Terapia punktw spustowych

wnapiciowych blach gowy

Magorzata Chochowska,Rafa Ogrodowczyk,
Joanna Klonowska, Marcin Wytrek

Terapia punktw spustowych jest technik, ktra gwnie wykorzystuje rne formy uci-
sku nawraliwe miejsca wtkance miniowej. Celami terapii s uwolnienie si odblu
ipoprawa zaburzonych wzorcw ruchowych.
Donajczstszych przyczyn blu gowy nale napiciowe ble gowy (NBG, ang. tension-
-type headache) (1,2). Storwnie najczstsze ble gowy ocharakterze pierwotnym, tzn.
niewynikajce zadnej innej przyczyny organicznej. Wliteraturze NBG okrelano niegdy
jako: bl gowy psychogenny, stresowy bl gowy, zwyky bl gowy lub bl gowy spowo-
dowany wzmoonym napiciem mini.
Szacuje si, e czsto wystpowania NBG w Europie i USA moe obejmowa
30-80% populacji (3). Wspecjalistycznych orodkach leczenia blw gowy liczba pacjen-
tw poddajcych si leczeniu NBG jest rejestrowana na30-75% wszystkich przypadkw
blw gowy. NBG czciej wystpuj u kobiet ni u mczyzn (5:4), w kadej grupie
wiekowej, NBG ujawniaj si wwieku 25-30lat, aszczyt zachorowa przypada naczwart
dekad ycia (4,5). Niepokojce jest zaobserwowanie wystpowania NBG u5-7%dzieci
ju wwieku 5-15lat (6).
Dolegliwoci zwizane zNBG sopisywane jako ble tpe, uciskowe, majce charakter
obrczy igniecenia, promieniujce dopotylicy lub czoa, wwielu przypadkach bl obej-
muje take tyln cz szyi (7,8). Czsto NBG cz si zintensywnymi skurczami mini
czepca, karku ibarkw. Patogeneza NBG jest nieznana, ale depresja, stres, silne emocje,
przemczenie, niedospanie czy stany lkowe mog sprzyja ich wystpieniu.

FIZJOTERAPEUTYCZNE KNOW-HOW 87
ROZDZIA 1

Punkty spustowe blu

izesp blu miniowo-powiziowego
Istot niniejszej pracy jest fakt, e zesp blu miniowo-powiziowego (MFPS, ang.
myofascial pain syndrome) zwizany zobecnoci punktw spustowych blu (TrP, ang. trig-
ger points) charakteryzuje si wystpowaniem niespecyficznego blu mini wobrbie go-
wy iszyi, ktry czsto nie jest czony zblem gowy sensu stricto (9,10).
TrP tohiperwraliwe miejsce wobrbie mini szkieletowych, ktre jest zwizane znad-
wraliwym, dajcym si wyczu palpacyjnie guzkiem w napitym pamie mini (8, 9).
TrP s bolesne podczas palpacji i mog wywoywa specyficzne, rzutowane dolegliwoci
blowe (wgcharakterystycznego wzorca), napicia miniowe (take winnych miniach)
lub reakcje wegetatywne (11).
Obecno TrP jest zwizana z MFPS, ktremu towarzysz te: ograniczenie zakresu
ruchu wstawach, uczucie sztywnoci mini, osabienie siy miniowej (10), ktre staj
si szczeglnie wyrane poduszych okresach braku aktywnoci ruchowej, np. ponocnym
odpoczynku, duszym siedzeniu (12).
Wikszo autorw wyrnia utajone i aktywne TrP. Z istnienia utajonych TrP cho-
rzy nie zdaj sobie wogle sprawy, poniewa nie sone powodem blu spontanicznego,
cho mog wpyn naograniczenie ruchomoci, osabienie siy miniowej oraz zmian
postawy ciaa (9,10, 13). Aktywne TrP sprzyczyn blu rzutowanego wobszarach ciaa
nieraz bardzo odlegych odrzeczywistego miejsca ich lokalizacji (np. wprzypadku NBG
ucinicie lub podranienie ig aktywnego TrP w obrbie m. skroniowego natychmiast
wyzwala bl gowy wokolicy skroniowej, ktry jest dobrze znany pacjentowi iprzez niego
rozpoznawany). Aktywne TrP mog te wywoywa dolegliwoci takie jak: mrowienie, dr-
twienie, pieczenie bd inne parestezje (9,10, 13).

Kryteria diagnostyczne obecnoci punktw spustowych blu

Podczas wyszukiwania TrP najczciej wykorzystuje si technik paskiej palpacji oraz tech-
nik ucisku szczypcowego, rozpoczynajc badanie palpacyjne prostopadle do kierunku
przebiegu wkien miniowych (poszukujc napitego wkna miniowego i miejsco-
wej tkliwoci), anastpnie kontynuuje si badanie wzdu przebiegu wkna miniowego
(wobszarze nasilonego blu) (14, 15).
Zakryteria diagnostyczne rzeczywistej obecnoci TrP uwaa si trzy spord wymienio-
nych poniej (pkt 1-3), akolejne 6stanowi kryteria potwierdzajce (pkt 4-9)(16):
1) obecno napitego pasma wkien wobrbie mini szkieletowych,
2) obecno nadwraliwego punktu/miejsca wobrbie napitego pasma,
3) odczuwanie blu rzutowanego przy stymulacji nadwraliwego punktu,
4) obecno lokalnie wystpujcych dre przy obstukiwaniu napitego pasma,
5) gwatowna reakcja nabl podczas palpacji (jumpsign),
6) identyfikacja przez pacjenta wzbudzanego blu,
7) przewidywalne wzorce blu rzutowanego,
8) osabienie lub wzmoone napicie mini,
9) bl podczas rozcigania lub skurczu minia.

88
 STABILIZACJA KRGOSUPA/OCENA FUNKCJONALNA/POSTAWA CIAA

a b c d e

f g h i j

k l m n

Ryc. 1. Wzorzec blu gowy pochodzcy z aktywnoci TrP w obrbie mini gowy, karku i szyi; x miejsce wystpowania TrP, kolorem czerwo-
nym zaznaczono wzorzec promieniowania blu; na podst. (2), prawa autorskie: R. Ogrodowczyk; a) m. czworoboczny, b) m. mostkowo-obojczy-
kowo-sutkowy (gowa mostkowa), c) m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (gowa obojczykowa), d) m. patowaty gowy, e) m. pkolcowy gowy,
f) m. podpotyliczne (jako grupa), g) m. potyliczno-czoowy, h) m. skroniowy, i) m. wacz, j) m. skrzydowy boczny, k) m. skrzydowy przyrodkowy,
l) m. okrny oka, ) m. dwigacz wargi grnej, m) m. policzkowy, n) m. dwubrzucowy (grupa m. gnykowych)

Terapia punktw spustowych wnapiciowych blach gowy

WNBG zwykle naley zlokalizowa nastpujce minie (napodstawie charakterystyczne-
go wzorca blu por. tab. 1iryc. 1), anastpnie podj prac zTrP wich obrbie (17, 18):
minie obrczy barkowej:
misie (m.) czworoboczny grzbietu, cz (cz.) zstpujca (ac. trapezius); przyczep
pocztkowy (pp): guzowato potyliczna zewntrzna iprzyrodkowa 1/3d. kresy
karkowej grnej, wizado karkowe, wyrostki kolczyste krgu C7; przyczep kocowy
(pk): boczna powierzchnia obojczyka, wyrostek barkowy opatki;
minie szyi:
m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (ac. sternocleidomastoideus); pp: rkoje
mostka iboczna 1/3d. obojczyka, wyrostek sutkowaty koci (k.) skroniowej,
m.patowaty gowy (ac. splenius capitis); pp: wizado karkowe napoziomie C3-C6,
wyrostki kolczyste C7-Th4; pk: wyrostek sutkowaty k.skroniowej iboczna 1/3d.
kresy karkowej grnej,
m.pkolcowy gowy (ac. semispinalis capitis); pp: wyrostki poprzeczne C7-Th6,
wyrostki stawowe C4-C6, pk: przyrodkowa 1/2 d. k.potylicznej pomidzy kres
karkow grn idoln;

FIZJOTERAPEUTYCZNE KNOW-HOW 89
ROZDZIA 1

Objawy pochodzce zobecnoci TrP Wzorzec Dolegliwoci bdnie

Misie
(ruchowe, czuciowe, autonomiczne) blu rozpoznawane jako:
obj. sztywnej szyi: ograniczenie zakresu zgi- dyskopatia, odc. szyjnego
czworoboczny cia wstron przeciwn irotacji wstron ipsila- krgosupa
grzbietu teraln; ble gowy wynikajce znadmiernego ryc. 1a zesp stawu skroniowo-
(cz. zstpujca) napicia mini; wadliwa postawa unoszenie -uchwowego
obrczy barkowej neuralgia nerwu twarzowego
bl gowy; ograniczenie zakresu ruchu szyi; bl
zatokowe ble gowy
garda; obj. wegetatywne (opadanie grnej
mostkowo- migrenowe ble gowy
powieki, utrata ostroci widzenia, nadmierne
obojczykowo- ryc. 1bi1c neurogenny krcz szyi
zawienie, potliwo); objawy propriocep-
sutkowy neuralgia n.V
tywne (zawroty gowy, nudnoci, ataksja,
obrzk wzw chonnych
utrata suchu); uwinicie n.IX
ble gowy; ograniczenie ruchu zgicia irotacji migrenowe ble gowy
wstron przeciwn; ograniczenie zakresu spastyczny krcz szyi
patowaty gowy ryc. 1d
ruchu wstron ipsilateraln; dysfunkcje dysfunkcje staww odc. szyj-
staww krgosupa wodc. szyjnym nego krgosupa
ble gowy, ograniczenie ruchu zgicia irotacji
wstron przeciwn, uwinicie n.potylicz- zatokowe ble gowy
pkolcowy nego wikszego (cowywouje parestezje migrenowe ble gowy
ryc. 1e
gowy mrowienie lub bl wtylnej okolicy skry zwyrodnienie szyjnego odc.
gowy); dysfunkcje staww lub zmiany zwy- krgosupa
rodnieniowe szyjnego odc. krgosupa
rozlany trudny dolokalizacji bl gowy;
kontralateralne ograniczenie zgicia, zgicia
migrenowe ble gowy
podpotyliczne bocznego oraz rotacji wstawie szczytowo-
ryc. 1f neuralgia n.potylicznego
(jako grupa) -obrotowym iszczytowo potylicznym;
wikszego
dysfunkcja stawu szczytowo-potylicznego lub
szczytowo-obrotowego
bl gowy odczuwany zaoczami irzutujcy
dotylnej okolicy czaszki; uczucie dyskomfortu
przy opieraniu czaszki (np. wnocy opoduszk migrenowe ble gowy
potyliczno-
czy owysokie oparcie krzesa); bl ucha; ble ryc. 1g neuralgia n.potylicznego
czoowy
okolicy czoowej; objawy uwinicia n.(bl wikszego
okolicy czoowej zobjawami mrowienia
idrtwienia)
ble gowy
bl gowy; nadwraliwo grnych zbw
dysfunkcje stawu skroniowo-
skroniowy idzise, asymetryczny zgryz; bl stawu skro- ryc. 1h
-uchwowego
niowo-uchwowgo
ble zbw idzise
bl iograniczenie ruchomoci stawu skro-
niowo-uchwowego (otwieranie ust); nadwra-
ble gowy
liwo grnych idolnych zbw trzonowych
zapalenie zatok
iprzylegajcych dzise, asymetryczny zgryz;
wacz ryc. 1i dysfunkcje stawu skroniowo-
podpuchnicie oka postronie ipsilateralnej
-uchwowego
(zpowodu winicia yy szczkowej); szumy
choroby zbw idzise
uszne; gboko odczuwalny bl ucha postro-
nie ipsilateralnej
gboko odczuwalny bl itrzeszczenia stawu
zapalenie zatok
skroniowo-uchwowego; asymetria zgryzu;
tiki nerwowe
skrzydowy parestezje wokolicy policzka (mrowienie);
ryc. 1j dysfunkcje stawu skroniowo-
boczny osabienie minia policzkowego (wwyniku
-uchwowego
uwinicia n.przez misie skrzydowy
infekcje ucha
boczny); szumy uszne

90
 STABILIZACJA KRGOSUPA/OCENA FUNKCJONALNA/POSTAWA CIAA

Objawy pochodzce zobecnoci TrP Wzorzec Dolegliwoci bdnie

Misie
(ruchowe, czuciowe, autonomiczne) blu rozpoznawane jako:
rozmyty przenikliwy bl jamy ustnej, jzyka zapalenie zatok
igarda; bl stawu skroniowo-uchwowego; tiki nerwowe
skrzydowy asymetria zgryzu; uczucie ucisku, drtwienia dysfunkcje stawu skroniowo-
ryc. 1k
przyrodkowy lub blu odczuwane gboko wuchu; bl -uchwowego
itrudnoci przy przeykaniu, ograniczenia przezibienie
otwierania ust bl garda
bl gowy
okrny oka bl nosa ryc. 1l
zapalenie zatok
bl gowy
dwigacz wargi pozorny bl zatok, objawy alergii (kichanie,
ryc. 1 zapalenie zatok
grnej swdzenie oczu)
przezibienie
bl gowy
policzkowy bl szczki; trudnoci wuciu ipoykaniu ryc. 1m dysfunkcje stawu skroniowo-
-uchwowego
bl 4dolnych siekaczy; bl jzyka; trudnoci
dwubrzucowy
wpoykaniu; dyskomfort garda; pozorne
(grupa ryc. 1n schorzenia stomatologiczne
objawy uwinicia ttnicy szyjnej zewntrz-
m.gnykowych)
nej
Tab. 1. Wzorzec blu pochodzcy z TrP mini gowy, szyi i karku. Oprac. M. Chochowska na podst. (18)

minie gnykowe:
m.dwubrzucowy (ac. digastricus),
m.rylcowo-gnykowy(ac. stylohyoideus),
m.uchwowo-gnykowy(ac. mylohyoideus),
m.brdkowo-gnykowy(ac.geniohyoideus),
m.mostkowo-gnykowy (ac. sternohyoideus),
m.opatkowo-gnykowy(ac.omohyoideus),
m.mostkowo-tarczowy(ac. sternothyroideus),
m.tarczowo-gnykowy(ac.thyrohyoideus);
minie gowy:
m. potyliczno-czoowy (ac. occipitofrontalis); pp: kresa karkowa grna, wyrostek
sutkowaty k.skroniowej, pk: czepiec cignisty, powi k. czoowej;
minie mimiczne:
m.jarzmowy wikszy (ac. zygomaticus major); pp: k.jarzmowa, pk: powi kcika
ust grnej wargi,
m.policzkowy (ac. buccinator); pp: k.szczkowa iuchwa, pk: powi kcika ust,
m.okrny oka (ac. orbicularis oculi); ppipk: m.otacza oko,
m.dwigacz wargi grnej (ac. levator labii superioris); pp: k.szczkowa, pk: powizi
imm. grnej wargi;
minie ucia:
m.wacz (ac. masseter); pp: k.jarzmowa, wyrostek jarzmowy, pk: powierzch. kta
uchwy, trzon iwyrostek dziobiasty uchwy,
m.skroniowy (ac. temporalis); pp: d skroniowy, pk: przednio-grna cz. trzonu
uchwy,

FIZJOTERAPEUTYCZNE KNOW-HOW 91
ROZDZIA 1

fot. archiwum autorw

Fot. 1. Technika cigego ucisku minia czworobocznego grzbietu Fot. 2. Technika cigego ucisku minia dwigacza opatki wykorzy-
wykorzystanie kciuka stanie palcw

a b

Fot. 3. TherapyPresser jedno z narzdzi Fot. 4. Technika cigego ucisku minia dwigacza opatki w leeniu (a) oraz w siadzie (b)
do cigego ucisku TrP wykorzystanie TherapyPressera

a b

Fot. 5. Technika cigego ucisku minia czworobocznego grzbietu w leeniu (a) oraz w siedzeniu (b) wykorzystanie TherapyPresser

a b

Fot. 6. Technika cigego ucisku mini podpotylicznych wykorzystanie palcw (a) oraz TherapyPresser (b)

92
 STABILIZACJA KRGOSUPA/OCENA FUNKCJONALNA/POSTAWA CIAA

m.skrzydowy boczny (ac. pterygoideus lateralis); pp: k. klinowa, pk: szyjka uchwy,
torebka stawowa ikrek stawu skroniowo-uchwowego,
m.skrzydowy przyrodkowy (ac. pterygoideus media lis); pp: k.klinowa ik.szcz-
kowa, pk: wew. powierzchnia kta uchwy, grna cz. trzonu uchwy;
minie podpotyliczne:
m.skony grny gowy(ac. obliquus capitis superior); pp: wyrostek poprzeczny kr-
gu szczytowego, pk: poniej odcinka bocznego kresy karkowej dolnej,
m. prosty tylny mniejszy gowy (ac. rectus capitis minor); pp: guzek tylny krgu
szczytowego; pk: poniej odcinka przyr. kresy karkowej dolnej k.potylicznej,
m.prosty tylny wikszy gowy(ac. rectus capitis posterior major); pp: wyrostek kol-
czysty krgu obrotowego, pk: poniej rodkowej cz. kresy karkowej dolnej,
m.skony dolny gowy(ac. obliquus capitis interior); pp: wyrostek kolczysty krgu
obrotowego, pk: wyrostek poprzeczny krgu szczytowego,
m.prosty boczny gowy (ac. rectus capitis lateralis); pp: wyrostek poprzeczny krgu
szczytowego, pk: powierzchnia dolna wyrostka szyjnego k.potylicznej.
Wzorzec dolegliwoci blowych pochodzcy zTrP zlokalizowanych www. miniach
przedstawiono naryc. 1 oraz wtab. 1 warto zwrci uwag, eTrP wobrbie ww. mini
daj ble rzutowane wobrbie gowy.

Techniki terapii punktw spustowych wnapiciowych blach gowy

Wterapii TrP, ktrych obecno moe by zwizana zNBG, stosuje si wiele technik oraz
metod terapeutycznych, a do najczciej wykorzystywanych nale techniki uciskowe
(kompresyjne) mini, wktrych odnaleziono TrP. Zdaniem wielu autorw zastosowanie
technik kompresyjnych wpywa na zmniejszenie napicia w obszarze tkanki miniowej
(czynic efektywniejszym metabolizm komrkowy, cozkolei wpywa napopraw energe-
tycznych procesw komrkowych), umoliwiajc swobodny przepyw krwi ilimfy (20).
Jedn ztechnik kompresyjnych jest technika cigego ucisku (18). Polega ona na wy-
szukaniu oporu tkankowego, anastpnie naaplikowaniu gbokiego ucisku (przy uyciu
kciuka, czterech palcw lub okcia) bezporednio naTrP (fot. 1,2). Ucisk naley utrzyma
przez okrelony czas (okoo 10sekund lub duej), nastpnie naley poczeka narozlunie-
nie tkanek (0,5-2min) iwyszuka miejsce nowego oporu tkankowego. Kompresj wyko-
nuje si kilka- lub kilkunastokrotnie adoustpienia blu (19-21). Jak wida, kompresja
powinna by stabilnie utrzymywana przez duszy czas, comoe stanowi kopot nawet dla
dowiadczonego terapeuty. Ztego powodu warto wspomc si jednym zespecjalistycznych
narzdzi uciskowych (np. TherapyPresser) (fot. 3). Uycie presera wterapii punktw spusto-
wych wydatnie zwiksza efektywno terapii uciskowej, cozostao dowiedzione wbadaniach
klinicznych (22). Trzeba jednak zaznaczy, e u chorych z NBG uycie TherapyPressera
bdzie ograniczone raczej domini wobrbie karku oraz mini podpotylicznych (fot. 4-6).
Muscolino (18) wskazuje, ewniektrych przypadkach korzystniejsze jest zastosowa-
nie chwytu szczypcowego ni chwytu paskiego (por. fot. 1-4). Chwyt szczypcowy polega
na ujciu pomidzy kciuk i inny palec (najczciej wskazujcy lub rodkowy) fadu mi-
niowo-skrnego zawierajcego TrP, anastpnie szczypaniu iuciskaniu TrP. Technika ucisku

FIZJOTERAPEUTYCZNE KNOW-HOW 93
ROZDZIA 1

szczypcowego jest wykorzystywana ww-

czas, gdy przeciwwskazane jest zastosowanie
gbokiego ucisku paskiego (np. wrejonie
bliskoci struktur naczyniowo-nerwowych)
(fot. 7-8).
Kolejn technik uwalniania TrP ucho-
rych z NBG jest spray and stretch, ktra
polega na aplikowaniu sprayu chodz-
cego na skr ponad miniem (w kilku
pasmach), w ktrym zlokalizowany zosta
Fot. 7. Technika cigego ucisku minia czworobocznego grzbietu
chwyt szczypcowy TrP, oraz rozcigniciu tego minia. Zda-
niem Simonsa i wsp. (8) rozciganie mi-
nia i uzyskanie przez niego prawidowej
dugoci spoczynkowej w sposb bezbole-
sny jest kluczowe z punktu widzenia sku-
tecznoci terapii TrP (bez wzgldu na to,
jakiego rodzaju technika zostanie uyta)
wprzeciwnym wypadku prby dezaktywa-
cji TrP przynios tylko chwilowe rezultaty,
poniewa wkrtce pozakoczeniu leczenia
dojdzie doponownej aktywacji TrP nasku-
Fot. 8. Technika cigego ucisku minia MOS chwyt szczypcowy tek czynnociowego skrcenia minia,
natomiast ochodzenie skry powoduje za-
blokowanie dopywu impulsw blowych
irozlunia misie poddawany terapii. Tra-
vell iSimons (23) przestrzegaj przed zbyt
silnym rozcigniciem minia, ktre mo-
goby zkolei aktywowa TrP.
W technice spray and stretch strumie
zimna naley zaaplikowa z odlegoci
25-50cm, pod ktem 30stopni, odjedne-
go przyczepu minia do drugiego, prok-
Fot. 9. Technika rozluniania pozycyjnego minia czworobocznego symalnie wraz zobszarem promieniowania.
grzbietu Pospryskaniu skry 3-5rwnolegymi stru-
mieniami naley rozcign delikatnie mi-
sie dobezblowej granicy, nastpnie utrzyma rozciganie przez okoo 30sekund. Powy-
konaniu powyszej sekwencji naley zastosowa ciepy okad przez ok. 10 minut (23).
Uchorych zNBG technika tamaograniczone zastosowanie idotyczy mini karku itylnej
powierzchni szyi (np. m.czworobocznego grzbietu).
Kolejn technik uwalniania TrP jest rozlunianie pozycyjne. Polega ono naposzuki-
waniu pozycji, wktrej uoenie tkanek danego komponentu ciaa (upacjentw zNBG
bdziemy poszukiwa odpowiedniej pozycji gowy lub szyi) bdzie najbardziej komfortowe

94
 STABILIZACJA KRGOSUPA/OCENA FUNKCJONALNA/POSTAWA CIAA

dla pacjenta. Uwaa si, ewtej najbardziej komfortowej pozycji rozlunienie tkanek b-
dzie najwiksze iprzyczyni si wnajwikszym stopniu doobnienia poziomu odczuwanego
blu wobrbie TrP (9). Technicznie poznalezieniu iuciniciu TrP wdanym miniu
(u pacjentw z NBG, np. w m. mostkowo-obojczykowo-sutkowym) poprzez delikatne
ruchy gowy iszyi (zgicia doboczne, rotacj, wyprost izgicie) poszukuje si bezbolesnej
pozycji dla tego minia, tzn. takiej, wktrej bl pochodzcy zuciskanego TrP jest stosun-
kowo najmniej odczuwalny. Nastpnie naley utrzyma tpozycj przez okoo 90sekund.
Przyjmuje si, euoenie bolesnych tkanek wpozycji, wktrej bl znika lub ulega za-
godzeniu (do2w11-stopniowej skali blu VAS), zmniejsza aktywno stymulacji nocy-
ceptywnej, cowkonsekwencji powoduje odruchowe rozlunienie nadmiernie napitych
mini (fot. 9).

Podsumowanie
Warto pamita, e poza leczeniem farmakologicznym NBG istnieje szerokie spektrum
metod zdziedziny fizjoterapii, ktrych wykorzystanie moe prowadzi dopolepszenia sta-
nu zdrowia pacjentw ztym schorzeniem: przyczyni si doskrcenia czasu trwania kolej-
nych epizodw blw gowy, sprawi, ebd si one pojawiay rzadziej, anatenie blu
bdzie mniejsze. Jedn z takich niefarmakologicznych metod leczenia NBG jest terapia
punktw spustowych blu (uwalnianie punktw spustowych blu/rozlunianie punktw
spustowych blu).

Pimiennictwo
1. Lipton R.B.iwsp.: Klasyfikacja samoistnych blw gowy. Neurology, 2004, 64: 427-435.
2. Raskin N.H.: Ble gowy. [W:] Hauser S.L.(red.): Harrison neurologia wmedycynie klinicznej.
T.1,Wydawnictwo Czelej, Lublin 2008.
3. Rasmussen B.K., Lipton B.: Epidemiology of Tension Type Headache. [W:] Olesen J., Tfelt-
-Hansen P., Welch M.K.(red.): The Headache. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia,
2000: 545-550.
4. Schwartz B.S.iwsp.: Epidemiology oftension type headache. JAMA, 1998, 279 (5), 381-383.
5. Srikiatkhachorn A., Phanthumchinda K.: Prevalence and clinical features ofchronic daily heada-
che inheadache clinic. Headache, 1997, 37, 5:277-280.
6. Abu-Arafeh I.: Chronic tension type headache inchildren and adolescents. Cephalalgia, 2001,
21, 8:830-836.
7. Kuncewicz E., Sobieska M., Samborski W.: Ble miniowo-powiziowe anapiciowy bl gowy.
Ann Acad Med Stet., 2008, 54, 3:5-9.
8. The International Classification ofHeadache Disorders. Cephalalgia, 2004, 24(supl. 1): 1-160
(przek. pol.: Neur. Neurochir. Pol., 2006; 40[supl. 1]: 1-153).
9. Simons D. i wsp.: Myofascial pain and dysfunction the trigger point manual. Vol. 1. 2nd ed.,
Williams & Wilkins, Baltimore 1999.
10. Wytrek M.: Terapia punktw spustowych. Skrypt dokursu terapii punktw spustowych. WSEiT,
Pozna 2013.
11. Richter P., Hebgen E.: Punkty spustowe i acuchy miniowo-powiziowe w osteopatii i terapii
manualnej. Galaktyka, d 2010.
12. Kostopoulos D., Rizopoulos K.: Punkty spustowe i terapia miniowo-powiziowa. DB Publi-
shing, Warszawa 2010.

FIZJOTERAPEUTYCZNE KNOW-HOW 95
ROZDZIA 1

13. Chochowska M.iwsp.: Zesp blu miniowo-powiziowego. Fizjoterapia, 2012, 20, 2.

14. Chaitow L., Fritz S.: Masa leczniczy. Badanie ileczenie miniowo-powiziowych punktw spusto-
wych. Elsevier, Warszawa 2009.
15. Wytrek M., Chochowska M., Huber J.: Obiektywizacja stanu chorego zzespoem blu minio-
wo-powiziowego wcodziennej praktyce fizjoterapeutycznej. Zesz Prom Rehabil Ortoped Neurofiz
Sport IRONS, 2012, 1:57-65.
16. International Association for the Study ofthe Pain. 2010.
17. Putz R., Pabst R.Sobotta.: Atlas anatomii czowieka. Tom I.Gowa, szyja, koczyna grna. Urban
& Partner, Wrocaw 1997.
18. Muscolino J.E.: Badanie palpacyjne ukadw miniowego ikostnego zuwzgldnieniem punktw
spustowych, stref odruchowych istretchingu. Elsevier Urban & Partner, Wrocaw 2011.
19. Chaitow L.: Neuro-muscular technique. Thorsons, Wellingborough 1982.
20. Chaitow L.: Soft tissue manipulation. Thorsons, Wellingborough 1989.
21. Nimmo R.: Receptor tonus technique. Lecture notes, London 1966.
22. Yoon Y.S.iwsp.: Development and application ofanewly designed massage instrument for deep
cross-friction massage in chronic non-specific low back pain. Ann. Rehabil. Med., 2012, 36:
55-65.
23. Travell J., Simons D.: Myofascial pain and dysfunction. The trigger point manual. Vol. 2,Williams
& Wilkins, Baltimore 1992.

96