T adeusz K o t u l a , Barbarzycy i dworzanie.

Rzym a barbarzycy w dworskiej literaturzep-

norzymskiej, Polska A kadem ia Umiejtnoci. Rozprawy Wydziau Historyczno-Filozoficzne-
go, oglnego zbioru t. CIII, Krakw 2004, s. 144.

Tadeusz K o t u l a naley do grona najwybitniejszych historykw staroytnoci nie tylko w Polsce. Kada
jego praca to istotny wkad do pozannia antyku, zwaszcza dziejw, kultury, cywilizacji miejskiej i ycia gospodar
czego zachodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego. Ma on nadto dar jasnego wykadu nawet bardzo skompliko
wanej materii, o czym czytelnik atwo si przekona biorc do rki recenzowan ksik.
W pierwszym rodziale, bdcym wprowadzeniem (s. 5-17), czytelnik znajdzie wyjanienie, co naley rozu
mie pod wystpujcym w tytule pojciem dworzanie; ot kryj si pod nim pisarze aciscy z IV -V w., piszcy
gwnie panegieryki na cze cesarzy, albo inne utwory, historyczne i poetyckie, pisane na zamwienie dworu lub
przypominajce literatur dworsk. Autor zapowiada, e w tych utworach (pokrtce tu scharakteryzowanych)
bdzie szuka przede wszystkim informacji pozwalajcych oceni sposb patrzenia pisarzy pnorzymskich na
barbarzycw (tumaczy, co autorzy ci rozumieli pod pojciem barbarzyca); celem tej pracyjest wic nie uci
lenie faktw odnoszcych si do historii kontaktw Rzymian z barbaricum, ale badanie mentalnoci ludzi pira
jako wyrazicieli okrelonych opinii, zazwyczaj negatywnych, o wiecie barbarii przedstawionych z prorzymskiego
punktu widzenia przez dworskich historykw czy poetw (s. 16).
Drugi rodzia, Barbarzycy: napyw informacji(s. 18-25), prezentuje oglny stan wiedzy Rzymian, po
czynajc od pocztkw Cesarstwa, na temat wiata barbarzyskiego; wymienione s tu take sposoby zdobywa
nia tej wiedzy przez Rzymian (kupcy, wyprawy handlowe, ekspedycje geograficzne i wojskowe, rozpoznanie stra
tegiczne, zwiad polityczny i wywiad wojskowy, jecy, dezerterzy, literatura).
W rozdziale trzecim, Imperium i ssiedzi (I-III w.) (s. 32-42), autor da szkicowy, ale wyrazisty przegld
rozmieszczenia barbarzycw wzdu granic Imperium i ich stosunkw z Cesarstwem Rzymskim.
Najobszerniejszyjest czwarty rozdzia Wojny: zwycizcy barbarzyskich ludw (s. 43-112). Nie jest to sy
stematyczny przegld wszystkich wojen, jakie Cesarstwo toczyo z barbarzycami, ale analiza opinii na temat
tych walk i polityki prowadzonej przez cesarzy wobec barbarzycw wyraonej przez pnoantycznych pisarzy
dworskich. Autor zacz od ukazania obrazu idealnego cesarza, jaki wyania si z tej litartury (przede wszystkim
to zwyciski wdz); idc za jej informacjami przedstawi wojny Rzymu z barbarzycami poczynajc od Cezara
i Augusta a koczc na roku 410, kiedy to Rzym zosta zdobyty przez Wizygotw Alaryka i kiedy nastpi waci
wie kres zachodniorzymskiej literatury dworskiej. Gdyby autor przedstawi ten obraz tylko na podstawie infor
macji, jakich dostarczaj pisarze dworscy, byoby w nim nazbyt wiele luk. Kotula uzupeni je jednak wia
domociami zaczerpnitymi z innych rde i z bada naukowych, bardzo czsto swoich wasnych, dziki czemu
pomg czytelnikowi zrozumie, na czym polegaa np. defensywna polityka Augusta, dlaczego Trajan zerwa
z ni, jakie byy powody pokojowej propagandy cesarza Probusa itd. Ale pierwszoplanowym zadaniem, jakie au
tor tu sobie postawi byo zbadanie, na ile wiadomoci dostarczone przez pisarzy s obiektywne i odpowiadaj
rzeczywistoci. Okazuje si, e panegiryci chwalc Augusta czsto wiadomie przemilczali jego klski, nawet t
w Lesie Teutoburskim, e w literaturze dworskiej mwi sie oglnikowo o nasilajcej si agresywnoci barbarzy
cw za panowania Antoninw, e Aleksandra Sewera sawiono za czyny zmylone, e negatywny obraz Maksymi-
na Traka jest wynikiem manipulownia faktami lub wrcz ich faszowania, podobnie jak na faszerstwach opiera
si wyidealizowany obraz Gordiana, e niesusznie uwaano cesarzy wojskowych z III w. za nieokrzesanych pros-

PRZEGLAD HISTORYCZNY, TOM XCVI, 2005, ZESZ. 1, ISSN 0033-2186

takw itd. Literatura ta wyolbrzymia barbarzyskie niebezpieczestwo po to, aby nawet mao znaczce zwyci-
twa cesarzy wynie do rangi przeomowych wiktorii. Przesadnie gloryfikuje ona cesarzy dobrych, tak jak
w zbyt czarnych barwach przedstawia zych. Historyk jest w trudnej sytuacji, gdy nie ma innych rde ni owa
literatura dworska. Tak jest po roku 378, na ktrym urywa si relacja wybitnego historyka, piszcego po acinie,
Ammiana Marcellina, ktrego dzieo pozwala weryfikowa informacje literatury dworskiej. Kotula powica
stosunkowo duo miejsca utworom Klaudiusza Klaudiana, wysawiajcego Stylichona, regenta Zachodu w cza
sie maoletnoci cesarza Honoriusza, a oczerniajcego jego przeciwnikw. Jako wiadek wydarze zawar on
w swoich utworach wiele cennych informacji na ich temat, ale jak dowodzi Kotula, czsto posugiwa si ppraw
dami, faszerstwami, przemilcza niewygodne mu fakty, inne dobiera instrumentalnie.
Z tej bogatej w treci rozprawy jasno wyania si konstatacja, ktr autor niemal na kadym kroku podkre
la i powtarza, e wiadmoci rdowe dostarczone przez literatur dworsk naley bezwzgldnie sprawdza wia
rygodnymi rdami, a gdy takowych brakuje korzysta z niej niezwykle ostronie pamitajc o zasadzie, e je
li historyk ma do dyspozycji tylko jedn informacj rdow to tak, jakby nie mia adnej.
W pitym rozdziale, Kontakty pokojowe: kompromisy (s.l 13-136), autor wskazuje na tematy pomijane
lub ledwie wzmiankowane przez dworsk literatur pnego antyku, takie jak problem pastw klientalnych ota
czajcych Cesarstwo, ktrych zadaniem bya obrona niekoczcych si granic Imperium, osiedlanie si barba
rzycw w prowincjach rzymskich jako kolonw, barbaryzacja armii rzymskiej i romanizacja najmowanych do
armii barbarzycw, rola handlu Cesarstwa z barbaricum, rozprzestrzenianie si na ziemiach barbaricum impor
tw rzymskich, oddziaywanie kultu cesarskiego na romanizacj barbarzycw. I te problemy autor szeroko
omawia wskazujc na ich znaczenie dla stosunkw Rzymu z barbarzycami. e pisarze dworscy na te problemy
nie zwracali uwagi, lub tylko w sposb przypadkowy, dowodzi jednostronnoci tych rde.
Przesaniem tej ksiki, wyranie sformuowanym przez autora w rodziale VI, Rezultaty (s. 137-142),
jest ostrzeenie badaczy i szerokiego grona czytelnikw, e dworska literatura IV -V w. jest pena uomnoci, za-
faszowa, wymylonych zwycistw, przemilczenia niewygodnych faktw, nawet cytowania fikcyjnych rde dla
uwiarygodnienia zmylonych zdarze, i to w stopniu znacznie wikszym nili si zazwyczaj przyjmuje. Dlaczego
Tadeusz Kotula wystawia jej ocen negatywn i nawouje historykw do odkamywania podawanych przez ni
informacji i ocen.
Autor bada ich wiarygodno na podstawie innych rodzajw rde. Mamy wic do czynienia ze swego ro
dzaju studium rdoznawczym. Nie jest ono jednak typowe. Autor nasyci prac ywo opowiadan materi fa
ktograficzn, a w samych analizach rdowych skpo raczy czytelnika acin i w ogle pomija przypisy, ktre
w pracach stricte naukowych s zrozumiae zazwyczaj dla wskiego grona specjalistw. Autor pragn swoj
ksik skierowa do szerszego grona czytelnikw interesujcych si histori staroytn (s. 8). Ze wzgldw for
malnych mona byj wic nazwa poplarnonaukow, ale z uwagi na jej warto merytoryczn, na jej nowatorskie
ujcie stosunkw Rzymu z barbarzycami, na jej wnikliw ocen literatury pnorzymskiej, zwizanej z dworem
cesarskim, w peni zasuguje ona na miano pracy nukowej.

Waldemar Ceran
Uniwersytet dzki
Instytut Historii

G aetano P 1 a t a n i a ,Poloniae Curia Romana. CorrispondenzadelLucchese Tommaso Ta

lenti, segretario intimo del R e di Polonia, con Carlo Barberini, protettore del Regno (1681-1693),
Sette Citt, V iterbo 2004, s. 613.

Jest rzecz powszechnie wiadom, i trudno zrozumie histori polityczn, gospodarcz i kulturaln kra
jw i spoeczestw europejskich bez uwzgldnienia watykaskich rde archiwalnych. W szczeglny sposb od
nosi si to do Polski, gdy Koci katolicki jest do tego stopnia obecny zarwno w yciu prywatnym, jak i zbioro