ANDRZEJ WYROBISZ

Uniwersytet Warszawski
Instytut Historii Sztuki

Wielki strach w Wenecji i we Florencji w XV wieku

i jego moliwe przyczyny

Wenecja i Florencja, dwa najwiksze obok Mediolanu i Neapolu i odgrywajce

najpowaniejsz rol w gospodarce i polityce miasta woskie, stay si w XV w. widowni
bezprecedensowej eksplozji homofobii, czyli irracjonalnego strachu przed homoseksua
lizmem1 oraz gwatownego represjonowania homoseksualistw, zwanych wwczas sodo
mitami. Zjawisko owego wielkiego strachu (una grandepaura), na ktre jako nie zwr
ci uwagi Jean D e l u m e a u w swej synnej ksice La peur en Occident (XlIIe-XVIIIe
sicles)2, zostao ju do dokadnie rozpoznane i opisane przez kilku innych historykw,
przede wszystkim Elisabeth P a v a n 3, Patrycj H . L a b a l m e 4, Guido R u g g i e r o 5, Ga
briele M a r t i n i e g o 6, Michaela R e a7 i Romano a n s 8. Ale wci pozostaje
otwarte pytanie: jakie byy jego przyczyny?
W Wenecji w 1418 r. definitywnie odsunito od orzekania w sprawach o homoseksua
lizm Signori di Notte, uznanych za zbyt mao gorliwych i skutecznych, i przekazano je

1 Homofobi po raz pierwszy zdefiniowa G. W e i n b e r g w ksice Society and the Healthy Homosexual,
New York 1972 (polskie wydanie: Ludzie zorientowani homoseksualnie w spoeczestwie, Pozna 1991). Cf. E n
cyclopedia o f Homosexuality, wyd. W. R. D y n e s, 1.1, Chicago-London 1990, s. 552-555.
2 Paris 1978 (polskie wydanie: Strach w kuturze Zachodu X III-X V H I w., Warszawa 1986).
3 E. P a V a n, Police des moeurs, socit et politique Venise la fin du Moyen Age, Revue Historique
t. CCLXIV, 1980, nr 536, s. 241-288.
4 P. H. L a b a 1m e, Sodomy and Venetian Justice in the Renaissance, Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis.
Revue dhistoie du droit. The legal history review t. LII, 1984, nr 3, s. 217-254.
5 G. R u g g i e r o , The Boundaries o f Eros. Sex Crime and Sexuality in Renaissance Venice, New York-Oxford
1985, s. 109-148.
6 G. M a r t i n i , II vitio nefandonella Venezia del Seicento. Aspetti sociali e repressione di giustizia, Roma
1988, o sytuacji w Wenecji renesansowej s. 15-37.
7 M. R o c k e , Il controllo delVomosessualit a Firenze nelXVsecolo: gli Ufficiali di Notte, Quaderni Storici
t. XXII, 1987, nr 66, fasc. 3, s. 701-723; idem, Sodomites in Fifeteenth-Century Tuscany: the Views o f Bernardino
o f Siena, [w:] The Pursuit o f Sodomy: Male Homosexuality in Renaissance and Enlightenment Europe, wyd. K. G e -
r a r d, G. H e k m a , New York-London 1989, s. 7-31; idem, Forbidden Friendships: homosexuality and male cul
ture in Renaissance Florence, New York 1996.
8 R. a n o sa, Storia diuna grandepaura. La sodomia a Firenze e a Venezia nel Quattrocento, Milano 1991.

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCV, 2004, ZESZ. 4, ISSN 0033-2186

458 ANDRZEJ WYROBISZ

kompetencji Consiglio dei Dieci, budzcej groz instytucji czuwajcej nad bezpiecze
stwem pastwa, nadajc im rang spraw wagi pastwowej. W ramach Consiglio dei Dieci
powoano specjalny zesp orzekajcy o tych sprawach, zwany collegium sodomitarum. We
Florencji, gdzie ju w latach 1325 i 1365 wydano prawa penalizujce homoseksualizm,
a w 1403 r. powoano Ufficio dell Onest, majcy m.in. zwalcza sodomi, w roku 1432
utworzono specjalny urzd Ufficiali di Notte, majcy zajmowa si represjonowaniem ho
moseksualistw.
Dziki zachowaniu si dobrej dokumentacji archiwalnej (akta Ufficiali di Notte
we Florencji oraz Consiglio dei Dieci w Wenecji) mona okreli rozmiary represji, ja
kie dotkny homoseksualistw w obu miastach w XV w. Wedug oblicze Michaela
Rockea Uffciali di Notte w cigu 70 lat swego istnienia rozpatrzyli 15-16 tys. oskare
o sodomi, w ponad 2400 przypadkw wydajc wyroki skazujce. A poniewa oskarenia
o homoseksualizm rozpatryway jeszcze inne florenckie urzdy, przede wszystkim Otto
di Guardia, liczb skazanych za sodomi w XV w. we Florencji Rocke szacuje na ok. 3 tys.9
Jeeli nawet tylko cz sdzonych i skazanych stanowili rzeczywici homoseksualici10,
liczby te wiadcz o rozmiarach represji dotykajcych homoseksualistw we Florencji
w XV w. Te imponujce wyniki Ufficiali di Notte mogli osign dziki temu, e nie byli
zobowizani do przestrzegania procedur sdowych, opierali si wycznie na donosach,
przewanie anonimowych (notificatio secreta), przyjmowali za wystarczajcy dowd winy
przyznanie si (czsto wymuszone zastraszeniem lub torturami) jednego z uczestnikw
aktu homoseksualnego albo zeznania dwch naocznych wiadkw, ktrych nie trzeba by
o popiera adnymi dowodami, albo nawet tylko czterech osb powiadczajcych, e so
domia oskaronych jest faktem publicznie znanym (czyli plotk, dla ktrej powstania
jak wiadomo z psychologii spoecznej istotne znaczenie ma niejasno poznawcza). By
to wic doskonay system z jednej strony zastraszania spoeczestwa, a z drugiej podsyca
nia nastrojw homofobicznych.
Gorliwo florenckich Ufficiali di Notte w represjonowaniu homoseksualistw
znacznie przewyszaa aktywno hiszpaskiej inkwizycji, ktrej trybuna w Walencji
wcigu stu lat (1571-1670) skaza 181 sodomitw, a w caym okresie swej dziaalnoci w la
tach 1565-1785 osdzi 320-350 homoseksualistw11.
Liczby odnoszce si do Wenecji s mniej spektakularne. Wedug bada Elisabeth
Pavan i Guido Ruggiero w latach 1401-1500 Consiglio dei Dieci rozpatrzya tylko 232 (lub
moe 268) sprawy o sodomi (odliczamy tu sprawy dotyczce sodomii heteroseksualnej,
czyli stosunkw analnych z kobietami) obejmujce 464 osoby12. Stopie represyjnoci
okrela nie tylko liczba represjonowanych, lecz take zwaszcza w pastwach o cechach
totalitarnych, a taki charakter mia ustrj Wenecji samo istnienie organw represjonu
jcych oraz ich sprawno dziaania, bezwzgldno i skuteczno. A Rada Dziesiciu bya
organem bezwzgldnym i bardzo skutecznym.

9 M. R e, Forbidden Friendships, s. 47.

10 Cf. moje uwagi krytyczne w tej sprawie: Sodoma i Gomora we wczesnorenesansowej Florencji, PH
t. LXXXVIII, 1997, nr 1, s. 146-147.
11 R. C a r r a s c o , Inquisiciny represin sexual en Valencia. Historia de los sodomitas (1565-1785), Barcelo
na 1985, s. 69 i 72.
12 E. P a V a n, op. cit., s. 274; G. R u g g i e r o, op. cit., s. 128.
 WIELKI STRACH W WENECJI I WE FLORENCJI W XV W. 459

Kary wymierzano rozmaite. We Florencji najczciej byy to grzywny (mwiono na

wet, e karano homoseksualistw tak gorliwie, aby zasili pustaw wwczas kas miasta),
rzadziej wizienie lub wygnanie, niekiedy pozbawienie urzdu, do czsto publiczne
upokorzenie przez chost lub wystawienie pod prgierzem. Niekiedy bya to kara mierci
przez cicie lub spalenie na stosie13. W Wenecji karano wizieniem lub wygnaniem, zsya
no na galery, skazywano na kastracj, nierzadkie byy te wyroki mierci przez spalenie na
stosie14. Czsto wyroki wydawano in contumaciam, gdy zagroeni sdem woleli sami ska
za si na wygnanie, uciekajc z miasta i liczc na pobaliwsze traktowanie gdzie indziej
(chocia prawa penalizujce sodomi obowizyway waciwie we wszystkich miastach
woskich).
Obraz homofobii panujcej we Florencji w XV w. trzeba uzupeni przypominajc
fal pamfletw i antyhomoseksualnych satyr (Stefano Finiguerri, zwany Za) z pocztku
tego stulecia, a take przywoujc pomienne i pene fanatyzmu kazania Bernardyna ze
Sieny (1424-1425) oraz Girolamo Savonaroli (14941497), pitnujce m.in. homoseksua
lizm, a zyskujce ogromn popularno wrd suchaczy15.
Represjonowanie homoseksualistw w Wenecji i we Florencji byo zjawiskiem pit-
nastowiecznym. W XVI i XVII w. wyranie osabo. Urzd Ufficiali di Notte we Florencji
zniesiono w 1502 r., a w Wenecji od 1647 r. zaprzestano traktowania oskare o sodomi
jako spraw wagi pastwowej.
Strach przed homoseksualizmem mia motywacje zarwno eschatologiczne, jak i rea
listyczne. Religia chrzecijaska, a jeszcze wczeniej judaizm, od wiekw wpajay w wy
znawcw przekonanie, e sodomia jest najciszym z grzechw, straszliw obraz Boga,
a zatem zasuguje na srog kar z Jego strony. Nieustannie przypominana biblijna historia
Sodomy i Gomory (Rdz 19) bya tego egzemplifikacj. Wszelkie klski elementarne: trz
sienia ziemi, powodzie, zarazy uwaano za takie kary. A obawiajc si gniewu boego, ba
no si homoseksualizmu, ktry gniew ten ciga. Nieprzypadkowo patriarcha Wenecji,
Antonio Contarini, wygosi nawoujce do usunicia z miasta homoseksualistw kazanie
27 marca 1511, nazajutrz po trzsieniu ziemi16. Ale byy te obawy bardziej ziemskie. H o
moseksualizm uwaano za przyczyn wyludniania si miast, a zatem ich upadania. Uwa
ano te za zagroenie dla istniejcego porzdku spoecznego. Tu argumentw dostarcza
y tolerancyjne wobec homoseksualistw wypowiedzi zwolennikw nowych idei filozoficz
nych i artystycznych oraz doktryn spoecznych, humanistw, krytycznie odnoszcych si
do starych porzdkw. Aczkolwiek byy to wszystko obawy cakowicie irracjonalne, moty
wy te oddziayway silnie na wiadomo ludzi i wywoyway homofobi przybierajc nie
kiedy rozmiary i formy monstrualne, zwaszcza gdy wystpowao rwnoczenie kilka po
wodujcych j czynnikw. Efektem byy wzmoone represje wobec sodomitw.
W XV w. we Florencji i w Wenecji wystpio kilka czynnikw, ktre mogy wywoywa
homofobi i w rezultacie powodowa zwikszon represyjno. Jednym z nich bya sytua
cja demograficzna, wyludnianie si miasta, szczeglnie Florencji, w ktrej liczba miesz

13 M. R e, Forbidden Friendships, s. 76-80, 237-241.

14 R. a s a, op. cit., s. 100-132; G. M a r t i n i, op. cit., s. 28-32.
15 R. C a n o s a , op. cit., s. 2435, 55-64; M. R o c k e , Forbidden Friendships, s. 32-33; idem, Sodomites,
loc. cit.
16 E. P a V a n, op. cit., s. 265.
460 ANDRZEJ WYROBISZ

kacw spada z blisko 100 tys. ok. 1338 r., do niespena 40 tys. na pocztku XV w. Wylud
nienie spowodowane byo ca seri epidemii, ktre nawiedziy Florencj poczynajc od
czarnej mierci w 1348 r. (kolejne zarazy w latach 1363-1364, 1417,1423-1424, 1430),
ale jak wiemy na podstawie dzisiejszych bada historykw-demografw zaczo si
jeszcze przed t krytyczn dat. Szczeglny niepokj wspczesnych musia budzi fakt, e
spowodowane zarazami straty demograficzne wypeniane byy bardzo powoli (dopiero
pod koniec XV w. Florencja osigna liczb ok. 74 tys. mieszkacw)17. Za ten katastro
falny i zagraajcy egzystencji miasta stan rzeczy obwiniano homoseksualistw, ktrzy nie
przykadali si do prokreacji. Oskarenie to jest absurdalne w wietle dzisiejszej naszej
wiedzy o homoseksualizmie i o demografii miast, ale w oczach ludzi XV w. wydawao si
uzasadnione. Uwaano te, e homoseksualistw mona nakoni albo zmusi karami do
zakadania rodzin i podjcia prokreacji. Zamierzano nawet w tym celu popiera prosty
tucj kobiet, sdzc, e zwikszona oferta usug seksualnych spowoduje, e homoseksuali
ci zainteresuj si kobietami, a w rezultacie zmieni orientacj seksualn, zaangauj si
w ycie rodzinne i podzenie dzieci. We Florencji utworzono specjalnie w tym celu
w 1403 r. urzd Ufficiali dellOnest, ktry mia si zajmowa nie tylko kontrol moralno
ci publicznej, ale wanie specjalnie protegowa prostytucj jako antidotum na homosek
sualizm. Statut powoujcy do ycia ten urzd zaczyna si od arengi: Nefandi facinoris ipsi-
que naturae contrarii et enormis criminis putredinem abhorrentes, quale est vitium sodomiti-
cum, et volentes in hoc pro extirpatione huiusmodi criminis in augmentum aliorum ordina-
mentorumpossetenusprovidere, decernimus quod------ . W 1415 r. kazano zbudowa wielki
lupanar w centrum miasta i dwa mniejsze w innych dzielnicach. Zamierzano ciga spoza
Florencji prostytutki i sutenerw18. Poparcia dla prostytucji udzieliy te wadze kocielne,
m.in. arcybiskup Florencji i patriarcha Wenecji19. Nie zdawano sobie wwczas zupenie
sprawy z tego o czym wiemy dzisiaj dziki badaniom historykw-demografw e
wzrost liczby mieszkacw miast doby przedprzemysowej (czy raczej przed rewolucj de
mograficzn XIX w.) zalea nie od przyrostu naturalnego w samych miastach (ten by
wtedy zawsze ujemny), ale od imigracji z zewntrz. Tylko niewielk cz ludnoci wczes
nych miast stanowili rodzimi ich mieszkacy, znaczna cz to byli przybysze, bez ktrych
miasta nie tylko nie mogyby powiksza liczby obywateli, ale nawet nie mogyby utrzymy
wa staego poziomu zaludnienia20. Represjonowanie mieszkajcych w miastach homo
seksualistw celem zmuszenia ich do ycia rodzinnego i prokreacji byo wic dziaaniem
zupenie nieskutecznym. Niemniej jest charakterystyczne, e gdy pod koniec XVI w. na

17 K. J. B e 1o c h , Bevlkerungsgeschichte Italiens l.l, Berlin 1939, s. 148; E. F i u m i , La demografia fiorentina

nellepagine di Giovanni Villani, Archivio Storico Italiano t. CVIII, 1950, s. 106, 118; Ch. M. d e L a R o n
c i e r e, Florence, centre conomique rgional au XlVe sicle, Aix-en-Provence 1976, s. 693-696; D. H e r 1i h y,
Ch. K l a p i s c h - Z u b e r , Les Toscans et leurs familles, Paris 1978, s. 176-183; A. G. C a r m i c h a e l , Plague
and the poor in Renaissance Florence, Cambridge 1986, s. 10-107; M. R e, Il controllo, s. 702.
18 R. . T r e X1e r, La prostitution florentine au XVe sicle: Patronages et clientles, Annales t. XXXVI,
1981, nr 6, s. 983-1015.
19 Ibidem, s. 985; E. P a v a n, op. cit., s. 265; cf. N. D a v i d s n, Theology, nature and the law: sexual sin and
sexual crime in Italy from the fourteenth to the seventeenth century, [w:] Crime, Society and the Law in Renaissance
Italy, wyd. T. D e a n, K. J. P. L o w e, Cambridge 1994, s. 91.
20 R. M o 1s, Introduction la dmographie historique des villes d Europe du XIVe au XVIIIesicle 1.1, Louvain
1955, rozdz. IX i X.
 WIELKI STRACH W WENECJI I WE FLORENCJI W XV W. 461

stpi wzrost demograficzny w Wenecji, zainteresowanie homoseksualistami tam znacz

nie osabo21.
Innym aspektem bya kryzysowa sytuacja, w ktrej w XV w. znalazy si Wenecja
i Florencja. By to kryzys demograficzny o czym ju wyej bya mowa ale take spo
eczny, polityczny ideologiczny, a przede wszystkim gospodarczy. Dotkn on wtedy wiele
krajw Europy Zachodniej22. Florenckie sukiennictwo, bdce podstaw gospodarki te
go miasta, dotkliwie odczuo j ego skutki. Rwnie gospodarka Wenecji od poowy XIV w.
znajdowaa si w stagnacji, z ktrej zacza wychodzi dopiero w poowie XV w. Weneccy
kupcy pozostawali pod presj ekspansji Turkw osmaskich w basenie Morza rdziem
nego. Obie republiki prowadziy wojny zarwno w obronie swojej niezawisoci (wojna
Florencji z Viscontimi), j ak celem zdobycia nowych posiadoci i podporzdkowania sobie
nowych terytoriw wojny zwyciskie, ale kosztowne i wyczerpujce skarb. rednio
wieczny ustrj komunalny Florencji, oparty na systemie cechowym, stawa si przeyt
kiem, jego miejsce zajmowaa nowa oligarchia kupiecka i bankierska. Nastpowaa silna
polaryzacja florenckiego spoeczestwa, podzielonego na bogat i wpywow mniejszo
oraz ubogie warstwy nisze przy braku klasy redniej, co wywoywao brak poczucia stabili
zacji, nieustanny strach przed powtrzeniem si sytuacji z okresu rewolty ciompich. Pot
gowaa go jeszcze obawa przed agresj zewntrzn (Visconti z Mediolanu, Durazzo z Ne
apolu) . Sytuacja spoeczna Wenecji bya stabilna, ale te ulegaa stopniowej transformacji:
arystokracja kupiecka przeksztacaa si w arystokracj ziemsk w zwizku ze zdobywa
niem posiadoci na Terraferma. Na to wszystko nakada si ferment ideologiczny: upa
dek autorytetu kocioa rzymskiego w wyniku dugotrwaej schizmy, sporw o prymat pa
piey i soborw, korupcji, a ponadto nowe prdy umysowe i artystyczne humanizm
i wczesny renesans .
Nagromadzenie tylu gospodarczych problemw, spoecznych i politycznych napi
oraz trudnych lub niemoliwych do rozwizania konfliktw uruchamiao mechanizmy po
szukiwania kozw ofiarnych osb lub grup ludzkich, ktre mona by uczyni odpo

21 P. H. L a b a 1m e, op. cit., s. 251.

22 Vide na ten temat m.in. R. H. H i 11o n, Y-eut-il une crise gnrale de la fodalit, Annales t. VI, 1951,
nr 1; M. M a l w i s t, Zagadnienie kryzysu feudalizmu w X IV i X V wieku w wietle najnowszych bada. (Prba kry
tyki), KH t. LX, 1953, nr 1; idem, Z hospodarske problematiky krise feudalisma ve X IV a X V vekach (Diskusnipris-
pevek), CCH t. IV, 1956; F. G r a u s , Krise feudalisma ve 14 stoleti, Sbornik historick t. I, 1953; idem, Das
Sptmittelalter als Krisenzeit. Ein Literaturbericht als Zwischenbilanz, Mediaevalia Bohemica 1.1, 1969; J. L e
G ff, L apoge de la chrtient v. 1180 v. 1330, Paris 1982 (polskie wydanie: Apogeum chrzecijastwa . 1180-
-ok. 1330, Warszawa 2003, rozdz. 6. Kryzys chrzecijastwa, s. 125-143); Europa 1400. Die Krise des Sptmittelal
ters, wyd. F. S e i b t, W. E b e r h a r d, Stuttgart 1984.
23 Dobr charakterystyk sytuacji gospodarczej Florencji w XV w. dal R. A. G o l d t h w a i t e w swej ksi
ce o florenckim budownictwie: The Building o f Renaissance Florence. A n Economic and Social History, Baltimo
re-London 1980, s. 29-66. Ponadto vide: Florentine Studies. Politics and Society in Renaissance Florence, wyd.
N. R u b i n s t e i n , London 1968; A. Molho, Politics and the Ruling Class in Early Renaissance Florence, Nuova
Rivista Storica t. LII, 1968, s. 400^-20; R. C. T r e x 1e r, Public life in Renaissance Florence, New York 1980;
M. S. M a z z i, Cronache diperiferia dello Stato Fiorentino; reati contro la morale nelprimo Quattrocento, Studi
Storici t. XXVII, 1986, nr 3, s. 609-635.
O sytuacji Wenecji w XV w. vide: Renaissance Venice, wyd. J. R. H a 1e, London 1975; A. V e n t u r i, Le
trasformazioni economiche nel Veneto tra Quattro e Ottocento, Bollettino CISA t. XVII, 1976, s. 127; D . R o -
m a n o, Patricians and Popolani. The Social Foundations o f the Venetian Renaissance State, Baltimore-London
1987.
462 ANDRZEJ WYROBISZ

wiedzialnymi za doznawane krzywdy, nieszczcia i niepowodzenia, i wywierajc na nich

zemst rozadowa wasne frustracje24. A dyurnymi kozami ofiarnymi byli w pnym
redniowieczu i wczesnym okresie nowoytnym zawsze i wszdzie: heretycy, trdowaci,
ydzi, czarownice i homoseksualici25.
Heretykw w XV w. we Woszech akurat nie byo, koci zreszt by zaprztnity
wasnymi wewntrznymi sprawami, m.in. odbudow autorytetu papiestwa. Trd wanie
wygasa w Europie, a nowe kategorie chorych nadajcych si do dyskryminacji (syfilitycy,
chorzy psychicznie) jeszcze si nie pojawiy. Antyydowskie wtki pojawiay si w kazaniach
Bernardyna ze Sieny, Jana Kapistrana i Savonaroli, ale wystpienia przeciwko ydom czy
jakimkolwiek innym mniejszociom etnicznym lub wyznaniowym nie groziy w czasie, gdy
miasta woskie przeyway kryzys demograficzny i musiay dba o zachcenie obcych do
osiedlania si w nich. Polowania na czarownice rozptay si dopiero u schyku XV w.
Pozostawali wic homoseksualici. Grunt do ich represjonowania stworzono zreszt
ju wczeniej w penalizujcym sodomi prawodawstwie wieckim w wielu woskich mia
stach (we Florencji kar za sodomi przewidywa ju statut podesty z 1325 r.) oraz zdecy
dowanym potpieniu homoseksualizmu przez koci26.
Badacze interesujcej nas tutaj epoki zwracali te uwag na fakt, e XV w. by okre
sem szczeglnie ostrej rywalizacji o wadz, zwaszcza we Florencji27. W tej rywalizacji
znakomitym instrumentem eliminujcym konkurentw i przeciwnikw byy oskarenia
o sodomi i oddanie rywali w rce sdw, osadzenie w wizieniu, pozbawienie praw poli
tycznych lub nawet ycia przez skazanie na stos28. We Florencji na pocztku XV w. jeszcze
przed powoaniem Ufficiali di Notte, parokrotnie domagano si, by nie powierza ad
nych urzdw sodomitom, a nawet w ogle mczyznom nieonatym jako potencjalnym
podejrzanym o homoseksualizm29. Zapewne te nie przypadkowo wrd pierwszych ska
zanych przez Ufficiali di Notte za homoseksualizm byli Antonio di Leonardo dellAntella
oraz Doffo di Nepo Spini, obaj byli priorzy, przeciwnicy polityczni zdobywajcych wtedy
wadz Medyceuszy30. A przekazanie w Wenecji w 1418 r. osdzania homoseksualistw
w rce Consiglio dei Dieci, organu bezpieczestwa pastwa, wiadczy wymownie o zamia
rze uczynienia z tego procederu sprawy politycznej31.

24 E. A r o n s o n, Czowiek istota spoeczna, Warszawa 1987, s. 246-248; R. G ir a r d, Kozio ofiarny, d

1991, s. 21-36, 218-233.
25 Cf. J. o s w e 11, Christianity, Social Tolerance and Homosexuality. Gay People in Western Europe from the
Beginning o f the Christian Era to the Fourteenth Century, Chicago 1980, s. 271-302; R. I. r e, The Formation
of'aPersecuting Society. Power and Deviance in Western Europe, 950-1250, Oxford 1987; J. R i h a r d s, Sex, Dissi
dence and Damnation. Minority Groups in the Middle Ages, London-New York 1991.
26 Cf. M. G d i h, The Unmentionable Vice. Homosexuality in the later Medieval Period, Santa Barbara,
Cal.-Oxford 1979; J. s w e 11, op. cit.
27 D. V. e n t, The Rise o f the Medici: Faction in Florence (1426-1434), Oxford 1977; N. R u b i n s t e i n ,
II govemo di Firenze sotto i Medici (1434-1494), Firenze 1971; idem, Florentine constitutionalism and Medici
ascendancy in the fifeteenth century, [w:] Florentine studies, s. 442^-62.
28 M. R e, Il controllo, s. 703; P. H. L a b a 1m e, op. cit., s. 234.
29 M. R e, Forbidden Friendships, s. 35.
30 Ibidem, s. 56-57; R. a s a, op. cit., s. 43; A. Z o r z i, L amministrazione della giustizia penale nella re-
pubblica fiorentina. Aspetti e probierni, Firenze 1988, s. 61.
31 . M h i, Storia de Consiglio dei Dieci 1.1, Genova 1875, s. 64,396; E. P a v a n, op. cit., s. 268; P. H. L a -
b a 1m e, op. cit., s. 224; G. R u g g i e r o, op. cit., s. 134.
 WIELKI STRACH W WENECJI I WE FLORENCJI W XV W. 463

Natomiast nie zwracano dotd na og uwagi na moliwoci poszukiwania przyczyn

erupcji homofobii i represji wobec homoseksualistw w Wenecji i Florencji w XV w. na in
nej jeszcze paszczynie, mianowicie kultury i wiatopogldu. A wszak to wanie w Wene
cji i we Florencji doszo w XV w. do konfrontacji starego redniowiecznego widzenia wia
ta i wiatopogldu nowego, humanistycznego, do zetknicia si starej pnoredniowiecz
nej kultury i nowej kultury renesansu32. Wprawdzie w historii kultury wana jest cigo
rozwoju i nie ulega wtpliwoci, e wczesny renesans wyrs na gruncie woskiej kultury
pnego redniowiecza, na malarstwie Giotta, rzebie Pisanich, na pisarstwie Dantego,
Petrarki i Boccaccia. Ale rwnoczenie by on przeciwiestwem i zaprzeczeniem kultury
schykowego gotyku, siga do zapomnianych w redniowieczu wzorw antyku, staroyt
nego Rzymu, a szczeglnie staroytnej Grecji. Humanici woscy uwielbiali Bosk kome
di Dantego i poezje Petrarki, ale rwnoczenie studiowali dziea Platona i innych grec
kich autorw. Szukali radoci ycia tam, gdzie znajdowali j staroytni Grecy: w piknie
przyrody i ludzkiego ciaa, take w erotyce, w tym rwnie homoerotyce. Dokonywali
przewartociowania dotychczas obowizujcych kanonw prawdy, pikna, moralnoci.
Seksualno, uwaana dotychczas za grzeszn i spychana do najciemniejszych zakamar
kw ludzkiej wiadomoci33, teraz stawaa si tak jak to byo w staroytnej Grecji
czym naturalnym i oczywistym, rdem radoci, przyjemnoci, szczcia i wzniosych
uczu. Dotyczyo to rwnie homoseksualizmu34. Sztuka wczesnego renesansu woskiego
rzeba i malarstwo jest przepeniona motywami homoerotycznymi jak chyba w ad
nym innym okresie dziejw sztuki europejskiej. Nie omino to nawet sztuki religijnej,
czego przykadem moe by ikonografia witego Sebastiana przetworzonego przez
XV-wiecznych malarzy (Piero della Francesca, Sandro Botticelli, Antonello da Messina,
Cima da Conegliano, Giovanni Bellini, Vincenzo Foppa) ze redniowiecznego wzorca s
dziwego rzymskiego oficera w posta piknego nagiego efeba35. Micha Anio namalowa
w 1503 r. (lub moe 1505-1510 albo 1506-1510) Tondo Doni, ktrego tematem jest wita
Rodzina z grup piciu nagich modziecw w tle (niektrzy interpretatorzy uwaaj
dwch z nich za homoseksualnych kochankw), by moe pragnc wyrazi jzykiem ma
larskim pogldy filozoficzne na czowieka i mio Marsilia Ficina i Pic della Mirandoli36.
A jeszcze wczeniej (ok. 1492 r.) wyrzebi dla zaprzyjanionego przeora konwentu Santo

32 H. a r o n, The Crisis o f the Early Italian Renaissance. Civic Humanism and Republican Liberty in an Age
o f Classicism and Tyranny, Princeton 1966; E. G a r i n , Cultura filosofica toscana e veneta nel Quattrocento,
[w:] Umanesimo europeo e umanesimo veneziano, wyd. V. B r a n a, Venezia 1963, s. 11-30; B. N a r d i, La scuo-
la di Rialto e Iumanesimo veneziano, ibidem, s. 93-139 (szkoa logiki i filozofii przy Rialto zostaa zaoona
w 1408 r. z fundacji Toma Talentiego, osiadego w Wenecji florentczyka).
33 V. L. u 11 o u g h, Sexual Variance in Society and History, New York 1976, s. 175-201 (Early Christianity:
A Sex Negative Religion) s. 347-413; J. s w e 11, op. cit., s. 119-164; Sexual Practices and the Medieval Church,
wyd. V. L. u 11 o u g h, J. r u n d a g e, Buffalo 1982.
34 V. L. u 11 o u g h, op. cit., s. 413^20.
35 D . v n H a d e 1n, Die wichtigsten Darstellungsformen des H. Sebastian in der italienischen Mallerei bis zum
Ausgang des Quattrocento, Strassburg 1906; A. W y r b i s z, Apollo chrzecijaski renesansowa metamorfo
za witego Sebastiana (w druku).
36M . L e v i d A n c o n a , The Doni Madonna by Michelangelo: A n Iconographie Study, The Art Bulletin
1.1, 1968, nr 1, s. 43-50.
464 ANDRZEJ WYROBISZ

Spirito krucyfiks z figur cakiem nagiego Chrystusa (obecnie w Casa Buonarroti we Flo
rencji)37.
Rwnie w literaturze woskiej wczesnego renesansu jest wiele odniesie do homo
seksualizmu. Antonio Beccadelli (il Panormita), autor zbioru aciskich epigramw, zaty
tuowanego Hermaphroditus, ktrego pierwsza cz sawi mio i seks midzy m
czyznami, zadedykowa to swoje dzieo w 1425 r. Kosmie Medyceuszowi, by moe w na
dziei, e ten powstrzyma narastajc wtedy we Florencji, po wystpieniach Bernardyna ze
Sieny, fal homofobii38. Do tego nie doszo, wrcz przeciwnie jak ju o tym wczeniej
wspominalimy Medyceusze wykorzystali dla swoich celw politycznych represje wo
bec homoseksualistw zastosowane przez Ufficiali di Notte. Nie przeszkodzio to Medy-
ceuszom protegowa innych florenckich humanistw pochwalajcych homoseksualizm.
Marsilio Ficino (1433-1499), jedna z czoowych postaci florenckiego humanizmu,
odkrywca i popularyzator Platona (tumaczy na acin jego dziea), entuzjastyczny zwo
lennik jego filozofii, by te odkrywc teorii mioci staroytnych Grekw. Idc za Plato
nem twierdzi, e przez pikno ludzkiego ciaa moemy poznawa i podziwia pikno sa
mego Boga, e ludzkie ciao jest cznikiem midzy realnym wiatem a Bogiem i e tylko
przez mio moemy pozna istot Boga. Prowadzio to Ficina w jego komentarzach
do Uczty Platona do pochway mioci homoseksualnej midzy mczyznami, trakto
wanej jako zjawisko przyrodzone i naturalne. Miaa ona by wyrafinowan form stosun
kw midzy wysoce kulturalnymi osobnikami39.
Marsilio Ficino by zapewne sam homoseksualist, czya go mska przyja z mod
szym o 10 lat Giovannim Cavalcantim. Ale rwnie inni przedstawiciele florenckiej elity
humanistycznej: Giovanni Pic della Mirandola i Girolamo Benivieni, Pomponio Leto,
Niccol Lelio Cosmico nie ukrywali swoich mskich przyjani i jawnie gosili pochwa
mioci sokratejskiej40.
Matteo Bandello mg kilkadziesit lat pniej wypowiedzie ustami j ednego z boha
terw swych nowel, niejakiego Porcellio, opini, e uprawianie seksu z chopcami nie tyl
ko nie jest grzechem, ale jest rwnie naturalne jak jedzenie i picie dla czowieka (napisane
przed 1540 r.)41.
Nie moe dziwi, e wywoywao to sprzeciw i reakcje ze strony tych osb i grup oraz
zwizanych z nimi instytucji, ktre wci tkwiy i chciay nadal pozostawa w redniowiecz
nych spoecznych strukturach, pragny nadal respektowa dawne systemy wartoci, po
strzega wiat tak jak go widziano dotychczas. Caa sztuka wenecka XV w., a w szczegl
noci architektura, to obraz koegzystencji i rywalizacji pnego gotyku i renesansu42. Ry

37 M. L i s n e r, Michelangelos Crucifix aus S. Spirito in Florenz, Mnchner Jahrbuch der Bildenden Kunst
dritte Folge, t. IV, 1964, s. 7-36.
38 M. R e, Forbidden Friendships, s. 42-43; N. D a v i d s n, op. cit., s. 7475.
39 V. L. B u i l o u g h , op. cit., s. 415-416; G. D a l r t , Socratic Loveas a Disguisefor Same-Sex Love in
the Italian Renaissance, [w:] The Pursuit o f Sodomy, s. 36-39.
40 G. D a 1 r t , op. cit., s. 43^-5.
41 M. B a n d e 11 o, Novelle, wyd. L. R u s s o, E. M a z z a 1i, Milano 1990, s. 125: Il trastullarmi con ifanciulli
a me pi naturale che non il mangiar e il ber a luomo.
42 R. G a 11 o, L architettura di transizione dalgotico al Rinascimento e Bartolomeo Bon, Atti dellIstituto Ve
neto di Scienze, Lettere ed A rti t. CIX, 1961-1962, s. 187-204; N. C a r b o n e r i , Mauro Codussi, Bollettino
CISA t. VI, 1964, cz. 2, s. 188, pisal: quando lepersistenti nostalgie gotiche espresse sopra tutto in termini decorativi,
 WIELKI STRACH W WENECJI I WE FLORENCJI W XV W. 465

walizacja starego z nowym obejmowaa take sfer obyczajw i seksualnoci. Guido Rug
giero badajc ycie seksualne Wenecjan w XV w. dostrzeg w nim tradycyjn domen ro
dziny, maestwa i prokreacji obok nowego libertyskiego wiata prostytucji, gwaconych
kobiet, uwodzonych zakonnic i homoseksualistw43.
Czy ostry atak homofobii w XV w. we Florencji i w Wenecji nie by przeciwstawie
niem si humanizmowi i prb odparcia rodzcego si nowego nurtu w sztuce, kulturze,
obyczajowoci, unicestwienia ksztatujcego si nowego wiatopogldu? Gabriele Marti
ni napisa wprost, e bya to odpowied rzdzcej elity identyfikujcej si wci z tradycyj
nymi wartociami spoecznymi i moralnymi na nowatorskie idee i wpywy44. Rzecz jednak
w tym, e odpowied ta jakby wyprzedzia samo zjawisko, ktremu miaa si przeciwsta
wi. Bowiem represje wobec homoseksualistw zaczy si gwatownie nasila wczeniej,
zanim wykrystalizowa si humanizm i sztuka wczesnego renesansu. Jeeli jednak przyj
miemy, e prekursorami humanizmu byli ju Petrarka i Boccaccio, e ferment przeciwko
starym porzdkom zacz narasta duo wczeniej ni humanici poczli werbalizowa
i gosi swoje pogldy, a malarze i rzebiarze tworzy wzorowane na antyku homoerotycz-
ne dziea sztuki to moe homofobiczne nastroje nie byy a tak bardzo przedwczesne.
A walka starego z nowym w sferze wiatopogldu, kultury, mentalnoci, z odniesieniem do
sfery spoecznej i polityki toczya si przez cay wiek XV, ktry by okresem wielkiej trans
formacji, przejcia od redniowiecza do nowoytnoci. Walka ta moga przybiera form
wielkiego strachu. Przyczyny tego fenomenu byy najpewniej bardzo zoone. Wymie
nialimy tu najwaniejsze z nich. Ale nie mona te lekceway przyczyn natury ideolo
gicznej, kulturowej i wiatopogldowej.
Jest przy tym zdumiewajce i zarazem wysoce pouczajce, e w tej atmosferze repre
sji i homofobii (niekiedy a histerycznej, jak we Florencji w latach rzdw Savonaroli)
mogli cakowicie swobodnie dziaa i tworzy wybitni intelektualici i artyci, bdcy jaw
nymi homoseksualistami bd otwarcie aprobujcy homoseksualizm (m.in. Leonardo da
Vinci, Donatello, Botticelli, Micha Anio, Ficino, Pic della Mirandola). Ich cenzura nie
dotyczya.

The terrible fear in Venice and Florence during the 15th centuiy
and its supposed background

Venice and Florence, two of the biggest Italian cities, witnessed a terrible fear (una
grande paura) during the 15th century: and explosion of homophoby, that is an irrational fear
and hate of homosexuals, and a series of persecutions of them. About 3000 men were
sentenced for sodomy in Florence in the 15th century, and 464 in Venice in the same time. The
events are well described by several historians (see notes 3 to 8 above) who studied them basing

ancora contrastavano leprime caute accettazioni del Rinascimento. Cf. A. W y r o b i s z, Budownictwo i architektu
ra w Wenecji w X V wieku. Koegzystencja bizantyjskiej, gotyckiej i renesansowej sztuki budowania, PH t. LXXXIX,
1998, nr 2, s. 189-198.
43 G. R u g g i e r o, op. cit., s. 9-10. Cf. recenzje A. B r a y a iR. T r u m b a c h a z tej ksiki w: The Pursuit
o f Sodomy, s. 500 i 506-507.
44 G. M a r t i n i, op. cit., s. 111.
466 ANDRZEJ WYROBISZ

on the Venetian and Florentine archives, but the fundamental question: why did it occur, still is
not answered.
One of the reasons of persecutions is eschatological: people feared the wrath of God for
such a horrible sin as homosexuality. But there were another reasons too. The homosexuals
were accused of the diminishing of city population as they did not take part in family life and
procreation. Then the homosexuals were treated as scapegoats while the economic depression
threatened the cities, political and social crises appeared as well as the collapse of morality and
church authority. The repressions of homosexuals were also a useful instrument in political
games allowing to eliminate all rivals. At least the author stresses the role of cultural and
ideological change that took place in Italy in the 15th century which was an age of transition:
the competition of the old late medieval culture and mentality and the new ideology of
humanism and early renaissance, the first being strictly hostile towards homosexuals while the
other was friendly and tolerant. Thus the persecutions of homosexuals were the response of
the old elites threatened by the new social doctrines and cultural currents.

(translated by Andrzej Wyrobisz)