Rozdzial 9

Synapsy i plastyczno mzgu

Magorzata Kossut
Instytut Biologii Dowiadczalnej im. M. Nenckiego, PAN, ul. Pasteura 3, 02-093
Warszawa, e-mail kossut@nencki.gov.pl

Wprowadzenie + Przekanictwo synaptyczne + Plastyczno mzgu pierwsze

dowody i definicje + Dugotrwae wzmocnienie synaptyczne + Plastyczno
rozwojowa + Rytmy biologiczne a synapsy + Plastyczno kompensacyjna
dorosej kory mzgowej + Zmiany plastyczne po uszkodzeniach mzgu +
Plastyczno synaptyczna podstaw uczenia + Uzalenienia jako patologiczna
plastyczno synaptyczna

Wprowadzenie

Pod koniec XIX wieku Santiago Ramon y Cajal, wielki neuroanatom,

stworzy koncepcj synaptycznej budowy ukadu nerwowego. Zauway, e
neurony nie cz si ze sob w jedn cig sie, ale s odrbne, a pomidzy ich
niemal stykajcymi si ze sob wypustkami istnieje niewielka przerwa - synapsa.
Impulsy nerwowe pokonuj t przerw dziki neuroprzekanikom, czsteczkom
sygnalizujcym neuronowi postsynaptycznem, e do zakoczenia neuronu
presynaptycznego dotar potencja czynnociowy. W czci presynaptycznej
znajduj si pcherzyki synaptyczne, w ktrych zgromadzony jest
neuroprzekanik. Nadejcie do synapsy po aksonie impulsu nerwowego powoduje,
e pcherzyki uwalniaj neuroprzekanik do szczeliny synaptycznej. Poprzez
szczelin, czsteczki neuroprzekanika dostaj si do bony postsynaptycznej
drugiego neuronu. Tam wi si do swych receptorw, czsteczek specyficznych
biaek tkwicych w bonie postsynaptycznej. Pod wpywem dziaania
neuroprzekanika na receptor powstaje pobudzeniowy lub hamujcy potencja
synaptyczny. Jeli bdzie wystarczajco duy lub jeli zsumuje si aktywno
wielu synaps, w ciele neuronu powstanie potencja iglicowy, zwany te
286 Magorzata Kossut

potencjaem czynnociowym. Synapsa, styk pomidzy neuronami (nazw wymyli

Sherrington, z 2 greckich sw syn i haptein), czy je, a zarazem oddziela od
siebie. Jeli dziaa sprawnie, wiernie przenosi pobudzenie z jednego neuronu na
drugi. Tak dziaaj synapsy nerwowo-miniowe. W wielu synapsach centralnego
ukadu nerwowego sprawno przewodzenia sygnau jest mniejsza. Moe na ni
wpywa bardzo wiele mechanizmw regulujcych wydzielanie neuroprzekanika
z czci presynaptycznej, i dostpno receptorw neuroprzekanikw po stronie
postsynaptycznej. Synapsy s uniwersalnym elementem ukadu nerwowego
zwierzt, maj je i krgowce i bezkrgowce.

Przekanictwo synaptyczne

Ukad nerwowy to system sterowania organizmem, stworzony z dwch

rodzajw komrek: neuronw (komrek pobudliwych elektrycznie) i komrek
glejowych, nie majcych tej zdolnoci ale bezcennych przy utrzymaniu dobrostanu
i regulacji pracy neuronw. Neurony s zbudowane z ciaa komrkowego i 2
rodzajw wypustek aksonw, ktre przekazuj potencjay elektryczne do innych
neuronw i z dendrytw, ktre odbieraj bodce i kieruj je do ciaa neuronu.
Neurony cz si w acuchy i sieci, ktre przekazuj i integruj informacj w
ukadzie nerwowym. Poczenia pomidzy neuronami to synapsy. Oprcz
opisanych powyej synaps chemicznych s tez synapsy elektryczne, inaczej
nazywane zczami szczelinowymi. Synapsy elektryczne wystpuj do obficie w
rozwoju mzgu, pniej wystpuj pomidzy interneuronami hamujcymi, obok
synaps chemicznych. S od nich szybsze i dziki temu sieci poczonych ze sob
interneuronw hamujcych mog sterowa rytmami oscylacyjnymi mzgu.
Synapsy chemiczne zawieraj neuroprzekaniki (neurotransmitery) mogce
dawa efekt pobudzeniowy lub hamujcy. Efekt dziaania neuroprzekanika zaley
przede wszystkim od jego receptora. Zazwyczaj jeden neuroprzekanik ma wiele
receptorw o rnej specyfice dziaania. Oglnie dzieli si receptory na
jonotropowe, bdce kanaami jonowymi otwieranymi pod wpywem dziaania
neuroprzekanika, i metabotropowe, ktre pod wpywem przekanika aktywuj
ukad biaek bonowych i wtrny przekanik wewntrz neuronu. Wtrny
Synapsy i plastyczno mzgu 287

przekanik, dziaajc od wewntrz komrki otwiera lub zamyka kanay potasowe

neuronu. Najwaniejszy neuroprzekanik pobudzeniowy mzgu, kwas
glutaminowy (glutaminian), ma cztery gwne typy receptorw: (i) receptor typu
AMPA (-amino-3-hydroksy-5-metylo-4-isoxazolepropionian), na ktrym opiera
si wikszo szybkiej neurotransmisji w mzgu, jest to receptor jonotropowy
otwierajcy kana sodowo-wapniowy; (ii) receptor kainianowy, otwierajcy kana
sodowo-potasowy; (iii) receptor NMDA (n-metylo-d-asparaginian), najwikszy
kana wapniowy mzgu, oraz (iiii) receptory metabotropowe. Receptory
jonotropowe dla glutaminianu powoduj depolaryzacj bony postsynaptycznej i
synaptyczny potencja pobudzeniowy. Receptory typu AMPA i NMDA
kolokalizuja w bonie postsynaptycznej wikszoci synaps pobudzeniowych.
Odpowied receptorw AMPA jest szybka i krtka, a receptorw NMDA
powolna i dugotrwaa. Wzgldna proporcja receptorw AMPA do NMDA w
synapsie zmienia si w rozwoju. Wczenie po urodzeniu, synapsy zawieraj
gwnie receptory NMDA, za dorose synapsy s zdominowane przez receptory
AMPA. W ten sposb ze stanu wysokiej podatnoci na zmiany plastyczne
(dugotrwae otwarcie kanau wapniowego receptora NMDA) przechodz do stanu,
w ktrym zmiany plastyczne trudniej wywoa.
Neurony mog si nie tylko pobudza, ale i hamowa. W synapsach
hamujcych w mzgu neuroprzekanikiem jest kwas gamma-amino masowy
(GABA). Aktywacja jonotropowego receptora tego neuroprzekanika otwiera
kana chlorkowy, co powoduje hiperpolaryzacj bony postsynaptycznej.
Receptory neuroprzekanikw mog znajdowa si w bonie postsynaptycznej
i wtedy su bezporednio do transmisji sygnau, mog by pooone
presynaptycznie, i wtedy reguluj wydzielanie neuroprzekanika poprzez zmian
potencjau bonowego, albo pozasynaptycznie i reguluj poziom napicia bony
neuronu. Wystpuj te na komrkach glejowych.
Liczb synaps w mzgu ludzkim szacuje si na 1014. W jednym milimetrze
szeciennym kory mzgowej jest okoo miliarda synaps. Neurony maja na og po
kilka tysicy synaps. Tu po urodzeniu neurony maja niewiele wypustek i synaps,
narastaj one w pierwszych dwch latach ycia.
288 Magorzata Kossut

Plastyczno mzgu pierwsze dowody i definicje

Odkrywca synaps, Ramon y Cajal, napisa W dorosych orodkach

nerwowych szlaki nerwowe s ustalone, zakoczone, nie do zmienienia. Wszystko
moe umrze, nic nie zregeneruje.
To mocne sformuowanie stao si dogmatem obowizujcym przez wiksz
cz XX wieku. Ale dzi wiemy, e to nieprawda. W 1998 udowodniono, e w
dorosym ludzkim mzgu powstaj nowe neurony. A przede wszystkim rosn
nowe odgazienia neuronw i przebudowuje si sie synaptyczna. W cigu
ostatnich kilku lat poznano szereg mechanizmw regulujcych neurogenez w
mzgach dorosych ssakw, powstay koncepcje funkcjonalnego znaczenia nowych
neuronw i propozycje uznania zahamowania neurogenezy za przyczyn pewnych
schorze psychiatrycznych, np. depresji. Dlaczego nie zauwaono tego wczeniej?
Istniay badania dowodzce istnienia neurogenezy, ale ich wyniki byy
lekcewaone. Przywizanie do dogmatu, silne przekonanie rodowiska do
obowizujcej prawdy naukowej potrafiy skutecznie hamowa rozwj wiedzy.
Podobnie obrazoburcze byo kwestionowanie pogldu o staoci pocze w
ukadzie nerwowym ssakw. Kwestionowano nawet istnienie synaptogenezy w
dorosym mzgu. Lata siedemdziesite i osiemdziesite ubiegego wieku to okres,
w ktrym ten pogld stopniowo, pod naporem nowych danych dowiadczalnych,
ulega modyfikacji. Dzi przyjmuje si powszechnie, e podstawowy wzorzec
pocze pomidzy orodkami w ukadzie nerwowym ksztatuje si w okresie
rozwoju w oparciu o program genetyczny, jednake obwody neuronalne s
plastyczne i modyfikowalne przez cae ycie. Wanie zmiany plastyczne s
podstaw naprawy i kompensacji uszkodze ukadu nerwowego.
O wystpowaniu plastycznoci neuronalnej mwimy, kiedy wasnoci
komrek nerwowych zmieniaj si w sposb trway pod wpywem dziaania
bodcw ze rodowiska. Jerzy Konorski z Instytutu Nenckiego PAN w Warszawie,
w swej ksice: Organization of conditioned reflexes (1948), bdcej przeomem w
sposobie mylenia o funkcjonowaniu mzgu, tak j definiowa:
Synapsy i plastyczno mzgu 289

Pierwsz wasno, dziki ktrej komrki nerwowe reaguj na nadchodzce

impulsy okrelonym cyklem zmian, nazywamy pobudliwoci.
Drug wasno, dziki ktrej w okrelonych ukadach neuronw powstaj trwae
przeksztacenia funkcjonalne w wyniku okrelonych bodcw lub ich kombinacji,
bdziemy nazywa plastycznoci, a odpowiadajce im zmiany, zmianami
plastycznymi.
Wspczesne teorie dotyczce mechanizmu powstawania plastycznoci bior
swj pocztek z koncepcji Hebba (1949), ktry postulowa, e do zmiany siy
poczenia pomidzy neuronami konieczne jest skuteczne i powtarzalne
pobudzenie neuronu postsynaptycznego przez presynaptyczny. Hebb mia tu na
myli pobudzenie, ktre spowoduje wystpienie potencjau czynnociowego. To
miaoby powodowa zmiany biochemiczne i anatomiczne wzmacniajce
poczenie pomidzy dwoma neuronami. Czyli skuteczne pobudzenie to
mocniejsze poczenie. Pniejsze opracowania wprowadziy do tej zasady
pewne uzupenienie, uwzgldniajce take moliwo osabienia poczenia, w
ktrym pomimo prb nie dochodzi do skutecznego pobudzenia neuronu
postsynaptycznego. Jeeli pobudzenie przekroczy warto progow, synapsa
zostanie wzmocniona, poczenie pomidzy neuronami bdzie bardziej trwae.
Jeeli pobudzenie bdzie podprogowe, synapsa zostanie osabiona.
Trzy kierunki bada, prowadzonych w latach szedziesitych i
siedemdziesitych przyczyniy si szczeglnie do uznania zjawiska
neuroplastycznoci. Pierwsze to neuroanatomiczne badania Geoffreya Raismana.
W 1969 roku Raisman udowodni, przedstawiajc zdjcia z mikroskopu
elektronowego, e uszkodzenie mzgu w rejonie formacji hipokampa prowadzi do
powstawania nowych synaps. Jednostronne uszkodzenie powodowao eliminacj
synaps, tworzonych przez degenerujce aksony i powstawanie nowych,
tworzonych przez aksony z przeciwstronnego nieuszkodzonego hipokampa.
Dowiadczenia Raismana pokazay, e strona postsynaptyczna synapsy przeywa
pomimo degeneracji czci presynaptycznej, e ocalae aksony wykazuj tendencj
do tworzenia nowych synaps i e system ma pewn preferencj do tworzenia
synaps przez wkna homologiczne do uszkodzonych (co moe by istotne przy
przywracaniu normalnej funkcji). Badania nad plastycznoci w formacji
290 Magorzata Kossut

hipokampa potoczyy si pniej lawinowo, udowadniajc wystpowanie zjawiska

sproutingu (wyrastania i rozgaziania si nieuszkodzonych aksonw, inaczej
bocznicowania) i synaptogenezy w drogach aferentnych i eferentnych hipokampa.
Drugim nurtem bada wykazujcym zjawisko neuroplastycznoci byy
zapocztkowane przez Patricka Walla (1970) eksperymenty z uszkadzaniem
wstpujcych drg czuciowych i rejestrowaniem zmian centralnych reprezentacji
powierzchni ciaa. Zaakceptowanie tych wynikw trwao kilkanacie lat i nastpio
dopiero w latach osiemdziesitych.
Trzeci wany wynik, ktremu zawdziczamy zmian pogldw na
niezmienno struktury mzgu, to zaobserwowana przez laureatw Nagrody Nobla
z 1980 roku, Torstena Wiesela i Davida Hubla, plastyczno w obrbie ukadu
wzrokowego modych kotw i map (1972). Oczywicie wiadomo byo i z
obserwacji i z praktyki klinicznej, e u dzieci kompensacja funkcji po
uszkodzeniach ukadu nerwowego jest znacznie atwiejsza i bardziej skuteczna ni
u dorosych. Jednak elektrofizjologiczne i anatomiczne uwidocznienie kolosalnego
przeorganizowania ukadu wzrokowego, nastpujcego w wyniku zasonicia
jednego oka we wczesnym okresie ycia, uwiadomio si dziaania mechanizmw
plastycznoci mzgu.
Wspczesna neurobiologia przyjmuje szerok definicj neuroplastycznoci.
Obejmuje ni trwae zmiany wasnoci komrek nerwowych zachodzce pod
wpywem dziaania bodcw ze rodowiska lub uszkodzenia ukadu nerwowego.
Na poziomie systemowym plastyczno to wasno ukadu nerwowego, ktra
zapewnia jego zdolno do adaptacji, zmiennoci, samonaprawy, a wreszcie
uczenia si i pamici. Jest to powszechna cecha neuronw, znajdowana na
wszystkich pitrach ukadu nerwowego. Wyrnia si plastyczno rozwojow,
plastyczno pouszkodzeniow (kompensacyjn) dorosego mzgu, plastyczno
wywoan wzmoonym dowiadczeniem czuciowym lub ruchowym, plastyczno
zwizan z uczeniem si i pamici, plastyczno wystpujc przy powstawaniu
uzalenie i wreszcie plastyczno patologiczn wystpujc np., przy
epileptogenezie czy blu neuropatycznym. Mimo tak duej rnorodnoci istnieje
szereg wsplnych cech mechanizmw lecych u podstaw zmian plastycznych.
Synapsy i plastyczno mzgu 291

U podstaw wszystkich zmian plastycznych ley zmiana siy pocze

midzyneuronalnych, czyli zmiana siy i liczby pocze synaptycznych.

Dugotrwae wzmocnienie synaptyczne

Przeomem w poznaniu mechanizmw plastycznoci synaptycznej byo

odkrycie dugotrwaego wzmocnienia synaptycznego. Timothy Bliss i Terje Lomo
w 1973 roku opisali to zjawisko w hipokampie (strukturze niezbdnej do powstania
ladu pamiciowego) krlika. Pokazano, e pobudzenie wizki wkien
nerwowych prowadzcych do hipokampa salw impulsw elektrycznych o
wysokiej (100Hz) czstotliwoci (nazywanej te bodcem tcowym) powoduje
wzrost reaktywnoci pobudzanej drogi nerwowej. Ten wzrost reaktywnoci
przejawia si wzrostem odpowiedzi na pojedynczy bodziec testowy o 50 do 100%.
Wzrost taki utrzymuje si dugo przez wiele godzin, dni a nawet tygodni. Od
angielskiej nazwy long term potentiation- przyj si skrt LTP. LTP stao si
najpopularniejszym modelem pamici mona je szybko wytworzy, tak jak
pami i jest specyficzne dla danej synapsy, wystpujcej na drodze, ktra jest
stymulowana. Wasnoci i mechanizmy tego zjawiska badano w tysicach
eksperymentw. Dziki temu, e w laboratorium Pera Andersena (Oslo)
opracowano metod wywoywania LTP na ywych skrawkach hipokampa, badania
stay si znacznie prostsze ni rejestracje z mzgu in vivo. Mona byo te atwo
poddawa skrawki mzgu kontrolowanemu dziaaniu rnych substancji
farmakologicznych. Obecno LTP stwierdzono praktycznie we wszystkich
przebadanych strukturach mzgu. To przemawia za tym, aby traktowa je jako
model interakcji komrkowych i przemian molekularnych zachodzcych podczas
uczenia. Bardzo istotna rol odegray tu badania Grzegorza Hessa, pracujcego
obecnie na UJ i w Instytucie Farmakologii PAN w Krakowie, ktry po raz
pierwszy dowid wystpowania LTP w poczeniach horyzontalnych kory
mzgowej. Rola tych pocze w przemodelowaniu obwodw neuronalnych kory
mzgowej na skutek uczenia si jest u w dorosych mzgach kluczowa.
Odkryto take zjawisko odwrotne do LTP dugotrwae osabienie
synaptyczne. To zjawisko (LTD, od long term synaptic depression) obserwowano
292 Magorzata Kossut

w sytuacjach sabego pobudzenia docierajcego do badanej struktury drogi. Po raz

pierwszy zauwaone je w mdku (Masao Ito, Tokio). Tak jak LTP, mona je
bada in vitro na ywych skrawkach mzgu. LTP zwizane jest z silnym wejciem
jonw wapnia do neuronu i aktywacj kinaz biakowych, LTD z niewielkim
napywem jonw wapnia i aktywacj fosfataz.

Plastyczno rozwojowa

Modociany mzg posiada ogromn zdolno do plastycznej reorganizacji

pocze. Wtedy uczy si najszybciej, przyswaja najwiksz ilo informacji i
opanowuje rozlegy repertuar sterowania ruchami. W tym okresie nawet due
uszkodzenie mzgu moe ulec kompensacji. Zarwno wyspecjalizowane obszary
kory mzgowej jak i orodki podkorowe mog zmieni swoj normaln specyfik.
Na przykad usunicie mzgowych struktur wzrokowych powoduje, e wkna
nerwu wzrokowego kieruj si do jder wzgrza normalnie przetwarzajcych
informacj suchow, a kora suchowa zaczyna reagowa na bodce wzrokowe.
Ludzie niewidomi od urodzenia uywaj swej kory wzrokowej do zupenie innych
ni normalnie celw, znajduj si w niej orodki zwizane z pamici werbaln.
Jest te im ona potrzebna do zrozumienia znakw alfabetu Brailla. Istniej te
porednie dowody na to, e u ludzi niewidomych od urodzenia, wyksztacaj si
silniejsze poczenia pomidzy kor somatsosensoryczn a wzrokow. Nawet
efekty hemisferektomii (usunicia jednej pkuli mzgu) wykonanej przed
upywem pierwszych kilku lat ycia ulegaj znacznej kompensacji. Tak due
przemeblowanie mzgu nie wystpuje u dorosych ssakw. Zmiany w
obwodowym ukadzie nerwowym (np. uszkodzenie nerww czuciowych)
wywoane w okresie okoonarodzeniowym, rwnie szybko odbijaj si na
strukturze i funkcji centralnych orodkw mzgu.
Modociany mzg ma tak du zdolno naprawy, kompensacji, zmiany
normalnego schematu pocze prawdopodobnie na skutek znacznej labilnoci
cytoszkieletu neuronw poczonej z wiksz zdolnoci do wzrostu aksonw,
dendrytw i filopodiw, co stwarza warunki sprzyjajce powstawaniu nowych
pocze. W pniejszym okresie ycia spada ekspresja genw sterujcych
Synapsy i plastyczno mzgu 293

procesami wzrostowymi, a ronie poziom biaek substancji pozakomrkowej

utrudniajcej kontakt pomidzy neuronami i biaek hamujcych wzrost neurytw i
synaptogenez. Szczeglna forma biaek substancji pozakomrkowej to sieci
perineuronalne. Bada je zesp Jolanty Skangiel-Kramskiej (Instytut Biologii
Dowiadczalnej im. M. Nenckiego, PAN), obserwujc, jak w rozwoju mzgu
wzrost sieci perineuronalnych wpywa na moliwo zajcia zmian plastycznych.
Wikszo pocze nerwowych powstaje dziki genetycznie
zaprogramowanym interakcjom chemicznym. Jednak w kocowych etapach
ksztatowania si mzgu, przy powstawaniu funkcjonalnych pocze, aktywno
neuronalna i pobudzenie synaptyczne odgrywa du rol. Ten wany etap
zilustruj opisem plastycznoci kolumn dominacji ocznej, zjawisku plastycznoci
rozwojowej, ktremu powicono najwicej bada.
Kolumna korowa to segment kory mzgowej o walcowatym ksztacie
rozcigajcy si przez ca grubo kory, od jej powierzchni do substancji biaej.
W takiej kolumnie neurony odpowiadaj wybirczo na okrelon cech bodca
zmysowego. W korze wzrokowej naprzemiennie ustawione s kolumny
zdominowane przez jedno lub drugie oko, tak, e kolumny reprezentujce t sam
okolic pola widzenia, odbierane poprzez jedno lub drugie oko, znajduj si obok
siebie (Hubekl I wiesel, 1980). Kolumna dominacji ocznej jest ksztatowana
poprzez aksony dochodzce do kory wzrokowej z ciaa kolankowatego bocznego.
Kady taki akson przynosi informacj o pobudzeniu tylko jednego oka. Aksony
komrek pooonych w pierwszej warstwie ciaa kolankowatego poczone s
funkcjonalnie z okiem pooonym po przeciwnej stronie gowy, a z drugiej
warstwy z okiem po tej samej stronie. Te dwa rodzaje aksonw maj zakoczenia
w osobnych obszarach warstwy IV kory wzrokowej. Na bazie tych skupie
aksonw nabudowuj si kolumny dominacji ocznej. U bardzo modych kotw i
map kolumny dominacji ocznej s bardzo labilne. W tym okresie ycia bardzo
atwo jest wywoa ich plastyczno. Zamknicie jednego oka na zaledwie kilka
godzin powoduje, e oko otwarte pobudza wicej ni normalnie komrek.
Wystpuje wtedy silna kompetycja, rywalizacja pomidzy aksonami ze wzgrza o
moliwo utworzenia sprawnych synaps na komrkach kory wzrokowej. Wynik
tej rywalizacji szybko odbija si na drzewkach aksonalnych. Zamknicie jednego
294 Magorzata Kossut

oka na kilka dni powoduje, e rozgazienia kocowe aksonw komrek ciaa

kolankowatego bocznego z informacj z tego oka obkurczaj si i zajmuj w IV
warstwie kory mniej miejsca ni normalnie. Na ich miejsce wrastaj aksony z
otwartego oka tworzc nowe synapsy. Po miesicu takiej jednoocznej deprywacji
komrki kory wzrokowej niemal zupenie nie reaguj na bodce wzrokowe
przesuwane przed uprzednio zamknitym okiem. Zjawisko to, nazywane zmian
dominacji ocznej, jest czsto uywane jak model dowiadczalny do bada
mechanizmw plastycznoci mzgu. Mona j atwo wywoa u kotw w wieku od
4 do 12 tygodni, ale nie u zwierzt dorosych, to znaczy, e wystpuje tu tak zwany
okres krytyczny, po upywie ktrego ten rodzaj plastycznoci zanika. To
najbardziej znany przykad wpywu aktywnoci funkcjonalnej na struktur mzgu.
Poznane zostay czciowo jego mechanizmy elektrofizjologiczne w wyniku
zamknicia jednego oka nastpuje osabienie odpowiedzi na nadchodzce z niego
impulsy, a po pewnym czasie pojawia si wzmoenie odpowiedzi na impulsy z oka
otwartego. Aby te zmiany nastpiy, niezbdna jest aktywno receptora dla
glutaminianu typu NMDA. Badania Mayera i Westbrooka (1983) pokazay, e
receptor NMDA jest molekularnym detektorem koincydencji, ktry do aktywacji
wymaga jednoczesnego przyczenia si liganda do miejsca receptorowego i
pewnego zdepolaryzowania bony komrkowej. Wtedy otwiera si kana jonowy
receptora NMDA, ktry jest najwikszym jonoforem wapniowym mzgu, i wejcie
jonw Ca2+ do neuronu inicjuje kaskad przemian biochemicznych, prowadzcych
do zmiany siy synapsy. Receptor NMDA jest niezbdny do wywoania
dugotrwaego wzmocnienia i osabienia synaptycznego w korze mzgowej,
przypuszcza si wic, e te zjawiska, ktrych mechanizmy s do dobrze poznane,
le take u podstaw plastycznoci kolumn dominacji ocznej. Wany jest take
stan wzbudzenia mzgu. Zmiany plastyczne kolumn dominacji ocznej nie
zachodz w narkozie. Upoledza je take eliminacja z kory wpyww
niespecyficznych ukadw aktywujcych - cholinergicznego, noradrenergicznego i
serotonergicznego. Aby wywoa t zmian plastyczn potrzebny jest, wic pewien
poziom mobilizacji kory, obecno receptora NMDA i nierwnowaga pobudzenia
wzrokowego z prawego i lewego oka. W okresie, kiedy t zmian plastyczn
mona atwo wywoa, receptor NMDA w korze mzgowej ma charakterystyczny,
Synapsy i plastyczno mzgu 295

modociany skad podjednostkowy, z duym udziaem podjednostki, ktra

wydua czas otwarcia kanau jonowego receptora. Dziki temu wydua si
rwnie okres, kiedy przychodzce szybko po sobie do komrki bodce sumuj
swoje dziaania, co daje duy napyw jonw wapnia do wntrza neuronu. Wtedy
moe zosta rozpoczty szereg procesw (aktywacja kinaz, aktywacja czynnikw
transkrypcyjnych) prowadzcych do wzmocnienia aktywowanych synaps.
Zagadnienia wczesnego rozwoju i plastycznoci ukadu wzrokowego bada
Bogusaw ernicki z Instytutu Nenckiego PAN w Warszawie. Jego dowiadczenia
dowiody, w jaki sposb ograniczenie dowiadczenia wzrokowego zaburza
umiejtno wykorzystywania informacji wzrokach i oddziaywania pomidzy
korowymi i podkorowymi orodkami ukadu wzrokowego.

Rytmy biologiczne a synapsy

Mimo skomplikowanej budowy synapsa jest elementem labilnym. Dobitnie

pokazuj to due zmiany liczby synaps w cyklach dobowych, sezonowych czy
hormonalnych, obserwowane w wielu strukturach mzgu. Na przykad zesp
Bruce McEwena (Nowy Jork) wykaza zaleno liczby synaps w hipokampie
szczurw od fazy cyklu owulacyjnego, z wysok liczb synaps zwizan z
wysokim poziomem estrogenw. Duo informacji na temat dobowej rytmiki
synaps w strukturach wzrokowych muszki owocowej i muchy domowej przyniosy
prace Elbiety Pyzy z UJ. Udowodnia ona endogenne i indukowane wiatem i
ruchem dobowe oscylacje liczby i wielkoci kontaktw synaptycznych.

Plastyczno kompensacyjna dorosej kory mzgowej

Istnieje wiele danych eksperymentalnych i klinicznych dokumentujcych

zmiany plastyczne zachodzce w mzgu po przeciciu nerww obwodowych,
uszkodzeniach siatkwki, amputacjach, urazach mzgu, treningu i uczeniu si.
Mimo, e badania dotyczyy przede wszystkim kory mzgowej, w niektrych
ukadach (np. w ukadzie somatosensorycznym) zaobserwowano zmiany
296 Magorzata Kossut

plastyczne na wszystkich pitrach wstpujcej drogi czuciowej. Pokazano ogromne

zmiany anatomiczne, zwaszcza we wzgrzu, u map w kilkanacie lat po
amputacji koczyn. Metodami nieinwazyjnego mapowania mzgu zarejestrowano
dynamiczne zmiany lokalizacji reprezentacji czuciowych w mzgu u ludzi.
Zesp Michaela Merzenicha (San Francisco) udowodni w licznych
dowiadczeniach na zwierztach, e uszkodzenie nerwu czuciowego powoduje
zmiany pl recepcyjnych neuronw kory somatosensorycznej. Kiedy przeci
gazk nerwu przewodzcego impulsy z receptorw dotykowych skry jednego
palca, neurony w korowej reprezentacji tego palca trac swe gwne wejcie
zmysowe; nastpuje lokalna deaferentacja. Przez kilkanacie minut neurony w tym
obszarze nie reaguj na dotyk, za pniej mona wywoa ich odpowied
dotkniciem ssiednich palcw. Obszar kory, zwizany uprzednio z aktywacj
nerwu z jednego palca, po jego uszkodzeniu jest kolonizowany przez wejcia
dotykowe z ssiednich palcw. Ten przykad rwnie wskazuje na to, e w korze
mzgowej istnieje rywalizacja pomidzy ssiadujcymi reprezentacjami
receptorw zmysowych osabienie jednej reprezentacji poprzez eliminacje
dopywu bodcw czuciowych powoduje, e traci ona swoje miejsce w korze na
rzecz aktywnych funkcjonalnie ssiadw. Takie zmiany mog rozpoczyna si
bardzo szybko po przeciciu nerwu. Mog rwnie rozwija si i powiksza w
miar upywu czasu po deaferentacji. Tim Pons z NIMH pokaza, e u map, ktre
badano w 10 20 lat po amputacji ramienia, zachodz bardzo rozlege zmiany
topograficznej mapy powierzchni ciaa w korze mzgowej; przemapowania
dochodziy do kilku centymetrw i korowa reprezentacja rki zastpiona bya
reprezentacj twarzy i tuowia. U ludzi metodami nieinwazyjnego mapowania
mzgu zaobserwowano przemapowanie reprezentacji korowych w mzgu ludzkim
po amputacjach koczyn. Herta Flor z Manheim postuluje, e takie zmiany map
korowych mog lee u podstaw odczuwania sensacji fantomowych. U pacjentw
z amputacj czsto wystpuj tzw. odczucia przeniesione, dotknicie nienaruszonej
czci ciaa powoduje uczucie dotykania (lub blu) amputowanej koczyny.
Stwierdzono, e jako dotknicie koczyny fantomowej odczuwa si dotknicie
tych okolic ciaa, ktrych reprezentacja korowa rozrasta si na miejsce
reprezentacji amputowanej koczyny.
Synapsy i plastyczno mzgu 297

Pokazano rwnie zmiany reprezentacji korowych zachodzce bardzo szybko

w cigu kilkunastu minut po chwilowej funkcjonalnej deaferentacji np. przez
nastrzyknicie palca lokalnie dziaajcym rodkiem znieczulajcym lub zaoeniem
opaski uciskowej. To s, oczywicie, zmiany przemijajce. Rwnie szybkie
uczenie moe modyfikowa reprezentacje korowe, co udowodni zesp
Magorzaty Kossut (Instytut Biologii Dowiadczalnej PAN) w mzgu myszy, ktra
uczya si, e dotknicie wibryssy zwiastuje nadejcie bodca blowego. W
wyniku uczenia powiksza si obszar kory mzgowej aktywowanej przez
pobudzan podczas treningu wibryss. Szybkie i przemijajce zmiany
zaobserwowano take pomidzy reprezentacjami rnych modalnoci zmysowych
w synnym dowiadczeniu Alvaro Pascual-Leone z Harvardu pokaza, e
zasonicie oczu na kilka dni poczone z intensywnym treningiem w czytaniu
alfabetem Braillea powoduje, e przy takim czytaniu nastpuje aktywacja kory
wzrokowej.
W korze wzrokowej obserwowano take plastyczno kompensacyjn po
uszkodzeniach homologicznych obszarw siatkwek w obu oczach, kiedy
fragment kory by pozbawiony wejcia wzrokowego. Po kilku miesicach taki,
pocztkowo milczcy deaferentowany obszar, zaczyna reagowa na bodce
wzrokowe pobudzajce obrzea uszkodzonych miejsc siatkwek. Pracujc na tym
modelu, Wioletta Waleszczyk z Instytutu Biologii Dowiadczalnej im.
M. Nenckiego PAN udowodnia, e reorganizacja kory wzrokowej zaley od
szczeglnego mechanizmu plastycznoci zalenego od kolejnoci wystpowania
potencjaw czynnociowych.

Zmiany plastyczne po uszkodzeniach mzgu

W przeciwiestwie do zmian plastycznych wywoywanych uszkodzeniami

nerww obwodowych lub zmianami wywoanymi aktywacj lub deaktywacj
funkcjonaln, zachodzcych w warunkach prawidowo funkcjonujcego zdrowego
mzgu, plastyczno kompensacyjna uszkodzonego mzgu dziaa w zupenie
innym otoczeniu, w interakcjach z procesami zapalnymi, obrzkiem, zachwianiem
funkcji metabolicznych, procesami nekrozy i apoptozy, degeneracj wkien.
298 Magorzata Kossut

Uszkodzona tkanka nerwowa wytwarza substancje hamujce wzrost neurytw, jak

biako Nogo i siarczany proteoglikanw chondroityny. Pomimo tego mona
zaobserwowa spontaniczne i dodatkowo pobudzane rehabilitacj zmiany
plastyczne. Badania elektrofizjologiczne i neurobrazowanie udowodniy
przemapowanie mzgu po udarze na bardzo szerok skal. Zesp Richarda
Frackowiaka z University College w Londynie pokaza rn, zalenie od miejsca i
rozlegoci uszkodzenia ewolucj poudarowych zmian aktywacji funkcjonalnej
mzgu. Udowodniono aktywacj istniejcych, ale sabych pocze pomidzy
orodkami mzgu; hamowanie lub odhamowywanie orodkw nieuszkodzonej
pkuli mzgu i mdku; szereg danych wskazuje take na wzrost nowych
pocze w uszkodzonym mzgu. Synaptogeneza po udarze zostaa stwierdzona w
mzgach zwierzt w obszarze graniczcym z uszkodzon przez udar tkank, ale
take w miejscach przeciwlegej pkuli mzgu, ktre bior na siebie funkcje
behawioralne nalece do obszarw uszkodzonych (Jones i wsp. 1999). W latach
dziewidziesitych, przy pomocy metod elektrofizjologicznych pokazano
poudarowe przemapowanie w korze szczurw i map. U map po uszkodzeniu
naladujcym udar mzgu w korze somatosensorycznej w obszarze reprezentacji
palcw rki, zaobserwowano w 3 miesice po udarze pojawianie si tej
reprezentacji w nowych miejscach. Reprezentacje byy mniejsze ni normalnie, a
pola recepcyjne neuronw byy wiksze, zatem odzyskana percepcja dotykowa
powinna by mniej dokadna (Xerri i wsp.1998).
Spontaniczna neuroplastyczno jest pobudzana przez dziaania
neurorehabilitacyjne. Bardzo wanych danych co do ich roli dostarczyy badania
Richarda Nudo (1996), ktre pokazay, e zachodzeniu opisanych powyej
przemapowa w korze ruchowej i somatosenorycznej mapy sprzyjao
zastosowanie po udarze treningu wymuszajcego uywanie upoledzonej
koczyny. Stwierdzono, e po treningu wielko pl recepcyjnych w nowej
reprezentacji palcw miaa normalne rozmiary, a wic uywanie doni wpywa
korzystnie na wasnoci neuronw lece u podstaw percepcji dotykowej.
Synapsy i plastyczno mzgu 299

Plastyczno synaptyczna podstaw uczenia

Wedug wspczesnych koncepcji uczenia si i pamici, zapamitywanie

zmienia si pocze pomidzy komrkami specyficznego dla zapamitywanej
informacji obwodu neuronalnego. Synapsy s tymi strukturami sieci, ktre mog
by na rne sposoby regulowane, tak, aby zmienia si ich sprawno. Receptory
neuroprzekanikw w synapsach s najczulszymi i najszybciej regulujcymi
elementami mechanizmu plastycznoci neuronalnej. Bardzo wan modyfikacj
receptorw, spadek reaktywnoci w wyniku dugotrwaego pobudzenia, odkry
Jerzy Vetulani z Instytutu Farmakologii w Krakowie, dla receptorw
noradrenaliny. Na tej zasadzie ukad nerwowy dostraja si do przewlekych
wpyww poprzez plastyczno adaptacyjn. Natomiast w trakcie uczenia si
reakcje receptorw neuroprzekanikw s szybkie. Ju we wczesnym okresie
badania zjawiska LTP Collingridge z Bristol University stwierdzi, e do jego
indukcji niezbdna jest aktywacja receptorw NMDA (Coan i wsp. 1987). W
hipokampach zwierzt pozbawionych poprzez blokad farmakologiczn lub
manipulacj genetyczn tego podtypu receptora NMDA, LTP nie zachodzi.
Efektywno dziaania receptorw jest zmieniona poprzez fosforylacj (wczesnym
ogniwem acuch zmian prowadzcych do LTP jest aktywacja szeregu kinaz) a
take poprzez eksternalizacj receptorw znajdujcych si wewntrz neuronu.
Stwierdzono, e przy powstawaniu LTP znajdujce si w neuronie
postsynaptycznym receptory dla glutamininau typu AMPA s wbudowywane w
bon synaptyczn (patrz Malinow 2003). Natomiast w przypadku osabienia
synaptycznego, te receptory s eliminowane z bony i przechodz do puli
wewntrzkomrkowej. Genetyczna modyfikacja usuwajca lub modyfikujca geny
kinaz, aktywowanych w wyniku synaptycznego dziaania neuroprzekanikw,
upoledza uczenie. Silny sygna synaptyczny, oprcz wpywu na receptory,
uruchamia geny wczesnej odpowiedzi (c-fos, zif268, creb), ktre s czynnikami
transkrypcyjnymi i kontroluj aktywacj genw biaek konstytutywnych.
Pionierem bada nad zaangaowaniem genu c-fos w plastyczno mzgu by
Leszek Karczmarek z Instytutu Biologii Dowiadczalnej PAN. Jego zesp
300 Magorzata Kossut

pokaza, midzy innymi zaleno aktywacji tego genu od receptora NMDA oraz
udowodni specyficzn dla pewnych struktur mzgu ekspresj c-fos podczas
uczenia si.
W dobrze poznanych modelowych sytuacjach uczenia si plastyczno
synaptyczna jest udowodniona. W 2000 roku Nagrod Nobla otrzyma Eric Kandel
(Nowy Jork) za badania zmian zachodzcych podczas uczenia si w ukadzie
nerwowym limaka morskiego Aplysia californica. Badanym zachowaniem jest
odruch cofania skrzela w odpowiedzi na dotknicie skry. Skorelowane z
zachowaniem zmiany znaleziono w synapsach pomidzy neuronem czuciowym i
ruchowym. Drogi, na ktrych zachodzi uczenie charakteryzuj si wiksz liczb
zakocze presynaptycznych i pcherzykw synaptycznych, zwikszonym
wydzielaniem serotoniny, wiksz aktywacj cAMP i wiksz amplitud
postsynaptycznego potencjau pobudzeniowego. Najnowsz koncepcj Kandela
jest aktywowanie przez plastyczno synaptyczn biaek o charakterze prionowym,
majcych zdolno samoreplikacji. Dziki temu biaka znajdujce si w synapsach
mogyby zmian w swej strukturze utrzymywa przez bardzo dugi czas, co
rozwizywaoby problem odnawiania biaek powodujcych wzmocnienie pracy
synapsy i wczenie jej w lad pamiciowy.
Zmiany synaps i kolcw dendrytycznych w wyniku LTP i w mzgach
zwierzt po uczeniu byy obserwowane przez wielu badaczy. Nowe technologie, a
zwaszcza moliwo przyyciowych obserwacji zachowania kolcw
dendrytycznych w mzgach uczcych si zwierzt przyniosy silne dowody na
powstawanie w wyniku uczenia nowych pocze synaptycznych. Udao si
zaobserwowa powstawanie nowych kolcw dendrytycznych, z ktrych cz
ponownie zanikaa, a cz pozostawaa na dugo przybierajc charakterystyczny
grzybkowaty ksztat stabilnego kolca. Powstawanie nowych kolcw odbywa si
bardzo szybko na skrawku hipokampa obserwowano wyrastanie nowych ju w
20 minut po silnym pobudzeniu, natomiast w mzgu po 2-3 godzinach. Na takich
nowych, wygldem przypominajcych filopodia kolcach, szybko powstaj
synapsy, w mzgu zachodzi to w cigu kilku godzin, jak pokazay badania w
laboratorium Karela Svobody (Janelia Farm, USA). Biaka kotwiczce receptory
dla glutaminianu po postsynaptycznej stronie synaps maja krtki okres ptrwania i
Synapsy i plastyczno mzgu 301

ta sama czsteczka biaka jest w danym kolcu synaptycznym tylko przez okoo
godzin. Te dane wskazuj na pynno struktury synaptycznej, co warunkuje jej
atw modyfikowalno. Kolce najczciej wzrastaj w kierunku ylakowatoci
aksonalnej, i tworz na niej kolejna synaps. Cz zakocze aksonalnych
rwnie wykazuje znaczn ruchliwo i moe zblia si do rosncych lub
istniejcych kolcw.
Opisane powyej badania zarejestroway przede wszystkim zmiany w
synapsach pobudzeniowych. Ostatnie prace na temat zmian funkcjonowania
neuronw wywoanych przez uczenie, wskazuj na rol oddziaywa hamujcych
w powstawaniu ladu pamiciowego. Zesp Magorzaty Kossut (Instytut Biologii
Dowiadczalnej, PAN) pokaza, e indukowana przez uczenie plastyczno kory
mzgowej zwizana jest ze wzrostem liczby synaps hamujcych i zwikszonym
uwalnianiem przekanika hamujcego, co pozwala na wytumienie sygnaw
interferujcych ze specyficznym bodcem czuciowym. Jednoczesna regulacja
aktywnoci pobudzeniowej i hamujcej w mzgu wie si z nowo poznan, wan
wasnoci neuronw jak jest plastyczno homeostatyczna, nazywana te
skalowaniem synaptycznym (Turrigiano i Nelson, 2004). Powoduje ona, e przy
silnym pobudzeniu neuronw zmniejsza si amplituda odpowiedzi synaptycznych,
natomiast w warunkach sabego pobudzenia amplituda ronie. Pozwala to
zwikszy zakres dynamicznych zmian odpowiedzi. Podstaw tych zmian jest
zmniejszanie lub zwikszanie liczby receptorw dla pobudzeniowych i hamujcych
neuroprzekanikw w synapsach, co reguluje wraliwo neuronu na nadchodzce
impulsy.
Oprcz czynnikw dziaajcych wewntrz synapsy, sugerowana jest te rola
macierzy zewntrzkomrkowej w plastycznoci mzgu. Lokalna proteoliza
macierzy mogaby udostpnia przestrze na powstawanie nowych synaps.
Badania zespou Kaczmarka (Instytut Biologii Dowiadczalnej, PAN) udowodniy
lokalizacj metaloproteazy MMP9 w kolcach dendrytycznych i indukcj jej
aktywnoci w patologicznej plastycznoci epileptycznej. Inni badacze
udokumentowali rol metaloproteaz w LTP i wzrocie dendrytw.
302 Magorzata Kossut

Uzalenienia jako patologiczna plastyczno synaptyczna

Mechanizm euforycznego dziaania narkotykw polega na wzbudzeniu przez

nie struktur mzgu nalecych do tzw. ukadu nagrody. Dusze stosowanie
narkotyku powoduje trwae zmiany w funkcjonowaniu tego ukadu, moemy wic
mwi o jego plastycznoci. Kluczow rol w ukadzie nagrody peni dopamina i
substancje uzaleniajce wywieraj na ten ukad wpyw poprzez podniesienie jej
wydzielania. Ten efekt w mzgu ludzkim pokazaa Nora Volkow (Bethesda, USA)
obrazujc mzg narkomanw przy pomocy techniki PET. Poziom dopaminy
podnosi si take pod wpywem naturalnych czynnoci nagradzanych, jak seks,
picie i jedzenie Zakcenie dziaania ukadu nagrody przez narkotyk powoduje, e
organizm dy do kompensowania tego zaburzenia poprzez dostarczenie wikszej
iloci narkotyku. Dokadne mechanizmy tego zjawiska nie s do koca poznane,
wiadomo jednak, e gra tu rol proces uczenia si. W synapsach struktur
nalecych do ukadu nagrody zachodzi patologiczne LTP, uwaane za gwny
mechanizm rozwoju uzalenienia. Szereg modyfikacji poziomu, aktywnoci i
pooenia receptorw synaptycznych dla glutaminianu obserwowanych przy LTP
wywoywanym na skrawkach hipokampa i w zwierzcych modelach uczenia,
stwierdzono take w mzgach zwierzt uzalenionych. Obserwowana jest rwnie
aktywacja genw wczesnej odpowiedzi, w tym CREB, czynnika transkrypcyjnego,
ktry miedzy innymi kontroluje produkcj endogennego opioidu, dynorfiny, ktra
wpywa hamujco na ukad nagrody, co moe zwiksza tolerancj na narkotyk
(Nesteler i Malenka 2004). Regulacj mechanizmu dziaanie dynorfiny na ukad
nagrody pokaza zesp Ryszarda Przewockiego w Instytucie Farmakologii PAN
w Krakowie. Zoone behawioralne procesy warunkowania prowadzce do
powstania uzalenienia tumaczone s przez szereg hipotez, wrd nich koncepcja
Kostowskiego (Instytut Psychiatrii i Neurologii, w Warszawie) przyjmuje, e
antynapd - stan odprenia i zaspokojenia zwizany z bodcem
uzaleniajcym, jest w procesie uzalenienia upoledzony. Prowadzi to do
kompulsywnego denie do zaspokojenia popdu kosztem innych dziaa.
Synapsy i plastyczno mzgu 303

Lektura uzupeniajca

Ksiki:

Konorski J. (1969): Intergacyjna dziaalno mzgu. PWN, Warszawa.

Eccles J. (1968): Fizjologia synaps nerwowych. PZWL Warszawa.

Kossut M. (red.) (1993): Mechanizmy plastycznoci mzgu. PWN, Warszawa.

Grabowska A., Grska T., Zagrodzka J (red.) (2005): Mzg a zachowanie PWN.

Czasopisma:

Bliss TV, Lomo T. (1973): Long-lasting potentiation of synaptic transmission in

the dentate area of the anaesthetized rabbit following stimulation of the
perforant path. J Physiol. 232(2):331-56.

Coan E.J., Saywood W., Collingridge G.L. (1987):MK-801 blocks NMDA

receptor-mediated synaptic transmission and long term potentiation in rat
hippocampal slices.Neurosci Lett. 80:111-4.

Flor H., Birbaumer N. (2000): Phantom limb pain: cortical plasticity and novel
therapeutic approaches. Curr Opin Anaesthesiol. 13:561-4.

Hess G., Donoghue J.P. (1994): Long-term potentiation of horizontal connections

provides a mechanism to reorganize cortical motor maps. J Neurophysiol.
71:2543-2547.

Holtmaat A., Svoboda K. (2009): Experience-dependent structural synaptic

plasticity in the mammalian brain. Nat Rev Neurosci.10:647-58.

Hubel D.H., Wiesel T.N. (1962): Receptive fields, binocular interaction and
functional architecture in the cat's visual cortex. J Physiol.160:106-54.

Ito M. (2001): Cerebellar long-term depression: characterization, signal

transduction, and functional roles. Physiol Rev. 81:1143-95.

Jones T.A., Chu C.J., Grande L.A., Gregory A.D. (1999): Motor skills training
enhances lesion-induced structural plasticity in the motor cortex of adult rats. J.
Neurosci. 19: 10153-63
304 Magorzata Kossut

Kaczmarek L. (1993): Molecular biology of vertebrate learning: is c-fos a new

beginning? J. Neurosci. Res. 34: 377-81.

Kandel E.R. (2001): The molecular biology of memory storage: a dialogue

between genes and synapses. Science. 294: 1030-1038.

Kossut M. (1992): Plasticity of the barrel cortex neurons. Prog Neurobiol. 39: 389-
422.

Kostowski W. (2002): Drug addiction as drive satisfaction ("antidrive")

dysfunction. Acta Neurobiol Exp. 62:111-117.

Malinow R. (2003): AMPA receptor trafficking and long-term potentiation. Philos

Trans R Soc Lond B Biol Sci. 358: 707-714.

Mayer M.L., Westbrook G.L., Guthrie P.B. (1984): Voltage-dependent block by

Mg+ of NMDA responses in spinal cord neurones. Nature 309:261-263.

Merabet L.B., Hamilton R., Schlaug G., Swisher J.D., Kiriakopoulos E.T., Pitskel
N.B., Kauffman T., Pascual-Leone A. (2008): Rapid and reversible recruitment
of early visualcortex for touch. PLoS One. 3: 3046.

Merzenich M.M., Kaas J.H., Wall J.T., Sur M., Nelson R.J., Felleman D.J. (1983):
Progression of change following median nerve section in the cortical
representation of the hand in areas 3b and 1 in adult owl and squirrel monkeys.
Neuroscience. 10:639-65.

Nestler E.J., Malenka R.C. (2004): Zniewolony mzg. wiat Nauki. kwiecie:
54-61.

Nudo R.J., Wise B.M., SiFuentes F., Milliken G.W. (1996): Neural substrates for
the effects of rehabilitative training on motor recovery after ischemic infarct.
Science 272:1791-1794.

Raisman G. (1969):Neuronal plasticity in the septal nuclei of the adult rat. Brain
Res. 14:25-48.

Si K., Choi Y.B., White-Grindley E., Majumdar A., Kandel E.R. (2010): Aplysia
CPEB can form prion-like multimers in sensory neurons that contribute to long-
term facilitation. Cell 140:421-435.

Turrigiano G.G., Nelson S.B. (2004): Homeostatic plasticity in the developing

nervous system. Nat Rev Neurosci. 5:97-107.
Synapsy i plastyczno mzgu 305

Vetulani J., Sulser F. (1975): Action of various antidepressant treatments reduces

reactivity of noradrenergic cyclic AMP-generating system in limbic forebrain.
Nature 257:495-496.

Volkow N.D., Fowler J.S., Wang G.J., Swanson J.M., Telang F. (2007): Dopamine
in drug abuse and addiction: results of imaging studies and treatment
implications. Arch. Neurol. 64:1575-1579.

Wall P.D., Egger M.D. (1971): Formation of new connexions in adult rat brains
after partial deafferentation. Nature 232:542-545.

Ward N.S., Brown M.M., Thompson A.J., Frackowiak R.S. (2004): The influence
of time after stroke on brain activations during a motor task. Ann Neurol.
55:829-834.

Wiesel T.N., Hubel D.H. (1965): Comparison of the effects of unilateral and
bilateral eye closure on cortical unit responses in kittens. J Neurophysiol.
28:1029-1040.

Xerri C., Merzenich M.M., Peterson B.E., Jenkins W. (1998): Plasticity of primary
somatosensory cortex paralleling sensorimotor skill recovery from stroke in
adult monkeys. J Neurophysiol. 79:2119-2148.

Young J.M., Waleszczyk W.J., Wang C., Calford M.B., Dreher B., Obermayer K.
(2007): Cortical reorganization consistent with spike timing-but not correlation-
dependentplasticity. Nat Neurosci. 10:887-8895.
306 Magorzata Kossut