. Tylkoniektreorganizmyprzetrwajdowiekureprodukcyjnegoiichwzorcezostan
skopiowane.

Modele komputerowe (kopia lokalnie) pokazuj, jak nieznacznie wiksza przydatno

pewnych cech budowy ciaa (np. obecno plamki reagujcej na wiato) moe w cigu
kilkuset pokole doprowadzi do wyksztacenia zoonych organw, takich jak oko, na wiele
sposobw.


Przyczyny okresowego wielkiego wymierania i duej miertelnoci organizmw w

pocztkowym okresie rozwoju ycia to:

zmiennoklimatyczna,
drastycznezmianyekosystemu(np.pojawieniesitlenuwatmosferze),
dziaalnowulkaniczna,
upadkiasteroid,
ruchkontynentw,izolacjaekosystemw(wyspy,Australia),
konkurencjamidzygatunkami.

Te czynniki, oraz wielka presja na zajmowanie wolnych nisz ekologicznych i lepsza adaptacja
do nowych warunkw spowodoway wymarcie 99% gatunkw istniejcych na Ziemi!
W pierwszym przyblieniu wszystkie gatunki ju wymary ... a na naszych oczach wymiera
reszta, ekosystemy bardzo zuboay.

Kilka czsto zadawanych pyta, wynikajcych z braku zrozumienia teorii ewolucji:

1. Czowiekniemoepochodziodmapy.
Oczywicie,eczowiekniepochodziodmapy.Tenprzesdpokazuje,jakkrytycyewolucji
cakiemnierozumiejocochodziwewolucji.cofajcsiwsteczwczasieomilionylat
widzimywmaterialekopalnianym,jakzmieniasihomosapiensipoprzedzajcygo
praludzie,malaawielkoczaszkiiumiejtnociwytwarzanianarzdzi.Zmieniaysirwnie
antropoidyijelisicofno7milionwlatwidzimyjutylkoprymitywneformy,praprzodka
zarwnoludzijakiczekoksztatnychmap.Czymonazaprzecza,ewiatsizmienia?
2. Czowiekjestzbytzoonybymgpowstaprzypadkiem:potrzsajcworekzkominigdy
nieuoymyszkieletu.
Oczywicie,enieuoymy.Ewolucjaniejestdzieemprzypadku,tylkowynikiemdoboru
naturalnego,skomplikowanychoddziaywa.


3. Oko,ucholubskrzydojestprzydatnedopierowostatecznejformie.
Nieprawda,chociawsprawieokanawetDarwinmiapocztkowo
wtpliwoci.Zwierztamaj9rnychtypwoczu(por.rniceuowadw,
limakw,rybissakw),powstayoneokoo40razyniezaleniewwyniku
ewolucji.
Dlaczegouchomatakdziwnbudow?Ucho,zkowadekiem,moteczkiemiresztaparatu
 suchowego,powstaozkociszczkigadw,ktreopuszczajszczkbywyczuwawibracje.


4. Niebyodostatecznieduoczasu,bymogypowstanowegatunki.
Modelepokazuj,esoczewkarybiegookamogapowstaz
komrekwiatoczuychwczasiekrtszymni0.5mlnlat(wideoz
PBS).
Wielkieokresywymieraniazwalniayliczneniszeekologiczne,tempo
ewolucjibyozmienne.

5. Dlaczegopowstaynaczelneanieinnezwierzta?Moejednakbyjakiinteligentnyprojekt?

Trbasoniajestniezrwnana,mackiomiornicyte...czyliwszystkojestcudem.
Corazwicejzwracasiuwagnabdyewolucji:budowaorganizmujestdalekaod
doskonaoci,odbdwwDNA(Avise,2010),problemwanatomicznych(lepaplamkaoka,
przebiegnerww,jelit,przepuklina),poprowizorkwmzgu(Marcus,2009),medycyna
ewolucyjna(Darwinowska)toniedawnywynalazek(Nesse,Williams,1995).

Teoria to spjny system pojciowy opisujcy jak dziedzin, opisujcy i wyjaniajcy relacje
pomidzy obserwacjami.
Nie ma "teorii" inteligentnego projektu, bo niczego konkretnego nie wyjania, nie pozwala
formuowa szczegowych pyta ani odpowiedzi.
Teoria inteligentnego spadania znana od czasw Newtona, gosi, e wytumaczenie grawitacji
wymaga zewntrznego, inteligentnego bytu utrzymujcego planety na swoich torach ... czy
jest to alternatywna teoria?

Ernest von Hckel zauway (1866) podobiestwo rozwoju

embrionalnego wszystkich zwierzt.
"Rozwj ontogenetyczny (formy osobnika) powtarza rozwj
filogenetyczny (ewolucyjne zmiany gatunkw)", gosi jego
teoria rekapitulacji.
Jest to pozorne podobiestwo, bo zwizki onto i
filogenetyczne s znacznie bardziej skomplikowane, ludzki
zarodek nie przechodzi przez wszystkie etapy filogenezy.
Jest zaledwie okoo 20 planw budowy organizmu, np.
grzybw, stawonogw, miczakw, rolin, owadw, gadw,
ssakw itp.
Miliony gatunkw to wariacje na niewielk liczb tematw. Trudno jest zmieni raz ustalony
podstawowy plan genetycznej synchronizacji funkcji yciowych - wynika to z hierarchicznej
natury kontroli genetycznej.

Niewielkie rnice w porzdku i czasie wczania si poszczeglnych genw w sieci

interakcji wywouj due rnice w budowie i w zachowaniu si organizmw.
Taksonomia lub systematyka molekularna znacznie ulepszya metody tworzenia drzew
filogenetycznych.
Pocztkowo teoria ewolucji zajmowaa si drobnymi rnicami (np. ksztat dzioba
spokrewnionych ptakw na rnych wyspach).
Nieskoczone wariancje skupiaj si wok ograniczonej liczby planw budowy organizmw,
wynikajcych z przeporzdkowania, powtarzania, podziau i zmiany skali.
Przejawia si to w niewielkich zmianach na poziomie genetycznym, chocia morfologia moe
si zewntrzne znacznie zmieni.
Bejan i Marden (2006) pokazali, jak wzorce ruchu zwierzt pywajcych, biegajcych lub
latajcych, od ryb i pazw po ssaki, daj si wyjani rwnaniami uwzgldniajcymi si,
energi, mas i czsto; s to oglne zasady budowy organizmw.

Algorytmy ewolucyjne, algorytmy genetyczne pozwalaj na komputerowe symulowanie

uproszczonych procesw ewolucji.
Sztuczne ycie to dziedzina pokazujca rozwj caych populacji ewoluujcych sztucznych
yjtek. Idee ewolucyjne pomagaj w uczeniu si systemw sztucznych.

W 1896 roku James Mark Baldwin zauway, e procesy uczenia si wpywaj na

zwikszenie szans przeycia, ewolucja kulturowa moe wic zmieni ewolucj biologiczn.
Zachowania wyuczone mog w duszym okresie czasu sta si zachowaniami
instynktownymi, s wic przekazywane z pokolenia na pokolenie; przypomina to
dziedziczno wedug Lamarcka (i ysenki), chocia mechanizm przekazu nie jest zwizany
z dziedziczeniem.
Bibliografia efektu Baldwina jest spora.

Ewolucja dzieje si na naszych oczach.

Legenda o japoskim klanie Heike, ktry przegra (w 1185 r) z
klanem Minamoto, a duch samurajw Heike wszed w ciaa
krabw; od tego czasu rybacy wyrzucali do morza kraby z
plamami na grzbiecie przypominajcymi ludzkie twarze i mamy
teraz japoskie kraby (Heike-gani) z cakiem adnymi
wizerunkami twarzy!
my szybko ewoluuj w halach przemysowych; bakterie
zmieniaj si najszybciej.
Liczne gatunki psw i innych udomowionych zwierzt powstay w cigu ostatnich 30.000 lat,
prawdopodobnie pocztkowo byy to wilki podobne do Husky.
Patrzc na wilki, przodkw psw, trudno byoby sobie wyobrazi, e tak szybko powstan
bernardyny, chihuahua czy pudelki. Rasy maych psw powstay w wyniku mutacji jednego
genu.
Wilki yy z praludmi ju okoo 135.000 lat temu.
Ko-ewolucja czowieka i wilka: czowiek upodobni si do wilka dziki jego udomowieniu,
ale zaszo to w czasach gdy ludzkie wsplnoty nie znay jeszcze "domu" (McGhee, 2002;
Schleidt i Shalter, 2003).
Wilki wsppracuj w stadach nie tylko w czasie polowa, ale opieki nad potomstwem,
kopania nor itd.
Dziki tej wsppracy ludzki wch uleg znacznemu osabieniu.
Niektre cechy organizmu mog by przypadkowe,
inne s istotne dla przeycia.
Wrd cech koniecznych do przetrwania wyrnia si
cechy sprzyjajce doborowi pciowemu: moe to by
pokaz inteligencji, jak u altannikw, lub pawi ogon.
Do czego taki wielki i ciki ogon jest przydatny?
Paw pokazuje, jakie ma silne geny, pomimo takiego
ogona dobrze sobie radzi, kada samica powinna to
doceni.
Trudno dociec, jakie znaczenie maj niektre cechy,
bo warunki ycia zmieniay si szybko i takie cechy

mogy by kiedy przydatne.

Przykad koewolucji: paski zebry i muchy tse-tse.

Dlaczego zebry maj paski? Najbardziej prawdopodobna teoria jest taka:
Rozkad paskw zebr rni si w rnych czciach Afryki.
Zebry przybyy na tereny afrykaskie okoo 2 milionw lat temu, bydo
ponad 10 mln lat.
Zebry nie s odporne na ukszenia much tse-tse, bydo zdyo si
uodporni ewoluujc jednoczenie z muchami.
Ukszenia much tse-tse wywouj panik wrd zebr i obojtno u byda.
Oko zoone (fasetkowe) muchy nie widzi pasiastej zebry przez falujce powietrze.
Paski s te przydatne do rozpoznawania si i koordynacji ucieczki w grupie; jest wic wiele
wspdziaajcych czynnikw.

Ile jest gatunkw organizmw ywych?

Bakteriiokoo10mln
Insektwok.1mln
Rolin300000.
Grzybwok.100000.
Miczakw81000,skorupiakw40000
Ryb29300
Ptakw9956
Gadw8240,pazw6199
Ssakwjest5416,wtymgryzoniok.2200,nietoperzyok.1100,
naczelnych424gatunki.

Koci Katolicki (ale poza tym niewiele innych organizacji religijnych) uzna teori ewolucji
za "co wicej ni hipotez".
Jednak czowiek uznawany jest za wyjtek ktry stoi poza ewolucj.
Czy droga od komrki do szympansa nie jest znacznie dusza ni od szympansa do
czowieka?

8.2. Umysy zwierzt.

Co oznacza mie umys? Jeli mie umys "oznacza moliwo do
nauczenia si operowania symbolami w taki sposb, by wasna
aktywno nadawaa im znaczenie i czynia je symbolami", to taniec
pszcz moe spenia takie kryterium.

O istnieniu umysw innych ludzi wnioskujemy na podstawie ich zachowania.

Obserwacje zwierzt prowadzone przez etologw pozwalaj zrozumie wiat zwierzt.
Obraz wiata tworzcy si w umysach zwierzt i ludzi jest odmienny od naszego, bo ich
zmysy s odmienne, a mzgi filtruj z otoczenia inne informacje ni te, na ktre my
reagujemy.

Zoono form zachowania wyranie ronie wraz ze wzrostem stopnia zoonoci mzgu.
Normalne ludzkie zachowania s znacznie bardziej zoone ni zwierzce, ale mona dostrzec
podobne formy zachowa i podobny poziom zoonoci u rnych zwierzt i ludzi
cierpicych na rne formy niedorozwoju mzgu.

Inteligencja ptakw.
Ptaki (kruki, papugi, kormorany, gobie i inne) potrafi:

liczydookoo6,
kojarzyskomplikowanesygnaywizualneisuchowez
nagrodami,
wykazujznakomitorientacjprzestrzenn,
potrafiobejprzezroczysteprzeszkodyoddzielajceje
odpoywienia,
potrafiuczysinowychzachowaprzezwzajemn
obserwacj;
krukijaposkiezrzucajorzechynaszosbyjerozjechay
samochody;
obserwowanokrukiuywajcegazekdowyciganiainsektwzdrzew,
krukBettyzginawetdrutiuygojakohaczyka.

Wiele bada przeprowadzono nad gobiami, ktre wykazuj rnorakie inteligentne

zachowania.
Zaskakujce wyniki z papug ako o imieniu Alex osigna Irene Pepperberg: papuga
nauczya si rozpoznawa pidziesit przedmiotw, rozrnia siedem kolorw, pi
geometrycznych ksztatw, nazywa relacje przestrzenne, oraz liczy do szeciu, posugujc
si w sensowny sposb 150 sowami.
Arielle, wielka papuga Ararauna, zna okoo 4000 zwrotw; Another Kind of Mind: A Talking
Bird Masters English, Arielle Publishing, 2007.
Fundacja Alexa i mwice ptaki.

Julia Fischer z German Primate Center nauczya Rico, psa rasy collie, odrnia nazwy 200
zabawek, ktre potrafi przynie; rozumie te prost skadni (Word Learning in a Domestic
Dog: Evidence for "Fast Mapping," by J. Kaminski, J. Call and Julia Fischer, Science, June 8,
2004).
Dialekty i rozwinity jzyk komunikacji pieskw preriowych
zbada Con Slobodchikoff: rne okrzyki alarmowe odpowiadaj
rnym rodzajom drapiecw; okrzyki zmieniaj si w
zalenoci od rozmiaru, koloru i szybkoci poruszania si
zagroenia; odgrywanie tych okrzykw prowadzi do
specyficznych reakcji ucieczki.
Rozwj neuronw lustrzanych, pozwalajcych na imitacje, moe
by kluczem do powstania inteligencji, chocia zoone ycie
spoeczne i zmiany klimatyczne, wymuszajce szukanie nowych sposobw na przeycie na
pewno te gra rol.

winie s bardziej inteligentne od psw.

W testach, ktre prowadzi Stanley Curtis (Penn State University) uywano
joystickw i gier wideo, winie uczyy si abstrakcyjnych rozrnie typu
"wska na okrelony obiekt", podczas gdy psy mogy si nauczy tylko
miejsca (np. lewy grny rg).
winie nauczyy si rwnie polece "siad, skocz, przynie" i pamitay je
przez lata uoglniajc nauczone zachowania na rne przedmioty.
winie prowadz zoone ycie spoeczne, mrucz do swojego potomstwa by je uspokoi,
maj sny, dobr orientacj przestrzenn, ucz si na podstawie wzajemnej obserwacji,
potrafi zwodzi inne winie zapewniajc sobie poywienie.

Nie ma wtpliwoci, e zwierzta wykazuj du inteligencj, reaguj w wiadomy sposb,

zdolne s do nauki abstrakcyjnych rozrnie,
rozpoznawania indywidualnych osobnikw rnych
gatunkw, potrafi w celowy sposb rozwizywa
problemy, uywa narzdzi.
Mzgi zwierzt do pewnego stopnia rni si od
mzgw ludzi, ale przetwarzaj informacj w
podobny sposb.
Badacze s obecnie bardzo ostroni by nie da si
nabra na syndrom mdrego Hansa jak i szybkich
ocen, ktre mona pomyli z liczeniem. Ko Hans,
yjcy na pocztku XX wieku, potrafi dodawa i literowa wyrazy, przekona o tym grono
ekspertw. Znaki dawa mu podwiadomie jego waciciel.
Ko nie nauczy si dodawa, ale robi co, czego nie potrafi ludzie, zauwaa subtelne
zmiany ich zachowania.
Inteligencja zwierzt w jednym obszarze przekracza ludzk, a w innych jest daleko w tyle.

Samowiadomo u zwierzt: eksperymenty z lustrami prowadzone przez Gordona Gallupa

wiadcz o zdolnoci rozpoznawania siebie.
W czasie snu umieszcza si bezwonn plam na ciele zwierzcia i obserwuje jego zachowanie
przed lustrem, w ktrym zwierz sie wczeniej ogldao.
Koty, psy, konie i wikszo innych zwierzt nie potrafi rozpozna siebie w lustrze, traktuje
odbicie jako inne zwierz. Niektre terytorialne ryby widzc swoje odbicie traktuje je jako
konkurenta i rozpoczynaj zachowania godowe (postawcie lustro przed bojownikiem
syjamskim!).
Test lustra przeszy szympansy (zwyke i bonobo), orangutany, delfiny, orki, sonie (nie
wszystkie), winie, gobie, sroki, kruki, sowy, niektre papugi i dzieci, ale zwykle dopiero w
18-24 miesicu ycia, ale nie zdaj go koty, psy czy mapy poza czowiekowatymi.
Goryle unikaj kontaktu wzrokowego uznajc to za dziaanie agresywne, ale Koko te
przesza test.
Delfiny s zainteresowane plamami narysowanymi na nich, ale nie ogldaj si wzajemnie,
mao zwracaj uwag na swj wygld.
Niektre mapy przed lustrem robiy do siebie miny, upikszay si, zachowujc podobnie do
ludzi; makaki przez par dni potrafi chodzi z lustrem
i stroi do niego miny.
Mode koty bawi si ze swoim odbiciem ale po paru
dniach przestaj si nim interesowa, by moe
dlatego, e przewiduj wszystkie ruchy odbitego kota,
oraz nie czuj jego zapachu i brakuje im informacji
akustycznej. Jeli porusza lustrem kot bdzie si
interesowa par dni duej swoim odbiciem, ale nie
rozpoznaje siebie.
Sonie i winie potrafi znale pokarm widziany tylko w lustrze (Povinelli, 1989).

Zwierzta - od mrwek po szympansy - nie tylko walcz o terytorium ale prowadz

zorganizowane dziaania wojenne.
Mit "szlachetnego dzikusa" jest fikcj, normy nieagresywnego wspycia wrd ludzi s
akceptowane powoli, ale wida tu pewien postp.

8.3. Moliwoci umysowe naczelnych.

Istnieje ponad 400 gatunkw map naczelnych, w tym 4 czowiekowate (antropoidalne),
najbliej spokrewnione z czowiekiem: orangutany w jednej podrodzinie, i szympansy (dwa
podgatunki), goryle oraz ludzie w drugiej podrodzinie, oraz liczne wymare gatunki
pokrewne.

Szympansy oddzieliy si od przodkw czowieka ok. 6 mln lat temu, goryle ok. 7 mln. lat
temu, a czowiekowate od map ogoniastych 35 mln lat.
Ze wzgldu na podobiestwa budowy ciaa i struktury DNA biolodzy nazwali czowieka
"trzecim szympansem".

Badanie pokrewiestwa czowieka z naczelnymi jest

nadal kontrowersyjne.
J. Grehan i J.H. Schwartz (2009) krytykuj wyniki bada
DNA i twierdz, e orangutany s bliej spokrewnione z
ludmi ni szympansy; pord 63 cech unikalnych dla
czekoksztatnych ludzie maj a 28 cech wsplnych z
orangutanami a tylko dwie z szympansami i 7 z gorylami.
Dugoletnie obserwacje zachowania orangutanw (Carel
van Schaik) doprowadziy do przekonania, e kluczow rol w rozwoju ich inteligencji peni
kultura, czyli umiejtno uczenia si od innych przez obserwacj.
Orangutany uywaj gazek do jedzenia owocw majcych parzce fragmenty, podobnie jak
ludzie paeczki.

Rnice genetyczne homo sapiens i czowiekowatych, w procentach, s to tylko dane

szacunkowe (rysunek obok ma stare dane), oparte na mutacjach, nie uwzgldniajc powtrze
i usuni fragmentw:

Sz.pospolity Sz.bonobo Czowiek Goryl Orangutan

Sz.pospolity 0 0.7 1.2 2.4 3.6

Sz.bonobo 0.7 0 1.6 2.3 3.6

Czowiek 1.2 1.6 0 1.6 3.1

Goryl 2.4 2.3 1.6 0 3.5

Orangutan 3.6 3.6 3.1 3.5 0

Takie tabele daj tylko bardzo przyblione porwnanie, podobiestwo jest rne w
zalenoci od badanego obszaru genomu jak i wymaganej dokadnoci nakadania sekwencji.
Podobiestwo okrela si w skomplikowany sposb rnymi metodami, za pomoc tempa
mutacji, czyli "zegara" DNA i mitochondrialnego DNA, zmian pojedynczych genw, zmian
sekwencji aminokwasw w biakach, jak rwnie na podstawie wykopalisk (Portin 2007,
2008).

Genom czowieka i szympansa rni ok. 35 mln polimorfizmw pojedynczych nukleotydw

(SNP, single nucleotide polymorphism).
Ok. 76% dokadnie zbadanych sekwencji ludzkiego genomu rni si w 1.2% SNP od
genomu szympansa.
Ok. 2.7% rnic genomw to usunicia i powtrzenia fragmentw, ale tylko niewielka cz
tych rnic ma wpyw na budow organizmu; mniej ni poowa zmian nastpia u czowieka,
nieco wicej u szympansa.
Liczba kopii genw u czowieka i szympansa moe by mniejsza lub wiksza,93.6% genw
wystpuje w jednakowej liczbie u obu gatunkw: 755 genw rni si liczba kopii, w tym
689 jest bardzie liczna u czowieka a 26 u szympansa.

Dla zrozumienia rnic istotna jest "odlego ewolucyjna" tj. ocena liczby mutacji
koniecznej do powstania takich rnic - powielenie duego fragmentu moe powsta w
wyniku jednej mutacji dajcej wiele rnic, ale nie zmieniajcej w istotny sposb budowy i
funkcji caego organizmu.
Zaley to od pooenia genu w sieci powizanych ze sob procesw; dla genw zwizanych z
biakami wystpujcymi w korze mzgu okoo 17.4% powiza pomidzy genami jest
unikalnych dla czowieka.
Zrozumienie procesw ewolucyjnych jest istotne midzy innymi by zrozumie, dlaczego np.
szympanse nie choruj na Alzheimera i inne choroby, ktre dotykaj ludzi.
Zgodno DNA midzy mapami czekoksztatnymi i innymi
mapami to znacznie mniej, okoo 92.7%.

Oglnie rzecz biorc rodzina map czekoksztatnych dzieli z ludmi

okoo 97% DNA, ma bardzo zblion budow molekularn i
fizyczn, wykazuje zdolnoci do komunikacji symbolicznej i
prostych zachowa kulturowych.
W rozwoju mzgu szympansa jest o 3 podziay neuronw mniej ni
u czowieka, w efekcie jego kora jest 8 razy mniejsza i zdolnoci
intelektualne s odpowiednio mniejsze.
Za zmienno dziedziczn czowieka i innych gatunkw odpowiadaj drobne zmiany, rzdu
0.2% nukleotydw, z tego 85% to SNP.
Cakowite rnice genetyczne pomidzy ludmi s mae, rzdu 0.2%, ale zwizane s w
wikszym stopniu z odmiennym uporzdkowaniem fragmentw sekwencji (CNV, copy-
number variants), czyli powtrzeniami i inwersjami. Takie zmiany strukturalne oceniane s na
0.12%, a zmiany na poziomie nukleotydw na 0.08%. Std wniosek, e w pewnym okresie
pozostao bardzo niewielu praprzodkw naszej linii ewolucyjnej.
Zmiany w sekwencjach regulatorowych genw mog mie dalece idce konsekwencje dla
budowy mzgu, biaek z ktrych skadaj sie komrki glejowe i neurony, szybkoci
przewodzenia impulsw i liczby synaps, a wic rwnie dla inteligencji.
Genetycy molekularni uwaaj ycie spoeczne za waniejszy czynnik presji selekcyjnej
prowadzcej do duych mzgw ni sam ekosystem (Portin 2008).
Nieliczne geny zwizane z budow mzgu zmieniay si szybciej u hominidw ni u
szympansw, a jeszcze wolniej u gryzoni.
Biako zwizane z genem FOX2 rni si tylko 3 pozycjami aminokwasw od biaka myszy i
orangutana, a 2 pozycjami od szympansa i goryla; pojedyncza mutacja powoduje due
problemy z artykulacj mowy.

Mowa wykracza poza prosty system sygnalizacji, znany zwierztom.

Ptaki maj rozbudowany system sygnalizacji i chocia ich pieni s zrnicowane to ucz si
ich przez imitacj z drobnymi bdami i znaczenie jest zwykle jednoznaczne: jestem silny,
gono piewam bo mam swoje terytorium i czekam na
samic.
Podobnie z pieniami wielorybw: jest duo wariacji (ta sama
sekwencja nigdy si nie powtarza), wsplne tematy na
pobliskich obszarach i cakiem odmienne na odlegych, ale nie
ma w nich nowych znacze (tak przynajmniej sdz eksperci).
Mapy nie naladuj wokalnych dwikw, nie cz ich w
sekwencje o zmiennej strukturze.

Czy mowa musi by liniowa?

By moe istnieje jzyk obrazowy u delfinw? Czy echosonda pozwala przesya im obrazy?
Jak by rozwijao si nasze mylenie, gdyby byo czysto obrazowe, a nie oparte na
sekwencyjnej mowie?

Prby uczenia szympansw jzyka migowego (ASL)kocz si na maksymalnie 200-250

symboli, konstrukcje zdaniowe maj do 7 znakw.
Szympansy porozumiewaj si jzykiem migowym midzy sob i z ludmi.
Wyniki bada nad uywaniem jzyka migowego do komunikacji z mapami znalazy
interesujce zastosowania w opiece nad dziemi
autystycznymi.

Pocztki powstania jzykw naturalnych to temat

kontrowersyjny, od 1866 roku Akademia Francuska nie
przyjmuje prac na ten temat.
Lingwistyka ewolucyjna zrobia w ostatnich latach
postpy dziki badaniom genetycznym, lingwistycznym
jak i symulacjom komputerowym obrazujcym proces
nabierania sensu wymienianych symboli pomidzy grup
robotw pracujcych nad jednym zadaniem.
Tradycyjna szkoa "skokowa" pochodzenia jzyka: tylko czowiek ma "instynkt jzyka",
protojzyk powsta 50-200 tysicy lat temu.
Szkoa "stopniowa": jzyk czowieka to udoskonalona forma komunikacji zwierzcej, mg
rozwin si z mowy gestw.
Utrata owosienia zmusia ludzi do uywania mimiki twarzy, gestw i dwikw do
kumunikacji ("Naga Prawda", N.H. Jablonski, wiat Nauki, marzec 2010)

Czy mowa map to tylko syndrom "mdrego Hansa"?

Sama reakcja na polecenie nie wystarczy. Czy mapy mog
zrozumie skadni?

Kanzi, szympans-pigmej (bonobo), rozumie cakiem zoone

polecenia przekazywane mu przez suchawki. Np. na pytanie
"Czy moesz tak zrobi by pies ugryz mij?", ktrego nigdy
nie sysza, Kanzi znalaz psa-zabawk i woy w jego pysk
mij-zabawk, zamykajc pysk psa swoj rek. W tecie zoonym z 600 skomplikowanych
gramatycznie pyta jego zachowania byy w 74% poprawne.
Kanzi nauczy si rozbija kamienie by tworzy ostre krawdzie i uywa ich do otwierania
skrzynek.
Inne szympansy, ktre nauczono porozumiewania jzykiem migowymi i za pomoc symboli
na tablicy to Washoe, Vicki, Sarah i Nim Chimpsky; kilka innych nie udao si wiele
nauczy.
Nie wydaje sie by poziom szympansa mg przekroczy poziom dwulatka. Pewne sukcesy
odniesiono te z gorylem Koko i orangutanem Chantek.

Szympansy robi sobie proste narzdzia, zarwno "wdki" do wycigania termitw, jak i
dzidy (zaostrzone kije) do polowania.
Kapucynki w Brazyli uywaj cikich kamieni, ktre przynosz z daleka, by rozbija
orzechy, suszone przez nie wczeniej na socu, uczc si od siebie przez imitacj.

Szympansy potrafi planowa przysze dziaania. Szympans Santino z Zoo w Furuvik zbiera
przed otwarciem ZOO kamienie, by duo pniej rzuca nimi w turystw.
M. Osvath, Spontaneous planning for future stone throwing by a male chimpanzee. 19(5),
R190-R191, 2009. Current Biology 2009.

Prymatolog i etolog Francis de Waal udokumentowa liczne przykady zachowa

opiekuczych, altruistycznych, lojalnoci, przebaczenia, negocjacji pokojowych, kontroli
agresji, zachowa stanowicych biologiczn podstaw decyzji moralnych. Homo sapiens jest
wedug niego "map dwubiegunow", czym porednim "pomidzy szympansem a bonobo".
Szympanse bonobo zdolne s do silnej empatii, zdolne s "umrze z godu, byle oszczdzi
blinim cierpie", cae stado dostosuje si do jednego kulawego osobnika, moe go chroni
przed nadmiern agresj samca alfa, wzajemne piesczoty (iskanie, seks) s dla nich rdem
wizi spoecznych.
Szympanse waciwe s bardziej agresywne i preferuj wspzawodnictwo zamiast
wsppracy, samiec alfa konktroluje swj harem.
Opisano te szereg zachowa pokazujcych empati midzygatunkow, np. szympansic
Kuni pomagajc szpakowi, ktry uderzya si o szyb i lea oszoomiony.
Szympanse uwaaj poywienie, seks i wadzy za najwaniejsze, odwzajemniaj przysugi
dzielc si ywnoci (strategia odwzajemniania), planuj swoje dziaania.
W stadach szympansw zaobserwowa mona wszystkie ludzkie wady i zalety charakterw:
od zemsty do wspczucia, od poczucia sprawiedliwoci do oszustwa, od bezintersowanej
pomocy do okruciestwa.
By moe jedynie emocje wymagajce samowiadomoci, takie jak wstyd, s zwierztom
niedostpne.
Niestety ksiek de Waala nie ma po polsku! Wiele ciekawych informacji jest na stronie
Center for the Advanced Study of Ape and Human Evolution.

Inteligencja spoeczna

Szympansy:

urzdzajgrupowepolowania;
porozumiewajsimidzysobwtrakciepolowaipodziauupw;
majustalonhierarchiwstadzie;
 podziarlpodobnyjakuludzipolowanieiochrona
terytoriumtodomenasamcw,zbieranieowadwi
wychowaniedziecitozajciasamic;
dzieciprzebywaj8latpodopiekmatkiuczcsi
zachowaspoecznych(wniewoliyjdo60lat);
niektreichzachowania(np.wynikaskotania)mona
interpretowajakomiech;
uywajirobinarzdzia,np.przygotowujkijedorobienia
dziuricieszejakowdkinatermityimrwki,orazkijezzaostrzonymkocemjakodzidydo
polowania;
jedza300gatunkwroliniowocw;
znajrwnieduogatunkw,ktrenaleyomija;
znajradoodkrycia,reakcj"Eureka"pookresiemyleniarozwizujnietrywialne
problemy,np.wlewajcwoddocylindrabyorzeszekwypyndogry;
potrafisinauczyrobiprymitywnenarzdziakamienne;
prowadzwojnyplemienne;
mimikamapnaczelnychjestbardzobogata,choniepotrafiukryswoichprawdziwych
uczu;
potrafiwsppracowawczasiepolowa;
majpoczuciesprawiedliwoci;
uczsiprzezobserwacjinnychszympanswiludzi;
zachodziunichewolucjakulturowa:"wynalazki"przekazywanezpokolenianapokolenie;
lokalneobyczaje,sposobypozdrowie,zachowania,sposbuywanianarzdzi,czylikultura,
rnisiugrupszympanswyjcychnarnych
terytoriach.

Film PBS Nova, pokazywany przez National

Geographic, "Mapa geniuszem" (Ape Genius) piknie
ilustruje wyniki bada nad szympansami.
Problemem czowieka i w znacznie wikszym stopniu
map czekoksztatnych jest regulacja emocjonalna,
dua impulsywno, brak motywacji, brak wzajemnej
stymulacji emocjonalnej.

Klik pawianw w ZOO w Bronx cechuje wysoka inteligencja spoeczna.

Przykad z ksiki Vitusa Drschera, ktry opisuje: wyrafinowane formy powita, intrygi,
walka o wadz, kliki, etykieta "dworu" przywdcy, taktyczne oszustwa, radoci i stresy,
konieczno odreagowania, instytucja "chopca do bicia", pomaganie silniejszemu, sojusze i
zdrady, bunty i rewolucje.
Propozycja dyskutowana na Nowej Zelandii uznania antropoidw za "osoby" w sensie prawa,
Projekt Wielkich Map porwnuje ich sytuacj do umysowo upoledzonych.

Rnice pomidzy ludmi i czekoksztatnymi.

Majc znacznie wiksze mzgi ludzie s znacznie bardziej zorientowani na ycie
wewntrzne, zajmujc si wasnymi wytworami, podczas gdy umysy zwierzt zorienotwane
s na analiz zdarze "teraz i tutaj", pozwalajc im przey.
"Teoria umysu", pozwalajca dziecku w wieku 4-5 lat spojrze na wiat z czyjego innego
punktu widzenia (i przekonywujco kama, by manipulowa rodzicami), jest ju unikaln
cech czowieka.
Mapy czekoszktatne maj sabo rozwinit teori innych umysw, nie podaj wzrokiem
za wskazwkami, nie maj potrzeby dzielenia si odkryciami z innymi.
Teoria umysu? Przybliona racjonalno bez symbolicznych odniesie (Pavinelli).
Ludzie wnioskuj na temat intencji obserwowanych zwierzt lub ludzi oceniajc ich dziaania
w okrelonym rodowisku, co pozwala im zrozumie stany mentalne i cele stojce za
zachowaniami.
Wood i inn. (2007) pokazali, e rezusy, tamarynki i szympansy w spontaniczny sposb te
wycigaj takie wnioski na podstawie kontekstu dziaa.
Wyklucza to proste skojarzenia percepcji i dziaania; skojarzenia s konieczne, ale nie
wystarczaj do zrozumienia inteligencji.

Mechanizm nagrody i cierpliwo (Rosati i inn 2007).

Ludzie mog sobie wyobrazi przyszo i podejmowa decyzje, ktre s dla nich korzystne
w duszym okresie czasu.
Zwierzta zorientowane s na teraniejszo, s impulsywne, co utrudnia im wspdziaanie
wykraczajce poza ewolucyjnie wyksztacone zachowania grupowe.
Szympansy (bonobo i zwyke) s tu wyjtkiem: wykazuj du cierpliwo, czekajc na
nagrod w postaci jedzenia duej ni doroli ludzie, co nie jest zaskakujce bo ludziom na
jedzeniu nie zaley tak bardzo jak szympansom.
Ludzie wykazuj wiksz cierpliwo jeli chodzi o nagrody pienine, maj odmienny
mechanizm nagrody.

"Genom, w ogle ukad chromosomw, zawiera wrcz niewiarygodnie bogat skarbnic

informacji, ktre zostay nagromadzone wskutek przebiegu w najwyszym stopniu
pokrewnego uczeniu si metod prb i bdw" (Konrad
Lorenz).

Instynkt to wrodzona predyspozycja do pewnych

zachowa, jest wynikiem mikroprogramw w mzgu
sterujcych zachowaniem.
U ludzi do instynktw zaliczy mona instynkt
samozachowawczy, macierzyski, moralny, motywacyjny,
poczucie sprawiedliwoci; s te liczne reakcje
instynktowne dotyczce percepcji, poczucia wstrtu,
uczenia si mowy czy chodzenia na dwch nogach.
Instynkty zwierzt mona wyzwoli pobudzajc prdem
fragmenty rdmzgowia, lub zmieni instynkty
gatunkowe przeszczepiajc embrionom fragmenty mzgu
innego gatunku - tworzc chimery.
Chimery kurczakw i japoskich przepirek (1997):
postawa i sposb nawoywania zamienia si jeli
przeszczepi fragment rdmzgowia i fragment tylnej
czci pnia mzgu.
Przeszczep przedniej czci rdmzgowia wywouje preferencje do reakcji na gos ptaka od
ktrego przeszczepiono komrki. Chimera chodzia jak kurczak ale wydawaa i reagowaa na
odgosy przepirki. Mzgi musz by dostatecznie podobne by transplantacja si udaa.

Na uniwersytecie Sun Yat Sena stworzono chimery rnych gatunkw gryzoni wykorzystujc
komrki macierzyste.

Geep = koza + owca, wyhodowana w 1984 roku, zmieszane komrki na poziomie

embrionalnym, ma kawaki skry z sierci i kawaki z wen.
Naturalnie poczte chimery to liger = lew + tygrysica (wielka!), oraz tiglon = lwica + tygrys.
Jest te osomu, zebroid i zebrula, zedonk i inne krzywki.

Czy powstan chimery ludzkie?

Poczono DNA czowieka z DNA krlika, krowy i owcy, na razie tylko na poziomie
niewielu komrek, embriony rozwijay si do 3 dni, skoczyo si na 32 komrkach, ale kto
wie co si stanie w przyszoci.
Badania te motywowane s chci stworzenia przydatnych do przeszczepu ludzkich narzdw
w ciele zwierzt.
Opisano mikrochimeryzm, ponad 30 przypadkw ludzi, ktrzy maj niektre narzdy z
innymi chromosomami ni w komrkach z innych czci ciaa, co moe si zdarzy w wyniku
podwjnego zapodnienia.

Warto pamita, jak hipokrytyczny jest stosunek ludzi do zwierzt (czyli "miska").
Wysoka inteligencja wi - wysza ni psw - nie chroni ich przed zym traktowaniem,
chocia "ty winio" jest moe mniej pogardliwe ni "ty psie".
Psy potrafi lepiej nam si podlizywa (odczytywa ludzkie intencje), wic s uwaane za
inteligentne i s rzadko zjadane.

8.4. Paleoantropologia ludzkiego umysu.

Odkryto wiele skamienielin praprzodkw czowieka, czyli dwunonych hominidw bez
ogona, ale co naley uzna ju za czowieka?
Ramapitek (siwapitek), to czekopodobna mapa, uznawana pocztkowo za przodka
hominidw; obecnie uwaa si j za praprzodkiem orangutana.
Nasi praprzodkowie byli praworczni, a mapy nie maj tkaich preferencji; mona to
wnioskowa z narzedzi, malunkw paleolitycznych, uszkodze czaszek zwierzt.
Wsplny przodek hominidw i map naczelnych y ponad 7 milionw lat temu.
Przypuszcza si, e nastpio mieszanie si genw pra-ludzi i szympansw okoo 5.5 mln lat
temu,

99% procent czasu czowiek y na sawannie, przez miliony lat by myliwym-zbieraczem;

dopiero od 10.000 lat, po ostatnim okresie lodowcowym, zacz prowadzi rolniczy tryb
ycia.
 Najstarszyhominid:Ardipithecusramidus,szcztkiczaszki,4.4mlnlat,
dwunony,ok.120cm.

 Australopithecusanamensis,4.23.9mlnlat,midzyczowiekiema
map.

Australopithecusafarensis,3.93mlnlat,dwunonym,paskinos,
cofnitypodbrdek,mapiatwarz,375550cm3,ludzkiezby,150cm.

Australopithecusafricanus,32mlnlat,420500cm3

Australopithecusaethiopicus,2.62.3mlnlat,tylkojednaczaszka.

Australopithecusrobustus,21.5mlnlat,ok.530cm3,pierwsze
narzdzia?

Australopithecusboisei,podobnydorobustus

Homohabilis,2.41.5mlnlat,oglniepodobnydoaustralopitekw,ale
500800cm3,bardziejludzki,narzdzia,mowa(ladyorodkaBroki),130
cm,45kg.

 Homoerectus,1.80.3mlnlat,7501225cm3,silny,ywAfryceiAzji,
uywajuogie.

Homosapiens(archaiczny),500100tys.lat,1200cm3,ksztatczaszki
przypominaludzki,czoocofnite,brwiwysunite.

Homosapiensneanderthalensis,23035tys.lat,1450cm3,ok.168cm,
grubekoci,robilinarzdzia,bro,rozwinlikultur,chowalizmarych.

Homosapienssapiens:wczesnyok.120.000lat,11001400cm3,
wspczesnyokoo40.000lattemu,kulturaCroMagnon,narzdziaz
kociirogu,rzeba,dekoracje,malunkinacianachjaski,paciorki,
figurkizgliny,muzyczneinstrumenty.

 Prawdopodobnie byy jeszcze inne czeko-podobne gatunki, ale

przegray konkurencj z czowiekiem wspczesnym, np. odkryty w
2004 roku na wyspie Flores may homo florensis (zwany populanrie
hobbitem), wymar dopiero 12.000 lat temu. Lokalne legendy o maych
ludziach Ebu Gogo mog by wspomnieniem z tego okresu.
W marcu 2010 roku na Syberii odkryto palec i zidentyfikowano (Svante
Pbo i Johannes Krause, Max Planck Institute for Evolutionary
Anthropology, Lipsk) DNA nowego gatunku nazwanego pocztkowo X-woman, lub
Denisova honimin.
Neandertalczycy zniknli ok. 35-30 tys. lat temu, najmodszy znaleziony szkielet liczy 37.000
lat. W 2010 roku udao si zsekwencjonowa genom neandertalczykw (z sproszkowanych
koci); gen FOXP2 zwizany z mow jest u nich taki sam jak u homo sapiens; te oceny
pokazuj, e po wyjciu homo sapiens z Afryki a przed podziaem na populacje Azjatyckie i
Europejskie (50-100.000 lat temu) doszo do mieszania si genw obu gatunkw i okoo 1-
4% genomu homo sapiens pochodzi od neandertalczykw.
34.000 lat temu znik te Homo erectus.
Czy homo sapiens krzyowa si z innymi gatunkami? To kwestia sporna (Portin 2007).

Nawet niewielka przewaga jakiego gatunku zajmujcego t sam nisz ekologiczn co drugi
wystarczy by po kilku tysicach lat pozosta tylko ten jeden.
Przykady: torbacze Ameryki Poudniowej, wytpione cakowicie przez gatunki przybye z
pnocy w cigu kilku tysicy lat. Wytpienie wielkich ptakw, np. dodo i moa,
prawdopodobnie byo wynikiem pojawienia si ssakw.

Ostatnie 100,000 lat: delikatniejsze zby i koci, w porwnaniu z okresem grnego paleolitu
(30,000 lat) ok. 20-30%.
Im wikszy mzg, tym bardziej przetworzona ywno i potrzebna mniejsza sia fizyczna.
Tendencje w ostatnich 30.000 lat (G. Cochrane, J. Hawkins):

zwikszasiprocentbiaejmaterii(wicejpoczewstosunkudoliczbyneuronw),
zwikszasiobszarczoowy
cakowitaobjtomoenieznaczniezmale(optymalizacjaksztatuprzyfizycznych
ograniczeniachzwizanychznarodzinami).


Zmiany genetyczne mog ludzi cofn do wczesnego poziomu ... zesp Uner Tan,
zanotowany w poudniowej Turcji, to brak dwunonej lokomocji, prymitywna mowa,
powany niedorozwj (film lokalnie).
Zmiany genetyczne nadal zachodz: gen MCPH1 mikrocefalin, a zwaszcza haplotyp D,
wiadczy o tempie zmian komrkowych.

Ewolucja mzgu czowieka: wielki skok i rozprzestrzenienie si homo sapiens po wiecie

nastpi 100.000 lat temu.
Co go spowodowao?

Okresylodowcowewywieraysilnpresjselekcyjn;
koniecznopolowagrupowych;
wytpieniewieluzwierztikonkurencyjnychczekoksztatnych;
postawadwunonaiuwolnienierk;
rozwjstereoskopowegowidzeniawkolorze(atwiejwidziedojrzaeowoceirozrnia
gatunkitraw);
rozwjmowyijzykagestw.

Teoria Williama Calvina (z ksiki The Throwing Madonna):

rzucanie ostrymi kamieniami w stada zwierzt wymaga duego
mzgu.
Suy do tego paleolityczny piciak (tuk piciowy), odupany
z krzemienia lub innych twardych ska.
Obrabianie kamienny narzdzi nie jest atwe, chocia mona tego
nauczy szympansa. Przy okazji pocigno to za sob rozwj
innych uzdolnie, cznie z gramatyk i muzyk.
Mapy naczelne nie potrafi precyzyjnie rzuca, ale chopcy
czsto rzucaj kamieniami do celu ...

Dwunono rozwin si ok. 5-10 mln lat temu, narzdzia 2

mln lat, ogie ok. 700.000 lat temu.
Zbieracko-myliwska kultura mustierska w Afryce istniaa przed
200.000 laty.
Hipoteza "mitochondrialnej Ewy": podobiestwo mtDNA u
wszystkich ludzi, oraz oceniane tempo mutacji tego DNA
wiadczy o tym, e wszystkie wspczesne kobiety wywodz si
od jednej kobiety, yjcej w Afryce przed 140-200 tysicami lat.

To bya najzdrowsza i najbardziej podna linia eska, w czasach

mitochondrialnej Ewy istniay oczywicie inne kobiety, ale ich
geny zaniky.
Praprzodek mskiego chromosomu Y (nazywany Y-Adamem) powsta ok. 60.000 lat temu,
wic genetyczny Adam i Ewa yli w bardzo rnym okresie.

Oceny kiedy ludzie mieli wsplnego pra...pradziadka pokazuj, e byo to zaledwie 5-15 tys.
lat temu.
Projekt Genographics, National Geographic: zbadaj swoj odleg przeszo.
Atlas migracji ludzi z projektu Genographics.

Historia praczowieka znana jest stosunkowo dobrze.

Kultura olduwajska to najstarsza kultura paleolitu, siga
okresu 2 mln lat.
Kultura aszelska istniaa od 1.5 mln lat do ok. 50.000 lat temu.
Epoka kamienna skoczya si okoo 12.000 lat temu, w jej
etapie kocowym, nazwanym neolitem, pojawiaj si stae
osady, uprawa rolin i hodowla zwierzt, czyli rewolucja
neolityczna.
Po niej nastpia epoka brzu (ok. 5400 lat temu w Egipcie) i
epoka elaza (3500 lat temu).
Nowe wynalazki prowadzce do zmian pocztkowo byy
bardzo powolne, ale wraz z rozwojem handlu i kontaktw
odlegych kultur ze sob nastpoway coraz szybciej.

Sztuka paleolityczna pochodzi sprzed 30-40.000 lat:

malowida z Altamiry odkryte w 1870 roku uznawane byy
przez 20 lat za mistyfikacj; przedstawienia symboliczne w
sztuce paleolitycznej poprzedzay realizm.
Kultury paleolitu s znane z produkcji narzdzi z kamienia, rogu i koci.
Instrumenty muzyczne i dobra akustyka jaski, w ktrych
mieszkali ludzie pod koniec epoki kamiennej, sprzyjaa zabawom
z dwikami; takie zabawy sprzyjay lepszej kontroli aparatu
gosowego.
80% malowide sztuki jaskiniowej pochodzi z czasw kultury
magdaleskiej, 18-11.000 lat temu.
Przedstawiaj zwierzta, paskorzeby ludzi, hybrydy ludzi i
zwierzt - moe byy to wizje, jak w kulturach szamaskich?

Rozwj mzgu w okresie podowym i w dziecistwie jest bardzo szybki.

Ssaki zuywaj musz kilkadziesit razy wicej energii ni gady.
Mzg ma tylko 2% masy ciaa, ale zuywa 20-25% energii.
Duy mzg wymaga obfitoci poywienia.
Konieczne byo odpowiednie poywienie, polowania by przetrwa zim.
Misoercy mog y na dowolnym dostatecznie duym obszarze, rolinoercy s
ograniczeni terytorialnie.

Duy mzg to duy kopot (K. Vonnegut, Galapagos).

Wielkie rozmiary mzgu noworodka wymagay poszerzenie miednicy, jedynie u czowieka
wystpujce ble porodowe oraz wyjtkowo dugi okres dojrzewania.
Czy mzg nadal ewoluuje? Tak, ale objto czaszki si zmniejsza, zwiksza si tylko cz
czoowa.
Badania porwnawcze czaszek z pleistocenu (sprzed 2 mln lat) i holocenu (sprzed 10.000 lat)
z Afryki, Azji i Europy pokazuj, e czaszki zmieniay si do wolno, nieco szybciej w
ostatnich 20-30 tysicach lat (Cochrana, Hawks).
Gen Microcephalin (MCPH1) jest jednym z 6 genw, ktre mog powodowa mikrocefali,
bardzo ma czaszk, i mzgi poniej 900 gramw.
Wariant tego genu zwany haploptypem D pojawi si pomidzy 14,000 a 60,000 lat temu,
zwikszy swoj czstotliwo i jest skorelowany z wielkoci mzgu.
Szczeglnie czste s chromosomy z tym haplotytem D tam, gzie mzg musia ulec zanczej
adaptacji, w Azji pnocnej i wschodniej oraz obu Amerykach.
Stare formy genw MCPH1 i MCPH5 wystpuj szczeglnie czsto w populacjach
posugujcych si jzykami tonalnymi, ale nie wiadomo czemu tak si dzieje.

Medycyna ewolucyjna
Jaki jest sens blu zba? Odpowied jest moliwa tylko w kontekcie ewolucyjnym.
Dlaczego istniej wirusy i dziedziczne choroby? Czemu ewolucja ich nie wyeliminowaa?
Niestety przeciwnik jest inteligentny ... ale czasami choroby maj pozytywne strony i
ujawniaj si stosunkowo pno. Np. pozytywne spojrzenie na zaburzenia uwagi lub na
schizofreni.
Medycyna ewolucyjna odkrya, e choroby dziedzicznie przekazywane maj czasem
pozytywne wasnoci, np. najczstsza z nich hemochromatoza (nadmierne wchanianie
elaza), daje czciow odporno na dum oraz grulic, a choroby te dziesitkoway
populacj w Europie.
Mutacja genu apoE4 jest rozpowszechniona na pnocy Europy, podwysza poziom
cholesterolu, ale pozwala na sprawniejsz produkcj witaminy D.

Niektre dolegliwoci s rezultatem wczesnej ewolucji, ktra nie cofa si i nie projektuje
organizmu od nowa.

Ukadnerwwdalekijestodoptymalnego,np.unerwienieprzepony,ktrezamiast
odchodzikrtkdrogodkrgosupaprzechodziprzezcaklatkpiersiowwd,lubokaz
plamklep,przyczyniajcsidojaskry.
Skomplikowanadroganasieniowodu,powodujcaprzepuklin,jestpozostaocischematu
budowyciaauryb,gdziemiaasens(spermapowinnabyprzechowywanawniszej
temeraturzenitemperaturaciaassakw);
Czkawkajestpozostaocipokijankach,ktrewytwarzajtakiodruchbyblokowadostp
dopuckiedyzalewajskrzelawod.
Szkieletczowiekawykazujepozostaocirozwizalepiejdostosowanychdoyciawwodzie
ninaldzie,chodzeniedwunonejestprzyczynlicznychurazw.

O przeszoci czowieka mona te wnioskowa na podstawie

archeoparazytologii, czyli rozwoju jego pasoytw.
Czowiek utraci owosienie, co zmniejszyo szans pasoytw, ktre
przyczepiaj si do zwierzt.
Na czowieku yj trzy rodzaje wszy, w tym wszy odzieowe, co
pozwala oceni, e homo sapiens zacz uywa ubrania 40-70 tysicy
lat temu.

Dlaczego mamy tylko dwie pci? Organizmy jednopciowe s w

wikszoci prymitywne: bakterie, grzyby, rzadko inne.
Dwie pci przyspieszaj adaptacj do zmiennych warunkw rodowiska, krzyowanie jest
bardziej efektywne ni mutacje, dajc wiksze szanse w wycigu z wirusami i pasoytami.
Wicej pci umoliwia jeszcze wiksze zrnicowanie ale zwiksza koszty udanej
reprodukcji; modele matematyczne biologii populacyjnej pokazuj, e dwie pci s
optymalnym rozwizaniem.
Wikszo ryb rafowych zmienia pe przynajmniej raz w yciu.
Hermafrodytyzm wystpuje u rolin, robakw, ma, ryb i ludzi.
Istniej trzy-pciowe mrwki (Pogonomyrmex), ktrych krlowa podzi potomstwo z dwoma
rodzajami samcw, by spodzi robotnice i krlowe, do przetrwania kolonii potrzebne s 3
linie DNA.
Istniej te piewajce ryby z gatunku plainfin midshipman (Porichthys notatus), u ktrych s
dwa rodzaje samcw!

Ewolucja czowieka nie wydaje si wcale bardziej zaskakujca ni ewolucja yrafy, sonia
czy delfina, a powikszenie mzgu od makaka do szympansa porwnywalne z
powikszeniem od szympansa do czowieka.

8.5. Kultura i ewolucja.

"Cywilizacja", od aciskiego "civilis" = obywatelski, albo
"cyvis" = miasto.
Mity hebrajskie susznie wywodz cywilizacj od
wynalazcy rolnictwa Kaina, ale te przypisuj mu ze cechy
- dlaczego?

Uprawa rolin zacza si przed ok. 11.000 lat, kiedy

zaczto uprawia pierwsze zboa, par tysicy lat pniej udomowiono zwierzta.
Kultura zbieracko-owiecka bya zdrowsza, ale mniej liczna.
Wprowadzenie zb spowodowao szybki wzrost ludnoci, ale monotematyczne odywianie
doprowadzio do pogorszenie stanu zdrowia, pojawiy si zarazy i choroby. Tskniono za
zotym wiekiem lub rajem.

Wielkie skupiska ludzi musiay mie w czasie przerwy w rolniczych pracach jakie zadania
do wykonania, by stumi agresywne popdy.
Budowanie megalitycznych struktur, piramid, rysunkw na pustyni, oczywicie uzasadnianie
potrzebami religii, zajmowao im duo czasu.
Rozwj spoeczny nastpowa w harmonii z przyrod, due znaczenie miay cykle roczne,
std np. wito wiosny i inne obrzdy pogaskie.
Rozwj obyczajw i form zachowania czciowo wzorowany by na rytuaach zwierzcych,
co wida w staroytnych tacach ludowych.
Pd do wadzy, ambicje polityczne mog si wywodzi z
genetycznie uwarunkowanych atawistycznych pozostaoci
do dominacji nad stadem.

Czynniki kulturowe stay si rwnie wane jak czynniki

genetyczne w dalszej ewolucji.
Ewolucja genetyczna czowieka gra coraz mniejsz rol,
ewolucja kulturowa zmienia zachowania i ma duy wpyw
na dalsz ewolucj genetyczn (efekt Baldwina).
Krytyczny okres rozwoju mzgu przypada na okres przed narodzinami i pierwsze miesice
ycia.
"Imprinting", czyli natychmiastowe wpojenie wzorca matki po narodzinach, to zjawisko
odkryte przez Konrada Lorenza, ktry matkowa gsiom ggawym.
Istnieje te pciowy imprinting, niektre zwierzta preferuj partnerw z gatunku, ktry si
nimi opiekuje, a nie swojego wasnego.
Wpojenie kulturowe bardzo utrudnia samodzielne mylenie, std pogldy dominujce w
danym spoeczestwie (dotyczce rasy, religii czy moralnoci) s kwestionowane tylko przez
nieliczne jednostki.

Czowiek prbowa kontrolowa swoj dalsz ewolucj, ale le si to skoczyo.

Sir Francis Galton, pionier statystycznych metod badania dziedzicznoci, przyczyni si do
powstania eugeniki, idei "poprawy" rasy ludzkiej przez wiadomy wpyw na reprodukcj, a
wic wiadomego ukierunkowania eugeniki.
Brytyjska arystokracja przekonana bya o wyszoci rasy Anglo-Saxoskiej; Niemcy o
wyszoci rasy aryjskiej.
Eugenika bya bardzo popularna w USA na przeomie 19 i 20 wieku, w 1924 roku zaostrzono
przepisy imigracyjne, wydalano nie tylko kryminalistw i przewlekle chorych, osoby o
niskim ilorazie inteligencji, ale nawet "podle wygldajcych".
W stanie Connecticut w 1896 roku zakazano maestw umysowo upoledzonym i chorym
na padaczk, inne stany wprowadziy wkrtce te same prawa, ktre zlikwidowano dopiero w
wikszoci stanw w poowie lat 1960, a w stanie Oregon w 1983 roku!
Pocztkowo eugenika nie bya rasistowska, zmierzaa tylko do likwidacji chorb
dziedzicznych, lecz przymusowa sterylizacja rozpowszechnia si praktycznie we wszystkich
krajach wiata (pokazuje to film dokumentalny Homo Sapiens 1900.
Na tej fali spoecznej akceptacji wprowadzono te prawa dotyczce segregacji rasowej.
W dzisiejszych czasach eugenika dyskutowana jest w zwizku z moliwociami inynierii
genetycznej.
Za rnorodnoci form organizmw doszuka si mona gbszych, wsplnych i niewiele si
rnicych struktur genetycznych.
Podobnie za rnorodnoci kultur mona si doszukiwa prostszych, ukrytych
mechanizmw (Hauser, w druku).

Idea "walki o byt" i przeywania najbardziej przystosowanych to jeden z efektw ksiki "O
pochodzeniu czowieka i doborze pciowym" (1871) Karola Darwina.
Genetyka populacyjna, czyli genetyka poczona z teori ewolucji, rozwina si pod koniec
lat 1920, w pracach S. Wrighta, J.B.S. Haldana i R. Fishera.
Hipoteza: wszystkie zachowania spoeczne kontrolowane s przez
dobr naturalny i pciowy. Co podlega przystosowaniu w tym procesie?

William D. Hamilton (1964) przedstawi nowe spojrzenie na ewolucj:

geny steruj zachowaniem organizmw realizujc swoje dugofalowe
strategie.
Mrwki, pszczoy i inne owady podporzdkowuj ycie jednostki
cakowicie interesom ogu, dlaczego powstay takie zachowania
altruistyczne?
Strategia takiego skrajnego altruizmu jest bardzo korzystna i stabilna z punktu widzenia
genw, ale nie dla poszczeglnych nosicieli.
Altruizm odwzajemniony jest dobr strategi dla rnych zwierzt yjcych w grupach, jak i
dla ludzi.

Powstanie pci byo korzystne bo pozwalao na mieszanie materiau genetycznego,

przyspieszajc wycig ewolucyjny pomidzy drapienikami i ofiarami, np. utrudniajc
dziaanie pasoytom.
"Hipoteza czerwonej krlowej" (Leigh Van Valen, 1973), mwi, e
system musi ewoluowa by jego przystosowanie si nie zmniejszyo.

Edward O. Wilson, entomolog badajcy mrwki, stworzy w 1975

roku socjobiologi, nauk prbujc wyjani obserwowane
zachowanie zwierzt (pisa gwnie o owadach) za pomoc
ewolucyjnych przyczyn.
W ksice "Socjobiologia. Nowa synteza" (1975) stwierdzi, e
waciw podstaw dla socjologii jest biologia.
W popularnej ksice "O naturze ludzkiej" (1978) przedstawi socjobiologi kultury ludzkiej,
prbujc poda biologiczne uzasadnienia wszystkich cech kultury!
Spotkay go za to liczne przeladowania - kady, kto prbowa wwczas wyjani ludzkie
zachowanie odwoujc si do biologii oskarany by o "prymitywny biologizm".
Nie ma obecnie wtpliwoci, e zachodzi ko-ewolucja biologiczna i kulturowa (Alcock,
Triumf sociobiologii, 2001).

Psychologia ewolucyjna twierdzi, e biologia i ewolucja determinuje zachowania spoeczne i

psychologi jednostki.
S cechy stae, uwarunkowane potrzebami biologicznymi, wsplne dla wszystkich ludzi.
Ludzie we wszystkich spoecznociach rozpoznaj swoje intencje, emocje, twarze, status
spoeczny, maj wizy rodzinne, wyobrani, tworz mapy mentalne, maj skonnoci do
zabawy, plotkowania, poczucie humoru, pikna ...
Ewolucji ulega jzyk, obyczaje, moda, architektura, sztuka, technologia, tradycje kulinarne...
Tempo ewolucji kulturowej jest znacznie szybsze ni biologicznej, ko-ewolucja to jeden z
wielu mechanizmw rozwoju mzgu.
Pokrewiestwo genetyczne coraz bardziej zastpowane jest pokrewiestwem kulturowym.

Zjawiska kulturowe, takie jak rozwj jzyka i zwizany z tym rozwj struktur mowy mzgu
zmieni spoeczestwa ludzkie, wpyn na psychologi jednostek, rozwj spoeczny, zmieni
mechanizmy dziedziczenia.
Rozwj jzyka wymaga zdolnoci do imitacji odgosw wokalnych, ktrej nie maj mapy
naczelne.
Jzyk wymaga nie tylko fonologicznych symboli (etykiet) wskazujcych na stany
wewntrzne, ale pomaga w lepszej kategoryzacji tych stanw, a wiec peni istotn rol w
procesach mylenia i kojarzenia.
Pismo powstao ok. 6.000 lat temu. Czy by to dobry wynalazek? Przyspieszy gromadzenie
wiedzy (ewolucj kulturow), ale zmieni sposb korzystania z
pamici.

W 1569 roku Johannes Goropius Becanus, lekarz i naturalista z

Antwerpii, opublikowa ksik, w ktrej argumentowa, e Adam i
Ewa w raju rozmawiali po flamandzku z antwerpskim dialektem i
wszystkie inne jzyki z tego si wywodz.
W lingwistyce podobne rewelacje ogaszane s do dzisiejszego dnia,
dlatego na pamitk Becanusa przyznawane s nagrody Becky za
najgupsze wypowiedzi na temat jzyka, przez redakcj Language
Log.

Zbytnia stabilno cywilizacji moe doprowadzi do jej upadku gdy zmieni si warunki
ycia.
Zoono cywilizacji sprzyja jej niestabilnoci, gdy do jej upadku wystarczy, by jedna z
kluczowych grup posiadajcych niezbdn wiedz wymara.
By moe jestemy wanie na drodze ku upadkowi: coraz mniej ludzi wie, jak dziaaj
telefony, komputery czy systemy konieczne do utrzymania dziaania infrastruktury miasta.
aden czowiek nie potrafi zbudowa telefonu komrkowego: potrzeba do tego duej grupy
specjalistw od wielu zagadnie.
Mark Bauerlein, Dumbest generation, analizuje przyczyny intelektualnego upadku naszych
czasw, twierdzc, e nigdy w historii tak wielu gupich ludzi nie yo tak dobrze.

Czemu nadal istniej spoecznoci pierwotne, dla ktrych czas si zatrzyma?

Tempo ewolucji nie jest wszdzie jednakowe, zaley od warunkw lokalnych.
Na drodze ewolucji jest wiele do stabilnych rozwiza i spoeczestwa izolowane mog w
nich utkn na cae wieki ...
Jarred Diamond (2000) analizowa np. wpyw geografii na rozwj cywilizacji: te kraje, ktre
byy izolowane (np. w obu Amerykach, rozcigajcych si z Pnocy na Poudnie, gdzie
warunki zmieniaj si mocno) poczyniy znacznie mniejsze postpy. Dopiero rozwj
komunikacji przyczyni si do szybszego tempa zmian.

8.6. Memetyka.
Memy to porcje informacji "wbite do gowy", silnie zakorzeniajce si w strukturze pocze
neuronw w mzgu i zachowujce podobnie do genw.
Richard Dawkins (1976) nazwa takie obiekty "memami" (greckie mimeme =
naladownictwo).
Przykadami s tradycje, reguy zachowania, sposoby uywania narzdzi, tabu, nakazy
religijne, przesdy, idee, melodie ptakw, symbole graficzne.
Szczeglnie w okresie wczesnego dziecistwa (zwikszonej plastycznoci mzgu) memy
atwo si zakorzeniaj w mzgu, a potem gdy plastyczno mzgu spada pozostaj
niezmienne, okrelajc sposb mylenia czowieka o wiecie.
Uzupenia to ewolucj genetyczn (determinizm genetyczny) o
znacznie bardziej dynamiczn ewolucj kulturow (determinizm
neuronalny).

Memetyka ma by teori form zachowa ludzkich, dawa spjny

paradygmat kulturoznawstwa, religioznawstwa, socjologii i innych
nauk spoecznych.
Gwne zadania to: identyfikacja memw, zbadanie sposobu ich
powielania si (replikacji), rozprzestrzeniania i ewolucji.
Replikacja wymaga medium (papier, radio, TV), liczy si tylko
wierno kopiowania memu z umysu do umysu, szybko tworzenia
nowych kopii (podno), czas ycia (trwao) memu.
Geny replikuj si powoli, memy bardzo szybko.
Geny tworz wierne kopie, memy s zmienne.
Moda to zaraliwy mem.

Mutacje i rekombinacje memw walcz o miejsce w umysach ich nosicieli, podobnie jak
wirusy.
Moliwe jest wspdziaanie symbiotycznie pomidzy niektrymi memami ("jako czowiek
inteligentny lubi to, co znam"), ale rwnie reakcje alergiczne.
Przeywalno genu/memu okrelona jest przez stabilno cech czy form zachowania,
oddziaywanie z innymi memami, wana jest caa pula.

Memobot to nosiciel cakowicie oddany rozprzestrzenianiu kontrolujcego go memu, np.

fanatyk.
Memoid to nosiciel, ktry zatraci instynkt samozachowawczy (np. kamikaze, terrorysta,
mczennik).
Taki czowiek ma poczucie oddania wikszej sprawie, poczucie sensu
ycia.
Mem "Bg" cigle ulega ewolucji, wywouje gbokie zmiany w
psychice nosicieli.

Skuteczne dziaanie memu oznacza jego atwe rozmnaanie.

Pocztkowo memy powodoway wyodrbnienie grup spoecznych,
ale mem tolerancji nieco osabi t tendencj.

Kompleks to zesp dziaajcych symbiotycznie wielu memw,

obejmuje szeroki zakres zagadnie, porzdkuje obraz wiata, np.
tradycje, wiatopogldy, style, ruchy spoeczne i religijne.
Kompleks silnie oddziauje, ale jego ewolucja jest wolniejsza.
Kompleksy memetyczne skadaj si na memotyp osoby, kompleksy spoeczestw na
socjotyp.

Reakcje alergiczne memw prowadz do zwalczania nosicieli wrogich memw, np. walki
politycznej.
Memy egzotoksyczne zwalczaj wszystkie inne (rasizm, nazizm, fundamentalizm,
nacjonalizm).
Skrajne stanowiska prowadza do arogancji, ktra nie dopuszcza myli o ograniczeniach
wasnej wiedzy na danym etapie: my wiemy!
Ideologia nazistowska i eugenika wynikay z przekonania, e licz si tylko geny,
pochodzenie, a wic nic si nie da zmieni przez wychowanie.
Ideologia komunistyczna zakadaa dokadnie przeciwnie, e geny s nieistotne a liczy si
tylko wychowanie.
W obu przypadkach by to przejaw arogancji, pozornej wiedzy, przed ktr trzeba si strzec.

Przystosowanie memw moe wywiera pozytywny wpyw na sytuacj nosiciela, eliminowa

zachowania bezuyteczne, niebezpieczne.
Dobry mem jest atwo przyswajalny, niezbyt skomplikowany, atwo transmitowalny,
samolubny, usuwajcy konkurencj, zintegrowany z kompleksem, ktry opanowa grup.
Modele matematyczne rozwoju takich procesw prowadz do wniosku, e zmiany memw
zachodz w krtkim czasie w porwnaniu z okresem ich trwania i s trudne do
zaobserwowania.
Leksykon poj memetycznych zawiera wiele terminw.

Memy kr w Internecie, np. w postaci faszywych ostrzee (virus hoax): wczoraj

Microsoft ogosi ... jeli nie ma dokadnej daty to prawie na pewno jest to
faszywa informacja, a nie prawdziwy wirus.
Memy przyjmuj posta mitw miejskich.
Memy w komputerach mog by wirusami.

Memy wydaj si by uyteczn koncepcj, wyjaniaj identyczne

zachowania pomimo rnych mzgw.
Niestety "Journal of Memetics Evolutionary Models of Information
Transmission" po 8 latach przestano wydawa.
Jak to powiza z neurobiologi? Memy mona rozpatrywa jako
przyblione stany atraktorowe neurodynamiki sieci realizujcych pami.
Zbir stanw pamici autoasocjacyjnej, realizowanych za pomoc sieci neuronw, ktrej
pobudzenia zachowuj si tak, jak aktywni agenci programowi, wpywajc na skojarzone ze
sob lady pamici (czyli innych agentw).
Z tego punktu widzenia mona zinterpretowa obecnie "prawo umysu" Charlesa Peirce'a
(1892): by si czego nauczy, trzeba si chcie uczy odrzucajc pokus zadowolenia i
przyjcia za rozwizanie tego, do czego mamy skonnoci.

Fizycznym nonikiem memw s atwo powstajce specyficzne konfiguracje pobudze grup

neuronw w mzgu, wzorcw memw.
Podlegamy oddziaywaniom podobnych czynnikw zwizanych z kultur i mediami, dlatego
mamy skonnoci do tworzenia si podobnych wzorcw memw i dlatego mog si
rozpowszechnia.
Memy wpywaj na sposb dziaania mzgu, mog wic by przydatne w psychoterapii.

Genetyczny determinizm jest szczeglnie dobrze widoczny w przypadku mutacji

prowadzcych do chorb, niedorozwoju, specyficznych zaburze, np. pciowych, ale i
wraliwoci zmysw (such absolutny, smaki). Dziaa powoli, tworzy trudne (czasami
niemoliwe) do przezwycienia tendencje do zachowa.
Neuronalny determinizm jest wynikiem dowiadcze yciowych, wychowania, prania mzgu;
nie moemy myle inaczej, nieatwo jest zmieni fizyczn struktur pocze mzgu,
ksztatujc si w dziecistwie.
"Ja" jest czym wicej ni modelem siebie, z ktrym si zwykle utosamiamy, "ja" jest
jednym z wielu procesw, realizowanych przez mzg, wikszoci z nich nie moemy
dowiadcza w wiadomy sposb bezporednio, std trudno jest "pozna samego siebie",
czyli stworzy dobry model tego, czego chce nasz mzg.
Czowiek moe "zbuntowa si przeciwko tyranii samolubnych replikatorw" (Dawkins),
uwolni si od genetycznie uwarunkowanych popdw i memetycznie uwarunkowanych form
zachowa.

Czemu czowiek zachowuje si czsto irracjonalnie?

Psychologia ewolucyjna odpowiada: poniewa czowiek znajduje si w bardzo nienaturalnych
sytuacjach z punktu widzenia przystosowania ewolucyjnego - wrcimy jeszcze do tego.

Dlaczego rozwijaj si pewne zachowania kulturowe a inne szybko znikaj?

Mog za nimi sta potrzeby odpowiedniej stymulacji mzgu, konieczne do rozwoju.
Nauka kaligrafii, muzyki, rysunku, wierszy sprzyjay rozwojowi nie tylko specyficznych
umiejtnoci, ale podstawowych mechanizmw, od ktrych zaley inteligencja.
Potrzeba szybkiej i precyzyjnej synchronizacji procesw w mzgu moe doprowadzi do
wyksztacenia si form muzycznych, ktre sprzyjaj rozwojowi takiej synchronizacji, np.
polifonicznych fug Bacha, lub szybkiej recytacji w rapie, ktra wymaga szybkich i
precyzyjnych synchronizacji.
Zmiany warunkw powoduj zmiany przydatnych form zachowania, w tym rwnie form
muzycznych - nic dziwnego, e starsze pokolenie nie rozumie modziey.

Literatura

Interesujce linki:
Archeowieci, prehistoria, paleontologia. | Becoming human | DNA Ancestry project
Cognitive Evolution Group. | Cognitive Evolution Lab, Harward.
Jzyk u zwierzt. | Canine cognition lab.

AlcockJ,Thetriumphofsociobiology,OxfordUniversityPress2001
AviseJohn,InsidetheHumanGenome,OxfordUniversityPress2010
BiedrzyckiM,Genetykakultury,Prszyski1998.
BlackmoreS,MaszynaMemowa.Rebis2002.
Bejan,A.&Marden,J.H.Unifyingconstructaltheoryforscaleeffectsinrunning,swimming
andflying.TheJournalofExperimentalBiology209,238248,2005.
BonnerJ,TheEvolutionofCultureinAnimals(PrincetonUniversityPress,Princeton1980)
CalvinWilliam,Jakmylimzg.WydawnictwoCIS,Warszawa1997
DawkinsR,Samolubnygen,Prszyski2007
DawkinsRichard,lepyZegarmistrz.PIW,Wwa1994
DawkinsRichard,Wspinaczkanaszczytnieprawdopodobiestwa,Prszyski1998
DiamondJ,Trzeciszympans.PIW1992.
DiamondJ,Strzelby,zarazkiimaszyny.PrszyskiiSka,Pozna2000
DrscherV.B,Reguaprzetrwania(PIW,Warszawa1982)
GrehanJ.R,SchwartzJ.H,Evolutionofthesecondorangutan:phylogenyandbiogeographyof
hominidorigins.JournalofBiogeography,2009
GoodallJ,Przezdziurkodklucza.30latobserwacjiszympansw(PrszyskiiSka1995)
Hauser,M.D.Theillusionofbiologicalvariation:aminimalistapproachtothemind.W:M.
PiattelliPalmarini,J.Uriagereka&P.Salaburu(Eds.)"OfMindsandLanguage:TheBasque
CountryEncounterwithNoamChomsky"OxfordUniversityPress(wdruku).
 Hauser,M.D.,Chomsky,N,Fitch,W.T.(2002).Thefacultyoflanguage:Whatisit,whohasit,
andhowdoesitevolve?Science,298,15691579.
LeakeyR,Pochodzenieczowieka.WydawnictwoCIS,Wwa1995
MarcusG,Prowizorkawmzgu.Oniedoskonaociachludzkiegoumysu.SAWSmakSowa
2009
McGhee,Robert.(2002):CoEvolution:NewEvidenceSuggestsThatToBeTrulyHumanIsTo
BePartlyWolf.Alternatives,28(1).
MoalemS,PrinceJ,Survivalofthesickest.AMedicalMaverickDiscoversWhyWeNeed
Disease.HarperLuxe2007.
Nesse,R.M,Williams,G.C.WhyWeGetSick:theNewScienceofDarwinianMedicine.Times
Books,1995.
Povinelli,D.J.(2000).Folkphysicsforapes:Thechimpanzee'stheoryofhowtheworldworks.
Oxford:OxfordUniversityPress
Penn,D.C,PovinelliD.J.OnBecomingApproximatelyRational:TheRelational
ReinterpretationHypothesis.RationalAnimals,IrrationalHumans.S.Watanabe,A.P.
BlaisdellandL.Huber.Tokyo,KeioUniversityPress(wdruku).
Penn,D.C,HolyakKJ,PovinelliD.J.Darwinsmistake:Explainingthediscontinuitybetween
humanandnonhumanminds.BehavioralandBrainSciences2008
PortinP.Evolutionofmaninthelightofmoleculargenetics:areview.PartI.Our
evolutionaryhistoryandgenomics.Hereditas144(3):8095,2007;PartII.Regulationofgene
function,evolutionofspeechandofbrains.Hereditas145(3):11325,2008.
PyysiinenI,HauserM.(2010)Theoriginsofreligion:evolvedadaptationorbyproduct?
TrendsinCognitiveSciences14(3),pp104109
ReichholfJ.H,Zagadkarodowoduczowieka(Wyd.NaukowePWN,Warszawa1992)
Rosati,A.G.,Stevens,J.R.,Hare,B.,&Hauser,M.D.(2007).Theevolutionaryoriginsofhuman
patience:Temporalpreferencesinchimpanzees,bonobos,andhumanadults.Current
Biology.17(19):16631668.
RyszkiewiczM,Nieodcznitowarzysze.wiatNauki2/2009.
SavageRumbaughE.S,LewinR.Kanzi:TheApeattheBrinkoftheHumanMind(JohnWiley
&Son1996)
SchleidtW.M,ShalterM.D.(2003):CoevolutionofHumansandCanids:AnAlternativeView
ofDogDomestication,EvolutionandCognitionVol.9,No.1.
SchwartzJ.H,TheRedApe:OrangutansandHumanOrigins,RevisedandUpdated.Westview
Press,2005.
ShubinN.H,Naszezimnokrwisteciaa.wiatNauki2/2009.
ShreeveJ,Zagadkaneandertalczyka.Wposzukiwaniurodowoduwspczesnegoczowieka.
Prszyski1998.
TempleG,JohnsonC,AnimalsinTranslation,UsingtheMysteriesofAutismtoDecode
AnimalBehavior.HarvestBooks2006.
FransdeWaal,GoodNatured:TheOriginsofRightandWronginHumansandOtherAnimals
(Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,1996);
FransdeWaal,PeacemakingamongPrimates(Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,
1989).
FransdeWaal,Theageofempathy(Cambridge,MA:HarvardUniversityPress,1989).
WhiteM.GribbinJ,Darwinywotuczonego.PrszyskiiSka,Warszawa1998
Wood,J,Glynn,D,Phillips,B.iHauser,M.(2007).Theperceptionofrational,goaldirected
actioninnonhumanprimates.Science.317(5843):14021405.
 9. Mzg i umys: rozwj.
9.1. Mzgi "z grubsza"

Trudno jest dokadnie zdefiniowa umys, gdy kade

pojcie uywane potocznie (w odrnieniu od cile
zdefiniowanych poj naukowych) ma wiele
rnorodnych znacze.
Umys to zbir funkcji okrelajcych te procesy, ktre
moemy sobie uwiadomi, obejmuje wic funkcje
psychiczne zwizane z spostrzeganiem,
zapamitywaniem, odczuwaniem emocji, myleniem,
uczeniem si, skupianiem uwagi, podejmowaniem
decyzji, samowiadomoci i reprezentacj siebie.
Pojcie umysu moe rwnie uwzgldnia te procesy
niewiadome, ktre wpywaj w dajcy si zauway
sposb na procesy wiadome.

Cigle wracaj antyczne pomysy na temat ducha i duszy,

jako synonimy umysu i wiadomoci niezalenej od ciaa.
Przez par tysicy lat ten kierunek mylenia prowadzi
jedynie do paradoksw, nie przyczyniajc si do adnego postpu.
Najwiksze postpy w rozumieniu umysu wyniky z bada nad mzgiem.
Umys jest tym, co robi mzg, a raczej niewielk czci tego, co robi mzg.
Do niedawna bya to jedynie hipoteza, ale rozwj bada nad mzgiem w ostatnich
dziesicioleciach to cakiem zmieni i nie ma ju wtpliwoci, e tak jest.
Co wic robi mzg? Bez tej wiedzy trudno jest dyskutowa na temat umysu.

Najpierw naley scharakteryzowa mzgi z grubsza. Sprbujemy zrozumie sposb dziaania

mzgu, powstawanie funkcji umysowych, powicajc mniej czasu na szczegowy opis
dziaania zmysw.
Badaniem mzgu zajmuj si liczne "neuronauki" (ang. neurosciences), od neurochemii po
psychologi eksperymentaln i nauki medyczne.
W Polsce uywa si terminu "neurobiologia", ale nie wszystkie neuronauki wywodz si z
biologii, dlatego powoli termin "neuronauki" bdzie coraz szerzej stosowany.
Neuronauki badaj zjawiska zachodzce w skali czasowej od nanosekund do lat, i rozmiarach
od metra do uamkw nanometra.
Mona je podzieli na:

Neuronauki na poziomie molekularnym i komrkowym: neurochemia,

neuroendokrynologia, neurogenetyka, neurochirurgia, neurofarmakologia,
neuropsychofarmakologia, neurobiologia neuronw, biofizyka neuronw ...
Neronauki zajmujce si rozwojem i dojrzewaniem ukadu nerwowego, od stadium
embrionalnego.
Neuroanatomia, anatomia porwnawcza mzgw.
 Neuronauki zwizane z chorobami ukadu nerwowego, takie jak neuropatologia,
neurologia, neuropsychiatria, neuropsychologia, psycho-neuro-
immunologia ...
Neuronauki systemowe, specjalizujce si w badaniu dziaania
poszczeglnych zmysw i kontoli ruchw.
Chronobiologi, zajmujc si rytmami biologicznymi i
subiektywnym postrzegamiem upywu czasu.
Neurofizjologi ogln, zajmujc si badaniem funkcjonowania
ukadu nerwowego metodami elektrofizjologicznymi i innymi.
Neurofizjologi zachowania (behawioraln), ktra jest nauk na pograniczu
zagadnie mzg/umys, zajmuje si badaniem zwizkw stanw mzgu i
zachowania.
Neuronauki poznawcze, takie jak neurolingwistyka, szukajce mechanizmw
tworzenia si funkcji afektywno-poznawczych, takich jak emocje, pami, uwaga,
uczenie si ...
Neuronauki komputerowe i systemowe, modelujce funkcje struktur neuronowych za
pomoc symulacji komputerowych i teorii matematycznych.
Informatyka neurokognitywna, prbujca czerpa inspiracje z analizy dziaania ukadu
nerwowego do tworzenia uytecznych algorytmw.
Neuroinynieria, tworzenie interfejsw mzg-komputer, neuroprotez
wsppracujcych z ukadem nerwowym.
Neuroobrazowanie i rozwj sprztu do prowadzenia bada, penice rol usugow w
badaniach nad mzgiem.

Kada z tych dziedzin wnosi specyficzn perspektyw i pozwala odpowiedzie na

szczegowe pytania dotyczce wpywu czynnikw biologicznych na psychik i zachowanie.
Mona oddzieli dwie szerokie perspektywy patrzenia na dziaanie mzgu: ewolucyjn i
opisow.

Perspektywa ewolucyjna

Ukad immunologiczny wybiera odpowiedzi na zagroenia z

ustalonego ewolucyjnie repertuaru, uczc si przez selekcj.
Czy mzg w procesach rozwojowych te uczy si wybierajc sposoby dziaania z repertuaru
istniejcych moliwoci rozwinitych w wyniku ewolucji, czy te uczy si cakiem nowych
sposobw reakcji i przetwarzania informacji?

Perspektywa ewolucyjna: selekcja sposobw dziaania mzgu przydatnych do przetrwania

dokonaa si na poziomie odruchw naturalnych, percepcji (postrzegamy tylko to, co dla nas
potencjalnie moe by wane), moliwoci rozumowania, a moe nawet zdolnoci
jzykowych.
Ewolucja wytworzya specyficzne struktury mzgu odpowiedzialne za okrelone zachowania.
Uczenie si jest procesem selekcji moliwoci wybranych przez natur na drodze doboru
naturalnego, konkurencj pomidzy neuronami, zespoami neuronw i caymi mzgami.

Dlaczego widzimy kolory? Dlaczego w takim, a nie innym zakresie?

Widzenie kolorw przydatne jest do odrniania gatunkw traw i postrzegania na odlego
dojrzaych owocw.
Potrzebny jest specyficzny ukad wzrokowy analizujcy informacj o kolorze, dlatego
zwierzta w rny sposb widz kolory.

Oko czowieka i map naczelnych ma 3 receptory kolorw (czopki), o maksimum

wraliwoci dla wiata czerwonego, zielonego i niebieskiego.
Inne ssaki maj tylko dwa rodzaje czopkw, a ssaki morskie
tylko jeden rodzaj, wic widz monochromatycznie.
Ryby tropikalne i ptaki maj cztery rodzaje czopkw, a goebie
a pi!
Pszczoy, bki i niektre inne owady maj 3 rodzaje czopkw
ale ich spektrum przesunitej jest powyej czerwieni w stron
ultrafioletu, biae (dla nas) kwiaty maj dla nich rne barwy -
kolory kwiatw s dla owadw, a nie dla nas!
Motyle maj 6 fotoreceptorw, a skorupiaki ustonogie a 12,
ale w dichromatycznych parach!

Kady czowiek widzi kolory nieco inaczej.

Geny odpowiedzialne za widzenie w kolorze, np. gen OPN1LW w chromosomie X kodujcy
wiatoczue biako opsyn, biorce udzia w detekcji czerwonego koloru, wykazuje bardzo
du wariancj, prowadzc do rnych form daltonizmu i odmiennego widzenia koloru u
kobiet i mczyzn.
B. Verrelli, S. Tishkoff, American Journal of Human Genetics 2004.

mije widz w podczerwieni, postrzegaj bardziej ruch ni

ksztaty, ich szczka suy za receptor niskich drga, wsz
stereoskopowo za pomoc jzyka.

Orientacja i widzenie przestrzenne (stereoskopowe) przydatne

jest drapienym ssakom, gadom i ptakom (np. sowom), ktre
maj oczy z przodu gowy, ograniczony kt widzenia (nie
wikszy ni 100 stopni), ale potrafi dobrze ocenia odlego.
Ssaki rolinoerne i niektre ptaki maj oczy z boku gowy, widz pod znacznie szerszym
ktem (nawet do 360 stopni), ale nie widz przestrzennie, sabiej oceniaj odlegoci.
Widzenie dostarcza informacji pozwalajcych utworzy map orientacji przestrzennej, a wic
przyczynia si do rozwoju specyficznych form pamici i przetwarzania informacji.

Tylko ludzie posuguj si mow, moe to wynika z istnienia specyficznych struktur

neuronalnych odpowiedzialnych za mow, ktrych brakuje w mzgach zwierzt.
Uczenie si mowy zachodzi szybko pomimo ubogiej stymulacji, braku duej liczby
przykadw negatywnych, czyli nieprawidowego uycia mowy.
Uczenie si danego jzyka nie jest oczywicie wynikiem selekcji, ale zdolno do rozumienia
i nauki jzyka moe ni by. Zdolno do modulacji ruchu jzyka i strun gosowych wymaga
precyzyjnego sterowania, ktrego nie mog si nauczy zwierzta.
Gen FOXP2 zwizany jest z zaburzeniami produkcji i rozumienia mowy u ludzi.
Gen ten jest te aktywny u ptakw w czasie uczenia si pieni godowych, i gra rol w
rozwoju echolokacji u nietoperzy.
FOXP2 koduje biaka, ktre znaleziono u ssakw, ptakw, ryb i gadw, a jego wersja (allel) u
Neardentalczykw bya taka jak u czowieka, sugerujc podobny rozwj zdolnoci
jzykowych.

Do czego potrzebny jest mzg?

Mzg potrzebny jest do kontroli zoonego zachowania.
Ptaki piewajce zwikszaj w okresie godowym rozmiary swojego mzgu.
Co moe si sta jeli mzg przestaje by potrzebny?

Moda achwa pywa, ma mzg i

powrzek nerwowy, podobna jest
do kijanki.

Po osigniciu dojrzaoci
przytwierdza si do skay tworzc
czsto kolonie.

Stopniowo wchania swj mzg -

nie jest jej ju potrzebny o ycia.

Pozostaje tylko wze nerwowy

przydatny do kontroli filtrowania
pokarmu.

Wniosek: ruch jest bardzo wany, kontrola ruchu wymaga przetwarzania informacji przez
mzgi.
U ludzi istnieje rwnie silna korelacja pomidzy uywaniem mzgu, jego sprawnoci i
zapadaniem na rne choroby degeneracyjne, ktre zmniejszaj zuywanie energii przez mao
uywane mzgi.
Use it or loose it, czyli uywaj albo stra.

Generatory wzorcw (CPG, Central pattern generators) wywouj

rytmiczne skurcze mini.
CPG odpowiedzialne s za wowate ruchy ryb, ruchy nagarniajce u
skorupiakw, filtracj pokarmu, ruchy stomatogastryczne, ruchy skrzyde,
wierkanie cykad i wierszczy, drenie wibrysw, oddychanie, bicie serca.
Powielanie takich generatorw umoliwio bardziej zoone ruchy u pazw i gadw, zoon
kontrol oddechu potrzebn przy rozwoju mowy i poykaniu (u ludzi wymaga to koordynacji
a 25 mini).
Przetwarzanie informacji zmysowej wymaga pamici, ktra moga powsta jako czsto
powtarzajce si wzorce pobudze korelujce dziaanie CPG, pozwalajc wyj poza proste
odruchy i stworzy zoone funkcje umysowe.
Podstawow jednostk kory mzgu moe by taki mikroobwd oscylacyjny, powstay z
generatora ruchu, ktry moe znajdowa si w kilku stanach oscylacji.
Powielony w milionach egzemplarzy, realizujcy proste odruchy, pami, a potem inne
funkcje, znajduje si w pniu mzgu, hipokampie, korze.
Proces ewolucji takich generatorw mona przeledzi badajc je w prymitywych
zwierztach, skorupiakach, minogach, rybach, salamandrach, gadach.

Oglna anatomia i budowa komrkowa wikszoci organizmw jest bardzo

podobna.
Rnice zachowa gatunkw zwierzt s wyrazem rnicy budowy mzgw.
Perspektywa ewolucyjna odpowiada na pytanie "dlaczego" dana funkcja
istnieje, a opisowa na pytanie "jak jest realiowana" na poziomie genetycznym,
budowy ciaa i dziaania mzgu.
Antropologia ewolucyjna bada relacje pomidzy zachowaniami spoecznymi a
ewolucj czowieka i map naczelnych.

Biologa ewolucyjna widzi rozwj zdolnoci poznawczych czowieka z punktu

widzenia problemw adaptacji.
"Neuronalny Darwinizm" rozciga perspektyw ewolucyjn na procesy zachodzce w mzgu,
skupiajc si na uczeniu przez selekcj moliwoci.
Niemowl moe nauczy sie wszystkiego, co ludziom dostpne, ale dorastanie i starzenie to
utrata potencjalnych moliwoci.

Czego mona si dowiedzie z badania dzieci zdziczaych,

wychowywanych w izolacji lub wrd zwierzt?
Znanych jest ponad 100 takich przypadkw, pokazujcych jak
wane jest wczesne wychowanie.
Czy pomimo braku kontaktw z mow bd w stanie si jej
nauczy?

Eksperymenty z deprywacj mowy prowadzono ju w

staroytnoci: jakim jzykiem mwili Adam i Ewa?
Historyk staroytny Herodotus pisa, e faraon Psammetichus I (Psamtik) nakaza wychowa
par dzieci w izolacji przez pasterza niemow; kiedy jedno z nich zawoao "bee"
wywnioskowano, e to jzyk frygijski, bo brzmiao to jak "chleb" w tym jzyku.
Jak pisa zakonnik Salimbene di Adam w Kronikach, w XIII wieku Cesarz Imperium
Rzymskiego Frederick II prbowa wychowywa niemowlta bez kontaktu z mow, ale
adnych sw nie usysza.
Jakub V Stwart w XV wieku trzyma dwoje dzieci w pomieszczeniach pod opiek niemowy;
poniewa nie nauczyy si mwi susznie wywnioskowa, e jzyk nie jest wrodzony.
Akbar Wielki zrobi podobny eksperyment i uzna, e syszenie mowy jest konieczne do jej
nauki.

Wicej na temat feral children, czyli dzieci zdziczaych, oraz Feral Children w Wikipedii.

Mao wiemy o osobach guchych, ktrych nie nauczono jzyka w dziecistwie; takich osb
jest do duo w krajach rozwijajcych si.
Chocia nie potrafi zrozumie wielu poj, rozwin "teorii umysu" innych ludzi, radz
sobie w yciu wykonujc proste prace.
Osoby guche, ktre potrafi czyta, mog mie wraenia suchowe a ich mylenie ma
charakter symboliczny, podobny do osb syszcych.
Znacznie trudniej jest doprowadzi do normalnego rozwoju umysu w przypadku
gucholepoty.

Chocia jzyk nie jest wrodzony to za tak trzeba uzna zdolno do nauki jzyka; wiadcz o
tym zaburzenia genetyczne uniemoliwiajce z rnych przyczyn nauk jzyka.
Specyficzne zaburzenie rozwoju jzykowego (specific language impairment, SLI) wyraa si
trudnociami w rozumieniu zoonych struktur jzykowych, uboszym sownictwem.
Na SLI cierpi okoo 5% oglnej populacji, ma to podoe genetyczne, daje podobne efekty do
pnego uczenia jzyka migowego, ktre uznaje si za efekt czysto rodowiskowy.

Ruch "kultury guchych" (deaf culture) nie uznaje guchoty za upoledzenie, tylko za
odmienny rodzaj ludzkiego dowiadczenia; std sprzeciw wobec implantw suchowych i
innych metod przywracania suchu.
Moemy sobie wyobrazi w dalszej przyszoci alternatywne zmysy i ludzi tworzcych
odmienne kultury wykorzystujcych takie zmysy, np. sonar pod wod.

Literatura:

M. Marschark, P.C. Hauser, Deaf Cognition, OUP 2008.

Laurence B. Leonard, SLI - specyficzne zaburzenie rozwoju jzykowego, GWP 2006
Sacks O, Zobaczy gos: Podr do wiata ciszy (Seeing Voices. A Journey into the
World the Deaf). Zysk i Ska, Pozna, 1998.

9.2. Geny i mzgi

Czy moliwoci czowieka s w peni zdeterminowani przez geny?

Czy istnieje determinizm genetyczny i co by to oznaczao?
Czy kto takie pogldy gosi? Heredytyzm (przekonanie, e zachowanie wynika przede
wszystkim z czynnikw dziedzicznych) wcale nie wynika z prac ewolucjonistw, chocia
media czsto wycigaj takie bdne wnioski przypisujc je autorom popularnych ksizek o
genetyce.
Okrelona strategia zachowa - np. niewierno maeska u ptakw lub ludzi - moe by
faworyzowana przez dobr naturalny: niewierni maonkowie maj wicej potomkw, ale
jeli maj zbyt wiele partnerek to nie wystarcza im czasu na obowizki ojcowskie, przez co
potomstwo ginie. Co si najbardziej opaca?
Mona w ten sposb wyliczy statystyczne tendencje do zdrady w populacji, ale nie okrela to
zachowania konkretnego osobnika: nie ma tu determinizmu na poziomie jednostek tylko
tendencje na poziomie poulacji.
Niestety, geny nie s dobr wymwk dla niewiernych mw ...

Czy w genach jest dostatecznie duo informacji by w peni okreli struktur mzgu?
Zoono informacji genetycznej.

Jzyk genetyczny DNA ma 4 litery,

kombinacje par zasad nukleinowych.
A-T, T-A, G-C, C-G
A=Adenina, T=Tymina, G=Guanina,
C=Cytozyna

Kodony: 3 litery to jedna sylaba, 4*4*4=64=26 moliwoci.

Sylaby koduj wytwarzanie 20 aminokwasw czcych si w acuch biakowy, np. AAA to
lizyna.
Gen to wyrniony funkcjonalnie odcinek DNA (koduje
zwykle kilka fragmentw zwanych egzonami,
przedzielonych intronami), kodujcy zoone z acuchw
aminokwasw biaka budujce komrki lub kontrolujce
procesy w komrkach (enzymy).
Biaka tworz si w wyniku ekspresji i transkrypcji
informacji zawartej w genach.

Genom czowieka (mapowanie pierwszego ludzkiego

genomu zakoczono w 2003 roku po 13 latach) zawiera nie
wicej ni 20-25 tysicy genw kodujcych biaka,
zaskakujco mao, bo robaki maj 19.000 a muszka owocowa 13.500!
Najprostsza bakteria ma ok. 500 genw, wirusy i fagi (wirusy atakujce bakteri) maj od
kilku do kilkuset genw.
Niektre roliny, pazy, mae a nawet insekty maj znacznie dusze genomy ni ssaki
(roliny nawet 1000 razy!), ale liczba genw nie jest mocno wiksza.
Czowiek ma 3.2 mld par zasad (bp), a ameba ma najduszy znany genom, 670 mld bp, a
akwaryjna rybka prapetwiec abisyski ma 130 mld bp! Dugi genom nie zawsze jest lepszy ...
Tylko okoo 1.5% DNA czowieka to geny kodujce biaka, reszta to introny (fragmenty
genw niekodujce biaek), geny kodujce RNA, sekwencje regulacyjne, i "junk DNA",
ktrego funkcji nie znamy.
Prawdopodobnie jest to materia, na ktrym przyroda moe poeksperymentowa.
Zoono sieci genetycznych, oddziaywa biakowych, moe si znacznie rni mimo
podobnej liczby genw, w szczeglnoci maj na na ni wpyw fragmenty niekodujcego
DNA, w ktrych wykryto liczne polimorfizmy pojedynczych nukleotydw (SNP).

Ni DNA ma ok. 2 m dugoci i zwinita jest w 23 parach chromosomw.

Chromosom 1 ma 245 milionw par zasad (liter), chromosom 21 ma 47 milionw par zasad.
Cay genom czowieka ma ok. 3.2 mld liter = 1 mld sylab.
Liczba komrek w ciele czowieka jest rzdu 5x1013 (50 bilionw = 50T).
Cakowita dugo nici DNA w naszym ciele jest wic rzdu 1014 metrw, lub 100 mld
kilometrw (prawie 4 dni wietlne).
Odlego Ziemi od Soca to ok. 150 mln km, wic 10 razy mniej!

Liczba bakterii przewysza liczb komrek o ponad rzd wielkoci ... jestemy hybrydami
komrkek i bakterii!

Informacja w DNA: sylaba to 3 pary liter, s 4 rne litery, czyli jest 64 moliwoci. Do
zapisu jednostki informacji potrzeba wic 6 bitw, bo 26=64.
Do zapisania genomu potrzeba wic 6 bitw/sylab x 1 mld sylab = okoo 6 Gbitw, mniej
ni 1 GBajt.
Jest to 250 tomw po 1000 stron, ok. 12 metrw pek, ale obecnie mieci si na ebku szpilki
w pamici pprzewodnikowej.

Ilo informacji genetycznej nie wzrasta od miliardw lat, jedynie jej organizacja si zmienia.
Pe genetyczn determinuj chromosomy pciowe, czyli XX u kobiet a XY u mczyzn.
Chromosom X ma wyjtkowo du liczb genw zwizanych z mzgiem, wic wikszo
zdolnoci dziedziczona jest po kdzieli.
Ewolucja pozagenetyczna zachodzi dziki informacji gromadzonej w mzgu.
Jak oceni ilo informacji w mzgu?

9.3. Mzgi w liczbach i przetwarzanie informacji

Mzg czowieka w liczbach.

Masa: niemowl rednio 350 gramw, ok. 12% cakowitej wagi ciaa.
Dorosy rednio 1375 gramw (od 1.0-2.5 kg), kobiety rednio 150 gramw mniej, ale
ten sam stosunek masy mzgu do masy ciaa.
Mzg Einsteina mia 1230 gramw, a wic tyle co rednia dla kobiet.
Masa mzgu to ok. 2% cakowitej masy ciaa.
Objto to ok. 1.4 litra, z tego po odciniciu wody zostaje 130 gramw biaka,
niecae 100 g. tuszczw.
Masa mzgu na osi pionowej; masa ciaa na poziomej; podobnie byo w przeszoci. rdo
rysunku.
Ich stosunek nazywa si czasem wspczynnikiem
encefalizacji.

Ludzie > mapy naczelne > inne ssaki (rzdu 1/100) > ptaki
> gady > pazy > ryby
Dinozaur o masie wieloryba miaby mzg 100 razy lejszy.
Najciszy mzg way 9.2 kg i nalea do kaszalota.
Kora mzgu delfina butlonosa osiga 3745 cm2, znacznie
wiecej ni 2275 cm2 u czowieka, jest za to o poow ciesza i ma troch mniejsz objto
ni u ludzi.

Moc elektryczna mzgu: ok. 20-25 Watw, osigana ju w trzecim roku ycia.
Zuycie energii: ok. 20% cakowitego zuycia tlenu i 25% zuycia glukozy, przy 2% masy
caego ciaa;
mzg zuywa energie 10 razy szybciej ni inne czci ciaa.
Liczba stanw, jakie moe przyj mzg jest teoretycznie nieograniczona, w praktyce
niezwykle dua - na pewno wystarczy by kademu stanowi mentalnemu przypisa odrbny
stan mzgu.

Liczba neuronw: ok. 40 mld neuronw, 30 mld mdek, > 8 mld kora, < 2 mld pozostae.
Rozbienoci w literaturze s znaczne, tu podaj za G.M. Shepherd, The Synaptic
Organization of the Brain (1998), ale czsto podaje si nawet 100 mld neuronw, wic
niepewno moe by rzdu 2-3 razy.
Robak C. elegans, ktry ma 2/3 liczby genw czowieka, ma tylko 302 neurony, ale mrwki
lub muchy ju okoo 1/3 miliona, a karaluchy i pszczoy koo miliona.
Lista zwierzt uporzdkowana w/g liczby ich neuronw.
Powierzchnia kory czowieka: ok. 2500 cm2; delfiny, sonie i wieloryby maj znacznie
wiksz powierzchni kory.

Synapsy neuronw:

kora 4000/neuron, 3x1013 pocze,

mdek 3x1012 pocze,
pozostae 2x1013 pocze,
razem 5x1013, czyli 50 bilionw, ale niektre opracowania podaj nawet 2.4x1014,
czyli 240 bilionw.

Okoo 3 roku ycia czowiek ma 1015 synaps, liczba ta zmniejsza si kilkukrotnie wraz z
wiekiem (uczenie nastpuje czciowo dziki selekcji pocze).

Dla myszy: 16 milionw neuronw, rednio 7800 synaps/neuron (w/g Breitenberg, Schuz
1998).
Pojedyncza synapsa daje may wkad do cakowitego potencjau postsynaptycznego (EPSP);
potrzeba 5-300 niemal jednoczesnych pobudze by wywoa impuls.
Kora wzrokowa szczura: wkad synapsy rzdu 0.8mV, a minimalnie konieczna jest
depolaryzacja rzdu 20mV.

Pojemno pamici czowieka: naiwne oszacowanie, traktujc stan kadej synapsy jako 10
bitw informacji, jest rzdu 10x1014 = 1015 bitw = 1 Petabit.

Oszacowanie tempa wiadomego przepywu informacji (niewiadome

jest znacznie wiksze).
Wzrok dostarcza nie wicej ni 5000 bitw/sek, pozostae zmysy
tylko 100 bitw/sek,
Oszacowanie: 5 sakkad/sek, pole ostrego widzenia to 2 stopnie;
Ksiyc ma 1/2 stopnia uku, wida na nim ok. 12 elementw o
wielkoci 0.5/12=0.04 stopnia.
W polu widzenia jest (2/0.04)2 = 2500 pikseli, max. 20 bitw/pikseli, ok. 50 kbit/pole.
Zapamitanie takiego obrazu wymaga ok. 10 sek, czyli szybko to ok. 5 kbit/sek.
W cigu 60 lat ycia daje to okoo 10 Terabitw.

Oszacowanie mocy obliczeniowej: 1014 pocze zmienia

swj stan 100 razy na sekund (100 Hz to bardzo wysoka
czsto w mzgu), co daje 1016 operacji/sek = 10
Petaflopw.
To raczej zawyone oszacowanie, bo neurony nie dziaaj
niezalenie a operacje w komputerze s na 32, 64 lub 128
bitach, wic rwnowana moc obliczeniowa nie przekracza 1
PFlopa.
Szybkie reakcje moliwe s w 100-200 milisekund, co
pozwala na jedynie 10-20 krokw (zmiany globalnego stanu,
wymagajce synchronizacji).
Mzg na obwodach VLSI: 10x10x32 metry, 10 TB RAM, 1-10 Pflopw
IBM Blue Gene w 2005 roku oferowa porwnywaln moc obliczeniowa uywajc 131.000
procesorw i osigajc 0.28 Pflopa.
Kasparov przegra z Deep Blue wykonujcym zaledwie miliardy operacji na sekund, wic
szybko oblicze przeznaczona na procesy kojarzeniowe i mylenie jest tylko tego rzdu.

Ilo informacji genetycznej (w bitach) wykrelona w zalenoci od daty powstania (linia

niebieska), oraz ilo informacji pozagenetycznej, gromadzonej w mzgach (linia czerwona).
Na osi pionowej czas w latach w skali logarytmicznej.

Oszacowania neuroanatomiczne: mzg maksymalizuje ilo pocze.

Jeli kady neuron poczy z kadym innym to wypeni kul o promieniu 80 metrw!
Jeli miedzy neuronami zaoy 10.000 przypadkowych pocze na neuron to nadal bdzie
kula o promieniu kilka metrw.
Wniosek: mzg ma specyficzn struktur, chaos moe panowa w maej skali, ale w duej
skali panuje porzdek i tylko nieliczne obszary si ze sob komunikuj.
Jakby nie patrze geny nie mogyby okreli dokadnie budowy nawet 1/1000 wszystkich
synaps.

9.4. Ewolucja mzgw, porwnanie rnych mzgw.

Mzgi zwierzt
Ameby, powstae prawie 4 mld lat temu nie maj
ukadu nerwowego, podobnie wielokomrkowe
gbki; dopiero meduzy maj zacztki nerww.

Piercienice, jak ich poprzedniczki sprzed 500

milionw lat (Kambr), maj zwj nerwowy w
gowie oraz brzuszny pie nerwowy.
Dlaczego mamy skrzyowane wizki nerww,
lewa strona kontrolowana jest przez praw
pkul i odwrotnie? Bo najstarsze organizmy
takie jak piercienice wyksztaciy odruch
skrcajcy! Wyjtkiem jest wch, powstay z
chemicznego zmysu z przodu ciaa.

Ryby maj mzg, mdek, opuszk wchow i

rdze krgowy. Pierwsze ryby z okresu syluru
(440 mln lat temu) miay ju zrnicowany ukad
nerwowy.

Konik polny ma ok. 16.000 neuronw. Owady

powstay w dewonie, ok. 400 mln lat temu.
Mzg gadw jest wyranie wikszy i podzielony na dwie pkule. Gowa jest wysunita do
przodu, zgodnie z kierunkiem poruszania si, umoliwia to szybkie reakcje. Mzg reguluje
homeostaz, przetwarza dane zmysowe i umoliwia zoone zachowania motoryczne.

Ssaki, powstae w okresie jurajskim (ponad 200 mln lat temu) maj znacznie wiksze mzgi
z rozbudowanym ukadem limbicznym i rozronit kor, ktra ma 6 warstw.

Ptaki maj zoone mzgi z rozbudowanym ukadem

limbicznym, ale ich kora jest znacznie mniejsza ni u ssakw;
chocia plan budowy ich mzgw jest podobny do gadw to
ich funkcja okazaa si podobna jak u ssakw. W 2005 roku
zmieniono nazwy struktur mzgw ptakw.
Porwnanie mzgw zwierzt z uwzgldnieniem kory i mdka.

Przodkowie czowieka:
Australopitek (4-5 mln lat, czaszka < 0.5 litra);
Homo habilis (2,5 mln lat, 0.65 l);
Homo erectus (1.5 mln lat, 1.0 l);
Homo neandertalis (1.6 l) oddzieli si od przodkw Homo sapiens 250.000 lat temu,
ostatni neandertalczyk y ok. 35.000 lat temu.
Porwnanie wielkoci mzgw zwierzt i czowieka. Rekin (ryba) ma mzg mniejszy od
wia (gad), a ten od myszy (ssak). Szympansy maj znacznie mniejsze mzgi od ludzi.

Muzeum mzgw ssakw ma ciekawe zdjcia mzgw rnych gatunkw.

Czy inteligencja wymaga mzgu ssaka? Wtpliwe, bo niektre ptaki (papugi, krukowate)
maj inteligencj porwnywaln z inteligencj map, a ich mzgi s do odmienne, nie ma w
nich typowej kory nowej.
 9.5. Rozwj mzgu i umysu czowieka

Rozwj embrionu od zapodnionej komrki do powstania mzgu i jego dojrzewania badaj

neuronauki zajmujce si rozwojem (developmental neuroscience), bliskie biologii komrki.
Pierwsze neurony powstaj w 4-5 tygodniu
rozwoju embrionu z ektodermy (powstaje z niej te
skra), dziki ekspresji genw homeotycznych
(regulatorowych), podobnych dla muszki owocwki
i czowieka - proces ten znany jest jako neurulacja.
Genetyczny plan jest bardzo oglny: kierunek
wzrostu neuronw sterowany jest za pomoc
stenia biaek, zwanych czynnikami
neurotroficznymi, NGF (nerve growth factor).
Mutacja jednego genu LIS 1 z chromosomu 17
daje w wyniku brak pofadowania kory mzgu i
powany niedorozwj (syndrom Millera-Diekera).

Neurony dziel si ok. 70-100 razy, a potem

przestaj.

U szympansa jest o 3 podziay neuronw mniej ni u czowieka, w efekcie jest 2x2x2=8 razy
mniejszej kora.
Gady, pazy i ptaki maj tylko 3 warstwy neuronw w korze, ssaki maj 6, ale w modku i
starej korze limbicznej te tylko 3.
Ssaki maj nowe warstwy, ktre przebijaj si do gry, po czym grna warstwa starych
neuronw wymiera. Ewolucja nie potrafi przeprojektowa rozwiza od nowa.
Dolne warstwy (VI) kory wypuszczaj aksony w stron wzgrza i odwrotnie.
Cewka nerwowa u wszystkich krgowcw tworzy 5 pcherzykw.

Animacja rozwoju mzgu myszy.

Rozwj mzgu u ssakw przebiega podobnie.

Z 5 pcherzykw rozwija si mzgowie,

najpierw rdzeniomzgowie (rdze
przeduony), tyomzgowie (most i mdek),
rodmzgowie (nakrywka pnia mzgu i
pokrywa), midzymzgowie (ukad limbiczny,
oczy, szyszynka) i na kocu kresomzgowie
(kora nowa, ukad wchowy, jdra podstawy
mzgu.

Zawizki mdku u czowieka widoczne s dopiero w 12 tygodniu.

Nastpuje szybka faza rozwoju ukadu nerwowego, a potem faza regresji, apoptoza
(zaprogramowana mier) komrek.
W korze mzgu wymiera 50 do 90% komrek i nastpuje znaczna reorganizacja kory.
Brak precyzji genetycznego i chemicznego sterowania rozwojem neuronw wymaga
apoptozy - przeyj tylko najbardziej przydatne neurony.

Szlaki nerwowe powstaj przed receptorami, dlatego rola czynnikw wzrostu jest bardzo
wana.
Nerw wzrokowy musi trafi do kory wzrokowej po przeciwnej stronie mzgu, cz
neuronw koczy w innych obszarach i powinna obumrze.
Maksymalne tempo wzrostu mzgu przypada w okresie 5 miesica rozwoju podowego do 1
roku po urodzeniu.

4 miesice:

Da si wyrni 15 schematw ruchowych, pierwsze specyficzne odruchy.

S reakcje na wiato.
Na poziomie pnia mzgu pojawia si nieregularna aktywno elektryczna.
Rnicowanie wrae smakowych.
5 miesiecy:

Smak jest w peni

sprawny.
S reakcje na dwiki.

6 miesic: odrnialne s
stany snu i czuwania,
obserwowane rekacje na
mow.
8 miesicy: widoczny sen
REM i ruchy gaek ocznych.
Narodziny: duy mzg sprawia najwicej kopotw, chocia jego masa to zaledwie 1/4 mzgu
dorosego, osiganej w wieku 17-18 lat.

Wiele gatunkw ma po urodzeniu 80% masy mzgu; delfiny maj ok. 42% i masa ta wzrasta
przez 9-10.

Nie tylko rozmiary mzgu wzrastaj, lecz rwnie stopie komplikacji kory mzgu, przede
wszystkim kory nowej.
Czego mona si spodziewa w wyniku rosncej zoonoci kory? Inteligencji!

Gwatownie wzrasta gsto synaptyczna pocze miedzy neuronami, w korze od

2.500/neuron w momencie narodzin, do 15.000 w wieku 3 lat i spada powoli do poowy tej
wartoci.
Aktywno mzgu (w sensie zuycia energii) ronie, w wieku 2 lat osiga poziom dorosego,
w wieku 3 lat przewysza go dwa razy i utrzymuje si do 9-10 roku ycia, po czym powoli si
zmniejsza by osign stabilny poziom koo 18 roku ycia.

Rok po urodzeniu kora ruchowa czy si z ldwiow czci rdzenia krgowego, zanika
odruch Babiskiego.

2 lata - masowa reorganizacja kory mzgu, amnezja dziecica, zapominanie zdarze z

pierwszych dwch lat ycia.

6 lat - mzg 3x wikszy ni w momencie narodzin.

Ok. 12 lat - stabilizacja patw czoowych.
Ok. 20 lat - koniec reorganizacji, niewielkie zmiany (?) nastpuj przez cae ycie.
Kady ma inny mzg, nawet blinita jednojajowe (jak pokazuj zdjcia fMRI).
Na rozwj mzgu ma wpyw odywianie, zatrucia chemiczne, skad chemiczny wd
podowych.

Ssaki: etapy rozwoju mzgu s bardzo podobne.

Otwarcie oczu: u czowieka po T=6 miesicy, jest to naturalna skala czasowa.
Neurony w warstwach kory u ssakw: 30%T dla warstwy V, 100%T dla I oraz II.

9.6. Niedawna i przysza ewolucja mzgu i umysu

Przez wiele lat dyskutowano, czy zachowanie czowieka okrelone jest przez geny czy
rodowisko (nature vs. nurture)?
Pocztkowo sdzono, e "duch rzdzi materi": geny ani warunki rodowiskowe nie maj
znaczenia, bo czowiek ma woln wol i moe podj decyzje jak sie
zachowa.
Pniej pojawio si przekonanie o dominacji rodowiska.
Psychoanaliza "odkrya", e autyzm jest wynikiem oziboci matki, zbyt
natrtnego sadzania na nocniku, a amnezja dziecica to konieczno
represji wspomnie.
Tymczasem autyzm i amnezja maj podoe biologiczne - czy to oznacza, e zawsze
obowizuje genetyczny i neuronalny determinizm?
Determinizm neuronalny oznacza, e czowiek musi tak si zachowywa, jak mu neurony
dyktuj, i wysze procesy nie mog tego zmieni.

Przez lata zaprzeczano biologicznej naturze ludzkiej. Dlaczego?

Moe lepiej o rnicach zapomnie bo "wszyscy ludzie zostali stworzeni rwnymi"?
Chodzi oczywicie o rwno wobec prawa, ale nie rwno szans yciowych ...
niedoywione i zaniedbane mzgi nie maj szans si rozwin.
Pomimo wielkich oporw (wielu ludzi nie chce tego wiedzie) genetyka zachowania
(behawioralna) dobrze udokumentowaa zwizki genw z przestpczoci i z rnicami
inteligencji.
Socjobiologia oraz psychobiologia i psychologia Darwinowska prowadzi gwnie badania nad
zwierztami.
Psychologia ewolucyjna tumaczy ewolucyjne przyczyny ludzkich zachowa.

Minnesota Center for Twin and Adoption Research jest jedn z najwaniejszych instytucji
prowadzcych badania nad bliniakami od 1979 r.
Kontrowersje: jak okreli procent wpywu rnych czynnikw?
Czy w 70% inteligencja wynika z genw, a tylko w 30% jest wynikiem rodowiska?
Inne badania daj mniejsze korelacje, jeli odrzuci mutacje prowadzce do chorb ukadu
nerwowego.
Korelacja IQ u dzieci niespokrewnionych jest znacznie mniejsza, rzdu 20%.

Korelacja rnych cech moe by rna.

Wicej: R. Plomin, P. McGuffin, G.M. McClearn, J.C. DeFries, Genetyka zachowania,
Wydawnictwo Naukowe PWN 2001.

Herrnstein i Wilson, "Crime and Human Nature" (1985)

Mordercy: 30 x wicej mczyzn ni kobiet; moe to poziomu testosteronu?
Ale w Chicago ludzie s 30 x bardziej skonni do morderstwa ni w Anglii. Moe to dostp
do broni?
Tendencja do uywania gramatyki - genetyczna; wybr jzyka - rodowisko.

Wielkie mzgi sprawiaj kopot - czytajcie "Galapagos" K. Vonneguta!

W blach rodzi bdziesz ... to przez ten wielki mzg.

Debata natura-rodowisko stracia na znaczeniu: nie ma tu liniowej przyczynowoci, sam

genetyczny determinizm czy biologizm jest prawdziwy tylko w przypadku cikich zaburze
(np. zesp Downa, zesp Ushera powodujcy gucholepot, lub inne choroby genetyczne);
poza takimi przypadkami natura i rodowisko maj porwnywalny wpyw.

Aktualne pytanie to: w jakich warunkach rodowisko moe zmieni organizm, a zwaszcza
mzg?
Moe go zatru lub uszkodzi (np. w wyniku udaru mzgu), wywoujc ewidentne zmiany,
ale moe te zmieni ekspresje genw, by moe nawet utworzy nowy proces na poziomie
genetycznym i molekularnym.
Na ile silne mog by wpywy wynikajce z czynnikw zewntrznych, od poywienia,
warunkw klimatycznych, geograficznych, a do spoecznych i relacji osobistych?
Efekt placebo pokazuje wyranie, e informacja sowna moe wywoa stan psychiczny,
ktry zmienia mzg i poprzez to cay organizm.

A co z wiadomoci?

Julian Jaynes (psycholog z Princeton): wiadomo istnieje

zaledwie 3-4 tysicy lat.
Jzyk pocztkowo by dosowny, najpierw pojawiy si
rzeczowniki, pniej asocjacje opisujce wiat wewntrzny.
Czasowniki abstrakcyjne pochodz od konkretnych poj, np. w
sanskrycie: "by" - "bhu", czyli rosn; "jestem" - "amsi", czyli
oddycha (ang. "am", niem. "atmen").
Bruno Snell w 'The Discovery of the Mind' na podstawie analizy
tekstw klasycznych rwnie twierdzi, e pomidzy czasami
Homera a Socratesa nastapia zmiana sposobu wiadomego
przeywania.
Idee te s rozwijane przez Julian Jaynes Society.

wiadomo: synteza dziaania obu pkul mzgu. Cechy:

projekcja czaso-przestrzenna;
wybr sceny, modelu, treci umysu;
projekcja personifikacji "ja" w przestrzeni i w czasie;
narracyjny wybr spjnych sekwencyjnych zdarze;
skojarzenia i asymilacja dowiadcze.

Do -1500 roku sowa maj tylko znaczenia konkretne (np. w Illiadzie).

Psyche = "oddech" a nie "dusza".
Niepena integracja pkul mzgu?
Prawa zarzdza gosami bogw, lewa wykonuje.
Stres: zamiast wiadomoci wyboru polecenie - gos autorytetu.
Halucynacje suchowe w schizofrenii - czsto komentarze zdarze.
Dranienie kory skroniowej: wywouje gosy krytykujce, doradzajce, nakazujce ...
M. Persinger: stymulacja lewego pata dolnoskroniowego za pomoc pola magnetycznego
wywouje poczucie mistycznej obecnoci.
Wizje, brak poczucia czasu, rytm i muzyka, intuicja - sacrum, wynik halucynacji.

Rzdy teokratyczne sprzed 10 tys. lat: wadcy-bogowie (jeszcze do poowy XX wieku w

Japonii!), "lepe" posuszestwo.
Wiea Babel - lad z okresu, gdy syszano zbyt wiele gosw?
W greckich eposach boskie gosy informuj o decyzjach.
Anarchia po upadku teokracji w Asyrii i w Japonii trwaa setki lat.
Pismo alfabetyczne, ok. -2000 lat, Egipt.
Rozwj lewej pkuli, mylenie samodzielne - opr bogw.

"Fajdros" Platona: bg Tot nauczy sztuk i pisma lud krla Tamuza, ale krl tak go za to
krytykuje (ustami Sokratesa):

Ten wynalazek niepami w duszach ludzkich posieje, bo czowiek, ktry si tego wyuczy,
przestanie wiczy pami; zaufa pismu i bdzie sobie przypomina wszystko z zewntrz, ze
znakw obcych jego istocie, a nie z wasnego wntrza, z siebie samego. Wic to nie jest
lekarstwo na pami, tylko rodek na przypominanie sobie. Uczniom swoim dasz tylko pozr
mdroci, a nie mdro prawdziw. Posid bowiem wielkie oczytanie bez nauki i bdzie si
im zdawao, e wiele umiej, a po wikszej czci nie bd umieli nic i tylko obcowa z nimi
bdzie trudno; to bd mdrcy z pozoru, a nie ludzie mdrzy naprawd.

Po -1500 roku pojawiaj si w literaturze metafory i decyzje zale od ludzi (np. w Odysei).

Trudno zweryfikowa tak teori: mog pomc badania literackie i jzykoznawcze.

wiadomo pierwotna widoczna u zwierzt, ale refleksyjna tylko u dorosych ludzi?
Testy plam na czole i reakcja dzieci oraz szympansw - wrcimy do tego.
"Interpretator" w lewej pkuli mg powsta niedawno, okresie historycznym.
Umysy, postrzeganie wiata zmienia si z pokolenia na
pokolenie.

Nie bdzie czasu na dalsz naturaln ewolucj mzgu!

Niedugo zaczniemy naprawia i udoskonala nasze
mzgi.

Wzrok, such ju naprawiamy za pomoc implantw.

Zapobieganie napadom wciekoci przez hamowanie
jder migdaowatych, stymulacja jder podstawy mzgu
w chorobie Parkinsona.
Eksperymenty z zamian czci hipokampa na elektroniczne obwody u zwierzt s w toku.
Bezporedni dostp mzgu do komputerowych danych? Trudno je bdzie zintegrowa z
naszym modelem wiata zapisanym w poczeniach mzgu.

Sterowanie mylami w grach nadchodzi!

Szybki jak myl? Myl jest wolniejsza od dziaania (wie to kady sportowiec), wic
podczenie bezporednie do mzgu, nawet za pomoc EEG, jest do powolne, decyzje
odruchowe aktywizujce specyficzne drogi pobudze mini s szybsze ni mylenie.
Przeszczepy mzgu mog by moliwe w przyszoci.
Czy moliwy stanie si transfer umysu? Powinnimy to zrozumie przy kocu wykadu.
 10. Dziaanie mzgu: najprostsze teorie.
Co moemy powiedzie o dziaaniu mzgu bez wnikania w szczegy jego budowy?
Najpierw troch oglnych informacji o jego budowie.
Niektre nazwy maj aciskie (od cerebrum) lub greckie (od encephalon) rdzenie.

10.1. Budowa oglna.

Co zwiksza szanse przeycia organizmu?

1. Sprawny system regulujcy jego podstawowe funkcje metaboliczne.

2. Szybkie reakcje na zagroenia, wyspecjalizowane zmysy.
3. Moliwo planowania, pami i orientacja, rozumienie zwizkw przyczynowo-
skutkowych.

Konieczno funkcji nalecych do tych trzech kategorri zauway ju Arystoteles, okrelajc

je mianem dusza wegetatywna, zwierzca i rozumna.
Ewolucyjnie tak wasnie rozwijay si organizmy i ich mzgi.

Podzia oglny struktur

mzgu:

Przodomzgowie
obejmuje wiksz cz
mzgu:

o kresomzgowie
o midzymzgowie,
o rdmzgowie i
o tyomzgowie z
rdzeniem
przeduonym.

Ten podzia jest rzadko

uywany jest w pracach
medycznych czy
neurofizjologicznych.
 Kora mzgu, orodki
podkorowe i pie mzgu.
Kora nowa, neocortex
(lub isocortex),
ewolucyjnie najmodsza,
ma 6 warstw neuronw i
ley na powierzchni
mzgu.

Cztery paty kory mzgu:

czoowy, ciemieniowy,
potyliczny, skroniowy.
W czci przyrodkowej
jest kora zakrtu
obrczy,
a w dole bocznym
mzgu, pod patem
skroniowym mamy kor
wyspy;
s to de facto dodatkowe
paty kory.

Mdek - kontrola i
koordynacja ruchw.
Kora stara, archicortex, ma tylko 3 warstwy neuronw, znajduje si w strukturach ukadu
limbicznego (rbkowego), ukadzie wchowym i hipokampie.
Pie mzgu ma skupiska neuronw, ktrym w wikszoci nie da si przypisa struktury
warstwowej.
Im starsze struktury tym s gbiej.

Pie mzgu odpowiedzialny jest za regulacj podstawowych funkcji organizmu: oddychanie,

prac serca, regulacj cinienia krwi, temperatury organizmu, metabolizmu, odruchowe
reakcje oka, reakcje kaszlu, integracj bodcw ruchowych i czuciowych, poziomu
przytomnoci (twr siatkowaty), wspprace z ukadem hormonalnym (przysadka mzgowa).

Ukad limbiczny jest w wikszoci pomidzy pniem mzgu i podwzgrzem a kor now,
zalicza si do niego rwnie kor zakrtu obrczy.
Kontroluje emocje i popdy organizmu (instynktowne czynniki wpywajce na zachowanie),
pami ruchw, konsolidacj pamici.

Najprostsze teorie dziaania mzgu:

 2 pkule - lateralizacja funkcji.
3 struktury - spojrzenie ewolucyjne.
Pe mzgu: rnice mskie-eskie, ying-yang.
Biochemia: rwnowaga hamowania i pobudzania.
Podejcie socjobiologiczne.

Nieco bardziej zoone teorie:

4 paty lub 5 patw: oglne funkcje.

10 struktur (8 ppatw+ukad limbiczny+pie mzgu).
Model cybernetyczny: moduy przetwarzajce informacj i ich wspdziaanie,
podejcie systemowe.

Znacznie bardziej zoone teorie wymagaj omwienia szczegowej roli rnych obszarw
mzgu, warstwowej (laminarna) budowy kory, neurodynamiki badajcej stany kolektywne
duych grup neuronw.
Szczegowe modele symulacyjne omawiam na wykadzie Modelowanie Funkcji Mzgu.

Proste podejcia pozwalaj zrozumie dziaanie mzgu koncepcyjnie, s wic w tym sensie
"lepsze" ni teorie zaawansowane, ktre dostarczaj szczegowych odpowiedzi ale nie
oglnych koncepcji.

10.2. Dwa mzgi w jednym.

Powszechnie uwaa si, e s dwa sposoby mylenia: logiczny i intuicyjny (mski i

kobiecy?).
Czy taki podzia ma sens?

Mylenie intuicyjne oparte jest na pamici i reakcjach emocjonalnych, dowiadczeniu,

postrzeganiu caoci, jest trudne do zwerbalizowania, przypomina bardziej postrzeganie ni
rozumowanie.
Mylenie logiczne jest trudniejsze, wymaga sekwencyjnego przetwarzania informacji, wic
zdarzaj si czsto pomyki.
Wyszo intuicji nad logik zaley bardzo od sytuacji, czsto potrzebna jest logiczna
weryfikacja intuicyjnych decyzji.
Dwie pkule mzgu poczone ze sob spoidem wielkim - moe to wyjania dwa rodzaje
mylenia?
Pkule mzgu rozdzielone s cienkim sierpem mzgu (flax cerebri), ktry stanowi
przeduenie opony twardej (po wyschniciu wyglda to jak ko).

Pierwsze informacje o lateralizacji funkcji mzgu poda Paul Broka, w 1861 roku; historia i
wtpliwoci dotyczce tego doniesienia opsiana jest w ksice Draaisma (2009). .
Uszkodzenia lewej pkuli: trudnoci z mwieniem, pisaniem, czytaniem, matematyk.
Uszkodzenia prawej pkuli: trudnoci z rozpoznawaniem struktur geometrycznych, twarzy,
trudnoci z rysowaniem, percepcj muzyki.
Wiedza popularna:
Dominacja prawej pkuli - artyci, humanici; lewa - naukowcy, umysy cise.
Prawa pkula - wschodni mistycyzm, lewa pkula - zachodni racjonalizm (R. Ornstein).

Czste hasa: Rozwi intuicj prawej pkuli! Wykorzystaj cay

mzg! (Co si dzieje z komputerem wykorzystujcym 100% mocy
procesora?)

Jaki procent mzgu wykorzystujemy? Skd wzio si takie

pytanie?
To pytanie jest jednym z najbardziej popularnych mitw
miejskich.
To pytanie nie ma sensu! Uszkodzenia (lezje) dowolnej czci
mzgu prowadz do utraty lub pogorszenia specyficznych funkcji.
Czemu natura miaaby pozwoli na tak kosztowny organ, ktrego
prawie nikt nie wykorzystuje?
Skd si bior takie mity? Jest to typowy mem, uyteczny w reklamie, powstay w okresie,
kiedy funkcja wikszoci obszarw mzgu nie bya znana.

Nieco lepiej zapyta: jaki s moliwoci a jakie ograniczenia mzgu?

Jaki np. procent mocy obliczeniowej moemy przeznaczy na abstrakcyjne mylenie?
Przegrana Kasparowa z maszyn ponad 10.000 razy wolniejsz od jego mzgu wiadczy tym,
e moe to by znacznie mniej ni 1% ...
Gdyby wszystkie neurony wysyay 50 impulsw na sekund mzg pracowa by z moc 2000
Watw! Poniewa ma tylko 20 Watw okoo 1% neuronw pracuje z tak czstoci.
Oceny P. Lennie, The Cost of Cortical Computation. Current Biology 13, 493497, 2003.

Metody badania rnic midzy pkulami.

Uszkodzenia mechaniczne mzgu: obserwacje

z XIX wieku, Paul Broca i Karl Wernicke
zlokalizowali mow w lewej pkuli.
Obserwacje zmian w wyniku guzw, wyleww i
chorb.
Test Wada, zwany prb amytalow.
Lateralna prezentacja krtkich bodcw -
chocia spoido wielkie i pozostae drogi
przekazuj informacj do drugiej pkuli
nastpuje utrata jej dokadnoci.
Badania EEG, MEG, potencjaw wywoanych:
blokowanie alfa, wysze czstoci.
Obrazowanie czynnoci mzgu - MRI, PET,
pokazuj mzg w trakcie pracy.
Eksperymenty z osobami po komisurotomii.
Padaczka "grand mal" wymagaa przecicia spoida wielkiego - 200 milionw nerww.
Jak to wpywa na zachowanie? Kada pkula dziaa niezalenie.
Ale ... s to osoby chore, z uszkodzeniem mzgu, spoido przednie i spoido hipokampa
zwykle u nich zostaje, wic jest saby przepyw
informacji.

Budowa ciaa i mzgu jest lekko asymetryczna.

Asymetria widoczna jest ju na etapie
podowym.

Prawa pkula:

Wiksza i cisza ni lewa.

Wicej materii biaej (dusze
poczenia).
Cz czoowa szersza, wysunita do
przodu
Bruzda Sylwiusza koczy si zagiciem
ku grze.
Niektre obszary kory ciemieniowej
powikszone.

Lewa pkula:

Cz tylna szersza.
Bruzda Sylwiusza ok. centymetra dusza i prosta.
Wiksza rwnina skroniowa (planum temporale) i orodek Broki.
Wicej materii szarej.
Wicej dopaminy, mniej noradrenaliny.

Rnice na poziomie budowy cytoarchitektonicznej i biochemicznym.

Mowa gwnie zlokalizowana w prawej pkuli wystpuje u 4% praworcznych
U leworcznych jest to 15%, a dodatkowo u 15% obie pkule analizuj i tworz mow w
jednakowym stopniu.
Mowa docierajca do prawego ucha jest nieco lepiej rozumiana, gdy trafia z wiksz
precyzj do lewej pkuli.
Asymetria mniej widoczna jest u kobiet.
U ptakw tylko uszkodzenia lewej pkuli upoledzaj piewanie.

Rozpoznawanie zoonych ksztatw jest troch lepsze w prawym polu widzenia (sygna
dociera do lewej pkuli).
Funkcje wzrokowo-przestrzene s u niektrych map w lewej pkuli.
Preferencje ssakw (prawdopodobnie i gadw oraz ryb) do obracania si w jednym kierunku
s wynikiem rnic poziomu dopaminy w lewym i prawym prkowiu.

Szlaki nerwowe prowadzce od narzdw zmysw do obszarw przetwarzajcych.

Skrzyowane szlaki nerwowe dla bodcw Bodce suchowe. Dwiki z lewego ucha
dotykowych i sterowania motorycznego. analizowane s w prawej pkuli i odwrotnie.

Bodce wchowe nie przechodz przez

Bodce wzrokowe. Lewe pole wzrokowe
skrzyowane szlaki - by moe prawdziwe jest
analizowane jest w prawej pkuli i
wyjanienie ewolucyjne. Opuszka wchowa
odwrotnie. Specjalne okulary skierowuj
powsta z najbardziej wysunitego do przodu
obraz tylko do prawej i lewej pkuli.
zwoju nerwowego.

Receptory wchowe w prawym nozdrzu - bardziej rejestrowanie wrae, wywoywanie

skojarze.
Receptory z lewego nozdrza - lepiej rozpoznaj zapachy.
Tracimy wraliwo na zapachy: cakowita anosmia (niewraliwo) dla grupy zapachw (np.
"mitowych") objemuje ok. 3% ludzi, w krajach rozwinitych czciowa anosomia obejmuje
do poowy ludnoci.

Praworczno (prawoapno?) nie jest spotykana u zwierzt.

Genetyczne przyczyny powstania praworcznoci u ludzi wynikaj prawdopodobnie z
dwunonej postawy, uoenia niemowlcia tak, e gowa jest po lewej stronie przy sercu
matki, podtrzymywane jest przez lew rk, wic prawa bya bardziej swobodna?
Stopniowa ewolucja praworcznoci: 70% przed 70.000 lat, 92-94% obecnie.

Leworcznymi jest 20% bliniakw mono jak i heterozygotycznych.

Leworczny potomek pojawia si u 2% prawo-praworcznych rodzicw; 17% prawo-
leworcznych i 46% lewo-leworcznych.
Problemy takie jak padaczka, zaburzenia immunologiczne, problemy z uczeniem wystepuj
czciej u leworcznych.

Dowiadczenia z pacjentami z przecitym spoidem.

Eksperymenty prowadzone przez Rogera Sperry (Nobel 1981), i Michela Gazzaniga,

obserwacje do tej pory, niewiele jest takich osb.
Usunicie caej pkuli mzgu w dziecistwie moe nie zostawi atwo zauwaalnych
skutkw (ale pewne upoledzenie funkcji, w ktrych specjalizuje si dana pkula zostaje).

Komisurotomia - przecicie spoida wielkiego.

 W lewym polu widzenia pacjent nie potrafi
W prawym polu widzenia obiekt jest
nic powiedzie, ale potrafi wybra
rozpoznawany i identyfikowany.
odpowiedni przedmiot.

Dwuczciowe sowo, np. "HAT|BAND", przepaska na czoo.

Lewe oko widzi w lewym polu widzenia HAT, a prawe BAND, odczytywane.
Jaki "band"? Moe "rubber band, jazz band".
Lew rk trzyman wewntrz pudeka pacjent pisze HAT, ale nie wie, co napisa!

Podobne dowiadczenie ze sowami KLUCZ|AUTO i wyszukiwaniem obiektu.

Zapytany co widzi pacjent odpowiada "bysk wiata", ale wybiera klucz.

Czy wiadomo jest tylko w lewej pkuli? Przynajmniej werbalna narracja.

Szkicowanie obiektw:
Kopiowanie rysunku ogldanego przez praw pkul - tylko oglny zarys; lew pkul -
tylko szczegy.
Skupienie si na literach D powoduje aktywacj lewej pkuli; na ksztacie L - prawej. Prawa
pkula dostrzega las (niska zdolno rozdzielcza), lewa drzewa (wysoka zdolno
rozdzielcza).

Test na dziaanie prawej pkuli

Test na dziaanie lewej pkuli

Gazzaniga (1970): poncy budynek pokazany w lewym polu widzenia wywouje wzburzenie.
Racjonalizacja sytuacji - oskarenie jednego z badaczy o wywoanie zdenerwowania.
Podobne dowiadczenia z rozmieszaniem, chocia pacjent twierdzi, e nic nie widzia.
Racjonalna, lewa pkula obserwujc reakcje emocjonalne organizmu tworzy konfabulacje,
cigo narracji wewntrznej.
Gazzaniga wnioskuje "interpreter" w dominujcej pkuli mzgu.

Konflikt "bimanualny" midzy pkulami: prawa rka walczy z lew!

Przypadek chopca po operacji z niewielkimi zdolnociami mowy w prawej pkuli: znaczna
integracja odpowiedzi, ale prawa pkula ocenia bardziej krytycznie, moe mie wasne
ambicje.

Ilustracja bada nad rozczepionym mzgiem, w technologi Flash.

Wniosek: wiadomo jest wynikiem procesu dyskryminacji

cigych stanw (reprezentacji) pamici roboczej,
komentarzem wewntrznym stanu mzgu.
Prawidowe odpowiedzi w eksperymentach wymagajcych
integracji informacji.
Rozczepienie mzgu nie jest cakowite, pewna integracja nadal moliwa (np. oceny
wymagajce kategoryzacji).
Osoby ju przed operacj nie miay cakiem normalnych mzgw ...

Przewaga lewej pkuli: zadania werbalne, prawej: wzrokowo-przestrzenne, analiza treci

emocjonalnych.
Prawa pkula kojarzy przedmioty zwizane z ogldanym.
Rozpoznaje sens prostych sw, zwaszcza emocjonalnych, np. przeklestw, obscenicznych.
Uszkodzenia lewej pkuli - afazje; prawej - aprozodie.
Aprozodia to zanik zdolnoci do rozumienia i generacji treci emocjonalnych wypowiedzi
sownych, np. zoci czy gniewu, monotonna mowa.

Zoone czynnoci wymagaj kooperacji obu pkul.

Prawa pkula - subtelne analizy znaczenia, metafor, humoru, antycypacji, morau ...

Uszkodzenia lewej pkuli - depresja, poczucie winy, zamartwianie przyszoci.

Uszkodzenia prawej - optymizm, bagatelizowanie choroby, zadowolenie z siebie.
Prawa pkula bardziej zaangaowana w analizy stanw emocjonalnych.
Sowo "umiechnij si" pokazane lewej pkuli wywouje umiech, prawej nigdy.

Uszkodzenia tylnej czci patu ciemieniowego prawej pkuli - jednostronne pomijanie.

Lewa strona pola widzenia znika z wyobrani!
Uszkodzenia pata skroniowego blisko potylicznego - prozopagnozja, niezdolnoci do
rozpoznawania twarzy.
Prawa pkula dominuje w testach geometrycznych, oceny pooenia czy gbi,
znieksztaconych ksztatw lub dwikw mowy.

Prawa pkula jest lepiej zintegrowana z ukadem emocji.

Filmy czy obrazy widziane lewym okiem wydaj si mniej przyjemne, wrogie, niesmaczne.
Lewa pkula tumi stany lekowe wywoane przez aktywno pkuli prawej.
W snach prawa pkula dochodzi do gosu, ale trudno to zwerbalizowa.
Odkrycia we nie, np. piercieniowej struktury benzenu przez Kekulego (prawdopodobnie
anekdotycznej): by moe we nie moliwe jest rozpoznawanie struktur.
We nie istnieje czasem obserwator - czy jest to cz lewej pkuli, "komentator" Gazzanigi?

rodkowy obraz to autoportret Drera, lewy to symetryczny portret lewej poowy a prawy
prawej. Asymetria budowy twarzy jest tu wyrana.

We wszystkich jzykach prawe = prawidowe, suszne, lewe = oszukacze.

Prawo, prawda, prawidowo, po prawicy.
Lewus, lewizna, leworczny, lewy interes.
"left" = "porzucony", niem. linkisch, franc. gauche = niezdarny.
Nie podajemy lewej rki. Skd to tabu leworcznoci?
Leworczni byli niebezpiecznymi wojownikami? Ang. "left-handed" = podstpny.
Ju u Australopitekw ok. 80% byo praworcznych.

Niepokj emocjonalny to ignorowanie prawej pkuli, ktra postrzega, e "co jest nie tak",
ale nie wiemy co.
Zwykle chodzi o skupienie na czym uwagi, uwiadomienie sobie i zwerbalizowanie
problemu.
Jeli niepokj nie znika moe doj do nerwicy.
Aktywno intelektualna tymczasowo moe odwrci uwag i obniy poziom depresji.

"To jeszcze do mnie nie dotaro" - bo zrozumiaem tylko lewostronnie?

Prawa pkula dokonuje oglnej analizy w emocjonalnym kontekcie, a lewa prbuje dociec o
co chodzi prawej pkuli.
Teoretyzowanie prowadzi do konfabulacji i racjonalizacji, a nie odkrywania prawdy, dlatego
psychoanaliza nie jest efektywna.
"Interpretator" usiuje stworzy racjonalny model zachowania ale taki model nie istnieje!
Czemu tak postpie? Sam si siebie pytam. Nie wiem, podkusio mnie jakie licho, to byo
silniejsze ode mnie.
Jak to naley rozumie? Mj mzg "mnie" do tego zmusi, "ja" taki nie jestem.
"Ja" jest tu modelem, wyobraeniem o sobie, ktre nie do koca zgadza si z dziaaniami
mzgu.
Dopki mylimy, e to "ja" mam mzg, a nie mzg ma mnie, takie paradoksy pozostan.
Czy mona w peni zintegrowa swj model "ja", poznajc "siebie"?
Co to oznacza? Trening umysu (mzgu), by reagowa on tak, jak chcemy, np. zblia si do
ideau.
Jest to celem wielu tradycji duchowych, chocia zwykle wyraanym w bardzo zawoalowany
sposb.
Umys stawiajcy sobie cele duchowe pokazuje swoj autonomi, porwnujc si do jakiego
ideau stara si zmieni przez trening mentalny powstajce w mzgu odczucia, w peni je
zintegrowa ze swoimi wyobraeniami i celami.

Mzg ma ograniczone zasoby energii,

procesy analityczne konkuruj ze sob
wewntrz mzgu.

Przykad: eksperyment ze znikajcym kotem.

Jednym okiem obserwujemy kota, drugie
widzi jednolicie owietlon powierzchni
ciany w lustrze.

Poruszamy rk tak, by ja zobaczy na

jednolitym tle. Kot
czciowo znika: uwaga, a wic moc mzgu
powicona przetwarzaniu bodcw, skupia si
nad sygnaami dochodzacymi z jednego oka.

Szybka, caociowa analiza wstpna, to intuicyjna aktywno prawej pkuli.

aowanie po fakcie to wynik ignorowania lewej. "Tak mi si wydawao".
"Podoba mi si, cho nie wiem dlaczego", to obserwacja zbyt zoona do analizy logicznej.
Dialog wewntrzny umoliwia analiz i ocen spontanicznego dziaania.
"Gboko w sobie" (popularne w piosenkach "deep within you"), tzn w prawej pkuli, w
ktr trzeba si "wsucha"?
Drobne pomyki, gupie uwagi, irytujce odczucia ... mog by wynikiem powolnej
wsppracy midzy pkulami.
Usiujemy tworzy racjonalizacje wszystkiego, co wykorzystuj specjalici od reklamy.
Eksperyment: interferencja czynnoci: balansowanie kijem na wskazujcym palcu.
Praworczni milczc duej balansuj praw ni lew rk.
Jeli w czasie balansowania jednoczenie mwimy jest odwrotnie.
Korzyci ewolucyjne: oddzielenie mowy i obserwacji, minimalizacja interferencji.

Testy stronnoci mzgu: oczu, ng, rk.

Wielu ludzi (ponad 20%) czsto myli lew i praw stron.

Specjalizacja pkul - obserwacje:

Nie ma transferu umiejtnoci jednej rki do drugiej.
Mylenie werbalne, mwienie, przeszkadza w dziaaniach motorycznych, gimnastyce i
muzyce.
Plastyczno mzgu pozwala prawej pkuli przej cz funkcji mowy.

Moe masz skonnoci dyslektyczne? Mylisz lewo-prawo? Robisz bdy ortograficzne?

Sprawd sobie spoido!
Prosta metoda: zgadnij, ktry palec dotykany jest za plecami.

Dwa mzgi i dwie janie? Sperry tak sdzi w odniesieniu do pacjentw z przecitym
spoidem.
Rozczepienie jani po komisurotomii? Raczej nie.
Wsplne ciao, pooenie w przestrzeni, doznania czuciowe, synchronizacja ruchw oczu,
normalna relacja ja-reszta wiata, oceny zdarze.
Nadal zintegrowane emocje, rozdzielenie wyszych czynnoci psychicznych nie powoduje
rozczepienia jani.

W normalnym mzgu nie ma prostego podziau na specjalizacj w zakresie mowy i

niewerbalnych analiz wzrokowo-przestrzennych. Jak wic interpretowa wyniki
dowiadcze?
Asymetria z punktu widzenia dziaania: lewa pkula - analityczna, prawa holistyczne? Jak
to okreli?
Analiza czstoci przestrzennych sygnau - prawa pkula reaguje lepiej na rozmyte, niskie
czstoci przestrzenne/czasowe, lewa lepiej precyzyjne sygnay.
Prawa ma niewyrane wyobraenie caoci; lewa skupiania si na wanych (emocjonalnie)
szczegach.
Optymalne wykonanie zoonej funkcji wymaga wspdziaania obu pkul - dwa sprzone
ukady stanowi cao.

Dlaczego dochodzi do specjalizacji? Na poziomie neuronalnym naturalne rytmy w prawej i

lewej pkuli s domienne, co zaobserwowano czc EEG i fMRI.
Lewa pkula wykazuje spontaniczne oscylacje w pamie gamma, dopasowana jest do analizy
fonemw.
Prawa pkula oscyluje znacznie wolniej, w pamie teta, analizujc informacje zwizane z
prozodi
Lewa pkula przechowujc reprezentacje fonologiczne, moe bardziej precyzyjnie kojarzy
symbole, prawa moe za to znale "intuicyjnie" bardziej odlege skojarzenia.
Giraud AL, Endogenous cortical rhythms determine cerebral specialization for speech
perception and production. Neuron. 2007 Dec 20;56(6):1127-34.

Wiele osb interepretuje zachowanie innych ludzi odwoujc si do podziau na dwie pkule.
Dychotomania daje pozory zrozumienia, ale i tak lepsze to ni tumaczenia
psychoanalitykw ...
Co mnie podkusio i zrobiem gupio? To tylko Twoja prawa pkula ze swoimi wasnymi
celami, ktrych nasze "ja", wewntrzna teoria "siebie", nie akceptuje.
Narracyjna, logiczna historia naszego ycia po prostu nie istnieje, bo nie wszystko da si
zwerbalizowa.

Literatura

Budohoska W, Grabowska A, Dwie pkule - jeden mzg, Wiedza Powszechna, Warszawa

1994
Draaisma D, Rozstrojone umysy. PIW 2009
Grska T., Grabowska A., Zagrodzka J., red, Mzg a zachowanie. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1997
Ingram J, Poncy dom. Odkrywajc tajemnice mzgu. Prszyski i Ska, 1997.
Mroziak J, Rwnowano i asymetria funkcjonalna pkul mzgowych. Uniwersytet
Warszawski, Warszawa 1992
Gazzaniga M, O tajemnicach ludzkiego umysu. Biologiczne korzenie mylenia, emocji,
seksualnoci, jzyka i inteligencji. Ksika i Wiedza, Warszawa 1997
 10. Dziaanie mzgu: najprostsze teorie.
10.3. Trzy mzgi w jednym
Teoria Paula MacLeana: podzia mzgu na trzy struktury.
Zesp R (reptilian), obejmuje pie i rdmzgowie; wiat gadw.
System limbiczny - emocje, zachowania spoeczne; wiat ssakw.
Kora nowa - jzyk, abstrakcje; wiat ludzi i
naczelnych.

Neuroanatomia i neurofizjologia porwnawcza

pokazuj, e stare gatunki maj niewiele
wyszych piter mzgu.
Ryby maj gwnie pie i rodmzgowie, gady
sabo rozwinity ukad limbiczny, ssaki (ptaki
nieco mniej i w inny sposb) maj rozwinit
kor now.

Paul MacLean, pracujc w Laboratorium

Ewolucji i Zachowania si Mzgu, NIMH,
USA, wprowadzi w 1952 roku pojcie ukadu
limbicznego.
Prowadzi systematyczne badania wpywu
uszkodze struktur mzgu na zachowania si zwierzt, od jaszczurek do maych ssakw.
Dodatkowe informacje zdobyto tworzc chimery - fragmenty mzgu jednego zwierzcia
wszczepiano innemu i obserwowano jego zachowanie.

W ten sposb wyrniono trzy struktury mzgu, o rnych funkcjach, poczuciu czasu i
przestrzeni, rodzaju inteligencji.
Ewolucyjnie najstarszy jest rdze krgowy, pie mzgu oraz rdmzgowie. Dokadniej
mamy:

Pie i podstawa neuronalna mzgu, zawierajca wszystkie ukady regulacyjne i

reproduktywne organizmu tworzy "zesp R" (Reptilians, gady).
Twr siatkowaty (Reticular formation) - kontroluje stan pobudzenia umysu, czuwania
i przytomnoci, snu, motywacji do dziaania.
Podwzgrze - reguluje homeostaz: termoregulacj, rytmy biologiczne, wspprac z
autonomicznym ukadem nerwowym, uczucie godu i pragnienia.

Zesp R jest bardziej pierwotny ni emocje.

Realizuje instynkty terytorialne, zachowania agresywne, rytualne (np. godowe), hierarchie
spoeczne.
Mordowanie "z zimn krwi", czyli tak jak gady!
Wojny zaborcze u ludzi, szympansw, delfinw s przejawem tych instynktw.

Ukad limbiczny jest sabo rozwinity u gadw, dobrze u ssakw, liczy 150 mln lat.
Funkcje: emocje, zachowania opiekucze, typowe zachowania instynktowne dla
danego gatunku.
 o Kora stara, w tym kora wchowa, reaguje na niespecyficzne pobudzenia
zapachowe (dokadniejsza analiza w haku hipokampa); obejmuje kor
gruszkowat (piriform cortex), kor rdwchow i przylege obszary.
o Hipokamp, tworzcy z przylegociami "formacj hipokampa", jest kluczow
struktur dla pamici epizodycznej i dla orientacji przestrzennej, sdzono te,
e jest odpowiedzialny za mechanizm walki-ucieczki (chocia pie mzgu
peni tu waniejsz rol).
o Podpora (cz hipokampa), zwizana jest prawdopodobnie z mechanizmem
oczekiwania i odkrywania nowoci.
o Jdra migdaowate (amygdala) s najwaniejsz struktur dla ekspresji i
kontroli strachu, agresji, zachowa seksualnych (u kastratw jdra
migdaowate zmniejszaj si o 30%), pamici zdarze emocjonalnych.
Dranienie prdem tych obszarw wywouje psychozy i halucynacje.
o Podwzgrze zawierajce przysadk mzgow odpowiedzialne jest za
sprzenie z ukadem hormonalnym, wpywa te wzbudzanie i ekspresj
sygnaw stresu i przyjemnych emocji (oksytocyna, endorfiny).

Ssaki przeywaj silne emocje, rwnie w snach.

W skad ukadu limbicznego, zaangaowanego w analiz i ekspresj emocji, wchodzi:

kora wchowa, kora zakrtu obrczy, jdra migdaowate, hipokamp, wzgrze,
podwzgrze i par drobniejszych struktur.

Kora nowa, najlepiej rozwinita u naczelnych, jej szybki rozwj nastpi dopiero
kilkadziesit mln lat temu.
Funkcje: procesy poznawcze, rozwizywanie problemw, zachowania spoeczne,
kultura.
Uszkodzenia kory nie zmieniaj zachowa typowych dla danego gatunku, za to uszkodzenia
ukadu limbicznego tak.
Czy czowiek jest ju zwierzciem racjonalno-kortykalnym? Nie bardzo, i chyba nigdy do
koca nie bdzie, bo emocji nie da si oddzieli od racjonalnego dziaania.

Psycho-neuro-immunologia bada zachodzce przede wszystkim w ukadzie limbicznym

sprzenia pomidzy stanami psychicznymi, pobudzeniami grup neuronw, poziomem
neurotransmiterw i hormonw (endokrynologia), oraz aktywnoci ukadu odpornociowego
(immunologicznego).

Rytualistyczno-hierarchiczne aspekty zachowania realizowane s przez zesp R, ktry maj

gady.
Emocjonalne, altruistyczne aspekty zachowania realizuje ukad limbiczny, rozwiniety u
ssakw i ptakw.
Racjonalne aspekty, zwizane z myleniem, planowaniem, realizuje kora nowa, najlepiej
rozwinita u naczelnych, ale i u delfinw.
Zachowanie ludzi i zwierzt jest wynikiem zaintegrowanego oddziaywania tych trzech
struktur mzgu.

Powane upoledzenia umysowe u ludzi s wynikiem niedorozwoju mzgu zwizanego ze

zmianami korowymi i limbicznymi.
Korowe: skutkiem jest obniona inteligencja, ale pozostaj zachowania typowe ludzkie.
Limbiczne: mog pozosta jedynie instynktowne zachowania typowe dla ssakw, takie jak
komunikacja niewerbalna, obrona terytorium, poszukiwanie kontaktu i uczu.

Rozwj mowy poprzedzi jzyk gestw i dwikw, ktre wydaj zwierzta.

Stymulacja prdem struktur ukadu limbicznego jak i jder w pniu mzgu (np. oliwek
dolnych) u map prowadzi do wydawania specyficznych wokalizacji (piskw, pomrukw,
wiergotw, jkw) dla danego gatunku (Jurgens, 1979; 1982).
Antropolodzy zauwayli korelacj rozwoju krtani i praworcznoci, wic rozwj mowy i
praworcznoci by prawdopodobnie skorelowany.

Mit "szlachetnego dzikusa", gentlemena natury, pojawi si ok. 1580 r, i rozwin w czasach
romantyzmu w 18 wieku (J.J. Rousseau) i sentymentalizmu w 19 wieku, przetrwa do dzisiaj
(np. historie Tarzana).
Richard Leakey, synny antropolog, twierdzi, e wojny pojawiy si dopiero po powstaniu
rolnictwa.
Czy czowiek z natury rzeczy jest dobry, a cywilizacja jest rdem za?
To spaczony obraz natury! Inteligencja zwierzt suy do zabijania!
Etolodzy byli cakowicie zaskoczeni wojnami wrd szympansw (np. wojna szympansw z
Gombe 1974-77, obserwowana przez Jane Goodall).
Cywilizacja pozwala zaspokaja potrzeby i tumi instynkt agresji, ale jednoczenie daje
moliwoci zniszczenia w skali globalnej.
Spenienie potrzeb podstawowych jest
zwykle warunkiem koniecznym do
aktywacji potrzeb wyszego rzdu.
Hierarchia potrzeb czowieka
opracowana zostaa w ramach
psychologii humanistycznej przez
Abraham Maslowa i innych
psychologw.

Potrzeby fizjologiczne
(jedzenie, picie, sen, ruch),
Potrzeby bezpieczestwa
(ochrona osobista, stabilno i
porzdek),
Potrzeby spoeczne
(przynaleno do grupy,
akceptacja spoeczna).
Potrzeby uznania osobistego
(szacunek, status, potrzeba
bycia lubianym/kochanym).
Potrzeba samorealizacji,
poznania, potrzeby
transpersonalne (duchowe).

Zesp R umoliwia przetrwanie, ochron przestrzeni yciowej.

Ukad limbiczny realizuje potrzeby spoeczne i potrzeby uznania osobistego.
Kora nowa po spenieniu potrzeb podstawowych pozwala na rozwj, samorealizacj.
Wysze potrzeby mog dominowa, ale w procesie rozwoju musz najpierw by spenione
potrzeby podstawowe!

Taki podzia pozwala na now interpretacj starych idei.

Platon: czarny ko moe by identyfikowany z zespem R, a biay ko z ukadem
limbicznym, jego wonica to kora mzgu.

Sigmund Freud i jego podzia psychiki (1920) na trzy

warstwy:

Id - ciemna, ukryta, niezgorganizowana natura

zwierzca, pd do przyjemnoci, zaspokojenia,
agresji, popd seksualny i terytorialny, realizowany
przez zesp R i ukad limbiczny.
Ego - kontroluje emocje, jest podstawow struktur
osobowoci, tylko w poowie uwiadamian,
zorganizowan, defensywn; realizowane jest przez
ukad limbiczny i kor.
Superego - zorganizowana cz osobowoci,
wiadomo spoeczna, odpowiedzialno,
sumienie, ideay, poznanie abstrakcyjne,
realizowane przez kor now.
Skd si bierze zo w czowieku? Wedug Freuda z id, zbyt sabego tumienia przez kor star
i now pierwotnych popdw.
Psychopatia moe wiza si z brakiem zdolnoci do empatii: sabe sprzenie kory, ukadu
limbicznego i kompleksu R, pomimo normalnej inteligencji, mog powodowa dziaanie
zdominowane przez kompleks R.

Inny podzia Freuda to przeycia i dziaania wiadome, przedwiadome i niewiadome, czyli

skryte pragnienia, traumatyczne wspomnienia, nieakceptowalne spoecznie idee, kontrolujce
nasze zachowanie.
Bardziej pasuje to do podziau na dwie pkule i odrbne pragnienia obu; prawa pkula
wpywa na nasze zachowanie zwykle w trudny do uwiadomienia sposb.
Niewaciwe odwoania do niewiadomoci (podwiadomoci) u Freuda pokutuj do dzisiaj:
nie jest to skadnica mrocznych pragnie, chocia niektre stany umysu moga by tumione
przez inne w wyniku konkurencyjnych procesw.

Z grubsza teoria jest prawdziwa, ale ...

U ssakw ukad limbiczny uleg znacznemu przeksztaceniu. Kora nie jest tylko dodatkiem!
Tworzy z pozostaymi obszarami jedn, funkcjonaln i neuroanatomicz cao, do pewnego
stopnia kontrolujc struktury podkorowe. Mechanizmy dziaania uwagi reguluj jaka
informacja do kory dopywa (LeDoux 2000, 2002).
Sens wyodrbnienia ukadu limbicznego od innych struktur podkorowych bywa
kwestionowany, gdy w normalnym mzgu nastpia integracja funkcji i nie mona rozbi
jego dziaania na niezalene elementy.
Uszkodzenie specyficznego obwodu scalonego prowadzi do specyficznych bdw w
komputerze, ale to nie oznacza, e tylko ten element jest odpowiedzialny za dan funkcj.
cisa lokalizacja funkcji wydaje si mao prawdopodobna.

Dlaczego po tylu latach ewolucji struktury gadw nie zostay wyeliminowane? Gwne
przyczyny s dwie:

1. Do czasu rozwoju spoeczestw osiadych (a wic nie dawniej ni kilkanacie tysicy

lat) agresja stanowia szans na przetrwanie i ochron swojego terytorium, nie byo
wic nacisku na selekcj pozbawiajc czowieka niszych instynktw.
Nowe struktury mzgu pozwalaj na pewien kompromis pomidzy koniecznocia
wsppracy w grupie, a ochron interesw osobistych.
Natura eksperymentuje i wida due zrnicowanie, od altruistw powicajcych si
cakowicie dla dobra innych, do egoistw, zajmujcych si tylko sob.
Mona to w pierwszym przyblieniu interpretowa jako dominacj jednej z trzech
struktur.
2. Ewolucja nie jest wszechmocna i nie projektuje inteligentnie swoich produktw.
Z punktu widzenia genetyki niemoliwe jest cofnicie si do punktu zero i zaczcie od
nowa; rozwj kory nowej mzgu (neocortex) pokazuje jak obecna, 6-warstwowa kora
powstaje z prostszej kory starej, cofajc si krok do tyu i budujc dalej nowe
warstwy.
Nie ma moliwoci zmiany caego planu ycia i zaczcia od nowa, poza oczywicie
zniszczeniem caego ycia i rozpoczcia od bakterii, ale wtedy historia si powtrzy,
chocia pewnie w cakiem inny sposb ... a istoty inteligentne zdziwi si i zapytaj:
"dlaczego my"?

Literatura
 1. J. LeDoux, Mzg emocjonalny. Wyd. Media Rodzina, Pozna 2000.
2. J. LeDoux, Synaptic Self. How are brains become who we are. Viking 2002.
3. L. Janiszewski, G. Barbacka-Surowiak, J. Surowiak, Neurofizjologia porwnawcza
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
4. Greater Good Magazine.
5. Akson.pl - upoledzenia umysowe, choroby mzgu.

10.4. Pe, mzg i hormony.

Inny prosty podzia na dwa to kobiecy i mski typ mzgu, mylenia i dziaania.
Rozrnienie pci daje si zauway ju okoo 6 tygodnia rozowju embrionalnego.
Hormony mskie (testosteron i inne) - wpywaj na rozwj mzgu, maksymalny poziom w
rozwoju podowym moe by 4 razy wyszy ni
po urodzeniu.

Naturalny rozwj to mzg kobiecy!

Zbyt niski poziom hormonw mskich moe
zmodyfikowa typowe cechy mzgu: chopiec
rodzi si z mzgiem kobiety lub odwrotnie.

Mzg osiga maksymaln szybko wzrostu od 5

miesica podu do 1 roku po narodzeniu.
Pniej nastepuje dalszy rozwj struktury
pocze, dua restrukturyzacja nastpuje okoo 2
roku zycia (zwizana z amnezj dziecic) i okoo
6 roku, a mniejsze zmiany nawet do 20 roku
ycia.
W kadym wieku powstawa mog nowe
poczenia (synaptogeneza), a nawet neurony Kora wzrokowa po 0, 3 i 24
(neurogeneza). miesicach od narodzin.
Neurogenez odkryto gwnie w hipokampie,
opuszcze wchowej i okolicach komr mzgu,
nowe neurony tworz si z komrek macierzystych.
Rne rodki farmakologiczne wpywaj na neurogenez w hipokampie, modulujc dziaanie
neurotransmiterw, sugerujc, e s wsplne mechanizmy molekularne, ktre mog by
wykorzystane w leczeniu depresji, stresu pourazowego i uzalenie od narkotykw.
Neurogeneza moe gra istotn rol w uczeniu i pamici.
By moe uda si kiedy kontrolowa tworzenie si i rozmieszczenie nowych neuronw, ale
na razie do tego jest daleka droga.

Noworodek szczura ma dobry do bada formujcy si mzg.

Zachowania instynktowne samca i samicy szczura s do odmienne.
Samce szczurw maj lepsz orientacj w labiryntach, samice chowaj si po ktach, szukaj
ciany za plecami.
Hormony eskie (estrogen, progesteron) podawane mskiemu podowi powoduj, e
fizycznie rodzi si samiec, ale psychicznie samica (i odwrotnie).
Po uksztatowaniu si struktury mzgu nastepuj tylko niewielkie zmiany.

U ludzi zaburzenia hormonalne w ciy mog wywoa hermafrodytyzm (nazywany te

interseksualizmem lub obojnactwem, powszechne u bezkrgowcw, ale niezbyt czste u
ludzi, rzdu 1 na 500 do 1500 urodze, trudno to dokadnie okresli).
eskie niemowl (zewntrznie) moe mie mskie chromosomy XY.
Dziewczynki mog wyglda jak chopcy lub odwrotnie; stwarza to problemy ze
sportowcami, zwaszcza w obliczu moliwoci genetycznych manipulacji.
Zesp Turnera to cakowity brak hormonw mskich, tylko jeden chromosom X, co
wywouje zachowania "nadmiernie kobiece".
Zesp nadnerczowo-pciowy prowadzi do mskich zachowa u dziewczynek
(androgenizacji).
S to przykady rnych zespow wad wrodzonych
o podou genetycznym.

Wnioski: hormony decyduj o mskich lub eskich

cechach budowy mzgu, cechy zewntrzne nie
zawsze decyduj o tosamoci pciowej.

Mamy dwie pci podstawowe, ale niektrzy dodaj

do tego:

merm, mski hermafrodyta, czyli obojnactwo

rzekome mskie (zewntrzne cechy kobiece
+ jdra);
ferm, eski hermafrodyta, czyli obojnactwo rzekome eskie (zewntrzne cechy
mskie + jajniki);
herm (prawdziwy hermafrodyta)

Formy obojnacze s rzadkie, rzdu 1 : 1000 (0.1%).

Mona wyrni rne sposoby oceny pci:

1. pe genitalna (zewntrzne narzdy pciowe);

2. pe fenotypowa (drugorzdne cechy pciowe, np. owosienie ciaa, piersi itp.);
3. pe genetyczna, okrelana na podstawie rodzaju chromosomw;
4. pe gonadalna: jdra, jajniki lub formy obojnacze;
5. pe germinatywna (wytwarzanie gamet, komrek pciowych);
6. pe hormonalna (androgeny vs. estrogeny);
7. pe mzgu (rnice w budowie mzgu determinujce pe psychiczn);
8. pe psychiczna, rola i wasna identyfikacja (eska, mska, referencyjna,
androgyniczna).
9. preferencje seksualne, hetero, homo, bi, oraz caa gama parafilii.

Chromosomy: zwykle XY (mski) lub XX (eski), przy czym Y jest

wyranie mniejszy.
Moliwe s dodatkowe chromosomy:

XYY, supermski (zesp Jacoba, 1:850),

XXY, zesp Klinefeltera (1:600), rzadsze 48,XXXY, 49,XXXXY,
XXX, nadkobiecy (1:1000),
 X, zesp Turnera (1:2500).
Nie ma pojedynczego Y, taka mutacja prowadzi do mierci zarodka.

U noworodkw nieprawidowe zrnicowanie narzdw pciowych korygowane jest

chirurgicznie, zdaa si to raz na 4500 urodze, zmiany mog uwidoczni si te pniej.
W USA dokonuje si chirurgicznej korekty pci 5 razy dziennie.
Drobniejsze zaburzenia, np. niestpienie jder jest u 1% mskich noworodkw.
Wtpliwoci budzi szybka decyzja korekty pci i uznanie, e s tylko dwie pci.
W Polsce kilkanacie tysicy osb nie da si jednoznacznie zakwalifikowa do jednej z
dwch pci.

W niektrych kulturach uznaje si trzeci pe.

Trzecia pe rozpoznana zostaa ju w staroytnej Mezopotamii, Egipcie, Indiach, Grecji i
kulturach Ameryki Poudniowej.
Krl Asyrii Assurbanipal, panujcy w VII wieku p.n.e."zniewiecia i zachowywa si po
kobiecemu".
Varius Avitus Bassianus Heliogabal od 218 roku cesarz rzymski, chcia zmieni pe. Z
pewnoci takie zachowania istniay od pocztku
ludzkoci.

Guevedoche w Dominikanie to wyjtkowo szeroko

rozpowszechniona (1:90) mutacja dziewczynko-
chopcw, ktre rodz si z mskimi chromosomami
XY, ale wygldaj jak dziewczynki, dopiero w okresie
dojrzewania pojawiaj si u nich mskie narzdy.
Wynika to z mutacji genu 5-alfa-reduktazy, enzymu
zamieniajcego testosteron w silniej dziaajcy
dihydrotestosteron (DHT).
Simbari z Wyyn Wschodnich Papui okrelaj takie przypadki jako "Kwolu-aatmwol"
(kobiety przemieniajce si w mczyzn).
W Tajlandii kathoey to chopcodziewczynki, ktre na niektrych uniwersytetach maj osobne
toalety.
W Ameryce Pnocnej Indianie z przynajmniej 130 plemion uznawali osoby o mskim i
eskim duchu w jednym ciele (Two-Spirit people).
Inne przykady trzeciej pci: Khanith w Omanie, Fa'afafine (Samoa), Fakaleiti (Tonga), Rae
rae or mahu (Francuska Polinezja), Waria i Bugis w Indonezji (odrniali 5 pci o rnych
rolach spoecznych), w Ashtime z Poudniowej Etiopii, Mashoga z Kenii, Mangaiko z Konga.
W Indiach od 2005 roku jest miejsce na trzeci pe, M, F i E. Wie si to z ruchem Hidra,
osb interseksualnych (okoo 5-6 mln), z pozoru mczyzn o cechach kobiet.

Pierwszym przypadkiem uznania legalnego statusu osoby interseksualnej

by(a) Alex McFarlane z Australii (z chromosomami XXY).

Rozbieno midzy pci psychiczn i mzgu oraz biologiczn

prowadzi do transseksualizmu, 1:30.000 mczyzn i 1:100.000 kobiet.
Wiara w kulturowo uwarunkowan pe (tabula rasa miaa dotyczy
rwnie pci) doprowadzia do wielu nieszcz.
Transseksualizm, zaburzenie identyfikacji pciowej, jest trway i
nieodwracalny, prowadzi do depresji a nawet samobjstw.
Operacje zmiany pci prowadzi si od 1930 roku (w Polsce 1969 roku).
W 1967 znany seksuolog John Money (Johns Hopkins Hospital) zaleci by David Reimer,
chopiec, ktremu w wieku 1.5 roku w czasie obrzezania obcito przypadkowo penisa, by
wychowywano go jako dziewczynk. Reimer opowiedzia t historie po 30 latach, nigdy nie
czu si dobrze jako dziewczynka i zachowywa jak chopiec, wracajc do sowjej biologicznej
pci.
W 1979 szpital Johns Hopkins zaprzesta wykonywania tego typu operacji.

Transseksualizm zdarza si nawet u kotw, ktre rodz si z dodatkowym chromosomem

XXY!
W kulturach matriarchalnych, np. Juchitan w Meksyku, wielu chopcw wychowuje si jako
dziewczynki poddajc kuracji hormonalnej i traktujc jako trzecia pe, "muxes"; tradycja ta
siga czasw matriarchatu prekolumbijskich Zapotekw.
Tacy chopcy peni rol opiekunw rodzicw i dzieci swojego rodzestwa, rzadko sami
zawieraja gejowskie maestwa. Zarabiaj kilka razy wicej ni mczyni (gwnie rolnicy
i rybacy), zajmujc si handlem.

Rnice budowy mzgu samca i samicy:

W podwzgrzu, kontrolujcym hormony i zachowania seksualne.

Rnice w gstoci, schemacie pocze, wielkoci neuronw.
Kora prawej pkuli mzgu samcw jest grubsza ni u samic.
Kora lewej pkuli jest grubsza u samic, wpywa na to chromosom X i poziom
testosteronu.

Dymorfizm pciowy w mzgu.

Mczyni maj znacznie wiksze jdro SDN w obszarze preoptycznym podwzgrza, zwane
SDN-POA.

S cztery jdra interstycjalne podwzgrza zaangaowane w reakcje seksualne u mczyzny i

u kobiety.
Mskie jdro SDN-POA (Sexually Dimorphic Nucleus) jest dwa razy wiksze ni u kobiet i u
mczyzn homoseksualnych; wielko tego jdra skorelowana jest z poziomem testosteronu
w okresie podowym.
Rwnie u baranw wielko tych jder skorelowana jest z ich orientacj seksualn (ok. 8%
baranw preferuje samce, badania C. Roselli).
S w nim neurony produkujce enzym aromataz, konieczny do konwersji androgenw w
estrogeny.
Uszkodzenia tych jder mog zmieni preferencje seksualne zwierzcia; moe to wynika z
reakcji narzdu Jacobsona na zapachy (wicej na ten temat przy omawianiu ukadu
wchowego).
Jdro brzuszno-przyrodkowe podwzgrza zaangaowane jest te w podanie jedzenia.
Jdro boczne zwizane jest z powstaniem poczucia przyjemnoci.
Mczyni silniej reaguj na bodce wzrokowe.
Dokadniejsze informacje o jdrach podwzgrza.

Zachowania osobnikw rnej pci s zrnicowane u ssakw i ptakw.

Badania ptakw w okresie pieww godowych samcw, np. ziby, pokazay, e na okres
godw zmienia si ich mzg!
May mzg nie marnuje energii na niepotrzebne
informacje.

Samce s pikne, kolorowe, gos i sia wiadczy o

genach.
Ogon pawia to zamierzony handicap
(niepenosprawno)! Pozwala rozpozna samicy dobre
geny.
Altanniki z Papui manifestuj spryt i inteligencj w
atwy do rozpoznania sposb po jakoci budowanej
altanki.
Wszystkie zwierzta jako manifestuj swoj przydatnoc i gotowo do czenia si w pary i
kontynuowaniem swojego gatunku.

Inteligencja "spoeczna" konieczna jest u samic by przetrwa ci i wychowa potomstwo.

Czowiek pod wieloma wzgldami to bardzo dziwny zwierz (por. J. Diamond, Dlaczego
lubimy seks?): nastapio cakowite odwrcenie rl, kobiety chc by pikne, a mczyni
chc by inteligentni.

Poziom hormonw w okresie prenatalnym moe decydowa o zachowaniach seksualnych,

zainteresowaniach i cechach charakteru.
Homoseksualizm u map i mniejszych ssakw mona wywoa farmakologicznie.
U homoseksualnych ludzi stwierdzono zmiany neuroanatomiczne w podwzgrzu, znaczne
powikszenie spoida wielkiego (a do 35%), korelacje z aktywnoci kilku genw.

Homoseksualizm ma na pewno podoe biologiczne, wystpuje naturalnie u wikszoci

zwierzt. Dlaczego ewolucyjnie nie zosta wyeliminowany?

Nie jest to cecha w peni dziedziczna, wic ewolucja j sabo kontroluje: nie ma penej
korelacji, ale u jednojajowych blinit jest 30-40% szans na orientacj homo obu
braci lub sistr, jeli jedno z nich jest homoseksualne.
Nie ma korelacji pomidzy instynktem opiekuczym a preferencjami seksualnymi,
dlatego pary homo czuj potrzeb adoptowania dzieci. U zwierzt opiekujcych si
potomstwem samce gin czsto, a samica nie ma wtedy szans przeycia, wic
wujkowie, ktrzy nie stanowi konkurencji, s mile widziani jako dodatkowi
opiekunowie.
 U zwierzt o silnej hierachicznej strukturze spoecznej, np. jeleni, morsw, pawianw
czy goryli, gdzie samiec alfa kontroluje ca grup, samce musz si nauczy, jak
sprawnie zapodni samic, trenuj wic w swoim gronie.

Czy jest to "anomalia" nie wiksza ni leworczno? Opr przeciwko uznaniu, e wiat jest
taki, jaki jest, w tym przypadku jest znacznie silniejszy - dlaczego?

Jdro INAH3 jest u heteroseksualnych

mczyzn rednio 2.5 raza wiksze ni u
kobiet i homosekusalnych mczyzn.
Androgeny chroni je przed apoptoz (dane
niepewne?).
Jdro oyskowe prka kracowego, zwane w
skrcie BSTc (ang. bed nucleus of the stria
terminales). moe decydowa o poczuciu
przynalenoci do okrelonej pci; jdro to u
mczyzn jest o prawie poow wiksze ni u
kobiet, a u osb zmieniajcych pe
(transseksualistw) ma rozmiary typowe dla
ich pci psychicznej.

Hormony wpywaj na struktur mzgu (6-8

tydz.) i w okresie dojrzewania.
Hormony eskie: estrogen, progesteron,
oksytocyna, zwana "hormonem mioci" (jest
te neurotransmiterem).

Brak wydzielania oksytocyny w czasie narodzin prowadzi do odrzucenia potomka przez

matk.
Rnice kobieta-mczyzna: przede wszystkim w ukadzie podwzgrze-przysadka.
U mczyzn jest stae denie do homeostazy, a u kobiet cykliczne zmiany miesiczne.

Stosunek dugoci palca wskazujcego i serdecznego (drugiego i czwartego) jest skorelowany

ze steniem mskich lub eskich hormonw w rozwoju podowym ludzi oraz zwierzt, a to
koreluje si z wieloma problemami zdrowotnymi i psychologicznymi.

Poziom agresji, instynkt opiekuczy u ssakw jest podobny

jak u ludzi.
Poziomu agresji u mczyzn i kobiet zaley od dawki
mskich hormonw w okresie podowym.
Najwiksze skonnoci przestpcze wystepuj u chopcw w
okresie dojrzewania.
Wysoki poziom testosteronu wywouje postawy dominacji,
pewnoci siebie, skonno do rywalizacji.
Inne hormony te maj wpyw na agresj, np. niski poziom
kortyzolu w wieku 7-12 lat jest skorelowany z 3-krotnie
czciej przejawianymi aspoecznymi zachowaniami.
Kobiety:

Lepsze wyniki w testach lingwistycznych (rzdu 0.1-0.5)

Szybciej zdobywaj umiejtnoci jzykowe, atwiej tworz
sowa.
Lepsze s w testach rachunkowych.
Zrczniejsze manualnie.
Dostrzegaj oglne podobiestwo, brakujce elementy.
Wykazuj wiksz empati, umiejtno wspdziaania.

Mczyni:

Maj lepsz orientacj przestrzenn (rzdu 0.8).

Szybsza rotacja mentalna.
Wiksza precyzja rzutw.
Wiksze zdolnoci matematyczne, geometryczne (rzdu
0.5).
Czciej cierpi na autyzm, ktry uznawany jest czasami za
kracow posta mskiego mzgu (Baron-Cohen).

Uszkodzenia mzgu powoduj odmienne skutki u kobiet i

mczyzn.
Podzia funkcji pkul mzgowych i lokalizacja funkcji
poznawczych u kobiet nie tak wyrana jak u mczyzn.
Niektre funkcje s bardziej zlokalizowane u kobiet, np. ortografia i
gramatyka.
Splenium, pat tylnej czci spoida wielkiego jest wikszy u
dorosych kobiet ni u mczyzn (wida to w obrazach MRI).
U kobiet wiksza jest integracja pkul mzgu, uszkodzenie lewej pkuli trzykrotnie rzadziej
powoduje problemy z mow.
Uszkodzenie prawej pkuli wpywa wyranie silniej na mczyzn.

Sprawno funkcji zwykle ronie wraz z ich lokalizacj.

Mczyznom atwiej mwi i analizowa map, to zalety mniejszego spoida.
Niektre funkcje mowy s bardziej skupione, inne rozproszone, ale spoido zapewnia
pynno mwienia, integracji prozodii i gramatyki.
Ile jest procentowo wybitnych pianistek (lewa i prawa reka pracuje cakiem inaczej), a ile
skrzypaczek (silna koordynacja obu rk)? W orkiestrach jest znaczna przewaga skrzypaczek,
wrd pianistw odwrotnie, ale trudno jest znale wiarygodne oceny procentowe.
"Kobieca intuicja" moe by wynikiem lepszej integracji struktur mzgu, kojarzenia
informacji werbalnych i wizualnych.
Rnice wydaj si zalee od poziomu estrogenw (Kimura, Hampson).

Reakcje emocjonalne u kobiet podobne s w obu pkulach, u mczyzn silniejsze s w

pkuli prawej.
Kobietom atwiej wysowi uczucia dziki lepszej integracji.
Zadania abstrakcyjne u mczyzn to gwnie prawa pkula (u kobiet obydwie); nieco lepsze
wyniki osign mona patrzc na zadnie w lewym polu widzenia, czyli po lewej stronie!
Kobiety s bardziej wraliwe na bodce zmysowe, informacje niewerbalne.
Mczyni potrzebuj hierarchii i regu ustalajcych miejsce w grupie.
Najwiksze rnice dotycz procesw rozwojowych i wskazuj na potrzeb niezalenych
szk dla chopcw i dziewczt!
Ksiki: L. Sax, Boys adrift (2007), Why Gender Matters (2005)

Obraz wiata mczyzn jest odmienny od obrazu wiata kobiet.

Wychowanie, zniewolenie kobiet wpywa na ich sytuacj, ale istniej te uwarunkowania
biologiczne, ktrych nie naley ignorowa (Pinker 2004).
Czemu tak pno zaczto badania nad wpywem biologii na dziaanie umysu? Chcemy
wierzy w dominacj ducha nad materi i niezaleno umysu od mzgu.
Wszyscy s rwni! Amerykaskie "equal opportunity" jest podstaw sprawiedliwoci
spoecznej, ale rwno wobec prawa nie oznacza tego, e ludzie s identyczni.

Niewiedza jest uznawana za rdo wszelkiego za w buddyzmie.

Pozytywne skutki wiedzy: nietypowe zachowania mog by "naturalne": leworczno czy
zachowania seksualne.
Zachowania agresywne wymagaj czciej leczenia i prewencji ni karania. Wybuchy
wciekoci mona hamowa wszczepiajc do mzgu elektrody, ale nie wszystkie zachowania
agresywne daj si leczy.
Jaki jest sens karania? Mamy si cieszy z zemsty, czy z nawrcenia grzesznika?

Ciekawostka: obyczaje godowe chrzszczy Tegrodera aloga:

Samiec podchodzi do samicy z przodu, czsto w czasie gdy ona
je licie pustynnych rolin, po czym uywa swoich antenek by
wprowadzi jej antenki w dwie szczeliny z przodu swojej gowy,
przesuwajc je tam i z powrotem przez wiele minut.
Czasami jednak nie bawi si w zaloty tylko brutalnie atakuje i
gwaci partnerk.
Jaki jest sens zalotw? Samiec produkuje kantarydyn, trujc
substancj, ktrej poziom samica moe oceni pocierajc
antenkami o jego gow.
W czasie kopulacji samiec dostarcza nie tylko sperm ale i kantarydyn, ktr samica
przechowuje i powleka ni zapodnione jaja.
Dziki temu mrwki i inne owady trzymaj si od nich z daleka.

Literatura

Brizendine L, Mzg kobiety, VM Group 2006.

Diamond J, Dlaczego lubimy seks? Ewolucja ludzkiej seksualnoci. Science Masters,
CIS 1998
Gazzaniga M, O tajemnicach ludzkiego umysu. Biologiczne korzenie mylenia,
emocji, seksualnoci, jzyka i inteligencji. Ksika i Wiedza, Warszawa 1997
Greenspan S.I, Rozwj umysu. Emocjonalne podstawy inteligencji. Rebis, Seria
Nowe Horyzonty, Pozna 2000
Moir A, Jessel D, Pe mzgu. PIW Warszawa 1994
Moir A, Jessel D, Zbrodnia rodzi si w mzgu. Ksika i Wiedza Warszawa 1997
Pinker S, Tabula rasa. Spory o natur ludzk, Gdaskie Wyd. Psychologiczne 2004.
Rubner J, O czym myl mczyni. O czym marz kobiety. Tajemnice mzgu
czowieka. wiat ksiki, Warszawa 1999
Rodzicielstwo zwizkw jednopciowych (Wikipedia).
 10.5 Biochemia: rwnowaga hamowania i pobudzania.
Teoria 4 fluidw, czyli "humorw" Hipokratesa (~ 460-377 pne), bya do XIX wieku
podstaw medycyny europejskiej i arabskiej.
Krew, flegma, o, czarna , w miay by w rwnowadze od ktrej zalea temperament
czowieka.

sangwiniczny (sanquis - krew): pogodny,

zabawny, towarzyski, gadatliwy;
choleryczny (od chole - ), czyli porywczy,
energiczny, skonny do przewodzenia;
melancholiczny (od melas chole - czarna
): uczuciowy, wraliwy, depresyjny.
flegmatyczny (od phlegma - luz): powolny,
zrwnowaony, obserwator;

Humory wizay si z porami roku, pierwiastkami i organami ciaa, czyli z sensem

wszystkiego:

Pora
Humor Pierwiastek Wasnoci Organ Nazwa
roku

Ciepy i
Krew Wiosna Powietrze Wtroba Sangwiniczny
wilgotny

Pcherzyk
o Lato Ogie Ciepy i suchy Choleryczny
ciowy

Czarna
Jesie Ziemia Zimny i suchy ledziona Melancholiczny

Flegma Zima Woda Zimny i mokry Mzg/puca Flegmatyczny

Wspczenie 4 humory mona powiza z psychologicz teori osobowoci opart na
kwestionariuszu Myersa-Briggsa, uwzgldniajc 4 cechy, nazywane wymiarami:

Ekstrawersja/Introwersja, czyli nastawienie na zewntrz lub do wewntrz (dynamika

wewntrzna czy sterowana z zewntrz).
Poznanie szczegowe, przez badanie czy poznanie intuicyjne (preferencje lewej i
prawej pkuli, percepcjonista/intuicjonista).
Mylenie/Odczuwanie, logika i przekonania, czy subiektywne reakcje emocjonalne w
podejmowaniu decyzji (myliciel/uczuciowiec).
Osdzanie i planowanie czy obserwacja i elastyczne reakcje.

Dla 4 preferencji jest 16 moliwych kombinacji, wic mona okresli 16 typw osobowoci
oznaczanych kodami literowymi, np. trzy najpopularniejsze typy osobowoci to:

ISFJ (Introwertyk Percepcjonista Uczuciowiec Sdzia) to 13.8% populacji USA,

ESFJ (Ekstrawertyk Percepcjonista Uczuciowiec Sdzia) to 12.3%, a
ISTJ, Introwertyk Percepcjonista Myliciel Sdzia to 11.6% populacji USA.

Podstaw dziaania mzgu s jednak procesy biochemiczne, warto wic rozpatrywa mzg na
poziomie molekularnym.
Mona wyrni podsystemy oparte na rnych neuroprzekanikach, niektre z nich s te
hormonami: rwnowaga ich dziaania odpowiedzialna jest za homeostaz.
Mamy dwa autonomiczne ukady nerwowe, sterujce funkcjami wegetatywnymi: ukad
wspczulny (pobudzajcy, w ktrym dziaa adrenalina i dopamina), i ukad przywspczulny
(hamujcy, gwnie acetylocholina, ktra moe te dziaa w niektrych obszarach mzgu
pobudzajco).
Mamy dwa podsystemy mzgu:

emocjonalny, gdzie dominuj niespecyficzne projekcje dopaminergiczne,

racjonalny, gdzie mamy niespecyficzne projekcje cholinergiczne.

W pewnym stopniu te podsystemy mona rozpatrywa jako nadbudowane na ukadzie

autonomicznym.
Naruszenie rwnowagi tych systemw prowadzi do choroby psychicznej (I. Bohr, 2000).

Dopamina przyczepia si do wybranych (swoistych) receptorw w bonie neuronu.

Jej rola zalena jest od miejsca dziaania:

w ukadzie pozapiramidowym (jdra podstawy mzgu, istota czarna, 22) dopamina

odpowiada za napd ruchowy, koordynacj oraz napicie mini (niedobr powoduje
chorob Parkinsona, wahania poziomu zespou Tourette'a);

W ukadzie limbicznym odpowiada za procesy emocjonalne i mechanizm nagrody;

w podwzgrzu (40) reguluje wydzielanie

hormonw, a szczeglnie prolaktyny
(zwizanej z laktacj);

dopamina w jdrze plecym (14) wywouje

poczuciem euforii, std gra rol w
uzalenieniach (np. kokaina stymuluje
wydzielanie dopaminy).

Dopamina uwalniana jest w kilku jdrach:

miejscu sinawym pnia mzgu (48),

istocie czarnej rdmzgowia (22),
brzusznym polu nakrywki (33),
podwzgrzu (40),
jdrze pleacym (14).

Acetylocholina jest najwaniejszym neuromodulatorem w obwodowym ukadzie nerwowym,

przyczepia si do receptorw nikotynowych lub muskarynowych.
Acetylocholina powoduje:

rozszerzenie naczy krwiononych

skurcze mini gadkich oskrzeli, jelit i pcherza moczowego
zwenie renicy
zwikszenie wydzielania gruczow
skurcz mini prkowanych (receptory nikotynowe)
obnia cinienie krwi
 zwalnia czsto akcji serca
zmniejsza si skurczu minia sercowego

W CUN dziaa jako neuromodulator, pobudzajco,

w procesach konsolidacji pamici, regulacji cykli
snu, inicjacji snu REM.
Uwalniana jest w:

nakrywce pnia mzgu, w jdrze konarowo-

mostowym nakrywki (35);
jdrze podstawnym Meynerta (27)
jdrze przyrodkowym przegrody (16).

Dominacja projekcji Dominacja projekcji

cholinergicznych dopaminergicznych

Procesy
emocjonalne

Opanowanie; chodna analiza Euforia, dua aktywno

Niska ekspresja emocji Wysoka ekspresja emocji

Autyzm, depresja Mania, zachowania euforyczne

Procesy poznawcze

lepsza pami, uczenie, Hipermnezja, brak selektywnoci,

percepcja, lepsze kojarzenie chaos mylowy

Osobowo jest wynikiem temperamentu, niewiadomych automatycznych reakcji

uwarunkowanych genetycznie, oraz charakteru, okrelonego przez rodowisko, wiadomych
reakcji.
Temperament i Cechy Osobowoci w/g kwestionariusza Cloningera: 4 wymiary opisujce
temperament i 3 cechy charakteru.
 1. Poszukanie Nowoci (PN), aktywna
reakcja, dopamina.
2. Unikanie Szkody (US), hamowanie
dziaa szkodliwych, serotonina.
3. Uzalenienie od nagrody (UN),
podtrzymywanie dziaa
przyjemnych, noradrenalina.
4. Wytrwao (WY), samodzielne
podtrzymywanie podjtych dziaa.
5. Samokierowanie (SD), celowo i
pewno.
6. Wsppraca (CO), tolerancja,
skonnoc do pomagania.
7. Przekraczanie siebie (ST),
autotranscendencja, duchowo.

4 humorom odpowiadaj wic 4 inne substancje, 4 neurotranmitery, acetylocholina,

dopamina, serotonina i noradrenalina.
Inne modele osobowoci rwnie opieraj si na podobnych cechach.

Zdrowie psychiczne to kwestia delikatnej rwnowagi ...

Mona w ten sposb zrozumie wiele oglnych skonnoci, form zachowania, ale czy to
zrozumienie poprawne lub jedyne?

Przykad: psychoanaliza. Brak moliwoci weryfikacji, wic wyjania wszystko i nic -

pseudonauka, pomocna nie bardziej ni wieczr przy piwie w pubie.
Kady fakt ma proste wyjanienie, niestety zwykle bdne ...

10.6. Socjobiologia.
Badania nad mzgiem mog da odpowiedzi "jak to zachodzi", ktre struktury mzgu s za to
odpowiedzialne.
Dlaczego tak? Jakie s ewolucyjne przyczyny powstania okrelonych zachowa?
Jakie s ograniczenia rozwoju indywidualnego i spoecznego?
Jakie s rda agresji, rasizmu, altruizmu, mioci, obrzdw i tabu, zachowa
spoecznych, religii?
Czy odpowied wskazujca tylko na struktury mzgu jest wystarczajca?

Czowiek jest przystosowany do warunkw okresu lodowcowego! 10.000 lat cywilizacji

niewiele zmienio.
Mamy nieporwnywalnie bardziej zoone rodowisko, znacznie atwiej jest w nim przey.
Pierwotne spoeczestwa zbieracko-myliwskie miay charakter egalitarny, przeciwstawiajc
si prbom dominacji (Boehm, 1999).
Skonno do dominacji jest u naczelnych wrodzona, ale rwnie
niech do bycia zdominowanym jest nam wrodzona, co pozwala na
chwiejn rwnowag ...

Przykad interakcji pomidzy genami, rodowiskiem i kultur

ludzk.
Afryka Zachodnia: jedzenie bulw pochrzynu (ignamu) w czasie pory
deszczowej stanowi religijne tabu (Durham 1982).
Anemia sierpowata to rozpowszechniona na tym terenie choroba
genetyczna czerwonych krwinek.
Gen kodujcy hemoglobin ma dwa allele (warianty), tworzce
hemoglobin S i A.
Gen hemoglobiny S w jednym chromosomie daje agodne symptomy anemii, w dwch
mierteln wersj anemii sierpowatej.
Hemoglobina S zwiksza odporno na malari, ktr w sezonie deszczowym roznosz
komary; ma j okoo 10% populacji w tym regionie.
Pochrzyn zbierany jest na pocztku sezonu deszczowego, a zjadany po zakoczeniu.
Pochrzyn zawiera substancj zwalczajc anemi sierpowat.

Wniosek 1: tabu moe by racjonalne, zwikszajc szans unikniecia miertelnych skutkw

malarii.
Wniosek 2: same informacje o genach i biologii niewiele wyjaniaj, dopiero w kontekcie
kulturowym wyjanienie jest moliwe.
Podobnie jest na terenach malarycznych w Azji Poudniowowschodniej i Nowej Gwinei,
chocia dotyczy to innych genw; rozkad czestoci mutacji zwizany jest z szans
zachorowania na malari.
Ref: Flint J; Harding R M; Boyce A J; Clegg J B, The population genetics of the
haemoglobinopathies. Bailliere's clinical haematology 1993;6(1):215-62.

Przykad 2: rolnicy w Andach okrelaj czas plantacji ziemniakw w czasie ceremonialnych

obserwacji (midzy 15-25 czerwca, przesilenie zimowe) jasnoci gwiazd w Plejadach.
Przepowiednie pogody sprawdzaj si w ponad 2/3 przypadkw.
Jasno gwiazd zaley od obecnoci w nocy na duej
wysokoci cirrusw, chmur tworzcych si czciej gdy
silniejszy jest ciepy prd El Nino, powodujcy susz par
miesicy pniej, trzeba wic przyspieszy sadzenie!

Przykad 3: w XVI w. Aztekowie zabijali i zjadali rocznie

ok. 15 tysicy ludzi.
Bya to wyrafinowana kultura, ale niedoywiona (Diamond
2000), gdy na tym terenie nie dao si udomowi zwierzt.
Wojny byy gwnym sposobem pozyskiwania ofiar do
religijnych obrzdw.
Jane Goodall (1974) zaobserwowaa wojny pomidzy
stadami szympansw, by moe pierwotn przyczyn jest tu
te uboga dieta?

Socjobiologia to systematyczne studiowanie biologicznych podstaw zachowa spoecznych.

Wedug Wilsona mona nauki uporzdkowa, od podstaw biologicznych do zachowania
caych populacji:
Cytologia, Biologia komrki => Neurofizjologia integracyjna => Psychologia Fizjologiczna
=> Etologia => Socjobiologia => Ekologia behawioralna => Biologia populacyjna.

Socjobiologia opiera si na prostym zaoeniu: procesy selekcji wybieraj genotypy dajce

wiksze szanse swoim nosicielom.
E. Wilson (1975), ekspert od owadw, stworzy socjobiologi, nayzwan rwnie ekologi
zachowania, lub ekologi ewolucyjn.
Podstaw jest matematyczna analiza optymalnych strategii dziaania zwierzt w rnych
rodowiskach.
Zachowania agresywne, ochrona terytorium, strategie rozrodu zalenie s od niszy
ekologicznej.
Zachowania rozrodcze, opieka nad potomstwem, powstawanie grup spoecznych, wielko
grupy, ewolucja zachowa, wszystko to ma podoe biologiczne.
Zgodnie z socjobiologi praktyki kulturowe to darwinowskie adaptacje.

Sociobiologia nie szuka genw, ktre kontroluj zachowania spoeczne, tylko zwizkw
pomidzy indywidualnymi cechami i zachowaniami przyczyniajcymi si do
reprodukcyjnych sukcesw jednostek.
To nie geny determinuj tylko geny zostay wybrane w procesie ewolucyjnym, a wic to
rodowisko zdeterminowao geny, ktre funkcjonuj.
Nie ma "genetycznego determinizmu" okrelajcego zachowanie, same geny jeszcze o
niczym nie decyduj.
Mona o nim mwi jedynie w tym sensie, e pewne mutacje prowadz do specyficzych
chorb, ale i tu w wielu przypadkach rodowisko moe to zmieni.

Przykad: gen PAH ma rne allele, kodujce budow enzymu zwanego hydroksylaz
fenyloalaninow (PAH), ktry bierze udzia w metabolizmie fenyloalaniny, pomagaj
przeksztaci j w inny aminokwas, tyrozyn. Niektre allele genu PAH tworz mao wydajne
enzymy, w efekcie fenyloalanina gromadzi si w komrkach mzgu i dziaajc toksycznie
wywouje fenyloketonuri. Zdarza si to 1 raz na 10.000 urodze i prowadzi do
nieodwracalnych uszkodze mzgu.
Noworodki s powszechnie testowane i stosuje si diet zmniejszajc ilo fenyloalaniny we
krwi. Nawet w takich przypadkach nie ma wic determinizmu genetycznego, rodowisko
(dieta) moe zniwelowa efekty genw.

Powstanie grupy moe by korzystne z wielu wzgldw,

wielko grupy zaley od rodowiska, grupa wymusza
pewn organizacj i formy zachowania.
"Instynkt plemienny" u czonkw grupy umoliwia
konformistyczne zachowania, jest wic korzystny.
W spoeczestwach zbieracko-myliwskich kobieco-
mski podzia rl by niewyrany.
Obserwacje ludzi !Kung yjcych na pustyni Kalahari
przy przejciu na rolniczy tryb ycia pokazay w cigu
jednego pokolenia powstanie podziau rl i dominacj
mczyzn.

Skd wziy si zachowania altruistyczne?

Darwin sdzi, e pod wpywem presji rodowiska zachodzi ewolucja jednostek (fenotypw).
Wariancja indywidualna jest szczeglnie dua u ludzi, altruizm, empatia i inne indywidualne
cechy s bardzo zrnicowane.
Zachowania altruistyczne, spoeczestwa owadw sugeruja, e selekcja zachodzi na poziomie
caego gatunku.
Zachowania agresywne, szczeglnie kanibalizm sugeruj selekcj spokrewnionych grup.
Rywalizacja wewntrz grupy moe prowadzi nawet do zabijania potomstwa innych
osobnikw (lwy, hulmany, ale te morderstwa wrd ludzi), wane s przede wszystkim
wasne geny!
Wniosek: selekcja zachodzi bardziej na poziomie genotypu ni fenotypu.

Altruizm pomaga rozprzestrzenia genotyp, jest zwykle podziwiany i nagradzany przez grup
(jeli nie prowadzi do mierci).
Pomaga wywysza jedn grup nad inne dziki "mczennikom za wiar", a wic wzmacnia
tosamo grupow.
Spotykany jest u owadw, ptakw, szympansw i (rzadko) u ludzi.

Altruizm moe mie kilka ewolucyjnych przyczyn (Robert Trivers):

"Dobr krewniaczy" zwiksza prawdopodobiestwo przekazania genw u

spokrewnionych osobnikw - std silniejsze zachowania altruistyczne wobec
spokrewnionych osobnikw.
 "Altruizm odwzajemniony" pomaga osign korzyci w duszym okresie czasu,
zwiksza spjno wewntrz grupy i pozwala przeama dominacj osobnikw
rzdzcych ("braterstwo broni").
Zachowania altruistyczne u ludzi i zwierzt o wysokiej inteligencji wi si z
oczekiwaniem korzyci w przyszoci, w szczeglnoci altruistom chtniej si
pomaga, bo mona liczy na ich wzajemno - jest to "altruizm konkurencyjny".
Altruizm jako handicap pomaga pokaza swoj si i jest podziwiany, a wic
nagradzany.

Zachowania altruistyczne (jak kade inne) s wewntrznie interpretowane, uoglniane i

wizane z wyobraeniami o wiecie; mechanizmy nagrody i poczucie sprawiedliwoci
pozwalaj odroczy spodziewan nagrod do bliej nieokrelonej przyszoci (reinkarnacja,
pieko i niebo).

Ksenofobia to odwrotna strona altruizmu, wynikajca z istnienia granic.

Tendencja genetyczna do identyfikacji z osobnikami przypominajcymi nas.
!Kung to po prostu "ludzie", wszyscy obcy s "wstrtnymi mordercami".
Rasizm i nacjonalizm s przedueniem trybalizmu, jest to skutek doboru grupowego.
Hierarchiczne spoeczestwa: kasty w Indiach, grupy nieakceptowalne spoecznie w wielu
krajach.
Wojny na tle etnicznym czy religijnym.
Tolerancja, prawa czowieka, biornorodno - podstawowe wartoci, ale doceniane
dopiero od niedawna w zwizku z globalizacj.
Spoeczestwa plemienne: najwaniejsze to czczenie wasnego bstwa, to
tworzy spjno grupy.

Agresja - zoone zjawisko nawet u zwierzt.

S. Freud - agresja to popd szukajcy ujcia.
E. Fromm - instynkt mierci, prowadzcy do agresji.
K. Lorenz - instynktowna skonno do agresji.
Do wyzwolenia agresji konieczne s odpowiednie warunki.
Plemiona Buszmenw czy Malezyjskich Semangw s zwykle agodne, ale w stresowych
sytuacjach mog by agresywne.

Nie istnieje "oglny instynkt agresji".

Agresja musi przynosi korzyci: walka o terytorium, poywienie, samice.
Maorysi: najwaniejszy jest honor i zemsta, cige wojny plemienne.
Bro palna doprowadzia do mierci 1/4 populacji i porzucenia tradycyjnych wartoci.
Korzystne reguy uczenia: swj-obcy, zagroenie-zniszczenie.

Religie podlegaj ewolucji, tylko kilka zrobio karier.

Spjno grupy, skupienie wok wsplnego symbolu.
Efekt: konserwatyzm i nietolerancja, oddanie trybalizmowi.
Ceremonie - pozwalaj pokaza znaczenie grupy, okrelaj
struktur czasu.
Mity zaspokajaj potrzeb prostego, jasno okrelonego obrazu
wiata.
1/3 z 81 grup zbieracko-myliwskich (gwnie ludy pasterskie) ma mity o wielkim Bogu.

Tabu
 Pozwalaj na silniejsze wyodrbniene grupy (np. tabu dotyczce poywienia).
Pozwalaj dzieciom unikn niebezpieczestw.
Pomagaj uzasadni spoecznie korzystne zachowania.

Wilson: skd wzia si epidemia polowa na czarownice w 16-17 wieku?

Wiara w czary bya powszechna.

Po Reformacji brak byo ochronnej magii religii.
Korelacje przypadkowych zdarze uznawano za przyczyny.
Ch zagrabienia mienia bogatych graa rwnie du rol.

To s jednak spekulacje, ktre trudno zweryfikowa.

Zwizek wyobrae bogw (Boga) z warunkami ycia.

Kapryna przyroda: trzsienia ziemi, wulkany ... => politeizm.

Do stabilna, rzadkie katastrofy (np. Mezopotamia) => dwch silnych bogw.
Stabilna przyroda, czste wojny => monoteizm z opiekuczym Bogiem.

Samce: tendencje do niewiernoci opacalne genetycznie.

Wielko samca/samicy pozwala przewidywa tendencje poligamiczne.
5-30% dzieci jest z nieprawego oa zarwno u ludzi i u ptakw.
To wcale nie znaczy, e samce musz by niewierne, zwaszcza u ludzi zdolnych do refleksji
- geny nas do niczego nie zmuszaj!
Tabu kazirodztwa wystpuje we wszystkich kulturach - due ryzyko zwizane z ok. 100
recesywnymi homozygotycznymi genami.
Niech do stosunkw seksualnych osb, ktre spdziy razem pierwszych 6 lat ycia.

Dlaczego mamy tak dziwaczne obyczaje seksualne? Cakowite odchylenie od normy ssaczej
(Diamond, 1998)!
Jaki jest sens seksu u ludzi? U goryli prokreacja.
Dlaczego ludzie nie uprawiaj seksu publicznie jak wszystkie zwierzta?
Dlaczego mczyni nie karmi piersi?
Dlaczego kobiety nie przechodz rui?
Dlaczego kobiety przechodz menopauz?
Jakie s korzyci z homoseksualizmu i dlaczego wie si on z inteligencj i wraliwoci?
Odpowiedzi (a raczej spekulacje) na te i wiele innych pyta: Jarred Diamond, Dlaczego
lubimy seks? Ewolucja ludzkiej seksualnoci. Science Masters, CIS 1998

Ograniczenia dotyczce uczenia si s wyranie widocznie u rnych gatunkw, ale

rwnie u ludzi.
Kury, oglnie ptaki, mog si nauczy tylko tego, co mogo by im ewolucyjnie przydatne.
Zwierzta ucz si atwo tylko w sytuacjach naturalnych z ekologicznego punktu widzenia.
Ograniczenia u ludzi? Nie kady moe si wszystkiego nauczy. Zabobony utrzymuj si
przez wieki, niektre rzeczy wida s atwe do przekazania (bada to memetyka).
Cierpimy na zudzenia kognitywne, np. paradoks Monty Hall.
Teoria podejmowania decyzji pokazuje, e ludzie dziaaj racjonalnie rwnie tylko w
naturalnym kontekcie.

Trans kulturowy - zmiana pogldw wymaga czsto zmiany pokolenia.

Max Planck: nowe idee zwyciaj dziki temu, e stare pokolenie wymiera.
Pytania o natur ruchu, oddziaywa, kwantw, ycia, a teraz wiadomoci - dopiero nowe
pokolenie przestaje si dziwi.
Uczenie si - predyspozycje ewolucyjne do pewnego typu mylenia?

Sociobiologia jest atrakcyjna, ale mao sprawdzalna.

Ma jednak wiele sukcesw i tylko w niewielkim stopniu zajmuje si homo sapiens.
Wprowadza mitologi scjentystyczn? S liczne konkretne, ilociowe modele zachowa
rnych zwierzt i wynikajce z nich eksperymenty (zwaszcza na insektach).
Wyjanienia na poziomie czysto biologicznym nie zawsze s waciwe.
Pomijanie poziomu psychologicznego i duchowego - ale ten te da si w duszej
perspektywie wyjani socjobiologicznie? Zajmuje si tym behawioralna (ewolucyjna)
ekologia czowieka.

Skd takie silne negatywne reakcje na socjobiologi i krytyka samego Wilsona?

Socjobiologia atakowana bya ze wszystkich stron, najczciej przypisujc jej zwolennikom
pogldy, ktrych wcale nie gosili.
Uwarunkowanie biologicznie nie s usprawiedliwieniem niemoralnych zachowa, nie
oznaczaj te, e s to zachowania nie podlegajce zmianie.
Trzeba szuka wyjanie prostych, ale nie prostackich.

Geny i inteligencja

Czy s rnice w inteligencji pomidzy rasami ludzi? Rnice pomidzy narodami?

W przeszoci twierdzono, e niemal kada grupa jest mniej inteligentna: Irlandczycy mniej
inteligentni ni Anglicy, Chrzecijanie ni ydzi, reszta wiata mniej ni WASP ...
Efekt - eugenika (F. Galton), prba stworzenia lepszego spoeczestwa.
Sterylizacje do 1872 roku w USA i prby stworzenia "zdrowego rasowo" spoeczestwa w
Niemczech.
Nic dziwnego, e kady zajmujcy si genetyk zachowania jest automatycznie podejrzewany
o skonnoci rasistowskie!
Czy chcemy wiedzie jaka jest prawda czy lepiej trwa w swoich przesdach ze strachu przed
ni? wiat nie zaley od naszych pogldw i albo s takie rnice albo nie!

Obserwacje PET - czynnoci werbalne u japoczykw przebiegaj inaczej.

Wpyw pisma ideograficznego? Lepiej rozpoznawane s znaki alfabetyczne (kana) w prawym
a kanji w lewym polu widzenia.

Geny - okoo 50%, pozostae 50% - ycie podowe i rodowisko?

Bardzo kontrowersyjne: definicja inteligencji, metodologia bada, faszerstwa sir Cyryla
Burta nadal pokutuj jako mity miejskie.
Badania nad bliniakami jednojajowymi, dwujajowymi, poszukiwanie genw inteligencji.
Bliniaki jednojajowe wychowywane osobno maj dla testw wsp. korelacji IQ 0.75,
dwujajowe 0.38, niespokrewnione dzieci wychowywane w jednej rodzinie 0.28 a po okresie
dojrzewania tylko 0.04.
Trudnoci takich bada: geny wymuszaj odpowiedzi rodowiska.
Zmienno z czasem: starsze potomstwo staje si coraz bardziej podobne do rodzicw: 40%
w dziecistwie, do 80% u dorosych.
Dzieci adoptowane maj wyniki testw poznawczych bardziej zblione do swoich
biologicznych rodzicw ni do przybranych; podobiestwo do rodzicw przybranych nie
ronie z czasem.

Lewa atrona: testy przestrzenne, prawa werbalne; korelacje - - - dzieci adoptowanych i

przybranych rodzicw, linia ciga dla dzieci adoptowanych i ich biologicznych rodzicw, a
linia -.-. dla dzieci wychowywanych przez biologicznych rodzicw (Plomin 1997).

Bliniaki jednojajowe
Bliniaki dwujajowe
Badania wychowywane
wychowywane
oddzielnie
oddzielnie
Plomin i.in, Behaviour Genetics, 1994,
84% 50%
24: 207-215
Bouchard i. in, Science, 1990, 250: 223-
72%
228.
Pedersen i. in, Behaviour Genetics, 1985,
52%
15: 407-419
Bouchard i McGue, Science, 1981, 12:
78%
1055-1059

Rezultaty 4 serii bada nad dziedzicznoci inteligencji mierzonej za pomoc testw

okreslajcych wspczynnik IQ (w sumie ponad 10.000 blinit).
Podano podobiestwo wynikw w procentach. Wniosek: IQ jest czciowo dziedziczne.

rodowisko jest "kluczem do zamka" genetycznego, ale samo sabo wpywa na inteligencj.
Genetyka behawioralna - czy istniej geny IQ?
Robert Plomin: badania 5% genw osb o najwyszym i najniszym IQ.
Jeden z "genw inteligencji" odkryto w 1997 r.
rodowisko ekspertw od etyki bada naukowych protestowao - co zrobi z t wiedz
zachowujc 'polityczn poprawno'?
Nie zmarnowa potencjau!

Co koreluje si z inteligencj?

Rozmiary mzgu - sabo.

Szybko przewodzenia sygnaw nerwowych.
Czasy latencji i szybko reakcji; dla cyfr; dla rozrnienia liter.
Zuycie energii przez mzg jest odwrotnie proporcjonalne do jego kompetencji: im
mniej tym wiksze IQ.
Rne aspekty EEG i potencjaw wywoanych.
Pojemno pamici roboczej, trzeba utrzyma w umyle kilka myli by je skojarzy.

"Kobiet genialnych nie ma wcale". Bayerthal, 1911 - to do

niedawna by powszechny pogld.
Kobiety nie uganiaj si za mczyznami o adnych nogach,
a to wiadczy o inteligencji.

Inny powszechny pogld: wyszo jakiej rasy nad innymi.

"The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in
American Life", R. Herrnstein, C. Murray (1994),
socjolodzy - genetyka wyjania rnice 15 punktw w IQ
biaych i czarnych.
The History and Geography of Human Genes - L. Cavalli-
Sforza, P. Menozzi, A. Piazza (1995), synteza bada w
genetyce populacyjnej.

Za ojca psychometrii mona uzna Francisa Galtona (zajmowa si rwnie biometria, w tym
odciskami palcw).
Rozkad wartoci wspczynnika inteligencji jest w przyblieniu rozkadem Gaussa o rednie
100 i wariancji 15, a to znaczy, e ma
due odchylenia od redniej.

rednia co pokolenie moe zwikszy si nawet o 10 punktw - jest to efekt Flynna, ktry
wynika prawdopodobnie zarwno z poprawy warunkw zdrowotnych, lepszego odywiania,
bogatszego rodowiska (np. zabawek) i wychowania dzieci rozbudzajcego aktywnoc
intelektualn.
Ok. 2/3 osb w rozkadzie Gaussa ma IQ w przedziale [85,115], a 96% w przedziale [70,130],
a wiec 1/6 ma IQ powyej 115 a 2% powyej 130.

Wyniki roni si do istotnie dla rnych populacji. Wrd najbardziej inteligentnych ludzi
przewaaj obecnie Azjaci (dla IQ>200 prawie wyacznie).
Trudno wyciga jednoznaczne wnioski z takich bada bo zbyt wiele czynnikw wpywa na
wyniki (np. populacja hiszpaskojzyczna w USA nie jest reprezentatywna bo dominuj w
niej najbiedniejsi emigranci o niskim IQ).

Rnice genetyczne s powierzchniowe, wynikajce z adaptacji do klimatu.

Wariancja genetyczna wewntrz grupy jest wiksza od wariancji midzy grupami!
Aborygeni bardziej rni si od Afrykanw ni od Europejczykw.
Z genetycznego punktu widzenia kategorie rasy trudno jest uzasadni.

Oszacowanie liczby genetycznych przodkw: 1 pokolenie = 25 lat.

100 lat = 4 pokolenia = 32 pra-rodzicw, oglnie 2k+1 pra-rodzicw dla k pokole.
500 lat = 20 pokole = 2 miliony pra-rodzicw.
800 lat = 32 pokolenia = 8 miliardw pra-rodzicw.
800 lat temu liczba ludnoci na wiecie nei przekraczaa 400 milionw, wic nawet biorc
pod uwag krzyowanie si dalekich krewnych wystarczy okoo 30 pokole by prawie
wszyscy yjcy wwczas ludzie, ktrych geny prztrway, mieli wkad do naszej puli
genetycznej.

Genograficzny projekt National Geographic mapowania genetycznego wdrwek ludw

pozwoli na opracowanie atlasu historii migracji.

10.7 Inne proste teorie.

Podzia kory mzgu na 4 wiartki (The Creative Brain, Ned Herrmann, reklamujcy
"mylenie caym mzgiem")

A - logiczna (lewa tylna)

B - porzdkujca (lewa przednia)
 C - interpersonalna (prawa przednia)
D - zwizan z wyobrani.

Kade zjawisko ma trzy aspekty: materialny (anatomia), energetyczny (neurofizjologia), i

informacyjny (psychologia).
Te trzy aspekty w przypadku mzgu s ze sob nierozerwalnie zwizane, chocia psychologia
duszy czas rozwijaa si w oderwaniu od dwch pozostaych.
Mamy wic jedno trzech aspektw.

Inne podziay: na 8 (4 paty + dwie pkule) lub 8 + 2 struktury podkorowe.

Kady z tych obszarw realizuje wiele wyspecjalizowanych funkcji, trudno jest wic w ten
sposb wyjani dziaanie mzgu.

Architektury kognitywne to komputerowe modele umysu, znacznie bardziej skomplikowane

ni przedstawione tu podziay, niektre o silnych inspiracjach neurobiologicznych.

Mzg jako "spoeczestwo agentw" (Society of Mind, Marvin Minsky).

Umys nie jest monolitem tylko wynikiem wspdziaania wielu funkcji.
Dziaanie wyspecjalizowanych funkcji w mzgu mona aproksymowa za pomoc
wspdziaajcych "agentw" programowych.
Na wielu poziomach mamy do czynienia z lokalnymi elementami, ktre posiadaj pewn
wiedze, oraz oddziaywaniami pomidzy nimi, dziki ktrym powstaj stany emergentne.
Troch na ten temat bdzie w rozdziale o wyszych czynnociach poznawczych.
Poczenia pomidzy gwnymi obszarami kory: konektomika jest now dziedzin
zmierzajc do utworzenia "konektomu", czyli szczegowej mapy pocze regionw.
Czy wszystkie zdolnoci zale od siy pocze pomidzy regionami? To otwarte pytanie.

Literatura

1. Alcock J, The triumph of sociobiology. Oxford University Press 2001.

2. Black Ira, Information in the Brain. A Molecular Perspective, A Bradford Book 1994.
3. Boehm Christopher, Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior,
Harvard University Press 1999
4. Bohr I, Odmienne stany wiadomosci. Co o ludzkim poznaniu mwi nam choroby
mzgu? Kognitywistyka i Media w Edukacji 3 (2000) 179-212.
 5. Cavalli-Sforza L, P. Menozzi, A. Piazza, The History and Geography of Human
Genes. Princeton University Press (1995)
6. Dawkins R, lepy Zegarmistrz. PIW, W-wa 1994
7. Dawkins R, Samolubny gen. Prszyski i Ska, Warszawa 1996.
8. Dawkins R, Wspinaczka na szczyt nieprawdopodobiestwa, Prszyski 1998.
9. Diamond J, Trzeci szympans. PIW, Warszawa 1998
10. Diamond J, Dlaczego lubimy seks? Ewolucja ludzkiej seksualnoci. Science Masters,
CIS, Warszawa 1998
11. Diamond J, Strzelby, zarazki i maszyny. Prszyski i S-ka, Pozna 2000
12. Duch W, Mandziuk J, Quo vadis, computational intelligence.
13. Gazzaniga M, O tajemnicach ludzkiego umysu. Biologiczne korzenie mylenia,
emocji, seksualnoci, jzyka i inteligencji. Ksika i Wiedza 1997
14. Gazzaniga M, The Mind's Past. University of California Press 2000
15. Herrnstein R.J, Murray C, The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in
American Life New York: Free Press, 1994.
16. Minsky M, Society of Mind, Simon and Schuster,1986.
17. Moir A, Jessel D, Zbrodnia rodzi si w mzgu. Ksika i Wiedza Warszawa 1997
18. Plomin R, J.C. DeFries, G.E. McClearn, P.McGuffin, Genetyka zachowania. Wydaw.
Nauk. PWN, 2001
19. Wilson E.O, O naturze ludzkiej. Zysk i Ska, Pozna 1988
20. Wilson E.O. Socjobiologia. Zysk i S-ka, 2001.

Greater Good Magazine.

 11. Funkcjonalna budowa mzgu.
11.1. Budowa ukadu nerwowego - pierwszy rzut oka.
Nie bdziemy zbyt szczegowo omawia neuroanatomii, potrzebne nam to jedynie na tyle,
by zrozumie dziaanie mzgu jako systemu kontrolnego, pozwalajcego organizmom
przey we wrogim rodowisku.
System nerwowy daje si podzieli na kilka wsppracujcych ze sob (i z reszt organizmu)
podsystemw potrzebnych do regulacji podstawowych funkcji yciowych, utrzymywania
stabilnoci, doprowadzania informacji zmysowych i kontroli mini, oraz centralnego
kontrolera dziaajcego w oparciu o te informacje.

Autonomiczny ukad nerwowy (AUN lub ang.

ANS) to cz CUN i PUN, ktrej nie kontrolujemy
w wiadomy sposb.
Jego zadanie to koordynacja funkcji
automatycznych: skurczy serca, oddychania,
trawienia, wydalania, pocenia si, pobudzenia
seksualnego.
Otrzymuje sygnay z chemoreceptorw,
baroreceptorw, przez nerwy czaszkowe i
rdzeniowe, przechodzce przez zwoje rdzeniowe.
Centrum AUN znajduje si w pniu mzgu,
koordynacja nastpuje przy pomocy podwzgrza.

AUN zawiera ukad wspczulny i przywspczulny,

ukady dziaajce antagonistycznie.
Ukad wspczulny pobudza: rozszerza renic,
rozlunia minie oka, gruczoy linowe wytwarzaj
gst lin, serce bije szybciej, naczynia wiecowe
si rozszerzaj, oskrzela rozkurczaj, odek hamuje
wydzielanie sokw, wolniej produkowana,
perystaltyka zwalnia, nadnercza uwalniaj
adrenalin, skra pot, woski si je, obyt si kurczy
a pcherz rozlunia.

Ukad przywspczulny dziaa odwrotnie.

W sumie AUN pozwala na utrzymanie homeostazy,
ale to nie wystarcza by przey.

Obwodowy (peryferyjny) ukad nerwowy (PUN

lub ang. PNS): nerwy krgowe i czaszkowe,
dochodzce do mini i receptorw czuciowych i
koczce si w rdzeniu. Nerwy to wizki aksonw,
dugich wypustek neuronw otoczonych osonk
mielinow, stanowice "okablowanie" organizmu.
Z perspektywy rozwojowej wyrniamy:

Przodomzgowie: kresomzgowie i
midzymzgowie.
rdmzgowie (mesencephalon): wzgrki
czworacze (dolne i grne), pokrywa, nakrywka,
konary mzgu i substancja czarna (substantia
nigra).

Tyomzgowie: mdek, most, rdze przeduony.

Nerwy doprowadzajce informacj od receptorw zmysowych do mzgu nazywa si

czuciowymi lub aferentnymi, a nerwy wychodzce z mzgu i kontrolujce minie i gruczoy
nazywa si ruchowymi lub eferentnymi. Z rdzenia wychodzi 12 par nerww rdzeniowych
(numerowanych rzymskimi liczbami I do XII).

Centralny (orodkowy) ukad nerwowy (CUN lub ang. CNS) skada si z mzgu, mdku
i rdzenia krgowego (kolor pomaraczowy). Jest to gwny obiekt naszych zainteresowa.

Patrzc na oglny podzia funkcji i ewolucyjne pochodzenie moemy wyrni trzy struktury
mzgu, naley jednak pamita, e s to ze sob cile poczone struktury:

Kora nowa (neocortex),

ukad limbiczny,
pie mzgu - im starsze struktury tym gbiej.

Pie mzgu: most, rdmzgowie, rdze przeduony (rdzeniomzgowie).

Twr siatkowaty (RAS, Reticular Activiating System) w rdzeniu przeduonym pnia

mzgu.
Kontroluje stan pobudzenia umysu, czuwania i przytomnoci.
Zawiera liczne jdra neuronw kontrolujce odechy, liczne odruchy (kichanie, wymioty),
poredniczce w przekazywaniu sygnaw zmysowych i motorycznych, funkcje
fizjologiczne i homeostaz.
Dzieli si na ukad wstpujcy, wysyajcy sygnay do wzgrza, podwzgrza i kory, oraz
ukad zstpujcy, otrzymujcy sygnay od nerww czuciowych i mdku, przesyane przez
rdze krgowy do mini.
Wzgrze (thalamus) dokonuje wstpnej oceny bodcw zmysowych (oprcz wchowych),
przesya je do kory.
Reguluje cykle okoodobowe, stany snu i czuwania.
Wsppracuje z ukadem limbicznym przesyajc sygnay o pobudzeniach emocji,
umoliwiajc szybkie instynktowne reakcje na zagroenia bez wiadomego rozpoznania.

Ukad limbiczny mieci si pomidzy

pniem mzgu i podwzgrzem a kor
now.
Piercie wewntrzny to kora
okoowchowa, cz jder
migdaowatych, i hipokamp.
Piercie zewntrzny to

zakrt obrczy,
jdra przegrody,
podstawowo-boczna (baso-
laterale) cz jdra
migdaowatego (nucleus
amygdalae).

Podwzgrze (hypothalamus) reguluje homeostaz organizmu: termoregulacj, pobieranie

pokarmu (wraenia godu i nasycenia), gospodark wodn (wraenie pragnienia), kontroluje
dziaanie przysadki mzgowej wydzielajcej liczne hormony i wspprac z autonomicznym
ukadem nerwowym, popd seksualny i rytmy biologiczne.

Boczna cz podwzgrza (LH, Lateral Hypothalamus) nazywana bya orodkiem

przyjemnoci, czc si z patami czoowymi i innymi strukturami pobudza wydzielanie
dopaminy w tych obszarach (wan rol gra tu te jdro plece).

Ukad limbiczny kontroluje emocje i popdy organizmu, pami ruchw, orientacj w

przestrzeni, konsolidacj pamici trwaej.

Mzgowie: mzg, mdek i rdze

przeduony.
Mdek, zajmujcy si kontrol i
koordynacj ruchow, regulacj
napicia mini, utrzymaniem postawy
ciaa.
Rdze krgowy o rednicy ok. 1cm,
gruba wizka nerww, kontroluje
podstawowe odruchy, np. odruch
kolanowy. Wizka aksonw
motoneuronw wychodzca z mzgu
do rdzenia krgowego nazywa si
ukadem piramidowym; nieliczne
motoneurony kontrolujce proste
odruchy lea poza ukadem
piramidowym.
Paty kory i ich gwne funkcje:
potyliczny - wzrok;
ciemieniowy - orientacja przestrzenna, ruch i postrzeganie ruchu;
skroniowy - mowa, pami, rozpoznawanie obiektw;
czoowy - planowanie, mylenie, pami, wola, ocena emocji;
limbiczny, przyrodkowy, okolice zakrtu obrczy - reprezentacja poj odnoszcych si do
"ja" w rnych
kontekstach.

Zakrty (gyrus), czyli

wypukoci, oraz
bruzdy (sulci), czyli
wgbienia, s
dokadnie
ponazywane, chocia
kady ma nieco inny
ksztat, pod tym
wzgldem rni si
nawet bliniaki
jednojajowe gdy
dorosn.
Na jdra (zwoje) podstawy lub jdra podstawne (basal ganglia), skada si kilka struktur
podkorowych:

jdro ogoniaste (caudate nucleus);

skorupa (putamen);
jdro pleace (nucleus accumbens);
gaka blada (globus pallidus) , dzielca si na wewntrzn (GPi) i zewntrzn (GPe);
jdro niskowzgrzowe (subthalamic nucleus, STN);
istota czarna (substantia nigra, SN) w skad ktrej wchodzi cz zbita, siatkowata i
boczna.

Skorupa, jdro ogoniaste i jdro plece okrelane s te jako prkowie (ciao

prkowane), ze wzgldu na prkowany wygld.
Gaka blada razem ze skorup nazywana jest te "jdrem soczewkowatym".
Funkcj jder podstawnych jest inicjacja ruchw, utrzymanie rytmu mowy, jest to rodzaj
auto-pilota ukadu ruchowego, orientacji i stabilizacji ruchw sakadycznych oczu,
prawdopodobnie te peni rol w systemie motywacji, nagrody (produkcja dopaminy w
istocie czarnej) i uczeniu si umiejtnoci.
Szczegowe funkcje poszczeglnych jder s trudne do oddzielenia.
Sugeruje si, e jdro niskowzgrzowe integruje poznawcze, emocjonalne i ruchowe
skadowe zachowania; pobudzenie tego jdra u kilku pacjentw z chorob Parkinsona
wywoao zachowania hypomaniakalne (wysokiego pobudzenia, ale bez maniakalnych
halucynacji).
Hypomaniakalny temperament moe by wynikiem wyjtkowej pobudliwoci tego jdra.

Jdro plece jest czci ptli korowo-prkowo-wzgrzowo-korowej, ma kilkudziesit

tysicy neuronw, wejcia z brzusznej czci nakrywki dostarczaj dopaminy (same komrki
tego jdra s GABAergiczne).
Uszkodzenia tego jdra wywouj anhedoni, czyli zanik zdolno odczuwania przyjemnoci.
Uwaa si, e jdro plece jest czci zoonego mechanizmu nagrody, a poziom
dopaminy w tym jdrze skorelowany jest z uczuciem przyjemnoci wszelkiego rodzaju,
rwnie uzalenieniem od przyjemnoci (sex, drugs & rock'n roll, nikotyna, alkohol i
jedzenie).
Szczur, ktremu wszczepiono w ten obszar elektrody naciska przycisk nie jedzc i nie pijc
a do wyczerpania si (Olds & Milner, 1950).
Bezporednia stymulacja jdra plecego stosowana eksperymentalnie jest w leczeniu
cikiej depresji.
Pobudzenie jdra pleacego w wyniku oczekiwania na nagrod koreluje si ze
skutecznoci efektu placebo.

Wzgrze wzrokowe skada si z ciaa kolankowatego bocznego (LGN, Lateral Geniculate

Nucleus) oraz wzgrkw czworaczych (superior colliculus) zajmujcych si sterowaniem
mini oka, ocen pooenia gowy i ciaa na podstawie informacji wielomodalnej (ukad
rwnowagi, such, dotyk, wzrok).
Struktury te bior udzia we wstpnym filtrowaniu informacji.
Schizofrenicy maj mniejsze wzgrze wzrokowe (Tonmoy Sharma, Inst. Psychiatrii,
Londyn).

Schemat oglny dziaania mzgu nie jest zbyt skomplikowany; do przeycia potrzebna jest:

informacja o stanie wewntrznym do regulacji stanu organizmu (homeostaza, AUN,

podwzgrze);
receptory i efektory by postrzega i dziaa (OUN, zmysy, minie);
centrala przekazujca przefiltrowane informacje do systemw decyzyjnych (pie i
wzgrze);
pami relacji przestrzennych (hipokamp, kora);
pami dla bodcw wywoujcych emocje, pobudzajce do dziaania i system
szybkiego reagowania na potencjalne zagroenia (ukad limbiczny, ciao
migdaowate);
wolniejszy szlak wiadomego rozpoznania, analizy, okrelania wartoci, planowania i
komunikacji za pomoc symboli (kora).
Szlak wiadomego rozpoznania zawsze zmierza od receptorw zmysowych, przez
jdra wzgrza, do pierwotnej kory zmysowej, ktrej pobudzenia interpretowane s
jako podstawowe wraenia (wzrokowe, suchowe, dotykowe), oraz ich
umiejscowienie (miejsce ciaa, relacje przestrzenne).
Wtrna kora zmysowa nadaje sens wraeniom: co czuj, co z tym mam pocz?
Wymaga to zapamitania poprzednich wrae i porwnania (jest tak np. w korze
somatosensorycznej praca Romo i inn, 2002).

Ten oglny schemat pozwala spodziewa si ciekawych efektw.

Rozpoznawanie afektywne i kognitywne jest zwykle zintegrowane: rozpoznaj i czuj,
e tak jest.
Co si stanie jeli zaburzony zostanie przepyw informacji midzy kor a ukadem
limbicznym?
Czy czucie i wiara s pewniejsz podstaw do rozpoznania ni szkieko i oko? Ani
troch!

Urojeniowe zespoy bdnej identyfikacji (DMS, delusional misidentification

syndrome):

Zesp Capgrasa: przekonanie, e bliska osoba, czonek rodziny

(lub nawet sam pacjent) zostaa zamieniona na kogo obcego.
Joseph Capgras opisa to urojenie w 1923 roku, ale jego dokadny
opis jest w powieci autobiograficznej kilkanacie lat wczeniej
(Draaisma 2009).
Spotykane jest wszdzie (czciej u Maorysw ni innych
populacji), przyczyn moe by uraz gowy.
Wyglda jak ona, mwi jak ona, ale czuj, e to nie ona ... caa
rodzina zostaa podmieniona! Nawet mj pies!
Lub: ta kobieta w lustrze udaje, e jest mn, chce mi odebra
ma!
Urojenie moe by wybircze i dotyczy tylko jednej osoby lub caej grupy, zwykle
wystpuje u osb cierpicych na inne problemy psychiczne.
Niekiedy dochodzi do ataku na rzekomego sobowtra, przynajmniej dwa takie
przypadki zakoczyy si mierci.
Rzadziej urojenie to dotyczy zwierzt (nie mj piesek), lub przedmiotw (nie mj
misio).

Dysocjacja pomidzy rozpoznaniem kognitywnym a afektywnym moe dotyczy

uszkodzenia pocze ukadu limbicznego i prawego pata obszaru potyliczno-
ciemieniowo-skroniowego, obszaru zwizanego z rozpoznawaniem twarzy.
W zespole Capgrasa twarze s nadal prawidowo rozpoznawane, ale nie ma
psychologicznych ani fizjologicznych reakcji emocjonalnych zwizanych z poczuciem
zaufania lub intymnoci.
Normalnie gdy widzi si kogo bliskiego wystpuj zmiany opornoci skry, tu ich
brakuje (Ramachandran 1996).
Nie musi to by tylko rozpoznanie wzrokowe, gdy znany jest przypadek niewidomej
kobiety, ktra po zapachu i dotyku nie moga rozpozna ma.

Pacjent rozmawiajcy z osob uznan za sobowtra przez telefon moe go

prawidowo rozpoznawa, ale znany jest przypadek kobiety porozumiewajcej si
tylko telefonicznie ze swoj crk, ktr uznaa za sobowtra, wiec i ta droga moe
ulec uszkodzeniu, cho zdarza si to bardzo rzadko ze wzgldu na sileniejsze
poczenia drg suchowych z ukadem limbicznym.

Urojenie Capgrasa moe by skrajn wersj zwykego poczucia obcoci wobec kogo,
kto zawodzi nasze oczekiwania, zachowuje si "obco".
Temat ten pojawia si czsto w filmach: w ludzi wcielili si obcy ... np. "Inwazja
porywaczy cia".

Urojenie intermetamorfozy: przekonanie, e ludzie wymieniaj sie

osobowociami chocia zachowuj swj wygld.
Czsto aczy si z innymi problemami psychicznymi, np. pacjent z
chorob Alzheimera myli on najpierw ze swoj zmara matk, a
potem siostr, twierdzc najpierw, e nigdy nie by onaty, a potem
e ona go porzucia.
Bdne przekonania utrzymyway si rwnie w czasie rozmowy
telefonicznej.

Leopoldo Fregoli by aktorem, mistrzem szybkiego przebierania si

na scenie.
Urojenie Fregoli: przekonanie, e rne spotykane przez nas osoby to ta sama osoba
tylko inaczej przebrana.
Czsto aczy si z paranoj i poczuciem ledzenia przez jak osob.
To urojenie prawdopodbnie wynika z bdnego rozpoznawania afektywnego wielu
osb, pomimo braku rozpoznania kongitywnego.

Urojenie nzawane w 2008 roku Truman Show Delusion zwizane jest z

przekonaniem, e pacjent bierze udzia w telewizyjnym reality shows.

Bdne rozpoznanie w lustrze, czyli przekonanie, e odbicie naley do kogo innego,

chocia moe by do nas podobny.
Jest to kolejny przykad urojenia monotematycznego.
Urojenie sobowtra: przekonanie, e mamy sobowtra (lub kilku), ktry dziaa
niezalenie od nas i yje swoim yciem, ma inne cechy charakteru, czasami czciowo
zabra pacejntowi osobowo (czsciowa depersonalizacja).
Urojenie moe si te odnosi do innych osb, miejsc, lub czci
ciaa (paramnezja powielajca).
Pacjent moe by przekonany, e nie jest w szpitalu tylko w domu i
konfabulowa usiujc uzasadani, skd w nim tyle pomieszcze,
windy i chorzy.
Jest to zwizane z zaburzeniami orientacji w zwizku z udarem w
prawej czci pata ciemieniowego.

Podobne urojenie polega na przekonaniu, e zabawki i inne obiekty

to yjce istoty.

Przyczyn tego rodzaju monotematycznych uroje moe by:

o wirusowe zapalenie mzgu i opon mzgowych,

o uszkodzenie patw skroniowych (zwaszcza prawego),
o udary w okolicach czoowo-oczoodoowych.

Co si dokadnie dzieje z mzgiem w przypadku takch uroje?

Prawdopodobnie dwa czynniki: zaburzenia neurologiczne zmieniajce percepcj, oraz
zaburzenia formowania si przekona.
W przypadku Capgrasa jest to gwnie afektywna skadowa zwizana z
rozpoznawaniem twarzy i osoby.
Uporczywe utrzymywanie si urojenia wiadczy o zaburzeniach procesu tworzenia si
przekona, ktre zwykle nie opieraj si tylko na wraeniach.
Osoby podatne na urojenia maj wiksze skonnoci szybkiego konkludowania na
podstawie obserwacji.
Nie mamy tu dobrej teorii, gdy jest to proces wymagajcy zrozumienia kolektywnego
zachowania si duych grup wsppracujcych ze sob neuronw w rnych czciach
mzgu.

Takie urojenia naley odrni od halucynacji wzrokowych ludzi niedowidzcych lub

ludzi po utracie wzroku, nazywanym zespoem Charlesa Bonneta, w tym przypadku
ludzie zdaj sobie spraw, e maj halucynacje.

Zesp Cotarda, czyli przekonanie, e si nie yje, nie istnieje, jest si w stanie
rozkadu, utracio caa krew lub organy wewntrzne, nie widzi si niektrych czsci
ciaa!
Po urazie mzgu w wyniku wypadku motocyklowego pacjent wyjecha z Szkocji do
Poudniowej Afryki i naby przekonania, e jest w piekle (byo gorco), po ktrym
oprowadza go duch matki, a sam zmar na AIDS i jego ciao spoczywa w Edynburgu.
Jules Cotard opisa to urojenie w 1880 roku, zwizane jest z cik depresj,
schizofreni, cyklofreni, derealizacj, a nawet moe by wynikiem migreny, opisano
te objawy zespou Cotarda w wyniku reakcji na acyklowir (lek antywirusowy).
Z neurologicznego punktu widzenia jest pewne podobiestwo do zespou Capgrasa,
dysocjacji afektywno-kognitywnych.
 Pene zrozumienie tych dziwnych zjawisk wymaga bardziej szczegowej analizy,
uwzgldnienia wpywu neurotransmiterw na globaln dynamik mzgu, teorii
umysu powizanej z neurodynamik mzgu.

Literatura
Douwe Draaisma, Rozstrojone umysy. PIW 2009
Ramachandran, V.S. (1999). Phantoms in the Brain: Probing the Mysteries of the
Human Mind. New York: Harper Collins

 11.2. Metody badania aktywnoci mzgu

Analiza urazw powypadkowych.

Ju Egipski papirus sprzed 3500 lat wymienia 28 uszkodze,
dokonywano wtedy trepanacji czaszki by wyci guzy.
Arystoteles uzna serce za siedlisko uczu i rozumu.
W -3 w. Herofilos, lekarz z Aleksandrii twierdzi, e mzg
odpowiedzialny jest za ycie psychiczne.
Galen z Pergamonu: uszkodzenia rdzenia i paraliem, mdka
i koordynacja ruchw, "pyn umysu" w komorach.

Andreas Vesalius (1514-1564, Flamandia), twrca nowoytnej anatomii, ostatecznie ustali

znaczenie mzgu. Koci w tym czasie uznawa, e liczba
eber u mczyzny powinna by z jednej strony mniejsza o
jedno, tpic pogldy Vesaliusa ...
Systematyczne badania skutkw urazw rozpoczo si w XIX
wieku.

Kontrolowane uszkodzenia mzgu moliwe s tylko w

badaniach na zwierztach, i pozwalaj na analiz tylko
prostych zachowa.
Hitzing i Fritsch, koniec XIX wieku stymulowali elektrycznie mzgi zwierzt.
Operacje u pacjentw cierpicych na padaczk: mapy Wilreda Penfielda z lat 1950.

Rozwj nie-inwazyjnych technik badania mzgu - pocztkowo tylko elektoencefalografii,

EEG (Hans Berger, 1929).
Zastosowania diagnostyczne EEG pozwalaj wczesnie wykry guchot, skonnoci do
padaczki, zaburzenia neurologiczne.
Mapy aktywnoci EEG i korelacji pomidzy elektrodami z rnych obszarw.
Zapis aktywnoci kilku neuronw - na zwierztach.

Badania potencjaw wywoanych (ERP), czyli urednionych sygnaw EEG po wielu

prbach.
Charakterystyczne sygnay dla reakcji poznawczych na pierwotny sygna pojawiaj si po
200-300 msek (odcinek P200 i P300), wzrost amplitudy proporcjonalny do stymulacji. P300
milisekund zaley od stanu wewntrznego.

Istnieje obecnie wiele metod obrazowania medycznego.

Jaki jest ich cel? Wbrew powszechnemu mniemaniu nie jest to lokalizacja funkcji, bo sama
lokalizacja daje tylko pozory wyjanienia i nie jest jednoznacza, gdy wiele obszarw mzgu
wsppracuje ze sob nad realizacj okrelonej funkcji, nie zawsze musi to by ta sama
kombinacja aktywnych obszarw.
Celem jest zrozumienie architektury funkcjonalnej, mechanizmw wewntrznych
odpowiedzialnych za stany mentalne.
MEG, magnetoencefalografia: podobnie jak EEG, ale
pozwalaj dotrze do gbszych rde.
Zalety: szybkozmienne sygnay.
Wady: kosztowna aparatura, trudna interpretacja.

Arteriografia lub angiografia: po wstrzykniciu kontrastu

wykonuje si zdjcia rentgenowskie, obrazuje tetnice.

Tomografia rentgenowska CAT (osiowa tomografia

komputerowa): mona wykry guzy, dobrze widoczne
rnice pyn CSF, ko, tkanka mikka, ale sabo widoczne
tkanki. Wizka kry wok gowy, z licznikiem po drugiej
stronie. Do bezpieczna i tania.

SPECT, Single Photon Emission Computed Tomography,

lub scyntygrafia: spektroskopia pojedynczych fotonw z
promieniotwrczych jder ksenonu 133, jodu lub technetu.
Tumienie zaley od tkanki, przez ktr przechodz fotony,
powoduje to sab rozdzielczo.
Pozwala wykry rne substancje, dlatego jest to technika
wana dla medycyny..
Pozwala uywa zwizkw pochanianych przez specyficzne
struktury mzgu.
Rozdzielczo czasowa rzdu 1 min, przestrzenna kilka cm.
Pozytonowa tomografia emisyjna (PET): wykrywa
wprowadzony do krwi promieniotwrczy znacznik (np.
glukoza z wglem 11C) podlegajcy rozpadowi beta i
wysyajcy pozytony.
Pozytony anihiluj z elektronami dajc pary kwantw
gamma, wykrywanych przez pary licznikw wok gowy.
Konieczny jest akcelerator do wytwarzania krtkotrwaych
substancji promieniotwrczych, 11C, 18F, 15O, 13N.
Umoliwia obrazowanie przepywu krwi na bieco,
wykrywanie ognisk padaczki, guzw mzgu, bardzo czuy na
obecno ladowych iloci wybranych substancji (np.
dopaminy).
Eksperymenty psychologiczne - zwikszona praca danego
obszaru zwiksza zapotrzebowanie na energi = dopyw
krwi.
PET po raz pierwszy pokaza lokalizacj wielu funkcji
psychicznych, stosowany w medycynie molekularnej.

Magnetyczny rezonans jdrowy (NMR), zwany

rezonansowym obrazowaniem magnetycznym (MRI).
Anatomiczny MRI: rezonans jder wodoru, znajdujcych
si w rnych zwizkach chemicznych; protony (jdra
wodoru) maj spin (ktowy moment pdu), a poniewa s
naadowane zwizany z tym moment magnetyczny. W
silnym polu magnetycznym te momenty ustawiaj si
rwnolegle do linii tego pola. Krtkie impulsy zmiennego
pola elektromagnetycznego o cisle okrelonej czstoci (w
zakresie czstoci radiowych) mog doprowadzi do
chwilowego odwrcenia spinw, a szybko powrotu do
stabilnego stanu pocztkowego (echo impulsu) zaley od
oddziaywania momentw magnetycznych z innymi w danej
tkance.
Skadowa rwnolega do kierunku pola magnetycznego
wraca rednio po czasie T1 do pierwotnego pooenia; dla
protonw w pynach mzgu jest to 1500-2000 ms, jeli
dominuje woda to 400-1200 ms, a tuszcze maj 100-150 ms.

Obrazy oparte na pomiarach T1 nazywane s T1- zalenymi, tkanka tuszczowa (aksony,

istota biaa) s na nich biaawe, tkanka neuronowa (istota szara) szara, a pyny (mzgowo-
rdzeniowy i inne) ciemne.
Skadowe prostopade do kierunku pola maj krtsze czasy zaniku nazywane T2, rzdu 700-
1200 ms dla pynw, 40-200 ms dla wody, i 10-100 ms dla tkanki tuszczowej. Na obrazach
T2-zalenych istota biaa jest ciemna, szara jest szara a pyny jasne.
Dla lepszego zrnicowania obrazu tkanek zawierajcych wod stosuje si modyfikacj T2,
zwan FLAIR (Fluid Light Attenuation Inversion Recovery), pozwalajc na lepsz ocen
mielinizacji aksonw.
MRI pozwala mierzy gsto tkanki osigajc du rozdzielczo rzdu 1 mm.
Moliwa jest rekonstrukcja obrazw w rnych przekrojach w trzech wymiarach.
Przekrj pionowy (coronal), film (tylko lokalnie!).
Przekrj strzakowy, film (tylko lokalnie!).
Mzg ludzki zeskanowany zosta w duej rozdzielczoci (ok. 1/4 mm): 7 Tesla MRI Brain
Atlas.

fMRI, funkcjonalny MRI: wykorzystuje rezonans z udziaem jder tlenu, pokazuje sygna
BOLD (Blood Oxygen-Level Dependent), czyli przepyw utlenionej krwi.
Nieco taszy od PET, nie wymaga izotopw, wykorzystuje bardzo silne pole magnetyczne
(stosuje si 3 Tesla dla ludzi, 7 Tesla dla zwierzt).

MRS (Magnetic Resonance Spectroscopy) - pozwala na pomiar koncentracji rnych

pierwiastkw.
Jest wiele wariantw technik opartych na rezonansie magnetycznym. Inne metody
tomograficzne opisane s tu.

Hemoencephalography oparta jest na monitorownaiu mzgu w dalekiej podczerwieni i

stosowana gwnie do treningu biofeedback.

NIRS (near infrared spectroscopy) polega na obserwacji promieniowania podczerwonego,

generowanego przez lasery, ktre jest absorbowane w rny sposb przez krew utlenion lub
nie, co pozwala na badania funkcjonalne "optycznej topografii" (NIR-OT).
Rozdzielczo czasowa jest rzdu 100 ms, a przestrzenna rzdu 1 cm.

Porwnanie kilku metod bezinwazyjnego obrazowania pracy mzgu.

Metoda EEG MEG PET fMRI NIR-OT

Rozdzielczo
1 msek 1 msek 1 min 5-15 sek 100 msek
czasowa

Rozdzielczo
1 cm 5 cm 5 mm 1-5 mm 1 cm
przestrzenna

Saba
Tylko kora Tylko przepyw Tylko przepyw
rozdzielczo Tylko
mzgu, krwi, konieczny krwi blisko
Ograniczenia przestrzenna, przepyw krwi,
trudna krtkoyciowy powierzchni
trudna duy haas
interpretacja izotop mzgu
interpretacja

Analiza
Analiza Analiza
Obejmuje funkcjonalna,
funkcjonalna, funkcjonalna,
Zalety Tania, atwa gbsze dua
obrazowanie obrazowanie
struktury rozdzielczo
medyczne medyczne
czasowa

Przyszo: poczenie rnych metod, EEG i MEG z fMRI, szybko i precyzja.

Mona obserwowa zlokalizowan aktywno przy ruchu poszczeglnych palcw.
Niestety ta technika jest trudna, czy skrajnie mae i skrajnie silne pola magnetyczne, rozwija
si powoli i jest droga.
Wiele technik obrazowania inwazyjnego stosuje si tylko na zwierztach.

Czym rni si informacje z MRI czy PET od tych, ktre dostarczaj pomiary
elektrofizjologiczne?
W duszych odcinkach czasowych widzimy gnie wewntrzn dynamik mzgu (MRI), a w
krtszych zaburzenia wynikajce z podudzenia przez zewntrzne bodce (M.E. Reichle, Two
views of brain function, TICS 855, 2010).

Ciekawe rezultaty wynikajce z neuroobrazowania.

Chocia cakowita wielko mzgu sabo koreluje si z IQ okoo 6% szarej materii

znajdujca si w fragmentach kory czoowej, skroniowej i ceimieniowej wykazuje
du korelacj (Haier 2004).
Kobiety maj znacznie wicej biaej (9x) a mniej szarej materii (6.5x), ktrej objto
skorelowana jest z wynikami testw IQ.
U mczyzn najsilniejsze korelacje dotycz patw ciemieniowych i czoowych, u
kobiet jest to prawy pat czoowy i obszar Broca.

Transcranial Magnetic Stimulation (TMS), czyli magnetyczna stymulacja przezczaszkowa,

pozwala na selektywn i bezinwazyjn stymulacj wybranych obszarw mzgu.
Jest kilka sposobw zastosowania pola magnetycznego: dusze impulsy, krtkie
powtarzajce sie impulsy (rTMS), lub salwy krtkich impulsw (50 Hz) modulowane w
rytmie teta (4-7 Hz), czyli theta burst stimulation (TBS).
Osigana precyzja skupienia pola magnetycznego siga kilku milimetrw.
TMS ma te zastosowania terapeutyczne w depresji, halucynacjach, padaczce.

Literatura

Jakowski P, Neuronauka poznawcza. Jak mzg tworzy umys. Wizja Press IT,
Warszawa 2009, rozdz. 2.
Haier RJ, Jung RE, Yeo RA, i inn. The neuroanatomy of general intelligence: sex
matters. NeuroImage 25:320-327, 2005.
 11.3. Pie mzgu

Pie i podstawa neuronalna, zawierajc wszystkie ukady regulacyjne i reproduktywne

organizmu nazywany jest te "zespoem R" (od Reptilians, gady).
Zesp R jest bardziej pierwotny ni obszary mzgu kontrolujce emocje, maj go ju
zwierzta zimnokrwiste.
Pie mzgu wpywa na pozostae obszary zarwno przez bezporedni stymulacj jak i
regulacj poziomu rnych neurotransmiterw.

W czci przedniej widzimy gwnie wejcia

i wyjcia rnych wizek nerww
prowadzcych do i od rdzenia.
Przechodz tdy wszystkie nerwy
kontrolujce ruchy mini, oprcz
pionowego ruchu oczu.
Wikszo uszkodze tego obszaru
prowadzi do paraliu lub niedowadw
rnych grup mini.

Swoiste (specyficzne) drogi nerwowe biegn od receptorw przez pie mzgu do pl

recepcyjnych kory (np droga wzrokowa, suchowa, smakowa i wchowa), przez nieliczne
porednie synapsy, dziaajc szybko i oddzielajc strumienie infromacji o rnych
modalnociach.
Nieswoiste (niespecyficzne) drogi nerwowe prowadz do tworu siatkowatego, ktry
otrzymuje informacje od wszystkich zmysw i dziki temu przez drogi wstpujce moe
pobudzi liczne obszary kory, przygotowujc je do analizy specyficznych bodcw.

Budowa pnia mzgu: trzy gwne struktury patrzc od rdzenia to:

rdze przeduony (Medulla oblongata),

most (pons) i

rdmzgowie (mesencephalon).

Jego naturalnym przedueniem jest midzymzgowie obejmujce wzgrze, szyszynk,

przysadk i okolice przylegajce do trzeciej komory mzgu, pomiedzy przednim i tylnym
spoidem.
W pniu jest a 9 jder serotoninergicznych, czyli wydzielajcych neurotransmiter serotonin
(5-HT, 5-hydorksytryptoamina).

Jdra produkujce serotonin:

22: jdra szwu (raphe nucleus), 9 par w caym pniu; 34-miejsce sinawe (locus coeruleus);
36-jdro przyramienne boczne; 37-jdro grne rodkowe (nucleus intercalatus); 47-jdro
pasma samotnego.
Projekcje tych jder zmierzaj do podwzgrza (21), ukadu limbicznego: ciaa migdaowatego
(40), hipokampu (41), zakrtu obrczy, jdra ogoniastego (1) i skorupy (2).

W mzgu (80% serotoniny jest w jelitach) gra wan rol w regulacji faz snu, nastroju,
aptetytu, odruchu wymiotnego i popdu seksualnego.
Zaburzenia poziomu serotoniny wi si z depresj, migrenami, stanami lkowymi, oraz
cyklofreni (zaburzeniem afektywnem dwubiegunowym).
O neurotransmiterach bdziemy dokadniej mwili pniej.

Rdze przeduony zawiera jdra kontrolujce funkcje odruchowe: oddychanie,

cinienie ttnicze, ssanie, ucie, poykanie, kontrola odruchw wymiotnych, kichania,
kaszlu, ziewania, wydzielania potu.
Jdra oliwek w rdzeniu przeduonym obliczaj informacj suchow, szczeglnie
rnice czasu dotarcia dwikw do lewego i prawego ucha, co umoliwia
przestrzenn lokalizacj bodcw suchowych.

Orodki oddechowe w pniu mzgu: jdro pasma samotnego w

tylnej (grzbietowej) czci rdzenia przeduonego wysya projekcje
do jdra dwuznacznego (nucleus ambiguus) a stamtd przez rdze do
mini kontrolujcych ruch klatki piersiowej przy wdechu.
Drugi orodek oddechowy mieci si w jdrze dwuznacznym i jdrze
zadwuznacznym (nucleus retroambiguus), kontroluje zarwno wdech
jak i wydech.
Nieprawidowe dziaanie tych jder powoduje zaburzenia
oddychania, np. bezdech rdsenny, na ktry cierpi ok. 4% mczyzn
i 2% kobiet.
Jeli zatrzymanie oddechu trwa duej ni 10 sekund 10 razy w cigu godziny spada ilo
tlenu we krwi a wzrasta ilo dwutlenku wgla. Prowadzi to sennoci w cigu dnia, trudnoci
w koncentracji uwagi, zaburze pamici i blw gowy.
Orodki oddechowe s do odporne na uszkodzenia pnia mzgu ale mog ulec uszkodzeniu
w wyniku udaru.

Kichanie: w wyniku podraenienia bony luzowej nosa nastpuje stymulacja nerwu

trjdzielnego wywoujca odruch kichania, moe go te wywoa wiato soneczne (u 1/4-1/3
populacji).
Gwne struktury zaangaowane w ten odruch s w rdzeniu przeduonym, to okolica jdra
samotnego (kichanie wie si z oddechem) i jdra nerwu trjdzielnego.
Okoliczne obszary (jdro dwuznaczne i jdro samotne) zaangaowane te s w odruch
poykania.

Orodek wymiotny mieci si w rdzeniu przeduonym i jest znacznie bardziej

skomplikowany: chemoreceptory w polu najdalszym (to jeden z narzdw okookomorowych
na dnie czwartej komory) reaguj na substancje w krwi, gdy w tym obszarze bariera krew-
mzg jest nieszczelna. Orodek wymiotny otrzymuje informacje z jder przedsionkowych
(zmys rwnowagi), mdku, jdra nerwu trjdzielnego, jdra samotnego, jder linianek,
orodkw oddechowych, a wysya infromacj do jder w mocie, jdra dwuznaczego a take
jder kontrolujcych ruch mini twarzy.
Uwaga, wymioty !

Most pokryty jest od zewntrz oponami mozgowo-rdzeniowymi,

std jego wygld.
czy si z konarami rodkowymi mdku i konarami grnymi
mdku biegncymi do rdmzgowia.

W obrbie mostu jest twr siatkowaty, liczne jdra nerww:

podjzykowego, jzykowo-gardowego, grzbietowe nerwu bdnego, przedsionkowo-
limakowego, twarzowego, odwodzcego, jdro nerwu trjdzielnego, oraz jdro dwuznaczne
i jdro samotne, oraz liczne jdra produkujce neurotransmitery i kontrolujce dziaanie
caego mzgu.

Most dostarcza mdkowi informacji o sygnaach sterujcych miniami, mdek przesya

dodatkowe sygnay modyfikujce szczegy skurczw mini.
Uszkodzenia podstawy mostu mog prowadzi do niekontrolowanych krtkich epizodw
paczu (rzadziej miechu), moe to by zapowiedzi udaru pnia mzgu.
Niektre uszkodzenia mog doprowadzi do specificznych gwatownych ruchw gaki ocznej
(czciej jest to jednak zwizane z uszkodzeniami rodmzgowia).

Jdrem produkujcym noradrenalin (norepinefryn), neurotransmiter regulujcy stopie

pobudzenia mzgu jak i niektre funkcje autonomiczne (np. termoregulacj), jest miejsce
sinawe (34), pooone z tyu (grzebietowo) mostu, ma ok. 10-14 mm.
Podwyszona wraliwo na dziaanie noradrenaliny w czci podstawno-bocznej jder
migdaowatych (40) jest odpowiedzialna za stany lkowe wynikajce ze stresu, w tym za
ostry zesp stresu pourazowego (posttraumatic stres disorder, PTSD).
Silny stres zaburza dziaanie jdra sinawego.
PTSD moe rozwija si powoli, od tygodni do miesicy, wywoujc opnione rekacje
stresowe, poczucie odrtwienia i przytpienia uczuciowego, niezdolno do przeywania
przyjemnoci, bezsenno, lki i stany depresyjne, nawroty przey urazowych sytuacji, a
nawet zaamanie i brak reakcji na otoczenie.

Leki na depresj, stany paniki, fobie i silne lki oddziaywaj na miejsce sinawe.
Zaburzenia dziaania tego jdra obserwowane jest tez w chorobie Parkinsona, Alzheimera
(utrata 70% neuronw w tym obszarze) i syndromie Downa.
Miejsce sinawe zwizane jest te z regulacj faz snu REM.

Twr siatkowaty znajduje si w grzbietowej czci pnia mzgu. Neurony s tam sabo
rozgazione, w wielu miejscach rozproszone, aksony mog by wstpujce lub zstpujce.

Wyodrbniono a 96 jder tworu siatkowatego, w

tym

liczne jdra szwu (1-4, 6)

rodkowe grne (5),
olbrzymiokomrkowe (7),
jdro siatkowate ogonowe mostu (8),
jdro siatkowate przednie mostu (9),
jdro siatkowato-nakrywkowe mostu (10),
jdro siatkowate klinowate (11),
jdro siatkowate centralne rdzenia
przeduonego (12),
jdro boczne (13),
jdro siatkowate drobnokomrkowe (14),
jdro okooramieniowe przyrodkowe (15);
jdro okooramieniowe boczne (16);
konarowo-mostowe nakrywki (PPN, 17),
jdro miejsca sinawego,
jdra podtrjdzielne, brodawkopodobne,
rdmiszowe i inne.

Funkcje wielu z tych jder nie s znane.

Twr siatkowaty ma rozlege projekcje wstpujce i zstpujce, dziki czemu ma wpyw na

regulacj stanu przytomnoci, wybudzanie mzgu (cz wstpujca) i wzmaganie czujnoci,
jak i poczucie zmczenia.
Cz zstpujca pobudza minie, zapewniajc oglny tonus, modulowany przez mdek
oraz pobudzany przez jdra przedsionkowe (rwnowaga), kor ruchow, a hamowany przez
jdro ogoniaste.
TS uwaa si za ukad "motywacyjny", dajcy napd do dziaa rnego rodzaju,
przeczajcy pomidzy parami biegunowo rnych zachowa dotyczcych oglnego
pobudzenia (sen-czuwanie), ruchu (spoczynek-ruch), jedzenia (gd-syto), wydalania,
aktywnoci seksualnej.
Znaleziono korelacj pomidzy pobudliwoci tworu siatkowatego a typem osobowoci.

U introwertykw TS atwo si pobudza, nie szukaj wic silnych wrae

zewntrznych.
 U ekstrowertykw TS sabo si pobudza, potrzebuj wicej zewntrznej stymulacji by
utrzyma wysok aktywno mzgu.

Uszkodzenia TS powoduj piczk (koma) z moliwym cakowitym brakiem reakcji, lub

trway stan wegetatywny i brak wiadomoci pomimo zahcowania reakcji odruchowych.
Neuroobrazowanie pokazuje uszkodzenia w obszarze TS u ludzi cierpicych na syndrom
chronicznego zmczenia (chronic fatigue syndrome), oraz niektre przypadki zespu
nadpobudliwoci psychoruchowej z deficytem uwagi (zaburzenie hiperkinetyczne), (ADHD)

Cikie uszkodzenie tworu siatkowatego moe prowadzi do piczki, zwykle w cigu 2-4
tygodni przechodzcej w stan mierci mzgu lub stan wegetatywny.
Stan mierci mzgu wie si z cakowitym brakiem aktywnoci mzgu, acznie z pniem, a
wic rwnie samodzielnej kontroli oddychania.

Martwy mzg na obrazie uzyskanym technik PET.

W stanie wegetatywnym dziaa pie mzgu, ale reszta mzgu jest martwa. Pacjent ma otwarte
oczy i moe przechodzi przez cykl czuwania i snu, ale nie potrafi wodzi wzrokiem czy
reagowa spjnie na bodce. Po 4 tygodniach taki stan uznaje si za trway.
W niektrych przypadkach wida pobudzenia kory zmysowej i ruchowej, ale nie obszarw
skojarzeniowych; w efekcie pacje nt wykonuje niekontrolowane ruchy, grymasy twarzy,
wydaje nieartykuowane dwiki. W rzadkich przypadkach wraca wiadomo i aktywno w
obszarach skojarzeniowych.
Znany jest przypadek kobiety pozostajcej przez 20 lat w stanie wegetatywnym, ktrej cz
kory, w tym obszar Wernickego i Broki, byy nadal aktywne, a przypadkowe pobudzenia tej
kory powodoway wypowiadanie izolowanych sw (N. Schiff et al, Brain 125, 1210-1234,
2002).

Stan minimalnej wiadomoci jest wynikiem braku aktywnoci rozlegych obszarw mzgu,
zachowane s jednak pobudzenia kory zmysowej i niektrych obszarw skojarzeniowych.
Prowadzi to od czasu do czasu do spjnych reakcji pacjentw, ktrym mona przypisa
minimaln wiadomo. Taki stan odrnia si od stanu wegetatywnego dopiero od lat 1990.
Powtrne zbadanie 40 niewidomych pacjentw uznanych za osoby w stanie wegetatywnym w
1996 roku w Wielkiej Brytanii pokazao, e 17 z nich miao minimaln wiadomo i
zdolnoci do porozumiewania si.
Terry Wallis przebudzi si po 19 latach w stanie minimalnej wiadomoci.
Terri Schiavo po 15 latach stanu wegetatywnego zostaa odczona od aparatury (wyrokiem
Sdu Najwyszego USA); jej mzg uleg atrofii i way po mierci 615 gramw.

Uszkodzenia brzusznej czci mostu (uraz, krwotok, miadyca) mog spowodowa "zesp
zamknicia", cakowity parali ciaa; pozostaje jedynie moliwo pionowych ruchw gaki
ocznej i mruganie powiekami. Komunikacja z tak osob moliwa jest te dziki sygnaom
EEG. Wiemy, e takie uszkodzenia nie upoledzaj wiadomoci, zmieniaj nastrj na
melancholijny.
Same obserwacje klinicznie nie potrafi czasem odrni stanu zamknicia od prawdziwego
stanu wegetatywnego, ale za pomoc neuroobrazowania mona zobaczy, czy czowiek
reaguje na polecenia i wyobraa sobie kontrastowe sytuacje rozrnialne za pomoc metod
obrazowania funkcjonalnego (H. Koizumi i inn., Adrian Owen i inn.).
Dziennikarz, redaktor naczelny "Elle", Jean-Dominique Bauby, po wylewie, przez dwa lata
y w stanie zamknicia, mrugajc powiek napisa ksik "Skafander i motyl", wedug
ktrej nakrcono film.

Pie mzgu jest wic kluczow struktur dla zrozumienia dziaania caoci, a w szczeglnoci
wiadomoci.

Metabolizm mzgu w rnych stanach wiadomoci.

wiadomo rdzenna (Damasio), poczucie istnienia, wykorzystuje "ptl ciaa", informacje
chemiczne z ukadu autonomicznego i informacje z ukadu obwodowego i centralnego.
Jdra pnia mzgu zbieraj informacj z rdzenia i nerww czaszkowych (trjdzielnego i
bdnego): s to jdra tworu siatkowatego i
okoliczne (aminowe i acetylocholinowe).

rdmzgowie skada si z

pokrywy (czci grzbietowej),

nakrywki (czci brzusznej)
odnogi mzgu (podstawy konarw).

Pokrywa zawiera wzgrki czworacze,

poredniczce w odruchach suchowych (dolne)
i wzrokowych (grne).
Wzgrki grne poczone s z siatkwk, kor
wzrokow, czoowym polem okooruchowym, integruj informacj z innych obszarw kory
zmysowej, s odpowiedzialne za mechanizm orientacji i ruchy sakadyczne oczu.
Nakrywka zawiera najwiksze jdro, czyli istot czarn, due jdro produkujce dopamin,
silnie wpywajce na prac zwojw podstawy mzgu i kory.
Zawiera te istot szara rodkow, jdro czerwienne oraz cz okoorodkowego tworu
siatkowatego.

Istota szara okoowodociagowa (PAG) to nazwa istoty szarej otaczajcej wodocig mzgu;
zawiera jdra grzebietowe szwu, miejsce sinawe, jdro grzbietowe nakrywki i nerwu
trjdzielnego;
koordynuje reakcje emocjonalne przez jdra ruchowe tworu siatkowatego i nerwy czaszkowe.

Ogln funkcj pnia mzgu jest zarzdzanie stanami ciaa i ich reprezentacjami.
Informacje o stanie ciaa reprezentowane s w korze somatosensorycznej.

Trudno jest zrobi dobry model dziaania pnia mzgu ze wzgldu na stopie jego
komplikacji.

Spekulacje na temat funkcji pnia mzgu (Kilmer,

McCuloch, Blum 1969):
drzewka dendrytyczne prostopade do kierunku
rdzenia tworz moduy, ktre by moe zdolne s do
analizy sygnaw o rnych modalnociach.
Twr siatkowaty potrafi prawdopodobnie sterowa
ogln aktywnoci caego mzgu (wybiera
globalny stan behawioralny), przeczajc go na
rne tryby dziaania.

Pojawiy sie prby zastosowania takiego modelu w

robotyce (M.D. Humphries, K. Gurney, T.J.
Prescott, Adaptive Behavior 13, 97-113, 2005), ale
niewiele si w modelowaniu pnia mzgu od 1969 roku zmienio!

Rysunek z pracy Humphries i inni (2005):

a) Mzg kota,
SC=wzgrki czworacze,
SN = istota czarna,
CPu = jdro ogoniaste i skorupa.

b) drzewka dendrytyczne, due kko symbolizuje neuron projekcyjny.

c) Model z moduami, czarne kka to neurony wstawkowe (lokalnie hamujce).

Niestety nie jest to model caego pnia czy tworu siatkowatego a jedynie rozwaania
pokazujce, e twr siatkowaty ma struktur sieci "maych wiatw", lokalnie silnie
poczone jdra, ze znacznie rzadszymi poczeniami pomidzy nimi.

Jakie dokadnie s to poaczenia? Pie jest nadal struktur mao zbadan.

Istnieje dobra baza danych o mzgu szczura, o poczeniach korowo-mostowych i innych.

Wim Hof potrafi regulowa temperatur ciaa nawet w skrajnych warunkach!

Teoretycznie istnieje moliwo nauczenia si wpywu na aktywno pnia mzgu.

Filmy (tylko lokalnie!): rdmzgowie i pie | pie i mdek.

Literatura

Jakimowicz W. Neurologia kliniczna w zarysie. PZWL, Warszawa 1987, str. 47-50.

Mazur R., Ksikiewicz B., Nyka W. M. i wsp. (red.) Pie mzgu o ycia. Via
Medica Gdask 2007: 67-78.
Narkiewicz O. Mory J. Neuroanatomia czynnociowa i kliniczna. Wyd. I. Wyd.
Lekarskie PZWL, Warszawa 2001
Sadowski B. Biologiczne mechanizmy zachowania si ludzi i zwierzt. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2005
 11.4 Wzgrze
Wzgrze (thalamus) jest najwiksz czci miedzymzgowia, do ktrego naley te
podwzgrze, oraz .
Wzgrze to centralna stacja przekanikowa: dochodz do niego informacje czuciowe od
wszystkich zmysw oprcz wchu.
Wikszo pocze ma z kor mzgu, mniej z jdrami podstawy i podwzgrzem.

Wzgrze peni kluczow rol w integracji informacji czuciowych i ruchowych, w procesach

uwagi i kontrolowania dostpu do danych czuciowych, poprzez ptle korowo-wzgrzowe.
Wzgrze wsppracujc z pniem mzgu i z kor ma wpyw na to, jakie informacje docieraj
do kory i jak mocno uaktywniane s rne obszary i sposoby jej dziaania.
Cz wzgrza zalicza si do ukadu limbicznego.

Oglne umiejscowienie wzgrza w mzgu.

Wzgrze dzieli si na kilka obszarw, czasami wyrnia si zawzgrze z ciaem

kolankowatym bocznym i przyrodkowym, . oraz nadzwgrze.
Mona w nim wyrni:

Przedni grup jder, ktr uwaa si za cz ukadu limbicznego;

jdra te maj poczenia z kor zakrtu obrczy, hipokampem (przez sklepienie) oraz
ciaami suteczkowatymi podwzgrza.
Bior udzia w oglnej regulacji poziomu pobudzenia, a wic przytomnoci.
Jdra przyrodkowe wzgrza s rwnie czci ukadu limbicznego;
cz si w obu kierunkach z kor przedczoow, otrzymuj informacj z kory
skroniowej, istoty czarnej oraz ciaa migdaowatego; s silnie poczone z jdrami
rodblaszkowymi wzgrza;
 odgrywaj istotn rol w ekspresji emocji (dziki integracji aktywnoci czuciowo-
ruchowej).
Jdra rodblaszkowe otrzymuj informacj z wstpujcego ukadu siatkowatego,
dostarczaj niespecyficzne, rozlane pobudzenia do wszystkich okolic kory wpywajc
na jej ogln aktywno.
Jdra czci grzbietowej wzgrza:
boczno-grzbietowe, cz ukadu limbicznego bo poczona z kor zakrtu obrczy;
jdro boczne tylne, poczone jest z kor ciemieniow (pola 5 i 7).
poduszka (pulvinar), najwiksze jdro wzgrza, czy si z kor potyliczn,
ciemieniow i tyln skroniow; czy informacje suchowe, wzrokowe i czuciowe
wsppracujc z wzgrkami czworaczymi grnymi oraz ciaem kolankowatym
bocznym.

Uszkodzenia poduszki po dominujcej stronie mzgu mog prowadzi do:

problemw ze skupianiem uwagi,

zespou pomijania stronnego (podobnie jak uszkodzenia kory ciemieniowej, ktra
prawdopodobnie jest zbyt sabo pobudzana).
rzadkiej podkorowej afazji czuciowej (wynika to z projekcji pomidzy poduszk a
obszarem Wernickego).

Jdra wzgrza.

Jdra czci brzusznej wzgrza peni gwnie funkcje przekanikowe.

Jdro brzuszne przednie wysya niespecyficzne projekcje do kory przedczoowej,
oczoodoowej i kory czoowej przedruchowej; otrzymuje informacje z istoty czarnej,
pomaga w inicjacji i powstrzymaniu ruchw.
Jdro brzuszne porednie wysya poczenia do kory ruchowej, otrzymuje informacje
od jder podstawy mzgu (gaki bladej, istoty czarnej) oraz mdku.
Tylne jdra brzuszne:
tylne boczne przekazuje informacje czuciowe (bl, dotyk, temperatura);
tylne-przyrodkowe przekazuje informacje o smaku i informacje czuciowe w obrbie
gowy;
tylno-dolne otrzymuje informacje o rwnowadze ciaa (jdra przedsionkowe).
Jdro siatkowate wzgrza (NRT) to jdro hamujce, otacza znacz cz wzgrza.
Decyduje o aktywnoci zwizanej z uwag, pobudzane jest przez twr siatkowaty
pnia mzgu, wpywa na aktywno pozostaych jder regulujc dopyw sygnaw, na
ktre warto zwraca uwag.

Kora czy si z rnymi czciami wzgrza - kto narysuje dobry schemat?

Izhikievich & Edelman, PNAS 2008

W skad wzgrza wchodzi te:

Ciao kolankowate boczne (LGN), przekazujce informacje z siatkwki do kory

wzrokowej (pat potyliczny);
pomaga skupia uwag wzrokow na istotnych obszarach przestrzeni.
Ciao kolankowate przyrodkowe (MGB), przekazujce informacje suchowe,
poredniczy pomidzy kor suchow i wzgrkami czworaczymi dolnymi
rdmzgowia, do ktrych dociera informacja z ucha.

Uszkodzenia tych drg wywouj specyficzne efekty:

poczenia z kor somatosensoryczn osabiaj czucie powierzchniowe i gbokie w

przeciwlegej stronie ciaa; mog by odczuwane jako bolesne.
poczenia z kor wzrokow powoduj zaburzenia postrzegania,
poczenia z kor suchow powoduj afazje podkorowe.

Uszkodzenia pocze z kor limbiczn powoduj zaburzenia afektywne, pacz lub

miech.
Uszkodzenia pocze z kor przedczoow powoduj zaburzenia pamici i emocji.
Literatura

J.Walocha, T.Iskra, J.Gorczyca, J.Zawiliski, J.Skrzat: Anatomia prawidowa

czowieka. Orodkowy ukad nerwowy. Midzymzgowie(red. A.Skawina), Krakw:
Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego, 2003
Maruszewski M. (1966) Afazja. Zagadnienia teorii i terapii. Warszawa: PWN.
 11A.1 Ukad limbiczny

Ukad limbiczny: pojcie wprowadzone przez Paula Broca.

Kora zakrtu obrczy tworzy piercie (ac. limbus) wok pnia mzgu.
Zwykle do ukadu limbicznego zalicza si:

kor zakrtu
obrczy
kor rd- i okoo-
wchow
wzgrze
podwzgrze
hipokamp
sklepienie
ciaa
suteczkowate
jdra migdaowate

Wikszo struktur limbicznych rozwina si w cigu ostatnich 150 mln lat, jest on sabo
rozwinity u gadw, najbardziej u ssakw.
Dranienie prdem obszarw limbicznych wywouje psychozy i halucynacje.
Zawiera struktury kontrolujce typowe zachowania dla danego gatunku.
Emocje, zachowania opiekucze, to funkcje kory starej (limbiczna), jder migdaowate
(amygdala) kontrolujcych strach i agresj, oraz innych, pobliskich obszarw mzgu
nazywanych "limbicznymi".

Czym s emocje?

Emocje w psychologii to procesy psychiczne, silne doczucia pobudzajce nadajce

wraeniom subiektywne wartoci i jakoci.
S to zwykle automatyczne, do krtkie i zoone reakcje organizmu.
Emocje s zwykle widoczne na zewntrz, maj swoje korelaty fizjologiczne nawet jeli s
skrywane, np:

Strach wie si z szybszym biciem serca, czsto fal gorca, zwikszonym

napiciem mini;
Wstyd wie si z rozszerzeniam naczy krwiononych twarzy (rumiece) i grnej
czci ciaa.
Szczcie zwizane jest z uczuciem unoszenia, ekspansji puc.
Smutek zwizany jest z rozlunieniem mini ng i rk, napiciem mini garda i
okolic oczu.

Paul Ekman odkry, e ekspresja emocji jest tylko czciowo kulturowo uwarunkowana, gdy
gniew, pogarda, wstrt, strach, rado, smutek i zdziwnienie to emocje uniwersalne, kady
czowiek potrafi je rozpozna na twarzach ludzi dowolnej rasy.
Opracowany przez niego system kodowania wyrazw twarzy opisuje sposb kurczenia si
rnych mini, prowadzcych do rnych wyrazw twarzy.
Mikroekspersje mini twarzy wykorzystuje si to do wykrywania kamstwa, mona si tego
nauczy, atwiej jest robi obserwacje na wideo w zwolnionym tempie.
Komputerowe modele twarzy, np. CANDIDE, rwnie wykorzytuj wyniki tych bada.
Rysownicy komiksw wykorzystuj budow twarzy i zwizek napicia poszczeglnych
mini z emocjami wyraonymi na twarzy.

Umiechem spontanicznym i towarzyskim steruj inne minie twarzy.

Umiech spontaniczny (zwany usmiechem Duchenne'a) angauje minie wok oka
(orbicularis oculi, misie okrny oka) i ust (zygomaticus major, misie jarzmowy).
Umiech towarzyski (zwany panamerykaskim) angauje gwnie usta.

11.A.2 Emocje, uczucia i afekt

Jakie mamy pierwotne emocje?

Pierwsz klasyfikacj przeprowadzi ju
Arystoteles.
S tu rne teorie, zwykle jednak s przynajmniej
4 pary:
Smutek-rado (szczcie), odraza-akceptacja,
strach-zo, zdziwienie-oczekiwanie.
Koo emocji Roberta Plutchika zawiera 8
podstawowych emocji, wrodzonych, zwizanych
biologicznie z adaptacj suac przetrwaniu.
Kombinacje lub wariacje daj liczne emocje
wtrne; np. smutek i wstrt prowadz do alu, a
wstrt i gniew do zawici.
Biblioteki emocji zawieraj wideo ponad 400
sekwencji ilustrujcych rne emocje.
Emocje to psycho-fizjologiczne stany zwizane z
dziaaniem lub przygotowaniem do dziaania.
Zaangaowany jest tu gwnie pie mzgu i ukad limbiczny, ciao jest obszarem ekspresji
emocji.

Uczucia w wikszoci jzykw s odrniane od emocji, ale s tu due rnice w

kategoryzacji poj miedzy jzykami.
Np. ang. "feeling" okrela zarwno fizyczne poczucie dotyku jak i uczucie mioci.
Nasze okrelenia uczu mog odpowiada do odmiennym stanom u rnych ludzi, gdy nie
ma prostego sposobu na wskazanie o jak kategori stanw chodzi.
Tumaczenie okrele wyraajcych emocje pomidzy odmiennymi jzykami i kulturami jest
bardzo trudne, nie cakiem przekadalne.
Wida to rwnie w ocenach korelacji pomidzy ocen emocji na zdjciach przez ludzi z
rnych kultur (J.S. Boster, Emotion categories across languages, Chap. 8, Handbook of
Categorization in Cognitive Science, 2005).

Uczucia mona uzna za przefiltrowane, refleksyjne stanu mzgu/organizmu wywoane

emocjami.
Uczucia s prywatne, atwe do ukrycia, umys jest obszarem, w ktrym si pojawiaj.
Zaangaowana jest gwnie kora mzgu, szczeglnie kora przedczoowa.

Czy uczucia s biologiczne, czy te s tworem spoecznym?

Kontekst, w jakim pojawiaj si uczucia zaley w oczywisty sposb od obyczajw.
Szczeglnie liczne przykady daj tu sprawy zwizane z seksem.

Zazdro o partnera nie jest uniwersalna, w niektrych kulturach to kwestia

gocinnoci, wikszo dawnych kultur preferowaa poligami, niektre poliandri.
Adopcja mordercy syna moe sta si form zadouczynienia dla matki (Polinezja?).
Japoskie amae, zachowanie majce na celu wywoanie zachowa opiekuczych,
rozpieszczania.
Bycie dzik wini u Maorysw (J. Diamond ?).

Nastroje to sabsze emocje rozignite w czasie, zabarwiajce subiektywne przeycia jak i

interpretacj stanw poznawczych.
Typowe nastroje to wesoo lub smutek, niepokj lub beztroska, zadowolenie lub
niezadowolenie, tsknota.
Emocje ta utrzymujce si duej przechodz w nastroje.
Prawidowy nastrj ulega zmianom w do szerokim zakresie, midzy obnionym a
wzmoonym.

Depresj mona zdefiniowa jako nastrj wyranie obniony, z dominacj uczucia smutku.
Dysforia to objaw depresji poczony z draliwoci.
Euforia to wzmoony nastrj szczcia, radoci, ekstaza jest jej wyszym stopniem i pojawia
si na krtko, za to intensywnie i gwatownie.
Mania to zaburzenie powizane z eufori, zawyon ocen wasnych moliwoci, nasileniem
aktywnoci psychicznej i ruchowej.
Hipomania to lejsza odmiana manii.

Afekt to dajca si obserwowa ekspresja emocji.

Apatia to afekt osabiony.
Emocje mobilizuj organizmy do wykonywania pewnych czynnoci.
Emocje s prawidowo rozpoznawane na twarzach ludzi wszystkich kultur.

Procesy zachowania homeostazy <=> emocje <=> uczucia <=> procesy poznawcze.
Namitnoci to silne i trwae skonnoci do przeywania rnych nastrojw i afektw.

Afektywne obliczanie (affective computing) odnosi si do komputerowej analizy i ekspresji

emocji.

Anotonio Damasio dzieli emocje na pierwotne, wtrne i emocje ta.

A. Damasio, Tajemnica wiadomoci, Rebis 2000

Teorie emocji

Emocje powstay w wyniku rozszerzenie mechanizmw zachowania homeostazy, by

przygotowa organizm do odpowiedniej reakcji.

Pierwsze systematyczne obserwacje emocji

u zwierzt zrobi ju Darwin, opisujc wyniki
w ksice "O wyrazie uczu u czowieka i
zwierzt" (1872).
Funkcje podstawowych emocji podobne s u
ludzi jak i u zwierzt.
Fizjologiczna teoria Williama Jamesa,
rozwinita niezalenie przez Carla Langego,
zwana teori Jamesa-Langego.
Lange sdzi, e emocje to reakcje
naczyniowo - ruchowe, pogldy Jamesa byy
nieco bardziej zoone: emocje to
postrzegane reakcje organizmu,
postrzeenie prowadzi do reakcji
fizjologicznych a te s analizowane
wiadomie i "postrzegane" jako stany
emocjonalne.

Bodce pobudzaj kor czuciow, wane bodce emocjonalne pobudzaj najpierw kor
ruchow i reakcje fizjologiczne, a to dopiero postrzegane jest jako emocje.
Uszkodzenia kory zmniejszaj kontrole nad emocjami ale nie likwiduja podstawowych
emocji.
Potykajc si lub odskakujc przed pdzacym pojazdem najpierw reagujemy, apiemy
rwnowag, pojawia si reakcja fizjologiczna a dopiero potem uwiadomienie emocji
strachu.

Teoria Cannona-Barda (1915) odwraca sytuacj: najpierw czujemy emocje a potem zmiany
fizjologiczne.
Za reakcje emocjonalne odpowiedzialne jest podwzgrze, w ktrym dokonuje si ocena
emocjonalnego znaczenia dochodzcej informacji; sygnay przechodz najpierw przez
wzgrze a std do kory i do podwzgrza, ktre z jednej strony przesya je po modyfikacji
rwnie do kory (dziki czemu mamy wiadome odczucie emocji), a z drugiej wysya sygnay
do pnia mzgu odpowiadajc za reakcje fizjologiczne, wystpujce jednoczenie z emocjami.

Emocje zwizano bardziej precyzyjnie z dziaanem mzgu w pracach Jamesa Papeza (1937).

Powstawanie emocji zachodzi w ptli (zwanej

obecnie krgiem Papeza) zaczynajcej si od
tylnej czci wzgrza, przez ktr sygnay
zmysowe docieraj do kory czuciowej i
podwzgrza. Kora czuciowa wpywa na zakrt
obrczy, ktry przesya je przez kor
okoowchow do hipokampa, std przez jdra
przegrody do cia suteczkowatych i innych jder
podwzgrza odpowiedzialnego za reakcje
fizjologiczne organizmu. Informacja wraca z cia
suteczkowatych do przedniej czci wzgrza i
znowu do kory zakrtu obrczy.
Odczuwanie emocji miao si wiza z
integracj sygnaw z kory czuciowej z
sygnaami z podwzgrza.
Paul MacLean w latach 1949-1970 rozwin teori ukadu limbicznego jako ukadu
odpowiedzialnego za emocje
Krg Papeza rozszerzy o wchomzgowie (kora okoowchowa, rdwchowa i
okoohipokampowa), ciao migdaowate, przegrod i kora przedczoow jako odrbny
podukad, "mzg wegetatywny" lub emocjonalny.
Hipokamp traktowany by jako struktura odpowiedzialna za analiz "symboliki
niewerbalnej", niewiadomych skojarze; "klawiatura emocjonalna".
Dowiadczanie i wyraanie emocji wynika z kojarzenia bodcw wewntrznych i
zewntrznych.

Joseph LeDoux krytykuje samo pojcie ukadu limbicznego, jest to mgliste pojcie, synonim
wikszoci orodkw podkorowych powyej pnia mzgu.
Hipokamp nie bierze udziau w reakcjach emocjonalnych, chocia pierwotnie uwaano go za
cz ukadu limbicznego.

Przyjemno wywouje pobudzanie elektryczne bocznej czci podwzgrza (LH, lateral

hypothalamus), oraz stymulacja jdra plecego.
James Olds od 1954 roku prowadzi badania nad mechanizmami nagrody; okazao si, e
szczur dy do pobudzania prdem (naciskajc na dwigni w tempie nawet 2000 razy na
godzin) stymulujcy drog przyrodkow przodomzgowia lub boczne jdro podwzgrza.
Lezje jdra brzuszno-przyrodkowego podwzgrza powoduj zanik poczucia godu i w
efekcie zagodzenie; stymulacja elektryczna wywouje poczucie godu.

Strach atwo jest warunkowa, std mechanizmy strachu s najlepiej poznane.

Lk, niepokj to strach bez wyranego powodu, zwykle zwizany z oczekiwaniem na jakie
niebezpieczestwo.
Gwna struktura analizujca emocje tego typu to ciao migdaowate, skadajce si z okoo
10 jder.
Odbieranie pobudze: bezporednio z wzgrza (12 ms u szczura) lub przez kor (25 ms, nieco
wolniej).
Wzgrze rozdziela oglne cechy bodca, przyspieszajc reakcj.
Kora sensoryczna analizuje zoone aspekty bodca, reakcja jest nieco pniejsza.
Kora przyrodkowa przedczoowa hamuje niewaciwe zachowania, jeli zostan wywoane
pomykowo.
Hipokamp i kora rdwchowa, naleca do formacji hipokampa, pozwalaj zapamita
epizod, w tym kontekst reakcji emocjonalnych.

Swoiste bodce czuciowe trafiaj do pierwotnej kory czuciowej, nieswoiste do bocznej czci
jdra migdaowatego.
Ekspresja emocji negatywnych: jdro rodkowe (centralne) ciaa migdaowatego pobudza
wyspecjalizowane struktury odpowiedzialne za rne formy zachowa.

Jdro migdaowate uczy si reakcji warunkowych, tworzc pami emocjonaln.

Pamitanie sytuacji emocjonalnie pobudzajcych stwarza wraenie istnienia pamici
"byskowa" (flashbulb memory), przywoywanej jako epizod, niemal fotograficznej.
Jest to zwizane z wydzielaniem duej iloci adrenaliny przez nadnercza, ktra przez pie
mzgu zwiksza plastyczno hipokampa i ciaa midaowatego, prowadzc do zapamitania
zdarzenia.
Dokadniejsze badania pokazuj, e szczegowa pami takich zdarze to tylko pozory,
mamy po prostu silne wraenie pamitania, ale dorabiamy sobie szczegy.

Inne struktury silnie zaangaowane w analiz, ekspresj i kontrol emocji to:

Podwzgrze i kora wyspy, ktrych dziaanie tworzy autonomiczne skadowe emocji.

Brzuszna cz prkowia sterujce stereotypowymi zachowaniami emocjonalnymi.
Brzuszno-przyrodkowa kora przedczoowa (vmPFC) kontroluje i hamuje zachowania
spoecznie naganne.
Wedug niektrych teorii (Bechara, Damasio,Tranel, Anderson 1998) ta cz kory
zaangaowana jest w kontrol markerw somatycznych, skojarze pomidzy
emocjonalnymi stanami ciaa a zdarzeniami mentalnymi.

Ciao migadowate ma skomplikowan struktur, mona je podzieli na 7 gwny struktur.

U czowieka wykryto komrki ciaa migdaowatego reagujce na wyrazy twarzy - lepiej si
szybko da przestraszy?
Szczury w ciele migdaowatym maj specyficzn grup neuronw reagujc na ultradwiki
ostrzegajce przed kotem; takich specyficznych filtrw moe by wicej.

Centralna cz ciaa migdaowatego poczona jest obustronnie z kor wyspy.

Kora wyspy ma komrki o zrnicowanej strukturze.
Inne poczenia: przednia cz otrzymuje bezporednie projekcje z wzgrza (jdro brzuszno-
przyrodkowe, VMb) ;
Tylna cz czy si obustronnie z wtrn kor czuciow S2 i otrzymuje projekcje z jdra
brzuszno-przednio-dolnego (ventral posterior inferior, VPI) oraz z tylnej czsci jdra
brzuszno-bocznego (ventromedial nucleus) wzgrza, ktre przekazuj informacj o stanach
emocjonalnych, zmysowym dotyku, blu, swdzeniu, temperaturze, niedotlenieniu.

Cz przednia kory wyspy analizuje informacje zapachowe, smakowe, wewntrzne (z ukadu

autonomiczego) i limbiczne (ciao migdaowate), wysya informacje do brzusznej czci
prkowia i kory okooczoodoowej.
Cz tylna analizuje informacje suchowo-czuciowo-miniowe.

Kora wyspy gra wan rol w analizie blu, strachu, wstrtu, zoci, smutku i szczcia.
Jest te kluczow struktur w tworzeniu poczucia przymusu zwizanego z uzalenieniami
narkotycznymi, jak i uczucia godu.
Prawdopodobnie jej rol jest interpretacja zmiany stanw ciaa w wyniku emocji, co pozwala
na ich ocen i zapamitanie, uprzytomnienie, wiadomo emocji (por. teori Williama
Jamesa).
W przedniej czci kory wyspy oraz przedniej czci kory zakrtu obrczy (aCC) u czowieka
i map naczelnych znajduj si specyficzne neurony (spindle neurons), zaangaowane w
procesy poznawczo-emocjonalne, zwizane z samowiadomoci i empati.

Czy procesy poznawcze i afektywne tak zasadniczo si od siebie rni?

Interpretacja subiektywna jest bardzo rna.
Procesy poznawcze s bardziej precyzyjne, zlokalizowane.
Procesy afektywne s mao precyzyjne, zdelokalizowane, mobilizujce mzg/organizm do
okrelonego dziaania.
Ewolucyjnie procesy poznawcze rozwiny si pniej, modyfikujc dziaanie ukadu
emocjonalnego i w pewnym stopniu go kontrolujc.
Oglna zasada dziaania: podanie - dziaanie
- spenienie.

przymus dziaania uruchomiony zostaje

przez bodziec wyzwalajcy:
niski poziom glukozy => gd,
adne nogi => podanie,
zoone potrzeby wynikajce z modelu
wiata, np. potrzeba zrozumienia,
spjnej teorii wiata;
przyjemno z dziaania zgodnego z
przymusem => rytuay, przygotowania,
zaloty;
zadowolenie, spenienie - dopaminowy
ukad nagrody wzmaga aktywno
brzuszno-przyrodkowej kory
przedczoowej.

Ukad nagrody dziaa jeli nie jest hamowany przez negatywne emocje.
Rozwizywanie zda umysowych pozbawionych emocjonalnych skadowych hamuje
dziaanie jdra migdaowatego, w efekcie pojawia si uczucie przyjemnoci.

Konieczna jest rwnowaga:

nadaktywno brzuszno-przyrodkowej kory przedczoowej prowadzi do manii;
niska aktywno jder migdaowatych wzmaga skonnoci psychopatyczne.

Ukad motywacji, nadajcy napd do dziaania, zwizany jest z podsystemem

dopaminergicznym.
Do powstania emocji konieczna jest interpretacja przez
paty czoowe.
Uszkodzenia wybranych szlakw aczcych orodki
podkorowe z kor czoow i przedczoow upoledza
moliwoci interpretacji stanu mzgu, powodujc rne
zaburzenia emocjonalne.
Anhedonia to niemono odczuwania przyjemnoci
powodujca zaprzestanie wykonywania czynnoci
dajcych uprzednio przyjemno.
Aleksytymia to niemono wyraenia za pomoc sw
swoich stanw emocjonalnych.
Paratymia to braku zwizku midzy uczuciami a ich
ekspresj.
Paramimia to zaburzeniu zwizku midzy przeyciami
a ekspresj uczu, np. reakcje mimiczne i gesty
niepasujce do wypowiadanych sw.

11.A.3. Choroby afektywne

Urazy psychiczne: "zesp pourazowych zaburze emocjonalnych" (PTSD, Post-Traumatic
Stress Disorder) powstaje w wyniku silnych przey emocjonalnych stanowicych zagroenie
dla ycia, np. katastrof.
Silne stany lkowe mog zmieni silnie struktur wielu obszarw mzgu.
Konieczne jest blokowanie wydzielania adrenaliny by obniy pobudliwo pnia mzgu.

Fobie to obezwadniajce stany lkowe, ma je okoo 10% ludzi, a sabsze fobie nawet
poowa.
Niektre popularne i osobliwe fobie (duga lista jest tu):

akrofobia - lk wysokoci,
aidsofobia, wenerofobia - lk przed chorobami;
arachnofobia - lk przed pajkami
antropofobia - lek przed ludmi
agorafobia - lk otwartych przestrzeni, to najczciej spotykana
fobia.
brontofobia - lk przed piorunami;
gefynofobia - lk przed przekraczaniem mostw;
klaustrofobia - lk przed zamknitymi przestrzeniami, przciwiestwo
agorafobii.
mykofobia - wstrt do grzybw
nadmierna trema,
strach przed lotem samolotem.
fobi ostrych narzdzi i pynw niespoywczych;
fobia czystoci - cae ycie w wannie?
basifobia - lk przed chodzeniem
 stasifobia lk przed staniem
stasibasifobia lek przed staniem i chodzeniem.

Picasso panicznie ba si cinania wosw i fryzjera

Pascal i Prus cierpieli na agorafobi.
Matejko mia fobi ciemnoci (nyktofobi).
Hans Christian Andersen ba si panicznie poarw (pirofobia).
Michael Jackson boi si zarazkw (arachibutyrofobia),
Eddie Murphie boi si brudu (mizofobia).

Istniej instynktowne lki na grone dla ycia zwierzta lub sytuacje, np. lk przez mijami,
upadkiem z duej wysokoci.
Korelacja fobii u blinit jednojajowych wskazuje na ich neuroanatomiczne przyczyny.

Fobie to reakcje warunkowe zwizane z szybkim, lecz prymitywnym szlakiem wzgrze-ciao

migdaowate, oraz kontekstu kodowanego przez hipokamp.
Fobie wynikaj z podkorowego uczenia si (utajonego uczenia) korelacji pomidzy
kontekstem (epizodem) a pobudzeniem ciaa migdaowatego, wywoujcym rekacj strachu.
Zbyt sabe hamowanie ciaa migdaowatego przez kor powoduje niemozno opanowania
paniki.

Uoglnianie lku: w przypadku fobii pobudzenia prowadzce do paniki mog si rozszerza

na inne bodce wyzwalajce (LeDoux, 2000).
Panika to intensywny, krtkotrway okres przeraenia, powoduje bardzo silne pobudzenie
autonomicznego ukadu nerwowego.
Panika zwizana jest z fobiami lub silnymi lkami.
Napady paniki wywoa moe hiperwentylacja, CO2, mleczan sodu, a nawet sugestia (np.
pokazywanie pozornie rosncego ttna, polewanie ciep woda zadrapania sugerujc, e to
kapie krew).
Obserwacja wasnych dozna cielesnych moe wywoa stany lkowe, np. obserwacja bicia
serca.

Wrodzony mechnizm paniki moe by zwizany z koniecznoci

mobilizacji organizmu by unikn uduszenia (Kaplan i Klein).
W dolnej czci pnia mzgu s komrki reagujce na poziom CO2
we krwi, poczone z ciaem migdaowatym.
Korelacja poziomu CO2 z stanem fizjologicznym tworzy bodce
warunkowe.
Myl o podwyszonym ttnie pobudza pami epizodyczn o ataku paniki, hipokamp
pobudza ciao migdaowate.
Panice sprzyja nadczynno prawego zakrtu hipokampa; skonnoci do paniki powstaj gdy
zakrt ten jest nadmiernie ukrwiony.

Cakowity brak uczucia strachu zwizany jest z zwapnieniem jder migdaowatych (znanych
jest tylko kilka przypadkw).
Jest to bardzo niebezpieczne, gdy atwo si zabi.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD,
obsessive-compulsive disorder), zwane te nerwic
natrctw, charakteryzuje si uporczywymi
nawrotami myli lub obrazw i przymusem
wykonywania rnych czynnoci.
Obsesyjne stany umysu prowadz do czynnoci
natrtnych, rytualnych, symboliczne, naley do
nich np. cige mycie rk, przymus liczenia, obawa
przed pomyk, obsesje moralne, poczucie winy.
Cierpi na nie okoo 2% ludnoci.

Przyczyn OCD s pobudzenia jdra ogoniastego,

jednego z jder podstawy mzgu, do ktego
docieraj pobudzenia z kory oraz dopaminowe U osb z OCD pobudzenia zaczynajc
projekcje z VTA (brzuszny obszar nakrywki) i si od jdra ogoniastego (A), ktre
istoty czarnej rdmzgowia, a wychodz projekcje wyzwala uczucie przymusu dziaania,
do patw przedczoowych. przez oczoodoow okolic kory
Rola jadra ogoniastego to nie tylko napd ruchowy, przeczoowej (B) stwarzajc uczucie, e
ch dziaania, ale rwnie automatyzmy mylenia, co jest nie tak, i kor zakrtu obrczy,
sterotypowe sekwencje dziaa. zwracajc uwag na uczucie
U osb zakochanych, ktre ogladaj zdjcia zakopotania.
partnerw, obszar VTA (brzuszny obszar
nakrywki), cz rdmzgowia, wysya do jdra
ogoniastego duo dopaminy ... nie ma mioci bez
dopaminy i aktywnego jdra ogoniastego!
Zesp Tourette'a (ma go 1 osoba na 20.000), to
nieprawidowo dziaania mozgu, w ktrej co kilkanacie
minut pojawia si kilkuminutowy przymus wykonywania
niekontrolowanych sekwencji ruchw, tikw, wypowiadania
obscenicznych sw.
W lewej pkuli mzgu brakuje aktywnoci w:

(A) tylno-bocznej okolicy przedczoowej,

odpowiedzialnej za planowanie czynnoci;
(B) zwojw podstawy kontrolujcych ruchy
automatyczne;
(C) przedniej czci kory obrczy, zwizanej ze
skupianiem uwagi.

Najpierw pojawia si poczucie przymusu, potem ruchy ciaa

i okrzyki.
Ruchy s wynikiem pobudzenia skorupy, ktra ma projekcje
do kory przedruchowej w pacie czoowym.
Skorupa to cz prkowia (razem z jdem ogoniastym)
zaangaowana w automatyzmy dziaania.

OCD i zesp Tourette'a s wynikiem braku kontroli wyuczonych dziaa.

Zesp niedoboru nagradzania - nigdy nie ma si dosy, brak zadowolenia - bardzo czsty,
std hazard, narkomania, alkoholizm, obarstwo ...
By moe konieczna bdzie genetyczna modyfikacja ludzi by zapewni sprawniejsze
dziaanie mechanizmu nagrody.

Problemy z rozpoznawaniem swojego wasnego stanu emocjonalnego wynikajc z uszkodze

patw czoowych.
Zesp czoowy prowadzi do paskoci emocjonalnej, powstaj problemy z podejmowaniem
decyzji.
Po lobotomii powstaje zesp czoowy jatrogenny, charakteryzujcy si bezwolnoci,
brakiem inicjatywy i zainteresowania wiatem i swoj przyszoci, monotoni uczuciow
(por. "Lot nad kukuczym gniazdem").

Na ile jednoznacznie potrafimy identyfikowa wsne i cudze stany emocjonalne? Nie jest to
zdanie atwe, bo s to bardzo zrnicowane, stopniowe pobudzenia atwo si ze sob
mieszajce.
Alekstymia to niezdolno do rozumienia, nazywania, wyraania lub identyfikowania
wasnych emocji, trudnoci w nadaniu sensu wasnym stanom emocjonalnym, ktre mylone
s z wraeniami czysto somatycznymi (dreszcze, gorczka).
Alekstymia wie si z innymi problemami, czsto z autyzmem, uzalenieniami, depresj,
PTSD czy traum dziecic.
Informacja o stanach emocjonalnych nie jest prawidowo analizowana w prawej pkuli, lub
nie jest dostpna lewej pkuli, wic nie moe by prawidowo nazywana, ale dokadne
przyczyny nie s znane, podejrzewa si zarwno czynniki genetyczne, rodowiskowe jak i
zaburzenia neurologicnze.
Emocje s zwykle silniejsze od rozumu:
wicej jest projekcji z orodkw podkorowych
odpowiedzialnych za emocje ni odwrotnie.
S tu due indywidualne rnice.

Zesp Aspergera to zaburzenie rozwojowe prowadzce do znacznej redukcji ekspersji, a by

moe i rozumienia, emocji; mieci si w spektrum autyzmu.

Uszkodzenia ciaa midaowatego prowadz do zespou Klvera-Bucy'ego.

Jak to si dzieje, e specyficzne zaburzenia przepywu infromacji i stany pobudzenia rnych

struktur mzgu prowadz do konkretnych zachowa i specyficznych wewntrznych odczu?
Relacje pomidzy stanami mzgu a stanami wewntrznymi wymagaj rozwinicia
neurofenomenologii, a to jest trudne z braku dobrego opisu stanw mentalnych: jak
scharakteryzowa nasze stany mentalne?
Najatwiej jest opisywa proste eksperymenty w ktrych pojawia si intencja dziaania, wybr
jakiej moliwoci.
Pene rozumienie wymaga komputerowych symulacji na poziomie neuronowym; przykady
takich symulacji znajd si w wykadzie: Modelowanie Funkcji
Mzgu.

Czy mona kontrolowa emocje? S liczne prace na temat

samo-regulacji i samokontroli.

Jak zdefiniowa szczcie?

Chwilowe odczucie szczcie wie si z uniesieniem,
upojeniem, radoci, poczuciem harmonii ze wiatem,
przyjemnoci, eufori, zadowoleniem.
Trwae szczcie wize si z pozytywn ocen wasnego ycia,
zadowoleniem, przyjemnym nastrojem, optymizmem.
Psycholodzy prbuj mierzy poczucie szczcia za pomoc
kwestionariuszy, np. Oxford Happiness Questionnaire.

Socjolodzy maj indeks zadowolenia z ycia, ktry sabo

koreluje si z poziomem ekonomicznym.
Indeks Szczliwoci Narodu (GNH) uwzgldnia 7 skadowych: ekonomi, rodowisko,
spoeczne, polityczne, zdrowie fizyczne i psychiczne.
Co roku organizowane s midzynarodowe konferencje "International Conference on Gross
National Happiness", pierwsz z nich zorganizowano w Bhutnaie, ktry indeks GNH uwaa
za waniejszy ni wskaniki ekonomiczne.
Czy mona nauczy si by szczliwym?
W pewnym stopniu tak, zajmuje si tym The World Happiness Forum.
Matthieu Ricard (2005) badany by za pomoc fMRI i nazwany "najszczliwszym
czowiekiem na wiecie".
Dobrze by szczliwym, ale warto pamita, e frustracja moe by czynnikiem
motywujcym do poszukiwania i zmian, zbytnie poczucie szczcia moe rozleniwia i by
krtkotrwae, osignicie prawdziwego szczcia wymaga powicenia i dyscypliny.
Harmonijny rozwj wymaga uwzgldnienia wielu czynnikw, inaczej prowadzi do ignoracji i
pozorw szczcia.

Altruizm i empatia s obiektem bada psychologw, liczne eksperymenty prowadzi Daniel

Batson.
Wyobraanie siebie w sytuacji innej osoby prowadzi do stosunkowo silnego poczucia
emaptii.
Eksperymenty przy uyciu neuroobrazowania (Preston, de Waal, 2002; Lamm i inn. 2007)
pokazuj aktywacj systemu neuronw lustrzanych, pobudzajcych emocjonalne reakcje.
Mechanizm ten moe ulec zaburzeniu, co okrelamy jako
schadenfreude, praktyki sadomasochistyczne agresywne
zaburzenia zachowania.

Dlaczego mamy emocje? Maj je wszystkie zwierzta

posiadajce rozwinity ukd limbiczny.
Emocje pozwalaj szybko reagowa na sytuacje zwizane z
zagroeniem.

Teoria markerw somatycznych (Damasio, 1999) utrzymuje, e

emocje potrzebne s te do podjcia decyzji, zwaszcza w
zoonych sytuacjach, gdy informacja jest niepena i trudna do
oceny.
Uszkodzenia przedczoowej kory brzuszno-przyrodkowej
(VMPFC), analizujcej stany emocjonalne, prowadz do
trudnoci z podejmowaniem decyzji.
Wypadek Phineasa Gage w 1848 by pierwszym szczegowo opisanym przypadkiem takiego
uszkodzenia, std proponowana nazwa "zespou Gage'a" (chocia Damasio ubarwi nieco jego
histori, por. Draaisma 2009).
Stan afektywny moe zosta zapamitany przez kor VMPFC i jest w przyszoci
wykorzystywany do ocen decyzji z punktu widzenia nagrody i kary, wpywajc na
podejmowane dziaania i ukierunkowujc oraz upraszczajc proces decyzyjny.
Potwierdzaj to eksperymenty z kartami, znane jako Iowa gambling task: osoby zdrowe
wykazuj reakcje emocjonalne zanim uwiadomi sobie jaki wybr kart prowadzi do strat a
jaki do korzyci; osoby z uszkodzon kor oczodoowo-czoow (OFC), czciowo
nakrywajc si z VMPFC nie wykazuj takich rekacji.

Badania intuicyjnego, niewiadomego podejmowania decyzji doprowadziy do powstania

teorii niewiadomego mylenia: cz procesw mylowych przebiega podobnie jak
przypominanie, ktre moe trwa wiele minut zanim rezultat "przyjdzie do gowy",
zachodzc w tle normalnego dziaania.
W zoonych sytuacjach wymagajcych uzwzgldnienia wielu czynnikw nie ma
jednoznacznej, najlepszej decyzji, a szczegowa analiza wszystkich za i przeciw nie da si
przeprowadzi, dlatego taka analiza nie prowadzi do zadowolenia z podjtych decyzji; lepiej
zda si na intuicje i emocje.

Literatura

Ekman P, Davidson R.J, Natura emocji Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne 1998

Herzyk A, Borkowska A (red), Neuropsychologia emocji. Wydawnictwo UMCS, Lublin
1998.
LeDoux J, Mzg emocjonalny. Wyd. Media Rodzina, Pozna 2000.
Lewis Michael, Haviland-Jones Jeannette M. Psychologia emocji, Gdaskie
Wydawnictwo Psychologiczne 2005
Damasio A, Bd Kartezjusza, Rebis 1999.
Damasio A, Tajemnica wiadomoci, Rebis 2000.
Draaisma D, Rozstrojone umysy. PIW 2009
Lamm C, Batson, C.D., & Decety, J. (2007). The neural substrate of human empathy:
effects of perspective-taking and cognitive appraisal. Journal of Cognitive
Neuroscience, 19, 42-58
Olds, J. "Reward" from brain stimulation in the rat. Science 122:878 (1955).
Olds, J. Self-stimulation of the brain. Science 127:315-24 (1956).
Preston S, & de Waal F. (2002) Empathy: Its ultimate and proximate bases.
Behavioral and Brain Sciences, 25, 1-72.
Tappolet C, Emotions, Perceptions, and Emotional Illusions.
Matthieu Ricard, W obronie szczcia. Wydawca: Czarna Owca Warszawa 2005.
 12.1. Kora nowa i lokalizacja niektrych czynnoci
psychicznych

Kora nowa (a. cortex = kora, neocortex) jest odpowiedzialna za wysze czynnoci
poznawcze.
Zawiera ponad 8 mld neuronw, chocia s due rozbienoci w ocenie tej liczby.
Ma grubo od 1.5 mm (kora wzrokowa) do 4.5 mm (kora ruchowa), w pionowym przekroju
ok. 50-100 neuronw.
Powierzchnia kory wynosi ok. 0.2 m2 (niektre oceny nawet 1.5 m2), widoczna tylko 1/3 na
powierzchni bocznej, pozostaa cz kory jest na powierzchni przyrodkowej i podstawnej.
Kora ma wymiar fraktalny ok. 2.8, jest wic mocno pofadowana.
S 3 typy kory:

Izokora, filogenetycznie moda, ma 6 warstw (wikszo kory).

Allokora - paleokora (np. kora wchowa) i archeokora (np. kora hipokampa), stara, 3
warstwy.
Mezokora - kora porednia (np. w zakrcie obrczy, okolicach hipokampa), warstwy
2,3,4 zlewaj si w jedn warstw.

Zrnicowane neurony: gwnie s to neurony

wstawkowe (interneurony, krtkie aksony) i
neurony projekcyjne (dugie aksony), takie jak
neurony piramidalne.
Modularna budowa:

Budowa laminarna: 3 lub 6 warstw o

specyficznej organizacji.
Minikolumny maj zwykle 80-120
neuronw, dwa razy tyle w korze
wzrokowej.
Kolumny korowe maj rzdu 10-100 tysicy neuronw, czyli 100-1000 minikolumn.

A. Hofman (1985) uwaa, e w minikolumnie jest 108 neuronw a makrokolumna lub modu
ma tyle minikolumn ile jest neuronw projekcyjnych; u czowieka jest ok. 70 minikolumn,
czyli ok. 7600 neuronw w module, kady poaczony z ok. 1000 innych, w sumie okoo 3 mln
moduw.
Chocia liczba elementw jest znacznie mniejsza ni gdy patrzymy na pojedyncze neurony to
liczba moliwych stanw wewntrz tych moduw jest praktycznie nieskoczona.
Biaa materia, czyli dugie aksony: ok. 3 mld, dugo sumaryczna 150.000 km, ok. 200 mln
przechodzi przez spoido wielkie.
Szybko rozchodzenia si sygnaw przez dugie askony: 10 m/sek, czyli w 20 msek.
informacja moe si rozej po caym mzgu.

52 cytoarchitektonicznie jednorodne obszary kory nazywaj si polami Brodmanna (1909

rok).
Izhikevich i Edelman, PNAS 2008
Korapodzielonajestnadwiepkule,5patw,licznezakrtyibruzdy.

Filmy (tylko lokalnie!)

Powierzchnia boczna i podstawna kory, 4 paty.

Powierzchnia przyrodkowa kory, widoczny pat limbiczny.
Wyspa i wieczko (planum temporale).

Uszkodzenia rozwoju kory prowadz do cikich upoledze.

Mity miejskie: pewien matematyk o wysokim IQ prawie nie mia kory (Szkocja). Okazao si
to pomyk.
Drugim rdem jest doniesienie o obserwacjach J. Lorbera w Science 210 (1980), ale
rwnie nie potwierdzone, a zapowiadana praca naukowa nie zostaa nigdy opublikowana.
Szybkie wnioski: bez kory umys te istnieje! Myli dusza!
Prawda (smutna?): jest wyrana korelacja stopnia uszkodzenia kory i upoledze
poznawczych i ruchowych.
Dua plastyczno kory pozwala przej jej pewne funkcje jeli uszkodzenia nastpiy we
wczesnym okresie rozwoju.
Lokalizacja funkcji: frenologia
(kranioskopia), niezwykle popularna w
XIX wieku.
"Odkryto" 37 obszarw: skonnoci do
staoci, ostronoci, duchowoci,
kochliwoci, opiekuczoci, zdolnoci
jzykowych...
Franz Joseph Gall i Johann Spurzheim
zebrali tysice obserwacji
potwierdzajcych ich system!
By to pierwszy krok w stron lokalizacji
funkcji i okazuje si, e humor jest
nawet niedaleko od podanego przez
nich obszaru.
Poczatkowo odrzucano "lokalizacj
ducha", ale frenologia staa si
niezwykle popularna i w postaci
psychognomiki Bouta spotyka si j do
dzi!

Z Chin i Bliskiego Wschodu wywodzi si pokrewna pseudonauka, fizjognomika, odczytujca

charakter z ksztatu twarzy.
Praktykowana bya w staroytnej Grecji, i do 16 wieku nauczana w Europie na
uniwersytetach.
W 1918 r. w Nowym Jorku H.W. Merton oferowa oceny cech charakteru kandydatw do
pracy na podstawie analizy 16 gwnych stref twarzy, podzielonych 1296 czci.
W czasie II Wojny wiatowej japoczycy korzystali z pomocy fizjonomika do okrelenia
przydatnoci kandydatw na pilotw.

Frenologia nie ma szans by co powiedzie o

mzgu, bo jest on dobrze chroniony i jego ksztat
nie uwidacznia si na powierzchni czaszki.
Pyn mzgowo-rdzeniowy mieci si w
przestrzeni midzy oponami i w komorach.
Odlege pobudzenia dochodzce do kory
(aferentne):

Wkna kojarzeniowe z tej samej pkuli

(pczki, obrcze)
Wkna kojarzeniowej przeciwlegej pkuli
(spoida)
Projekcje z wzgrza.
Projekcje z pnia mzgu.

Odlege pobudzenia wychodzce z kory (eferentne):

Wkna kojarzeniowe z tej samej pkuli

(pczki, obrcze).
Wkna kojarzeniowej przeciwlegej pkuli
(spoida).
Projekcje sensomotoryczne, skojarzeniowe i
limbiczne do prkowia.
Projekcje ruchowe do nerww czaszkowych,
pnia mzgu (droga korowo-mostowa,
korowo-siatkowa) i rdzenia.

Przekrj pokazujcy wkna

(projekcje) w mzgu.

Trzy funkcje kory:

Analiza danych
przychodzcych ze zmysw.
Kontrola ruchw.
Wysze czynnoci
psychiczne: planowanie,
mylenie, analiza emocji.

Pierwotne obszary zmysowe (pierwszorzdowe obszary projekcyjne):

czuciowy (bl, dotyk, wibracje) - pat ciemieniowy, tu za bruzd centraln

wzrokowy - pat potyliczny
suchowy - pat skroniowy
smakowy - pat ciemieniowy, cz brzuszna, schowana
wchowy - pat skroniowy, kora okoomigdaowata i okoosklepieniowa
przedsionkowy (zmys rwnowowagi i orientacji przestrzennej) - pat skroniowy.
Obszary pierwotne => szczegowa analiza bodcw zmysowych o okrelonej modalnoci.
Do obszarw pierwszorzdowych przylegaj wtrne obszary projekcyjno-kojarzeniowe =>
analiza sensu, caoci znaczeniowych bodcw, interpretacja.
Trzeciorzdowe obszary skojarzeniowe => integracja informacji o rnych modalnociach.

Obszary kory s wysoce wyspecjalizowane; mzg nie jest uniwersalnym komputerem!

Podstawowe mechanizmy przetwarzania informacji przez kor

mapowanie topograficzne;
kodowanie populacyjne.

Analiza sygnaw: odwzorowanie na powierzchni przy zachowaniu relacji topograficzne i

redukcji wymiarowoci.

Mzg Alberta Einsteina

 12.2. Czucie i propriocepcja

Odczywanie bodcw mona podzieli na cztery kategorie:

1. czucie eksteroceptywne (powierzchniowe), np. czucie dotyku, wibracji, blu,

swdzenia temperatury czy smaku, odbierane przez receptory skrne;
2. czucie teleceptywne, odlegych bodcw, np. widzenie czy syszenie;
3. czucie proprioceptywne (gbokie), sygnay z proprioreceptorw znajdujcych si w
miniach, cignach i bdniku (czucie rwnowagi);
4. czucie interoceptywne (trzewne), sygnay z interoreceptorw w narzdach
wewntrznych i naczyniach krwiononych.

Czucie gbokie i trzewne jest czsto mao precyzyjne (protopatyczne); integracja infromacji
odbywa si na gwnie w pniu mzgu i orodkach podkorowych.
Czucie powierzchniowe i teleceptywne pozwala na precyzyjne (epikrytyczne) rnicowanie
bodcw, precyzyjna analiza informacji odbywa si dodatkowo w korze mzgu.

Mamy 5 podstawowych receptorw odpowiedzialnych za czucie:

1. Ciaka dotykowe (Meissnera), mechanoreceptory rozmieszczone na skrze

(szczeglnie rkach, ustach, strefach erogennych); s to kocwki nerww otoczone
torebkami, reagujce na wibracje do 50 Hz i szybko ulegajce habituacji.
2. Ciaka blaszkowate (ciaka Vatera-Paciniego), tangoreceptory dotyku i nacisku, w
gbokich warstwach skry palcw, cignach, torebkach stawowych i innych,
reaguj silnie tylko na nowe bodce, szybko si adaptuj.
 3. Ciaka Ruffiniego, mechanorecepty w gbszych warstwach skry nieowosionej,
ulegaj powoli habituacji, reaguj na rozciganie.
4. Ciaka Merkela, mechnoreceptory specjalizujce si w przekazywaniu informacji o
nacisku i teksturze, nerwy zbieraj informacje z kilkudziesieciu ciaek Merkela,
najbardziej czue przy 5-15 Hz, powoli si adaptuj.
5. Swobodne zakoczenia nerwowe przekazuj informacje o blu (nocyceptory),
dotyku, nacisku i rozciganiu (mechanoreceptory), oraz temperaturze. Mog
adpaptowa si szybko, rednio szybko i powoli, zalenie od rodzaju wokien
czuciowych, gruboci i otoczki mielinowej, rni si szybkoci przewodzenia
impulsw: od 1 m/sek dla temperatury (wkna typu C), do 120 m/sek (wkna typu
A)

Czucie powierzchniowe i kontrola ruchw wykorzystuje podobne mechanizmy: mapy

somatosensoryczne i mapy ruchowe.

Wielko obszaru analizujcego dane zmysowe zaley od ich przydatnoci dla danego
zwierzcia.
Gryzonie maj du powierzchni powicon wibrysom.
U czowieka dominuje reprezentacja rk i jzyka.

Informacja somatosensoryczna (czucie ciaa) - obszar SI z tyu bruzdy centralnej.

Informacja przekazywana jest od receptorw: dotyku, blu, temperatury, wibracji, pooenia
koczyn, przez nerwy czuciowe do wzgrza i kory SI.
Szlaki czuciowe (film, tylko lokalnie).
Rne pobudzenia docieraj rnymi nerwami: nerwy przekazujce sygnay szybko
sygnalizuj bl ostry, a wolno bl piekcy.
Blokowanie wzajemne przepywu rnych infromacji moe nastpi w rdzeniu, dlatego ucisk
pomaga zmniejszy wraenie blu.

Korelacje ruchu i czucia: pobudzenia z przeciwlegych obszarw SI dochodz do pobliskich

obszarw MI (za bruzd centraln).
Twarz i jzyk reprezentowane s czciowo po tych samych stronach, a pozostae czci ciaa
przeciwlegle.
Zniszczenie kory SI powoduje zanik wrae czuciowych, jednak bl i temperatura po
pewnym czasie pojawiaj si; pewne rozrznianie tych wrae moliwe jest ju na poziomie
wzgrza.
Rne czci wzgrza zaangaowane s w projekcje somatosensoryczne:
VPL=Ventral Posterior Lateral Nucleus = jdro brzuszno-tylne boczne.
VPM = Ventral Posterior Medial Nucleus = jdro brzuszno-tylne przyrodkowe.

Mapy czuciowe: pobudzanie kory czuciowej sabym

prdem wywouje wraenia dotyku, askotania,
swdzenia.
Pobudzanie kory z przodu bruzdy centralnej
wywouje zachowania ruchowe (cae wyuczone
ruchy).
Drobne rnice pomidzy map ruchow i czuciow.
Obszary ciaa maj podobne odwzorowanie w
zakrtach kory, ale poza tym mamy due
indywidualne rnice i plastyczno (zmienno w
czasie).
Kora SI ma budow kolumnow (barykow): na
pobudzenia reaguje caa kolumna.
Kora SI ma 4 podobszary Brodmanna, obszar 2 i 3a
analizuje sygnay proprioceptywne, obszar 3b
dotykowe, obszar 1 mieszane.
Proprioceptywne - reakcje na ruch w okrelonym
kierunku.

Obszar kory powicony analizie jest proporcjonalny do wagi bodcw. Celem analizy jest
precyzyjna dyskryminacja.

Aplet pokazujcy poczenia z kor czuciow.

Zrb sobie map kory motorycznej

Mapa wasnej skry: trzeba sprawdzi czy czujemy rnic przy dotykaniu jednego lub
dwch ostrych czubkw (np. gwodzi czy owkw), ktrych wzajemn odlego moemy
regulowa. Jeli kto bdzie nas dotyka na zmian, raz jednym raz dwoma ostrzami,
zwikszajc midzy nimi odlegoc, zaczniemy odczuwa rnic; minimalna odlego na
doni to milimetr, ale na plecach to kilka centymetrw.

Plastyczno map czuciowych: do lat 1970 sdzono, e mzg nie zmienia si po osigniciu
dojrzaoci.
Paul Bach-y-Rita prowadzi pionierskie prace ju w latach 1960, pokazujc jak mona
doprowadzi do rehabilitacji mzgu po udarze.
Dowiadczenia z mapami Michaela Merzenicha oraz Edwarda Tauba .
Zmiana wielkoci obszaru kory na skutek stymulacji lub braku bodcw (po uszkodzeniu
nerwu lub amputacji palca).
Zwizanie kilku palcw tak, e moga robi ruchy tylko jednoczenie, powoduje powstanie
jednej rozlegej mapy.
Reorganizacja map czuciowych i ruchowych po uszkodzeniu i zroniciu nerww w
odmienny sposb.
Symulacje rozwoju map topograficznych po urazach mog by przydatne w rehabilitacji:
metoda wymuszania ruchu przez ograniczanie (Constraint-induced movement therapy) Tauba
przynosi bardzo dobre rezultaty.

Historia rozwoju ideii neuroplastycznoci opisana jest w znakomitej ksice: The brain that
changes itself.
Kryminalna historia Silver Spring Monkeys warta jest zastanowienia.

Przykad plastycznoci: uczenie si

rozpoznawania palcw u ng.
Czy naprawd wiemy, co czujemy?
Dziaanie neuronw nie zawsze jest precyzyjne:
ktry palec u nogi zosta dotknity?
Jeli go nie widzimy dokadno odpowiedzi osiga
80-90%.
Korelacja wzrok-dotyk szybko podnosi dokadno
do 98%.
Chodzenie w butach po paru dniach obniy
dokadno do pocztkowej.

Bez dyskryminacji nie potrafimy okreli swoich

wrae - jest to podstawa wiadomej percepcji.

Dylemat plastycznoci-stabilnoci jeszcze raz.

Za dua stabilno => brak adaptacji; za dua plastyczno => katastroficzne zapominanie,
koniecnzy jest kompromis na kadym poziomie!
Neurony: stabilno synaps i zmiany umoliwiajce uczenie si.
Mzg: uczenie si nowych faktw czy zachowanie stabilnego, usatlonego obraz wiata.
Spoeczestwa: stabilno (partie konserwatywne) czy zmiany (partie postpowe)?

Po co nam w mzgu mapy topograficzne?

Umoliwiaj szczegow analiz sygnaw zmysowych.
Transformacje senso-motoryczne wymagaj zoonych, nieliniowych przeksztace, mapy to
umoliwaj.
Wtrna kora czuciowa SII ley w gbi bruzdy rodkowej i bruzdy bocznej (BA 43), w
pobliu kory wyspy, chocia niektrzy zaliczaj do SII rwnie pacik ciemieniowy dolny
(obszar BA5), nieco z tyu w stosunku do SI.
Obszar ten wyrniono tylko u ludzi i map naczelnych, jest to obszar kojarzeniowy dla
wrae dotyku i blu.
Komrki pobudzane s przez sygnay z wikszych obszarw ciaa, z obu stron, bezporednio
ze wzgrza, obszarw kory SI oraz spoida wielkiego.
Integracja informacji z obu stron ciaa oraz hipokampu pozwala na uczenie si
rozpoznawania przez dotyk i transfer tej umiejtnoci z jednej rki do drugiej.
UszkodzeniaSIIipobliskiejkorywyspypowodujasymboliblu,brakcierpienia(reakcji
psychicznych)nabl,lubwywoujstayblpiekcy(kauzalgia).
Moliwajestdysocjacjapomidzywraeniembluareakcjemocjonaln,pomimowiadomoci
intensywnociiumiejscowieniabodca,ktrynormalniewywoujebl.
Damasiopodajeopisyprzypadkwosbpooperacjiwokolicachkorazakrtuobrczylubkory
wyspy,poktrychpacjentnadalodczuwabl,alezniknocierpienie.
Moliwajestopnionareakcjanabl,reakcjanastpujcawieleminutpoukuciu(takjestw
przyapdkupnegostadiumsyfilisu).

rodkiprzeciwbloweobniajaktywnokoryprzedniegozakrtuobrczy.
Blwiecowypobudzenietegosamegoobszaru.
ObszarSIIzaangaowanyjestwinterpretacjemocjonalnsygnawczuciowych.

 Uproszczony schemat drg reakcji na bl.

SSA, dodatkowa kora czuciowa,

znajduje si w paciku ciemieniowym
grnym (obszary 5 i 7 Brodmanna).
Obszary czuciowe w pacie
ciemieniowym maj zoone funkcje:

Stereognozja to identyfikacja
dotykowa obiektw.
Moliwe jest rozpoznawanie
ksztatw, rozmiarw i tekstur.
Do utworzenia si zdolnoci
sterognozji potrzebna jest
nauka oparta na integracji
wrae rnych modalnoci,
szczeglnie wzrokowo-
czuciowych.
Dermoleksja to zdolno do
rozpoznawania ksztatw (np.
znakw) krelonych na skrze
np. palcem.

Kora czuciowa ma troch neuronw ruchowych (tylko dwie synapsy dziel j od kontroli
mini), a kora ruchowa neuronw czuciowych.
Czucie zewntrzne to analiza sygnaw z narzadw zmysw.
Czucie gbokie to analiza sygnaw proprioceptywnych z mini, staww, cigie,
bdnika, informujce o pooeniu i stanie ciaa.
Czucie wewntrzne, interoceptywne, analizuje informacj z gruczow i trzewii.
Agnozja (gr. a=negatywne, gnosis=wiedza) to niezdolno lub zaburzenie rozpoznania lub
identyfikacji informacji zmysowej.
Astereognozja to niezdolno do rozpoznania przedmiotw za pomoca dotyku.
Jest niezalena od zaburze czucia, upoledzenie rozpoznawania ksztatu przy prawidowym
rozpoznawaniu wielkoci, faktury.
Wikszo agnozji naley rozpatrywa na wyszym poziomie analizy powyej kory
analizujcej dane zmysowe.

Optyczna ataksja to niezdolno do chwytania przedmiotw pomimo prawidowej analizy

wzrokowej, np. nie mona wla wody do szklanki.
Uszkodzenia obszarw lecych w gbi przyrodkowej kory ciemieniowej (LIP) wywouje
niezdolno do chwytania przedmiotw, np. leccej pieczki.
Obszar LIP zawiera topograficzn map obiektw istotnych z punktu widzenia biecych
moliwoci dziaania, odwoania do specyficznych ruchw ciaa i oczu, kategoryzacj
obiektw z punktu widzenia moliwych dziaa, spodziewane nagrody. LIP odpowiada wic
za integracj informacji wzrokowo-przestrzennych, poznawczych i ruchowych, z
mechanizmami uwagi.

Poczenie kory SI i SSA umoliwiaj przepyw informacji pomidzy lokalizacj wzrokow a

pobudzeniem czuciowym.
Przykady:

Utrata propriocepcji w wyniku zapalenia nerww prowadzi do lepoty ciaa!

Opis przypadku: "Bezcielesna kobieta", Oliver Sacks (w ksice "Mczyzna, ktry pomyli
swoj on z kapeluszem").
Wystarczy informacja wzrokowa by kontrolowa ciao, dziki poczeniu obszaru PPC 5 i SI.

Koczyny fantomatyczne: silne odczucie obecnoci amputowanych koczyn.

Reorganizacja kory czuciowej wynikajca z przypadkowych pobudze.
Nie pojawia si w przypadku poraenia koczyn dolnych (paraplegii).

Ramachandran: chorzy z koczynami fantomatycznymi cierpi w nich silne ble, wrastanie

paznokci.
Terapia jest moliwa przez pokazywanie im ruchu zdrowych koczyn, odbitych w lustrze.
Informacja wzrokowa pobudza tu kor SI i wywouje jej reorganizacj.

Eksperyment z butem:
 rka za zason jest lekko uderzana jednoczenie z uderzeniami w but;
korelacja powoduje poczucie, e but jest czci ciaa;
silne uderzenie motka w but wywouje reakcj blu.

Zrb sobie fantomatyczn koczyn ...

Obejrzyj film z gumow rk (Olaf Blanke, YouTube)
Symulacje iluzorycznej osoby powstajce w wyniku stymulacji elektrycznej obszaru TPJ
(poczenia patu skroniowego i ciemnieniowego na kocu bruzdy Sylwiusza).

Duo rzadszy przypadek: nadliczbowa koczyna fantomowa, ktrej co prawda nie mona
uy do manipulacji fizycznymi przedmiotami, ale mona si ni podrapa! (Khateb i inn.
2009)

Koczyny niechciane (dysmorfia ciaa): silny wstrt do wasnego ciaa, poczucie obcoci,
do czste, 1:50 osb.
Skrajne przypadki zaczynaj si w dziecistwie, "ycie w ciele, ktre nie jest wasne".
Traktowana jako obsesja, pacjenci walcz o prawo do amputacji koczyn (apotemnofilia).
Kilku osobom w Anglii obcito koczyny (BBC Horizon 'Complete Obsession').

Co moe by przyczyn?
Sprzenie obszarw interpretujcych informacj z koczyn w obszarze SII z ciaem
migdaowatym moe wywoa nieprzyjemne odczucia.
Nie ma dobrych metod leczenia, mona prbowa pobudzania nerww czuciowych w
poaczeniu z przyjemnymi bodcami.

Inne obszary zorganizowane topograficznie, w ktrych pojawia si informacja

somatosensoryczna:

mdek,
jdro siatkowate wzgrza (NRT),
wzgrki czworacze grne,
inne jdra.

Literatura

1. Bremer J, Osoba - fikcja czy rzeczywisto? Tosamo i jedno ja w wietle bada

neurologicznych. Aureus, Krakw 2008 (opisuje badania Ramachandrana koczyn i
bli fantomowych).
2. Asaid Khateb i inn. Seeing the phantom: A functional MRI study of a supernumerary
phantom limb. Annals of Neurology, 2009; DOI: 10.1002/ana.21647
3. N. Doidge, The brain that changes itself. Viking 2007.

 12.3 Wzrok i kora wzrokowa

Kolor czy wysoko i barwa dwiku s perceptami, a nie i fizycznymi wasnociami fal
elektromagnetycznych czy akustycznych docierajcych do oka i ucha.

Wzrok u zwierzt rnego gatunku realizowany jest na wiele sposobw: limak ma komrki
wiatoczue bez soczewek, owady zoone
oko i 10-30.000 heksagonalnych fasetek,
ssaki maj oko z siatkwk i soczewk,
gownogi maj oczy podobne do ssakw.
Oko jest wysunit na zewntrz czci
mzgu, "zwierciadem duszy".

Siatkwka ma zoon budow:

prciki i czopki s w jej tylnej warstwie,

wiato musi najpierw przenikn przez trzy warstwy
komrek, s to:
komrki zwojowe (12 typw),
komrki amakrynowe (27 typw, lokalnie hamujcych)
komrki dwubiegunowe (10 rodzajw)
Nerw wzrokowy musi wyj na zewntrz przez plamk
lep.

Omiornica ma lepiej skonstruowane oczy: wiatoczue prciki i

czopki s w przedniej warstwie, nie ma plamki lepej.

Komrki zwojowe wysyaj informacje o kilkunastu rnych

"ciekach wideo" z ktrych tworzy si w mzgu obraz wiata.
Nawet dla prostego pobudzenia maego fragmentu siatkwki impulsem wietlnym 12
komrek zwojowych wysya odmienne "cieki filmowe" wgb mzgu.
Obrazy na filmie pochodz z neuromorficznego obwodu scalonego, ktry przetwarza
infromacj w podobny sposb do siatkwki.
Kada grupa komrek filtruje specyficzne cechy obrazu: kontury, cienie, tekstury, owietlone
powierzchnie.
Kady strumie informacji jest aktywny tylko przez milisekundy.

Szlaki wzrokowe: siatkwka => ciao kolankowate boczne wzgrza => promienisto
wzrokowa => obszar pierwotnej kory wzrokowej V1 => wysze pitra ukadu wzrokowego
=> obszary kojarzeniowe i wielomodalne.
Szlak wzrokowy (film, tylko lokalnie).
Kora obszaru V1, zwana jest rwnie kor prkowan (biae paski na szarym tle, aksony
promienistoci wzrokowej koczce si w warstwie 4).
V1 zawiera komrki zorganizowane w kolumny dominancji dwuocznej i kolumny
orientacyjne, retinotopicznie (bliskie komrki reaguj na bliskie sobie punkty w polu
widzenia).
Proste komrki warstwy 4 reaguj na paski o okrelonym nachyleniu, kontrastowe krawdzie,
pobudzenia z jednego oka.
Znaczna cz rodkowego obszaru V1 reaguje na sygnay dochodzce od okolic plamki
tej (doka rodkowego) oka, gdzie gsto receptorw jest najwiksza.

Komrki zoone w pozostaych warstwach V2-V5 reaguj na sygnay z obu oczu.

Prawidowy rozwj ukadu wzrokowego wymaga odpowiedniej stymulacji w dziecistwie.

Czemu nie widzimy obrazu odwrotnie?

Pryzmatyczne okulary odwracaj obraz: kompensacja
dla obrotu o 180 stopni zajmuje kilka dni.
Sama forma tego pytania pokazuje, jak bardzo wierzymy
w to, co widzimy, w istnienie homunculusa, ktry
postrzega.
W mzgu wszystko staje si elektrycznymi impulsami,
nie istnieje gra czy d.
Reprezentacja wiata jest tylko reprezentacj relacji,
informacj potrzebn do dziaania w wiecie.

Pat potyliczny: poniej bruzdy ciemieniowo-potyliczniej, wyranie widocznej na

powierzchni przyrodkowej.
Obszary Brodmana: 17 czyli V1, kora prkowa, pierwotna kora wzrokowa.
Obszar 18, czyli V2, drugorzdowa okolica wzrokowa, poczona obustronnie z V1 i
wysyajca sygnay do wyszych piter V3-V5.
Obszar 19, czyli okolice V3-V5 (strumie grzebietowy, w stron kory ciemieniowej).
Im wyej w hierarchii tym silniejsza jest modulacja aktywnoci zwizana z uwag, w V1 jest
ona saba, w V4 silna.

Dwa strumienie informacji wzrokowej, Ungerleider i Mishkin (1982): istniej dwa w

znacznej mierze rozdzielone szlaki przetwarzania informacji wzrokowej, biegncej ju od
oka.
Wielkoziarniste komrki PA siatkwki, 3 typy stokw fotorecepcyjnych, due pola
recepcyjne, szybko przewodzce aksony, pobudzenie dla wiata w szerokim pamie.
Drobnoziarniste komrki PB, 1 lub 2 typy stokw fotorecepcyjnych, mae pola recepcyjne,
wolno przewodzce aksony, rozpoznaj opozycje barw.

Szlak wielkokomrkowy: biegnie do dwch

wielkokomrkowych warstw LGN (jest w nich ok.
100.000 komrek), charakteryzuje go niska
rozdzielczo przestrzenna, wysoka wraliwo na
kontrast, szybkie przesyanie sygnaw, bez
informacji o kolorze.
Ta informacja trafia przez pat potyliczny szlakiem
grzebietowym do kory ciemieniowej.
Dochodzi do warstwy 4B w V1, std do grubych
ciemnych paskw obszaru V2, analizuje informacj o
ruchu obiektu.
W V1, warstwa 4B => V5, lokalizacja w polu
widzenia, ruch.
V5 pobudza pat ciemieniowy, PPC (tylna kora
ciemieniowa), obszar 7 i 5; umoliwia to orientacj przestrzenn, postrzeganie gbi i ruchu,
poczenie z wzgrkami czworaczymi (orientacja oczu).
Szlak drobnokomrkowy ma 4 drobnoziarniste warstwy i 10 razy wicej komrek ni
wielkokomrkowy w LGN.
Dua rozdzielczo przestrzenna, kolor, wolniejszy przesy informacji, niska wraliwo na
kontrast.
Ta informacja trafia szlakiem brzusznym do kory dolnoskroniowej.
V1 => V2 obszar midzyplamkowy, reaguje na orientacj linii, daje du ostro widzenia,
bez koloru.
V1 => V3 obszar plamkowy, reaguje na ksztaty, reakcja na kolor w neuronach w ciemnych
prkach V3.
V2 => V4, gwny obszar analizy koloru, informacja dochodzi do kory dolnoskroniowej (IT).
Obszar IT w pacie dolnoskroniowym ma neurony reagujce na zoone obiekty.
Demo: laboratorium Keiji Tanaka, RIKEN.

LGN ma tylko 10-15% pobudze z siatkwki, pozostae 95-90% z kory wzrokowej.

Szkic podobszarw ukadu wzrokowego.
Szkic dokadniejszy - makak
Szkic dokadniejszy - czowiek

Mamy ponad 25 obszarw kory zwizanych z przetwarzeniem infromacji wzrokowej,

zorganizowanych w hierarchiczny sposb.

Agnozje wzrokowe.

Kiedy wszystko dziaa normalnie nie zauwaamy, e stoi za tym zoona maszyneria, ale
kiedy si co popsuje ...

Uszkodzenia (udary, wypadki, zmiany neurodegenercyjne) obszaru V2 wywouj zaburzon

percepcj ksztatw.
Agnozja ksztatu ma wiele form:
Agnozja ksztatu moe by wybircza, np. bez
prozopagnozji.
Pacjent widzi twarz ale nie poznaje warzyw, owocw
i kwiatw, z ktrych si ona skada.

Uszkodzenia V4 prowadz do achromatopsji,

lepoty barw, czyli zaniku zdolnoci do widzenia
kolorw.
Wrodzona achromatopsia moe by endemiczna, np.
na jednej z wysp Norwegii i Mikronezji (Sacks, The
island of colorblind) wikszo spoeczestwa
niezdolna bya do widzenia kolorw.

Anomia barw nie jest zwizana z percepcj ale zaburzeniami nazywania barw, s to
uszkodzenia w obszarach trzeciorzdowych (zakrt ktowy).
Anomia wzrokowa moe przejawiac si trudnociami z uporzdkowaniem kolorw, pomimo
widzenia barw - brak zrozumienia koncepcji barwy?
Anomia nazywania: brak skojarzenia nazwy z kolorem.
Uszkodzenia V5 - akinetopsja, wida statyczne migawki, ale nie ruch, wraenia
przypominaj widoki w wietle stroboskopwym.

Stymulacja zakrtu IT wywouje halucynacje wzrokowe.

Obszar Brodmana 37, zakrt potyliczno-ciemieniowy (obok
IT), rozpoznawanie twarzy i miejsc.
Uszkodzenia powoduj prozopagnozj, niezdolo do
rozpoznawania twarzy; w tym obszarze ponad 90% komrek
reaguje tylko na twarze.
Wszystkie twarze wydaj si wwczas podobne (jak nam np.
twarze chiczykw), ale mona nawet nie odrznia wasnej
twarzy.
Czasami pomimo braku rozpoznania da si zaobserwowa
reakcje emocjonalne na poziomie podkorowym.
Zachowana jest zdolno do rozpoznawania zwierzt (np.
indywidualnych owiec w przypadku pasterza).

Wida wyran lokalizacj aktywnoci w

prawej pkuli, w zakrcie dolno-skroniowym
(IT). Dokadne badania pokazay, e ponad
Analiza fMRI procesu rozpoznawania twarzy. 90% komrek w tym obszarze reaguje
wycznie na twarze. Rozpoznawanie twarzy
jest b. wane z ewolucyjnego punktu
widzenia.
Uszkodzenia szlaku do IT i zakrtu ktowego
prowadz do agnozji wzrokowej, czyli niezdolnoci
do nadania sensu temu co si widzi.
Niemoliwe jest wiadome rozpoznania
przedmiotw przy zachowanej zdolnoci do
dziaania, np. uchwycenia przedmiotu czy
manipulacji nim (lepota psychiczna).
Zaburzenie dotyczy moe zdolnoci
rozpoznawania obiektw wewntrz jakiej kategorii,
np. samochodw, krzese, zwierzt czy palcw rki.

Pomimo prawidowego wykonania kopii rysunkw

pacjent nie ma pojcia, co przedstawiaj narysowane
przedmioty.

Uszkodzenia przepywu
informacji wywouj liczne
syndromy neuropsychologiczne.

Hipoteza Ungerleidera-Mishikna:

"co widzimy" = szlak

drobnokomrkowy
zmierzajcy do obszarw
IT,
"gdzie to jest" = szlak
wielkokomrkowy,
zmierzajcy do pata
ciemieniowego.

Sygnay wzrokowe przez wzgrki czworacze grne i wzgrek wzrokowy steruj

sakadycznymi ruchami oczu.
Wzgrek wzrokowy ma poaczenie z kor ciemieniow, przechowujca map umoliwiajc
orientacj w przestrzeni.
Obszar IT ma bezporednie projekcje z siatkwki, pozwalajc na szybkie niedokadne
pobudzenie najwyszych piter ukadu wzrokowego: generuje to hipotez wstpn - co
widzimy?
Strumienie informacji zstpujce do niszych piter pomagaj w precyzyjnym rozpoznaniu:
dopiero stany rezonansowe powstae w wyniku ptli IT-V1 s uwiadamiane.
Szybkie reakcje ruchowe jeszcze przed rozpoznaniem obiektu umoliwia szlak grzbietowy
(kora ciemieniowa, a potem ruchowa).
Zamroenie obszaru V5 u makaka powoduje niezdolno obszaru V2 do waciwej reakcji na
docierajce bodce; nie ma hierarchii aktywacji w ukadzie wzrokowym, tylko wsppraca
kadego obszaru z innymi, sprzenia s silne.
wiadomo wzrokowa, percepcja, zaley od pobudzenia szlaku skroniowego.

Milner i Goodale (1995): szlaki wzrokowe nie tyle okreslaj co i gdzie, co umoliwaj
dziaanie i percepcj.
Jest to uproszczenie, bo jest jeszcze stary szlak limbiczny, umoliwiajcy szybkie dziaanie w
niebezpiecznych sytuacjach (po ktrym nastpuje fala strachu).
Potknicie, szybkie odzyskanie rwnowagi i fala strachu to reakcja starego szlaku.

Wraenia wzrokowe to funkcja wyszych piter ukadu wzrokowego.

Pobudzenia z nerwu wzrokowego odpowiedzialne s za niewielk cz aktywnoci powyej
V1 (ok. 10%).
We nie moemy mie wyrane wraenia wzrokowe bez pobudzenia siatkwki.
W jaki sposb tworzy si spjne wraenie z aktywnoci rnych obszarw, obrazu rozbitego
na rne elementy (ksztat, kolor, ruch)?
Powstaje problem spjnoci wrae wzrokowych (visual binding).
Czym rni si od siebie wraenia z rnych zmysw?

Symultagnozja (agnozja symultatywna): postrzeganie pojedynczych aspektw, ale nie

caoci.
Np. mona widzie poszczeglne ksztaty, ale nie rozumie znaczenia caoci.
Widzenie caoci to zoony problem, wymagajcy koordynacji dziaania kory wzrokowej,
ruchw oczu, skupiania uwagi, kojarzenia informacji, spjnoci elementw wrae.
Uszkodzenie pierwotnej kory wzrokowej (np. niedokrwienie) moe prowadzi do czarnej
dziura w polu widzenia (mroczek, skotoma), a w rozlegej formie jest to lepota korowa.
Ubytki w polu widzenia s czsto dopeniane interpolowanymi danymi, badani s przekonani,
e widz cao (podobnie jak nie widzimy obszaru plamki lepej).

Uszkodzenie kory lub promienistoci wzrokowej prowadzi do utraty wzroku, chocia

informacje z siatkwki trafiaj do rnych czci mzgu.
lepowidzenie (blindsight) lub lepowzrok to szcztkowe widzenie bez wrae wzrokowych,
ktre moe si pojawi przy takich uszkodzeniach.
Zaobserwowano je pocztkowo u map, a pniej u ludzi (przykad: film na ktrym niewidomy
obchodzcy przeszkody).
Zachowana jest czciowa zdolno do lokalizacji miejsca, ruchu, ksztatu a nawet koloru,
chocia badani "nic nie widz", tylko zgaduj.
Informacja dociera przez wzgrze (LGN) i wzgrek wzrokowy do wyszych piter ukadu
wzrokowego i pata ciemieniowego.
W miar treningu pacjenci nabieraj wprawy w "wyczuwaniu" widoku, chocia nie
przypomina to wrae wzrokowych.

Wraenia wzrokowe (wiadomo widzenia) pojawiaj si dziki aktywnej eksploracji,

szukania informacji i rozrnianiu stanw ukadu
wzrokowego na poziomie skojarzeniowym,
mona je uzna za wewntrzny komentarz.
lepowidzenie dostarcza innych wrae, ktre
trzeba si nauczy interpretowa, nie ma w nim
normalnych wrae wzrokowych, bo nie ma
rozrnienia midzy stanami kory wzrokowej,
ktre jest podstaw do porwnania z
zapamitanymi stanami.
"Widzenie" u niewidomych wywoa mona
przez pobudzanie sygnaem z kamery skry na
plecach lub pobudzenia na jzyku, czowiek
szybko uczy si waciwej interpretacji sygnaw, a poniewa pozwalaj one na podobn
interakcj ze wiatem jak wzrok wraenia s podobne.
Trwaj prby pobudzania bezporednio obszaru kory wzrokowej V1.
Takie sygnay odczuwane s jako widzenie w sensie analizy relacji przestrzennych, chocia
wszystkie sygnay maj t sam posta pobudze neuronw.
Wniosek: modalno zmysowa w mzgu zwizana jest ze sposobem analizy informacji
dopywajcej ze zmysw.

Zaprzeczanie lepocie (zesp Antona)

Pomimo lepoty badani maj wraenia wzrokowe, odmawiaj nauki z niewidomymi, usiuj
sami chodzi chocia cigle obijaj si o przedmioty i przewracaj.
Maj tendencje do konfabulacji, np. opisu widzianej osoby.
Lekcewa niezgodnoci opisu tworzac racjonalizacje, np. "jest noc, sabe wiato, zagracony
pokj".

lepota histeryczna to brak wrae wzrokowych, pomimo dziaajcej kory wzrokowej, .

Wykrywana za pomoc odruchu obronnego, odruchu okoruchowego, bada EEG.

Zesp Charlesa Bonneta!

Proste halucynacje geometryczne pobudzaj gwnie V1, a twarze zakrt wrzecionowaty
(FFG).
Zdeformowane twarze szczeglnie pobudzaj fragment FFG zwiazany z obrazem oczu i ust
(zbw); s te halucynacje zwizane z kreskwkami.
Halucynacje raczej na niskim poziomie, wydaj si jak film, zdarzaj sie tylko ludziom
niedowidzcym lub niewidomym, nie jest to podobne do snw bo te halucynacje nie maj
jakiego zwizku z przeyciami danej osoby.
Opisany w ksikach Ramachandrana (Phantoms in the Brain) i Chandry (Sacred Games).

O widzeniu mona si wiele dowiedzie badajc zudzenia

wzrokowe.
Widzimy to, na co jestemy przygotowani: Drive carefully.

Rola kontekstu w formowaniu si obrazu jest widoczna na obrazkach pokazanych tutaj .

Lokalny pokaz wybranych zudze: warto zajrze na stron Akiyoshi Kitaoka.
Uwaga! Zudzenia ruchu Kitaoki mog wywoa dezorientacj i odruchy wymiotne.
Zudzenia dynamiczne: gicie wskanika.
Co si stanie, jeli ubierzemy okulary dajce ty obraz w prawym polu widzenia, a niebieski
w lewym? Zapytajcie Aline Bompas.
Sensomotoryczna teoria widzenia mwi, e ruchy oczu s niezbdnym warunkiem by
nauczy si widzie.
Siatkwka nie ma rwnomiernego rozoenia czopkw, wiato rznie si odbija od
powierzchni, a jednak mamy wraenia staoci kolorw.
Nastpi do szybka adaptacja do takiego widzenia; po 40 min. zdjcie takich okularw
powoduje, e w czasie ruchu oczu w prawo biaa powierzchnia widziana jest jako
niebieskawa (kompensujc ty kolor), a w lewo jako tawa (kompensujc kolor
niebieski).

Oglnie, dziaanie, eksploracja wiata za pomoc jakiego zmysu, jest konieczna do

stworzenia specyficznych warae z nim zwizanych.

Czy niewidomy moe malowa? Zmyso dotyku daje podobne informacje, pozwalajc
tworzy wyobraenie relacji przestrzennych, dlatego uywany jest jako substytut wzroku u
osob niewidomych. Esref Armagan z Turcji, niewidomy od urodzenia, maluje uywajc
kolorw i stosujc perspektyw, np. malujc oktagonalny budynek baptyserium we Florencji.
Jego kora wzrokowa reaguje na relacje przestrzenne badane przez dotyk.

Wyobrania wzrokowa zwizana jest prawdopodobnie z moliwociami odtworzenia w korze

wzrokowej podobnych pobudze jak w czasie aktualnego dowiadczenia.
Wymaga to dostatecznie silnego pobudzenia niszych obszarw przez wysze obszary ukadu
wzrokowego (podobnie jest w innych ukadach zmysowych).
Dla skompliowanych obiektw potrzebna jest przestrze neuronalna, w ktrej tworzy si plan
dziaania; bierze w tym udzia kora ciemieniowa.

Istniej silne indywidualne rnice w zdolnoci do wyobraenia sobie i np. narysowania

czego z pamici (czy zapiewania lub zagrania melodii z pamici).
Te rnice mierzy test ywoci wyobrani wzrokowej.
Na czym wic polega widzenie? Mechanizm ten z grubsza wyglda tak:

1. Na poziomie siatkwki dokonuje si wstpne przetwarzanie sygnaw, lokalnych

kontrastw (komrki ON/OFF), a informacje przesyane s dwiema drogami do LGN i
pierwotnej kory wzrokowej V1.
2. Z LGN do obszarw dolnoskroniowych, przygotowujc ten obszar do waciwej
analizy i ograniczajc moliwe interpretacje informacji wzrokowej.
3. W korze V1 i V2 nastpuje dalsza prosta analiza obrazu przez wyspecjalizowane
kolumny korowe, przy zachowaniu projekcji retinotopicznej i maych p recepcyjnych:
wydobywane s informacje o nachyleniu krawdzi, kolorze i ruchu w polu widzenia.
4. Te informacje czone s w obszarze V3 tworzc dynamiczne ksztaty, oraz V4
czc kolory z ksztatami.
5. Komrki lece blisko siebie grupuj si w zoone struktury; to grupowanie
precepcyjne opisane zostao na oglnym poziomie w psychologii postaci (gestaltu).
6. W obszarze MT/V5 i tylnej korze ciemieniowej tworzy si mapa pozwalajca na
umiejscowienie w przestrzeni ogldanego obiektu (szlak grzbietowy).
7. Kora skroniowa dolna uzgadnia interpretacj sygnaw z obszaru V3 i V4, skupiajc
si gwnie na sygnaach dochodzcych od obszaru na ktry wskazuje silne
pobudzenie w obszarze V5 (skupianie uwagi, poredniczy w tym tylna cz bruzdy
skroniowej grnej STS).
8. Informacja o rozpoznanym obiekcie jest analizowana przez paty czoowe, kontrola
uwagi i ruchy sakadyczne oczu pomagaj dostarczy informacje pozwalajc na
jednoznaczn interpretacj postrzeganego obiektu.

Widzenie wymaga wic powstania sprzenia pomiedzy najniszymi (V1) i najwyszymi (IT,
V5) obszarami ukadu wzrokowego.
Mona to bezporednio stwierdzi hamujc aktywno STS za pomoc rTMS, krtkich
impulsw pola magnetycznego (Alvaro Pascual-Leone, Silvanto, Batteli i inn.); trzeba
wiedzie w ktrym momencie zastosowa impuls (monitorowa sygnay EEG).

Testy psychologiczne w latach 1950 donosiy, e ludzie maj w wikszoci czarno-biae sny,
ale w pniejszym okresie sny stay si w znacznej mierze kolorowe.
Czarno-biae sny mogy by wynikiem ogldania czarno-biaej telewizji i filmw
(Schwitzgebel 2002; Murzyn, 2008).
Zmiany mog wynika z rozpowszechnienia si kolorowej telewizji, lub szerszego uywania
rodkw farmaceutycznych.

Literatura

Dobry opis ukadu wzrokowego znale mona w: Gary Matthews, Neurobiologia.

Wyd. Lekarskie PZWL 2000, rozdzia 16 i 17.
Amir Amedi i inn, Neural and behavioral correlates of drawing in an early blind
painter: A case study. Brain Research, doi:10.1016/j.brainres.2008.07.088
David A. Milner, Melvyn A. Goodale, Mzg wzrokowy w dziaaniu. Tumaczenie:
Grzegorz Krliczak Wyd. Naukowe PWN, Seria: Biblioteka Psychologii Wspczesnej,
2008
Crick Francis, Zdumiewajca hipoteza. Prszyski i S-ka, Warszawa 1997
N. de Gelder, Widzcy niewidzcy, wiat Nauki, 6/2010 (popularny artyku o
lepowidzeniu).
Schwitzgebel E, Why Did We Think We Dreamed in Black and White? Studies in
History and Philosophy of Science, 33, 649-660, 2002
Murzyn, E. (2008). Do we only dream in colour? A comparison of reported dream
colour in younger and older adults with different experiences of black and white
media. Consciousness and Cognition, In Press
 12A.1 Such: drogi suchowe, zaburzenia suchu

Pozostae zmysy rwnie potrzebuj kory mzgu do precyzyjnej dyskryminacji wrae.

Pierwotna kora suchowa zajmuje pola kory skroniowej

41/42 Brodmanna, zakrt skroniowy przedni
poprzeczny (zakrt Heschla), schowany w brudzie
bocznej, pod stykiem pata czoowego i ciemieniowego,
na pacie skroniowym.
Wyspa i rwnina skroniowa zaangaowana jest w
dalsz analiz informacji suchowej (film, tylko lokalnie).
Drogi suchowe: limak ucha wewntrznego => jdra
limaka => jdra oliwek => ciao kolankowate
przyrodkowe (MGN, wzgrze) => promienisto
suchowa => pierwotna kora suchowa.
Drogi suchowe (film, tylko lokalnie).

Kora suchowa kontroluje pobudliwo przyrodkowego

ciaa kolankowatego (MGN) - mona naprawd
"wyty such", oczekujc dwiku z okrelonego
kierunku lub przesta go zauwaa. Reguluj to wzgrki
czworacze dolne w rdmzgowiu.
Wikszo pobudze z ucha dochodzi do przeciwlegej
pkuli.
Pobudzenia kory suchowej daj wraenia buczenia, stukania lub brzczenia (tinnitus).
Uszkodzenia kory powoduj osabienie suchu w przeciwlegym uchu, trudnoci z lokalizacj
dwiku.

Pierwotna kora suchowa ma budow kolumnow, reakcje na te same czstoci przy

progowych dwikach.
Projekcja tonotopiczna - niskie czstoci w bocznych, wysokie w rodkowej czci kory.
Zoone reakcje na podstawowe dwiki mowy - fonemy.

Poczenia midzykorowe:

wtrne obszary suchowe w korze skroniowej; w dominujcej pkuli orodek

Wernickego w tylnej czci grnego zakrtu skroniowego, zwizany ze rozumieniem
mowy;
orodek Broki zwizany z produkcj mowy w tylnej czci pata czoowego;
kora suchowa z przeciwlegej pkuli (lokalizacja przestrzenna);
kora czuciowa (dwiki wywouj reakcje czuciowe nie tylko przez drgania!);
FEF (Frontal Eye Fields), czoowy orodek okoruchowy (wiadoma orientacja oczu).
Cakowite uszkodzenie pierwotnej kory suchowej prowadzi do guchoty korowej.

Wtrna kora suchowa: obszar Wernickego w pacie skroniowym pkuli dominujcej.

Lezje wtrnej kory suchowej wywouj rnorodne afazje (gr. a+phasis, brak mowy).

W dominujcej (zwykle lewej) pkuli: blisko kory pierwotnej, grny zakrt skroniowy
=> zaburzenia suchu fonematycznego, trudnoci w rozrnianiu wyrazw (agnozja
suchowa).
W przeciwlegej (zwykle prawej) pkuli: sabsza percepcja melodii i rytmu.

Wczesna specjalizacja kory przy rozrnianiu fonemw prowadzi do trudnoci w uczeniu si

jzykw obcych, np. jzykw tonalnych.
Polakom trudnoci sprawia rozrnienie np. angielskiego "thieve" i "sieve", japoczykom
jednakowe wydaje si "ram" i "lam".
Zdolno do rozrniania fonemw jzykw obcych zanika ok. 10 miesica ycia; jest to
przyczyn trudnoci uczenia si jzykw obcych w starszym wieku: jeli si wyranie nie
syszy to nie mona te nauczy sirozumie i mwi.
Agnozja suchowa prowadzi do upoledzenia mowy (brak rozumienia potrzeby korekcji,
skoro si nie syszy rnicy).

Rozwj map tonotopicznych jest jedn z podstaw dobrego suchu.

Haas, biay szum, powoduje brak zrnicowania map w korze suchowej u szczurw i
zapewne u ludzi; sprzyja to padaczce.
Niemowleta dorastajce w haasie mog mie trudnoci jzykowe, a by moe nawet
zaburzenia podobne do autyzmu: ich mzgi musz si nauczy filtrowa informacj i duej
skupia wycznie na jednym bodcu, co moe spowodowa trudnoci z przenoszeniem
uwagi.
Kontrastowe, proste bodce w ciszy najlepiej rozwin mapy suchowe.
Afazja Broca (eferentna afazja ruchowa) jest wynikiem uszkodzenia obszaru Broca i
prowadzi do trudnoci z wymwieniem sw, cigw sylab, czasami pozostaje tylko kilka
sw, ktre da si wymwi.

Afazja Wernickiego (akustyczno-gnostyczna afazja skroniowa), po uszkodzeniu obszaru

Wernickiego, prowadzi do zaburze rozumienia mowy wasnej i innych.
Mowa jest pynna, ale niegramatyczna, bez sensu, sowa s pomieszane, trac znaczenie.
Niezdolno rozumieniu mowy prowadzi do niezdolnoci do pisania i czytania.
Pacjenci s niewiadomi swoich problemw jzykowych! To adny przykad problemu, z
ktrym zmierzy si musi teoria wiadomoci.

Afazja przewodnictwa wynika z uszkodzenia pczka ukowatego, czcego orodek

Wernickiego i Broca.
Mowa pozostaje pynna i rozumienie normalne, ale s trudnoci w powtrzeniu sowa i czste
przekrcanie wyrazw, pomimo chci skorygowania bdw.

Lezje zakrtu skroniowego rodkowego daj

zaburzenia pamici suchowo-werbalnej (afazja
akustyczno-mnestyczna).
Efekt: niezdolno do powtrzenia serii wyrazw.

Lezje tylnej czci dominujcego pata skroniowego:

afazje nazewnicze.
Powodem jest brak skojarze midzy wzrokowym
rozpoznaniem a nazw.
Nie mona narysowa przedmiotu po usyszeniu
instrukcji sownej, chocia nie ma trudnoci w
kopiowaniu rysunkw.
Zagadnienia zwizane z mow zwizane s te z
wyszymi czynnociami psychicznymi i ozstan omwione pniej.

Afazja akustyczna: zaburzenie rozpoznawania dwikw niewerbalnych, odgosw zwierzt

lub sygnaw akustycznych (uywana jest te nazwa "agnozja akustyczna").
Testy: wskaza obrazek kojarzcy si ze rdem dwiku.
Dwa rodzaje afazji akustycznej: niezdolno do odrniania dwikw (kora pierwotna) i
niezdolno do ich kojarzenia (kora wtrna).
Interpretacja emocjonalna wrae suchowych
jest silnie uwarunkowana kulturowo, np.
siorbanie i sikanie japoczykw i
chiczykw.

Moliwe jest "suchanie" na podstawie

obserwacji ruchw warg;
Uniwersytet Gallaudeta w USA istnieje od
1857, naucza korzystajc z Amerykaskiego
Jzyka Migowego (ASL) osoby guche (Sacks,
1998).

Podobnie jak iluzje wzrokowe, istniej te

iluzje suchowe, zwizane z mow, dwikami
muzyki, suchem przestrzennym,
oddziaywaniem midzy wzrokiem a mow.
Jest to obszerny i ciekawy temat, sporo przykdw jest na stronie Diane Deutsch, ktra
napisaa o iluzjach akustycznych kilka ksiek.

Percepcja muzyki

Efekt Mozarta, znany z popularnej literatury, to wpyw suchania muzyki klasycznej (od
Vivaldiego i Bacha do Mozarta) na wynikw testw.
Wiarygodnie pokazano pozytywny wpyw muzyki na pami robocz i rozumowanie
czasoprzestrzenne; nie oznacza to jednak trwaego zwikszenia inteligencji, a raczej chwilowe
pobudzenie kory i polepszenie nastroju. Nawet biay szum w suchwkach wpywa na
chwilowo lepsze wyniki w zadanich artymetycznych.
Nie chodzi o Mozarta tylko o muzyk pobudzajc i podnoszc nastrj, efekt jest do saby,
ale w pewnych warunkach zauwaalny; prasa i firmy komercyjne bardzo go wyolbrzymiy.
W stanach Tennessee i Georgia kady nowo narodzony obywatel dostaje CD z muzyk
Mozarta - krytycy kwestionuj jednak, czy jest to program sensowny.
Efekty s kontrowersyjne, rni si u ludzi starszych, dorosych i u dzieci, zale te od
rodzaju muzyki.
Mozarta oczywicie warto sucha, a jeszcze bardziej gra samemu, wtedy efekty bd
wyraniejsze.

Muzykoterapia ma liczne zastosowania, muzyka relaksacyjna moe np. spowodowa

obnienie cinienia i czstoci napadw padaczki, stosowana jest w rehabilitacji poudarowej,
stanw nerwicowych ("muzyka koi nerwy") i innych problemach.
Meloterapia to muzykoterapia piewem.
Choreoterapia to terapia tacem.

Biologicznymi wpywami muzyki zajmuje si biomuzykologia; mona w niej wyrni:

muzykologi kognitywn (nazywan te neuromuzykologi);

etnomuzykologie, czyli etnografi muzyczn;
muzykologi ewolucyjn, zajmujc si przyczynami rozwoju zdolnoci muzycznych.
Jaka bya warto ewolucyjna muzyki? Dlaczego suchanie
muzyki sprawia nam przyjemno?
Mowa konieczna jest do komunikacji. Do czego potrzebna
bya muzyka?
Steven Pinker: "Jeli chodzi o biologiczne przyczyny i efekty
muzyka jest bezuyteczna". Czyby muzyka nie miaa
ewolucyjnego sensu?

piew samcw ptakw, wielorybw, czy zawodzenia

gibbonw su przywabianiu samic, zwracaniu uwagi. ju w
staroytnych Chinach pisano:

Smutne woania gibonw w trzech kanionach Pa-Tu,

Po trzecim ich koncercie tej nocy,
mokre od ez jest ubranie wdrowca.

Poemat Chiski z 4 wieku.

B. Merker (1999), biomuzykolog: wokalizacja map stadnych suy komunikacji i ostrzeganiu

obcych map, jest tasza ni lady zapachowe.
Ksenofobia prowadzi do dziedzicznych chorb; potrzebne jest mieszanie genw.
Potrzebny jest sygna pozwalajcy przekroczy barier strachu i przej do innej grupy.
U szympansw (i ludw myliwsko-zbierackich) samice wabione s gosem chru samcw.

Istniaa ewolucyjna presja do wsplnej wokalizy.

Na poziomie psychologicznym zwizek piewu z szukaniem partnera, mioci i seksem jest
wyrany.
Na poziomie neurofizjologicznym piew pobudza orodki przyjemnoci, wyzwala mechanizm
nagrody za przezwycienie barier midzy osobnikami.
Na poziomie spoecznym wsppraca samcw zwikszaa spjno wewntrz grupy.
Piszczaki i bbny s syszalne na wiksze odlegoci, mona je uywa do sygnalizacji
("mwice" bbny tama w Afryce), byy wic powody do uywania instrumentw.

Literatura:

Dobry opis ukadu suchu, smaku i powonienia znale mona w: Gary Matthews,
Neurobiologia. Wyd. Lekarskie PZWL 2000, rozdzia 18 i 19.
Efekt McGurka, czyli wpyw wzroku na such.
Mzgi i Muzyka, referat.
Miller, G. F. (2002). Evolution of Human Music through Sexual Selection. W: N.L.
Wallin, B. Merker, S. Brown (red). The Origins of music, MIT Press, s. 329-360.
Sacks O, Zobaczy gos. Podr do wiata ciszy, Pozna 1998.
Sacks O, Muzykofilia. Opowieci o muzyce i mzgu. Zysk i Ska 2009.
 12A.2 Smak

Pozostae zmysy rwnie potrzebuj kory mzgu do precyzyjnej dyskryminacji wrae.

4 podstawowe smaki: sodki, sony, kwany, gorzki,

odbierane przez rne czci jzyka?
Popularny pogld, ale rnice s sabe, kubki reaguj na
wszystkie smaki.
Pity smak to smak glutaminian sodu (jeden z
aminokwasw, dodawany do poywienia), zwany przez
japoczykw "umami", zupenie inna recepcja (receptor
odkryty w 2001 roku).

Kubki smakowe: okoo 2000-5000, kady skupia ok. 150

receptorw, kubki s na jzyku i troch na podniebieniu.
Niektre komrki smakowe yj jedynie 10 dni!
S due indywidualne rnice: ycie dla niektrych ludzi
jest sodsze ...
Wraliwo na smaki wynika z uwarunkowa
genetycznych.
25% populacji jest szczeglnie wraliwa na gorycz,
zwaszcza kobiety; wraliwo wzrasta w okresie ciy.

Sodki: czsteczki organiczne, cukry, alkohole.

Gorzki: czsteczki organiczne, czsto trucizny.
Sony: roztwory soli, jony, np. kation sodu,
wraenie modyfikowane przez anion, np. NaCl i
NaK.
Kwany: jony wodorowe, aniony mog zmodyfikowa efekty smakowe.
Wch jest 10.000 razy bardziej wraliwy na stenie czsteczek chemicznych ni smak!
Wywszy mona pojedyncze czsteczki.
Bez wchu wraenia smakowe s bardzo sabe (np. w czasie przezibienia lub po wince).
Smak rozpoznawany jest dopiero po rozpuszczeniu poywienia przez lin. Sucho w ustach
pociga za sob osabienie wrae smakowych.
Na smak wpywa temperatura i struktura poywienia.
Adaptacja do smaku: receptory przestaj reagowa, pomimo cigego pobudzania.
Wzajemne wpywy, np. adaptacja do kwasu (np. kwasku cytrynowego) moe wywoa
wraenie sodkoci wody.
Fenylotiokarbamid (PTC) przez 65% populacji
uwaany jest za mocno gorzki, a 35% nie czuje
wcale smaku - odpowiedzialna jest za to
pojedyncza mutacja genetyczna.
Mirakulina zmienia kwane smaki na sodkie, na
razie stosowana tylko w Japonii i Afryce
Zachodniej.
Inne substancje modyfikujce smak.

Kora smakowa mieci si w zagbieniu pata

ciemieniowego, okolicach zakrtu
zarodkowego, niedaleko kory
somatosensorycznej SI reprezentujcej jzyk.
Uszkodzenia powoduj zanik zdolnoci
rozrniania smakw.
Poczenia przez tylno-brzuszno-przyrodkowe
jdro wzgrza.
Pobudzenia kory smakowej (np. padaczkowe) w
wyniku wewntrznych procesw w mzgu
wywouj halucynacje smakowe, czasami to
oznaki nadchodzcego ataku padaczki.

Halucynacje rnego rodzaju s do czste (zdarzaj si okoo 27% ludzi na jawie), a

wchowe i smakowe halucynacje s najczstsze.

Zesp smakosza (Gourmand syndrome): uszkodzenie prawego pata czoowego, zwizanego

z ukadem nagrody, moe wywoa obsesj na punkcie wykwintnego jedzenia.
Smak zmienia si w zalenoci od potrzeb organizmu: brak witamin czy soli spowoduje po
duszym czasie (np. dryfowaniu rozbitka na morzu) zmiany smaku tak, e chtnie je si
wntrznoci i oczy ryb.

12A.3 Wch
Ludzie maj okoo 40 mln komrek wchowych w obszarze okoo 2 na 5 cm; psy okoo 1
mld, a najlepszy wch maj niedwiedzie (oceniany na 7 razy lepszy ni psy).
Znamy okoo 1000 rnych receptorw wchowych, ale kady zapach pobudza wiele z nich i
kady receptor reaguje na wiele zapachw.
Kodowanie zapachw jest kombinatoryczne, podobnie jak sowa zapisywane za pomoc liter
rne wraenia zapachowe zwizane s z pobudzaniem kombinacji receptorw (mechanizm
ten czciowo poznano w 1999 roku).
U czowieka ponad 400 genw koduje biaka receptorw wchowych.
Kobiety maj rednio lepszy wch, ale s due indywidualne rnice.

Ok. 5 mln neuronw przesya sygnay przez nerw wchowy do skupisk neuronw w opuszce
wchowej, zewntrznym, pierwotnym fragmencie kory (neurony opuszki podobne s do
komrek nabonka skrnego).
Wch doprowadza informacje bezporednio do ciaa migdaowatego ukadu limbicznego =>
szybkie reakcje emocjonalne, strach wywoany zapachem.
Uszkodzenia kory wchowej powoduj nieprzyjemne halucynacje wchowe, czasami to
oznaki ataku padaczki.

Drogi pobudze (Kolb & Whishaw, 1996):

Receptory => opuszka wchowa => kora gruszkowata i otaczajce ciao migdaowate
=> boczna cz podwzgrza => kora okoooczodoowa.
Receptory => opuszka wchowa => kora gruszkowata i otaczajce ciao migdaowate
=> jdro przyrodkowe-grzbietowe wzgrza => kora okoooczodoowa.
Receptory => opuszka wchowa => kora gruszkowata => kora wchomzgowa =>
hipokamp.

Wtrna kora wchowa: hak (brzuszna cz kory czoowej) i kora rdwchowa, bliska
formacji hipokampa.
Jedyny system, ktry nie czy si z kor wycznie przez wzgrze; wikszo kory wchowej
to kora stara, 3-warstwowa, ale kora rdwchowa ma 6 warstw.
Interpretacja wrae wchowych jest bardzo indywidualna, zalena od wspomnie, czsto
niejasna - pobudzenie struktur limbicznych i niespecyficzne pobudzenia rnych okolic kory.
Obrazowanie mzgu:

Przyjemne wraenia - pobudzenie kory oczodoowej, zwaszcza prawej pkuli.

Nieprzyjemne wraenia - jdra migdaowate i wysepka pata ciemieniowego
(lokalizacja przestrzenna rda?).

Kora oczoodoowa jest obszarem, w ktrym schodz si informacje o smaku, zapachu,

dotyku i rozpoznaniu wzrokowym, ma silne projekcje do prkowia i bocznej czci
podwzgrza.

Zaburzenia smaku i wchu:

Anosmia - brak wrae wchowych

Hyposmia - zmniejszona wraliwo wchowa
Dysosmia - oglne zmiany percepcji wchowej:
o Cacosmia, Parosmia - normalne zapachy wydaj si odraajce;
o Heterosmia - zanik rozrniania niektrych zapachw;
Hyperosmia - zwikszona wraliwo na niektre lub wszystkie zapachy.

Ageuzja, hypogeuzja, dysgeuzja, i hypergeuzja to brak, redukcja, znieksztacenie i

zwikszona wraliwo smakowa.

Informacje na temat sygnaw z narzdw

zmysw dochodz przez 12 par nerww
czaszkowych, informacje wchowe przez
nerw I.
Nerw zerowy (terminalny) ley bardzo
blisko nerwu I, odkryty w 1913 ale zwykle
nie wymieniany w podrcznikach anatomii.
Prawdopodobnie podczony jest do
ludzkiego odpowiednika narzdu Jakobsona
(narzdu przylemieszowego), ktry u wielu
zwierzt ma receptory feromonw i dopiero
w latach 1990 zosta jednoznacznie opisany
u ludzi.

Funkcje narzdu przylemieszowego s

nadal kontrowersyjne, nie czy si on z
opuszk wchow.
Grupa komrek w jamie nosowej czy si
z jdrami przegrody oraz jdrem
przedwzrokowym podwzgrza (preoptic
area), ktre powizane s z reakcjami
seksualnymi.
Wiadomo, e geny odpowiedzialne za tworzenie receptorw feromonw u myszy s rwnie
u czowieka (Linda Buck, Stephen Liberles, 2006).
Niewielka cz pocze nerwu trafia do siatkwki: dugo dnia jest wanym parametrem
sterujcym zachowaniami seksualnymi.
Przerwanie nerwu zerowego u chomikw powoduje utrat zainteresowania partnerem.
Elektryczna stymulacja u rnych zwierzt wywouje reakcje seksualne, np. uwalnianie
spermy u zotych rybek.
U paszczek zakoczenie nerwu zerowego w podwzgrzu uwalnia hormony regulujce
zachowania seksualne (np. GnRH, R.D. Fields, Univ. Maryland).
Wieloryby i delfiny nie maj wchu (nos zastpia im dziura oddechowa na grzbiecie), ale
maj nerw zerowy.

Kobietom podobaj si bardziej zapachy koszul noszonych przez mczyzn o odmiennym

ukadzie immunologicznym, ale zaywanie piguek antykoncepcyjnych zmienia te
preferencje.
rodki antykoncepcyjne i zapachowe mog zaburza normalne dziaanie systemu doboru
partnera, w efekcie mog si przyczynia do wzrostu liczby niedobranych par.

Aromaterapia, czyli leczenie zapachami, oparte jest na sensownym zaoeniu, e zapachy

mog wywoywa reakcje fizjologiczne.
Nie ma jednak dowodw na specyficzne dziaanie terapeutyczne; zapachy mog nam
zmienia nastrj, ale dziaania uzdrawiajace to wynik efektu placebo.

12A.4 Zmys rwnowagi

Zachowanie rwnowagi wymaga

wspdziaania

ukadu przedsionkowego ucha

- relacja gowy wzgldem
pionu
wzroku;
receptorw nacisku stp -
odchylenie rodka cikoci
ciaa;
priopriocepcji.

Skomplikowany system, wiele

struktur.
Odruchy rwnowagi powstaj dziki mdkowi; kot zwykle spada na cztery apy.
Odruch przedsionkowo-oczny (VOR) jest konieczny do prawidowego widzenia.
Tylna cz kory wyspy i
cz pata ciemieniowego
otrzymuje sygnay z ukadu
zachowania rwnowagi.
Stymulacja tego obszaru
wywouje wraenia ruchu i
obrotw.
Pobudzenia padaczkowe tego
obszaru wywouj te takie
wraenia.
Uszkodzenia wywouj zanik
zdolnoci do dyskryminacji
ruchu.

Wzrok moe dostarcza

wystarczajcej informacji dla
orientacji.
W ciemnoci, silnym deszczu
lub niegu nie wystarcza.

Ukadu rwnowagi wraz z ukadem czuciowym, wzrokiem i priopriocepcj bierze udzia w

tworzeniu mapy przestrzeni wok ciaa (peripersonalnej).
Przestrze bliska, w ktrej moemy dziaa, jest inaczej reprezentowana ni przestrze
odlega.
Zaburzenia reprezentacji przestrzeni peripersonalnej wywouj
ciekawe efekty:

Stymulacje elektryczne prawej pkuli w okolicach zakrtu ktowego

mog wywoa rne wraenia autoskopowe:

1. oddzielenie od wasnego ciaa (out-of-body experience);

2. zmian perspektywy widzenia, np. unoszenie si pod sufitem,
zachowujc perspektyw egocentryczn;
3. wraenie widzenia swojego ciaa z perspektywy zewntrznej;
4. negatywna autoskopia, w ktrej nie widzi si swojego odbicia w lustrze;
5. wewntrzna autoskopia: widzi si wewntrzne organy ciaa patrzc na swoje odbicie
w lustrze.
Przyczyny powodujce takie
wraenia to lezje, wpyw
substancji halucynogennych,
wyczerpanie organizmu (np.
mier kliniczna), lub stany
podobne do atakw padaczki,
ktre mog spowodowa
chwilowe zaburzenia pracy
mzgu.
W przeszoci (i nadal) takie
halucynacje uznawano za
dowd istnienia umysu
niezalenego od ciaa ...
Sugestie hipnotyczne mog rwnie zaburzy mechanizm reprezentacji przestrzeni i
wraenie wolicjonalnego dziaania, wywouj zesp "obcej rki".
Ruchy stolika (ouija board) lub talerza, na ktrym trzyma rce grupa osb w czasie seansu
spirytystycznego te nale do tej kategorii - uczestnicy s przekonani, e nie popychaj
stolika. Michel Faraday w 1853 roku zrobi prosty eksperyment pokazujcy, e to nie stolik
cignie rce tylko rce pchaj stolik, chocia mamy cakiem przeciwne wraenie.
Zudzenia ideomotoryczne potrafi by bardzo silne.

Inne zaburzenia relacji przestrzennych:

Allotopagnozja: oglna niezdolno do wskazywania rzeczy.

Autotopagnozja (Pick, 1922) to niezdolno do wskazywania wasnych czci ciaa
po otrzymaniu werbalnego polecenia.
Heterotopagnozja: niezdolno do wskazywanie czci ciaa innych osb.

Autotopagnozja wie si z lezjami lewego pata ciemieniowego, pacjenci nie maj problemu
z wskazywaniem i dotykaniem np. czci maszyn; nie mog te narysowa czy prawidowo
poskada ukadank przedstawiajc czci ciaa (inna nazwa to somatotopagnozja,
Gerstmann 1942), podkrelajca, e jest to niezdolno do prawidowego postrzegania ciaa.
Autotopagnozja czsto wystpuje razem z heterotopagnozj, ale znane s nieliczne przypadki
czystej heterotopagnozji (lezje grnej kory ciemieniowej) i czystej autopagnozji (lezje dolnej
kory ciemieniowej).
Pacjenci z heterotopagnozj nie potrafi wskaza (funkcja komunikacyjna, wskazywanie na
kogo), a potrafi uchwyci (dziaanie bez komunikacji). mog te w niektrych przypadkach
wskazywa czci ciaa innych osb zamiast swoich (Langavant i inn, 2009) oraz dotkn
odpowiedniej czci, a nie wskaza. S to rzadkie przypadki i nie ma tu jednoznacznego
opisu.
S te liczne inne zaburzenia zwizane z zaburzeniem postrzegania ciaa, np.
autoprosopagnozja, niezdolno do rozpoznawania wasnej twarzy (Vignemont 2009).

12A.5 Synestezje
Kady odczuwa wiat w nieco inny sposb.
Silne kojarzenie bodcw zmysowych o rnych modalnociach to synestezje (Gr. syn =
razem + aisthesis = postrzega); nazw wymyli Francis Galton,
Smak lub poza nazwy, widok lub smak dwiku, czucie widoku, kolory liter ... wszystkie
kombinacje.
Wladimir Nabokov - doskonay przypadek kolorowego suchu.
Dugie aaa - odcie starego drewna, g to wulkanizowana guma, k jest jagodowe ...

Zjawisko rzadkie, dla 2 modalnoci 1:25 000.

Jest przynajmnej 39 rodzajw synestezji!
Najczciej: wzrok + such w formie leksykalno-kolorowej: litery i liczby widziane i syszane
s w kolorach, ok. 2/3 wszystkich przypadkw.
Wraenie koloru moe by wywoane przez widok grafemw, cyfr zegara, dwiekw muzyki,
oglnych dwiekw, fonemw, nut, zapachw, smaku, blu, osobowo rozmwcy, dotyk,
temperatur, podniecenie, emocje.
Bardzo rzadko w synestezjach wystpuje dotyk i smak, najrzadziej wch.
U kobiet zdarza si kilka razy czciej ni u mczyzn (3-8 razy w rnych badaniach).
Przejciowe synestezje: wywoane antyseroteninogicznymi rodkami halucynogennymi,
deprywacj sensoryczn, stymulacj elektryczn lub padaczk
skroniow, urazami gowy.

Czym jest wraenie? Fala wietlna, wibracja mechaniczna czy pobudzenie chemiczne =>
podobne impulsy elektryczne.
Wraenia wzrokowe: generyczne, konkretne ksztaty spiral, siatek, byszczcych ruchomych
kropek, stosunkowo proste pobudzenia ukadu wzrokowego na poziomie V1.
Kolory dotycz muzyki i mowy, ale wraenie moe by te zalene od ortografii.
Synestezje nie zawsze s przyjemne: usyszenie "pi" wywouje wraenie cyfry 5 na szarym
tle i gwatowne skurcze prawej czci twarzy.

Obrazowanie mzgu pokazuje silne pobudzenia obszarw kory sprzonych zmysw.

Wzmoona aktywno struktur limbicznych, obniona kory - jak u niemowlt.
Hipotezy:

Synestezje jako silne sprzenie kory sensorycznej rnych modalnoci.

Synestezje jako postrzeganie podkorowe przed okreleniem, z ktrego wrae na
zmysy.

Obszary lece w pobliu (np. reakcji na kolory i liczby) mog ulec poczeniu.
Tendencje do utrzymania si takich poacze maj uwarunkowanie genetyczne, synestezje u
blinit jednojajowych s silniej skorelowane.

Elizabeth Sulser z Zurichu ma wyjtkowo silne poczenia pomidzy kor smakow,

suchow i wzrokow.

Podzia informacji zmysowej prawdopodobnie umoliwia wiksz precyzj dziaania.

Teoria rozwojowa: niemowlta do 4 miesica dowiadczaj synestezji? Mowa pobudza
wwczas potencjay wywoane nie tylko w patach skroniowych ale i potylicznych.

Do pewnego stopnia kady ma synestezje, np. polecenia werbalne lub dwiki mog w nas
wywoa wyobraenia wzrokowe.
Wielu ludzi w podobny sposb kojarzy ze sob zapachy, kolory, wraenia dotykowe, a nawet
kolory i ksztaty, mamy wic do czynienia z podprogow synestezj.
Przykad: ktry obrazek nazwiemy Buba a ktry Kiki?

12A.6 Inne zmysy

Poczucie pragnienia i godu mona uzna za zmys wewntrzny.

Pragnienie: organizm skada si w 70-75% z wody i jej poziom utrzymywany jest przez
mechanizmy homeostazy z dokadnoci do 0.25%.
Poczucie pragnienia wymaga pomiaru: robi to osmoreceptory w podwzgrzu (jdro OVLT)
oraz narzdzie podsklepieniowym.
Komrki te reaguj na cininie osmotyczne, czyli rnic cinie wynikajcych z rnic
ste substancji chemicznych wewntrz i na zewntrz bony komrek.
Pobudzenia tych komrek s wynikiem utraty wody (na skutek wydalania, pocenia si,
oddychania), gwnie zmian lepkoci i skadu osocza krwi.
Pojawia si sucho w ustach, gdy gruczoy linowe otrzymuj wod z krwi.
Jednoczenie tylny pat przysadki mzgowej wydziela hormon antydiuretyczny
(wazopresyna), powodujc resorpcj wody i jonw sodu w kanalikach nerkowych.
Zmiany wasnoci osocza s powole, dlatego istnieje szybszy mechanizm informowania
mzgu i wygaszania pragnienia: rekacja na zwilanie i ochadzanie jamy gbowej i garda;
dlatego pijemy wicej wody ciepej ni zimnej. Zwilanie obnia pragnienie na 30-40 minut,
w tym czasie powinny zadziaa powolne mechanizmy infomujce o wzrocie poziomu
pynw.
S rwnie dodatkowe receptory w odku.
Podobnie jak mamy zaburzenia percepcji, tak i s rne zaburzenia poczucia pragnienia.

Gd: masa ciaa jest zwykle bardzo stabilna.

Orodek oceniajcy poziom godu mona zlokalizowa w jdrach bocznych podwzgrza, a
orodek oceny sytoci w jdrze brzuszno-przyrodkowym.
Podwzgrze reaguje na poziom hormonw takich jak leptyna, wydzielana przez komrki
tuszczowe, grelina wydzielana w odku, przewodzie pokarmowym oraz jdrze ukowatym
podwzgrza, ktre integruje sygnay regulujce aknienie.
Niedobory biaka, tuszczy, cukrw (glukozy we krwi), witamin czy soli mineralnych mog
wpyn na aknienie i stwarza motywacj do spoywanai specyficznych pokarmw,
mechanizm jest skomplikowany i poznany tylko czciowo.
Zaburzenia mechanizmu aknienia prowadz do jadowstrtu (anoreksji), arocznoci
psychicznej (bulimii) i innych chorb.
aknienie spaczone jest bardziej zoonym zaburzeniem, wystpuje wzgldnie czsto u kobiet
w ciy, polega na konsumpcji rnych niejadalnych substancji, w tym normalnie
wywoujcych poczucie wstrtu.

Ssaki s staocieplne. Termoregulacja wymaga termoreceptorw i mechanizmu regulacji

wydzielania ciepa.
Liczne inne funkcje homeostatyczne odbywaj si
cakowicie poza wiadomoci.

Substytucja zmysw to oglna technika uywania zmysw

jako receptorw wrae o rnych modalnociach.
Substytuty orientacji przestrzennej: sonifikacja sygnaw z
kamery, zamiana na wibracje odczuwalne przez skr,
zamiana na bodce stymulujce jzyk.
Postrzeganie pola magnetycznego za pomoc wibracji daje
nowy zmys.

Stymulacja jzyka informacj z kamery prowadzi do

powstania najpierw chaotycznych i niestabilnych wrae.
Jak powstaj nowe wraenia i jakie to s wraenia (qualia)?
Mzg uczy si pamietajc powtarzajace si wzorce, porwnuje zapamitane z aktualnymi,
dodaje kontekst, caa reakcja i moliwo interakcji prowadzi do powstania specyficznych
wrae.
Kevin O'Regan opisuje np. wraenie zwizane z mikkoci gabki, ktre wymaga
interperetacji dziaania, dotyku (konieczny jest nacisk na powierzchni), poczucia
sprystoci bdacego reakcj na silniejszy nacisk.
Nie chodzi tylko o to co robimy, ale co moemy zrobi i co pamitamy, o "osigalno"
(affordance) pewnych dziaa i odpowiadajcych im stanw mzgu.

Pod wieloma wzgldami moliwe s cakiem nowe qualia:

 Widzenie jzykiem jest odmienne od normalnego widzenia: nie ma koloru,
rozdzielczo jest niska, kontrast bardzo may, ale orientacja przypomina wzrokow.
Zmys magnetyczny lub inne zmysy, ktre moemy sobie doda przez substytucj
mog dawa cakiem odmienne wraenia.

Literatura

Dobry opis ukadu suchu, smaku i powonienia znale mona w: Gary Matthews,
Neurobiologia. Wyd. Lekarskie PZWL 2000, rozdzia 18 i 19.
Sensorimotor Approach to Phenomenal Consciousness, czyli na czym polega
gbkowato.
Cleret de Langavant, L., Trinkler, I., Cesaro, P., & Bachoud-Lvi, A. (2009).
Heterotopagnosia: When I point at parts of your body. Neuropsychologia. DOI:
10.1016/j.neuropsychologia.2009.02.016.
F. de Vignemont, Body schema and body imagePros and cons. Neuropsychologia
48(3):669-80, 2010.
Aromaterapia w Wiki.
Informacje o wchu.
Avery Gilbert, Co wnosi nos? Nauka o tym, co nam pachnie. Wyd. W.A.B, Warszawa
2010
Synestezje - dobry artyku fachowy i nieco tylko bardziej popularny artyku Cytowica.
Blue Cats Synesthesia Resource Center.
Artificial Synesthesia for Synthetic Vision, czyli sztuczna synestezja!
Efekt McGurka, czyli wpyw wzroku na such.
12B. Kontrola ruchw
Oprcz analizy danych zmysowych
najwaniejszym zadaniem mzgu jest
kontrola dziania, a wic ruchu ciaa.
Mamy 640 mini szkieletowych; nawet
najprostsze ruchy wymagaj bardzo zoonej
kontroli, ktrej nie jestemy w peni
wiadomi.
Kwestie planowania dziaa nale do
wyszych czynnoci poznawczych i bd
omawiane pniej.

Szlaki ruchowe biegn przez rdmzgowie

(droga korowo-rdzeniowa) lub przez
mdek do pnia mzgu:

kora ruchowa => rdmzgowie,

most, rdze przeduony => rdze
krgowy => minie.
kora ruchowa => mdek, most, rdze przeduony => rdze krgowy => minie.

Lokalne odruchy rdzeniowe biegn od receptorw przez rdze do mini, tworzc ptle
sprze zwrotnych.

Mamy trzy gwne obszary kory,

kontrolujce ruch:

Pierwotna kora ruchowa

(MI, obszar 4 Brodmana)
Kora przedruchowa (MII,
obszar 6 Brodmana)
Dodatkowa kora ruchowa
(SMA).

Dodatkowo czoowe pole

okoruchowe (z przodu SMA)
kontroluje wolicjonalne ruchy
oczu.

Pierwotna kora ruchowa (MI) ma organizacj topograficzn (somatotopow), tworzc

"homunculus motoryczny".
Pobudzenia tej kory wywouj precyzyjne ruchy, pojedyncze minie/cigna (latencja 60-80
ms), ale bez poczucia chci ruchu.
Zrb sobie map kory ruchowej

Minie twarzy i gowy pobudzane s obustronnie, pozostae przeciwlegle.

Pobudzenia dochodz do MI z :

kory czuciowej (bezporednia reakcje na bodce);

brzusznobocznego jdra wzgrza (poczonego silnie z mdkiem);
kory przedruchowej MII (ruchy planowane).

Dodatkowa kora ruchowa (SMA) ma rwnie czsciowo organizacj topograficzn.

Stymulacja wywouje zoone ruchy, przygotowanie postawy ciaa.
Jej rol jest organizacja sekwencji ruchw, np. obu rk, oraz dziaania ruchowe wymagajce
pamici.

Kora przedruchowa MII jest 6 razy wiksza od kory MI, wykonuje bardziej zoone zadania.
Boczna kora przedruchowa odpowiedzialna jest za wolicjonalne dziaania senso-motoryczne,
na podstawie danych zmysowych.
Obrazowanie mzgu pokazuje aktywno MII podczas zada wymagajcych koordynacji
wzrokowo-ruchowych lub suchowo-ruchowych.
Stymulacje wywouj stereotypowe ruchy zoone: kiwanie, obrt gowy lub tuowia.
Brzuszno-boczna kora przedruchowa aktywizuje si przy celowych aktach ruchowych, np.
chwytaniu niezalenie od sposobu, lewej lub prawej koczyny lub warg.

Lezje MII prowadz do apraksji, niezdolnoci do wykonywania zoonych ruchw, np.

chodzenia.

Jak to dziaa? Kodowanie populacyjne

Wykres pokazujcy kierunki ruchu, przy ktrych dana komrka najsilniej reaguje.
Dany neuron pobudza si najsilniej przy ruchu w okrelonym kierunku i sabiej przy ruchu w
podobnych kierunkach, a prawie wcale przy innych ruchach.

Dugo strzaki zaley od czstoci impulsacji neuronu w danej populacji, wzbudzajcego

si przy ruchu w danym kierunku.
Ju dla kilkuset aktywnych komrek sumowanie daje najsilniejsze rednie pobudzenie
zgodne z prawdziwym kierunkiem ruchu.
Najsilniej reagujce komrki s w MI, kolumna o rednicy ok. 1 mm.
W korze ruchowej decyzje podejmowane s przez urednion aktywacj caej populacji, nie
przez pojedyczne neurony.
Kodowanie populacyjne: w MI, MII, SMA, rnych obszarach patw kory i mdku.
Dekompozycja zoonych pobudze na pobudzenia elementarne: lokalne funkcje bazowe.

Przejcie fazowe dla ruchu palcami zgodnie z metronomem: miliony neuronw musz dziaa
synchronicznie.
Skd si bior plany ruchw w MII? Z patw przedczoowych, jak rwnie z prkowia.
Kora przedruchowa ma znaczenie dla pamici ruchw, jak i moliwoci imitacji ruchw,
dzieki wielomodalnym neuronom lustrzanym.

Dokadniejszy schemat uwzgldniajcy projekcje wzgrzowe.

Zesp obcej rki (alien hand syndrome): jest kilka podtypw tego zespou, wynikajcych z
uszkodze przyrodkowej czci kory ruchowej lub kory ciemieniowej: rka zachowuje si
autonomicznie, jakby miaa swoj wol!
Zesp ten wystpuje u osb z przecitym spoidem
wielkim, lecz rwnie moe pojawi si wskutek udaru
lub innych lezji.
W skrajnych przypadkach rce mog ze sob walczy,
realizujc sprzeczne dziaania.
W filmie "Dr Stranglove" Peter Sellers gra posta
cierpic na ten zesp, std popularna nazwa "Dr
Strangelove syndrome".

Nieco mniej dramatyczne s korelacje pomidzy ruchami

koowymi rk i ng.
Np. siedzc podnosimy praw nog i krelimy stop koa
zgodnie ze wskazwkami zegara, a po zrobieniu 10
ruchw prbujemy napisa praw rk cyfre 6 - co si
dzieje z nog?

Terapie ruchowe: s dane wiadczce o wzmoonej neurogenezie na skutek ruchu; mwi si o

"somatycznej edukacji".
Do terapii ruchowych naley metoda Feldenkreisa, zakadajcej, e wiadoma percepcja
szczegw ruchu (metoda Awareness Through Movement) pomaga w jego doskonaleniu i
rehabilitacji.

Mdek

Mdek odpowiada za pozawiadom, precyzyjn kontrol i synchronizacj ruchw w

trakcie pracy.
Jest to najwaniejsza struktura u ryb i pazw, zajmuje wiksz cz mzgowia.
Zawiera ok. 30 mld neuronw, 4 razy wicej ni w korze, ale za to ma 10 razy mniej
pocze.
Cz rdzeniowa, centralna, zawierajca robaka mdku reguluje napicie mini, otrzymuje
sygnay czuciowe z rdzenia (organizacja topograficzna), oraz suchu i wzroku, co wpywa na
biec kontrol ruchw.
Cz przedsionkowa zawiera pacik kaczkowo-grudkowy, biorcy udzia w kontroli
rwnowagi, pooenia oczu i gowy.
Cz mzgowa zawiera pkule mdku, zaangaowane w pami ruchw, poredniczc
pomidzy kor a mostem, gdzie wcza si w kontrol ruchw.

Jego funkcje to przede wszystkim koordynacja ruchw celowych, utrzymanie rwnowagi,

precyzyjna regulacja napicia mini, "wygadzanie" polece wysyanych do mini.
Uszkodzenia modku powoduj wady postawy, brak koordynacji ruchw, niezgrabno,
brak precyzji ruchw, drenie ciaa, niewyran mow, nystagmus (gwatowne ruchy gaek
ocznych).
Zachodz w nim procesy uczenia odruchw warunkowych, moe zawiera pami niektrych
odruchw, np. spadania na cztery apy u kota.
Modek bierze udzia rwnie w korygowaniu ruchw sakadycznych oczu.
 12.7 Podsumowanie funkcji kory

Podsumowanie udziau poszczeglnych patw kory mzgu w rnych funkcjach

psychicznych.
To podsumowanie bdzie pniej czci oglnego podsumowania funkcji rnych obszarw
mzgu, podczepionego do mapy mzgu.
Jest rzecz wtpliw by obowizywaa cisa lokalizacja; jedne obszar moe bra udzia w
wielu funkcjach, zalenie od kontekstu.
Co robi obszary Brodmanna?
M.L. Anderson, sporo o wymiennych funkcjach rnych obszarw kory mzgu.
Pat potyliczny:

widzenie; analiza koloru, ruchu, ksztatu, gbi;

skojarzenia wzrokowe, ocena, decyduje czy wraenie jest analizowane i jaki jest jego
priorytet.

Wyniki uszkodze pata potylicznego:

dziury w polach wzrokowych (skotoma);

trudnoci w umiejscowieniu widzianych
obiektw;
halucynacje wzrokowe; niedokadne widzenie
obiektw, widzenie aureoli;
trudnoci w rozpoznawaniu kolorw;
trudnoci w rozpoznawaniu znakw, symboli,
sw pisanych;
trudnoci w rozpoznawaniu rysunkw;
trudnoci w rozpoznawaniu ruchu obiektu;
trudnoci z czytaniem i/lub pisaniem.

Pat skroniowy:

zakrt grny i wieczko: such muzyczny,

fonematyczny i wraenia dwikowe;
obszar Wernickego - rozumienie mowy,
gramatyka, prozodia;
zakrt dolny: rozpoznawanie obiektw;
kategoryzacja obiektw; pami werbalna,
zapamitywanie;
cz podstawna: analiza zapachw

Uszkodzenia patw skroniowych:

zaburzenia suchu, rozumienia mowy i

percepcji dwikw;
zaburzenia wybirczej uwagi na bodce suchowe i wzrokowe;
problemy w rozpoznawaniu widzianych obiektw; trudnoci w rozpoznawaniu twarzy
(prozopagnozja);
upoledzenie porzdkowania i kategoryzacji informacji werbalnych;
lewa pkula - trudnoci w rozumieniu mowy (afazja Wernickego);
uszkodzenia prawej pkuli moga spowodowa sowotok;
trudnoci w opisywaniu widzianych obiektw;
zaburzenia pamici - amnezja nastpcza, problemy z przypominaniem;
zaburzenia zachowa seksualnych;
zaburzenia kontroli zachowa agresywnych.
Pat ciemieniowy:

cz grna: czucie dotyku, temperatury, blu;

umiejscowienie wrae czuciowych;
prawa cz dolna: pami robocza zwizana
z orientacj przestrzenn, wyobrania, ukad
odniesienia wzgldem swojego ciaa
konstruowany na podstawie wrae
wzrokowych;
lewa cz dolna: modelowanie relacji
przestrzennych ruchw palcw, rotacja
mentalna, ocena szybkoci ruchu;
pomidzy i cz przyrodkowa: celowe ruchy;
integracja ruchu i wzroku;
integracja czucia i wzroku w jeden percept;
manipulacja obiektami wymagajca koordynacji i wyobrani przestrzenno/ruchowej.
rozumienie jzyka symbolicznego, poj abstrakcyjnych, geometrycznych.

Uszkodzenia pata ciemieniowego:

cakowita niepodzielno uwagi;

niezdolno do skupiania wzroku na okrelonym miejscu (apraksja wzrokowa);
trudnoci w orientacji przestrzennej;
trudnoci w integracji wrae wzrokowych w jedn cao (symultagnozja);
trudnoci w koordynacji ruchu oczu i rk;
niezdolno do celowego dziaania wymagajcego ruchu (apraksja), problemy w
troszczeniu si o siebie;
lewy - niezdolno do odrnienia kierunkw, lewa-prawa
trudnoci w liczeniu (dyskalkulia) i matematyce, zarwno algebrze jak i geometrii;
niezdolno do nazwania obiektu (anomia);
okolice lewego zakrtu ktowego - niezdolno do umiejscowanienia sw pisanych
(agrafia);
problemy z czytaniem;
prawy - brak wiadomoci niektrych obszarw przestrzenii i czci ciaa
(jednostronne zaniedbanie);
anozagnozja, zaprzeczanie niesprawnoci;
trudnoci w rysowaniu;
trudnoci w konstruowaniu obiektw;
 zaburzenia osobowoci (zwykle lezje ciemieniowo-skroniowe).

Pat czoowy: dziaanie

cz grna - funkcje
ruchowe, pierwotna kora
ruchowa, kora przedruchowa,
dodatkowa kora ruchowa;
pami wyuczonych dziaa
ruchowych, np. taniec, nawyki,
specyficzne schematy
zachowa, wyrazy twarzy;
lewy pat - obszar Broki
(mowa, rozumienie
zachowa);
pola czoowe oczu (ruch gaek
ocznych zaleny od woli);
cz przedczoowa: "zdawanie sobie sprawy";
planowanie i inicjacja dziaania w odpowiedzi na zdarzenia zewntrzne;
oceny sytuacji;
przewidywanie konsekwencji dziaa - symulacje w modelu wiata;
konfromizm spoeczny, takt, wyczucie sytuacji;
analiza i kontrola stanw emocjonalnych, ekspresji jzykowej;
uczucia bogostanu (ukad nagrody), frustracji, lku i napicia;
lewy pat - kojarzenie znaczenia i symbolu (sowa), kojarzenie sytuacyjne;
pami robocza;
wola dziaania, podejmowanie decyzji;
relacje czasowe, kontrola sekwencji zdarze.
cz podstawna, kora okoooczodoowa: liczne funkcje
Pole 25: duo serotoniny, gste poaczenia z podwzgrzem, pniem mzgu (regulacja
snu i apetytu); ciaem migdaowatym i kor wyspy (lki, nastroje); hipokampem
(pami epizodyczna); or czoow (rola w samo-ocenie).

Efekty uszkodze pata czoowego:

utrata moliwoci poruszania czciami ciaa;

afazja Broki;
niezdolno do planowania wykonania sekwencji ruchw przy wykonywaniu
czynnoci;
niezdolno do dziaa spontanicznych;
schematyczno mylenia;
"zaptlenie", uporczywe nawracanie do jednej myli;
trudnoci w koncentracji na danym zadaniu; trudnoci w rozwizywaniu problemw;
niestabilno emocjonalna; zmiany nastroju;
nieakceptowalne zachowania spoeczne; zachowania agresywne;
lewy pat - depresja, prawy - zadowolenie;
prawy tylny - trudnoci w zrozumieniu kawaw i miesznych rysunkw, preferencje
dla niewybrednego humoru;
zmiany osobowoci.
Pat limbiczny i jego okolice:

analiza wrae wchowych;

analiza wraenia blu;
kontrola negatywnych emocji; wsppraca z ciaem
migdaowatym;
skupienie uwagi;
reprezentacja poj dotyczcych "ja".

Uszkodzenia:

zudzenia wchowe; zanik wrae wchowych;

nadpobudliwo; niepokj;
utrata kontroli nad emocjami;
wraenia cigego blu lub brak wrae blowych.

Mdek:

koordynacja ruchw celowych;

utrzymanie rwnowagi;
regulacja napicia mini;
pami niektrych odruchw;
wpyw na ruchy oczu.

Uszkodzenia:

brak koordynacji ruchw (asynergia); niezgrabno;

brak precyzji ruchw;
problemy z utrzymaniem normalnej postawy ciaa;
zaburzenia rwnowagi;
trudnoci w ocenie zasigu i momentu zatrzymania
ruchu; trudnoci w apaniu obiektw;
niezdolno do wykonywania szybkich ruchw
naprzemiennych;
 drenie ciaa;
potykanie si, tendencja do przewracania i "chodzenia
na szerokich nogach";
sabe napicie mini (hipotonia);
niewyrana mowa;
nystagmus, gwatowne ruchy gaek ocznych.

Pie mzgu: rdmzgowie, most, rdze przeduony:

oddychanie (most);
kontrola rytmu serca (rdze przeduony);
poykanie, kaszel i odruchy wymiotne (rdze
przeduony);
odruchy zaskoczenia, podskoku
(rdmzgowie);
kontrola systemu autonomicznego: pocenia
si, cisnienia krwi, temperatury i trawienia.
oglny poziom przytomnoci;
sen
utrzymywanie rwnowagi.

Efekty uszkodze:

pytki oddech i problemy w produkcji mowy;

trudnoci w poykaniu pynw i pozywienia; (dysfazia);
problemy z rwnowag, koordynacj, ruchami;
krcenie si w gowie i wymioty (vertigo);
trudnoci w postrzeganiu rodowiska;
zaburzenia snu (bezdech, bezsenno).

Atlas mzgu z podziaem na pola Brodmana.

Zilles K, Amunts K, Centenary of Brodmann's map - conception and fate. Nat Rev Neurosci.
11(2): 139-45, 2010.
 13. Pami
Wszelkiezmianystrukturyifunkcjimzgumonatraktowajakorodzajpamici.
Paminiejestzjawiskiemjednorodnym,istniejewielernychpodsystemwpamici,gdyzmiany
wmzgunastpimognawielesposobw,zarwnowczasiepobudzania(rejestracja),
przechowywaniajakipniejszegoodtwarzaniainformacji.

13.1 Rodzaje pamici

Pami podzieli mona ze wzgldu na czas trwania:

Pami dugotrwaa - lata.

Pami krtkotrwaa, operacyjna - do minut, a przy cigym odwieaniu nawet
godzin; jest czci zoonego mechanizmu pamici roboczej,
Pami natychmiastowa, ultrakrtka, ikonograficzna, ptla fonologiczna - do kilku
sekund.

Pami rozpoznawcza (recognition memory) - rozpoznanie, e ju to widziaem, cho

pewnie bym sobie sam nie przypomnia.
 Pami opisowa (deklaratywna): epizodyczna (pami autobiograficzna) i pami
semantyczna (fakty, wiedza oglna).
Pami nieopisowa (niedeklaratywna) to pami proceduralna (sekwencje czynnoci,
umiejtnoci), odruchw warunkowych (gotowoci reakcji, dyspozycyjnoci),
habituacja-sentetyzacja (nieasocjacyjna) oraz torowanie (priming).

Pami moe by jawna (wiadoma, explicit), czyli taka, ktr mona sobie uwiadomi (a
wic w jawny sposb skojarzy);
pami moe by utajona (niewiadoma, implicit), a wic wpywajca na decyzje mzgu w
sposb utajony, niewiadomy.
Ukad pamici emocjonalnej to czsto pami utajona, ale dziki poczeniom hipokamp-kora
przejciowa-ciao migdaowate niektre wpywy mog sta si jawne, chocia nietrudno tu o
bdy w interpretacji.

Aktywacja kory przedczoowej i hipokampa moe by odpowiedzialna za pami robocz, a

wic pewnego rodzaju notatnik, ktry pozwala przechowa przez krtki czas jakie
informacje, przerwa wykonywan czynno, zaj si czym innym, po czym powrci do
wykonywanej czynnoci.
Wymaga to zarwno pamici krtkotrwaej jak i mechanizmw uwagi, kontrolujcej dostp
do pamici roboczej.
Pami krtkotrwa wie si z efektami dynamicznymi, chwilowym pobudzeniem kory,
moe te wynika z obnienia progw pobudliwoci ostatnio uywanych neuronw, tworzc
specyficzne cieki atwiej si pobudzajcych konfiguracji neuronw.

Wiele uwagi powicono pojemnoci pamici roboczej.

Klasyczny artyku na ten temat: G.A. Miller (1956). The magical number seven, plus or
minus two: Some limits on our capacity for processing information. Psychological Review,
63, 81-97
Pojemno pamici roboczej w zdaniach typu zapamitania listy przypadkowych cyfr lub
wyrazw okrelono rednio na 72. Pniejsze badania wykazay, e zaley to mocno od
charakteru materiau, dla sw moe to by mniej, rzdu 5, a dla obiektw wizualnych (np.
znakw chiskich, jeli kto ich nie zna) tylko 42.
Pojemno pamici roboczej dla dugich sw jest mniejsza ni krtkich, np. cyfry walijskie
s dugie i mniej si ich zapamituje. Ograniczenie moe wynika z czasu potrzebnego do
wypowiedzenia zapamitanych sw czy cyfr w cigu 2 sekund (Marschark, Mayyer 1998).

13.2 Anatomia pamici

Struktury anatomiczne suce pamici:

Kora mzgu (zwaszcza paty

czoowe i ciemieniowe) - pami
dugotrwaa.
Pat ciemieniowy zawiera rwnie
szkicownik wzrokowo-przestrzenny,
wany dla pamici krtkotrwaej jak i
dugotrwaej pamici skojarzeniowej.
 Hipokamp - pami przestrzenna, pami epizodyczna o porednim czasie ycia.
Ciao migdaowate - pami emocjonalna (utajona).
Pami proceduralna - prkowie, jdra podstawy mzgu (skorupa, jdro ogoniaste),
mdek i kora ruchowa odpowiedzialne s za pami umiejtnoci;
Jdro ogoniaste - pami genetyczna, instynktowne formy zachowania, silnie
aktywne u zakochanych, zaburzenia prowadz do zachowa obsesyjno-
kompulsywnych.

Kora przedczoowa bierze udzia w tworzeniu si krtkotrwaej pamici roboczej

(operacyjnej, PR).
Wyrniono za pomoc metod obrazowania nastpujce podobszary:
Mzg czowieka Mzg makaka

A. PR - przestrzenna
1. PR - dziaania zalene od woli
B. PR - przestrzenna, dziaania zalene od woli (self-
(self-ordered tasks)
ordered tasks)
2. PR - przestrzenna, dziaania
C. PR - przestrzenna, obiektw i werbalna, dziaania
zalene od woli
zalene od woli i mylenie analityczne
3. PR - obiektw
D. PR - obiektw, mylenie analityczne

Molekularne podstawy pamici.

S zasadniczo dwie moliwoci zmian: synaps lub pobudliwoci neuronw.

zmiany synaptyczne, wpywajce na wzorce powstajcych ptli aktywnoci,

wzmacniajce lub osabiajce wzajemny wpyw neuronw na siebie, szybkie lub
powolne;
zmiany wewntrz neuronu, powodujce depolaryzacj caej bony komrkowej, a
przez to wiksz pobudliwo.

Dugotrwae wzmocnienie synaptyczne (Long-term Potentiation, LTP), czyli wzrost

sprawnoci przewodnictwa synaptycznego, jest zapewne odpowiedzialne za powolne uczenie.
Dugotrwae osabienie synaptyczne (Long-term Depression, LTD), czyli osabienie
sprawnoci przewodnictwa synaptycznego, jest procesem przeciwstawnym.
Synapsy elektryczne, zbudowane z kompleksu biaek zwanych koneksynami, mog
gwatownie zmieni swoj przewodno po przejciu szybkiej serii impulsw pobudzajcych,
zapamitujc wane epizody.
Wewntrzna depolaryzacja neuronu, powstajca po silnym pobudzeniu seri impulsw
receptorw glutaminowych i modulowana przez receptory dopaminowe, moe odpowiada za
pami krtkotrwa (K. Sidiropoulou i inn, Nature Neuroscience, 26.01.2009).

13.3 Pami epizodyczna

Pocztkowo wierzono, e istniej engramy (lady pamici), ale nie udao si ich znale.
Pami nie jest procesem pasywnego zapisu faktw, tylko aktywnym procesem poznawczym,
dopasowujcym fakty do teorii, zmieniajcym przeszo tak by wspomnienia pasoway do
caego obrazu.
Wspomnienia wiadkw wypadkw s czsto cakiem sprzeczne.

Modele komputerowe pokazuj jak powstaje pami w ukadzie koneksjonistycznym,

zapisana w siach pocze synaptycznych.
Wasnoci takich modeli:

rozproszona reprezentacja,
adresowanie kontekstowe,
dopenianie brakujcych elementw,
automatyczne skojarzenia,
szybko szukania niezalena od liczby pamitanych wzorcw,
odporno na szum w danych,
odporno na uszkodzenia sieci ...

Czy na pewno pami zapisana jest w siach pocze synaptycznych? Chocia jest to
najbardziej prawdopodobna hipoteza to ...
Niestabilno synaps moe by wynikiem spontanicznej aktywnoci neuronw,
wykorzystaniem tych samych synaps przez rne podsieci neuronw, czstym
przypominaniem zmieniajcym si pocze ...
Moe jednak s nieodwracalne zmiany w DNA i biakach? W neuronach odkryto (S. Grant,
2000) zoone kompleksy biakowe, zwane "hebosomami", ktre si do tego nadaj.
A moe nastpuj nieodwracalne zmiany wynikajce z resorpcji kolcw dendrytycznych?

Najbardziej prawdopodobne s mechanizmy dugotrwaego wzmacniania (LTP) i osabiania

(LTD) pocze synaptycznych.

3 elementy modelu pamici:

ukad modulujcy - zwiksza plastyczno, np. w wyniku pobudzenia emocjonalnego;

pami porednia - epizodyczna;
kolumny korowe tworzce kwazistabilne struktury pobudze.

Do wyjanienia dziaania pamici asocjacyjnej potrzebne s modele typu sieci neuronowych.

Pami zapisana jest w rozproszony sposb w sile pobudze synaptycznych.
Kora ma budow kolumnow.
'Synfire chains' to acuchy pobudze kolumn korowych, prowadz do synchronizacji
impulsw ze wzgldu na budow kory.
Przykad symulacji i eksperymentalnych wynikw takich pobudze w przypadku
rozpoznawania obiektw przez mapy.

Hipokamp peni tu rol wskanikw do odpowiednich kolumn.

System neuromodulacji zawiera rne struktury limbiczne.
Taki model moe wyjani wasnoci rnego rodzaju
amnezji.

Jak reprezentowane s sowa w mzgu?

Prawdopodobnie przez ukad pobudze wielu
obszarw.
Reprezentacja fonologiczna, czyli brzmienia,
angauje kor suchow i tyln cz kor czoowej
(okolice Broka).
Sowa oznaczajce okrelone dziaanie s zwizane z pobudzeniem orodkw
motorycznych;
sowa oznaczajce obiekty rozpoznawane wzrokowo z pobudzeniem okolic wzrokowych.

13.4 Pami semantyczna

Jak tworzy si pami semantyczna?

Jest sporo modeli komputerowych, ale trudno jest je eksperymentalnie zweryfikowa.

Podobne pojcia reprezentowane s przez podobne do siebie konfiguracje pobudze

grup neuronw.
Koncepcje oglne dziel ze szczegowymi wiele wasnoci, wic zawsze si do
pewnego stopnia aktywuj kiedy mylimy o koncepcjach szczegowych.

Hierarchiczna sematyka poj:

Sie, ktra si jej uczy na podstawie przykadw.
Podobiestwo pobudze pokazuje naturalne hierarchie: dendrogram odlegoci pomidzy
wektorami pobudze warstwy ukrytej sieci dla rnych poj w czasie uczenia si; po
nauczeniu pojawiaj si podobne reprezentacje dla obiektw z tej samej grupy.

Oddalone grupy neuronw s pobudzane przez wszystkie koncepcje z danej grupy,

tworzc hierarchicznie bardziej oglne reprezentacje.
Dotyczy to w szczeglnoci reprezentacji jzykowych w prawej pkuli, ktre czsto
tworz reprezentacje poj, dla ktrych nie ma reprezentacji fonologicznych (brakuje
nazwy).
W ten sposb prawa pkula tworzy wiele poj, ktre nie maj symbolicznej
reprezentacji.

Efekt: wiem od razu, e w wyraeniu "lewa wtroba" sowo "lewa" nie jest uywane w
znaczeniu "lewostronna", bo istnieje grupa organw wystpujcych parami (puca, nerki) i
pojedynczych, chocia nie mamy na ni specjalnej nazwy.
Takie zbiory zawierajce pojcia o rnych stopniach przynalenoci do zbioru ogranicze
dla danego pojcia powinny przyda si w automatycznej interpretacji tekstw.

Co si dzieje, kiedy prbujemy sobie co przypomnie? Pamitam, e by taki kto, napisa

co na temat, ktry mnie w tej chwili interesuje, ale kto, co i gdzie to widziaem?
Te informacje dotyczce pamici epizodycznej nie s ju dostpne przez poczenia
hipokamp-kora, wic proces szukania przebiega znacznie wolniej.
Kilka cech, ktre pamitamy, pobudza do silnie grupy neuronw, ktre synchronizuj swoj
dziaalno, trzeba je mocno pobudza powtarzajc i skupiajc si na tym, co wiemy, unikajc
rozpraszania.
Neurony musz rozszerzy zsynchronizowan aktywno na dalsze grupy neuronw, tworzc
szersz koalicj, kodujc epizod.
Czy graj tu role pobudzenia przez grzbiety fal EEG, wdrujce przez kor, ktre mog
pomc skorelowa aktywno odlegych obszarw na tyle, by wytworzya si odpowiednia
koalicja?
Czy moemy wpywa na ten proces? Jak? Wicej energii w systemie moe si przyda, ale
wskazwki musza by silniejsze ni to. Farmakologicznie?

Dokadniej modele pamici omawiane s na wykadzie z neuropsychologii komputerowej.

13.5 Zaburzenia pamici

Amnezja dziecica to cakowite wymazanie z pamici epizodycznej przey z okresu do

dwch lat.
Chocia pami epizodyczna zanika, zostaje pami semantyczna.
Prawdopodobnie niemowlta nie tworz ladw pamici tak jak dzieci; moe wynika to z
pnego dojrzewania hipokampa?
Urazy z wczesnego dziecistwa mog mie wpyw na zachowanie, chocia nie s pamitane
w jawny sposb.
Kolejno dojrzewania struktur w mzgu: ciao migdaowate, hipokamp, kora, najpniej jej
paty przedczoowe, potrzebne do subtelnych ocen dziaa w kont.
Pami wczesnych wydarze jest niewiarygodna, powstaa pniej na skutek prb
przypominania, opowiada lub ogldanych materiaw z przeszoci.

Amnezja nastpcza, brak moliwoci zapamitania nowych wydarze, dotyczy pamici

opisowej, nie narusza pamici nieopisowej, mona wic nauczy si nowych umiejtnoci.
Powoduj j uszkodzenia wzgrza, patw skroniowych, kory przedczoowej, hipokampa i
okolic: kory okoomigdaowatej, czci przedniej kory rdwchowej, kory zakrtu
przyhipokampalnego i bruzdy wchowej.
Hipokamp i okolice konieczne s do uformowania si trwaych ladw pamici.

Amnezja rdowa (source amnesia) to rnorakie zaburzenia, ktre uniemoliwiaj

przypomnienie sobie rda (kontekstu), z ktrego pochodzi zapamitana informacja.
Wie si z sugesti pohipnotyczn, ale te z zespoem nieufnoci do pamici (polska nazwa
?) (memory distrust syndrom).

Pami rozpoznawcza angauje dwa ukady podkorowe.

Hipokamp poczony jest przez sklepienie z jdrami przednimi wzgrza.
Ciao migdaowate poczone drog brzuszn z czci wielkokomrkow jdra
przyrodkowo-grzbietowego.
Kora przedczoowa i struktury midzymzgowia cz si te z jdrami podstawnymi.
Jdra podstawy s gwnymi strukturami dostarczajcymi acetylocholin do kory mzgu.
Uszkodzenia brzuszno-przyrodkowej czci patw przedczoowych, oraz przyrodkowego
pata skroniowego, poczonych z ukadem limbicznym powoduj silne zaburzenia pamici
rozpoznawczej.
Zdolnoci pamiciowe zmieniaj si z upywem lat.
Problemy z krtkotrwa pamici na staro wynikaj prawdopodobnie z niedotlenienia
hipokampa.
ywe wspomnienia czsto s cakiem zmienione i nie naley im dowierza!
Konfabulacja to opowiadanie o zmylonych wydarzeniach tworzcych pozory racjonalnych
wyjanie, zapeniajcych luki w pamici.

Syndrom faszywej pamici (FMS, False Memory Syndrome): mona "zaszczepi" faszywe
wspomnienia w wyniku (nieuwiadomionej) sugestii, np. w czasie psychoterapii.
Wiele procesw w USA o praktyki satanistyczne i molestowanie dzieci okazao sie wynikiem
sugestii psychoterapeutw, ktrzy niewiadomie doprowadzili do utworzenia si faszywych
ladw pamici u swoich pacjentw.

Istnieje pewien kompromis pomidzy dokadnym zapamitywaniem faktw a zdolnoci do

ich wykorzystywania i uoglniania. Osoby twrcze maj czsto sab pami ale duo
skojarze.
Teoretyczna liczba konfiguracji pobudze neuronw jest praktycznie nieskoczona, ale
zdolnoci do zapamitywania s niestety skoczone;

Aleksander Luria opisa wprawdzie w latach 1920

"mnemonist", ktry zapamitywa wszystko stosujc
mnemotechnik, ale wizao si to z rnymi problemami
psychicznymi (miedzy innymi synestezj) i skoczyo chaosem
mylowym.
Osoby dotknite autyzmem maj czasami nadzwyczajn pami
do szczegw, nie znaczy to jednak, e ich pami jest
nieskoczona.
Ogladanie zbyt duej iloci filmw (zapamitywanie obrazw
wymaga szczeglnie duo zmian w mzgu) koczy si czsto
"rozwodnieniem pamici", przypominamy sobie pojedyncze
sceny i mglisto histori, ale nie sam film.

Mnemotechnika jest stary wynalazkiem, opierajcym si zwykle na wyobrani miejsc, w

ktrych lokuje sie rne fakty - the method of loci.
Zajmowa si tym zarwno bogosawiony doctor illuminatus Ramon Llull jak i Giordano
Bruno.
Jest wiele innych systemw mnemoniki, ale ich przydatno w codziennym yciu nie wydaje
si wielka - lepiej zanotowa list zakupw na kartce papieru ni marnowa na to swoje
synapsy!

Pami epizodyczna, przywoana przeszo, wraca w podobnej sytuacji, kontekcie, stanie

umysu, nastroju.

Deja vu to odczucie, e ju to kiedy przeylimy, a jednoczenie przekonanie, e to nie jest

moliwe, trwa zwykle kilka sekund. W staroytnoci tumaczono to wdrwk dusz ...
Jest to zaburzenie pamici, odczucie znajomoci sytuacji (powstajce prawdopodobnie na
skutek aktywnoci w okolicach zakrtu przyhipokampowego pata skroniowego) i
jednoczesna wiedza, e jest ona nowa.
Wystpuje czsto przed atakami padaczki (szczeglnie padaczki skroniowej).
Dja vu mona wywoa za pomoc sugestii pohipnotycznej, jak i dranienia prdem zakrtu
przyhipokampowego. Rzadkie przypadki zwane "dja vecu" to niemal cige wraenie dja
vu, u osb z uszkodzeniami mzgu - nie ogldaj wcale TV bo maj wraenie, e ju to
widzieli. Fakty na temat dja vu

Dja vu to drobne zaburzenie, paramnezja powielajca to stan nieustajcego wraenia, e jest

si w innym miejscu lub miejscu zdublowanym.

Prawdopodobnie ukad pamici rozpoznawczej (zakrt hipokampa i okolice) odpowiedzialny

za ocen, na ile miejsca, przedmioty czy ludzie s znani, ulega zbyt silnej aktywacji.
Normalne dziaanie innych ukadw pamici powoduje konflikt pomidzy wraeniem
znajomoci a przekonaniem, e to niemoliwe.

Jamais vu to wraenie obcoci rzeczy dobrze nam znanych, od drobiazgw, np. pisowni
wyrazu, do epizodw, np. pomieszczenia, w ktrym czsto przebywalimy.
Wystpuje rwnie czsto u osb chorych na padaczk, jest to zaburzenie wsppracy ukadu
pamici emocjonalnej i deklaratywnej.
Jest wiele zaburze pamici tego rodzaju.

Ciekawe aplety na temat pamici z National Geographic.

Reakcja emocjonalna na faszywe wspomnienia moe by rwnie silna jak na prawdziwe;

pokazano to w przypadku osb, ktre wierz, e zostay porwane przez UFO: Probing the
World of Alien Abduction Stories

Siedem grzechw pamici, zwizanych z pomijaniem i przeksztacaniem zapamitanej

informacji, w/g Daniela Schactera ma swoje ewolucyjne uzasadnienie.

1. Nietrwao, stopniowe zapominanie - nie wszystko warto pamita, dziki zatarciu

si rzadko wspominanych, a wic prawdopodobnie mao istotnych ladw pamici,
umoliwia to szybsze przypominanie wanych rzeczy i formowanie nowych ladw
pamici.
2. Roztargnienie - nie zwracamy uwagi na mniej istotne dziaania, ktre nie s
zapamitywane; uwaga jest cennym "zasobem", jest mao podzielna, a cige
 pamitanie szczegw obcia zbytnio mzgi, prawdopodobnie wymaga aktywnych
procesw dziaajcych niewiadomie by o okrelonej godzinie uaktywni si tak
silnie, by wygra konkurencj z biecymi procesami w mzgu.
3. Blokowanie - czasowy brak dostpu do informacji, ktr mamy "na kocu jzyka",
zwykle nie trwa duej ni minut, ale moe by dugi, czsto blokowania zwiksza
si z wiekiem, zapewne z powodu konsolidacji wanych rzeczy w pamici, wskazujc
na rol dostatecznie bogatego kontekstu w przypominaniu.
4. Podatno na sugesti - wie si to z oglnym mechanizmem przypominania przez
torowanie (priming), raz pobudzone obszary mzgu szybciej si uaktywniaj.
5. Uporczywo - nawroty wspomnie pozwalaj na refleksj, mylenie kontrfaktyczne
(generowanie alternatywnych scenariuszy dziaania), dotycz zwaszcza sytuacji
istotnych z punktu widzenia przeycia, pobudzajcych emocje.
6. Tendencyjno - wspomnienia interpretowane s zawsze w wietle obecnych
przekona i uczu, nasza autobiografia stopniowo si zmienia, przypisujemy sobie w
modoci pogldy, ktre mamy w starszym wieku, upikszamy stare wspomnienia,
przypisujemy faszywe zasugi, wzmacniajc w ten sposb spjno ego, wzmaga
poczucie wasnej wartoci i moliwoci.
7. Bdna atrybucja - skojarzenia powoduj czasem przypisanie wspomnie do
niewaciwego rda lub czasu, przypisania wszystkich zasug kilku znanym ludziom,
co zapobiega przecieniu pamici, gdy czciej pamitanie szczegw nie jest
takie istotne (a z gry nie wiemy co si okae warte zapamitania), wana jest
zdolno do generalizacji, transferu wiedzy, abstrahowania od szczegw,
pamitania istoty rzeczy.

Pomidzy tymi bdami mog by zarwno korelacje (nietrwao - tendencyjno), jak i

antykorelacje (blokowanie - uporczywo).

Literatura:

1. Anderson J.R. Uczenie si i pami. Integracja zagadnie. WSiP 1998

2. Baddeley, A.D. Pami. Poradnik uytkownika. Prszyski, Warszawa 1998
3. Herzyk A, Szepietowska M, Daniluk B, Zawadzka E, Pami jawna i ukryta a
dysfunkcje mzgu. Midzy wiadomym a niewiadomym. UMCS, 2004
4. Jagodziska M, Psychologia Pamici, Sensus 2008
5. Jagodziska M, Rozwj pamici w dziecistwie. Gdaskie Wyd. Psychologiczne 2003
6. Maruszewski T, Pami autobiograficzna. Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne
2007
7. Niedwieska A, Poznawcze mechanizmy znieksztace w pamici zdarze.
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, 2004.
8. Schacter D.L. Siedem grzechw pamici. PIW 2003
9. Fuster J.M, Memory in the Cerebral Cortex. MIT Press 1999
10. McNamara T.P, Semantic Priming. Perspectives from Memory and Word Recognition
Psychology Press, 2006
11. Neath I, Surprenant A.M. Human memory: An introduction to research, data, and
theory. 2nd ed. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole 2003.
12. Schacter D.L, Scarry E, Memory, brain and belief. Harvard University Press
13. Searlman A, Hermann D, Memory from a broader perspective, Mc-Graw Hill 1994
14. Squire L.R, Schacter D.L, Neuropsychology of Memory The Guilford Press

Online Memory Improvement Course

 14.1 Wysze czynnoci psychiczne
Umys oznacza gwnie system poznawczy oparty na wyszych czynnociach psychicznych.
Wysze czynnoci psychiczne to pami, ja, kreatywno, mowa, mylenie, osobowo,
rozumowanie, teoria umysw, uwaga, wola, wyobrania, wiadomo, ... czyli subiektywnie
uwiadamiane procesy wynikajce ze zoonej pracy rnych obszarw mzgu.
Czy i w jakim stopniu takie czynnoci s zlokalizowane, czy wymagaj zaangaowania
wikszej czci mzgu?
Aktywno mzgu w czasie percepcji skupiona jest na wyrnionych obszarach, mowa
angauje obszary kontrolujce ruch, ale na ile mylenie lub inne czynnoci wysze s
zlokalizowane?
Pena lokalizacja takich czynnoci jest mao prawdopodobna, ale rwnie lokalizacja
prostszych czynnoci jest kwestionowana (Anderson, 2010). Mzg moe wykorzystywa te
same obszary do rnych celw, dlatego mona im przypisa udzia w wielu funkcjach, ale
aden z tych obszarw nie jest za nie w peni odpowiedzialny.

14.2 Mowa

Gwne struktury zaangaowane w rozumienie i tworzenie mowy:

Okolice zakrtu ktowego: obszar kojarzeniowy dla suchu, wzroku, nazw; jego
uszkodzenia zaburzaj czytanie i pisanie; zaangaowany np. w rozumienie metafor
czy odrnieniu Booba od Kiki.
Obszar Wernickego w pacie skroniowym; uszkodzenia powoduj parafazje,
mwienie bez sensu, niegramatyczne, zy wybr sw i czenie wyrazw, ale
prawidowy rytm i wymowa.
Orodek Broki; uszkodzenia wywouj afazje motoryczne, niezdolno do
 prawidowych wypowiedzi pomimo prawidowego rozumienia.
Wiele rodzajw afazji powstaje w wyniku rnych uszkodze tych obszarw.

Z obrazowania mzgu u osb o lewopkulowej dominacji funkcji jzykowych wiemy e:

1. Sowa dotyczce konkretnych poj (rzeczownikw - przedmiotw, osb, zwierzt,

jedzenia, narzdzi) s kodowane w lewym pacie skroniowym.
2. Sowa okrelajce dziaanie (czasowniki) kodowane s w lewym pacie kory
przedczoowej, dolnej czci zakrtu czoowego i korze przedruchowej.

3. Naley rozrni rozpoznawanie (wiedzie, czym co jest) od nazwania

(przypominanie formy symbolu oznaczajcego danych obiekt).
 4. Podobne kategorie, np. narzdzia mechaniczne i sztuce, s zlokalizowane blisko
siebie.
5. Lezje przedniej czci kory dolnoskroniowej i dolnej czci zakrtu skroniowego =>
problemy z nazywaniem zwierzt.
6. Lezje tylnej i bocznej czci kory skroniowej oraz zakrtu nadbrzenego => problemy
z nazywaniem narzdzi.
7. Kodowanie poj jak i nazw dla znanych osb lub przedmiotw => z przodu w
stosunku do regionw odpowiedzialnych za kodowanie nazw i koncepcji oglnych.
8. Problemy z rozpoznawaniem konkretnych koncepcji skorelowane s z uszkodzeniami
wyszych obszarw asocjacyjnych w obszarze ciemieniowo-skroniowym (TP).

Widzenie sowa i liczenie

znajdujcych si w nim sylab
wywouje cakiem inne pobudzenie
ni widzenie i zastanawianie si nad
znaczeniem sowa.

Koncepcja narzdzia, ktrym

potrafimy si posugiwa: obszar
poczony z somatyczn i wzrokow
kor sensoryczn, kor ruchow, a
wic blisko orodkw
przetwarzajcych sygnay o ruchu rki
i analizujcych wzrokowe sygnay
zwizane z ruchem.
Pojcia, nazwy rzeczownikowe i czasownikowe kodowane s w innych obszarach kory.

Uszkodzenia mog doprowadzi do zaniku zdolnoci posugiwania si jak kategori poj

jzykowych, np. poj rzeczy znanych bezporednio w odrnieniu od abstrakcyjnych nazw.
Rozumienie, wiedza, zakada zdolno do dziaania, pobudzenie kory ruchowej, pamici
epizodycznej, uycia danego sowa w sensie schematu senso-motorycznego, wic
reprezentacja poj musi aktywowa takie obszary.
W jaki sposb rozpoznajemy i nazywamy kolory?

Pojcia dotyczce kolorw i struktura barw s niezalene od kultury. Uszkodzenia kory

wzrokowej w obszarze V4 prowadz do utraty poj i wrae dotyczcych kolorw.

Nazwy kolorw kodowane s w obszarze tylnej kory skroniowej i dolnej ciemieniowej, lezje
tych obszarw wywouj zaburzenia fonologiczne.

Uszkodzenia zakrtu jzykowatego (przyrodkowa powierzchnia potyliczno-skroniowa)

prowadzi do anomii kolorw, braku kojarzenia nazwy i koloru przy normalnym widzeniu
kolorw, chocia pojcia i formy wypowiedzi s poprawne.

Wypowiedzenie sowa czy zdania wymaga aktywnoci obszarw ruchowych (orodka Broka i
kory przedruchowej) i inicjacji tego procesu przez zwoje podstawy mzgu.

Aleksja bez agrafii to niezdolno do czytania przy zachowanej zdolnoci kopiowania i

pisania sw.
Gone czytanie moe by moliwe, ale przy cichym nie pobudza si sens sw.
Ciche czytanie rozpowszechnio si prawdopodobnie pno [Saenger 1977), midzy 11-14
wiekiem, chocia wyjtki mogy pojawia si wczeniej (Eisenstein 1983). By moe
mechanizm semantycznego pobudzania mzgu bezporednio po identyfikacji grafemw mg
si najatwiej rozwin przez poczenie postrzegania i dziaania (mowy), ktr syszc
mona rozumie.
Wielu ludzi gono do siebie mwi, jest to uznawane za normalne zachowanie, chocia jest
te czstym objawem schizofrenii, jest te czste u dorosych z syndromem Downa.
Rozumienie poezji wymaga wikszej aktywnoci mzgu ni rozumienie prozy (M. Fischer,
Dundee).

Mylenie koncepcyjne opiera si na specyficznych aktywacjach mzgu, a sowa, pojcia,

maj istotn skadow w obszarach kodujcych ich form, gdzie trafia znaczna cz energii
(oscylacji neuronw) zwizanej z danym pobudzeniem.
U osb guchych, ktre ucz si jzyka migowego, reprezentacja symboliczna nie jest tak
jednoznaczna jak w przypadku osb syszcych, std skojarzenia poj s mniej precyzyjne
(McEvoy, Marschark, & Nelson, 1999).
Karen Emmorey (San Diego State Uni) zbada osoby posugujce si jzykiem migowym,
aktywacje mzgu s podobne jak u osb uywajcych jzyka mwionego.
Pojemno pamici roboczej dla dugich sw jest mniejsza ni dla krtkich, np. cyfry
walijskie s dugie wic mniej mona zapamita. Ograniczenie moe wynika z czasu
potrzebnego do wypowiedzenia zapamitanych sw czy cyfr w cigu 2 sekund (Marschark,
Mayyer 1998), co wie si z czasem spontanicznego zaniku aktywnoci neuronw.
Powtarzanie sobie zdania ma wic sens, utrzymuje aktywno odpowiednich wzorcw w
mzgu duej, dajc wiksze szanse na pojawienie si interesujacych skojarze.

"Mylenie to najtrudniejsza praca, zapewne dlatego tka niewielu si w ni angauje" (Henry

Ford).

Jzyk i komunikacja: Albert Mehrabian uwaa, e uczucia i nastawienia s tylko w

niewielkim stopniu przekazywane werbalnie, jego synna regua to: w ocenie na ile lubimy
dan osob liczy si w 7% sowa, 38% ton gosu i 55% wyraz twarzy i jzyk ciaa.
Jak smakuje durian? Jak to opisa komu, kto go nie probowa?
Jzyk nie pozwala zbyt precyzyjnie opisa obiektw lub wrae, ktrych nie znamy, suy
bardziej do wskazywania na stany mozgu, ktore umoliwaj zrozumienie.
Maryanne Wolf, Proust and the Squid: The Story and Science of the Reading Brain, Harper
2008.

14.3 Muzyka i mzgi

Instynkt muzyczny jest wrodzony.

piew ptakw i reakcje typu "stroszenia pirek" maj
wan funkcj zwizan z doborem pciowym.

Lateralizacja funkcji obu pkul widoczna jest ju u

niemowlt; najczstsze s preferencje lewouszne dla
muzyki i prawouszne dla mowy.
Mona wyrni pierwotn, wtrn i trzeciorzdow
suchow

Zwizek muzyki z emocjami jest wyrany.

Czy to wesoa czy smutna

melodia? Wiedz to nawet
osoby bez muzycznego
suchu.
Dlaczego we wszystkich
kulturach istnieje muzyka?
Spowodoway to wane
czynniki ewolucyjne.
Muzyka pomagaa zdoby
partnerk (partnera),
przekraczajc bariery.

Such absolutny jest rzadki,

ma go 1 osoba na 10.000. W
kulturach, ktre posuguj si
jezykiem tonalnym (np. chiskim czy wietnamskim) wystpuje znacznie czciej (por. Diana
Deutsch).
Amusia to niezdolno do okrelenia wzgldnej wysokoci dwiku, powtrzenia melodii;
zwykle prowadzi to do cakowitego braku zainteresowania muzyk.
Amusia prawie nie wystpuje tam, gdzie s jzyki tonalne.
piewanie ma dobroczynny wpyw na osoby z chorob Alzehimera, Parkinsona i inne,
pobudzajc emocje.
piewanie czy wybijanie rytmu ma wpyw na
synchronizacj procesw w mzgu (Clive Ballard,
King's College, London).

Wyobraenie melodii prowadzi do aktywacji kory

suchowej w tylnej czci grnego zakrtu
skroniowego prawej pkuli, co wida w
eksperymentach przy uyciu fMRI (Halpern et al.
2004).
Pojawienie si wyobraonego wraenia wymaga
aktywacji odpowiedniej kory zmysowej, ktra
analizuje w specyficzny sposb dane dochodzce z
receptorw; dziki takiemu pobudzeniu wtrne
obszary zmysowe mog dokona waciwej
interpretacji.
Podobnie dzieje si w przypadku wyobrae
wizualnych, ktre aktywizuj pierwotn kor
wzrokow.
Opis relacji przestrzennych przedmiotw i zwierzt aktywizuje kor ciemieniow.
Dranienie prdem kory zmysowej wywouje halucynacje.

Czy w konstrukcji muzyki w rnych regionach wiata s jakie niemienniki?

Podzia na dysonanse i konsonanse jest wszdzie podobny, chocia skale muzyczne s rne.
Koysanki maj wszdzie podobn struktur, powolne tempo, proste powtarzajce si
elementy.
Ani tamaryny ani marmozety nie wykazay preferencji dla konsonantw, mogc ywbiera
miejsca w labiryncie, w ktrych byo sycha rne akordy.
Zdradzaj natomiast preferencje do koysanek w porwnaniu z techno, prawdopodobnie z
powodu wolniejszego tempa.
Poniewa najbardziej preferuj cisz mona sdzi, e dwiki koysanek mniej im
przeszkadzay sysze inne dwiki, ktre zwierzta uwaaj za istotne.

Muzyka i mzgi (Wikipedia).

14.4 Matematyka i mzgi

Skdwiem,e2+2=4lub5>4?Zapamitaemimam
wraenie,erozumiem,etoprawda.
Rozumieniepojcialiczbnaturalnychmajdopewnego
stopniazwierzta.
Trzebasiorientowaczyliczbaprzeciwnikwjestwiksza
niczonkwstada.
Lwyatakujjelimajprzewagliczebn,potrafiwicoceni,e5>3.

Zaskoczeniem byo odkrycie, e plemiona Piraha i Munduruku znad Amazonki nie znaj
liczebnikw, nie potrafi liczy i nie odrniaj pudeka z rysunkiem 3 i 4 ryb, ale maj
pewne wyczucie wielkoci liczb (por. dyskusja na kocu).
Jzyk Piraha ma 3 samogoski i 8 spgosek, moe by zarwno mwiony jak i gwizdany (co
przydaje si w dungli).
Skadajcych si na niewiele ponad 50 sw, np. jedno na ojca i matk, brak okrele kolorw
- mona wic y prawie bez jzyka.
W efekcie nie maj tacw, muzyki, sztuki i religii.

Zaburzenia pata ciemieniowego po wylewie nie zaburzaj pamici, ale czasem nie pozwalaj
odpowiedzie na pytanie: czy 5 ley pomidzy 2 i 4?
Paty skroniowe odpowiedzialne s za pami faktw, np. tabliczki mnoenia.
Paty ciemieniowe konieczne s do wyobrania arytmetycznej, podobnie jest u zwierzt.

Neurony aktywne w czasie liczenia znajduj si w obszarze HIPS, czyli poziomego odcinka
bruzdy rdciemieniowej.
 Obszary mzgu aktywne w czasie rozwizywania rwna (Luna 2004)

Dyskalkulia to niezdolno do rozumienia liczb i poj matematycznych, np. oceny ktra

liczba jest wiksza.
Moe si wiza z trudnociami oceny upywu czasu, okrelenia kierunkw, porzdku
sekwencji zdarze, ruchw tanecznych i innych sekwencji.
Dyskalkulia rozwojowa jest obecnie rozpoznan chorob genetyczn.
Przegld rezultatw na temat mechanizmw liczenia w mzgu (Stanislas Dehaene).

Savant syndrome, syndrom sawanta, to niezwyke zdolnoci arytmetyczne, pamiciowe,

artystyczne czy ruchowe osb upoledzonych.
Oliver Sacks opisa autystycznych braci dla ktrych przyjemnoci byo "widzenie liczba
pierwszych".
Zdolnoci wynikaj prawdopodobnie ze specjalizacji kory kosztem innych funkcji.
Sawanci s "niewolnikami algorytmu", nie potrafi si adoptowa, w wikszoci przypadkw
cierpi na jak form autyzmu.
Rdiger Gamm jest niezwykym przykadem zdolnoci sawanta, ktry odkry swoje zdolnoci
w wieku 21 lat. W odrnieniu od innych sawantw potrafi stosowa swoje zdolnoci do
nowych zada.
Sawantw bada si midzy innymi w Center for the Mind w Sidney; stymulacje za pomoc
pola magnetycznego (TMS) wywouj u niektrych ludzi zblione efekty.

Czym jest to wraenie "wiem, rozumiem"?

Prawdopodobnie pobudzeniem ukadu nagrody (pata czoowego) po prawidowo
wykonanym dziaaniu, pomagajcym stwierdzi, e mzg gotowy jest na now porcj
informacji.
Mona pamita tabliczk mnoenia, ale nie mie poczucia, e zna si prawidow
odpowied.

14.5 Talent

Czymjesttalent?Zdolnocilubtalentoznaczajatwoosigniciawysokiegopoziomukompetencji
wjakiejdziedzinie.Talentzaleyodrozwojuiwsppracyspecyficznychobszarwmzgu,dlatego
moedotyczywybranychdziedzininiejesttosamyzoglninteligencj(widatoszczeglnew
przypadkusawantw).Dorozwojutalentupotrzebnajestsilnamotywacja,kombinacjazachowa
celowychisprawnocimechanizmwpercepcji,ktreniezalebezporednioodwoli.

Spekulacje: podstawow rol wydaje si tu gra wyobrania. Odrnia si amuzj czuciow i

amuzj ruchow lub motoryczn (niezdolno do produkowania muzyki). Amusia jest
skorelowana z problemami wyobrani przestrzennej, np. Katie M Douglas, David K Bilkey,
Amusia is associated with deficits in spatial processing, Nature Neuroscience 2007.
W tym artykule pokazano, e osoby z amuzj gorzej radz sobie z rotacj mentaln (np. gr w
tetrisa), ale za to wykazuj mniejsz interferencj przy wykonywaniu jednoczesnsm dwch
czynnoci wymagajcych wyobrani suchowej i przestrzennej.
Wyobrania moe funkcjonowa doskonale w obszarze abstrakcyjnych poj czy
sowotwrstwa, ale nie wizualnym czy muzycznym.

Mozart sysza wewntrznie melodie, po prostu spisywa to, co wytwarza jego mzg.
Nie kady potrafi przypomnie sobie szczegowo jaki obiekt, przechowujc w pamici np.
wyobraenie melodii, lub znajomej twarzy.
Trudnoci w odtworzeniu jak i wyobraeniu sobie w szczegach nowych obiektw
(wizualnych, dwikowych, ruchowych) mog wynika z niedostatecznie silnych pobudze
wstecznych kory zmysowej.
W tej sytuacji jeli pamitam melodi bd sysza, czy zostaa wybrana waciwa nuta, ale
nie bd mg jej wskaza lub nazwa; osoby obdarzone absolutnym suchem potrafi nazwa
kad nut, a osoby ze zwykym suchem muzycznym potrafi nazwa kolejn nut,
pamitajc interwa.

Wydaje si wic, e naley rozrni such zwizany z rozpoznawaniem (projekcje wstpne),

od tego zwizanego z odtwarzaniem lub wyobraaniem (projekcje wsteczne).
Jeli u kogo szwankuje ten pierwszy to nie jest zainteresowany muzyk i nie ma szans by si
czegokolwiek nauczy.
Jeli tylko wsteczne sprzenie szwankuje to ma si trudnoci z wyobraeniem, wic nie ma
talentu od grania, chocia mona lubi muzyk.
Podejrzewam, e powinno to by wida w potencjaach wywoanych przez reakcj na kolejne
dwiki prostej melodii.

Osoby, ktre mog sobie wyobrazi i przypomnie dwiki generuj odpowiednie

oczekiwania i grajc na instrumencie mog na tej podstawie wykonywa odpowiednie ruchy.
Prawdopodobny schemat pobudze: (tylna kora skroniowa i ciemieniowa - wybrania) =>
pierwotna kora suchowa => kora przedruchowa.
Rwnolegle: kora ciemieniowa => kora przedruchowa.
Amuzja wyobraeniowa osabia pierwsz drog, ale druga jest czynna, wic chocia nie
syszy si wewntrznie to mona gra nie majc pojcia co z tego wyjdzie, z punktu widzenia
wiadomoci jest si jedynie suchaczem.

14.6 Humor

Naczympolegapoczuciehumoru?Jakajestfunkcjamiechu?
Humorwystpujewewszystkichkulturach,chociasoczywisterniceiniewszystkichmieszyto
samo.
miechniemusiwizasizhumorem,moebywynikiemaskotek,podobnereakcjewidau
zwierztnawetszczurymajaskotki!

arty: pobudzaj oczekiwania, napicie, konczc si zamian

oczekiwanej interpretacji na inn, rwnie logiczn.
Podobnie do reakcji wynikajcej z procesw twrczych przy
szukaniu wyjcia z impasu spowodowanego anomali.
miech to sygna spoeczny pokazujcy, e anomalia jest
trywialna, alarm jest faszywy.
Jeli napicie ronie to zamiast rozadowania przez miech moe
skoczy si strachem.
Jeli kto polizgnie si na skrce od banana to nas mieszy; jak
rozbije gow to nie, wkraczaj mechanizmy empatii.

askotki: pocztkowo strach ale potem reakcja zawiadamiajca

- nic gronego si nie dzieje.
Niektrzy nie mog przezwyciy strachu przed askotaniem.
Nie mona si samemu poaskota, tak jak trudno si samemu nastraszy, zbyt dobrze
przewidujemy rezultaty swojego dziaania.

Trzy gwne obszary odpowiedzialne za humor:

Poznawcze: kora przedczoowa, pozawala zrozumie sens artu.

Ruchowe: miech inicjowany jest przez dodatkowe pole ruchowe.
Afektywne: jdro pleace zaangaowane jest w ekspresj emocji.

Asymbolia blu: uszkodzenie pocze kory wyspy z kor zakrtu obrczy uniemoliwia
prawidow interepretacj sygnaw czuciowych.
W efekcie sygnay blu nie s interpretowane, nie wywouj negatywnych reakcji, mog
nawet wywoa miech.
Niektre osoby maj tendencj do reagowania umiechem obserwujc tragiczne sytuacje.

Literatura

M.L. Anderson, Neural re-use as a fundamental organizational principle of the brain.

Behavioral and Brain Sciences (in press)
N.C. Andreasen, The Creating Brain: The Neuroscience of Genius. Dana Press,
2005.
T.A. Klein, M. Reuter,D.Y. von Cramon,M. Ullsperger, Genetically Determined
Differences in Learning from Errors. Science 318, 1642 (2007); Comment: Science 11
July 2008: Vol. 321. no. 5886, p. 200
 Elizabeth L. Eisenstein, The Printing Revolution in Early Modern Europe, Cambridge
University Press, 1983.
Paul Saenger, Space Between Words: The Origins of Silent Reading. Stanford Uni.
Press, 1997.
The Neuro-Cognitive and Emotional Roots of Mathematics
Extraordinary People: Understanding Savant Syndrome.
Functional neural anatomy of talent, The Anatomical Record Part B: The New
Anatomist (2004).
A.H. Modell, Imagination and the Meaningful Brain, MIT Press 2003
C.A. Pickover, Strange Brains and Genius. Plenum Trade 1998.
K. Stein, The genius engine. J. Wiely 2007


14.7 Inteligencja i geniusz

Temat ten ju czciowo omwilimy

w 10.4.

Za ojca psychometrii mona uzna

Francisa Galtona (zajmowa si
rwnie biometria, w tym odciskami
palcw).
Rozkad wartoci wspczynnika
inteligencji jest w przyblieniu
rozkadem Gaussa o rednie 100 i
wariancji 15, a to znaczy, e ma due
odchylenia od redniej.
rednia co pokolenie moe zwikszy
si nawet o 10 punktw - jest to efekt
Flynna, ktry wynika prawdopodobnie zarwno z poprawy warunkw zdrowotnych, lepszego
odywiania, bogatszego rodowiska (np. zabawek) i wychowania dzieci rozbudzajcego
aktywnoc intelektualn.
Ok. 2/3 osb w rozkadzie Gaussa ma IQ w przedziale [85,115], a 96% w przedziale [70,130],
a wiec 1/6 ma IQ powyej 115 a 2% powyej 130.

Wyniki roni si do istotnie dla rnych populacji. Wrd najbardziej inteligentnych ludzi
przewaaj obecnie Azjaci (dla IQ>200 prawie wyacznie).
Trudno wyciga jednoznaczne wnioski z takich bada bo zbyt wiele czynnikw wpywa na
wyniki (np. populacja hiszpaskojzyczna w USA nie jest reprezentatywna bo dominuj w
niej najbiedniejsi emigranci o niskim IQ).
Wielu geniuszy cierpi na upoledzenia specyficznych funkcji, mona wic by geniuszem w
jednej dziedzinie a w innych zupenie sobie nie radzi.
Istnieje korelacja pomidzy geniuszem a szalestwem: ewolucja eksperymentuje na lepo
(Andreasen 2005; Pickover 1998).
A 80% wrd najbardziej uznanych pisarzy cierpi z powodu zaburze emocjonalnych i
zaburze najstroju, poeci czsto z powodu cyklofrenii (Andreasen 2005).

Charakter, osobowo.
Powtarzenie pomyek, upr, zwizne jest z mutacj A1 receptorw dopaminowych D2, co
wpywa na interakcje przyrodkowej kory przedczoowej (pMFC) z hipokampem (Ullsperger,
Klein, 2007, 2008).

14.8 Kreatywno

Kreatywno: jeli mamy sie neuronow, nauczon regularnoci dla prostych elementw:
liter, fonemw, morfemw, prefiksw i sufiksw w danym jzyku to mamy przestrze, w
ktrej dziaaj procesy torowania (prymowania).
Procesy te mog pobudzi fragmenty reprezentacji na tyle, by przez ich przypadkowe
poczenia w wyniku fluktuacji, przechodzenia fal EEG, zacza dziaa wyobrania, czyli
pojawiay si silniej zsynchronizowane fragmenty.
Filtrowanie tych pobudze dokonuje si dziki skojarzeniom fonologicznym, semantycznym i
emocjonalnym, dajc dostp do pamici roboczej, poprzez procesy typu "zwycizca bierze
wikszo".
Kreatywno = substrat (nauczone sieci) + wyobrania (fluktuacje) + filtrowanie
(emocje i skojarzenia).
Dziki temu moemy tworzy i rozumie cakiem nowe sowa, ale rwnie analizowa i
tworzy obrazy, wyobraa sobie nowe smaki itd.
Mona to znazwa prost kreatywnoci, z ktrej korzystamy bez przerwy.
Chocia moliwe s inne formy kreatywnoci s one bardzo rzadkie i nie jest rzecz jasn,
czy nie da si ich wyjani w ten sam sposb.
Przykadem mog by nietypowe twierdzenia i dowody Ramanujana w matematyce (analizy
dokona J. Rehling w pracy doktorskiej "Letter Spirit (Part Two): Modeling Creativity in a
Visual Domain". Indiana University, 2001).
Nowe kierunki sztuki rozpatrywa mozna jako eksploracj moliwoci ukadu nerwowego,
tak jak robi si to w ramach neuroestetyki.

Procesy wgldu (Eureka) s rwnie opisane w tych referatach.

Prace na temat kreatywnoci s na stronie projektu komputerowej kreatywnoci.

Literatura

M.L. Anderson, Neural re-use as a fundamental organizational principle of the brain.

Behavioral and Brain Sciences (in press)
N.C. Andreasen, The Creating Brain: The Neuroscience of Genius. Dana Press,
2005.
T.A. Klein, M. Reuter,D.Y. von Cramon,M. Ullsperger, Genetically Determined
Differences in Learning from Errors. Science 318, 1642 (2007); Comment: Science 11
July 2008: Vol. 321. no. 5886, p. 200
Elizabeth L. Eisenstein, The Printing Revolution in Early Modern Europe, Cambridge
University Press, 1983.
Paul Saenger, Space Between Words: The Origins of Silent Reading. Stanford Uni.
Press, 1997.
The Neuro-Cognitive and Emotional Roots of Mathematics
Extraordinary People: Understanding Savant Syndrome.
Functional neural anatomy of talent, The Anatomical Record Part B: The New
Anatomist (2004).
A.H. Modell, Imagination and the Meaningful Brain, MIT Press 2003
C.A. Pickover, Strange Brains and Genius. Plenum Trade 1998.
K. Stein, The genius engine. J. Wiely 2007
 15.1 Wola i podejmowanie decyzji

Eksperymenty z "jasnowidzcym rzutnikiem" Greya Waltera (1963): sygna z kory M1

bezporednio sterowa rzutnikiem, uczestnicy eksperymentu mieli wraenie, e maszyna
przewidziaa ich decyzj o zmianie slajdu zanim sami sobie j uwiadomili.

Eksperymenty Benjamina Libeta pokazuj, e

interpretacja decyzji i dziaa podjtych przez mzg
wymaga czasu: wola nie jest czynikiem sprawczym
tylko sygnaem wewntrznym odnoszcym podjte
dziaanie do modelu "ja".

Czy w takiej sytuacji najpierw powinnimy

odczuwa draenie palca lewej rki czy prawej, na
skutek draenia kory M1?
Sygna z palca musi najpierw dotrze do kory ale
ma odpowiedni struktur i jest odczuwany w cigu 0.1-0.2 sekundy.
Obserwacja potencjaw gotowoci RP 300 ms przed wraeniem podjcia decyzji o
naciniciu przycisku, najpierw s plany ruchu, potem decyzja a nie odwrotnie.
Od pobudzenia kory do wiadomego wraenia upywa 0.5 sekundy, a wic 0.3-0.4 sekundy
duej!
Stymulacja kory elektrod wymaga koo 0.5 sekundy zanim sobie jej nie uwiadomimy.
Stymulacja wzgrza te wymaga 0.5 sekundy ale jest odczuwana jako zaczynajca si po 0.2
sekundy.

Przy ruchu palca wida wzrastanie

aktywnoci kory
(Bereitschaftspotential) ruchowej
nawet na 1-2 sekundy przed ruchem.
Mzg potrzebuje czasu na
"zinterpretowanie" tego, co si w nim
dzieje (skojarzenie, umieszczenie w
kontekcie), krotkie przypadkowe
pobudzenia nie s warte interpretacji,
zbyt atwo si pomyli.

W badanich fMRI wykryto w patach

czoowych obszary, ktre jeszcze
wczeniej planuj dziaanie; ich
analiza pozwala na przewidzenie prostych decyzji nawet na 10 sekund przed ich "wiadomym
podjciem"!
Moe nie da si chcie, ale mona niechcie, blokujc dziaania?
Wola ma prawo weta? Wtpliwe, to tylko konkurencja dwch procesw, np. chc, ale boj
si.

Dowiadczenia z przezczaszkow stymulacj magnetyczn (TMS): chocia 80% razy

wybieramy stymulowan rk, wybr odczuwany jest jako wolny (Wegner 2002).
Stymmulacja prawego brzuszno-bocznego pata przedczoowego (DLPFC) wpywa te na
skonno do podejmowania ryzyka.

W ostatnich latach jest wiele bada nad poczuciem

dziaania czy sprawstwa (sense of agency): skd
wiem, e to ja dziaam? Czy to bya moja decyzja?
Eksperymenty z neuroobrazowaniem i obserwacje
osb z zaburzeniami wskazuj na zangaowanie
tylnej kory ciemieniowej (PPC), obszarw w
pobliu skrzyowania skroniowo-potylicznego
(TPJ, temporoparietal junction), zwaszcza w
prawej pkuli, w rozrnianie dziaa
zaincjowanych przez siebie i przez innych.
Uszkodzenia tego obszaru powoduj trudnoci w
rozpoznawaniu swoich czci ciaa, anosognozj,
somatoparafreni; w zespole obcej rki osoba ma wraenie, e poraona rka jest sprawna, ale
jej dziaanie nie jest wynikiem jego woli.
wiadomo wasnego dziaania (np. rysowania dojstikiem) zwizana jest te z aktywnoci
przedniej czci kory wyspy (AIC), a wiadomo biernego uczestnicta, w ktrym inna osoba
wykonuje ruchy, z aktywacj dolnej kory ciemieniowej (IPC).
AIC: integracja wielomodalnych informacji zmysowych zwizanych z wasnym
wolicjonalnym dziaaniem.
IPC: reprezentacja ruchu w ukadzie niezalenym od wasnego pooenia? Odgrywa wan
rol w integracji informacji zmysowych o rnych modalnociach, odnoszcych si do
pooenia ciaa i manipulacji obiektami.

M. Desmurget et al, Movement Intention After Parietal Cortex Stimulation in Humans.

Science 324, 811-813 (2009).
Stymulacja za pomoc elektrody kory w polach ciemieniowych (pola Brodmanna 7, 39, i 40)
po stonie prawej wywouje silne poczucie wiadomej chci poruszenia rki, nogi czy stopy, a
lewej ust i chci do mwienia.
Zwikszona sia stymulacji wywoaa nie tylko ch, ale i przekonanie, e dane dziaanie
zostao wykonane - pacjenci pytali si "co powiedziaem", chocia napicie mini nie
wykazao ich aktywnoci.
Stymulacja kory przedruchowej wywouje ruchy mini, ale pacjenci zaprzeczaj, e je
poruszali.
15.2 Decyzje

Jak mzg podejmuje decyzje?

Informacje ze zmysw pozwalajce na wybr rnych form dziaania s stopniowo scalane w
pacie ciemieniowym, np. informacje okrelajce preferencje ruchw oczu.
W eksperymentach skojarzeniowych obrazw twarzy i miejsc z rnymi ruchami rk i oczu
(relacje ustalono arbitralnie) pokazano, e kora ciemieniowa wyliczaa preferencje do
odpowiednich dziaa, nie tyle w wyniku postrzegania co integracji infromacji zmysowej z
podejmowaniem decyzji.
Konkluzja: w podejmowaniu arbitrarnych decyzji porednicza sensomotoryczne mechanizmy
uwarunkowane kontekstowymi skojarzeniami.
A. Tosoni, G. Galati, G-L. Romani, M. Corbetta, Sensory-motor mechanisms in human
parietal cortex underlie arbitrary visual decisions. Nature Neuroscience, online: 9 November
2008 | doi:10.1038/nn.2221

Czy jestem wiadomy tego, co dzieje si w tej chwili czy tego, co dziao si uamek sekundy
wczeniej?
Reakcje automatyczne, takie jak odzyskanie rwnowagi na schodach, czy odsunicie rki od
gorcego naczynia s uwiadamiane dopiero po ich wykonaniu (por. Suzan Blackmore).
Dokadniejsza obserwacja swoich reakcji pokazuje, e uwiadamiane "teraz" to zdarzenia,
ktre zaszy chwil wczeniej
15.3 Ja w mzgu

Gdzie dokadnie jest moje "ja" w mzgu?

Skomplikowana reprezentacja, bo "ja" ma
wiele aspektw.
Oceny odnoszce si do siebie i bliskich
osb rni si w sposobie aktywacji
grzbietowej przyrodkowej kory
przedczoowej (DMPFC) i przedniej czci
kory zakrtu obrczy (AC).
Reprezentacja neuronalna ja odrnia
si od reprezentacji innych osb, chocia
jest podobna do reprezentacji osb
bliskich.
Ja w relacji do innych = moja rola
spoeczna, gwnie zajmuje si tym przyrodkowa kora okooczoodoowa (OMPFC).

Korowe struktury przyrodkowe, (Cortical Midline

Structures, CMS), s siedliskiem procesw
odnoszcych si do ja w testach werbalnych,
przestrzennych, emocjonalnych, rozpoznawania
twarzy.
Dobrze ukryte, rzadko ulegaj uszkodzeniom,
porednicz w komunikacji pomidzy ukadem
limbicznym, pniem mzgu i kor.
Proto-ja: ciao, autobiograficzne ja:
pami; spoeczne ja: relacje.
Eksperymenty robi si badajc
aktywno struktur mzgu w sytuacjach
emocjonlanych odnoszcych si do "ja"
lub innych, wspomnieniach, lokalizacji
przestrzennej, relacjach spoecznych,
prezentacji twarzy i zdj swoich i
innych.
Reprezentacja tych poj jest do
rozproszona w CMS.
15.4 Moralno

Czy moralno to kwestia posuszestwu nakazom spoecznym czy religijnym?

Neuroetyka to nowa nauka zajmujca si biologicznymi podstawami moralnoci oraz
problemami etycznymi stwarzanymi przez rozwj neuronauk.
Tradycyjnie decyzje etyczne wie si z woln wol.

Decyzje moralne s wynikiem wsppracy licznych obszarw mzgu: rozumownaia ale i

emocji (zwaszcza w przypadku osobistych decyzji).
Podstaw moralnego zachowania jest empatia, zdolno do rozumienia stanw umysw,
przekona i odczu innych ludzi.
Podstaw empatii jest zdolnoc do wsp-odczuwania, dziki takim mechanizmom jak
neurony lustrzane (wielomodalne).

Autyzm lub zesp Aspergera czsto wi si z brakiem empatii, co moe wynika z braku
"teorii umysu", czyli zrozumienia stanw wewntrznych innych ludzi.
Osoby psychopatyczne nie maj problemw z teori umysu, potrafi udawa emocje i
zainteresowanie, jednak nie odczuwaj empatii, nie zachowuj si wic moralnie.
Wida to w obrazach aktywnoci ich mzgu, Nature 12/2007); wyrane zmiany stwierdzono
w aktywnoci kory oczoodoowej i przedniej brzusznej czci kory skroniowej.

Odczuwanie empatii wie si z silnymi pobudzeniami przedniej czci kory zakrtu obrczy
(ACC), im silniejsze subiektywne odczucia tym silniejsze pobudzenie.

Czy naley w takim przypadku uzna psychopatw za chorych, czy brak reakcji emocjonalnej
mzgu wystarczy by usprawiedliwi zbrodnie?
Poczucie winy, strach przed kar za grzechy (chiskie pieka maj a 9 krgw), lub strach
przed wizieniem moe w lejszych przypadkach powstrzyma ludzi od niemoralnych
dziaa, ale na psychopatw nie ma wpywu.
Uniwersytet Stanford otrzyma 10M$ na temat "Integracja prawa z wynikami neuronauk".
Pojawia si nowa ga kognitwywistyki - neuroprawo.
Inne przykady zaburze o charakterze moralnym:
Schadenfreude, czyli odczuwanie rado z czyjego niepowodzenia.
Sadyzm, w ktrym czerpie si satysfakcj seksualn z obserwacji czyjego cierpienia.
Masochizm, w ktrym czerpie si satysfakcj seksualn z wasnego cierpienia.
Sadyci maj zmiany w aktywnoci prawego pata skroniowego, ktre mog by wynikiem
zaburze rozwoju (np. w wyniku sabego dopywu tlenu) w okresie prenatalnym lub
niemowlcym.
Zwizki sadomasochistyczne rzadko (?) kocz si trwaym kalectwem.

Liczne dewiacje seksualne s rezultatem zaburze rozwojowych mzgu i mog by

ewolucyjnym artefaktem - cen ewolucji jest dua rnorodno, a wic odchylenia zarwno
pozytywne jak i negatywne.
Ludzkie zainteresowania i skonnoci s bardzo rnorodne, czemu w sferze seksualnej
miaoby by inaczej?
Co naley kara, a co mona jeszcze tolerowa? Czy odkrycie jednoznacznych dowodw na
to, e genetyczne lub rozwojowe czynniki odpowiedzialne s za odmienne skonoci
zwikszy tolerancj?
W Holandii powstaa partia dca do legalizacji pedofilii ... co z tym zrobi?
Czy naley bada genomy i mzgi ludzi by okreli ich skonnoci do odmiennych
zachowa?

Zagadnienia moralnoci s obecnie intensywnie dyskutowane w rodowiskach prawnikw,

psychiatrw i neuronaukowcw.
Niezalenie od wyniku, nie da si duej patrze na zachowanie ludzkie przez pryzmat
redniowiecznych i staroytnych koncepcji.
Spoeczne neuronauki (social neuroscience) to nowa dziedzinia analizujca spoeczne i
afektywne aspekty zachowania w relacji do mzgu.
Na ile nasze wybory s zdeterminowane budow mzgu (czciowo wynikajc z genetyki), a
na ile s autonomiczne?
To pytanie o to, do jakiego stopnia model wewntrzny "ja" i jego relacji do wiata,
powstajcy w oparciu o istniejcy mzg, moe go zmodyfikowa.
Nawet skonnoci do wyborw religijnych czy politycznych mog by uwarunkowane przez
budow mzgu: konswerwatyci trzymaj si bardziej utartych ram i gorzej ni liberaowie
radz sobie w sytuacjach koniecznoci utrzymywania dwch opcji (niejednoznacznoci
sytuacji), dostosowania si do zoonych sytuacji, nowoci.
Libreralizm koreluje si z silniejsz aktywnoci przednij czsci zakrtu obrczy,
wraliwoci na sygnay wymagajce zmiany
nawykowych zachowa.

Eksperymenty z poczuciem moralnoci w

laboratorium Marka Hausera na Harwardzie:
Moral Sense Test.
W cigu dwch lat okoo 100,000 osb z 120
krajw, w wieku 13 do 70 lat, wypenio ankiet.

Czego si z tego dowiedzielimy?

Przykad z tramwajem: jeli bdzie dalej jecha to
zabije 5 osob, moemy przestawi dwigni,
wtedy zabije tylko jedn osob na drugim torze.
Na przestawienie dwigni decyduje si 89% osb,
tylko 11% nic nie robi.
Jeli jednak nie wystarczy przestawienie dwigni
ale trzeba zepchn z mostu na tor grubasa, ktry
zatrzyma tramwaj, tylko 11% osob jest skonnych
to zrobi, uwaajc, e jest to moralnie
uzasadnione.

W rnych wersjach takich eksperymentw ustalono, e obowizuj trzy zasady, chocia

wiele osb nie potrafi ich wiadomie wyartykuowa.
Zasada intencjonalnoci: szkoda jako rodek do celu jest moralnie gorsza ni szkoda bdca
efektem ubocznym tego celu.
Zasada dziaania: szkoda wywoana przez dziaanie postrzegana jest jako morlanie bardziej
naganna ni szkoda wywoana przez zaniechanie.
Zasada kontaktu: szkoda wywoana przez bezporedni kontakt fizyczny jest oceniana gorzej
ni szkoda wywoana przez porednie dziaanie.

Odpowiedzi byy podobne, niezalenie od pci, wieku, poziomu wyksztacenia, narodowoci,

grupy etnicznej czy religii.
Nawet zbieracko-myliwskie spoecznoci indian Kuna, majce niewielki kontakt z kultur
zachodni, maj podobne oceny moralne, jednake rnice w odpowiedziach s znaczne,
zamiast 11% ludzi 45% odpowiedziao, e zepchnicie osoby jest dopuszczalne.
Wikszo badanych nie potrafia racjonalnie uzasadni przyczyn swoich wyborw (Hauser i
inn, 2007).

Podobne dowiadczenia planowane s w Canine cognition lab z psami.

15.5 Mio

Neuronalne korelaty towarzyszce rnym formom mioci badano gwnie na zwierztach,

ale wwczas moliwa jest tylko ograniczona ekstrapolacja takich wynikw.
Zarwno mio romantyczna jak i matczyna wie si z przeduaniem gatunku, a wic
kluczowymi funkcjami biologicznymi; zdobywanie partnera i opieka nad potomstwem
wymaga duego wysiku, nic wic dziwnego, e musz to by funkcje pobudzajce ukad
nagrody.
Obydwa rodzaje mioci aktywuj specyficzne regiony mzgu jak i wsplne obszary ukadu
nagrody, zawierajce liczne receptory oksytocyny i wazopresyny, zwikszajc motywacj do
przezwycienia trudnoci.
Zblienie i skupienie nad wybranym partnerem wymaga te przeamania pewnych barier,
dlatego hamowane s regiony zwizane z negatywnymi emocjami, spoecznymi ocenami i
ocen intencji i emocji innych ludzi.
Korelaty mioci romantycznej: skanowano za pomoc fMRI mzgi osb zakochanych
pokazujc im zdjcia przyjaci i zdjcia ukochanych osb.
Pobudzaniu ulegay orodki zaangaowane w analiz i ekspresj emocji:

Neurochemia mioci.

Kawabata i Zeki (2008) zbadali korelaty neuronalne podania, pokazujc badanym

zdarzenia, przedmioty i osoby. Atrakcyjno bodcw bya skorelowana z aktywacj ukadu
nagrody mzgu niezalenie od kategorii tych bodcw. Nie znaleziono natomiast aktywacji
specyficznych obszarw dla mao atrakcyjnych bodcw. Autorzy sugeruj, e wzgldna
aktywacja kory zakrtu obrczy w stosunku do kory oczodoowej-czoowej zwizana jest ze
stopniem atrakcyjnoci lub jej brakiem.

Mio matczyna.

Bartels & Zeki, 2004: (a,b) Rnice aktywacji przy ogdaniu wasnego dziecka wzgldem
innych znajomych dzieci.
(c) Rnice aktywacji przy ogdaniu wasnego dziecka dorosych przyjaci.
aC =anterior cingulate cortex; aCv = ventral aC; C = caudate nucleus; F = frontal eye fields;
Fu = fusiform cortex; I = insula; LPF = (ventral) lateral prefrontal cortex; occ = occipital
cortex; OF = orbito-frontal cortex; Tha = thalamus; S = striatum (consisting of putamen,
caudate nucleus, globus pallidus); PAG = periaqueductal (central) gray; SN = substantia
nigra.
Mio romantyczna

Bartels & Zeki, 2004: Aktywacje mzgu dla mioci matczynej i romantycznej: pola o
obnionej aktywnoci.
A = amygdaloid cortex, pc = posterior cingulate cortex, mp = mesial prefrontal/paracingulate
gyrus; mt = middle temporal cortex; op = occipitoparietal junction; tp = temporal pole
Aktywno skupia si w regionach posiadajcych du gsto receptorw oksytocyny i
wazopresyny.

Bartels & Zeki, 2004: Rnice i podobiestwa aktywacji mzgu dla mioci matczynej i
romantycznej, regiony podwyszonej aktywnoci.
Mio matczyna wie si z podwyszon aktywnoci obszarw rozpoznawania twarzy,
oraz brakiem aktywnoci podwzgrza, ktre jest silnie pobudzone w przypadku mioci
romantycznej i aktywnoci seksualnej.

Czemu mio wie si z eufori i trudno j opisa? Silne pobudzenie ukadu nagrody,
wydzielanie duych iloci dopaminy, prowadzi do takie interpretacji wewntrznej tego stanu
mzgu.
Podobne obszary pobudzane s przez opioidy, w tym endorfiny.
Wzrost poziomu dopaminy zwizany jest z obnieniem poziomu serotoniny; taki obniony
poziom jest typowy dla pacjentw z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi (mio bliska
jest obsesji).
Intensywno uczu romantycznych wie si z poziomem czynnika wzrostu nerww (NFG),
ktry po roku wraca do normalnego poziomu. Rita Levi-Montalcini, ktra za odkrycie NFG
dostaa nagrod Nobla i w wieku 100 lat jest nadal aktywna, pobiera NFG w kroplach do
oczu. Dopiero w 2009 roku pojawiy si pierwsze prace o skutecznoci takiej terapii w
regeneracji nerwu wzrokowego.

Norniki preriowe s monogamiczne (tylko 5% gatunkw ssakw jest monogamiczna) a ich

kuzyni, norniki kowe, nie tworz trwaych zwizkw.
Jest to zwizane z receptorami wazopresyny V1aR, ktrych grski akowy ma znacznie mniej
(zwaszcza w brzusznej czci gaki bladej). Blokada oksytocyny i wazopresyny u nornika
preriowego powoduje seksualn rozwizo, wstrzykiwanie tych neurohormonw
wysterylizowanym chomikom prowadzi do utrzymywania zwizkw monogamicznych.
Do tworzenia par konieczny jest te sprawnie dziaajcy mechanizm nagrody, gdy blokada
receptorw dopaminowych zapobiega tworzeniu par.

Semir Zeki (2008) uwaa, e o mioci i stanach zwizanych z tym uczuciem moemy
dowiedzie si wiele rnie studiujc literatur dotyczc romantycznej i matczynej mio,
opisujc ludzkie dowiadczenie.

Przydaby si dobry schemat mzgu na ronych poziomach szczegowoci, to tylko stary

szkic:

Literatura

Neuroethics: Mapping the Field (ksika w PDF)

Gazzaniga, M. S. (2005). The Ethical Brain. The Dana Press.
Pinker: Tabula rasa. Spr o natur ludzk, GWP 2005.
Konsekwencje bada nad mzgiem - Brain Ethics.

Polityka i neuroscience: Amodio i inni, Neurocognitive Correlates of Liberalism &

Conservatism. Nature Neuroscience 10, 1246-1247 (2007).
Carney i inni, The Secret Lives of Liberals and Conservatives, i inne prace.
Struktura osobowoci i procesy kognitywne.
Prace S.D. Gosling i innych na temat osobowoci w kontekcie spoecznym.

Podejmowanie decyzji: C.S. Soon, M. Brass, H-J. Heinze and J-D. Haynes, Unconscious
determinants of free decisions in the human brain. Nature Neuroscience. 13 April 2008. doi:
10.1038 / nn.2112

Mio:
Zeki S, Romaya JP (2008) Neural Correlates of Hate. PLoS ONE 3(10): e3556.
doi:10.1371/journal.pone.0003556
Zeki S, Splendors and Miseries of the Brain: Love, Creativity, and the Quest for Human
Happiness. Wiley-Blackwell 2008
Hulme O.J, Friston K.F, Zeki S. (2008) Neural Correlates of Stimulus Reportability. Journal
of Cognitive Neuroscience 21: 1602-1610.
Kawabata H, Zeki S (2008) The Neural Correlates of Desire. PLoS ONE 3(8): e3027.
doi:10.1371/journal.pone.0003027

Referaty na temat kreatywnoci:

Umys i sztuka w wiecie rzeczywistym i wirtualnym. Kreatywny sztuczny mzg.

Wirtualny wiat fikcji, sztuki i fantazji (PPT 4.2 MB).
Twrczo, Intuicja, Mzgi i Komputery.
Twrczo, Mzgi i Komputery (PPT 1.9 MB).
 16. Neurokognitywna teoria wiadomoci

Nie masz pojcia jak dziaa telefon komrkowy, a chcesz zrozumia, jak dziaa Twj mzg i
skd si bierze wiadomo?
Chyba artujesz ...

wiadomo jest bardzo mglistym pojciem, std jest tu mnstwo nieporozumie.

Czy warto zajmowa si definicj wiadomoci? Czy naprawd bez definicji nie wiemy, o
czym mwimy?
Portal "Ciao i umys Wikipedii.

John Locke: wiadomo to percepcja tego, co dzieje si we wasnym umyle.

wiadomo jest rezultatem moliwoci posiadania
wrae i posiadania przekona, e si ma te
wraenia.

Problem z definicjami: wiadomo uywana jest

w zbyt wielu znaczeniach, w rnych jzykach
inaczej.
Nikomu nie udao si zdefiniowa w peni poj
naturalnych, nawet takich jak krzeso,
podstawowych koncepcji, takich jak czas i
przestrze, czy gazi nauki, np. biologii czy fizyki.
Prba zdefiniowania poj takich jak umys czy
wiadomo skoczy si jaow dyskusj.
Nawet jeli nie mona w peni zdefiniowa
wiadomoci, to warto stara si przynajmniej
zawzi znaczenie pojcia.
W szczeglnoci mona anlizowa i wykonywa
konkretne dowiadczenia, w ktrych badani staj
si w pewnym momencie wiadomi podawanych
bodcw; jeli jaka teoria nie odwouje si do
konkretnych dowiadcze jest bezuyteczna; w tej
dziedzinie jest wiele takich prb, ktre zaju si
jak abstrakcyjn "wiadomoci", a nie
konkretnymi dowiadczeniami.

W jaki spob mona opisywa umys?

Psychologia introspekcyjna do czasw behawioryzmu prbowaa to ustali bez wikszego
skutku.
Fenomenologia na pocztku XX wieku prbowaa opisa to, co bezporednio dane, wiat
wewntrzny.
Najlepiej cechy umysu opisaa Abidharma, psychologia Buddyjska, wyliczajca 52 stany
mentalne i liczne stany wiadomoci.
Niestety nie cakiem przekada si to na wspczesne pojcia, analizy robiono z punktu
widzenia etyki.
Wspczesna prba: Describing Inner Experience? Proponent Meets Skeptic, ksika (MIT
Press 2007), w ktrej Russell T. Hurlburt i Eric Schwitzgebel spieraj si, czy wiarygodny
opis dowiadczenia wewntrznego jest moliwy?

Nie tylko antyczne pojcia sie rni, pojcie "wiadomoci" zaley od kontekstu
kulturowego i jzyka potocznego.
Np. rozrnienie angielskiego consciousness, awareness, vigilance nie cakiem odpowiada
naszemu "wiadomo" i "przytomno".
Pojcia silnie uwarunkowane kulturowo nie daj si atwo zdefiniowa, ale wikszo poj
dajcych si bezporednio zwiza z dziaaniem w wiecie jest sabo uwarunkowana
kulturowo (uniwersalna).
wiadomo jest pojciem silnie uwarunkowanym kulturowo, nie da si jej atwo
zdefiniowa.

wiadomo mona usiowa opisa na rne sposoby, np.

wiadomo pierwotna i refleksyjna.

wiadomo rdzenna i wiadomo rozszerzona (A. Damasio).
wiadomo dostpowa i fenomenalna (N. Block).

Wyjanienia wymaga nie oglna "wiadomo", lecz:

Powstawanie konkretnych treci wiadomoci.

Powstawanie iluzji i zmiana wrae przy staych bodcach, stao wrae przez
zmiennych bodcach (np. change blidness).
Specyficzny jakociowy charakter tych treci (np. rnych modalnoci zmysowych).
Co odrnia wraenia wiadome od niewiadomego przetwarzania informacji przez
mzg?
Samowiadomo, reprezentacje "ja" i relacja "ja" z otoczeniem.
Rne formy i stany wiadomoci - dlaczego takie a nie inne?

Stany wiadomoci: 4 poziomy snu, stan hipnagogiczny, hipnotyczny, czysta wiadomo ...
Ken Wilber, Jack Engler and Daniel P. Brown, Transformations of consciousness.
Conventional and contemplative perspectives on development. Shambala 1987.

Bernard Baars (1988), "kognitywna teoria wiadomoci" - przykad teorii psychologicznej,

podpartej pewnym rozumieniem dziaania mzgu.
Jak wyjani rnice pomidzy zjawiskami zwizanymi z dziaaniem wiadomym i
niewiadomym?
Trzeba bada zwizane z nimi stany mzgu.

Kontrastywna heterofenomenologia, czyli badanie kontrastowe: co jest wiadome a co

niewiadome?

wiadome Niewiadome Na granicy

postrzeenia; stosowanie regu syntaktycznych chwilowo nieaktywne elementy

obrazy mentalne; w mowie potocznej; WM;
dialog wewntrzny; nieaktywne elementy niektre czynnoci wykonywane
przypominanie - dugotrwaej pamici; prawie automatycznie;
aktywacja pamici. w peni automatyczne postrzeganie informacji
wykonywanie czynnoci; kontekstowej;
pami proceduralna. lepowidzenie.

c z w

Eksperymenty Sperlinga (1960):

f h u
krtka ekspozycja tabeli znakw, np:

d k y

Mona poprawnie otworzy pooenie 3-4 litery.

Czy uczestnicy eksperymentu zarejestrowali wszystkie 9
znakw czy tylko te 4?
Wybranie dowolnych kilku pl po pokazaniu tabeli liter
pozwala na odtworzenie
ich zawartoci bez bdu!
Jestemy wic wiadomi, a
przynajmniej mamy t
informacj w pamici
roboczej, ale zanim sobie j uwiadomimy cakowicie
zapominamy.
Co w mzgu "odczytuje" informacj tak, e staje si ona
wiadoma?
Czy to tylko kwestia zapamitywania i odtwarzania na
yczenie?

Cooper i Shepard (1973) prowadzili eksperymenty z rotacj

obiektw w umyle, np. Tetris.
Czas obrotu jest proporcjonalny do kta. Aktywno mzgu u
ekspertw jest o wiele nisza ni u pocztkujcych, poziom
wiadomego dziaania rwnie.

"Mrugnicie uwagi" (Attentional Blink) to niezdolno do

postrzegnia bodca nastepujcego w cigu 0.5 sekundy po
pierwszym.
Np. oglda si cig par liter pokazywanych w tym samym
miejscu, jeli druga pojawia si przed upywem 180 msecs po
pierwszej to j widzimy, jeli pomiedzy 0.2-0.5 sekund to nie
widzimy.
Baars: do realizacji pamici roboczej potrzebna
jest Globalna Przestrze Robocza (GPR),
pozwalajca na oddziaywanie
wyspecjalizowanych procesorw
przetwarzajcych informacj.
Do oczywisty pomys: zdarzenia umysu
istniej w przestrzeni zbudowanej na
konfiguracjach pobudze mzgu, dziki ktrym
mog si przejawi.
"Procesory" silnie pobudzone wysyaj przez
GPR informacj do caego systemu.
Podobne jest to do architektury typu "tablicy
ogosze" w systemach ekspertowych.
W rzeczywistoci najprostsze "procesory" to
kilka kolumn realizujcych skojarzenia, chocia
niektre mona procesory mog by zoonymi
moduami.
Wygodna aproksymacja dajca jzyk opisujcy
symbolicznie procesy zachodzce w mzgu.

Cztery zdania, w kadym jest tylko szum ale

sycha w tym miejscu rne sowa; nagranie jest tu nieco za wolne:

It was found that the *eel was on the axle.

It was found that the *eel was on the shoe .
It was found that the *eel was on the orange.
It was found that the *eel was on the table.

Wheel, heel, peel, meal.

Wikszo operacji zachodzi niewiadomie.

Pami zawiera reprezentacje zdarze i obiektw widzianych i przeywanych poprzednio.
Mylenie wymaga porwnania zapamitanych i chwilowo utworzonych reprezentacji.
Pami rozpoznawawcza (recognition memory) najlepiej dziaa.
Np. reguy syntaktyczne - "co nie pasuje" gdy nie s spenione.

Sternberg (1964): zapamitujemy list liczb lub sw, czas potrzebny na odpowied czy jest
na niej X nie zaley od miejsca na licie.
Czytanie zdania to jednoczesne rozpoznawanie liter, sw, konstrukcji gramatycznych i sensu
caoci.
Niezalene procesy widoczne w przejzyczeniach, np. "pogubiem ada" zamiast "polubiem
gada".
Bdy jzykowe: cae jednostki, sowa, zwroty.

Percepcja wzrokowa: wspdziaanie wielu niezalenych hierarchicznych procesw.

Niezgodne cechy z analizy kontekstu i obiektu - zudzenia wzrokowe.
Modularno umysu dziki niewiadomym, wspbienie dziaajcym procesom.
Niewiadome procesy:

Jedno funkcjonalna: spjno dziaania caoci i autonomia wewntrznych

procesw.
Hierarchiczna/rekursywna organizacja procesw skadajcych si z podprocesw.
Wewntrzny przepyw informacji pomidzy podprocesami jest znacznie wikszy ni
na zewntrz.
Te same procesory mog uczestniczy w rnych konfiguracjach.
Najczciej wykonywane zadania realizowane s przez wzgldnie niezmiennicze
procesory.

Wraenia s ksztatowane przez konteksty.

Czy istnieje lingua mentalis, uniwersalny jzyk specjalizowanych moduw (Fodor 1979)?
Tre wiadomoci dostpna jest szeroko strukturom ukadu nerwowego.
Moliwy jest wiadomy wpywu obrazw mentalnych na procesy autonomiczne.

Uczenie si: tworzenie niewiadomych procesorw.

Niewiadome procesory s sprawne, nie przeszkadzaj sobie, szybkie,
dokadne, dziaaj wspbienie, dua przepustowo, ograniczony
zakres.
Procesy wiadome s mao wydajne, powolne, szeregowe, maa
przepustowo, czsto bdne, przeszkadzaj lub wykluczaj si
wzajemnie.
Interferencja procesw wiadomych prowadzi do skojarze, powiza
procesw zachodzcych w rnym czasie, relacji pomidzy
niewiadomymi kontekstami (context-sensitivity).
Procesy wiadome konieczne s do rozwizywania nietypowych zada.
GPR: centralny komitet, rozsyajacy informacj po caym obszarze w poszukiwaniu
specjalistw.
Zawarto GPR zalena jest od kontekstu; procesory na ni wpywajce dostarczaj
informacji modyfikowanej przez sabiej pobudzone (niewiadome) procesory.

Spjno wiadomych treci umysu wynika z konkurencji - dodawane s tylko informacje

pasujce do caoci (gestalt), czyli wczeniej aktywowanych obszarw.
Konfiguracje silnie pobudzone maj tendencj do powtrnych pobudze - staj si memami w
umyle.
Podatno na sugesti zaley od tego na ile torowanie jest silne.
Manipulacje wykorzystuj te waciwoci procesw mylenia; programowanie
neurolingwistyczne jest rodzajem samoprogramowania.

Seryjny charakter wiadomoci jest rezultatem konkurencji kontekstw.

Np. wraenia przy ogladaniu szecianu Neckera s wynikiem konkurencji grup neuronw.

100 ms - integracja danych w okienku czasowym, postrzegane w tym samym czasie.

500 ms - wiadomo rozesana i odebrana w GPR (powstanie wiadomego wraenia)
10 sekund - czasu ycia wiadomoci w GPR (trwania pamici krtkotrwaej).

Jak dochodzi do wsppracy wystarczajcej liczby procesorw?

Hierarchia przestrzeni roboczych o coraz szerszym zasigu?
Krtki czas pojawiania si w GPR pozwala nawiza wspprac?
Nowe bodce wywoujce reakcj orientacji, pocztkowo widoczne jako fala EEG wszdzie
w mzgu?
Aktywacja przez paty przedczoowe, odpowiedzialne za centralne funkcje decyzyjne?
Narastanie bbli aktywnoci?

Struktury mzgu zaangaowane w GPR: ERTAS (extended reticular-thalami activation

system).

twr siatkowaty (pie mzgu),

podwzgrze,
jdro siatkowate wzgrza (NRT, Nuclei Reticularis Thalami), hamuje dziaanie czci
kory;
kora mzgu.

wiat wydaje si stabilny bo wydarzenia zgodne s z przewidywaniami stanowic kontekst

dla nowych zdarze.
Oczekiwania, intencje, antycypacje to konteksty.
Schematy, ramy czy skrypty to konteksty.
Efekt torowania w psychologii eksperymentalnej.
Efekty fiksacji, wpywu nastawienia na percepcj, iluzji wzrokowych - niezgodnoci
oczekiwa kontekstowych.
Konteksty koncepcyjne = oczekiwania, konteksty celw = intencje.
Model siebie (self) - dominujcy kontekst wielu dziaa.
GTR przesa wiadomoci do specjalizowanych procesorw;
tylko jedna wiadomo moe by rozsyana w danym czasie;
odpowiedzi s interpretowane w wybirczy i stronniczy sposb, w zalenoci od kontekstu;
ocena wartoci informacyjnej na podstawie redukcji niepewnoci;
dane przewidywalne staj si redundantne (habituacja).

Rozwizywanie problemu to triada:

wiadome postawienie zadania;

niewiadome wykonanie oblicze;
wiadome przedstawienie rozwizania.

Nie musimy si szczeglnie wysila przy rozwizywaniu problemw!

Wystarczy skupi si i oczekiwa na rozwizanie.

Triada wynika z mechanizmw dostpu do GPR widoczna przy:

rozwizywaniu problemw, spontanicznym, twrczym dziaaniu;

kontrolowaniu prostych akcji (ruch: intencja, niewiadome wykonanie i wynik);
planowaniu;
percepcji niejednoznacznych rysunkw;
dziaaniu pamici (za chwil przyjdzie nam do gowy)
William James opracowa ideomotoryczn teori woli:
pojawia si idea, obraz sytuacji lub wyniku dziaania;
pojawia si sygna dziaania;
akcja zostaje wykonana.
Nie wymaga to wysiku, dojrzewamy do dziaania i spontanicznie je wykonujemy.

Nie ma kwestii woli i kontroli wolicjonalnej, jest jedynie spontaniczne dziaanie.

Wolicjonalne dziaanie to takie, ktre zgodne z dominujcym kontekstem celw.
Chc si skupi, ale w gowie pojaiwa mi si peno przeszkadzajcych myli ... czy tworz je
wiadomie? Nie, jedynie uwiadamiam sobie, co produkuje mj mzg, ale to te cz
mojego "ja".
Mamy poczucie, e co robimy wiadomie, kiedy zdajemy sobie spraw z celw i skojarze,
ktre przywiody nas do kolejnej myli czy wraenia, jeli jednak myl pojawia si
spontanicznie moemy jedynie j wiadomie dostrzec.

Pomyki czy przejzyczenia - braku czasu na "redakcj" treci wiadomoci rozsyanych w

GPR.
Automatyzmy - brak innego kontekstu celw, ktry mgby doprowadzi do przeredagowania
treci GPR.
Ze nawyki powstaj przez czste "wchodzenie w rol".

Co "ja" wie o tym, co wie tworzacy je mzg?

Nie tak wiele, by "ja" wiedziao prawdopodobnie musz powsta wraenia, tak jak w
przypadku pamici epizodycznej, a to wymaga dostatecznie silnych wstecznych projekcji do
kory zmysowej.
Jeli te projekcje s zbyt sabe to obszary skojarzeniowe mog bezporednio wpywa na
obszary ruchowe, i "ja" dowiaduj si o dziaaniu tych obszarw mzgu jedynie przez
dziaania zewntrzne.
Np. grajc na instrumencie wikszo muzykw moe wzbudzi w sobie wewntrzne
wraenie dwiku, co znacznie uatwia im wybr ruchw prowadzcych do tworzenia
waciwych dwikw; s jednak osoby, ktre nie maj takiej "ywej" wyobrani muzycznej i
dopiero po usyszeniu dwiku moga rozpozna, czy jest on prawidowy; ich mzg wie jaki
powinien by dwik, ale ich "ja" tego nie wie.

James: trzymamy wahado nieruchomo, wyobraamy sobie, e si koysze.

Wkrtce wahado zaczyna naprawd si koysa!
Podobne efekty wida w czasie seansw spirytystycznych z latajcym talerzykiem, w ktrych
uczestnicy niewiadomie naciskaj na talerzyk (stwierdzi to ju Michael Faraday, publikujc
wyniki w licie do The Times, 30.06.1853).

Stany absorpcji (monoideizm): dominacja strumienia wiadomoci bez adnej konkurencji

(film, ksika).
Stan hipnotyczny: absorpcja + kontrola ideomotoryczna.
Oddzielenie od dominujcego kontekstu przez skupienie.
Brak konkurencyjnych kontekstw - pena kontrola strumienia wiadomoci.
Dysocjacja czasowa i dysocjacja jani w hipnozie.
Spontaniczna amnezja po sensie hipnotycznym podobnie jak wraenie braku upywu czasu po
absorbujcym zdarzeniu.
Istnieje silna korelacja pomiedzy skonnoci do dysocjacji i absorpcji a podatnoci na
hipnoz.

Czy umys moe zrozumie sam siebie?

Czy moe zrozumie atom wodoru? Elektron jest niewyczerpalny ...
Oglny sposb dziaana mzgu i umysu staje si coraz bardziej zrozumiay.

Jak mierzy wiadomo? Mamy j czciowo w czasie snu REM i wikszo czasu gdy nie
pimy.
Jeden z pomysw to miara iloci informacji, ktra moe ulec integracji w mzgu.
Mamy tu zrnicowanie - ile rne obszary przyjmuj odmiennych stanw, dajca zmienno
- i integracja za pomoc synchronizacji pomidzy tymi obszarami, dajca poczucie caoci.
Poziom wiadmoci mona zmierzy analizujc EEG (Tononi, 2004).

wiadomo? To cakiem proste ...

Kady system, ktry dziaa w mzgopodobny sposb, musi mie wraenia i twierdzi, e jest
wiadomy.
Dlaczego? Bo bodce zmysowe wytwarzaj w nim fizycznie istniejce stany, oraz reakcje
systemu na te stany.
Stany wewntrzne mona skomentowa: smakuje jak poziomka, przyjemny zapach, pikna
czerwie.
Komentarze nie s wynikiem syntaktycznych regu dziaania programu komputerowego, s
rezultatem powstawania realnych stanw fizycznych systemu.
Mzgopodoby system nie oszukuje, po prostu stwierdza fakty!
Godny pantofelek poda w stron wiekszego stenia odywczych substancji.
Spragnione zwierz musi szuka wody; wymaga to jednak planowania, zaangaowania
pamici by przypomnie sobie drog.

Podwzgrze donosi: potrzebna jest woda;

ukad czuciowy i smaku donosz korze zmysowej: wyscho w gardle i ustach;
kora skroniowa interpretuje: trzeba si napi, czuj sucho;
kora czoowa tworzy nowy cel, ktry konkuruje o dostp do kontroli dziaania z innymi,
wykonywanymi zadaniami;
hipokamp przywouje wspomnienia najbliszego miejsca, w ktrym mona zaspokoi
pragnienie;
kora ciemieniowa tworzy wyobraenie;
kora przedczoowa tworzy plan dziaania;
kora czoowa wykonuje kolejne etapy planu, uruchamiajc dziaania potrzebne by je
wykona;
kora skroniowa interpretuje te wszystkie dziaania dostarczajc uzasadnienia: szukam
wody bo jestem spragniony.

aden system zdolny do komunikacji (a szczeglnie tak wyrafinowanej jak uywanie jzyka)
nie moe dziaa jak zombi, ktry nie potrafi zinterpretowa wasnych stanw wewntrznych
by powiedzie, dlaczego tak dziaa.
Taki system musi miec pami robocz, w ktrej jest podsumowanie najwaniejszych
parametrw stanu wewntrznego (mzgu i caego organizmu), ktre moe skomentowa, a
takie komentarze mog by nieodrnialne od naszych jeli tylko stany sztucznego mzgu
bd dostatecznie podobne do naszych (co da si stopniowo, chocia powoli, realizowa).

Wnioski:

wiadomo jest wynikiem specyficznej organizacji i mona j przypisa tylko

mzgom.
wiadomo moe powsta w tworach sztucznych, jeli ich mzgi bd odpowiednio
zorganizowane.
Osobowo, powstawanie wewntrznego modelu wiata, subtelne cechy umysu, to
zagadnienie znacznie trudniejsze do realizacji ni wiadomo.

A co z dusz? Odpowied mona znale tu w jednym z referatw.

Czy jestemy wic automatami? Co z odpowiedzialnoci? Skoro za nasze decyzje

odpowiedzialny jest mechaniczny proces to "nas" nie ma?
To gebokie nieporozumienie: to nie "ja" mam mzg, tylko mzg ma "ja". Jestem swoim
mzgiem i ciaem, czym wicej ni tylko "ja".
Nie ma prostej przyczynowoci, wszystko jest spltane, dlatego stany mzgu nie daj sie
wyjani za pomoc stanw automatw, nie s deterministyczne, zale od indywidualnej
historii, splotu biecych wydarze. Tak jak czstki w mechanice kwantowej, czowiek nie
ma wasnoci zanim ich nie zaobserwujemy.
Odpowiadam za swj mzgi a wic i za swoje zachowanie; czasami zaskakuj sam siebie,
robic niespodziewanie rzeczy, ktre mj model "ja" nie akceptuje, jednak jestem za nie
odpowiedzialny (nie ma co zwala na szatana, to tylko nasza prawa pkula ...).
Jeli czowiek z rozszczepieniem jani popeni morderstwo a jedno z jego 'ja' bdzie
twierdzi, e tego nie chciao i tak trzeba go bdzie izolowa.
Jeli moje decyzje to pobudzenia mzgu to czy ycie ma sens?
Oczywicie! Ra nadal piknie pachnie, chocia rozumiemy, jakie czsteczki chemiczne i
pobudzenia mzgu s konieczne do tego, by odczuwa zapach. Wicej powiedz nam o tym
poeci ni neuronauki.

Mzg nie jest tylko odbiornikiem wiadomoci, albowiem:

modele komputerowe funkcji mzgu wykazuj podobne zachowanie do zachowania

rzeczywistych mzgw;
na tej podstawie rozumiemy, dlaczego tre wiadomoci ma specyficzn struktur;
dziaanie mzgu bardziej przypomina dziaanie komputera ni odbiornika TV, a
komputer na podstawie programu wytwarza zoone stany wewntrzne i podejmuje
decyzje;
zoono i specyficzno struktur mzgu potrzebna jest do wytwarzania zoonych
stanw, wzajemnie interpretowanych przez te struktury, sterujcych zachowaniem;
moemy przeledzi i modelowa pojawienie si potrzeb, motywacji do dziaania i
powstawanie planw dziaania prowadzcych do podjcia decyzji;
wiadomo, ktrej nie odczuwam (np. we nie, piczce, w wyniku anestezji,
Alzheimera) jest rwnie nieistotna, co ycie mojego cienia; Egipcjanie wyobraali
sobie, e cie to jedna z "dusz", ktre mog po mierci prowadzi niezalene ycie,
ale przecie "ja" tego nie odczuwam, wic tak wiadomo oderwana od mzgu i nie
czujca nie jest ze mn zwizana.
specyficzne uszkodzenia mzgu prowadz do zmiany osobowoci i zmiany treci
wiadomoci;
rozdwojenie lub zwielokrotnienie osobowoci pokazuje, e w jednym mzgu moe
by kilka alteratywnych programw "ja".

adnego z tych faktw nie moemy zrozumie z punktu widzenia umysu niezalenego od
mzgu.
Skd biora si moje decyzje? Stwierdzenie: "Ja tak chc" niczego nie wyjania; skd bierze
si "chcenie"?
Pojawia si w naszym umyle (czasami w zaskakujcy sposb) w wyniku procesw
neuronalnych.
Nasze przekonania s rezultatem poprzednich dowiadcze, procesw uczenia, ktre
doprowadziy do okrelonego sposobu funkcjonowania naszego mzgu.
Punkt widzenia jest taki jaki jest, bo taki si zrobi w wyniku poprzednich dowiadcze;
zmiana jest zwykle moliwa tylko w niewielkim zakresie.
W wyjtkowych przypadkach, gdy w mzgu ju si zagnied dwa kompleksy poj, z
ktrych pierwszy uznawany jest za bdny a drugi za prawdziwy, moe doj do
"nawrcenia", czyli uznania drugiego z nich prawdziwy.

Jeli staroytna fizyka i inne pogldy na temat natury s bdne, tym bardziej meta-fizyka z
tego okresu, w ktrej nie nastpi aden postpu.
Pogld o "wyszoci ducha nad materi" jest bardzo szkodliwy, bo prowadzi do podejcia
"jako to bdzie"; jeli zniszczymy sobie mzg, wpadniemy w uzalenienia i bdziemy z tego
powodu upoledzeni, to niestety lepiej by nie moe. Fizyczne zmiany bardzo trudno jest
odwrci.

Wikszo ludzi nie rozumie jak dziaa komputer czy telefon komrkowy, ale wierzy, e s
fachowcy, ktrzy to rozumiej.
Budowa sztucznych umysw bdzie postpowa stopniowo, bd coraz bardziej podobne do
naszych, i stopniowo zaczniemy wierzy, e fachowcy rozumiej relacje midzy mzgiem a
umysem.
Twierdzenie, e nie da si zrobi wiadomych robotw bo nie potrafimy zdefiniowa
wiadomoci jest rwnie prawdziwe jak to, e skoro nikt nie potrafi zdefiniowa czasu to nie
potrafimy robi zegarkw, bo c one maj mierzy? Co, czego nie potrafimy zdefiniowa?
Cokolwiek robi to nie mierz czasu, co najwyej zliczaj tyknicia.

Wielu ludzi ma nadziej, e mzgi s zbyt skompliowane by zrobi podobne urzdzenia w

cigu najbliszych 100 lat ... to jednak tylko chowanie gowy w piasek:

Kora mzgu ma jednolit budow, wszdzie podobn struktur, a jej funkcja jest w
znacznej mierze ju znana.
Analogia z prb zrozumienia dziaania telewizora na podstawie pomiarw prdw
jest chybiona, gdy modelujemy poszczeglne elementy ukadu nerwowego i
rozumiemy ich dziaanie.
Nie prbujemy odtwarza szczegw struktury mzgu, a tylko zasady jego dziaania.
Modele komputerowe o coraz bardziej skomplikowanej budowie odtwarzaj coraz
wicej szczegw, a wic proces modelowania jest zbieny.
W zasadzie wszystkie zjawiska poznawcze maj sensowne modele komputerowe,
czy to na poziomie architektur poznawczych, czy bardziej szczegowych modeli.

Tworzenie szczegowych modeli nie jest atwe, pozostao oczywicie wiele do zrobienia,
jednake nie wida zasadniczych trudnoci na drodze do sztucznych, wiadomych siebie
umysw.
Pojawienie si robotw domowych spowoduje szybki rozwj robotyki kongitywnej i modeli
mzgu/umysu ze wzgldu na znacznie zwikszone finansowanie.

Neuronowe korelaty wiadomoci

Jakie procesy na poziomie aktywnoci grup neuronw w mzgu skorelowane s z

wiadomymi wraeniami?
Konieczna jest uwaga, ktra wynika z synchronizacji grup neuronw; zachodzi to
prawdopodobnie przy czstociach rzdu 40 Hz, std efekty kwantyzacji czasu, widoczne w
dowiadczeniach.
Interpretacja wieloznacznych obrazw, takich jak szecian Neckera, lub rywalizacja
dwuoczna, pozwala bada sytuacje, w ktrych bodziec si nie zmienia, ale wiadome
wraenie ulega zmianie.
Synchronizacja grup neuronw stwarza dostatecznie wyrany sygna w mzgu by skojarzy
go z symbolicznymi komentarzami, czyli reprezentacj fonologiczn w korze skroniowej i
czoowej (obszar Broki).
Zamiast rozwaa trudny problem wiadomoci - dlaczego wiadomoci towarzysza
jakociowe doznania - lepiej zastanowi si jak mzgopodobne systemy sztuczne bd
opisywa swoje stany: poniewa nie s to stany dyskretne, daje si to zrobi tylko za pomoc
metafor i porwna z innymi podobnymi stanami; opis bdzie wic przypomina opisy
robione przez ludzi.

Rozwaania na temat neuronowych korelatw wiadomoci mona znale w nastpujcych

ksikach:
 F. Crick, Zdumiewajca hipoteza. Prszyski i S-ka, Warszawa 1997
C. Koch, Neurobiologia na tropie wiadomoci, WUW 2008

Kontrowersje wok tego, czy zaliczy obszar V1 do regionu, ktry bierze udzia w tworzeniu
wrae wiadomych wynikaj prawdopodobnie z tego, e u rnych ludzi sia pobudze z
wyszych piter ukadu wzrokowego (pobudze zstpujych) jest rna, u osb z "yw
wyobrani wzrokow" jest silna, u tych, ktrzy nie potrafi z pamici niczego narysowa jest
saba.
W rnych mzgach rne obszary kory pobudza si bd w rnym stopniu, zalenie od
tego jakie "jakoci" wyrni mona w treci ich wiadomoci - potrzeban jest dobra
neurofenomenologia.
Krok w tym kierunku prbowa zrobic Francesco Varela, a filozofi eksperymentaln
przedstawi R.T. Hurlburt i Eric Schwitzgebel w ksice: Describing Inner Experience?
Proponent Meets Skeptic, MIT Press 2007.

Czy gone dwiki powinny by skorelowane z siln aktywacj neuronw? Niekoniecznie,

aktywno neuronw to tylko kod wewntrzny.
Intensywno koloru nie musi by zwizana z wielkoci pobudzenai, tylko z lokalizacj
obszaru pobudzenia.

Nietypowe stany wiadomoci.

Hipnoza
Stan hipnotyczny wynika z podwyszonej sugestywnoci i silnego skupienia uwagi, przez co
spotrzeganie bodcw peryferyjnych zanika.
W pewnym stopniu przypomina to "zapatrzenie", poczone z relaksem, w ktrym
przestajemy reagowa na wiat wok.
Stan hipnotyczny mona wywoa na wiele sposobw, w tym samemu zahipnotyzowa siebie.
W EEG zanikaj wwczas szybsze oscylacje, pozostaje gwnie dolna cz rytmu alfa i
grna theta, czyli 6-10 Hz.

Badania wpywu hipnozy na percepcje blu pokazuj odmienne dziaanie mzgu.

Badania nad hipnoz.

Teorie hipnozy:
 Psychologiczne, oparte na dysocjacji prefrontalnego systemu kontroli/monitorowania.
Teoria neodysocjacyjna Hilgarda (1986), dysocjacja na wyszym poziomie, czc
systemu kontrolnego dziaa normalnie ale informacji na temat jego dziaania nie jest
uwiadamiana, proces jest wic ukryty a tylko jego rezultaty wiadome.
Integracyjna teoria kognitywna (Brown & Oakley 2004), aczca obnion uwag na
wysokim poziomie kontroli z bedami atrybucji przyczyn zachowania.
Socio-kognitywna teoria (Kirsch & Lynn 1997): przypisanie dziaania na skutek
sugestii jako dziaania wolicjonalnego,
Neurofizjologiczne: Gruzelier (1998) podkrela rol uwagi, w pierwszym etapie
hipnotyzowania wzrost aktywnoci czoowo-limbicznych obszarw po lewej stronie, w
drugim wewntrzna kontrola uwagi zoastaje zastpiona przez zewntrzna sugesti,
obniajc aktywno lewego pata czoowego, w trzecim etapie wzrasata aktywno
prawego skroniowo-ciemieniowgo regionu zwizanego z pasywn wyobrani.
Teoria "zimnej kontroli" (Dienes & Perner, 2007) opierajca si na wyrnieniu "myli
wyszego poziomu" (HOT, higher order thought, Rosenthal 2002), czyli myli o
stanach mentalnych; hipnoza jest reakcj na sugesti bez takich myli (Zoltan Dienes
ma kilka prac na swojej stronie).
Teoria warunkowania i hamowania (Barrios 2001) zakada, e kolejne sugestie
wzmacniaj reakcje na nastpne, hamujc mysli i bodce, kte byyby niezgodne z
sugerowan czynnoci.
Starsze teorie psychologiczne (np. Fromm 1979, 1992), w ktrych gboko transu
hipnotycznego wi si z utrat rzrnienia pomidzy wyobrani a
rzeczywistoci, dominuj procesy pierwotne (emocjonalne, niewiadome,
nielogiczne) a brak procesw wtrnych (analityczne, loigcnze, wiadome);
neuroobrazownaie nie wykazuje jednak dominacji prawo-pkulowych aktywnoci.

Podsumowanie wynikw neuroobrazowania w hipnozie.

Prawdopodobnie nie ma jakich specjalnych mechanizmw zwizanych z hipnoz, da si to
wyjani podatnoci wyobrani na sugesti (Kirsch i inn. 2008).

Samowiadomo.

Ewolucyjne zalety samowiadomoci s jasne: jeli nie mamy wiaodmoci swojego ciaa i
swojego dziaania to nie wiemy, e trzeba si o siebie zatroszczy, moemy jedynie polega
na instynktach: jak co boli to wyliza.
Nasza samowiadomo jest nadal ograniczona: odczuwamy bl i potrafimy go z grubsza
umiejscowi, szybko znajdujc cier, ktry trzeba wyj, ale nie wiemy co si dzieje z
organami wewntrznymi ciaa i moemy umrze na zapalenie wyrostka robaczkowego.

Subiektywne aspekty wiadomoci.

Filozofia umysu w ostatnich dziesicioleciach powicia bardzo wiele uwagi subiektywnym

aspektom wiadomoci, nazywajc je qualiami: smak waniliowych lodw czy czerwie
zachodzcego soca nie da si zredukowa do zjawisk fizycznych (podobnie jak sensu sw).
Nie wiadomo jakie wraenia maj inni ludzie przy tych samych bodcach - smak na pewno
jest rny. Roboty mog reagowa ale nie sdzimy by miay wraenia.

Wikszo tych rozwaa jest naiwna, jak prbowaem wyjani w referatach:

1. Neurofilozoficzne rozwizanie trudnego problemu wiadomoci.

2. Czy jestemy automatami
3. i innych referatach na temat wiadomoci.
Literatura

Crick Francis, Zdumiewajca hipoteza. Prszyski i S-ka, Warszawa 1997

Damasio A.R, Tajemnica wiadomoci, Rebis 2000
The Oxford Handbook of Hypnosis: Theory, Research and Practice. Oxford: Oxford
University Press 2008.
S.W.G. Derbyshire et al., "Cerebral activation during hypnotically induced and
imagined pain," Neuroimage, 23:392-401, September 2004.
P. Rainville et al., "Pain affect encoded in human anterior cingulate but not
somatosensory cortex," Science, 277:968-71, 1997.