Dorota Haasa-Majchrzak*

*Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Moliwoci oceny wpywu krioterapii oglnoustrojowej w terapii pacjentw

z zespoem blowym okolicy krgosupa ldwiowego za pomoc obrazw
termowizyjnych.
Wstp

Dolegliwoci blowe dolnej czci tuowia zwanej tradycyjnie blami krzya wystpuj w
spoeczestwie bardzo czsto, dotykaj coraz modszych ludzi, wiec mog by okrelone epidemi
naszych czasw. Przyjmuje si, e 80% populacji powyej 40 roku ycia miao przynajmniej jeden
powany epizod blowy ldwiowego odcinka krgosupa.[1,2]. W Polsce blw krzya dowiadcza
wedug bada 72% spoeczestwa przed 40 rokiem ycia, a po 40 r.. 66% mczyzn i 30% kobiet
[3].Wystpowanie tego schorzenia stao si jedn z gwnych przyczyn niezdolnoci do wykonywania
pracy i pobierania zasiku chorobowego, rehabilitacyjnego czy renty.[1,2,3,4,5] Za gwne przyczyny
nasilenia tego zjawiska upatruje si siedzcy tryb ycia, nieergonomiczne wykonywanie pracy
przeciajce krgosup, czy te nadwag i otyo. Take brak aktywnoci fizycznej i zwizane z tym
osabienie mini s gwn przyczyn obnienia odpornoci odcinka ldwiowego krgosupa na
wystpujce obcienia statyczno-dynamiczne, co prowadzi do zmian przecieniowo-
zwyrodnieniowych krgosupa. Skutkiem tych zmian jest nasilenie dolegliwoci blowych, ktre
wyzwalaj wzmoone napicie mini przykrgosupowych, chronice przed ruchami w tym odcinku
krgosupa [6,7,8,9]
Dlatego bardzo wane jest poszukiwanie przyczyn powstawania i szukanie terapii agodzcych te
dolegliwoci, oraz moliwoci oceny skutecznoci leczenia usprawniajcego zgodnie z wymogami
medycyny opartej na faktach.
Do zabiegw fizykalnych najczciej stosowanych w zespoach blowych krgosupa zalicza si
laseroterapi, magnetoterapi, elektroterapi, terapi fal ultradwiekow, krioterapi.[10].Jedn z
propozycji w rehabilitacji jest stosowanie krioterapii oglnoustrojowej, a w ocenie skutecznoci
leczenia wykorzystanie kamery termowizyjnej.

Budowa i funkcja krgosupa

Krgosup jest najbardziej istotnym skadnikiem ukadu kostnego i stanowi o szkieletu. Pooony jest
w linii porodkowej ciaa bdc jego osi mechaniczn. Krgosup podpiera ciao, dwiga jego ciar,
spenia funkcj amortyzujc, ponadto jest ochron dla rdzenia krgowego i korzeni nerwowych.
U czowieka krgosup zbudowany jest z 24 krgw i dwch zespolonych koci: koci krzyowej i
guzicznej. Krgosup skada si z odcinka szyjnego (7 krgw), piersiowego (12 krgw),
ldwiowego (5 krgw), odcinka krzyowego (zoonego z 5 zlanych ze sob krgw) i odcinka
guzicznego ze zlanych 4 lub 5 krgw. Krgi z kolejnych odcinkw rni si budow, rozmiarami i
ksztatem, ale typowy krg zbudowany jest z trzonu, ktry przejmuje wiksz cz przecie i
przytwierdzonego do niego od strony grzbietowej uku krgowego. Od tak zbudowanych krgw
odchodz wyrostki, za porednictwem ktrych krgi cz si z ebrami, miniami i ssiednimi
krgami.
Poszczeglne krgi poczone s midzy sob wizadami. Silne i podstawowe wizada s pomidzy
trzonami (na przedniej i tylnej ich powierzchni), nastpnie pomidzy ukami (od strony wewntrznej),
a take pomidzy wyrostkami kolczystymi i nad nimi. Pomidzy trzonem, a ukami s wyrostki
stawowe, dziki ktrym odbywa si ruch midzy krgami. Aparat wizadowy i stawowy wzmacniaj
minie przykrgosupowe. Krgosup ma swoje krzywizny. Ksztat krgosupa jest esowaty i zmienia
si wraz z wiekiem czowieka, ponadto zmienia si w zalenoci od stanu ruchowego, a take naszego
samopoczucia. U czowieka dorosego odcinek szyjny staje si wygity ku tyowi, nazywa si to
lordoz odcinka szyjnego, w czci piersiowej wygina si ku przodowi - co nazywamy kifoz
piersiow by wreszcie w czci ldwiowej wygi si znowu ku tyowi stanowic lordoz ldwiow.
Te wygicia krgosupa istotnie wpywaj na jego funkcj podporowa i amortyzacyjn.
Krgosup stanowi bardzo zoony ukad biomechaniczny skadajcy si z licznych segmentw.
Segment ruchowy krgosupa utworzony jest przez dwa ssiednie krgi wraz z krkiem
midzykrgowym. Wszelkie zmiany (rozwojowe, chorobowe, urazowe) w obrbie staww
midzykrgowych, krka midzykrgowego czy trzonu mog si przyczyni do powstania zmiany
chorobowej w danym segmencie ruchowym czy w segmencie wyej.[12,13]

Przyczyny dolegliwoci blowych dolnej czci grzbietu

Dolegliwoci blowe krzya mog mie rny charakter i zmienn posta kliniczn. Ble tej okolicy
najczciej spowodowane s zaburzeniami krgosupa w odcinku ldwiowym. Powodowa te
dolegliwoci mog zmiany w obrbie struktur krgosupa ( dyskopatia, zmiany zwyrodnieniowe
staww, wady rozwojowe, zmiany pourazowe zapalenia, inne) czy te przecienia aparatu
cignistego i ukadu miniowego. W diagnostyce niewydolnoci blowej plecw naley wzi pod
uwag: dyskopatie, zmiany zwyrodnieniowe krgosupa, zmiany struktury kostnej prowadzce
najczciej do znieksztace i zama krgw(osteoporoza),zespoy blowe na tle wad rozwojowych
krgosupa, zmiany pourazowe, rne procesy chorobowe struktur kostnych, zmiany chorobowe
ukadu nerwowego czy choroby pochodzenia pozakrgosupowego.
Objawy blowe krgosupa towarzysz wielu chorobom wywoanym przez do dokadnie znane
czynniki, ale te s objawem chorb w ktrych czynnik wywoujcy jest nierozpoznany, natomiast
najczciej domylamy si, e chodzi o niewydolno krgosupa.
Pod pojciem niewydolnoci krgosupa moemy rozumie jego niedoskona rol podprcz dla
ukadu szkieletowego i czaszki, atw mczliwo przykrgosupowego ukadu miniowo-
wizadowego, utrat fizjologicznych krzywizn prowadzca do zmniejszenia roli amortyzujcej oraz
zaburze pocze midzykrgowych na poziomie krkw i staww midzykrgowych.[7,9,11,13]

Dyskopatie
Ble krzya u wikszoci chorych s spowodowane czynnociowymi zaburzeniami krgosupa, ktry
w tym odcinku poddawany jest szczeglnym obcieniom statycznym i dynamicznym. Jedn z
najczstszych przyczyn zaburze funkcji krgosupa s zmiany chorobowe krkw
midzykrgowych (dyskopatie). Utrata funkcji krka midzykrgowego (dysku) moe by
nastpstwem starzenia si ustroju i utrat prawidowego jego nawodnienia. Przecienie krgosupa,
ktre powoduje destrukcj dysku wynika z normalnych funkcji yciowych czowieka, lecz czsto
realizowanych w nieanatomicznych warunkach. Drugim rodzajem przecienia jest przecienie z
doranym przekroczeniem wartoci granicznych wytrzymaoci danych struktur krgosupa np.
wypadki komunikacyjne lub upadki z duej wysokoci. Wrodzona nieprawidowa budowa elementw
tworzcych krgosup predysponuje do wczesnego zuywania si tych struktur mimo prawidowego
ich obciania. Jeli dodatkowo wystpuje nieprawidowe obcienie krgosupa powoduje to szybkie
i przedwczesne zuycie jego struktur. Przyczyn naruszenia budowy krka miedzykrgowego mog
by choroby krgosupa w okresie modzieczym np. choroba Schuermana czy wady postawy.
Wspln cech powyszych nastpstw jest patologia prowadzca do konfliktu pomidzy zmienionym
chorobowo krkiem midzykrgowym, a ukadem nerwowym zawartym w kanale. Najczciej
dochodzi do ucisku fragmentu jdra galaretowatego na korze nerwowy. S rne fazy zmian
patologicznych w obrbie krka midzykrgowego. Najagodniejsz zmian jest pknicie (protruzja)
krka, nastpnie przepuklina jdra galaretowatego (hernia) i wreszcie jego wypadnicie (prolapsus).
Obraz kliniczny dyskopatii jest do charakterystyczny i wynika z podranienia okolic zmienionej
tarczy miedzykrgowej, a take skutkw zmian uciskowych na korze nerwowy.[6,11,13]

Zmiany zwyrodnieniowe
Zwyrodnienia mog mie charakter pierwotny (brak przyczyny wywoujcej) lub wtrny (np. po
przebytym urazie, chorobie zapalnej, lub wadzie wrodzonej krgosupa). Zmiany zwyrodnieniowe
narzdu ruchu s naturaln konsekwencja starzenia si ustroju. Okazuje si jednak, e w wielu
przypadkach obecno zmian zwyrodnieniowych niesie za sob pewne do dokuczliwe konsekwencje
kliniczne. Zmiany zwyrodnieniowe krgosupa s zjawiskiem bardzo zoonym. Obraz chorobowy
tych zmian zaley od charakteru procesu zwyrodnieniowego i jego lokalizacji. Nasilenie procesu
zwyrodnieniowego tarcz midzykrgowych powodowa moe poza konsekwencjami blowymi
zmiany neurologiczne, wynikajce z ucisku spowodowanego osteofitami (wyrolami kostnymi) na
struktury nerwowe kanau krgowego. Zmiany zwyrodnieniowe zlokalizowane w okolicach staww
miedzykrgowych powodowa bd charakterystyczne dolegliwoci blowe i postpujc dysfunkcj
ruchow krgosupa. Mao dokuczliwe blowo bd zmiany zwyrodnieniowo-wytwrcze
zlokalizowane gwnie na przednich krawdziach trzonw krgowych. Specyficznymi skutkami
zmian zwyrodnieniowych mog by objawy tzw. wskiego kanau krgowego. Zmiany te prowadz
do postpujcych zaburze neurologicznych, dolegliwoci blowych i w konsekwencji zmniejszania
si aktywnoci, komfortu i jakoci ycia.[6,11,13]

Inne przyczyny zespou blw krzya.

Dolegliwoci blowe okolicy krzya mog mie rny charakter i zmienn posta kliniczn. Zwizane
jest to z wieloma przyczynami mogcymi prowadzi w konsekwencji do zmian wtrnych w obrbie
krgosupa i pozostaej czci narzdu ruchu, gwnie zaburze funkcji miednicy, koczyn dolnych, a
take obrczy barkowej i gowy. Wrd wielu przyczyn zespow blowych krzya mog to by wady
rozwojowe krgosupa, krgozmyk prawdziwy (dysplastyczny) i zwyrodnieniowy zmiany pourazowe,
procesy chorobowe w obrbie ukadu kostnego lub struktur nerwowych i wiele innych.
[6,7,10,11,13]

Leczenie blw krzya

Skuteczno leczenia blw krzya zaley od precyzyjnej diagnozy, polegajcej na stwierdzeniu, ktra
struktura wywouje bl, jak rwnie na waciwym rozpoznaniu rodzaju zaburzenia. Leczenie blw
krgosupa jest trudne i musi by kompleksowe. Kompleksowo postpowania leczniczego wynika z
istoty choroby i powika jakie jej towarzysz. Badanie osoby z blami krgosupa i leczenie wymaga
od lekarza rozlegej wiedzy i dowiadczenia. Leczenie blw krzya opiera si na dowiadczeniach
terapeutycznych z zakresu ortopedii, neurologii, rehabilitacji medycznej, a take fizjoterapii,
psychologii, terapii manualnej itp.

Termografia

Termografia (termowizja) jest cennym uzupenieniem stosowanych rutynowo metod diagnostyki

obrazowej. Badanie to jest nieinwazyjne i bezdotykowe, bezpieczne dla badanego i badajcej,
umoliwia okrelenie rozkadu temperatury na powierzchni skry.
Metoda ta nie ma ogranicze w odniesieniu do pci i wieku, jak rwnie jest cakowicie nieszkodliwa
dla kobiet w ciy i podw. Moliwe jest powtarzanie bada bez szkody dla pacjenta[14,15,16]
Termografia jest metod, umoliwiajc okrelenie stanu fizjologicznego badanych tkanek czy
narzdw, na podstawie emitowanego przez nie promieniowania podczerwonego, co u organizmw
ywych porednio obrazuje tempo przemian metabolicznych danej okolicy, zwizane z lokalnym
ukrwieniem. Termografia znalaza szerokie zastosowanie na wiecie, pocztkowo w przemyle i
wojsku, a z czasem take w medycynie i weterynarii. W naszym kraju jest jednak wci mao znana, a
przez to niedoceniana.

Krioterapia oglnoustrojowa

Zabiegi krioterapii oglnoustrojowe polegaj na poddawaniu caego ciaa pacjenta dziaaniu

temperatur kriogenicznych. Kriokomora jest to due, zamknite, stacjonarne, sterowane komputerowo
urzdzenie , wykorzystujce do schadzania powietrza w jego wntrzu cieky azot i umoliwiajce
rwnoczesne przebywanie we waciwej komorze o temperaturze poniej -110 kilku pacjentw[17]
Cel pracy:

Ocena wpywu zabiegw krioterapii oglnoustrojowej na temperatur okolicy krgosupa

ldwiowego za pomoc kamery termowizyjnej

Materia i metody

Badanie przeprowadzono w lipcu 2013r wrd pacjentw Wojewdzkiego Orodka Medycyny Pracy
Filli Nr2 w Lublinie w Pracowni Krioterapii Oglnoustrojowej. Badaniem objto 55 pacjentw
leczonych z powodu dolegliwoci blowych dolnej czci tuowia, wyczono 3 osoby z powodu
przerwania zabiegw w kriokomorze. Ostatecznej ocenie poddano 52 pacjentw z rozpoznan
dyskopati krgosupa ldwiowego poddawanych 10 zabiegom krioterapii oglnoustrojowej.

Rozkad ilociowy pacjentw z uwzgldnieniem pci

Metodyka zabiegw krioterapii oglnoustrojowej obejmuje kwalifikacj lekarsk , w trakcie ktrej

zbierany jest wywiad lekarski , badanie fizykalne obejmujce m.in. pomiar cinienia ttniczego i ttna,
ocen EKG w celu wykluczenia obecnoci przeciwwskaza do zabiegw. Chorzy zakwalifikowani do
zabiegw s instruowani o prawidowym zachowaniu si podczas pobytu w kriokomorze.
Temperatury kriogeniczne (-110 C do -150C) wystpujce podczas zabiegu w komorze waciwej
wymagaj zabezpieczenia czci ciaa najbardziej naraonych na dziaanie niskich temperatur przed
uszkodzeniem. W tym celu stosowane s rkawiczki, skarpetki sigajce kolan, opaska lub czapka na
gow. Do komory pacjenci wchodz w krtkich spodenkach , kobiety dodatkowo ubieraj top, na
stopy zakadane s drewniaki, usta i nos chronione s maseczk. Pacjenci przebywaj w przedsionku
komory 30 s. w temperaturze -90, a nastpnie w komorze waciwej w temp. -130-140.

Badanie kamer termowizyjn przeprowadzano przed i po zabiegu krioterapii oglnoustrojowej w 1,

5 i 10 dniu terapii. Pomiary wykonywane byy z odlegoci 1 metra uzyskujc termogramy z ocen
temperatury 2 punktw tuowia. Ponadto oceniano nasilenie dolegliwoci blowych za pomoc skali
blu VAS(10-stopniowa analogowa skala natenia dolegliwoci blowych) przed rozpoczciem
terapii oraz po 10 zabiegach w kriokomorze.
Ryc.1. Termogram dolnej czci grzbietu przed zabiegami

Wyniki

W badanej grupie byo 16 mczyzn i 36 kobiet w wieku od 23 do 76 lat , rednia wieku wynosia
50,1 lat(dla mczyzn35,68 i 56,58 dla kobiet), punkty skali VAS przed zabiegami wynosiy od 0,5do
9 rednio 3,56, punkty skali VAS po zabiegach wynosiy 0 do 7,9 rednio 2,33, zagodzenie
dolegliwoci blowych wystpio u wszystkich pacjentw poddanych zabiegowi krioterapii
oglnoustrojowej rednio poprawa wystpowaa o 1,22 punkta, u 7 osb dolegliwoci cakowicie
ustpiy.

Poddawano pacjentw badaniem kamer termowizyjn uzyskujc wartoci temperatury powierzchni

skry okolicy krgosupa ldwiowego, rozkad temperatury punktu 1 przed 1 zabiegiem wynosi od
31,6 do 36,4 rednio 34,16 , temperatura po 1 zabiegu wynosia od 23,3 do 33,6 rednio 28,19,
rnica temperatury punktu 1 przed i po 1 zabiegu rednio wynosia 5,97. Rozkad temperatury
punktu 1 przed 5 zabiegiem wynosi od 30,7 do 36,5 rednio 33,9 , temperatura po 5 zabiegu
wynosia od 20,3 do 33,3 rednio 27,83, rnica temperatury punktu 1 przed i po 5 zabiegu rednio
wynosia 6,07. Rozkad temperatury punktu 1 przed 10 zabiegiem wynosi od 31,3 do 35,3 rednio
33,69 , temperatura po 10 zabiegu wynosia od 24,4 do 33,7 rednio 28,13, rnica temperatury
punktu 1 przed i po 10 zabiegu rednio wynosia 5,56.

Z kolei rozkad temperatury punktu 2 przed 1 zabiegiem wynosi od 31 do 35,8 rednio 33,75 ,
temperatura po 1 zabiegu wynosia od 23,7 do 32,2 rednio 28,13, rnica temperatury punktu 2
przed i po 1zabiegu rednio wynosia 5,62. Rozkad temperatury punktu 2 przed 5 zabiegiem
wynosi od 30,3 do 35,7 rednio 33,9 , temperatura po 5 zabiegu wynosia od 23 do 31,6 rednio
27,88, rnica temperatury punktu 2 przed i po 5 zabiegu rednio wynosia 6,04. Rozkad
temperatury punktu 2 przed 10 zabiegiem wynosi od 30,8 do 35,7 rednio 33,78 , temperatura po
10 zabiegu wynosia od 22,7 do 31,9 rednio 27,71, rnica temperatury punktu 2 przed i po 10
zabiegu rednio wynosia 6,07.
 Suma rednia Suma rednia Suma rednia
punktw punktw punktw punktw punktw punktw
skali VAS skali skali skali skali VAS skali VAS
VAS VAS VAS mczyni mczyni
kobiety kobiety

Przed 185,3 3,56 97,6 2,7 87,7 5,4

zabiegami

Po zabiegach 121,3 2,33 54,3 1,5 66,5 4,15

Rnica 64 1,2 43,3 1,2 21,2 1,2

Tab.1. Wyniki oceny blu za pomoc skali VAS

Ryc.1 Rozkad wynikw skali VAS w zalenoci od wieku

Ryc.2i3. Rozkad wynikw skali VAS w zalenoci od wieku z uwzgldnieniem pci

 Temperatura punktu 1 Temperatura punktu 2

Zabieg 1 Zabieg 5 Zabieg 10 Zabieg 1 Zabieg 5 Zabieg 10

rozkad rednia rozkad rednia rozkad rednia rozkad rednia rozkad rednia rozkad rednia

Przed 31,6- 34,16 30,7- 33,9 31,3- 33,69 31- 33,75 30,3- 33,92 30,8- 33,78
zabiegami 36,4 36,5 35,3 35,8 35,7 35,7

Po 23,3- 28,19 20,3- 27,83 24,4- 28,13 23,7- 28,13 23- 27,88 22,7- 27,71
zabiegach 33,6 33,3 33,7 32,2 31,6 31,9

Rnica 5,97 6,07 5,56 5,62 6,04 6,07

Tab.2 Rozkad temperatur punktw 1 i 2 z uwzgldnieniem kolejnych zabiegw

Ryc.4.Rozkad temperatur punktw 1 i 2 z uwzgldnieniem kolejnych zabiegw i pci.

Dane poddano analizie statystycznej uzyskujc wyniki istotne statystycznie dla rnicy odczuwania
blu mierzon skal VAS, a take rnice temperatury punktw 1 i 2 mierzonych za pomoc kamery
termograficznej w przypadku kolejnych zabiegw w komorze.

Wnioski

1. Zastosowanie zabiegw krioterapii oglnoustrojowej u chorych z zespoem blowym

ldwiowego odcinka krgosupa wpywa w istotny sposb na zmniejszenie odczuwania
dolegliwoci blowych.

2. Stosujc zabiegi w kriokomorze uzyskujemy znaczn rnic temperatury powierzchni skry

w okolicy krgosupa ldwiowego wystpujc przed i po zabiegach.

3. Stosowanie kamery termowizyjnej do oceny wpywu zabiegu krioterapi przyniosa wstpnie

pozytywne rezultaty i wydaje si suszne kontynuacja bada z zastosowaniem tego
urzdzenia.

4. Konieczne jest zastosowanie programu komputerowego do oceny caociowej termogramu w

celu peniejszej oceny wpywu zabiegw krioterapii oglnoustrojowej na rozkad temperatury
dolnej czci tuowia.
Bibliografia
1. Dwornik M., Biaoszewski D., Kiebzak W., yp M. Korelacja wybranych elementw badania
przedmiotowego ze skutecznoci leczenia fizjoterapeutycznego u pacjentw z przewlekymi
blami krzya,Ortop. Traum. Rehab.,2007,3(6) 297-309
2. Depa A.,Wolan A., Przysada G. Wpyw rehabilitacji na zmian ruchomoci krgosupa oraz
subiektywnego odczuwania blu u chorych z zespoem blowym w odcinku ldwiowym,
Przegl.Med.Uniwer.Rzesz. 2008,2,116-124
3. Loney Pl.,Stratford PW., The Prevalance of Low back Pain in Adults, A Methodological
Review of the Literature,Physical Therapy, 1999, 4, 779-780.
4. Koodziej K., Kwolek A., Rusek W.,Przysada G.,Korelacja wskanika symetrycznoci
obcienia koczyn dolnych i nasilenia blu u pacjentw z zespoem blowym krgosupa
ldwiowo-krzyzowego rehabilitowanych szpitalnie, Przegl.Med.Uniwer.Rzesz.2005, 3, 234-
236
5. Depa A.,Drubicki M. Ocena czstoci wystpowania zespow blowych ldwiowego
odcinka krgosupa w zalenoci od charakteru pracy Przegl.Med.Uni wer.Rzesz.2008,1,34-
41
6. Kiwerski J.(red.), Fiutko R. Ble krgosupa,PZWL Warszawa 2001, 52-55
7. Janiszewski M., Nowakowska A., Patomechanika blw krzya, Medycyna Manualna,
2001,5,10-13
8. Gieremek K.,Krl P., Adamczyk-Bujniewicz H.,wist-Chmielewska D., Terapia skojarzona w
odruchowych zmianach tkankowych i zespoach blowych, Post.Rehab.,2000, 14, 1, 31-35
9. Kwolek A., Korab D., Majka M., Rehabilitacja w zespoach blowych dolnego odcinka
krgosupa-zasady postpowania, Post. Rehab.,2004,18,3,27-31
10. Gworys K.,Rosiakowska J.,Adamczewski T.,Puzder A. Gworys P. Kujawa J., Analiza
skutecznoci przeciwblowej rnych metod fizjoterapii stosowanych w przewlekym zespole
blowym krgosupa ldwiowo-krzyazowego Kwart.Ortop.2012,4,511-520
11. Kiwerski J.(red.) Rehabilitacja medyczna PZWL Warszawa 2007 537-551
12. Bochenek A. Anatomia czowieka t.1 PZWL Warszawa 2013
13. Krasuski M. Poradnik dla pacjentw z blami kregosupa
14. Barnes R.B Thermography of the human body Science 1963,140,870-875
15. Fita K.,Dobrzyski M., Cakosiski I.,Dudek K., Bader-Orowska D.Przydatnoc termografii
w diagnostyce lekarsko-stomatologicznej- dowiadczenia wasne Roczniki Pomorskiej
Akademii Medycznej w Szczecinie 2007,53, SUPPL. 3, 34-38
16. Mazur D., Herbut E., Walczak J. Termowizja jako metoda diagnostyczna Rocz.Nauk.Zoot.
2006, T. 33,z. 2, 171-181
17. Siero A.,Cielar G.(red.) Krioterapia leczenie zimnem -medica press 2007 149-158