R O Z P R A W Y

KRZYSZTOF FOKT
Uniwersytet Jagielloski
Instytut Historii

Zagadka plemion znad Bugu, Sanu, Dniestru i Styru*

Mapy podziaw plemiennych Sowiaszczyzny, od lat mozolnie rysowane w nauce,

s wci pene luk wynikajcych z niedostatku rde, ktre w dodatku przynosz zaska
kujco niespjne treci. Wymusza to podpieranie hipotez z dziedziny geografii plemien
nej nieraz do wyszukanymi obrazami wdrwek, podbojw, przemianowa, zrasta
nia i rozpadu jednostek etnopolitycznych. Tak te przedstawiaj si prby rozwiza
nia kwestii Dulbw, Buan, Woynian i Ldzian, umieszczanych przez rda waci
wie na tym samym terenie, cho niekoniecznie wspczenie. W celu rozwikania tego
wza gordyjskiego prbowano ju wielu sposobw, zakadajc np. wymian na tym ob
szarze ludnoci czy te zmiany samych nazw w miar przemian struktur osadniczych
i politycznych1. Ponowne podjcie tego problemu uzasadnia postp bada historycz
nych, archeologicznych i jzykoznawczych, ktry nastpi od lat siedemdziesitych
XX w. i przynis nowe rozwizania, m.in. w sprawie Ldzian czy Chorwatw wschod
nich2. Powrt do tej tematyki uzasadnia te jej dua podatno na czynniki pozardowe,
szczeglnie e sporo ideologicznych czy sentymentalnych zaszoci trwa w nauce do dzi3.
W stosunkowo nowych pracach mona np. przeczyta o potnym zwizku, czy wrcz pa
stwie dulebskim, rozbitym rzekomo przez Awarw, ktrego wanym orodkiem mia by

Za wydatn pomoc merytoryczn przy pisaniu niniejszego tekstu skadam szczeglne podzikowania prof,
prof. Maciejowi Salamonowi i Michaowi Parczewskiemu oraz dr. Dariuszowi Niemcowi, przy rwnoczesnej
penej odpowiedzialnoci autora za treci hipotetyczne i kontrowersyjne.
1 Ich zestawienie: Naselennja Prykarpattja i Wofyniza doby rozkaduperwisnoobszczinnoho adu ta w dawno-
ruskij czas, Kyiw 1976, s. 127-128; W. W. S i e d o w, Wostocznie Sawjane w V I-XIII ww., Moskwa 1982, s. 92;
Sawjane jugo-wostocznoj Ewropy wpredgosudarstwennijperiod, wyd. W. D. a r a n [i in.], Kiew 1990, s. 307
-308,311-312.
2 Szczeglnie wane prace: J. K o t l a r c z y k , Siedziby Chorwatw wschodnich, Acta Archaeologica Carpa-
thica t. XII, 1971, z. 1-2, s. 161-188; G. L a b u d a, Studia nad pocztkami pastwa polskiego t. II, Pozna 1988;
M . P a r c z e w s k i , Pocztki ksztatowania si polsko-ruskiej rubiey etnicznej w Karpatach: u rde rozpadu So
wiaszczyzny na odam wschodni i zachodni, Krakw 1991; W. M a k a r s k i , Pogranicze polsko-ruskie do poowy
wieku XIV. Studium jzykowo-etniczne, Lublin 1996.
3 O ich trwaoci pisa ju A. P o p p e, Grd Woy. Z zagadnie osadnictwa wczesnoredniowiecznego na po
graniczu polsko-ruskim, Studia Wczesnoredniowieczne t. IV, Wrocaw 1958, s. 227.

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCV, 2004, ZESZ. 4, ISSN 0033-2186

442 KRZYSZTOF FOKT

grd w Zimnem4. Jest to echo starszych hipotez, wynikych z lunego skojarzenia prze
kazw rdowych5 oraz podpartych ideologi6. Sabo podstaw rdowych tych kon
cepcji nie przeszkadza im trwa w historiografii niejako si bezwadu.
Rwnie trway topos to przeciwstawianie polskich Ldzian i ruskich Dulbw7,
jak gdyby nauki historyczne byy wci polem walki o granice. W ramach tego nurtu oskar
a si rda i ich twrcw o przekamania i przeinaczenia, pomija si lub lekceway argu
menty adwersarzy wszystko to w celu usunicia z Woynia albo Ldzian, albo Dulbw,
oczywicie kosztem rde!8Tymczasem wiele wskazuje na to, e podzia obszarw pogra
nicznych na polskie i ruskie odby si pno i w sposb sztuczny, w wyniku wtargnicia nad
Bug, Styr i San modych, zaborczych pastw9, a dylemat dulebsko-ldziaski mona roz

4 Rne warianty tej koncepcji: Naselennja, s. 128-129\Istorija ukrainskojRSR w wosmi tomach, desjati kni-
hach, 1.1, kn. 1, Kyiw 1977, s. 270-271 ; W. W. A u 1i h, Naselennjapiwdenno-zachidnohopograniczczja Kyiwskoj
Rusi (Z istorii Hatyckoj Zemli V- st.), [w:] Kyiwska Rus. Kultura tradidi, Kyiw 1982, s. 6; Slawjane, s. 320,
430-431, tam dalsze odsyacze; L. Z a l i z n j ak, Narysy starodawnej istorii Ukrainy, Kyiw 1994, s. 132-133;
N. F. K o t lj a r, O socialnojsuszcznostidrewnerusskogogosudarstwa IX-perwojpolowinyXw., [w:]Drewnejszie
gosudarstwa wostocznojEwropy: materiay i issledowanija 1992-1993gody, Moskwa 1995, s. 34-35; W. D. a r a n,
Schidnokarpatskij region u V -V IIst. n. e., [w:] Etnogenez ta etniczna istorija naselennja ukrainskich Karpat t. I:Ar-
cheolohija, antropolohija, Lwiw 1999, s. 302, 305-306, 308; idem, Dawni Slowjany, Ukraina kriz wiky t. III,
Kyiw 1998, s. 39-40, 78, 123, 130-133, 138. Ostroniejsze sformuowania: J. D. I s aj e wi c z , Grady czerwen-
skie iperemiszlskaja zemlja wpoliticzeskich wzaimootnoszenijach medu wostocznimi izapadnimi Slawjanami (ko-
necIX-naczaloXw .), [w.] Issledowanija po istorii slawjanskich i bakaskich narodow, Moskwa 1972, s. 114115;
W. S z y m a s k i , Sowiaszczyzna Wschodnia, Kultura Europy wczesnoredniowiecznej, z. 1, Wroclaw 1973,
s. 36-37,81-82; W. D.B a r an , Dawni Sowjany,s. 123. Do krytyki: E. S ims,Diidebi, Volynan, Lucane, Ceti
Chorvata Cechov, Slavia Antiqua 1.1,1948, s. 350-351; W. S z y m a s k i , op. cit., s. 82; . P a s z k i e w i z,
Pocztki Rusi, Rozprawy Wydziau Historyczno-Filologicznego PAU t. LXXXI, Krakw 1996, s. 72,398-399;
W. M a r s i, op. cit., s. 47^-8 i odpowiednie przypisy; N. F. o 11j a r, op. cit., s. 35.
5 Co jasno ukaza H. o w m i a s k i , Pocztki Polski: z dziejw Sowian w I tysiceciu n. e. t. II, Warszawa
1963, s. 354356 i odpowiednie przypisy.
6 Istorija SSSR s drewnejszich wremen do naszich dnej 1.1, wyd. A. S . P l e t n i e w a , B. A. R y b a k w , Mo
skwa 1966, s. 606, cf. ibidem, s. 342-343.
7 Istorija SSSR, s. 606; J. D. I s a j e w i z, op. cit., s. 107,110-112, passim; A. B. G o l o w k o ,DrewnjajaRus
i Polsza wpoliticzeskich wzaimootnoszenijach X-perwoj tretiXIII ww., Kiew 1988, s. 8-9; W. D. a r a n, Schidno
karpatskij region, s. 307. Do krytyki tej polsko-ruskiej dychotomii cf. A. N o w o w s i, Grne Pobue w wie
kach VIII-XI. Zagadnienia kultury, Acta Archaeologica Lodziensia t. XXI, d 1972, s. 7-8.
8 R. J a k i m o w i c z , Szlak wyprawy kijowskiej Bolesawa Chrobrego w wietle archeologii, Rwne 1933, s. 15;
S. M. K u c z y s k i , Stosunki polsko-ruskie do schyku w. XII, Slavia Orientalis t. VII, 1958, nr 2, s. 227; idem,
Wschodnia granica pastwa polskiego w X w. (przed 980 r.), [w.] Pocztki pastwa polskiego. Ksiga tysiclecia, Po
zna 1962, s. 238; idem, O wyprawie Wodzimierza I ku Lachom na podstawie wzmianki z r. 981 w Opowieci lat do
czesnych, [w:] idem, Studia z dziejw Europy WschodniejX -X V II w., Warszawa 1965, s. 89; Naselennja, s. 128-130,
135-137; Slawjane, s. 312; W. D. a r a n, Schidnokarpatskij region, s. 307-308; idem, Dawni Slowjany, s. 123
-125. Do krytyki postaw skrajnych: S. M. K u c z y s k i , O wyprawie, s. 34.
9 S. M. K u c z y s k i , Wschodnia granica, s. 234; idem, O wyprawie, s. 107; B. P a s z k i e w i c z , op. cit.,
s. 60-61; M. P a r c z e w s k i , op. cit., s. 45-53,55-56,58-66,74. Ostronie: O. P. M j a, Karpaty u X-XIVstolit-
tjach, [w:] Etnogenez, s. 343; idem, Piwdenno-zachidni kordony kyiwskoj Rusi za materialamy pochowalnych
pam jatok, [w:] Pocztki ssiedztwa. Pogranicze etnicznepolsko-rusko-slowackie w redniowieczu, Rzeszw 1996,
s. 91; krytycznie: W. M a k a r s k i , op. cit., s. 118-119; cf. te uwagi E. K o w a l c z y k w recenzji tej pracy, KH
t. CV,1998, z. 3, s. 116. O arbitralnych praktykach redniowiecznych pastw w stosunku do terytoriw plemien
nych: M. P a r c z e w s k i, Paskowy gubczycki we wczesnym redniowieczu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ja
gielloskiego, t. DCXVI, Prace Archeologiczne t. XXXI, Warszawa-Krakw 1982, s. 127-129, ryc. 30; J . N a -
1e p a, Granice Polski najdawniejszej:prolegomena 1.1: Rozprawy Wydziau Historyczno-filozoficznego Polskiej
 ZAGADKA PLEMION ZNAD BUGU, SANU, DNIESTRU I STYRU 443

wiza bez podwaania wiarygodnoci rde jeeli oczywicie zechce si opuci zdep-
tywane od pokole pojciowe manowce10.
Podobne zaszoci mona by dugo wylicza; skutkiem ich trwania jest wci chwiejna
znajomo geografii plemiennej omawianego regionu. Wci trafiaj si gosy powtpie
wajce w wystpowanie nad Bugiem, Styrem i Sanem plemienia Ldzian11, cho mwi
o tym jasno najbardziej wiarygodne rdo wspczesne, czyli De administrando imperio
Konstantyna VII Porfirogenety (dalej: DAI)12. Nadal nie wiadomo, gdzie zamieszkiway
inne plemiona, znane z Powieci lat minionych (dalej : PVL), ani w jakim nastpstwie
Dulebowie, Buanie, Woynianie13, czy moe w jakim innym zestawieniu14i jak odnie te
jednostki etniczne do powiadczonych niezalenie od nich Ldzian. Ktre z przekazanych
w rdach etnonimw oznaczaj wiksze grupy lub zwizki plemion, ktre ich czci,
a ktre mona wykreli z dziejw tych ziem lub przynajmniej z dziejw epoki plemiennej ?
Celem tej rozprawy bdzie prba ponownego ustalenia rozmieszczenia i wzajemnych sto
sunkw Dulbw, Buan, Ldzian i Woynian, w miar moliwoci bez obcienia prze
starzaymi i arbitralnymi zaoeniami badawczymi. W tym celu najpierw sprbuj wyr
ni istotne i wiarygodne przesanki na podstawie kolejno: tekstu PVL, nazw wchodzcych
w gr plemion oraz wskazwek osadniczych. rda niesprawiajce wikszych kopotw
interpretacyjnych, jak DAI czy Geograf bawarski, pojawi si na nastpnym etapie, gdy
sprbuj z dostpnych danych zoy wewntrznie niesprzeczn konstrukcj. Nie chcc
bez powodu wywoywa przyboru rzeki atramentu wylanej nad kwesti plemion woy
skich i podkarpackich, nie podejm si dyskusji z przebrzmiaymi tezami15 ani korygowa
nia pomyek wynikych z bdnych odczytw etnonimw16.

Akademii Umiejtnoci, t. LXXXIII, Krakw 1996, s. 55-61; J. S p o r s, Studia nad wczesnoredniowiecznymi

dziejami Pomorza Zachodniego: XII-pierwsza poowa X III w., Supsk 1988, s. 27-28, 31-37, 42-44, 245-248,
258-262, 274-275, 282-284.
10 Wymienicie udaa si ta sztuka T. W a s i l e w s k i e m u , Dulebowie Ldzianie Chorwaci. Z zagad
nie osadnictwa plemiennego i stosunkw politycznych nad Bugiem, Sanem i Wis w X wieku, PH t. XLV II,1976,
z. 2, s. 181-187. Mocnych zarzutw przeciw tej konstrukcji nie przedstawi} nawet G. L a b u d a , op. cit.,
s. 191-193, przyp. 70.
11 Cf. prace ukraiskie przytoczone w przyp. 7. i 8.
12 Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio, wyd. G. M o r a w c s i k , transi. R. J. H. J e -
k i n s , Corpus Fontium Historiae Byzantinae t. I,wyd. II, Washington DC 1967, ks. 1X9-16, s. 56-58; ks. XXXVII
43-45, s. 168.
13 Tak np. Istorija Ukrainskoj RSR 1.1, Kyiw 1953, s. 41; Istorija Ukrainskoj RSR w dwch tomach 1.1, Kyiw
1967, s. 39; H. L o w m ia s k i , op. cit., s. 106, przyp. 327\Naselennja, s. 127,133-134;Istorija ukrainskojRSR
w wosmi tomach 1.1, kn. 1, s. 270; W. W. S i e d o w, op. cit., s. 94; W. D. Baran, Schidnokarpatskij region, s. 292;
idem,Etnokulturniprocesy, s. 35; iem, Dawni Slowjany, s. 120.
14 Odsyacze w przyp. 1; cf. te: E. im e , op. cit., s. 353-354\Istorija SSSR, s. 342-343; Slawjane, s. 311;
T. W a s i 1e ws k i , op. cit., s. 181-187; A. W d z k i , Woy (kraj), [w:] Sownik staroytnoci sowiaskich (dalej:
SSS), t. VI, s. 587; W. I. S e m e n e n k o , L. O. R a d c z e n k o , Istorija Ukrainy: z pradawnych czasiw do s ohoden-
nja, wyd. 2, Charkiw 2000, s. 25.
15 Do takich zaliczam np. gabinetowe plemiona uczan, Przemylan, Belan i Czerwian/Czerwienian czy po
mys pochodzenia miana Dulbw od nazwy dynastii Dulw, cf. W. M a a r s i, op. cit., s. 49, 86-104, 123.
16 A takimi niewtpliwie s twierdzenia, jakoby Geograf bawarski wspomina Woynian, a Masudi woy
skich Dulbw: A. N. N a s o n o w, Russkaja zemja i obrazowanie territorii drewnerusskogo gosudarstwa. Istori-
ko-geograficzeskoje issedowanie, Moskwa 1951, s. 131; J. S k r z y p e k , Studia nad pierwotnym pograniczem pol
sko-ruskim w rejonie Woynia i Grodw Czerwieskich, Warszawa 1962, s. 129-130; Naseennja, s. 127; Istorija
ukrainskoj RSR w wosm i tomach 1.1, kn. 1, s. 269; Sawjane, s. 307.
444 KRZYSZTOF FOKT

Plemiona znad Bugu i Styru, nieuwzgldnione w pierwszym spisie narodw sowia

skich, pojawiaj si w PVL dopiero po opisie zaoenia Kijowa, przy wyliczeniu szczepw
ruskich i ociennych. S to: Buanie, poniewa siedzieli nad Bugiem, pniej za Woy-
nianie17. Objanienie przez kronikarza znaczenia nazwy Buan wskazuje, e lud ten by
ju czytelnikowi czy suchaczowi PVL nieznany. Druga wana poszlaka to przyswekpo-
sljee. Mona go rozumie dwojako: albo w sensie czasowego nastpstwa (w domyle: nad
Bugiem) Woynian po Buanach, albo jako dowd rwnoczesnego istnienia obydwu lu
dw18. W historiografii przewaa ta pierwsza interpretacja, rzeczywicie bardziej prawdo
podobna. Przemawia za ni teraniejszy kontekst wykazw plemion sowiaskich i nieso
wiaskich Rusi, ktrych czci jest omawiany wycinek tekstu, kontrastujcy z czasem
przeszym uytym wobec Buan. Druga wzmianka PVL o Sowianach znad Bugu to znana
opowie o drczeniu Dulbw przez Obrw19. Przedstawianie tu rozmaitych interpreta
cji, jakich doczeka si ten fragment20, nie ma wikszego sensu rozsdniej bdzie przy
toczy te, ktre przetrway prby czasu i krytyki. Frapujcy ustp PVL dotyczy Dulbw
znad Bugu, a nie zachodniosowiaskich21i wywodzi si w swym zrbie z ruskiej tradycji le
gendarnej22. Najwaniejsza informacja zawarta w tym fragmencie to wczesne datowanie
Dulbw nie tyle wzmiank o cesarzu Herakliuszu poprzedzajc ten epizod23, ile ra
czej samym wymienieniem Obrw. Rzecz znamienna: redaktor tej czci PVL, piszc trzy
stulecia po rozbiciu Awarw, jednoznacznie utosamia znanych z tradycji Obrw z wyst
pujcymi u dziejopisw bizantyjskich przeciwnikami Herakliusza24. Przemawia to za ist
nieniem Dulbw ruskich przed kocem VIII w., tak jak obecno odamw tego
plemienia na zachodzie Sowiaszczyzny, zapewne w wyniku wdrwki ze wschodu25.
Trzecia wzmianka PVL, zamieszczona niedaleko za poprzedni w opisie obyczajw
rnych ludw jako jedyna pozwala umieci Dulbw w dorzeczu Bugu26. Take w jej

17 Powestwremennichlet, wyd. D. S. L i c h a c z e w,cz. I: Tekst,perewod,Moskwa-Leningrad 1950,s. 13:Se

botokmoslowjenskjazy k w Rusi:poljane, derewljane, nowgorodci,poloczane, dregowiczi, sjeweni, buane, zane
sjedosza po Bugu, posljee e welynjane.
18 Sawjane, s. 311-312.
19 PVL, s. 14: Si e obri woewachu na Slowjenjech, iprimuczisza duljebi, suszczaja slowjeny, i nasile ^
enamii duljebskim: aszczepojechati budjasze obrinu, ne dadjasze wptjaczi konja ni wola, no weljasze wptjaczi
3 li, 4 li, 5 li erni w teljegu ipowesti obtjena, i tako muczachu duljebi. Bysza bo obtje tjelom welici i umom gordi,
i bogiipotrebi ja, ipomrosza wsi i ne ostasja ni edin obrin. I estpritcza w Rusi i do sego dne:pogibosza aki obtje;
ich ze njestplemeni ni nasljediika.
20 Ich przegld: H. o w m i a s k i , op. cit., s. 354359; W. S w o b o d a , O wiarygodnociprzekazu Powieci
Dorocznej o Obrach, Slavia Antiqua t. XVII, 1970, s. 74-78; W. D. 1j u k,Awary (Obry) i Dulby Russkoj
letopisi, Archeografieskij Jeegodnik, 1962 [druk 1963], s. 2426.
21 W. S w o b o d a, op. cit., s. 7478; W. S z y m a s k i , op. cit., s. 36-37.
22 H. o w m i a s i, op. cit., s. 358-363; W. D. o r o 1j u k, op. cit., s. 2426; W. S w o b o d a, op. cit., pas
sim; cf. L. L e i e j e w i z, Legendy etnogenetyczne w wiecie sowiaskim, Slavia Antiqua t. XXXII, 1989
-1990, s. 133-134.
23 PVL, s. 13-14; tak w: Naselennja, s. 127; W. D. B a r a n , Dawni Sowjany, s. 120; cf. uwagi krytyczne
H. L o w m i a s k i e g o , op. cit., s. 356.
24 Tej znamiennej zbienoci zdaje si nie zauwaa W. S w o b o d a, op. cit., s. 8485, 87.
25 E. i m e k,op. cit.,s. 354-356; G. L a b u d a ,Du(d)lebowie, [w:] SSS, 1.1, s. 400; H. o w m i a s k i , o p .
cit., s. 351-352; W. D. a r a n, Schidnokarpatskij region, s. 305; idem, Dawni Sowjany, s. 122-123.
26 PVL, s. 14: Duljebi iwjachu po Bugu, gdje nyne welynjane, a uliczi i tiwerci sjedjachu bo po Dnjestru, prisjed-
jachu kil Dunaewi. Bje m nostwo ichii; sjedjachu bo po Dnjestru oli do morja, i sutgrady ich i do sego dne, da to sja
zwachu ot Grek Welikaja Skuf.
 ZAGADKA PLEMION ZNAD BUGU, SANU, DNIESTRU I STYRU 445

wietle Woynianie okazuj si by wspczeni redaktorowi tej czci PVL, a pniejsi od

Dulbw. Zwraca te uwag jasno sformuowane przydzielenie Podniestrza Uliczom i Ty-
wercom. Wedug ostatniego z fragmentw wrd plemion posikujcych Olega w jego wy
prawie na Carogrd (907 r.) nie zabrako take Dulbw27. Trudno przeoczy wan wska
zwk, ktr zawiera ta lista upiecw: wedug autora tej czci PVL Dulebowie stanowi
li za Olega realn jednostk etnopolityczn28.
Nietrudno dostrzec, e redaktor wszystkich czterech fragmentw, zapewne Nestor,
mia niezgorsze, cho powierzchowne pojcie o etnicznym obliczu Pobua i ziem ssied
nich. Zestawienie wzmianki pierwszej z trzeci wskazuje bowiem, e wiadomoci o ple
mionach nadbuaskich pochodziy od przynajmniej dwch informatorw. Jednoczenie
caa wstpna cz PVL wykazuje znaczny wkad pracy redakcyjnej twrcy, ktry w miar
potrzeb i moliwoci dba o porzdek chronologiczny i rzeczowy, mimo zrnicowania do
stpnych mu materiaw. Wydaje si wic, e wymienienie jako poprzednikw Woynian
nad Bugiem raz Buan, a drugi raz Dulbw nie wynikao z przypadku. Dublet taki ozna
cza, e Nestor uwaa te informacje za rwnie wiarygodne, przytoczy wic obydwie wesje.
W takim razie syntaktyczny rozbir przytoczonych fragmentw kae uzna i Dulbw,
i Buan za bezporednich poprzednikw Woynian, a moe nawet utosami ich ze sob!29
Podczas lektury PVL zadziwia jeszcze jeden szczeg: zupena nieznajomo nazwy L
dzian, przy rwnoczesnym uywaniu jej derywatu30Lachowie na okrelenie Polakw.
Wobec szczupoci danych przekazanych bezporednio przez rda, w studiach nad
podziaami plemiennymi czsto siga si po wiedz zawart implicite w nazewnictwie et
nicznym. Nazwy na pewno mog pomc okreli wzajemne stosunki swych desygnatw,
lecz jedynie wtedy, gdy siga si po wyniki stosunkowo najmniej wtpliwe. Dlatego w od
niesieniu do nazwy Dulbw nie da si opowiedzie za ktrkolwiek z proponowanych
etymologii, gdy adna z nich w toku dotychczasowych polemik nie zyskaa stanowczej
przewagi31. Impas panujcy w tej dyskusji potwierdza zarazem jej wane osignicie: ar
chaiczno nazwy Dulbw i jej nieprzystawalno do zasad sowiaskiej etnonimiki
VIII-IX w., co zgadza si z innymi, przytoczonymi wyej wskazwkami32. Z imieniem Du
lbw kontrastuj nazwy Buan, Ldzian i Woynian, dowodnie topograficzne, o do jas
nych etymologiach33 co moe wskazywa na ich modsz metryk. Informacja o krajo-

27 YW,^.2i-2\\ldeOleg)lnagreky,lgoraostawiwKiewje,pojaemnoestwowarjag, islowen, iczjud, islowe-

ne, ikriwiczi, imetju, iderewljany, iradimiczi, ipoljany, isjewero, iwjaticzi, ichorwaty, iduljeby, itiwerci, jaesuttol-
kowini: si wsi zwachutsja otgrek Welikaja Skuf.
28 Tak Sawjane, s. 312.
29 Cf. T. W a si le w ski , op. cit., s. 187, przyp. 28; M. A n d r u s j , Peremyszl w istorii Ukrainy do 1918 .,
[w:] Peremyszl: zachidnyj bastion Ukrainy, New York-Philadelphia 1961, s. 26.
30 F. P e r s o w s k i , Studia nad pograniczem polsko-ruskim w X -X I wieku, Wrocaw-Warszawa-Krakw
1962,s. 77-87;T .L e h r - S p l a wi ski,L d zic e Ldzianie Lachowie, [w:]LiberIosephoKostrzewskiocto
genario a Veneratoribus dicatus, Wroclaw 1968, s. 195-209; G. L a b u d a, Studia, s. 7476,176-184; W. M a r -
ski , op. cit., s. 60-62.
31 H. o w m i a s k i , op. cit.,s. 110-111;H. K unstm ann,N estorsD uljebiundG lopeanides Geographus
Bawarus, Die Welt der Slaven t. 984, s. 47-48.
32 O dawnoci i znaczeniu Dulbw vide te: E. i m e , op. cit., s. 351; H. o w m i a s i, op. cit., s. 106,
110; F. P e r so ws k i , op. cit., s. 66; W. S z y m a s k i , op. cit., s. 82; Slawjane, s. 307; L. Z a l i z n j ak, op. cit.,
s. 132-133; W. M a a r s i, op. cit., s. 49; W. D. B a r a n, Dawni Sowjany, s. 120.
33 F. P e r so ws k i , op. cit., s. 70, 77-87; W. M a k a r ski , op. cit., s. 50-55, 58-59, 60-61; W. D. B a r an,
Schidnokarpatskij region, s. 303; idem, Dawni Sowjany, s. 120.
446 KRZYSZTOF FOKT

brzie zawarta w nazwie Ldzian jest niestety tak oglnikowa, e nie nadaje si na wska
zwk lokalizacyjn. Nazwa Buan przeciwnie zawiera wiadomo bardzo cenn. W jej
wietle zamieszkiwanie nad Bugiem stanowio zasadnicz cech wyrniajc to plemi;
podobnie jak ycie nad Poot dao nazw Pooczanom34, a zamieszkiwanie w dorzeczu
Wisy Wilanom35. Ostatni z omawianych etnonimw Woynianie to raczej dery
wat miana kraju Woynia ni nazwy grodu36. Nazwa kraju Woy jest za jedyn o dowod
nie wschodniosowiaskiej morfologii spord wanych, a zarazem wczesnych nazw et
nicznych i geograficznych regionu37.
W wietle PVL Woynianie to take jedyna z omawianych jednostek etnicznych, ist
niejca rzeczywicie nad Bugiem w pocztku XII w. W zwizku z tym podejrzewa si ich
czsto o pn genez, zwizan z nastaniem pastwowoci ruskiej38. Przypuszczenie to
zasadza si na interpretacji przytoczonego ju fragmentu PVL jak wskazano wyej naj
bardziej prawdopodobnej, cho nie jedynej. Uznawanie Woynian za twr pny zawiera
jeszcze jedno zaoenie: e formujc nad Bugiem i Styrem nowy twr pniejsze ksi
stwo wodzimierskie ksita kijowscy nie signli po miejscowe nazwy etniczne. To za
wcale ze rde nie wynika i wymaga osobnego dowodu! Wystarczy przypomnie trwanie
innych nazw plemiennych, jak choby Siewierzan39 czy Wiatyczw40w gb epoki staroru-
skiej. O ile w przypadku tych drugich mona te mwi o przetrwaniu archaicznych struk
tur spoecznych41, trudno podejrzewa o to Siewierzan, cile zwizanych z rusk pastwo
woci! Jednoczenie w czasach rozbicia dzielnicowego poddanych ksit woyskich na
zywano Woycami42, co znw przypomina zastpienie innych nazw plemiennych ziemski
mi, jak ludzie kijowscy czy Nowgorodcy43. Wskazuje to, e przeom ustrojowy i prze
wroty w nazewnictwie etnicznym wcale nie musiay nastpowa zbienie! Jeli doda do
tego, e staroruska ziemia woyska rozcigaa si nie tylko nad Bugiem, o ktrym mwi
odnony ustp PVL, w zupenie innym wietle stawia to znane od dawna rdo potwier
dzajce istnienie Woynian ju w poowie Xw.: przekaz al-Masudiego o szczepie Walinja-

34 PVL, s. 11.
35 Liczne dalsze przykady ze Sowiaszczyzny zestawi S. . u z y s i, Wschodnia granica, s. 240, vide
te idem, O wyprawie, s. 47-49; J. N a le p a, Granice, s. 103-104 i uwagi J. S p o r s a, op. cit., s. 44 o Doanach.
36 A. P o p p e, op. cit., s. 264; idem, Woy (grd), [w:] SSS, t. VI, s. 589; F. P e r s o w s i, op. cit., s. 70;
H. o w m i a s k i , op. cit.,s. 103, szczeglnie przyp. 317; S. M. K u c z y s k i , O wyprawie, s. 90; W. r
s i, op. cit., s. 58-59. Zdania przeciwne (nazwa kraju wywiedziona od nazwy grodu): T. S u 1i n a, Woy (na
zwa), [w:] SSS, t. VI, s. 587; J. S k r z y p e k , op. cit., s. 30, 40; B. P a s z k i e w i z, op. cit., s. 72-73; A. N o w a -
k o w s i, op. cit., s. 13; cf. W. D. a r a n, Schidnokarpatskij region, s. 303.
37 W. M a r s i, op. cit., s. 58-59, 120-121.
38 S. . u z s i, O wyprawie, s. 90; F. P e r s o w s i, op. cit., s. 70; H. o w m i a s k i , op. cit.,
s. 357-358; W. S z y m a s k i , op. cit., s. 48; W. r ski , op. cit., s. 58,120; zdanie przeciwne: Istorija SSSR,
s. 606; B. A. R y b a k w , Pierwsze wieki historii Rusi, Warszawa 1983, s. 9; W. W. S i e d o w, op. cit., s. 94, 96.
39 PVL, s. 100 (r. 6532).
40 PVL, s. 200 (r. 6624), s. 159 (r. 6604).
41 W. W. S i e d o w, op. cit., passim; N. F. o 11j a r, op. cit., s. 36-38; W. S z y m a s k i , op. cit., s. 52; cf. te
B. P a s z k i e w i c z , op. cit., s. 37-38.
42 Wolynskaja Ljetopis, Ponoje Sobranije Russkich Letopisiej (dalej: PSRL), t. II, s. 164 (r. 6732); Woskre-
senskaja Ljetopis, PSRL, t. VII, s. 130 (r. 6731).
43 Nowogrodzianie / ludzie nowogrodzcy. PVL, s. 49 (r. 6478), 95-96 (6523), 96 (6524), 96-97 (6526); Kijowia-
nie / ludzie kijowscy: PVL, s. 41 (r. 6453), 114115 (6576), 115-116 (6577); Kijowianie i Nowogrodzianie: PVL,
s. 101-102 (r. 6544), etc., cf. W. S z y m a s i, op. cit., s. 50.
 ZAGADKA PLEMION ZNAD BUGU, SANU, DNIESTRU I STYRU 447

na i jego krlu Madaku44. Nieraz starano si przerobi Walinjana na Wolinian czy Wiele-
tw45, lecz prby te byy pozbawione racjonalnych podstaw. Zamiast podj interpretacj
najbardziej prawdopodobn, zaczto poprawia nazw ludu46 przytoczon w rdle
dwukrotnie! Tymczasem przesanki tych emendacji: bdne okrelenie proweniencji da
nych Masudiego i niepodany wpyw bada historycznych na arabistyczne spotkay si ze
suszn, miadc krytyk47. Doczaj do tego inne przeszkody, ktre powstaj, gdy pr
buje si wyrzuci Walinjana z Woynia, np. jak Wieleci jeden z modszych ludw so
wiaskich, mogli chepi si staroytn tradycj przypisywan temu szczepowi przez arab
skiego podrnika, ani dlaczego Wieluczanie48mieliby si dosta do j ego dziea j ako Wo-
linianie. Wszystkie te problemy odpadaj, gdy utosami Walinjana z Woynianami: nie
trzeba poprawia nazwy ludu, nie dziwi te podanie o jego dawnej zwierzchnoci nad So
wianami, skoro rzeczywicie znaczna ich cz rozesza si w trakcie wielkiej wdrwki
wanie z Woynia!49Utosamienie Walinjana z Woynianami broni si jako hipoteza uza
sadniona najlepiej tak w wietle krytyki wewntrznej, jak i zewntrznej. Oczywicie nie
zwalnia to ze sceptycznego podejcia do przekazu Masudiego, choby przez wzgld na me
andry pal eografii arabskiej i brak plemienia Woynian w innych rdach X w. Dopki jed
nak nie pojawi si nowe przekazy skaniajce do innych interpretacji, pozostaje trakto
wa przekaz Masudiego jako dowd istnienia plemienia Woynian w X w.
Nazwa Woynia to zreszt osobny problem badawczy, wymagajcy choby skrtowe
go uwzgldnienia. Jako pewna wskazwka co do jego zasigu w X-XI w. traktowana bywa
nazwa grodu Woynia50, po ktrym pozostao grodzisko na lewym brzegu Bugu, na grun
tach wsi Grdek Nadbuny. Nazwa tego grodu po raz pierwszy wystpia w kontekcie wy
darze roku 101851; wiek jego najstarszych odkrytych obwaowa okrela si na koniec
XI w. i brak niezbitych dowodw na plemienn genez tego orodka52. Szermowanie na
zw grodu Woynia w celu okrelenia zasigu kraju o teje nazwie opiera si na popraw
nych podstawach tyle e jest to bro obosieczna! Grd Woy nigdy nie by orodkiem
ziemi woyskiej ani nie lea na jej skraju. Skd wic taka nazwa? Mona przypuci, e
nazwa grodu Woynia wyrosa na podou cechy najbardziej wyrniajcej grodzian wi
dzcych w nim namiastk Woynia wrd obcego otoczenia. Wtedy jednak nazwa grodu
nie dowodziaby pierwotnej przynalenoci Pobua do Woynia, lecz raczej wrcz przeciw
nie!53 Jak wida, nazwa grodu Woynia wcale nie jest jednoznaczn wskazwk, jeli cho

44 J. M a r q u a r d t, Osteuropische und ostasiatische Streifzge, Leipzig 1903, s. 101, 102-103.

45 . o w 1s i, Relacja Ibrhima Ibn Ja kba z podry do krajw sowiaskich w przekazie al-Bekego,
MPH NS, 1.1, Krakw 1946, s. 48,58, przyp. 8; T. L e w i i, wiat sowiaski w oczach pisarzy arabskich, Slavia
Antiqua t. II, 1949/50, s. 356; J. W i d a j e w i c z , Masudi o Wieletach, Pamitnik Sowiaski t. II, 1951,
s. 55-82; F. P e r s o w s i, op. cit., s. 71-73.
46 G. L a b u d a, Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej, 1.1, Pozna 1960, s. 58-62; W. S w o b o d a,
op. cit., s. 75; W. W. S i e d o w, op. cit., s. 94.
47 G. L a b u d a, Fragmenty, s. 46-56, cf. H. o w m i a s i, op. cit., s. 356-357.
48 Ju w Geografie bawarskim. JJeunzani\ co do drugiej nazwy Wolina: Kronika Wielkopolska, wyd.
. ii r b i s, MPH n. s., t. VIII, cz. 2, s. 15: Welunecz, quod alias Julin dicebatur.
49 W. D. B a r a n, Schidnokarpatskij region, s. 305; idem, Dawni Slowjany, s. 122-123.
50 Np. S. . u z s i, Wschodnia granica, s. 240-241.
51 PVL, s. 96-97 (r. 6526):------ i pride Wolynju, I stasza oba poltireky Buga. Cf. A. P o p p e, Grd Woy,
s. 235-236.
52 Ibidem, s. 264-268; A. P o p p e, Woy (grd), [w:] SSS, t. VI, s. 588.
53 Podobnie H. o w m i a s k i , Pocztki Polski, t. III, Warszawa 1964, s. 136.
448 KRZYSZTOF FOKT

dzi o zasig kraju tej samej nazwy. Najstarsza wzmianka, ktr mona odnie do Woy-
nia-kraju, to notatka PVL pod rokiem 6585 (1077). Pierwsze dwie czci zapiski mwi
o wyruszeniu ksicia Wsiewooda przeciw bratu Izjasawowi i chwilowym opanowaniu
Czernichowa przez kniazia Borysa w maju. Ostatnia cz opisuje, j ak Wsiewood poszed
(na)przeciw Izjasawowi na Woy, gdzie bratersk wa zakoczy ukad i wprowadze
nie starszego z braci na kijowski stolec wielkoksicy w poowie lipca54. Rozbicie dziejw
wojny i ugody Jarosawiczw dygresj o majowych wydarzeniach w Czernichowie wynika
z dbaoci spisujcego zapisk o zachowanie kolejnoci zdarze; tak przynajmniej pozwa
laj sdzi inne wzmianki PVL, pieczoowicie utrzymujce chronologi wzgldn poda
wanych faktw55 i dopuszczajce si jej zaburzenia tylko z wanych powodw56. Jeli za
omawiana zapiska utrzymuje porzdek chronologiczny, trudno sobie wyobrazi, po co
Izjasaw z polskimi posikami miaby wystawa od kwietnia do czerwca na lewym brzegu
Bugu, tym bardziej e to on by stron atakujc, a gwne siy Wsiewooda nadcigay do
piero z Zadnieprza. Forma na Woy jest nietypowa zarwno w odniesieniu do tego gro
du, jak te grodw w ogle w terminologii PVL do 1097 r.57Podobne sformuowania poja
wiaj si czciej dopiero w Pouczeniu Wodzimierza Monomacha58; w odniesieniu do
ziem nie s to natomiast formy rzadkie, cho ograniczone do przypadkw pochodw wo
jennych59. Wniosek wydaje si prosty: Wsiewood wyszed naprzeciw bratu na ziemi wo
ysk, nie wiadomo jednak wci, jak autor zapiski wyobraa sobie jej granice, co stano
wi o maej wartoci poznawczej przytoczonego fragmentu60. Nastpna, zarazem pierwsza
pewna wzmianka o ziemi woyskiej dotyczy dopiero 1174 r. Jest to fragment Latopisu
hipackiego, opisujcy, jak ksi ucki Jarosaw Izjasawicz ruszy na Rocisawiczw
z ca ziemi woysk61. Rwnie z tego tekstu nie wynika jasno, czym w rozumieniu pi
szcego bya ziemia woyska mogo tu rwnie dobrze chodzi o cae ksistwo wo
dzimierskie w granicach z czasw Izjasawa, jak te wycznie o uckie wadztwo jego syna.
Dopiero przekazy z XIII-XV w., uywajc okrele Woycy, ksistwa woyskie, nie
pozostawiaj adnych wtpliwoci mowa w nich o Woyniu w rozumieniu Dugoszo-
wym, z Chemem, Bezem, Wodzimierzem i uckiem62. Najdalej w zakrelaniu jego gra

54 PVL, s. 132: Wljeto 6585. Poide Izjaslaw s Ijachy i Wsewolod iepoideprotiwu emu. Sjede Boristi Czemi-
gowjemjescja maja 4 den, I bystknjaenija ego8dnij Ibjea Tmutorakanju Romanowi. Wsewolodii ze ide proti-
wu bratuIzjaslawu na Wolyn, istworista mir, I priszedIzjaslaw sjedeKyewjemjesjaca julja 15 den, Olege, symi
Swjatoslawl, bje u Wsewoloda czemigowje.
55 Przykadowo: PVL, s. 99-100 (r. 6532), 101-102 (6544), 132-135 (6586), 135 (6587).
56 Gwn rol odgryway tu wzgldy stylistyczne, szczeglnie troska o zrozumiao tekstu: PVL, s. 131
(r. 6583), 131-132 (6584).
57 Przewaa dativus finalis: PVL, s. 54 (r. 6488), 87 (6505), 96-97 (6526), 100 (6534), 101 (6544), 115 (6577),
132 (6586 trzykrotnie), 135 (6589), 136 (6593), 136 (6594 znw trzykrotnie), 148 (6602), 150 (6604), lub inne
przyimki: PVL, s. 96 (r. 6525), 112 (6575), 115 (6576), 133 (6586), 135 (6587), 141,143,145 (6601), 148 (6602),
149 (6603), 151 (6604 czterokrotnie), 168, 169 (6604); wyjtek s. 99 (r. 6529): na Nowtigorodti.
58 PVL, s. 159: na Odrsk, s. 159,160: na Brody cf. A. P o p p e, Grd Woy, s. 241-242, ale i tu przewaaj
inne przyimki.
59 PVL, s. 31 (r. 6423), 42 (6454), 47 (6476), 109 (6569).
60 Cf. J. S k r z y p ek,op. cit., s. 38-39; A. P o p p e, Woy (grd), SSS, t. VI, s. 587. Bardziej prawdopodobne
wydaje si jednak utknicie wyprawy pod Peremylem czy Dorohobuem, ni Woyniem.
61 Ipatiewskaja Ljetopis, PSRL, t. II, s. 110 (r. 6682):PosemtiepdeJaroslawtiLuczskijnaRostislawiczjee,
so wseju welynskoju zemleju...
62 Jana Dugosza Roczniki czyli Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego, 1.1: ks. I-II, Warszawa 1961, s. 127.
 ZAGADKA PLEMION ZNAD BUGU, SANU, DNIESTRU I STYRU 449

nic poszli twrcy czternastowiecznego wykazu grodw ruskich, w czci dotyczcej Woy
nia sigajcego danych trzynastowiecznych, co niestety oddaje ju tylko granice ksistwa
halicko-wodzimierskiego63. Ostatecznie wypada przyzna, e rda z X I-XII w. nie po
zwalaj na zakrelenie wczesnych granic ziemi woyskiej, a retrogresj a od danych rde
pnoredniowiecznych, odbijajcych ju inn rzeczywisto polityczn i osadnicz, jest
nieuprawniona.
Sprawa granic Woynia wiedzie pynnie do tematyki osadniczej okrelenia choby
z grubsza zasigu i podziaw wczesnoredniowiecznego osadnictwa omawianych ziem.
Wstpem do tego bdzie odniesienie si do hipotezy przebywania w rejonie Karpat i Pod-
niestrza jednego z odamw Chorwatw. Koncepcja ta, kiedy powszechnie uznawana
w nauce64, a i wspczenie podtrzymywana65, spotkaa si w ostatnim trzydziestoleciu
z ostr, uzasadnion krytyk6 . W jej ramach wskazywano wielokrotnie, e pod Karpatami
i nad Dniestrem zwyczajnie brak miejsca na plemi Chorwatw, choby z powodu zasigu
wadztw i wypraw stepowcw67. Na miejsce obalanej hipotezy postawiono te now, solid
niej opart na rdach umieszczenia Chorwatw na wschodzie Rusi, koo Wiaty-
czw6 . Rwnolegy postp bada archeologicznych69 postawi przysowiow kropk nad
i: coraz trudniej znale Chorwatom zwarte terytorium pod Karpatami, co wiedzie zwo
lennikw tej hipotezy do rozwiza karkoomnych, jak sadowienie tego ludu naraz na Bu
kowinie i Ukrainie Zakarpackiej70. Rwnoczenie nad Docem i Donem coraz lepiej
uchwytne jest dla zwolennikw podkarpackiej Chorwacji bezimienne skupienie

63 Woskresenskaja Ljetopis, PSRL, t. VII, s. 240. O zoonej genezie i ostatecznej dacie sporzdzenia spisu:
A. P o p p e, Grd Woy, s. 251-256; W. L. J a n i n, woprosu o date sostawlenija obzora a se imena gradom
wsem russkym, dalnim i binim, [w:] Drewnejszie gosudarstwa, s. 125-134, szczeglnie s. 131.
64 Istorija UkrainskojRSR, 1.1, s. 41;Istorija SSSR t. I, s. 606, 342-343; F. P e r s o w s k i , op. cit., s. 54-62;
W. W. A u 1i h, op. cit., s. 7-8; J. D . I s a j e w i c z , op. cit., s. 119, passim; W. S z y m a s k i , op. cit., s. 37 ;Istorija
ukrainskoj RSR w wosm i tomach, 1.1, kn. 1, s. 270; W. W. S i e d o w, op. cit., s. 123-129.
65 Slawjane, s. 315; E. G s s o w s k a , glos w dyskusji, [w:] Stan i potrzeby bada nad wczesnym redniowie
czem w Polsce, Pozna-Wroclaw-Warszawa 1990, s. 240; D. I. D o r o s z e n k o , Narys istorii Ukrainy, Lwiw
1991, s. 39; O. M a z u r , Knjaziwska wada w hatyckich woostjachna zamiX I-X IIst., [w:] DruhijMinarodnyj
kongres ukrainistiw. Dopowidy ipowidomennja: Istorija, cz. I, Lwiw 1994, s. 10; W. M a a r s i, op. cit., cz. I,
passim; W. D. a r a n, Schidnokarpatskij region, s. 292; L. Z a 1i z n j a k, op. cit., s. 128; O. P. P r i h o d n j u k,
Schidny Karpaty u VIII-IXst., [w:] Etnogenez, s. 240; O. P. M o cj a, Karpaty, s. 345; N. J a k o w e n k o , Historia
Ukrainy, Lublin 2000, s. 39;W. I. S e m e n e n k o , L. O . R a d c z e n k o , Istorija Ukrainy, s. 26; W. D. a r a n,
Schidnokarpatskij region, s. 292-293; idem, Dawni Slowjany, s. 125-126.
66 J. K o 11a r cz yk , op. cit., passim; G. L a b u da, Studia, s. 193-200; M. P a r c z e w ski,Pocztki, s. 37,41;
cf. idem, Problem Ldzian a ksztatowanie sipolsko-ruskiej rubiey etnicznej, [w:] Civitas Schinesghe cum pertinen
tiis, Toru 2003, s. 155. Glosy krytyczne podnoszono zreszt ju wczeniej, nie zawsze wycigajc konsekwencje
z podniesionych wtpliwoci: J. S k r z y p ek, op. cit., s. 68,168; B. Paszkiewicz, op. cit.,s. 62-63, cf. ibidem, s. 66,
71; S. M. K u c z y s k i , Wschodnia granica, s. 245-246, przyp. 109.
67 T. W a s il e w ski , op. cit.,s. 181-182, cf. W. D. a r an , Schidnokarpatskij region, s. 293 (mapa), oraz uj
cia kartograficzne przytoczone w przyp. 88. O zasigu i potdze koczownikw: S. M. K u c z y s k i , O wyprawie,
s. 34, 42-47; idem, Wschodnia granica, s. 243, 245-246; J. K o t l a r c z y k , Grody Czerwieskie a karpacki system
obronnypod Przemylem we wczesnym redniowieczu, Acta Archaeologica Carpathica t. XI, 1969-1970, zesz. 2,
s. 248-249; O. P r i t s a k, The Peczenegs: A case o f social and economic transformation, [Harvard] Offprint Series
11, Cambridge, Mass. 1976, (nadb. z Archiwum Eurasiae Medii Aevii t. I, 1975, s. 211-235), s. 18-19, 21;
G. L a b u d a, Studia, s. 190-191; M. P a r c z e w s k i , Pocztki, s. 42-43.
68 J. o 11 z y k, Siedziby, passim; G. L a b u d a, Studia, s. 19-194,197, 200.
69 Stanowicy niewtpliwy skok jakociowy: M. P a r c z e w s k i , Problem Ldzian, s. 151.
70 Slawjane, s. 315-316; skdind obydwa obszary rni si widocznie pod wzgldem inwentarza zabytko
wego: ibidem, s. 315-316, a Bukowin najprociej byoby przydzieli Tywercom: Naselennja, s. 138-139.
450 KRZYSZTOF FOKT

osadnicze, wietnie odpowiadajce wanie Chorwatom ssiadom Wiatyczw!71 Usu

nicie Chorwatw spod Karpat i z Podniestrza rozcina jeden ze splotw gordyjskiego w
za plemion znad Bugu, Styru i Sanu. Rne rda wskazuj bowiem, e w grnym dorze
czu Sanu mieszkali Ldzianie72 ci sami, ktrzy wedug DAI mieli spawia Dnieprem
dki jednodrewki i ssiadowa z pieczyskim okrgiem Jabdiertim7 . Dopki przyjmo
wano istnienie w ziemi halickiej Chorwatw, dane rdowe wydaway si sprzeczne: L
dzianie znad Sanu nie mogliby ssiadowa z pobratymcami z dorzecza Dniepru ani z Pie-
czyngami; znaczne bariery naturalne dzieliyby ich nawet od Pobua!74 Zniknicie Chor
watw spod Karpat czyni oczywistym od dawna postulowany w naukach historycznych
zwizek osadnictwa znad grnego Sanu z rejonem Dwinogrodu75, a tdy z okolic Buska
i dorzeczem Styru. Okazuje si wic, e dwa z trzech prastarych skupie osadniczych, kt
re w XII w. legy u podstaw ksistwa halickiego przemyskie i dwinogrodzkie76 byy
zapewne ogniwami acucha wicego dorzecze Sanu ze zlewiskami Bugu i Prypeci.
Trzecie skupisko, w ktrym w XI w. powstao ksistwo trembowelskie, naleaoby przy
dzieli Tywercom, ewentualnie Uliczom, zgodnie z danymi PVL dotyczcymi Podniestrza
i mapami sowiaskich znalezisk archeologicznych wiekw V III-X 1.
Zakrelenie granic zachodniej i pnocnej omawianego terytorium nie nastrcza
wikszych trudnoci78; duej przyjdzie zatrzyma si przy ich wschodnim przebiegu
przy zaoeniu, e obraz wschodniej rubiey staroruskiej dzielnicy wodzimierskiej daje
pewne przyblienie zasigu i powiza tamtejszego osadnictwa take w okresie plemien
nym. Przebieg pierwotnej granicy wschodniej Woynia bywa rysowany rnie; zakada si
najczciej, e granic osadnicz ziem woyskiej i derewskiej stanowio midzyrzecze
Horynia, Suczy i Styru79, sama Sucz80, ewentualnie Hory81. rda wskazuj, e kraj nad

71 W. W. S i e d o w, op. cit., s. 140-143; A. Z. W i n i o w, Sawjane lesostepnogoDona w rannem srednewe-

kowe VIII naczalo X I weka, Worone 1995; W. D. a r a n, Schidnokarpatskij region, s. 297; idem, Dawni
Slowjany, s. 127.
72 G. L a b u d a, Studia, s. 184-192, szczeglnie 191; M. P z e w s i, Pocztki, s. 37-38.
73 Obie poszlaki przemawiaj za zamieszkiwaniem znacznego odamu Ldzian w dorzeczu Prypeci: T . W a -
s i 1e w s i, op. cit., s. 184; M. P a r c z e w s k i,Problem Ldzian, s. 156-157,160-161. Fakt ssiadowania Iabdier-
tim z Ldzianami pomin O. P r i t s a k, op. cit., s. 13.
74 S. M. K u c z y s k i , O wyprawie, s. 77, 88, passim.
75 B . R y b a k w , op. cit., s. 10; H. o w m i a s k i , Pocztki, t. II, s. 110; W. W. A u 1i h, op. cit., s. 6;
S. . u z y s i, Wschodnia granica, s. 243; F. P e r s o w s i, op. cit., s. 45-46; Naselennja, s. 128; T. W a s i -
1 e w s i, op. cit., s. 186; W. W. S i e d o w, op. cit., s. 96; J. N a 1e p a, Prapolski bastion toponimiczny w Bramie
Przemyskiej iLdzanie, [w:] Pocztki ssiedztwa, s. 56-57; N. J a k o w e n k o , op. cit., s. 39. O pniejszych zwiz
kach osadniczych Rusi Halickiej i Woynia: O. P. M j a, Karpaty, s. 354, 360.
76 O. M a z u r , op. cit., s. 10-13; O. P . M o c j a,Karpaty, s. 345.
77 Istorija SSSR, 1.1, s. 606; W. W. S i e d o w, op. cit., mapa na str. 124; cf. infra, przyp. 85.
78 Zasig zachodni na poudnie od Roztocza M. P a r c z e w s k i,Pocztki, s. 30-32,35, ryc. 2; na pnoc
wprzyblieniu,zgodniezpniejsz granic polsko-rusk. Granic pnocn przyjem za J. N a t a n s o n e m -
- L e s k i m , Zarys granic i podziaw Polski najstarszej, Wrocaw 1953, s. 219, A. N. N a s o n o w e m, op. cit.,
s. 133, cf. J. D. Is aj e w i z, op. cit.,s. 109, i E. I. T i m o fi ej e w e m, Rasselenie jugo-zapadnoj gruppy wostocz-
nych slawjanpo materialam mogilnikow X -X III ww., Sowetskaja Archeologija 1961, nr 3, s. 63-64,69; z dopu
szczeniem korekty na pnoc: W. W. S e d o w, op. cit., s. 96.
79 A. N. N a s o n o w, op. cit., s. 130,132-133; S. M. K u c z y s k i , Wschodnia granica, s. 240; B. P a s z k i e
wi c z , op. cit., s. 32, 84; T. W a s i 1e w s i, op. cit., s. 186.
80 R . J a k i m o w i c z , Okres wczesnohistoryczny, [w:] Prehistoria ziem polskich, Encyklopedia polska, t. IV,
cz. 1, Krakw 1939-1948, s. 418^-20; A. W d z k i , Woy (kraj), [w:] SSS, t. VI, s. 587; W. W. S ie d o w, op. cit.,
s. 96; Sawjane, s. 310; bardzo ostronie: S. M. K u c z y s k i , O wyprawie, s. 93.
81 E. I. T i m o f i e j e w, op. cit., s. 63; W. S z y m a s i, op. cit., s. 36; D. I. D o r o s z e n o, op. cit., s. 39.
 ZAGADKA PLEMION ZNAD BUGU, SANU, DNIESTRU I STYRU 451

Styrem niewtpliwie nalea do rdzennego obszaru ksistwa wodzimierskiego, gdzie ju

w XI w. sprawnie sigaa rka wadcy82; poudniowe kresy wadztwa ksit wodzimier
skich stanowiy okrgi Buska i Brodw83. Chwiejne byo stanowisko Pohoryny (dorzecza
Horynia); wielcy ksita ju od XI w. szafowali ni cokolwiek dowolnie84. Tamtejsze gro
dy byy czsto oblegane i zdobywane85, ustawiczne walki i spory o nie toczyy si jeszcze
w drugiej poowie XII w.86 Jednoczenie trudno przeoczy okolicznoci polityczne prze
monie wpywajce na losy Pohoryny. Gdy np. w 1084 r. Wsiewood Jarosawicz wykraja
z niej ksistwo dla Dawida Igorowicza; by w stanie uczyni to kosztem Jaropeka Izjasa-
wicza, ktry wielkiemu ksiciu zawdzicza niedawne nadanie i wiee przywrcenie na
ksistwo wodzimierskie. Dorzecze Horynia stanowio te bezsprzecznie obszar wany
pod wzgldem strategicznym, i to dla wszystkich ssiadujcych z nim ksistw87, co kae
rozway moliwo niepokrywania si tam granic politycznych i osadniczych. W takim ra
zie za rozstrzygajcy trzeba uzna obraz plemiennego osadnictwa Pohoryny, uzyskany na
podstawie studiw archeologicznych88. Wskazuje on, e zaludnienie dorzecza Horynia,
skupione w jego poudniowej czci, wizao si przez wsplny obszar rdliskowy o po
dobnych warunkach naturalnych bardziej z dorzeczem Styru ni z terenami Drewlan czy
Dregowiczw. Ci ostatni zamieszkiwali pewnie tylko dolne partie dorzeczy Styru i Hory
nia, stanowice cz nadprypeckiej niziny89. Mimo trudnoci w odrnieniu zespow ty
powo woyskich i derewskich90, wzgldy geograficzne i rozmieszczenie znalezisk pozwa
laj ostronie przyj postulowan w syntetycznych pracach archeologicznych lini gra
niczn na Suczy, a z du doz pewnoci zwizek osadnictwa dorzeczy Horynia i Styru.
Zgadzaoby si to skdind z dotychczasowymi sugestiami historiografii, e osadniczy
punkt cikoci Woynia znajdowa si pierwotnie bardziej na poudniu91. Pozostaje pyta
nie, gdzie znajdowa si polityczny orodek tych ziem przed ich wcieleniem do Rusi Kijow
skiej i jak gboko wstecz mona rzutowa sytuacj znan z latopisw, gdy ich rdze stano
wiy dorzecza Bugu i Styru.
Zagadnienia te prowadz na kolejny obszar z dziedziny osadnictwa plemiennego: je
go wewntrzne podziay. Dwa wane skupienia osadnicze to obszar pniejszej ziemi

82 PVL, s. 175-176 (r. 6605), 177 (6605).

83 PVL, s. 169, 160 (r. 6604), 176-177 (6605), 181,182 (6608); cf.ibidem, s. 136 (r. 6594).
84 PVL, s. 135 (r. 6592); Pribawlenie kii Ipatiewskoj Ljetopisi, PSRL, t. II, s. 303 (r. 6663).
85 PVL, s. 177, 178, 180 (r. 6605), 182 (6608);Ipatiewskaja Ljetopis, PSRL, t. II, s. 100 (r. 6679),
86 Ipatiewskaja Ljetopis, PSRL, t. II, s. 52 (r. 6658), 61 (6659), 80 (6665); Woskresenskaja Ljetopis, PSRL,
t. VII, s. 87 (r. 6678).
87 wiadczy o tym choby podany przez PVL moliwy szlak ekspansji Wasylka trembowelskiego: PVL, s. 171,
174 (r. 6605); cf. te rda przytoczone w przyp. 82-84.
88 Oczywicie z poprawk na nienajlepszy stan bada i niepen, w wietle norm polskich, prospekcj po
wierzchniow: M. P a r c z e w s k i , Pocztki, s. 22. Odpowiednie opisy syntetyczne: W. W. S i e d o w, op. cit.,
s. 96; Slawjane, s. 310-312. Ujcia kartograficzne: E. I. T i m o f i e j e w, op. cit., s. 63; W. W. S i e d o w, op. cit.,
s. 103; Slawjane, s. 260; W. D. a r a a,Dawni Slowjany, s. 280-281; . . M j a ,Piwdenno-zachidni, s. 92,95;
M. P a r c z e w s k i , Przedmurze ldziaskie czyli o Polakw pochodzeniu, Archeologia ywa 4(5), 1997, s. 28;
idem, Problem Ldzian, s. 160.
89 E. I. T i m o f i ej e w, op. cit., s. 72;Naselennja,s. 131, cf. A. N. N a s o n o w, op. cit., s. 132-133; Slawjane,
s. 317.
90 E. I. T i m o f i ej e w, op. cit., s. 56, passim; M. A n d r u s j a k , op. cit., s. 26; W. W. S ie d o w, op. cit.,
s. 92-93; Slawjane, s. 311; W. D. a r a n , Dawni Slowjany, s. 125.
91 A. N. N a s o n o w, op. cit., s. 132-133; S. M. K u c z y s k i , O wyprawie, s. 89-90; A. W d z i, Woy
(kraj), [w:] SSS, t. VI, s. 587.0 geograficznej cznoci dorzeczy Styru i Horynia: J. S k r z y p e k , op. cit., s. 144.
452 KRZYSZTOF FOKT

przemyskiej i dorzecze grnego Bugu, ktry w okresie plemiennym stanowi o osadnic

twa92. Trzeci gwny obszar osadniczy wymienia rdo wietnie znane mediewistom, cho
zwykle przywoywane przy innych okazjach, mianowicie dokument Henryka IV dla bi
skupstwa praskiego z 1086 r. Na podstawie danych z X w.93jako wschodni granic biskup
stwa wskazano w tym dyplomie Bug i Styr94. Rzut oka na map przekonuje, e przeprowa
dzenie linii granicznej przy pomocy tych dwch rzek to wyjtkowo niewdziczne zadanie.
Std te postulowano rne poprawki, np. zmian Bugu na Boh, a Styru na Seret95, raczej
jednak zaciemniajce obraz, ni przybliajce zrozumienie rda. Tymczasem rozwiza
nie amigwki nasuwa si samo, jeli tylko wyj od prostej konstatacji, e na rnych ze
stawieniach rde i dolin Bugu, Styru, Bohu i Seretu po prostu nie sposb wykreli grani
cy bez obcesowego cicia caoci osadniczych96. Zgadza si to z gwn dyrektyw bada
nad osadnictwem doby plemiennej, wedle ktrej rzeki raczej czyy, ni dzieliy ludzi. So
wiaskie osadnictwo, odkd tylko wiadomo, skupiao si wzdu ciekw wodnych97; dorze
cza czsto pokryway si z obszarami plemiennymi (co wprost stwierdza PVL), a wodo
dziay z ich granicami98. Tak byo nad Bugiem, czemu wic nie przyj, e podobn rol
odgrywa take Styr? Przecie w tej samej czci praskiego dokumentu, gdzie podstaw
jest domniemany zasig aspiracji biskupstwa oomunieckiego, w podobnej roli jako
symbol jednostki osadniczej pojawi si take Wag. Taka interpretacja roli Bugu i Styru
w omawianym rdle ma dwie gwne zalety: nie wymaga poprawiania rda i nie ignoru
je realiw osadniczych czasw, ktrych dotyczy. Jedyna dodatkowa implikacja, jak nie
sie, to szczeglna rola Styru99. Mona to wyjania dwojako: albo wanie nad Styrem znaj
dowa si polityczny i osadniczy rodek cikoci wschodnich partii Woynia, albo Pohory-
na leaa poza zasigiem aspiracji czeskich w drugiej poowie X w., tzn. zapewne w sferze
wpyww ruskich. W wietle wczeniejszych uwag na temat wschodniej rubiey osadnic
twa woyskiego bardziej prawdopodobna wydaje si pierwsza moliwo.
Wyuszczone dotd przesanki daj punkt zaczepienia dla kocowych wnioskw na
temat wzajemnych odniesie plemion znad Bugu, Styru i Sanu. Najlepszym punktem wyj
cia jest wiek X, najsilniej owietlony przez rda. Ju pierwszy rzut oka pozwala dostrzec

92 A. N. N a s o n o w, op. cit., s. 129-130; A. P o p p e, Grd Wofy, s. 276, przyp. 199; S. M. K u c z y s ki ,

O wyprawie, s. 74; idem, Wschodnia granica, s. 240; B. P a s z k i e w i c z , op. cit., s. 72-74; A. N o w a k o w s k i ,
op. cit.,s. 12-14,125, mapa nr 1;T. W a s il e wski , op. cit.,s. 182,186; W. rsk i,o p .cit.,s. 50-55,60-75.
93 . u z e , O dokumencie biskupstwa praskiego z roku 1086, Roczniki Historyczne t. XV, 1939, s. 27,
passim; J. D. I s a j e w i z, op. cit., s. 115,118; G. L a b u d a, Studia, s. 111-146, szczeglnie 139-146,171.
94 Codex diplomaticus et epistolaris Regni Bohemiae 1.1, fase. 2, wyd. G. F r i e d r i c h , Pragae 1907, nr 86,
s. 94: Inde ad orientem hos fluvios habet terminos: Bug scilicet et Ztir, cum Gracouua civitateprovinciaque, cui Uuag
nomen est, cum omnibus regionibus adpredictam urbem pertinentibus, qu Gracouua est.
95 J. S r z y p e , op. cit., s. 88-89; S. M. K u c z y s k i , Wschodnia granica, s. 236-238; J. K o t l a r c z y k ,
Grody czerwieskie, s. 267.
96 A prbowano takiej chirurgii ju nieraz: F. P e r s o w s k i , op. cit., s. 77-91; T. L e h r - S p i a w i ski,
op. cit., s. 195-209;Naselennja, s. 135; A. B. G o l o w k o , op. cit., s. 8; J. D. I s a j e wi e z , op. cit., s. 109, 119;
cf. S. . u z y s i, Wschodnia granica, s. 236.
97 W mikroskali powiadcza to ju Pseudo-Maurycy, Strategikon XI 7, 38, Testimonia najdawniejszych
dziejw Sowian. Seria grecka, z. 2: Pisarze V-X II wieku, wyd. A. B r z s t k o w s k a , W . S w o b o d a , Wroclaw
1989, s. 138, 147.
98 J. N a 1e p a, Granice, s. 99-105, vide supra, przyp. 35.
99 Te same jednostki osadnicze i polityczne, co w D H IV 390, mog si kry pod dwoma grodami wzmianki
PVL o wyprawie Wodzimierza Wielkiego na Lachw, jeli oczywicie zgodzi si z poprawk S. M. K u c z y
s k i e g o Przemyla na Peremyl.
 ZAGADKA PLEMION ZNAD BUGU, SANU, DNIESTRU I STYRU 453

ich najjaskrawsz sprzeczno: rwnoczesne wystpowanie Dulbw i Ldzian. Sprzecz

no ta okazuje si jednak pozorna, gdy przypomni si, e obydwa ludy powiadczone zo
stay w rnych przekazach: o Dulbach wiadomo z PVL, a ich realno powiadcza topo
nomastyka100oraz obecno odamw tego ludu w dorzeczu Dunaju; Ldzianie znw zna
ni s z Geografa bawarskiego i DAI. Najbardziej wiarygodne ze rde, przeciw ktre-
mukrytycybyliwstaniewysunjedynie chwyty erystyczne, czyliDAI, stwierdzajasno za
mieszkiwanie Ldzian w dorzeczach Dniepru i Wisy, zapewne na caym omawianym tu
obszarze. Musieli oni by wtedy znaczcym czynnikiem etnopolitycznym, skoro parokrot
nie wzmiankuje ich DAI, a derywatami ich nazwy oznaczeni zostali Polacy w jzykach sta-
roruskim i wgierskim101. Jak pogodzi to z wystpowaniem nad Bugiem Dulbw? Na
kuszcy trop, ktrym wczeniej szed Tadeusz W a s i l e w s k i , naprowadza wspomniana
ju archaiczno Dulbw, podsuwajca pomys, e obie nazwy odnosiy si po prostu do
jednego desygnatu. Imi Ldzian, oznaczajce zwizek plemienny czynny w biecej poli
tyce, ze wzgldu na swj charakter trafio do rde IX-Xw., a nie trafio tam miano Dul
bw, trwajce jednak w cieniu modszej nazwy. Gdy nazwa Lchw>Lachw zacza na
Rusi oznacza Polakw102, przestano jej uywa jako zbiorczego okrelenia plemion znad
Bugu, Sanu i Styru, szczeglnie e pamitano jeszcze nazw Dulbw, ktra w PVL poja
wia si wanie tam, gdzie powinni byli pojawi si Ldzianie. Pozostaa te wiadomo
odmiennoci sytuacji etnicznej Pobua przed nastaniem wadztwa kijowskiego w porw
naniu do stosunkw panujcych tam w XI-XII w., przy czym informatorzy Nestora podali
w tym kontekcie dwie nazwy: Dulbw i Buan. Z tekstu PVL nie wynika, jakoby nastpi
li oni po sobie; brak te wskazwek, ktre kazayby identyfikowa ze sob obydwa ludy al
bo dzieli dorzecze Bugu na cz buask i dulebsk. Przeciwnie, skoro okrelenie Bu-
anie oznaczao wanie mieszkacw dorzecza Bugu, to jego wspistnienie z nazw
Dulbw mona sobie wyobrazi w jeden sposb: przyjmujc szerszy ni samo Pobue za
sig miana Dulbw103. W tym rozumieniu nazwa Buanie oznaczaaby Dulebw/L-
dzian znad Bugu. W roli Dulbw spoza Pobua, najatwiej obsadzi Woynian104,
w wietle przekazu Masudiego istniej cych przecie ju w poowie X w. Oczywicie trzeba
by ich wtedy umieci na wschd od dorzecza Bugu, w pniejszej ziemi uckiej. Przema
wia za tym take ruska morfologia nazwy Woy i wschodniosowiaska struktura hydroni-
mw dorzeczy Styru i Horynia105. Kolejny kopot z plemionami znad Bugu i Sanu to poja
wienie w Geografie bawarskim, rdle z poowy IX w. zarwno Ldzian, jak i Buan106.
Moliwe s dwa rozwizania: albo jest to przypadkowe wspomnienie osobno nazwy mae
go plemienia Buan i wsplnego miana caej grupy podobnych ugrupowa etnicznych, al
bo nazwa Ldzian bya nie tylko synonimem starszego miana Dulbw, lecz zarazem na
zw jednego z maych plemion. Podobnie byo w przypadku poabskich Obodrytw cay
zwizek plemienny nosi nazw jednego z plemion wchodzcych w jego skad. Bardziej

100 H. o w m i aski,P ocztki, t. II, s. 106-110; Naselennja, s. 128 \ Slawjane, s. 311; W. D. , Schid
nokarpatskij region, s. 302-304; idem,Dawni Slowjany, s. 120-121. Do krytyki: W. M a k a r s i, op. cit., s. 46-47.
101 O wybitnym znaczeniu Ldzian: M. P a r c z e w s k i , Problem Ldzian, s. 154-155,163.
102 G. L a b u d a, Studia, s. 179-184, tam dalsze odsyacze.
103 Cf. H. o w m i a s i, Pocztki, t. III, s. 70.
104 Podobnie spraw postawi W. S w o b o d a, op. cit., s. 77-78.
105 W. M a k a r s i, op. cit., s. 58-59, 127.
106 MPH, 1.1, wyd. A. i e 1o w s i, Lww 1864, s. 11.
454 KRZYSZTOF FOKT

prawdopodobne wydaje si drugie rozwizanie, poniewa obie nazwy wystpiy w tej sa

mej czci Geografa bawarskiego, ktra moga nawet powsta na podstawie jednej rela
cji107. W takim razie, po wykluczeniu Woynian znad Styru i Horynia oraz Buan znad Bu
gu, pozostaje umieci mae plemi Ldzian sensu strictiori w dorzeczu Sanu i grnym
Podniestrzu i przyj, e to ono dao nazw caej grupie plemion, zarej estrowanej w DAI.
W zarysowanej powyej koncepcji od klasycznych uj historiografii najbardziej od
biega pomys utrzymania plemienia Woynian i jego umieszczenia nad Styrem i Hory-
niem, szczeglnie w zestawieniu z pniejszym ksztatem terytorialnym ziemi woyskiej.
Rnica ta wystpowanie Woynian w X w. nad Styrem, a w XI w. ju nad Styrem i Bu
giem to kolejna sprzeczno pozorna. Ziemia woyska, powstaa w wyniku ruskiego
podboju, bya w zestawieniu z poprzedzajcymi j strukturami plemiennymi zupenie no
w jakoci, podtrzymywan wczniami i mieczami ruskich wojw. Skuteczny podbj wy
maga jednak, po wytpieniu plemiennych elit i zniesieniu starych struktur politycznych,
wprowadzenia nowej organizacji terenu i ludnoci, odpowiadajcej standardom zwyciz
cw a zarazem sigajcej po kody symboliczne zrozumiae dla zwycionych. Nad Bugiem
i Styrem zdobywcy najwyraniej nie mogli lub nie chcieli siga po tradycj ldziask,
w potocznej wiadomoci wczesnych Sowian Wschodnich kojarzon z caym zespoem
zachodnich ssiadw Rusi. Nazwa Dulbw bya ju wwczas archaiczna, a Buan cile
ograniczona terytorialnie. Najwygodniej byo sign wanie po miano Woynian naj
bliszego etnicznie i terytorialnie plemienia ldziaskiego. Przypomina to bliniaczo za
bieg zastosowany przez Niemcw na terenach Luyc i Milska. Podobnie jak ziemie L
dzian, byy to zawojowane nie bez trudu pograniczne kraj e, zamienione w istne tarcze Sak
sonii od strony Polski i Czech. W ich skad, obok waciwych dziedzin uyczan i Milczan,
weszy te ziemie plemion gwnie z dorzecza Nysy, przy czym o ile Niszanie czy arowia-
nie nie mogli si raczej rwna z uyczanami, to znw Bieuczanie, jak wydaje si wyni
ka z przekazu Thietmara i obrazu ich osadnictwa, nie tak bardzo ustpowali waciwym
Milczanom. Mimo to weszli w skad ziemi budziszyskiej, znanej w XI w. jako terra Milsca,
tak bowiem postanowi niemiecki krl. Podobnie byo zapewne z Woyniem zdobywcy
stworzyli z czci zajtych ziem ldziaskich now prowincj i nadali jej nazw wedug
swojego uznania.
Wiele zaproponowanych w tym tekcie interpretacji mija si z tezami zadomowiony
mi ju w historiografii, co wynika z konsekwentnego przyznawania pierwszestwa rd
om przed innymi kategoriami informacji uywanymi przy budowaniu wizji przeszoci.
Zasada ta wynika z konstatacji, e przy maej liczbie rde tylko krok dzieli nadmierny
krytycyzm od nihilizmu poznawczego. Jeli wic nie udaje si odrzuci wiadomoci rd
owych w drodze krytyki historycznej, trzeba prbowa je uzgadnia. W przypadku ple
mion znad Bugu, Sanu i Styru przynioso to zastanawiajcy obraz przemian etnicznych.
Najwczeniej mieszkacy tych ziem nazywaliby si Dulbami. Pocztki i istota tej wspl
noty pozostaj taj emnic, j ednak nie ulega wtpliwoci j ej archaiczny charakter108. rda

107 K. T. W i t z a k, Dwa studia nad Geografem Bawarskim, RH, t. LIX,1993, s. 10-16.

108 O rnorodnoci i czasowym rozwarstwieniu sowiaskich struktur etnopolitycznych: W. P r o c h a z k a ,
Tipologiczeskij oczerk dogosudarstwennojpoliticzeskoj organizaszcii Slawjan, [w:] VI Mezinarodni Sjezd Slawist
wPraze. Resumeprednaek, prispevk a sdeleni, Praha 1968, s. 409; W. S z y m a s k i , op. cit., s. 136\Istorija ukrai-
nskoj RSR w wosmi tomach 1.1, kn. l,s. 263-264; Sawjane, s. 431; N. F. K o t lj a r, op. cit., s. 36-37; W. D . B a -
r a n, Schidnokarpatskij region, s. 302.
 ZAGADKA PLEMION ZNAD BUGU, SANU, DNIESTRU I STYRU 455

ukazuj na omawianym obszarze w IX -X w. mae plemiona Ldzian nad Sanem i Dnie

strem, Buan nad Bugiem i Woynian nad Styrem i Horyniem. Dugo nie ulega u nich za
tarciu pami dulebskiej tosamoci, jednak X w. nalea na tym terenie do zwizku ple
miennego Ldzian. Jest on dobrze powiadczony w rdach, obejmowa przynajmniej
trzy omawiane obszary109i zapewne nie rni si bardzo od innych tzw. wielkich plemion
czy zwizkw plemiennych110, znanych tak ze wschodniej, jak i zachodniej Sowiaszczyz
ny111. Wsplnota ldziaska trwaa, pki istniao zagroenie ze strony Pieczyngw i pewna
rwnowaga si w regionie. Dla Ldzian korzystny i pewnie mao uciliwy by protektorat
wgierski czy czeski, a nawet ruski pki staa wadza Kijowa nie sigaa za daleko.
Zwizek Ldzian straci jednak racj bytu, gdy na pnoc od Karpat zdecydowanie prze
wayy dwie potgi: Piastw i Rurykowiczw. Kraje Ldzian stay si upem, nie bez walki
zagrabionym przez pastwo staroruskie. Wdroyo ono na nowym pograniczu wasne po
rzdki polityczne, z poprzedniej epoki pozostawiajc nazwy Woynia i Woynian na okre
lenie nowo stworzonej jednostki terytorialnej i jej mieszkacw.
Tak oto samo ustalenie wzajemnych stosunkw plemion znad Bugu, Sanu, Styru
i Dniestru w czasie i przestrzeni pozwala wyciga pewne wnioski o biegu przemian spo
ecznych, politycznych i etnicznych na tym obszarze. Na ile wnioski te oka si przydatne
jako budulec uj modelowych, ktre rozstrzygn sporne kwestie bada nad etnopolitycz-
n organizacj dawnych Sowian? Zaley to przede wszystkim od tego, czy opr si kryty
ce. Trzeba te nadal poszukiwa rozstrzygni analitycznych dla innych obszarw oraz szli
fowa interdyscyplinarny zestaw narzdzi pojciowych, by mie na czym oprze i czym bu
dowa dalsze uoglnienia.

The Mysterious Tribes on the Bug, the San, the Dniester, and the Styr

An attempt to establish, in accordance with the current state of research, the temporal
and spatial relations of the Dulebowie, Buanie, Ldzianie and Woynianie tribes, known from
sources originating from the ninth-twelfth century. Reliable premises have been distinguished
upon the basis of the text of Povest Vremennikh Let, suitable ethnonyms, and settlement
directives, so that after a comparison with data from other sources one could try to build an
internally cohesive historiographic construction. The distinguished concentrations of Slavs
along the later Polish-Ruthenian borderland were identified with the Buanie (the basin of
the Bug), the Woynianie (the basin of the Styr and the Horyn), and the Ldzianie sensu
strictiori (the basin of the San and the Dniester). The ethnonyms of the Dulebowie and the
Ldzianie were recognised as the names of larger ethnopolitical groups. The union of the
Ldzianie, a known component of tenth-century political reality, would encompass at least all

109 Zasig Ldzian szczeglnie na pnocnym zachodzie to kwestia wci otwarta, choby ze wzgldu na
przejcie ich nazwy z samogosk nosow przez przodkw Litwinw.
110 Rne ujcia charakteru wielkich plemion IX -X w.: Slawjane, s. 307-308; N. F. o 11j a r, op. cit.,
s. 33-49; E. A. M e n i o w , tipologiipredgosudarstwennych i rannegosudarstwennych obrazowani] w sewer-
noj i sewero-wostocznoj Ewrope (Postanowka problemy), [w:] Drewnejszie gosudarstwa, s. 16-22; W. D. a r a n,
Dawni Slowjany, s. 119.
111 Najbardziej klasyczne z nich to wielkie plemi Obodrytw i Zwizek Lucicki, stanowice zreszt przyka
dy cokolwiek naduywane, szczeglnie na gruncie wschodniosowiaskim, w rolach analogii: Istorija SSSR,
s. 343; Istorija ukrainskoj RSR w wosmi tomach 1.1, kn. 1, s. 269; Slawjane, s. 308.
456 KRZYSZTOF FOKT

three above mentioned settlement concentrations, while the ethnonym of the Dulebowie
could serve as a joint name of the Wolynianie and the Buanie, older than the primacy of the
Ldzianie in the region under examination. The process of retaining the name of the
Dulebowie in Ruthenian tradition would have been reinforced by the evolution of the meaning
of the name of the Ldzianie, whose derivative Lachy started to denote the Poles. The
term Wolynianie also experienced a transformation, and from an ethnonym it produced
the name of the population of a territorial unit created already by the Ruthenian dukes.