UKASZ NIESIOOWSKI-SPANO

Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

Biblijny kult wy addenda

(w zwizku z artykuem Macieja M n i c h a Biblijny kult wy
prba interpretacji, PH, t. XCV, 2004, z. 2, s. 153-167)

Interesujcy artyku Macieja M n i c h a przynosi wart uwagi hipotez, zgodnie

z ktr brzowy w, wedug tradycji biblijnej wykonany przez Mojesza, a pniej do cza
sw Ezechiasza czczony w wityni jerozolimskiej, mia zwizek z kultem boga Horona.
Propozycja ta jest przekonujca, lecz sam artyku Macieja Miinnicha wymaga jak sdz
kilku uwag, po czci polemicznych, a po czci stanowicych uzupenienie tez autora.
Zacznijmy od samej terminologii. Miinnich tumaczy kluczowy dla identyfikacji
przedm iotu passus z Lb 21,9 przez: I sporzdzi Mojesz wa brzowego i umieci go na
palu. Jak sdz, istotnym elem entem w narracji Ksigi Liczb w tym miejscu jest nie tylko
samo przedstawienie wa z brzu (cho warto zwrci tu uwag na szybkie przejcie od
polecenie wykonania owego przedm iotu (w. 8) do jego wykonania (w. 9) bez jakichkol
wiek aluzji do czasochonnego i wymagajcego zaawansowanej technologii procesu wyto
pu lub metaloplastyki), lecz rwnie miejsce jego umieszczenia. Miinnich, podobnie jak
tumacze Biblii Tysiclecia1, stosuje term in pal, aby odda hebrajski rzeczownik
nes. Rzeczownik ten wystpuje w Biblii Hebrajskiej 21 razy, a jego znaczenie zblione jest
do: flaga, sztandar, oznaka, em blem at, ale i maszt lub agiel2. Jak rozumiem, inten
cj autora byo zastosowanie w przekadzie sowa wskazuj cego na uniesienie owego wize
runku wa na jakim rodzaju kija, cho sowo pal nie wydaje si tu szczeglnie ade
kwatne. Oznaczaoby to, e autor preferuje w tym miejscu znaczenie materialnego przed
miotu, pozwalajcego na uniesienie czego, a nie bardziej przenonego, w rodzaju: sym
bol, oznaka, znak. Rozumienie proponowane przez Miinnicha nie jest jednak jedy
nym z moliwych.
Dla przykadu mona rozwaa interpretacj sw z Lb 21,8 (oczywicie w oderwaniu
od 2 Kri 18,4) przez: ... wykonaj sobie wa, i namaluj go na sztandarze, a w. 9 jako:

1 W Biblii Gdaskiej uyto terminu drzewce, a w Biblii Warszawsko-Praskiej slup (na ktrym si co
zawiesza).
2 The Dictionary o f Classical Hebrew (dalej: DCH), red. D. J. A. C l i n e s, t. V, Sheffield 2001, s. 697. Cf. The
Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon, red. F. r o wn , s.v.: nss II: standard, ensign, signal, sign (dalej:
BDB).

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCVI, 2005, ZESZ. 4, ISSN 0033-2186

608 UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

I wykona Mojesz (wizerunek) wa brzowego i namalowa go na sztandarze... (por.

wykorzystanie czasownika m / un w 2 Kri 9,30, a take znaczenie czasownika h, ktry
nie zawsze oznacza czynno wykonywania materialnego przedm iotu3, np. w Kpi 20,13;
Pwt 16,12; 2 Kri 12,3)4. Na poparcie takiej interpretacji mona przywoa tekst LXX, gdzie
hebrajskiemu sowu ns odpowiada greckie cudowny znak, cud, oznaka, znak
ostrzegawczy5. Jak sdz, zarwno hebrajski term in ns, jak i grecki wskazuje
przede wszystkim na cudowno owego przedm iotu6. Cho nie zamierzam broni zgoszo
nej tu moliwoci interpretacji, naley pamita, e takie rozumienie tych passusw, czyli
odm ienne od zaproponowanego przez Miinnicha, jest rwnie moliwe.
W Wj 17,15, gdzie mowa jest o unoszeniu rk, i trzymanej w nich laski (matteh;
) przez Mojesza, jako magicznemu sposobowi na zbrojne pokonanie Amaleki-
tw, znaczenie term inu ns z pewnoci nie jest zblione do pala; wedug Biblii Tysicle
cia wers ten brzmi: Potem Mojesz zbudowa otarz, ktry nazwa Pan-Nissi7. Nazwa
otarza, hebr.:yhwh niss, w istocie nie jest atwa do przetumaczenia, lecz jeli uzna, e
chodzi tu o znaczenie zblione do sowa pal, mielibymy otarz nazwany: Yahwe (jest)
moim palem (sic!)8.
Jak si jednak wydaje, zdania z Lb 21,9 i 2 Kri 18,4 wskazuj na przedm iot kultowy
wykonany z brzu. W miejscu, ktre mona by interpretowa jako wizerunek, a nie przed
miot rzeczywisty, Miinnich skania si ku tem u drugiemu. Zastosowanie term inu pal nie
tylko podkrela m aterialno tego, na czym umieszczono brzowego wa, lecz rwnie
zaznacza rnic midzy tym przedmiotem, a innym, przychodzcym w tym miejscu na
myl, a mianowicie lask (matteh / m a tt h f Aarona, o ktrej mowa m.in. w Wj 7. Jak
sdz, wanie owa laska, ktra ma zaskakujco duo zwizkw z wami, usza uwadze
autora. Rzeczownik matteh wystpuje w Biblii Hebrajskiej ponad 250 razy, przy zaledwie
okoo 20 wystpieniach sowa ns.
Prba odseparowania od siebie obu tych rzeczownikw, wanie w kontekcie kultu
wy, nie wydaje si suszna. Nie sposb w tym miejscu nie przytoczy znanego passusu
z Ksigi Wyjcia: Pan tak powiedzia do Mojesza i Aarona: Jeli faraon powie wam tak:
Uczycie cud na wasz korzy, wtedy powiesz Aaronowi: We lask i rzu j przed farao
nem, a przemieni si w wa. Mojesz i A aron przybyli do faraona i uczynili tak, jak naka
za Pan. I rzuci A aron lask swoj przed faraonem i sugami jego, i zamienia si w wa

3 BDB, loc. cit.

4 Trzeba w tym miejscu doda, e widoczna jest tu na pierwszy rzut oka rnica pomidzy wersami 8 i 9, po
niewa w pierwszym z nich nie pada nazwa materi au, dopiero w wersie 9 mowa jest o wu z brzu (rfharfhset),
po drugie w obu wersach zastosowano inne terminy na okrelenie samego wa: arap w wersie 8 i rfha w wer
sie 9.
5 Cf. J. L u s t, E. E y n i k e 1, K. H a u s p i e,A Greek-English Lexicon o f the Septuagint (dalej: Lust, Lexi
con), t. II, Stuttgart 1996, s. 424.
6 Cf. znaczenie terminu ns w hebrajskim Talmudzie: flaga, cudowne zdarzenie, znak; M. J a s t r o w,
A Dictionary o f the Targumim, the Talmud Bbli and Yerushalmi (dalej: Jastrow), t. II, London 1886 (reprint New
York 1992), s. 914-915. W Wulgacie w Lb 21,8-9 oddane przez signum. Greckie sowo ma rwnie
znaczenie agiel, sztandar, cf. A Greek English Lexicon. Compiled by H. G. Liddell and R. Scott, Oxford
1993 (dalej: LS), s. v.
7 Wg Biblii Gdaskiej: I zbudowa Mojesz otarz, a nazwa imi jego: Pan chorgiew moja. Cf. J. I. Dur
ham, Exodus, Word Biblical Commentary, 3, Dallas 1987,passim.
8 Cf. LXX: , a zatem Pan mym schronieniem/azylem; LS, s. v.
9 Cf. BDB. s. 641: DCH. t. V. s. 235-237.
 BIBLIJNY KULT WY ADDENDA 609

(tannin). Faraon wwczas kaza przywoa mdrcw i czarownikw, a wrbici egipscy

uczynili to samo dziki swej tajemnej wiedzy. I rzuci kady z nich lask, i zamieniy si
w we. Jednak laska A arona pokna ich laski (Wj 7,8-12)10. Laska A arona jest tu bez
wtpienia przede wszystkim przedm iotem o cechach nadprzyrodzonych. Podobnie cu
downym przedm iotem staje si laska w rkach samego Mojesza: Wwczas Pan zapyta
go: Co masz w rku? Odpowiedzia: Lask (matteh). W tedy rozkaza: Rzu j na ziemi.
A on rzuci j na ziemi, i zamienia si w wa (nhs). Mojesz za ucieka przed nim.
Pan powiedzia wtedy do Mojesza: Wycignij rk i chwy go za ogon. I wycign rk
i uchwyci go, i sta si znw lask w jego rku (Wj 4,2-4).
W Lb 17,16-26 wspomniana jest laska Aarona, ktra w cudowny sposb wypucia
pdy, wskazujc na Aarona, jako wybraca boego11. W dalszej czci Ksigi Liczb rw
nie mowa jest o cudownym dziaaniu laski. Tekst ten j est wany z kilku powodw. I prze
mwi Pan do Mojesza: We lask (matteh) i zbierz cae zgromadzenie, ty wesp z b ra
tem twoim Aaronem . Nastpnie przemw w ich obecnoci do skay, a ona wyda z siebie
wod. Wyprowad wod ze skay i daj pi ludowi oraz jego bydu. Stosownie do nakazu za
bra Mojesz lask (matteh) sprzed oblicza Pana. Nastpnie zebra Mojesz wraz z A aro
nem zgromadzenie przed ska i wtedy rzek do nich: Suchajcie, wy buntownicy! Czy po
trafimy z tej skay wyprowadzi dla was wod? Nastpnie podnis Mojesz rk i uderzy
dwa razy lask (matteh) w ska. W tedy wypyna woda tak obficie, e mg si napi za
rwno lud, jak i jego bydo. Rzek znowu Pan do Mojesza i Aarona: Poniewa Mi nie
uwierzylicie i nie objawilicie mojej witoci wobec Izraelitw, dlatego wy nie wprowa
dzicie tego ludu do kraju, ktry im daj (Lb 20,7-12). Rola laski jest tu oczywista. Jest cu
downym przedmiotem, dziki ktrem u Mojesz m a wadz nad wod, w analogiczny spo
sb, jak unoszc lask spowodowa rozstpienie si wody w Wj 14,15-28. Warto zwrci
uwag na wers 12, w ktrym Bg karci Mojesza i A arona (a nie cay Izrael). Istota owej
nagany wydaje si polega na tym, e Bg nakaza (w. 8), by Mojesz wydoby wod ze ska
y si sowa (uyty jest tu czasownik mwi od rdzenia dbr), podczas gdy niedowierza
jcy w przykazanie boe Mojesz uderza lask w ska, czyli posuguje si banaln magi.
Konsekwencje tego czynu s jak widzielimy powane.
Przytoczone tu przykady maj na celu zilustrowanie bogactwa m ateriau biblijnego
dotyczcego przedm iotu, ktry suy do celw magicznych, a znajduje si w rkach np.
Mojesza i A arona12. Naley w tym miejscu, choby oglnie, wyjani znaczenie zastoso
wanego powyej term inu magiczny. Uyty zosta on nie jako okrelenie antynomiczne
wzgldem religii (uznawanie magii za wczesny etap rozwojowy religii byo typowe dla teo
rii religioznawczych rodem z XIX w.), lecz jako okrelenie praktyk, w ktrych czowiek
bezporednio oddziauje na siy nadprzyrodzone. Przy takim rozumieniu term inu m a
gia m ona wyrni bardzo wiele jej elementw, ktre uzupeniaj bogaty obraz ycia re
ligijnego dawnych spoeczestw, w tym rwnie twrcw i bohaterw Starego Testamen
tu.
Przypomnijmy jednak w tym miejscu, e Miinnich opowiedzia si za materialnoci,
a w zasadzie za form pala, wzgldnie kija, przedmiotu, na ktrym umieszczono wa

10 Tumaczenie Biblii Tysiclecia.

11 Cf. Heb 9,4.
12 Cf. np. Sdz 6,21, gdzie anio przy pomocy kija/laski (hebr.: m ieneh; gr.: ) spala ofiar uoon na
610 UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

z brzu, a co za tym idzie zaniecha interpretacji wynikajcej ze sownikowych wskaza za

rwno hebrajskiego term inu ns, jak i greckiego . Dziwi zatem, czemu nie wyko
rzysta caego arsenau biblijnych wzmianek, ktre cho wykorzystuj inn terminologi,
opisuj podobne (jeli nie to samo) zjawisko.
Wanie owo zaniechanie prowadzi do kolejnej kwestii wymagajcej omwienia.
Chodzi mianowicie o niewystarczajcy, jak sdz, sposb, w jaki Miinnich zasygnalizowa
zwizek wa i laski, na ktrej si on znajdowa, z magi i wrbiarstwem. Zacz wypada
odwanego miejsca w Ksidze Ozeasza: Lud mj zasiga rady u swojego drewna, a jego
laska (maqql)13 daje mu wyroczni; bo go duch nierzdu omami opucili Boga swoje
go, aby cudzooy (Oz 4,12). Nie ma w tym miejscu wtpliwoci, e tekst prorocki czy
mantyk z przedm iotem okrelonym term inem maqql. Ten sam termin, m.in. w Rdz
30,37-39 uyty jest na okrelenie przedmiotu, ktry suy celom magicznym. Jakub ukada
przed parzcymi si zwierztami drgi, obdarte z kory w taki sposb, by powsta na nich
wzr prkw, dziki czemu nowo narodzone jagnita miay ctkowan ma.

Naley si w tym miejscu zatrzyma przy kwestii zwizku wa i jego symboliki z m a

gi, wrbiarstwem, leczeniem i symbolik wody. Maciej Miinnich uzna w swoim tekcie,
e istnieje wyrane rozrnienie midzy wem zwizanym z kultami eskimi i szerzej
mwic kultami podnoci, a jego symbolik obecn w wtkach zwizanych z lecze
niem. Nie jestem w tym miejscu przekonany, czy w istocie m ona mwi o takjasnym roz
dziale14. Ikonografia z terenw Syro-Palestyny nie pozostawia wtpliwoci, e najczciej
we pojawiay si jako obiekty zwizane z kultami bstw eskich. Czyj ednak oznacza to,
e w obecny w kulcie H orona (i innych bogw-uzdrowicieli) ma inne konotacje? Jak
sdz, mona w tym miejscu powiedzie, e w ma symbolik zoon, ale tworzc zwar
ty zesp pojciowy. W jest zawsze kojarzony ze wiatem wody, a jako zwierz zmienia
jce skr sta si symbolem dugowiecznoci lub wrcz niemiertelnoci (std np. znany
symbol wa zwinitego w koo, trzymajcego wasny ogon). Przez skojarzenia z wod w
pozostaje blisko zwizany z kultem lunarnym, w niektrych kulturach stajc si wrcz
wcieleniem ksiyca, a za jego porednictwem z kolei czy si z kultami kobiecymi15. W
jest zawsze stworzeniem typowo chtonicznym i aspekt ten pozostaje widoczny nawet
w rodowisku (jak w wypadku Palestyny), gdzie we kojarz si gwnie z pustyni. Ele
m entem dopeniajcym akwatyczno, aspekt podnociowy i lunarny, a jednoczenie
chtoniczno wa jest jego obecno w symbolice magii. To wanie woda i sia odradzania
si ycia uczyniy z wa czsty atrybut magw i wrbiarzy. Odnosz wraenie, e w arty
kule Macieja Miinnicha zbyt mao miejsca powicono szerszym konotacjom zwizku w
a z bstwem uzdrawiajcym. W omawianym artykule ani razu nie pada sowo magia,
a analizowane aspekty bstwa sprowadzane s wycznie do jego roli jako uzdrowiciela,
przy pomijaniu znaczenia mantyki. Uwaam, e symbolika wa, jak moemy ledzi
w m ateriale Syro-Palestyny, jest bardziej zoona ni sugerowaby to wywd Miinnicha.
Jak widzielimy w Wj 7,8-12, magiczny atrybut jakim jest laska wie si z symbolik wa,

13 W LXX, podobnie jak w Wj 4,2-4, wystpuje tu termin .

14 Cf. G. H a r t,A Dictionary o f Egyptian Gods and Goddesses, London 1986, s. 83, ktry pisze, e Horon,
czczony rwnie w Egipcie, mia odstrasza wszelkie dzikie zwierzta, w tym lwy i dzikie psy.
15 M. E 1i a d e, Traktat o historii religii, Warszawa 1993, s. 164168, 279-280.
 BIBLIJNY KULT WY ADDENDA 611

a jej zwizek z wod jest oczywisty w wietle Wj 14,15-28. Rwnoczenie wyjtkowo

owego atrybutu podkrelona jest przez jego cudowno i yciodajn si (podno,
por. Lb 20,7-12). Rwnie m ateria pozabiblijny sugeruje zwizek H orona z magi. Wy
starczy zwrci uwag na pojawienie si imienia tego boga w sawnym papirusie magicz
nym H arisa16.
Dochodzimy ponownie do spraw terminologii. Termin interesujcy Miinnicha, czyli
w brzowy (n ehas n ehset), wymaga jednak wikszej uwagi. Oba sowa pochodz od
tego samego rdzenia, co ju zwraca uwag na szczeglny zwizek midzy nimi. Od tego sa
mego rdzenia pochodzi nazwa wasna (nota bene hapax) Nechusztan. Rzeczownik n ehas
oznacza wa (31 uy w Biblii Hebrajskiej), natom iast rzeczownik rfhset oznacza brz,
lub mied (140 wystpie w Biblii Hebrajskiej). Oba pochodz jednak od czasownika nhs
wry, uprawia wrbiarstwo17. Znaczenie owego czasownika, w poczeniu z przy
toczonymi powyej wiadectwami, kae sdzi, e brzowy w nie jest wycznie atrybu
tem boga lekarza, lecz jest rwnie (a moe nawet przede wszystkim) zwizany z wyrocz
niami i mantyk. Wanie ten aspekt kultu H orona stanowi moe to dla wtku o brzo
wym wu stosowanym jako ochronny amulet przez Izraelitw na pustyni i zapewne
ten sam aspekt nakaza autorom ksig Krlewskich przypisa Ezechiaszowi oczyszcze
nie wityni z przedm iotu zwizanego z wrbiarstwem. W wikszym stopniu w 2 Kri
18,4 moe chodzi o akcj skierowan przeciw wrbiarstwu ni przeciw kultowi niejahwi-
stycznemu.

Susznie jak sdz autor czy kult brzowego wa z Horonem , wskazujc na

jego atrybuty jako boskiego lekarza. Nie jest to jednak jedyny aspekt tego boga. Dostpne
nam informacje rdowe wskazuj bowiem na zwizki H orona z wrbiarstwem i wyrocz
niami. W Tell Qasile odnaleziono pochodzcy z V III/V II w. p.n.e. ostrakon z inskrypcj
o treci: Zoto (z) Ofiru dla wityni H orona / s(ykli) 30 (zhb p r Ibyt hm / s 30)]:\ Zarw
no Joseph N a V e h, jak i pniej Giovanni G a r b i n i uznaj na podstawie danych pa-
leograficznych e zabytek ten naley czy z Filistynami. wiadectwo to potwierdza
moe istnienie kultu H orona wrd Filistynw.
Tell Qasile to znane stanowisko archeologiczne w okolicach dzisiejszego Tell Awiwu,
gdzie odnaleziono pozostaoci wityni, niewtpliwie wybudowanej i wykorzystywanej
przez Filistynw19. Nie m a zupenej pewnoci, czy ostrakon z inskrypcj mwic o darze
dla wityni H orona dowodzi istnienia takiej wityni w miejscu znalezienia. Nic jednak

16 Na ten temat szerzej pisze W. F. A lb r i g h t, The Canaanite God Haurn (Hrn), The American Jour
nal of Semitic Languages and Literatures t. LIII, 1936, s. 1-12, zwaszcza s. 3-4.
17 DCH, t. V, 667-670; Cf. uycia epigraficzne: J. H o f t i j z e r , . J o n g e l i n g , Dictionary o f the Nor
th-West Semitic Inscriptions, t. II, Leiden-Boston-Kln 1995, s. 726.
18 J. N a V e h, Writing and Scripts in Seventh-Century BCE Philistia: The New Evidence from Tell Jemmeh,
Israel Exploration Journal t. XXXV, 1985, s. 8-21, nr 6 (s. 16); G. G a rb in \,IFilistei. GliAntagonistidilsrae-
le, Milano 1997, s. 250, nr 3. Cf. A. M a z a r , Excavations at Tell Qasile. Part two: The Philistine Sanctuary: Various
finds, the pottery, conclusions, appendixes, Qedem. Monographs of the Institute of Archaeology XX, Jerusalem
1985, s. 129-131.
19 A. M a z a r, Excavations at Tell Qasile. Part one: The Philistine Sanctuary: Architecture and Cult Objects,
Qedem. Monographs of the Institute of Archaeology XII, Jerusalem 1980 oraz idem, Excavations at Tell Qasi-
612 UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

nie wskazuje, by byo inaczej. Dla interesujcej nas kwestii znaczce jest jeszcze jedno zna
lezisko pochodzce z wykopalisk w Tell Qasile. Chodzi mianowicie o skarabeusza z przed
stawieniem postaci ludzkiej jadcej na wozie20. Ot typ przedstawienia na tej pieczci nie
ma wielu paraleli, a wszystkie znane egzemplarze pochodz z Palestyny i datowane s na
ten sam okres (pocztek epoki elaza), a co najwaniejsze wszystkie odnaleziono na
stanowiskach zamieszkanych przez Filistynw lub inne plem iona wchodzce w skad tzw.
Ludw M orza21. Wedug M enakhem a S h u v a 1 a mamy tu do czynienia z typem ikono
graficznym pozostajcym pod silnym wpywem gliptyki egipskiej, lecz o innym ni pierwo
wzr znaczeniu symbolicznym22. A utor ten uwaa, e na skarabeuszu przedstawiony jest
bg, a po atrybutach sdzc, m ona stwierdzi, e jest to bstwo w typie Seta. Nie mona tu
jednak mwi o kulcie egipskiego boga, lecz jedynie o przedstawieniu bstwa czczonego
w Kanaanie, przy zastosowaniu wzorcw rodem z egipskiej ikonografii. Shuval wymienia
w tym kontekcie Reszefa, M ekala i Baala23. Nie sposb ustali w sposb wystarczajco
pewny, o jakie bstwo tu chodzi. Wiemy z pewnoci, e by to bg o cechach chtonicz-
nych, ktrego symbolem by przedstawiony na pieczciach zajc24. Moe jadcy na rydwa
nie bg-zajc to wanie Horon, o ktrego wityni wspomina napis na przytoczonym
powyej ostrakonie? Zestawienie m ateriau rdowego z Tell Qasile wskazywa moe za
tem na istnienie w tamtejszym sanktuarium kultu Horona, ktrego ikonografia mocno
akcentuje aspekty chtoniczne. wiadectwa z Tell Qasile dostarczaj jedynie danych
0 chtonicznych cechach Horona, nie mwic niczego wicej o charakterze tego bstwa
1jego kultu.

Skoro wrd Filistynw ywy by kult tego bstwa chtonicznego, m ona pokusi si
o nastpujce rozwaania. Jak twierdzi William F. A 1b r i g h t, etymologia imienia H o
ron wie si z term inem oznaczajcym zawiaty25. Analogiczne znaczenie ma okrelenie
innego bstwa czczonego przez Filistynw, o ktrym dostpne nam informacje pocho
dz z Biblii. Jest to znane miejsce, ktre w tekcie hebrajskim mwi o wityni Belzebuba
(ba al-zebb), a w LXX o , czyli Panu M uch. Nie ulega ju
jednak wtpliwoci, e tekst hebrajski (i wszystkie zalene od niego tumaczenia) jest
w tym miejscu zepsuty i e oryginalne okrelenie boga brzmiao zapewne baa-zeb
Pan zawiatw26. Moe H oron z inskrypcji z Tell Qasile i ba al-zebl, ktrego witynia

20 A. M a z a r, Excavations at Tell Qasile, cz. II, s. 18-20.

21 M. S h u v a 1, ^4 Catalogue o f Early Iron Stamp Seals from Israel, [w:] Studien zu den Stempelsiegeln aus
Palstina/Israel, red. O . K e e l , M. S h u v a l , Ch. U e h 1i n g e r, t. III, Orbis Biblicus et Orientalis t. C, Frei-
burg-Gttingen 1990, s. 67-161, zwaszcza s. 76-95 (wspomniany tu skarabeusz ma w katalogu nr 4, s. 125; analo
giczne pieczcie umieszczono w katalogu pod nr 5-17). Cf. stanowisko O. Keela, ibidem, s. 285-297.
22 M. Shuval, op. cit., s. 93-95.
23 Ibidem, s. 94.
24 Zajc jest oczywicie wedlug Biblii zwierzciem nieczystym (Kpi 11,6; Pwt 14,7); Cf. E. F ir m a g e , Zoo
logy, [w:] The Anchor Bible Dictionary (dalej: ABD), red. D. N. F r e e d m a n , New York 1992, s. v., t. VI,
s. 1142-1143.
25 W. F. A 1b r i g h t, The Canaanite God.
26 W. H e r r m a n n, Baal Zebub, s. v. (kol. 293-296), [w:] Dictionary o f deities and demons in the Bible,
red. K. v a n d e r T o o r n et al., Leiden-New York-Kln 1995; Th. J. L e w i s , Beelzebul, [w:l ABD, s. v.
 BIBLIJNY KULT WY ADDENDA 613

wedug Biblii istniaa w Ekronie, s tym samym bstwem lub moe jego dwoma
aspektami?
W spom niana tu wzmianka z 2 Kri 1,2-6 opowiada o wysaniu przez krla Achazjasza
posacw do Ekronu, by w tamtejszej wityni zasignli wyroczni i dowiedzieli si, czy
ranny krl wyzdrowieje. wiadectwo to z pewnoci jedynie wzmacnia argumentacj
Miinnicha, poniewa wie ze sob czczone przez Filistynw bstwo chtonicznepar excel
lence z wrbiarstwem (wyrocznia z 2 Kri 1,2-6 dotyczy stanu zdrowia, lecz trudno spo
dziewa si, aby wyrocznie byy a tak wyspecjalizowane, by ograniczay si wycznie do
kwestii zdrowia) i umieszcza je w Ekronie, a zatem okoo 30 km od Jerozolimy. Nie bez
znaczenia jest rwnie fakt, e wanie Ezechiaszowi przypisuje si udany podbj Filistei
(2 Kri 18,8), a zatem zapewne rwnie i Ekronu.

Przy okazji omawianego kultu i ladw czcych H orona z terenam i Filistei naley
wspomnie o jeszcze jednym wanym, pozabiblijnym rdle. Chodzi mianowicie o pewn
greck inskrypcj z Delos27. Tekst tej inskrypcji brzmi nastpujco:

-
[] [][] -
.
(Heraklesowi i Hauronowi. Bogom z Jamnii, Zenodoros, Patron, Diodoros, Jamnici
w swoim imieniu i (w intencji) swoich braci oraz swoich pobratymcw i zebranych wspo
bywateli, (jako) dzikczynienie. Skada w ofierze wszystko z wyjtkiem kozy.)

Wedug Albrighta wymienione tu obok H eraklesa bstwo to H oron28. Zwraca w tym

miejscu zwaszcza uwag fakt, e zarwno ofiarodawcy, jak i bogowie czeni s z miejsco
woci Jamnia, lec na zachd od Jerozolimy i przez dugi okres pozostajc pod silnym
wpywem kultury Filistynw29.
Inskrypcja ta poza tym, e dostarcza kolejnej wskazwki wicej H orona z terenam i
zamieszkanymi przez Filistynw, dowodzi rwnie istnienia kultu tego boga w niewielkiej
odlegoci od Jerozolimy jeszcze w II w. p.n.e.
Istnieje jeszcze jedno wiadectwo, tym razem bardziej ju hipotetyczne, potwierdza
jce kult H orona w staroytnej Palestynie. Tym razem rdem jest toponomastyka. Z bi

Cf. . M ii n n i h, Obraz Jahwe jako wadcy choroby w Biblii Hebrajskiej na tle bstw bliskowschodnich, Lublin
2004, s. 116-122.
27 Jako pierwszy opublikowa j A. P l a s s a r t (Les sanctuaires et les cultes du Mont Cynthe Delos, Paris
1928, s. 278-282; nie udao mi si dotrze do tej pracy), a omawia obszernie W. F. A 1b r i g h t, The Canaanite
God, s. 4-6. Nie wiem, dla jakich przyczyn inskrypcja ta nie znalaza si wyborze D. N o y a (Inscriptiones Judaicae
Orientis, wyd. D. N o y et al., 1.1, Eastern Europe, Texts and Studies in Ancient Judaism t. CI, Tbingen 2004).
Cf. P. R o u s s e 1, M. L a u n e y, Inscriptions de Dlos, t. V, Paris 1937, nr 2308; F. S o k o o w s k i , Lois Sacres
des cits grecques. Supplment, Paris 1962, nr 57. Tekst wedug tego wydania.
28 Cf. F. S o o w s i, op. cit., ktry pisze: Le culte dHracls-Melkart et de Haurnas taient trs po
pulaires en Phnicie.
29 2 Krn 26,6. Cf. J. P. L e w i s, Jamnia (Jabneh), Council of, [w:l ABD, s. v.
614 UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

blijnego przekazu znamy dwa lece blisko siebie miasta noszce nazw B et-H oron (czyli
Dom/witynia H orona)30. Znajduj si one na pnocny zachd od Jerozolimy, w od
legoci nie przekraczajcej 20 km31. Tereny te rwnie przez dugi okres znajdoway si
w strefie wpyww Filistynw.
Mona zatem podsumowa dostpne nam dane stanowice dossier kultu H orona
w Palestynie. Wszystkie wiadectwa cz tego boga z terenam i pozostajcymi pod kultu
rowym oddziaywaniem Filistynw. rda te pochodz zniemal caego okresu pierwsze
go tysiclecia p.n.e. Uchwytne w rdach aspekty tego bstwa wskazuj na jego chtonicz-
no i zwizek z wrbiarstwem, co znalazoby szczeglne poparcie, jeli suszna okazaa
by si identyfikacja H orona z Tell Qasile i Jam ni z B aal-Zebulem z Ekronu.

Piszc tekst komentujcy wczeniejsz publikacj, nie sposb nie odnie si rwnie
krytycznie do kilku uchybie. Miinnich przechodzi do porzdku dziennego nad tosam o
ci rzeczywistych zabytkw wyobrae wy wykonanych z brzu, pochodzcych z te
renw Palestyny (s. 155-157) i wem z brzu, o ktrym wspomina Stary Testament
(Lb 21,4-9; 2 Kri 18,4). Moliwe, e w istocie odnalezione zabytki i przedm iot opisany w
Biblii dotycz tego samego zjawiska kultowego, lecz uznanie ich analogicznej funkcji wy
maga, jak sdz, wprowadzenia pewnych zastrzee.
Miinnich, piszc o wpywach religii kanaanejskiej na religi Hebrajczykw, uywa
term inu kult synkretyczny (s. 155). Okrelenie to jest tu uyte jak sdz bdnie,
poniewa term in synkretyzm odnosi si raczej do wyniku zczenia elementw odm ien
nego pochodzenia lub zapoycze z religii obcych. W wypadku opisu z 2 Kri 18 nic nie
wskazuje, by mowa bya o obcych wpywach32. Przedmioty kultu, usuwane ze wityni jero
zolimskiej, niekoniecznie wskazuj na ich obce pochodzenie, a sam najbardziej Miinnicha
interesujcy Nechusztan wykonany mia by rzekomo przez Mojesza, ktry nie moe by
okrelony m ianem twrcy nieznanej dla Jahwizmu religii. Kult sprzed kolejnych reform
religijnych by zapewne kultem poddawanym wpywom obcym, lecz najistotniejszy by
w nim jak si wydaje jego tradycyjny aspekt, sigajcy epoki brzu i zwizany z ludno
ci Kanaanu. Zastosowanie term inu synkretyzm w sposb, jaki wida w artykule
Miinnicha, zdradza pewien, czsty wrd biblistw, sposb mylenia o jahwizmie. Religia
ta, nawet jeli przez dugi okres ewoluowaa zanim osigna pen form monoteizmu,
miaa by jakociowo odm ienna od religii ludw ssiednich. Taki paradygmat wywodzi si
z myli zawartej w tekcie biblijnym, ktry stara si podkrela odrbno Hebrajczykw
i ich narodowego kultu wzgldem innych ludw Bliskiego W schodu (std np. czste
w opracowaniach antytetyczne zestawienie: jahwizm religie pogaskie, cho w istocie re
ligia Palestyny sprzed V wieku p.n.e. bya tak samo pogaska jak religie Moabu, Ammonu,

30 J. L. P e t e r s o n, Beth-Horon (place), [w:] ABD, s. v.

31 Inna hipoteza jest oparta na zbyt kruchych podstawach, by o niej pisa szerzej. Chodzi mianowicie o przy
puszczenia G. R. D r i v e r a (BriefNotes, Palestine Exploration Quarterly t. LXXVII, 1945, cz. 3, s. 12-14),
ktry w nazwie Jerycho (yerih) widzia zoenie czasownikayrA (zakada, budowa) i imienia boskiego ho. Gdy
by hipoteza ta bya suszna, cho jej zwolennikw nie ma chyba zbyt wielu, mona by pokusi si o twierdzenie, e
forma ho jest skrcon form od imienia Horon, a nie np. Horus.
32 Cf. F. E. G r e e n s p a h n, Syncretism and Idolatry in the Bible, Vetus Testamentum t. LIV, 2004, z. 4,
 BIBLIJNY KULT WY ADDENDA 615

czy Aramu). Obecne w jahwizmie elementy nieortodoksyjne (oczywicie z pniejszego,

monoteistycznego punktu widzenia) chtnie okrela si jako obce zapoyczenia i wynik
synkretyzmu, by w ten sposb uratowa zaoenie o objawionym jahwizmie w stanie czy
stym, ktry pniej (jak chce tego Biblia, z winy zych krlw) ulega wypaczeniom. I tak
np. Baal miaby by obcym bogiem, pomimo tego, e dostpne nam rda pokazuj jego
autochtoniczny charakter.
Inny wany elem ent zwizany jest z nastpujcym stwierdzeniem Miinnicha: 2 Kri
18,4 daje nam jeszcze jedn wskazwk chronologiczn; czc Nechusztana z wem
Mojeszowym udowadnia istnienie w V III w. p.n.e. tradycji o Mojeszu ratujcym poksa
nych Izraelitw przy pomocy brzowego wa. Naley w tym miejscu podkreli, e ju
wwczas owa tradycja bya uwaana za bardzo star, przynajmniej w krgach jerozolim
skich jahwistw (s. 158).
Po pierwsze, wielu badaczy wyraa sceptycyzm co do wiarygodnoci przekazu o refor
mie religijnej Ezechiasza33. Po drugie z faktu, e w 2 Kri mowa jest o usuniciu ze
wityni przedm iotu pochodzcego od Mojesza, nie mona wyciga wniosku, e jest
to jednoznaczne z istnieniem w czasach rzekomej reformy penej tradycji zawartej
w Lb 21,4-9. To, co mamy w rzeczywistoci, to dowd, e autorom ksig Krlewskich (nie
wczeniej ni w VI w. p.n.e.) znana bya tradycj wica Nechusztana z Mojeszem.
Miinnich jak sdz zbyt atwo przeszed nad tym do porzdku dziennego, twierdzc,
e jak m ona zauway, przyjmujemy, e omawiany tekst rzeczywicie siga wydarze
z czasw krla Ezechiasza (728-699 r. p.n.e.), cho Ksigi Krlewskie powstay zapewne
nie wczeniej anieli podczas niewoli babiloskiej. Ich autorzy m usielijednak korzysta ze
starszych, niezachowanych kronik, bowiem zgodno ze rdami pozabiblijnymi potw ier
dza wiarygodno podstawowych elementw Ksig Krlewskich (s. 158).
Mimo wyraonych tu uwag krytycznych uwaam, e Maciej Miinnich trafnie przed
stawia teori o zwizku brzowego wa z kultem H orona. Warto jeszcze jednak zwrci
uwag na jeden element. Ot niezalenie czy przyjmiemy przekaz 2 Kri 18,4 za wiarygod
ny, czy te nie, nie da si zaprzeczy, e tradycja biblijna wyranie mwi o usuniciu ze
wityni przedmiotu, ktry wedug innej narracji czy si z Mojeszem. Nie warto oczywi
cie nawet zadawa pytania o drog do wityni jerozolimskiej (choby t wyimaginowa
n), jak miaby przej przedm iot kultowy wykonany przez czowieka, ktry nigdy do Ka-
naanu nie wszed i wedug tradycji um ar wiele pokole przed wybudowaniem wityni
w Jerozolimie. Warto jednak w tym miejscu zwrci uwag na fakt, e jest to jedno z nie
wielu miejsc w Biblii, ktre czy Mojesza z Jerozolim i jej kultem. Tradycja ta zostaa o t
warcie wyraona przez Hekatajosa z Abdery, ktry pisa o wygnaniu ydw z Egiptu i ich
ucieczce pod wodz Mojesza, ktry zaoy Jerozolim i zbudowa tam wityni34. Jed
noczenie analizowany przez Miinnicha passus opisuje dobrego krla w akcie antymo-

33 R. A 1b e r t z, A History o f Israelite Religion in the Old Testament Period, 1.1, Louisville 1994, s. 180-186;
Z. Z e v i t , The Religions o f Ancient Israel. A Synthesis o f Parallactic Approaches, London-New York 2001,
s. 470-471.
34 F. J o b y, Die fragmente der griechischen Historiker, Berlin 1923-Leyden 1957, nr 264. Ciekawe om
wienie tego wtku i literatura przedmiotu znajduj si w: Th. . o 1i n, The Making o f the Holy City: On the
Foundations o f Jerusalem in the Hebrew Bible, [w:]Jerusalem in Ancient History and Tradition, red. Th. L T h o m -
p s o n, London-New York 2003 (SJOT Suppl, 381), s. 171-196, zwaszcza s. 190-191. Cf. . a r - K o c h va,
Pseudo-Hecataeus, On the Jews. Legitimizing the Jewish Diaspora, Berkeley-Los Angeles-London 1996,
616 UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

zaistycznym. Skoro pewien elem ent reformy religijnej polega na usuniciu ze wityni za
bytku czonego z prawodawc Mojeszem, to nie ulega wtpliwoci, e rola Mojesza nie
moga by dla autora owego passusu tak kluczowa, jak wynikaoby to z Picioksigu. Ten
aspekt moe by tu jedynie zasygnalizowany, a jako e stanowi odrbne zagadnienie, za
suguje na osobne studium.