Mihaly Csikszentmihalyi

Urok codziennoci
Ksika dla tych, ktrzy chc wicej z ycia wzi i wicej mu da

Spis treci

Rozdzia 1 Struktury ycia codziennego

Rozdzia 2 Skadniki dowiadczenia
Rozdzia 3 Rola samopoczucia
Rozdzia 4 Paradoks pracy
Rozdzia 5 Zagroenia i poytki pynce z czasu wolnego
Rozdzia 6 Zwizki z innymi a jako yda
Rozdzia 7 Zmiana stylu yda
Rozdzia 8 Osobowo autoteliczna
Rozdzia 9 Mio losu

Struktury ycia codziennego

Jeli naprawd chcemy y, lepiej sprbujmy natychmiast;

Jeli nie chcemy, to bez znaczenia, ale lepiej zacznijmy umiera. W. H. Auden.

Przytoczone powyej sowa Audena oddaj istot tej ksiki. Wybr jest
prosty: pomidzy chwil obecn a nieuchronnym kresem naszych dni moemy
dokona wyboru, by y lub by umrze. ycie biologiczne jest procesem, ktry,
jeli tylko zatroszczymy si o potrzeby ciaa, toczy si automatycznie. Ale y
w takim znaczeniu, jakie mia na myli Auden , to nigdy nie jest co, co dzieje
si samo przez si. Waciwie wszystko si przeciwko temu sprzysiga: jeli
sami nie nadamy kierunku naszemu yciu, ulegnie ono wpywom zewntrznym
i suy bdzie jakiej innej sile. Zaprogramowane biologicznie instynkty
posu si nim do replikacji materiau genetycznego, ktrego jestemy
nonikami; kultura zmusi nas do tego, abymy wykorzystali je do krzewienia
jej wartoci i umacniania jej instytucji; inni ludzie bd usiowali, na ile tylko
im si uda, wykorzysta nasz energi dla swych wasnych celw, zwykle
nieogldajc si na skutki, jakie to moe mie dla nas. Nie moemy oczekiwa,
e kto pomoe nam y; sami musimy odkry, jak to zrobi.
1
 Co zatem w tym kontekcie znaczy y"? Nie chodzi tu oczywicie o
czysto biologiczne przetrwanie. y" to y w peni, bez marnotrawstwa czasu
i energii, dajc wyraz niepowtarzalnoci jednostki, a jednoczenie bdc w
pewien szczeglny sposb czci zoonoci kosmosu. W tej ksice
przyjrzymy si rnym stylom ycia z tej wanie perspektywy, opierajc si na
zdobyczach wspczesnej psychologii i na moich wasnych badaniach, a rwnie
na mdroci czerpanej z caego dorobku ludzkoci.
Do pytania , ,Na czym polega dobre ycie?'' podejd w sposb bardzo
skromny. Miast szafowa proroctwami i tajemnicami, postaram si jak
najcilej trzyma racjonalnych przesanek, koncentrujc uwag na sprawach
przyziemnych, to jest na typowych zdarzeniach, jakie staj si zazwyczaj
naszym udziaem kadego zwykego dnia.
Co rozumiem przez dobre ycie", najlepiej chyba zilustruje konkretny
przykad. Przed laty prowadziem wraz ze studentami badania w zakadzie
zajmujcym si montaem taboru kolejowego. Gwnym pomieszczeniem bya
ogromna, brudna hala, w ktrej z powodu cigego haasu z trudem mona si
byo porozumie. Wikszo pracujcych tam spawaczy nienawidzia swej
pracy, tote co chwila wszyscy zerkali na zegar w oczekiwaniu na fajrant.
Znalazszy si za bram fabryki, spieszyli do pobliskich knajp albo wyjedali
poza granic stanu w poszukiwaniu atrakcyjniejszych rozrywek.
Wszyscy, z jednym tylko wyjtkiem. By nim Joe, panalfabeta,
mczyzna po szedziesitce, ktry sam nauczy si rozumie i naprawia
kady element wyposaenia fabryki, od dwigu po monitor komputerowy. Joe
uwielbia wyszukiwa niesprawny sprzt, ustala, co jest nie w porzdku, i
naprawia to. W czasie wolnym od pracy Joe wraz ze swoj on zaoyli na
dwch ssiadujcych z ich domem pustych parcelach rozlegy ogrd skalny, a
w nim wybudowali okolone tczow mgiek fontanny. Stu z gr spawaczy
pracujcych w tej samej fabryce darzyo go prawdziwym szacunkiem, cho
jego postpowanie nie byo dla nich zrozumiae. Lecz gdy pojawiay si jakie
kopoty, prosili go o pomoc. Wielu z nich twierdzio, e bez Joego fabryka nie
mogaby istnie.
Spotkaem w yciu wielu szefw ogromnych przedsibiorstw, wpywowych
politykw, kilkudziesiciu laureatw Nagrody Nobla, sowem: ludzi wybitnych,
ktrzy wiedli wspaniae pod wieloma wzgldami ycie, w adnym jednak
wypadku nie byo ono lepsze ni ycie Joego. Co zatem czyni ycie takie jak
jego pogodnym, poytecznym i wartym przeycia? Oto wanie kluczowe
pytanie, ktre stawia ta ksika.
U podstaw mojej koncepcji legy trzy gwne zaoenia. Pierwsze, e
prorokom, poetom i filozofom udao si na przestrzeni wiekw zgromadzi
prawdy o doniosym znaczeniu dla naszego przetrwania. Zostay one jednak
wyraone za pomoc poj i sw swoich czasw, by wic si nimi posuy,
kade pokolenie musi najpierw odkry je na nowo i ponownie zinterpretowa.
wite ksigi judaizmu, chrzecijastwa, islamu, buddyzmu czy te Wedy s
najwietniejszymi skarbnicami myli, a dla naszych przodkw miay
najistotniejsze znaczenie, zlekcewaenie ich zatem byoby przejawem icie
dziecicego zarozumialstwa. Rwnie naiwnym byoby jednak sdzi, e
wszystko, co zostao niegdy zapisane, zawiera prawd absolutn, ktra trwa
wiecznie.
Drugim filarem, na ktrym opiera si moja ksika, jest przekonanie, e
nauka dostarcza obecnie wiedzy najwaniejszej dla ludzkoci. Lecz rwnie
prawda naukowa wyraana jest jzykiem swoich czasw, dlatego sama ulega
2
zmianom i w przyszoci moe zosta odrzucona. We wspczesnej nauce tkwi,
by moe, tyle samo zabobonw i nieporozumie, ile kryo si w dawnych
mitach. Zbyt bliska perspektywa czasowa nie pozwala nam jednak tego oceni.
Kto wie, czy w kocu zdolno do postrzegania pozazmysowego oraz energia
duchowa nie umoliwi nam bezporedniego kontaktu z prawd, bez uciekania
si do teorii i laboratoriw? Chodzenie na skrty jest jednak niebezpieczne; nie
powinnimy udzi si, e nauka poczynia wiksze postpy, ni jest w istocie,
ale na szczcie czy na nieszczcie - nauka jest w dzisiejszych czasach
najrzetelniejszym lustrem rzeczywistoci, ryzykownym byoby wic j
lekceway.
Trzecie zaoenie gosi, e jeli pragniemy zrozumie, na czym polega
prawdziwe ycie", powinnimy wsucha si w gosy przeszoci i zintegrowa
ich przesanie z wiedz, jak stopniowo dziki nauce gromadzimy. Niektre
ideologiczne koncepcje - jak powrt do natury" Rousseau, prekursorka
freudowskiej wiary - to po prostu pustosowie, jeli nie ma si pojcia, czym
jest natura ludzka.
Przeszo nie daje zatem adnej nadziei, a teraniejszo rozwizania. Nie
polepszymy te naszej sytuacji, rzucajc si na eb, na szyj, w
wyimaginowan przyszo. Jedynym sposobem odkrycia, na czym polega
ycie, jest cierpliwe i mozolne usiowanie zrozumienia minionych czasw oraz
moliwoci, jakie niesie przyszo, przynajmniej w takim stopniu, w jakim
moemy oszacowa je teraz.
ycie" zatem bdzie dla nas w dalszych partiach tej ksiki wszystkim,
czego dowiadczamy od witu do zmierzchu, siedem dni w tygodniu, przez -
jeli dopisze nam szczcie -jakie siedemdziesit lat, a nawet duej, jeli
szczcie dopisze nam naprawd. Perspektywa ta moe si wyda nieco wska
w porwnaniu ze znacznie wzniolejszymi wizjami, z jakimi oswoiy nas mity i
religie. Wszelako -by odwrci zasad Pascala -najlepsz, jak si zdaje, w
przypadku wtpliwoci strategi bdzie przyj, i owe siedemdziesit kilka lat
to nasza jedyna okazja, by dowiadczy kosmosu, naley wic z niej w peni
skorzysta. Bo jeli tego nie uczynimy, moemy utraci wszystko; jeli za si
mylimy, a ycie pozagrobowe naprawd istnieje, nie tracimy niczego.
Jako takiego ycia jest czciowo zdeterminowana przez procesy
chemiczne zachodzce w naszym ciele, interakcje biochemiczne pomidzy
organami, sabe impulsy elektryczne przeskakujce midzy synapsami naszego
mzgu oraz uporzdkowanie informacji narzucone naszej wiadomoci przez
kultur. W gruncie rzeczy jednak prawdziwa jako ycia -to, co robimy i jak
si z tym czujemy - uzaleniona jest od naszych myli i emocji, od interpretacji
owych procesw chemicznych, biologicznych i spoecznych. Badanie strumienia
wiadomoci, ktry przepywa przez nasz umys, jest domen fenomenologii.
Przez ostatnie trzydzieci lat pracowaem nad rozwojem fenomenologii
systematycznej, wykorzystujcej narzdzia stosowane w naukach spoecznych
-zwaszcza w psychologii i socjologii - by odpowiedzie na pytanie: Czym jest
ycie? A take na pytanie bardziej praktycznej natury: Jak kady z nas moe
stworzy sobie dobre ycie?
Pierwszy krok ku odpowiedzi na tego rodzaju pytania wymaga trafnego
okrelenia si, ktre nadaj ksztat temu, czego moemy dowiadczy.
Czy to si nam podoba, czy nie, kady z nas podlega wyranym ograniczeniom
w tym, co jest zdolny zrobi i odczu. Bagatelizowanie ich wiedzie do
zaprzeczenia ich istnieniu, a w rezultacie do poraki. By osign cel i stworzy
sobie dobre ycie, musimy najpierw zrozumie rzeczywisto codziennoci, ze
3
wszystkimi koniecznociami i potencjalnymi rozczarowaniami, jakie ze sob
niesie. W wielu staroytnych mitach bohaterowie poszukujcy szczcia,
mioci lub niemiertelnoci musieli najpierw odby podr przez podziemne
wiaty. Dante, nim dane mu byo cieszy si wspaniaociami niebios, musia
przemierzy okropnoci pieka, by mc zrozumie, co nie pozwala nam
przekroczy bramy niebieskiej. Tak samo postpi musimy, wybierajc si w
nasz bardziej wieck podr.

Pawiany yjce na afrykaskich rwninach przeznaczaj mniej wicej trzeci

cz ycia na sen, a gdy si obudz, dziel czas pomidzy przemieszczanie
si, wynajdowanie i spoywanie jedzenia oraz odpoczynek, ktry sprowadza si
gwnie do kontaktw z innymi osobnikami i iskania sobie wzajemnie filtra w
poszukiwaniu wszy. Nie jest to wielce pasjonujca egzystencja, lecz doprawdy
niewiele si zmienio, odkd istoty ludzkie oddzieliy si od wsplnych z
mapami przodkw. Wymogi ycia nadal decyduj o tym, e wykorzystujemy
czas w sposb wcale nie tak bardzo odmienny od tego, jaki jest waciwy
afrykaskim pawianom. Wikszo ludzi powica na sen okoo jednej trzeciej
doby, pozosta za cz spoytkowuje na prac, przemieszczanie si i
odpoczynek - w takich samych mniej wicej proporcjach, co pawiany. A jak
wykaza historyk Emanuel Le Roy Ladurie, w trzynastowiecznych francuskich
wsiach (ktre w wczesnym wiecie naleay do najbardziej rozwinitych
cywilizacyjnie) najpopularniejsz rozrywk byo nadal iskanie si. Dzi
oczywicie mamy telewizj.
Cykle odpoczynku, wytwarzania, konsumpcji i kontaktw z innymi w takim
samym stopniu jak nasze zmysy -wzrok, such i pozostae -wpywaj na to, jak
dowiadczamy ycia. Poniewa nasz system nerwowy tak jest skonstruowany,
i moe przetwarza w danym momencie tylko niewielkie porcje informacji,
wic sporej czci tego, czego dowiadczamy, z koniecznoci dowiadczamy
kolejno -jedno po drugim. Przysowie mwi, e nawet bogacze mog nosi
naraz tylko jedn koszul. Moemy zatem w jednej chwili pokn tylko jeden
ks, sucha jednej piosenki, czyta tylko jedn gazet i prowadzi jedn
rozmow. To wanie te ograniczenia podzielnoci uwagi, decydujce o iloci
energii psychicznej, jak dysponujemy do percepcji wiata, ustanawiaj
sztywny scenariusz, wedle ktrego mamy y. To, czym ludzie si zajmowali i
ile czasu temu powicali, jest zreszt w rnych czasach i w rozmaitych
kulturach zdumiewajco podobne.
Stwierdziwszy, e pod wieloma istotnymi wzgldami wszystkie biografie
wykazuj pewne podobiestwa, trzeba jednak doda, e istniej take
oczywiste rnice. Makler giedowy z Manhattanu, chiski wieniak i yjcy na
pustyni Kalahari Buszmen odegraj w podstawowy, ludzki scenariusz w
sposb, ktry na pierwszy rzut oka bdzie cakowicie odmienny. Historycy,
Natalie Zemon Davis i Arlette Farge, piszc o Europie okresu od szesnastego
do osiemnastego wieku, zauwaaj: ycie codzienne toczyo si w ramach
trwaych hierarchii, opartych na przynalenoci do okrelonej pci oraz grupy
spoecznej. Wniosek ten jest prawdziwy dla wszystkich znanych nam
spoecznoci - to, jak kto yje, zaley przede wszystkim od jego pci, wieku i
pozycji spoecznej.
Okolicznoci zwizane z urodzeniem umieszczaj czowieka w czym na
ksztat przegrdki. One wanie okrelaj, z jakiego rodzaju dowiadcze
skada si bdzie jego ycie. Szeciu-siedmioletni chopiec, urodzony dwiecie
lat temu w ubogiej rodzinie w jednym z przemysowych regionw Anglii,
4
codziennie, przez sze dni w tygodniu, budzi si najprawdopodobniej okoo
pitej rano, po czym bieg do fabryki, by do zmierzchu obsugiwa szczkajce
krosna. Czsto zdarzao si, e umiera z wyczerpania, jeszcze zanim zosta
nastolatkiem. Dwunastoletnia dziewczynka mieszkajca w tym samym czasie w
jednym z jedwabniczych regionw Francji przesiadywaa cae dnie nad bali,
zanurzajc we wrzcej wodzie kokony jedwabnika, by rozpuci kleist
substancj zlepiajc nici. Siedzc w wilgotnym ubraniu od witu do zmierzchu,
miaa wszelkie dane po temu, by zapa na jak chorob ukadu
oddechowego, a od gorcej wody tracia czucie w palcach. Tymczasem dzieci
arystokratw uczyy si taczy menueta i prowadzi konwersacj w obcych
jzykach.
To samo zrnicowanie perspektyw yciowych istnieje po dzi dzie.
Jakich dowiadcze moe w dzisiejszych czasach oczekiwa dziecko urodzone
w przemysowych dzielnicach ndzy Los Angeles, Detroit, Kairu czy Meksyku?
Jak bd si one rniy od tego, co czeka dziecko z dostatniego
amerykaskiego przedmiecia lub z zamonej szwedzkiej czy szwajcarskiej
rodziny? Niestety, o tym, e kto rodzi si ubogi, a do tego z jakim defektem
fizycznym, inny za wchodzi w ycie wyposaony w urod, dobre zdrowie i
pokane konto w banku, nie decyduje ani sprawiedliwo, ani adna podobna
jej zasada.
Chocia wic gwne parametry ycia s raz na zawsze ustalone i nikt nie
moe unikn odpoczywania, jedzenia, kontaktowania si z innymi i
wykonywania choby minimum pracy, to jednak ludzko dzieli si na
kategorie spoeczne, przynaleno do ktrych w znacznej mierze decyduje o
tym, czego w cigu ycia dowiadczamy. Ale, eby byo ciekawiej, istnieje
jeszcze j oczywicie kwestia indywidualnych rnic.
Gdy wyjrzymy przez okno zim, moemy dostrzec miliony wirujcych
wkoo identycznych patkw niegu. Jeli jednak wemiemy do rki lup i
przyjrzymy si poszczeglnym patkom, odkryjemy, e wcale nie s one
identyczne; prawd mwic, okae si, e kady patek ma niepowtarzalny
ksztat. Tak samo rzecz si ma z ludmi. O tym, jakie przeycia bd udziaem
Sophie, sporo mona powiedzie na podstawie samego tylko faktu, e jest ona
istot ludzk. Jeszcze wicej mona doda, jeli wiemy, e jest mod
Amerykank, yjc w okrelonym rodowisku, a jej rodzice maj taki to a taki
zawd. Ale kiedy ju wszystko zostanie powiedziane, znajomo owych
zewntrznych parametrw nadal nie pozwoli nam odgadn, jakie bdzie jej
ycie. I to nie tylko dlatego, e przypadek moe pokrzyowa wszelkie
rachuby, ale -co duo waniejsze - dlatego, e Sophie ma wasny rozum, dziki
ktremu moe albo zaprzepaci swe moliwoci, albo przeciwnie -
przezwyciy wrodzone niedostatki.
To wanie ze wzgldu na t elastyczno ludzkiej wiadomoci mog
powstawa ksiki takie jak ta. Jeli wszystko zdeterminowane byoby przez
waciwoci ludzkiej natury, przynaleno do okrelonej grupy spoecznej i
kulturowej oraz przypadek, bezcelowe byoby zastanawianie si nad sposobami
udoskonalenia czyjegokolwiek ycia. Na szczcie jest jeszcze do miejsca na
wasn inicjatyw i wiadomy wybr, i ma to niebagatelne znaczenie. Ci za,
ktrzy w to wierz, s na najlepszej drodze do uwolnienia si ze szponw losu.

y to dowiadcza - poprzez dziaanie, odczuwanie, mylenie. Dowiadczanie

rozgrywa si w czasie. To czas jest zatem podstawowym, acz rzadkim dobrem,
jakim dysponujemy. Z biegiem lat to baga dowiadcze jednostki decyduje o
5
jakoci jej ycia. Dlatego te jedn z najistotniejszych decyzji, jakie kady z
nas podejmuje, jest decyzja, na co przeznaczy i w co zainwestowa dany nam
czas. To, jak zagospodarowujemy nasz czas, nie jest naturalnie wycznie
nasz decyzj. Jak ju wczeniej widzielimy, pewne surowe ograniczenia
dyktuj nam, co musimy robi - czy to jako przedstawiciele rodzaju ludzkiego,
czy z powodu przynalenoci do okrelonej kultury lub spoecznoci. Niemniej
jednak zawsze istnieje przestrze dla osobistego wyboru, a kontrola nad
czasem spoczywa w pewnej mierze w naszych rkach. Jak zauway historyk E.
P. Thompson, nawet w najtrudniejszych dziesicioleciach wielkiej rewolucji
przemysowej, kiedy w kopalniach i fabrykach robotnicy harowali po ponad
osiemdziesit godzin w tygodniu, trafiali si i tacy, ktrzy po pracy, zamiast
cign za wikszoci do pubw, nieliczne godziny wytchnienia powicali
literaturze lub dziaalnoci politycznej.
Sama terminologia, ktrej uywamy, by mwi o czasie -gospodarowanie,
inwestowanie, przeznaczanie na co, marnowanie -zapoyczona zostaa z
jzyka finansw. W efekcie spotykamy si nieraz z zarzutem, e nasz stosunek
do czasu zabarwiony jest swoicie kapitalistycznym dziedzictwem. To prawda,
e maksyma Czas to pienidz" naleaa do ulubionych powiedzonek wielkiego
apologety kapitalizmu, Benjamina Franklina, lecz mimo to stawianie znaku
rwnoci pomidzy tymi dwoma porzdkami ma znacznie starszy rodowd, a
zakorzenione jest bardziej we wsplnym wszystkim ludziom dowiadczeniu ni
w samej tylko kulturze. Mona by nawet prbowa dowie, e to pienidze
czerpi sw warto z czasu, a nie odwrotnie. Pienidze s po prostu
najpopularniejszym miernikiem zainwestowanego w co czasu. Poza tym
cenimy pienidze, bo w pewnym stopniu uwalniaj nas od ogranicze
narzuconych przez ycie, ofiarowujc wolny czas, bymy mogli robi to, na co
mamy ch.

Na co przeznaczamy czas

Na podstawie wynikw ankiety na temat zaj codziennych, przeprowadzonej

w Stanach Zjednoczonych wrd dorosych i modziey. Wyniki rniy si w
zalenoci od wieku, pci, statusu spoecznego i osobistych preferencji
badanych - zaznaczono wartoci minimalne i maksymalne. Jeden punkt
procentowy odpowiada przecitnie jednej godzinie w tygodniu.

6
 C zatem robi ludzie ze swym wolnym czasem? Tablica pierwsza daje
oglne wyobraenie o tym, jak spdzamy okoo szesnastu godzin dziennie;
czas, ktry przeywamy wiadomie, nie pic. Dane s z koniecznoci
przyblione, poniewa wyniki wykazyway znaczne wahania w zalenoci od
tego, czy obrazoway dzie osoby starej czy modej, mczyzny czy kobiety,
bogatego czy biednego. Z grubsza jednak biorc, liczby te mona uzna za
wstp do opisu, jak wyglda przecitny dzie w amerykaskim spoeczestwie.
S one zreszt bardzo zblione do wynikw uzyskanych w innych
uprzemysowionych krajach.
To, czym si zajmujemy na co dzie, mona zatem podzieli na trzy
gwne kategorie. Pierwsza i najszersza zawiera wszystko to, co zmuszeni
jestemy robi, by wytworzy energi niezbdn do przetrwania i utrzymania
dobrego samopoczucia. W naszych czasach jest to niemal rwnoznaczne z
zarabianiem pienidzy, jako e za pienidze mona dzi dosta niemal
wszystko. W przypadku ludzi modych, uczcych si, do kategorii aktywnoci
twrczej i produkcyjnej zaliczymy te nauk, bdc dla nich
odpowiednikiem pracy u osb dorosych, jedno przecie wiedzie do drugiego.
Na wszelkiego rodzaju aktywno twrcz i produkcyjn wydatkujemy od
jednej czwartej do ponad jednej drugiej naszej energii psychicznej, w
zalenoci od rodzaju i wymiaru wykonywanej pracy. Chocia wikszo
pracownikw zatrudnionych w penym wymiarze spdza w pracy okoo
czterdziestu godzin tygodniowo, co stanowi 35 procent studwunastogodzinnego
okresu czuwania, wielko ta nie odzwierciedla jednak dokadnie
rzeczywistoci, bo z owych czterdziestu godzin zaledwie okoo trzydziestu
powiconych jest faktycznie na prac, reszta za upywa na rozmowach,
rozmylaniach, sporzdzaniu notatek oraz innych zajciach, cakowicie z
wykonywan prac nie zwizanych.
Czy to duo, czy mao? Wszystko zaley od tego, do czego te liczby
porwna. Wedug niektrych antropologw w najsabiej technologicznie
rozwinitych spoecznociach, takich jak na przykad plemiona zamieszkujce
brazylijsk dungl czy afrykaskie pustynie, rzadko si zdarza, by doroli
mczyni przeznaczali wicej ni cztery godziny dziennie na zaspokojenie
yciowych potrzeb; reszt czasu wypenia im odpoczynek, pogawdki, piew i
taniec. Z drugiej strony, w kilkusetletniej historii uprzemysawiania Zachodu,

7
nim zwizki zawodowe zdoay wywalczy skrcenie dugoci dnia pracy,
sytuacje, gdy robotnicy spdzali w fabryce po dwanacie i wicej godzin
dziennie, nie naleay bynajmniej do rzadkoci. Omiogodzinny dzie pracy,
ktry jest dzi norm, znajduje si zatem w p drogi pomidzy tymi dwiema
skrajnociami.
Dziaalno twrcza jest rdem nowej energii; trzeba jednak duego
wysiku, by utrzyma w odpowiedniej formie nasze ciao i dobytek. Z tego
wzgldu niemal czwarta cz dnia upywa na wykonywaniu rozmaitych
czynnoci bytowych. Utrzymujemy ciao w dobrej formie, jedzc, odpoczywajc
i wykonujc zabiegi higieniczne; o dobytek dbamy, sprztajc, gotujc, robic
zakupy oraz wykonujc wszelkie prace domowe. Dziaalnoci t tradycyjnie
obarczone s kobiety, podczas gdy mczyni z reguy bior na siebie
odpowiedzialno za czynnoci twrcze i produkcyjne. We wspczesnym
spoeczestwie amerykaskim rnica ta jest nadal do wyrana: cho
mczyni i kobiety spdzaj tyle samo czasu najedzeniu (okoo piciu
procent), kobiety powicaj dwukrotnie wicej czasu ni mczyni na
wszystkie pozostae czynnoci bytowe.
Wszdzie indziej, oczywicie, podzia rl w obowizkach domowych jest,
praktycznie biorc, jeszcze wyraniejszy. W byym Zwizku Radzieckim, gdzie
rwno pci stanowia kwesti ideologii, zamne panie doktor czy inynier
musiay, obok pracy zawodowej, podoa wszystkim zajciom domowym. Na
caym niemal wiecie przyjo si zreszt uwaa, e mczyzna, ktry gotuje
dla swej rodziny czy zmywa naczynia, traci szacunek dla samego siebie, a
take w oczach innych.
Taki podzia rl wydaje si rwnie stary jak sama ludzko. W przeszoci
jednak utrzymanie obejcia wymagao od kobiety o wiele bardziej wytonej
pracy. Oto, jak jeden z historykw opisuje sytuacj w Europie przed czterystu
laty: W regionach ubogich w wod kobiety nosiy j na strome grskie tarasy.
Kopay i suszyy torf, zbieray wodorosty, drewno na opa i przydrone chwasty,
by wyywi krliki. Doiy krowy i kozy, uprawiay warzywa, zbieray orzechy i
zioa. Najpopularniejszym opaem wrd brytyjskich, irlandzkich i holenderskich
rolnikw by wwczas nawz zwierzcy, ktry kobiety wasnorcznie zbieray i
ukaday w pobliu domowego paleniska, gdzie mg schn.
Bieca woda i elektronika z pewnoci wpyny na rozmiary wysiku
fizycznego, niezbdnego do prowadzenia domu, podobnie jak postp
technologiczny zredukowa obcienie fizyczne towarzyszce pracy. Jednak
nadal wikszo Azjatek, Afrykanek oraz mieszkanek Ameryki Poudniowej,
innymi sowy - wikszo kobiet na wiecie - musi powica lwi cz swego
ycia na podtrzymanie materialnego i emocjonalnego bytu swoich rodzin.
Czas, jaki pozostaje po odliczeniu czynnoci produkcyjnych i bytowych,
jest czasem wolnym, czyli relaksem, ktry rwnie zajmuje okoo jednej
czwartej doby. Wedug wielu dawnych mylicieli mczyni i kobiety mogli
realizowa swoje potencjalne moliwoci jedynie wwczas, gdy nie mieli nic
innego do roboty. To w czasie wolnym stajemy si -wedle filozofw greckich -
prawdziwie ludzcy, oddajc si samodoskonaleniu: nauce, sztuce, dziaalnoci
politycznej. Od greckiego przecie sowa na okrelenie relaksu -scholea -
wywodzi si angielskie school czy polskie szkoa, Grecy uwaali bowiem, e
studiujc, najwaciwiej wykorzystuje si wolny czas.
Rzadko, niestety, myl owa wcielana bywa w ycie. Wspczenie wolny
czas wypeniaj trzy podstawowe rodzaje zaj, ktre niewiele maj wsplnego
z tym, o co greckim filozofom -ludziom cenicym czas wolny -naprawd
8
chodzio. Pierwszy to korzystanie ze rodkw masowego przekazu, gwnie
ogldanie telewizji, przeplatane sporadyczn lektur prasy codziennej i cza-
sopism. Drugi to prowadzenie rozmw. Trzeci rodzaj zaj cechuje si bardziej
aktywnym stosunkiem do wolnego czasu i z tego wzgldu najbliszy jest
staremu greckiemu ideaowi, a obejmuje rozmaite hobby, muzykowanie,
uprawianie sportu i wicze fizycznych, bywanie w restauracjach i chodzenie do
kina. Te trzy formy aktywnoci zabieraj nam od co najmniej czterech do a
dwunastu godzin tygodniowo.
Ogldanie telewizji, spord wszystkich form relaksu pochaniajce
statystycznie najwicej energii psychicznej, jest rwnie w naszym ludzkim
dowiadczeniu najnowsz form spdzania czasu. adne inne spord zaj,
ktrym mczyni i kobiety oddawali si na przestrzeni milionw lat ewolucji,
nie byo rwnie pasywne i rwnie uzaleniajce przez atwo, z jak przyciga
uwag -jeli, oczywicie, pominiemy wpatrywanie si w gwiazdy, zaywanie
sjesty czy wprowadzenie si w trans, ktre zwykli praktykowa mieszkacy
Bali. Apologeci telewizji twierdz, e dostarcza ona rwnie wszelkiego rodzaju
interesujcych informacji. To prawda, jednak -poniewa znacznie atwiej
wyprodukowa program, ktry przyjemnie podnieci widza, ni taki, ktry go
intelektualnie wzbogaci - ludzie skazani s w wikszoci na ogldanie
programw, ktre do ich rozwoju wcale sienie przyczyniaj.
Aktywno twrcza i produkcyjna, czynnoci bytowe i odpoczynek to trzy
podstawowe rodzaje czynnoci, ktre absorbuj nasz energi psychiczn. S
one rdem wszystkich informacji, przepywajcych przez nasz wiadomo
dzie po dniu od chwili narodzin po kres ycia. Dlatego to, czym jest nasze
ycie, zawiera si zasadniczo w dowiadczeniach zwizanych z prac, z trosk
o to, co posiadamy, oraz z tym, czym si zajmujemy w wolnych chwilach.
Toczy si ono w krgu tych spraw, to za, w jaki sposb dokonujemy wyboru
zaj i jak do nich przystpujemy, decyduje o tym, czy sum dni naszego ycia
bdzie chaotyczna mgawica, czy co bliskiego dzieu sztuki.
ycie codzienne okrela nie tylko to, co robimy, lecz rwnie to, z kim
przebywamy. Nasze czyny i uczucia zawsze podlegaj oddziaywaniom innych
ludzi -tych obecnych i tych nieobecnych. Ju od czasw Arystotelesa wiadomo,
e czowiek jest zwierzciem spoecznym - zarwno w kategoriach fizycznych,
jak i psychologicznych zaleni jestemy od towarzystwa innych. Stopie
uzalenienia od osb trzecich lub od ich zinternalizowanych opinii jest jednak
odmienny w rnych kulturach. Hodujcy tradycji Hindusi na przykad nie
widz w sobie odrbnych jednostek, za jakie my ich uwaamy, lecz raczej
wzy rozbudowanej sieci spoecznej. O tosamoci osobnika decyduj dla nich
nie tyle jego niepowtarzalne myli i czyny, ile to, kim s jego rodzice,
rodzestwo, krewni i potomkowie. Rwnie wspczenie dzieci wychowywane
w tradycji wschodnioazjatyckiej s, w porwnaniu z dziemi rasy biaej,
znacznie bardziej wiadome oczekiwa i opinii swoich rodzicw nawet pod ich
nieobecno, czyli -jeli uy terminologii psychoanalitycznej maj duo
silniejsze superego. Lecz niezalenie od tego, z jak bardzo indywidualistyczn
kultur mamy do czynienia, i tak inni w znacznym stopniu decyduj o jakoci
naszego ycia.
Wikszo ludzi spdza mniej wicej tak sam ilo czasu w trzech
rnych kontekstach spoecznych. W skad pierwszego wchodz obcy,
wsppracownicy lub - u modych ludzi - szkolni koledzy. Owa sfera publiczna"
jest miejscem, gdzie oceniane s dziaania jednostki oraz gdzie
wspzawodniczy ona o rozmaite dobra i ustanawia stosunki z innymi. Panuje
9
te przekonanie, e publiczna sfera ycia - obszar najwikszego ryzyka i
najintensywniejszego rozwoju - odgrywa gwn rol w realizacji
indywidualnego potencjau jednostki.
Kolejny kontekst spoeczny to rodzina; dla dziecka -rodzice i rodzestwo,
dla czowieka dorosego -partner yciowy lub wspmaonek i dzieci. Chocia
ostatnio samo pojcie rodziny" jako rozpoznawalnej jednostki spoecznej
poddawane jest surowej krytyce i cho prawd jest, i aden znany z historii
system pokrewiestwa nie przylega cile do naszej definicji rodziny, nie ulega
te kwestii, e zawsze i wszdzie istniaa grupa ludzi, z ktrymi jednostka
uwaa si za spokrewnion, ktrych obecno daje jej poczucie bezpieczestwa
i za ktrych czuje si bardziej odpowiedzialna ni za pozostaych. Bez wzgldu
na to, jak dziwaczne mog si nam dzisiaj wydawa niektre dawne systemy
rodzinne w porwnaniu do ideau rodziny nuklearnej, bliscy krewni s nadal
rdem jedynych w swoim rodzaju przey.
Kolej wreszcie na kontekst spoeczny charakteryzujcy si brakiem
obecnoci innych ludzi - to samotno. W spoeczestwach technologicznie
wysoko rozwinitych spdzamy samotnie niemal trzeci cz doby, znacznie
wicej ni czonkowie wikszoci spoecznoci plemiennych, gdzie przebywanie
w samotnoci czsto uwaano za wysoce niebezpieczne. Zreszt my take
uwaamy samotno za co niepodanego; ogromna wikszo z nas stara si
jej w miar monoci unika. Cho mona si nauczy czerpa przyjemno z
samotnoci, tych, ktrzy tak czyni, charakteryzuj raczej do wyrafinowane
gusta. Lecz czy si to nam podoba, czy nie, wikszo naszych codziennych
obowizkw wymaga odizolowania od innych: dzieci ucz si i wicz rozmaite
umiejtnoci w pojedynk, gospodynie domowe troszcz si o dom zwykle pod
nieobecno domownikw, a wikszo zawodw jest przynajmniej czciowo
wykonywana w samotnoci, wic nawet jeli nie robimy tego z ochot,
zmuszeni jestemy nauczy si znosi samotno; w przeciwnym razie ucierpi
na tym jako naszego ycia.
W rozdziale niniejszym oraz nastpnym mwi o tym, w jaki sposb ludzie
wykorzystuj czas, jak jego cz spdzaj samotnie, a jak w towarzystwie
innych, oraz jak to, co robi, wpywa na ich samopoczucie. Co jest podstaw
takich rozwaa?
Najpowszechniejszym sposobem uzyskania informacji o tym, jak ludzie
dysponuj swoim czasem, s ankiety, sondae oraz tak zwane budety
czasu". Wszystkie te metody polegaj na zwracaniu si do ludzi z prob o
wypenienie kartki z kalendarza pod koniec dnia lub tygodnia; s do atwe,
ale, jako e opieraj si na przypominaniu sobie faktw, niezbyt dokadne.
Inn moliwoci jest metoda prbki dowiadcze (MPD), ktr opracowaem
na uniwersytecie chicagowskim na pocztku lat siedemdziesitych. W metodzie
tej wykorzystuje si pager albo zaprogramowany zegarek, sygnalizujcy
uczestnikowi badania, kiedy naley wypeni dwie strony w broszurce, ktr
cay czas powinien mie ze sob. Sygnay wczaj si w nieregularnych
odstpach czasu, w dwugodzinnych cyklach od wczesnego ranka do jedenastej
wieczorem, a nawet pniej. Na dwik sygnau uczestnik badania zapisuje,
gdzie si znajduje, z kim, co robi, o czym myli, a nastpnie, posugujc si
rozmaitymi skalami liczbowymi, okrela stan swojej wiadomoci -to, jak bar-
dzo czuje si szczliwy, jak bardzo jest skoncentrowany, jak siln ma
motywacj, jak wysokie mniemanie o sobie i tak dalej.
Pod koniec tygodnia kady z uczestnikw ma wypenionych pidziesit
sze stron broszury MPD i jest to prawdziwy minireporta dokumentujcy
10
codzienne zajcia i przeycia, dajcy nam moliwo rejestrowania wszystkich
czynnoci badanego, od witu do nocy, przez kolejne dni tygodnia, a rwnie
ledzenia waha jego nastroju w zalenoci od wykonywanych czynnoci czy
towarzyszcych mu osb.
W naszym chicagowskim laboratorium zgromadzilimy na przestrzeni lat
ponad siedemdziesit tysicy stron pochodzcych od okoo dwch tysicy
trzystu respondentw; badacze z uniwersytetw w innych czciach wiata z
gr potroili te liczby. Dua liczba respondentw odgrywa tu istotn rol,
umoliwia bowiem bardziej szczegowy wgld w ksztat i jako codziennego
ycia. Dziki temu moemy na przykad dowiedzie si, jak czsto ludzie jadaj
posiki i jak si w ich trakcie czuj. Co wicej, moemy stwierdzi, czy
nastolatki, doroli i ludzie w wieku podeszym odczuwaj wwczas to samo i
czy jedzenie jest podobnym dowiadczeniem, gdy odbywa si w samotnoci i
gdy jemy w towarzystwie. Metoda ta umoliwia rwnie porwnania
midzykulturowe obejmujce Ameryk, Europ, Azj oraz wszystkie te
spoecznoci, gdzie j zastosowano. W dalszych rozdziaach przedstawi wyniki
rozmaitych ankiet i sonday, przeplatajc je danymi uzyskanymi dziki MPD.

Skadniki dowiadczenia

Stwierdzilimy, e praca, czynnoci bytowe i odpoczynek pochaniaj

wikszo naszej energii psychicznej. Kto moe jednak kocha prac, a inni
jej nienawidz; mona cieszy si czasem wolnym lub odczuwa znudzenie,
gdy nie ma sienie do roboty. To, co robimy kadego dnia, wiele ma wic
wsplnego z tym, jakiego rodzaju ycie prowadzimy. Duo waniejsze jednak
jest to, czego wwczas dowiadczamy.
Emocje s w pewnym sensie najbardziej subiektywnym elementem
wiadomoci, bo przecie tylko sam zainteresowany potrafi tak naprawd
stwierdzi, czy dowiadcza uczucia mioci, wstydu, wdzicznoci czy szczcia.
Z drugiej jednak strony emocje s najbardziej obiektywn treci umysu -
uczucie ciskania w doku", jakiego dowiadczamy, gdy jestemy zakochani,
zawstydzeni, przeraeni lub szczliwi, jest dla nas bardziej realne ni
wszystko, co obserwujemy w wiecie zewntrznym lub co poznajemy dziki
nauce albo logice. Dlatego te czsto zdarza nam si znale w sytuacji icie
paradoksalnej. Z jednej strony upodabniamy si do behawiorystw; gdy
patrzymy na innych ludzi, sceptycznie podchodzimy do tego, co mwi, a
polegamy jedynie na tym, co robi. Z drugiej za, kiedy patrzymy na siebie,
zachowujemy si jak fenomenologowie, powaniej traktujc nasze odczucia
wewntrzne ni wiat zewntrzny i zachowanie.
Psychologowie zidentyfikowali a dziewi podstawowych emocji, ktre
mona w wiarygodny sposb odrni, chociaby na podstawie wyrazu twarzy
osb yjcych w zupenie rnych kulturach.*

* Dziewi podstawowych emocji. Wsplne dla wszystkich badanych kultur i

cywilizacji to: rado, wcieko, smutek, lk, zainteresowanie, wstyd, wina,
zawi i przygnbienie.

Wydaje si wic oczywiste, e, podobnie jak wsplna wszystkim ludziom jest

zdolno do widzenia czy artykuowania mowy, wsplny jest te repertuar
stanw uczuciowych. Upraszczajc nieco, mona jednak powiedzie, e kada
emocja odznacza si podstawow dwoistoci: jest albo pozytywna, czyli
11
atrakcyjna, albo negatywna, czyli odpychajca. Dziki tej waciwoci emocje
pomagaj nam wybra to, co jest dla nas dobre. Niemowl ledzi z uwag
ludzk twarz i okazuje zadowolenie, gdy widzi matk, bo sprzyja to j ego wizi
z kim, kto si nim opiekuje. Odczuwamy te przyjemno podczas jedzenia
lub w obecnoci osoby pci przeciwnej, gatunek nasz bowiem nie przetrwaby,
gdybymy nie aknli poywienia i seksu. Czujemy za instynktown odraz na
widok wy, niektrych owadw, zapachu zgnilizny, ciemnoci, czyli
wszystkiego tego, co kiedy, w historii gatunku, mogo stanowi powane
zagroenie dla naszego bytu.

Obok prostych, genetycznie zakodowanych emocji*

* Genetyczne zakorzenienie emocji. Chocia ju Darwin wiedzia, e emocje
peni istotne funkcje i ewoluujtak, jak narzdy i organy ciaa, dopiero
niedawno cechy psychologiczne zaczto bada z perspektywy ewolucyjnej.

gatunek ludzki rozwin wiele subtelniej szych, bardziej wyrafinowanych, ale

take i niszych uczu. Ewolucja zdolnoci do autorefleksji umoliwia nam
zabaw uczuciami - udawanie uczu lub manipulowanie nimi w sposb, do
jakiego nie jest zdolne adne zwierz. Pieni, tace, maski naszych przodkw
wzbudzay lk i groz, rado i upojenie. Filmy grozy, narkotyki i muzyka
peni dzi podobn funkcj. Pierwotnie emocje byy sygnaami informujcymi
o wiecie zewntrznym; dzi czsto pojawiaj si w oderwaniu od jakiego-
kolwiek realnego obiektu, a wywoywane s dla przyjemnoci pyncej z nich
samych.
Prototypem emocji pozytywnych jest uczucie szczcia. Jak od czasw
Arystotelesa twierdzi ju niejeden myliciel, wszystko, cokolwiek robimy,
nakierowane jest na osiganie szczcia. Tak naprawd nie pragniemy
bogactwa, zdrowia czy sawy jako takich - zaley nam na nich, bo ywimy
nadziej, e nas uszczliwi. Jedynie szczcie nie suy osigniciu czego
innego -pragniemy go dla niego samego. Lecz jeli szczcie naprawd jest
istot ycia, c o nim wiemy?
Do poowy obecnego stulecia psychologowie niechtnie zabierali si do
bada nad szczciem, obowizujcy bowiem wwczas w naukach spoecznych
paradygmat behawiorystyczny gosi, i subiektywne emocje s nazbyt ulotne,
by mogy stanowi odpowiedni przedmiot docieka naukowych. Lecz gdy z
instytutw naukowych w ostatnich dziesicioleciach zacz znika mgawicowy
empiryzm", subiektywne przeycia nabray znw znaczenia, a badania nad
szczciem podjto ze wzmoonym entuzjazmem.
Z bada tych wyniky wnioski tyle oczywiste, co zaskakujce.
Zadziwiajce jest, na przykad, e pomimo tragedii i problemw ludzie na
caym wiecie skonni s uwaa si raczej za szczliwych ni za nieszcz-
liwych. W Ameryce, na przykad, okoo jednej trzeciej respondentw, z grupy
stanowicej reprezentatywn prb caego spoeczestwa, okrela siebie jako
ludzi bardzo szczliwych", a zaledwie jedna osoba na dziesi stwierdza, e
jest niezbyt szczliwa". Wikszo umieszcza si na skali powyej wartoci
neutralnej, czyli uwaa si za ludzi do szczliwych". Podobne wyniki
uzyskano w wielu innych krajach. Jak to moliwe? Przecie od stuleci myliciele
w zadumie nad ulotnoci ycia i przypisanym mu cierpieniem kadli nam w
gowy, e wiat jest padoem ez, a szczcie nie jest bynajmniej naszym
przeznaczeniem. Przyczyn owej rozbienoci mona upatrywa chociaby w
tym, e prorocy i filozofowie maj zwykle skonnoci perfekcjonistyczne, a
12
uomnoci ycia zdaj si ich obraa. Reszta ludzkoci za sprawia wraenie
zadowolonej z tego, e yje, pomimo wszelkich niedoskonaoci ycia.
Istnieje te, oczywicie, wyjanienie bardziej pesymistyczne, a mianowicie
takie, e kiedy ludzie mwi, i czuj si do szczliwi", to albo oszukuj
ankietera, albo -co znacznie bardziej prawdopodobne -wyraaj jedynie swe
pobone yczenia. W kocu ju Karol Marks oswoi nas z myl, e robotnik
moe czu si absolutnie szczliwy, lecz to subiektywne poczucie szczcia
jest samooszukiwaniem si, ktre nie ma wikszego znaczenia, z obiektywnego
bowiem punktu widzenia jest on osobnikiem wyalienowanym -z winy systemu,
ktry wyzyskuje jego trud. Jean Paul Sartre z kolei uwiadomi nam, e
wikszo z nas trwa w faszywej wiadomoci", udajc, nawet przed samym
sob, e yje w najlepszym z moliwych wiatw. Bliszy nieco wspczesnoci
Michel Foucault oraz postmodemici nie maj wtpliwoci, e to, co ludzie
mwi, nie odzwierciedla realnych zdarze, lecz jedynie waciwy kademu styl
narracji, sposb opowiadania, ktry odnosi si wycznie do samego siebie.
Lecz cho ci krytycy samowiedzy zwracaj uwag na istotne i wymagajce
rozpoznania kwestie, grzesz jednoczenie intelektualn arogancj uczonych,
przekonanych, i ich wasn interpretacj rzeczywistoci naley przedkada
nad bezporednie dowiadczenia posplstwa. Ja sam za, bez wzgldu na
powane wtpliwoci ywione przez Marksa, Sartre'a czy Foucaulta, nadal
sdz, e jeli kto twierdzi, i jest do szczliwy", nie mamy prawa tego
lekceway lub interpretowa opacznie.
Badania nad relacjami midzy dobrobytem a szczciem dostarczyy
kolejnej porcji faktw dobrze znanych, a mimo to zastanawiajcych. Jak
naleao oczekiwa, obywatele krajw o wyszym standardzie ycia i wikszej
stabilnoci politycznej czsto uwaaj si za szczliwszych od innych (na
przykad Szwajcarzy i Norwedzy twierdz, e s szczliwsi od Grekw i
Portugalczykw), cho nie jest to regu (ubosi Irlandczycy uwaaj si za
szczliwszych od Japoczykw). Jednak w obrbie tej samej grupy spoecznej
zalenoci midzy sytuacj finansow a zadowoleniem z ycia s bardzo
niewielkie: amerykascy miliarderzy czuj si tylko minimalnie szczliwsi od
ludzi o przecitnych dochodach. I cho dochody obywateli Stanw
Zjednoczonych ulegy od lat szedziesitych do dziewidziesitych
podwojeniu, odsetek ludzi uwaajcych si za bardzo szczliwych utrzymuje
si na staym poziomie - okoo trzydziestu procent. Wnioskiem, do ktrego
powysze ustalenia zdaj si upowania, jest stwierdzenie, e powyej progu
ubstwa adne dodatkowe rodki finansowe nie zwikszaj, przynajmniej w
znaczcy sposb, naszych szans nabycie szczliwym.
Z tym, jak ludzie szczliwi widz i opisuj siebie samych, najwyraniej
pozostaje w zwizku pewien zestaw cech osobowoci. Na przykad w USA
tryskajcy zdrowiem ekstrawertyk, majcy wysokie mniemanie o sobie,
religijny i pozostajcy w stabilnym zwizku maeskim, bdzie z wikszym
prawdopodobiestwem mwi o sobie jako o kim szczliwym ni schorowany,
introwertyczny, rozwiedziony ateista o niskiej samoocenie. W takich wanie
wizkach zalenoci ujawnia si zasadno sceptycyzmu wobec
postmodernistycznej krytyki. To cakiem prawdopodobne, e na przykad
cieszca si zdrowiem, religijna osoba przedstawi swoje ycie w kolorach
bardziej rowych ni kto, kto nie jest ani zdrowy, ani religijny, i to bez
wzgldu na rzeczywist jako dowiadcze. Poniewa jednak z surow
materi" dowiadczenia zawsze stykamy si dopiero po przepuszczeniu jej
przez filtr interpretacji, nasze opowieci o tym, jak si czujemy, s bardzo
13
istotn czci naszych emocji. Kobieta, ktra twierdzi, e jest szczliwa,
mogc pracowa na dwa etaty, by zapewni dzieciom dach nad gow, jest
przypuszczalnie naprawd szczliwsza od innej, ktra nie rozumie, czemu
musi boryka si ze swym jednym etatem.
Ale szczcie nie jest z pewnoci jedynym wartym uwagi uczuciem.
Prawd mwic, jeli komu naprawd zaley na poprawie jakoci wasnego
ycia, niech lepiej nie zaczyna od poszukiwania szczcia. Po pierwsze,
stwierdzenia poszczeglnych osb dotyczce wasnego szczcia nie rni si
tak bardzo, jak emocjonalna samoocena w innych wymiarach; bez wzgldu na
to, jak bardzo puste byoby czyje ycie pod jakimkolwiek innym wzgldem,
bardzo niechtnie przyzna on, e czuje si nieszczliwy. Co wicej, uczucie to
zdaje si bardziej cech osobnicz ni konsekwencj okolicznoci. Innymi
sowy, niektrzy z nas -niezalenie od tego, co si dzieje - z biegiem czasu
zaczn myle o sobie jako o ludziach szczliwych, podczas gdy inni
przywykn do myli, e s stosunkowo mniej szczliwi, bez wzgldu na to, co
si im przydarzy. Pozostae uczucia s w wikszym stopniu uzalenione od
tego, co robimy, z kim przebywamy czy te gdzie si znalelimy. Skoro za
wykazuj wiksz podatno na zmiany w otoczeniu i istnieje te zwizek
pomidzy nimi a subiektywnym poczuciem szczcia, mog w duszej
perspektywie podnie jego poziom.
Dla przykadu: stopie naszego subiektywnego poczucia bycia aktywnym,
silnym czy te czujnym zaley w duej mierze od tego, co robimy.
Intensywno tych wrae wzrasta, gdy wykonujemy trudne zadanie, maleje
za, gdy ponosimy porak lub w ogle nie podejmujemy dziaania.
Bezporedni wpyw na nie ma zatem to, co decydujemy si robi. Kiedy
czujemy si aktywni i silni, jest bardziej prawdopodobne, e bdziemy si
rwnie czuli szczliwi. Wybr okrelonego dziaania oddziauje zatem na
nasze poczucie szczcia. Na podobnej zasadzie wikszo ludzi czuje si
radoniej i nastawiona jest do wiata bardziej przyjacielsko w towarzystwie ni
w samotnoci. Pogoda ducha i przyjazny stosunek do wiata cz si z
poczuciem szczcia, co, by moe, wyjania, dlaczego ekstrawertycy s na
og szczliwsi od introwertykw.
Jako naszego ycia nie zaley jednak od samego szczcia, lecz take od
tego, co robimy, by by szczliwi. Jeli kto nie wytyczy sobie celw, ktre
dostarczaj mu poczucia sensu wasnej egzystencji, jeli nie wykorzystuje w
peni potencjau swojego umysu, to dobre samopoczucie wypenia jedynie
uamek danego mu czasu. Kto, kto osiga zadowolenie dziki wycofaniu si ze
wiatowego ycia, by -niczym Wolterowski Kandyd -uprawia wasny
ogrdek", nie moe uchodzi za czowieka wiodcego wspaniay ywot. Bez
marze, bez ryzyka ludzka egzystencja staje si tylko lich namiastk ycia.

Emocje odnosz si do wewntrznych stanw wiadomoci. Emocje negatywne

-smutek, strach, niepokj czy nuda -wywouj w umyle zjawisko, ktre
nazwa by mona entropi psychiczn; powoduj stan niezdolnoci do
efektywnego skupienia uwagi na wykonywanych zadaniach, dla jego
osignicia konieczne jest bowiem przywrcenie subiektywnie odczuwanego
adu wewntrznego. Natomiast emocje pozytywne -poczucie szczcia, siy,
czujnoci, s motorem negentropii psychicznej; nie zuywamy wwczas
energii na przetrawianie przykrych dozna i ualanie si nad sob, moemy
wic j w caoci spoytkowa na realizacj , dowolnego pomysu lub zadania.

14
Kiedy decydujemy si skupi uwag na jakim zadaniu, mwimy, e
okrelilimy zamiar lub wytyczylimy sobie cel. Jak dugo i z jakim
entuzjazmem wytrwamy przy nim, zaley od motywacji. Std zamiary, cele i
motywacje uwaa si rwnie za przejawy negentropii psychicznej. Skupiaj
one energi psychiczn, ustanawiaj priorytety, zaprowadzajc tym samym ad
w naszej wiadomoci. Bez nich procesy psychiczne staj si przypadkowe, a
samopoczucie gwatownie si pogarsza.
Cele ukadaj si zwykle w pewn hierarchi, od bahych, takich jak
wybranie si do sklepiku na rogu po porcj lodw, po naraanie ycia dla dobra
ojczyzny. Okoo jednej trzeciej typowego dnia spdzamy, robic to, co chcemy
robi, jedn trzeci - robic to, co musimy, a przez reszt czasu robimy co, bo
nie mamy nic lepszego do roboty. Proporcje te rni si nieco w zalenoci od
wieku, pci i zajcia: dzieci czuj, e maj wiksz swobod wyboru ni ich
ojcowie, a mczyni -ni ich ony; cokolwiek za robimy w domu, odbieramy
jako dziaanie bardziej dobrowolne, ni gdybymy wykonywali je w pracy.
Istnieje sporo dowodw na to, e cho czujemy si najlepiej, kiedy to, co
robimy, jest dobrowolne, to wcale nie czujemy si najgorzej, kiedy
wykonujemy czynnoci konieczne. Entropia psychiczna osiga natomiast
poziom najwyszy, gdy czujemy, e nasze dziaania wynikaj z braku czego
innego do roboty. Z tego wzgldu zarwno motywacja wewntrzna (ch), jak i
zewntrzna (konieczno) s bardziej podane ni stan, w ktrym jednostka
dziaa niejako bezwolnie, nie majc adnego celu, na ktrym mogaby si
skupi. Fakt, i spor cz ycia ludzie spdzaj w taki wanie, pozbawiony
motywacji sposb pozostawia ogromne pole do prb doskonalenia naszej
egzystencji.
Powzicie zamiaru pozwala skupi energi psychiczn tylko na krtk
met, wytyczenie sobie celu natomiast ma dziaanie bardziej dugofalowe i w
rezultacie to dziki celom, ktre przed sob stawiamy, stajemy si w kocu
tym, czym jestemy. Co, co sprawia, e zakonnica Matka Teresa tak bardzo
rni si od piosenkarki Madonny, to cele, na ktrych kobiety te przez cae
ycie skupiaj sw uwag. Bez systemu konsekwentnie realizowanych de
trudno jest rozwin spjn osobowo. Tylko dziki celowemu zainwestowaniu
energii psychicznej jednostka wprowadza ad do wasnego wiata przey. ad
w, ktry przejawia si w przewidywalnoci dziaa, emocji i wyborw, z
biegiem czasu staje si rozpoznawalny jako mniej lub bardziej niepowtarzalne
ja".
Cele, ktre jednostka przed sob stawia, wpywaj rwnie na jej
samoocen. Jak zauway ponad sto lat temu William James, samoocena
zalena jest od relacji pomidzy oczekiwaniami a osigniciami. Niskie
mniemanie o sobie moe by rwnie dobrze wynikiem ustanowienia poprzeczki
zbyt wysoko, jak i braku sukcesw. Niekoniecznie zatem prawdziwe jest
przekonanie, i samoocena osoby, ktra osigna najwicej, bdzie
najwysza. Cakiem przeciwnie, amerykascy studenci pochodzenia
azjatyckiego, ktrzy uzyskuj na studiach doskonae wyniki, maj z reguy
gorsze mniemanie o sobie ni przedstawiciele innych mniejszoci, nie
dorwnujcy im na tym polu. Dzieje si tak dlatego, e ich cele ulokowane s
wyej ni realne osignicia. Matki pracujce w penym wymiarze godzin
oceniaj si niej ni matki w ogle nie pracujce poza domem, bo chocia ich
osignicia s wiksze, to jednak nie osigaj poziomu wasnych oczekiwa.
Zatem, wbrew powszechnemu przekonaniu, sprzyjanie poprawie samooceny
dziecka przez rodzicw lub wychowawcw wcale nie jest dobrym pomysem -
15
zwaszcza, jeli si to osiga kosztem obnienia jego oczekiwa. Kwestii
formuowania zamiarw i stawiania sobie celw towarzyszy zreszt wiele
nieporozumie. Na przykad, zwraca si uwag na to, e religie Wschodu, takie
jak rozmaite formy hinduizmu i buddyzmu, zalecaj wyzbycie si de jako
warunek niezbdny do osignicia szczcia. Zwolennicy tej interpretacji
twierdz, i jedynie wyzbywszy si wszelkich pragnie i osignwszy stan
swoistej bezcelowoci, moemy mie nadziej na uniknicie braku szczcia.
To podejcie wywaro ogromny wpyw na europejsk i amerykask modzie,
zachcajc do odrzucenia wszelkich de, w przekonaniu, e jedynie
absolutnie spontaniczne i niezaplanowane zachowanie prowadzi do owiecone-
go ycia.
Moim zdaniem, takie odczytanie przesania filozofii Wschodu grzeszy
powierzchownoci. Prba wyzbycia si wszelkich de jest zadaniem
nadzwyczaj trudnym i ambitnym. Wikszo z nas jest tak kompletnie
przesiknita wrodzonymi lub zakodowanymi w kulturze pragnieniami, e
trzeba by nadludzkich niemal aktw woli, by si ich wszystkich wyzby. Ci,
ktrzy udz si, e dziki spontanicznoci unikn stawiania sobie celw,
zwykle podaj lepo za celami wytknitymi im przez instynkty lub
pochodzenie i czsto kocz jako ludzie tak podli, rozpustni i peni uprzedze,
e na ich widok buddyjskim mnichom wosy stanyby na gowach.
Prawdziwe, wedug mnie, przesanie religii Wschodu nie zachca do
porzucenia wszelkich de, lecz uwiadamia nam, e naley nieufnie
podchodzi do wikszoci zamiarw, ktre formuujemy spontanicznie. By
zapewni nam przetrwanie w penym niebezpieczestw wiecie, w ktrym
panuje cigy niedostatek wszystkiego, nasze geny zaprogramoway nas jako
jednostki zachanne, dne wadzy i dominacji. Z tych samych powodw grupa
spoeczna, w ktrej si rodzimy, uczy nas, e obdarzy zaufaniem moemy
jedynie tych, ktrzy mwi takim samym jak my jzykiem i wyznaj tak sam
religi. Przeszo, si inercji, sprawia, e wikszo naszych celw zostanie
uksztatowanych pod dyktando biologicznego lub kulturalnego dziedzictwa.
Wanie te ograniczenia wyznawcy buddyzmu zalecaj nam trzyma w karbach.
Wymaga to jednak bardzo silnej motywacji. Paradoksalnie, cel, ktrym jest
odrzucenie wszelkich celw zaprogramowanych z zewntrz, wymaga od
jednostki cigego angaowania caej dostpnej jej energii psychicznej. Jogin
czy buddyjski mnich zmobilizowa musz ca uwag, by nie pozwoli owym
zaprogramowanym pragnieniom zakci swej wiadomoci, niewiele zatem
energii psychicznej pozostaje im na cokolwiek innego. W praktyce wic religie
Wschodu okazuj si niemal przeciwiestwem tego, czym staj si w
interpretacji Zachodu.
Nauka, jak radzi sobie z wasnymi celami, jest wanym krokiem na
drodze do osignicia doskonaego ycia na co dzie. Aby to osign, nie
trzeba si wcale ani ucieka do penej spontanicznoci, ani te kurczowo
trzyma imperatywu totalnej kontroli nad wasnymi celami. Najlepszym
rozwizaniem moe by zrozumienie rde wasnej motywacji, by,
rozpoznawszy tendencje kierujce naszymi pragnieniami, z ca pokor wybra
takie cele, ktre wprowadz ad do naszej wiadomoci, nie zaburzajc
jednoczenie nadmiernie adu w naszym spoecznym i materialnym rodowisku.
Zadawalanie si czym mniej ambitnym oznacza zaprzepaszczenie szansy
rozwoju drzemicego w nas potencjau, aspirowanie za do czego wicej to
wystawianie si na niechybn porak.

16
 Trzecim skadnikiem wiadomoci jest aktywno intelektualna, funkcja
rozumu. Mylenie jest tematem tak bardzo zoonym, i szczegowe jego
omwienie tutaj nie wchodzi w rachub. Pewne uproszczenie pozwoli jednak
przyjrze si temu elementowi wiadomoci w kontekcie ycia codziennego.
To, co nazywamy myleniem, jest rwnie procesem, dziki ktremu nasza
energia psychiczna ulega uporzdkowaniu. Emocje zawiaduj nasz uwag,
mobilizujc cay organizm w trybie do" lub od". Denia czyni to samo, do-
starczajc wyobrae o podanym efekcie naszych dziaa. Myli za kieruj
nasz uwag za pomoc cigw wyobrae, powizanych ze sob w jaki
znaczcy sposb.
Na przykad, jedna z najbardziej podstawowych operacji psychicznych
polega na czeniu przyczyny ze skutkiem. Jak si to zaczyna w yciu
osobniczym, mona z atwoci zaobserwowa, kiedy niemowl po raz pierwszy
odkrywa, e machajc rk, moe wydoby dwik z wiszcego nad eczkiem
dzwoneczka. To pierwsze dowiadczenie staje si wzorcem, na ktrym opiera
si cae pniejsze mylenie. Lecz z czasem powizania pomidzy przyczyn a
skutkiem s coraz bardziej abstrakcyjne, oddalone od fizycznej rzeczywistoci.
Elektryk, kompozytor czy makler giedowy rozwaaj jednoczenie setki
moliwych powiza pomidzy symbolami, ktrymi si w myli posuguj -
takimi jak waty, omy, nuty, takty czy ceny kupna i sprzeday akcji.
Jasne stao si ju chyba, e emocje, zamiary i myli nie przepywaj
przez wiadomo jako oddzielne pasma dowiadcze, lecz e bez przerwy
przeplataj si i wzajem modyfikuj. Zamy, e mody czowiek zakochuje si
w pewnej dziewczynie i w zwizku z tym przeywa typowe dla tego stanu
uczucia. Zamierza zdoby jej serce, zaczyna si wic zastanawia, jak ten cel
osign. Przychodzi mu na myl, e sprawienie sobie nowego, szykownego
samochodu przycignie jej uwag. A zatem cel, jakim jest zarobienie pienidzy
na kupno nowego samochodu, splata si z celem oczarowania dziewczyny. Lecz
konieczno intensywniejszej pracy moe kolidowa z chci chodzenia na ryby
i przez to budzi negatywne odczucia, ktre z kolei rodz nowe refleksje,
wymagajce od chopaka uporzdkowania wasnych emocji. Strumie
dowiadcze zawsze niesie z sob wiele takich porcji informacji jednoczenie.
Aby mc prowadzi jakiekolwiek operacje psychiczne, trzeba posi
umiejtno koncentrowania uwagi. Bez niej wiadomo znajduje si w stanie
chaosu. Baagan informacyjny to naturalny stan umysu:
jedna przypadkowa myl goni drug, zamiast ukada si w logicznie
powizane cigi. Bez umiejtnoci koncentracji niemoliwe wic jest
inwestowanie wysiku, bo myli rozsypi si, nie prowadzc do adnych wnios-
kw. Nawet marzenie na jawie, czyli czenie ze sob przyjemnych wyobrae
w pewien rodzaj mentalnego filmu, wymaga umiejtnoci koncentracji. Wiele
dzieci nigdy nie opanowuje w zadowalajcym stopniu tej umiejtnoci;
pozostaj niezdolne do snucia marze na jawie.
Koncentracja wymaga jeszcze wikszego wysiku, gdy nie idzie w parze z
emocjami i motywacj. Ucze, ktry nienawidzi matematyki, przeyje cikie
chwile, skupiajc si nad podrcznikiem wystarczajco dugo, aby wchon
zawarte w nim informacje, i bdzie potrzebowa niezwykle silnego bodca na
przykad, groby nie zdania do nastpnej klasy by temu podoa. Zwykle, im
cisze zadanie, tym trudniej si na nim skoncentrowa. Kiedy jednak kto lubi
to, co robi, i ma siln motywacj, skupienie si przychodzi mu bez wysiku,
nawet jeli obiektywne trudnoci s znaczne.
17
 Najczciej, kiedy mowa o myleniu, wikszo z nas zakada, e musi to
mie co wsplnego z inteligencj. Interesuj ich rnice pomidzy ludmi
wyraane w pytaniach typu: Ile wynosi mj iloraz inteligencji?", czy opiniach:
On jest matematycznym geniuszem". Lecz pojcie inteligencji odnosi si do
rozmaitych procesw psychicznych, na przykad do tego, z jak atwoci kto
potrafi operowa w mylach liczbami albo jak wyczulony jest na informacje
zakodowane w sowach. Jednak, jak wykaza Howard Gardner, moliwe jest
takie poszerzenie tego pojcia, by obejmowao zdolno rozrniania i
czynienia uytku z rozmaitych informacji, cznie z doznaniami pyncymi z
mini, wraliwoci na dwiki, uczucia czy ksztaty. Niektre dzieci na
przykad rodz si ju z ponad-przecitn wraliwoci na dwiki. Potrafi
lepiej ni inne odrnia tony i barwy dwikw, a gdy dorosn, z wiksz ni
rwienicy atwoci ucz si rozpoznawa nuty i tworzy ukady melodyczne.
Podobnie rzecz si ma z uzdolnieniami plastycznymi, sportowymi czy
matematycznymi; niewielka predyspozycja u zarania ycia moe si z czasem
rozwin w ogromn przewag nad innymi.
Jednak wrodzone talenty nie s w stanie rozwin si w dojrza
inteligencj, o ile jednostka nie nauczy si kierowa swoj uwag. Jedynie
poprzez celowe ukierunkowanie energii psychicznej utalentowane muzycznie
dziecko moe przeobrazi si w przyszego muzyka, a dziecko ze zdolnociami
do matematyki -w inyniera czy fizyka. Potrzeba wielkiego wysiku, aby zdoby
wiedz i umiejtnoci niezbdne dorosemu profesjonalicie do
przeprowadzania operacji umysowych. Mozart by cudownym dzieckiem i
geniuszem, lecz gdyby jego ojciec nie zacz zmusza go do wicze, jak tylko
malec wyrs z pieluszek, wtpliwe, czyjego talent rozkwitby tak wspaniale,
jak si to stao. Uczc si koncentracji, jednostka zdobywa kontrol nad wasn
energi psychiczn - podstawowym paliwem, ktre uruchamia wszelkie
mylenie.
W yciu codziennym rzadko si zdarza, by rne skadniki dowiadczenia
byy ze sob zsynchronizowane. W pracy moja uwaga moe by skupiona,
bowiem szef wyznaczy mi okrelone zadanie, ktre wymaga intensywnego
wysiku umysowego. Lecz to konkretne zajcie nie naley do chtnie przeze
mnie wykonywanych, tote brak mi jakiej szczeglnej motywacji wewntrznej.
Bywa, e tak si jednoczenie skada, i trapi mnie wanie uczucie niepokoju z
powodu na przykad nieodpowiedniego zachowania mojego nastoletniego syna i
to rozprasza moj uwag. Chocia wic mj umys jest czciowo skupiony na
wykonywanym zadaniu, trudno mwi o cakowitym zaangaowaniu. Nie
mona te powiedzie, e panuje w nim chaos, prawd jest za, e do mojej
wiadomoci zakrada si odrobina entropii: myli, uczucia i zamiary pojawiaj
si z ca ostroci, a nastpnie znikaj. Jest to przyczyn sprzecznych
impulsw, kierujcych moj uwag to w jedn, to w drug stron. Kiedy indziej
znw mam ochot pj po pracy z kolegami na jednego", lecz drczy mnie
poczucie winy, e nie spiesz do domu i do rodziny, i wciekam si na siebie,
bo marnuj czas i pienidze.
aden z tych scenariuszy nie naley do szczeglnie rzadkich - prawd
mwic, ycie codzienne obfituje w tego rodzaju sytuacje. Doprawdy nieczsto
od czuwamy bogo wynikajc z tego, e serce, wola i umys pozostaj ze
sob w zgodzie. W naszej wiadomoci wci cieraj si ze sob sprzeczne
pragnienia, zamiary oraz myli, a my czujemy si bezsilni, prbujc je uadzi.
Rozwamy teraz rozwizania alternatywne. Wyobramy sobie na przykad, e
zjedamy na nartach po zboczu, a caa nasza uwaga skupia si na ruchach
18
ciaa, pooeniu nart, wietrze owiewajcym twarz i migajcych przed oczyma
onieonych drzewach. Nie ma w naszej wiadomoci miejsca na konflikty czy
sprzecznoci; wiemy, i kada niepotrzebna myl albo uczucie moe sprawi,
e wyldujemy twarz w niegu. Zreszt, kt chciaby w takiej chwili myle o
czymkowiek innym? Jazda jest tak cudowna, e nie pragniemy niczego poza
tym, by trwaa wiecznie; chcielibymy cali zanurzy si w tym doznaniu.
Jeli narciarstwo nie jest dla ciebie czym atrakcyjnym, podstaw w to
miejsce ktre ze swoich ulubionych zaj. Moe nim by piewanie w chrze,
pisanie programw komputerowych, taniec, bryd, lektura ksiki. Albo -jeli
kochasz swoj prac, jak si to wielu ludziom zdarza -moe to by
zaangaowanie si bez reszty w trudnej operacji chirurgicznej lub
skomplikowanej transakcji handlowej. Cakowite zanurzenie w tym, co si robi,
moe mie rwnie miejsce podczas spotka z innymi, kiedy na przykad
rozmawiamy z dobrymi znajomymi albo bawimy si z dzieckiem. Wspln ce-
ch takich chwil jest to, e caa wiadomo przepeniona jest owymi
dowiadczeniami, a one pozostaj ze sob w harmonii.
Takie wanie niezwyke chwile s tym, co nazywam dowiadczeniem
przepywu (flow expeence). Pyn" lub unosi si" to metafora czsto
uywana, kiedy ludzie chc opisa poczucie swobody, lekkoci, braku wysiku,
jakie nawiedza ich w chwilach okrelanych jako najlepsze w yciu. Mwimy te
czasem, e odczuwamy przepyw energii midzy nami a wiatem czy przypyw
pozytywnych emocji. Mistyk religijny nazwie podobny stan ekstaz, artysta -
estetycznym uniesieniem. Kady z nich wykonuje inne czynnoci, kiedy
dowiadcza tego uczucia, ale to, jak to opisuj, okazuje si nad wyraz
podobne.
Uczucie przepywu zdaje si pojawia, gdy jednostka staje w obliczu jasno
sformuowanych celw, wymagajcych okrelonych zachowa. atwo jest je
wywoa podczas gry w szachy, tenisa czy pokera, poniewa obowizuj w nich
zasady, ktre umoliwiaj grajcemu dziaanie bez potrzeby kwestionowania
susznoci samego posunicia czy sposobu jego wykonania. Podczas gry jej
uczestnik yje w osobnym, zamknitym wiecie, w ktrym wszystko jest
czarno-biae. Taka sama jasno celw widoczna jest w odprawianiu rytuaw
religijnych, graniu utworw muzycznych, tkaniu dywanw, pisaniu programw
komputerowych, wspinaniu si na grskie szczyty czy przeprowadzaniu
operacji chirurgicznych. Zajcia, ktre wywouj podobne uczucie, mona by
nazwa dziaaniem w przepywie, poniewa w ich trakcie szansa na jego
wystpienie jest znaczco wiksza. W przeciwiestwie do innych sytuacji
yciowych, pozwalaj one jednostce skupi si na celach, ktre s jasno
okrelone i spjne.
Inn cech charakterystyczn dziaania w przepywie jest obecno
natychmiastowej informacji zwrotnej - robic co, od razu dowiadujesz si, jak
dobrze sobie radzisz. Podczas gry, po kadym posuniciu okazuje si, czy
poprawie, czy pogorszye swoje pooenie; z kadym kolejnym krokiem
alpinista ma wiadomo zbliania si do szczytu; kady kolejny takt piewanej
piosenki upewnia ci, e trafnie odczytujesz nuty; tkacz moe oceni, czy
nastpny rzdek pasuje naleycie do wzoru tkaniny; chirurg, wykonujc
nacicie, widzi, czy unikn uszkodzenia jakich arterii, czy te wystpio nage
krwawienie. Tymczasem w trakcie wykonywania zwykych, codziennych
czynnoci, w pracy lub w domu, wiele czasu zazwyczaj upynie, zanim
otrzymamy sygna, jak nam idzie.

19
 Uczucie przepywu czsto pojawia si w sytuacjach, w ktrych czyje
umiejtnoci s w peni wykorzystane, przy przezwycianiu trudnoci lub
podejmowaniu wyzwa graniczcych z niemoliwoci. Cech dowiadcze
optymalnych jest zazwyczaj delikatna rwnowaga pomidzy zdolnoci do
okrelonego dziaania a istniejcymi moliwociami (patrz: wykres 1.). Jeli
wyzwanie okazuje si zbyt wygrowane, przeywamy frustracj, potem
przygnbienie, wreszcie niepokj. Jeli jest nie do ambitne w stosunku do
naszych moliwoci, odpramy si, a nastpnie caa rzecz nas nudzi. Gdy za
zarwno wyzwanie, jak i nasze moliwoci pozostaj na niskim poziomie,
pojawia si apatia. Kiedy jednak wysokie wymagania id w parze z wysokimi
umiejtnociami, istnieje due prawdopodobiestwo, e pojawi si gbokie
zaangaowanie, ktre odrnia uczucie przepywu od dowiadcze ycia
codziennego. Alpinista poczuje przepyw, jeli gra zada od niego

Jako dowiadczenia jako funkcja stosunku pomidzy wyzwaniami a

umiejtnociami

Dowiadczenie optymalne, czyli dajce uczucie przepywu, pojawia si, gdy i

wyzwania, i umiejtnoci s wysokie.

20
mobilizacji wszystkich si, piewak -gdy utwr wymaga bdzie wykazania si
ca rozpitoci skali gosu, tkacz - spotykajc wzr bardziej skomplikowany
ni kiedykolwiek przedtem, a chirurg -jeli podczas operacji konieczne bdzie
zastosowanie nowych metod lub kiedy pojawi si nieoczekiwane komplikacje.
Przecitny dzie wypeniaj niepokj i nuda -dowiadczanie przepywu
dostarcza przebyskw intensywniejszego ycia na szarym tle powszednioci.
Gdy nasze cele jawi si nam wyrazicie, otrzymujemy informacje
zwrotne, a wyzwania i umiejtnoci s w rwnowadze. Nasza uwaga ulega
uporzdkowaniu i moe by w peni wykorzystana. Ze wzgldu na to, e
uczucie przepywu pochania ca energi psychiczn jednostki, kady, kto go
dowiadcza, jest absolutnie skupiony. Nie ma w wiadomoci miejsca na myli
czy uczucia nie na temat". Znika skrpowanie, a czowiek czuje si silniejszy
ni zwykle. Zaburzeniu ulega poczucie czasu: godziny zdaj si minutami.
Kiedy dziaa si na penych obrotach", wszystko, co robimy, wydaje si warte
zachodu; sensu nabiera ycie dla samego ycia. W harmonijnym
skoncentrowaniu energii fizycznej i psychicznej ycie zaczyna jawi si nam
nareszcie w swej penej krasie.
I raczej to gbokie zaangaowanie, bdce nierozczn cech uczucia
przepywu, nie za szczcie, jest czym, co decyduje o piknym yciu. Kiedy
doznajemy tego uczucia, nie czujemy si szczliwi, bo, by poczu szczcie,
musielibymy si skoncentrowa na naszym stanie wewntrznym, a to
odcignoby nasz uwag od wykonywanego zadania. Gdyby alpinista,
pokonujc trudny odcinek trasy, zrobi sobie przerw we wspinaczce, by da si
ponie szczciu, naraziby si na odpadnicie od ciany. Chirurg rwnie nie
moe sobie pozwoli na przeywanie szczcia podczas skomplikowanej
operacji, a muzyk -gdy gra trudny fragment utworu. Dopiero gdy zadanie jest
zakoczone, przychodzi czas na luksus obejrzenia si za siebie i dopiero wtedy
ogarnia nas fala wdzicznoci za to, e dane nam byo czego takiego
dowiadczy - dopiero wtedy te czujemy si szczliwi. Mona by jednak
szczliwym, nie dowiadczajc uczucia przepywu. Czasem uczucie to daje
21
nam bierne rozkoszowanie si wypoczynkiem, ciepo promieni sonecznych czy
zadowolenie z udanego, bezkonfliktowego zwizku. Zdarzaj si wwczas
niezapomniane chwile, lecz tego rodzaju szczcie atwo zburzy, zaley ono
bowiem w duej mierze od sprzyjajcych okolicznoci zewntrznych. Szczcie
wynikajce z dowiadczania uczucia przepywu jest nasz wasn zasug,
prowadzi wic do komplikowania si struktur wiadomoci, czyli do jej rozwoju.
Z wykresu 1. mona odczyta, dlaczego uczucie przepywu prowadzi do
rozwoju. Przyjmijmy, e kto znajduje si na polu zaznaczonym jako
pobudzenie. Stan ten jest do korzystny - w stanie pobudzenia czowiek ma
poczucie skupienia uwagi, panowania nad sytuacj, jest aktywny,
zaangaowany (chocia nie zanadto) oraz ma dobry humor. W jaki sposb
moe osign jeszcze przyjemniejszy stan przepywu? Odpowied jest prosta:
poprzez uczenie si czego nowego. Przyjrzyjmy si teraz obszarowi
oznaczonemu jako opanowanie. To take stan pozytywny, dajcy poczucie
szczcia, siy i zadowolenia. Znajdujcemu si w tym stanie brak jednak
koncentracji, zaangaowania oraz poczucia, e to, co robi, jest wane. Jak
zatem powrci do przepywu? Zwikszajc wymagania. Stany pobudzenia i
opanowania odgrywaj, jak wida, niezwykle istotn rol w procesie uczenia
si. Gdy za jestemy zaniepokojeni lub przygnbieni, stan przepywu moe si
nam wyda zbyt trudny do osignicia; zamiast sprbowa stawi czoo
trudnociom, wycofujemy si wwczas do sytuacji mniej wymagajcych.
Dowiadczanie uczucia przepywu jest zatem zacht do nauki i osigania
nowych puapw wymaga i umiejtnoci. Sytuacja idealna powstaaby
wwczas, gdyby jednostka rozwijaa si bez przerwy, czerpic jednoczenie
rado z tego, co robi. Niestety, dobrze wiemy, e tak nie jest. Zwykle czujemy
si zbyt znudzeni i apatyczni, by przenie si w stref przepywu, wybieramy
wic atwiejsze sposoby, wypeniajce nasz umys gotowymi,
prefabrykowanymi stymulatorami rodem z wypoyczalni kaset wideo albo
jakim innym produktem przemysu rozrywkowego. Bywa te, e czujemy si
zanadto stamszeni, aby sobie w ogle wyobrazi, e moglibymy posi
odpowiednie umiejtnoci, popadamy wtedy w apati, wspomagamy si
sztucznymi dopalaczami", jak narkotyki czy alkohol. Aby osign
najkorzystniejsze stany, potrzeba energii. Nierzadko jednak nie potrafimy, czy
te nie chce si nam, wykona tego pierwszego kroku.
Jak czsto zdarza si ludziom osiga doznanie przepywu? To zaley, czy
gotowi jestemy zaliczy do tej kategorii stany choby nieznacznie zblione do
idealnego. Kiedy spytamy na przykad kontroln grup typowych Amerykanw:
Czy zdarza ci si czasem tak bardzo pogry w jakim zajciu, e wszystko
inne przestaje by wane, a ty tracisz poczucie upywu czasu?",
przecitnie jeden na piciu odpowie, e przydarza mu si to czsto, co
najmniej kilka razy dziennie, okoo 15 procent stwierdzi za, e nigdy nie
przeywa czego podobnego. Proporcje te zdaj si trwae i uniwersalne. Jak
wykazaa ankieta przeprowadzona wrd 6469 Niemcw, reprezentujcych cay
przekrj spoeczny swego kraju, na to samo pytanie pady nastpujce od-
powiedzi: czsto" -23 procent, czasem" -40 procent, rzadko" - 25 procent,
nigdy/nie wiem" - 12 procent. Gdybymy jednak pytali o naprawd
intensywne doznania, czstotliwo dowiadczania uczucia przepywu byaby
oczywicie duo nisza.
Uczucie to, wedug deklaracji, najczciej towarzyszy wykonywaniu
ulubionego zajcia - uprawianiu ogrdka, suchaniu muzyki, grze w krgle,
gotowaniu. Pojawia si rwnie w czasie prowadzenia samochodu, rozmw z
22
przyjacimi i, co do zaskakujce, cakiem czsto w pracy. Bardzo rzadko
natomiast ludzie dowiadczaj go przy biernym odpoczynku, na przykad
podczas ogldania telewizji. Poniewa jednak kade zajcie moe by rdem
tego uczucia (z tym co prawda zastrzeeniem, i spenione zostan pewne
okrelone warunki), moliwe jest polepszenie jakoci ycia poprzez stawianie
przed sob jasno sprecyzowanych celw, zapewnienie sobie natychmiastowej
informacji zwrotnej oraz rwnowagi pomidzy wymaganiami a
umiejtnociami.

Rola samopoczucia

Jako ycia zaley od tego, czym zajmujemy si przez te siedemdziesit

lat, jakie jest nam zwykle dane, oraz tego, co wwczas przepywa przez nasz
wiadomo. Typowe zajcia w okrelony i przewidywalny sposb wpywaj na
jako naszych dowiadcze. Jeli przez cae ycie wykonujemy wycznie
czynnoci przygnbiajce, nie wydaje si prawdopodobne, bymy uznali, e
byo ono szczliwe. Lecz kada aktywno ma w sobie aspekty zarwno
pozytywne, jak i negatywne. Czynno jedzenia na przykad na og poprawia
nasze samopoczucie - wykres przedstawiajcy zmiany poziomu szczcia
podczas dnia przypomina sylwetk mostu Golden Gate, spinajcego brzegi
Zatoki San Francisco, a jego najwysze punkty odpowiadaj porom posikw.
W tych momentach jednak poziom koncentracji umysu jest raczej niski, zatem
przypadki dowiadczania wwczas uczucia przepywu nale do rzadkoci.
Wpyw rnych form aktywnoci na nasze uczucia nie jest liniowy. Cho
wic jedzenie jest rdem dobre go samopoczucia, nie mona osign
szczcia, jedzc przez cay czas. Posiki podnosz poziom zadowolenia, ale
tylko wtedy, gdy na samo jedzenie powicamy do piciu procent czasu
czuwania; gdybymy spdzali w ten sposb cay dzie, jedzenie szybko
przestaoby peni funkcj gratyfikacji. To samo dotyczy niemal wszystkich
pozostaych przyjemnoci; seks, relaks, ogldanie telewizji w maych dawkach,
wydatnie podnosz jako ycia, nie powodujc uzalenienia. Szybko jednak
osiga si punkt, w ktrym koszty przewyszaj korzyci.
Tabela 2. w bardzo zwizy sposb przedstawia, co ludzie odczuwaj
podczas wykonywania rozmaitych codziennych czynnoci. Wynika z niej, e
kiedy doroli pracuj (a dzieci ucz si), czuj si mniej szczliwi. I rwnie
ich motywacja wykazuje warto znacznie poniej normy. Jednoczenie poziom
koncentracji jest stosunkowo wysoki, procesy psychiczne przebiegaj zatem z
wiksz ni w cigu reszty dnia intensywnoci. Co zaskakujce, praca okazuje
si czsto rdem uczucia przepywu, zapewne z powodu do wysokiego w
takich sytuacjach puapu zarwno wymaga, jak i umiejtnoci, a take jasno
zazwyczaj sprecyzowanych celw i natychmiastowej informacji zwrotnej.
Haso praca" jest oczywicie pojciem tak szerokim, e niemoliwym si
zdaje sformuowanie jakich w peni trafnych uoglnie na jej temat. Po
pierwsze, mona przypuszcza, e to, co przeywamy podczas pracy, powinno
zalee od rodzaju wykonywanych przez nas czynnoci. Praca kontrolera ruchu
wymaga wikszej koncentracji ni praca nocnego stra. Indywidualny
przedsibiorca odznacza si przypuszczalnie wysz motywacj do pracy ni
urzdnik zatrudniony

Czego dowiadczamy podczas codziennych zaj?

23
Opracowano na podstawie bada przeprowadzonych na reprezentatywnej
prbie mieszkacw USA (dorosych i modziey). Symbole oznaczaj:
_ _ warto zdecydowanie negatywna;
_ warto negatywna;
0 warto przecitna lub neutralna
+ warto pozytywna
++ warto zdecydowanie pozytywna

na jakiej pastwowej posadzie. Wszystko to prawda, lecz i tak, na przekr

wszelkim rnicom, praca zachowuje pewien swoisty rys, odrniajcy j od
innych zaj. To, czego dowiadczaj w pracy dyrektorzy fabryk, wicej ma
wsplnego z przeyciami robotnikw pracujcych przy tamie ni z tym, czego
ci sami ludzie dowiadczaj w domowych pieleszach.
Innym problemem zwizanym z uoglnieniami na temat pracy jest fakt, e
ta sama praca posiada wiele aspektw, ktre mog by rozmaicie odbierane.
Dyrektor moe uwielbia planowanie nowych przedsiwzi, a nienawidzi
wysiadywania na konferencjach, monter za - kocha skadanie maszyny z
podzespow, a nie znosi remanentw. Niemniej jednak, prawdziwe jest
stwierdzenie, e dowiadczenia zwizane z prac cechuj si pewn swoistoci
w porwnaniu z innymi kategoriami ludzkich dziaa. Im bardziej zblione s
one do uczucia przepywu, tym wiksze wykazujemy zaangaowanie i praca
staje si tym przyjemniejszym dla nas przeyciem. Gdy praca daje nam jasno
okrelone cele, jednoznaczn informacj zwrotn, poczucie panowania nad
sytuacj, a wymagania wspgraj z umiejtnociami i niewiele jest czynnikw
rozpraszajcych uwag, wwczas przeycia, jakich dostarcza, niewiele si
rni od przey sportowca na stadionie czy artysty wystpujcego przed
publicznoci.
Czynnoci bytowe s do zrnicowane pod wzgldem przey. Niewielu
ludzi przepada za zajciami zwizanymi z utrzymaniem domu, zaliczajc je w
caej rozcigoci do czynnoci nieprzyjemnych, a w najlepszym razie
obojtnych. Jeli jednak przyjrze si im bardziej szczegowo, okazaoby si,
e gotowanie czsto uznawane jest za czynno przyjemn, zwaszcza w
porwnaniu ze sprztaniem. Dbao o higien osobist-mycie si, ubieranie i
tym podobne -ma zazwyczaj zabarwienie neutralne. Jedzenie, jak ju wczeniej
24
wspomniaem, stanowi pod wzgldem rodzaju uczu oraz motywacji jedn z
najbardziej pozytywnych czci dnia, niski jest natomiast wwczas poziom
aktywnoci umysowej oraz rzadka sposobno do przeycia uczucia przepywu.
Prowadzenie samochodu, czyli ostatnia z czynnoci zaliczanych do
czynnoci bytowych, okazuje si nieoczekiwanie cakiem przyjemn czci
ycia. Zajcie to, cho neutralne pod wzgldem zdolnoci wzbudzania uczucia
szczcia i pobudzania motywacji, wymaga znacznych umiejtnoci i duej
koncentracji, std wielu ludzi podczas kierowania samochodem czciej
dowiadcza uczucia przepywu ni w jakiejkolwiek innej sytuacji.
Jak mona by si spodziewa, odpoczynek czy si raczej z pozytywnymi
dowiadczeniami dnia codziennego. O prawdziwym odpoczynku mona mwi,
gdy kto ma wyran motywacj do tego, co robi, i kiedy myli, e robi
dokadnie to, co chce. Jednak i w tym wypadku czekaj nas pewne
niespodzianki. Bierny wypoczynek, ktry obejmuje korzystanie ze rodkw
masowego przekazu oraz relaks, cho jest zajciem motywujcym i do
przyjemnym, wymaga jednak niewielkiego skupienia i rzadko bywa rdem
uczucia przepywu. Kontakty towarzyskie -czyli rozmowy nie majce adnych
innych, ukrytych celw poza sam interakcj maj na og konsekwencje
pozytywne, chocia rzadko wymagaj duej koncentracji psychicznej.
Flirtowanie i seks s w cigu dnia rdem najlepszych przey, lecz dla
wikszoci ludzi czsto tego rodzaju dozna bywa raczej niewielka, std ich
znikomy wpyw na jako ycia jako takiego, chyba e osadzone s w
kontekcie trwaego zwizku, ktry sam jest rdem emocjonalnej i
intelektualnej gratyfikacji.
Aktywny odpoczynek jest drugim rdem najprzyjemniejszych
dowiadcze. Gdy czowiek oddaje si jakiemu hobby, wiczy, grana
instrumencie lub idzie do kina czy restauracji, czuje si szczliwszy, wzrasta
jego motywacja i koncentracja, i czciej zdarza mu si przeywa uczucie
przepywu ni kiedykolwiek indziej w cigu dnia. To wanie w takim kontekcie
wszelkie wymiary dowiadczenia ulegaj najwikszemu skupieniu i
harmonijnie cz si ze sob. Trzeba jednak pamita, e aktywny
wypoczynek wypenia zwykle zaledwie czwart - lub nawet pit - cz czasu
wolnego i na og pozostaje w cieniu zaj zaliczanych do kategorii biernej, jak
choby ogldanie telewizji.
Na dane z tabeli 2. mona te spojrze inaczej i zada pytania: Jakie zajcia
daj najwicej przyjemnoci? Ktre s rdem najsilniejszej motywacji?
Stwierdzimy wwczas, e najszczliwsi czujemy si jedzc, aktywnie
wypoczywajc i rozmawiajc z ludmi, najmniej szczliwi natomiast -
wykonujc prac zawodow lub domow. Z motywacj jest do podobnie, tyle
tylko, e bierny wypoczynek wprawdzie nie uszczliwia, ale za to nikt i nic nas
do niego nie zmusza. Poziom koncentracji osiga warto najwysz podczas
wykonywania pracy zawodowej, prowadzenia auta i aktywnego odpoczynku,
czyli dziki zajciom wymagajcym najwikszego wysiku psychicznego. Te
wanie formy aktywnoci, podobnie jak ycie towarzyskie, s najczstszym
rdem uczucia przepywu. Powysze obserwacje potwierdzaj raz jeszcze, e
czynny wypoczynek daje nam w oglnym bilansie najwicej przyjemnoci,
podczas gdy zajcia zwizane z utrzymaniem domu i zaspokajanie wasnych,
podstawowych potrzeb oraz prnowanie - najmniej.
Pierwszym zatem krokiem na drodze do poprawy jakoci ycia bdzie
takie zaaranowanie codziennych zaj, by stay si one rdem najbardziej
pozytywnych i graty filcujcych przey. Brzmi to do prosto, lecz bezwad
25
przyzwyczaje oraz naciski spoeczne s tak silne, e wielu ludzi nie ma
pojcia, ktre spord skadnikw ich ycia sprawiaj im najwiksz przy-
jemno, a ktre wzmagaj tylko stres i przygnbienie. Prowadzenie dziennika
lub zwyczaj cowieczornego rozwaania zdarze minionego dnia to cakiem
nieze sposoby systematycznego inwentaryzowania czynnikw wpywajcych
na nasz nastrj. Kiedy jasne ju si stanie, jakie czynnoci wywouj
ekstremalne nastroje, mona przystpi do eksperymentowania: zwikszania
czstoci dozna pozytywnych i ograniczania negatywnych.
Skrajny w pewnym sensie przykad skutecznoci dziaania tej metody
opisany zosta przez Martena DeYriesa, psychiatr kierujcego wielkim
rodowiskowym orodkiem zdrowia psychicznego w Holandii. W jego szpitalu
pacjentom regularnie poleca si wypenianie kwestionariuszy MPD, by mona
byo ustali, czym si zajmuj w cigu dnia, co o tym sdz i jak si przy tym
czuj. Jedna z pacjentek, cierpica na chroniczn schizofreni i przebywajca
na oddziale od dziesiciu lat, wykazywaa typow dla cikiej patologii
niezborno myli i niski poziom empatii. Jednak w tracie wypeniania przez
dwa tygodnie kwestionariuszy MPD, dwukrotnie zdarzyo si jej odnotowa
do pozytywne stany nastroju. W obu wypadkach czynnoci, ktr
wykonywaa, byo pielgnowanie paznokci. Personel medyczny, uznawszy, e
warto sprbowa, zatrudni wykwalifikowan manikiurzystk, by ta zapoznaa
pacjentk z tajnikami rzemiosa. Chora z entuzjazmem przystpia do nauki i
wkrtce moga ju wiadczy usugi pozostaym pacjentom. Jej samopoczucie
ulego tak radykalnej zmianie, e moliwe stao si wypisanie jej ze szpitala do
domu, gdzie jedynie sprawowano nad ni pewn kontrol. Kobieta na drzwiach
swojego mieszkania wywiesia szyld manicure i pedicure" i w cigu roku staa
si samowystarczalna finansowo. Nikt nie wie, czemu akurat opiowywanie
paznokci byo wyzwaniem, ktrego potrzebowaa, a -patrzc na t histori z
perspektywy psychoanalitycznej -mona by rzec, e moe po prostu nikt
wczeniej nie chcia wiedzie. Faktem pozostaje jednak, e w wypadku tej
konkretnej osoby, w tym konkretnym momencie jej ycia, moliwo zostania
manikiurzystk otworzya wrota czemu na ksztat uczucia
przepywu.
Profesor Fausto Massimini i jego wsppracownicy z uniwersytetu w
Mediolanie rwnie zastosowali MPD jako narzdzie diagnostyczne w terapii
indywidualnej. Zmieniajc rozkad zaj pacjentw, prbuj wpywa na ich
samopoczucie. Jeli chory zawsze przebywa w samotnoci, staraj si znale
mu taki rodzaj pracy lub dobrowolnych zaj, ktry umoliwi mu kontakty
spoeczne; jeli pacjentka boi si ludzi, zabieraj j na spacery po zatoczonych
ulicach, na przedstawienia i tace. W sytuacjach trudnych, cakiem odmiennych
od tych, jakich pacjent dowiadcza w zaciszu gabinetu, kojca obecno
terapeuty nierzadko pomaga przezwyciy niech pacjenta i jego lk przed
uczestnictwem w dziaaniach mogcych podnie jako jego ycia.
Ludzie twrczy odznaczaj si szczeglnym uzdolnieniem do kierowania
swym yciem w taki sposb, by otacza si blinimi, ktrzy umoliwiaj im jak
najlepsze wykonywanie wasnych zada, a jeli potrzebuj spontanicznoci i
baaganu, potrafi sobie zapewni rwnie i to. Pisarz Richard Stern tak oto, w
typowy dla takich osb sposb, opisa rytmy swego codziennego ycia: Myl,
e przypominaj one rytmy ycia innych ludzi. Kady, kto pracuje, wykonuje
swoje czynnoci rutynowo albo narzuca sobie pewne okresy samotnoci,
przeplatajce si z momentami wsppracy z innymi; tak czy inaczej,

26
wypracowuje sobie swoisty harmonogram, i nie jest to wycznie zjawisko
zewntrzne.
Moim zdaniem, ma to wiele wsplnego z relacj pomidzy czyim
fizjologicznym, hormonalnym, organicznym ,,ja "a wiatem zewntrznym. Moe
tu chodzi o co tak zwyczajnego, jak lektura porannej prasy: kiedy robiem
to stale, pniej na wiele lat zaprzestaem, co niewtpliwie zmienio rytm
mojego dnia. Przykady mona by mnoy - czasem jest to kieliszek wina o
okrelonej porze, wieczorem, kiedy obnia si poziom cukru we krwi i
przychodzi na straszna ochota. Oczywicie, dotyczy to rwnie wyboru godzin
pracy.
Podstawow cech rytmw dobowych jest wchodzenie w samotno i
wychodzenie z niej. Wyniki naszych bada potwierdzaj, e w samotnoci
ludzie zwykle popadaj w przygnbienie, a w towarzystwie innych oywiaj
si. Kiedy czowiek jest sam, uskara si zazwyczaj na zy nastrj, brak
motywacji, sab koncentracj, apati i ca mas innych niepodanych do-
zna i odczu -bierno, wyobcowanie, zobojtnienie, niskie mniemanie o
sobie. Na samotno najwraliwsi s ci, ktrzy pod jakim wzgldem
dysponuj maymi zasobami - ludzie bez wyksztacenia, ubodzy, owdowiali,
rozwiedzieni. Stany patologiczne s zazwyczaj niedostrzegalne, pki kto
przebywa z innymi, dochodz do gosu dopiero w osamotnieniu. Nastroje,
jakich dowiadczaj ludzie zdiagnozowani jako cierpicy na chroniczn
depresj lub zaburzenia odywiania, sanie do odrnienia od nastrojw ludzi
zdrowych, dopki przebywaj w towarzystwie innych i robi co, co wymaga
koncentracji. Kiedy jednak zostan sami i nie maj adnego zajcia, w ich umysy
zakradaj si przygnbiajce myli, a wiadomo zaczyna ulega entropii. To
samo, aczkolwiek w mniej wyrany sposb, dotyczy wszystkich, rwnie tak
zwanych zdrowych ludzi.
Przyczyna tego stanu rzeczy ley w tym, e kiedy wchodzimy w relacje z
innym czowiekiem, choby nawet nieznajomym, nasza uwaga dopasowuje si
do wymaga zewntrznych. Obecno tej drugiej osoby wyznacza cele i
dostarcza informacji zwrotnej. Najprostsza nawet interakcja, taka jak spytanie
kogo o godzin, stanowi wyzwanie, sprawdzian umiejtnoci wchodzenia w
relacje midzyludzkie. W skad umiejtnoci niezbdnych do zatrzymania
nieznajomego na ulicy i zrobienia na nim dobrego wraenia wchodz ton go-
su, umiech, postawa ciaa, zachowanie. W bardziej osobistych kontaktach
poziom zarwno wymaga, jak i umiejtnoci moe osign prawdziwe
wyyny. Z tego wzgldu kontakty midzyludzkie posiadaj wiele cech
czynnoci wzbudzajcych uczucie przepywu i z pewnoci wymagaj
umiejtnego dysponowania energi psychiczn. I przeciwnie, kiedy jestemy
sami i nie ma nic do roboty, nie musimy si koncentrowa, nasze myli
zaczynaj bdzi i szybko znajdujemy jaki powd do zmartwie.
Przebywanie wrd przyjaci dostarcza najbardziej pozytywnych przey
- stwierdzamy wwczas, e czujemy si szczliwi, czujni, yczliwi, pogodni,
aktywni. Odczuwaj to szczeglnie nastolatki, cho podobne doznania
pojawiaj si take u siedemdziesiciu i osiemdziesicioletnich emerytw.
Wpywu przyjani na nasze dobre samopoczucie nie sposb przeceni.

Jako naszego ycia wydatnie si poprawia, gdy istnieje choby jeden

czowiek, ktry chtnie wysucha opowieci o naszych kopotach i wesprze nas
emocjonalnie. Przeprowadzone w wielu krajach ankiety wykazuj, e wrd
osb deklarujcych posiadanie piciu lub wicej przyjaci, z ktrymi mog
27
omwi wane sprawy yciowe, prawdopodobiestwo okrelenia siebie samych
jako bardzo szczliwych" wzrasta a o 60 procent.
Przeycia, jakich dowiadczamy, przebywajc z rodzin, plasuj si na
rednim poziomie - znacznie niej, ni kiedy jestemy z przyjacimi, lecz nie a
tak nisko jak w samotnoci. Jednake ta rednia czy si z wielkimi
wahaniami: w domu mona si czu skrajnie poirytowanym, a za chwil
przeywa eufori. W pracy doroli wykazuj wiksz koncentracj i
aktywno umysow, w domu za wzrasta ich motywacja i poczucie
zadowolenia. To samo odnosi si do dzieci. Czonkowie rodziny czsto
przeywaj wzajemne kontakty w odmienny sposb. Ojcowie, na przykad,
zwykle deklaruj dobry nastrj w towarzystwie swych dzieci, a dzieci do
jedenastego roku ycia odwzajemniaj to uczucie. Jednak w miar dorastania
(przynajmniej do pitnastu lat, brak nam pniejszych danych) nastolatki coraz
czciej przyznaj si do obnienia nastroju w towarzystwie ojcw.
Wyrany wpyw towarzystwa innych ludzi na jako naszych przey
nasuwa myl, e lokowanie energii psychicznej w kontaktach towarzyskich
moe okaza si dobrym sposobem poprawy jakoci ycia.
Nawet do prozaiczne i powierzchowne pogawdki w pobliskim barze mog
zapobiec depresji. Do prawdziwego rozwoju konieczne jest jednak
zapewnienie sobie towarzystwa ludzi o interesujcych pogldach, z ktrymi
rozmowa bdzie dla nas stymulujca. Jeszcze trudniejsz, lecz na dusz
met duo poyteczniejsz umiejtnoci jest sztuka tolerowania samotnoci,
a nawet cieszenia sieni.
ycie codzienne toczy si w wielu sceneriach -w domu, samochodzie, w
biurze, na ulicy, w restauracjach -ktre, podobnie jak rodzaj zaj i towarzystwo
innych ludzi, wywieraj wpyw na jako naszych przey. Nastolatki czuj si
najlepiej, kiedy znajd si jak najdalej od nadzoru dorosych, na przykad w
oglnie dostpnym parku. Najbardziej skrpowane s za w szkole, w kociele
oraz pozostaych sytuacjach, w ktrych musz dostosowa swoje zachowania do
oczekiwa innych. Doroli rwnie lubi miejsca publiczne, gdzie mog spotyka
si z przyjacimi i spdza czas na wybranych przez siebie zajciach. Odnosi si
to szczeglnie do kobiet, dla ktrych przebywanie poza domem oznacza
zwykle uwolnienie si od codziennej harwki; dla mczyzn wyjcie z domu
czciej wie si z prac oraz innymi obowizkami.
Wielu ludziom prowadzenie samochodu daje najintensywniejsze poczucie
wolnoci i panowania nad sytuacj. Oni wanie nazywaj swj samochd
maszyn do mylenia", bo podczas jazdy, w ochronnym kokonie karoserii, bez
przeszkd mog skupi si na wasnych problemach i yciu emocjonalnym.
Pewien robotnik z chicagowskiej stalowni, ilekro poczuje si osaczony osobis-
tymi problemami, wskakuje do swego samochodu i pdzi na zachd, dopki
nie dotrze do rzeki Mississippi. Tam spdza kilka godzin na nadbrzenym
campingu, obserwujc pynce cicho masy wd. Potem wraca do samochodu i
gdy razem ze socem wyaniajcym si znad jeziora Michigan dociera do domu,
w jego duszy znowu panuje spokj. Dla wielu amerykaskich rodzin samochd
sta si miejscem, gdzie wreszcie przebywaj razem. W domu rodzice i dzieci
rozproszeni s po rnych pokojach, zajci rozmaitymi czynnociami, tym-
czasem jadc dokd samochodem wszyscy siedz blisko siebie, rozmawiaj,
piewaj i bawi si.
Rne pomieszczenia w domu odznaczaj si swoistym klimatem, gwnie ze
wzgldu na ich odmienne przeznaczenie. Mczyni na przykad deklaruj

28
zwykle dobre samopoczucie, gdy przebywaj w basemencie, zupenie inaczej ni
kobiety. Zapewne mczyni chodz tam dla relaksu lub by odda si wasnemu
hobby, podczas gdy ich onom miejsce to kojarzy si wycznie z praniem.
Kobiety za deklaruj dobry nastrj, gdy przebywaj w azience, gdzie mog si
czu wzgldnie wolne od wymaga innych czonkw rodziny, oraz w kuchni,
gdzie wykonuj stosunkowo przyjemn czynno, jak jest gotowanie, i gdzie
panuj nad sytuacj. (Prawd mwic, mczyznom gotowanie sprawia jeszcze
wiksz przyjemno, gwnie dlatego, e powicaj mu dziesiciokrotnie
mniej czasu ni kobiety i bior si do gotowania tylko wtedy, gdy przychodzi im
na to ochota.) Chocia wiele napisano o tym, jak otoczenie, w ktrym yjemy,
wpywa na nasz umys, niewiele jest w gruncie rzeczy systematycznych
bada temu powiconych. Od niepamitnych czasw artyci, naukowcy i
mistycy religijni usilnie poszukuj otoczenia, ktre zapewni im spokj i
natchnienie. Mnisi buddyjscy osiedlali si u rde rzeki Ganges, chiscy uczeni
pisywali swe dziea na malowniczych wysepkach, chrzecijaskie klasztory
budowano na wzgrzach, skd rozpocieray si najpikniejsze widoki. We
wspczesnej Ameryce instytuty badawcze i laboratoria sytuowane s zwykle
pord agodnie falujcych wzgrz, z widokiem na pywajce po stawach
kaczki lub majaczcy w dali ocean.
Jeli wierzy ludziom twrczym, mylicielom i artystom, waciwe otoczenie
jest wanym rdem inspiracji. Twrcy powouj si czsto na sowa
Franciszka Liszta, ktry o romantycznym jeziorze Como napisa: Czuj, e
rne cechy otaczajcej mnie Natury (...) budz w gbi mej duszy reakcj
emocjonaln, ktr staram si przeoy na muzyk. Manfred Eigen, laureat
Nagrody Nobla w dziedzinie chemii w 1967 roku, mawia, i niektre z jego
najwaniejszych wizji naukowych objawiy mu si podczas zimowych
wycieczek w Alpy Szwajcarskie, dokd sprasza na narty i rozmowy o nauce
kolegw po fachu z caego wiata. Czytajc biografie takich saw fizyki, jak
Bohr, Heisenberg, Chandrasekhar czy Bethe, odnosi si wraenie, e bez
wdrwek po grach i widoku nocnego, rozgwiedonego nieba ich wiedza nie
signaby takich szczytw.
By moliwe byo wywieranie twrczego wpywu na jako wasnych
dowiadcze, sensowne wydaje si eksperymentowanie zarwno ze zmian
otoczenia, jak te zaj i towarzystwa. Wszelkie rozrywki poza domem oraz
wakacje umoliwiaj nam oczyszczenie umysu, zmian perspektywy i
pozwalaj spojrze wieym okiem na wasn sytuacj. Dbao o dom lub
miejsce pracy - polegajca na pozbywaniu si niepotrzebnych, przyozdabianiu
pomieszcze, w ktrych spdzamy czas zgodnie z wasnym gustem, dopa-
sowywaniu rodowiska do osobistych potrzeb - moe by pierwszym krokiem
ku uporzdkowaniu ycia.
Czsto si syszy, jak wane s biorytmy albo jak odmiennie czujemy si w
poniedziaek ni w inne dni tygodnia. Rwnie to, jak przeywamy dzie,
zmienia si midzy witem a zmierzchem. Wczesne poranki i pne wieczory
nie obfituj na przykad w pozytywne emocje, pory posikw natomiast oraz
popoudnia - przeciwnie. Najwiksze zmiany zachodz, gdy dzieci wracaj ze
szkoy, a doroli z pracy. Nie wszystkie elementy wiadomoci podaj w tym
samym kierunku: bdc wieczorem z przyjacimi, poza domem, nastolatki z
kad godzin odczuwaj rosnce podniecenie, lecz jednoczenie maj
wraenie stopniowej utraty kontroli nad sytuacj. Oczywicie, oprcz pewnych
tendencji oglnych w gr wchodz rwnie rnice indywidualne: znamy
29
przecie skowronki" i sowy", czyli osoby najaktywniejsze wczesnym rankiem
lub pnym wieczorem, i kady z tych typw bdzie reagowa na por dnia
odmiennie.
Pomimo nie najlepszej reputacji niektrych dni tygodnia ludzie
najczciej zdaj si przeywa kady dzie podobnie jak poprzedni czy
nastpny. To prawda, i nic w tym nie ma dziwnego, e bardziej lubimy pitkowy
wieczr i sobot ni wieczr niedzielny i poniedziakowy ranek, ale rnice w
odczuciach nie s a takie due. Wiele zaley od tego, jak zaplanujemy sobie
czas - niedzielny poranek bywa czasem przygnbiajcy, gdy nie ma si czym
zaj, jeli jednak czekamy na jak zaplanowan czynno lub znany rytua,
chociaby pjcie do kocioa, wwczas ten dzie moe si sta punktem
kulminacyjnym caego tygodnia.
Niewtpliwie ciekawym odkryciem jest spostrzeenie, i statystycznie
rzecz biorc, podczas weekendw oraz dni wolnych od pracy czy nauki ludzie
uskaraj si na duo wicej dolegliwoci somatycznych, takich jak ble gowy
czy plecw. Z pewnych bada wiemy te, e nawet cierpienia kobiet z
chorobami nowotworowymi wydaj si atwiejsze do zniesienia w towa-
rzystwie przyjaci czy podczas jakiego zajcia; w samotnoci, gdy nie ma nic
do roboty, znacznie si nasilaj. Najwyraniej wraliwo na to, co dzieje si z
naszym ciaem, wyostrza si, gdy energii psychicznej nie angauje adne
okrelone zadanie. Pokrywa si to z nasz wiedz o doznawaniu uczucia
przepywu: podczas trudnej rozgrywki szachici mog godzinami nie odczuwa
godu lub blu gowy; lekkoatleci potrafi lekceway bl i zmczenie, dopki
zawody si nie skocz - kiedy uwaga jest skupiona, niewielkie ble i
dolegliwoci nie maj szansy przedrze si do wiadomoci.
W wypadku pory dnia, podobnie jak przy pozostaych parametrach ycia,
istotn rzecz jest ustali, jakie rytmy s korzystne dla naszej osobowoci. Nie
istnieje aden dzie tygodnia ani taka pora dnia, ktra obiektywnie byaby
najkorzystniejsza dla wszystkich ludzi. W ustaleniu najlepszej dla siebie opcji
pomc moe refleksja nad wasnymi upodobaniami oraz eksperymentowanie
z rnymi moliwociami - na przykad: wczesnym wstawaniem, poobiednimi
drzemkami, zmian pr posikw.

We wszystkich powyszych przykadach patrzylimy na ludzi tak, jakby byli

biernymi obiektami, na ktrych stan wewntrzny wpywa wycznie to, czym
si zajmuj, z kim i gdzie przebywaj. Jest to czciowo zgodne z
rzeczywistoci, jednak teraz zajmiemy si nie tyle samymi czynnikami
zewntrznymi, ile tym, jak je wykorzystujemy. Mona czu si absolutnie
szczliwym, krztajc si samotnie po domu, penym zapau -pracujc,
skupionym -rozmawiajc si z dzieckiem. Innymi sowy, jako ycia, urok
codziennoci, zaley nie tyle od tego, co robimy, lecz od tego, jak.
Zanim jednak przyjrzymy si, jak moemy bezporednio, poprzez
przeksztacanie informacji w wiadomoci oddziaywa na jako naszych
przey, warto zastanowi si nad wpywem, jaki maj ananas codzienne
okolicznoci: miejsca, ludzie, czynnoci i pory dnia.
Najzagorzalszy nawet mistyk, wyzwolony spod wszelkich oddziaywa,
wybierze jedno okrelone drzewo, pod ktrym zasidzie, spoyje okrelony
pokarm i spdzi czas w jakim towarzystwie chtniej ni w innym. Wikszo z
nas za znacznie silniej reaguje na okolicznoci, w ktrych si znajduje.

30
 Std, twoim pierwszym krokiem na drodze ku poprawie jakoci ycia
powinno by zwrcenie pilnej uwagi na to, czym si zajmujesz na co dzie, i
okrelenie emocji przeywanych podczas wykonywania rnych czynnoci, w
towarzystwie rnych ludzi, w rozmaitych miejscach i porach. Cho rwnie w
twoim przypadku potwierdz si przypuszczalnie tendencje oglne -
stwierdzisz zapewne, e w porach posikw czujesz si szczliwszy, a
doznanie przepywu czsto pojawia si w chwilach aktywnego wypoczynku -
mog ci spotka zdumiewajce niespodzianki. Moe si na przykad okaza,
e tak naprawd lubisz samotno. Albo e praca sprawia ci wiksz
przyjemno, ni sdzie. Lub e wolisz czyta ni oglda telewizj, albo
wrcz przeciwnie. Nic nas nie zmusza do dowiadczania ycia tak samo jak inni.
Najistotniejsze, by si dowiedzia, co jest najlepsze dla ciebie.

Paradoks pracy

Praca pochania zwykle trzeci cz naszego czasu i jest

dowiadczeniem przedziwnym: stanowi rdo najintensywniejszych i
najbardziej satysfakcjonujcych przey, daje poczucie dumy i tosamoci, a
jednoczenie wikszo z nas z chci by si od niej uchylaa. Tymczasem,
wedug najnowszych bada, 84 procent Amerykanw i 77 procent Amerykanek
twierdzi, e pracowaliby nadal, nawet gdyby odziedziczyli fortun umoliwiajc
im wygodne ycie bez koniecznoci pracy zarobkowej. Z drugiej strony, z wielu
opracowa wynika, e bdc w pracy ludzie czciej ni w innych sytuacjach
wybieraj z dostpnych w kwestionariuszu odpowiedzi: Szkoda, e nie robi
czego innego". Innych przykadw ambiwalencji w stosunku do pracy
dostarcza ksika dwch wybitnych niemieckich socjologw, ktrzy w oparciu o
dokadnie te same wyniki tych samych ankiet uzasadnili dwie sprzeczne tezy.
Ot dowiedli oni, e niemieccy robotnicy nie lubi pracowa, a ci niechtni
pracy czuj si, oglnie biorc, szczliwsi. Jednoczenie wykazali, e
robotnicy nie lubi pracy jedynie dlatego, e rodki masowego przekazu
przeprowadzaj im z pobudek ideologicznych pranie mzgu", a ci, ktrzy
lubi pracowa, wiod bogatsze ycie. Rzecz w tym, e znalazo si do dowo-
dw na poparcie obu tez.
Jednak praca, ze wzgldu na ilo powicanego jej czasu oraz
intensywno jej oddziaywania na wiadomo, odgrywa w yciu rol tak
istotn, i -jeli pragniemy podnie jako wasnej egzystencji - zmierzenie
si z tymi sprzecznociami staje si koniecznoci. Pierwszym krokiem w tym
kierunku bdzie przyjrzenie si, jakim zmianom na przestrzeni wiekw
podlegaa zarwno sama praca, jak i nadawane jej znaczenie, albowiem nadal
ksztatuje to nasze postawy i uczucia.

Praca -taka, jak znamy obecnie -jest, z historycznego punktu widzenia,

zjawiskiem do wieym. Nie istniaa przed wielkimi rewolucjami agrarnymi,
ktre okoo dwanacie tysicy lat temu zapocztkoway w rolnictwie
gospodark intensywn. Wczeniej, przez cae miliony lat ewolucji rodzaju
ludzkiego, kady mczyzna i kada kobieta zapewniali byt tylko sobie i
swoim bliskim. Nie znano w ogle zjawiska pracy dla kogo innego, a w yciu
myliwego-zbieracza praca splataa si nierozerwalnie z ca reszt
egzystencji.

31
 W klasycznych zachodnich cywilizacjach Grecji i Rzymu filozofowie byli
wyrazicielami powszechnych pogldw, kiedy zalecali unikanie pracy za
wszelk cen. Bezczynno uchodzia wwczas za cnot. Wedug Arystotelesa,
szczliwym mg by jedynie czowiek, ktry nie musi pracowa. Filozofowie
rzymscy zgodni byli co do tego, e praca zarobkowa jest rzecz plugaw i
niegodn czowieka mienicego si wolnym (...), podobnie jak plugawym jest
rzemioso i kupiectwo. Ideaem byo para si wojaczk lub naby kawa ziemi i
naj sub do nadzorowania uprawiajcych j niewolnikw. W Cesarstwie
Rzymskim okoo 20 procent dorosej ludnoci kraju nie musiao wcale
pracowa. Ludzie ci przekonani byli, e prowadzc ywot prniaczy,
osignli jednoczenie idea ycia. Co prawda, w czasach republiki
przekonanie to nabrao szczeglnego sensu - czonkowie klasy rzdzcej
dobrowolnie powicali swj czas na wypenianie zada wojskowych lub
administracyjnych. Przynosio to korzyci caej spoecznoci oraz stwarzao
poywk dla rozwoju osobistego potencjau. Jednak po stuleciach bogostanu
klasa prniacza wycofaa si z ycia publicznego, skupiajc si na luksusowej
konsumpcji i rozrywkach.
Dla wikszoci Europejczykw praca zmienia radykalnie swoje oblicze
okoo piciuset lat temu. Dwiecie lat pniej dokona si jeszcze jeden wielki
przeom; odtd cignie si nieprzerwane pasmo szybko nastpujcych
przemian. Do XIII wieku caa niemal energia zuywana podczas pracy miaa
swe rdo w miniach ludzi i zwierzt. Ulg w tym znoju niosy tylko
nieliczne, prymitywne urzdzenia wytwarzajce energi, w rodzaju mynw
wodnych. Pniej pojawiy si wiatraki, wyposaone w coraz doskonalsze
przekadnie, i zaczy stopniowo przejmowa trud mielenia ziarna,
przelewania wody w kanay irygacyjne, rozdmuchiwania ognia w paleniskach,
gdzie wytapiano i kuto metale. Wynalazek maszyny parowej, a potem
elektrycznoci to kolejne wielkie rewolucje w sposobach przetwarzania energii i
co za tym idzie, zarabiania na ycie.
Plonem tych technologicznych przeomw byo dostrzeenie w pracy nie
tylko prostego wysiku fizycznego, do jakiego byle w czy ko jest lepiej
przysposobiony, lecz przede wszystkim uznanie jej za przemylan aktywno,
bdc przejawem ludzkiej pomysowoci i kreatywnoci. Od czasw Kalwina
nabrao sensu mwienie o etyce pracy. Z tego te powodu Karol Marks mg
pniej niejako odwrci antyczn ocen pracy i stwierdzi, e jedyna droga do
realizacji naszego ludzkiego potencjau wiedzie poprzez dziaalno
produkcyjn. Jego pogld nie by sprzeczny z duchem dokadnie przeciwnego
twierdzenia Arystotelesa, e jedynie prniaczy tryb ycia czyni czowieka
wolnym -rzecz w tym, e od XIX wieku praca zdawaa si oferowa znacznie
wicej moliwoci twrczego wyycia si ni prniactwo.
Przez dziesiciolecia dobrobytu, jakie nastay po drugiej wojnie
wiatowej, Amerykanie mogli wprawdzie odnosi wraenie, e ich praca jest
nudna i niezbyt inspirujca, lecz jednoczenie wiadomi byli tego, e to praca
wanie zapewniaa im godziwe warunki bytowe i poczucie bezpieczestwa.
Duo si mwio o nowej epoce, ktra przyniesie zniesienie koniecznoci
pracy albo przynajmniej zredukowanie jej do czysto urzdniczego nadzoru,
zajmujcego zaledwie kilka godzin tygodniowo. Nie trzeba byo dugo czeka,
by przekona si, jak bardzo utopijne byy to prognozy. Globalna rywalizacja,
ktra nisko opacanym azjatyckim i poudniowoamerykaskim robotnikom
daa dostp do amerykaskiego rynku pracy, przyczynia si do tego, e
praca w Stanach Zjednoczonych znw cieszy si ponur reputacj. W miar jak
32
siatka bezpieczestwa socjalnego ulega coraz wikszemu rozlunieniu, ludzie
zmuszeni s godzi si na coraz mniej korzystne warunki pracy i obywa bez
wymiernych zabezpiecze na przyszo. Tak wic nawet obecnie, u schyku
dwudziestego stulecia, nadal przeladuje nas widmo ambiwalentnego
stosunku do pracy. Wiemy, e praca jest jednym z najistotniejszych
elementw naszego ycia, a mimo to wolelibymy jej unikn.

W jaki sposb ksztatuj si tak sprzeczne pogldy? I w jaki sposb

modzi ludzie zdobywaj wspczenie umiejtnoci oraz dyscyplin,
potrzebne do pniejszej produktywnej pracy? Pytania te nie s w adnym
razie bahe. Z pokolenia na pokolenie pojcie pracy staje si coraz bardziej
zawikane, a modym ludziom coraz trudniej przewidzie, jakie zawody
bd potrzebne, kiedy dorosn, i jak si do nich przygotowa.
W przeszoci i do pewnego stopnia rwnie obecnie, w
spoecznociach owieckich i rybackich Alaski czy Melanezji - obowizywa
pewien wzorzec spoeczny: od najmodszych lat dzieci uczestniczyy w
zajciach rodzicw; stopniowo i pynnie wchodziy
w wiat pracy ludzi dorosych. Eskimoski chopiec dostawa w wieku dwch lat
uk-zabawk, by wiczy celno strzelania. Po czterolatku spodziewano si
zwykle ustrzelenia pardwy, po szeciolatku - krlika, pniej za dziecko
dorastao do etapu karibu i foki. Jego siostra odbywaa podobn drog,
pomagajc kobietom ze swego szczepu wyprawia skry, gotowa, szy i
opiekowa si modszym rodzestwem. Problem, czym dziecko powinno si
zaj, gdy doronie, nie mia w ogle racji bytu, bo nie istniaa moliwo
wyboru -w doroso wioda tylko jedna cieka, a bya ni praca przynoszca
wymierne korzyci.
Kiedy przed dziesicioma tysicami lat rewolucja agrarna daa pocztek
miastom, pojawiy si rozmaite zawody, a tym samym przed modymi ludmi
otwara si moliwo wyboru. Nadal wikszo z nich podaa w lady
rodzicw, co - nawet jeszcze do niedawna -rwnao si uprawie roli. Dopiero w
XVI i XVII wieku modzi ludzie zaczli masowo opuszcza wie i osiedla si w
miastach, by tam sprbowa szczcia w kiekujcej gospodarce miejskiej.
Istniej dane, wedle ktrych w pewnych regionach Europy niemal 80 procent
wieniaczek porzucao dom przed ukoczeniem dwunastego roku ycia,
podczas gdy ich bracia decydowali si na to statystycznie dwa lata pniej.
Wikszo miejsc pracy czekajcych w Londynie czy Paryu naleaa do -jak
bymy to dzi okrelili - sektora usug; byy to posady posugaczek, wonicw,
tragarzy bd praczek.
Dzi sytuacja przedstawia si zgoa inaczej. W przeprowadzonej
niedawno ankiecie zapytalimy kilka tysicy amerykaskich nastolatkw, jaki
zawd spodziewaj si wykonywa, kiedy dorosn. Wyniki ankiety
zamieszczamy poniej, w tabeli 3. Wida, e nastolatki maj nierealistycznie
wysokie oczekiwania: 15 procent spord nich spodziewa si zosta lekarzami
lub prawnikami, co, w porwnaniu z danymi z roku 1990, niemal
pitnastokrotnie przewysza rzeczywisty odsetek lekarzy i prawnikw w caej
populacji pracujcych. Jeszcze wicej spord 244 nastolatkw pragncych
kariery sportowej skazanych jest na rozczarowanie, jako e ich oczekiwania a
pisetkrotnie przewyszaj realne moliwoci. Mimo e stopa bezrobocia
wrd Afroamerykanw siga w niektrych miastach a 50 procent, dzieci

33
obywateli zaliczajcych si do mniejszoci etnicznych i zamieszkujcych
wielkomiejskie getta w rwnej mierze jak latorole zamonych rodzicw z
przedmie ywi nadziej na karier w jakim dobrym zawodzie.
Brak realizmu w oczekiwaniach zwizanych z moliwociami przyszej
kariery jest czciowo spowodowany gwatownoci zmian w strukturze
zatrudnienia, czciowo tym, e wielu modych ludzi yje w zupenym
oderwaniu od realiw dorosego ycia, nie majc wyobraenia o faktycznych
potrzebach rynku pracy. Co wicej, wbrew powszechnie panujcym opiniom, to
modzie z rodzin zamonych znacznie czciej ni modzie uboga podejmuje w
trakcie nauki prac, a przecie nie zmusza ich do tego sytuacja materialna.
Dzieci ze stabilnych i dobrze sytuowanych rodzin wykazuj rwnie duo
wiksze obycie z rnego rodzaju pracami domo-

Jakie zawody maj nadziej wykonywa w przyszoci amerykaskie

nastolatki?
Najczciej deklarowane zawody, na podstawie ankiety przeprowadzonej w
Stanach Zjednoczonych wrd 3891 niepenoletnich.

ZAWD POZYCJAW UDZIA%

RANKINGU
lekarz 1 10
przedsibiorca 2 7
prawnik 3 7
nauczyciel 4 7
sportowiec 5 6
inynier 6 5
pielgniarz 7 4
ksigowy 8 3
psycholog 9 3
architekt 10 3
inne - 45
wymi i zajciami w ssiedztwie czy w spoecznoci lokalnej; pitnastolatek,
ktry zamierza zosta w przyszoci architektem i w firmie ktrego z czonkw
rodziny nauczy si ju kreli, uczestniczy w projektowaniu rozbudowy domu
ssiadw lub nawiza kontakty z poblisk firm budowlan, nie jest w takim
rodowisku kim wyjtkowym, cho trudno rwnie mwi o powszechnoci
tego zjawiska. W szkoach rednich w gorszych dzielnicach natomiast
najpopularniejszym, cho nieformalnym, doradc zawodowym bywa stranik
szkolny, ktry zaradnym modziecom zaatwia wejcie do lokalnych gangw, a
atrakcyjne dziewczta wykierowuje na modelki".
Wyniki MPD wskazuj na to, e modzi ludzie cakiem wczenie zaraaj
si od starszych ambiwalentnym stosunkiem do pracy. Ju w wieku dziesiciu,
jedenastu lat przyswajaj schemat typowy dla wikszoci spoeczestwa. Na
pytanie, czy to, czym si zajmuj, bardziej przypomina prac, czy zabaw (lub
te za rwno prac, jak i zabaw", czy ani prac, ani zabaw") uczniowie
klasy szstej (czyli trzynastolatki) prawie jednogonie stwierdzaj, e lekcje
typu akademickiego s prac, a zajcia sportowe - zabaw. Ciekawe, e kiedy
osoby niepenoletnie okrelaj jakie zajcie jako prac, zwykle przyznaj, e
jest ono wane dla ich przyszoci, wymaga duego skupienia i przyczynia si
do wysokiego mniemania o sobie; jednoczenie jednak czuj si mniej
34
szczliwi i sabiej motywowani, gdy to, co robi, kojarzy im si z prac. Z
drugiej strony, kiedy zajmuj si czym, co okrelili by mianem zabawy,
postrzegaj to jako zajcie mniejszej wagi, nie wymagajce zbytniego
skupienia, lecz dajce za to wiksze poczucie szczcia i motywacji. Innymi
sowy, rozdwik pomidzy nieprzyjemn, ale poyteczn prac, a przyjemn,
lecz bezuyteczn zabaw zostaje w nas gboko zaszczepiony ju u schyku
dziecistwa, by z jeszcze wiksz si ujawni si po ukoczeniu szkoy
redniej.
Kiedy ci sami modzi ludzie podejmuj w kocu prac, ich
dowiadczenia zwizane z miejscem zatrudnienia okazuj si dokadnie takie
same. W Stanach Zjednoczonych niemal dziewiciu spord dziesiciu
nastolatkw, uczniw szk rednich, wykonuje przez pewien czas jak
prac zarobkow. Jest to odsetek znacznie wyszy ni w jakimkolwiek
innym wysoko uprzemysowionym kraju, na przykad w Niemczech czy
Japonii, gdzie moliwoci pracy w niepenym wymiarze godzin s duo
mniejsze i gdzie rodzice wol, aby ich dzieci jak najwicej czasu przeznaczay
na nauk, a nie rozpraszay uwagi zajciami, ktre nie s zwizane z ich
przysz karier. Wedug naszych bada 57 procent uczniw klasy dziesitej
i 86 procent uczniw klasy dwunastej ma ju za sob jak prac
zarobkow, zwykle w charakterze pracownika baru szybkiej obsugi,
niszego rang urzdnika, sprzedawcy lub opiekuna do dzieci. Pytani o
uczucia zwizane z prac, uczniowie ci przejawiaj podwyszon samoocen;
swoje zajcie oceniaj jako wane i wymagajce duej koncentracji, lecz
czuj si wwczas mniej szczliwi ni zwykle (cho nie a tak nieszczliwi
jak w szkole) i nie czerpi z tych prac przyjemnoci. Innymi sowy, wzorzec
ambiwalentnego stosunku do pracy zostaje ustanowiony ju na samym
pocztku ich zawodowego ycia.
Praca nie jest jednak najgorszym z dowiadcze, jakie s udziaem
nastolatkw, najgorzej bowiem oceniaj oni sytuacje, gdy ich zajcie w
niczym nie przypomina ani pracy, ani zabawy. Dzieje si tak zwykle podczas
wykonywania czynnoci bytowych, w trakcie biernego wypoczynku lub przy
niektrych kontaktach towarzyskich, uwaaj je bowiem za zajcie bez zna-
czenia, a zatem spada ich samoocena, maleje poczucie szczcia i
motywacja. Tymczasem czynnoci nie bdce ani prac, ani zabaw
wypeniaj nastolatkom okoo 35 procent dnia, a zdarza si - zwaszcza w
przypadku dzieci, ktrych rodzice maj niskie wyksztacenie -e w ich wasnej
ocenie wicej ni poowa zaj zalicza si do tej kategorii. Po kim, kto
wzrasta w poczuciu, e dzie upywa mu w wikszoci na zajciach mao
wanych i niezbyt przyjemnych, trudno si spodziewa, by doszuka si sensu
w swej przyszoci.

Postawy zaszczepione we wczesnym okresie ycia nadaj ton sposobowi

dowiadczania pracy przez ca jego reszt. W pracy ludzie zwykle intensywnie
eksploatuj swe umysy i ciaa, nic zatem dziwnego, e maj poczucie
doniosoci tego, co robi, i s z siebie zadowoleni. Jednak ich motywacja jest
nisza ni w domu, podobnie jak nastrj. Pomimo ogromnych rnic w za-
robkach, prestiu i samodzielnoci dyrektorzy tylko nieznacznie przewyszaj
zwykych urzdnikw i robotnikw pracujcych przy tamie pod wzgldem po-

35
czucia kreatywnoci i inicjatywy w pracy, ci drudzy za maj tylko odrobin
wiksze poczucie niezadowolenia.
Dla kobiet praca poza domem jest jednak zupenie innym dowiadczeniem
ni dla mczyzn. Mskie poczucie tosamoci i szacunek do samego siebie
wypywaj tradycyjnie ze zdolnoci pozyskiwania ze rodowiska energii dla
poytku wasnego i swojej rodziny. Bez wzgldu na to, czy satysfakcja, jak
mczyzna czerpie z wykonywanej pracy, jest zaprogramowana genetycznie,
czy te cakowicie wyuczona jako nawyk kulturowy, bezspornym zdaj e si fakt,
e w kadym niemal zaktku wiata mczyzna, ktry nie utrzymuje rodziny,
uwaany jest za co w rodzaju wybryku natury. Wysoka samoocena kobiety
natomiast zasadza si tradycyjnie na jej zdolnoci do tworzenia - w sensie fi-
zycznym i emocjonalnym - rodowiska sprzyjajcego wychowaniu potomstwa
i zapewnieniu dobrego samopoczucia pozostaym czonkom rodziny. I cho
poczynilimy ju wielkie postpy na drodze do wyzbycia si stereotypw
zwizanych z pci, to daleko jeszcze do ich zaniku. Modzi chopcy nadal
pragn zosta policjantami, straakami i inynierami, a dziewczynki marz o
roli pa domu, pielgniarek i nauczycielek, chocia w dzisiejszych czasach
deklaruj take ch wykonywania zawodu lekarza lub prawnika nawet
proporcjonalnie czciej ni chopcy.
Ze wzgldu na odmienn rol, jak praca zarobkowa odgrywa w
ekonomii psychicznej kobiet i mczyzn, w odmienny te sposb obie pcie
przeywaj wykonywane przez siebie zawody. Abstrahujc od owych
nielicznych nadal profesjonalistek, ktre identyfikuj si przede wszystkim z
wasnym zawodem, wikszo kobiet zatrudnionych na posadach
urzdniczych, w usugach - nawet na stanowiskach kierowniczych - zdaje si
traktowa prac poza domem jako zajcie raczej z wyboru, a nie z koniecz-
noci. Dla wielu kobiet praca nie jest niezbdna, jest raczej czym w rodzaju
zabawy, mog j podj lub porzuci. Kobiety czsto maj te wraenie, e
cokolwiek si w pracy wydarza, nie ma zbyt wielkiego znaczenia, mog wic -
paradoksalnie - czerpa z niej wicej przyjemnoci. Nawet jeli sprawy le si
potocz i przydarzy im si zwolnienie z pracy, nie zachwieje to raczej ich
poczuciem wasnej wartoci. W przeciwiestwie do mczyzn, stosunek kobiet
do siebie samych zaleny jest w duej mierze od tego, co dzieje si w domu.
Niedomagania ktrego z rodzicw lub szkolne kopoty dziecka s dla ich
psychiki wikszym obcieniem ni najpowaniejsze problemy w pracy.
W konsekwencji (i w porwnaniu do prac domowych) kobiety na og
dowiadczaj w pracy przyjemniejszych uczu ni mczyni. Na przykad z
bada z zastosowaniem kwestionariusza MPD, ktre Reed Larson
przeprowadzi wrd par skadajcych si z pracujcych zawodowo partnerw,
wynika, e kobiety zgaszaj stosunkowo lepsze samopoczucie podczas zaj
biurowych zwizanych z obsug komputerw, telefonowaniem, sprzeda,
spotkaniami, czytaniem materiaw dotyczcych wykonywanej pracy i tym
podobnych czynnoci. Jedynym przypadkiem, gdy kobiety reagoway mniej
pozytywnie ni mczyni na czynnoci zwizane z prac zarobkow, bya
sytuacja wymagajca dokoczenia w domu jakiego przyniesionego z pracy
zadania - niewtpliwie dlatego, e na odpowiedzialno za zajcia domowe
nakadaa si dodatkowo troska o sprawy zawodowe.
czenie obowizkw domowych z karier zawodow moe si okaza dla
kobiety duym obcieniem i zagroeniem dla jej dobrej samooceny. W
badaniach nad matkami maych dzieci, ktre pracoway w penym lub
niepenym wymiarze godzin, albo tylko po kilka godzin tygodniowo, Ann
36
Wells ustalia, e najwysz samoocen odznaczay si te spord kobiet,
ktre pracoway najmniej, a najnisz - te, ktre pracoway najwicej; i to
pomimo faktu, e wszystkie bardziej lubiy prac zarobkow poza domem ni
zajcia domowe. Warto zauway, e i te badania zdaj si potwierdza
ambiwalentn genez samooceny. Pracujce zawodowo w penym wymiarze
czasu ony i matki maj nisk samoocen nie dlatego, e ich osignicia s
mniejsze, lecz dlatego, e spodziewaj si po sobie wicej, ni rzeczywicie
potrafi z siebie wykrzesa.
Poruszone powyej sprawy unaoczniaj, jak bardzo wyrany jest podzia
pomidzy patnym zatrudnieniem a zajciami domowymi i prac na rzecz
rodziny, ktrych tradycyjnie oczekuje si od kobiet. Jak podkrela Elise
Boulding oraz inni ekonomici spoeczni, zajcia domowe nie zaliczaj si
wprawdzie do czynnoci wytwrczych, jeli jednak przyszoby za nie paci tak
jak za inne usugi, rachunek signby niemal wartoci produktu narodowego
brutto. Rynkowa warto pracy, jak matki wkadaj w wychowanie dzieci,
pielgnowanie chorych, gotowanie, sprztanie i tym podobne zajcia,
wyniosaby tyle, ile dwukrotna warto wszystkich pensji wypacanych w
caym kraju, i zmusiaby nas do zastosowania sprawiedliwszego systemu
ekonomicznego. Tymczasem jednak, cho praca w domu moe wydatnie
podnie samoocen matek, to nie przyczynia si ona zbytnio do poprawy
ich samopoczucia. Gotowaniu, robieniu zakupw, dowoeniu czonkw rodziny
w rne miejsca i opiekowaniu si dziemi towarzysz do umiarkowane
emocje, natomiast robienie porzdkw, sprztanie kuchni, pranie,
naprawianie rozmaitych rzeczy i utrzymywanie w rwnowadze domowego
budetu nale do najnieprzyjemniejszych codziennych czynnoci.
Praca ma wiele minusw, ale jej brak jest kataklizmem. Staroytni
filozofowie mieli wiele dobrego do powiedzenia na temat prnowania, lecz
na myli mieli gwnie posiadaczy ziemskich, na ktrych pracowali liczni
najemni chopi i niewolnicy. Jeli bezczynno zostanie narzucona czowiekowi
nie dysponujcemu sporym dochodem, skutkiem bdzie dramatyczny spadek
poczucia wasnej godnoci i oglne zobojtnienie. Jak stwierdzi w swych
badaniach John Hayworth, psycholog z uniwersytetu w Manchesterze,
bezrobotnym modym mczyznom z wielkim trudem przychodzi odnale w
yciu zadowolenie. Porwnujc dane dotyczce stu siedemdziesiciu tysicy
pracownikw z szesnastu krajw, Ronald Ingelhart ustali, e 83 procent
pracownikw umysowych, 77 procent pracownikw fizycznych i jedynie 61
procent bezrobotnych okrelio siebie jako zadowolonych z ycia. Biblijne
przesanie, jakoby czowiekowi przeznaczone byo cieszy si obfitoci darw
natury bez koniecznoci pracy w celu ich zdobycia, wydaje si nie znajdowa
potwierdzenia w rzeczywistoci. Bez istnienia celu i wymaga, jakich zwykle
dostarcza praca, jedynie rzadko spotykana dyscyplina wewntrzna zdolna
jest zapewni umysowi tak skuteczn koncentracj, by jej owocem byo
sensowne ycie.

Z naszych bada kwestionariuszami MPD wynika, e jeli przyjrzymy si

bliej sytuacjom wyzwalajcym w osobach dorosych odczucie przepywu,
odnajdziemy ich wicej w pracy, ni w czasie wolnym. Jedynie na pierwszy rzut
oka wydaje si to do zaskakujce. Momenty wielkich wyzwa, sytuacje
wymagajce wysokich kwalifikacji, ktrym towarzyszy poczucie koncentracji,

37
kreatywnoci i zadowolenia, czciej zdarzaj si w pracy ni w domu. Po
gbszym zastanowieniu wic przytoczone wyej spostrzeenie okazuje si nie
takie znw zdumiewajce. Czsto nie dostrzegamy faktu, e praca -duo
bardziej ni jakakolwiek inna czynno -przypomina zabaw: zwykle ma
okrelone cele i reguy postpowania, dostarcza informacji zwrotnej (czy to w
formie wiadomoci, e zakoczone zadanie zostao dobrze wykonane, czy
dziki istnieniu jakiej skali ocen, lub wreszcie poprzez opini osoby
nadzorujcej), okolicznoci jej wykonywania sprzyjaj koncentracji i
zapobiegaj rozproszeniu uwagi. Praca daje te poczucie panowania,
przynajmniej w pewnym stopniu, nad sytuacj, a take - przynajmniej w
zaoeniu - wymagania stawiane przed wykonawc wspgraj z jego
umiejtnociami. Z tego te wzgldu praca posiada zwykle tak sam
struktur jak inne czynnoci bdce z natury niezawodnym rdem
satysfakcji, takie jak gry, zajcia sportowe, muzykowanie czy inna dziaalno
artystyczna. W przeciwiestwie do tych zaj, caej reszcie ycia brak owych
wanych cech. Przebywajc w domu -czy to z rodzin, czy samotnie -nie mamy
zwykle jasno okrelonych celw, nie potrafimy oceni, jak dobrze radzimy
sobie z wykonywanymi czynnociami, nasza uwaga atwo ulega rozproszeniu,
czujemy te, e nie wykorzystujemy w peni naszych moliwoci, a w
rezultacie ogarnia nas znudzenie lub -rzadziej-niepokj.
Nic zatem dziwnego, e w pracy dowiadczamy na og lepszych przey,
ni mona by si spodziewa. Mimo to jednak, gdybymy mogli wybiera,
wolelibymy pracowa mniej. Dlaczego? W gr wchodzi tu mog dwie
przyczyny. Pierwsza wynika z obiektywnych warunkw pracy. To prawda, e od
niepamitnych czasw ci, ktrzy opacali prac innych, nie troszczyli si
zanadto o dobrobyt swych pracownikw. Potrzeba niezwykych zasobw
wewntrznych, eby osign stan przepywu, kopic na gbokoci jednej mili
chodnik w poudniowoafrykaskiej kopalni albo wycinajc trzcin cukrow na
spalonej socem plantacji. Nawet w naszych owieconych czasach, przy caym
nacisku na trosk o zasoby ludzkie", jake czsto kierownictwa
przedsibiorstw nie przejawiaj adnego zainteresowania samopoczuciem
podwadnych. Nie moe wic dziwi fakt, e wikszo pracownikw nie
spodziewa si, i praca dostarczy im satysfakcjonujcych wewntrznie przey,
tote czekaj oni tylko na moment opuszczenia fabryki czy biura, by wreszcie
zacz korzysta z ycia, co-jak wiemy-z reguy okazuje si mrzonk.
Druga przyczyna niechci do pracy zazbia si z pierwsz, cho w
mniejszym stopniu wynika z ogldu aktualnej rzeczywistoci, w wikszym za z
zakorzenionej w historii i nadal przekazywanej nam i utrwalanej za
porednictwem kultury zej reputacji pracy. Nie ulega kwestii, e w czasach
wielkiej rewolucji przemysowej, ktra miaa pocztek dwa i p wieku temu,
robotnicy fabryczni musieli pracowa w nieludzkich warunkach. Czas wolny od
pracy by tak rzadkoci, e zacz uchodzi za najcenniejszy z towarw.
Robotnicy doszli do wniosku, e gdyby tylko mieli wicej wolnego czasu,
automatycznie staliby si szczliwsi. Zwizki zawodowe rozpoczy heroiczn
walk o skrcenie tygodnia pracy, a sukces, jaki odniosy, naley do
najbyskotliwszych w historii rodzaju ludzkiego. Niestety, cho czas wolny
mona niewtpliwie uwaa za niezbdny warunek osignicia szczcia, sam
w sobie nie jest absolutnie wystarczajcym jego gwarantem. Nauka, jak go
wykorzystywa z najwikszym dla siebie poytkiem, okazuje si trudniejsza,
ni mona by przypuszcza. I nie wydaje si, by take w tym wypadku -
podobnie jak w wypadku wielu innych rzeczy, ktre, zaywane w maych
38
dawkach, wzbogacaj nasze ycie, w nadmiarze za prowadz do jego
zuboenia wicej dobrego byo zawsze rwnoznaczne z wiksz korzyci. Z
tego te wzgldu, ju w poowie obecnego stulecia psychiatrzy i socjologowie
zaczli ostrzega przed zgubnymi skutkami nadmiaru wolnego czasu, ktry
moe prowadzi do katastrofy spoecznej.
Obie powysze przyczyny - obiektywne, zwizane ze rodowiskiem pracy,
oraz subiektywne, wynikajce z wyuczonych postaw wobec pracy zarobkowej -
skadaj si na to, e wielu ludziom trudno jest przyzna, nawet przed samym
sob, i praca moe by jednak rdem przyjemnoci. Lecz, jeli by podej
do pracy bez zbytnich kulturowych uprzedze, a z chci nadania
wykonywanym czynnociom pitna osobistego znaczenia, nawet najbardziej
przyziemne zajcie moe wzbogaci nasze ycie, zamiast je zuboa.
Pynce z pracy korzyci wewntrzne s oczywicie najlepiej widoczne w
wypadku zawodw wymagajcych indywidualnej inicjatywy, w sytuacji, gdy
kto sam okrela swoje cele oraz dobiera stopie trudnoci wykonywanych
zada. Odznaczajcy si du aktywnoci oraz potencjaem twrczym artyci,
przedsibiorcy, mowie stanu czy naukowcy zdaj si traktowa swoje
zawody w sposb podobny do tego, jak traktowali swoje owieckie obowizki
nasi przodkowie -jako integraln cz wasnego ycia. Rwnie dobrze mona
o mnie powiedzie, e kad minut mojego ycia wypeniaa praca, jak to, e
nie przepracowaem w yciu ani dnia" -to myl przewijajca si przez niemal
sto wywiadw, jakie miaem okazj przeprowadzi z laureatami Nagrody Nobla
oraz wieloma czoowymi postaciami rnych dziedzin ycia. Najzwilej owo
przenikanie si pracy i wypoczynku zobrazowa kiedy historyk John Hope
Franklin, mwic: Zawsze podpisywaem si pod zawoaniem: Dziki Bogu, e
ju pitek, bo pitek zawsze oznacza dla mnie moliwo pracowania bez
przeszkd przez nastpne dwa dni.
Dla takich osb uczucie przepywu jest staym elementem ycia
zawodowego. Chocia z docieraniem do granic wiedzy nieodcznie wie si
wielki trud i wewntrzna gorczka, rado z wzbogacania ludzkiego dorobku,
z sigania w rejony dotd nie zbadane jest najoczywistsz cech ich
egzystencji, nawet po przekroczeniu wieku, w ktrym inni zwykle chtnie
wycofuj si z aktywnego ycia. Oto, jak opisuje swoj prac
osiemdziesiciotrzyletni wynalazca Jacob Rainbow, ktry ma na swym koncie
ponad dwiecie opatentowanych projektw: Trzeba mie ochot dry jaki
pomys tylko dlatego, e si jest nim zainteresowanym (...). Ludzie tacy jak ja
lubi to robi. To wielka frajda wpa na jaki pomys i, nawet jeli nikt go nie
zechce, nic mnie to nie obchodzi. To po prostu frajda wpa na co nowego i
niezwykego.
Ed Asner, ktry zasyn jako Lou Grant, w wieku szedziesiciu trzech
lat nadal szuka wyzwa dla swych umiejtnoci aktorskich: akn... rozsadza
mnie dza pogoni. Osiemdziesiciodziewicioletni Linus Pauling, dwukrotny
laureat Nagrody Nobla, powiedzia w jednym z wywiadw: Nie sdz, aby
kiedykolwiek zdarzyo mi si usi i zada sobie pytanie: Co teraz
zamierzam wyciu robi? Po prostu robiem dalej to, co lubiem. Znakomity
psycholog Donald Campbell radzi modym naukowcom: Nie wstpujcie do
wiata nauki, jeli jestecie zainteresowani pienidzmi. Nie wstpujcie do
wiata nauki, jeli grozi wam, e bez zdobycia sawy nie znajdziecie w niej
radoci. Niech sawa bdzie czym, co askawie przyjmiecie, jeli na was
spadnie, lecz zrbcie wszystko, eby zaj si w yciu tym, z czego moecie
czerpa rado. Amerykaski poeta Mark Strand natomiast tak opisuje
39
uczucie przepywu, jakiego dowiadcza, oddajc si swemu powoaniu: Zag-
biasz si w pracy, tracisz poczucie czasu, ogarnia ci absolutna ekstaza,
jeste absolutnie owadnity tym, co robisz (...). Kiedy nad czym pracujesz i
robisz to, jak naley, masz wraenie, e tego, co mwisz, nie mona
powiedzie w aden inny sposb.
Bez wtpienia, ludziom tym niezwykle si poszczcio, bo zdoali
osign szczyty w swych wietnych profesjach. Lecz rwnie atwo byoby
7xid\zt nie mniej sawnych ludzi, ktrzy pomimo odniesionego sukcesu
nienawidz swej pracy, oraz przedsibiorcw, lusarzy, rolnikw, a nawet
robotnikw, ktrzy kochaj to, co robi, i mwi o tym w najcieplejszych so-
wach. To nie warunki zewntrzne decyduj o tym, w jakim stopniu praca
przyczynia si do osignicia doskonaoci w yciu. Rzecz w tym, jak kto
pracuje i jakie nauki potrafi wycign ze swych zmaga z kolejnymi
wyzwaniami.
Ale nawet najbardziej satysfakcjonujca praca nie jest w stanie wypeni
caego ycia. Najbardziej twrczy ludzie spord tych, z ktrymi
przeprowadzilimy wywiady, twierdzili, e rodzina jest dla nich waniejsza od
kariery, cho trzeba przyzna, i czasem ich czyny zadaway kam tym
sowom. Regu wrd nich byy take stabilne, satysfakcjonujce
emocjonalnie maestwa. Na pytanie, z jakich osigni yciowych s
najbardziej dumni, najczciej padaa odpowied, ktra przypominaa echo
wypowiedzi fizyka Freemana Dy-sona: To, jak sdz, e wychowaem
szecioro dzieci, ktre wyrosy na ciekawych ludzi. Z tego jestem chyba
najbardziej dumny. Za John Reed z Citicorp powiedzia, e za najlepsz
inwestycj, jak kiedykolwiek poczyni, uwaa urlop, ktry wzi w samym
rodku rozkwitajcej kariery, by spdzi troch czasu z dorastajcymi dziemi:
Wychowywanie dzieci daje duo wicej satysfakcji ni zarabianie pienidzy dla
jakiej firmy. Ponadto ludzie tego pokroju d do wypenienia kadej wolnej
chwili jakim ciekawym zajciem -od recitali muzycznych po zbieranie starych
map morskich, od gotowania i pisania ksiek kucharskich po ochotniczy
udzia w misjach edukacyjnych do krajw trzeciego wiata.
Umiowanie i kultywowanie wasnego powoania nie musi wcale oznacza
pracoholizmu. Terminu tego mona w uzasadniony sposb uy w odniesieniu
do osb, ktre pograj si w pracy po to, by odci si od innych celw i
zobowiza yciowych. Pracoholik naraa si na to, e bdzie realizowa
wycznie zadania zwizane z wykonywanym zawodem oraz uczy si jedynie
potrzebnych do niego umiejtnoci, gdy niezdolny jest do przeywania
uczucia przepywu w jakichkolwiek innych okolicznociach. W zwizku z tym
traci wiele okazji do polepszenia jakoci swego ycia i czsto doprowadza do
tego, e po wypenionym po brzegi wyniszczajc prac yciu na staro nie
zostaje mu nic, czym potrafiby si zaj. Na szczcie liczne przykady
wskazuj na to, e nie brak ludzi, ktrzy - pomimo wielkiego zaangaowania
w prac - wiod ycie znacznie bardziej urozmaicone i wielowymiarowe.

Zagroenia i poytki pynce z czasu wolnego

Do absurdalnie brzmi stwierdzenie, e jednym z problemw, z jakimi

przyszo si nam wspczenie boryka, jest nieumiejtno spdzania czasu
wolnego w sposb rozsdny. Lecz trosk t wyraa si ju od poowy obecnego
stulecia. W roku 1958 amerykaskie Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju
Psychiatrii zakoczyo swoje doroczne sprawozdanie takim oto stwierdzeniem:
40
Dla wielu Amerykanw czas wolny od pracy jest zagroeniem. Stwierdzono
rwnie, e to, czy Ameryka odniesie sukces w swym cywilizacyjnym rozwoju,
zaley od sposobu, w jaki bdziemy wykorzystywa czas wolny. Co mogoby
uzasadnia takie ponure ostrzeenia? Zanim odpowiemy na pytanie o wpyw
wolnego czasu na spoeczestwo, wypadaoby si najpierw zastanowi, jak
czas wolny wpywa na przecitnego czowieka - w tym wypadku, w
perspektywie historycznej, skutki oglnoludzkie s bowiem sum
indywidualnych dowiadcze, odpowied na pierwsze z pyta uatwi zatem
odpowied na drugie.
Z wielu wspomnianych wczeniej wzgldw przyjlimy sdzi, e czas
wolny od pracy jest najbardziej upragnionym z celw, do jakich moemy
dy. Podczas gdy praca postrzegana jest jako zo konieczne, sposobno do
relaksu, nicnierobienia, wydaje si wikszoci z nas patentowanym sposobem
na szczcie. Obiegowa opinia gosi te, e aby rozkoszowa si wolnym
czasem, nie trzeba adnych specjalnych umiejtnoci i kady gupi to potrafi".
Z bada wynika jednak co wrcz przeciwnego: czasem wolnym od pracy
trudniej si cieszy ni sam prac. To, e dysponujemy wolnym czasem, nie
oznacza jeszcze samo w sobie poprawy jakoci ycia, chyba e znamy sposoby
jego efektywnego wykorzystania, a umiejtnoci tej nie nabywa si bynajmniej
automatycznie.
Ju na pocztku obecnego wieku psychoanalityk Sandor Ferenczi
zauway, e w niedziele ataki histerii i depresji zdarzay si u jego pacjentw
duo czciej ni w pozostae dni tygodnia, i nazwa w syndrom nerwic
niedzieln". Dane gromadzone od tamtej pory potwierdzaj, e wita i urlopy
zaliczy mona do okresw o zwikszonym nasileniu zaburze psychicznych.
Dla osb, ktre stawiaj znak rwnoci pomidzy wykonywanym zawodem a
yciem, przejcie na emerytur oznacza czsto chroniczn depresj. Z
naszych bada wynika, e osoby skupiajce si na jakim celu ciesz si
rwnie lepszym zdrowiem fizycznym. Podczas weekendw, w samotnoci,
gdy nie ma nic do roboty, ludzie deklaruj znacznie wicej objaww
chorobowych.
Wszystkie powysze dane wskazuj na to, e przecitny czowiek jest
raczej nieprzystosowany do bezczynnoci. Bez okrelonych celw - i bez
kontaktw z innymi ludmi -wikszo z nas zaczyna traci zdolno
koncentracji oraz motywacj do dziaania; umys si rozprzga, nabiera
skonnoci do skupiania si na problemach nierozwizywalnych, to za rodzi
niepokj. Aby unikn takiego niepodanego stanu, czowiek ucieka si do
rozmaitych strategii obronnych, majcych go zabezpieczy przed ostateczn
entropi psychiczn; czsto cakiem bezwiednie bdzie szuka wok siebie
jakiej podniety, ktra przesoni mu w wiadomoci rdo niepokoju. Tak
podniet moe by telewizja, bahe lektury w stylu romansw czy kryminaw,
namitne oddawanie si grom hazardowym lub powierzchownym kontaktom
seksualnym, upijanie si albo zaywanie narkotykw. Na krtk met takie
czynnoci s doskona metod na zredukowanie w wiadomoci poczucia
chaosu, lecz na duszy dystans jedynym trwaym efektem ich dziaania jest
zwykle uczucie apatii i niezadowolenia.
Najwyraniej nasz system nerwowy osign w toku ewolucji predyspozycj
do czujnoci na sygnay z zewntrz, lecz nie zdy jeszcze przystosowa si do
dugich okresw wolnych od przeciwnoci i niebezpieczestw. Niewielu z nas
posiado umiejtno wiadomego i samodzielnego sterowania - od
wewntrz - wasn energi psychiczn. W spoecznociach, ktre odniosy
41
 cywilizacyjny sukces, doroli brali na siebie odpowiedzialno za czas,
wypracowujc zawie obyczaje, dajce cige zajcie umysowe. Skaday si na
nie skomplikowane ceremonie, rytuay, tace i turnieje, trwajce czasami cae
dni i tygodnie, jak choby greckie igrzyska olimpijskie u zarania europejskiej
historii. Ale nawet przy braku ceremonii religijnych czy zaj kulturalnych ycie
w wioskach stwarzao niewyczerpane okazje do plotek i dyskusji -na placu, pod
najwikszym drzewem, siadywali nie majcy nic innego do roboty mczyni,
palili fajki lub uli halucynogenne zioa i dostarczali swym umysom zajcia,
prowadzc choby nawet mao istotne rozmowy. Zwyczaj ten praktykowany jest
nadal w kawiarniach krajw obszaru rdziemnomorskiego czy piwiarniach
Europy Pnocnej.
Przytoczone wyej sposoby radzenia sobie z chaosem w wiadomoci s,
cho tylko do pewnego stopnia, skuteczne, rzadko jednak przyczyniaj si do
poprawy jakoci ycia. Jak ju zauwaylimy wczeniej, istoty ludzkie czuj
si najlepiej i doznaj odczucia przepywu, gdy musz sprosta jakiemu
trudnemu wyzwaniu, rozwiza skomplikowany problem lub ' odkry co
nowego. Wikszo wywoujcych ten stan czynnoci cechuje si wyranie
okrelonymi celami, jasnymi reguami i natychmiastow informacj zwrotn,
czyli zestawem wymaga zewntrznych sprzyjajcych skupieniu uwagi i
odwoujcych si do naszych umiejtnoci. Niestety, te wanie okolicznoci
nie s zbyt czste w czasie wolnym od pracy. Oczywicie, jeli kto
spoytkowuje ten czas na zajcia sportowe, dziaalno artystyczn czy
hobby, istniej wwczas sprzyjajce warunki do wywoania doznania
przepywu. Jednak sam wolny czas, bez adnych konkretnych celw, na
ktrych mona by skupi uwag, sprzyja pojawieniu si uczu do
przeciwstawnych: psychicznej entropii, bdcej rdem zobojtnienia i apatii.
Nie wszystkie zajcia rekreacyjne s takie same. Gwny podzia,
zwizany z odmiennymi skutkami psychologicznymi, przebiega pomidzy
aktywnymi i biernymi formami wypoczynku. Amerykaskie nastolatki na
przykad dowiadczaj uczucia przepywu (zdefiniowanego jako doznanie
pojawiajce si w sytuacjach cechujcych si wysokimi wymaganiami przy
wysokim poziomie umiejtnoci) przez okoo 13 procent czasu, jaki powicaj
na ogldanie telewizji, przez 34 procent czasu, w ktrym zajmuj si swym
hobby, i przez 44 procent czasu przeznaczonego na sport i zabawy (patrz:
tabela 4.). Oznacza to, e rozmaite hobby dostarczaj przyjemnych przey
okoo dwch i p raza czciej ni ogldanie telewizji, a uprawianie sportu
i gry zespoowe - a trzykrotnie wicej.
Kiedy zadajemy uczestnikom naszych bada to pytanie, wci pada ta
sama odpowied. Przecitny nastolatek przyznaje, e jazda na rowerze, mecz
koszykwki czy gra na pianinie s duo przyjemniejsze ni wasanie si po
centrum handlowym lub ogldanie telewizji.

Zajcia rekreacyjne jako rda doznania przepywu

42
Procentowy udzia przepywu, odprenia, apatii i niepokoju w czasie
przeznaczonym na odpoczynek. Dane pochodz z ankiety przeprowadzonej
wrd 824 nastolatkw, ktrzy udzielili okoo 27 000 odpowiedzi. Terminy
zdefiniowano nastpujco: PRZEPYW - wysokie wymagania przy wysokich
umiejtnociach; ODPRENIE -niskie wymagania przy wysokich
umiejtnociach; APATIA - niskie wymagania przy niskich umiejtnociach;
NIEPOKJ - wysokie wymagania przy niskich umiejtnociach.

PRZEP ODPR APATIA NIEPOKJ

YW ENIE

gry i sport 44 16 16 24
hobby 33 30 18 19
spotkania towarzyskie 20 38 30 12
rozmylania 19 31 35 15
suchanie muzyki 15 43 35 7
ogldanie telewizji 13 43 38 6

Jednak, cignie dalej, zorganizowanie meczu koszykwki zabiera sporo czasu

- trzeba si przebra, poczyni przygotowania. Zanim gra na pianinie zacznie
sprawia przyjemno, potrzeba co najmniej pgodzinnej rozgrzewki. Innymi
sowy, kada z zapewniajcych uczucie przepywu czynnoci, nim przyniesie
rado, wymaga najpierw zainwestowania uwagi. Aby cieszy si bardziej
zoonymi czynnociami, trzeba wic dysponowa tak energi aktywacyjn".
Jeli jest si zbyt zmczonym, podnieconym lub nie do wewntrznie
zdyscyplinowanym, by pokona te wstpne trudnoci, nie pozostaje nic
innego, jak zadowoli si czym, co wprawdzie jest mniej przyjemne, ale za
to atwiej osigalne.
Oto racja bytu biernych form wypoczynku. Wasanie si z kolegami,
czytanie niezbyt trudnej ksiki czy wczenie telewizora nie wymagaj
wielkich nakadw energetycznych". Nie wymagaj te umiejtnoci ani
koncentracji. Z tego powodu bierne formy wypoczynku tak czsto wygrywaj
rywalizacj z aktywnymi, i to nie tylko wrd modziey, ale rwnie wrd
dorosych.
Tabela 4. zawiera zestawienie gwnych form aktywnego wypoczynku z
tym, jak czsto pojawia si wwczas doznanie przepywu u przekrojowej
prby amerykaskich nastolatkw. Jak wida, trzy aktywne (i/lub zwizane z
kontaktami z innymi ludmi) rodzaje zaj, to znaczy sport, hobby i spotkania
towarzyskie, znacznie czciej daj uczucie przepywu ni trzy pozostae, nie
wymagajce obecnoci innych i mniej skomplikowane czynnoci: suchanie
muzyki, rozmylanie i ogldanie telewizji. Ponadto, czynnoci bdce rdem
uczucia przepywu - jako trudniejsze i wymagajce wyszych umiejtnoci -
wywouj czasem stany niepokoju. Bierne formy wypoczynku natomiast
rzadko bywaj jego przyczyn - ich skutkiem jest najczciej odprenie i
apatia. Jeli twj wolny czas wypeniaj bierne formy wypoczynku, nie
doznasz dziki nim wielkich przyjemnoci, cho take unikniesz wysiku -co
za co. Lecz najwyraniej wielu ludziom odpowiada taka transakcja.
Nie chc przez to powiedzie, e relaks jest czym zym. Kady z nas
potrzebuje chwili oddechu -gupiej lektury, posiedzenia na kanapie i pogapienia
43
si w cian lub w telewizor. Lecz podobnie jak w wypadku wszystkich
innych skadnikw ycia, istotn rol odgrywa tu dawka. Bierny wypoczynek
staje si problemem dopiero wwczas, gdy zaczyna by gwnym albo
wycznym sposobem spdzania wolnego czasu. Kiedy okrelone wzorce
zachowania wchodz w nawyk, zaczynaj odciska pitno na jakoci caego
ycia. Ci, ktrzy przyzwyczaili si na przykad spdza wolny czas na grach
hazardowych, naraaj si na to, e wpadn w nag, ktry nie pozostanie
bez wpywu na ich prac zawodow, stosunki rodzinne, a w konsekwencji -na
wasne samopoczucie. Okazuje si, e ludzie, ktrzy czciej ni inni ogldaj
telewizj, maj na og gorsz prac i gorsze stosunki z ludmi. W zakrojonych
na szerok skal badaniach, jakie przeprowadzono w Niemczech, ustalono,
e im wicej czasu powica si czytaniu ksiek, tym czciej pojawia si
doznanie przepywu, podczas gdy skonnoci do ogldania telewizji zdaje si
towarzyszy tendencja odwrotna.
Takie korelacje nie musz oczywicie oznacza, e osoby preferujce
bierne formy wypoczynku s skazane na kiepsk prac, ze stosunki z innymi
ludmi i tym podobne przykroci. Cakiem moliwe, e zwizki przyczynowe
naleaoby sformuowa odwrotnie, a mianowicie: ludzie samotni, wykonujcy
zniechcajc prac, maj skonno do wypeniania wolnego czasu biernymi
formami rozrywki. Albo e ci, ktrym nie udaje si dozna uczucia przepywu
w aden inny sposb, chwytaj si najmniej kopotliwych sposobw spdzania
wolnego czasu. Zwizki przyczynowo-skutkowe w kontekcie rozwoju
jednostki maj jednak zwykle struktur bdnego koa -to, co pocztkowo byo
skutkiem, staje si przyczyn. Niewaciwe, krzywdzce postpowanie ojca lub
matki moe zmusi dziecko do przyjcia strategii obronnych opartych na
tumionej agresji; praktykowanie we wczesnym okresie ycia takiego stylu
obrony moe si w pniejszym wieku przerodzi w predyspozycj do
niewaciwych zachowa wobec wasnych dzieci. Tak wic nawyk biernego
wypoczynku nie jest jedynie skutkiem wczeniejszych problemw, lecz staje
si sam w sobie przyczyn, zamykajc drog do wielu moliwoci
polepszenia jakoci ycia.

Wyraenie chleba i igrzysk" stao si utartym zwrotem, opisujcym sposb,

w jaki imperium rzymskie przez dugie wieki chylenia si ku upadkowi
zaspokajao potrzeby posplstwa - dziki zapewnieniu odpowiedniej iloci
poywienia (dla ciaa) oraz widowisk, dostarczajcych rozrywki umysowej,
klasy rzdzce potrafiy zapobiec spoecznym niepokojom. Nie wydaje si
prawdopodobne, by owa polityka prowadzona bya z rozmysem, lecz stosowana
na szerok skal, zdaa egzamin. Nie po raz pierwszy zreszt i nie ostatni w
naszej historii zapewnienie masom rozrywki zapobiego spoecznemu
rozprzeniu. Herodot, pierwszy historyk Zachodu, opisa w Wojnach perskich,
jak przed trzema tysicami lat w Azji Mniejszej lidyjski krl Atys, chcc zaj
czym poddanych, kiedy kolejne nieurodzaje stay si przyczyn zamieszek
wrd godujcej ludnoci, wpad na pomys rozgrywania meczw pikarskich.
Sposb na gd polega na tym, eby do tego stopnia zaangaowa si w gr,
aby nie czu potrzeby jedzenia -pisa - a nastpnego dnia je, ale
powstrzyma si od gry. Tym sposobem udao im si przetrwa lat
osiemnacie.

44
 Na podobny sposb wzito si w Konstantynopolu u schyku Bizancjum
- aby utrzyma dobre nastroje wrd posplstwa, organizowano w
miecie wielkie wycigi rydwanw; najlepsi wonice zyskiwali saw i
bogactwo, a take, automatycznie, czonkostwo w senacie. W Ameryce
rodkowej, jeszcze przed hiszpaskim podbojem, Majowie opracowali
skomplikowane gry zespoowe (przypominajce koszykwk), ktre
utrzymyway widzw w napiciu przez cae tygodnie. W naszych czasach
przedstawiciele dyskryminowanych mniejszoci etnicznych szukaj w
wiecie sportu i rozrywki szansy na awans spoeczny - koszykwka,
baseball, boks i muzyka rozrywkowa pochaniaj nadwyk energii
psychicznej, obiecujc jednoczenie bogactwo i saw. W zalenoci od
punktu widzenia, interpretowa mona to dwojako: mona si w tych
przykadach dopatrywa traktowania rozrywki jako opium dla mas, by
sparafrazowa synn sentencj Marksa o religii; mona te widzie w nich
twrczy odzew na sytuacj zagroenia, gdy jednostki nie sta na
skuteczniejsze rozwizania.
Wyniki bada zdaj si wskazywa na to, e spoeczestwa zaczynaj
ciy ku rozrywce - a zwaszcza ku jej biernej formie -tylko wwczas, gdy nie
potrafi zaoferowa swym czonkom sensownych i poytecznych zaj. Z tego
te wzgldu chleb i igrzyska" to jedynie rozpaczliwa prba odroczenia
nieuniknionego rozpadu danej spoecznoci. Rwnie wspczesne przykady
umoliwiaj do szczegowy wgld w tego rodzaju sytuacje. Na przykad
wielu rdzennych mieszkacw Ameryki Pomocnej stracio zdolno
dowiadczania w pracy i yciu spoecznym uczucia przepywu i dy do jej
odzyskania w czasie wolnym od pracy, imitujc dawny, satysfakcjonujcy styl
ycia. Niegdy, modzi mczyni z plemienia Nawaho czuli si najlepiej, kiedy
uganiali si konno za owcami po bezkresnych paskowyach Poudniowego
Zachodu albo uczestniczyli w trwajcych tydzie rytualnych piewach i
tacach. Teraz, z braku takich moliwoci, usiuj zazna uczucia przepywu
pijc alkohol i cigajc si podrasowany-mi samochodami po przecinajcych
pustyni autostradach. Ilo miertelnych wypadkw nie jest moe nawet
wiksza ni kiedy w wojnach plemiennych czy podczas wypasania owiec, lecz za
to s one chyba jeszcze bardziej bezsensowne.
Plemi Inuitw przechodzi obecnie podobn niebezpieczn przemian.
Modzi ludzie, ktrym nie dane ju jest przezywa emocji zwizanych z
polowaniem na foki i zastawianiem potrzaskw na niedwiedzie, w
samochodach szukaj zarwno ucieczki przed nud, jak i nadziei na jaki wart
zachodu cel. yj w Arktyce spoecznoci, ktrych nie czy z reszt wiata
aden bity trakt, a ich czonkowie wybudowali wiele mil drg po to tylko, by mc
si na nich ciga saniami. W Arabii Saudyjskiej rozpuszczeni potomkowie
naftowych szejkw uwaaj wycigi wielbdw za przeytek, lecz
podtrzymuj tradycj ujedajc" nowiutkie cadillaki na bezdroach pusty
lub trotuarach Rijadu. Gdy aktywno produkcyjna staje si zbyt monotonna
czy mda, rozrywka doda codziennoci nieco smaku. Tyle, e zabiera bdzie
coraz wicej czasu i coraz bardziej wyszukanych i sztucznych bodcw bdzie
wymaga.
S ludzie, ktrzy w konfrontacji z jaowoci wykonywanych zawodw
decyduj si na porzucenie obowizkw i szukanie szans na dowiadczenie
przepywu gdzie indziej. Wcale nie potrzeba na to mnstwa pienidzy. Bywa, e
wietnie wyszkoleni inynierowie porzucaj posady i zmywaj zim naczynia
45
w restauracjach po to, by przez cae lato sta ich byo na wspinaczk. Cae
gromady mionikw surflngu koczuj na wszystkich syncych z dobrej fali
plaach i obywaj si byle czym po to tylko, by mc wycisn z surfowania tyle
przyjemnoci, ile si da.
Australijski socjolog Jim Macbeth przeprowadzi rozmowy z dziesitkami
marynarzy, ktrzy przez cae lata egluj pomidzy wyspami poudniowego
Pacyfiku, a wielu z nich nie ma na wasno niczego poza odzi, w ktr
zainwestowali wszystkie yciowe oszczdnoci. Kiedy kocz si pienidze
najedzenie czy naprawy, zawijaj do ktrego z portowi imaj si byle zajcia,
dopki nie uzupeni zapasw, po czym ruszaj w nastpny rejs. Mogem
zrzuci z siebie odpowiedzialno, zerwa z szar monotoni i zakosztowa
odrobiny przygody. Musiaem zrobi co ze swoim yciem, a nie tylko
wegetowa, mwi jeden z tych wspczesnych argonautw. To bya szansa, aby
zrobi w yciu jedn jedyn wielk rzecz; wielk i niezapomnian, dodaje inny.
Jeszcze inny uj to tak: Wspczesna cywilizacja wynalaza radio, telewizj,
nocne kluby i ca mas mechanicznych rozrywek, ktre drani nasze zmysy i
pomagaj uciec od oczywistej nudy, ale rwnie od ziemi, soca, wiatru i
gwiazd. eglowanie zwraca nam te zapomniane realia.
S ludzie, ktrzy nie zrywaj wprawdzie z zawodem, ale przesuwaj
yciowy punkt cikoci z pracy na zajcia czasu wolnego. Pewien zagorzay
alpinista okrela radosn dyscyplin wewntrzn towarzyszc temu sportowi
jako trening, przygotowujcy do reszty yciowych obowizkw: Jeli
wyjdziesz zwycisko z tych potyczek, z potyczek z samym sob (...), wtedy
atwiejsze staje si wygranie innych yciowych bitew. A byy biznesmen,
ktry zamieszka w grach i zosta ciel, powiedzia: Wiodc ycie w duej
zbiorowoci, zarabiaem cikie pienidze, ale ktrego dnia uwiadomiem
sobie, e mnie to nie bawi. Nie dowiadczaem przey, dziki ktrym warto y.
Zdaem sobie spraw, ze w moim yciu zaburzona jest hierarchia wanoci, e
wikszo ycia spdzam w biurze (...). Kolejne lata przelizgiway mi si
midzy palcami. Ciesioka sprawia mi przyjemno. Mieszkam w cichym i
spokojnym miejscu, prawie co wieczr uprawiam wspinaczk. Myl, e dla
mojej rodziny waniejszy jest mj komfort psychiczny i czas, jaki razem
spdzamy, ni dobra materialne, jakich im ju nie mog zapewni.
Rezygnacja z kariery biznesmena, by zosta ciel, jest przykadem
twrczego dostosowania, jakiego niektrym ludziom udaje si dokona w
swym yciu. Tak dugo szukaj, dopki nie znajd zajcia, ktre da im
sposobno do przeywania uczucia przepywu tak czsto, jak to tylko
moliwe. Pozostae opcje wydaj si duo mniej korzystne -zarwno pracoholik,
jak i osoba uciekajca na stae w rozrywk zbyt wiele w yciu trac. Wikszo
z nas jednak zadowala si szufladkowaniem tego, co robimy, wedug
schematu: nudna praca -rutynowa rozrywka. Ciekawego przykadu, jak
uczucie przepywu przescza si z pracy w rozrywk, dostarczaj nam
Antonella Delie Fave i Fausto Massimini z uniwersytetu w Mediolanie w
opracowaniu powiconym pewnej alpejskiej spoecznoci. Badacze ci
rozmawiali z czterdziestoma szecioma czonkami rozgazionej rodziny z Pont
Trentaz, grskiej wioski, oddalonej od wszelkich ludzkich siedzib, ktrej
mieszkacy maj wprawdzie samochody i telewizory, ale nadal zajmuj si
tym, czym dawniej, to znaczy wypasem byda, pielgnowaniem sadw i
obrbk drewna. Psychologowie poprosili przedstawicieli trzech pokole o

46
okrelenie, kiedy i w jaki sposb dowiadczaj uczucia przepywu. Wyniki
ukazuje poniszy wykres.

Rozkad czynnoci bdcych rdem doznania przepywu w

trzypokoleniowej rodzinie z Pont Trentaz w dolinie Gressoney we
Woszech

Najstarsze pokolenie najczciej zgaszao doznawanie tego uczucia i w

wikszoci wypadkw miao ono zwizek z prac - niwami, napraw stodoy,
pieczeniem chleba, dojeniem krw, upraw ogrdka. Przedstawiciele
redniego pokolenia, osoby w wieku od czterdziestu do szedziesiciu lat,
twierdzili, e dowiadczaj przepywu w jednakowym stopniu podczas pracy i
podczas rozrywek, takich jak ogldanie filmw,
wyjazdy na wakacje, czytanie ksiek czy jedenie na nartach. W
najmodszym pokoleniu zarysoway si za schematy dokadnie odwrotne do
tych, ktre widoczne byy w pokoleniu dziadkw: wnukowie najrzadziej
zgaszali doznanie przepywu, a jeli ju go dowiadczali, to jego rdem bya
raczej rozrywka. Do najpopularniejszych sposobw spdzania wolnego czasu
zaliczay si: taniec, wycigi motocyklowe i ogldanie telewizji. (Wykres
powyszy nie pokazuje siy doznania przepywu, jakie zgaszay poszczeglne
grupy, lecz jedynie procentow relacj pomidzy prac a odpoczynkiem jako
rdami tego uczucia).
Nie wszystkie rnice midzypokoleniowe, jakie uwidoczniy si w
spoecznoci Pont Trentaz, byy konsekwencj przemian spoecznych. Cz z
nich jest przejawem normalnych schematw rozwojowych, typowych dla
wszystkich pokole - modzi ludzie zawsze maj wiksz skonno do
szukania rozrywki i podniety w sztucznie stwarzanych sytuacjach ryzyka. Nie
ulega chyba jednak wtpliwoci, e owe normalne skdind rnice
ogromniej w zbiorowociach podlegajcych spoecznej i ekonomicznej
transformacji. Wszdzie tam stwierdza si, i podczas gdy starsze pokolenie
47
nadal znajduje sens i zadowolenie w tradycyjnych, przysparzajcych
wymiernych korzyci zajciach, dzieci i wnuki -znuone tym, co postrzegaj jako
mao istotny moz - szukaj ucieczki przed entropi psychiczn w rozrywce.
W Stanach Zjednoczonych spoecznociami, ktrym udao si zachowa
czno pomidzy prac a uczuciem przepywu, s wsplnoty amiszw i
meno-nitw. W ich codziennych zajciach gospodarskich trudno wyznaczy
moment, kiedy koczy si praca, a zaczyna odpoczynek. Wikszo
uprawianych przez nich zaj rekreacyjnych -takich jak tkactwo, stolarka,
piew, lektura -ma cakiem oczywisty wymiar uytkowy, zarwno w sensie
materialnym, jak spoecznym czy duchowym. Osignicie to jednak okupione
zostao pozostawaniem przez te spoecznoci w stanie przywodzcym na myl
zatopione w bursztynie owady - zatrzymaniem si na pewnym etapie rozwoju
technologicznego i duchowego, do osobliwym z dzisiejszego punktu
widzenia. Czy jest to jedyny sposb na zachowanie jednoci pomidzy
radoci a poytkiem z naszej egzystencji? Czy moliwe byoby odkrycie na
nowo takiego stylu ycia, ktry czyby te wartoci, nie wymagajc zbaczania
ze cieki nieprzerwanych przemian ewolucyjnych?
Aby najlepiej wykorzysta wolny czas, trzeba powici mu tyle samo
pomysowoci i uwagi, ile powicamy pracy. Nauczy si aktywnego
wypoczynku, ktry sprzyja rozwojowi jednostki, wcale nie jest atwo. W
przeszoci racj bytu czasu wolnego byo to, i stwarza on okazj do
eksperymentowania i rozwijania umiejtnoci. Prawd mwic, zanim nauka i
sztuka ulegy profesjonalizacji, znaczna cz odkry naukowych, dzie
poetyckich, malarskich czy muzycznych powstaa w chwilach wolnych od pracy.
Johann Gregor Mendel, twrca genetyki, by przyrodnikiem-amatorem.
Podobnie, to osobiste zainteresowania, nie za obowizki zawodowe, kazay
Beniaminowi Franklinowi szlifowa soczewki i eksperymentowa z
odgromnikami. Emily Dickinson stworzya swoje najpikniejsze wiersze, chcc
zaprowadzi ad we wasnym yciu. Dzi uwaamy, e jedynie profesjonalici
zajmuj si podobnymi sprawami, a amatorzy naraaj si na drwiny, ilekro
zapuszcz si w rejony zastrzeone dla specjalistw. Lecz to amatorzy wanie -
ci, ktrzy kochaj to, co robi - czyni swoje ycie, a take ycie innych ludzi,
radoniejszym i ciekawszym.
Lecz nie tylko jednostki wybitne potrafi twrczo spoytkowywa wolny
czas. Wszystkie wytwory ludowego rzemiosa i folkloru - pieni, tkaniny,
wyroby garncarskie i snycerskie, ktre nadaj kadej kulturze pitno
niepowtarzalnoci - s przejawem pragnienia zwykych ludzi, by w chwilach
wolnych od pracy i troski o codzienne potrzeby da wyraz swym najlepszym
umiejtnociom. Trudno sobie doprawdy wyobrazi, jak szary i smutny byby
wiat, gdyby nasi przodkowie, miast traktowa czas wolny jako sposobno do
poszukiwania pikna i zgbiania wiedzy, oddawali si wycznie biernym
rozrywkom i bogiemu nierbstwu.
Cele zwizane z odpoczynkiem pochaniaj obecnie okoo siedmiu procent
caej nieodnawialnej energii, jak zuywamy w postaci elektrycznoci, paliwa,
papieru czy metali. Budowa i utrzymanie pl golfowych, druk czasopism,
przeloty odrzutowcami do wakacyjnych kurortw, produkcja i
rozpowszechnianie programw telewizyjnych, budowa i paliwo zuywane
przez wielkie odzie motorowe i wycigi narciarskie wszystko to pochania
spor cz wiatowych zasobw surowcowych. Jak na ironi, wielko
czerpanej z rozrywki przyjemnoci i radoci zdaje sienie mie wcale zwizku -a
jeli tak, to jest to raczej korelacja ujemna -z iloci wydatkowanej na ten cel
48
energii fizycznej. Zajcia wymagajce umiarkowanego wysiku i angaujce
przy tym nasze umiejtnoci, wiedz i emocje s rwnie satysfakcjonujce jak
te, ktre nie mog si oby bez mnstwa specjalistycznego sprztu i
dostarczania duej iloci energii z zewntrz, zamiast wydatkowania wasnej
energii psychicznej. Mia rozmowa, uprawianie ogrdka, czytanie poezji czy
ochotnicza praca w szpitalu sprawiaj co najmniej tyle samo przyjemnoci,
ile czynnoci pochaniajce dziesiciokrotnie wicej nakadw.
I tak, jak jako ycia osobistego zaley w znacznej mierze od sposobu
wykorzystania wolnego czasu, tak jako spoeczestwa jako caoci pozostaje
w cisym zwizku z tym, co jego czonkowie robi w ramach odpoczynku. ycie
w podmiejskich osiedlach moe wydawa si tak przygnbiajco miakie
dlatego, i s powody, by sdzi, e za imponujcymi fasadami, w otoczeniu
szmaragdowych trawnikw nie dzieje si zgoa nic ciekawego. S takie kraje, w
ktrych ma si wraenie, e nawet czonkowie elit spoecznych nie interesuj si
zbytnio niczym poza pienidzmi, wasn rodzin, mod, wakacjami i plotkami.
Ale s te na wiecie takie miejsca, gdzie emerytowani urzdnicy pasjonuj si
poezj klasyczn lub kolekcjonuj cymelia, a rolnicy po pracy oddaj si
muzykowaniu albo spisuj histori swych wiosek, podtrzymujc tym samym i
wzbogacajc najlepsze tradycje przodkw.
Mona stwierdzi, e zarwno na poziomie spoecznym, jak i
indywidualnym, nawyki spdzania wolnego czasu s zarazem przyczyn i
skutkiem. Gdy w jakiej grupie spoecznej dotychczasowy styl ycia zaczyna
trci myszk, praca staje si nuc rutyn, a odpowiedzialno za innych
traci znaczenie, cakiem moliwe, e na plan pierwszy stopniowo wysunie si
rozrywka. A gdy zbiorowo zbytnio polega na rozrywce, niewykluczone, e
wwczas mniej energii psychicznej pozostanie na twrcze zmagania z
technologicznymi i ekonomicznymi wyzwaniami, ktre nieuchronnie j
czekaj.
Na przekor moe zakrawa, e bijemy na alarm w czasach, gdy
przemys rozrywkowy w Stanach Zjednoczonych odnosi tak spektakularne
sukcesy. Muzyka, filmy, moda, telewizja przynosz ogromne dochody,
spywajce ze wszystkich stron wiata. Wypoyczalnie kaset wideo wyrastaj
jak grzyby po deszczu na kadym niemal rogu, co przyczynia si do spadku
bezrobocia. Nasze dzieci wzoruj si na telewizyjnych osobowociach, nasz
wiadomo wypeniaj informacje o poczynaniach sportowcw i gwiazd
filmowych. C szkodliwego moe by w tych wszystkich sukcesach? Jeliby
ocenia te tendencje jedynie z punktu widzenia ich wymiaru finansowego, nie
byoby w tym wszystkim nic zego. Gdyjednak wemiemy pod uwag dugofalo-
we skutki uzalenienia caych pokole od biernych form spdzania wolnego
czasu, w sielankowy obraz nabierze z pewnoci do ponurych barw.
Jak unikn niebezpieczestwa polaryzacji ycia na bezsensown - bo
narzucon - prac i bezsensown - bo bezcelow - rozrywk? Jednym z
moliwych rozwiza jest postawa twrcza, ktrej przykady staraem si
przytoczy. Dla takich ludzi praca i rozrywka s ze sob nierozerwalnie
zczone, podobnie jak to byo kiedy, w spoecznociach hodujcych
tradycyjnemu sposobowi ycia. Lecz im jednoczenie udao si unikn
zastygnicia w jakim okrelonym momencie historii. Korzystajc z
najlepszych wzorcw zarwno przeszoci, jak i wspczesnoci, odkrywaj
lepsze style bycia na przyszo. Jeli potrafimy korzysta z ich dowiadcze i
uczy si od nich, nie musimy lka si wolnego czasu. Praca moe si sta
rwnie przyjemna jak rozrywka, a kiedy poczujemy potrzeb oderwania si od
niej, rozrywka dostarczy nam prawdziwego odpoczynku, a nie ogupienia.
49
 Jeli okae si jednak, e dla kogo praca to zo konieczne, naley chocia
postara si o to, by czas wolny od niej stwarza realn sposobno
dowiadczania uczucia przepywu. Drog do tego jest zgbienie wasnego
potencjau oraz moliwoci drzemicych w otoczeniu. Na szczcie wiat peen
jest rzeczy ciekawych. Jedynie brak wyobrani lub energii moe by dla nas
przeszkod. Gdyby nie one, kady z nas miaby szans zosta poet lub
kompozytorem, wynalazc lub odkrywc, uczonym, naukowcem, artyst lub
kolekcjonerem.

Zwizki z innymi a jako ycia

Niemal pewne, e gdy bdziesz si zastanawia nad przyczynami wasnych
najlepszych czy najgorszych nastrojw, pomylisz o innych ludziach. Twj
kochanek lub partner moe sprawi, e poczujesz si wspaniale, moe te
drani ci i przygnbia; dzieci to bogosawiestwo, ale i cierpienie; jedno
sowo z ust szefa moe ci uskrzydli lub uziemi. Ze wszystkich na szych
codziennych zaj najbardziej nieprzewidywalne s kontakty z innymi -
towarzyszce im emocje ulegaj raptownym wahaniom: od uniesienia po
apati, niepokj, zobojtnienie i znudzenie. Znaczenie tych kontaktw dla
naszej psychiki sprawio, e klinicyci pokusili si nawet o opracowanie
specjalnej techniki psychoterapeutycznej, opierajcej si na maksymalizacji
przyjemnych dozna pyncych z interakcji z innymi ludmi. W kadym razie
nie ulega wtpliwoci, e dobre samopoczucie jednostki jest cile zestrojone
z
jej stosunkami z otoczeniem oraz e nasza wiadomo ywo reaguje na
informacj zwrotn otrzymywan od innych ludzi.
Sara, jedna z uczestniczek naszych bada przy uyciu MPD, siedziaa
samotnie w kuchni, jada niadanie i czytaa gazet, kiedy w sobot rano,
dziesi po dziewitej, odezwa si jej pager. Na siedmiostopniowej skali, na
ktrej cyfr jeden oznaczono smutek, cyfr siedem za - poczucie wielkiego
szczcia, zakrelia pi. Kiedy o jedenastej trzydzieci zabrzmia kolejny
sygna, nadal bya sama, palia papierosa i rozmylaa ze smutkiem o
przeprowadzce syna do innego miasta; jej poczucie szczcia spado na skali
do trzech. 0 pierwszej po poudniu, cigle w samotnoci, odkurzaa pokj; w
kwestionariuszu zaznaczya jedynk.
Ale ju o drugiej trzydzieci, kiedy pywaa z wnukami w basenie za domem,
czua, e osiga maksimum. Jednak w nieca godzin pniej, gdy
wygrzewa si w socu i prbuje czyta ksik, a jej wnuki ochlapuj j wod,
poziom szczcia ponownie spada do poziomu dwa. Synowa powinna krcej
trzyma te urwisy", zapisaa w kwestionariuszu.
W cigu dnia, kiedy mylimy o rnych ludziach i wchodzimy z nimi w
kontakty, nasze nastroje podlegaj cigym wahaniom.

W wielu czciach wiata ludzie bywaj zaleni od kontekstw

spoecznych w znacznie wikszym stopniu, ni si to dzieje na
stechnicyzowanym Zachodzie. My wierzymy, e naley jednostce pozwoli na
swobodny rozwj wasnego potencjau i co najmniej od czasw Rousseau
uwaamy spoeczestwo za wredn przeszkod na drodze do penego
szczcia. Natomiast ; tradycyjne, zwaszcza azjatyckie, pogldy gosiy, e
jednostka jest niczym, dopki nie zostanie uksztatowana i uszlachetniona
poprzez kontakty z innymi ludmi. Najoczywistszych przykadw takiego
podejcia dostarczaj Indie. W klasycznej kulturze hinduskiej zadano sobie
50
wiele trudu, aby ycie wszystkich czonkw spoeczestwa, od niemowlctwa
po staro, speniao wymogi stosownego ideau zachowa. Hindus jest
produktem cigu wiadomych i przemylanych wydarze zbiorowych.
Wydarzenia te zw si samskaras, czyli rytuay cykli yciowych, i odgrywaj,
przez sw przymusowo, zasadnicz rol w yciu kadego mieszkaca Indii,
pisze Lynn Hart. Samskaras pomagaj ksztatowa zarwno dzieci, jak i
dorosych, dostarczajc im regu postpowania na kadym kolejnym etapie
ycia. Jak na wp artobliwie napisa hinduski psychoanalityk Sadhir Kakar,
samskaras to waciwe obrzdki we waciwym czasie: Konceptualizacja cykli
ludzkiego ycia, jawicych si jako cig kolejnych etapw, z ktrych kady
posiada swe niepowtarzalne ,,zadania "Jest gboko zakorzenionym
elementem tradycyjnej myli hinduskiej, a jedn z gwnych si napdowych
tych rytuaw jest stopniowe wczanie dziecka w spoeczno dorosych,
odbywajce si w takt ceremonii samskaras, ktre przenosz je ze wiata
pierwotnej symbiozy z matk w wiat penego uczestnictwa wyciu
spoecznoci.
Proces socjalizacji ksztatuje jednak nie tylko zachowania, ale take,
zgodnie z oczekiwaniami i deniami kultury, modeluje wiadomo kadego
z nas. Sprawia, e czujemy wstyd, gdy inni widz nasze poraki, i uczy nas
poczucia winy, gdy uwiadamiamy sobie, e ich zawiedlimy. I tu take istniej
ogromne midzykulturowe rnice, dotyczce stopnia uzalenienia jednostek
od zinternalizowanych oczekiwa spoecznych. Japoczycy na przykad maj
w swym repertuarze jzykowym kilka rnych okrele subtelnych odcieni
zalenoci, obowizku i odpowiedzialnoci, ktrych nie sposb przetumaczy
na angielski; poniewa rodowisko kulturowe nie wymagao od nas dowiad-
czania tego typu uczu, nie wyksztacilimy zatem stosownych poj. Wedug
Shintaro Ryu, spostrzegawczego japoskiego dziennikarza, typowy
Japoczyk pragnie poda tam, dokd podaj inni; nawet kiedy idzie na
pla, skrztnie unika pustych miejsc, wybierajc raczej takie, gdzie ludzie
stoczeni s jak ledzie w beczce.
Nietrudno dostrzec, dlaczego jestemy tak bardzo uwikani -zarwno
psychicznie, jak i fizycznie -w nasze rodowisko spoeczne. Nawet nasi dalecy
krewni, mapy czekoksztatne zamieszkujce afrykask dungl i sawann,
nauczyy si, e dugo nie poyj, jeli nie zostan zaakceptowane przez
grup; osamotniony pawian szybko pada upem lamparta czy hieny. Nasi
przodkowie z kolei dawno ju temu uwiadomili sobie, e bdc zwierztami
spoecznymi, s uzalenieni od grupy nie tylko ze wzgldu na wasne
bezpieczestwo, ale rwnie po to, by uczy si rozkoszy ycia. Wywodzce
si z greki sowo idiota" oznaczao pierwotnie kogo, kto y w samotnoci.
Niegdy zakadano zatem, i kto odcity od kontaktw spoecznych nie mg
zachowa umysowej sprawnoci. W istniejcych wspczenie
spoeczestwach przedpimiennych wiedza ta jest tak gboko zakorzeniona, e
kto, kto z wasnej woli izoluje si od spoecznoci, uwaany jest za
zaprzedanego siom nieczystym, nikt normalny bowiem tak by nie postpi.
Ze wzgldu na doniose znaczenie kontaktw spoecznych dla zdrowia
psychicznego, warto zrozumie mechanizm ich oddziaywania i nauczy sieje
wykorzystywa dla wasnego poytku, by mc czerpa z nich dowiadczenia
pozytywne i unika negatywnych. Podobnie jak w innych dziedzinach ycia,
tak i w sferze interakcji spoecznych nie mona spodziewa si darmowych
korzyci. Konieczne jest wydatkowanie pewnej iloci energii psychicznej, by
przynioso to dobre plony. W przeciwnym razie grozi nam, e popadniemy w
51
tarapaty Sartre'owskiego bohatera powieci Bez wyjcia, ktry odkry, e
pieko to inni ludzie.
Relacje z otoczeniem, ktrych efektem jest zaprowadzenie w wiadomoci
adu, nie za psychiczna entropia, winny spenia przynajmniej dwa warunki.
Po pierwsze, musi istnie choby czciowa zgodno midzy naszymi celami a
celami osoby lub osb z naszego otoczenia. Zwykle jest to do trudne, gdy
kady z uczestnikw interakcji dba o wasne interesy; mimo to, w wikszoci
wypadkw i przy odrobinie dobrej woli moliwe jest dostrzeenie choby do
pewnego stopnia wsplnych celw. Po drugie, niezbdnym warunkiem
pomylnych stosunkw z innymi jest gotowo do okazania zainteresowania
potrzebami drugiej osoby, bd osb. I nie jest to atwym zadaniem,
zwaywszy, e energia psychiczna naley do najcenniejszych zasobw, ktrymi
dysponujemy, i raczej nie mamy jej w nadmiarze. Kiedy jednak te warunki
zostan spenione, tworzy si atmosfera sprzyjajca najcenniejszej korzyci z
przebywania z innymi ludmi - mamy szans na doznanie uczucia przepywu.
Najprzyjemniejsze odczucia towarzysz zwykle kontaktom z przyjacimi.
Dotyczy to zwaszcza ludzi modych (pokazuje to zamieszczony dalej wykres),
ale jest prawdziwe rwnie i w wieku pniejszym. W towarzystwie przyjaci
ludzie zazwyczaj czuj si szczliwsi i maj silniejsz motywacj do dziaania,
i to bez wzgldu na rodzaj wykonywanego zajcia. Nawet uczenie si czy
domowe prace porzdkowe - przygnbiajce, gdy wykonywane s w
samotnoci lub wsplnie z czonkami rodziny -wsplnie z przyjacimi staj si
dowiadczeniami przyjemnymi. Nietrudno zgadn, czemu tak si dzieje:
kiedy przebywamy z przyjacimi, mamy niemal idealne warunki do przeycia
satysfakcjonujcych interakcji. Wybieramy tych wanie, nie za innych ludzi,
gdy postrzegamy ich cele jako zblione do naszych, a stosunki midzy nami
ukadaj si na zasadach rwnoci. Przyja - z definicji - ma dostarcza
wzajemnych korzyci, bez adnych zewntrznych ogranicze, ktre mog
prowadzi do wyzysku jednej ze stron. Przyja nie jest te zjawiskiem
statycznym -wci dostarcza nowych emocjonalnych i intelektualnych bodcw,
dziki ktrym uczucie nie przeradza si w znudzenie czy zobojtnienie. Stale
prbujemy nowych rzeczy, form aktywnoci, wsplnych przedsiwzi,
przyswajamy nowe postawy, idee, wartoci; poznajemy naszych przyjaci
coraz lepiej i zywamy si z nimi. Podczas gdy wikszo zaj bdcych rd-
em uczucia przepywu zapewnia przyjemno do krtkotrwa, poniewa
wyzwania, jakie stawiaj, szybko ulegaj wyczerpaniu, przyjaciele przez cae
ycie dostarczaj nam nieustajcych podniet. Dziki temu moe rosn nasza
sprawno emocjonalna i intelektualna.
Ten idea rzadko jednak udaje si osign. Miast sprzyja rozwojowi,
przyja dostarcza czsto tylko bezpiecznego kokonu, w ktrym nasz
wizerunek same go siebie znajduje schronienie. To do niej uciekamy zwykle od
koniecznoci denia do jakichkolwiek zmian. Powierzchowna przyjacielsko
rwienikw z modzieowych paczek, bywalcw klubw i kawiar, czonkw
stowarzysze zawodowych i kolesiw od kielicha daje kojce poczucie
przynalenoci do grupy ludzi podobnych do nas, nie wymagajc w zamian
wikszego wysiku czy rozwoju. Charakterystyk te go trendu przedstawia
wykres 3., ktry pokazuje, e w towarzystwie przyjaci poziom koncentracji
jest znacznie niszy ni w samotnoci -najwyraniej wysiek psychiczny rzadko
towarzyszy typowym kontaktom przyjacielskim.

52
Zmiany jakoci dowiadcze nastolatkw w rnych kontekstach
spoecznych

Punkt O" na tym wykresie to przecitna warto okrelonej emocji czy

odczucia na przestrzeni tygodnia. Poczucie szczcia i poczucie siy s w
samotnoci duo sabsze od przecitnego, a znacznie silniejsze w towarzystwie
przyjaci; to samo dotyczy motywacji. Podobne wyniki uzyskano we
wszystkich badaniach MPD z rnymi grupami wiekowymi, w USA i w innych
krajach.

Przyja moe te okaza si destrukcyjna, kiedy osoba nie pozostajca

z nikim w bliskim zwizku zacznie cakowicie polega na podobnych sobie
odszczepiecach" i u nich szuka emocjonalnego wsparcia. Wielkomiejskie
gangi, grupy modocianych przestpcw i ugrupowania terrorystyczne skadaj
si gwnie z osobnikw, ktrzy -czy to z wasnej winy, czy z winy okolicznoci
- nie znaleli dla siebie niszy w adnej spoecznoci i tylko przed podobnymi
sobie mog potwierdzi wasn tosamo. W takich wypadkach mamy
rwnie do czynienia z rozwojem jako skutkiem kontaktw midzyludzkich,
tyle tylko, e w odczuciu wikszoci ludzi jest to rozwj patologiczny,
nowotworowy". W porwnaniu jednak z wszystkimi innymi podstawowymi
elementami rodowiska spoecznego przyja oferuje zarwno najbardziej
satysfakcjonujce emocjonalnie konteksty tu i teraz", jak i najlepsze
sposobnoci rozwoju wasnego potencjau w duszej perspektywie czasowej.
Dzisiejszy styl ycia nie sprzyja jednak podtrzymywaniu przyjani. W
spoeczestwach yjcych bardziej tradycyjnie czowiek do kresu swych dni
pozostaje w kontakcie z przyjacimi, ktrych zdoby jeszcze w dziecistwie.
Lecz ju we wspczesnych Stanach Zjednoczonych dua mobilno
geograficzna i rodowiskowa prawie to uniemoliwia. Nasi przyjaciele ze
szkoy redniej nie s ju tymi samymi ludmi, ktrych znalimy ze
szkolnej awy, w college'u przyjanie ulegaj ponownemu przetasowaniu.
Pniej zmienia si posad za posad, przeprowadza z miasta do miasta i z
wiekiem takie przelotne
53
przyjanie staj si coraz bardziej powierzchowne. Brak prawdziwych
przyjaci jest jedn z gwnych bolczek, na ktre uskaraj si ludzie
przechodzcy kryzys emocjonalny drugiej poowy ycia.
Inn, cho rwnie czst przyczyn narzeka jest brak
satysfakcjonujcych zwizkw seksualnych. Jedn z kulturowych zdobyczy
naszego stulecia stao si ponowne odkrycie wagi dobrego seksu" w yciu.
Lecz jak to czsto bywa, wahado wychylio si zbyt mocno - seksualno
ulega wyobcowaniu, oderwaniu od reszty ludzkiej egzystencji i
upowszechni si z gruntu bdny pogld, jakoby spore dawki seksu same w
sobie mogy uczyni nas szczliwymi. Rnorodno i czsto kontaktw
seksualnych bior gr nad gbi i intensywnoci zwizkw. Na ironi
zakrawa, e w tej kwestii tradycyjne nauki kociow blisze s pogldom
naukowym, ni nowomodne przekonania przecitnych ludzi. Podejcie
ewolucyjne potwierdza bowiem, i pierwotnym zadaniem seksualnoci jest
prokreacja oraz stworzenie (dla dobra potomstwa) wizw pomidzy par
rodzicielsk. Nie oznacza to, oczywicie, e s to jedyne racje bytu seksu.
Adaptacyjn funkcj kubeczkw smakowych, na przykad, jest odrnienie
ywnoci nadajcej si do jedzenia od zepsutej, a z czasem przecie
rozwinlimy skomplikowane gusty kulinarne, podstaw ktrych stay si
subtelne niuanse smakowe. Tak wic, bez wzgldu na to, jakie byy
pierwotne przyczyny tego, e seks sprawia przyjemno, zawsze moe on
suy stwarzaniu nowych moliwoci wzbogacenia naszego ycia. Tak samo
jednak jak obarstwo, ktre nie ma nic wsplnego z godem i jest
zachowaniem nienaturalnym, obsesje seksualne, rozmijajce si z tak gboko
ludzkimi potrzebami, jak potrzeba intymnoci, troskliwoci, powiecenia, s
czym anormalnym.
Kiedy miali pionierzy wyzwolenia instynktw nawoywali do uprawiania
wolnej mioci sdzc, e jest to droga do wyzwolenia caego spoeczestwa,
nie przyszo im zapewne do gowy, e po pwieczu seks wykorzystywany
bdzie przy sprzeday dezodorantw i napojw gazowanych. Zgodnie z
ponurym spostrzeeniem Herberta Marcuse'a i paru innych osb, Eros
skazany jest na takie czy inne wykorzystywanie, bo drzemie w nim zbyt silna
energia, by koci lub pastwo nie dyy do jej zawaszczenia. A jeli nie one,
to na pewno uczyni to przemys reklamowy.
W przeszoci seksualno bya tumiona, zwizana z ni energia
psychiczna moga wic by kanalizowana i spoytkowywana na inne uyteczne
cele. Dzi promuje si seksualno po to, by ludzie kierowali sw energi
psychiczn na konsumpcj, dajc im zudzenie seksualnego spenienia. We
wszystkich tych przypadkach energia, ktrej owocem mogaby si sta naj-
gbsza i najbardziej osobista rado, ulega zawaszczeniu i manipulacji.
Co zatem pozostaje nam czyni? Podobnie jak w innych dziedzinach ycia,
decyzj musimy podj samodzielnie, uwiadomiwszy sobie, co mamy do
stracenia oraz komu zaley na manipulowaniu nasz seksualnoci i
dlaczego. Moe wwczas zdamy sobie rwnie spraw z tego, jak bardzo czua
to sfera egzystencji i jak atwo tu o naduycia. Jest to prawda do
uniwersalna: w mojej czci Gr Skalistych opowiada si, e kojoty wysyaj
czasem samic w rui, aby wabia niczego nie podejrzewajce psy w zasadzk
zastawian przez kojocie stado. Kiedy jednak uwiadomimy sobie sw poda-
tno na zranienie w sferze seksualnej, grozi nam, e popadniemy w
przeciwn skrajno i zaczniemy paranoicznie si seksu obawia. Tymczasem
ani celibat, ani rozpusta nie le raczej w naszym interesie; liczy si to, jak
54
chcemy pokierowa naszym yciem i jak rol do odegrania przeznaczylimy
w nim seksualnoci.

Chcc zrekompensowa sobie, choby czciowo, trudnoci ze

znalezieniem przyjaci Amerykanie, odkryli now moliwo: zaprzyjani si
z rodzicami, wspmaonkiem lub wasnymi dziemi. W europejskiej tradycji
mioci dworskiej przyja maonkiem" to niemal oksymoron. W czasach
gdy maestwa peniy gwnie funkcje aliansw ekonomicznych i
politycznych, a dzieci, ze wzgldu na dziedziczenie i pozycj spoeczn, byy
cakowicie od rodzicw uzalenione, brakowao sprzyjajcych warunkw dla
rwnoci i wzajemnoci, tak nieodzownych dla przyjani. Jednak na
przestrzeni ostatnich kilku pokole rodzina przestaa by funkcj ekonomicznej
koniecznoci. A im mniej jestemy od niej zaleni materialnie, tym bardziej
moemy doceni pynce z niej dobrodziejstwa w dziedzinie emocjonalnej. Z
tego wzgldu wspczesna rodzina, ze wszystkimi jej problemami, stwarza nowe
moliwoci dowiadczania optymalnych przey, o jakie kiedy byo w niej
raczej trudno.
Dopiero w ostatnich dziesicioleciach uwiadomilimy sobie, e
wyobraenie o rodzinie, pielgnowane przez nas co najmniej od czasw
wiktoriaskich, to tylko jedno z wielu moliwych rozwiza. Wedug historyka
Le Roy Laduriego francuska rodzina chopska schyku redniowiecza skadaa
si ze wszystkich tych, ktrzy mieszkali pod jednym dachem i razem spoywali
posiki. W jej skad wchodziy zatem nie tylko osoby poczone wizami krwi,
ale take parobkowie i rozmaici ludzie przypadkowi, ktrzy przybkali si w
poszukiwaniu pracy i w gospodarstwie znaleli schronienie. Najwyraniej nie
czyniono pomidzy nimi wielkich rozrnie. Spokrewnieni czy nie, wszyscy
naleeli do tej samej wsplnoty, zwanej domus (od nazwy murowanej budowli z
kamienia) i miao to duo wiksze znaczenie ni wizy krwi. Tysic lat
wczeniej stosunki panujce w rzymskiej rodzinie wyglday zupenie inaczej :
tam patriarcha rodu mia prawo nawet zabi swego potomka, gdy ten mu si nie
podoba, a wizy krwi znaczyy prawie tyle samo, ile w dziewitnastowiecznych
rodzinach arystokratycznych.
Podobne przemiany mona obserwowa w obrbie tej samej tradycji
kulturowej. Antropolodzy odsonili przed nami ogromn rnorodno
sposobw organizacji rodziny - od niezmiernie rozbudowanych hawajskich
klanw, w ktrych kada starsza kobieta uwaana Jest za matk'' kadego z
modszych czonkw zbiorowoci, po rozmaite struktury poligamiczne i
poliandryczne. Wszystko to sprawia, e rozpad scentralizowanego modelu
rodziny (dzi w USA wskanik rozwodw wynosi 50 procent, a wikszo dzieci
wychowuje si w rodzinach niepenych, zwykle pozbawionych ojca, lub nowo
zaoonych) postrzegamy raczej niejako tragedi, lecz jako normalne przejcie
do nowych form, dostosowanych do zmieniajcych si warunkw spoecznych i
ekonomicznych. Do gosu dochodzi czasem nawet pogld do skrajny, jakoby
rodzina bya instytucj przestarza i szkodliw, skazan na wymarcie.
Cakiem przeciwnego zdania s konserwatyci, ktrzy postawili sobie za
cel podtrzymywanie wartoci rodzinnych", czyli powrt do konwencjonalnych
wzorw, propagowanych chociaby w telewizyjnych serialach obyczajowych z
lat pidziesitych. Po czyjej stronie ley racja? Wydaje si, e oba stanowiska
s do pewnego stopnia uzasadnione, lecz jednoczenie obie strony sporu myl
si, przyjmuj bowiem nieelastyczne podejcie do ewoluujcych schematw.
55
Przecie z jednej strony obud byoby dowodzi, i kiedykolwiek istnia
idealny model rodziny, i e moemy przy nim pozosta, gdy reszta ycia
spoecznego ulega przemianom. Z drugiej za - takim samym bdem jest
twierdzi, i zdrowy system spoeczny moe istnie bez emocjonalnego
wsparcia i wzmocnienia, jakie tylko rodzice zdolni s zapewni swoim dzieciom.
Bez wzgldu na rnorodno form, ktre przybiera rodzina, niezmienny
pozostaje fakt, e jej trzon stanowi dwoje dorosych osobnikw pci
przeciwnej, przyjmujcych odpowiedzialno za siebie nawzajem i za wasne
potomstwo.
Wanie dlatego maestwo jest we wszystkich spoecznociach instytucj
tak skomplikowan. Pertraktacje je poprzedzajce, obejmujce szczegowe
ustalenia wielkoci posagu oraz ceny narzeczonej, miay na celu
zagwarantowanie, e narodzone z tego zwizku dzieci nie stan si ciarem
dla ogu obywateli. Niemal wszdzie obowizywaa te zasada, e rodzice i
krewni pastwa modych brali na siebie wspodpowiedzialno za utrzymanie i
wychowanie potomstwa modych maonkw, zarwno w sensie materialnym,
jak i przez przyuczanie ich do penienia rl spoecznych i nauczenie szacunku
dla obowizujcych w zbiorowoci zasad. Jak dotd, adne pastwo - ani
Zwizek Sowiecki, ani Izrael, ani komunistyczne Chiny - nie zdoao wyrugowa
rodziny i zastpi jej jak inn instytucj spoeczn. Na najwiksz ironi
naszych czasw zakrawa, e przy wszystkich swoich dobrych chciach -
liberalny kapitalizm doprowadzi do znacznie powaniejszego osabienia
instytucji rodziny, ni kiedykolwiek zdoay to uczyni wszystkie poprzednie
formacje, nie proponujc w zamian nic innego.
Wpyw stosunkw rodzinnych na jako ycia jednostki jest tak doniosy,
e nie daoby si tego spisa na woowej skrze. Problemy te stay si tematem
wielu dzie literackich, od Krla Edypa poczwszy, poprzez Hamleta i Pani
Bovary, po Podanie w cieniu wizw.
Stosunki w rodzinie wpywaj na jako dowiadcze kadego z jej
czonkw w odmienny sposb. Ojcowie, matki i dzieci reaguj na to samo
wydarzenie inaczej, zgodnie z tym, jak postrzegaj konkretn sytuacj
oraz na podstawie swych wczeniej szych dowiadcze. Znacznie
upraszczajc, mona by rzec, i w sferze emocji, ktre przeywamy w cigu
dnia, rodzina funkcjonuje na zasadzie koa zamachowego. Nastroje, jakim
podlegamy w domu, rzadko dorwnuj si temu, co odczuwamy,
przebywajc z przyjacimi, ale te nieczsto s rwnie kiepskie jak w
samotnoci. Jednoczenie, to w domu mamy najlepsz sposobno, by
wzgldnie bezpiecznie rozadowa nagromadzone emocje. Jednym ze
smutnych tego dowodw s przypadki przemocy w rodzinach
patologicznych.
W zakrojonych na szerok skal badaniach dynamiki rodzin z
wykorzystaniem MPD Reed Larson i Mary-se Richards wykryli kilka
interesujcych prawidowoci. Na przykad, gdy oboje rodzice pracuj zawodo-
wo, mowie wykazuj zwykle niskie nastrj e w pracy, w domu za ulegaj one
poprawie. Z onami natomiast rzecz ma si dokadnie przeciwnie, po powrocie z
pracy musz one stawi czoo domowym obowizkom, i to wanie sprawia,
e przebieg krzywej samopoczucia jest w ich wypadku cakiem odmienny.
Wbrew oczekiwaniom jednak, wicej awantur zdarza si w rodzinach, w ktrych
panuje emocjonalna blisko; w rodzinie dysfunkcyjnej rodzice i dzieci, zamiast
si kci, staraj si nawzajem unika. Nawet wspczenie istniej pomidzy
czonkami rodziny znaczne rnice zwizane bezporednio z pci: nastrj ojca
56
silnie wpywa na pozostaych czonkw rodziny, a nastrj dzieci na matk,
nastrj matki nie ma za wikszego wpywu na adnego z czonkw rodziny.
Ponadto, okoo czterdziestu procent ojcw i tylko niespena dziesi procent
matek twierdzi, i sukcesy ich nastoletnich pociech poprawiaj im nastrj,
podczas gdy czterdzieci pi procent matek i zaledwie dwadziecia procent
ojcw przyznaje, i dobry nastrj dzieci ich samych wprawia rwnie w dobry
nastrj. Najwyraniej mczyzn nadal bardziej obchodzi to, co ich dzieci robi, a
kobiety -jak dzieci si czuj, stosownie zreszt do rl przypisywanych kadej z
pci.
Wiele napisano o tym, jak funkcjonuj rodziny, i wszyscy zgodni s co
do tego, e te z nich, ktre wspieraj emocjonalny dobrostan oraz rozwj
swych czonkw, cz dwie przeciwstawne niemal cechy -dyscyplin ze
spontanicznoci, jasno okrelone reguy postpowania z wolnoci, wysokie
oczekiwania ze szczodr mioci. Optymalny system rodzinny to rodzina
rozbudowana, wielopokoleniowa, taka bowiem sprzyja rozwojowi
niepowtarzalnoci jednostki, a jednoczenie midzy jej czonkami wytwarza si
sie wizi emocjonalnych. Reguy i dyscyplina konieczne s do uniknicia
nadmiernych strat energii psychicznej podczas ustalania, co mona, a czego
nie mona - na przykad, do ktrej godziny wolno dzieciom przebywa poza
domem, kiedy powinny odrabia lekcje, kto ma zmywa naczynia... i tak dalej.
Zaoszczdzon w ten sposb energi psychiczn kady z czonkw rodziny
moe skierowa na realizacj wasnych celw. Jednoczenie kady z nich wie,
e w razie potrzeby zawsze moe skorzysta ze wsplnych zasobw
energetycznych rodziny. Dorastanie w rozbudowanej, wielopokoleniowej
rodzinie stwarza dzieciom sposobno zdobywania i doskonalenia umiejtnoci
oraz rozpoznawania stojcych przed nimi zada, dziki czemu zyskuj lepsze
przygotowanie do dowiadczania ycia jako rda uczucia przepywu.
W naszym spoeczestwie przecitny czowiek okoo jednej trzeciej czasu
czuwania spdza w samotnoci -zarwno wiksza, jak i mniejsza dawka
osamotnienia rodzi problemy. Nastolatki, ktre stale pozostaj w towarzystwie
rwienikw, maj kopoty w szkole i nie nabywaj umiejtnoci
samodzielnego mylenia, ci za, ktrzy s zawsze sami, czsto padaj upem
przygnbienia i alienacji. Samobjstwa czciej zdarzaj si wrd ludzi, ktrzy
ze wzgldu na rodzaj wykonywanej pracy odizolowani s od innych fizycznie
(na przykad drwale wyrbujcy lasy na dalekiej pnocy) lub emocjonalnie
(jak psychiatrzy). Wyjtkiem od tej reguy s sytuacje, w ktrych cise
zaplanowanie kadego dnia chroni wiadomo przed entropi. Kartuzi na
przykad mog spdzi cae niemal ycie w swych celach bez jakichkolwiek zych
skutkw. Sigajc na przeciwny kraniec kontinuum -nie maj te zwykle
pojawiajcych si normalnie w takich sytuacjach problemw zaogi odzi
podwodnych, cho marynarze przez cae miesice nie mog zazna ani krzty
intymnoci.
W wielu spoecznociach przedpimiennych optymalny czas samotnoci to
zero. Melanezyjscy Dobuani, opisani przez antropologa Reo Fortune'a, s w
pewnym sensie typowi w swych prbach unikania samotnoci niczym zarazy.
Nawet idc w busz, by zaatwi potrzeby fizjologiczne, zabieraj ze sob z
obawy przed czarami ktrego z przyjaci lub krewnych. Pogld, jakoby czarna
magia bya najskuteczniejsza przeciw ludziom samotnym, nie jest cakowicie
pozbawiony podstaw. Opiera si on na alegorycznej nieco interpretacji trafnego
skdind spostrzeenia: osoby przebywajce w samotnoci rzeczywicie
atwiej ulegaj iluzjom i staj si ofiar irracjonalnych lkw. Kiedy z kim
57
rozmawiamy, nawet jeli tematem s bahostki, jak pogoda czy wczorajszy
mecz, sytuacja taka pozwala nam poczu, e yjemy we wsplnym wiecie.
Zwyke pozdrowienie w rodzaju dzie dobry" upewnia nas, e istniejemy, jest
dowodem, e inni ludzie nas zauwaaj i zaley im na naszym dobrym
samopoczuciu. Z tego wzgldu podstawowym zadaniem najbanalniejszych
nawet interakcji towarzyskich jest podtrzymywanie kontaktu z
rzeczywistoci. Jest to nieodzowne, w przeciwnym bowiem razie naszej
wiadomoci grozi dezintegracja.
Nic zatem dziwnego, e wikszo ludzi stwierdza u siebie znacznie
gorszy nastrj w samotnoci, ni gdy przebywaj w towarzystwie innych.
Odizolowani czuj si mniej szczliwi, mniej radoni, sabsi, bardziej znudzeni,
bierni i oczywicie samotni. Jedynym wskanikiem, ktry pod nieobecno
innych ludzi ulega podwyszeniu, jest koncentracja. Niemal wszyscy, ktrzy
zastanawiaj si nad sob, kiedy po raz pierwszy sysz o tych
prawidowociach, wyraaj niedowierzanie: To nieprawda - mwi. - Ja
przecie uwielbiam samotno i szukam jej, kiedy to tylko moliwe". Rze-
czywicie, mona nauczy si lubi samotno, ale zwykle nie przychodzi to
atwo. Kiedy kto jest artyst, naukowcem albo pisarzem, albo te gdy ma
jakie hobby lub bogate ycie wewntrzne, wwczas samotno bywa nie tylko
przyjemna, ale rwnie konieczna. Stosunkowo nielicznym jednak udaje si
zdoby wpraw w uywaniu narzdzi psychicznych, ktre co takiego
umoliwiaj.
Ponadto, wikszo z nas przecenia wasn umiejtno bycia
samotnym. Sonda przeprowadzony w Niemczech przez Elizabeth Noelle-
Neumann ukazuje, jak bardzo - i jak miesznie - oszukujemy pod tym
wzgldem samych siebie. Ankieterka pokazywaa tysicom respondentw
dwa obrazki przedstawiajce grski pejza. Pierwszy ukazywa k, na
ktrej toczyli si turyci, na drugim za widniaa ta sama ka, tyle e ludzi byo
zaledwie kilkoro. Nastpnie zadawaa dwa pytania. Pierwsze brzmiao: ,,W
ktrym z tych dwch miejsc wolaby spdzi wakacje?" Okoo 60 procent
respondentw wybrao wyludnion" k, a tylko 34 procent zatoczon.
Tre drugiego pytania bya nastpujca: W ktrym z tych dwch miejsc
wikszo Niemcw wolaaby, twoim zdaniem, spdzi wakacje?" Tym razem
61 procent odpowiadajcych wskazao k zatoczon jako wybr
preferowany przez rodakw, a 23 procent-t drug. Wida std rwnie, e
wicej moemy si dowiedzie o rzeczywistych preferencjach ludzi, suchajc,
co mwi o skonnociach innych, a nie o sobie.
Bez wzgldu jednak na to, czy lubimy samotno, czy te nie, w
dzisiejszych czasach musimy umie sobie z ni radzi. Trudno jest uczy si
matematyki, wiczy gr na pianinie, pisa program komputerowy czy
zastanawia si, po co yjemy, kiedy s przy nas inni ludzie. Koncentracja, tak
potrzebna do zebrania i uporzdkowania myli, atwo pierzcha pod wpywem
byle swka, a i wwczas, gdy trzeba liczy si z czyj obecnoci. Dlatego
te nastolatki, ktre nie potrafi si obej bez towarzystwa rwienikw - a
dotyczy to gwnie tych modych ludzi, ktrym rodzina nie zapewnia
wystarczajcego wsparcia emocjonalnego -zdaj si nie dysponowa energi
psychiczn niezbdn do bardziej zoonego uczenia si. Nawet jeli dysponuj
wybitnymi predyspozycjami umysowymi, lk przed samotnoci nie pozwala
im rozwin wasnych talentw.

58
 Dla ludzkoci nie mniejszym problemem ni samotno byli zawsze obcy.
Najczciej zreszt zakadamy, e interesy ludzi, ktrzy rni si od nas - czy
to z powodu braku pokrewiestwa, czy ze wzgldu na odmienny jzyk, ras,
religi, wyksztacenie lub pozycj spoeczn - musz by sprzeczne z naszymi.
Dlatego te obcych naley traktowa nieufnie. Zapewne ju u zarania
dziejw pierwsze grupki ludzi zakaday, e to my" jestemy jedynymi
prawdziwymi" ludmi, wszyscy inni natomiast, do nas" nie nalecy, do gro-
na ludzi rwnie si nie zaliczaj. I cho genetycznie wszyscy jestemy
spokrewnieni, rnice kulturowe tylko spotgoway t nasz odrbno.
Z tego powodu, ilekro dochodzio do kontaktw pomidzy rnymi
grupami, ich czonkowie zdradzali skonno do niedostrzegania
czowieczestwa u siebie nawzajem i traktowania innego jako wroga, ktrego
w razie potrzeby bez wikszych skrupuw mona zniszczy. Odnosi si to
nie tylko do owcw gw z Nowej Gwinei, ale rwnie do boniackich
Serbw i muzumanw, irlandzkich katolikw i protestantw, i wreszcie do
caego mnstwa konfliktw na tle etnicznym czy wyznaniowym, tlcych si tu
pod powierzchni wspczesnej cywilizacji.
Pierwszym prawdziwym tyglem odmiennych tosamoci etnicznych byy
wielkie miasta, ktre powstay okoo omiu tysicy lat temu w rnych
punktach kuli ziemskiej, od Chin, poprzez Indie, po Egipt. Tam, po raz pierwszy
w dziejach, ludzie o odmiennym pochodzeniu uczyli si wsppracowa i
tolerowa obce obyczaje. Ale nawet w tych kosmopolitycznych metropoliach
nie wyzbyto si strachu przed obcymi. W redniowiecznym Paryu nawet
siedmioletni uczniowie musieli w drodze do przykatedralnych szk i z
powrotem nosi przy sobie sztylety dla obrony przed porywaczami i
zodziejami. W dzisiejszych czasach uczniowie nosz bro paln. W
siedemnastym wieku na porzdku dziennym byy zbiorowe gwaty,
dokonywane na ulicach miasta przez grupki wasajcych si wyrostkw. W
miejskiej dungli czowiek o odmiennym kolorze skry, w nietypowym
ubraniu czy po prostu zachowujcy si inaczej ni wszyscy, wci postrzegany
jest jako potencjalny agresor.
Jednak i w tym wypadku istnieje druga strona medalu, odmienno
bowiem nie tylko odstrasza, ale przez sw dziwno i egzotyk - przyciga.
Atrakcyjno wielkich miast wynika czciowo z tego, i zderzenie kultur
tworzy atmosfer podniecenia, wolnoci i kreatywnoci, jakiej prno by
szuka w izolowanych, jednorodnych kulturach. Nic zatem dziwnego, e ludzie
dowiadczaj najlepszych uczu w miejscach publicznych -w parku, na ulicy, w
restauracji, w teatrze, w klubie, na play -wszdzie tam, gdzie otaczaj ich
nieznajomi. Dopki zakadamy, e inni podzielaj nasze podstawowe denia, a
ich zachowania s przewidywalne i mieszcz si w pewnych granicach, ich
obecno wnosi w nasz egzystencj spor doz urozmaicenia, tym samym
podnoszc jej jako.
Dzisiejszy pd ku pluralizmowi i kulturze globalnej (co nie jest oczywicie
tym samym, lecz w obu wypadkach chodzi raczej o poszukiwanie
podobiestw, nie za rnic) stanowi jeden ze sposobw zredukowania
obcoci innych. Odmiennym sposobem byaby restauracja" wsplnot.
Cudzysw w poprzednim zdaniu ma oznacza, e idealne wsplnoty -tak jak
idealne rodziny -nigdy przypuszczalnie nie istniay. Kiedy czyta si opowieci
biograficzne, trudno znale w jakichkolwiek czasach takie miejsca, w
ktrych ludzie yli i zaatwiali sprawy w zgodzie i spokoju, bez strachu przed
wrogami wewntrznymi i zewntrznymi. Moliwe, e w chiskich, indyjskich
59
lub europejskich miasteczkach nie byo mniejszoci rasowych czy zorganizo-
wanej przestpczoci, lecz nie brakowao odszczepiecw, dewiantw i
heretykw, niszych kast spoecznych, zapiekych nienawici politycznych lub
religijnych, ktre przeradzay si w wojny domowe. Rwnie pierwsze
wsplnoty w Stanach Zjednoczonych moga cechowa dua spjno,
zwaszcza, pki nie podzieliy ich polowania na czarownice, wojny z Indianami,
konflikty pomidzy zwolennikami i przeciwnikami Korony Brytyjskiej czy
niewolnictwa.
Innymi sowy, owa idealna wsplnota, ktra zainspirowaa rysunki
Normana Rockwella, bya rwnie typowa" jak jego dobrze odkarmione
rodziny z zarowionymi twarzami, siedzce z pochylonymi gowami i bogim
umiechem na ustach wok stou nakrytego do obiadu w dniu wita
Dzikczynienia. Nie oznacza to oczywicie, e denie do stworzenia zdrowej
wsplnoty jest czym zym; wynika std raczej, e zamiast szuka jej
wzorcw w przeszoci, powinnimy si raczej zastanowi, jak w przyszoci
powinno wyglda nasze bezpieczne, a jednoczenie inspirujce rodowisko
spoeczne.
Od zarania zachodniej filozofii myliciele proponowali dwa sposoby realizacji
ludzkich moliwoci. Pierwszy wiza si z vita activa, czyli ekspresj samego
siebie poprzez dziaalno na scenie publicznej -reagowanie na wydarzenia
publiczne, podejmowanie decyzji, angaowanie si w polityk, obrona wasnych
przekona, zajmowanie stanowiska w rnych sprawach, nawet za cen
osobistej wygody i dobrego imienia. Tak wanie niektrzy z najbardziej
wpywowych filozofw greckich widzieli ostateczne spenienie istoty ludzkiego
bytu. Pniej, pod wpywem filozofii chrzecijaskiej, nastay czasy vita
contemplativa. Sdzono wwczas, e droga do osignicia absolutnego
spenienia wiedzie przez samotne rozmylania, modlitwy i czno duchow z
Najwysz Istot. Co wicej, obie te strategie uwaano za wzajemnie si
wykluczajce - nie mona przecie by jednoczenie czowiekiem czynu i
mylicielem.
Dychotomia ta nadal przenika nasze rozumienie ludzkich zachowa. Carl
Gustav Jung wprowadzi pojcia ekstrawersji i introwersji jako
fundamentalnych i przeciwstawnych rysw ludzkiej psychiki. Socjolog David
Riesman opisa historyczn przemian osobowoci wewntrz sterownej w
zewntrzsterown.*

* Dychotomii vita actha - vita contemplatha Hannah Arendt powicia jedn

ze swych ostatnich ksiek Kondycja ludzka. Rozrnienie midzy wewntrz-"
i zewntrzstresowoci" spopularyzowali Riesman, Glazer i Denney w
ksice Samotny tum (przyp. red.).

We wspczesnych badaniach ekstrawersja i introwersja uznawane s za

najbardziej stabilne spord wszystkich cech osobowoci, ktre odrniaj ludzi
od siebie i daj si w sposb wiarygodny zbada. Zwykle kady z nas przejawia
waciwoci jednego lub drugiego typu -albo lubimy wchodzi w kontakty z
innymi ludmi, a w samotnoci czujemy si zagubieni, albo radujemy si
kad chwil spdzon w samotnoci i nie potrafimy nawizywa kontaktw z
innymi. I znw pojawia si pytanie -kto ma najwiksze szans wzi z ycia to,
co najlepsze?

60
 Najwiesze badania dostarczaj niezbitych dowodw na to, e towarzyscy
ekstrawertycy s szczliwsi, radoniejsi, mniej nerwowi, pogodniejsi i bardziej
ugodowi ni introwertycy. Nasuwa si wniosek, e ekstrawertycy -przy czym
ekstrawersj uwaa si za waciwo wrodzon, a nie nabyt - otrzymuj od
ycia jego lepsz cz. Miabym jednak w tym miejscu pewne zastrzeenia
do interpretacji owych danych. Jednym z przejaww ekstrawersji jest
przecie pozostawanie w pozytywnym, dynamicznym kontakcie z innymi,
introwertycy natomiast przejawiaj skonno do powcigliwoci w
ujawnianiu swych stanw wewntrznych. Tak wic jako dowiadczenia moe
by w obu wypadkach bardzo podobna, a rnica moe polega jedynie na
sposobie relacjonowania wasnych przey.

Lepsze rozwizanie zaproponowano w badaniach nad osobami

obdarzonymi zdolnociami twrczymi. Takich ludzi trudno jednoznacznie
zaszufladkowa jako ekstrawertykw lub introwertykw, w ich podejciu do
ycia przeplataj si bowiem oba te rysy. Co prawda, stereotyp geniusza-
samotnika, ktry wydaje si silnie zakorzeniony w naszej wiadomoci, ma
solidne poparcie w faktach. W kocu pisanie, malowanie czy przeprowadzanie
eksperymentw w laboratorium wymagaj na og samotnoci. Sami jednak
zainteresowani podkrelaj wag kontaktw z innymi ludmi, suchania ich i
wymiany pogldw, poznawania ich dokona. Fizyk John Archibald Wheeler
wyrazi to bardzo dobitnie: Jeli nie zadajemy si z ludmi, zostajemy wycze-
ni z gry. Nikt nie moe by kim bez kogo innego u boku.
Inny wybitny fizyk, Freeman Dyson, wyraa w swojej pracy subtelne niuanse
przeciwstawnych faz owej dychotomii, kiedy wskazujc na drzwi swojej
pracowni mwi: Nauka to bardzo stadne zajcie. Rzecz sprowadza si do
zamknitych i otwartych drzwi. Kiedy prowadz badania, drzwi s otwarte.
Wtedy chce si cay czas rozmawia z ludmi, bo tylko komunikujc si z
innymi, mona zrobi co naprawd interesujcego. Jest to aktywno
wybitnie zbiorowa. Przez cay czas dzieje si co nowego, a ty musisz
dotrzyma temu kroku, by z tym na bieco. Musisz bezustannie rozmawia.
Z pisaniem jest, oczywicie, cakiem inaczej. Kiedy pisz, drzwi mam
zamknite, ale nawet wwczas zbyt wiele dwikw przedostaje si do rodka,
czsto wic, chcc pisa, id schroni si w bibliotece. W to gra si w
pojedynk.
John Reed z Citicorp, ktremu udao si wycign sw firm z gbokiego
kryzysu, wypracowa sobie na codzienny uytek system chwiejnej rwnowagi
pomidzy skierowan do wewntrz refleksj, a intensywnymi kontaktami
midzyludzkimi. Jestem typem skowronka
- wstaj zawsze o pitej rano, wychodz spod prysznica okoo pitej
trzydzieci, po czym zwykle staram si co porobi, albo w domu, albo w
biurze. Wypracowaem sobie dobry zwyczaj obmylania wwczas i ustalania
hierarchii zada. Staram si utrzyma wzgldnie spokojny rytm do jakiej
dziewitej trzydzieci, dziesitej. Pniej wdaj si w cale mnstwo spraw.
Kiedy jest si prezesem firmy, to tak, jakby si byo wodzem plemienia.
Ludzie po prostu przychodz do twojego gabinetu i rozmawiaj z tob.
Nawet w bardzo intymnym krlestwie sztuki umiejtno nawizywania
kontaktw z ludmi odgrywa niezwykle istotn rol. Rzebiarka Nina Holton
wietnie opisuje donios wag kontaktw spoecznych dla swojej pracy: Nie
mona tworzy w swojej pracowni w absolutnej samotnoci. Pragnie si mie
61
koleg po fachu, z ktrym mona by obgada rne sprawy, zapyta: ,, Jak ci
si to podoba? "Trzeba mie jak informacj zwrotn. Nie mona tak siedzie z
dala od ludzi. Apoza tym, c, kiedy si zaczyna wystawia, potrzebna jest caa
sie powiza. Trzeba zna pracownikw galerii, trzeba poznawa innych ludzi
z tej samej brany. Trzeba si przekona, czy chce si w tym uczestniczy,
czy te nie, ale i tak nie mona si oby bez znajomych, czy nie?
Cytowani wyej naprawd twrczy ludzie przez swj stosunek do ycia
s ywym poparciem tezy, i mona by jednoczenie ekstra- i
introwertykiem. Niewykluczone zreszt, i umiejtno operowania pen
skal orientacji od-do" jest czym typowym, czym, co wie si z byciem
czowiekiem, nienormalne natomiast jest zafiksowanie si na jednym kracu
tego kontinuum i postrzeganie ycia albo jako bytu wycznie stadnego, albo
wycznie jednostkowego. Wasny temperament oraz rodowisko popchn w
kocu kadego z nas w jednym bd w drugim kierunku. Z biegiem czasu
opowiemy si za jedn z moliwoci i albo bdziemy znajdowa przyjemno
w kontaktach towarzyskich, albo w samotnoci, lecz nie w jednym i drugim.
Tym samym jednak zuboymy skal naszych ludzkich dozna i wyzbdziemy
si wielu yciowych przyjemnoci.

Zmiana stylu ycia

Kilka lat temu pewien osiemdziesiciotrzyletni mczyzna przysa mi

jeden z najbardziej wzruszajcych listw, jakie kiedykolwiek otrzymaem od
swoich czytelnikw. Opisywa w nim jak, suc w artylerii polowej, stacjonowa
po pierwszej wojnie wiatowej na poudniu Stanw Zjednoczonych. Do
cignicia lawet uywano tam koni, a po manewrach wyprzgano je i
dosiadano, aby gra w polo. Podczas gry czowiek w przeywa co, czego
nie zazna nigdy wczeniej ani nigdy pniej. Dugo potem myla, e
jedynie gra w polo moe mu zapewni tak dobre samopoczucie. Szedziesit
pniejszych lat, podczas ktrych nic szczeglnego si nie dziao, upyno mu
na monotonnym wykonywaniu rutynowych czynnoci. Pewnego dnia
przeczyta moj ksik Flow i uwiadomi sobie, e dreszcz emocji, ktry
przeszywa go w modoci, gdy dosiada konia, niekoniecznie towarzyszy musi
wycznie grze w polo, zacz wic robi rzeczy, ktre mogyby mu sprawi
przyjemno, a ktrych dotd nie prbowa. Zacz uprawia ogrd, sucha
muzyki i wymyli sobie par innych zaj i, o dziwo, zapa jego modych lat
oy.
Dobrze, e chocia na staro udao mu si odkry, e wcale nie musi
biernie poddawa si nudzie swojego ycia. Szedziesit lat poprzedzajce to
odkrycie wydaje si niepotrzebnie jaowe. Ilu ludzi nigdy nie uwiadamia sobie
moliwoci takiego ksztatowania wasnej energii psychicznej, aby pozwalaa
maksymalnie skorzysta z kadego dowiadczenia! Jeli prawdziwe s dane
mwice, e okoo 15 procent mieszkacw USA nigdy nie dowiadcza uczucia
przepywu, oznacza to, e dziesitki milionw istot pozbawia si wszystkiego
tego, co czyni ycie wartym przeywania.
Z czasem nietrudno zrozumie, dlaczego kto rzadko dowiadcza uczucia
przepywu bd wcale si mu (czyjej) to nie zdarza. Nieszczliwe dziecistwo,
brutalni, niewyrozumiali rodzice, ubstwo i caa masa innych uwarunkowa
zewntrznych mog przyczyni si do tego, e w pniejszych latach czowiek
nie potrafi czerpa przyjemnoci z codziennego ycia. Z drugiej strony, tak

62
wiele mona znale osb, ktre przezwyciyy podobne przeciwnoci losu, i
przekonanie, jakoby jako ycia zdeterminowana bya czynnikami
zewntrznymi, wydaje si z gruntu mylne. Najwicej zdecydowanych
sprzeciww wobec tego, co napisaem na temat uczucia przepywu, napyno
od czytelnikw, ktrzy przyznawali si do dziecistwa nieszczliwego, penego
przeladowa, i ktrzy chcieli mi zakomunikowa, e - wbrew moim
pogldom - nic nie stoi na przeszkodzie, aby ludzie z ich przeszoci mogli
sobie uoy szczliwe ycie.
Zbyt wiele jest takich historii, aby przytacza je wszystkie -jedna z moich
ulubionych to dziej e Antonio Gramsciego, jednego z twrcw humanistycznego
socjalizmu, czowieka, ktry wywar ogromny wpyw na rozwj wspczesnej
myli europejskiej oraz przyczyni si do ostatecznego upadku leninizmu-
stalinizmu. Urodzony w 1891 roku na ubogiej Sardynii, w cierpicej ndz
rodzinie, Gramsci dotknity by deformacj krgosupa i przez cae dziecistwo
niedomaga. Rodzina popada w skrajne ubstwo, kiedy ojca, na podstawie
faszywego doniesienia, aresztowano i wtrcono do wizienia. Usiujc uwolni
maego Antonia od garbu, wuj wiesza go za kostki u ng u poway rudery, w
ktrej mieszkali. Matka, przekonana, e syn niechybnie umrze we nie, co
wieczr rozkadaa na komodzie jego jedyne porzdne ubranie i
przygotowywaa kilka wieczek, by obrzdki pogrzebowe mogy si jak
najszybciej rozpocz. Wiedzc o tym wszystkim, nie zdziwilibymy si
wcale, gdyby Gramsci dorasta w poczuciu nienawici i z dz zemsty.
Tymczasem czowiek ten powici ycie pomaganiu ludziom ciemionym i
zosta wraliwym pisarzem i byskotliwym mylicielem. Chocia by jednym z
zaoycieli woskiej partii komunistycznej, nigdy - ani z oportunizmu, ani dla
partyjnych dogmatw - nie sprzeniewierzy si swoim humanistycznym
ideaom. Nawet wwczas, gdy na rozkaz Mussoliniego zosta osadzony w
karcerze, w wizieniu pamitajcym czasy redniowiecza, i skazany na mier,
nadal pisa listy i eseje pene wiata, nadziei i wspczucia. Wszystkie
okolicznoci zewntrzne sprzysigy si, by wykolawi ycie Gramsciego,
dlatego te naley mu si ogromne uznanie za to, e zdoa osign
intelektualn i emocjonaln harmoni, ktrej owoce pozostawi nam w spadku.
Innym przykadem, tym razem zaczerpnitym z moich wasnych bada,
moe by ycie Linusa Paulinga. Pauling urodzi si na przeomie wiekw w
Portland w stanie Oregon. Gdy mia dziewi lat, umar mu ojciec,
pozostawiajc rodzin w ndzy. I cho dzieciak by mionikiem ksiek,
pasjonowa si kolekcjonowaniem mineraw, rolin i owadw, nie marzy
nawet, e zdoa ukoczy szko redni. Na szczcie rodzice jednego z
kolegw niemal si skonili go do zapisania si do college'u. Pniej uzyska
stypendium i studiowa w CalTechu, gdzie rozpocz karier naukow. W
roku 1954 Pauling otrzyma Nagrod Nobla w dziedzinie chemii, a w roku
1962-PokojowNagrod Nobla. Oto jak sam Pauling opisuje lata spdzone w
college: Troch zarabiaem, imajc si przernych zaj; pracowaem na
rzecz szkoy, tpiem mlecze na trawnikach, wbijajc w nie patyk
zanurzony wczeniej w wiadrze penym roztworu arsenianu sodu. Codziennie
rbaem drewno -jakie wier saga - na szczapki, wielkoci odpowiadajce
rozmiarom paleniska pieca w dziewczcej bursie. Dwa razy w tygodniu ciem
na kotlety wier wou i codziennie zmywaem podog olbrzymiej
uczelnianej kuchni -naprawd wielk poa posadzki. Pniej, pod koniec

63
drugiego roku studiw, dostaem prac jako robotnik drogowy i pokrywaem
asfaltem grskie drogi w poudniowym Oregonie.
Tym, co wydaje si zdumiewajce w Linusie Pau-lingu, jest fakt, e nawet
jako dziewidziesiciolatek zachowa entuzjazm i ciekawo dziecka.
Wszystko, cokolwiek robi czy mwi, kipiao energi. Pomimo przeciwiestw, z
jakimi si boryka w latach modoci, i mimo pniejszych trudnoci czowiek
ten najprawdziwiej paa joie de vivre. I nie jest wcale tajemnic, jak tego
dokona. Po prostu nie przestawaem robi tego, co mi sprawiao przyjemno
- to jego wasne sowa.
Niektrym taka postawa wyda si nieodpowiedzialna -jak mona pozwala
sobie na luksus robienia wycznie tego, na co ma si ochot? Rzecz jednak w
tym, e ludzie pokroju Paulinga, a take wielu innych, ktrzy podzielaj takie
podejcie do ycia, lubi robi prawie wszystko, bez wzgldu na to, jak bardzo
co si wydaje trudne czy banalne, cznie z zadaniami, ktre s im narzucane.
Jedyn rzecz, ktrej zdecydowanie nie lubi, jest marnowanie czasu. Nie
chodzi wic o to, e ich ycie uzna mona za obiektywnie lepsze od twojego
czy mojego, lecz o fakt, e ich zapa i entuzjazm powoduj, i wszystko, co
robi, staje si dla nich rdem uczucia przepywu.
Ostatnio wiele napisano o tym, e ludzie rodz si z radosnym albo
ponurym usposobieniem i niewiele mona na to poradzi. Jeli tak si skada,
e jeste osob radosn, pozostaniesz ni bez wzgldu na to, ile ci w yciu
spotka niepowodze. Jeli z natury nie jeste
radosny, pomylne zrzdzenie losu moe chwilowo poprawi ci nastrj,
szybko jednak powrcisz do poprzedniej mdej i szarej markotnoci, na ktr
skazany zostae przez swj garnitur genw. Gdyby tak w istocie byo,
beznadziejne okazayby si wszelkie prby zmiany jakoci ycia. Lecz w
deterministyczny scenariusz sprawdza si jedynie w odniesieniu do
ekstrawertycznej wylewnoci, ktra czsto bywa mylona ze szczciem.
Ekstrawertyzm niezaprzeczalnie jest wzgldnie trwa cech charakteru.
Rzecz si jednak ma zupenie inaczej, jeli przez szczcie rozumiemy mniej
oczywist rado ycia, ktra rodzi si z uczucia przepywu.
W do nietypowym badaniu, w ktrym po dwch latach ponownie
poproszono modych ludzi o wypenianie przez tydzie kwestionariuszy MPD
(s to tak zwane badania podune), Joel Hektner ustali, e okoo 60 procent
nastolatkw w dwa lata po pierwszych ba-dniach zgosio t sam
czstotliwo przeywania uczucia przepywu w cigu tygodnia; ci, ktrym
wczeniej zdarzao si ono czsto, nadal czsto go dowiadczali, a ci, ktrym
kiedy przydarzao si rzadko, teraz rwnie przeywali je rzadko. Jednak u
pozostaych 40 procent respondentw czstotliwo doznawania przepywu
(pojawiajcego si w momentach wysokich wymaga i przy wysokim poziomie
umiejtnoci) ulega zmianie. Poowa stwierdzaa znaczny jej wzrost, a po-
owa - spadek. Ci, u ktrych po dwch latach czstotliwo przeywania
uczucia przepywu wzrosa, spdzali teraz wicej czasu na nauce, mniej za na
biernym wypoczynku, a ich poziom koncentracji, samooceny, zadowolenia i
motywacji okaza si wyszy ni u nastolatkw, ktrzy w tej sferze stwierdzili
spadek. Dwa lata wczeniej wyniki w obu grupach byy takie same. Na
podkrelenie zasuguje fakt, e modzi ludzie, ktrzy stwierdzili, e czciej
doznaj uczucia przepywu, wcale nie okrelali siebie jako szczliwszych od
respondentw z drugiej grupy. Lecz tak znaczne rnice pomidzy obiema
grupami w pozostaych wymiarach dowiadczania emocji pozwalaj do

64
bezpiecznie przyj, e szczcie dla modych ludzi z grupy rzadko doznajcej
uczucia przepywu byo czym pytszym i mniej autentycznym. Badania te
pokazuj rwnie, e moliwa jest poprawa jakoci wasnego ycia, a dokona
si to moe przez skierowanie energii psychicznej na zajcia, ktre potencjalnie
s rdem przepywu.

Dla wikszoci z nas centraln czci ycia jest praca, warto zatem postara
si o to, aby dawaa tyle przyjemnoci i satysfakcji, ile tylko moliwe. Mimo to,
wielu ludziom wydaje si, e jeli tylko dostaj godziwe wynagrodzenie i
ubezpieczenie, nie ma znaczenia, jak nudne czy alienujce zajcie wykonuj.
Takie podejcie rwnoznaczne jest jednak praktycznej rezygnacji a z 40
procent naszego czasu (nie liczc snu). A poniewa nikt inny nie zatroszczy si o
umilenie nam pracy, nie od rzeczy jest wzi spraw w swoje rce.
Niech do pracy pojawia si zwykle w trzech sytuacjach. Po pierwsze,
kiedy jest ona bezsensowna nikt nie czerpie z niej korzyci, a czasem wrcz
przynosi szkod. Niektrzy urzdnicy pastwowi, natarczywi sprzedawcy, a
nawet naukowcy pracujcy dla przemysu zbrojeniowego czy tytoniowego
musz uruchomi w sobie silne mechanizmy wypierania, by mc si pogodzi
z tym, jak zarabiaj na ycie. Drugim powodem niechci do pracy jest zwizana
z ni nuda i rutyna, brak urozmaicenia i nowych wyzwa. Tak si dzieje, gdy
po kilku latach to, co robimy, moemy ju robi nawet przez sen, a zamiast
rozwija si, mamy wraenie, jakbymy stali w miejscu. Kolejnym
problemem w pracy jest stres, zwaszcza, kiedy stosunki z przeoonym lub z
kolegami nie ukadaj si najlepiej, gdy inni wymagaj od nas zbyt wiele lub
nie doceniaj naszego wkadu pracy. Wbrew powszechnym opiniom, wysze
zarobki i lepsze ubezpieczenie w mniejszym stopniu ni te trzy czynniki
decyduj o tym, czy kto jest zadowolony z pracy, czy nie.
Nawet jeli nie chcemy si do tego przyzna, w naszych rkach spoczywa
moliwo pokonania wikszoci yciowych przeszkd. Nie moemy wini
rodziny, spoeczestwa czy historii za to, e wykonujemy bezsensown,
nudn i denerwujc prac. Niewtpliwie niewiele mona poradzi, kiedy
dojdzie si do przekonania, e wykonywana praca jest bezuyteczna czy
wrcz szkodliwa. Wwczas jedynym wyjciem jest chyba rezygnacja z niej
tak szybko, jak to tylko moliwe, nawet za cen powanych trudnoci
finansowych. W sumie jednak zawsze bardziej opaci si zajmowa czym, z
czym czujemy si dobrze, ni powica temu, co wprawdzie zapewnia
materialny dobrobyt, lecz upoledza nas emocjonalnie. Decyzje tego rodzaju
nale z reguy do bardzo trudnych i wymagaj duej uczciwoci wobec samego
siebie. Hannah Arendt, rozwaajc fenomen Adolfa Eichmanna i innych
funkcjonariuszy nazistowskich obozw zagady, pokazaa, jak atwo jest
odpowiedzialno nawet za co tak potwornego, jak wymordowanie z zimn
krwi tysicy ludzi, skwitowa usprawiedliwieniem: Ja tu tylko pracuj".
Psychologowie Ann Colby i William Damon opisali wiele przypadkw osb,
ktre za wszelk cen dyy do nadania sensu swojej pracy, porzuciy
normalne" ycie i powiciy si czynieniu ycia innych znoniejszym. Jedn z
nich jest Susie Valdez z Zachodniego Wybrzea Stanw Zjednoczonych. Sama
dugo przerzucaa si z jednej do drugiej kiepsko patnej pracy, a kiedy w
Meksyku, na obrzeach Ciudad Juarez natkna si na wysypisko mieci, na
ktrym koczoway setki bezdomnych dzieciakw zajadajcych odpadki. Spot-
kaa ludzi, ktrzy byli w jeszcze rozpaczliwszej sytuacji ni ona, i odkrya w sobie
65
si, by wskaza im lepszy sposb ycia -wybudowaa obok mietniska misj,
pooya podwalmy pod szko i szpital. Susie Valdez zasyna potem jako
Krlowa Wysypisk.
Oprcz tak dramatycznych yciowych zwrotw istnieje jeszcze wiele innych
moliwoci uczynienia wasnej pracy sensowniejsz. Pomylmy o sprzedawcy,
ktry naprawd zwraca uwag na potrzeby swoich klientw, lekarzu, ktry dba o
zdrowie pacjentw, zamiast zajmowa si wycznie leczeniem symptomw
kolejnych chorb, dziennikarzu, ktry prawd stawia co najmniej na rwni z
sensacyjnoci swoich doniesie -tacy ludzie wadni s przemieni swe
rutynowe zajcia, czsto o do ulotnej sensownoci, w takie, ktre nadadz
yciu znaczenie. Niestety, wraz z postpujc specjalizacj w wielu zawodach
zaczy dominowa monotonia i jednowymiarowo. Trudno zbudowa
pozytywne wyobraenie o samym sobie, jeli od witu do zmierzchu nie robi
si nic wicej, prcz pilnowania porzdku na sklepowych pkach czy
wypisywania recept. Jeli jednak wemiemy pod uwag szerszy kontekst
wykonywanych czynnoci i zrozumiemy ich znaczenie, nawet banalne zajcie
moe przemieni si w godne uwagi wydarzenie, dziki ktremu wiat stanie
si odrobin lepszy.
Podobnie jak kady z was, mgbym tu przytoczy dug list spotkanych
w yciu ludzi, ktrzy oprcz wykonywania wasnego zawodu, przyczynili si do
zredukowania wok siebie entropii. Pracownik stacji benzynowej, ktry z
umiechem naprawi nam wycieraczk i odmwi przyjcia za tak drobn
usug dodatkowej opaty; porednik w handlu nieruchomociami, ktry
dugo jeszcze po sprzedaniu naszego domu suy nam rad; stewardessa,
ktra z chci zgodzia si zosta i pomc odszuka zagubiony portfel, kiedy
reszta zaogi dawno opucia ju lotnisko... We wszystkich tych historiach
warto wykonywanej pracy stawaa si wysza, bo pracownik wkada w ni
dodatkow energi psychiczn, nadajc jej dodatkowy sens. Lecz sensu, jaki
czerpiemy z pracy, nie mona uzyska bez pewnych kosztw. Te przykady
pokazuj, e niezbdne jest mylenie i zaangaowanie, wychodzce poza za-
kres zawodowych obowizkw. A to z kolei wymaga powicenia dodatkowej
uwagi, czyli, jak wielokrotnie ju wczeniej przypominaem, jednego z naszych
najcenniejszych zasobw.
Podobne wnioski suszne s rwnie wtedy, gdy zastanawiamy si, co
zrobi, by pozbawione odpowiednio wysokich wymaga i urozmaice zajcie
zaspokajao nasz potrzeb nowoci i osigni. I w tym wypadku konieczne
jest wydatkowanie pewnej iloci dodatkowej energii psychicznej po to, by
pniej zbiera podane plony. Nudna praca pozostanie nudn, jeli nie
woymy wysiku w zmian tego stanu. Rozwizanie jest stosunkowo proste -
trzeba przyjrze si uwanie kademu kolejnemu etapowi i zapyta samych
siebie: Czy ta czynno jest potrzebna? Komu? I jeli naprawd jest
potrzebna, czy mona j wykona lepiej? Szybciej? Wydajniej? Co mog
zrobi, aby mj wkad by wikszy? Tymczasem jake czsto nasze podejcie
do pracy sprowadza si wycznie do takiego manewrowania, aby zrobi jak
najmniej. Jest to krtkowzroczna polityka. Gdyby marnowan w ten sposb
energi skierowa na popraw wynikw pracy, i satysfakcja byaby wiksza, i
osignicia.
Niektre z najwikszych naukowych odkry dokonane zostay dziki temu,
e podczas zwykych, rutynowych dziaa uczony dostrzega co nowego i
niezwykego, co wymagao wyjanienia. Wilhelm C. Roentgen odkry nowy

66
rodzaj promieniowania, poniewa zauway, e niektre negatywy fotograficzne
wykazuj oznaki nawietlania, nawet jeli nie byy poddane dziaaniu wiata.
Aleksander Fleming odkry penicylin dziki temu, e spostrzeg, i kultury
bakterii hodowanych w zapleniaych, nieczyszczonych naczyniach trudniej si
rozprzestrzeniay. Rosalyn Yalow wykrya moliwo radioaktywnego
znakowania przeciwcia, gdy zastanowio j, dlaczego pacjenci cierpicy na
cukrzyc wchaniaj insulin wolniej nizinni, a nie szybciej, jak zakadano
wczeniej. We wszystkich tych przypadkach - a annay bada naukowych a roj
si od podobnych opisw -przypadkowe zdarzenie przeradza si w epokowe
odkrycie, ktre zmienia ycie wszystkich ludzi, a wszystko to dlatego, e kto
powici czemu troch wicej uwagi, ni od niego wymagano. Gdyby
Archimedes, zanurzywszy si w wannie, pomyla jedynie: Do diaba, znowu
zachlapaem podog w azience! Co powie na to moja ona?", niewykluczone,
e ludzko musiaaby czeka jeszcze kilka stuleci na odkrycie jego synnego
prawa. Rosalyn Yalow tak opisuje swoj naukow przygod: Co si pojawia i
nagle uwiadamiasz sobie, e oto stao si. Stwierdzenie to brzmi na pozr
zwyczajnie, ale na og wikszo z nas byaby po prostu zbyt rozkojarzona, by
zauway, e co si wydarzyo.
W nauce jeden moment rewolucjonizuje ca dziedzin. Tak samo w
yciu - nawet drobne modyfikacje mog zmieni rutynow prac, ktra
budzi w nas lk, w fascynujce wyzwanie, pole do popisu dla kompetencji,
miejsce, gdzie z ochot przychodzimy co rano. By tak si stao, trzeba, po
pierwsze, skupi uwag i zrozumie, co tak naprawd si wok nas dzieje i
dlaczego; po drugie, nie naley biernie akceptowa, e to, co robimy, jest
jedynym sposobem wykonania naszej pracy. Wreszcie -trzeba rozwaa
nowe moliwoci i eksperymentowa z nimi, pki nie znajdzie si lepszego
rozwizania. Kiedy pracownik awansuje na bardziej odpowiedzialne
stanowisko, zwykle dzieje si tak dlatego, e postpowa zgodnie z
przytoczonymi wyej zasadami. Ale nawet jeli te wysiki nie zostan
zauwaone, i tak procentuj wikszym zadowoleniem i z pracy, i z siebie.
Jednym z najlepszych przykadw na poparcie powyszych tez s
obserwacje, jakie poczyniem podczas zbierania materiaw do bada w pewnej
fabryce, gdzie przy tamie montowano sprzt audiowizualny. Wikszo
pracujcych tam robotnikw czua si znudzona prac i uwaaa j za zajcie
poniej swych moliwoci. Wtedy spotkaem Rico, ktry mia zupenie inne
podejcie do tego, co robi. Swoje zajcie uwaa za trudne i wymagajce
sporych umiejtnoci. Szybko okazao si, e cakiem susznie. Chocia,
podobnie jak inni, musia wykonywa wci te same, nudne czynnoci,
nauczy si robi wszystko sprawnie i efektywnie, z elegancj graniczc z
wirtuozeri. Okoo czterystu razy dziennie przed jego stanowiskiem
zatrzymywaa si kamera wideo, a jego zadaniem byo w cigu czterdziestu
trzech sekund sprawdzi, czy funkcjonowanie mechanizmu zapisu dwiku
zgodne jest ze specyfikacj. Z biegiem lat, dziki eksperymentowaniu z
narzdziami i pracy nad automatyzacj swoich ruchw, zdoa obniy redni
czas przegldu kadej z kamer do dwudziestu omiu sekund. Jego duma z
tego osignicia dorwnywaa dumie, jak odczuwaby lekkoatleta, gdyby po
trwajcych rwnie dugo przygotowaniach udao mu si przekroczy granic
czterdziestu czterech sekund w biegu na 400 metrw. Rico za swj rekord nie
dosta medalu, a skrcenie czasu wykonywania czynnoci nie pocigno za
sob lepszych wynikw produkcyjnych - tama nadal przesuwaa si z t
sam prdkoci. Lecz rado z moliwoci wykorzystania w peni wasnych
67
umiejtnoci bya wielka: To lepsze ni cokolwiek innego, a ju na pewno o
niebo lepsze ni ogldanie telewizji, mwi. A poniewa poczu, e w swojej
pracy niewiele wicej zdoa ju osign, zapisa si na wieczorowe kursy,
ktrych ukoczenie otworzy przed nim nowe perspektywy.
Nie zdziwi zapewne nikogo, e tak samo mona prbowa rozwiza
problem stresu w miejscu pracy, a przecie stres zdecydowanie nie sprzyja
doznawaniu przepywu. Potocznie stres to zarazem napicie, ktre
odczuwamy w okrelonych sytuacjach, jak i jego zewntrzne skutki.
Niejednoznaczno ta prowadzi do bdnego wniosku, i zewntrzny stres
nieuchronnie powodowa musi dyskomfort psychiczny.*
* Pierwszym, ktry dostrzeg pozytywne znaczenie stresu - i autorem poj
eustres (dobry stres) i dystres - by amerykaski fizjolog Hans Selye. W Polsce
wydano jego ksik Stres ycia (przyp. red.).

Tymczasem rwnie i tutaj nie istnieje adne dokadne przeoenie pomidzy

tym, co obiektywne, a tym, co subiektywne. Zewntrzny stres, ktry dla
uniknicia nieporozumie moemy nazywa naciskiem", nie musi wcale
prowadzi do przykrych przey. To prawda, e ludzie czuj niepokj w
obliczu wyzwa, ktre znacznie przerastaj ich moliwoci, oraz e za wszelk
cen tego rodzaju niepokoju staraj si unika. Jednak postrzeganie stopnia
trudnoci wymaga oraz poziomu wasnych umiejtnoci to kwestia
subiektywnej oceny, ta za nie jest niezmienna.
Praca, jak caa reszta ycia, jest rdem nieustannych naciskw -
niespodziewane kryzysy, wysokie wymagania, wszelkiego rodzaju
nierozwizywalne problemy. Jakim cudem moe nam si uda uchroni przed ich
stresujcym wpywem? Pierwszy krok to ustalenie -wrd natoku rozmaitych
wymogw, atakujcych nasz wiadomo - priorytetw. Im wicej mamy
obowizkw, tym bardziej konieczne staje si uwiadomienie sobie, co jest
rzeczywicie wane, a co nie. Ludzie sukcesu znani s z tego, e sporzdzaj
listy spraw do zaatwienia - lub schematy powiza pomidzy nimi - dziki
czemu potrafi efektywnie decydowa, co mona powierzy komu innemu lub w
ogle pomin, a ktrymi sprawami i w jakiej kolejnoci naley zaj si
osobicie. Czasami czynno ta przyjmuje form rytuau, speniajc tym
samym - podobnie jak wszystkie rytuay -funkcj swoistej gwarancji, e
sprawy nie wymkn si nam spod kontroli. Cytowany ju wczeniej John Reed
z Citicorp kadego ranka powica troch czasu ustaleniu hierarchii wanoci
spraw do zaatwienia. Jestem zapalonym ,,spisywaczem "-mwi. -Zawsze mam
jednoczenie ze dwadziecia spisw rzeczy do zaatwienia.
Kiedy tylko mam wolne pi minut, siadam i robi list spraw, ktrymi
powinienem si zaj. Niekoniecznie jednak trzeba by a tak
systematycznym; niektrzy z nas polegaj na wasnej pamici i dowiadczeniu,
a wyborw dokonuj, kierujc si intuicj. Wane jest wic, aby wypracowa
wasn strategi, dziki ktrej zaprowadzimy w sprawach przynajmniej
wzgldny porzdek. Kiedy hierarchia wanoci zostanie ju ustalona, niektrzy
z nas najpierw przystpi do realizacji najatwiejszych zada z listy, aby
oczyci przedpole dla spraw trudniejszych; inni postpi odwrotnie, wychodzc
z zaoenia, e kiedy ju si uporaj z najcisz robot, sprawy bahsze same
si jako uo. Obie strategie bywaj skuteczne, tyle e dla rnych ludzi;
wane, aby kady z nas odkry, ktra jest dla niego optymalna.

68
 Umiejtno zaprowadzenia adu w natoku spraw atakujcych nasz
wiadomo z pewnoci wydatnie przyczynia si do zapobieenia stresowi.
Nastpnym krokiem winno by dopasowanie wasnych umiejtnoci do
wymaga, jakie przed nami staj. Znajd si zapewne wrd nich zadania, do
wykonania ktrych czujemy si niekompetentni -czy mona powierzy je
komu innemu? A moe potrafimy nauczy si czego nowego? Lub uzyska
pomoc? A moe udaoby si przeformuowa nieco zadanie, albo podzieli jego
wykonanie na etapy? Zwykle odpowied chociaby na jedno z tych pyta daje
rozwizanie, dziki ktremu to, co byo przyczyn stresu, staje si rdem
uczucia przepywu. Nic takiego si jednak nie wydarzy, jeli bdziemy biernie
poddawa si naciskowi -na podobiestwo zajca, ktry wpad w snop wiate
zbliajcego si samochodu. Trzeba przeznaczy nieco energii na
uporzdkowanie zada, na ustalenie, co jest niezbdne do ich wykonania, oraz
na obmylenie strategii ich rozwizania. Stresu mona unikn, jedynie majc
poczucie panowania nad sytuacj. I chocia kady z nas dysponuje energi
niezbdn do radzenia sobie z naciskami, tylko nieliczni potrafiaj efektywnie
wykorzysta.
Kariery ludzi kreatywnych dostarczaj najlepszych przykadw, jak mona
ksztatowa prac wedug wasnych potrzeb. Wikszo osb o rzeczywicie
twrczym stosunku do ycia nie poda wytyczonym przed nimi szlakiem,
lecz samodzielnie odnajduje wasn ciek. Artyci odkrywaj wasny styl
malarski, a kompozytorzy -wasny styl muzyczny. Prawdziwi uczeni tworz
nowe dziedziny nauki i otwieraj swym nastpcom drog do nowych odkry.
Przed Roentgenem nie istnieli rentgenolodzy, a medycyna nuklearna powstaa
dopiero po pionierskich dokonaniach Rosalyn Yalow i jej wsppracownikw.
Nie byo robotnikw montujcych samochody, dopki przedsibiorcy tacy jak
Henry Ford nie wymylili pierwszych tam produkcyjnych. Oczywicie tylko
nielicznym udaje si zapocztkowa cakowicie nowe sposoby pracy -
wikszoci z nas przeznaczone jest podanie utartymi ciekami zawodowej
kariery. Ale nawet najbardziej rutynowa praca moe zosta wzbogacona dziki
energii, jak jednostki twrcze wkadaj w to, co robi.
George Klein, specjalista w dziedzinie biologii nowotworw oraz szef
synnego orodka badawczego przy Karoliska Institutet w Sztokholmie, jest
znakomit ilustracj typowego dla takich ludzi podejcia do pracy. Klein bardzo
lubi swoj prac, chocia wie si ona z dwiema rzeczami, ktrych nie znosi.
Pierwsz jest wyczekiwanie na lotniskach, do czego czsto bywa zmuszony ze
wzgldu na gsto zapisany kalendarz midzynarodowych konferencji. Drug
znienawidzon stron jego pracy jest konieczno zwracania si do rozmaitych
instytucji rzdowych z wnioskami o dotacje na badania naukowe prowadzone
przez jego zesp. Oba te nudne zadania wysysay z niego energi psychiczn
i sprawiay, e narastao w nim niezadowolenie z pracy. Nie mona jednak byo
ich unikn. Wtedy zawitaa mu w gowie myl: a moe udaoby si je
poczy? Gdyby oczekiwanie na samoloty wypeni pisaniem prb o granty,
zaoszczdziby poow czasu, marnotrawionego na te nudne zajcia. Aby w
zamiar wprowadzi w czyn, kupi najlepszy dyktafon, jaki udao mu si znale,
i zacz nagrywa teksty wnioskw w poczekalniach i w przesuwajcych si w
wim tempie kolejkach do odprawy celnej. Chocia -z obiektywnego punktu
widzenia - obie czynnoci si nie zmieniy, nowe podejcie pozwolio Kleinowi
przeksztaci je niemal w zabaw. Wyzwaniem stao si teraz dla niego
nagranie na lotnisku jak najwikszej partii korespondencji, dziki czemu w
miejsce poczucia straty czasu na nudne zajcie pojawiy si oywienie i
zadowolenie.
69
 Podczas kadego lotu zaobserwowa mona dziesitki mczyzn i kobiet
pracujcych na przenonych komputerach i kalkulatorach albo zakrelajcych
ustpy w czytanych wanie artykuach. Czy oznacza to, e, podobnie jak
George Klein, czuj si oywieni i zadowoleni, bo udao im si poczy
podr z prac? Wszystko zaley od tego, czy ich zachowanie wynika z
poczucia obowizku, czy te przejli tak strategi, by zaoszczdzi czas i
zwikszy efektywno swej pracy. W pierwszym wypadku mona oczekiwa,
e praca w samolocie wywoa raczej stres ni uczucie przepywu. Jeli zatem
pracuj w podry z poczucia obowizku, lepiej byoby dla nich samych, gdyby
zajli si obserwacj nieba, lektur lub pogawdk ze wsptowarzyszem
podry.

Obok pracy, innym wielkim obszarem aktywnoci, od ktrego zaley

jako naszego ycia, s kontakty z ludmi. Czsto pomidzy tymi dwiema
sferami ycia dochodzi do konfliktu - osoba, ktra kocha prac, nierzadko
zaniedbuje rodzin i przyjaci, i odwrotnie. Wynalazca Jacob Rabinw nie jest
bynajmniej odosobnionym przypadkiem pochonitego prac czowieka,
ktrego ona czuje si ignorowana - wszyscy mu podobni przytaknliby takim
jego sowom: Do tego stopnia pogram si w pomyle, nad ktrym pracuj,
tak si zatracam, e jestem kompletnie wyczony z ycia. Nie sucham, co do
mnie mwi. Na nikogo nie zwracam wtedy uwagi. Mam takie uczucie,
jakbym odpyn. Moliwe, e gdybym nie by wynalazc i wykonywa jakie
rutynowe czynnoci, spdzabym w domu wicej czasu i powicabym
rodzinie wicej uwagi. Moe wic ludzie, ktrzy nie lubi swej pracy, bardziej
kochaj dom.
Wiele jest prawdy w tym spostrzeeniu, i to z prostej przyczyny. Wiemy ju
przecie, e nie dysponujemy dowoln iloci uwagi, lecz naley ona do
ograniczonych zasobw. Jeli jeden cel pochania ca nasz energi
psychiczn, nie wystarcza jej na nic innego. Trudno jednak o szczcie, gdy
zaniedbuje si ktrkolwiek ze sfer ycia. Wielu polubionych swej pracy" ma
tego wiadomo i znajduje rozwizanie albo w wyborze wyrozumiaego
wspmaonka, albo w nader ostronym gospodarowaniu wasn uwag.
Linus Pauling postawi kiedy t kwesti otwarcie: Poszczcio mi si, myl,
bo moja ona zarwno obowizki yciowe, jak i yciowe przyjemnoci wizaa
zawsze z rodzin, czyli z mem i dziemi. Uwaaa, e najlepszym wkadem w
nasze wsplne ycie bdzie pilnowanie, abym nie musia si troszczy o adne
sprawy zwizane z prowadzeniem domu; e powinna wszystkim tak
pokierowa, abym cay swj czas mg powici pracy. Lecz niewielu ludzi - a
zwaszcza kobiet -mogoby powiedzie, e im dopisao takie samo szczcie.
Bardziej realistycznym rozwizaniem jest poszukiwanie rwnowagi
pomidzy korzyciami pyncymi z sensownej pracy i udanych zwizkw.
Chocia wszyscy deklaruj, e rodzina jest w ich yciu najwaniejsza, bardzo
nieliczni - a odnosi si to zwaszcza do mczyzn potwierdzaj to swoim
postpowaniem. Co prawda, wikszo onatych mczyzn ywi przekonanie, i
cae swe ycie powica rodzinie, i z materialnego punktu widzenia moe tak
nawet by w istocie. Lecz lodwka pena jedzenia i dwa samochody w garau to
jeszcze nie wszystko, czego potrzeba, aby rodzina funkcjonowaa prawidowo.
Grup ludzi wi ze sob dwa rodzaje energii: energia materialna, ktrej
dostarcza poywienie, ogrzewanie, zabiegi pielgnacyjne i pienidze, oraz
70
energia psychiczna, pochodzca od ludzi, ktrzy wzajemnie powicaj sobie
uwag. Jeli rodzice i dzieci nie maj wsplnych pogldw, uczu, zaj,
wspomnie i marze, jedyn racj bytu ich wzajemnych stosunkw staje si
sfera materialna. Taka rodzina istnie bdzie jako jedno tylko na
najprymitywniejszym poziomie.
Zdumiewajce, e wielu ludzi po prostu nie chce tego zauway. Do
najpowszechniejszych chyba naley pogld, e rodzina z powodzeniem da
sobie rad, jeli jej potrzeby materialne bd zaspokojone - stanie si
wwczas penym harmonii, ciepym, bezpiecznym i niezawodnym azylem w
zimnym i niebezpiecznym wiecie. Tymczasem na porzdku dziennym s
mczyni czterdziestoparo, pidziesicioletni, ktrzy nie posiadaj si ze
zdumienia, kiedy nagle porzucaj ich ony, a dzieci wpadaj w powane
tarapaty. A przecie oni zawsze kochali rodzin! Powicali ca sw energi,
aby j uszczliwi! To prawda, e nigdy nie mieli wicej ni par minut
dziennie na rozmow, ale przecie nie mogli postpowa inaczej, przy tych
wszystkich obowizkach zawodowych...
Zwykle zakadamy, e aby osign sukces zawodowy, trzeba ogromnych i
nieustannych nakadw myli i energii. Stosunki rodzinne natomiast to co
naturalnego, co wymaga niewielkiego wysiku psychicznego. Wspmaonek
nie przestanie ci wspiera, dzieci nie przestan zwraca na ciebie - w
mniejszym lub wikszym stopniu -uwagi, i dzieje si tak tylko dlatego, e tak
powinno by w rodzinie. Ludzie interesu wiedz, e nawet najlepiej
prosperujce przedsibiorstwo wymaga cigej troski, poniewa zarwno
warunki zewntrzne, jak i wewntrzne nie s niezmienne i naley si do nich
nieustannie dostosowywa. Czynnikiem staym jest natomiast entropia, jeli
si o przedsibiorstwo nie dba, szybko przestanie ono istnie. Ci sami ludzie
s jednak zwykle przekonani, e rodzina funkcjonuje inaczej - entropia si jej
nie ima i uodporniona jest na wszelkie zmiany.
Taki pogld mia pewne uzasadnienie w przeszoci, kiedy spoiwem rodziny
byy wizy zewntrzne, w postaci nadzoru spoecznego, oraz wewntrzne -
przekonania religijne i etyczne. Niewtpliw korzyci pync ze zwizkw
kontraktowych" jest to, e przez sw przewidywalno pozwalaj
zaoszczdzi niemao energii psychicznej -wykluczaj istnienie zrnicowa-
nych moliwoci oraz konieczno cigych negocjacji. W czasach, kiedy
maestwa zawierano doywotnio, nie trzeba byo si stara o ich
podtrzymanie. Dzi, kiedy spjno rodziny staa si spraw osobistego
wyboru, nie zdoa ona przetrwa bez regularnych zastrzykw energii
psychicznej.
Rodzina nowego typu moe si okaza bardzo niestabilna, jeli nie
zapewnia swym czonkom istotnych korzyci. Jeli kontakty rodzinne s
rdem uczucia przepywu, w interesie wszystkich czonkw ley ich
podtrzymywanie. Poniewa jednak na temat rodziny tak wiele przyjmuje si
z gry za oczywiste, niewielu ludzi nauczyo si, jak przeksztaci dawne
wizy, oparte na zewntrznych zobowizaniach, w nowe, oparte na radoci
jakiej dostarczaj. Kiedy rodzice wracaj wyczerpani po pracy do domu,
spodziewaj si, e przebywanie z rodzin bdzie dla nich bezproblemowym,
odprajcym i dodajcym si przeyciem. Tymczasem czerpanie zadowolenia z
kontaktw rodzinnych wymaga rwnie wysokich umiejtnoci jak kada inna
skomplikowana czynno.
Kanadyjski pisarz Robertson Davies tak wyjania powody, dla ktrych
jego maestwo - trwajce ju pidziesit cztery lata - zawsze byo dla niego

71
tak bardzo satysfakcjonujce: W naszym maestwie bardzo szczegln rol
odegra Szekspir. Jego twrczo bya dla nas niezgbionym rdem cytatw,
artw i aluzji. Myl, e mi si poszczcio, bo jest nam bardzo dobrze ze
sob. Nasz zwizek zawsze by czym w rodzaju przygody i jak dotd nie
dotarlimy jeszcze do jej kresu. Wci duo ze sob rozmawiamy i prosz mi
wierzy, e rozmowa jest w maestwie waniejsza od seksu.
Robertson Davies i jego ona dzielenie uczucia przepywu zawdziczaj
wsplnemu zamiowaniu do literatury oraz wiedzy na jej temat. Ale przecie
zamiast Szekspira tym czym" mogoby by cokolwiek innego. Pewna para
po szedziesitce tchna w swj zwizek nowe ycie dziki wsplnym
startom w maratonach; innym udao si to dziki podrom, uprawianiu
ogrdka czy hodowli psw. Kiedy ludzie darz si nawzajem uwag, albo
wsplnie si czym zajmuj, rosn ich szans na przeywane wsplnie
uczucie przepywu, to za spaja rodzin.
Wychowywanie dzieci powinno by jednym z najbardziej
satysfakcjonujcych dowiadcze wyciu; nie stanie si tak jednak, jeli nie
podejdzie si do niego z tak sam uwag, z jak podchodzimy do sportu czy
dziaalnoci artystycznej. W opracowaniu na temat macierzystwa jako rda
uczucia przepywu Maria Allison i Margaret Carlisle Duncan przedstawiy kilka
przykadw na to, jak energia psychiczna skierowana na rozwj dziecka moe
napeni rodzicielstwo radoci. Oto, jak jedna z matek opisuje momenty
dajce jej uczucie przepywu: ...kiedy pracuj z crk; kiedy ona odkrywa co
nowego. Nowy przepis na ciasteczka, ktre sama upieka, jaka praca
plastyczna, ktr sama wykonaa i jest z niej dumna. Czytanie jest jedn z jej
prawdziwych pasji i czsto robimy to razem. Ona czyta, a ja sucham, albo ja
czytam, a ona sucha, i wtedy zdarza si, e mam poczucie oderwania si od
reszty wiata, cakowicie pogram si w tym, co robi...
Aby przey owe proste rodzicielskie radoci, trzeba zainwestowa uwag i
dowiedzie si, z czego dziecko jest dumne i czym si pasjonuje; nastpnie
trzeba powici jeszcze wicej uwagi, eby dzieli z nim te zainteresowania.
Jedynie wwczas, gdy istnieje harmonia pomidzy deniami uczestnikw
jakiego dziaania, kiedy wszyscy wkadaj energi psychiczn we wsplny cel,
bycie razem staje si prawdziw przyjemnoci. To samo odnosi si do
wszystkich innych typw interakcji. Na przykad kiedy mamy powody sdzi,
e jestemy doceniani, satysfakcja z wykonywanej pracy jest zazwyczaj spora;
jednoczenie najwikszym rdem stresu w pracy jest przewiadczenie, e nikt
nie wykazuje zainteresowania wspieraniem naszych de. Tarcia midzy
wsppracownikami, brak umiejtnoci porozumiewania si z przeoonymi i
podwadnymi s zmor wikszoci miejsc pracy. Korzenie midzyludzkich
konfliktw tkwi czsto w zbytniej trosce o samego siebie oraz nieumiejtnoci
wsuchania si w potrzeby innych. Przykro patrze, jak ludzie nagminnie nisz-
cz swe zwizki, bo nie chc dostrzec, e najlepiej przysuyliby si wasnym
interesom, gdyby pomagali innym w osigniciu ich celw.
Bohaterem amerykaskiej kultury masowej jest czowiek bezwzgldny,
nastawiony na rywalizacj i wyposaony w ogromne ego. Niestety, niektrzy
czoowi przedsibiorcy i waciciele wielkich firm znakomicie przystaj do tego
wizerunku. Pocieszajce jednak, e agresywny egoizm nie jest jedyn drog
do sukcesu. W wikszoci stabilnych i dobrze zarzdzanych firm kierownictwo
na og promuje takich pracownikw, ktrzy nie skupiaj si wycznie na
osobistych osigniciach, lecz cz swej energii psychicznej kieruj na

72
realizacj celw wsplnych. Tacy szefowie maj wiadomo, e jeli szczyt
hierarchii opanuj pazerni egoici, ostatecznie ucierpi na tym przedsibiorstwo
jako cao.
Keith jest jednym z wielu znanych mi menederw, ktrzy przez cae lata
starali si usilnie zrobi na swoich przeoonych jak najlepsze wraenie, aby
otrzyma awans. Pracowa po siedemdziesit i wicej godzin tygodniowo,
nawet kiedy wiedzia, e nie jest to konieczne. Zaniedbywa tym samym
rodzin i wasny rozwj. Aby zwikszy przewag nad innymi, gromadzi na
swym koncie wszelkie zasugi pynce z wasnych osigni, nawet jeli
wizao si to ze stawianiem w niekorzystnym wietle przeoonych czy
kolegw. Jednak pomimo tych wysikw wci pomijany by przy awansach.
W kocu sam zrezygnowa z picia si na szczyt i postanowi gdzie indziej
szuka zadowolenia. Wicej czasu zacz spdza z rodzin, znalaz sobie
hobby, zaangaowa si w dziaalno spoeczn. Poniewa ju si tak bardzo
nie stara przypodoba, jego zachowanie w pracy zmienio si -by swobodniej-
szy, mniej egoistyczny, bardziej obiektywny. Zacz funkcjonowa jak
prawdziwy kierownik, ktry dobro firmy stawia ponad wasnymi korzyciami.
Teraz dopiero zrobi wraenie na zarzdzie, bo takich wanie ludzi potrzeba
u steru. I tak, wkrtce po tym, jak przestaa zera go ambicja, Keith
awansowa. Jego przypadek nie naley wcale do rzadkoci - zwykle, aby
powierzono nam kierownicze stanowisko, musimy wykaza si dbaoci nie
tylko o wasne interesy, lecz take o interesy innych.
Dobre stosunki w pracy s niezmiernie istotne, ale jako ycia zaley
rwnie od niezliczonych kontaktw z ludmi, ktre nawizujemy poza prac.
Rzecz jest o wiele bardziej skomplikowana, ni si z pozoru wydaje. Ilekro
zatrzymujemy si, aby z kim porozmawia, zuywamy pewn ilo energii
psychicznej, naraajc si jednoczenie na to, e zostaniemy zignorowani,
omieszeni lub wykorzystani. Wikszo kultur wypracowuje okrelone wzorce
zachowa, uatwiajce kontakty spoeczne. W spoecznociach, w ktrych
znaczc rol odgrywaj wizy pokrewiestwa, arty ze szwagierk mog
uchodzi za co zwyczajnego, niedopuszczalna natomiast moe by rozmowa z
teciow. W tradycyjnych, zhierarchizowanych kulturach, takich jak na
przykad staroytne Chiny, skomplikowane rytuay powita oraz powszechnie
obowizujce formy prowadzenia konwersacji zapewniay ludziom moliwo
komunikowania si bez marnowania czasu na obmylanie, co i jak w danych
okolicznociach powiedzie. Amerykanie do perfekcji doprowadzili umiejtno
prowadzenia bahej rozmowy, pasujcej do naszego z natury mobilnego i
demokratycznego spoeczestwa; nasza powierzchowna serdeczno jest jed-
nak nie mniej sformalizowana ni rytuay afrykaskich plemion. Korzy z
rozmowy z inn osob polega na nauczeniu si czego nowego -albo w
dziedzinie wiedzy, albo w dziedzinie uczu. Wymaga to od obu stron
koncentracji na procesie porozumiewania si, do tego za niezbdne s
nakady energii psychicznej, niechtnie przez nas trwonionej. Autentyczne
uczucie przepywu pynce z rozmowy jest jedn z gwnych atrakcji naszego
ycia.
Tajemnic nawizania udanej konwersacji wcale nie trudno zgbi.
Pierwszy krok to ustalenie, jakie s cele naszego rozmwcy - czym si
interesuje lub zajmuje, co udao mu si osign lub do osignicia czego
zmierza. Jeli ktra z tych sugestii wydaje si warta wykorzystania, kolejny
73
krok to wczenie wasnego dowiadczenia i wiedzy do tematu
wprowadzonego przez rozmwc - bez prb zmonopolizowania rozmowy.
Udana rozmowa przypomina jam session, podczas ktrego jeden z muzykw
zaczyna gra znany motyw, inni go podchwytuj i wprowadzaj spontanicznie
nowe pomysy, i tak powstaje cakiem nowa, ekscytujca kompozycja.
Jeli praca i zwizki z innymi ludmi potrafi da nam uczucie
przepywu, jako naszego codziennego ycia niewtpliwie ulegnie poprawie.
Nie mona tu jednak liczy na jakie sztuczki czy drog na skrty. Aby
osign wspaniae ycie, trzeba si prawdziwie zaangaowa w jego
przeywanie - nie przepuszczajc adnej okazji, nie zaniedbujc rozwoju
wasnych moliwoci. Uporzdkowanie wasnego wntrza, ktre dopiero czyni
to wszystko moliwym, bdzie tematem nastpnego rozdziau.

Osobowo autoteliczna

Gdy nie ma innych rnic, ycie wypenione zajciami dajcymi uczucie

przepywu jest wicej warte ni takie, ktre upywa na biernej konsumpcji.
Pewna kobieta, zapytana, czym jest dla niej kariera, powiedziaa: Absolutnym
pogreniem si w tym, co si robi, i tak wielk z tego czerpan przyjemnoci,
e nie chce si robi nic innego. Nie wyobraam sobie, jak ludzie mog w ogle
y, jeli czego takiego nie dowiadczaj... A historyk C. Vann Woodward we
wstpie do swej ksiki powiconej przemianom amerykaskiego Poudnia
napisa: To mnie interesuje. Jest dla mnie rdem satysfakcji. Osign co,
co si uwaa za istotne. Bez takiej wiadomoci czy motywacji ycie,
przynajmniej dla mnie, byoby mde i daremne. Nie chciabym nawet
sprbowa takiego ycia-kompletnego prnowania, kiedy nie ma nic do
roboty, nic, czym warto by si zaj. Taka sytuacja wydaje mi si do
rozpaczliwa.
Gdy potrafimy podchodzi do ycia z takim wanie zaangaowaniem i
entuzjazmem, moemy uzna, e stalimy si osobowoci autoteliczna. Sowo
autoteliczny" to poczenie dwch greckich sw: auto, czyli jaitelos - cel.
Czynno autoteliczna" to czynno wykonywana dla niej samej, gdy gwnym
celem dziaania jest ono samo. Jeli na przykad rozegram parti szachw dla
przyjemnoci, gra bdzie dla mnie przeyciem autotelicznym; jeli robi to
samo dla pienidzy albo by poprawi sw lokat w midzynarodowym rankingu,
gra staje si czynnoci egzoteliczn, czyli motywowan z zewntrz. Mianem
osobowoci autotelicznej okrela si kogo, kto rozmaite zadania wykonuje
wanie dla nich samych, nie za po to, aby osign jakie odlege, zewntrzne
cele.
Nikt nie jest, oczywicie, osobowoci w peni autoteliczna, poniewa
wszyscy musimy - czy to z poczucia obowizku, czy z koniecznoci -
wykonywa pewne czynnoci, nawet jeli nie mamy na nie ochoty. Istnieje
jednak pewna gradacja -od ludzi, ktrzy niemal nigdy nie maj poczucia, i
wykonywane przez nich czynnoci s warte zachodu dla samych siebie, po ta-
kich, ktrzy s przekonani, i niemal wszystko, czego dotkn, ma sw wasn
wag i warto. Ich wanie okrelam mianem osobowoci autotelicznych".
Tacy ludzie potrzebuj niewielu dbr materialnych, nie maj te wielkich
potrzeb w sferze rozrywki, wygd, wadzy czy sawy. To, co robi, jest dla nich
samo w sobie satysfakcjonujce. Potrafi dowiadcza uczucia przepywu w
pracy, w yciu rodzinnym, w kontaktach z innymi ludmi, podczas jedzenia, a
nawet w samotnoci, gdy nie maj nic do roboty. W zdecydowanie mniejszym
74
ni inni stopniu zaleni s od okolicznoci zewntrznych, wszystkiego, co dla
reszty ludzi jest niezbdnym bodcem, czynnikiem motywujcym do dalszego
ycia, wypenionego mdymi i bezsensownymi, rutynowymi zajciami. Ludzie
autoteliczni ciesz si te wiksz autonomi i niezalenoci, poniewa nie
mona nimi atwo manipulowa za pomoc grb czy obietnic. Jednoczenie,
zanurzeni w sam nurt ycia, bardziej ni inni angauj si w otaczajc ich
rzeczywisto.
Jak mona sprawdzi, czy kto jest osobowoci autoteliczna? Najlepszym
sposobem jest obserwowa go przez duszy czas w wielu rnych sytuacjach.
Typowe testy, stosowane zwykle przez psychologw, nie s tu miarodajne,
choby dlatego, e doznanie przepywu naley do tak subiektywnych
dowiadcze, i stosunkowo atwo jest udziela faszywych odpowiedzi. Lepsze
byyby w tym celu obszerny wywiad lub ankieta, osobicie jednak nad te
metody przedkadam pomiary bardziej porednie. Przyjlimy wczeniej
(wynika to z teorii), e ludzie dowiadczaj przepywu w sytuacjach wysokich
wymaga, ktrym towarzysz rwnie wysokie umiejtnoci. Jednym zatem ze
sposobw na ustalenie, czy kto wykazuje cechy osobowoci autotelicznej , jest
obliczenie - na podstawie MPD -jak czsto w cigu tygodnia zdarzaj si tej
osobie takie sytuacje. Z zebranych przez nas danych wynika, e istniej za-
rwno ludzie, ktrzy tak klasyfikuj 70 procent wiadomie przeywanego
czasu, jak i tacy, ktrym podobne dowiadczenia zajmuj go niespena 10
procent.
Przyjlimy, e ci pierwsi s bardziej autoteliczni" ni drudzy.
Takie zaoenie pozwala obserwowa, na czym polegaj rnice pomidzy
ludmi, ktrzy czsto przeywaj dowiadczenia autoteliczne, i tymi, ktrym
si to zdarza nader rzadko. W jednym z bada dwustuosobow grup wybitnie
utalentowanych nastolatkw podzielilimy na dwie czci - w jednej znalazo
si pidziesit osb, u ktrych stwierdzono w cigu tygodnia najwiksz
czstotliwo wystpowania sytuacji sprzyjajcych doznawaniu uczucia
przepywu (grupa autoteliczna - grne" 25 procent), w drugiej za -
pidziesit osb, u ktrych ten sam parametr mia najnisz warto (grupa
nieautoteliczna - dolne" 25 procent). Zadalimy sobie pytanie, czy ci modzi
ludzie rni si sposobem wykorzystania czasu? Najistotniejsze rnice
pomidzy obiema grupami pokazane zostay na wykresach 4.1. i 4.2. Kady z
autotelicznych nastolatkw powica nauce przecitnie 11 procent swego
czasu, czyli o 5 procent wicej ni czonek grupy przeciwnej. A poniewa
kademu punktowi procentowemu odpowiada w przyblieniu jedna godzina,
mona przyj, e autoteliczny nastolatek uczy si przez jedenacie godzin w
tygodniu, podczas gdy jego kolega (lub koleanka) z przeciwnego kraca
kontinuum autote-Iicznoci-tylko5.
Podobne rnice pojawiay si przy hobby, ktremu osoby z pierwszej
grupy powicay niemal dwukrotnie wicej czasu (6 wobec 3,5 procent), oraz
przy zajciach sportowych (2,5 do 1 procenta). Jedynym typem aktyw-

75
Procent czasu przeznaczonego na rne zajcia przez nastolatki z
grupy autotelicznej

Procent czasu przeznaczanego na rne zajcia wykres 4.2. przez

nastolatki z grupy nieautotelicznej

-noci, dla ktrego stwierdzono zaleno przeciwn, byo ogldanie telewizji

-osoby nieautoteliczne oddaway si temu zajciu prawie dwukrotnie czciej
(odpowiednio 15,2 i 8,5 procenta). Bardzo podobne i rwnie interesujce
wyniki przynioso kolejne badanie, przeprowadzone na reprezentatywnej
prbie amerykaskich nastolatkw, w ktrym porwnano dwiecie dwie osoby
o predyspozycjach autotelicznych z tak sam liczb osb nie wykazujcych
podobnych predyspozycji. Okazuje si zatem, e niewtpliwym wyznacznikiem
autotelicznoci jest sposb spdzania wolnego czasu. Bierny wypoczynek i
baha rozrywka nie daj zbyt wielu okazji do wykazania si wasnymi umiej-
tnociami. Czowiek uczy si dowiadcza uczucia przepywu poprzez
uczestnictwo w dziaaniach, ktre ze swej natury s jego rdem, czyli w
pracy umysowej oraz w aktywnych formach wypoczynku.
Ale czy rwnie jako dowiadcze modych ludzi o osobowoci
autotelicznej jest wysza ni jako dowiadcze ich rwienikw? W kocu to,
e podejmuj oni wiksze wyzwania, dzieje si niemal na mocy definicji -wszak
okrelilimy osob autoteliczn jako tak, ktra stara si sprosta trudnym
wyzwaniom. Zasadnicze pytanie powinno zatem brzmie nastpujco: Czy
czste znajdowanie si w sytuacjach wywoujcych uczucie przepywu
rzeczywicie wpywa na jako subiektywnego przeywania dowiadcze?
Odpowied na tak sformuowane pytanie jest twierdzca. Za ilustracj niech
posuy wykres 5.1., prezentujcy dane uzyskane w cigu tygodnia od dwch
dwustudwuosobowych grup modziey ze szk rednich, a dotyczce

76
Jako dowiadcze w trakcie pracy lub nauki podczas trwajcego
tydzie badania MPD

Dane pochodz z bada nad 202-osobow grup modziey autotelicznej i

rwnoliczn grup modziey nieautotelicznej.

przey zwizanych z nauk i prac zarobkow. Wynika z niego, e w trakcie

wykonywania tego typu zaj pierwsza grupa wykazuje znacznie wysz
koncentracj ni druga, charakteryzuj e si lepsz samoocen oraz postrzega
swoje zajcie jako dalece istotniejsze dla osigania przyszych celw; nie
stwierdza si natomiast wielkich rnic pod wzgldem czerpanej z zaj
przyjemnoci czy poczucia szczcia.

Jako dowiadcze w chwilach powiconych aktywnemu

wypoczynkowi podczas siedmiodniowego badania MPD

Dane pochodz z bada nad 202-osobow grup modziey autotelicznej i

rwnoliczn grup modziey nieautotelicznej.

77
 Jak mona by skomentowa wyniki bada dotyczcych samopoczucia w
trakcie aktywnego wypoczynku, ktre prezentuje wykres 5.2.? Przede
wszystkim, jak mona si byo spodziewa, obu grupom wypoczynek
dostarcza wicej przyjemnoci i poczucia szczcia ni praca czy nauka;
jednoczenie stwierdza si niszy poziom koncentracji, a poczucie, e
wykonywane czynnoci maj znaczenie dla realizacji przyszych celw, jest
znacznie sabsze. Rnice pomidzy obiema grupami, za wyjtkiem poczucia
szczcia, s istotne statystycznie. Modzie autoteliczna odznacza si
wyszym poziomem koncentracji, lepsz samoocen, czerpie ze swej
dziaalnoci wiksz przyjemno i dostrzega zwizek pomidzy aktualnie
wykonywanymi czynnociami a realizacj przyszych zamierze. Wszystko
wic si tutaj zgadza, z wyjtkiem jednego - problemu: dlaczego ludzie ci nie
czuj si szczliwsi?
Dziesiciolecia bada z wykorzystaniem MPD nauczyy mnie, e wasna
ocena poczucia szczcia nie jest najlepszym wskanikiem jakoci ycia.
Niektrzy ludzie twierdz, e czuj si szczliwi, chocia nie lubi swojej
pracy, ich ycie rodzinne waciwie nie istnieje, a wikszo dnia upywa im na
bezsensownych zajciach. My, ludzie, jestemy istotami bardzo odpornymi i
najwyraniej potrafimy broni si przed smutkiem, nawet jeli wszystko nas ku
niemu popycha. Jeli nie moglibymy powiedzie, e cho troszeczk czujemy
si szczliwi, jaki sens miaoby dalsze trwanie? Osoby autoteliczne
niekoniecznie s szczliwsze od innych, lecz angauj si w bardziej zoone
dziaania i dziki temu osigaj lepsze samopoczucie. Aby mie udane ycie,
nie wystarczy jednak czu si szczliwym. Rzecz w tym, by mie poczucie
szczcia podczas wykonywania czynnoci, ktre wymagaj mobilizacji
wszystkich naszych umiejtnoci, sprzyjaj naszemu rozwojowi i
wykorzystaniu naszych moliwoci. Jest to wane zwaszcza w dziecistwie i w
okresie dojrzewania - mao prawdopodobne, by mody czowiek, ktry czuje
si szczliwy, gdy nic nie robi, wyrs w przyszoci na czowieka
zadowolonego z ycia.
Kolejnym ciekawym odkryciem jest fakt, e w porwnaniu z innymi osoby
autoteliczne duo wicej czasu spdzaj na kontaktach z rodzin - rednio
cztery godziny tygodniowo. Powoli zaczynamy zatem rozumie, dziki czemu
tacy ludzie potrafi polubi wszystko, czym si zajmuj. Rodzina zdaje si
peni rol wzgldnie bezpiecznego rodowiska, w ktrym dziecko moe
miao eksperymentowa, zanadto si nie kontrolujc, bez nastawienia na
obron czy rywalizacj. Amerykaski model wychowania kadzie nacisk na
ksztatowanie u dzieci, od najmodszych lat, niezalenoci: im wczeniej mody
czowiek opuci dom - zarwno w sensie fizycznym, jak i emocjonalnym - tym
wczeniej osignie dojrzao. Wczesna dojrzao niekoniecznie jednak jest
czym korzystnym - przedwczenie pozostawieni samym sobie, modzi ludzie
czsto trac poczucie bezpieczestwa i przyjmuj postaw obronn. Mona
waciwie pokusi si o stwierdzenie, e im bardziej skomplikowany jest wiat
dorosych, w ktrym mody czowiek musi znale sobie miejsce, tym duej
trwa u niego okres zalenoci, niezbdny, aby naleycie przygotowa si na
spotkanie z dojrzaoci. Oczywicie, ta spoeczna neotenia"* ma racj bytu
jedynie wwczas, gdy rodzina jest pewn zoon caoci, zapewniajc
jednostce zarwno stymulacj, jak i wsparcie. W przypadku rodziny patolo-
gicznej dziecko wrcz straci, jeli pozostanie od niej uzalenione

78
* W embriologii terminem neotenia okrela si przeduony okres rozwoju
ludzkich dzieci w stosunku do tego, co jest norm u innych naczelnych i,
szerzej, u ssakw. Uwaa si, i jest on konsekwencj spoecznych bardziej ni
biologicznych uwarunkowa rozwoju ludzkiego ukadu nerwowego. O neotenii
spoecznej mwi dla wyrnienia skonnoci czci modych ludzi do
wykorzystywania, najduej jak to moliwe, opieki ze strony rodziny.

Jeli w ogle istnieje co takiego, co wyrnia jednostki autoteliczne

spord innych osb, to wraenie, e ich zasoby energii psychicznej s
niewyczerpywalne. Chocia ludzie tacy wcale nie dysponuj wiksz
pojemnoci uwagi", baczniej obserwuj wszystko, co si wok nich dzieje,
wicej zauwaaj i bardziej skonne s powici uwag rnym rzeczom
dla nich samych, nie oczekujc niczego w zamian. Wikszo z nas
oszczdnie gospodaruje uwag, skpo j wydzielajc jedynie na sprawy
wane i istotne; interesujemy si tylko tym, co moe si przyczyni do po-
prawy naszego dobrostanu. Obiektem najgodniejszym zainwestowania naszej
energii psychicznej jestemy my sami oraz inni ludzie i sprawy, ktre
przysporz nam materialnych lub emocjonalnych korzyci. W efekcie nie
pozostaje nam ju wiele uwagi, ktr moglibymy skierowa na udzia w
sprawach tego wiata, na zdziwienie, uczenie si czego nowego, empati, na
wzniesienie si ponad poziom wytyczony nam przez nasz wasny
egocentryzm.
Czowiek o osobowoci autotelicznej mniej przejmuje si sob samym,
dziki czemu ma wicej energii psychicznej, by dowiadcza ycia. Kelly, jedna
z nastolatek czsto opisujcych sytuacje, w ktrych wysokim wymaganiom
towarzysz wysokie umiejtnoci, tym rni si od swych rwieniczek, e
nie spdza caego dnia na rozmylaniach o chopakach, zakupach w centrum
handlowym czy zdobywaniu lepszych ocen. Pasjonuje si natomiast mitologi i
sama siebie nazywa celtyck studentk". Trzy popoudnia w tygodniu
powica na prac w muzeum, gdzie pomaga przy segregowaniu i
klasyfikowaniu eksponatw. Przyjemno sprawiaj jej nawet najbardziej
prozaiczne zajcia, takie jak chociaby ukadanie wszystkiego w
przegrdkach i tym podobne czynnoci", a take baczne ledzenie
wszystkiego, co si dzieje wok, i uczenie si. Nie mniejsz frajd s dla niej
spotkania z przyjacimi, z ktrymi prowadzi po lekcjach dugie dyskusje o
religii i yciu. Nie oznacza to wcale, e ma skonnoci do altruizmu czy usuwania
si w cie. Zainteresowania tej dziewczyny s przejawem jej wasnej
indywidualnoci, a jednoczenie wida u niej autentyczne zaangaowanie o
charakterze autotelicznym.
Jednostki twrcze te s zwykle autoteliczne, swe osignicia za
zawdziczaj pewnej nadwyce energii psychicznej, ktr mog zainwestowa
nawet w pozornie do przyziemne sprawy. Neuropsycholog Brenda Milner,
opisujc swj stosunek do pracy, jest wyrazicielk pogldw wielu uczonych i
artystw, ktrzy w swoich dziedzinach wiedzy przecieraj szlaki postpu:
Uwaam, e nale do ludzi, ktrzy z jednakowym zapaem podchodz do
wszystkiego, czym si zajmuj, poniewa kade nowe odkrycie, nawet to
najmniejsze, jest w momencie jego dokonywania czym podniecajcym. A
historyk Natalie Davies tak wyjania, w jaki sposb wybiera zagadnienia, nad

79
ktrymi bdzie pracowa: C, najpierw ogarnia mnie wielka ciekawo. Jaki
problem nie daje mi spokoju (...) w jakim momencie wydaje si niezmiernie
ciekawy (...) Czasem nie mam pojcia, jak bardzo si w co angauj, wiem
tylko, e powoduje mn ciekawo i przyjemno, jak z tego mam.
Wynalazca Frank Offher, ktry w wieku osiemdziesiciu jeden lat przerzuci
swe zainteresowania z silnikw odrzutowych i aparatury do EEG na fizjologi
komrek wosa, jest doskonaym przykadem pokory, z jak osobowoci
autoteliczne podchodz do tajemnic ycia, nawet tych z pozoru najmniej
istotnych. Ja po prostu uwielbiam rozwizywa problemy! Czy to bdzie
odnalezienie przyczyny, dla ktrej nie dziaa zmywarka do naczy albo
samochd, czy funkcjonowanie komrki nerwowej, czy wreszcie cokolwiek
innego. Teraz pracuj z Peterem nad aktywnoci komrek wosa i, c, to
takie ciekawe. Niewane, co to za problem. Jeli mog go rozwiza, to jest to
przyjemno. To nie lada frajda rozwizywa problemy, czy nie? Czy nie to
wanie jest wyciu najciekawsze? -to jego sowa.
Te sowa doskonale pokazuj, e aktywno osb autotelicznych nie
ogranicza si do pasywnej refleksji. Istotn jej czci jest denie do
zrozumienia albo -gdy kto, tak jak Ofmer, jest wynalazc - do rozwizania
problemu. Wane jest za, e jest to ciekawo bezinteresowna; innymi
sowy, nie suy li tylko realizacji wasnych celw. Dopiero gdy nasza uwaga
uwolni si, przynajmniej w pewnym stopniu, od koncentracji na wasnych
deniach i ambicjach, mamy szans dostrzec otaczajc nas rzeczywisto w
jej penej krasie.
Wydaje si, e niektrym ludziom ta nadwyka energetyczna dana jest
ju we wczesnym okresie ycia. S ludzie, ktrzy ju od dziecka interesuj si
wszystkim, co znajdzie si w zasigu ich zmysw. Wynalazca Jacob Rabinw,
ktry spdzi dziecistwo w prowincjonalnym chiskim miasteczku, po raz
pierwszy zobaczy automobil, gdy mia siedem lat. Opowiada, e od razu
wczoga si pod mask, aby zobaczy, w jaki sposb silnik porusza koami, a
pniej w domu wycina z drewna przekadni i wa rozrzdu. Ze wspomnie
Linusa Paulinga rwnie wyania si obraz dziecistwa typowego dla
jednostek wybitnie twrczych: Kiedy miaem jedenacie lat, c, przede
wszystkim lubiem czyta. I przeczytaem wtedy mnstwo ksiek. W wieku
dziewiciu lat miaem ju za sob Bibli i,, O pochodzeniu gatunkw" Darwina.
Kiedy miaem lat dwanacie, a w szkole - w pierwszej klasie oglniaka -
wykadano nam histori staroytn, z przyjemnoci czytaem podrcznik,
take uporaem si z nim w cigu paru pierwszych tygodni, po czym zaczem
na wasn rk szuka innych materiaw na ten temat. Rok wczeniej zacz-
em zbiera owady i czyta ksiki z dziedziny entomologii. Jako dwunastolatek
zbieraem te mineray. Znalazem kilka agatw - niczego wicej nie udao mi
si wyszuka i rozpozna w dolinie Willamette - czytaem jednak ksiki na
temat mineralogii i przepisywaem z nich zestawienia waciwoci
poszczeglnych mineraw, takich jak twardo, kolor czy ykowanie. W rok
pniej, kiedy miaem at trzynacie, zainteresowaem si chemi. Bardzo
podniecia mnie wiadomo, e chemicy potrafi przemieni pewne
substancje w inne, o cakiem odmiennych waciwociach, choby taki wodr
dajcy w poczeniu z tlenem wod. Albo sd z chlorem, tworzce chlorek
sodu. Cakiem odmienne substancje z pierwiastkw, ktre - czc si - daj
zwizki chemiczne. Od tamtej pory wikszo czasu powicaem lepszemu
zrozumieniu chemii. A to oznacza lepsze zrozumienie wiata, istoty kosmosu.

80
 Warto zwrci uwag, e Pauling nie by cudownym dzieckiem, ktre
zadziwia starszych sw intelektualn byskotliwoci. Samodzielnie poda
ciekami swych zainteresowa - nie zauwaany i troch tylko wspomagany.
Punktem wyjcia dla jego dugiego i owocnego ycia bya determinacja, aby
uczestniczy w nim tak intensywnie, jak to tylko moliwe. Hazel Henderson,
ktra cae dorose ycie powicia zakadaniu organizacji dziaajcych na
rzecz ochrony rodowiska, takich jak Obywatelski Komitet na Rzecz Czystego
Powietrza, z pasj opisuje postaw radosnego zainteresowania, ktra cechuj e
takich ludzi: To jest tak, jakbym miaa pi lat, rozumiesz? Jakbym si wanie
obudzia, otworzya oczy, rozejrzaa wok i powiedziaa: ,,C to za
niesamowita wyprawa! Co si tu, u licha, dzieje? Gdzie jest w tym wszystkim
moje miejsce? "Nosz w sobie te pytania przez cae ycie. I wietnie mi z
tym! Dziki nim kady dzie jest wiey (...). Budzisz si co rano jakby u
progu dziea stworzenia.
Nie kady jednak jest w tak szczliwym pooeniu, e dysponuje rwnie
wielkimi nadwykami energii psychicznej jak Pauling czy Henderson.
Wikszo z nas posiada sztuk oszczdnego gospodarowania uwag, tak
by mc stawi czoo wszelkim bezporednim koniecznoci yciowym, na
interesowanie si za natur wszechwiata, naszym w nim miejscem, czy
wreszcie czymkolwiek innym, co nie zostanie zaksigowane po stronie
winien" w naszej wewntrznej ksidze rachunkowej, pozostaje ju zwykle
drobna resztka. Lecz gdyby nie taka bezinteresowna ciekawo, ycie nie
byoby wane. Bez niej nie byoby miejsca na zdziwienie, nowatorstwo,
niespodzianki, na przekraczanie granic wytyczonych przez nasze lki i
uprzedzenia. Jeli kto nie zdoa w dziecistwie wzbudzi w sobie
ciekawoci i zainteresowania, czemu nie sprbowa teraz, zanim bdzie za
pno na popraw jakoci ycia?
Teoretycznie realizacja takiego zamiaru jest do atwa, w praktyce
jednak bywa do trudna. Pierwszy krok sprowadza si do wyksztacenia
nawyku skupiania uwagi na wszystkim, cokolwiek si robi, na przykadaniu
si do wykonywanych zada i unikaniu inercji. Nawet najbardziej
mechaniczne czynnoci, jak zmywanie naczy, ubieranie si czy koszenie
trawnika, dostarcz nam wicej przyjemnoci, jeli przystpimy do nich tak,
jak przystpuje si do tworzenia dziea sztuki. Nastpnym krokiem jest
przesunicie codziennie czci energii psychicznej z biernych form wy-
poczynku lub z czynnoci, ktrych nie lubimy, na co nowego, czego dotd
nie prbowalimy, albo co lubimy robi, lecz z braku czasu rzadko mamy ku
temu okazj. Istniej dosownie miliony rzeczy potencjalnie ciekawych - do
zobaczenia, zrobienia, nauczenia si; nie staj si one jednak rzeczywicie
ciekawe, dopki nie powicimy im uwagi.
Wielu ludzi uzna t rad za bezuyteczn, poniewa ich czas ju teraz jest
tak wypeniony rozmaitymi zadaniami, e nie mog sobie pozwoli na adne
nowe, ciekawe zajcia. Niedostatek wolnego czasu sta si gwn bolczk
wspczesnoci. Czsto jednak staje si te wymwk, usprawiedliwieniem
braku kontroli nad wasnym yciem. Ile z tego, co robimy, jest naprawd
konieczne? Ile rozmaitych czynnoci udaoby si unikn, gdybymy zadali
sobie trud ustalenia hierarchii wanoci naszych zada, lepszej ich
organizacji i usprawnienia rutynowych czynnoci, ktre zamiecaj nasz
uwag? Rzecz w tym, e jeli pozwolimy, by czas przecieka nam przez palce,
wkrtce zabraknie nam go zupenie. Trzeba si nauczy mdrze nim gos-

81
podarowa -nie po to wszake, by osign w odlegej przyszoci bogactwo
czy bezpieczestwo, lecz aby si cieszy yciem -tu i teraz.

Czas jest tym, co musimy znale, aby mc rozwin nasze

zainteresowania i ciekawo wiata, niezbdny do radowania si yciem dla
niego samego. Innym, rwnie wanym czynnikiem jest umiejtno pano-
wania nad wasn energi psychiczn. Zamiast czeka, a nasz uwag
pobudzi jaki zewntrzny bodziec lub wyzwanie, powinnimy nauczy si
wiadomie j koncentrowa. Umiejtno ta, ze wzgldu na ptl informacji
zwrotnej, czyli wzajemne oddziaywanie pomidzy relacjami przyczynowo-
skutkowymi a wzmocnieniem, wiele ma wsplnego z zainteresowaniem. Jeli
kto si czym interesuje, si skupia na tym uwag, a jeli kto si na
czym skupia, to cakiem moliwe, e si tym zainteresuje.
Wiele rzeczy, ktre wydaj si nam interesujce, nie jest takimi ze swej
natury, lecz jedynie dlatego, e zadalimy sobie trud skupienia na nich
uwagi. Dopki nie zaczniemy kolekcjonowa owadw czy mineraw, nie
pobudzaj one zbytnio naszej wyobrani. Podobnie dzieje si ze stosunkiem
do innych ludzi, dopki nie poznamy ich ycia i myli. Udzia w maratonach
czy wspinaczkach grskich, partia bryda czy dramaty Racine'a to zajcia
nudne dla wszystkich z wyjtkiem tych, ktrzy powicili im wystarczajco
wiele uwagi, aby uwiadomi sobie ich mistern zoono. Kiedy skupiamy
si na jakimkolwiek wycinku rzeczywistoci, otwiera si przed nami wachlarz
praktycznie niezliczonych moliwoci dziaania - zarwno w sensie fizycznym,
jak umysowym i emocjonalnym - czekajcych tylko, abymy wyprbowali
nasze umiejtnoci. Nie ma nigdy dobrego usprawiedliwienia dla nudy.
Panowanie nad wasn uwag oznacza panowanie nad tym, co
przeywamy, a co za tym idzie -nad jakoci ycia. Informacja dociera do
wiadomoci tylko wtedy, gdy si o to postaramy. Uwaga dziaa jak filtr po
midzy wydarzeniami zewntrznymi a naszym ich dowiadczaniem. To, jakim
co jest dla nas stresem, zaley bardziej od stopnia opanowania uwagi ni od
tego, co nam si przydarza. Sia, z jak odczuwamy bl fizyczny, utrat
pienidzy czy towarzyski afront, zaley od iloci powicanej temu uwagi, od
tego, ile miejsca udzielimy jakiemu wydarzeniu w naszej wiadomoci. Im
wicej energii psychicznej skierujemy na to bolesne przeycie, tym
realniejsze si ono stanie i tym wikszy niead wprowadzi do naszej
wiadomoci. Zaprzeczanie, tumienie czy faszywa interpretacja nie wydaj
si jednak skutecznym rozwizaniem, wspomnienie zalega bowiem trujcym
osadem w zakamarkach naszego umysu, wysysajc energi niezbdn do
staego utrzymywania go pod powierzchni wiadomoci. Ju lepiej spojrze
cierpieniu prosto w oczy, zaakceptowa i uszanowa j ego obecno, by pniej,
jak najszybciej znale sobie jakie zajcie i skoncentrowa si na czym, co
sami wybralimy.
W badaniach nad ludmi bardzo poszkodowanymi w wyniku choroby lub
wypadku - niewidomymi lub sparaliowanymi - profesor Massimini i jego
zesp ustalili, e kilkoro spord nich nad wyraz szybko zdoao pogodzi si ze
sw tragedi, a nawet stwierdzio, e ich ycie w wyniku upoledzenia ulego
znacznej poprawie. Tym, co wyrniao te osoby, bya determinacja, z jak
postanowiy one poprzez bezprzykadn dyscyplin w gospodarowaniu wasn
82
energi psychiczn przezwyciy wasne ograniczenia. Ci ludzie szybko
nauczyli si czerpa uczucie przepywu z najprostszych umiejtnoci:
ubierania si, poruszania po domu, prowadzenia samochodu. Ci, ktrzy
odnieli najwikszy sukces, wykroczyli daleko poza wycznie odzyskanie
zdolnoci do wypeniania podstawowych czynnoci ycia codziennego. Jedna z
tych osb zostaa instruktorem pywackim, inne doradcami podatkowymi,
kilkoro jedzi na midzynarodowe turnieje szachowe i pywackie, s wrd
nich take mistrzowie ucznictwa, ktrzy bior udzia w zawodach, siedzc na
wzkach inwalidzkich.
Tak sam zdolno przeksztacania tragicznego pooenia w takie, ktre
jest co najmniej do zniesienia, przejawiaj czasem zakadnicy terrorystw,
potraficy przetrwa w odosobnieniu, czy winiowie obozw
koncentracyjnych. W takich okolicznociach rzeczywiste otoczenie jest do tego
stopnia jaowe i odczowieczone, e wikszo ludzi popada w rozpacz. Ci,
ktrzy ocaleli, potrafili wybirczo ignorowa warunki zewntrzne i skierowa
ca niemal uwag na swoje ycie wewntrzne, ktre byo czym rzeczywistym
tylko dla nich samych. atwiej to osign, gdy kto zna si na poezji,
matematyce albo innych systemach symboli, ktre umoliwiaj koncentracj i
prac umysow bez pomocy fizycznych, materialnych rekwizytw.
Powysze przykady ka sdzi, i korzystnie jest posi zdolno
panowania nad uwag. W zasadzie kada umiejtno czy dziedzina wiedzy,
ktr jestemy w stanie samodzielnie opanowa, moe speni tak rol -
niech to bdzie medytacja i modlitwa, jeli kto ma ku temu skonno, albo
gimnastyka, aerobik czy sztuki walki dla tych, ktrzy wol skupia si na
sprawnoci fizycznej. To samo mona stwierdzi rwnie o specjalizacji i
mistrzostwie w jakiejkolwiek dziedzinie - w czym, co sprawia przyjemno i
co mona nieustannie doskonali. Istotn rzecz jest jednak podejcie do tych
zaj. Jeli kto si modli, aby osign wito, albo wiczy, aby mie
rozwinite minie klatki piersiowej, lub uczy si tylko po to, by posi
wiedz, traci spor cz moliwych do osignicia w takiej sytuacji korzyci.
Niezbdn rzecz jest bowiem czerpanie przyjemnoci z tego, czym si
zajmujemy, oraz wiadomo, e liczy si nie tyle wynik, ile fakt, e udao
nam si zapanowa nad wasn uwag.
Zwykle nasza uwaga sterowana jest za pomoc instrukcji genetycznych,
konwencji spoecznych oraz nabytych w dziecistwie nawykw. Z tego
wzgldu zwykle to nie my sami decydujemy, ktra informacja dotrze do
naszej wiadomoci, czyli o tym, czego jestemy wiadomi. W rezultacie
nasze ycie tak naprawd nie jest naszym wasnym, bo wikszo tego, czego
dowiadczamy, zostaa dla nas niejako z gry zaprogramowana. To inni ucz
nas, co rzekomo warte jest zobaczenia, co za nie; co mamy pamita, a o
czym zapomnie; co powinnimy czu, kiedy widzimy nietoperza, flag
narodow albo osob oddajc cze Bogu w odmiennym obrzdku; uczymy
si, dla kogo lub dla czego warto y i umiera. Z biegiem lat nasze
dowiadczenia dopasowuj si do wzorcw wpisanych w nas przez biologi i
kultur. Jedynym sposobem objcia wasnego ycia na nowo w posiadanie
jest umiejtno sterowania wasn energi psychiczn tak, by sprzyjaa reali-
zacji naszych wasnych, nie za narzuconych de.

83
Mio losu

Czy nam si to podoba, czy nie, nasze ycie odcinie pitno na

Wszechwiecie. Narodziny kadego czowieka staj si czym na podobiestwo
kamienia wrzuconego do jeziora i, tak jak na powierzchni zmconej wody
tworz si rozszerzajce si krgi, tak konsekwencje naszego pojawienia si na
wiecie obejmuj najpierw rodzicw, rodzestwo, krewnych i przyjaci; w
miar dorastania za nasze czyny przynosz niezliczone wrcz skutki, niektre
z nich zamierzone, inne za nie. Decyzje, ktre podejmujemy jako konsumenci,
wywieraj wpyw na ekonomi, nasze wybory polityczne odciskaj si na
przyszoci spoeczestwa, a kady szlachetny lub pody uczynek w jakim
nieznacznym stopniu poprawia lub pogarsza czyje samopoczucie. Ludzie,
ktrzy wiod ycie autoteliczne, przyczyniaj si do spadku poziomu entropii w
wiadomoci wszystkich, ktrzy si z nimi stykaj; ci, ktrzy ca sw energi
psychiczn skupiaj na rywalizacji o dobra i ekspansji wasnego ja,
przyczyniaj si do wzrostu oglnej entropii.

Nie mona wie prawdziwie wartociowego ycia bez poczucia

przynalenoci do czego wikszego i bardziej staego ni ty sam.
Konstatacja ta wsplna jest wszystkim religiom, ktre na przestrzeni wiekw
nadaway sens ludzkiemu istnieniu. Dzi, oszoomieni postpem, ktry
zawdziczamy rozwojowi nauki i techniki, stajemy przed grob puszczenia
tych prawd w niepami. W Stanach Zjednoczonych i w innych wysoko
uprzemysowionych krajach indywidualizm i materializm niemal powszechnie
bior gr nad poczuciem przynalenoci spoecznej oraz wartociami
duchowymi.
Znamienne, e nawet doktor Benjamin Spock, ktrego porady wywary
tak przemony wpyw na sposb wychowania dzieci przez co najmniej dwa
pokolenia rodzicw, u schyku swych dni zwtpi w twierdzenie, jakoby nacisk
na uczenie dzieci od najmodszych lat zachowa nieskrpowanych mia
korzystne skutki wychowawcze. Umar przekonany, e nie mniejsze znaczenie
dla ich przyszoci ma wdroenie do pracy dla wsplnych korzyci oraz do
uznania wartoci religii, sztuki i innych niewymiernych aspektw ycia.
Nie brak zreszt alarmujcych sygnaw, e stajemy si zbyt zapatrzeni w
samych siebie. wiadczy o tym chociaby nasza niezdolno do brania na siebie
powanych zobowiza - niemal poowa mieszkacw miast w krajach
rozwinitych spdza ycie samotnie, ogromna cz maestw si rozpada.
Innym przykadem mog by pojawiajce si coraz czciej w ankietach
odpowiedzi wskazujce na narastajce rozczarowanie wikszoci instytucji,
ktre kiedy darzylimy zaufaniem, oraz ludmi, ktrzy za nimi stoj.
Wydaje si, e coraz gbiej chowamy gowy w piasek, by tylko nie sysze
zych wieci. To dlatego wycofujemy si do zamknitych osiedli, strzeonych
przez uzbrojonych wartownikw. Nie sposb jednak wie dobrego ycia,
spogldajc z oddali na zepsute spoeczestwo -dobrze wiedzia o tym
Sokrates, przekonali si o tym rwnie ci, ktrym przyszo ostatnio y pod
rzdami dyktatorw. O ile atwiej by nam byo, gdybymy mogli odpowiada
jedynie za samych siebie. Niestety, wiat krci si na innych zgoa zasadach -
aktywna odpowiedzialno za reszt ludzkoci i wiat, ktrego czci
jestemy, stanowi istotny element wartociowego ycia.

84
 Prawdziwe wyzwanie jednak polega na tym, aby zredukowa entropi we
wasnym otoczeniu, nie zwikszajc jej jednoczenie we wasnej wiadomoci.
Buddyci maj na to dobr rad: Dziaaj zawsze tak, jakby od tego, co
zrobisz, zaleaa przyszo Wszechwiata, miejc si jednoczenie z siebie za
t zuchwa myl, e cokolwiek uczynisz, moe mie jakiekolwiek znaczenie".
Taki miech na powanie" , poczenie zatroskania z pokor sprawia, e
moliwe staje si, bymy jednoczenie byli zaangaowani i zachowali niefra-
sobliwo. Przy takim podejciu do ycia nie trzeba wcale wygrywa, by czu
si zadowolonym; wysiek na rzecz utrzymania porzdku we Wszechwiecie jest
sam w sobie nagrod, bez wzgldu na skutki. Moliwe jest odnalezienie
radoci nawet w walce o stracon, lecz suszn spraw.
Pierwszym krokiem na drodze do wyjcia z impasu, w ktrym tkwimy, jest
lepsze zrozumienie wasnego ja", czyli zrozumienie, kim si jest. Bez ja",
bez rozwinitej osobowoci daleko nie zajdziemy. Druga, ciemna strona
medalu to fakt, e gdy tylko we wczesnym dziecistwie pojawia si
wyobraenie o samym sobie, przejmuje ono kontrol nad ca nasz wiado-
moci. A poniewa identyfikujemy si z nim, wierzc, i jest esencj naszego
bytu, nasze ja" stopniowo staje si nie tylko najwaniejsz, lecz -
przynajmniej dla niektrych -jedyn wart uwagi czci wiadomoci.
Niebezpieczestwo polega na tym, e caa nasza energia psychiczna
koncentruje si na zaspokajaniu potrzeb owego mitycznego tworu, ktry sami
powoalimy do ycia. Dobrze, jeli to wykreowane przez nas, Ja" jest
wzgldnie rozsdne. Czsto jednak dzieci, ktre doznay krzywdy, pielgnuj w
sobie pozbawiony nadziei albo peen mciwoci wizerunek samego siebie;
dzieci, ktrym si pobaa, nie obdarzajc jednoczenie mioci, maj za
skonno do tworzenia ja" narcystycznego. Moemy te wyhodowa ja"
nienasycone albo monstrualnie wyolbrzymiajce wasne znaczenie. Ludzie o
takich zaburzonych ja" czuj przymus zaspokajania jego potrzeb. Jeli sdz,
e potrzebuj wicej wadzy albo pienidzy, mioci albo przygody, zrobi
wszystko, by je zdoby, nawet jeli na dusz met miaoby si to okaza
dla nich samych niekorzystne. W takich wypadkach, przynajmniej zwykle tak
bywa, energia psychiczna sterowana przez chybione ja" staje si rdem
entropii zarwno w rodowisku swego posiadacza, jaki w jego wasnej
wiadomoci.
Zwierz, nie majc poczucia wasnego ja, bdzie wyta wszystkie siy,
pki nie zaspokoi swych biologicznych potrzeb, lecz na tym koniec. Zaatakuje
ofiar, bdzie broni wasnego terytorium, walczy o partnera, ale kiedy ju
wypeni te wewntrzne nakazy, odda si odpoczynkowi. Tymczasem dla
czowieka, ktry buduje wizerunek samego siebie w oparciu o wadz czy bo-
gactwo, nie istniej granice wysiku. Czowiek taki bdzie niestrudzenie dy
do wytyczonego mu przez wasne ja" celu, nawet jeli po drodze miaby
zrujnowa sobie zdrowie albo zniszczy innych ludzi.
Nic wic dziwnego, e tak wiele religii obarcza ego odpowiedzialnoci za
wszelkie ludzkie nieszczcia. Skrajne podejcie zakada okieznanie ego
poprzez niedopuszczenie do tego, by dyktowao nam ono pragnienia. Lecz
jeli zignorujemy wasne potrzeby, rezygnujc z poywienia, seksu oraz
wszelkich sposobw zaspokajania prnoci, nasze ja" oczywicie nie bdzie
miao wpywu na nasze czyny, tyle e zwidnie i obumrze. Nie sposb
cakowicie pozby si wasnego ja", a mimo to przetrwa. Jedynym wyjciem
jest przyjcie mniej radykalnej metody postpowania, opierajcej si na
poznaniu wasnego ja" i zrozumieniu jego szczeglnych waciwoci. Moli-
85
we stanie si wwczas oddzielenie tych potrzeb, ktre uatwiaj nam
sterowanie naw wasnego ycia, od tych, ktre wzrastaj na nas niczym
zoliwy nowotwr i czyni je godnym poaowania.
Powieciopisarz Richard Stern zapytany kiedy, co uwaa za najwiksz
przeszkod, jak musia pokona na drodze do kariery, odpar: Sdz, e bya
to gwnie ta,, bye jaka "strona mnie samego, to we mnie, co mona opisa
sowami: prno, duma, poczucie zasugiwania na co wicej, skonno do
porwnywania si z innymi ludmi i tym podobne rzeczy. Prbowaem usilnie
trzyma je w ryzach. I miaem szczcie, e znalazem w sobie do pozytywnej
siy, ktra pozwolia mi unikn stetryczenia i zgorzknienia, ktre dopady i
sparalioway wielu moich kolegw-rwienikw, nierzadko obdarzonych
talentem wikszym od mojego. Ja take czuem to w sobie. I musiaem nauczy
si stawia temu czoo. Powiedziabym, e gwn przeszkod, przed jak staje
czowiek, jest... on sam.
Dla kadego czowieka gwn przeszkod na drodze ku udanemu yciu jest
on sam. Jeli jednak pogodzimy si z tym i jak Odyseusz znajdziemy sposb,
aby oprze si syreniemu piewowi potrzeb naszego ja", stanie si ono
naszym przyjacielem, pomocnikiem, opok, na ktrej wzniesiemy gmach
naszego spenionego ycia.
Stern mwi te, w jaki sposb udaje mu si, jako pisarzowi, okiezna swe
rozpasane ego i zmusi je do twrczego wysiku: Istniej we mnie,
oczywicie, rzeczy, o ktrych wiem, e s ze, pode, pokrtne, sabe... takie,
siakie czy owakie. Umiem czerpa z tego si. Umiem je zmienia. Staj si
wwczas rdem siy. Bo, jak to ju wczeniej powiedziaem, pisarz z nich
korzysta, one s jego tworzywem.
Nie trzeba by twrc, by przemieni byle jakie strony samego siebie w
gbsze zrozumienie ludzkiej natury. Wszystkim nam dana jest moliwo
wykorzystania ambicji, potrzeby bycia kochanym, a nawet agresji, w sposb
konstruktywny, tak, by nie da si im ponie. Kiedy poznamy nasze demony,
nie musimy si ju ich ba. Zamiast bra je powanie, moemy si pobaliwie
mia z gupoty tych wytworw naszej wyobrani. Nie musimy duej
zaspokaja ich nieposkromionej arocznoci, chyba e na naszych
warunkach, kiedy suy to bdzie osigniciu czego wartociowego.
atwiej to, oczywicie, powiedzie, ni zrobi. Od czasw, kiedy jakie
trzy tysice lat temu wyrocznia delficka zacza rozsdnie radzi: poznaj
samego siebie", ludzie, ktrzy si nad tym zastanawiali, zawsze dochodzili do
tego samego wniosku -zanim dane nam bdzie dobre ycie, trzeba najpierw
pozna, a nastpnie opanowa wasne ja". Mimo to nie udao si nam
poczyni wielkiego postpu na drodze ku wiedzy o samym sobie. Jake czsto
ci, ktrzy najgoniej wychwalaj cnot wyrzecze, sami powodowani s pazer-
noci i ambicj.
W naszym stuleciu idea poznania samego siebie najsilniej kojarzona bywa
z freudowsk psychoanaliz. Uksztatowana przede wszystkim przez
radykalny cynizm lat midzywojennych dzisiejsza psychoanaliza stawia sobie
skromne cele. Proponuje samowiedz, nie starajc si instruowa, co naley
ni uczyni, kiedy si j ju posidzie. Rwnie zrozumienie, jakie daje, acz
dogbne, ogranicza si do ujawniania jedynie niektrych puapek spord
tych, w jakie nasze ja" zazwyczaj wpada; schorze bdcych konsekwencj
radzenia sobie z sytuacj trjkta w rodzinie oraz wynikajcym z tego
tumieniem seksualnoci. Pomimo caej swej doniosoci psychoanaliza
przyniosa, niestety, niefortunny skutek w postaci nieuzasadnionego zaufania
ze strony ludzi, ktrzy uwierzyli, e wystarczy odprawi egzorcyzmy nad
86
 traumatycznymi przeyciami z dziecistwa, by mc pniej y dugo i
szczliwie. Ja wszelako jest zbyt zmylnym i skomplikowanym tworem, by
co takiego byo moliwe.
Psychoterapia polega gwnie na przypominaniu sobie dawnych
dowiadcze, a nastpnie dzieleniu si nimi z przeszkolonym terapeut. w
proces sterowanej refleksji moe okaza si bardzo poyteczny, wszak w
swej istocie nie odbiega zbyt daleko od nakazw delfickiej wyroczni. Kopot
pojawia si wwczas, gdy ogromna popularno tej formy terapii skania ludzi
ku przekonaniu, i przypominanie i przeuwanie przeszoci pomoe im
rozwiza biece problemy. Oczekiwania te zwykle si nie sprawdzaj,
poniewa soczewki, przez ktre spogldamy w przeszo, s wypaczone.
Spogldamy zawsze przez pryzmat problemu, ktry prbujemy rozwiza.
Std, by terapia odniosa dobroczynny skutek, nie moe oby si bez
naprawd dowiadczonego terapeuty i bardzo dugiego leczenia.
Czsto te nawyk grzebania w przeszoci, do ktrego zachca nasze
narcystyczne spoeczestwo, moe nawet pogorszy sytuacj. Badania MPD
dowodz, e kiedy czowiek zastanawia si nad sob, popada zwykle w
nienajlepszy nastrj. Gdy bez odpowiedniego przygotowania zaczynamy
wgbia si w takie myli, jako pierwsze przychodz na og do gowy rzeczy
do przygnbiajce. Kiedy owadnici jestemy uczuciem przepywu,
zapominamy o sobie, za pod wpywem apatii, zmartwienia lub znudzenia
koncentrujemy si na wasnym ja". Jeli wic dostatecznie nie opanowalimy
sztuki autorefleksji, zastanawianie si nad jakim problemem, miast agodzi
zy stan rzeczy", czsto tylko go pogbia.
Gdy co si nie ukada, wikszo z nas myli wycznie o sobie,
wkraczajc tym samym w zaklty krg, w ktrym dzisiejszy niepokj nadaje
czarnych barw przeszoci, a bolesne wspomnienia sprawiaj, e te-
raniejszo wydaje si jeszcze bardziej ponura. Sposobem na wyrwanie si z
tego zakltego krgu jest nawyk rozmylania o wasnym yciu take wtedy,
gdy mamy wszelkie dane po temu, by by z niego zadowolonym i gdy
jestemy w wietnym nastroju. Jeszcze lepiej zainwestowa energi
psychiczn w denia i zwizki, ktre choby porednio wprowadz harmoni
w nasz ja. Doznanie uczucia przepywu w zoonych relacjach
midzyludzkich daje bardzo siln i obiektywn informacj zwrotn oraz
poprawia nasz wewntrzny wizerunek samo przez si, bez zbdnych wysikw
z naszej strony.
Aby dowiadczy uczucia przepywu, dobrze jest mie jasno sprecyzowane
cele, nie dlatego jednak, i osignicie ich jest niezbdne, lecz dlatego, e bez
oznaczonych celw trudno osign koncentracj i unikn rozproszenia uwagi.
Alpinista zakada, e musi wspi si na sam wierzchoek, nie dlatego, e
dotarcie tam jest tak gbokim jego pragnieniem, lecz dlatego, e dziki
takiemu postawieniu sprawy wspinaczka jako taka staje si w ogle moliwa.
Gdyby celem nie by szczyt, cay trud sprowadziby si do bezsensownego
dreptania, ktre niesie ze sob tylko niepokj i zniechcenie.
Nie brak dowodw na to, e nawet jeli nie dowiadcza si uczucia
przepywu, sam fakt dziaania w zgodzie z wasnymi celami poprawia stan
umysu jednostki. Na przykad przebywanie w towarzystwie przyjaci zwykle
korzystnie wpywa na nastrj, zwaszcza jeli ma si na to w danym momencie
ochot. Kiedy jednak wiemy, e mamy duo pracy, czas spdzony z tymi sa-
mymi ludmi wyda si duo mniej przyjemny. Z drugiej strony, nawet

87
znienawidzona praca przyczyni si do poprawy naszego samopoczucia, jeli
zdoamy w niej dostrzec elementy realizacji naszych wasnych celw.
Wynika std, i najprostszym sposobem podniesienia jakoci ycia jest
przejcie kontroli nad wasnymi dziaaniami. Znaczna cz tego, co robimy
(przecitnie ponad dwie trzecie), to czynnoci, ktre odczuwamy jako co, co
musimy wykona lub ktre podejmujemy z braku czego lepszego do roboty.
Niektrzy ludzie przez cae ycie czuj si jak marionetki, poruszajce si
wycznie dlatego, e kto inny pociga za sznurki. W takich warunkach kady
miaby poczucie marnotrawienia energii psychicznej. Pytanie zatem brzmi:
czemu nie chcemy robi wicej? Sam akt woli powoduje skupienie uwagi,
ustala w wiadomoci hierarchi wanoci, a co za tym idzie - stwarza
poczucie wewntrznej harmonii.
Wiele jest w yciu rzeczy, ktre robi musimy, nawet jeli nie mamy na to
ochoty. Bywa to wysiadywanie na zebraniach, wynoszenie mieci lub
pilnowanie, by zdy na czas z paceniem rachunkw. Czci z nich nie da
si unikn - cokolwiek bymy wymylili, i tak si od nich nie wymigamy.
Moemy wic tylko wybiera pomidzy zabieraniem si do nich ze wstrtem i
utyskiwaniem na to ponure jarzmo, a braniem si za nie z ochot. W obu
wypadkach pozostajemy w kleszczach przymusu, ale w tym drugim
dowiadczenie bdzie z pewnoci duo przyjemniejsze. Mona wytyczy
sobie cel przy najbardziej nawet znienawidzonym zajciu - zaoy na
przykad, e skosi si trawnik w moliwie najkrtszym czasie - a ju sam
fakt posiadania celu znacznie zagodzi uprzykrzon harwk.
Problem wyborw, ktre przed nami stoj, znakomicie oddaje koncepcja
amorfati, czyli umiowania losu -centralna idea Nietzscheaskiej filozofii.
Rozwaajc, czego nam potrzeba, aby y peni ycia, Nietzsche pisze: Moja
recepta na osignicie wielkoci przez istot ludzk to amorfati: kiedy nie
pragnie si, aby cokolwiek byo inne, ni jest, ani wprzd, ani w ty, ani przez
ca wieczno. Nie tyle znosi to, co konieczne, ile to pokocha. I dalej: Chc
nauczy si postrzega jako pikne to, co jest w rzeczach konieczne; wwczas
stan si jednym z tych, ktrzy sprawiaj, e rzeczy staj si pikne.
Abrahama Masowa do bardzo podobnych konkluzji przywiody badania
naukowe. W oparciu o obserwacje kliniczne oraz wywiady z ludmi, ktrych
uwaa za zdolnych do samorealizacji (wrd ktrych byo rwnie wielu
artystw i naukowcw), stwierdzi, e rozwj takich jednostek odbywa si w
pewnym sensie przez dowiadczenia bardzo szczeglne, wice si z pen
cznoci pomidzy jani a otoczeniem. Maslow okreli to jako harmoni
pomidzy wewntrznymi i zewntrznymi wymogami, albo te pomidzy chc"
a musz". Kiedy co takiego si dzieje, wwczas dobrowolnie, ochoczo i z
caego serca akceptuje si wasne uwarunkowania. Wybiera si swj los i chce
si go.
Podobny punkt widzenia przyj rwnie psycholog Carl Rogers. Oto jak
Rogers opisuje kogo, kogo nazywa osob w peni aktywn": Kto taki chce i
wybiera sobie lini dziaania, ktra jest najekonomiczniejsz wypadkow
wszystkich bodcw wewntrznych i zewntrznych, poniewa tylko takie
zachowanie moe w rezultacie przynie najgbsze zadowolenie. Osoba w
peni aktywna nie tylko dowiadcza, ale rwnie czyni uytek ze swej
najpeniejszej wolnoci, kiedy spontanicznie i dobrowolnie dokonuje wyboru i
chce tego, co jest ju absolutnie przesdzone. Dlatego te, tak jak u
Nietzschego i Masowa, umiowanie losu idzie w parze z gotowoci przyjcia
88
do wiadomoci tego, e jest si panem swoich czynw, bez wzgldu na to, czy
wynikaj z nas spontanicznie, czy te s nam narzucone. Zaakceptowanie
pewnych koniecznoci to, rwnie dla Rogersa, droga do osobistego rozwoju
jednostki oraz krok w stron poczucia dobrostanu, uwalniajcy nasz
codzienno od brzemienia entropii.
Jako ycia ulega znacznej poprawie, kiedy nauczymy si kocha to, co
robimy. Co do tego Nietzsche oraz inni mieli absolutn suszno. Z
perspektywy czasu atwo jednak dostrzec pewne ograniczenia psychologii
humanistycznej, ktrej Maslow i Rogers byli tak znamienitymi rzecznikami. W
cudownych latach poowy dwudziestego wieku, kiedy w Ameryce zapanoway
dobrobyt i pokj, nie od rzeczy zdawao si zaoenie, i osobiste spenienie
moe przynie jedynie pozytywne rezultaty. Nie byo wwczas potrzeby
czynienia uwaczajcych porwna co do sposobw samorealizacji,
zastanawiania si, czy jeden zestaw celw lepszy jest od drugiego: liczyo si
tylko to, by robi swoje. Mga optymizmu rozmya wszelkie wyraziste kontury;
pozwolilimy sobie wwczas na wiar, e jedynym zem jest niewykorzystanie
wasnych moliwoci.
Problem jednak w tym, e niektrzy ucz si take kocha to, co
niszczce zarwno dla nich samych, jak i dla innych. Modzi ludzie, ktrych
aresztowano za akty wandalizmu lub za rabunek, czsto nie kierowali si
niczym innym, poza pragnieniem doznania dreszczyku emocji, jakiego
dostarcza wamanie si do cudzego samochodu lub mieszkania. Weterani
wojenni przyznaj, e nigdy pniej nie przeyli ju takiego uniesienia jak
wwczas, gdy znaleli si z karabinami maszynowymi na pierwszej linii. Kiedy
fizyk Robert J. Oppenheimer pracowa nad konstrukcj bomby atomowej, z
liryczn pasj pisa o sodkim problemie, ktry usiowa rozwiza. Z relacji
wiadkw wynika, e Adolf Eichmann lubi rozwizywa logistyczne problemy
czce si z transportem ydw do obozw zagady. Moralne implikacje
powyszych przykadw s oczywicie zupenie odmienne, ale mona z nich
wysnu wniosek, e to, e lubi si wasne zajcie, nie zawsze jest wystarcza-
jcym usprawiedliwieniem jego wykonywania.
Uczucie przepywu jest rdem energii psychicznej dziki temu, e
koncentruje uwag i motywuje do dziaania. Energia psychiczna za, podobnie
jak inne formy energii, jest ze swej natury neutralna -mona j wykorzysta
zarwno dla zbonych, jak i niecnych celw. Przy pomocy ognia mona ogrza
si w mron noc lub zniszczy dom ssiada. To samo odnosi si do elek-
trycznoci czy energii jdrowej. Udostpnienie ludzkoci nowych form energii
byo wielkim dokonaniem, lecz nie mniej istotne okazuje si nauczenie, jak z
niej mdrze korzysta. Budujc dobre ycie, nie wystarczy zatem dy do
realizacji celw, ktre sprawiaj nam przyjemno; trzeba jeszcze wybiera
takie cele, ktre przyczyni si do zredukowania na wiecie oglnej puli
entropii.
Tylko gdzie ich szuka? Gwnym zadaniem wszelkich religii byo zawsze
tropienie entropii. Nadawano jej miano grzechu" i uznawano, e jest to
zachowanie, ktre przynosi szkod jednostce, spoeczestwu lub
wyznawanym przez nie wartociom. Kultury, ktre przetrway, musiay, aby
skanalizowa energi swych czonkw, okreli swe pozytywne cele. Aby z
kolei przyda im mocy, stworzyy istoty nadprzyrodzone, ktre oznajmiay
ludziom zasady dobrego i zego postpowania poprzez wizje czy wite teksty
przekazywane wybracom, takim jak Mojesz, Mahomet czy Joseph Smith.
89
Cele te nie mogy jednak dotyczy wycznie ycia doczesnego, bo gdyby
wszystkie skutki naszych czynw ograniczay si tylko do niego, sam zdrowy
rozsdek nakazywaby czerpa z ycia tyle przyjemnoci korzyci, ile tylko
moliwe, nawet za cen bezwzgldnoci wobec innych. Spoeczestwo
ulegoby jednak zagadzie, gdyby wszyscy kierowali si wycznie egoizmem,
kada religia musi wic dostarczy scenariusza, opowiadajcego o tym, co si
stanie z tymi, ktrzy na co dzie kieruj si wycznie wasn korzyci. Kto
taki moe, na przykad, powrci na ten pad jako nisza forma ycia, zosta
zniszczony lub zapomniany, albo wreszcie pj do pieka.

Jednym z najwikszych wyzwa naszych czasw jest odkrycie nowych

transcendentnych celw, ktre pozostawayby w zgodzie z nasz
dotychczasow wiedz wiecie. Moemy to nazwa nowym mitem; mitem,
ktry przyda yciu znaczenia i wystarczy nam na teraz na potem, speniajc
tak sam rol jak niegdy, gdy dawne mity pomagay naszym przodkom -
poprzez wyobraenia, metafory i fakty - odnale sens istnienia.

I podobnie jak kiedy wierzono wicie w to, co skadao si na owe mity,

tak my musimy mc uwierzy w nowe przesanie. Gosicielami mitw, ktre
umacniay wierzenia rnych spoecznoci w przeszoci byli prorocy. Czerpic
inspiracj z dobrze wszystkim znanych wyobrae, utrzymywali, e przemawia
przez nich najwysza istota, pragnca pouczy ludzi, jak powinni
postpowa, oraz przekaza im, jak w istocie wyglda ycie, ktrego nie s w
stanie ogarn zmysami. By moe i dzi znalazoby si miejsce dla nowych
prorokw, wydaje si jednak mao prawdopodobne, by znaleli oni posuch
u szerszej publicznoci. Jednym z efektw roli nauki w rozwizywaniu
problemw materialnych (oraz demokracji w przypadku konfliktw
politycznych) jest wyuczona nieufno wobec indywidualnych objawie, nawet
tych najbardziej natchnionych. Kult silnych osobowoci jest oczywicie cigle
nader ywotny, cho zosta nieco przyprawiony zdrowym sceptycyzmem.
Wiarygodne objawienie musiaoby zatem zawiera element konsensusu,
ktrego przywyklimy oczekiwa po prawdzie naukowej i po demokratycznie
sprawowanych rzdach.
Lecz zamiast czeka na prorokw, sami moemy postawi rusztowanie,
na ktrym zbudujemy dobre ycie, kierujc si wiedz, stopniowo
gromadzon przez naukowcw i mylicieli. Wiemy ju wystarczajco wiele o
zasadach funkcjonowania Wszechwiata i potrafimy oceni, jakie dziaania
wpywaj na wzrost stopnia jego skomplikowania i uporzdkowania, a ktre
przyczyniaj si do jego destrukcji. Odkrywamy na nowo zawie zalenoci
pomidzy rozmaitymi formami ycia oraz rodowiskiem; precyzj, z jak
kadej akcji odpowiada reakcja; trud tworzenia adu i poytecznej energii;
atwo burzenia owego adu i marnotrawienia energii. Uczymy si, e skutki
naszych dziaa wcale nie musz by widoczne natychmiast, e czsto
ujawniaj si dopiero w odlegych powizaniach, poniewa wszystko, co
istnieje, stanowi cz skomplikowanego systemu. Wikszo z tych
stwierdze pada ju wczeniej -w takiej czy innej formie -w religiach ludw
zamieszkujcych Wielkie Rwniny Ameryki, w buddyzmie, w zoroastryzmie i
niezliczonych innych wierzeniach, opartych na bacznej obserwacji ycia.
90
Wkad wspczesnej wiedzy polega na daniu owym faktom wyrazu za
pomoc przyjtego i akceptowanego w naszych czasach jzyka.
Wspczesna wiedza skrywa jednak jeszcze inne, by moe bardziej
nawet fascynujce moliwoci. Z teorii wzgldnoci, na przykad, mona by
wysnu argumenty na rzecz pojednania wielkich religii monoteistycznych,
ktre od dwch tysicleci wic na wiecie triumfy, oraz bardziej
fragmentarycznych, idiosynkratycznych wierze politeistycznych, w miejsce
ktrych powstay. Wad politeizmu byo to, e gdy ludzie wierzyli w istnienie
wielkiej liczby duchw, demiurgw, demonw czy bstw, z ktrych kady
posiada wasn sfer wpyww, powstawao ogromne zamieszanie i
dezorientacja. Postulat jedynego Boga, wysunity przez ydw, chrzecijan
czy muzumanw, przywrci porzdek w wiadomoci wyznawcw, uwalniajc
ogromn ilo energii psychicznej, ktra pozostae wierzenia usuna w cie.
Lecz jednoczenie monoteizmowi zagraa sztywny dogmatyzm.
Teoria wzgldnoci oraz bardziej wspczesne odkrycia teorii chaosu
pozwalaj jednak przyj, e ta sama rzeczywisto moe by upakowana w
rne ksztaty i w pewnym sensie zalenie od miejsca obserwacji,
perspektywy, ram czasowych oraz skali dostrzega mona cakiem
odmienne obrazy tej samej prawdy. Nie ma wic potrzeby pitnowa mianem
herezji objawie i przekona innych ni wierzenia, ktre wpajano nam od
dziecistwa, skoro zdajemy sobie spraw z tego, e s one obowizujc na
danym terenie, tymczasow manifestacj tego samego w gruncie rzeczy,
niezmiernie zoonego procesu.
Wiele istotnych sporw skupia si wok procesu ewolucji. I jak na
ironi, podczas gdy spostrzeenia Darwina zupenie susznie uwaane byy za
zagroenie dla fundamentalistycznie pojmowanej religii chrzecijaskiej,
pogld, i w bardzo dugich okresach systemy ekologiczne oraz struktura
organizmw d do coraz wikszej zoonoci, natchn wielu naukowcw
nadziej, i Wszechwiatem nie rzdzi chaos, lecz e skrywa on sensown
opowie. Jednym z pierwszych, ktrzy dali wyraz tej wierze, by jezuicki
filozof i paleontolog Pierre Teilhard de Chardin. W dziele Lephe-nomene
hutnain Teilhard przedstawi liryczny - moe nawet a nazbyt liryczny - opis
ewolucji: od atomowego kurzu miliardy lat temu po cakowit unifikacj
umysu i ducha w momencie zwanym Punktem Omega, bdc
odpowiednikiem tradycyjnego zjednoczenia dusz z istot najwysz.
Wizja Teilharda wyszydzona zostaa przez wikszo naukowcw, lecz co
mielsi -tacy jak C. H. Wad-dington, Julian Huxley czy Theodosius Dobzhansky
-potraktowali j powanie. W tej czy innej formie, idea ewoluujcej zoonoci
na tyle oywia mit kreacji, by wiara znalaza w niej punkt zaczepienia. Na
przykad Jonas Salk, wynalazca szczepionki przeciwko polio, ktry uwaa
siebie tyle za artyst i humanist, co za naukowca, przez ostatnie lata ycia
wytrwale dy do zrozumienia, jak przeszo moe dziery klucz do
przyszoci: Wci intryguj mnie pewne zasadnicze pytania dotyczce samej
istoty stworzenia (...) Postrzegam nas jako produkt procesu ewolucji, ktry
okrelibym jako ewolucj kreatywn. Teraz stalimy si sami takim procesem,
czy te jego czci. Iz takiej perspektywy zainteresowaem si ewolucj
uniwersaln, samym zjawiskiem ewolucji, ktre przejawia si w tym, co nazy-
wam ewolucj przedbiologiczn, ewolucj wiata fizycznego i chemicznego;
dalej - ewolucj biologiczn; oraz metabiologiczn ewolucj umysu-mzgu.
Obecnie zaczynam pisa o tym, co nazywam ewolucj teleologiczn, a wic

91
ewolucj podporzdkowan jakiemu celowi. D wic teraz, mona tak
powiedzie, do zrozumienia ewolucji, kreacji jako procesw celowych.

Zbyt wczenie jeszcze, by oceni, co ley za tymi nowymi horyzontami,

ktre wanie si przed nami otwieraj. Lecz pisarze i naukowcy zaczynaj
powoli skada t ukadank, z ktrej moe wyoni si wizja przyszoci. Cz
z tych usiowa moe wyda si tak fantastyczna, e jedynym stosownym dla
nich miejscem jest kraina wyobrani. Madeleine L'Engle, na przykad, wplota
do swych powieci dla dzieci wtki, w ktrych to, co si dzieje w komrkach
ludzkiego ciaa, stanowi paralel zmaga midzy bohaterami pewnych wyda-
rze historycznych, te za s odbiciem kosmicznych konfliktw pomidzy
nadprzyrodzonymi istotami. Autorka ma absolutn wiadomo tego, e
literatura science-flction, ktr tworzy, niesie z sob konsekwencje natury
etycznej. Nawet kiedy bohaterowie jej ksiek cierpi, lub s o krok od
wpadnicia w szpony za, L'Engle uwaa, e trzeba ich z tego wydosta, da
im jak nadziej. Nie lubi ksiek opowiadajcych o beznadziei, ksiek,
ktre ka ci myle: Ech, nie warto y". Chc sprawi, by ludzie pomyleli:
Tak, to jest nieatwe wyzwanie, ale warto si postara"; i wtedy to daje
przyjemno.
Johnowi Archibaldowi Wheelerowi, jednemu z najwikszych fizykw tego
wieku, sporo czasu zabiera amanie sobie gowy nad tym, jak to si dzieje, e
odgrywamy kluczow rol w ksztatowaniu wiata materialnego, ktry zdaje
si istnie absolutnie poza nami i od nas niezalenie. Wybitny pediatra
Benjamin Spock stara si pod koniec swego ycia ponownie zdefiniowa
duchowo w kategoriach zrozumiaych w dzisiejszych czasach. Jest jeszcze
wielu innych, ktrzy, podobnie jak ekonomistka i dziaaczka spoeczna Hazel
Henderson, przyjli radonie amorficzn osobist filozofi", w ktrej
tosamo postrzegana jest jako chwilowe wcielenie nieprzerwanego
strumienia ycia: W pewnym sensie czuj si tak, jakbym pochodzia spoza
Ziemi. Jestem tu z krtk wizyt. Lecz take mam ludzk posta i jestem
silnie emocjonalnie zwizana z tym gatunkiem. Dlatego si w niego tym razem
wcieliam. Ale mam w sobie take co z nieskoczonoci. Moim zdaniem, to
wszystko do dobrze trzyma si kupy. Brzmi to moe nieco nonszalancko, ale
rzecz w tym, e dla mnie jest to wiczenie duchowe.
Kto, by moe, powie, e takie pogaskie wynurzenia nie s niczym
innym, ni powrotem do dawnych zabobonw, czym jak wiara w reinkarnacj,
w porwania przez kosmitw czy postrzeganie pozazmysowe. Podstawowa
rnica polega jednak na tym, e wyznawcy New Age bior swe wierzenia
dosownie, podczas gdy ludzie, ktrych cytuj, zdaj sobie spraw z tego, e
uywaj metafor, dajcych przyblione jedynie wyobraenie o rzeczywistoci,
w ktr wierz, lecz ktrej nie potrafi inaczej wyrazi. Ludzie ci byliby
ostatnimi, ktrzy prbowaliby swe wyobraenia reifikowa i traktowa
dosownie. Maj wiadomo tego, e ich wiedza ulega ewolucji i e za kilka lat
trzeba bdzie wszystko, by moe, wyrazi w cakowicie innych kategoriach.

Na plus ewolucji zaliczy trzeba jedno: ewolucja umoliwia nam

budowanie wizji przyszoci w oparciu o przeszo. Daje nam wskazwki, jak
stworzy sobie sensowne, satysfakcjonujce ycie. Niewtpliwie, jednym z
92
powodw, dla ktrych tradycyjne religie miay tak wielki oddwik w ludzkiej
wiadomoci, byo to, e personifikoway one siy kosmiczne. Przyjrzyjmy si
choby twierdzeniu, i Bg uczyni nas na swj obraz i podobiestwo.
Tysicom chrzecijaskich malarzy pozwolio to przedstawia Go jako starego,
dobrotliwego patriarch. I, co wicej, kadej jednostkowej egzystencji, wraz z
obietnic ycia wiecznego, przydao godnoci. Byo to bez wtpienia posunicie
bezbdne. Ewolucja w dzisiejszym rozumieniu operuje wielkimi liczbami i nie
mwi nic o jednostkach; rzdz ni, zamiast celowoci i wolnej woli,
determinizm do pary z przypadkiem. Mogoby si wic zdawa, e to sucha
doktryna, bez szans na zainspirowanie kogokolwiek, by uoy sobie wedle niej
ycie.
A jednak odkrycia naukowe mog przynie nam prawdziw nadziej. Po
pierwsze, dziki nim uwiadamiamy sobie coraz lepiej, jak bardzo kady z nas
jest niepowtarzalny. I to nie tylko w sensie unikalnej kombinacji elementw
naszego kodu genetycznego, nioscego instrukcje, dziki ktrym powstaj
tak wyjtkowe zestawy cech fizycznych i psychicznych. Jedyne w swoim
rodzaju s take czas i miejsce, w ktrych kademu organizmowi przyszo
stawi yciu czoo. Jednostka staje si bowiem osob tylko w okrelonym
kontekcie fizycznym, spoecznym i kulturowym; to, gdzie i kiedy si rodzimy,
stanowi wsprzdne egzystencji, ktrych z nikim nie dzielimy. Dlatego te
kady z nas odpowiedzialny jest za ten jeden szczeglny punkt w czasie i
przestrzeni, w ktrym jego ciao i umys tworz wze pocze z pozostaymi
elementami wszechogarniajcej sieci ycia. Bo cho prawd jest, e to, kim
jestemy, zdeterminowane zostao przez instrukcje genetyczne oraz rodo-
wisko spoeczne, prawd jest take, i odkrywszy pojcie wolnoci, moemy
dokonywa wyborw, wpywajcych na przyszy ksztat sieci powiza,
ktrych jestemy czci. Od wyboru uywanych przez nas kosmetykw zalee
bdzie, czy powietrze, ktrym oddychamy, zachowa swe yciodajne
waciwoci, a wybr programu telewizyjnego wpynie na przyszy ksztat
komercyjnej rozrywki,
Wspczesne rozumienie materii i energii skania rwnie do nowego
podejcia do kwestii dobra i za. Zo w stosunkach midzyludzkich jest
odpowiednikiem procesu entropii w wiecie materialnym. Zem okrelamy to,
co sprawia bl, cierpienie, powoduje niead psychiczny lub spoeczny. Zwykle
wie si ono z dziaaniem po linii najmniejszego oporu lub w oparciu o zasady
waciwe niszemu szczeblowi porzdku organizacyjnego. Dzieje si tak na
przykad, kiedy osoba obdarzona wiadomoci kieruje si w dziaaniach
wycznie instynktami, albo kiedy istota spoeczna postpuje egoistycznie w
sytuacji wymagajcej wsppracy. Gdy naukowcy pracuj nad udoskonaleniem
narzdzi zagady, ulegaj entropii, nawet jeli korzystaj z najwieszych
osigni wiedzy. Entropia czy te zo to stan niebytu - stan, do ktrego d
wszystkie systemy, o ile nie zostanie podjty wysiek, aby temu zapobiec.
Zu zapobiega za to, co zwiemy dobrem", czyli dziaania przywracajce
ad, a jednoczenie chronice przed skostnieniem; dziaania, dla ktrych
natchnieniem s potrzeby systemw znajdujcych si na najwyszym etapie
ewolucji; takie, ktre uwzgldniaj przyszo, wsplne dobro, emocjonalny
dobrostan innych. Dobro jest twrczym przezwycieniem bezwadu, energi,
ktra prowadzi do ewolucji ludzkiej wiadomoci. Stosowanie si do nowych
zasad organizacji zawsze jest trudniejsze, wymaga wicej wysiku i energii.
Zdolno do takiego dziaania znana jest jako cnota.
93
 Czemu jednak kto miaby si wykazywa cnot, skoro o tyle atwiej
podlega entropii? Czemu kto miaby chcie wspiera ewolucj, nie dostajc w
nagrod obietnicy ycia wiecznego? Jeli prawd jest to, co do tej pory
powiedzielimy, ycie wieczne stanowi integraln cz pakietu zwanego
egzystencj, pojmowanego wszake nie tak, jak prezentuje si ycie pozagro-
bowe w kreskwkach - postacie w bieli, z aureolami wok gw, stoczone na
chmurkach - lecz poprzez fakt, e nasze czyny w yciu doczesnym bd si
odbija echem w czasie i ksztatowa dziejc si przyszo. Bez wzgldu
jednak na to, czy po mierci nasze obecne poczucie odrbnoci i
niepowtarzalnoci przetrwa w jakim wymiarze istnienia, czy te zniknie bez
ladu, nic nie zmieni faktu, e nasze trwanie na zawsze ju pozostanie czci
wtku i osnowy wszystkiego, co jest. Im wicej energii psychicznej
zainwestujemy w przyszo ycia na Ziemi, w tym wikszym stopniu stajemy
si jego czci. wiadomo tych, ktrzy utosamiaj si z ewolucj, zlewa
si z ni, podobnie jak maleki strumyk, ktry wpadajc do ogromnej rzeki,
czy z ni swj nurt, i staj si jednym.
Zgodnie w tym scenariuszem piekem jest oddzielenie jednostki od
dziania si" ycia. Piekem jest kurczowe trzymanie si przeszoci,
wasnego ja, bezpieczestwa i inercji. lad tego odnale mona te w
sowie diabe", ktre pochodzi od greckiego diabollein, znaczcego tyle, co
odseparowa, rozdzieli". Diaboliczno polega na osabianiu wyaniajcej
si zoonoci przez odciganie od niej energii psychicznej czowieka.
Nie jest to oczywicie jedyny moliwy sposb od czytania przesania
przyszoci, jakie nam przekazuje nauka. Mona przecie nie dostrzec niczego
poza lepym dziaaniem przypadku i podda si zniechceniu.
Waciwie znacznie atwiej tak uczyni. Entropia objawia si jednak rwnie w
tym, jak interpretujemy wiadectwo naszych zmysw. Rozdzia ten otwierao
pyta nie: Jak znale cel, ktry umoliwiaby czerpanie
z ycia przyjemnoci, przy jednoczesnym zachowaniu poczucia
odpowiedzialnoci wobec innych?" Wanie wspczesna nauka daje nam jedn
z moliwych odpowiedzi. To ewolucjonizm pozwala nam skupi wiadomo
na zadaniach ycia codziennego, wiemy bowiem, e kiedy naszemu dziaaniu
towarzyszy uczucie przepywu, uczestniczymy w konstruowaniu pomostu
pomidzy teraniejszoci a przyszoci nasze
go Wszechwiata.

94