Bronisaw Malinowski

Profesor antropologii na uniwersytecie Londyskim

ycie seksualne dzikich

w pnocno-zachodniej Melanezji

Mio maestwo i ycie rodzinne u krajowcw z Wysp Trobrianda Brytyjskiej Nowej Gwinei
***
Sowem wstpnym poprzedzi Havelock Ellis.
***
97 rycin i rysunkw w tekcie

Tytu oryginau: The Sexual life of savages in North-Western Melanesia

Z II wydania angielskiego przeoyli:
Andrzej Waligrski (Przedmowy, rozdziay I-XII oraz indeks)
Jzef Chaasiski (rozdziay XIII-XIV)

Ekspedycja do Nowej Gwinei finansowana przez Roberta Monda i odbyta w latach 1914-1918.

SPIS RZECZY:
Przedmowa do wydania polskiego.....................................................................................................................................................3
Sowo wstpne...................................................................................................................................................................................5
Przedmowa do pierwszego wydania..................................................................................................................................................8
Specjalna przedmowa do trzeciego wydania...................................................................................................................................10
Rozdzia pierwszy Mczyzna i kobieta w yciu plemiennym......................................................................................................22
1. Zasady ustroju matriarchalnego..............................................................................................................................................22
2. Wie trobriandzka....................................................................................................................................................................24
3. ycie rodzinne.........................................................................................................................................................................28
4. Podzia mienia i obowizkw pomidzy mczyzn i kobiet................................................................................................32
Rozdzia drugi Stanowisko kobiety w spoeczestwie tubylczym.................................................................................................34
1. Przywileje i ciary stanowiska spoecznego..........................................................................................................................34
2. Uroczystoci i obrzdy aobne...............................................................................................................................................38
3. Udzia kobiety w magii.............................................................................................................................................................41
Rozdzia trzeci - Przedmaeskie stosunki pciowe........................................................................................................................46
1. ycie pciowe dzieci.................................................................................................................................................................46
2. Podzia wedle wieku................................................................................................................................................................49
3. ycie miosne modziey..........................................................................................................................................................50
4. Dom kawalerw.......................................................................................................................................................................53
Rozdzia czwarty Drogi do maestwa........................................................................................................................................57
1. Motywy zawierania maestwa..............................................................................................................................................58
2. Pozwolenie rodziny ony.........................................................................................................................................................60
3. Dary lubne..............................................................................................................................................................................62
4. Zarczyny dzieci i maestwo pomidzy kuzynostwem........................................................................................................65
5. Zwizki maeskie w rodzinie wodza.....................................................................................................................................66
6. Ceremonia zarczyn dzieci.....................................................................................................................................................70
Rozdzia pity Maestwo............................................................................................................................................................71
1. M i ona jako towarzysze.....................................................................................................................................................71
2. Cudzostwo i zazdro...........................................................................................................................................................73
3. Pomoc gospodarcza od rodziny ony.....................................................................................................................................75

-1-
 4. Poligamia wodzw...................................................................................................................................................................79
5. ycie domowe w poligamii.......................................................................................................................................................83
Rozdzia szsty - Rozwd i rozwizanie maestwa przez mier................................................................................................86
1. Rozwd....................................................................................................................................................................................86
2. mier i aobnicy....................................................................................................................................................................88
3. Ceremonie pogrzebowe i przepisy aobne............................................................................................................................90
4. Ideologia aoby.......................................................................................................................................................................92
Rozdzia sidmy - Podzenie i cia w wierzeniach i zwyczajach krajowcw.................................................................................95
1. Mski i kobiecy organizm oraz popd pciowy w wierzeniach krajowcw..............................................................................95
2. Reinkarnacja i droga do ycia poprzez krain duchw...........................................................................................................97
3. Nieznajomo fizjologicznego ojcostwa................................................................................................................................102
4. Sowa i czyny jako dowody....................................................................................................................................................104
5. Nielubne dzieci w spoeczestwie matrylinearnym.............................................................................................................107
6. Szczeglne uroszczenia socjologicznego ojcostwa..............................................................................................................111
Rozdzia smy Cia i pord......................................................................................................................................................116
1. Przygotowania do obrzdw pierwszej ciy........................................................................................................................116
2. Uroczysto pierwszej ciy..................................................................................................................................................118
3. Zwyczaje zwizane z ci i poogiem..................................................................................................................................121
4. Matka i dziecko......................................................................................................................................................................124
Rozdzia dziewity - Zwyczajowe formy swobody seksualnej.......................................................................................................126
1. Pierwiastek erotyczny w grach i zabawach...........................................................................................................................127
2. Gry wymagajce bliszego kontaktu cielesnego...................................................................................................................130
3. Okresy mioci i wit............................................................................................................................................................131
4. Uroczyste zgromadzenia: kayasa.........................................................................................................................................133
5. Uroczystoci o charakterze orgiastycznym...........................................................................................................................136
6. Ulatile - modziecy w poszukiwaniu przygd miosnych......................................................................................................137
7. Katuyausi - uroczyste wyprawy miosne dziewczt...............................................................................................................142
8. Yausa - orgiastyczne napady kobiet.....................................................................................................................................144
9. Prawdziwo praktyk orgiastycznych....................................................................................................................................146
Rozdzia dziesity - ycie miosne i psychologia erotyki...............................................................................................................147
1. Powab erotyczny...................................................................................................................................................................149
2. Rzeczy budzce odraz: brzydota, staro i choroba...........................................................................................................150
3. Pikno twarzy i ciaa ludzkiego..............................................................................................................................................153
4. Pielgnacja ciaa....................................................................................................................................................................155
5. Przebieg romansu..................................................................................................................................................................159
6. Osobiste uczucie...................................................................................................................................................................162
7. Komercjalna strona mioci....................................................................................................................................................164
8. Zazdro................................................................................................................................................................................165
9. Pikno, barwa i zapach w grze miosnej...............................................................................................................................166
10. Rozmowa dwojga kochankw.............................................................................................................................................167
11. Preludium miosne...............................................................................................................................................................168
12. Akt pciowy...........................................................................................................................................................................170
Rozdzia Jedenasty- Magia mioci i piknoci..............................................................................................................................176
1. Znaczenie piknoci..............................................................................................................................................................176
2. Obrzdowe okazje do wykonywania magii piknoci...........................................................................................................176
3. Magia piknoci: rytua mycia................................................................................................................................................179
4. Magia piknoci: rytua zdobienia.........................................................................................................................................180
5. Magia bezpieczestwa i sawy w uroczystociach................................................................................................................182
6. Magia mioci.........................................................................................................................................................................183
7. Obrzdki i zaklcia magii miosnej........................................................................................................................................185
8. Magia miosna w rzeczywistoci............................................................................................................................................189
9. Magia zapomnienia...............................................................................................................................................................191
Rozdzia dwunasty - Sny i fantazje erotyczne...............................................................................................................................194
1. Sny.........................................................................................................................................................................................196
2. Pierwiastki seksualne w folklorze - figury sznurowe.............................................................................................................199
3. Pe w folklorze: facecje........................................................................................................................................................201
4. Pierwiastek pciowy w folklorze: legendy i mity.....................................................................................................................207

-2-
 5. Erotyczny raj Trobriandczykw..............................................................................................................................................213
Rozdzia trzynasty Moralno i obyczaje....................................................................................................................................217
1. Obyczajno i przyzwoito...................................................................................................................................................218
2. Moralno seksualna.............................................................................................................................................................223
3. Potpienie zbocze seksualnych..........................................................................................................................................229
4. Skromno w mowie i postpowaniu....................................................................................................................................232
5. Egzogamia i zakaz kazirodztwa............................................................................................................................................238
6. Najwysze tabu......................................................................................................................................................................246
Rozdzia czternasty Dziki mit kazirodztwa..................................................................................................................................254
1. rda magii miosnej.............................................................................................................................................................255
2. Mit..........................................................................................................................................................................................256
3. Przykady faktycznego kazirodztwa.......................................................................................................................................266

Tadeuszowi Szymberskiemu
Natchnionemu Twrcy Atessy
i Sdw to polskie wydanie powica
Autor

Przedmowa do wydania polskiego.

Nie bez pewnego wzruszenia oddaj t ksik do rk czytelnika polskiego. Czuj si szczliwy,
e wreszcie danym jest przemwi do czytelnikw w jzyku, w ktrym si wychowaem, w jzyku,
ktry stanowi moje najszczytniejsze dziedzictwo kulturalne. Jednoczenie nie mog oprze si
pewnemu alowi, alowi tylko do losu, ktry sprawi, e czytelnik polski nie jest pierwszym, ktremu
oddaj t ksik do rk. Pracowa mi przyszo w obcym rodowisku i nauce polskiej suy tylko
porednio. Czy jednak przestaem jej suy rzucajc sw twrczo naukow na teren
midzynarodowy i pracujc w warunkach pozwalajcych mi osign pomylniejsze rezultaty? Nie
sdz. Suyem polskiej nauce zawsze, nie mniej ni inni, tylko inaczej. I takich usug na obczynie

-3-
wymagaa ona. Polakiem za nigdy czu si nie przestaem i zawsze, jeli tego zasza potrzeba,
potrafiem to podkreli.
Wiele wspomnie wzbudza we mnie to polskie wydanie ksiki. Wspomnie dziecinnych i
modzieczych na tle wczesnego Krakowa, dokd cigao wszystko, co byo najlepsze w Polsce.
Krakowa promieniujcego na cay kraj kultur, i to nie byle jak, lecz przedni, w gatunku najlepszych,
kultur wielk, o niespotykanym nasileniu.
W pamici staje mi szereg uczonych, pisarzy, artystw. Wspomn tutaj tylko o tych, z ktrymi
danym mi byo zetkn si osobicie i zaczerpn tych prawdziwie wielkich wartoci kulturalnych, jakie
reprezentowali: takie postacie, jak prof. Witkowski, Karol Potkaski, Marian Zdziechowski, St.
Witkiewicz, Ks. Pawlicki, Matlakowski. Dzi, patrzc z pewnej perspektywy, widz, jak wielk i jak
naprawd dobr bya ta polska kultura, skupiajca si na tym niewielkim odcinku ycia narodowego.
Wracaj wspomnienia mych towarzyszy lat dziecinnych, kolegw z awy szkolnej i uniwersytetu: St. I.
Witkiewicza, Chwistka, J. Litwiniszyna, Nalepiskiego. Kilku z nich znanych jest czytelnikom dobrze.
Jednemu z nich, Tadeuszowi Szymberskiemu, bliszemu mi dzi od innych, powicam to polskie
wydanie mej ksiki. Nasza przyja siga jeszcze czasw uniwersyteckich. Pamitam Go jako
wietnego mwc, ktry swym darem sowa, bystr i subteln inteligencj, talentem literackim,
szczeroci przekona oraz umiejtnoci wczucia si w psychik ludzk wybija si w naszej
modzieczej spoecznoci akademickiej. Jego dwa dziea poetyckie: Atessa i Sdy - ostatnie
wydane zaledwie par miesicy temu, nie doczekay si jeszcze takiego uznania, jakim niewtpliwie
obdarz je nastpne pokolenia. Wytrcony wojn z normalnego toru pracy twrczej, dzi zmuszony
jest zarabia w warunkach bardzo utrudniajcych Mu t dziaalno artystyczn. Niech ta dedykacja
bdzie sabym wyrazem uznania i podziki za to, co ja osobicie, grono Jego najbliszych przyjaci
oraz cae spoeczestwo Mu zawdzicza.
Londyn, w maju 1937.
B. M.

-4-
Sowo wstpne.
ycie seksualne dzikich dugo miao czeka na swego badacza. Szereg zakazw seksualnych
rwnie silnie ciy na umyle czowieka cywilizowanego, jak i dzikiego, powoduje, e przedmiot ten
otoczony jest zawsze tajemniczoci. Tajemniczo, ta czasami miewaa dla nas wiele powabu, ncia
nas swym urokiem, czasami za stawaa si ponura, zalenie od caego naszego ustosunkowania si

-5-
do dzikich ludw. Wiekowi osiemnastemu przedstawiay si one jako pene powabu. Wiek ten,
specjalnie w swojej francuskiej odmianie, wie si z odkryciem czowieka pierwotnego", ktrego
najdoskonalsze wcielenia znajdywano w nowych, rajskich wiatach Ameryki i Oceanii. Wielu
francuskich podrnikw i misjonarzy (wrd nich znajdowao si rwnie wielu znakomitych i bardziej
trzewych eglarzy angielskich i innych narodowoci) byo wprost zachwyconych i oszoomionych
przedziwnymi zwyczajami i obyczajami, czstokro fantastycznymi i penymi uroku, ktre si
przesuway przed ich zdumionymi oczyma. Nie potrafili ich zrozumie i nie mieli czasu sign w nie
gbiej, lecz entuzjastyczne wraenia, ktre wynieli, stay prawdziw rewelacj dla wiata paryskiego
z jego biegunowo przeciwnymi formami, penymi sztucznoci i konwenansu. Wwczas uksztatowao
si pojcie szlachetnego" dzikiego, yjcego w stanie natury", dzikiego, ktrego dojrza ju Tacyt w
borach Germanii. Dziewitnasty wiek wzrs w pogardzie dla tej rousseauwskiej wizji czowieka natury,
ktr uwaa za bardzo powierzchown i cakowicie wyimaginowan. Lecz Rousseau, jak to wida z
jego dzie, dokadnie i szczegowo studiowa opowieci wczesnych odkrywcw.
Wnioski, jakie wyciga, nie byy bardziej przesadne od drugiej ostatecznoci, w jak wpady
pniejsze pokolenia i ktra gdzieniegdzie utrzymaa si po dzi dzie. Podobnie Diderot, piszc swj
sawny Supplment au Voyage de Bougainville, w ktrym usiowa wyoy wyszo i wiksz
racjonalno etyki seksualnej Tahijczykw nad nasz, poda szereg prawdziwych faktw - byy one ju
zreszt zawarte w piknej opowieci tego wielkiego francuskiego eglarza - lecz poda je faszywie,
gdy nie zna ram spoecznych, w ktrych si mieciy.
Wiek dziewitnasty przynis tu wielkie zmiany. Przewaao niechtne odnoszenie si do dzikich.
Odkrywcami po wikszej czci byli teraz Anglicy, przynoszcy ze sob anglosaski purytanizm, dla
ktrego wszelkie obce i nie znane mu zwyczaje seksualne byy albo oburzajce, albo obrzydliwe.
Sowo nieprzyzwoity zapanowao wszechwadnie, a wszystko to, co si za nim kryo, pozostawiono
wyobrani czytelnika. Seksualne zachowanie si dzikich stao si rzecz, o ktrej pod adnym
warunkiem nie mona byo mwi. Subincisio urethralis, praktykowane przez niektre z plemion
australijskich, tajemniczo nazwano potwornym obrzdem. Podobne okaleczenie nosa czy ucha, czy
innego miejsca w grnej czci tuowia nie wydawaoby si niczym potwornym; jedynie to miejsce
wzbudzao dreszcz grozy i rumieniec wstydu.
Dwudziesty wiek przynis wiele zmian na lepsze; patrzymy na te rzeczy spokojniej. Zaczynamy si
uczy mniej uroczystego traktowania naszych wasnych tabu seksualnych. Rwnoczenie z
nastawieniem o wiele bardziej naukowym zaczynamy przystpowa do bada nad tymi kilkoma
pozostaymi ludami, dzi niestety ju tak nielicznymi, ktre nie ulegy jeszcze cakowicie wpywom
naszej cywilizacji. Nauczylimy si nie patrzy na nie ze specjalnym uwielbieniem czy pogard, lecz
traktujemy je jako cenne przejawy nieznanych stron naszej wsplnej natury ludzkiej. Za punkt zwrotny
moemy uwaa ekspedycj naukowo wyszkolonych obserwatorw z Cambridge do Torres Straits
oraz te wszystkie zdobycze, do ktrych ekspedycja ta dosza w pniejszych obserwacjach,
prowadzanych przez tak wybitnych uczonych, jak Rivers i Seligman, w innych czciach wiata.
Pomimo tego jednak na prno oczekiwalimy kompletnego obrazu ycia seksualnego ludu nie
zepsutego jeszcze nasz cywilizacj. Paru badaczom, jak np. Rothowi w Queensland, zawdziczamy
nieco interesujcych i pewnych faktw z ycia pciowego. Niedawno za Feliks Bryk w swej ksice
Neger Eros da nam inne studium ycia erotycznego w podzwrotnikowej Afryce. Ale nie byy to dziea
wyczerpujce zagadnienie i obejmujce jego caoksztat.
Zadanie takie wymaga poczenia rzadkich kwalifikacji: nie tylko przygotowania naukowego, lecz
rwnie gruntownej znajomoci wielu nowych podnych idei, ktre, czstokro odsdzane od miana
naukowych, ostatnio przedostay si do antropologii. Nastpnie duszej i bezporedniej znajomoci
badanych ludw i ich jzyka, gdy ycie seksualne nie tylko u ludzi cywilizacji wstydliwie zamyka si w
sobie. Na koniec badacz rwnoczenie musi by cakowicie wyzwolony z anglosaskich tradycji
purytaskich, godnych uznania na swym miejscu, a z drugiej strony od tych wszystkich rwnie
niefortunnych reakcji, do ktrych nieraz doprowadza bunt przeciwko tym tradycjom.
Wszystkie te kwalifikacje w rzadkim stopniu czy w sobie dr Malinowski: wyposaenie naukowe,
wraliw inteligencj, cierpliwo w obserwacjach i yczliwe, a pene zrozumienia spojrzenie na
czowieka. Znany jest ju z licznych prac monograficznych z zakresu socjologii kultur prymitywnych,
po wikszej czci opartych na wasnych badaniach, przeprowadzonych wrd krajowcw z Wysp
Trobrianda przy wschodnim wybrzeu Nowej Gwinei. Spdzi on tam dwa lata, pozostajc w
najcilejszym kontakcie z ludnoci tubylcz. Jego Argonauts of the Western Pacific - oryginalna i
wnikliwa analiza charakterystycznego systemu wymiany kula, wystpujcego u Trobriandczykw -
uznana jest za przeomowe studium w etnografii. Ale jest ona czym znacznie wicej ni studium
wycznie etnograficznym. Jak susznie zaznacza Sir James Frazer, ktry j poprzedzi przedmow,
charakterystyczn cech metody dra Malinowskiego jest to, e w peni uwzgldnia on ca zoono

-6-
natury ludzkiej. Instytucja, ktra na pierwszy rzut oka wydaje si mie znaczenie gospodarcze, w jego
subtelnej analizie ukazuje si w wietle nie tylko ekonomicznych aspektw; cile wie si z magi i
czy wiele innych potrzeb uczuciowych i estetycznych ludzi, ktrzy w niej uczestnicz.
Jeli chodzi o dziedzin pci, jak ju poprzednio wspomniaem, prawdziwe badania stay si moliwe
dopiero w naszych czasach. I to nie tylko dlatego, e nasze wasne tabu seksualne nareszcie straciy
na sile. Dopiero dzi staje si moliwym stawianie waciwych pyta, ktre, jak powiada Bacon, s
poow wiedzy. Jeszcze wier wieku temu badanie ycia seksualnego ograniczao si do studium
przesadnych zbocze, reszt traktujc jako romantyczne wzloty. Dzi przedmiot ten, zalenie od
ujcia, staje si albo dzieem nauk przyrodniczych, do ktrego stosujemy zwyczajn metod bada
przyrodniczych, albo dziedzin psychologicznej dynamiki, gdzie wchodz w gr siy czsto nurtujce
pod powierzchni, przybierajce rnorodne formy i oddziaywajce na te sfery naszych dziaa, ktre
w pierwszej chwili nie wydaj si mie adnych zwizkw z pci. W tej dziedzinie geniusz Freuda da
asumpt (niektrzy sdz, e przesadny) do studium popdu pciowego i jego wszelkich moliwych
przejaww nawet w wiecie pierwotnych mitw i zwyczajw. Z tymi kierunkami jest dr Malinowski
doskonale obznajmiony. Dawniej nawet skania si ku nim bardziej ni teraz. Dzisiaj nie jest on ani
freudyst, ani antyfreudyst; doceniajc warto i podno idei freudowskich, gotw jest je
zuytkowa, jeli tylko mog mu by potrzebne do wyjanienia badanego zjawiska. Na zjawiska te
patrzy on z charakterystyczn dla siebie szerokoci spojrzenia. Nie pomijajc szczegw techniki
erotycznej Trobriandczykw, bada przede wszystkim caoksztat ycia seksualnego w jego
estetycznych, uczuciowych, rodzinnych i spoecznych przejawach. Wskaza on drog, po ktrej
niewtpliwie pjdzie wielu badaczy. Ale nie wszyscy powoani s tu wybrani. Szczeglne poczenie
wymaganych tu kwalifikacji trafia si bardzo rzadko, a rwnoczenie sposobnoci tgo rodzaju bada
z roku na rok malej. miao rzec mona, e ycie seksualne dzikich w pnocno-zachodniej
Melanezji stanie si dzieem klasycznym, ktrego warto z biegiem czasu bdzie stale wzrastaa.
Dotychczas mwiem wycznie o naukowej stronie tego dziea, lecz wydaje mi si, e znaczenie
jego siga znacznie dalej. Niewtpliwie zainteresuje ono nie tylko tych wszystkich, ktrzy zajmuj si
pocztkami ycia spoecznego lub tym, co w ich mniemaniu stanowi jego egzotyczne formy, ale
rwni i tych, ktrych interesuj warunki i formy, obecne czy te przysze, ycia spoecznego u nas.
Czsto przeoczamy dzi ju niewtpliwie ustalony fakt, e stopie i poziom rozwoju kulturalnego nie
jest we wszystkich punktach jednakowy. Bynajmniej nie uwaamy Murzyna za szczyt ludzkiego
rozwoju; niemniej pod niektrymi wzgldami w swym rozwoju fizycznym poszed on dalej od biaego.
Lub jeli pjdziemy dalej i signiemy w wiat przyrody - zobaczymy, e np. przednia noga konia
osigna wysze stadium rozwojowe ni przednie koczyny innych na og bardziej rozwinitych
zwierzt. Podobnie rzecz przedstawia si w sferze zjawisk duchowych. Mwimy, e kultura klasyczna
pod niektrymi wzgldami staa wyej od naszej, chocia w innych rzeczach mymy poszli znacznie
dalej.
W dziedzinie pci mamy do czynienia z impulsem, ktry od pierwszych chwil posiada dla ludzkoci
najistotniejsze znaczenie. Impuls ten ogarnia t sfer ycia, ktra, jak atwo zauway, moe by
kultywowana i przez te ludy, ktrych poziom kulturalny w innych wanych dziedzinach daleki jest od-
wysokiego. Mona nawet zaryzykowa uoglnienie, e zbytnie zaabsorbowanie innymi dziedzinami
kultury jest zgubne dla dziedziny seksualnej. Wspaniay rozwj techniki czy imponujce wyniki w
sferze intelektualnej mog istnie obok kultury seksualnej zepchnitej do kilku konwencji i szablonw,
ktrym nie warto powici bliszej uwagi. Mona rozwin w sobie odczucie i wraliwo dla
wyszych, bardziej zoonych przejaww kultury ludzkiej, a rwnoczenie pozosta zupenie
nieczuym dla jej najbardziej podstawowych dziedzin. Odwrotny rozwj jest rwnie moliwy.
Tak wic, majc przed oczami obraz, ktry nam tu roztacza dr Malinowski, by moe, e nie
poprzestaniemy na docenianiu szczeglnej wartoci i znaczenia tego dziea dla bada naukowych,
lecz e podda nam ono nowe sugestie, ktre mog mie pewien wpyw na nasze formy cywilizacji i
prby reform spoecznych. Mieszkacy Wysp Trobrianda stanowi niewielkie spoeczestwo yjce na
zamknitym obszarze; dostarczaj nam jedynie jednego wzoru ycia dzikich, ktry to typ moe by
jednak bardzo charakterystyczny. Studiujc go przekonujemy si, e w tej dziedzinie dziki z jego
wadami i zaletami, wystpujcymi jedynie pod innymi formami, jest bardzo zbliony do czowieka
cywilizowanego. Co wicej, czstokro znajdujemy, e dziki osign doskonalszy stopie rozwoju
kulturalnego ni czowiek cywilizowany. Porwnania, ktre moemy w ten sposb przeprowadza,
nastrczaj wiele nowych spostrzee i pomysw, nawet dla krytycznego studium naszego wasnego
ycia spoecznego.
Havelock Ellis

-7-
Przedmowa do pierwszego wydania.
Daem tej ksice najprostszy, tzn. najbardziej wierny tytu, czciowo aby przyczyni si do
zrehabilitowania tego tak nieuniknionego, a tak czsto naduywanego terminu seksualny, czciowo
za, by od razu jasno powiedzie, czego ma si spodziewa czytelnik biorcy do rk t zupenie
otwarcie pisan ksik. Pe dla pierwotnego mieszkaca wysp poudniowych nie jest bynajmniej w
wikszym ni dla nas stopniu aktem czysto fizjologicznym; pe zawiera w sobie mio i gr miosn;
staje si zarodkiem tak wanych i godnych uznania instytucji, jak maestwo i rodzina; przenika
sztuk i stwarza wasn magi; dominuje niemal we wszystkich dziedzinach kultury. Pe - w
najszerszym znaczeniu, w jakim zostaa uyta w tytule niniejszej ksiki - jest raczej si socjologiczn
i kulturaln ni czysto fizycznym zwizkiem dwojga osobnikw. Niemniej w naukowym opracowaniu
przedmiotu nie mona pomin jej biologicznych podstaw. Tote antropolog musi przedstawi i opisa
bezporednie zblienie si do siebie dwojga kochankw, takich, jakimi ich spotykamy na Oceanii,
urobionych wspln tradycj, suchajcych wsplnych praw i postpujcych zgodnie ze zwyczajami
plemienia.
Antropologia wymaga prostego i wyczerpujcego, jakkolwiek wyraonego w jzyku naukowym,
opisu podstawowych faktw yciowych. Takie proste i jasne przedstawienie nie powinno i nie moe
dotkn uczu nawet najbardziej wraliwego i uprzedzonego czytelnika. Kto, kto wycznie poluje na
pornografi, niewiele bdzie mia z niego poytku; a ju najmniej moe si ono przyczyni do
wzbudzenia przedwczesnych zainteresowa modziey. Niezdrowe myli i pragnienia bowiem rodz
si z ukrytych marze, a nie z prostego i jasnego podania faktw. Czytelnik z atwoci spostrzee, e
na dusz met krajowcy traktuj pe nie tylko jako rdo rozkoszy, lecz jako spraw powan, a
nawet wit. Ich obyczaje i pojcia bynajmniej nie eliminuj z pci tkwicej w niej mocy, ktra zdolna
jest przeksztaci surowe fakty fizjologiczne we wspaniae przeycia duchowe i rzuci cay
romantyczny urok mioci na technik pieszczot miosnych. Instytucje trobriandzkie pozwalaj na
przeksztacenie si czysto zmysowej namitnoci w dozgonn mio, pogbion osobistymi
sympatiami, wzmocnion wielorakimi wizami i uczuciami, ktre pojawiaj si z przyjciem dzieci,
oraz wsplnie dzielonymi niepokojami i nadziejami, wsplnymi celami i interesami ycia rodzinnego.
W zlaniu si czysto zmysowych pierwiastkw z romantycznymi, w daleko sigajcych
konsekwencjach socjologicznych zjawisk, ktre rozpoczynaj si jako najbardziej osobiste przeycia -
w bogactwie i zrnicowaniu mioci ley jej filozoficzna zagadka, urok dla poety i problem dla
uczonego. Ta wielostronno mioci istnieje zarwno u Trobriandczykw, jak i u nas, i przyblia nam
szereg dziedzin ycia, nawet takich, ktre na pierwszy rzut oka mogyby si wydawa surowe i nie
kontrolowane.
Pominicie jednak tej ostatniej strony i nieuwzgldnienie fizjologicznego podoa mioci byoby
postawieniem pod znakiem zapytania caej naukowej wartoci pracy. Byby to nieprzebaczalny grzech
pominicia najistotniejszego momentu. Ci, ktrzy nie chc mie do czynienia z problemami
seksualnymi, niech ksiki tej do rk nie bior; tych za, ktrzy do niej podchodz z nienaukowym
nastawieniem, z gry ostrzegam, e nie znajd tu nic ciekawego ani pocigajcego.
Wreszcie pragnbym podkreli, e porwnania midzy trobriandzkimi a naszymi stosunkami, na
ktre czytelnik tu i wdzie natrafi, zwaszcza w dalszych rozdziaach, nie maj suy za paralele
socjologiczne, gdy s na to za powierzchowne. Nie s one tym bardziej naukami moralnymi,
wytykajcymi nasze wady, czy hymnami pochwalnymi, goszcymi nasze cnoty. Porwnania te
wprowadzono dlatego, e jeli si chce wyjani nieznane fakty, trzeba odwoa si do dobrze
znanych. Czynic swe obserwacje, antropolog musi zrozumie krajowca poprzez sw wasn
psychik, obraz za obcej kultury musi stwarza sobie z elementw swej wasnej lub innej praktycznie
i teoretycznie znanej mu kultury. Caa trudno i sztuka pracy terenowej polega na rozpoczciu od
dobrze znanych czynnikw obcej kultury i stopniowym wczaniu obcych i rnorakich elementw, a
uzyska si jasny i kompletny obraz caoci. Poznawanie obcej kultury przypomina nauk obcego
jzyka; naprzd sama asymilacja i surowe tumaczenie, pod koniec cakowite oderwanie si od
pierwotnego rodka pomocniczego i kompletne opanowanie nowego. A skoro naleyty opis
etnograficzny musi w miniaturze odtwarza stopniowe, dugie i mudne stadia pracy terenowej, to
odwoywanie si do momentw dobrze nam znanych - paralele pomidzy stosunkami naszymi a
trobriandzkimi - bdzie dla nas punktem wyjcia.
Bo przecie, by dotrze do czytelnika, musz powoa si na jego osobiste przeycia i
dowiadczenia, ktrych naby on i rozbudowa we wasnym spoeczestwie. Zupenie tak samo jak
musz pisa po angielsku i tumaczy na angielski terminy i teksty tubylcze, tak samo musz, jeli

-8-
maj by one rzeczywicie zrozumiae, tumaczy stosunki melanezyjskie na nasze. A jeeli powstaj
przy tym bdy, s one nie do uniknicia. Antropolog, cho moe doskonale zdawa sobie spraw z
tego, i traduttore traditore, nie moe nic jednak na to poradzi - nie moe przecie zesa kilku swych
cierpliwych czytelnikw na par lat na atol koralowy mrz poudniowych; musi niestety pisa dziea o
swych dzikich i o nich wykada!
Jeszcze jedna uwaga metodologiczna. Sumienny badacz-obserwator powinien nie tylko
powiedzie, co wie i jak doszed do tego, co wie, lecz rwnie zwrci uwag na dostrzeone luki i
niedocignicia w swych wiadomociach oraz na braki i niepowodzenia w pracy terenowej. Gdzie
indziej (Argonauts of the Western Pacific, rozdz. I) obszernie mwiem o mych kwalifikacjach na
badacza terenowego i o warunkach, w jakich prac t prowadziem; wspominaem o okresie czasu
spdzonym na Wyspach, o mych kwalifikacjach jzykowych oraz obszerniej przedstawiem metod
zbierania materiaw i informacji. Nie bd tutaj tego wszystkiego powtarza, a kilka dodatkowych
uwag w zwizku z nastrczajcymi si trudnociami badania bardziej intymnych form ycia krajowcw
znajdzie czytelnik tu i wdzie w tekcie (rozdz. IX, 9, i rozdz. X, wstp; rozdz. XII i XIII, wstpy).
Wytrawny i dowiadczony etnograf i antropolog (a ten tylko interesuje si dokadnoci i metod
dokumentacji oraz brakami informacji) w materiale przedstawionym spostrzee z atwoci, gdzie
dokumentacja jest saba, a gdzie pena. Zwyke stwierdzenia, nie poparte osobistymi obserwacjami lub
przytoczonymi faktami, opieraj si gwnie na ustnych relacjach moich tubylczych informatorw. Jest
to ta cz mojego materiau, na ktrej, naturalnie, najmniej mona polega.
Doskonale zdaj sobie spraw z tego, e nie posiadam dostatecznej znajomoci spraw
pooniczych oraz e s pewne luki w mym rozumieniu caej psychiki kobiecej i jej nastawienia w
zwizku z ci i rodzeniem. Tak samo zachowanie si ojca w chwili przyjcia na wiat dziecka oraz
czca si z tym mska psychologia nie zostay zbadane tak gruntownie, jak to naleao uczyni. W
wielu zagadnieniach o mniejszym znaczeniu na przestrzeni caej ksiki specjalici spostrzeg, gdzie
informacje s niekompletne i jakie dalsze badania naleaoby przeprowadzi, by te luki uzupeni.
Natomiast co si tyczy podstawowych kwestii, mam wraenie, e zagadnienie wyczerpaem. '
Wielk luk, cho niestety nie ma na ni rady, jest maa ilo ilustracji ze scen ycia erotycznego.
Ale rzeczy te odbywaj si dosownie i przenonie w gbokim pmroku, a zatem zdjcia mogyby by
jedynie faszowane lub w najlepszym razie pozowane - a faszowana czy pozowana namitno (czy
uczucie) jest bez wartoci.
O mych licznych zobowizaniach w stosunku do ludzi, ktrych spotkaem w toku mych bada
terenowych, wspominaem ju gdzie indziej (Argonauts of the Western Pacific); tutaj pragnbym
jedynie powici par sw osobie mego bliskiego przyjaciela Billy Hancocka, kupca i handlarza pere
z Wysp Trobrianda, ktry zmar tajemnicz mierci w czasie gdy pisaem t ksik. By chory i
czeka w europejskim osiedlu Samarai we wschodniej Nowej Gwinei na okrt pyncy na poudnie.
Jednego dnia przepad. Od tego czasu nikt go nie widzia i such o nim zagin. Pozosta w mej
pamici nie tylko jako doskonay informator, ktry w wielu rzeczach by mi pomocny, ale i jako
osobicie mi bliski przyjaciel, ktrego towarzystwo wiele mi dawao moralnie w tych trudnych i
uciliwych warunkach.
Niesabnce zainteresowanie p. Havelocka Ellisa ju w czasie pisania tej ksiki byo dla mnie
niema zacht do pracy, tym bardziej e zawsze szanowaem i podziwiaem jego prac i przykad
jako pioniera szlachetnych myli i bada. Jego przedmowa to rzeczywiste wzbogacenie i podniesienie
wartoci mej ksiki.
Grupie mych przyjaci, uczniw i kolegw skupionych przy katedrze antropologii londyskiej
School of Economics winien jestem wdziczno za pomoc w wypracowywaniu mych myli, w
janiejszym przedstawieniu mego materiau, szczeglnie za takich zagadnie, jak ycie rodzinne,
organizacja pokrewiestwa i prawo maeskie. Nazwiska: Mrs. Robert Aitken (Miss Barbara Freire-
Marecco), dr R. W. Firth (obecnie na Wyspach Salomona), Mr. E. E. Evans-Pritchard (obecnie wrd
Azande), Miss Camilla Wedgwood (obecnie w Australii), dr Gordon Brown (obecnie w Tanganice), dr
Hortense Powdermaker (w drodze do Papua), Mr. L. Schapera (ostatnio w Afryce Poudniowej), Mr. T.
J. A. Yates (ostatnio w Egipcie), Miss Audrey Richards - pomocnych mi w redagowaniu trudniejszych
rozdziaw socjologicznych tej ksiki, zachowam zawsze we wdzicznej pamici.
Najwikszy dug wdzicznoci, zarwno przy tej ksice, jak i poprzednich, zacignem wobec
swej ony. Jej rady i wsppraca w pisaniu Argonauts of the Western Pacific sprawiy, e nie byo ono
mudn prac, lecz prawdziw przyjemnoci. .Jeli te ksiki przedstawiaj dla mnie osobicie jak
warto, zawdziczam to Jej udziaowi we wsplnej pracy.
B. M.
Londyn, stycze 1929.

-9-
Specjalna przedmowa do trzeciego wydania.
Pisz nieco obszerniejsz przedmow do nowego wydania ycia seksualnego dzikich, gdy
pomimo na og bardzo yczliwego przyjcia, z jakim si moja ksika spotkaa, przyniosa mi ona
pewien zawd. Ukazaa si ona w czterech jzykach, ze specjalnymi wydaniami angielskimi i
amerykaskimi, dalsze tumaczenia s w przygotowaniu; recenzje miaem bez wyjtku dobre i
przyjemne - a pomimo tego nie czuj si zadowolony. Ale aden autor nie by chyba jeszcze
zadowolony z przyjcia ksiki, ktra rzadko zostaje przyjta w takim sensie, w jakim zostaa podana,
i tak zrozumiana, jak tego pragn, co - oczywicie - jest zawsze jego wasn win.
Rozczarowany jestem przyjciem tej ksiki w tym sensie, e pragnem, by potraktowano j jako
rezultat i pozytywn zdobycz pracy terenowej i pewnej metody przedstawienia - jeli nie zdobycz, to
prb czy eksperyment, ktry wywoaby zarzuty, oywione dyskusje, krytyk, ktra by by moe wiele
odrzucia - lecz nie tego, by ksika przesza bez echa. Te jednak miae i moe zbyt ambitne cele,
ktre przed sob postawiem, nie spotkay si z takim przyjciem i uwag, jakich pragnem.
I to wanie skania mnie do tego, e korzystajc ze sposobnoci, postaram si wytumaczy cele i
zadania tej ksiki, tzn. podkreli znaczenie metody funkcjonalnej w badaniach terenowych i w
syntetycznym przedstawieniu faktw etnograficznych.

Pe jako sia kulturalna.

Wydajc niniejsz monografi miaem na celu przede wszystkim pokazanie gwnej zasady metody
funkcjonalnej, wyraajcej si w tym, e jedynie synteza faktw odnoszcych_ si do pci moe nam
da waciwe pojcie o tym, czym dla. danego ludu jest ycie seksualne. W rzeczywistoci jednak
skutki byy takie, e wychwytano jedynie bardziej sensacyjne szczegy, ktre wywoay oglne
zaciekawienie, zdziwienie i rado, sama za synteza, integracja szczegw, korelacja: aspektw,
jednym sowem cay mechanizm funkcjonalny, wszystko to przeszo bez echa.
Usiowaem pokaza na konkretnym przykadzie, e tego rodzaju przedmiot, jak pe, musi by
traktowany w swym ukadzie instytucjonalnym, w jego licznych przejawach w innych aspektach
kulturalnych. Mio, zblienie erotyczne, erotyzm, zespolone z magi mioci i mitologi miosn, to
tylko cz zwyczajowych zalotw na Wyspach Trobrianda. Zaloty znw to tylko faza, faza
przygotowawcza do maestwa, maestwo za to tylko jedna strona ycia rodzinnego. Rodzina
rozgazia si w stosunki pokrewiestwa w linii ojca i w linii matki; a wszystko to, tak cile ze sob
powizane, stanowi jeden wielki system pokrewiestwa, system, ktry regulujc stosunki spoeczne
czonkw plemienia dominuje nad ich yciem ekonomicznym, przenika ich magi i mitologi,. wnika w
ich religi, a nawet w twrczo artystyczn.
W ten sposb zagadnienie pci, od ktrego rozpoczem, zaprowadzio mnie do szczegowego
omwienia systemu pokrewiestwa i jego funkcji w obrbie kultury trobriandzkiej. Pozostawiem na
boku, z grubsza tylko naszkicowawszy, ca stron jzykow zagadnienia, nieszczsn nomenklatur
pokrewiestwa, nad ktr tak zapalczywie dyskutowano i ktra tak przesadnie wiele miejsca
zajmowaa w opisach terenowych, e chwilami miao si wraenie, i stanowi ona ujcie dla aberacji
umysowej uczonych. Te zagadnienia pokrewiestwa zachowuj jednak dla osobnej ksiki w nadziei,
e przez odpowiedni doz dokumentacji terminologicznej i szczegw lingwistycznych zaaplikuj
radykalny rodek antropologii spoecznej1.
Jednake gwnym celem tej ksiki byo pokazanie, e z jakiejkolwiek strony podchodzi si do
tego problemu, problem pci, rodziny i pokrewiestwa przedstawia organiczn, nierozerwaln cao.
Ta jednak syntetyczna i konstruktywna cz mojej ksiki nie dotara, mam wraenie, do
wiadomoci szerszego grona czytelnikw. Havelock Ellis dostrzeg istotne znaczenie mego gwnego
wywodu i wspomina o tym w przedmowie. Bertrand Russell doceni t funkcjonaln analiz faktw
1
W tumaczeniu niniejszym zachowano przyjty i majcy w wiecie anglosaskim pewne tradycje socjologiczne termin
antropologia spoeczna (social lub cultural anthropology w odrnieniu od physical anthropology), ktry jest oglnie uywany
na okrelenie nauki o kulturze ludzkiej. Najbliszymi polskimi odpowiednikami s: etnologia - porwnawcza nauka o
wytworach kulturalnych czowieka, oraz etnografia - zazwyczaj biorca za przedmiot opis wytworw kulturalnych jednego
tylko ludu. Oba te terminy, odpowiadajce dominujcym w Polsce i na kontynencie europejskim kierunkom w etnologii i
etnografii, pochodz z okresu, w ktrym nauka o kulturze nie ulega jeszcze usocjologizowaniu, co w duej mierze nauka
wiatowa zawdzicza wanie pracom profesora Malinowskiego. W caym tumaczeniu zachowany zosta przeto termin
antropologia, jako zawierajcy w sobie to bardziej nowoczesne ujcie socjologiczne. - Przyp. tum.

- 10 -
triobriandzkich w zwizku z zagadnieniem ojcostwa i skorzysta z niej w swym pionierskim dziele
Maestwo i moralno. Wybitny pisarz amerykaski Floyd Dell w swej ksice Mio w wieku
maszyn, ksice, ktra, pragnbym, by znalaza si w rkach kadego, opar si na mych wynikach,
doskonale ujmujc istot rzeczy. Ale og czytelnikw nie dotar do istotnej treci i celw mojej ksiki.
Sensacyjne szczegy, jak powszechna nieznajomo pierwotnego ojcostwa, technika gry miosnej,
niektre strony magii (przedmiot bezsprzecznie atrakcyjny) i par ekscentrycznych cech tak zwanego
systemu matriarchalnego - to byy rzeczy, ktre cigny oglne zainteresowanie.

Niewiadomo ojcostwa a dynamika spoeczna tubylczej doktryny

Niewiadomo ojcostwa spotkaa si chyba z najwikszym zainteresowaniem i staa si
najpopularniejszym przedmiotem z caej ksiki. I tutaj wikszo komentatorw mego materiau,
ktrzy wypowiadali o nim swoje uwagi, nie dostrzega, mam wraenie, dwch rzeczy. Przede
wszystkim tego, e Trobriandczycy nie cierpi bynajmniej z powodu jakiego szczeglnego
schorzenia, jakiej ignorantia paternitatis. Bo to, co rzeczywicie u nich spotykamy, jest bardzo
skomplikowan postaw wobec faktw macierzystwa i ojcostwa. Na postaw t skadaj si pewne
pierwiastki pozytywnej wiedzy i pewne braki w znajomoci faktw embriologicznych. Na tych za
poznawczych skadnikach ci wierzenia o charakterze animistycznym, dziaaj na nie moralne i
prawne zasady grupy oraz uczuciowe skonnoci jednostek.
Po drugie, z pewnym naciskiem musz podkreli, e w tej ksice nie wypowiadam adnych
pogldw na to, czy kiedy istniaa jaka pierwotna nieznajomo faktu ojcostwa, ktra ongi
wystpowa miaa w caej pierwotnej ludzkoci, po dzi dzie za utrzymaa si jeszcze u
Trobriandczykw; lub na to, czy ich wierzenia i pogldy s wynikiem bezporedniego wpywu
matrylinealnego systemu organizacji spoecznej na ich wiedz fizjologiczn. W pewnej mierze winnym
si czuj o tyle, e sam przyczyniem si do powstania tego nieporozumienia wyraajc w jednej z
mych dawniejszych publikacji pogld, e Trobriandczycy przedstawiaj stan pierwotnej
niewiadomoci. Ale to miao miejsce w roku 1916, mianowicie wwczas, gdy w artykule w Journal of
the Royal Anthropological Institute wyraziem swe niezupenie jeszcze skrystalizowane pogldy na
wierzenia trobriandzkie odnonie do reinkarnacji i procesw prokreacyjnych. I cho dzi jeszcze
uwaam, e wiele z tego, co powiedziaem, bezwzgldnie da si utrzyma, jednakowo jako badacz
terenowy powinienem by cakowicie oddzieli dociekania teoretyczne od opisu faktw. Ponadto
skaniaem si wwczas do pewnych pogldw ewolucjonistycznych, ktre cho by moe zawieraj
duo prawdy, nie podpadaj jednak pod zakres badanych tutaj faktw.

Odwoanie pogldw ewolucjonistycznych

Nadarza si teraz dobra sposobno do zrobienia krtkiego przegldu tych moich pogldw w
formie odwoania. W 1916 r. broniem ewolucyjnej tezy Sidney Hartlanda o powszechnej u pierwotnej
ludzkoci nieznajomoci ojcostwa. Staraem si rwnie dowie, e Trobriandczycy wraz z szeregiem
innych ludw Nowej Gwinei oraz rodkowej Australii trwaj jeszcze w prymitywnej nieznajomoci
ojcostwa.
W 1923 oraz 1927 r. ponownie wyraziem pogld, e gbokim mym przekonaniem jest, e
niewiadomo ojcostwa jest istotnym rysem psychologii ludw pierwotnych i e we wszystkich
dociekaniach na temat powstania maestwa i rozwoju zwyczajw seksualnych musimy sobie jasno
zdawa spraw z tej podstawowej ignorancji 2. Lecz przy lekturze rozdziau VII niniejszej ksiki, ktra
ukazaa si w roku 1929, czytelnik nie znajdzie ju ani twierdze na temat genezy, pierwotnych
stadiw czy innych podstawowych problemw ewolucyjnych, ani nawet ich echa. Przestaem bowiem
by doktrynerem ewolucjonizmu i wol z gry odrzuci wszelkie spekulacje na temat powstania
maestwa czy czegokolwiek innego, ni choby nawet porednio dorzuca do nich uzupenienia.
Tak wic cakowite usunicie z tej ksiki wszelkich pogldw ewolucyjnych i rekonstruktywnych to nie
tylko pedantyzm metodologiczny i trzymanie si pewnych zasad i porzdku wykadu tak, aby fakty nie
byy pomieszane z przypuszczeniami. Na t zmian w podaniu materiau wpyno rwnie to, e
staem si o wiele obojtniejszy na problemy genetyczne - tzn. problemy genezy, pojmowanej w

2
The Father in Primitive Psychology, str. 93. Por. rwnie The Psychology of Sex in Primitive Society, Psyche, padziernik
1923.

- 11 -
sposb do naiwny, tak jak to czyniem w mych dawniejszych pracach. W 1916 r. interesowa mnie
jeszcze taki problem: Czy ten stan prymitywnej niewiadomoci jest tylko brakiem wiedzy
wywoanym niedostateczn obserwacj i nieumiejtnoci wnioskowania, czy jest to zjawiska wtrne,
powstae na skutek zaciemnienia prymitywnej wiedzy narzuconymi wyobraeniami animistycznymi? 3.
Dzi ten problem oraz temu podobne zagadnienia s dla mnie zupenie pozbawione treci. Pierwotne
stadium jakiej wiedzy, wierzenia czy niewiadomoci bez wtpienia musiao by zupen pustk.
Pithekanthropos, gdy stawa si czowiekiem, nie mia nawet jzyka, ktrym by mg wyrazi swe
pragnienia. Ewolucja w tym wypadku, jak te i w kadym innym, bya stopniowym rozrastaniem i
rnicowaniem si poj, zwyczajw i instytucji.

Zajcia zamaskowanego szperacza

Wierz nadal w ewolucj, z tym jednak, e najwaniejszym nie wydaje mi si zagadnienie, jak
rzeczy powstaway czy nastpoway po sobie, lecz raczej odkrywanie skadnikw i czynnikw, ktre
rzdz wzrostem kultury i organizacji spoecznej. W naszym wypadku spytabym si, jakie siy
spoeczne i moralne mogy si byy przyczyni do rozwoju wiedzy embriologicznej lub do jej
ograniczenia. W jakich warunkach czowiek mia wicej szans uwiadomienia sobie fizjologicznego
ojcostwa, a z drugiej strony, jakie ukady odsuway t wiedz na dalszy plan w jego
zainteresowaniach. Na takie pytania, chocia postawione rekonstruktywnie, mona da odpowied
czysto empiryczn przez zbadanie mechanizmw, ktre dadz si jeszcze zaobserwowa u
wspczesnych ludw yjcych na poziomie ludw epoki kamiennej.
Jeli znajdujemy, e wyobraenia prokreatywne pozostaj w staej korelacji z ustalaniem
pokrewiestwa; jeli stwierdzamy, e w spoeczestwach patriarchalnych pooony jest wikszy nacisk
na utrzymanie czystoci przez kobiety, dziki czemu istnieje tu wicej danych dla empirycznej korelacji
pomidzy aktem pciowym a ci; jeli dalej dostrzeemy, e w spoeczestwach patriarchalnych
udzia prokreatywny ojca pod wzgldem uczuciowym jest wikszy i istotniejszy - dowiemy si wiele o
mechanizmie procesu, ktry rozwija stosunki pciowe i wiedz, maestwo i pokrewiestwo. I dopiero
takie dane s istotn podstaw, na ktrej musz si oprze wszelkie nasze dociekania spekulatywne
na temat rozwoju instytucji rodzinnych. Spekulacje takie czsto wykraczaj i z koniecznoci musz
wykracza poza podstawy cile empiryczne. Ale dopki zdajemy sobie spraw, e poruszamy si w
wiecie hipotez, prawdopodobiestw, rzeczy wyobraonych lub zrekonstruowanych celem
przeprowadzania dowiadcze, takie spekulatywne wycieczki w przeszo nie s szkodliwe.
Zatem moje zobojtnienie dla przeszoci i jej rekonstruowania nie jest, e tak powiem, kwesti
odlegych epok: przeszo bowiem zawsze zachowa swj urok dla badacza starych dziejw, a kady
antropolog jest takim szperaczem - ja ca dusz na pewno nim jestem. Moja obojtno dla pewnych
typw ewolucjonizmu to sprawa metody. Chc, by przeszo rekonstruowano na zasadach poprawnej
metody naukowej, nauka za uczy nas przede wszystkim tego, e rekonstruowa moemy jedynie
wwczas, gdy znamy regularno przebiegw, gdy znamy prawa wzrastania, rozwoju i korelacji.
Dopki nie odkryjemy tych praw i regularnoci, nasze rekonstrukcje bd wytworem wyobrani, a nie
prac naukow. Dopiero po ustaleniu praw procesw moemy przystpi do odtwarzania przeszoci,
oczywicie w obrbie pewnych granic.

Romantyzm, filozofia a nauka antropologii

Gdybym mia stawia na rwni uczucie, wyobrani i rozum, powiedziabym, e jako romantyk, to
znaczy czowiek, u ktrego uczucie gruje nad wyobrani, jestem z krwi i koci szperaczem w
starych dziejach. Jako filozof, to znaczy czowiek, u ktrego wyobrania ogarnia rozum, w faktach
antropologicznych widziabym drog do poznania samego siebie. Lecz z naukowego punktu widzenia
musz stwierdzi, e dopki nie zastosujemy metody porwnawczej, opartej na analizie funkcjonalnej,
i przez to nie uzyskamy praw korelacji, praw procesw kulturalnych i zwizkw pomidzy aspektami
ludzkiej cywilizacji, bdziemy zawsze budowa wielkie gmachy rekonstruktywnych hipotez czy
filozoficznej refleksji na piasku.
Cuvier tylko dlatego mg z maej koci zrekonstruowa przedpotopowego potwora, e zna jej
korelacj do reszty szkieletu. Albowiem znaczenie i warto rekonstrukcji ley w stosunku szczegu
3
Baloma, the Spirits of the Dead in the Trobriand Islands, Journal of the Royal Anthropological Institute, 1916, str. 413.

- 12 -
struktury do jej caoci. W nauce o kulturze za wyrwanie jakiego zwyczaju nalecego do
okrelonego kontekstu, ktrego ten zwyczaj jest czci i ktrego samo istnienie warunkuje wszystkie
funkcje, jakie zwyczaj ten spenia w obrbie tego wanie kontekstu - wyrwanie go stamtd,
delektowanie si nim w zapale kolekcjonerskim czy z zamiowania dla sensacji, nie prowadzi do
niczego. A w tym dziale kultury, ktry teraz badamy, w doktrynie o fizycznej identycznoci wywodzcej
si z prokreacji, chodzi nam o znaczenie tej doktryny jako podstawy pochodzenia matrylinealnego,
determinujcej stosunek ojca do dziecka i przenikajcej mniej lub bardziej bezporednio prawie
wszystkie strony pokrewiestwa. W tym ley caa jej istota i znaczenie.
Dochodzenie genezy powinno zatem prowadzi nas do studiowania praw strukturalnych, praw
rzdzcych procesami. Zrzekajc si dzi dogmatu prymitywnej niewiadomoci, nie wyrzekam si
bynajmniej cakowicie ewolucjonizmu. Wierz nadal w ewolucj, w dalszym cigu interesuj si
zagadnieniem genezy, procesami rozwojowymi, coraz dokadniej jednak widz, e poszukiwanie
odpowiedzi na jakiekolwiek pytania, zwizane z ewolucj musi prowadzi bezporednio do
empirycznego badania faktw i instytucji, ktrych dawniejsze stadia rozwojowe pragniemy
rekonstruowa.

Wierzenia trobriandzkie w reinkarnacj

Porwnujc moje obecne pogldy i zapatrywania z poprzednimi zainteresowaniami, musz odwoa
me twierdzenie, e jeeli wolno nam mwi o pewnych prymitywnych stanach umysowoci,
niewiadomo ojcostwa jest takim wanie stanem prymitywnym" 4. Wycofuj si z tego twierdzenia,
gdy nie sdz, bymy mieli podstawy ku temu, by mwi o prymitywnych pogldach czowieka czy
te o czym podobnym uywajc sowa prymitywny w sensie absolutnym.
Natomiast w peni podtrzymuj swj pogld, e podobny, jak na Wyspach Trobrianda, stan
ignorancji znajdujemy u szeregu ludw papuo-melanezyjskich na Nowej Gwinei 5. Podtrzymuj
rwnie me twierdzenie, e przy pewnej swobodzie ycia seksualnego oraz przy jego bardzo
wczesnym rozpoczynaniu krajowcy z Wysp Trobrianda maj warunki specjalnie nie sprzyjajce
wszelkim empirycznym obserwacjom 'embriologicznym.
W roku 1916 wyraziem pogld, e gdyby Trobriandczycy mieli bardziej sprzyjajce warunki i
odpowiedni sposobno, to z pewnoci wyrobiliby sobie janiejszy i gbszy pogld na zjawisko
zapadniania. Przypumy, e istniayby takie (pomylniejsze) warunki, to krajowcy prawdopodobnie
odkryliby ten zwizek przyczynowy (pomidzy spkowaniem a ci), albowiem umys krajowca
dziaa wedle tych samych zasad, co nasz; obserwuje on bystro, zwaszcza jeli dany fakt wchodzi w
sfer jego zainteresowa, a pojcie przyczyny i skutku nie jest mu nie znane 6. Podtrzymuj me
stanowisko i nie widz nic nadzwyczajnego w tym, e Trobriandczyk w peni nie rozumie faktw
embriologicznych.

Trobriandczyk nie wie o teorii wzgldnoci

A teraz niech mi wolno bdzie w kilku sowach uzasadni to teoretyczne stanowisko. Wydaje mi si
niekonsekwentne, e z jednej strony przejmujemy si tak bardzo bdn wiedz Trobriandczykw,
kiedy chodzi o procesy zapadniania, podczas gdy z drugiej strony zupenie nas to nie dziwi, e brak
im istotnej znajomoci procesw odywczych, metabolizmu, przyczyn chorb czy zdrowia lub innych
dziedzin przyrodoznawstwa - e nie maj oni zupenie poprawnej wiedzy i nie mog jej mie. Ba
przecie ci krajowcy niewiele wiedz o teorii Einsteina ani o prawach Newtona czy systemach
Kopernika i Keplera. To, co wiedz o astronomii i fizyce, jest bardzo ograniczone, a ich wierzenia
anatomiczne i fizjologiczne s jeszcze bardzo surowe. Nie wymagamy od nich naukowych obserwacji
w dziedzinie botaniki czy geologii. Dlaczeg wic damy od nich penej i cisej znajomoci
embriologii? Bardziej by nas dziwi fakt, gdyby ci krajowcy znali zwizek pomidzy stosunkiem
pciowym a ci, co syszymy o innych ludach. Sowa zna, wiedzie w tym zwizku nie mog
by rwnowane posiadaniu poprawnej wiedzy; musz one zawsze zawiera pomieszanie
elementw wiedzy z niewiadomoci.
4
Balorna, str. 418.
5
Op, cit., str. 414.
6
Op. cit., str. 148, 417.

- 13 -
 Bystrzejszy czytelnik zobaczy z odnonych rozdziaw, e krajowcy znaj, moe niezupenie,
zwizek pomidzy stosunkiem pciowym a ci. Silnie zakorzenione zasady prawne matrylineatu
czyni rozpoznanie ojcostwa kwesti dla nich bardzo odleg, wierzenia za w nadprzyrodzone
elementy powodujce urodzenie dziecka ogarniaj ich wyobrani kompletnie i ci silnie na ich
instytucjach.

Wyobraenia prokreatywne i ich funkcja spoeczna

Przedstawiem w tej ksice tubylcz teori cielesnej i duchowej identycznoci wynikajcej z
prokreacji. Wykazaem, jak sabe przebyski znajomoci faktw fizycznych i fizjologicznych przymione
s ich wierzeniami mitologicznymi dotyczcymi reinkarnacji - wierzeniami zespolonymi cile z caym
ich systemem animistycznym. Dany tu opis jest odpowiedzi na pytanie: jaki jest stan faktyczny
trobriandzkiej wiedzy, wierze, niewiadomoci, zinstytucjonalizowanych postaw wobec
macierzystwa, ojcostwa oraz fizycznych i duchowych podstaw pokrewiestwa? Ale rwnoczenie
opis mj jest metodycznym wyzwaniem dla przyszych bada terenowych. Zawarte tu jest danie,
bymy w przyszoci nie ograniczali si do mniej lub bardziej goosownych twierdze i przecze co do
tubylczej niewiadomoci lub wiedzy, lecz ebymy zamiast tego dawali pene, konkretne opisy
tego, co krajowcy wiedz, jak to rozumiej i jak to czy si z ich postpowaniem i instytucjami.
Nie ma wic nic zdumiewajcego ani nawet nieoczekiwanego w tej konfiguracji wierze,
moralnoci, wiedzy embriologicznej i instytucji spoecznej, ktr obserwujemy u Trobriandczykw w
zwizku z ojcostwem. Trudno by nam byo da wiar twierdzeniu, e moemy tam spotka
z u p e n w i e d z lub absolutn ignorancj. U Trobriandczykw nie mamy ani jednej, ani drugiej.
Poszukiwanie takich uproszczonych, absolutnych faktw, czarnych albo biaych, zawsze jest
bezowocne i nie prowadzi do adnych wynikw. Metoda funkcjonalna podkrela zoono faktw
socjologicznych; powizanie rnych, na pierwszy rzut oka czsto sprzecznych skadnikw w jakim
jednym wierzeniu czy przekonaniu; dynamiczne dziaanie takiego przekonania w obrbie danego
systemu socjalnego i odbicie si postaw spoecznych i wierze w tradycyjnie zestandaryzowanym
zachowaniu si.
Metoda funkcjonalna zatem nie tylko prowadzi konstruujcego teorie do waciwego ujmowania
faktw, ale w pierwszym rzdzie skierowuje badacza terenowego do nowych typw obserwacji. Jest to
wic teoria, ktra bierze swj pocztek w pracy terenowej i z powrotem do niej prowadzi.
Metoda funkcjonalna skierowuje nasze zainteresowania do bada zwizkw pomidzy oderwanymi
zwyczajami, instytucjami i aspektami kulturalnymi. Ale tych wszystkich spoje czcych siy socjalne i
moralne, dogmatyczne wierzenia, akty rytualne nie da si zrekonstruowa przy biurku - trzeba je
odkrywa przez studiowanie tubylczego spoeczestwa, tak jak ono przeywa swe wierzenia, tak jak
ono spenia czy te amie swe nakazy moralne i prawne.

Szkoa funkcjonalna
Cay czas mwiem o metodzie funkcjonalnej, tak jakby to ju bya od dawna ustalona szkoa
antropologiczna. Tote lepiej, jeli powiem od razu: szumny tytu antropologicznej szkoy
funkcjonalnej nadaem w pewnym sensie sam sobie i w duej mierze z poczucia swej wasnej
nieodpowiedzialnoci. Pierwsze stwierdzenie, czy raczej domaganie si takiej nowej szkoy, opartej na
nowej koncepcji kultury, o nazwie szkoy funkcjonalnej, wyraziem po raz pierwszy w artykule
Anthropology w 13 wydaniu Encyclopaedia Britannica (1926). Omawiajc rne kierunki we
wspczesnej antropologii, domagaem si specjalnego uwzgldnienia funkcjonalnej analizy kultury.
Metod t zdefiniowaem wwczas tymi sowami: Teoria ta zmierza do wyjanienia faktw
antropologicznych przez ich funkcj w rnych stadiach rozwoju kulturalnego; przez rol, jak
odgrywaj one w integralnym systemie kultury, przez ich wzajemne ustosunkowanie si w obrbie
danego systemu do fizycznego otoczenia. Dy ona raczej do zrozumienia natury danej kultury ni do
spekulatywnego rekonstruowania jej ewolucji czy przeszych wypadkw historycznych 7.
Takie byy pocztki szkoy funkcjonalnej. Dzi mona ju mwi o ustalonym powszechnym
przekonaniu o potrzebie takiej szkoy. Co si za tyczy mnie osobicie, od samego pocztku mej

7
Artyku ten zosta przedrukowany w 14 wydaniu Encyklopedii Brytyjskiej, s. v. Social Anthropology.

- 14 -
pracy na terenie antropologii czuem, e najwyszy czas powoa do istnienia, skonsolidowa i
zdefiniowa te kierunki i tendencje panujce w antropologii, ktre, cho nieodczne od wszelkich
studiw nad ludzk kultur i spoeczestwem, dopiero od niedawna stopniowo zaczy przychodzi do
gosu i ktre przy tym gwatownie domagay si zdecydowanego uznania i reorganizacji. Konieczno
jak najszybszego sformuowania zasad tych kierunkw badawczych wynika std, e w chwili obecnej
wyspecjalizowany i posiadajcy przygotowanie naukowe badacz terenowy ludw pierwotnych musi si
pieszy ze sw prac; musi j wykona w kilku najbliszych dziesitkach lat, bo inaczej nie zrobi jej
nigdy. Nowoczesny wyspecjalizowany badacz terenowy zdaje sobie doskonale spraw z tego, e jeli
chce wydatnie i skutecznie przeprowadzi sw prac, i to w do ograniczonym czasie, ktrym
rozporzdza, musi mie jak metod, zasad i innego rodzaju teorie ni te, ktre wystarczay
dawnemu typowi badacza-amatora przesiadujcemu w danym kraju dugie lata, czy podrnikowi,
ktry jedzi po rnych krajach i wyawia ciekawostki. Na to, by mc szybko zebra naprawd
wartociowe i wane dane i aby z koniecznoci w krtkim okresie czasu uzyska prawdziwe i pewne
informacje z bezporednich rde tubylczych, na to trzeba specjalnego teoretycznego przygotowania i
naukowych podstaw.

Metoda funkcjonalna jako teoria bada terenowych

Praca terenowa dzisiaj wymaga czysto empirycznej teorii, ktra nie wychodzi poza indukcyjn
dokumentacj, a ktra daje wytumaczenie i pozwala na zrozumienie mechanizmu kultury w jej
prymitywnych formach. Badacz terenowy, na ktrym ci teorie rekonstruktywne i dyfuzjonistyczne
czy doktryny ewolucyjne, bdzie o wiele atwiej i czciej popenia bdy w swej pracy w terenie i
zaobserwowane fakty umieszcza w faszywej perspektywie.
Badacz prowadzcy naukowe badania terenowe powinien bada dan kultur, e si tak wyra, w
jej wasnym wymiarze, jako sam dla siebie istniejc rzeczywisto. Prace porwnawcze czy
dociekania rekonstruktywne nad jego materiaami mona robi pniej, przy biurku, metod
gabinetow. Natomiast obserwacje nad tym, co istnieje, i nad tym, jak to dziaa i czym jest dla
krajowcw - jednym sowem pena rzeczywisto kulturalna w jej penej dynamice - wszystko to musi
by uchwycone i zarejestrowane przez terenowca. Po nim bowiem, gdy raz opuci dany lud, nikt, ani
nawet on sam, nie bdzie w stanie wykona tego.
Trzeba jeszcze wspomnie o innej, rwnie wanej kwestii: o ile z jednej strony bez teorii w cile
empirycznym tego sowa znaczeniu, to znaczy teorii prowadzcej i orientujcej obserwatora, nie
mona prowadzi adnej skutecznej pracy terenowej, o tyle z drugiej strony teorie spekulatywno-
rekonstruktywne przeszkadzaj i le wpywaj na prac terenow. Rekonstruujcy teoretyk, czy to
ewolucjonista czy dyfuzjonista, bdzie zawsze traktowa kady skadnik kulturalny jako nie nalecy
do kontekstu, w ktrym si znajduje. Ewolucjonista bowiem bdzie si przede wszystkim interesowa
faktami jako przeytkami dawnych stadiw, dyfuzjonista za bdzie si w nich dopatrywa
mechanicznie przeniesionych nalotw z innych terenw geograficznych. Jeden umieszcza je bdzie
w przeszoci, drugi w odlegej przestrzeni. Obaj za usuwa je bd z rzeczywistego otoczenia, w
ktrym one yj. W ten sposb kady skadnik kulturalny, wyobraenie, obyczaj, forma organizacji,
sowo, zostaje wyrwane ze swego kontekstu i umieszczone w jakim imaginacyjnym schemacie.

Jak odkryto maestwo grupowe przed jego powstaniem

Takie izolowanie poszczeglnych skadnikw kultury czy cech, rozczonkowywanie kultury
sprawia, e nastawienie rekonstruktywne jest bardzo niebezpieczne dla pracy terenowej. Rozwamy
jedn, teoretycznie na pozr niewinn rozrywk: spekulacje na temat genezy maestwa. Jedna ze
szk, i to szkoa bardzo wpywowa, wierzy w maestwo grupowe, to znaczy stadium, w ktrym
maestwo indywidualne byo jeszcze nie znane, a zamiast niego ludzie seksualnie czyli si w
maestwo grupowe - co niesychanie niemoralnego i nieprzyzwoitego, i w gruncie rzeczy tak
niepojtego, e nie zdoano tego nawet dokadnie zdefiniowa! Bo czy mona sobie wyobrazi
przesiknitego na wskro purytaskimi zasadami Morgana, ktry by zdoby si na szczegowsz
analiz swej synnej hipotezy maestwa grupowego? Czy mg on wytumaczy, czym ono byo i
jak si odbywao? I istotnie, Morgan nigdy nie analizowa ani nie definiowa danych przez siebie
podstawowych kategorii pierwotnej organizacji: promiskuityzmu, maestwa grupowego,

- 15 -
konsangwinistycznej rodziny i tak dalej. Tumacz go i w duej mierze usprawiedliwiaj jego zasady
moralne i brak wyksztacenia socjologicznego. Niewtpliwie by on pionierem, i to w swoim zakresie
wielkim pionierem, lecz do bada nad spoeczestwami ludzkimi podchodzi bez przygotowania
naukowego. Wspczesnego socjologa zdumiewa bardziej to, e aden z jego licznych uczniw i
nastpcw nie wysili na tyle swej twrczej wyobrani, by da nam jasny obraz i cis definicj tych
czysto imaginacyjnych form ludzkiego maestwa.
Lecz gdy raz zaoono ich istnienie, stay si one kul u nogi zarwno dla terenowca-amatora, jak
te i dla teoretyka.
Znajdywano wic liczne wypadki maestw grupowych po caym wiecie i znoszono je
tryumfalnie pod prg purytaskiego domu Morgana. W ten sposb ze synnej instytucji pirrauru w
rodkowej Australii zrobiono form maestwa grupowego. Dokonano tego przez wyrwanie jej z jej
kontekstu, przez jednostronne przecenienie jej strony seksualnej i zupene pominicie jej innych
pozaseksualnych aspektw. Identyfikujc w specjalnym purytaskim eufemizmie stosunek pciowy ze
stosunkiem maeskim, zrobiono z pirrauru istniejcy obecnie typ maestwa grupowego. W
rzeczywistoci za nie byo to ani maestwo, ani zwizek stadny, lecz pewien typ seryjnego
cicisbeizmu (por. moj Family among the Australian Aborigines, rozdz. V, 1913). Wszystkie te
nieporozumienia powstaway wskutek tego, e uczeni opisujcy takie fakty doszukiwali si w nich
ladw maestwa grupowego, a nie byli zainteresowani penym i wszechstronnym opisem
dziaajcych instytucji tak jak one naprawd istniay i funkcjonoway w obrbie konkretnego i
zoonego kontekstu socjologicznego. W rodkowej Australii maestwo indywidualne, to jest
rzeczywiste maestwo, niewtpliwie istnieje. Pytanie, na ktre badacz terenowy powinien
odpowiedzie, brzmi: W jakim stosunku pozostaje instytucja pirrauru do maestwa; jakie usugi,
prcz okolicznociowego zaspokojenia pciowego, wywiadczaj sobie partnerzy w pirrauru?
Przeprowadzona w ten sposb analiza wykazaaby, e maestwo w rodkowej Australii jest
instytucj domow, ceremonialn, prawn, religijn i prokreatywn, pirrauru za jest przede wszystkim
zalegalizowanym stosunkiem pciowym.

Rites de passage
Rwnie charakterystyczna i niebezpieczna etykieta to rites de passage. Cenny ten wkad Van
Gennepa by jednakowo przede wszystkim formalnym schematem, nie opartym na analizie
funkcjonalnej rnorakich obrzdw, ktre tutaj razem potraktowano z racji ich podobiestw
formalnych. Caa tre ceremonii inicjacji zawarta jest w jej socjologicznym, wychowawczym i
religijnym znaczeniu. Badania Schurtza, Cunowa i Hutton Webstera nad tajnymi stowarzyszeniami i
ceremoniami inicjacyjnymi przeprowadzane byy w duchu o wiele bardziej funkcjonalnym i dlatego s
o wiele bardziej poyteczne ni czysto formalna klasyfikacja z jej szeregiem poddziaw na rites de
passage. Wielu badaczy terenowych dao si porwa tej zrcznie zrobionej etykiecie i czsto
doskonae materiay, jak na przykad Rattraya lub Junoda, ucierpiay z powodu przesadnego
formalizmu w ukadzie.
Klasyfikacyjne systemy pokrewiestwa, matriarchat i patriarchat, system dwuklasowy czy system
klanowy, mitologia soneczna i ksiycowa - wszystko to etykiety, czsto porobione przez biurkowych
teoretykw, ktrzy nigdy na wasne oczy nie widzieli ywej spoecznoci tubylczej, mieli za skonnoci
do abstrakcyjnych i oderwanych sformuowa rzeczywistoci kulturalnej. Wielu za amatorskich
badaczy terenowych dao si do tego stopnia porwa szumnym i naukowo brzmicym tytuom i tak si
przejo zasad, i na to, by by w peni naukowym, trzeba odej daleko od ycia i od faktw, ktre
si spotyka, e posugiwao si tymi nalepkami, zupenie ich nie rozumiejc, w sposb niesychanie
naiwny, graniczcy wprost ze miesznoci.

Ple to jeszcze nie wszystko

Zatrzymaem si duej przy pci, gdy jest ona tematem niniejszej ksiki. Ale kady inny przedmiot
zaprowadziby nas do tych samych wynikw. T syntetyczn zasad szkoy funkcjonalnej mgbym
zilustrowa na problemie odywiania, czynnociach ekonomicznych, wierzeniach religijnych i
magicznych lub na jakimkolwiek innym temacie antropologicznym. Wemy na przykad odywianie i
jedzenie: we wszystkich prymitywnych spoeczestwach - oczywicie tak samo i w cywilizowanych -

- 16 -
staje si ono orodkiem zgrupowania spoecznego, podstaw systemw wartoci, zarodkiem aktw
rytualnych i wierze religijnych. Wystarczy przypomnie, e akt nutrytywny jest centralnym obrzdkiem
naszej religii.
Wszystko to, co ma jakikolwiek zwizek z pokarmem, trzeba bada syntetycznie, analizujc
integracje ugrupowa spoecznych, systemw wartoci i caego rytuau, obracajcego si koo tej
gwnej potrzeby biologicznej i gwnego orodka zainteresowa ludzkich. Nie mona zrozumie
kultury, dopki si nie zbada jej nutrytywnych instytucji w odniesieniu do przygotowywania i
spoywania jedzenia, do zdobywania pokarmu oraz jego rozdzielania i gromadzenia. Jest to jeden z
tych uderzajcych paradoksw nauk spoecznych, e pomimo i caa szkoa metafizyki ekonomicznej
wyniosa wano interesw materialnych - co w ostatecznym wypadku sprowadza si zawsze do
kwestii pokarmu - do dogmatu materialistycznego zdeterminowania wszystkich procesw dziejowych,
ani antropologia, ani adna inna specjalna ga nauk spoecznych nie powicia specjalnej uwagi
kwestiom pokarmu. Antropologiczne fundamenty marksizmu czy antymarksizmu czekaj jeszcze na
ugruntowanie.
Podczas gdy nad kwestiami seksualnymi cigle si dyskutuje i dyskutuje a do znudzenia, gdy
szkoa psychoanalityczna sprowadza wszystko do popdu pciowego, nikt, o ile mi wiadomo, nie
pomyla o powiceniu takiej samej iloci uwagi i nacisku jego bliniaczej potrzebie, to znaczy
odywianiu - tej drugiej potrzebie ludzkiego organizmu, rwnie fundamentalnej jak prokreacja.
Odywianie studiowali oczywicie biologowie, higienici, doktorzy, lecz, po pierwsze, badanie fizjologii
odywiania bez jej podoa kulturalnego jest wielkim uszczerbkiem dla obu aspektw przedmiotu; po
drugie za, caa nauka o kulturze staje si bezpodna, dopki antropologowie nie zwrc penej uwagi
na t drug wielk podstaw spoeczestwa ludzkiego, jak jest zdobywanie jedzenia.
Szkoa funkcjonalna, ktra ostatecznie zmierza do sprowadzenia wszelkich zjawisk kulturalnych do
podstawowych potrzeb organizmu ludzkiego, musi uzupeni te braki. Kwesti t bada dr A. S.
Richards, ktra w swej pracy pt. Food in Savage Society zajmuje si socjologi odywiania. Ksika
dr Richards posiada wielkie znaczenie dla zrozumienia i owietlenia tego przedmiotu. Miejmy
nadziej, e rozpoczte przez ni tak wane badania znajd kontynuatorw w tej szkole.

Studium gospodarki pierwotnej

Ale funkcjonalizm nie zajmuje si jedynie kwesti pci czy jedzenia osobno czy te razem. Metoda
funkcjonalna kadzie przede wszystkim nacisk na to, e zaspokajanie potrzeb biologicznych pociga
za sob i rozwija system potrzeb pochodnych. Czowiek yjcy w kulturze zdobywa chleb porednio
przez wspprac i wymian, zdobywa go w skomplikowanych czynnociach ekonomicznych. Kultura
zatem stwarza nowe dania i potrzeby, potrzeb narzdzi, broni, rodkw transportu, wsppracy
spoecznej, wreszcie potrzeb instytucji, ktre zapewniaj zwyczajne i unormowane dziaanie grup
ludzkich i ktre pozwalaj na zorganizowan wspprac.
A zatem funkcja wielu dziaw kultury ludzkiej nie polega na bezporednim zaspokojeniu potrzeb
nutrytywnych i seksualnych, lecz raczej na zaspokojeniu potrzeb, ktre mona by nazwa
instrumentalnymi, to znaczy potrzeb narzdzi, rodkw do osigania celw, ktrymi z jednej strony
jest zapewnienie bytu jednostce i utrzymanie gatunku, z drugiej za duchowy rozwj osobowoci oraz
zapewnienie zasady wzajemnoci we wsppracy spoecznej. Instrumentalne potrzeby za, tzn. zesp
wytworw rki ludzkiej i organizacja spoeczna, pocigaj za sob inne wymagania i potrzeby. Caa
wytwrczo oparta jest na wiedzy, organizacja spoeczna za na moralnoci, religii i magii. Mamy
zatem potrzeby kulturalne wyszego stopnia, potrzeby pochodne, ktre nazywa bdziemy
potrzebami integratywnymi.
Nieco wstpnych, przygotowawczych bada w zwizku z instrumentalnymi aspektami kultury
przeprowadzili ekonomici i antropologowie, omawiajc organizacj ekonomiczn ludw pierwotnych.
Postawiono szereg niczym nie usprawiedliwionych zaoe co do prostoty pierwotnej organizacji
ekonomicznej, co pniej doprowadzio do teorii czterech czy piciu stadiw rozwoju ekonomicznego.
Problem kolejnoci w stadiach gospodarki by jedynym zagadnieniem, ktrym si zajmowaa
dawniejsza antropologia i ekonomia porwnawcza. Czy mylistwo poprzedzao pasterstwo, czy te
rolnictwo byo wczeniejsze? Czy uprawa roli zostaa wynaleziona przez kobiety, mczyzn czy
kapanw? Tymi i tym podobnymi zagadnieniami zajmowali si Liszt, Schmoller, Wagner, a w
nowszych pracach Hahn i Max Schmidt.
Pewne zbytnie uproszczenie tych zagadnie panuje jeszcze w przeomowych pracach Karla
Bchera, ktry zapocztkowuje nowoczesne badania nad gospodark pierwotn. Pierwsz kompletn

- 17 -
monografi prymitywnej gospodarki w ujciu funkcjonalnym jest zapewne ksika dra R. W. Firtha,
The Primitive Economics of the Maori. Analiza tej ksiki - ktra czy magi z czynnociami
ekonomicznymi, zainteresowania estetyczne z podnietami do pracy, wartoci ekonomiczne i
wyobraenia religijne - analiza wywodw dra Firtha, tak samo jak niniejszej ksiki, daaby nam
pojcie, na czym polega funkcjonalizm. Piszc mych Argonauts of the Western Pacific musiaem
rwnie doj do wniosku, e badanie jednej instytucji ekonomicznej zmusza nas do umieszczenia jej
w oglnym kontekcie gospodarki szczepowej i do odszukania jej zwizkw z innymi aspektami
socjalnymi danej spoecznoci. Prawdziwa definicja takiej instytucji, jak midzyplemienna wymiana
towarw dokoa wschodniej Nowej Gwinei, nie polega na opisaniu tej czy tamtej czynnoci, lecz na
ustaleniu stosunku pomidzy magi, mitologi, organizacj spoeczn, interesami czysto handlowymi i
ceremonialno-estetycznym systemem wartoci, rozbudowanym dookoa przedmiotw, ktrych
zasadnicz funkcj byo zdobienie, lecz ktre stay si potem orodkami tradycyjnej i opartej na
wspzawodnictwie zasady wartoci.
Jeszcze jedna krtka uwaga. Teoria funkcjonalna nie ogranicza si do goosownego stwierdzenia,
e to, co funkcjonuje, musi mie funkcj, lecz prowadzi ona do analizy natury danej kultury i jej
procesw. Poniewa daem ju wstpny zarys tej teorii funkcjonalnej (p, artyku pt. Culture w
American Encyclopaedia of the Social Sciences, pod redakcj Edwina Seligmana i Alvina Johnsona),
tutaj wystarczy, powoujc si na, naszkicowa jedynie rozmiar i zakres nowoczesnych bada
funkcjonalnych w antropologii.
Wracajc jednak do obecnej ksiki, sprbuj zilustrowa na innym przykadzie kwesti, ktr
poruszyem z samego pocztku, tzn. e drobne ciekawostki lub fakty i opowiastki, powychwytywane i
omawiane jako majce sens same w sobie, niewiele nam daj i e ich prawdziwe znaczenie staje si
widoczne jedynie wwczas, jeli umiecimy je w ich kontekcie instytucjonalnym.

Najbardziej antykwarski dzia kultury

Wemy jeden dzia kultury prymitywnej, ktry zwykle uwaa si za posiadajcy niezalene istnienie,
oderwany od spraw dnia powszedniego, bezcelowy i bezuyteczny - posiadajcy sens co najwyej
jako rodzaj pouczajcej rozrywki lub zabawy. Mam tu na myli folklor, tzn. og opowieci, legend i
mitw plemienia. Na og syszy si zdania, e mity s jedynie rozrywk umysow, rodzajem
krzywki czowieka pierwotnego. Folklor, jak syszymy, stanowi pierwsze prby wiczenia rozumu,
wyobrani i pamici... Mity s opowieciami, ktre nam wydaj si dziwne, nie do wiary i
nieprawdopodobne, lecz ktre niemniej opowiadane s w dobrej wierze, w przewiadczeniu, e za
pomoc czego konkretnego i zrozumiaego wytumaczy si ide abstrakcyjn czy te tak
nieokrelone i trudne pojcia, jak tworzenie, mier, zrnicowanie ras czy gatunkw zwierzcych,
rnorodno zaj mczyzn i kobiet; powstanie obrzdw i obyczajw czy rzucajce si w oczy
przedmioty naturalne lub zabytki historyczne; znaczenie imion osb lub nazw miejscowoci.
Opowieci takie okrela si czsto mianem e t i o l o g i c z n y c h, albowiem czsto maj na celu
wytumaczenie, dlaczego co istnieje czy dzieje si (podkrelenia moje).
Zacytowaem te sowa z przedostatniego wydania Notes and Queries 8, ktre byy pisane wsplnie z
nieyjc ju p. C. S. Burne przez prof. J. L. Myresa, jedn z najwikszych powag w tej dziedzinie, od
ktrego nie ma chyba nikogo bardziej powoanego i kompetentnego do zreasumowania obecnego
stanowiska klasycznej antropologii.
Z pogldem tym nie moe si zgodzi nikt, kto stoi na stanowisku funkcjonalnym - a w tym wypadku
funkcjonalista powoany jest do wyrokowania, gdy mowa tu o funkcji mitu. Syszymy o
wytumaczeniach, abstrakcyjnych ideach, o stosunku mitu do nieokrelonych i trudnych poj.
Mitologia byaby zatem jak prymitywn form nauki. Ale de facto byaby to niekompletna i
wypaczona nauka. Skoro bowiem nasza nauka jest integraln czci wspczesnej kultury, podstaw
naszej technologii, rdem filozoficznego, a nawet religijnego natchnienia, mitologia, czyli nauka
prymitywna, z koniecznoci musiaaby pozosta bezuyteczna i bez znaczenia dla prymitywnej
gospodarki lub pragmatycznego pogldu na wiat z tej prostej przyczyny, e nie jest ona wiedz, lecz
opowieci zrodzon z wyobrani. W ten sposb funkcj folkloru miaoby by w oczach
wspczesnego antropologa dostarczenie pierwotnemu czowiekowi zmylonego, bezuytecznego i
cakowicie zamknitego w sobie systemu wypaczonych objanie i wytumacze naukowych.

8
Notes and Queries on Anthropology, 4 wyd., 1912, str. 210.

- 18 -
 Czy tego rodzaju funkcjonaln definicj mitu da si utrzyma? Z pewnoci nie. Zorientowany
funkcjonalnie badacz terenowy znajduje, e mitw nigdy nie opowiada si wwczas, gdy pojawiaj si
pytania dlaczego czy dla jakich powodw. Nie stosuje si ich rwnie jako wicze inteligencji,
wyobrani czy pamici. Przede wszystkim za nigdy nie opowiada si ich bez zwizku, niezalenie od
innych rzeczy.
Mit jest dla krajowca zawarty w rytuale, w publicznej ceremonii, w dramatycznym przedstawieniu.
wito jego tradycji yje w akcie sakralnym, w obrzdzie magicznym, w porzdku socjalnym i
pogldzie moralnym. Nie ma on bynajmniej charakteru powieciowo-imaginacyjnego, jaki my
kultywujemy w naszej beletrystyce, filmach czy dramatach. Nie jest on rwnie doktryn naukow,
jak stosujemy w naszych teoriach naukowych i wykonujemy w praktyce. Jest on dla krajowca yjc
rzeczywistoci, ktra, jak gboko wierzy, dziaa si w zamierzchych czasach i ustanowia panujcy
spoeczny, moralny i fizyczny ad i porzdek.
Moe to robi wraenie jedynie sownej reinterpretacji poprzedniego cytatu. Istnieje jednak
zasadnicza rnica pomidzy naukowym tumaczeniem, takim, jakie wygasza instruktor naukowy, a
ustanawianiem sakralnej reguy przez nauczyciela religii, ktry tumaczy nauk o grzechu
pierworodnym sprowadzajc j do biblijnego mitu o Adamie i Ewie. Pomieszanie przyczynowoci
mitologicznej, na wskro dramatycznej, religijnej i mistycznej, z przyczynowoci naukow to wielki
bd epistemologiczny i logiczny, ktry jednake silnie zaciy nad wikszoci prac z dziedziny
mitologii.

Funkcjonalny charakter mitu

Przyjrzyjmy si mitom rodkowo-australijskim. Czy s one jedynie opowieciami dla krajowcw?
Odtacowuje si je, inscenizuje i odprawia rytualnie podczas inicjacji i ceremonii intichiuma. Te
nakazy mitologiczne sprowadzaj deszcze i wiatry i wpywaj na wzrost rolin. Mity s glejtem i
uzasadnieniem porzdku totemicznego, praw lokalnych, pochodzenia, dziedziczenia i stosunkw
pciowych. S one podstaw techniki magicznej i gwarancj skutecznoci dziaania magii. Porednio
wpywaj one rwnie na gospodark plemienn. Nigdzie jednak mit nie dziaa jak prawdziwa nauka,
lecz zawsze jako glejt i uzasadnienie pewnego adu moralnego i spoecznego, jako precedens, na
ktrym musi by oparte wspczesne ycie, jeli ma by dobre i sensowne.
Zupenie to samo odnosi si do legend polinezyjskich z ich dugimi rodowodami, stanowicymi
podstaw arystokratycznego ustroju ich spoeczestwa; to samo tyczy si mitologii zachodnio-
afrykaskiej czy pnocno-amerykaskiej oraz naszych mitw o Adamie i Ewie i Raju. Mity Starego
Testamentu s podstaw naszej nauki o odpowiedzialnoci moralnej, o grzechu pierworodnym, o
naszym patriarchalnym systemie pokrewiestwa i wielu innych naszych pogldw na obowizki
spoeczne i zasady postpowania; s one podstaw naszych pogldw chrzecijaskich o naturze
ludzkiej i stosunku czowieka do Boga. Fakty za z Nowego Testamentu s dla katolikw kocem ich
gwnego obrzdu religijnego - Mszy w. Ilekro powstaje jaka nowa religia, stworzona czy to przez
Jzefa Smitha czy pani Eddy, Stalina czy Mussoliniego, tworzy si, wskrzesza czy odwiea mity,
ktre maj na celu danie nadprzyrodzonej sankcji i ugruntowanie nowej religii. Czy moemy taki
wspczesny mit stawia na jednej paszczynie z nauk? Z pewnoci nie. Lecz jeli nasze mity nie
s nauk, dlaczego maj ni by mity pierwotne? Skoro funkcja obu jest ta sama, skoro ich charakter
jest identyczny, musz one by badane przez antropologw z tego samego stanowiska.

Trobriandzki mit o kazirodztwie

Powrmy jednake do niniejszej ksiki. Mamy tu wzruszajcy i dramatyczny mit o prymitywnym
kazirodztwie, ktry ley u podstaw trobriandzkiego folkloru i ktry jest cile zwizany z trobriandzk
organizacj spoeczn, przede wszystkim za z surowym tabu regulujcym stosunki pomidzy bratem
i siostr. Czy ten mit co t u m a c z y? Moe kazirodztwo? Lecz kazirodztwo jest rzecz ostro i cile
zabronion; jest ono dla krajowca rzecz nieomal e nie do pomylenia, rzecz, co do ktrej nie chcia
i nie miaby przyzna, e istnieje. Nie moe wic opowiada historii tumaczcych sprawy, o ktrych
nawet myle nie naley.
Co mit bezsprzecznie zawiera, to jest wykad moralnoci, mier dwojga kazirodczych kochankw
jest precedensem i wzorem, lecz wykad moralnoci nie jest wytumaczeniem. Mit nie przynosi rwnie

- 19 -
adnych wicze wyobrani: takie wiczenia, jeli chodzi o kazirodztwo, byyby dla krajowcw czym
ohydnym i wstrtnym; ani te wicze pamici, gdy jeli gdziekolwiek zdarzy si wypadek
kazirodztwa, krajowcy staraj si o tym jak najszybciej zapomnie. Czytelnik po zapoznaniu si z
treci ksiki zobaczy, e funkcj mitu Kamilabwaga jest uzasadnienie i usprawiedliwienie magii
miosnej, wykazanie, jak moc zaklcia i obrzdku magicznego moe, przeama nawet najsilniejszy
wstrt do kazirodztwa. Mit zawiera rwnie potencjalne usprawiedliwienie zdarzajcych si
przekrocze regu kazirodczych i egzogamicznych i sankcjonuje siy, ktre daj wyczno praktyk
magicznych niektrym spoecznociom.
Jaki jest ostateczny i praktyczny rezultat takiego funkcjonalnego ujcia mitu? Tutaj rwnie nie
chodzi jedynie o rnice w sformuowaniu sownym. Podczas gdy dawniejsza koncepcja mitu nie
wymagaa niczego wicej od badacza terenowego, jak spisania historii i opowieci i zbadania tego, co
one tumacz, zadanie funkcjonalisty jest o wiele trudniejsze. Musi on studiowa mit w jego
konkretnych wcieleniach. Czy i jakie opowieci inscenizuje si rytualnie? Czy i na jakie z nich powouje
si nieustannie w dyskusjach na temat regu moralnych lub spoecznych? Czy i w jakich
okolicznociach opowiada si niezmiennie inne? Tego rodzaju problemy moe on opracowa jedynie
w tym najtrudniejszym typie pracy terenowej, ktra polega na duszym pobycie wrd krajowcw,
wejciu w krg ich codziennego ycia, w ich troski i zajcia, a nie tylko na spisywaniu ich wypowiedzi
w notatniku. Stosunek mitu do magii, na przykad, zbada mona tylko wwczas, jeli widzi si
odprawianie obrzdkw magicznych. Funkcje wspomnianego wyej mitu, mitu o mioci i magii
miosnej, odkryem gwnie przez przysuchiwanie si echom dramatycznych wypadkw, ledzc plotki
krce po wsi i znajc dokadnie ycie wsi. Mit o Iwa i Kumilabwaga yje w praktykach miosnych i w
zalotach trobriandzkich; w stosunkach midzy brami i siostrami i midzy tymi, ktrym wolno jest si
parzy; wreszcie take w rywalizacjach pomidzy spoecznociami Iwa i Kumilabwaga.
Wykazaem w ten sposb, e najbardziej antykwarski dzia prymitywnej kultury okazuje si ywy,
aktywny, dynamiczny, jeli tylko badamy go w jego zwizku z penym kontekstem ycia plemiennego,
a nie jako zbir opowieci spisanych przez etnografa w notatniku.

Funkcja kultury materialnej

Moemy by pewni, e inne aspekty kultury s w rwnym stopniu przepojone funkcj, to znaczy
zdolnoci do nieustannego dziaania poprzez zaspokajanie ludzkich potrzeb i de, z ktrymi wi
si one porednio czy bezporednio. Badacz terenowy w obserwacjach swoich widzi kade narzdzie
w nieustannym uyciu. Std, badajc kultur materialn, szybko otrzsa si z wizji muzealnych
okazw, uszeregowanych w zespoy porwnawcze i dyfuzjonistyczne. Staje on przed faktem, e
dopiero w uyciu jakiego materialnego przedmiotu, w posugiwaniu si nim odnajdujemy jego istotne
znaczenie dla krajowca. Odkrywa rwnie, e techniczne uycie broni, narzdzia, przyboru
magicznego lub wizerunku religijnego przechodzi niepostrzeenie w to, co mona by nazwa jego
duchowym uyciem; to znaczy, e przedmioty materialne tkwi gboko w wierzeniach, postawach
zwyczajowych i rodzajach organizacji spoecznej plemienia.
Wemy jeszcze przedmioty materialne o bezporednio spoecznym znaczeniu, takie jak budynki
mieszkalne, rodki lokomocji, miejsca kultu religijnego czy magicznego, urzdzenia dla publicznych
zgromadze, plany osiedli ludzkich. Badacz terenowy, ktry z tej materii fizycznej, ze stworzonego
przez czowieka materialnego otoczenia plemienia pragnie wydoby pene znaczenie, jest nieodparcie
skierowywany do analizy funkcjonalnej. A przez funkcj rozumiem tutaj sposb, w jaki dom, czno czy
miejsce obrzdowe zwizane s z cielesnymi i duchowymi potrzebami czonkw plemienia. Tak wic,
nawet w dziedzinie materialnej kultury, zwyke zainteresowanie technologi czy systematyk
typologiczn na wzr gabloty muzealnej musi w badaniach terenowych ustpi miejsca ekonomicznej
analizie ludzkiego posiadania, socjologicznemu powizaniu zabytkw plemienia z caoksztatem jego
ycia, wykryciu magicznego, religijnego, mitycznego i duchowego znaczenia kadego przedmiotu,
ktry czowiek wytwarza i posiada i ktrego uywa.
Funkcjonalne badania terenowe polegaj zawsze na analizie zwizkw i korelacji poszczeglnych
aspektw kultury, tak jak przejawiaj si one w dziaaniu ludzkim i uytkowaniu przez czowieka
poszczeglnych wytworw kultury. A przez uytkowanie rozumiem tutaj nie tylko operowanie
narzdziem, nie tylko bezporednie czy instrumentalne, zaspokajanie potrzeb, lecz og podstaw
cielesnych w najszerszym behawiorystycznym tego sowa znaczeniu, w ktrym ciao obejmuje dusz;
to znaczy: idee, wierzenia i wartoci, ktre grupuj si koo danego wytworu.

- 20 -
 Wytumaczenie zwyczaju musi oczywicie opiera si na tych samych zasadach. Zwyczaj, czyli
tradycyjnie zestandaryzowany nawyk lub, jakby to nazwa nowoczesny fizjolog, uwarunkowany
odruch, jest zawsze integraln czci wikszego zespou. Dokadna analiza organizacji spoecznej i
kultury wykazaaby, e wikszo zwyczajw, de facto wszystkie zwyczaje, integruje si w szeregu
instytucji.
Nie mog jednak bliej wchodzi w szczegow analiz tych rzeczy. Wielokrotnie odsyaem
czytelnika do mych innych publikacji, a zwaszcza do dwch zwizych, lecz wyczerpujcych cao
zagadnienia artykuw w amerykaskiej Encyclopaedia of the Social Sciences (pt. Culture) i w
Encyclopaedia Britannica (pt. Anthropology w 13 wyd., przedrukowany jako Social Anthropology
w 14 wyd.). Nie mogem da tu penej definicji tego, co rozumiem przez metod funkcjonaln.
Staraem si wzbudzi ciekawo czytelnika, a nawet, by moe, zaintrygowa go. Jeli mi si to
udao, cel tej moe nieco za obszernej przedmowy zosta speniony.
B. Malinowski
Tamaris, padziernik 1931.

- 21 -
 ycie seksualne dzikich

Rozdzia pierwszy Mczyzna i kobieta w yciu plemiennym.

Mczyzna i kobieta na Wyspach Trobrianda, ich wzajemny stosunek w mioci, w maestwie i w

yciu codziennym - oto przedmiot niniejszej ksiki.
W kadym studium zagadnie seksualnych naczelne miejsce musi zaj najbardziej dramatyczny i
intensywny okres w stosunkach mczyzn i kobiet - okres, w ktrym si kochaj, cz w zwizki i
podz dzieci. Dla przecitnego, normalnego czowieka, niezalenie od typu spoeczestwa, w jakim
yje, pocig do pci odmiennej oraz wywoane nim uczucia i namitnoci stanowi najistotniejsze
przeycia, cile zespolone z jego osobistym szczciem, z treci ycia i z jego znaczeniem. Tote
dla socjologa, ktry bada pewien typ spoeczestwa, wszystkie te zwyczaje, pojcia i instytucje, ktre
grupuj si wok ycia erotycznego, powinny mie zasadnicze znaczenie. Bo jeli socjolog chce
znale odpowiednie ujcie tematu i umieci go we waciwej perspektywie, to musi przede
wszystkim zwrci uwag na osobiste wartoci i pragnienia ludzi. To bowiem, co stanowi najwysze
szczcie dla jednostki, musi by brane za podstawowy czynnik w naukowych badaniach nad ludzkim
spoeczestwem.
Ale ycie erotyczne jest tylko jedn, jakkolwiek najwaniejsz, stron wzajemnego stosunku
mczyzn i kobiet. Nie mona jej bada w oderwaniu od waciwego ta i sytuacji - to znaczy bez
uwzgldnienia pooenia prawnego mczyzny i kobiety, ich domowych stosunkw oraz podziau
czynnoci gospodarczych. Gdy charakter stosunkw mczyzny i kobiet w yciu publicznym i
prywatnym, ich stanowisko w prawie i zwyczaju plemiennym, sposb, w jaki uczestnicz w zabawach i
rozrywkach, wreszcie udzia, jaki kade z nich bierze w zwykej pracy codziennej - wszystko to w
danym spoeczestwie wpywa na zaloty, mio i maestwo.
Opowie ycia miosnego u jakiego ludu musi si wic zacz od opisu pierwszych przelotnych
zwizkw dziecicych i modzieczych i std w dalszym cigu przej do pniejszego ich stadium:
trwaego zjednoczenia i maestwa. Opowie ta nie moe jednak przerwa si w tym wanie
momencie, gdy nauka nie moe roci sobie przywileju powieci. Sposb bowiem, w jaki mczyni i
kobiety ukadaj wsplne ycie swoje i swoich dzieci, oddziaywa na ycie miosne tych ostatnich i
adnego z tych stadiw nie mona dobrze zrozumie bez znajomoci drugiego.
Ksika niniejsza omawia stosunki seksualne mieszkacw Wysp Trobrianda, archipelagu wysp
koralowych na pnocny wschd od Nowej Gwinei. Tubylcy ci nale do rasy papuasko-melanezyjskiej
i w wygldzie zewntrznym, cechach psychicznych i organizacji spoecznej cz oni wikszo cech
oceanicznych z pewnymi rysami bardziej zacofanej ludnoci papuaskiej, ktra zamieszkuje Now
Gwine9.

1. Zasady ustroju matriarchalnego.

Na Wyspach Trobrianda mamy spoeczestwo matrylinealne. Matka jest tutaj jedyn osob, od
ktrej prawnie wywodzi si pochodzenie, pokrewiestwo oraz wszelkie inne zwizki spoeczne, W
ustroju tym kobieta bierze znaczny udzia w yciu plemiennym, tak dalece, e w wielu czynnociach
ekonomicznych, obrzdowych i magicznych odgrywa kierownicz rol. Te wszystkie fakty wywieraj
gboki wpyw nie tylko na zwyczaje zwizane z yciem erotycznym, ale rwnie i na sam instytucj
maestwa. Std te wskazane bdzie rozpatrzy wpierw stosunki seksualne w ich najszerszym
aspekcie, rozpoczynajc od krtkiego opisu tych cech zwyczaju i prawa plemiennego, ktre le u
podstaw ustroju matriarchalnego, i tych rozmaitych pogldw i poj, ktre rzucaj wiato na
9
Oglne, lecz niemniej wyczerpujce dane o pnocnych Massimach, do ktrych nale Trobriandczycy, przynosi klasyczne
dzieo profesora C, G, Seligmana, Melanesians of British New Guinea, Cambridge 1910; uwzgldniony jest tam rwnie
stosunek Trobriandczykw do innych ras i kultur zarwno na Nowej Gwinei, jak i na okolicznych wyspach. Krtk
charakterystyk kultury trobriandzkiej mona znale rwnie w moich Argonauts of the Western Pacific (George Routledge and
Sons, 1922).

- 22 -
charakter tego ustroju. Nastpnie szereg krtkich szkicw z gwnych dziedzin ycia plemiennego,
takich jak ycie rodzinne, gospodarcze, prawne, obrzdowe i magiczne, zoy si na to, by
przedstawi rne sfery mskiej i kobiecej dziaalnoci u tych krajowcw.
Zasad, na ktrej opiera si cay system prawny Trobriandczykw, jest pogld, e jedynie i
wycznie matka wytwarza ciao dziecka, ojciec natomiast nie odgrywa tutaj adnej roli. Pogldy
krajowcw na proces rozmnaania si, cznie z ich niektrymi mitycznymi i animistycznymi
wierzeniami, niewtpliwie i bez adnych, zastrzee gosz, e dziecko jest tej samej substancji, co
matka, i e pomidzy ojcem a dzieckiem nie ma adnego fizycznego zwizku (p. rozdz. VII).
S oni gboko przekonani, e tylko matka przyczynia si do powstania istoty, ktra ma si z niej
narodzi, czemu daj dobitny wyraz w takich powiedzeniach, jak: Matka ywi dziecko w swym ciele,
a gdy z niego wyjdzie, karmi je wasnym mlekiem. Matka tworzy dziecko ze swej krwi. Bracia i
siostry s tego samego ciaa, bo pochodz od jednej matki. Te i podobne powiedzenia
charakteryzuj stosunek krajowcw do tej kwestii i wyraaj ich podstawow zasad pokrewiestwa.
Bardziej jeszcze wymowny wyraz postawa ta znajduje w przepisach dotyczcych pochodzenia,
dziedziczenia, rangi w hierarchii spoecznej, tytuu wodza, dziedzicznej godnoci, magii - jednym
sowem we wszelkich przepisach regulujcych przekazywanie dbr i godnoci na zasadzie
pokrewiestwa. Stanowisko spoeczne dziedziczy si w linii matki; z mczyzny przechodzi ono na
dzieci jego siostry. To czysto matrylinealne pojcie pokrewiestwa ma pierwszorzdne znaczenie,
gdy na nim opiera si cay szereg przepisw i ogranicze, regulujcych zawieranie maestw, oraz
liczne tabu odnoszce si do obcowania pciowego. Wystpowanie i dziaanie tych zasad
pokrewiestwa w caej peni ich dramatycznego wyrazu mona obserwowa przy mierci. Wszystkie
bowiem przepisy odnoszce si do pogrzebu, opakiwania zmarych i aoby, podobnie jak niektre
skomplikowane obrzdy rozdziau ywnoci, opieraj si na zasadzie, e ludzie, ktrych cz wizy
matrylinealnego pokrewiestwa, tworz jedn grup, cile zespolon wsplnoci uczu, interesw i
wizw krwi. Natomiast ci, ktrych z ni cz zwizki maeskie czy stopie pokrewiestwa ojca do
syna, s z niej wykluczeni, jako nie majcy naturalnego udziau w bolesnej stracie (p. rozdz. VI, 2-4).
Trobriandczycy posiadaj skrystalizowan instytucj maestwa, nie wiedz jednak o udziale
mczyzny w poczciu dziecka. Jednoczenie wyraz ojciec ma dla nich cile okrelone, chocia
wycznie spoeczne znaczenie: oznacza on mczyzn oenionego z matk, ktry mieszka z ni w
jednym domu i razem z ni tworzy gospodarstwo domowe. We wszystkich rozmowach na temat
pokrewiestwa okrelano mi zawsze ojca wyrazem tomakava, obcy, lub dokadniej trzymajcy si
na uboczu, outsider. Sowa tego uywaj krajowcy rwnie czsto wtedy, gdy tocz spr o sprawy
spadkowe, prbuj usprawiedliwi jakie postpowanie lub wreszcie w sprzeczkach, w ktrych chodzi
o podkopanie autorytetu ojca.
Czytelnik powinien przeto pamita, e uytego tu wyrazu ojciec nie naley czy z prawnymi,
moralnymi czy biologicznymi pojciami, ktre on posiada dla nas, lecz wycznie w znaczeniu
specyficznym, waciwym spoeczestwu, z ktrym mamy tutaj do czynienia. By unikn
nieporozumie, byoby moe nawet lepiej wcale nie uywa naszego ojciec, lecz na jego miejsce
wprowadzi tubylcze tama i mwi o zwizku tama zamiast o ojcostwie. Jednakowo w praktyce,
byoby to niewygodne. Ilekro zatem czytelnik natrafi w tej ksice na sowo ojciec, nie powinien
zapomina, e nie naley go rozumie w znaczeniu, jakie podaje nasz sownik, lecz zawsze
sprowadza je do stosunkw trobriandzkich. Dodajmy, e zasada ta stosuje si do wszystkich
wyrae, ktre posiadaj okrelone znaczenie socjologiczne, to znaczy do wszystkich terminw
wyraajcych stosunki spoeczne midzy ludmi, jak maestwo, rozwd, zarczyny, mio, zaloty
itp.
Jakie znaczenie posiada dla tubylca sowo tama, ojciec? M mojej matki - odpowiedziaby w
pierwszej chwili zapytany o to inteligentniejszy informator. W dalszym cigu powiedziaby zapewne, e
jego tama jest mczyzn, pod ktrego troskliw opiek wzrs. Maestwo trobriandzkie jest
bowiem patrylokalne, tzn. takie, e kobieta przenosi si do wioskowej spoecznoci ma i mieszka w
jego domu. Ojciec jest wic staym towarzyszem swych dzieci; opiekuje si nimi, obdarza je
niesabnc mioci ojcowsk, a pniej nawet zajmuje si czciowo ich wychowaniem. Tote sowo
tama, ojciec, w swojej emocjonalnej treci skupia w sobie cay szereg przey wczesnego
dziecistwa, wyraa te typowe uczucia, jakie mog powsta pomidzy dziemi a przebywajcym z
nimi pod wsplnym dachem i obdarzajcym je prawdziwym uczuciem dorosym mczyzn; w sensie
za spoecznym oznacza to sowo mczyzn, ktry pozostaje w bliskim stosunku z matk i jest
panem gospodarstwa.
Jak dotychczas, nie ma zasadniczej rnicy znaczeniowej pomidzy trobriandzkim tama a naszym
ojcem. Sprawa poczyna si wika z chwil, gdy dziecko dorasta i krg jego zainteresowa
wychodzi poza domow zagrod i najelementarniejsze potrzeby yciowe; wyraz tama zmienia

- 23 -
wwczas dla dziecka swe znaczenie. Zaczyna ono rozumie, e nie naley do klanu tamy, i
spostrzega, e jego totemiczne zawoanie jest rne od ojcowskiego, a identyczne z zawoaniem
klanu matki. Rwnoczenie poczyna zdawa sobie spraw, e wszelkiego rodzaju obowizki,
ograniczenia oraz osobiste dnoci i ambicje zbliaj go do matki, a oddalaj od ojca. Na widowni
pojawia si inny mczyzna, ktrego dziecko nazywa kadagu, brat mojej matki, ktry czasami
mieszka w tej samej miejscowoci, ale rwnie dobrze moe przebywa gdzie indziej. Dziecko
dowiaduje si, e miejscowo, w ktrej przebywa jego kada, brat matki, jest rwnoczenie jego
wasn wiosk; e tam znajduj si jego posiadoci i inne przywileje, nalene mu z tytuu
obywatelstwa; e tam jest pole jego przyszej pracy i e tam znajdzie swych sprzymierzecw i
towarzyszy. Moe si nawet zdarzy, e we wsi swojego urodzenia dziecko bywa uwaane za
obcego (tomakava) i jako takie wyszydzane; natomiast w jego wsi, w ktrej mieszka brat matki,
jest ono naturalnym obywatelem, jego ojciec za - obcym. Dorastajc do wieku modzieczego,
dziecko coraz bardziej musi si liczy z nowym autorytetem, jakim dla niego staje si brat matki.
Wymaga on dla siebie usug, stara si dziecku w niejednym dopomc i udziela lub odmawia mu
pozwolenia na szereg rzeczy; natomiast wpywy i znaczenie ojca stale si zmniejszaj.
Tak wic ycie Trobriandczyka ksztatuje si pod dwoma wpywami. Dwoistoci tej bynajmniej nie
naley uwaa za zewntrzn tylko stron panujcego zwyczaju. Siga ona bowiem gboko w ycie
jednostki, wprowadza szereg osobliwych komplikacji zwyczajowych, wywouje czste tarcia i trudnoci
i nierzadko prowadzi do gwatownych zaama w cigoci ycia plemiennego. Mio ojcowska
bowiem i zasady ustroju matrylinealnego - te dwa czynniki, ktre wywieraj ogromny wpyw na
charakter instytucji spoecznych i na spoeczne wyobraenia i uczucia krajowcw, w dziaaniu swym w
gruncie rzeczy nie s odpowiednio zharmonizowane10.
Zatrzymalimy si duej nad stosunkiem Trobriandczyka do ojca, matki oraz brata matki, poniewa
std wyprowadza si bardzo zoony system matrylinealny. System ten rzdzi caym yciem
spoecznym krajowcw. Co wicej, kwestia ta cile czy si z tematem niniejszej ksiki - ycie
miosne, maestwo i pokrewiestwo to tylko trzy rne strony jednego przedmiotu; trzy przekroje,
ktre poddamy analizie socjologicznej.

2. Wie trobriandzka.
Dalimy ju socjologiczn definicj ojcostwa, okrelilimy stanowisko brata matki, wreszcie
charakter zwizkw czcych matk z dzieckiem; zwizki te opieraj si na biologicznym fakcie ciy,
z ktrego znw wynikaj wyjtkowo bliskie zwizki psychologiczne. Najlepsz drog do
wytumaczenia tych abstrakcyjnych stwierdze bdzie pokazanie, jak te trzy rodzaje pokrewiestwa
wspdziaaj we wspczesnej spoecznoci trobriandzkiej. W ten sposb nasze uwagi stan si
bardziej konkretne i zamiast porusza si w sferze abstrakcji, wejdziemy w kontakt z yciem.
Rwnoczenie wprowadzimy kilka osb, ktre si jeszcze niejednokrotnie przewin w toku niniejszego
opowiadania.
Wie Omarakana jest niejako stolic Kiriwiny, najwaniejszego okrgu na wyspach. Jest ona
siedzib gwnego wodza, ktrego imi, znaczenie i sawa rozchodzi si na cay archipelag, chocia
faktycznie jego wadza nie siga poza granice prowincji Kiriwina 11. Wie ta jest pooona na urodzajnej
rwninie w pnocnej czci wielkiej paskiej wyspy koralowej Boyowa (patrz mapa). Jeeli udajemy
si do niej z miejsca zakotwiczenia w lagunie, znajdujcego si na zachodnim wybrzeu, posuwamy
si po rwnej drodze, ktra prowadzi przez monotonne przestrzenie poronite niskim krzewem. Tu i
wdzie natrafiamy na uwicone przez tabu gaje czy na wielkie ogrody z pnc si na wysokich
tykach rolinnoci, ktre robi wraenie bujnych, dobrze zagospodarowanych plantacji chmielu. Po
drodze mijamy kilka wsi. Z chwil gdy zbliamy si do pasma stromych ska koralowych, cigncych
si wzdu wschodniego wybrzea i odgraniczajcych rwninn wysp od penego morza, gleba staje
si bardziej urodzajna, osiedla ludzkie czstsze.
W oddali wida grupy drzew - to cignce si wok Omarakany drzewa owocowe, palmy i resztki
nie wytrzebionej jeszcze, dziewiczej dungli. Mijamy gaj i znajdujemy si pomidzy dwoma szeregami
domw, zabudowanych w koncentryczne piercienie wokoo duej otwartej przestrzeni (ryc. 1 i rys. 1).
Pomidzy zewntrznym i wewntrznym piercieniem wzdu caej wsi biegnie oklna ulica, na ktrej
spostrzegamy grupy ludzi siedzcych przed chatami (ryc. 4). Zewntrzny piercie skada si z
10
Patrz moj Crime and Custom in Savage Society, Kegan Paul, 1926.
11
Dalsze dane o tej wybitnej osobistoci i o jego stanowisku jaka wodza mona znale u C. G. Seligmana, op. cit., rozdz.
XLIX i LI, oraz w moich Argonauts of the Western Pacific, passim, i Baloma, the Spirits of the Dead in the Trobriand Islands.

- 24 -
domw mieszkalnych, wewntrzny natomiast z budynkw sucych za skady ywnoci, w ktrych do
nastpnych zbiorw przechowuje si taytu, odmian yamu, stanowic gwne poywienie krajowcw.
W porwnaniu do domw uderza nas w nich lepsze wykoczenie, bardziej staranna konstrukcja i
bogatsze ozdoby (ryc. 31). Z obszernego placu, znajdujcego si w samym rodku wsi, podziwia
mona krg skadw z ywnoci, ktre, podobnie jak domy mieszkalne, frontem zwrcone s do
rodka wsi. W Omarakanie w rodku wsi znajduje si duy skad na yam, nalecy do wodza. Nieco
bliej wewntrznego piercienia, ale jeszcze na rodkowym placu, znajduje si inny duy budynek - to
chata, w ktrej mieszka wdz (ryc. 1 i 2).

Ryc. 1. Gwny plac w Omarakanie.

Porodku wielki spichlerz wodza, za nim odpoczynkowe szaasy dla goci, na lewo mieszkalna
chata wodza, w gbi par domw zewntrznego piercienia zabudowa. (Rozdz. I, 2; rozdz. III, 4).

- 25 -
 Ryc. 2. Wdz ze swymi synami.
Touluwa oparty o platform, na prawo Namwana Guyau, dalej inni, mniej wani synowie wodza.
W gbi Mwaydayli. Wielka muszla i ozdobne belkowanie chaty s symbolami wodzostwa. (Rozdz. I,
2; rozdz. II, 1).

Naley podkreli charakterystyczn symetri w rozplanowaniu wsi, gdy odpowiada ona

okrelonemu schematowi socjologicznemu. Na wewntrznym placu koncentruje si ycie publiczne i
odbywaj si wszelkie uroczystoci. W samym rodku znajduje si dawne cmentarzysko
mieszkacw wsi, a nieco wyej teren przeznaczany na tace oraz wszelkie obrzdowe i rytualne
uroczystoci. Domy otaczajce ten teren, tzn. wewntrzny rzd spichlerzy, s niejako uwicone
bliskoci tego terenu i oboone szeregiem tabu. Ulica biegnca midzy dwoma rzdami domostw
jest widowni ycia domowego i codziennych wydarze (ryc. 4 i 39). Nie przesadzimy zbytnio,
nazywajc gwny plac dzielnic msk wsi, a ulic - dzielnic kobiec.
Zawrzyjmy obecnie znajomo z kilkoma znakomitszymi mieszkacami Omarakany, poczynajc od
obecnego wodza To'uluwa (ryc. 2 i 41). Wdz i jego rodzina s nie tylko najwybitniejszymi czonkami
spoeczestwa, ale te zajmuj wicej ni p wsi. Jak zobaczymy (rozdz. V, 4), wodzowie u
Trobriandczykw ciesz si przywilejem poligamii. To'uluwa, mieszkajcy w duym domu stojcym w
rodku wsi, ma wiele on, ktre zajmuj cay rzd chat (na planie A-B, rys. 1). Jego krewni ze strony
matki, nalecy do jego rodziny i podklanu zwanego Tabalu, maj rwnie dla siebie osobn cz
wsi (A-C). Trzeci cz wsi (B-C) zamieszkuj zwyczajni obywatele, ktrzy nie s krewnymi ani
dziemi wodza.
Spoeczno wioskowa dzieli si zatem na trzy grupy. Pierwsz stanowi wdz i jego krewni ze
strony matki, Tabalu. Uwaaj oni wie za sw wasno, a samych siebie za wadcw ziemi z
nalenymi im z tego tytuu przywilejami. Cz drug stanowi zwyczajni obywatele, ktrych w
dalszym cigu naleaoby podzieli na dwie podgrupy, a mianowicie: tych, ktrzy roszcz sobie prawo
do obywatelstwa na zasadzie pewnych wzgldw mitycznych (prawa te stanowczo s nisze od praw
podklanu i ci, ktrzy je sobie roszcz, przebywaj we wsi jako wasale i suba wodza), oraz obcych,

- 26 -
ktrzy s dziedziczn sub wodza i zamieszkuj we wsi na zasadzie tego prawa i tytuu. Trzeci
grup stanowi ony wodza i ich potomstwo.
ony te na zasadzie patrylokalnego maestwa musz przenie si do wsi ma i przy nich
oczywicie pozostaj mae dzieci. Natomiast doroli synowie mog zosta we wsi jedynie dziki
osobistym wpywom ojca. Wpywy te w tym wypadku silniejsze s ni prawo plemienia, ktre orzeka,
e kady mczyzna musi mieszka w swej wasnej wsi, tzn. wsi, z ktrej pochodzi jego matka. Wdz
jest zawsze o wiele bardziej przywizany do swych dzieci ni do krewnych ze strony matki i woli te z
nimi przebywa. Jak kady ojciec trobriandzki, we wszelkich sporach bierze - co najmniej uczuciowo -
ich stron; zawsze stara si im nada jak najwicej przywilejw i suto je obdarowywa. Oczywicie
krewni ze strony matki, dzieci jego siostry, ktre s legalnymi spadkobiercami wodza, patrz na to
bardzo niechtnie. W rezultacie prowadzi to do czstych nieporozumie i ostrych tar w rodzinie
midzy tymi dwoma obozami.
Takie wanie nieporozumienia w rodzinie przerodziy si niedawno w dramat, ktry silnie
wstrzsn spokojnym yciem Omarakany i na szereg lat zakci jej wewntrzn harmoni 12.
Namwana Guya'u, ulubiony syn wodza, i Mitakata, siostrzeniec wodza i trzeci pretendent do wadzy,
mieli ze sob stare porachunki (ryc. 3). Namwana Guya'u by po wodzu, swoim ojcu, najbardziej
wpywowym czowiekiem we wsi. To'uluwa obdarzy go wiksz wadz, liczniejszymi majtnociami i
zaszczytami, nieli mu si to prawnie naleao.
Pewnego dnia, mniej wicej w sze miesicy po moim przybyciu do Omarakany, konflikt
gwatownie si zaostrzy. Namwana Guya'u, syn wodza, oskary przed biaym sdzi swego
przeciwnika Mitakat, siostrzeca i jednego ze spadkobiercw wodza, o cudzostwo, ktrego
Mitakata rzekomo mia si dopuci na jego onie. Spowodowao to uwizienie Mitakaty na przecig
mniej wicej miesica. Wie o uwizieniu, ktra od odlegej o par mil wadzy o zachodzie soca
dosza do wsi, wywoaa popoch. Wdz zamkn si w chacie, peen zych przeczu o los ulubionego
syna, ktry tak nierozwanie obrazi prawo i uczucia plemienia. Krewni uwizionego nastpcy wodza
zaponli tumionym gniewem i oburzeniem. Gdy noc zapada, przygnbieni mieszkacy wsi zasiedli
do wieczornego posiku, ktry kada rodzina spoywaa osobno i w milczeniu. Na rodkowym placu
nie byo nikogo. Namwana Guya'u zupenie si nie pokaza, wdz To'uluwa siedzia samotny w domu,
take wikszo jego on i dzieci nie opuszczaa chat. Nagle w cisz wsi wdar si przenikliwy gos.
Bagido'u, pierwszy nastpca wodza i najstarszy brat uwizionego, stan przed sw chat i dononym
gosem woa, zwracajc si do Namwana Guya'u, ktry zawini wobec caej rodziny:
Namwana Guya'u, ty jeste sprawc nieszczcia. My, Tabalu z Omarakany, pozwolilimy tobie
tutaj zosta i y wrd nas. Jada miae dosy w Omarakanie. Spoywae je. Dostawae cz
wi i misa, ktre nam skadano jako danin. eglowae na naszych odziach. Zbudowae chat
sw na naszej ziemi. Teraz wyrzdzie nam krzywd. Nakamae na nas. Mitakata jest w wizieniu.
Nie chcemy ci tu wicej! To jest nasza wie! Jeste tu obcy. Id precz! Wypdzamy ci! Wypdzamy
ci z Omarakany!
Sowa te byy wypowiedziane ostrym, dononym gosem, w ktrym brzmiao silne wzburzenie.
Krtkie, urywane zdania, po ktrych nastpowaa przerwa, jak pociski przelatyway nad pustym
placem i trafiay w chat, w ktrej siedzia zgnbiony Namwana Guya'u. Po nim mwia modsza
siostra Mitakaty, nastpnie jeden z ich siostrzecw. Przemawiali w podobnym tonie jak Bagido'u i
stale powtarzaa si w ich sowach formua wygnania - yoba. Mowy te przyjmowano w gbokim
milczeniu; we wsi panowaa kompletna cisza. Lecz jeszcze tej nocy Namwana Guya'u opuci na
zawsze Omarakan i osiedli si w odlegej o kilka mil wiosce Osapola, swojej wasnej wsi, skd
pochodzia jego matka. Przez duszy czas matka i siostry opakiway go i zawodziy nad nim jak nad
umarym. Wdz przez trzy dni nie opuszcza chaty; nieszczcie to postarzyo go i zamao. Mimo e
wszystkie jego uczucia byy po stronie ulubionego syna, nie mg mu w niczym dopomc, poniewa
czonkowie rodziny dziaali zgodnie z nalenym im prawem, wdz za nie mg zama prawa
plemiennego i zupenie si od nich odseparowa. adna wadza nie bya w stanie zmieni wyroku
wygnania. Raz wypowiedziane sowa: bukula - id precz, kayabaim - wypdzamy ci, stanowiy
nieodwoalny wyrok. Sowa te w tych bardzo rzadkich wypadkach, kiedy s wypowiadane na serio,
posiadaj ogromn si, a skierowane przez mieszkaca wasnej wioski do przybysza, nabieraj
wprost rytualnej mocy. Ktokolwiek omieliby si stawi im czoo i pozosta nadal we wsi, straciby na
zawsze dobre imi i cze. Nie do pomylenia jest, aby Trobriandczyk nie dostosowa si natychmiast
do tego rytualnego wymagania.

12
Niniejsze zdarzenie byo ju raz opisane w Crime and Custom, str. 101 i nast. Poniewa jest to wierne oddanie moich
zapiskw terenowych, wol przytoczy je ponownie w tej samej wersji z kilkoma zaledwie zmianami stylistycznymi.

- 27 -
 Przez dugi jeszcze czas wdz ywi gbok uraz do swej rodziny. W pierwszej chwili nawet si
nie chcia do nich odezwa. Prawie przez rok nikt z czonkw rodziny nie odway si poprosi go o
wzicie na wypraw morsk, chocia mieli ku temu pene prawo. Gdy w dwa lata pniej, w roku
1917, ponownie przybyem na Wyspy Trobrianda, Namwana Guya'u cigle jeszcze mieszka w innej
wsi i trzyma si z dala od krewnych ojca, pomimo e bywa czstym gociem w Omarakanie i
pomaga ojcu, zwaszcza gdy w przedsibra wielkie podre. Matka Namwana Guya'u zmara przed
upywem roku jego wygnania. Biadaa, biadaa, odmawiaa jada i umara - opowiadali mi o niej
krajowcy. Wszelkie stosunki pomidzy dwoma rywalami zostay zupenie zerwane. Mody wdz
Mitakata, ktry by uwiziony, wypar si nawet swej ony, nalecej do tego samego podklanu co
Namwana Guya'u, Wypadek ten wstrzsn caym yciem spoecznym Kiriwiny.
Byo to jedno z najbardziej dramatycznych zdarze, jakich wiadkiem byem na Wyspach
Trobrianda. Opisaem je obszernie, gdy ilustruje ono wyrazicie zasady ustroju matriarchalnego,
podkrela si prawa plemiennego oraz uwydatnia ludzkie namitnoci, ktre si stale z nimi cieraj i
spod nich wyamuj. Przykad ten ukazuje nam rwnie gbok mio ojca do dzieci, jego starania,
by przez swj osobisty wpyw zapewni dzieciom siln pozycj we wsi, co zawsze natrafia na sprzeciw
rodu matki oraz wywouje szereg nieporozumie i tar w onie rodziny. W zwykych warunkach, w
mniejszej spoecznoci, w ktrej cierajce si obozy nie posiadaj wikszego znaczenia i wpyww,
podobny spr przybraby taki obrt, e po mierci ojca dzieci byyby zobowizane zwrci rodowi
matki to wszystko, co otrzymay od ojca za jego ycia. W kadym razie nie ulega najmniejszej
wtpliwoci, e wiele niezadowolenia, tar i trudnoci w zwizku z wyborem miejsca zamieszkania
powstaje na tle gry tych dwch czynnikw: mioci ojcowskiej i wadzy matrylinealnej; syn i
siostrzeniec wodza - to z gry predestynowani wrogowie.
Z tematem tym spotkamy si jeszcze niejednokrotnie. Omawiajc zezwolenie na zawarcie
maestwa, zobaczymy, jak silny jest autorytet ojca i jaka jest rola krewnych matki. Maestwo
pomidzy kuzynostwem jest tradycyjnym sposobem pogodzenia dwch przeciwnych zasad. Bez
uprzedniego zaznajomienia si z kwestiami wyoonymi w niniejszym rozdziale nie mona rwnie
zrozumie seksualnych tabu i szeregu zakazw odnoszcych si do kazirodztwa.
Dotychczas spotkalimy si z nastpujcymi postaciami: wodzem To'uluw, jego ulubion on
Kadamwasil, ktrej mier nastpia po tragedii we wsi, ich synem Namwana Guya'u i jego wrogiem,
siostrzecem wodza, Mitakat. Spotkamy ich jeszcze niejednokrotnie, gdy naleeli oni do moich
najlepszych informatorw. Poznamy jeszcze innych synw wodza, ktrych mia ze sw ulubion on,
i wiele postaci nalecych do rodu matki. Bdziemy ledzi ich przygody miosne i sprawy maeskie;
bdziemy wypatrywa ich domowe skandale i wchodzi w tajniki ich ycia. Wszyscy bowiem przez
duszy czas znajdowali si pod obserwacj etnograficzn. Wiele mego materiau zebraem suchajc
ich zwierze, przede wszystkim za plotek.
Ssiednie spoecznoci dostarcz nam rwnie wielu przykadw; bdziemy robi czste wypady
do lagunowych wiosek na zachodnim wybrzeu, na poudnie wyspy i na kilka ssiednich wysepek
archipelagu. We wszystkich tych spoeczestwach panuj bardziej jednolite i demokratyczne stosunki,
co stwarza drobne rnice w typie ich ycia seksualnego.

3. ycie rodzinne.
Wchodzc do wsi musielimy przej przez ulic biegnc pomidzy dwoma koncentrycznymi
rzdami zabudowa13. Na niej rozgrywa si codzienne ycie mieszkacw wsi, tote tutaj musimy
wrci celem bliszego przyjrzenia si grupom ludzi przed chatami (ryc. 4), Kada taka grupa skada
si zazwyczaj z jednej rodziny, to jest z ma, ony i dzieci. Widzimy ich wypoczywajcych lub
zajtych sprawami domowymi, ktre zmieniaj si zalenie od pory dnia. W pogodny ranek
zobaczylibymy zapewne czonkw rodziny szybko spoywajcych niezbyt obfite niadanie, po czym
rodzice przy pomocy starszych dzieci przygotowuj narzdzia do pracy, podczas gdy obok na macie
ley niemowl. Chodne przedpoudnia rodzina zwykle spdza na pracy. W tych godzinach wie si
wyludnia. M ze swymi towarzyszami zapewne owi ryby, poluje, buduje d albo te szuka drzewa
na budulec. Kobieta najczciej idzie zbiera mae lub dzikie owoce. Czasem oboje pracuj w
ogrodzie lub id w odwiedziny. Praca mczyzny czsto bywa cisza od pracy kobiety, ale za to w
upalne popoudnie po powrocie do chaty m wypoczywa, podczas gdy ona krzta si koo
gospodarstwa. Pod wieczr, gdy zniajce si ku zachodowi soce rzuca dugie chodne cienie,
13
Dobre wyobraenie o tym, jak wyglda taka ulica, daje ryc. 12; poza dwoma skadami z yamem, znajdujcymi si w
rodku, wida po prawej i lewej stronie dwa domy mieszkalne.

- 28 -
zaczyna si ycie towarzyskie wsi. O tej porze zapewne ujrzelibymy rodzin przed chat - on, jak
przyrzdza wieczorny posiek, dzieci bawice si obok, ma za, jak siedzi z najmodszym na
kolanach. Jest to pora ssiedzkich odwiedzin; wokoo sycha rozmowy prowadzone z chaty do chaty.
Uwanego przybysza uderzyby w pierwszym rzdzie szczery i przyjacielski stosunek midzy
ludmi, poczucie wzajemnej rwnoci i yczliwo ojca okazywana innym przy pracach domowych, a
zwaszcza jego zajmowanie si dziemi. ona bierze swobodny udzia w artach i rozmowach; nie
pracuje ona w charakterze niewolnicy czy sugi, przeciwnie, jest w pracy swej zupenie niezalena, jak
kto, kto zarzdza powierzonym mu dziaem; jeli potrzebowa bdzie pomocy ma, zawoa go.
Systematyczna, dzie po dniu dokonywana obserwacja najzupeniej potwierdza to pierwsze wraenie.
Typowe gospodarstwo trobriandzkie oparte jest na zasadach rwnoci i podziale funkcji. Mczyzna
uwaany jest za pana, poniewa mieszka w swej wasnej wsi i dom jest jego wasnoci. Kobieta
jednakowo pod wieloma innymi wzgldami ma znaczne wpywy: do niej i do jej rodziny w przewanej
mierze naley zaopatrywanie gospodarstwa w ywno, jest ona wacicielk rnych przedmiotw w
chacie, wreszcie ona, obok swego brata, jest prawnie gow rodziny.
Podzia pracy w gospodarstwie jest w niektrych rzeczach cile okrelony. Kobieta gotuje
jedzenie, co nie wymaga duego nakadu pracy, gdy jest ono bardzo proste. Gwny posiek, ktry
spoywa si o zachodzie soca, skada si z yamu, taro i innych bulw pieczonych na otwartym ogniu,
rzadziej gotowanych w nieduych garnkach lub pieczonych w ziemi. Czasem jada si jeszcze ryby lub
miso. Nastpnego dnia rano spoywa si na zimno resztki wieczerzy. Czasem, cho nieregularnie, je
si w poudnie skromny obiad skadajcy si z owocw, may morskich czy innych lekkich potraw.
W pewnych okolicznociach, jak w podrach, na wyprawach morskich, poowach ryb i
polowaniach, a wic wtedy, gdy kobiety pozostaj w domu, mczyni zajmuj si sami
przyrzdzaniem i gotowaniem jedzenia. Podobnie w innych wypadkach, jak np. gdy w wielkich
naczyniach glinianych gotuje si kluski z sago lub taro, zwyczaj wymaga od mczyzn, by pomagali
swym onom (ryc. 5). Na codzie i w obrbie wsi mczyzna jednak nigdy nie gotuje, gdy to zajcie
uwaczaoby jego czci. Jeste kucharzem (tokakabwasi yoku) - szydzono by z niego. Krajowcy
bardzo si boj zasuy na takie przezwisko i sta si przedmiotem szyderstw i oglnym
pomiewiskiem (kakayuwa). Obawa ta budzi si z charakterystycznego dla dzikich wstydu i strachu
przed niewaciwym postpowaniem lub, co gorzej, czynieniem czego, co naley wycznie do
czynnoci pci odmiennej lub innej klasy spoecznej (por, rozdz. XIII, 1-4).
Istnieje cay szereg czynnoci, ktre wedle prawa zwyczajowego plemienia zwizane s cile z
jedn tylko pci. Sposb noszenia ciarw jest tego charakterystycznym przykadem. Kobiety nosz
specjalne kosze w ksztacie dzwonw i wszelkie inne ciary wycznie na gowie, mczyni
natomiast mog je nosi jedynie na ramionach (ryc. 6, 7 i 28). Noszenie ciarw w sposb, jaki
przysuguje innej pci, wywoaoby wprost przeraenie i okryoby dan osob gbokim wstydem.
Mczyzna za nic w wiecie nie poniesie ciaru na gowie, nie zrobi tego nawet w formie artu.
Zaopatrywanie gospodarstwa w wod naley wycznie do kobiety. Pod jej nadzorem znajduj si
naczynia na wod, ktre s zrobione ze zdrewniaej skorupy dojrzaego orzecha kokosowego i
zatykane korkiem ze zwinitego licia palmowego. Rankiem lub przed zachodem soca idzie ona -
czasem nawet p mili - do dow, z ktrych czerpie si wod. Tam schodz si kobiety i
odpoczywajc swobodnie gawdz, podczas gdy inne myj swe naczynia i nabieraj wod.
Napeniwszy naczynia ustawiaj je w koszu albo na szerokich drewnianych podstawkach i przed
samym odejciem polewaj je wod, by wyglday wieo. Miejsce to jest klubem kobiecym i kuni
plotek; jako takie jest wane, gdy we wsi trobriandzkiej istnieje odrbna opinia publiczna kobiet i ich
punkt widzenia; maj one swoje sekrety przed mczyznami, podobnie jak maj je-mczyni przed
kobietami.

- 29 -
 Ryc. 3. Dwaj dziedziczni wrogowie.
Syn wodza oraz jego prawowity nastpca w strojach tanecznych, zanim jeszcze wybucha
pomidzy nimi ktnia. (Rozdz. I, 2; rozdz. II, 2; rozdz. X, wstp.).

Ryc. 4. Ulubiona ona wodza i jej rodzina.

- 30 -
 Kadamwasila siedzi przed sw chat mieszkaln pomidzy dwoma synowymi; z tyu stoj ich
mowie: Kalogusa na lewo, Yobukwau na prawo. Ich maa siostrzyczka Kenoria bierze natrysk.
Gotowane bulwy yamu i banany przygotowane s do posiku rodzinnego. (Rozdz. I, 2 i 3 rozdz. III;
rozdz. IV; 2 i 3).

Ryc. 5. Uroczyste gotowanie taro.

Kluski na misach (na lewo) przygotowywane s wpierw przez kobiety, a nastpnie wrzucone do
wielkich garnkw glinianych i mieszane dugimi warzchwiami. Zwr uwag na miniaturowy spichrz
na yam (porodku na lewo), nalecy do maego chopca, ktry przed nim stoi. Patrzymy spord
domw mieszkalnych poprzez spichrze ku placowi gwnemu. (Rozdz. I, 3 rozdz. IV, 3; rozdz. XI; 2).

Ryc. 6. Kobiety z podkadkami do noszenia ciarw.

Odoywszy ciary wypoczywaj przy drodze, z podkadkami pozostawionymi na gowie.
rodkowa posta ma przerzucone przez rami relikwie aobne. (Rozdz. I, 3 rozdz. VIII, 4, przypis)

- 31 -
 Wspomnielimy ju o tym, e m bierze peny udzia w opiece nad dziemi. Pieci je, nosi na
rkach, myje, dba o ich czysto i karmi je papk z jarzyn, ktre dziecko, obok mleka matki, dostaje
prawie od urodzenia. Do specjalnych zada i obowizkw ojca (tama) naley noszenie niemowlcia
na rkach i trzymanie go na kolanach, co krajowcy wyraaj sowem kopo'i. O dzieciach
niezamnych kobiet, ktre stosownie do tamtejszego okrelenia s bez tama (naley pamita,
tzn. bez ma ich matki), mwi si, e s nieszczliwe lub niedobre dlatego, e nie miay
nikogo, kto by je pielgnowa i pieci (gala taytala bikopo'i). Jeliby kto zada pytanie, dlaczego
dzieci maj obowizki wzgldem ojca, ktry jest dla nich obcym, otrzymaby odpowied: poniewa
je pieci (pela kopo'i), poniewa jego rce byy zbrukane ich kaem i moczem (por. rozdz. VII).
Ojciec wypenia swoje obowizki ze szczer i naturaln serdecznoci. Caymi godzinami potrafi on
nosi dziecko na rkach i patrze na nie oczami penymi takiej mioci i dumy, jak rzadko widuje si u
europejskich ojcw. Kada pochwaa dziecka trafia mu wprost do serca, a rozwodzenie si nad
potomkiem jego ony i wynoszenie jego zalet nigdy go nie znuy. Rzeczywicie, jeli obserwujemy
rodzin tubylcz w domu czy na ulicy, odnosimy wraenie, e pomidzy czonkami panuj bliskie i
zaye stosunki (ryc. 7, 26). To wzajemne przywizanie, jak moglimy zauway, nie sabnie w
pniejszych latach. Tak wic, obserwujc to ycie rodzinne, odkrywamy jeszcze jedn stron
interesujcego i skomplikowanego zjawiska: spoeczne i uczuciowe ojcostwo ciera si z wyranie i
oficjalnie uznanym prawnym ustrojem matriarchalnym.
Nie mielimy jeszcze sposobnoci wej do domu mieszkalnego, gdy w dnie pogodne cae ycie
rodziny rozgrywa si przed chat. Krajowcy przebywaj we wntrzu chaty jedynie w czasie deszczu
lub chodu, w nocy lub dla celw wypywajcych z ycia poufnego. W deszczowe lub wietrzne
wieczory chodnej pory roku ulica we wsi jest pusta, jedynie sabe wiateka przebyskuj przez wskie
szpary w cianach chat, a z wntrza dochodz nas oywione rozmowy. W oparach dymu i ludzkich
wyzieww, skupieni na maej przestrzeni, siedz ludzie wokoo ogniska lub le na pokrytych matami
barogach.
Chaty swe stawiaj krajowcy wprost na goej ziemi, klepisko stanowi podog. Na zaczonym
szkicu (ryc. 2) zaznaczono gwne przedmioty ich prymitywnego umeblowania, na ktre skadaj si:
palenisko, zrobione z kilku w krg uoonych kamieni, w tym trzech wikszych, na ktrych stawia si
garnek, i drewniane tapczany, umieszczone jeden na drugim, znajdujce si przy bocznej cianie i
naprzeciw ogniska (ryc. 8). Obok tego w chacie znajduje si jedna, czasem dwie pki na sieci, garnki
do gotowania, stroje kobiece i niektre sprzty gospodarskie. Chata wodza niczym nie rni si od
innych, jest tylko wiksza. Spichrze na yam, ktre s nieco wzniesione ponad ziemi, posiadaj inn,
bardziej zoon budow.
Tryb normalnego dnia w typowej zagrodzie trobriandzkiej zmusza czonkw rodziny do cisego
wspycia - sypiaj w jednej izbie, wsplnie jedz oraz wsplnie spdzaj wiksz cz czasu
przeznaczonego na prac lub wypoczynek.

4. Podzia mienia i obowizkw pomidzy mczyzn i kobiet.

Wsplno interesw gospodarczych jest rwnie silnym cznikiem dla czonkw jednego domu.
Kwestia ta jednak wymaga bliszego omwienia, gdy jest bardzo wana, a rwnoczenie zawia. Na
wstpie naszych uwag o prawie wasnoci naley podkreli, e wasno osobista posiada dla
krajowca ogromne znaczenie. Ju sam tytu toli (waciciel lub pan, ktrego uywa si w formie
przedrostka do wyrazu oznaczajcego posiadany przedmiot) stanowi pewnego rodzaju wyrnienie,
nawet jeli nie uprawnia do wycznego uytku. Termin ten, podobnie jak i wszelkie pojcie wasnoci,
ma w kadym poszczeglnym wypadku okrelone znaczenie. Stosunek ten jednake waha si
zalenie od poszczeglnych ,przedmiotw, tak e nie podobna wprowadzi tutaj jakiej oglniejszej
zasady obejmujcej wszystkie wypadki.
Charakterystycznym jest, e chocia gospodarstwo tworzy jednolit cao, sprzt domowy,
podobnie jak i inne przedmioty w chacie, nie stanowi wsplnej wasnoci, lecz naley albo do ma,
albo do ony. Wasnoci kobiety s spdniczki z rafii, ktrych zwykle posiada w zapasie dwanacie
do dwudziestu sztuk, noszonych zalenie od okolicznoci. W sporzdzaniu ich kobieta zdana jest na
wasn pilno i zrczno, tak e w sprawach toaletowych elegantka kiriwiska pozostawiona jest
swej wasnej przemylnoci. Do kobiety nale rwnie naczynia na wod, przyrzdy do robienia
odziey i niektre przedmioty, ktrymi si ozdabia. Wasnoci mczyzny s jego narzdzia, jak

- 32 -
siekiera i specjalny topr, sieci, dzidy, ozdoby do taca i bben, wreszcie przedmioty duej wartoci
zwane vaygu'a: s to naszyjniki, pasy, naramienniki z muszel i szerokie szlifowane ostrza toporw.
Dla Trobriandczyka prywatna wasno nie jest pozbawionym znaczenia terminem. Mczyzna i
kobieta bowiem mog posiadanymi przedmiotami dowolnie rozporzdza. Na wypadek mierci
jednego z maonkw pozostay przy yciu bynajmniej nie dziedziczy po nim jego wasnoci: rozdziela
si j pomidzy okrelonych spadkobiercw. W ktniach domowych m niszczy czasem rzeczy
ony. W przypywie zoci wywiera sw zemst na naczyniach na wod lub garderobie ony, ona za
niszczy bben lub amie tarcz, ktr m przystraja si w tacu. Mczyzna sam naprawia i
utrzymuje w porzdku swoje rzeczy, tak e kobieta nie jest gospodyni w naszym europejskim
znaczeniu.
Niemal wyczn wasnoci mczyzny s nieruchomoci,. jak pola ogrodowe, drzewa, domy, a
take odzie aglowe i ywy inwentarz, skadajcy si gwnie ze wi. Spotkamy si z tym jeszcze
omawiajc stanowisko spoeczne kobiety, posiadanie bowiem tych rzeczy stanowi o wadzy.
Przejdziemy obecnie od uprawnie do obowizkw gospodarczych i w pierwszym rzdzie omwimy
podzia prac przypadajcych na mczyzn i kobiet. W ciszych pracach, jak na przykad robotach
w ogrodzie, owieniu ryb, noszeniu wikszych ciarw, istnieje cise rozgraniczenie pomidzy
pciami. Mczyzna trudni si rybowstwem i polowaniem - to ostatnie na Wyspach Trobrianda
posiada bardzo mae znaczenie, podczas gdy tylko kobiety zajmuj si zbieraniem may morskich.
Wszelkie cisze prace w ogrodzie, jak karczowanie zaroli, ogradzanie, palikowanie yamu i sadzenie
bulw wykonuj wycznie mczyni. Plewienie natomiast naley do kobiet. Pewne za porednie
stadia roboty, podczas ktrych trzeba doglda rolin, wykonuje si wsplnie. Do mczyzn naley
opieka na palmami kokosowymi i palmami areka oraz drzewami owocowymi, podczas gdy rzecz
kobiet jest dogldanie wi.
Na wyprawy morskie udaj si tylko mczyni i do nich wycznie naley budowa odzi. Gwnie
oni rwnie zajmuj si handlem, przede wszystkim wymian produktw rolinnych na ryby, ktra
kwitnie pomidzy centrum wyspy a wybrzeami. Przy budowie domw supy i belkowanie robi
mczyni, kobiety dopomagaj im w pokrywaniu strzech. Obie pci dwigaj ciary, mczyni
cisze przedmioty, kobiety zwykle lejsze, ale za to czyni to czciej. Jak ju wspominalimy, kada
pe nosi je w inny, charakterystyczny dla siebie sposb.
Co si za tyczy drobniejszych prac, zwizanych z wyrabianiem niektrych mniejszych
przedmiotw, to kobiety robi maty, wyplataj naramienniki i pasy. Oczywicie kobiety same s dla
siebie modniarkami, podobnie jak i mczyzna sam musi by krawcem dla swego niezbyt obszernego,
ale bardzo starannie wykoczonego ubrania - przepaski biodrowej. Mczyni rwnie wykonuj
wszelkie roboty w drzewie, nawet jeli zrobione przez nich przedmioty su do wycznego uytku
kobiet; wyrabiaj oni specjalne misy wapienne uywane przy uciu betelu, a w dawnych czasach
zajmowali si obrbk i gadzeniem narzdzi kamiennych.
Ta specjalizacja prac wedle pci w niektrych porach roku nadaje yciu wsi charakterystyczny i
malowniczy wygld. Przed niwami robi si nowe kolorowe spdniczki, ktre kobiety przyodziej na
czas zbiorw i na uroczystoci nastpujce po nich. Do wsi znosi si wwczas cae masy lici
bananowych i pandanusowych, ktre bieli si przy ogniu i odpowiednio przyrzdza, by nabray
elastycznoci. W nocy caa wie jest owietlona poncymi ogniskami; przy kadym z nich naprzeciw
siebie siedz dwie kobiety i przesuwaj licie nad pomieniem (ryc. 9). Wokoo rozbrzmiewaj wesoe
rozmowy i piewy, wnoszc wiele ycia w prac, ktra odbywa si w radosnym nastroju i oczekiwaniu
zabaw, ktre wkrtce nastpi. Gdy materia ju jest gotowy, trzeba go jeszcze odpowiednio poci,
uoy i na koniec ufarbowa. Do farbowania uywa si dwch korzeni, z ktrych jeden farbuje na
ciemnofioletowo, drugi za na jasnoczerwono. Farby rozrabia si w specjalnych misach zrobionych z
wielkich muszli morskich. Zanurza si w nie wizki lici, po czym wiesza si je w pkach na gwnym
placu, by wyschy. Swymi wesoymi kolorami oywiaj one wie (ryc. 10). Potem nastpuje bardzo
zoony proces czenia tych lici razem i olniewajca kreacja mody jest gotowa: zota barwa
pandanusa, delikatna szara ziele lici bananowych, miejscami wpadajca w brz, czerwie i fiolet
farbowanej warstwy, na tle gadkiej brunatnej skry kobiety tworz prawdziwie pikn i harmonijn gr
kolorw.
Wyrabianiem niektrych przedmiotw, jak na przykad pewnych ozdb z muszli 14, co wymaga wiele
zrcznoci i zachodu, trudni si mczyni i kobiety wsplnie; inne rzeczy za, jak sieci i naczynia na
wod, robi albo mczyni, albo kobiety. Widzimy zatem, e kobiety nie s obarczone cik prac.
Prace w ogrodzie, ktre nale do najciszych i najbardziej monotonnych, wykonuj mczyni.

14
Por. Argonauts of the Western Pacific, rozdz. XV.

- 33 -
Gospodarstwo jest natomiast polem pracy kobiet - polem dostatecznie wanym, by zapewni im
odpowiednie stanowisko i znaczenie.

Rozdzia drugi Stanowisko kobiety w spoeczestwie tubylczym.

Wyobraenia krajowcw o pokrewiestwie i pochodzeniu oraz czce si z tym przekonanie o
wycznym udziale matki w podzeniu dzieci, wreszcie stanowisko kobiety w rodzinie i jej znaczny
udzia w yciu gospodarczym wskazuj na to, e rola kobiety w spoeczestwie trobriandzkim jest
bardzo dua i e jej stanowisko nie moe by podrzdne i bez znaczenia. W tym rozdziale zajmiemy
si jej pozycj prawn i stanowiskiem w spoeczestwie, to jest rang w hierarchii spoecznej,
zakresem wadzy oraz spoeczn niezalenoci od mczyzny.
W pierwszym ustpie poprzedniego rozdziau omawialimy wyobraenia i pogldy krajowcw
dotyczce pokrewiestwa.. Podkrelilimy, e opieraj si one na zasadach ustroju matrylinealnego,
to znaczy, e wszystko przekazuje si po linii matki. Widzielimy rwnie, e nie matka, lecz jej brat
jest faktycznym opiekunem rodziny. Mona uj to w nastpujc formu: w kadym pokoleniu
kobieta kontynuuje rd, mczyzna go reprezentuje. Innymi sowami, wadza i wszelkie funkcje
nalece do rodziny spadaj na mczyzn, chocia kobiety je przekazuj.

1. Przywileje i ciary stanowiska spoecznego.

Sprbujmy teraz zbada niektre konsekwencje tej zasady. Tak kobieta, jak mczyzna s
nieodzowni do stworzenia i utrzymania rodziny; tote w pojciu krajowcw obie pci s jednakowo
wane i jednakowo wartociowe. Gdy si mwi z krajowcem o genealogiach rodowych, bdzie on
zawsze czy kwesti kontynuacji rodu z liczb yjcych kobiet. Rzucao si to w oczy zwaszcza
wtedy, gdy z przedstawicielem jakiego znakomitego podklanu, jak na przykad Tabalu z Omarakany,
robilimy spis czonkw jego rodu; z duym zadowoleniem podkrela on istnienie wikszej iloci
kobiet i uwaa to za objaw wany i podany. Natomiast z pewn niechci wspomina o tym, e w
wysokim rang podklanie w Omarakanie przy duej iloci mczyzn byy wwczas tylko dwie kobiety.
Rwnoczenie kady informator z rodu Tabalu samorzutnie z pewnoci dodaby, e jest wicej kobiet
w modszej linii w wiosce Olivilevi, pooonej na poudniu wyspy, gdzie rodem panujcym jest take
Tabalu. Przedstawiciel jakiego rodu, mwic o swych stosunkach rodzinnych, bdzie niejednokrotnie
szeroko rozwodzi si nad liczb sistr i ich eskiego potomstwa, jako nad faktem posiadajcym dla
rodu due znaczenie. Na przyjcie na wiat dziewczynki rodzice patrz rwnie chtnie, jak na chopca
i nie czyni pomidzy nimi najmniejszej rnicy; jednakowo si nimi zajmuj, ciesz i jednakowo je
kochaj. Zbyteczne chyba dodawa, e pomys zabijania niemowlt pci eskiej byby dla krajowcw
rwnie niedorzeczny, jak wstrtny.
Obecnie musimy zbada, jak w praktyce dziaa wspomniana zasada, e kobiety przekazuj
uprawnienia rodzinne, a mczyni je wykonuj. Lepiej j wtedy zrozumiemy i ocenimy. Zacznijmy od
rangi. Pojcie rangi - czyli przewiadczenie o istotnej wyszoci spoecznej pewnych ludzi na skutek
uprawnie, jakie im daje urodzenie - jest silnie rozwinite u tamtejszej ludnoci; rozwaenie za
sposobu, w jaki ranga oddziauje na jednostk, da nam najlepsze wytumaczenie dziaania tej oglnej
zasady.

- 34 -
 Rys. 1 Plan wsi Omarakana.
(Rozdz. I, 2).

Rys. 2 Plan domu mieszkalnego.

(Rozdz. I, 3).

Ranga czy si z okrelonymi grupami dziedzicznymi o charakterze totemicznym, ktre ju

poprzednio nazwalimy p o d k l a n a m i (patrz rwnie rozdz. XIII, 5). Kady podklan posiada swoj
okrelon rang; wobec jednych uwaa si bdzie za wyszy, wobec drugich za przyzna si do
swej niszoci. Oglnie mona tu wyodrbni mniej wicej pi do szeciu gwnych kategorii rang, a

- 35 -
w obrbie ich jeszcze pomniejsze stopnie, ktre ju jednak maj podrzdne znaczenie. eby t
spraw jak najprociej i jak najkrcej przedstawi, porwnam tu najwyszy rang podklan Tabalu z
niszymi od niego podklanami.
Kada spoeczno wiejska naley do takiego podklanu lub jest jego wasnoci, przy czym
najstarszy mczyzna podklanu jest naczelnikiem wsi. Jeeli podklan jest najwyszy rang, wwczas
najstarszy mczyzna jest nie tylko naczelnikiem swej wsi, lecz sprawuje nadrzdn wadz nad
caym okrgiem - jest wodzem. Godno wodza i ranga s wic ze sob cile zwizane; ranga
stanowi zatem nie tylko wyrnienie spoeczne, lecz rwnoczenie daje prawo do rzdw. Ot jedno
z tych wyrnie, ale tylko jedno, mianowicie ranga, przysuguje kobiecie na rwni z mczyzn.
Kobieta najwysza rang, a zatem kada przedstawicielka podklanu Tabalu, posiada wszystkie
osobiste przywileje szlachty. Mscy przedstawiciele podklanu by moe powiedz, e mczyzna jest
bardziej arystokratyczny, bardziej guya'u od kobiety, lecz poza tym kryje si prawdopodobnie tylko
zwyke przewiadczenie mczyzn o swej wyszoci. Obie pci traktowane s zupenie na rwni we
wszystkich konkretnych przejawach rangi, i to zarwno w tradycji, jak i w obecnym yciu spoecznym.
W licznych podaniach i legendach na temat powstania poszczeglnych podklanw kobieta-przodkini
zawsze wystpuje obok mczyzny (jej brata); spotykamy si za nawet z takimi mitami, w ktrych
tylko kobieta jest zaoycielk rodu15.
Ranga przejawia si rwnie w zawiym systemie rnych tabu, ktre na rwni obowizuj kobiet,
jak i mczyzn. Tabu zwizane z rang obejmuje liczne zakazy spoywania pewnych pokarmw,
zwaszcza niektrych zwierzt. S te inne charakterystyczne ograniczenia, jak na przykad zakaz
uywania innej wody ni z dow w koralowej skale. Tabu te s narzucone przez nadprzyrodzone
prawo: kto by je zama, choby zupenie przypadkowo, tego nawiedzi choroba. W gruncie rzeczy
jednak sia i znaczenie kadego tabu opieraj si na gbokim przekonaniu kadego
przestrzegajcego je krajowca, e zakazane poywienie samo w sobie ju jest poledniejsze, wstrtne
i nieczyste. Czonek rodu Tabalu achnby si na sam propozycj zjedzenia lenej wini, gdy
wywoaoby to w nim obrzydzenie. Opowiada si te o wypadkach, e kto wysoki rang niewiadomie
spoy zakazan potraw i natychmiast z obrzydzeniem j zwymiotowa. O mieszkacach wiosek
lagunowych, ktrzy jedz lene winie, obywatel Omarakany wyraa si z takim samym pogardliwym
obrzydzeniem, z jakim ortodoksyjny Anglik bdzie mwi o Francuzach jedzcych aby i limaki, czy
Europejczyk o Chiczyku zjadajcym szczenita i zgnie jaja.
Kobieta wysokiej rangi odczuwa ten sam co mczyzna wstrt i tak samo naraona jest na
niebezpieczestwo zamania tabu. Jeeli kobieta wychodzi za m za czowieka niszego od siebie
rang, co czasem si zdarza, musi mie oddzielnie od ma cay sprzt kuchenny i naczynia na wod
oraz wszystkie zapasy. W przeciwnym razie m musi wyrzec si wszelkich potraw, ktrych onie
zabrania jej tabu; czstszy jest oczywicie ten drugi wypadek.
Ranga uprawnia do specjalnych ozdb. Na przykad specjalny rodzaj ozdb z muszli - czerwone
krki muszli spondylusa - s znakiem wadzy i stanowiska spoecznego, jaki tylko osoby z
najwyszych warstw mog nosi na czole i na tyle gowy. Te same muszle jako pasy i naramienniki
mog nosi osoby nieco niej postawione w hierarchii spoecznej; bransoleta z nich na przedramieniu
jest znw oznak najwyszej arystokracji. W ozdabianiu si istnieje wielkie bogactwo rnych stopni i
odcieni; tutaj jednakowo musimy ograniczy si do stwierdzenia, e kobiety przestrzegaj ich w ten
sam sposb, co mczyni, chocia na og nosz o wiele wicej ozdb od mczyzn.
Z przywileju charakterystycznego ozdabiania domw za pomoc specjalnie rzebionych desek oraz
ornamentw z muszli (ryc. 2, 20 i 23), co zarwno w materiale, jak i we wzorze zastrzeone jest do
uytku kilku wyszych warstw, korzystaj po wikszej czci mczyni. Lecz kobieta
arystokratycznego pochodzenia, ktra polubia czowieka z gminu, posiada pene prawo umieszczenia
tych ozdb na swym domu.
Zasad caego, bardzo wanego ceremoniau okazywania szacunku ludziom spoecznie wyej
postawionym jest wyobraenie, e osoba szlachetnego pochodzenia musi fizycznie wznosi si ponad
spoecznie nisze od siebie otoczenie. W obecnoci osoby ze szlachetnego rodu wszyscy nisi od niej
rang obowizani s, zalenie od stopnia niszoci swego pochodzenia, albo skoni gow, albo
pochyli ciao, albo przykucn.
Lecz pod adnym pozorem niczyja gowa nie moe wznosi si ponad gow wodza. Wobec tego
do chat wodzw dobudowuje si specjalne platformy ze stopniami, na ktrych wdz zasiada; w ten
sposb obywatele znajduj si poniej niego i mog swobodnie porusza si na zgromadzeniach
publicznych (ryc. 2, gdzie wida wodza opartego o tak platform). Jeli zwyczajny obywatel
przechodzi koo grupy szlachetnie urodzonych, ktrzy siedz na ziemi, musi ju z daleka woa: tokay,

15
Por. mj Myth in Primitive Psychology, rozdz. II.

- 36 -
wsta. Wwczas wodzowie natychmiast zrywaj si i stoj, dopki w schylony nie: przejdzie
mimo16. Mona by si spodziewa, e krajowcy bd starali si jako omija ten do kopotliwy
ceremonia hodowniczy; to si jednak nie zdarza. Wielokrotnie, siedzc we wsi i prowadzc rozmowy
z wodzem, obserwowaem, jak przechodzcy przez lasek zwyczajni obywatele bez wzgldu na to, jak
czsto przechodzili, za kadym razem woali tokay, na co wdz powstawa, a oni skuleni wolna nas
mijali17.
Kobiety wysokiej rangi posiadaj w tych rzeczach dokadnie takie same uprawnienia. Gdy
szlachcianka ma za ma czowieka z gminu, m przy ludziach obowizany jest skada jej ukony;
jeszcze cilej musz tego przestrzega obcy. W tym celu buduje si dla niej specjaln platform, na
ktrej zasiada ona na zgromadzeniach, podczas gdy m znajduje si niej, w tumie.
Gowa wodza jest najwitsz czci jego osoby; ochraniaj j surowe tabu. Czoo i potylica wraz
z szyj s specjalnie witymi miejscami gowy. Tylko rwnym rang, onom wodza oraz kilku
specjalnie uprzywilejowanym osobom wolno dotyka tych miejsc podczas mycia, golenia, ozdabiania i
odwszania. Gowy eskich przedstawicieli wyszych podklanw s rwnie nietykalne. Czowiekowi z
gminu, majcemu za on arystokratk, nie wolno - przynajmniej w teorii - dotyka jej czoa, szyi, tyu
gowy i ramion, nawet w najbardziej intymnych chwilach poycia maeskiego.
Tak wic w podaniach, w przestrzeganiu tabu i w obrzdach hodowniczych kobieta posiada
dokadnie te same przywileje rangi, co mczyzna; nigdy jednak nie posiada ona wadzy, ktra jest do
nich przywizana. Kobieta nigdy nie bywa naczelnikiem podklanu, nie moe wic take zosta
wodzem. Trudno mi w tej chwili przewidzie, co by si stao, gdyby w jakim pokoleniu zabrako
mskich przedstawicieli, gdy nie spotkaem si z takim wypadkiem. Wydaje mi si jednak, e
przejciowe sprawowanie wadzy przez kobiet daoby si pogodzi z pojciami Trobriandczykw. Jak
jeszcze pniej zobaczymy (rozdz. V, 4), wadza i znaczenie wodza czy naczelnika zasadzaj si na
przywileju poligamii; kobiety - rzecz prosta - nie posiadaj odpowiadajcego mu przywileju poliandrii.
Istnieje wiele funkcji spoecznych zwizanych z rang, ktre w caoci nale do mczyzn;
uczestniczce w nich kobiety korzystaj tylko z prestiu spoecznego. Tak na przykad prawo
posiadania odzi naley do naczelnika wsi, cho wszyscy mieszkacy czciowo w nim uczestnicz.
Udzia w sawie (butura), to znaczy przywilej mwienia o odziach jako o swojej wasnoci i chwalenia
si nimi maj jednak tylko kobiety z rodu naczelnika 18. Tylko w wyjtkowych wypadkach kobiety
towarzysz mczyznom w wyprawach morskich. Dalej, cay szereg praw, przywilejw i czynnoci
zwizanych ze specjalnym systemem wymiany towarw kula - to prerogatywy mczyzn. Kobieta,
obojtne czy ona, czy siostra biorcego w tej wymianie udzia mczyzny, tylko w wyjtkowych
okolicznociach dochodzi do gosu. Najczciej grzeje si w socu jego sawy i zadowolenia. Wojna -
to wyczne pole dziaania mczyzn, chocia kobiety s obecne przy wszystkich przygotowaniach i
wstpnych obrzdach, a czasem s nawet wiadkami samej bitwy 19.
Omawiajc w niniejszym ustpie rol i stanowisko obu pci, stawialimy kolo siebie - co trzeba
podkreli - brata i siostr niemal tak czsto jak ma i on. Czynilimy to dlatego, e w ustroju
matrylinealnym brat i siostra to naturalnie zczeni przedstawiciele mskiej i eskiej linii, zarwno w
kwestiach prawnych, jak i zwyczajowych. W podaniach o powstawaniu rodw spotykamy brata i
siostr wsplnie wyaniajcych si z podziemia przez praotwr w ziemi. W sprawach rodzinnych brat
jest naturalnym opiekunem i gow gospodarstwa swej siostry oraz jej dzieci. W yciu plemiennym
wzajemne obowizki i powinnoci brata i siostry s cile uregulowane i, jak jeszcze pniej
zobaczymy, stanowi jedn z gwnych podstaw budowy spoecznej. W stosunkach osobistych za
brata i siostr dzieli szereg bardzo cisych tabu, ktre absolutnie nie dopuszczaj do adnych
bliszych stosunkw pomidzy nimi20.
Kobieta odsunita jest od sprawowania wadzy, posiadania ziemi i wielu innych przywilejw
spoecznych. Wskutek tego nie ma dla niej miejsca na zgromadzeniach plemiennych i nie ma ona
16
Tokay uyte rzeczownikowo znaczy take czowiek z gminu. Rzeczownik zapewne etymologicznie wyprowadza si z
czasownika.
17
Gdy miejscowy urzdnik zamkn do wizienia To'uluw, naczelnego wodza Trobriandczykw, zabroni krajowcom w
wizieniu oddawa mu ukony, zapewne - obawiam si - chcc poniy swego rywala. Pomimo to jednak, jak wiem z
najpewniejszego rda, bo od szeregu naocznych wiadkw, wszyscy zwyczajni krajowcy ustawicznie mu si kaniali.
Przestawali to czyni tylko wtedy, gdy na widowni pojawia si biay satrapa. Jest to jeden z przykadw krtkowzrocznej polityki
przecitnego biaego urzdnika, ktry uwaa, e jego znaczenie moe by utrzymane tylko kosztem tamtejszych wodzw, a w
rezultacie podwaa tylko tubylcze prawo plemienne i wprowadza anarchi.
18
Kwestie te omawiaem obszerniej w Argonauts of the Western Pacific, rozdz. IV, 4 i 5, i rozdz. XI, 2. Por. rwnie rozdz. VI
niniejszej ksiki oraz Crime and Custom.
19
Wyczerpujcy opis systemu kula znajduje si w Argonauts; sposb prowadzenia wojny opisaem w artykule War and
Weapons among the Natives of the Trobriand Islands, Man, 1920.
20
Por. rozdz. XIII, 6, i rozdz. XIV.

- 37 -
gosu w takich sprawach, jak uprawa ogrodw, rybowstwo, polowanie, wyprawy morskie, wojna,
obrzdowy handel, uroczystoci i tace.

2. Uroczystoci i obrzdy aobne.

Istniej jednakowo takie obrzdowe uroczystoci i ceremonie, w ktrych kobiety maj duo i do
powiedzenia, i do wykonania. Z czynnoci tych najokazalsze, najwiksz czci otaczane i
bezwarunkowo najwspanialsze s uroczystoci na cze zmarych. Tak wic, do kobiet naley
czuwanie przy zwokach, okazywanie alu na pogrzebie z jego skomplikowanymi obrzdami i branie
udziau w dugim i bardzo zoonym systemie uroczystego rozdziau ywnoci. We wszystkich tych
czynnociach rozpoczynajcych si zaraz po mierci jakiego bardziej znakomitego przedstawiciela
plemienia i trwajcych z przerwami caymi miesicami, czasem nawet latami, kobiety odgrywaj
wan rol i maj swe cile okrelone obowizki do spenienia. Do kobiet, ktre czyo ze zmarym
jakie pokrewiestwo, naley pieszczenie ciaa i trzymanie go na kolanach. W czasie gdy si to
odbywa w chacie, inna kategoria krewnych kobiet odbywa na dworze niezwyky obrzd aobny:
pewna ich liczba, niektre z nich ustawione parami naprzeciw siebie, inne pojedynczo, porusza si na
gwnym placu w takt aosnej pieni aobnej w przd i w ty (ryc. 11). Kada z nich trzyma w rku
jaki przedmiot, ktry zmary albo nosi, albo ktry stanowi jego wasno. Te relikwie odgrywaj
znaczn rol w aobie i kobiety nosz je duszy czas po tym obrzdzie. Owijanie za ciaa i
nastpujce potem czuwanie nad grobem naley znowu do innej kategorii krewniaczek zmarego.
Reszt czynnoci pogrzebowych, w tym makabryczny zwyczaj krajania zwok, wykonuj mczyni.
Potem, w dugim okresie aoby ciar okazywania alu spada gwnie na kobiety; aoba wdowy trwa
zawsze duej ni wdowca, podobnie duszym jest okres aoby matki ni ojca, krewnej ni krewnego
tego samego stopnia. Kobiety odgrywaj rwnie znaczn rol w aobnym rozdziale ywnoci i
majtku i same dokonuj czci obrzdowego podziau, opierajcego si na zasadzie, e czonkowie
podklanu, do ktrego nalea zmary, obowizani s wynagrodzi innym krewnym ich udzia w aobie
(ryc. 12).
Na razie bardzo pobienie omwiem ceremonie aobne, gdy wkrtce do nich powrcimy (rozdz.
VI, 3 i 4). Z tego jednak, co ju zostao powiedziane, mona wyrobi sobie zdanie o tym, jak znaczny
jest udzia kobiety w tego rodzaju religijnych czy rytualnych uroczystociach. Pniej jeszcze
szczegowo opiszemy inne uroczystoci plemienne, specjalnie za te, w ktrych wystpuj wycznie
kobiety; na razie niech wystarczy wzmianka o tym, e kobiety s gwnymi aktorami w dugich,
penych korowodw obrzdach pierwszej ciy (rozdz. VIII, 1 i 2) oraz w obrzdach magii piknoci,
ktre si odbywaj w porze uroczystoci plemiennych (rozdz. XI, 2-4). Na niektre uroczystoci, jak
obrzd pierwszej ciy i pierwsze ukazanie si po urodzeniu dziecka, jak rwnie podczas wielkich
tacw plemiennych i kayasa (zawodw), kobiety wkadaj peny strj i ozdoby (ryc. 13), ktre
odpowiadaj penemu strojowi mczyzn na uroczystociach (jak to wida na ryc. 14 i 79).
Ciekawe wydarzenie ma miejsce podczas milamala, dorocznego okresu tacw i uroczystych wit
po niwach. Okres ten rozpoczyna si uroczystoci, ktrej gwnym celem jest przeamanie tabu za
pomoc bicia w bbny. Podczas inauguracyjnej uroczystoci dokonuje si podziau ywnoci,
mczyni za, ubrani w pene stroje do taca, tworz krg z doboszami i piewakami porodku.
Podobnie jak w czasie zwykych tacw odbywajcych si na gwnym placu, piewacy podaj
melodi, tancerze zaczynaj si zwolna porusza, a dobosze wybija takt. Trwa to jednak tylko przez
chwil; prawie e z pierwszym uderzeniem w bbny z wntrza chat sycha aosne zawodzenia
kobiet bdcych jeszcze w aobie; spoza wewntrznego szeregu domw wypada gromada
krzyczcych, rozszalaych kobiet, ktre rzucaj si na tancerzy, bij ich kijami, rzucaj w nich
kokosami, kamieniami i kawakami drzewa. Zwyczaj nakazuje mczyznom, by nie okazywali zbytniej
odwagi. Tote w jednej chwili dobosze, ktrzy tak uroczycie rozpoczli widowisko, znikaj i caa wie
pustoszeje, gdy kobiety cigaj uciekajcych. Lecz tabu zostao przeamane i jeszcze tego
popoudnia odbywa si - ju bez adnych przeszkd - pierwszy taniec w tym okresie wit.
W tacu w penym stroju, przede wszystkim mczyni (ryc. 14, 58, 65, 73, 82) ujawniaj pikno
swego ciaa i pokazuj sw zrczno. W niektrych tacach, jak na przykad w tacu z rzebionymi
tarczami, wykonywanym w bardzo szybkim tempie, lub w tacu ze specjalnymi chorgiewkami czy
stylizowanymi ozdobami, wyobraajcymi zwierzta, bior udzia sami mczyni (ryc. 65, 73, 82).
Kobietom zwyczaj pozwala bra udzia tylko w jednym tradycyjnym typie taca, do ktrego mczyni
nakadaj niewieci strj z rafii (ryc. 3 i 58). Pomimo e byem wiadkiem caego szeregu podobnych

- 38 -
widowisk, raz tylko widziaem kobiet taczc: bya to osoba bardzo wysokiej rangi. Niemniej jednak
bierny udzia kobiet w charakterze wiadkw i widzw jest wany i istotny.

Ryc. 7 Rodzina na drodze.

Kobieta niesie due bulwy yamu w koszu, dziecko za w charakterystyczny sposb na biodrze;
mczyzna ma na ramieniu topr. Dziecko najwidoczniej czuje si najbezpieczniej, gdy trzyma si
obojga, ojca i matki. (Rozdz. I, 3).

Ryc. 8 Wntrze chaty.

Dwa tapczany przy tylnej cianie. Obok kupieckiego kufra chiskiego i kawaka kaliko na dolnym
tapczanie wida butle na wod, zwinite maty i koszyk. Na grnym tapczanie garnek gliniany
wetknity w okrgy koszyk i kilka zwojw lici pandanusowych. (Rozdz. I, 3).

- 39 -
 Ryc. 9. Przy wyrobie spdniczek.
Licie pandanusa grzeje si przy ogniu, aby uczyni je twardymi i gitkimi. Jedna z kobiet ogolona
na znak aoby. (Rozdz. I, 4).

Ryc. 10 Suszenie wkien na spdniczki.

Pki midlonych lici bananowych wiesza si na socu po zabarwieniu ich szkaratem i fioletem. W
wewntrznym piercieniu tej lagunowej wioski (Teyava) widoczne s jedynie spichrze na yam. (Rozdz.
I, 4; rozdz. III, 4).

Oprcz pory tacw posiadaj Trobriandczycy jeszcze wiele innych, dugich, cigych okresw
zabaw, w ktrych kobiety bior ju bardziej ywy udzia. Program tych zabaw jest z gry ustalony i nie

- 40 -
ulega zmianom w cigu caego okresu. Jeden typ tych zabaw nosi nazw kayasa (rozdz. IX, 2-4);
istnieje ich kilka rodzajw. Na przykad jeden typ kayasa odbywa si w ten sposb, e grupy
uroczycie przystrojonych kobiet wieczorem siadaj na matach i piewaj; inne polegaj na tym, e
mczyni i kobiety ozdabiaj si wiecami i girlandami z kwiatw, ktre midzy sob wymieniaj;
innym za razem treci kayasa jest pokaz specjalnych ozdb. Czasem znowu urzdzaj krajowcy na
pytkiej wodzie miniaturowe regaty malekich dek. Istnieje rwnie kayasa o charakterze
erotycznym. Niektre z tych zabaw s wycznie zastrzeone dla kobiet (piew i pokazy pewnych
ozdb), w innych bior udzia obie pci (kwiaty, erotyka i ozdabianie wosw), w innych za wycznie
mczyni (malekie aglowce).
Niezalenie od tego, czy kobiety bior udzia czynny w jakiejkolwiek publicznej uroczystoci lub
zabawie, czy nie, nigdy nie zabrania si im na nie patrze i swobodnie przestawa z mczyznami;
odbywa si to na paszczynie zupenej rwnoci, nastrj jest swobodny, w atmosferze artw i
wesooci toczy si oywiona rozmowa.

3. Udzia kobiety w magii.

Istnieje pewna dziedzina ycia, ktra dla Trobriandczyka posiada ogromne znaczenie i jest dla
niego czym specjalnym i odrbnym. Nalecy tu splot faktw i specjalny typ zachowania si
ludzkiego okrela krajowiec sowem megwa, ktre do dokadnie oddaje sowo magia. Magia jest
cile zespolona z yciem ekonomicznym i w ogle z kadym waniejszym momentem yciowym; jest
ona te narzdziem wadzy i niejako wskanikiem roli i znaczenia tych, ktrzy j praktykuj. Dlatego
rola kobiety w magii wymaga specjalnego uwzgldnienia.
Magia stanowi zupenie specjaln dziedzin ycia. Jest ona niezbdna w tych wszystkich
waniejszych czynnociach i przedsiwziciach yciowych, nad ktrych skutkami czowiek cakowicie
nie panuje. Krajowcy odwouj si do niej przy pracach w ogrodzie, przy poowach ryb, budowie
wikszych odzi, poowie cenniejszych muszli, w sprowadzaniu wiatru i pogody, w woj nie, w sprawach
miosnych, w wywoywaniu osobistego uroku, w zapewnieniu bezpieczestwa na morzu, w osigniciu
powodzenia w kadym waniejszym przedsiwziciu i - last not least w wypadkach, gdy chodzi o
wasne zdrowie, a sprowadzenie choroby na wroga. Powodzenie i bezpieczestwo w tych rzeczach w
duej mierze, czstokro nawet cakowicie, zaley od magii i mona na nie oddziaywa przez
odpowiednie jej zastosowanie. Krajowcy gboko wierz, e sukces lub niepowodzenie, bieda czy
dostatek, zdrowie czy choroba zale od waciwych praktyk magicznych, zastosowanych we
waciwych okolicznociach.
Magia skada si z zakl i obrzdw czarodziejskich; prawo jej stosowania posiada czowiek, ktry
wypeni szereg wymaganych warunkw. Sia magiczna tkwi przede wszystkim w sowach formuy.
Obrzd natomiast, zazwyczaj bardzo prosty, suy do przenoszenia oddechu czarownika obdarzonego
wadz sw na przedmiot czy osob, na ktr magia jest skierowana. Krajowcy gboko wierz, e
formuy magiczne przetrway niezmienione od czasw mitycznych, od prapocztku rzeczy.
Wierzenia te maj swe nastpstwa spoeczne; systemy magiczne s dziedziczone, kady w innym
podklanie i od chwili wyjcia przodkw z podziemi byy ju w posiadaniu podklanw. Tylko czonek
podklanu moe wykonywa jego magi, co, rzecz oczywista, stanowi bardzo wane i cenione
uprawnienie i wasno podklanu. Pomimo tego, e uprawnienie do wykonywania magii dziedziczy si
w linii eskiej, zwykle jednak wraz z innymi formami wadzy i posiadania wykonuj j sami
mczyni. Jedynie w kilku wypadkach dziedziczn magi mog praktykowa kobiety.
Wadza, ktr magia nadaje zaklinaczowi, polega nie tylko na skutkach jej bezporedniego
dziaania. W najwaniejszych rodzajach magii obrzdy czarodziejskie bynajmniej nie s pozbawionym
znaczenia dodatkiem, lecz s cile zespolone z czynnociami, ktrym towarzysz. Tak na przykad w
magii ogrodowej czarownik posiada ogromne znaczenie zarwno ekonomiczne, jak i spoeczne i jest
organizatorem i kierownikiem pracy. Tak samo jest z budow odzi i jej magi i z obrzdami
zwizanymi z prowadzeniem dalszej wyprawy morskiej. Ta sama osoba, ktra kieruje stron
techniczn wyprawy i jest jej przywdc, posiada rwnoczenie obowizek czy te przywilej
wykonywania magii21. Te dwie funkcje - kierownicza i magiczna - s nierozdzielnie zczone w rkach
jednej osoby. W innym typie magii, ktry krajowcy podcigaj pod kategori bulubwalata (czarna
magia), obejmujcym cae czarownictwo oraz midzy innymi rzucanie urokw w zwizku ze

21
Por. Argonauts of the Western Pacific, zwaszcza rozdz. IV, V, VII i XVII.

- 41 -
sprowadzaniem suszy czy deszczu, daje ona zaklinaczowi ogromn wadz i bezporedni wpyw na
ludno. Magia jest bowiem najskuteczniejszym i najczciej stosowanym narzdziem wadzy.
Skoro magia jest tak cile zwizana z czynnociami, ktrym towarzyszy, przeto oczywistym jest,
e w niektrych zajciach podzia rl wedle pci musi za sob pocign rwnie odpowiadajce mu
zrnicowanie czynnoci magicznych. Prace zwykle wykonywane przez mczyzn wymagaj
mczyzn czarownikw; natomiast przy pracach nalecych do kobiet kobieta musi wykonywa
magi. Z niej podanej tabeli widzimy, e w rybowstwie i polowaniu oraz w rzebieniu w drzewie -
czynnociach, w ktrych kobiety nie uczestnicz - czarownikami s wycznie mczyni. Podobnie
magia wojenna, ktrej obecnie ju si nie stosuje, bya dziedzicznym systemem zakl i obrzdw
magicznych wykonywanych zawsze przez jednego mczyzn, czonka danego podklanu. Tak samo
kobieta nie moe wypowiedzie dugiej i skomplikowanej serii zakl towarzyszcych budowie
wikszych odzi, w ktrych ju mona wypyn na pene morze; wreszcie magi bezpieczestwa na
wyprawach morskich oraz magi kula wykonywa mog wycznie mczyni, gdy kobiety nie
wyruszaj na te wyprawy.

PODZIA CZYNNOCI MAGICZNYCH POMIDZY PCI

Mczyni Kobiety Wsplnie

Publiczna magia ogrodowa (towosi) Obrzdy pierwszej ciy Magia piknoci
Rybowstwo Robienie spdniczek Magia miosna
Polowanie Zapobieganie Prywatna magia ogrodowa
niebezpieczestwom przy
poogu
Magia w zwizku z kula (mwasila) Bl zbw obrzmienia
Pogoda (soce i deszcz) Schorzenia narzdw
pciowych z wysikami
(rzeczka?)
Wiatr Elephantiasis,
Magia wojenna (boma) Poronienie
Bezpieczestwo na morzu (kayga'u) Kobiece czarownictwo
(yoyowa lub mulukwausi)
Rzebienie w drzewie (kabitam)
Czarna magia (bwaga'u)

Oczywicie istniej take wane rodzaje magii, ktre przystosowane s do kobiecych rk i ust.
Pozostaj one bowiem w zwizku z czynnociami czy funkcjami, ktre czy to z racji swego charakteru
czy konwenansu spoecznego wykluczaj obecno mczyzn. Tutaj naley magia w zwizku z
uroczystociami pierwszej ciy (rozdz. VIII, 1 i 2), magia sprowadzajca zrczno w sporzdzaniu
spdniczek oraz magia na spdzenie podu.
Istniej jednakowo pewne wsplne dziedziny ycia i ludzkiej dziaalnoci, jak na przykad
ogrodnictwo czy ycie miosne, kontrolowanie pogody czy stanu zdrowia ludzkiego, gdzie na pierwszy
rzut oka nie wida bliszego zwizku z jedn z pci. Pomimo to jednak magia ogrodowa zawsze naley
do mczyzn, a kobiety nigdy nie wykonuj wanych obrzdw publicznych, tak cile
przestrzeganych i wysoko cenionych przez ludno tubylcz, ktre sprawuje wiejski czarownik nad
ogrodami caej spoecznoci22. Co wicej, czarownik musi uroczycie zainaugurowa nawet te prace w
ogrodach, ktre - jak na przykad plewienie - wykonuj wycznie kobiety. Wiatrem, promieniami
soca i deszczem wadaj wycznie mskie rce i usta.
W niektrych wsplnie wykonywanych czynnociach kobieta rwnie dobrze jak mczyzna moe
wykonywa wymagan magi. Podobnie mczyzna i kobieta bez rnicy mog wykonywa niektre
pomniejsze obrzdy prywatnej magii ogrodowej, ktre zreszt kady czowiek moe stosowa na swj
wasny uytek. Istnieje take magia miosna i magia piknoci; jej zaklcia wygaszaj wszyscy

22
Inaczej jest na wyspach Amphlett. Tutaj magi ogrodow Wykonuj gwnie, jeli nie wycznie, kobiety. Podobnie na
wyspach Dobu i na pnocno-wschodnich wybrzeach Dawson Straits na archipelagu d'Entrecasteaux kobiety odgrywaj
dominujc rol w magii ogrodowej.

- 42 -
dotknici nieodwzajemnion mioci lub pragncy doda sobie wicej powabu i uroku osobistego. W
niektrych okolicznociach, jak na przykad w czasie wielkich uroczystoci plemiennych, kobiety
publicznie wygaszaj nad mczyznami zaklcia magii piknoci (rozdz. XI, 3); czasami znw
mczyni stosuj specjalne zaklcia magii piknoci do siebie i do swych ozdb 23.
cisy rozdzia wadzy czarodziejskiej pomidzy pci wystpuje w ciemnych i straszliwych siach
czarnej magii: siach, ktre potrafi zniweczy nadzieje i szczcie ludzkie. Magi choroby i zdrowia,
ktra jest w mocy zatru ycie lub przywrci mu naturaln sodycz, czary, ktrych najsilniejszym
atutem jest mier, mog wykonywa tak mczyni, jak i kobiety. Charakter jej jednak zmienia si
cakowicie zalenie od pci wykonujcego. Mczyni bowiem maj rne od kobiet sposoby
czarowania, ktre wykonuj za pomoc innych obrzdw i zakl; inaczej dziaaj one na ciao ofiary i
otoczone s cakiem innym krgiem wierze. Czarna magia uprawiana przez mczyzn jest czym o
wiele bardziej konkretnym, posiada wyraniej zarysowane metody i stanowi niemal wyrozumowany
system. Nadnaturalne wasnoci czarownika ograniczaj si do wadzy stania si wedle woli
niewidzialnym, do emanowania z siebie wiata i posiadania wsplnikw wrd ptactwa nocnego. Co
za ubstwo w porwnaniu z wadz i rodkami, jakimi rozporzdza czarownica!
Czarownica, ktra nigdy nie pojawia si jako bezcielesna ani, nadnaturalna istota, lecz zawsze jako
realna kobieta, wyrusza na nocne wyprawy w postaci niewidzialnego sobowtra; potrafi ona lata w
powietrzu i ukazuje si ludziom jako spadajca gwiazda; w kadej chwili moe przemieni si w
robaczka witojaskiego, ptaka nocnego czy nietoperza; z daleka syszy i czuje; ma pocig do
zjadania misa ludzkiego i ywi si trupami.
Choroby, ktre sprowadza czarownica, s zwykle nieuleczalne, gwatowne w dziaaniu,
przynoszce z reguy nag mier. Chorob wywouje czarownica w ten sposb, e wydziera ofierze
wntrznoci, ktre poera. Natomiast czarownik nigdy nie zjada ciaa swej ofiary. Jego wadza jest o
wiele mniejsza; musi dziaa znacznie wolniej i w najlepszym razie moe si spodziewa, e
sprowadzi przewlek chorob, ktra - jeli mu sprzyja szczcie - po duszych mczarniach, czasem
trwajcych miesicami, a czasem przecigajcych si na cae lata, moe dobi ofiar. Ale nawet
wwczas mona zwrci si do innego czarownika, ktry potrafi przeciwdziaa pierwszym czarom i
przywrci chorego do zdrowia. Natomiast nie ma prawie adnych szans unicestwienia urokw, ktre
rzucia czarownica. Na nic si tu nie zda nawet natychmiastowe zwrcenie si o pomoc do innej
wiedmy.
Dopki czarownica jest moda, bywa nie mniej od innych kobiet podana seksualnie. Moc, ktr
posiada, wytwarza koo jej osoby pewien nimb sawy. Zazwyczaj posiada ona siln indywidualno,
ktra wydaje si by przywizana do jej zawodu. Uczucia, jakie budzi zdatna do maestwa
czarownica, czsto bywaj niezupenie bezinteresowne, gdy praktyka czarodziejska moe przynosi
czasem dochody i jest rdem wpyww osobistych, ktre zawsze przyjemnie posiada. Zawodu
czarownicy w przeciwiestwie do czarownika nie wykonuje si jawnie; wiedma moe otrzyma
zapat za wyleczenie, lecz pod adnym warunkiem nie podejmuje si zabicia za wynagrodzeniem. W
tym take rni si ona od czarownika, ktry wikszo swych dochodw czerpie z czarnej magii, nie
za z praktyk leczniczych. Jeli nawet wszyscy dokoa wiedz o danej kobiecie, e jest czarownic, to
jednak nie przyzna si ona do tego nikomu, nawet wasnemu mowi.
Sztuk czarodziejsk dziedziczy crka po matce. Wtajemniczenie w jej arkana i tajniki nastpuje
bardzo wczenie. W pniejszym wieku czasami powiksza si t sztuk praktykami, ktre bynajmniej
zaszczytu nie przynosz. O niektrych kobietach mwi nawet, e maj stosunki pciowe z
nadludzkimi, bardzo zoliwymi stworami, zwanymi tauva'u, ktre cigaj na ludzko plagi i
epidemie (rozdz. XII, 4). Stwory te rozwijaj u czarownic umiejtno wyrzdzania za i wiedm takich
naley si mocno wystrzega. O kilku osobach spord mych znajomych mwiono, e maj
kochankw wrd tauva'u; specjalnie o onie naczelnika Obwerii, osobie bardzo bystrej i energicznej,
ktr na ryc. 77 i 78 widzimy na pierwszym planie.
Natomiast co si tyczy czarnej magii, najwaniejsza rnica z punktu widzenia socjologicznego
pomidzy praktykami uprawianymi przez mczyzn i kobiety tkwi w tym, e czarownik faktycznie
wykonuje swj zawd, natomiast dziaalno czarownicy istnieje jedynie w podaniach i w wyobrani
krajowcw. Czarodziej zna i naprawd wykonuje swj fach; wezwany, zaklina i robi czary nad
rzeczywistymi ludmi czy rzeczami; nocn por czatuje na swe ofiary lub odwiedza je po chatach;
podejrzewam nawet, e czasami podaje trucizn swym ofiarom. Czarownica za - pomimo e
krajowcy gboko wierz, i odgrywa znaczn rol w yoyowa - rzecz prosta ani nie lata, ani nie wyera
wntrznoci ludzkich; nie zna ona ani zakl, ani obrzdw czarodziejskich, gdy ten typ magii
kobiecej yje jedynie w baniach i fantazji krajowcw.

23
Por. Argonauts of the Western Pacific, rozdz. XIII, 1.

- 43 -
 Za pomoc praktyk czarodziejskich kobiety potrafi sprowadzi na mczyzn pewne drobne
niedomagania, jak na przykad bl zbw, niektre wrzody i opuchnicia, obrzki jder i wysiki
(rzeczka?). Bl zbw jest specjalnoci kobiet; do wyleczenia go zawsze si wzywa kobiety, nawet
wtedy, gdy inna kobieta go wywoaa. Czarownica moe go wywoa dziki wadzy magicznej, jak
posiada nad maym chrzszczykiem, zwanym kim, ktry bardzo przypomina innego owada, drcego
dziurki w taro. Podobiestwo istniejce pomidzy zepsutym zbem i dziurkami w taro, wierconymi
przez chrzszczyka, to dostateczny dowd, e podobne przyczyny wywouj podobne skutki. Co
wicej, niektrzy z moich informatorw na wasne oczy widzieli, jak w czasie zakl leczniczych may
czarny chrzszczyk wylatywa z ust mczyzny.
Jak ju widzielimy, istniej pewne rodzaje magii dziedzicznej, ktre mog wykonywa tylko
mczyni danego podklanu lub w drodze wyjtku ich synowie (w tym wypadku syn po mierci ojca
musi porzuci te praktyki). Gdyby jednak wymarli mczyni w pewnym pokoleniu, kobieta mogaby
si nauczy takiej magii na to, aby urodziwszy syna dziedziczcego prawa czonkw podklanu,
wyuczy go tych praktyk; sama jednak nie moe ich stosowa. W ten sposb kobieta moe sta si
pomostem czcym pokolenia i przechowywa w pamici system magii ogrodowej, czarowanie
pogody i wiatrw, zaklcia magiczne zwizane z rybowstwem, polowaniem, budow odzi czy
handlem zamorskim. Moe ona nawet przekaza cay system magii wojennej, lecz pod adnym
pozorem nie wolno jej uczy si mskiej czarnej magii, ktra stanowi dla kobiet cise tabu. Nie jest to
zreszt potrzebne, gdy magia ta nie bywa nigdy cile dziedziczna w obrbie podklanu.
Widzimy wic, e silna pozycja kobiety w yciu plemiennym znajduje take oparcie w jej prawie do
wykonywania praktyk magicznych - w dziedzinie wierze najsilniej zakorzenionych i majcych
najtwardszy ywot.

Ryc. 11. Taniec aobny.

Odprawiony w Buraku po zgonie Ineykoi. Por. ryc. 33. (Rozdz. II, 2; rozdz. VI, 3).

- 44 -
 Ryc. 12. Rozdzia spdniczek w rytuale aobnym.
(Rozdz. II, 2).

***

Teraz, by pokrtce zebra nasze dotychczasowe wyniki, wyobramy sobie, e z lotu ptaka
patrzymy na wie tubylcz, i starajmy si stworzy sobie kinematograficzny obraz przesuwajcego si
przed naszymi oczyma ycia spoeczestwa. Gdy rzucimy okiem na gwny plac, ulice i otaczajcy
wie gaj i ogrody, widzimy, jak zapenione s one przez mczyzn i kobiety przestajcych ze sob
swobodnie i na zasadach rwnoci. Czasami wsplnie pracuj w ogrodzie lub zbieraj poywienie w
dungli czy nad brzegiem morza. Czasami znw pracuj osobno, mczyni zajci inn prac, kobiety
znw inn; pracuj starannie i wydajnie. Na gwnym placu przewanie widzi si mczyzn, ktrzy -
by moe - na oglnym zebraniu omawiaj widoki tegorocznych urodzajw lub obmylaj dalsz
wypraw morsk, lub te przygotowuj si do jakiej uroczystoci. Na ulicy przewaaj kobiety, ktre
krztaj si koo gospodarstwa. Za chwil docz si do nich mczyni, ktrzy pomog im w
bawieniu dzieci lub te w niektrych zajciach gospodarskich. Gdzieniegdzie do naszych uszu dojd
echa sprzeczek, - to kobiety aj swych mw, zwykle agodnie i dobrodusznie.
Przypumy, e uwag nasz pochania jaki szczeglny wypadek, jak mier, ktnia w plemieniu,
podzia spadku czy jaka inna uroczysto. Widzimy wwczas i rozumiemy wspistnienie dziaania
prawa i zwyczajw plemienia oraz gry osobistych namitnoci i interesw. Dostrzegamy wpyw ustroju
matrylinealnego, dziaanie rzdw mskich, tradycje wadzy plemiennej i skutki totemicznego podziau
na klany i podklany. W tym wszystkim utrzymuje si stan rwnowagi pomidzy wpywami mczyzn i
kobiet; mczyzna sprawuje wadz, lecz rozdzia jej wyznacza kobieta.
Albo moe gwny plac roi si od rozbawionego tumu, przybranego w witeczne szaty i ozdoby.
Kobiety w swych witecznych szatach chodz lekko koyszc si, zalotnie podkrelaj lini swego
ciaa i szykownie szeleszcz swymi bogatymi spdniczkami, jasnoczerwono-fioletowo-zotymi.
Mczyni s ubrani o wiele skromniej i poruszaj si sztywno i z godnoci. Poruszaj si
stosunkowo niewiele, chyba e bior udzia w tacu czy maj inn rol w uroczystociach. Tancerze
przeadowani s ozdobami, peni ycia i ruchu. Przedstawienie rozpoczyna si - bior w nim czynny
udzia czasem jedynie mczyni, czasem take kobiety. Pod wieczr, gdy zabawa jest w penym
toku, chopcy i dziewczta poczynaj si coraz bardziej mie ku sobie; tu i wdzie sycha urywki
rozmw, wybuchy miechu i chichoty. Nie ma w ich zachowaniu nic, ale to nic nieprzyzwoitego,
bezwstydnego czy seksualnie niewaciwego, mimo e ich sownik bynajmniej nie jest salonowy.
Obecnie modzi wyznaczaj sobie spotkania, teraz zadzierzguj si blisze stosunki. W ten sposb

- 45 -
zbliamy si do cilejszych studiw nad erotyk tubylcw; obecnie przystpimy do bardziej
systematycznego opisu tego przedmiotu.

Rozdzia trzeci - Przedmaeskie stosunki pciowe.

W stosunkach pciowych Trobriandczycy s atwi i swobodni. Kto, kto zna ich tylko
powierzchownie, mgby w pierwszej chwili odnie wraenie, e nie posiadaj oni w tej dziedzinie
adnych ogranicze. Jednakowo tak nie jest; ich swoboda seksualna posiada cile wytyczone
granice. Najlepiej si z tym zapoznamy przedstawiwszy poszczeglne stadia, od dziecistwa do wieku
dojrzaego, przez ktre przechodzi mczyzna i kobieta - rodzaj seksualnej historii ycia
reprezentatywnej pary trobriandzkiej.
Musimy rozpocz od najwczeniejszych lat, krajowcy bowiem bardzo wczenie zaznajamiaj si
ze sprawami seksualnymi. Nieuregulowane, kapryne stosunki pierwszych lat w wieku modzieczym
staj si coraz bardziej systematyczne, przeksztacaj si w mniej lub bardziej stae stosunki, ktre
znw pniej przeradzaj si w trwae zwizki. W zwizku z pniejszymi stadiami przedlubnego
ycia pciowego pozostaje na Wyspach Trobrianda bardzo ciekawa instytucja tzw. domw kawalerw i
niezamnych dziewczt, ktre krajowcy nazywaj bukumatula; instytucja ta jest dla nas bardzo
wana, jako e stanowi ona jedno z tych zwyczajem uwiconych urzdze spoecznych, ktre na
pozr mogoby robi wraenie jakiego maestwa grupowego.

1. ycie pciowe dzieci.

Dzieci na Wyspach Trobrianda posiadaj duo swobody niezalenoci. Szybko uwalniaj si spod
opieki swych rodzicw, ktra zreszt nigdy nie bywa zbyt surowa. Niektre dzieci chtnie suchaj
swych rodzicw, lecz w gruncie rzeczy zaley to od usposobienia i charakteru tak jednej, jak i drugiej
strony; nie ma jakiej okrelonej dyscypliny, jakiego systemu rygorw domowych. Czsto, gdy
siedziaem razem z nimi i obserwowaem jakie wydarzenie w rodzinie lub gdy przysuchiwaem si,
sprzeczkom pomidzy rodzicami a dziemi, syszaem, jak dziecku powiedziano, by co zrobio;
prawie zawsze jednak wypowiedziane to byo w formie proby, tak jakby dziecko miao zrobi ask;
tylko w wyjtkowych wypadkach prob wspierano grob uycia siy. Rodzice trobriandzcy
pochlebiajc, ajc czy proszc o co dzieci traktuj je jak sobie rwne. Nigdy nie syszy si od nich
zwykego rozkazu rodzicielskiego, w ktrym zawieraoby si oczekiwanie naturalnego posuszestwa.
Czasem rodzice gniewaj si na swoje dzieci i w przystpie gniewu bij je; lecz rwnie czsto widzi
si dzieci, jak w pasji podnosz rce na rodzicw. Czasem bywa to przyjmowane z dobrodusznym
umiechem, czasem jednak rodzice z gniewem oddaj uderzenia, lecz myl o planowanej odpacie
czy karze jest dla krajowca nie tylko obca, ale wprost wstrtna. Nieraz doradzaem, by na zimno wybi
czy ukara niegrzeczne dziecko. Tumaczyem krajowcom, e takie ukaranie moe na nie wpyn
dodatnio na przyszo. Nigdy jednak nie suchali moich rad, gdy wydaway im si nie tylko
nienaturalne, ale wprost niemoralne.
Wolno ta umoliwia wytwarzanie si wasnej spoecznoci dziecicej, ktra stanowi niezalen
grup. Tworz j dzieci poczynajc od czterech czy piciu lat i trwaj w niej a do okresu pokwitania.
Same kieruj trybem swego ycia i od ich woli i ochoty zaley, czy spdzaj czas z rodzicami, czy z
towarzyszami zabaw w swej rzeczypospolitej (ryc. 15, 16 i 17). To spoeczestwo w spoeczestwie
postpuje tak, jak jego mali czonkowie postanowi, i czsto wobec starszych stanowi rodzaj
zbiorowej opozycji. Jeli dzieci upr si, aby co zrobi, na przykad uda si na jednodniow
wycieczk, doroli, nawet sam wdz, nie jest w stanie ich powstrzyma. Gdy w toku mej pracy
etnograficznej chciaem zebra informacje o dzieciach, nie tylko mogem si do nich zwrci, ale
nawet zmuszony byem uda si wprost do ich spoecznoci dziecicej. Uszanowaem ducha ich
zabaw i dziecicych zaj, a one potrafiy rwnie poinformowa mnie i wprowadzi w arkana swych
gier i przedsiwzi (ryc. 15).

- 46 -
 Mae dzieci zaczynaj rwnie rozumie i ceni tradycje plemienne, zwyczaje oraz te wszystkie
ograniczenia, ktre s rodzajem tabu czy okrelonego nakazu prawa plemiennego, czy tradycji, czy
wreszcie obowizujcych form przyzwoitoci24.
Swoboda i niezaleno dziecka rozciga si rwnie na sprawy seksualne. Przede wszystkim
dzieci wiele widz i sysz z ycia pciowego starszych. W domu bardzo trudno jest rodzicom ukry
si, tote dzieci maj wiele sposobnoci do praktycznego zapoznania si z aktem pciowym.
Opowiadano mi, e nic si nie robi, by usun dzieci w chwili, gdy rodzice maj stosunek seksualny.
Co najwyej dziecko dostaoby bur i kazano by mu nakry gow mat. Kilkakrotnie syszaem, jak
ma dziewczynk lub chopca chwalono tymi sowami: Dobre dziecko, nigdy nie mwi o tym, co si
dzieje pomidzy rodzicami. Maym dzieciom wolno przysuchiwa si najgorszym rozmowom na
tematy seksualne, doskonale te rozumiej one, o czym si mwi. Dzieci znaj szereg przeklestw i
doskonale umiej posugiwa si nieprzyzwoitymi wyrazami. Dzieci tamtejsze rozwijaj si umysowo
bardzo wczenie, cakiem mali chopcy i dziewczta robi nieprzyzwoite arty, ktre budz miech
wrd dorosych.
Mae dziewczynki z ojcami udaj si na poowy ryb, podczas ktrych mczyni zdejmuj
przepaski. Nago w tych warunkach jest konieczna, wobec tego nie razi ani nie wywouje
nieprzyzwoitych artw, lecz jest uwaana za co naturalnego. Pewnego razu, gdy wdaem si w
rozmow na temat, ktry, moim zdaniem, bynajmniej nie nadawa si dla modziey, podesza do
naszego towarzystwa maa dziewczynka, crka jednego z mych rozmwcw. Zwrciem si wwczas
do ojca, by jej kaza odej. O, nie - odrzek - to jest dobra dziewczynka, ona nie powtrzy matce
tego, co mczyni mwi pomidzy sob. Gdy j bierzemy na pow ryb, nie potrzebujemy si jej
wstydzi. Co innego jaka inna dziewczynka. Ta by dokadnie opisaa nasz nago swym
towarzyszkom czy swym matkom25. Wwczas one miayby si z nas i powtrzyy innym, co o nas
syszay. Ale ta dziewczynka nic nie powie. Obecni przy tym mczyni z zapaem przytaknli jego
sowom i korzystajc z dyskrecji dziecka w dalszym cigu prowadzili t rozmow. Co si za tyczy
chopcw, to w tych rzeczach nie posiadaj oni tak bliskiego kontaktu z matk. Pomidzy krewnymi ze
strony matki bowiem, tj. w pojciu krajowcw pomidzy prawdziwymi krewnymi, ju w bardzo
wczesnym wieku obowizuje tabu kazirodztwa, ktre nie pozwala na bliszy tego rodzaju kontakt,
jeszcze silniej ograniczenia te zaznaczaj si w stosunku brata do sistr.
Chopcy i dziewczynki maj do okazji, by od swych towarzyszy zabaw dowiadywa si o
sprawach seksualnych. W tajniki erotyki wprowadzaj si nawzajem w sposb bezporedni w bardzo
wczesnym wieku. Pocztki erotyki u dzieci wystpuj na dugo przedtem, zanim faktycznie s one w
monoci dokona penego aktu pciowego. Ciekawo sw co do wygldu i funkcji narzdw
pciowych zaspokajaj dzieci w czstych zabawach i rozrywkach i znajduj w tym zapewne jak
przyjemno. Typowe formy tych rozrywek to dotykanie narzdw pciowych i drobniejsze perwersje
seksualne, jak ustne dranienie narzdw. Podobno modsze dzieci bywaj czsto wprowadzane w
sprawy pciowe przez swych starszych towarzyszy, ktrzy pozwalaj im przypatrywa si swym
zabawom o charakterze miosnym. Poniewa ani autorytet starszych, ani te aden kodeks moralny, z
wyjtkiem specjalnych tabu plemiennych, nie dziaa tu hamujco - zatem jedynie stopie ciekawoci,
dojrzaoci fizycznej, temperamentu czy zmysowoci wpywa na to, w jakiej mierze dzieci oddaj si
rozrywkom o charakterze seksualnym.
Doroli, nawet rodzice, do tych dziecinnych wybrykw odnosz si zupenie obojtnie lub nawet
yczliwie. Uwaaj to za co zupenie naturalnego i nie widz powodu wkracza w te sprawy. Wobec
spraw miosnych swych dzieci objawiaj zwykle rodzaj penego wyrozumiaoci zainteresowania na
wesoo, a mwic o nich traktuj ten temat artobliwie. Dochodziy do mnie nieraz takie w yczliwym
tonie utrzymane plotki: Ta a ta miaa ju stosunek z tym a tym; jeeli za to rzeczywicie miao
miejsce, zaraz dodaje si, e byo to jej pierwsze przeycie. Tak samo na wp serio, na wp artem
mwi si o zamianie kochankw lub o innej maej tragedii miosnej w wiecie dziecicym. Akt pciowy
dzieci lub jego substytut uwaaj starsi za niewinn rozrywk. Oni wanie bawi si w kayta
(spkowanie). Jedno drugiemu daje kokosa, kawaek betelu, kilka paciorkw lub troch owocw z
krzaka i oni id, chowaj si i kayta. Natomiast wszelkie miostki dziecinne w obrbie domu uwaano
by za co bardzo niestosownego; winno si to zawsze odbywa w krzakach.
Wiek, w ktrym dziewczynka rozpoczyna te zabawy, wedle udzielonych mi informacji, schodzi si
zazwyczaj z czasem woenia przez ni maej spdniczki z rafii pomidzy czwartym a pitym rokiem

24
Opis procesu wyrabiania si w dziecku poszanowania dla tabu i tradycji plenienia znajdzie czytelnik w caej ksice
rozproszony, szczeglnie w rozdz. XIII. Zwyczaju nie naley ani personifikowa, ani rozumie jako wadz absolutn czy
autonomiczn, lecz raczej jako co, co wypywa ze specyficznego spoecznego i psychologicznego mechanizmu. Por. moj
Crime and Custom, 1926.
25
To znaczy klasyfikacyjnym matkom - matce, ciotkom ze strony matki itd. Por. rozdz. XIII, 5 i 8.

- 47 -
ycia. Oczywicie odnosi si to jedynie do niekompletnych praktyk, a nie do penego aktu pciowego.
Pomimo to jednak niektrzy z moich informatorw stanowczo twierdzili, e dziewczynki miay ju
stosunek pciowy z penetracj. Biorc jednak pod uwag to, e Trobriandczycy maj due skonnoci
do groteskowej przesady - nie pozbawionej zreszt odrobiny zoliwego rabelaisowskiego humoru -
bybym raczej skonny nie bra serio tych zapewnie moich informatorw. Sdz, e nie popenimy
wielkiego bdu ani w jednym, ani w drugim kierunku, jeeli umiejscowimy pocztek rzeczywistego
ycia seksualnego pomidzy szstym a smym rokiem ycia u dziewczt i dziesitym a dwunastym u
chopcw. Od tego wieku poczynajc, pe bdzie przybiera w yciu coraz wiksz wag i znaczenie,
a kiedy wreszcie, w naturalnym porzdku rzeczy, pocznie je traci.
Seksualna, a przynajmniej zmysowa przyjemno stanowi, jeli nie podoe, to z pewnoci jeden
ze skadnikw licznych rozrywek dziecicych. Niektre z nich, jak na przykad zabawa w naladowanie
czynnoci gospodarczych i obrzdowych dorosych (ryc. 17) lub popisy zrcznoci - oczywicie nie
wywouj adnego podniecenia o seksualnym charakterze; lecz wszelkie gry i zabawy ruchowe, w
ktre dzieci obu pci bawi si na gwnym placu we wsi, maj wiksze lub mniejsze zabarwienie
seksualne, cho one same daj mono jedynie poredniego wyycia si seksualnego, dostpnego
wycznie dla starszych chopcw i dziewczt, ktrzy tak samo bior udzia w tych zabawach. Pniej
(rozdz. IX i XI) powrcimy jeszcze do rozwaa nad rol czynnika pciowego w niektrych grach,
pieniach i opowiadaniach. Albowiem gdy zwizki miosne staj si bardziej subtelne i nie
bezporednie, znajduj one zrozumienie wycznie u starszych i dlatego naley je rozwaa w
zwizku z sytuacjami, jakie wytwarza pniejsze ycie.
Istniej jednake specyficzne gry, w ktrych starsze dzieci nie bior udziau, a ktre na wskro
przesiknite s elementem pciowym. Na przykad mae dzieci czasami bawi si w stawianie
domu lub w ojca i matk. W ustronnym miejscu w zarolach buduj szaas z kijw i gazi i jedna
lub wicej par zoonych z dzieci wchodzi do rodka. Bawi si w ma i on, przyrzdzaj sobie
jedzenie i tam spkuj, a raczej czciej zadawalaj si naladowaniem aktu pciowego. Albo te caa
gromadka dzieci na wzr wypraw miosnych starszych znosi jedzenie do ulubionego miejsca na brzeg
morza lub na koralow ska, tam gotuje i je i gdy chopcy ju s nasyceni, czasem bij si, a
czasem kayta (spkuj) z dziewczynkami.
Gdy na jednym z dzikich gatunkw drzew owocowych w dungli poczynaj dojrzewa owoce, cae
gromady dzieci udaj si na ich rwanie, wymieniaj wwczas podarunki, dokonuj kula (obrzdowej
wymiany) owocw i uprzyjemniaj sobie czas erotycznymi rozrywkami 26.
Zobaczymy potem, e dzieci agodz surowo swych zainteresowa i przey seksualnych
wkadajc w nie nieco wyobrani i poezji. Dzieci trobriandzkie maj duo zmysu dla pewnych
szczeglnych, romantycznych momentw w swych grach i zabawach. Na przykad gdy cz zaroli
lub wsi na skutek dugotrwaych deszczw znajdzie si pod wod, dzieci udaj si tam i pywaj na
swych maych dkach; lub jeeli silniejsza fala wyrzuci na brzeg jakie ciekawsze szcztki z morza,
udaj si na brzeg i wymylaj specjalne gry dokoa nich. Mali chopcy szukaj rwnie niezwykych
zwierzt, owadw czy kwiatw, ktrymi obdarowuj mae dziewczynki. Jest troch estetyki w tych
pierwszych dziecicych praktykach. erotycznych.
Pomimo e motywy seksualne odgrywaj tak wan rol w yciu najmodszego pokolenia, nie
zapominajmy, e rozdzia obu pci trafia si czsto i u dzieci. Czsto widuje si mae dziewczynki,
ktre bawi si same ze sob i same chodz grupkami, U maych chopcw te czsto zaobserwowa
mona takie chwile, kiedy gardz towarzystwem dziewczt i wol bawi si i przestawa li tylko ze
sob (ryc. 17). Tak wic maa rzeczpospolita rozpada si na dwie odrbne grupy, ktre raczej widuje
si osobno ni razem; czsto cz si one w zabawie, ktra nie musi jednak by koniecznie
zmysowa.
Doroli - trzeba to podkreli - nie wkraczaj w ycie pciowe dzieci. Wypadki takie, by dorosego
mczyzn czy kobiet podejrzewano o dalej idce seksualne zainteresowanie dziemi czy nawet
stosunki z nimi, s ogromnie rzadkie. Nigdy nie spotkaem si z tym, by podejrzenia te byy poparte
zgodn opini, a wszelkie stosunki na paszczynie seksualnej pomidzy dorosym a dzieckiem uwaa
si za co rwnie niewaciwego, co bezsensownego dla dorosego czowieka. Z pewnoci nie ma
adnych ladw jakiegokolwiek zwyczaju obrzdowej defloracji dokonywanej czy to przez dorosych
mczyzn, czy przez mczyzn nalecych do starszej klasy wieku.

26
Opis rzeczywistej wymiany kula znajduje si w Argonauts of the Western Pacific.

- 48 -
2. Podzia wedle wieku.
Dopiero co uyem wyraenia klasa wieku, jednakowo w bardzo oglnym znaczeniu; u
Trobriandczykw bowiem nie istniej cise rozgraniczenia stopni lub klas wieku. Podana niej tablica
oznacze wieku z grubsza jedynie zaznacza poszczeglne okresy ycia krajowcw, w praktyce
bowiem zachodz one wzajemnie na siebie.
W niektrych wypadkach terminy podane na naszej tablicy bd si pokrywa. Tak wic o bardzo
maym dziecku bdzie si mwio bez rnicy waywaya lub pwapwawa, natomiast mwic o podzie
lub o nie wcielonych jeszcze dzieciach, przebywajcych w Tuma 27, naley uy zawsze terminu
waywaya.
Tak samo kilkomiesiczne dziecko mona nazywa albo gwadi, albo pwapwawa, chocia ten
ostatni termin uywa si przewanie na okrelenie bardzo maych dzieci. Ponadto wyraenie gwadi
moe by uyte oglnie w znaczeniu naszego dziecka, to znaczy na okrelenie rwnie dobrze
podu, co modego chopca i dziewczyny. Widzimy wic, e jedno okrelenie moe wkracza w zasig
znaczeniowy drugiego; dzieje si to jednak tylko wtedy, gdy oznaczaj one nastpujce bezporednio
po sobie okresy. Wyrazu z przedrostkiem oznaczajcym pe (4) uywa si zwykle w odniesieniu do
starszych dzieci, ktre ju odrniaj si ubiorem.

OKRELENIA WIEKU
1. Waywaya (pd; dziecko pci mskiej lub eskiej a do raczkowania). I okres: gwadi - sowo
2. Pwapwawa (dziecko pci mskiej lub eskiej a do okresu uywane na oglne
chodzenia). okrelenie wszystkich
czterech stadiw 1-4,
3. Gwadi (dziecko pci mskiej lub eskiej a do pokwitania).
oznaczajce dziecko pci
4. Monagwadi chopiec 4. Inagwadi dziewczyna mskiej lub eskiej od
urodzenia do dojrzaoci.
5. To'ulatile (modzieniec od 5. Nakapugula lub nakubukwabuya II okres: oglne okrelenia
okresu pokwitania do (dziewczyna od dojrzaoci do - ta'u (mczyzna), vivila
maestwa). maestwa). (kobieta).
6. Tobubowa'u (dojrzay 6. Nabubowa'u (dojrzaa kobieta).
mczyzna).
6a. Tovavaygile (onaty 6a. Navavaygile (zamna kobieta).
mczyzna).
7. Tomwaya (stary mczyzna). 7. Numwaya (stara kobieta). III okres: staro.
7a. Toboma (stary, powany
mczyzna).

Oprcz tych bardziej szczegowych poddziaw rozrniaj krajowcy w yciu czowieka trzy
gwne okresy: dojrzay wiek mczyzny i kobiety bdcych w sile wieku, ktry z jednej strony
odgranicza wiek dziecinny, a z drugiej staro. Maestwo przedziela drugi okres na dwie czci; tak
wic sowa pod (5) zasadniczo oznaczaj ludzi nieonatych i pod tym wzgldem stanowi
przeciwstawienie do (6a), lecz wyraaj one rwnoczenie modzieczo i niedojrzao i jako takie
stanowi przeciwstawienie do (6).
Tomwaya (7), sowo na oznaczenie starego czowieka, moe rwnie oznacza pozycj i znaczenie
w spoeczestwie. Tym sowem czsto zwracano si do mnie, lecz nie schlebiao mi to zbytnio,
wolaem przeto, by mnie nazywano toboma (dosownie uwicony przez tabu czowiek). Nazw t
daje si zwykle starym ludziom, stojcym wysoko w hierarchii spoecznej, lecz kadzie ona silniejszy
nacisk na stanowisko ni na wiek. Ciekawe, e w eskim odpowiedniku komplement czy wyrnienie
zawarte w sowie tomwaya jest o wiele sabsze, a nawet niemal zupenie zanika. Sowo numwaya
posiada w odcie szyderstwa i miesznoci, ktry w tak wielu jzykach jest nieodczny od starej
baby.

27
Por. rozdz. VII, 2.

- 49 -
3. ycie miosne modziey.
Z chwil gdy chopiec dojdzie do wieku lat dwunastu do czternastu, przestaje by uwaany za
dziecko (gwadi) i staje si modziecem (ulatile lub to'ulatile). Modziecem jest wwczas, gdy
osignie pewien zasb tyzny, ktra przychodzi z dojrzaoci seksualn; przede wszystkim za gdy
jego wzmoona sia i dojrzao umysowa pozwoli mu wzi - wprawdzie jeszcze niepeny - udzia w
niektrych czynnociach gospodarczych dorosych. Rwnoczenie zmienia si jego pozycja w
spoeczestwie, ktra ju pociga za sob pewne obowizki i liczne uprawnienia, cilejsze
przestrzeganie tabu i szersze uczestnictwo w sprawach plemienia. Od pewnego czasu nosi ju
przepask biodrow, obecnie czyni to o wiele staranniej i wicej dba o jej wygld. U dziewczt
przejcie od dziecistwa do wieku dziewczcego zaznaczaj widoczne zmiany fizyczne: jej piersi s
okrge i pene, na jej ciele zaczynaj rosn wosy; jej period przypywa i odpywa z kadym
ksiycem - jak to okrelaj krajowcy. Ubioru swego zasadniczo nie zmienia, gdy sw spdniczk z
rafii woya ju o wiele wczeniej. Obecnie jednak zaczyna si ubiorem swym coraz bardziej
interesowa, tak ze wzgldu na elegancj, jak i na przyzwoito.
W tym okresie nastpuje czciowy rozpad rodziny. Bracia i siostry ze wzgldu na bardzo surowe
tabu, ktre odgrywa tak wan rol w yciu plemiennym 28, musz by od siebie odseparowani.
Starsze dzieci, szczeglnie za chopcy, musz opuci dom, by obecnoci sw nie krpowa ycia
pciowego rodzicw. Ten czciowy rozpad rodziny dokonuje si w ten sposb, e chopcy przenosz
si do domu, w ktrym mieszkaj kawalerowie lub starsi owdowiali krewni czy znajomi. Taki dom
nazywa si bukumatula. Za chwil zaznajomimy si ze szczegami jego urzdzenia. Dziewczta za
czsto udaj si do domu jakiej owdowiaej ciotki lub innej krewnej ze strony matki.
ycie pciowe dla chopca czy dziewczyny rozpoczynajcych wiek modzieczy zaczyna nabiera
wikszego znaczenia. Przestaje ono by dziecinn zabaw i zajmuje poczesne miejsce wrd
zainteresowa yciowych. Co przedtem byo nietrwaym zwizkiem, ktry osiga swj punkt
kulminacyjny w wymianie erotycznych dotyka czy w przedwczesnym i niepenym akcie pciowym,
obecnie staje si pochaniajc namitnoci i spraw wart powanych stara. Modzieniec
naprawd przywizuje si do danej osoby, chce j posi, zmierza planowo do osignicia swego
celu, obmyla rne sposoby spenienia swych pragnie, uciekajc si do magicznych lub innych
rodkw, a na koniec posiada pen rado z osignicia swych celw. Widywaem modych ludzi w
tym wieku, ktrych niepowodzenie w mioci czynio naprawd nieszczliwymi. Ten okres
jednakowo tym si rni od poprzedniego, e obecnie zaczynaj zdecydowanie przychodzi do gosu
osobiste wzgldy i sympatie, a z nimi tendencja do wikszej staoci zwizkw. Chopiec, przynajmniej
na pewien czas, pragnie, by kochanka bya mu wierna i by wycznie jego obdarzaa swym uczuciem.
Pragnienie to jednakowo nie czy si z myl o jedynym, wycznym zwizku; modzie w tym wieku
nie myli jeszcze o maestwie. Mody czowiek i dziewczyna pragn mie wicej przey; oboje
ciesz si jeszcze moliwociami zupenej wolnoci i wcale nie maj ochoty nakada na siebie
zobowiza. Chocia wierno jednego z partnerw jest bardzo mia dla drugiego, to jednak nie czuje
si on w obowizku odpacania tym samym.
Z poprzedniego ustpu wiemy, e grupa dzieci tworzca rodzaj maej rzeczpospolitej jest w kadej
wsi do znaczna. Starsza modzie tworzy drug tak ma grup, zoon z modziecw i
dziewczt. W tym okresie jednakowo, chocia zainteresowanie mioci o wiele bardziej zblia do
siebie chopcw i dziewczta, bardzo rzadko podczas dnia lub publicznie przebywaj oni razem ze
sob. Grupa ta w rzeczywistoci rozpada si na dwie czci, wedle pci (ryc. 18 i 19, a take ryc. 59 i
61). Temu podziaowi odpowiadaj dwa sowa, to'ulatile i nakubukwabuya; charakterystycznym jest
brak wyraenia na okrelenie dorastajcej modziey obojga pci, tak jak mielimy gugwadi, ktre
oznaczao dzieci.
Krajowcy s bardzo dumni z tego kwiatu wsi, jakby ich mona nazwa. Czsto wspominaj, e
wszyscy to'ulatile i nakubukwabuya (modziecy i dziewczta) z ich wioski byli tam obecni. Mwic
o zawodach, tacu czy sportach, zawsze porwnuj postaw i popisy wasnej modziey z
zawodnikami drugiej wsi i sd ich zawsze wypada na korzy wasnej. Grupa ta prowadzi szczliwe,
beztroskie, sielankowe ycie, powicone zabawie i pogoni za przyjemnociami.
Na jej czonkach nie ci adne powaniejsze obowizki, a ich warunki fizyczne, sia i dojrzao,
daj im wicej niezalenoci i szersze pole dziaania, ni je mieli jako dzieci. Modzie mska bierze
udzia - przewanie jednak w charakterze wolontariuszy - w pracach w ogrodzie (ryc. 19), w poowach
ryb, polowaniu i dalszych wyprawach morskich; ich udziaem staj si wszelkie wzruszenia i
przyjemnoci i nieco sawy, natomiast wszelkie ograniczenia i trudy, ktre ponosz. doroli, na nich
jeszcze nie spadaj. Nie s jeszcze skrpowani szeregiem tabu i ciar magii nie spad jeszcze na ich
28
Por. rozdz. XIII, 6, i rozdz. XIV.

- 50 -
barki. Jeli si zmcz prac - po prostu j przerywaj i wypoczywaj. Wewntrzna dyscyplina, ktra
rodzi si z ambicji i wiernoci tradycyjnym ideaom, wystpujca u starszych, pozostawiajc im
stosunkowo niewiele wolnoci osobistej, nie wcigna jeszcze tych chopcw w tryby maszyny
spoecznej. Tak samo dziewczta dziki wejciu w krg czynnoci dorosych korzystaj z pewnych
przyjemnoci i wzrusze niedostpnych dzieciom, ale najcisza praca nie spoczywa jeszcze na ich
barkach.
Modzi ludzie w tym wieku obok swych spraw miosnych, ktre obecnie staj si peniejsze i
powaniejsze, staraj si take rozszerzy i urozmaici zasig swoich przygd miosnych. Chopcy i
dziewczta urzdzaj majwki i wycieczki; w ten sposb do samych przey miosnych doczaj si
nowe wraenia i przeycia na tle piknej przyrody. Poczynaj rwnie nawizywa stosunki seksualne
poza spoecznoci wasnej wsi. Ilekro w jakiej innej miejscowoci obchodzi si obrzdowe
uroczystoci, podczas ktrych obyczaj pozwala na zupen rozwizo, modzi tam si udaj,
najczciej grupami zoonymi z samych chopcw lub z samych dziewczt; udzia bowiem w tych
okazjach moe bra tylko jedna pe (rozdz. IX, zwaszcza ustpy 6 i 7).
Modzie w tym okresie wieku zabawy i praktyki miosne odprawia gdzie indziej, ni to czynia
poprzednio. Igraszki miosne maych dzieci odbywaj si po kryjomu, gdzie w krzakach czy gaju jako
cz ich zabaw i dzieci uciekaj si do wszelkich sposobw, by znale si sam na sam. Natomiast
ulatile (modzieniec) ma ju wasne oe w domu kawalerw lub korzysta z chaty jednego ze swych
nieonatych krewnych. W niektrych take skadach na yam jest troch miejsca i chopcy urzdzaj
tam czasami zaciszne kciki, w ktrych starczy miejsca na dwoje. Robi w nich oe z suchych lici
i mat i w ten sposb zdobywaj wygodn garsonier, w ktrej mog si spotyka i spdzi niejedn
szczliw godzin. Oczywicie teraz, gdy stosunki miosne przestay ju by zabaw i stay si
prawdziw namitnoci, urzdzenia te s konieczne.
Lecz taka para jeszcze nie zamieszkuje na stae w domu kawalerw (bukumatula) i nie dzieli oa
co noc. Oboje wol wie bardziej skryty i niekrpujcy tryb ycia, unikajc wejcia w stay zwizek,
ktry gdy tylko przedostaby si do oglnej wiadomoci, mgby naoy niepotrzebne ograniczenia na
ich wolno. Dlatego te zwykle wol mie mae gniazdko w sokwaypa (zamknity skad na yam) czy
inny czasowy przytuek w domu kawalerw.
Widzielimy, e modziecze uczucia pomidzy chopcami i dziewcztami w tym okresie wyrosy z
zabaw i dziecicej zayoci. Caa ta modzie wyrosa i wychowaa si razem, w najbliszym
ssiedztwie, i wietnie zna si midzy sob, Te pierwsze przyjanie zapalaj si penym pomieniem
podczas pewnych uroczystoci, w oszoomieniu muzyk i nocami ksiycowymi, gdy zmieniajce si
nastroje i barwne ubiory tumacz, dlaczego chopcy i dziewczta stanowi wtedy dla siebie nowe,
nieznane osoby. Z mych wasnych obserwacji krajowcw oraz z ich osobistych zwierze wiem, jak
wan rol w historiach miosnych Trobriandczykw odgrywaj tego rodzaju zewntrzne podniety.
Licznych sposobnoci do takich przeobrae i do ucieczki od szarzyzny codziennego ycia
dostarczaj nie tylko ustalone pory licznych uroczystoci plemiennych oraz okresy dozwolonej
swobody, lecz take pd do szukania przyjemnoci, ktry przynosi szereg specjalnych zabaw co
miesic w czasie peni ksiyca29.
Tak wic okres modzieczy charakteryzuje przejcie od dziecinnych i traktowanych jako zabawy
spraw seksualnych do powaniejszych, trwalszych zwizkw, ktre poprzedzaj maestwo. W tym
przejciowym okresie mio przeradza si w namitno, lecz pomimo to nie nakada jeszcze wizw
i ogranicze.
Z czasem, gdy chopcy i dziewczta dorosn, ich miostki poczynaj si stawa coraz dusze,
wzajemne wizy silniejsze i trwalsze. Obecnie cae uczucie skupia si na jednej osobie, usuwajc na
bok inne erotyczne zainteresowania. Moe si ono rodzi z prawdziwej namitnoci lub opiera na
zgodnoci charakterw. Do tego dochodz jeszcze wzgldy praktyczne i w rezultacie, wczeniej czy
pniej, mczyzna zaczyna myle o ustabilizowaniu jednego ze swych zwizkw przez maestwo.
W normalnych okolicznociach zawarcie maestwa poprzedzone jest krtszym lub duszym
okresem wsplnego ycia pciowego. Wszyscy o tym wiedz i mwi i uwaane to bywa za rodzaj
publicznej zapowiedzi matrymonialnych planw. Jest to rwnoczenie okres prby siy wzajemnego
przywizania i dopasowania usposobie. w prbny okres daje rwnoczenie przyszemu maonkowi
i rodzinie kobiet do czasu, by poczyni odpowiednie przygotowania natury gospodarczej.

29
Por. rozdz. IX.

- 51 -
Ryc. 13. Wystrojone kobiety.
(Rozdz. II, 2).

Ryc. 14. Mczyni w penym stroju odwitnym.

(Rozdz. II, 2).

- 52 -
 Dwoje ludzi yjcych razem jako stali kochankowie okrela si jako jego kobieta (la vivila) i jej
mczyzna (la ta'u). Na okrelenie tego zwizku istnieje jeszcze inne wyraenie (mianowicie lubay-,
z zaimkowymi przyrostkami), ktrego rwnie uywa si na okrelenie przyjani pomidzy dwoma
mczyznami. Celem odrnienia chwilowego romansu od zwizku, ktry prowadzi do maestwa,
krajowcy powiedz o kobiecie yjcej w staym zwizku: la vivila mokita; imisiya yambwata yambwata
- jego kobieta rzeczywicie; sypia z ni zawsze, zawsze. W tym powiedzeniu stosunek pciowy
wyraony jest przez sowo sypia z kim (imisiya), ktre jest form wyraajc trwanie i
czstotliwo, pochodzc od sowa masisi, spa. Przez uycie tego sowa podkrela si legalno
danego zwizku, gdy uywa si go na oznaczenie obcowania pciowego pomidzy mem a on
albo takich stosunkw, o ktrych mwicy pragnie wyrazi si z powag i szacunkiem. Dzieli oe
najlepiej jeszcze oddaje sens tego wyraenia. Prcz tego krajowcy maj na to jeszcze dwa inne
sowa: kaylasi, majce odcie niedozwolonego stosunku pciowego; uywa si go, gdy mowa jest o
cudzostwie lub innych formach zabranianego przez prawo zwizku. W tym wypadku polskie
ajdaczy si stosunkowo najlepiej oddaje znaczenie. Natomiast jeli krajowiec chce wyrazi
surowy, fizjologiczny fakt, posuguje si sowem kayta, ktre wcale dobrze da si przetumaczy przez
nasze spkowa.
Przedmaeskie trwalsze zwizki oparte s na czysto osobistych elementach i tylko dziki nim si
utrzymuj. Na adnej ze stron nie ci jeszcze prawne zobowizania i kady z partnerw moe wej
w taki zwizek lub go, wedle woli, rozwiza. W rzeczywistoci zwizek taki od innych miostek rni
si tylko trwaoci i staoci. Moment osobistej odpowiedzialnoci i zobowizania staje si bardziej
wicy dopiero pod koniec, przed samym maestwem. Wwczas oboje mieszkaj w jednym domu,
regularnie dziel z sob oe, zachowuj wyczno w obcowaniu pciowym. Ale pomimo tego nie
wyzbyli si jeszcze osobistej wolnoci; w okresach dozwolonej rozwizoci zarczone pary zawsze
rozdzielaj si i s sobie niewierne. Nawet w normalnych warunkach w obrbie wsi, dziewczyna,
ktra ma wyj za m za jakiego mczyzn, moe darzy innych swymi wzgldami, byleby tylko
byo zachowane pewne decorum; zbyt czste spdzanie nocy poza domem wywoa z pewnoci
niezadowolenie i sprzeczki i moe nawet spowodowa zerwanie stosunku. Ani chopcu, ani
dziewczynie nie wolno jawnie i otwarcie udawa si z innymi partnerami na wyprawy miosne.
Niezalenie od wsplnego spdzania nocy da si od obojga, by jak najczciej pokazywali si
razem i publicznie podkrelali swj zwizek. Naruszenie tego zwizku musi si odby w sposb
przyzwoity, to znaczy po kryjomu. Zwizek wolnych zarczyn jest naturalnym wynikiem licznych
stosunkw na prb i pierwszym przyblionym sprawdzianem trwaoci przyszego maestwa.

4. Dom kawalerw.
Najistotniejszym rysem tego zbliania si do maestwa poprzez coraz silniejsze i trwalsze zwizki
jest instytucja, ktr mona by nazwa ograniczonym domem kawalerw. W pierwszej chwili
instytucja ta wydaje nam si rodzajem grupowego konkubinatu. Jasne jest, e dla umoliwienia
kochajcym si parom przebywania razem potrzeba jakiego budynku, ktry by dawa im schronienie.
Widzielimy ju, do jakich rodkw uciekay si dzieci, jak gniazda te, ju wygodniej, lecz jeszcze nie
na stae, urzdzali sobie chopcy i dziewczta w wieku modzieczym; w ten sposb zrozumiae jest,
e dla starszej modziey potrzebna jest instytucja, ju bardziej skrystalizowana, ktra by zapewniaa
pewne minimum wygd i miaa rwnoczenie aprobat zwyczaju.
Potrzebie tej czyni zado zwyczaj i etykieta plemienna, ktre stworzyy bukumatula, dom
nieonatych mczyzn i niezamnych dziewczt, dostarczajc im w ten sposb pomieszczenia i
koniecznego odosobnienia (ryc. 20 i 21). W domu tym mieszka ograniczona ilo par - dwie, trzy lub
cztery - przez pewien duszy lub krtszy okres czasu, tworzc nietrwa grup. Czasami dom ten daje
rwnie schronienie modszym parom, jeli na kilka godzin pragn zosta sam na sam.
Musimy teraz zwrci baczniejsz uwag na t instytucj, gdy jest ona niezmiernie wana i z wielu
wzgldw bardzo charakterystyczna. Musimy omwi rol tych domw we wsi, ich urzdzenie
wewntrzne oraz sposb, w jaki ukada si w nich ycie.
Opisujc typow wie trobriandzk (rozdz. I, 2), zwracalimy uwag na jej schematyczny podzia na
szereg czci. Podzia ten odpowiada pewnym socjologicznym reguom i prawidowociom. Jak
mielimy sposobno zauway, istnieje pewien zwizek pomidzy gwnym placem i yciem
mczyzn w spoecznoci, pomidzy ulic i dziaalnoci kobiec, Wszystkie domy w wewntrznym
piercieniu, ktre po wikszej czci s skadami na ywno (ryc. 10 i 82), podlegaj pewnym tabu, a

- 53 -
zwaszcza zakazowi gotowania, ktre w pojciu krajowcw le wpywa na przechowywany yam.
Zewntrzny piercie za skada si z domw mieszkalnych i tutaj wolno gotowa (ryc. 4 i 5). Z tego
powodu domy mieszkalne onatych ludzi musz znajdowa si w zewntrznym piercieniu, podczas
gdy domy nieonatych mog sta w rodku, pomidzy skadami na ywno. Wewntrzny rzd - to
skady na yam (bwayma), chaty wodza i jego krewnych (lisiga) (ryc. 1) i domy kawalerw
(bukumatula); zewntrzny piercie za skada si z zagrd gospodarskich zamieszkaych przez
maestwa (bulaviyaka), zamknitych skadw na yam (sokwaypa) i domw wdw i wdowcw (bwala
nakaka'u). Gwna rnica pomidzy tymi dwoma piercieniami tkwi we wspomnianym tabu na
gotowanie. Lisiga (prywatna chata) modego wodza zazwyczaj daje schronienie innej modziey i w
ten sposb przeksztaca si w bukumatula ze wszystkimi cechami, jakie s przywizane do tej
instytucji (ryc. 20). Obecnie w Omarakanie znajduje si pi takich domw dla kawalerw, w
ssiedniej wsi Kasana'i cztery. Liczba ich mocno si zmniejszya pod wpywem akcji misjonarzy.
Waciciele niektrych bukumatula, bojc si wzmianek, napomnie czy kaza przeciwko nim ze
strony misjonarzy, buduj obecnie swe domy w zewntrznym piercieniu, gdzie o wiele mniej rzucaj
si one w oczy. Moi informatorzy opowiadali mi, e przed dziesiciu laty mona byo naliczy do
pitnastu domw kawalerw w obu wsiach, a najstarsi ludzie we wsi pamitaj czasy, gdy byo ich
okoo trzydziestu. Spadek ten jest czciowo wynikiem ogromnego zmniejszenia si ludnoci wyspy, a
tylko czciowo tego, e obecnie wielu kawalerw mieszka z rodzicami, cz u wdowcw, inni za na
stacjach misyjnych. Lecz jakiekolwiek by byy tego powody - fakt faktem, e ten stan rzeczy
bynajmniej nie podnosi prawdziwej moralnoci pciowej.
Urzdzenie wntrza bukumatula jest bardzo proste. Umeblowanie skada si prawie wycznie z
tapczanw pokrytych matami. Poniewa mieszkacy podczas dnia przenosz si do innych
gospodarstw i tam rwnie przechowuj wszystkie przybory do pracy, wntrze typowego bukumatula
ma wygld bardzo ubogi. Brak tu rki kobiecej; nie odnosi si wraenia, e jest to dom naprawd
zamieszkay.
W takim wntrzu mieszkaj starsi chopcy z kochankami. Kady chopiec ma wasny tapczan,
ktrego stale uywa. W wypadku rozejcia si takiej pary zawsze dziewczyna wyprowadza si z domu
i jej rzecz jest wyszuka sobie inne miejsce do spania u innego najmilszego: Wacicielami
bukumatula jest zazwyczaj kilku modych mczyzn w nich mieszkajcych, z ktrych jeden, zwykle
najstarszy, jest nominalnym wacicielem. Opowiadano mi, e czasem ojciec buduje bukumatula dla
swej crki i e w dawnych czasach istniay domy nieonatych, ktre stanowiy wasno dziewczt i
byy przez nie wynajmowane. Jednakowo sam nigdy nie zetknem si z takim konkretnym
wypadkiem.
Na pierwszy rzut oka, jak powiedziaem, instytucja bukumatula mogaby si wydawa rodzajem
maestwa grupowego lub przynajmniej grupowego konkubinatu. Jednakowo dokadniejsze
zbadanie tej instytucji wykazuje, e tak nie jest. Takie oglnikowe okrelenia s zawsze zwodnicze,
jeli przynosz ze sob obce danemu rodowisku implikacje.. Nazywanie tej instytucji grupowym
konkubinatem sprowadza nas na manowce, musimy bowiem pamita, e mamy tutaj do czynienia z
kilkoma parami, ktre spdzaj noce we wsplnym domu; kada para z osobna yje tylko ze sob, a
nie we wsplnocie ze wszystkimi mieszkacami domu; nie ma nigdy wymiany towarzyszy ani adnego
kusownictwa, ani grzecznoci. W rzeczywistoci w bukumatula obowizuje specjalny kodeks
honorowy; ktry nawet zmusza kadego mieszkaca domu do wikszego poszanowania praw
seksualnych w obrbie domu ni poza nim. O kim, kto wykroczyby przeciwko przepisom kodeksu,
powiedziano by kaylasi, co oznacza wystpek seksualny; mwiono mi: mczyzna nie powinien tego
robi, poniewa to jest bardzo ze, jak cudzostwo z on przyjaciela.
W bukumatula obowizuj zasady cisej przyzwoitoci. Jego mieszkacy nigdy nie urzdzaj
zabaw o charakterze orgiastycznym, rwnie za bardzo niewaciwe uwaa si obserwowanie innej
pary podczas ich praktyk miosnych. Moi modsi znajomi opowiadali mi, e przyjte jest czeka, dopki
towarzysze nie usn lub do chwili, gdy pary przestaj wzajemnie zwraca na siebie uwag. U
przecitnego modzieca nie znalazem adnych ladw podgldania (voyeur) ani skonnoci do
ekshibicjonizmu. Wrcz przeciwnie, gdy roztrzsaem rne pozycje i technik aktu pciowego,
rozmwcy moi samorzutnie dodawali, e istniej takie szczeglne, nie zwracajce uwagi sposoby
wykonywania tego, aby nie budzi innych w bukumatula.
Wane jest to, e dwojga kochankw yjcych razem w bukumatula nie cz adne wizy ani
prawne, ani zwyczajowe. Osobiste upodobania zbliaj ich ku sobie, namitno czy wzajemne
uczucia i sympatie trzymaj ich razem - rozstaj si, kiedy tego zapragn. e romans, ktry mia by
tylko chwilowy, przeradza si nieraz po waciwym czasie w trway zwizek, ktry koczy si
maestwem - to skutek oddziaywania licznych, bardzo zoonych czynnikw, o ktrych przyjdzie
nam pniej pomwi. Lecz nawet taki stale przybierajcy na sile zwizek tak dugo nie wie, dopki

- 54 -
maestwo nie zostanie definitywnie zawarte. Zwizki w bukumatula jako takie nie nakadaj adnych
prawnych zobowiza.
Jeszcze jednym wanym punktem jest to, e wsplno interesw takiej pary ogranicza si jedynie
do stosunkw pciowych; dziel oe i poza tym nic wicej. Dziel je regularnie, jeeli taki stay
zwizek ma prowadzi do maestwa; nigdy natomiast wsplnie nie spoywaj posiku. Nie s
obowizani do wywiadczania sobie wzajemnie usug ani te do pomagania sobie w czymkolwiek,
jednym sowem, nie ma niczego, co stanowi wsplne gospodarstwo. Bardzo rzadko widuje si
dziewczyn przed domem kawalerw. Gdy si to zdarza, jak na ryc. 21, to znaczy, e czuje si ona
tam jak u siebie w domu, e zwizek trwa ju bardzo dugo i e si wkrtce pobior. Naley to jasno
uzmysowi sobie, gdy w Europie takie sowa, jak zwizek i konkubinat, rwnoczenie oznaczaj
najczciej wsplne gospodarstwo. Francuskie wyraenie vivre en mnage, ktre oznacza typowy
konkubinat, oprcz zwizku pciowego zawiera w sobie wsplne gospodarstwo i inne postaci
wsplnego ycia. Nie da si to natomiast zastosowa do pary w Kiriwinie, ktra mieszka wsplnie w
bukumatula.
U Trobriandczykw dwojgu majcym si pobra ludziom nie wolno wsplnie spoywa posikw.
Wsplne jedzenie naruszyoby silnie poczucie przyzwoitoci i moralnoci krajowca. Zje wsplnie z
dziewczyn obiad nie zalubiwszy jej uprzednio - co w Europie jest dozwolone - w oczach
Trobriandczyka przynosi wstyd dziewczynie. My sprzeciwiamy si, by niezamna dziewczyna dzielia
oe~ z mczyzn - Trobriandczycy rwnie silnie wystpuj przeciwko dzieleniu posikw. Modzi
mczyni nigdy nie jedz ani przed, ani wewntrz bukumatula, lecz tylko u rodzicw czy innych
krewnych.
Instytucj bukumatula mona zatem scharakteryzowa nastpujco: 1) indywidualna
przynaleno; partnerzy jednej pary nale tylko do siebie; 2) zachowuje si cise decorum; nie ma
adnych orgii ani rozpusty; 3) stosunki nie posiadaj adnej wizi prawnej; 4) poza obcowaniem
pciowym pary nie cz adne inne wsplne interesy.
Opisem zwizkw, ktre prowadz wprost do maestwa, zamykamy nasz zarys rnych stadiw
przedmaeskiego ycia pciowego. Lecz nie wyczerpalimy jeszcze przedmiotu, przedstawilimy
jedynie przecitny przebieg, i to tylko w gwnych zarysach. Musimy jeszcze zaj si opisem
dopuszczalnych orgii, o ktrych tu i wdzie wspomnielimy, wej gbiej w stron techniczn i
psychologiczn ycia miosnego, zbada niektre tabu seksualne oraz rzuci okiem na mity i podania,
ktre posiadaj erotyczny charakter. Lecz zanim przejdziemy do tych spraw, sdzimy, e najlepiej
bdzie doprowadzi nasz opis do jego logicznego zakoczenia - do maestwa.

Ryc. 15. Dzieci pokazujce etnografowi jedn ze swych gier.

(Rozdz. III, 1).

- 55 -
 Ryc. 16. Rzeczpospolita dziecica.
Czasami w toku etnograficznego pokazu wybucha oglna rozmowa, ktr atwiej uchwyci na kliszy
ni na kartkach notatnika. (Rozdz. III, 1).

Ryc. 17. Mali chopcy bawicy si w sagali.

Uroczyste rozdziay (sagali) maja due znaczenie w yciu tubylcw; wzbudzaj ambicje i
namitnoci u dorosych i przemawiaj do wyobrani dzieci. (Rozdz. III, 1).

- 56 -
 Ryc. 18. Grupa dziewczt.
Dorastajce dziewczta z Omarakany odwiedzaj Isupwan, jedna z on wodza. Dziewczta na
lewo maj na sobie jedynie spodnie spdniczki. (Rozdz. III, 3; rozdz. X, 4).

Rozdzia czwarty Drogi do maestwa.

Instytucja maestwa, ktra bdzie tematem niniejszego i nastpnego rozdziau, powierzchownie
nie wykazuje adnych z tych sensacyjnych rysw, ktre by mogy wywoa entuzjazm badacza
przeytkw, kogo tropicego najpierwotniejsze formy czy doszukujcego si wszdzie
przenika kulturalnych. Tubylcy z naszego archipelagu zawieraj maestwa tak po prostu i
trzewo, jak gdyby byli wspczesnymi europejskimi niedowiarkami; czyni to bez haasu i
zamieszania, bez wielkich ceremonii, nie tracc czasu i pienidzy. Raz zadzierzgnity wze
maeski stanowi silny i wyczny zwizek - wymaga tego przynajmniej prawo, moralno i obyczaj.
Lecz, jak si to zwykle dzieje, uomnoci natury ludzkiej tworz pewne rysy w tych ideaach. W
trobriandzkich obyczajach maeskich brak rwnie takich urozmaice, jak ius primae noctis,
wypoyczanie i wymiana on czy przymusowa prostytucja. Osobiste stosunki pomidzy maonkami
stanowi doskona ilustracj matrylinealnego typu maestwa, nie maj jednak owych dzikich
cech, ktre mimo caej swej okropnoci zawsze tak pocigay szperacza w dawnych dziejach.
Jednakowo jeeli signiemy gbiej i odsonimy niewidzialne z zewntrz aspekty tej instytucji,
natrafimy na kilka bardzo istotnych faktw, ktrych bynajmniej nie mona uwaa za pospolite.
Zobaczymy, e maestwo nakada na czonkw rodziny ony stae zobowizania gospodarcze,
musz oni bowiem w znacznej mierze utrzymywa nowe gospodarstwo. Zamiast tego, by mczyzna
kupowa on, otrzymuje posag, ktry czsto w ich warunkach jest prawie tak nccy jak posag
wspczesnej europejskiej czy amerykaskiej jedynaczki. Fakt ten sprawia, e maestwo na
Wyspach Trobrianda jest podstaw wadzy oraz caego systemu ekonomicznego, podstaw niemal e
wszystkich instytucji spoecznych. Co wicej, na skutek tego systemu ich zwyczaje maeskie s
jedyne w swoim rodzaju wrd wszystkich znanych nam ludw pierwotnych.
Lecz jeszcze inna waciwo maestwa trobriandzkiego posiada dla socjologa ogromne
znaczenie: jest ni zwyczaj zarczania dzieci. czy si to z maestwem pomidzy kuzynostwem i,
jak jeszcze zobaczymy, posiada daleko idce implikacje i nastpstwa.

- 57 -
1. Motywy zawierania maestwa.
W poprzednim rozdziale przedstawilimy, jak wzy pomidzy dwojgiem yjcych wsplnie modych
ludzi stopniowo si zacieniaj i jak po pewnym czasie ich wsplnego poycia w bukumatula budzi si
pragnienie zawarcia maestwa; jak para, ktra przez pewien czas ya ze sob i postanowia pobra
si - podaje ten zamiar do publicznej wiadomoci w ten sposb, e stale sypia razem, pokazuje si
publicznie i przez duszy czas przestaje ze sob.
Pragnienie maestwa, ktre dojrzewa stopniowo, wymaga jednak gruntowniejszego ni
dotychczasowe zbadania; chodzi tu bowiem o jedn z tych oglnych, na pozr zupenie oczywistych
kwestii, ktra specjalnie nie rzuca si w oczy. Jednakowo jeli w dokadnym studium socjologicznym
umiecimy t kwesti we waciwej perspektywie i zharmonizujemy j z innymi cechami ycia
tubylczego, dostrzeemy dopiero istotny problem. Maestwo wydaje si nam ostatecznym. wyrazem
mioci i pragnienia poczenia si. Lecz jeli chodzi o Trobriandczykw, zastanwmy si, dlaczego
tam gdzie maestwo nie tylko nie zwiksza swobody seksualnej, lecz wrcz przeciwnie, znacznie j
ogranicza, w spoeczestwie, w ktrym kochankowie tak dugo, jak chc, mog do siebie nalee i nie
pociga to adnych zobowiza prawnych - dlaczego w tym spoeczestwie utrzymuje si pragnienie
zawarcia zwizkw maeskich. Odpowied na to pytanie wcale nie jest taka prosta.
Wyrane i spontaniczne pragnienie maestwa i obok tego nacisk zwyczajowy to s dwie rne
rzeczy, co do ktrych istnienia nie ma najmniejszej wtpliwoci. Co do pierwszego posiadamy
niedwuznaczne owiadczenia poszczeglnych osb, ktre twierdziy, e zawieray maestwa,
poniewa myl dozgonnego zwizku z dan osob bya dla nich szczeglnie droga; co do drugiego
za mamy wyraz opinii publicznej, ktra orzeka, e tych dwoje wzajemnie sobie odpowiada, wobec
tego powinni si pobra.
Spotkaem si z szeregiem wypadkw, na ktrych mogem obserwowa, jak zwolna, na przestrzeni
duszego czasu, rozwija si pragnienie zawarcia maestwa. Przybywszy do Omarakany, zastaem
kilka zarczonych par; Kalogusa (ryc. 22), drugi z kolei, najmodszy, brat Namwana Guya'u, by
poprzednio zarczony z Dabuger, dziewczyn najwyszej rangi, wnuczk siostrzenicy jego ojca (to
znaczy ze strony matki wnuczk To'uluwy, obecnego wodza i ojca Kalogusa, patrz niej, 5). W czasie
duszej nieobecnoci narzeczonego, ktra przecigna si na cay rok, Dabugera polubia innego.
Wrciwszy do wsi, Kalogusa szybko pocieszy si, odbijajc starszemu bratu Yobukwa'u jego
narzeczon, Isepun. Kalogusa i Isepuna byli w sobie bardzo zakochani; zawsze przebywali razem i
on by bardzo o ni zazdrosny. Starszy brat nie wzi zbytnio do serca swej straty; nawiza stosunek z
inn dziewczyn, ktra bya leniwa, raczej brzydka, wychowana na stacji misyjnej i w ogle pod
kadym wzgldem nieudana. Obaj bracia polubili swe narzeczone w kilka miesicy po moim
zetkniciu si z nimi (ryc. 4, na ktrej wida Kalogus stojcego obok chaty i Yobukwa'u w rodku,
obu z onami).
Ulo Kadala, jeden z mniej faworyzowanych przez wodza synw, zakocha si gboko w
dziewczynie, ktrej rodzina jednakowo nie chciaa si zgodzi na to maestwo. Po moim
ponownym przybyciu w dwa lata pniej jeszcze si nie pobrali i miaem sposobno obserwowa
niepowodzenie mczyzny, ktremu si nie udawao doprowadzi do maestwa. Czsto przychodzili
do mnie ze zwierzeniami chopcy, ktrym rozmaite przeszkody nie pozwalay na zawarcie maestwa.
Jedni spodziewali si ode mnie materialnej pomocy, inni poparcia autorytetu biaego. Oczywicie we
wszystkich tych wypadkach pary miay ju ze sob stosunki seksualne, zaleao im tylko na zawarciu
zwizku maeskiego. Mj dobry przyjaciel, Monakewo, mia od duszego czasu romans z
Dabuger, siostrzenic przed chwil wspomnianego To'uluwy, ktra wanie w tym czasie rozwioda
si ze swym pierwszym mem. Monakewo wiedzia, e nigdy nie bdzie mg jej polubi, gdy na
przeszkodzie stao mu jego niskie pochodzenie, i czu si z tego powodu gboko nieszczliwy.
Z przykadw tych widzimy, e modzi ludzie pragn maestwa, mimo e seksualnie ju do siebie
nale, i widzimy, e stan maeski ma dla nich wiele prawdziwego uroku. Zanim jednak mogem
gbiej wnikn w powody i motywy tego pragnienia, musiaem uchwyci i zrozumie ca zoono i
gbsze aspekty tej instytucji oraz zbada zwizki z innymi czynnikami w systemie spoecznym.
Pierwsz rzecz, z ktrej musimy sobie jasno zda spraw, jest to, e Trobriandczyk dopki nie
zawrze maestwa, nie posiada penego stanowiska spoecznego.
Widzielimy na tablicy oznacze wieku, e przyjtym terminem na okrelenie mczyzny w sile
wieku jest tovavaygile (onaty mczyzna). Kawaler nie posiada wasnego gospodarstwa i szeregu
uprawnie. W gruncie rzeczy poza niedorozwinitymi, nieuleczalnie chorymi, starymi wdowcami i
albinosami nie ma nieonatych dorosych mczyzn. Podczas mego pobytu na wyspach wielu
mczyzn owdowiao i wielu porzuciy ony. Pierwsi poenili si natychmiast po upywie okresu
aoby, drudzy - jak tylko zawiody prby pojednania si.

- 58 -
 To samo z kobietami. Wdowa czy rozwdka, oczywicie jeli jest jeszcze znona pod wzgldem
seksualnym, nie bdzie dugo czekaa. Skoro tylko skoczy si okres aoby, wdowa na nowo staje si
zdatna do maestwa. Czasem, chcc zakosztowa swobody seksualnej, moe nieco zwleka z
zawarciem maestwa; takie jednak prowadzenie si postawi j w rezultacie pod prgierzem opinii
publicznej i potgujca si opinia o jej niemoralnym prowadzeniu si, tj. niestosowaniu si do
obyczajw plemienia, zmusi j w kocu do wybrania sobie nowego maonka.
Z punktu widzenia mczyzny innym wanym powodem zawierania maestwa s korzyci
materialne. Dziki maestwu bowiem otrzymuje on co roku pokane wiadczenia w formie ywnoci
ze strony rodziny ony. Zobowizanie to jest, by moe, najwaniejszym czynnikiem w caej strukturze
spoecznej Trobriandczykw. Na nim - poprzez instytucj rangi i przywilej poligamii - opiera si
znaczenie wodza oraz jego mono oenia pienidzy na wszelkie obrzdowe obchody i
uroczystoci. W ten sposb mczyzna, zwaszcza jeli jest wysokiej rangi i posiada wiksze
znaczenie, formalnie zmuszony jest oeni si, gdy pomijajc ju nawet to, e dziki dochodom
wpywajcym od rodziny ony jego sytuacja gospodarcza ogromnie si wzmacnia - to przede
wszystkim osiga on w ten sposb pene stanowisko spoeczne, ktre moe sobie zdoby jedynie
przez wejcie do grupy tovavaygile.
Obok tego u czowieka, ktry ma ju za sob pierwsz modo, budzi si pragnienie stworzenia
sobie wasnego ogniska domowego i wasnego gospodarstwa. Usugi, ktre wywiadcza ona
mowi, s oczywicie bardzo pocigajce dla mczyzny w tym wieku; pragnienie cigych zmian i
przygd miosnych powoli zanika, wzmaga si domatorstwo. A ponadto wasny dom oznacza dzieci, a
Trobriandczyk ma naturalne pragnienie posiadania ich. Chocia nie przyznaje si do wsplnych
wizw krwi ani te nie uwaa, e one kontynuuj jego rd, to jednak staj si dla niego bliskimi i
zayymi towarzyszami, za ktrymi, gdy tylko dojdzie do dwudziestego pitego czy trzydziestego roku
ycia, zaczyna tskni. Pamitamy, e przyzwyczai si on bawi z dziemi swej siostry, krewnych czy
ssiadw.
To s powody - spoeczne, gospodarcze, praktyczne i uczuciowe - ktre skaniaj mczyzn do
maestwa. Last not least - osobiste uczucie, jakie ywi dla kobiety, i perspektywa posiadania za
towarzyszk ycia osoby, do ktrej jest przywizany i z ktr si ju zy seksualnie, skania go do
zczenia si bardziej trwaymi wizami, ktre obowizywayby go wobec prawa plemiennego.
Kobiet natomiast, ktrej do maestwa nie skaniaj wzgldy gospodarcze i ktra przez
maestwo o wiele mniej zyskuje pod wzgldem wygody ycia i stanowiska spoecznego, skaniaj do
maestwa osobiste uczucia i pragnienie posiadania lubnych dzieci.
Ten osobisty motyw ujawnia si bardzo silnie w wypadkach mioci nie posiadajcych normalnego,
spokojnego przebiegu; jednak odwodzi nas to od oglniejszych motyww zawierania maestw i
sprowadza do subiektywnych momentw, ktre kieruj wyborem jednostki.
Naley od razu zaznaczy, e od samego pocztku wybr jest ograniczony. Wiele kobiet znajduje
si cakiem poza widnokrgiem maeskim mczyzny, w pierwszym rzdzie te wszystkie, ktre
nale do tej samej klasy totemicznej (rozdz. XIII, 5). W dalszym cigu istniej pewne ograniczenia
endogamiczne, ktre jednak nie s tak cile zdefiniowane jak przeszkody egzogamiczne. Endogamia
wymaga, by maestwo zawarte zostao w obrbie tego samego terytorium politycznego, tzn. w
obrbie dziesiciu do dwunastu wsi w danym okrgu. ciso przestrzegania tej zasady w duej
mierze zaley od okrgu. Na przykad jeden z obszarw na pnocno-zachodnim kracu wyspy jest
czysto endogamiczny, gdy wszyscy inni tubylcy tak gardz jego mieszkacami, e w ogle nie ma
mowy o maestwie ani o jakichkolwiek stosunkach seksualnych. Z drugiej strony, czonkowie
najbardziej arystokratycznej prowincji Kiriwina rzadko eni si poza obrbem swego okrgu; wyjtek
czyni tylko dla mieszkacw ssiedniej wyspy Kitava i kilku wybitniejszych rodw z innych wiosek
(take rozdz. XIII, 5).
Ale nawet na tym niewielkim obszarze istniej dalsze ograniczenia co do wyboru towarzysza ycia,
ktre wynikaj z rangi. Tak na przykad czonkowie najznakomitszego podklanu, Tabalu, szczeglnie
za kobiety z tego radu nie wstpiyby w zwizki maeskie z czonkami niszego podklanu; wymaga
si bowiem odpowiadajcych sobie pozycji spoecznych nawet w maestwach zawieranych przez
ludzi nie stojcych .na najwyszym szczeblu hierarchii.
Wynika std, e wyboru naley dokona spord osb, ktre nie nale do tego samego klanu,
zbytnio nie odbiegaj rang, mieszkaj na okrelonym terytorium geograficznym i odpowiadaj sobie
wiekiem. Pomimo tych ogranicze istnieje do swobody w wyborze, by mogy istnie mariages
d'amour, de raison et de eonvenance; tak jak w wypadku Kalogusy i Isepuny, o ktrym bya mowa,
osobista sympatia i mio decyduj czsto o wyborze. Wiele innych par maeskich, ktre byy mi

- 59 -
dobrze znane osobicie, rzdzio si w wyborze tymi samymi motywami. Widziao si to z przebiegu
ich ycia maeskiego, ze szczcia i harmonii, jakie panoway w ich wsplnym yciu.
Istniej rwnie mariages de convenance, gdzie bogactwa, tzn. ilo yamu, ktrej rodzina
dziewczyny jest w monoci dostarczy, czy te pochodzenie, czy wreszcie stanowisko wpywao na
wybr. Wzgldy te, oczywicie, odgrywaj specjalnie wan rol w maestwie, ktre jest wynikiem
zarczyn dzieci, o czym wkrtce bdzie mowa.

2. Pozwolenie rodziny ony.

We wsi wie si i mwi o trwalszych zwizkach, ktre s w trakcie przeradzania si w maestwo.
Rodzina dziewczyny, ktra dotychczas nie zajmowaa si jej sprawami miosnymi i raczej
ostentacyjnie trzymaa si od nich z dala - obecnie musi zaj pewne stanowisko wobec prawie ju
dokonanego faktu, zdecydowa si, czy ma udzieli swego placet czy nie. Natomiast rodzina pana
modego nie potrzebuje si specjalnie zajmowa t spraw, w ktrej w gruncie rzeczy nie ma nic do
powiedzenia. Mczyzna jest w decyzji maestwa prawie zupenie niezaleny; maestwo jego,
ktre bdzie rdem ustawicznych i powanych wysikw i kopotw dla rodziny ony, bdzie si
znajdowao zupenie poza krgiem interesw jego wasnej rodziny.
Uderzajce jest, e z caej rodziny dziewczyny jej ojciec jest tym, ktry ma najwicej do
powiedzenia w sprawie tego maestwa, chocia prawnie w ogle nie jest uwaany za jej krewnego
(veyola). Byem zdumiony, gdy mi o tym powiedziano na pocztku mych bada terenowych; moje
pniejsze obserwacje jednak fakt ten najzupeniej potwierdziy. w na pozr paradoksalny stan
rzeczy staje si bardziej zrozumiay, jeli zestawimy go z pewnymi przepisami moralnoci i etykiety
oraz z gospodarcz stron maestwa. Naleaoby waciwie spodziewa si, e bracia panny modej
i jej krewni ze strony matki bd mieli najwicej do powiedzenia w czasie obrad nad jej maestwem;
lecz surowe tabu, ktre nakazuje bratu cakowicie, a krewnym mskim ze strony matki czciowo
odsuwa si od jakiegokolwiek kontaktu ze sprawami miosnymi sistr, sprawia, e nie posiadaj oni
adnej kontroli nad jej planami matrymonialnymi.

Ryc. 19. Chopcy w ogrodzie yamowym.

(Rozdz. III, 3).

- 60 -
 Ryc. 20 Ozdobiony dom nieonatego mczyzny.
Jest to prywatna chata (lisiga) nieonatego wodza z Vakuta; std ozdoby na cianie szczytowej.
Uywana take jako bokutumala. (Rozdz. III, 4; rozdz. II, 1).

Pomimo tego, e brat matki jest prawnym opiekunem i bracia jej bd nimi w przyszoci w
stosunku do jej dzieci - na razie, pki maestwo nie jest faktem dokonanym, musz si zachowa
biernie. Ojciec, powiadaj krajowcy, jest w tym wypadku rzecznikiem matki, ktra jest w zasadzie
jedyn waciw osob mogc crce w sprawach miosnych i maeskich doradza. Zobaczymy
rwnie pniej, e ojciec ekonomicznie jest bardzo zainteresowany w pracy swych synw i e po
lubie siostry bd oni musieli dzieli owoce swej pracy pomidzy ni a matk, zamiast - jak to
dotychczas czynili - cakowicie oddawa je rodzicom. Jeli dwoje kochankw postanowio pobra si,
wwczas mody czowiek stara si zdoby sympati rodziny swej najdroszej; by moe wwczas
ojciec sam od siebie powie: Ty sypiasz z moim dzieckiem - dobrze, pobierzcie si. Jeli tylko
rodzina jej jest dobrze usposobiona wzgldem modego czowieka, bierze zawsze inicjatyw w swoje
rce czy to przez owiadczenie wprost, czy to proszc o drobna podarunki, co jest niedwuznaczn
oznak, e zostaby przyjty.
Jeli natomiast rodzina stanowczo sprzeciwia si maestwu i nie okazuje adnych oznak dobrej
woli - modzieniec moe wzi inicjatyw w swoje rce i spraw prowadzi samemu. W wypadkach
gdy albo nie jest dla nich do znakomitego rodu, albo ma opini lenia i byby zbyt wielkim ciarem
dla przyszego tecia i szwagrw, lub te jeli dziewczyna jest przeznaczona dla kogo innego,
dostaje odpowied odmown. Po takiej odmowie para moe zaniecha swych zamiarw lub, jeli
czuje si do silna, by zwalczy przeszkody, moe prbowa pomimo pitrzcych si trudnoci
spraw prowadzi. Jeli decyduj si na to, narzeczona przebywa w domu swego kochanka (tzn. w
domu jego rodzicw), tak jak gdyby rzeczywicie byli maestwem, i dokoa rozpowiada si, e
mczyzna usiuje polubi j wbrew woli rodziny. Czasem obydwoje wymykaj si i udaj do innej
wsi, chcc w ten sposb wywrze nacisk na nieugitych przeciwnikw swego maestwa. Nigdy nie
opuszczaj chaty w cigu dnia i nie przyjmuj adnego poywienia, dc w ten sposb do
przebagania rodziny. To powstrzymanie si od uczestnictwa we wsplnych posikach - ktre, jak
wiemy, rwnoznaczne jest ze zdeklarowaniem si jako maestwo - dowodzi, e para, nie
uprzedzajc faktw, cigle jeszcze czeka na pozwolenie rodziny.
Tymczasem ojciec modego czowieka czy wuj jego moe si uda na pertraktacje do rodziny
dziewczyny i zaofiarowa cenny podarunek, ktry by mg pomc w przeamaniu oporu.
Pod wpywem nacisku z obu stron rodzina moe ulec i przesa zwyczajowy podarunek modej
parze. Jeli jednak nie ma zamiaru ustpi, tumnie udaje si do miejsca, gdzie przebywa dziewczyna
z modym czowiekiem, i ciga j z powrotem; to zwyczajowe i techniczne wyraenie wskazuje, jak

- 61 -
si to rzeczywicie odbywa. Krewni i przyjaciele mczyzny mog sprzeciwi si temu, z czego nieraz
powstaj drobne utarczki. Lecz rodzina dziewczyny zawsze jest w tym wypadku gr, gdy dopki
odmawia swej zgody, nikt jej nie moe zmusi do dostarczenia modej parze ywnoci, a bez tej
pomocy gospodarstwo samo przez si szybko si rozwie.
Sam byem wiadkiem kilku wypadkw tego rodzaju chybionych maestw. Mekala'i, mody
mczyzna, ktry u mnie przejciowo pracowa jako sucy, zakocha si w Boduleli, naprawd
pocigajcej dziewczynie, pasierbicy naczelnika Kabulolo, ktry - jak to byo we wsi powszechnie
wiadomo - y z ni w kazirodczym stosunku (rozdz. XIII, 6). Mekala'i robi heroiczne wysiki, by j
wprowadzi i zatrzyma w domu swych rodzicw w Kasana'i, lecz nie posiada ani bogatych
krewnych, ani wpywowych przyjaci, ktrzy by go poparli. Pierwszego dnia ich poycia naczelnik z
Kabulolo przeszed si po prostu do Kasana'i, wzi zawstydzon pasierbic za rk i z powrotem
sprowadzi do siebie; i to by koniec.
Sprawa Ulo Kadala, o ktrym wspominalimy w poprzednim ustpie, bya bardziej skomplikowana.
Podczas mego pierwszego pobytu w Omarakanie stara si on o rk pewnej dziewczyny, lecz rodzice
odmwili mu jej. Moda para usiowaa na wasn rk zamieszka razem jako maestwo, ale
rodzina cigna dziewczyn si. Wierny Ulo Kadala w dalszym cigu stara si o ni. W dwa lata
p6niej, za mej powtrnej bytnoci, dziewczyna ponownie przybya do wsi i zamieszkaa w domu
przybranej matki Ulo Kadala, Isupwany, lecym tu przy moim namiocie. Ta druga prba maestwa
trwaa, zdaje mi si, zaledwie par dni; To'uluwa czyni tymczasem niezbyt energiczne starania
zmierzajce do pogodzenia. Pewnego popoudnia przybyli rodzice z ssiedniej wsi, pochwycili
dziewczyn i bez adnej ceremonii zabrali j ze sob. Pochd ten przeszed przed moim namiotem.
Ojciec prowadzi zapakan dziewczyn, za nimi szli wykrzykujcy stronnicy jednej i drugiej strony,
obrzucajc si nawzajem obelgami. Stronnicy rodziny dziewczyny nie starali si ukry swego sdu o
Ulo Kadala; gono krzyczeli o jego lenistwie, e nie umie nic robi porzdnie i e jest znany z
chciwoci. Nie chcemy ciebie, nie damy jej ywnoci! Ten argument ostatecznie przeway; tak
skoczya si ich ostatnia prba pobrania si.
Jeli nawet rodzice s przychylnie usposobieni i daj wyraz swemu zadowoleniu z maestwa,
proszc starajcego si o may podarunek, moda para musi jeszcze przez pewien czas czeka na
poczynienie odpowiednich przygotowa. Lecz pewnego dnia zamiast rano powrci do domu
rodzicw, dziewczyna pozostaje z mem, spoywa posiki w domu jego rodzicw i towarzyszy mu
przez cay dzie. Wtedy mwi si: Isepuna i Kalogusa ju si pobrali. To stanowi zawarcie
maestwa. Nie ma adnego innego obrzdu, adnej specjalnej ceremonii, ktra by zaznaczaa
pocztek maestwa. Dziewczyna staa si on swego narzeczonego od dnia, w ktrym z nim
pozostaa, oczywicie z tym zastrzeeniem, e rodzice jej wyrazili na to sw zgod. Bez tego warunku,
jak ju moglimy si przekona, cae to postpowanie jest tylko prb zawarcia maestwa. Ten akt
pozostania z mczyzn, otwartego dzielenia z nim posikw i przebywania pod jego dachem - cho
tak prosty - posiada prawnie wic moc; to jest konwencjonalny sposb deklarowania swego
maestwa. Posiada powane nastpstwa, poniewa zmienia zupenie sposb ycia dwojga ludzi i
nakada znaczne zobowizania na rodzin dziewczyny, zobowizania, ktre z kolei pocigaj
wzajemne obowizki ze strony modego maonka.

3. Dary lubne.
Po takiej prostej deklaracji maestwa nastpuje wymiana darw, ktra jest tak charakterystyczna
dla wszelkich transakcji socjalnych na Wyspach Trobrianda. Kady podarunek jest tutaj okrelony
zarwno w rodzaju, jak i w iloci, kady ma swe waciwe miejsce w jakiej serii i za kady trzeba si
odpowiednio odwzajemni. Podana niej tabela uczyni nam dalszy opis nieco przejrzystszym.

DARY LUBNE
I Dz. - Ch. 1. Katuvila - yam gotowy, ktry rodzice dziewczyny dostarczaj w koszykach
rodzinie chopca.
2. Pepe'i - kosze wypenione surowym yamem; kady krewny dziewczyny
ofiarowuje rodzicom chopca po jednym koszu.
3. Kaykaboma - jarzyny gotowane; czonkowie rodziny dziewczyny przynosz po
jednej misie do domu modego czowieka.

- 62 -
II Ch. - Dz. 4. Mapula kaykaboma - rewan za dar (3), w iloci i w sposobie wrczenia pokrywa
si z kaykaboma, lecz tutaj rodzina chopca przynosi go rodzinie dziewczyny.
5. Takwalela pepe'i - przedmioty wartociowe, ktre ojciec modego czowieka
przesya ojcu dziewczyny jako rewan za (2).
III Dz. - Ch. 6. Vilakuria - duo yamu; dostarczaj go modemu czowiekowi rodzice dziewczyny
po pierwszych zbiorach od czasu zawarcia maestwa.
7. Saykwala - dar z ryb, ktrym mczyzna odwzajemnia si ojcu swej ony za (6).
IV Ch. - Dz. 8. Takwalela vilakuria - podarunek z wartociowych przedmiotw, ktrym ojciec
modzieca odwzajemnia si ojcu dziewczyny za (6).
Dz. - Ch. (Dziewczyna chopcu) = podarunki od rodziny dziewczyny.
Ch. - Dz. (Chopiec dziewczynie) = podarunki jako rewan rodziny modzieca dla krewnych
dziewczyny.

Rodzina dziewczyny zezwalajc na zawarcie maestwa winna rozpocz seri podarunkw.

Poniewa zgoda jej jest tutaj rzecz zasadnicz, w pierwszy dar cznie z publiczn deklaracj
zwizku stanowi waciwy akt zawarcia maestwa. Podarunek ten jest bardzo skromny: skada si
na nieco ugotowanego ju jedzenia, ktre ojciec dziewczyny przynosi w koszyku i ofiarowuje
rodzicom chopca ze sowami kam katuvila (twj dar katuvila) i skada go przed ich domem. Dar ten
musi by wrczony w dniu, od ktrego modzi pozostaj razem, lub najpniej nastpnego dnia rano.
Jeli natomiast rodzina dziewczyny zwleka z udzieleniem pozwolenia, zdarzyy si - jak ju
widzielimy - wypadki, e modzi odmawiali przyjmowania pokarmw, czekajc na przyniesienie
podarkw.
Wkrtce potem, zwykle jeszcze w tym samym dniu, krewni panny modej przynosz pokaniejsze
dary. Ojciec, wuj i bracia dziewczyny, ktrzy obecnie po raz pierwszy pojawiaj si na widowni
(poprzednio nie pozwalao im na to specjalne tabu istniejce pomidzy bratem a siostr) - przynosz
po koszyku niegotowanego yamu, ofiarowujc go rodzicom pana modego. Ten dar okrela si nazw
pepe'i. Ale nie koniec na tym. Trzeci z kolei podarunek z ywnoci otrzymuj rodzice pana modego.
Tym razem jest to gotowane jedzenie, ktre si zanosi na wielkich misach, widocznych na ryc. 4 i 5.
Ten dar nazywa si kaykaboma30.
Rodzina modego czowieka nie powinna dugo zwleka z odwzajemnieniem si. Ostatni podarunek,
to jest gotowane jedzenie na misach, oddaje si prawie natychmiast, i to w tej samej postaci, w jakiej
si je otrzymao. Teraz z kolei nastpuj bardziej wartociowe dary. Ojciec chopca ma ju
przygotowanych kilka drogocennych przedmiotw w rodzaju vaygu'a - a wic due szlifowane ostrza
toporw z zielonego kamienia, naszyjniki z gadzonych muszli spondylusa i naramienniki z muszli
conus. Przyniesiony mu przez rodzin dziewczyny drugi dar skadajcy si z niegotowanej ywnoci
ojciec czciowo rozdzieli pomidzy swych krewnych, ktrzy mu si obecnie rewanuj
kosztownociami. Docza on je do swego daru i wszystko razem ofiarowuje teraz rodzinie
dziewczyny. Pocztkowo zatrzyma u siebie kosze, w ktrych mu przyniesiono ywno, obecnie
wkada w nie ofiarowane przez siebie i przez sw rodzin wartociowe przedmioty i zanosi je do domu
dziewczyny. Dar ten nosi nazw takwalela pepe'i, czyli zapata kosztownociami za dar pepe'i.
Czytelnik zapewne ju jest znuony t mas szczegw; jednake takie drobiazgowe pogrenie
si w caym systemie drobnych darw i kolejnych rewanw jest dla kultury trobriandzkiej bardzo
charakterystyczne. Trobriandczycy lubi si chepi tymi zaofiarowanymi przez siebie darami, ktre
wydaj im si zupenie zadowalajce. Natomiast lubi podawa w wtpliwo warto otrzymanych
podarunkw, co nawet doprowadza do wzajemnych scysji. Tak czy owak szczegy te s dla nich
bardzo wane i skrupulatnie ich przestrzegaj. Wymieniajc dary lubne s zazwyczaj bardziej
wielkoduszni i przyjacielscy oraz znacznie mniej pochopni do ktni ni w innych okolicznociach. Po
takwalela pepe'i nastpuje w wymianie darw dusza przerwa, ktra trwa a do najbliszych niw.
Wwczas oraz w czasie budowania domu mieszkalnego dla modej pary ona przebywa zazwyczaj
wraz z mem w domu jego ojca. W czasie niw mode maestwo po raz pierwszy otrzymuje
znaczniejszy dar, ktry im si prawnie naley od rodziny ony. w dar pozwoli im z kolei urzdzi
podzia ywnoci pomidzy tych, ktrzy im pomagali przy budowie domu; bdzie to zapata za
ofiarowan prac.

30
Czytelnik, ktry zrozumia ca psychologi wysoce skomplikowanego procesu wrczania darw obrzdowych w kula oraz
pozostajce w zwizku z tym czynnoci, trafnie oceni rwnie wielk wag, jak Trobriandczycy przykadaj do aktu wymiany,
ktry towarzyszy tak wielu ich transakcjom spoecznym. Por. Argonauts of the Western Pacific, zwaszcza rozdz. III i VI.

- 63 -
 Podczas nadchodzcych niw zatem rodzina dziewczyny ofiarowuje pokaniejszy dar. Od tej chwili
po kadych zbiorach obowizana bdzie posya znaczn ilo wieego yamu na nowe
gospodarstwo. Pierwszy taki dar posiada odrbn nazw (vilakuria) i przywizana jest do niego
specjalna uroczysto. Z dugich belek przed szop na yam nalec do modej pary ustawia si
graniaste skady (pwata'i) (ryc. 23 i 24), po czym rodzina dziewczyny po wybraniu wikszej iloci - stu,
dwustu; czasem nawet trzystu koszykw najlepszego gatunku yamu - bardzo uroczycie ukada go w
specjalnej szopie.
Ale i za ten dar trzeba si w krtkim czasie odwzajemni. Waciwym rewanem s tutaj ryby. W
nadmorskiej wiosce m ze swymi przyjacimi udaje si na pow. Jeli za modzi mieszkaj w
rodku wyspy, m zakupuje ryby w jednej z pooonych nad brzegiem morza wiosek i paci za nie
yamem.
Ryby kadzie si przed domem rodzicw dziewczyny ze sowami kam saykwala (twj dar
saykwala). Czasami, jeeli mody maonek jest bardzo bogaty lub jeli on sam czy jego rodzina
poprzednio nie byli w stanie odwzajemni si za dar pepe'i, teraz wrczaj podarunek vaygu'a
(kosztownoci), ktry jest odpowiedzi na dar z pierwszych zbiorw. To si nazywa takwalela vilakuria
(odpacenie si cennymi przedmiotami za dar vilakuria) - i zamyka seri wstpnych darw lubnych.
Takie uszeregowanie darw w pierwszej chwili wydaje si niepotrzebnie skomplikowane.
Jednakowo przy bliszym zbadaniu okazuje si, e w wymianach tych jest pewna cigo oraz e
nie stanowi one bynajmniej szeregu lunych, nie czcych si ze sob zdarze. W pierwszym
rzdzie uwidacznia si tutaj gwna zasada caego tamtejszego systemu ekonomicznego, ktra
nastpnie ustala si na cay czas trwania maestwa: obowizkiem rodziny dziewczyny jest
rokrocznie zaopatrywa nowopowstae gospodarstwo w ywno, w zamian za co co pewien czas
otrzymuje ona kosztownoci. Drobniejsze wstpne podarunki (1, 2 i 3) wyraaj zgod rodziny
dziewczyny i s niejako zadatkiem przyszych, okazalszych darw. Zrewanowanie si darem z
ywnoci (4), ktry rodzina chopca skada zaraz potem, jest charakterystyczn dla Trobriandczvkw
form odwzajemniania si za wywiadczon uprzejmo. Natomiast 5 lub 8, lub jedno i drugie s
jedynymi, naprawd istotnymi darami, ktre otrzymuje rodzina panny modej od rodziny pana
modego; dar ten stanowi rwnoczenie dla ma pewne zobowizanie, gdy w wypadku rozejcia si
maestwa, rzeczy tych nie dostaje on ju z powrotem, chyba tylko w wyjtkowych okolicznociach.
Warto tych darw zazwyczaj rwna si wszystkim darom razem wzitym, ktre ofiarowaa w
pierwszym roku rodzina ony. Jednakowo stanowczo nie mona tego ofiarowanego przez ma daru
uwaa za zapat za on. Taka myl byaby najzupeniej sprzeczna z pogldami tubylcw i z
faktycznym stanem rzeczy. Maestwo bowiem ma da mczynie korzyci materialne, za co on
do rzadko rewanuje si kosztownociami. Wycznie ten charakter posiada podarunek ofiarowany
przez niego w chwili zawierania maestwa. W ten sposb uprzedza on dary i dobrodziejstwa, jakie
pniej na niego spadn, lecz niewtpliwie nie mona tego rozumie jako okup.
Dodajmy, e nie kady dar w tej serii jest jednakowo konieczny. Z pierwszych trzech tylko jeden (tj.
1 lub 2) musi bezwarunkowo by zoony. Co si tyczy pozostaych, nie mona nigdy pomin 6 i 7,
tak samo zreszt jak 5 i 8.
Jak ju wspominaem, chcc zrozumie stanowisko dzikiego, trzeba koniecznie wej w te
drobiazgi. Dopiero po dokadnym zaobserwowaniu skrupulatnoci i starannoci, z jak krajowcy
przyjmuj i wrczaj dary, mona nabra pojcia o psychologii caego postpowania. Tak wic
Paluwa, ojciec Isepuny, dosy nazrzdzi si i namartwi trudnociami, jakie go czekaj w zdobyciu
dostatecznej iloci ywnoci dla syna wodza, ktry mia zosta mem jego crki, i szczegowo
opowiada mi o swych kopotach: znajdowa si o tyle w trudnym pooeniu, e by ojcem trzech crek,
przy duej iloci eskich krewnych, i tylko trzech synw mia do pomocy. Praca caej rodziny bya ju
silnie opodatkowana na rzecz innych zamnych crek, ktre trzeba byo zaopatrywa w ywno.
Obecnie Isepuna ma polubi Kalogus, osobisto na tak wysokim stanowisku spoecznym, i to w
dodatku syna naczelnego wodza To'uluwy! Caa rodzina nie szczdzia wysikw, eby mie tego roku
jak najobfitsze zbiory i eby mc wystpi z odpowiednio piknym darem vilakuria. To'uluwa za,
ojciec panny modej, ze swej strony zwierza mi si ze swych kopotw: czy sta go bdzie na
odpowiedni rewan?
Czasy s cikie, a jednak trzeba ofiarowa naprawd co wartociowego. Razem ogldalimy
wiele z kosztownoci wodza i omawialimy, ktre z nich bardziej nadaj si na prezent. W tych
naszych rozmowach, zarwno z jedn, jak i z drug stron, wyczuwaem ciche yczenie, e troch
tytoniu od biaego czowieka byoby cennym dodatkiem do daru tak jednej, jak i drugiej strony.

- 64 -
4. Zarczyny dzieci i maestwo pomidzy kuzynostwem.
Oprcz maestwa poprzedzonego normalnymi zalotami istnieje u Trobriandczykw jeszcze inny
sposb zawierania maestwa; pod wieloma wzgldami stanowi on biegunowe przeciwiestwo
pierwszego. Normalne maestwo dochodzi do skutku przez wolny wybr, przez prb i stopniowe
wzmacnianie wizw, ktre dopiero po zawarciu maestwa staj si prawnie obowizujce,
Natomiast w maestwie przez zarczyny dzieci prawnego zobowizania dokonuj rodzice jeszcze w
dziecistwie przyszych maonkw; chopiec i dziewczynka wrastaj w to powinowactwo i staj wobec
faktu dokonanego, e s ju wzajemnie zwizani, zanim sami mog tego dokona.
Znaczenie tego drugiego typu maestwa polega na tym, e zarczyny dzieci cz si zawsze z
maestwem pomidzy kuzynostwem. Zarczyny tych, ktrzy wedle krajowcw s
najodpowiedniejszymi ludmi do zawarcia maestwa - syna mczyzny i crki jego siostry -
dokonuj si w dziecistwie. Jeeli crka siostry ojca jest ju za dua, aeby j mona zarczy z jej
modocianym bratem ciotecznym, na jej miejsce moe wstpi jej wasna crka. Tamtejszy system
prawny uwaa bowiem, e zarwno jedna, jak i druga rwnie dobrze nadaje si do takiego
maestwa.
Ale naleycie zrozumie waciwoci tej instytucji bdziemy mogli dopiero wwczas, gdy signiemy
wstecz do naszych wnioskw na temat kompromisu pomidzy mioci ojcowsk i zasad
matrylineatu31. W maestwie pomidzy kuzynostwem mamy bowiem urzdzenie, w ktrym zarwno
prawo plemienne z jego matrylinealnymi zasadami nastpstwa, jak i mio ojcowska, pragnca
obdarzy syna jak najwikszymi przywilejami - znajduj sprawiedliwe przystosowanie i dostateczne
zaspokojenie.
Wemy konkretny wypadek. Wdz, naczelnik wsi czy inny dostojnik, posiadajcy stanowisko
spoeczne, majtek i wadz, pragnie pozostawi swemu ulubionemu synowi wszystko to, co w
przeciwnym razie dostaliby jego prawni spadkobiercy: pola na gruntach przynalenych do wsi,
przywileje w poowach ryb i polowaniu, niektre systemy dziedzicznej magii, stanowisko w wymianie
kula, uprzywilejowane miejsce w odzi i przodownictwo w tacu. Czsto syn staje si praw rk ojca,
czyni za niego czary, prowadzi mczyzn na zgromadzenia szczepowe i roztacza urok swej osoby i
wpywy we wszystkich okolicznociach, w ktrych mczyzna moe zdoby tak cenion butura
(saw). Za przykad tych dnoci, ktre spotykaem w kadej spoecznoci majcej wodza znacznie
wyrastajcego wpywami ponad og, moe nam posuy zadzierzysty Namwana Guya'u, ktry przed
wygnaniem wybija si na pierwszy plan w yciu Omarakany (rozdz. I, 2). Podobnie w ssiedniej wsi
Kasana'i, syn wodza Kayla'i, skromny i agodny modzieniec, dziki przekazanej mu przez ojca
najwyszej magii pogody rzdzi piorunami i promieniami soca. W nadmorskich wioskach Kavataria,
Sinaketa, Tukwa'ukwa synowie wodzw rwnie wysuwali si na czoowe stanowiska. Lecz tego
rodzaju uprzywilejowane pozycje s na skutek zazdroci niepewne, i to nawet wwczas, gdy ju trwaj
czas duszy; prawowici waciciele i spadkobiercy z linii matki bowiem bardzo niechtnie patrz na
takie ustawiczne spychanie ich na bok za ycia wodza; a poza tym uprawnienia te skocz si wraz
ze mierci ojca. Wodzowi pozostaje wic tylko jeden sposb utrwalenia penych praw obywatelskich
syna i jego potomstwa i zapewnienia mu doywotniego posiadania wszystkich darw; sposobem tym
jest zwizanie syna maestwem pomidzy kuzynostwem z crk swej siostry lub z crk tej crki.
Niej podana tablica zaznacza rodowd tej formy pokrewiestwa.

GENEALOGIA MAESTWA POMIDZY KUZYNOSTWEM

______________________________________________
| |
Wdz = = Siostra wodza
________|_______________ ________________________|___________________________
| | | |
Crka wodza Syn wodza = Crka siostry wodza Syn siostry wodza i jego spadkobierca
Prawidowe maestwo pomidzy kuzynostwem
|_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _|
Maestwo tych dwojga nie jest zgodne z prawem

31
Por. Crime and Custom.

- 65 -
 Widzimy na naszej tablicy, e wdz ma siostr; ta ma syna, ktry jest spadkobierc i nastpc
wodza, oraz crk, siostrzenic wodza, ktra bdzie kontynuatork tego znakomitego rodu. M tej
crki z chwil zawarcia maestwa obejmie bardzo wysokie stanowisko spoeczne. Wedle
tamtejszych zwyczajw i obowizujcego prawa bdzie mia szereg okrelonych wymaga w stosunku
do brata czy te braci ony i dalszych krewnych pci mskiej, ktrzy bd obowizani skada mu
roczn danin w postaci ywnoci i bd uwaani za jego ex officio sprzymierzecw, przyjaci i
pomocnikw. Uzyskuje on te prawo wyboru miejsca zamieszkania i uczestnictwa w sprawach
plemiennych oraz w magii. Nie ulega zatem wtpliwoci, e w rzeczywistoci bdzie on posiada to
samo stanowisko, jakie mia jako syn wodza za ycia ojca, z ktrego w chwili mierci ojca wyparby go
prawowity spadkobierca wodza. Maestwa tego typu rni si od zwykego take tym, e m
przenosi si do spoecznoci ony. Maestwo midzy kuzynostwem jest zatem matrylokalne, w
przeciwiestwie do przyjtej patrylokalnej formy32.
Dlatego te najprostszym i najbardziej naturalnym rozwizaniem trudnoci, na jakie wdz tutaj
natrafia, jest oenienie syna z siostrzenic lub wnuczk po siostrze. Na tej transakcji zazwyczaj
zyskuj obie strony. Wdz i jego syn otrzymuj to, czego pragnli; siostrzenica wychodzi za m za
najbardziej wpywowego czowieka we wsi i w dodatku maestwem swym utrwala jego znaczenie;
poza tym pomidzy synem wodza a jego legalnymi spadkobiercami powstaje rodzaj przymierza, ktry
kadzie kres wszelkim mogcym powsta rywalizacjom pomidzy tymi dwoma partiami. Bratu
dziewczyny zabraniaj cise tabu (rozdz. XIII, 6) sprzeciwiania si maestwu siostry; w normalnych
okolicznociach zreszt nie moe te nawet tego uczyni, gdy maestwo to ukada si 'w chwili,
gdy zarwno on, jak i syn wodza s jeszcze dziemi.

5. Zwizki maeskie w rodzinie wodza.

Ilekro nadarza si moliwo skojarzenia maestwa midzy kuzynostwem, zawsze si je ukada;
za przykad moe nam posuy rodzina To'uluwy (patrz rodowd).
Z chwil przyjcia na wiat Namwana Guya'u, najstarszego syna wodza To'uluwy i jego znakomitej
ony faworyty, nie byo w rodzinie ojca, tzn. wrd krewniaczek w linii matki To'uluwy, dla niego
dziewczyny, z ktr by go mona byo oeni. Ibo'una i Nakaykwase byy ju prawie dorose, tak e
nie mona byo zarczy z nimi maego dziecka, crek za jeszcze nie miay. A rodowd nie wykazuje
adnych innych dziewczt w podklanie Tabalu, w linii eskiej To'uluwy. Za to, gdy To'uluwie urodzi
si modszy syn, Kalogusa, jego wnuczka Ibo'una miaa ma creczk, Dabuger; tych dwoje mona
byo zarczy, co te uczyniono. W tym wypadku jednak maestwo midzy kuzynostwem nie doszo
do skutku, gdy, jak ju wiemy (patrz wyej, ustp 1), podczas duszej nieobecnoci narzeczonego
dziewczyna polubia innego.
Lecz wemy inny przykad, zaczerpnity z poprzedniego pokolenia tego samego rodu. Widzimy na
tablicy, e Purayasi, przedostatni wdz w Omarakanie, mia syna imieniem Yowana, ktry nalea do
tego samego podklanu co Namwana Guya'u. Yowana by czowiekiem bardzo utalentowanym i
posiada wybitn indywidualno; wsawi si znajomoci szeregu wanych systemw magicznych,
ktre odprawia za swego ojca, i zasyn ze zrcznoci jako ogrodnik, eglarz i tancerz. Polubi
Kadubulami, wnuczk Purayasi, i cae ycie mieszka w Omarakanie, gdzie posiada liczne osobiste
przywileje. Sam wprowadzi swego syna Bagido'u, obecnego wodza, we wszystkie znane sobie
arkana magii i inne umiejtnoci.
Bagido'u znowu mia z pierwsz on syna ktry zmar jako mae dziecko. Zaraz po urodzeniu
zarczono go z creczk modszej siostry Badigo'u, Nakaykwase. Tak wic na jednym maym odcinku
rodowodu widzimy a trzy wypadki maestwa pomidzy kuzynami, ktre zostay z gry uoone
przez zarczyny dzieci. Naley jednak o tym pamita, e jest to rodowd najznakomitszego rodu
wodzw z Omarakany i pod klanu Kwoynama z Osapola, ktre w oglnym mniemaniu uchodz za
szczeglnie odpowiednie do tego rodzaju ukadw maeskich.
Maestwo pomidzy kuzynami jest niewtpliwie kompromisem nie zgadzajcych si ze sob
zasad: matriarchatu i mioci ojcowskiej; w tym te ley jego gwna raison d'tre. Krajowcy oczywicie
nie s zdolni do cisych teoretycznych sformuowa; niemniej jednak w ich argumentacjach i
formuowaniu motyww to wanie tumaczenie pochodzenia i roli tej instytucji jest implicite zawarte,
cho moe nie w penej, lecz w kadym razie w nie wywoujcej wtpliwoci formie. Trafia si
32
Mam wraenie, e kady mczyzna, jeli tylko tego pragnie, moe si osiedli w miejscu zamieszkania ony. Przez to
jednak degraduje si spoecznie i pozbawia si szeregu uprawnie. Syn wodza jednakowo dziki swej spoecznej pozycji we
wsi i posiadanym uprawnieniom stanowi tutaj wyjtek.

- 66 -
wprawdzie na inne zapatrywania i syszy si szereg innych motywacji, ktre mog rzuci wicej
wiata na wyobraenia krajowcw, jednakowo w ostatecznych wnioskach wszystkie te motywacje
wskazuj na t jedn przyczyn maestwa midzy kuzynostwem. Tak na przykad czasami, w celu
wyjanienia podstaw egzogamii, mwi si, e maestwo pomidzy bratem a siostr jest ze (brat i
siostra w szerszym znaczeniu to osoby odmiennej pci z tego samego pokolenia spokrewnione przez
matk). Polubi tabula (kuzynk) jest rzecz waciw; prawdziwa tabula (siostra cioteczna w
pierwszym stopniu) jest dla nas waciw on.

TABLICA I

Drzewo genealogiczne wykazujce zwizki pomidzy podklanami Tabalu i Kwoynama i ich

wzajemne maestwa pomidzy kuzynostwem.

Wyjanimy jeszcze jedn rzecz: spord wszystkich moliwych maestw pomidzy kuzynostwem
jedno tylko w mniemaniu Trobriandczykw jest podane i prawne. Dwoje modych odmiennej pci,
ktrych matki s siostrami, podlega oczywicie szeregowi cisych tabu seksualnych istniejcych
pomidzy bratem i siostr. Pomidzy chopcem i dziewczynk, dziemi dwch braci, nie ma
specjalnego pokrewiestwa. Jeli chc, oczywicie mog si pobra, ale nic specjalnie ich do tego nie
skania; nie ma bowiem odpowiedniego zwyczaju ani specjalnej instytucji, ktra by si czya z tego
rodzaju maestwem, poniewa w spoeczestwie matrylinealnym pokrewiestwo takie jest bez
znaczenia. Jedynie chopiec i dziewczyna - dzieci brata i siostry, mog zawrze maestwo, ktre jest
zwizkiem posiadajcym sankcj prawn i ktre jednoczenie nie jest przypadkowym ukadem
maeskim; albowiem, jak ju wiemy, w tym wypadku ojciec daje synowi przedstawicielk swojego
rodu za on. Trzeba jeszcze wspomnie o jednej bardzo wanej rzeczy: syn mczyzny ma polubi
crk kobiety, a nie odwrotnie, crka mczyzny syna kobiety. Tylko w pierwszym wypadku tych
dwoje jest tabugu, co oznacza zwizek, w ktrym stosunek pciowy jest dozwolony i moe posiada
sankcj prawn. Inne pary, na naszej tablicy poczone lini kreskowan, znajduj si wedle poj
krajowcw w zupenie innym stosunku pokrewiestwa (Por. analiz terminw pokrewiestwa w rozdz.
XIII, 6). Syna siostry swego ojca nazywa dziewczyna tannagu, mj ojciec. Maestwo z wasnym
ojcem czy stryjem jest zwizkiem kazirodczym, surowo zakazanym przez tabu. Maestwo z tama
(ojciec - syn siostry ojca) nie jest zwizkiem kazirodczym, lecz widziane jest bardzo niechtnie i
trafia si bardzo rzadko. Brak zreszt powodw, dla ktrych zawierano by takie maestwa.
Maestwo bowiem crki wodza z innym wodzem lub czowiekiem wysoko postawianym z jego rodu

- 67 -
mogoby nawet by po myli ojca, lecz jej osobicie nie da ono ani adnej pozycji spoecznej, ani
specjalnie uprzywilejowanego stanowiska. Co wicej, jego crka bdzie teraz na utrzymaniu tych
samych ludzi, ktrzy obecnie pracuj na jej matk, on wodza; ze wzgldu na siebie bdzie wdz
raczej wola, by polubia ona osob spoecznie niej postawion, posiadajc mniejsze wymagania
ni jego spadkobierca. Wszystko to jednak zaley od jego stosunkw ze swym spadkobierc, ktre,
jak ju mielimy sp6sobno zauway, stanowczo nie s tak serdeczne i przyjazne jak z wasnym
synem.

Ryc. 21. Dziewczyna przed bukumatula.

Tarcie i midlenie lici bananowych na spdniczk z rafii. (Rozdz. III, 4).

Ryc. 22. Kalogusa, syn wodza.

(Rozdz. IV, 1).

- 68 -
 Ryc. 23. Przygotowania daru lubnego.
Mody m o wysokiej randze spoecznej stoi. na lewo przy swoim nowozbudowanym i bogato
ozdobionym spichrzu; budowa pwatai jeszcze nie ukoczona; ostatnie wykoczenia czyni brat matki.
Troch ywnoci ju przyniesiono; wida j w koszach wok tej graniastej budowli. (Rozdz. IV, 3;
rozdz. II, 1).

Ryc. 24. Pokaz daru lubnego.

Wyjtkowo duy pwatai wzniesiony na kocu wsi i napeniony taytu (maymi bulwami yamu
podstawowy pokarm krajowcw); na wierzchu kuvi (wiksze bulwy yamu) i taro. (Rozdz. IV, 3).

- 69 -
 Jakie jeszcze inne korzyci daje maestwo pomidzy kuzynostwem, wytumaczy mi Bagido'u, gdy
zapytaem go, dlaczego pragn, by jego may synek Purayasi polubi Kabwaynay. Chciaem mie
za synow prawdziw krewniaczk - rzek. Chc mie na staro koo siebie kogo z mego rodu,
kto by dba o mnie, gotowa mi jedzenie, poda garnek z wapnem i wyrywa mi siwe wosy. le jest,
jeli to robi obcy. Jeli to jest swj, nie mam si czego obawia. Oczywicie obawia si on zych
urokw. Nie naley bowiem zapomina, e maestwo jest patrylokalne, tzn. ona przenosi si do
miejsca zamieszkania ma, i e syn, zwaszcza w znakomitszych rodach, mieszka przy ojcu; wobec
tego nic dziwnego, e obchodzi go przysza synowa. Jej przynaleno do tego samego rodu co on
stanowi jeszcze jedno uzasadnienie tego, e syn pozostaje w spoecznoci ojca. W ten sposb
wracamy do maestwa pomidzy kuzynostwem jako do kompromisowego pogodzenia roszcze
mioci ojcowskiej z jednej strony a matrylineatu z drugiej. Mczyzna czstokro na staro zdany
jest na opiek syna i jego ony, lecz adne z nich nie jest jego rzeczywistym krewnym, dopki jego
synowa nie jest rwnoczenie dzieckiem jego siostry. Pomimo uczu, jakie ywi dla syna, woli mie
koo siebie kogo ze swych wasnych veyola (krewnych w linii matki); to za ma miejsce tylko wtedy,
gdy syn polubia waciw kuzynk, tzn. crk siostry ojca lub crk tej crki.

6. Ceremonia zarczyn dzieci.

Zrozumiawszy zasady maestwa pomidzy kuzynami, musimy obecnie powici par sw
opisowi wstpnych krokw i uroczystoci z nim zwizanych. Osob, od ktrej musi wyj inicjatywa,
jest zawsze brat, w imieniu syna proszcy siostr o rk jej crki. Mczyzna posiada do tego pene
prawo; albowiem wedle sw krajowcw: Czy nie jest on kadala (wujem) dziewczynki? Czy jego
siostra i jej dziecko nie s jego prawdziwymi veyola (krewnymi w linii matki)? Czy nie wnosi on
urigubu (dorocznej daniny z plonw) do ich gospodarstwa?
Prosi o rk mona zaraz po przyjciu na wiat syna, jeli siostra ma crk lub wnuczk (crk
crki), ktra by pniej nie bya za stara dla nowonarodzonego syna. Rnica wieku nie powinna
przekracza dwu do trzech lat.
Ojciec chopca czasami jaki czas czeka; jeli mniej wicej w cigu dziesiciu lat urodzi si jego
siostrze- crka, moe rozpocz starania, by dziewczynka w przyszoci zostaa jego synow. Siostrze
nie wolno odmwi tej probie. Wkrtce po zawarciu przedwstpnej ugody bierze on vaygu'a
(kosztownoci), szlifowane ostrze siekiery czy ozdoby z muszli i wrcza mowi swej siostry, tzn. ojcu
(tama) modocianej narzeczonej. To jest katupwoyna kapo'ula dla twego dziecka - mwi oraz
dodaje, e jest to ofiarowane w tym celu, aby ona nie sypiaa z mczyznami ani nie robia katuyausi
(rozpustnych wycieczek), ani nie sypiaa w bukumatula (domu kawalerw). Ma spa jedynie w domu
matki. W jaki czas potem rodzina dziewczynki skada ojcu chopca trzy dary z ywnoci; s one
takie same jak trzy wstpne dary przy zawieraniu zwyczajnego maestwa i posiadaj te same
nazwy: katuvila, pepe'i i kaykaboma.
Krajowcy uwaaj vaypokala (zarczyny dzieci) za rwnowane z rzeczywistym maestwem. O
zarczonych mwi si jako o mu i onie i w ten sposb te zwracaj si oni w rozmowie do siebie.
Tak samo jak w maestwie dorosych wspomniane trzy dary uwaa si za ostatni etap zawarcia
maestwa i rodzina maego narzeczonego obowizana jest odwzajemni si za ostatni darem z
ywnoci - mapula kaykaboma. Podczas najbliszych niw ojciec dziewczyny przynosi rodzicom
chopca vilakuria (znaczniejsz danin z bulw yamu). Ten ostatni akt jest bardzo ciekawy, gdy
stanowi odwrcenie tego, co si dziao w poprzednim pokoleniu. Ojciec chopca, ktry jest bratem
matki dziewczynki, obowizany jest skada rokrocznie dar ze zbiorw; po lubie siostry
zapocztkowa ten dar ofiarowaniem vilakuria. Obecnie na rzecz swego maego synka otrzymuje on
dar vilakuria od ma siostry, ktry wystpuje jako przedstawiciel swego syna czy kilku synw, tj.
brata lub braci przyszej panny modej; ci bowiem, gdy tylko nowe gospodarstwo zostanie zaoone,
bd przynosi siostrze znaczniejsze dary z plonw. Jednakowo na razie doroczne urigubu (dary
poniwne) nie nastpuj bezporednio po pierwszym podarunku z plonw (vilakuria.); ta przerwa w
wymianie towarw trwa bdzie a do chwili, gdy zarczyny przerodz si w rzeczywiste maestwo.
Na tym koczy si wstpna wymiana darw przy zarczynach dzieci. Pomimo tego, e nazywaj to
maestwem, de facto jednak istotna rnica pomidzy zarczynami a maestwem wyranie
zaznacza si w wypowiedziach krajowcw oraz w zwyczaju, gdy z chwil doronicia musz oni
ponownie wstpi w zwizki maeskie. Odbywa si to w ten sposb, e panna moda musi oficjalnie
uda si do domu pana modego, tam dzieli z nim oe i spoywa wsplne posiki; poza tym

- 70 -
maestwo musi by wwczas podane do publicznej wiadomoci. Nie wrcza si tylko wtedy
wstpnych darw, ofiarowywanych w zwyczajnym maestwie (nr 1 do 4 na tablicy w ustpie 3).
Skada si jedynie wikszy dar z plonw (vilakuria) i rewan za (takwalela vilakuria).
Ale jeszcze nie przez jedn trudno musz modzi narzeczeni przebrn, zanim dojd do wieku, w
ktrym bd mogli szczliwie si pobra. Wprawdzie nikt naprawd od nich nie wymaga, by
zachowali czysto i byli sobie wierni, da si jednak zachowania pozorw. Jawne, zamanie
zobowiza wobec drugiej strony bdzie bardzo le widziane przez stron poszkodowan i nawet z
pewn przesad nazwane wiaroomstwem. Jeli chopiec otwarcie uprawia romans z jak inn
dziewczyn, uwaa si to za wielk hab dla jego narzeczonej; podobnie nie wolno jej na stae
zamieszka w bukumatula, ani w towarzystwie swego narzeczonego, ani kogo innego; nie wolno jej
te otwarcie udawa si do innych wsi na wyprawy o charakterze wybitnie seksualnym, zwane
katuyausi (rozdz. IX, 7). Swe praktyki miosne musz obie strony odbywa skrycie i sub rosa. Nie jest
to dla nich ani atwe, ani przyjemne, tote zachowuj to powierzchowne decorum pod presj, Chopiec
wie, co moe przez to straci, i jest wobec tego bardzo ostrony. Do pewnego stopnia znajduje si on
rwnie pod kontrol ojca, ktry rwnoczenie bdc wujem dziewczyny, jest i dla niej pewnym
autorytetem. Jeden z krajowcw, ktry zarczy swego syna z siostrzenic, tymi sowy mi to
przedstawi: Ona boi si, e moe umrze (tj. na skutek czarw) albo e ja j uderz. Jej matka,
oczywicie, robi wszystko, co moe, by pokrywa wystpki crki i osabia ich znaczenie.
Pomimo to tarcia s czste i zerwania si trafiaj. Jednym z mych pierwszych informatorw by
Gomaya z Sinaketa, czowiek przedsibiorczy, ale wielki le i pozbawiony godnoci osobistej, poza
tym wielki coureur de femmes. Histori jego ycia znam czciowo z jego wasnych opowiada,
czciowo z plotek; opieram si te na wasnych obserwacjach. Pomimo tego, e by zarczony z
kuzynk, nawiza romans z przystojn dziewczyn, niejak Ilamweri z Wakayse, wioski lecej
niedaleko Omarakany (rozdz. VII, 4). Pewnego dnia Gomaya przyprowadzi t dziewczyn do
Sinaketa, co wzbudzio taki gniew rodziny narzeczonej, e chcieli j zabi, tak e musiaa ucieka ze
wsi. Gdy mu si ten romans znudzi, wrci do rodzinnej wsi i chcia z powrotem sypia z narzeczon.
Lecz ona opara si. Stale sypiasz z Ilamweri - rzeka - id wic do niej. Na co w zaraz zwrci
si do czowieka znajcego magi miosn i tymi sowy prosi go o czary: Chc sypia z moj on
(tj. moj narzeczon); ona odmawia; musz czyni nad ni czary. Zgodzia si dopiero po wykonaniu
odpowiednich praktyk magicznych. Maestwo jednak nie doszo do skutku; koniec by taki, e
rodzice jej przepdzili na cztery wiatry tego leniucha i ladaco. Darw nie zwrcono, albowiem w
wypadku rozbicia si maestwa pomidzy kuzynami nie ma tego zwyczaju. Drugi przykad takich
zarczyn, ktre nie skoczyy si maestwem, to Kalogusa i Dabugera, o ktrych ju mwilimy.
Mam jednakowo gbokie przekonanie, e oba te nieudane maestwa, niedawne zreszt, przypisa
naley w znacznej mierze destrukcyjnemu wpywowi biaego na zwyczaje krajowcw.
W tym rozdziale dalimy przegld rnych motyww i pobudek wiodcych do maestwa oraz opis
dwch sposobw jego zawierania. W nastpnym rozdziale przystpimy do opisu samego ycia
maeskiego oraz do socjologicznych rysw maestwa jako instytucji.

Rozdzia pity Maestwo.

M i ona na Wyspach Trobrianda prowadz wsplne ycie w cislym koleestwie: wsplnie
pracuj, dziel niektre obowizki domowe i razem spdzaj wikszo wolnego czasu po pracy -
zazwyczaj w doskonaej harmonii i peni wzajemnego uznania. Tych kilka oglnych spostrzee
wynielimy odwiedzajc tubylcz zagrod. Bya ju o tym mowa w rozdziaach, w ktrych oglnie
omawialimy stosunki pomidzy mczyznami i kobietami. Obecnie, posiadajc ju o wiele wiksz
znajomo socjologii trobriandzkiej oraz lepsze zrozumienie caoci ich ycia seksualnego,
przystpimy do ponownego rozwaania naszego przedmiotu - prywatnych stosunkw pomidzy
mem i on.

1. M i ona jako towarzysze.

Rozstalimy si z mod par w chwili, gdy rozpoczynaa wsplne ycie w chacie rodzicw ma;
tutaj pozostan oni a do chwili zamknicia caej dugiej serii darw i rewanw za nie, a do
ukoczenia rozdzielania ich pomidzy dalszych krewnych. Do budowy wasnego domu przystpi

- 71 -
dopiero w czasie najbliszych niw; tymczasem nieco przydugi miodowy miesic musz spdzi
pod dachem rodzicielskim. Europejczykowi pooenie to z pewnoci wydaje si mocno niewygodne i
kopotliwe, jednakowo nie naley zbyt daleko posuwa analogii do naszych stosunkw. Peny
namitnoci okres wyywania si seksualnego, ktry trwa w bukumatula, jest ju poza nimi, a w
pierwszych miesicach ich poycia maeskiego pobudki seksualne bynajmniej nie dominuj.
Obecnie zmienia si ich stanowisko spoeczne; ta zmiana ich stosunku do ludzi, zarwno do swoich
rodzin, jak i do innych mieszkacw wsi, wybija si na plan pierwszy, staje si gwnym przedmiotem
ich zainteresowa.
Pomimo tego, e nie ma w tym czasie adnych specjalnych tabu seksualnych, nowoecy w tej
fazie poycia maeskiego, ktra odpowiada naszemu miodowemu miesicowi, z pewnoci mniej s
zajci sprawami miosnymi ni przedtem. Oto jedno z samorzutnych owiadcze krajowcw:
Wstydzimy si w domu matki i ojca. W bukumatula mczyzna ma stosunek z kochank, zanim j
pojmie za on. Potem sypiaj na jednym tapczanie w domu rodzicielskim, lecz nie zdejmuj
odzienia. Nowe warunki ycia wybitnie krpuj mod par. Pierwsze noce polubne to naturalny
okres wstrzemiliwoci.
Dopiero po przeprowadzeniu si do wasnej chaty modzi maonkowie, jeli chc, mog sypia
razem na jednym tapczanie lub te osobno; brak co do tego jakich staych regu. Kilka tubylczych
autorytetw objaniao mnie, e z pocztku maestwo zawsze sypia razem we wsplnym ou, a
dopiero pniej m i ona rozdzielaj si i przychodz do siebie tylko na stosunek. Podejrzewam
jednak, e w informacji tej kryje si wicej cynicznej filozofii yciowej moich informatorw ni
obiektywnej prawdy o przyjtym zwyczaju.
Dodajmy jeszcze, e w sprawach tych obowizuje u krajowcw surowa etykieta, tak e jest rzecz
niemoliw wydoby od jakiego mczyzny bezporednie dane o jego poyciu maeskim. W
rozmowie z mem naley wystrzega si wszelkich tego rodzaju aluzji; nie wypada rwnie
wspomina o wsplnej przeszoci seksualnej maonkw ani te o dawniejszych przygodach
miosnych dziewczyny. Przelotne, a nawet mimowolne wspomnienie o urodzie ony byoby
nieprzebaczalnym zamaniem przyjtej etykiety; m zareagowaby na to odsuniciem si od osoby,
ktra go w ten sposb obrazia, i przez duszy czas by si do niej nie zblia.
Dla Trobriandczyka najstraszniejszym przeklestwem i zniewag absolutnie nie do darowania s
sowa: Kwoy um kwava (spkuj ze sw on). Prowadz one do morderstwa, czarnej magii czy
samobjstwa (rozdz. XIII, 4).
Ciekawy i rzucajcy si w oczy jest kontrast pomidzy swobodnym i nie majcym w sobie nic
sztucznego wzajemnym stosunkiem ma do ony a przesadn surowoci i przyzwoitoci w
rzeczach seksualnych, ich hamowaniem si, by nie uczyni jakiego ruchu czy gestu, ktry by mg
wskazywa na serdeczniejsze stosunki pomidzy nimi. Idc razem nie trzymaj si nigdy za rce ani
te nie oplataj si ramieniem w sposb zwany kaypapa, co wolno czyni kochankom lub przyjacioom
tej samej pci. Gdy raz szedem z jak maesk par, powiedziaem do ma, e mgby poda
rk swej onie, ktra z powodu chorej nogi silnie kulaa. Na to oboje umiechnli si i z
zaenowaniem spucili oczy - bardzo zawstydzeni m niewaciw propozycj. Maestwa chodz
zazwyczaj w ten sposb, e jedno idzie za drugim gsiego. W miejscach publicznych i w czasie
uroczystoci maonkowie zwykle rozdzielaj si; ona przycza si do grupy kobiet, m za trzyma
si z mczyznami. Czuych spojrze, penych mioci umiechw, miosnych artw - tego nie
zobaczy si nigdy u ma i ony na Wyspach Trobrianda.
Oto jak jeden z mych informatorw zwile to uj: M, ktry oplata ramieniem on na baku (na
gwnym placu we wsi, tzn. publicznie), mczyzna, ktry ley obok swej ony na platformie przy
skadzie yamu - jest gupcem. Jeli bierzemy on za rk - postpujemy jak gupcy. Jeli m i ona
wyapuj sobie wszy na baku - to jest w porzdku (ryc. 25). Na podstawie tego mona sobie wyrobi
przekonanie, e chyba z wyjtkiem ostatniego punktu - zasady przyzwoitoci i savoir vivre'u
obowizujcego u maonkw trobriandzkich osigny stopie, ktry by nam wyda si nienaturalny,
wysoce przesadny i kopotliwy.
Ta przesada zachowywania form bynajmniej nie wyklucza swobodnych i zayych stosunkw.
Mowi i onie wolno swobodnie gawdzi i artowa publicznie, dopki nie czyni adnych aluzji do
spraw seksualnych. Na og stosunki pomidzy mem a on s bardzo dobre i oboje wyranie lubi
przebywa ze sob. W Omarakanie, Oburaku, Sinaketa i w jeszcze kilku innych miejscowociach,
gdzie do dokadnie zapoznaem si z yciem prywatnym mieszkacw, znajdowaem u wikszoci
maestw niesabnce uczucie oparte na wspyciu seksualnym czy te na zgodnoci charakterw.
eby zaczerpn przykad z poprzednio ju wspomnianych osb: Kalogusa i jego ona po dwu latach
wsplnego poycia maeskiego yli w tak dobrych stosunkach jak za czasw narzeczeskich.
Bardzo dobr on bya rwnie Kuwo'igu, maonka mego bardzo dobrego informatora i faworyta

- 72 -
wodza, Tokulubakiki; wygldem zewntrznym, agodnoci usposobienia, charakterami, jednym
sowem pod kadym wzgldem maestwo to byo doskonale dobrane (ryc. 26). Tak samo Mitakata i
jego ona Orayayse - zanim si rozwiedli, Towese'i i Ta'uya, Namwana Guya'u i Ibomala, pomimo
przejciowych drobnych nieporozumie byli doskonale dobranymi towarzyszami ycia. Take i
wrd starszych maestw mona czasem znale prawdziw mio. Wdz To'uluwa naprawd
kocha sw on Kadamwasil. Zapewne, w wielu wypadkach uczucie nie zdoa oprze si
przeciwnociom. Tak na przykad Mitakata i Orayayse, ktrzy, gdy ich spotykaem w 1915 r., stanowili
tak przykadne maestwo, e mona by ich byo stawia za wzr, musieli si rozej na skutek
nieporozumie i ktni rodzinnych pomidzy nim a krewnym jego ony Namwana Guya'u (rozdz. I, 2).
Po powrocie na wyspy zastaem rwnie rozwiedzion najurodziwsz par, jak w ogle tam
widziaem: Tomeda z Kasana'i i jego on Sayabiya; za pierwszym mym pobytem robili wraenie
bardzo kochajcego si maestwa. Fakt jednak, e istniej uczucia, ktre czsto zdoaj przetrwa
a do pnego wieku, dowodzi, e mio w maestwie trobriandzkim istnieje, chocia moe nie
zawsze jest ona bardzo gboka.
Rzadko byem wiadkiem jakich ktni czy wyzwisk rzucanych sobie przez maonkw. Jeli
kobieta jest zonic (uriweri), a m nie jest na tyle opanowany, by mg to spokojnie znosi, albo na
odwrt, maestwo ulega rozwizaniu. O rozwd jest atwo, tak e prawie nie ma nieudanych
maestw, ktre by si nie rozbiy przy pierwszych nieporozumieniach. Pamitam tylko dwa czy trzy
domy, w ktrych stosunki pomidzy mem a on byy jawnie i stale ze. Jedno z maestw w
Oburaku kcio si tak czsto, e przeszkadzao mi to powanie w pracy terenowej. Chata ich
znajdowaa si tu obok mego namiotu, tak e dochodzio do mnie niemal kade sowo ich ktni.
atwo byo zapomnie, e si jest wrd dzikusw, i miaem wraenie, e z powrotem znajduj si
pomidzy ludmi cywilizowanymi. Morovato, doskonay informator i mj dobry znajomy, cakowicie
siedzia pod pantoflem ony, ktra z nim robia, co jej si ywnie podobao. Mgbym jeszcze
zacytowa niejedno rzeczywicie nieudane maestwo w Sinaketa. Na to, e czciej kobieta ni
mczyzna jest stron agresywn w ktniach maeskich, wpywa zapewne fakt, e rozbicie
domowego ogniska jest o wiele wiksz strat dla mczyzny ni dla kobiety (patrz nast. rozdz.). U
pewnego maestwa, ktre mieszkao w Liluta, nieporozumienia i ktnie powstaway na tle wielkiej
agresywnoci i zazdroci ma. Gdy razu pewnego skrzycza on i brutalnie si z ni obszed za to,
e czynia kula (obrzdow wymian) wiecami z pachncych kwiatw butia z innym mczyzn,
powrcia ona do swej wsi. Sam byem potem wiadkiem, jak przychodzili do niej od ma posowie z
prezentami pojednania (lula). Podczas caego mojego pobytu w Kiriwinie by to jeden jedyny wypadek,
e m bi on, i to zreszt w przystpie zazdroci.

2. Cudzostwo i zazdro.
Zazdro, uzasadniona czy nieuzasadniona, i cudzostwo - to dwa czynniki w yciu plemiennym,
ktre s w stanie najbardziej zakci harmoni poycia maeskiego. Prawo, zwyczaj i opinia
publiczna wymagaj bezwarunkowo niepodzielnej przynalenoci pciowej; nie ma wypoyczania on
ani wymiany kobiet, ani te przekazywania uprawnie maeskich na innego mczyzn. Kade
zamanie wiernoci maeskiej potpiane bywa przez Trobriandczykw rwnie surowo jak u nas
przez przykazania chrzecijaskie czy prawo europejskie; nawet najbardziej purytaska nasza opinia
publiczna nie jest surowsza pod tym wzgldem. Oczywicie - zasady rwnie atwo i rwnie czsto
bywaj amane, nacigane i omijane, jak i w naszym spoeczestwie.
Normy u Trobriandczykw s cise i surowe i odchylenia od nich, chocia czste, nigdy nie s
jawne ani te, jeli przedostan si do wiadomoci publicznej, nie uchodz pazem. Nigdy nie traktuje
si ich jako co naturalnego.
Na przykad: w padzierniku 1915 r., w czasie jednej z duszych zamorskich wypraw wodza
naoono na wie Omarakan zwyczajowe tabu, ktre polegao na tym, e po zachodzie soca
nikomu nie wolno byo opuszcza chaty, modym ludziom za z ssiednich miejscowoci zakazane
byo przechodzenie przez wie. Wioska bya w nocy pusta, czuwa tylko jeden, czasami dwch
starcw, ktrym polecono trzyma stra. Wieczr w wieczr, gdy wychodziem zbiera informacje,
zastawaem ulice puste, domy pozamykane i wiata wszdzie pogaszone. Wie robia wraenie
wymarej. Nie mogem znale w Omarakanie ani w ssiedniej wiosce nikogo, kto by zdecydowa si
przyj do mego namiotu. Pewnego rana, zanim jeszcze wstaem, na drugim kocu wsi powstao
wielkie zamieszanie i do mych uszu doszy odgosy ktni i gone okrzyki. Czym prdzej pobiegem na
miejsce, by zebra informacje, i w rozwcieczonym i krzyczcym tumie znalazem kilku znajomych,

- 73 -
ktrzy opowiedzieli mi, co si stao. Jednego z mniej znakomitych synw wodza To'uluwy,
Tokwaylabiga, ktry nie towarzyszy ojcu, nie byo przez pewien czas w Omarakanie, gdy uda si w
odwiedziny. Wrci wczeniej, ni si go spodziewano, i dowiedzia si, e podczas jego nieobecnoci
jego ona Digiyagaya spaa z drugim synem To'uluwy, Mwaydayle, i e tego ranka oboje wanie
poszli do ogrodu, ona za jako pretekst wzia ze sob naczynia na wod. M pobieg za nimi i, jak
gosi fama - bo nie wiemy, jak byo naprawd - zasta ich w wysoce kompromitujcej sytuacji.
Tokwaylabiga nie by czowiekiem krwioerczym: nasyci swj gniew rozbijajc onie naczynia na
wod. By moe filozof z usposobienia, jak Monsieur Bergeret France'a, nie pragn co prawda
wielkiej awantury, ale te nie chcia cakowicie stumi swych obraonych uczu. Przyjcie, ktre wie
zgotowaa powracajcemu mowi i onie byo wanie tym zamieszaniem, ktre zwrcio m uwag;
albowiem tabu zostao zamane i mieszkacy wsi podzielili si na dwie partie. Tego samego dnia
wieczorem widziaem zniewaonego ma, jak w najlepszej zgodzie siedzia ze sw on 33.
O innym wypadku cudzostwa wspomnielimy wyej, opisujc wygnanie Namwana Guya'u.
Susznie czy niesusznie podejrzewa on Mitakat, siostrzeca i spadkobierc ojca, o cudzostwo ze
sw on Ibomal. Ale i on w zemcie nie posun si dalej nad przedoenie sprawy biaemu
sdziemu; gdy przenis si z Omarakany do wasnej wsi, widywano go tam razem z on,
najwidoczniej w najlepszej ju zgodzie.
Mam jednak w pamici powaniejsze wypadki zamania wiernoci maeskiej. W maej wiosce,
niedaleko Omarakany, mieszka czowiek nazwiskiem Dudubile Kautala, ktry zmar ze staroci w roku
1916. Byem na jego pogrzebie. Pamitam jego on Kayaw, wstrtn star jdz, pokurczon jak
mumia, ca posmarowan tuszczem i sadz na znak aoby; dzi jeszcze przypominam sobie
zaduch panujcy w jej maej izdebce, w ktrej zaraz po zgonie staruszka zoyem jej wizyt. Kryy o
niej opowieci, e swego czasu bya bardzo pikna, pontna i e ongi mczyni popeniali dla niej
samobjstwa. Midzy innymi do grona jej wielbicieli nalea Molatagula, wdz z ssiedniej wsi.
Pewnego dnia, gdy m uda si na zakup ryb do wioski lagunowej, wdz wiedzc, e Kayawa
znajduje si w domu, wszed do wntrza, co jest wielkim wykroczeniem i zamaniem zwyczajw.
Wedle krcych wersji Kayawa, naga, miaa spa na tapczanie, prezentujc przybyszowi bardzo
pontny widok - jak mi to wcale drastycznie opowiadali krajowcy. Zbliy si do niej i skorzysta z jej
snu i bezbronnoci, bez najmniejszego - jak gosi dalej moja wersja, wybitnie uprzejma dla damy -
znaku zezwolenia z jej strony. Po pewnym czasie wrci m, cay zadyszany od niesienia cikiego
kosza z rybami, i zasta ich razem. Oboje byli rozebrani, a byy i inne kompromitujce okolicznoci.
Winowajca usiowa wykrci si bezczelnoci, mwic, e przyszed po ogie. Lecz wszystko
przemawiao przeciwko niemu i gdy m pochwyci siekier, wiaroomca uciek, przebijajc si przez
cian chaty. Opinia publiczna wsi bya dla Molataguli wroga, mieszkacy wytykali go palcami i
wystawiali na pomiewisko. Doszo do tego, e zay trucizny z ryby - ktra, nawiasem mwic, jest
furtk dla niedoszych samobjcw, zmuszonych pod naciskiem opinii publicznej do zrobienia tego
kroku. Tak te si stao; zdoano go odratowa, dajc mu rodek na wymioty; y potem jeszcze dugie
lata, cieszc si jak najlepszym zdrowiem i powszechnym szacunkiem. O wiele tragiczniejsza bya
historia, ktr opowiadano mi w Omarakanie o Taytapola, przedstawicielu pokolenia, ktre ju
odeszo. Schwyta on sw on Bulukwau'ukw na cudzostwie z Molukwayaw, pochodzcym z tej
samej wsi. Winowajcy udao si umkn. M z dzid w rku bieg za nim, lecz nie mg go dogoni.
Wrci do chaty i uderzy na alarm w gong z muszli. Na ten znak zebrali si wok niego jego krewni po
kdzieli; wszyscy oni pobiegli do tej czci wsi, w ktrej mieszka winowajca, tam oskaryli go wobec
jego podklanu i zelyli. We wsi wybucha walka; przeciwnicy w otoczeniu swych rodzin ornie stanli
naprzeciw siebie. Winowajca przeszyty dzid zgin. W tym wypadku cay atak prawdopodobnie
koncentrowa si na tym, ktry zawini, obrocom za jego brakowao zapau rodzcego si z
przewiadczenia o susznoci sprawy.
Kouta'uya, wdz duej wsi Sinaketa, uda si na wymian kula do Gumasila 34. Jedna z jego on,
Bogonela, miaa kochanka imieniem Kaukweda Guya'u. Obydwaj yj dotychczas i obu znam
doskonale. Najstarsza ona nieobecnego wodza, Pitaviyaka, podejrzewaa pikniejsz rywalk i
szpiegowaa j. Pewnej nocy syszc haas udaa si do chaty Bogoneli i zastaa tam kochankw
razem. Zrobi si wielki skandal. Niewierna ona zostaa przez rodzin ma publicznie napomniana i
zelona. Za bardzo lubisz zmysowe przyjemnoci; zbyt asa jeste na mczyzn. Bogonela
uczynia to, co jej nakazywa zwyczaj i honor. W odwitnym stroju, udekorowana wszystkimi
najcenniejszymi ozdobami, wspia si na palm kokosow rosnc na gwnym placu wsi. Na dole

33
Inny wypadek zamania seksualnego tabu, naoonego na wie na czas nieobecnoci wodza, zosta przeze mnie opisany
w Argonauts of the Western Pacific, str. 484.
34
Jego osoba oraz wyprawy morskie dobrze s znane czytelnikom Argonauts of the Western Pacific.

- 74 -
staa jej maa creczka Kaniyaviyaka, zanoszca si od paczu, oraz wiele ludzi. Bogonela oddaa
dziecko opiece najstarszej ony i skoczya w d. Zabia si na miejscu.
Jest wiele takich historii; dowodz one, e krajowcy zdolni s do silnych namitnoci i
skomplikowanych uczu. Tak na przykad Gumaluya z Sinaketa onaty by z Kutawouya, lecz
zakocha si w Ilapakunie i nawiza z ni stay stosunek. ona jego wwczas przestaa dla niego
gotowa i przynosi mu wod, tak e musiaa to czyni jego zamna siostra. Jednego wieczora, w
porze gdy ycie towarzyskie wsi jest oywione, gdy rodziny siedz przy wieczornym posiku i przy
ognisku opowiadaj sobie plotki - Kutawouya zrobia mu scen publicznie; wymwki jej sycha byo w
caej wsi: Za bardzo lubisz rozpust; cigle jeste w stanie podniecenia pciowego; stosunkw nigdy
nie masz dosy. Oto urywki jej sw, ktre doszy do mnie w formie ywego i barwnego opowiadania.
Potem wpada w pasj i takimi sowami zniewaya ma, e opanowaa go furia, chwyci za kij i zbi j
do utraty przytomnoci. Nastpnego dnia Kutawouya popenia samobjstwo przez zaycie ci ryby
soka (gatunek ryby kulistej), trucizny o piorunujcym dziaaniu.
Isakapu, pikna moda kobieta, cnotliwa i pracowita - jeli mamy dawa wiar opowieciom
przeszoci - dotrzymywaa wiernoci mowi, lecz pomimo to bya przez niego niesusznie
posdzana. Gdy raz po duszej nieobecnoci m wrci do domu i w przystpie zazdroci oskary j
i znieway, po czym zbi bezlitonie, Isakapu pakaa i zawodzia woajc: Cae moje ciao jest
zbolae; gowa mnie boli, plecy mnie bol, poladki mnie bol. Wejd na drzewo, rzuc si w d. W
kilka dni pniej ubrawszy si odwitnie wspia si na drzewo i woaa na ma: Kabwaynaka,
chod tutaj. Patrz na mnie tak, jak ja patrz na ciebie. Nigdy ci nie zdradziam. Bie mnie i
zniewaae mnie niesusznie. Teraz si zabij. Kabwaynaka usiowa dosta si do niej, lecz gdy
znajdowa si w poowie drzewa, rzucia si w d i tak zakoczya ycie.
Bolobesa, jedna z on Numakali, poprzednika obecnego wodza Omarakany, z jakiego powodu
opucia na pewien czas ma i powrcia do Yalumugwa, swej wsi. Wuj jej i wdz tamtejszy,
Gumabudi, odesa j z powrotem do ma. Nie chciaa tego uczyni, a zmuszona, zawrcia w
poowie drogi, chocia, jak mi mwiono, w gbi duszy zdecydowana bya powrci do ma. Wuj
nalega i zely j tak grubiasko, e popenia samobjstwo.
W kadym z tych przypadkw kobieta moga po prostu porzuci ma lub - jak w ostatnio
wspomnianym incydencie - do niego wrci. W kadym jaki bardzo silny moment - mio wasna czy
honor - nie pozwala kobiecie wybra tego atwego rozwizania. Wolaa mier ni ycie we wsi, gdzie
honor jej zosta nadszarpnity; wolaa umrze ni y gdziekolwiek indziej. Dalsze poycie z mem w
takich warunkach byo nie do zniesienia, ycie bez niego niemoliwe; dosza do takiego stanu
psychicznego, ktry na pozr jest nie do pomylenia u dzikich, gdzie ycie pciowe jest tak
nieskomplikowane i tak surowe, w rzeczywistoci jednak czsto ma miejsce i potrafi silnie odbi si na
poyciu maeskim.

3. Pomoc gospodarcza od rodziny ony.

Przechodzimy obecnie do najbardziej charakterystycznej, a nawet mona powiedzie socjologicznie
wprost sensacyjnej cechy maestwa trobriandzkiego. Jest ona tak wana, e ju poprzednio trzeba
byo o niej kilkakrotnie wspomnie. Wyjcie za m pociga za sob dla rodziny kobiety stae
zobowizania wobec ma, ktremu rodzina jej winna jest skada roczne kontrybucje tak dugo, jak
dugo istnieje gospodarstwo. Od chwili, w ktrej rodzina ony ofiarowujc pierwszy dar owiadczya,
e przystaje na maestwo, bdzie musiaa co roku prac swych rk w postaci okrelonej iloci yamu
wydatnie wspomaga nowozalubion par. Wielko darw waha si zalenie od stanowiska
spoecznego partnerw, lecz w przyblieniu wynosz one poow rocznej konsumpcji przecitnego
gospodarstwa.

- 75 -
 Ryc. 25. Mitakata i Orayayse.
Orayayse zajta odwszeniem ma jedna z niewielu czuoci dozwolonych publicznie pomidzy
maonkami. (Rozdz. V, 1; rozdz. X, 3).

Ryc. 26. Szczliwa rodzina.

Tokulubakiki i jego ona Kuwoigu przed spichrzem na yam; ich maa creczka w zwykej pozycji na
biodrze matki. (Rozdz. V, 1).

- 76 -
 Modzi, spdziwszy miodowy miesic w domu rodzicw ma, pragn zaoy samodzielne
gospodarstwo; musz sobie w tym celu zbudowa chat mieszkaln oraz szop na yam. Pierwsza, jak
ju wiemy, znajduje si w zewntrznym, druga w wewntrznym piercieniu budynkw, naprzeciwko
chaty. Szopa na yam posiada czworoboczne miejsce otoczone belkami, zarezerwowane specjalnie na
coroczn danin skadan podczas niw przez rodzin ony. Rwnoczenie waciciel nowego
gospodarstwa zaopatruje swoje siostry i pozostae krewne w znaczniejsz ilo yamu. Dla siebie
zatrzymuje jedynie bulwy ju wybrakowane, ktre przechowuje w grnej czci skadu pod samym
dachem oraz w innych, gorszych szopach, sokwaypa. Sam rwnie sadzi nasienny yam oraz wszelkie
inne warzywa, jak grach, dynie, taro i viya.
W ten sposb wszyscy zatrzymuj dla siebie tylko cz swych produktw ogrodowych. Reszta
idzie do krewnych pci eskiej i ich mw. Chopiec w modoci obowizany jest dba tylko a sw
najblisz krewn; tzn. o matk. Pniej, gdy siostra wyjdzie za m, musi i j utrzymywa, czasem
te ciotk lub crk ciotki: jest ich najbliszym yjcym krewnym.
Istnieje kilka rodzajw ogrodw; kady z nich posiada odrbn nazw. S wczesne ogrody,
kaymugwa, gdzie sadzi si rolinno mieszan, ktra zaczyna dawa plon w czasie, gdy
zeszoroczne zbiory s ju wyczerpane. Umoliwiaj one przetrwanie przednwka. Nastpnie istnieje
specjalny ogrd, tapopu, w ktrym sadzi si tara. Obydwa te ogrody uytkuj rodziny wycznie dla
siebie. W dalszym cigu mamy gwny ogrd kaymata, z ktrego plony przeznaczone s w pierwszym
rzdzie na zaopatrzenie krewnych pci eskiej. To wszystko, co si produkuje na swj wasny uytek,
objte jest oglnym terminem taytumwala; to, co dla krewnych kobiet i ich mw - urigubu.
niwa w gwnych ogrodach rozpoczyna dugi i skomplikowany cykl czynnoci, ktre pozostaj w
zwizku ze skadaniem dorocznych darw. Wszyscy czonkowie gospodarstwa - kopanie bowiem
odbywa si zawsze en famille - udaj si na swoje dziaki. Za pomoc ostro zakoczonych kijw kopi
taytu, odmian yamu o mniejszych bulwach, ktra stanowi najwaniejsz jarzyn krajowcw. Po
wykopaniu zanosz taytu do cienistych szaasw (kalimomyo), zrobionych z tyczek i wsw yamu,
gdzie caa rodzina siada, starannie otrzepuje bulwy z resztek ziemi i zaostrzonymi muszlami
oczyszcza je z wsw. Patem nastpuje przebieranie; najlepsze bulwy ukada si w rodku w
stokowate pryzmy; to jest urigubu (ryc. 27). Reszt ukada si po bokach ju w o wiele mniejsze i nie
tak staranne pryzmy. rodkowa natomiast uoona jest niemal z geometryczn dokadnoci z
najpikniejszych bulw, ktre wida na wierzchu; bd tak lee przez pewien czas, aby mieszkacy
wsi i okolic mogli przyj i je podziwia. Caa ta praca, w gruncie rzeczy nie przynoszca adnego
poytku, wykonywana jest bardzo gorliwie, z przejciem i con amore; prno i ambicja s tutaj
gwnymi bodcami. Najwiksz chlub Trobriandczyka jest bowiem zdobycie sawy mistrzowskiego
ogrodnika (tokway-bagula). Nie bdzie szczdzi wysikw, byleby j tylko uzyska; uprawia bdzie
wikszy obszar, i to staranniej, ni go do tego zmusza konieczna potrzeba, byleby tylko
wyprodukowa powan ilo pryzm z wielk iloci bulw w kadej, Nie naley jednak zapomina, e
dar lubny jest gwnym i najbardziej efektownym produktem pracy na roli.
Mniej wicej w tydzie do dwch tygodni pniej przenosi si taytu (drobniejszy yam) z ogrodw do
wsi. Waciciel angauje do tego pomocnikw - mczyzn, kobiety i dzieci, ktrych zadaniem jest
dostawi dar do ma siostry, ktry moe mieszka bardzo daleko, czasami nawet na drugim kocu
prowincji (ryc. 28). Ci ubieraj si na wp odwitnie (ryc. 61), maluj sobie twarze, ozdabiaj si
kwiatami i weso gromad ruszaj w drog. Jest to pora weselenia si i radoci. Po ogrodach chodz
grupy roznoszcych yam, ktrzy ogldaj, podziwiaj lub krytykuj plony. Moe kto dziki
specjalnemu szczciu czy ogromowi woonej pracy ma wyjtkowo dobre plony i na niego spadnie
sawa (butura). Lub te we wsi znajduje si znakomity ogrodnik i plony jego bd ogldane i
porwnywane z poprzednio osignitymi rezultatami. Czasami urzdza si wspzawodnictwo
(kayasa) w niwach. W tych zawodach doynkowych bierze udzia albo caa spoeczno wiejska, albo
te tylko niektrzy jej przedstawiciele; dokada si wwczas wszelkich si i stara, by w swej grupie
osign jak najlepsze rezultaty. Rywalizacja jest tak silna, e w dawnych czasach prawie nie byo
kayasa, ktre by nie koczyo si wojn albo przynajmniej bjk. Ogrody w tym czasie przybieraj
malowniczy i odwitny Wygld. Ziemi zacielaj cae stosy odyg taytu o duych dekoracyjnych
liciach, przypominajcych ksztatem licie figowe lub winne. Pord nich przesiaduj grupki ludzi,
ktrzy oczyszczaj i ukadaj bulwy yamu, podczas gdy wesoe grupy widzw przewijaj si wrd
stosw listowia. Miedziana barwa cia, czerwie i zoto paradnych spdniczek dziewczt, karmin
hibiscusa, jasnoty pandanus, ziele girland i zwisajcego listowia oplatajcego si koo cia -
wszystko to razem tworzy na wp idylliczn, na wp bachiczn sielank mrz poudniowych.

- 77 -
 Po odpoczynku i obejrzeniu ogrodw specjalnie najci tragarze udaj si na pola waciciela. Tutaj
rozdziela si yam pomidzy nich, wymierzajc go specjalnym koszykiem. Kady peny kosz znaczy si
oderwaniem z kici cykasu jednego maego listka. Dla zaznaczenia dziesitkw koszy co dziesity
listek pozostaje nie oderwany. Na wikszych obszarach uywa si kilku takich kici. Obecnie najci
tragarze w wesoej, rozbawionej gromadzie mczyzn i kobiet udaj si do wsi. W czasie drogi
waciciel podsuwa nioscym rne przysmaki: napj z orzecha kokosowego dla ugaszenia
pragnienia, troch betelu dla podniecenia lub kilka soczystych bananw na odwieenie. Pochd
wchodzi do wsi bardzo szybko: mczyni biegn przodem, na naramiennikach powiewaj im patki
kwiatu pandanusa; tu za nimi posuwaj si kobiety. Gdy ju dojd do domw, rozpoczynaj
specjaln pie, rodzaj zbiorowej litanii, w ktrej przodownik dononym gosem i bardzo szybko
wykrzykuje cay szereg tradycyjnych, nie posiadajcych adnego znaczenia sw: Bomgoy, yakakoy,
siyaloy..., tum za gono i przeraliwie odpowiada chrem: Yah. Nastpnie przed skadem na
yam odbiorcy wznosz okrgy stos z bulw yamu, ktry powinien by tak samo pikny jak poprzednio
w ogrodzie (ryc. 29). Najblisza uroczysto nastpuje dopiero w kilka dni pniej, przy przenoszeniu
yamu do wntrza szopy.
Wracajc obecnie do socjologicznego i ekonomicznego znaczenia tego dorocznego wiana
maeskiego widzimy, e wywiera ono znaczny wpyw nie tylko na sam instytucj maestwa, lecz
take na cae ycie gospodarcze i ustrj plemienia. Jeli patrzymy na to z punktu widzenia
otrzymujcego mczyzny - widzimy jasno, e bdzie si w wyborze towarzyszki ycia musia
kierowa wasnymi potrzebami oraz wianem swej przyszej ony. Zaleny bdzie on bowiem nie tylko
od wasnej przedsibiorczoci i zdolnoci, lecz rwnie od moliwoci roboczych i energii jego
powinowatych, tzn. rodziny ony. owca posagw bdzie poszukiwa jedynaczki majcej kilku braci -
co z pewnoci osabioby zapay jego europejskiego kolegi. Tylko ci, ktrzy nie musz liczy si z
trudnociami materialnymi, mog sobie pozwoli na staranie si o dziewczyn, ktra ma duo sistr i
tylko jednego brata. Jeeli ona rodzi mowi synw, to po doroniciu staj si oni dla niego
rodzajem domowych powinowatych, gdy w matrylinealnym spoeczestwie dzieci z natury rzeczy
nale do powinowatych ojca i ich pierwszym obowizkiem jest zaopatrywa dom rodzicw.
Zazwyczaj m otrzymuje gwn cz wiana ony od jednego tylko z powinowatych; natomiast jeli
m jest wodzem lub jak inn znakomit osobistoci, cho tylko jedna osoba bdzie nominalnie za
dary odpowiedzialna, inni bd mu pomagali, aby dar wypad odpowiednio przyzwoicie. Zreszt nawet
zwyczajny obywatel obok urigubu od gwnego ofiarodawcy otrzymuje te od innych czonkw rodziny
ony szereg pomniejszych darw zwanych kovisi lub taytupeta, skadajcych si z kilku koszykw
yamu i innych jarzyn; wrcza si je wszystkie w okresie niw.
Od rodziny ony otrzymuje m rwnie w pewnych okolicznociach szereg usug. Powinowaci
obowizani s pomaga mu w budowie domu czy odzi, w przygotowaniu wyprawy na pow ryb oraz
w uczestnictwie w publicznych uroczystociach. W wypadku choroby musz nad nim czuwa i strzec
go przed zymi czarownikami lub przenie go w inne miejsce, gdzie ma nadziej, e wyzdrowieje. W
zatargach czy innych specjalnych Warunkach, jeli tego zajdzie potrzeba, ma prawo nimi
dysponowa. Na koniec, po jego mierci wikszo obowizkw zwizanych z pogrzebem spada na
nich. Jedynie od czasu do czasu lnusi m za caoroczne usugi wywiadczane przez rodzin ony
rewanowa si kosztownociami. Takie okolicznociowe podarunki nosz nazw youlo.
W zwizku z instytucj dorocznych darw z plonw najciekawsza i rwnoczenie najtrudniejsza do
zrozumienia jest kwestia: jakie prawne, socjalne czy psychologiczne siy skaniaj dan jednostk do
dobrowolnych a hojnych darw dorocznych i do wydobycia z siebie z tej racji maksymalnych
moliwoci roboczych. Odpowied na to brzmi: zwyczaj szczepowy i godno osobista. Nie ma
bowiem adnych okrelonych kar, ktre by zmuszay do wypeniania tego obowizku; ci, ktrzy
zaniedbuj go, trac jedynie szacunek spoeczestwa i naraaj si na ogln pogard.
Trobriandczyk z natury jest bardzo ambitny, i to specjalnie w dwch rzeczach: jedn z nich jest
duma rodowa. Najblisz krewn mczyzny jest jego siostra; jej honor, stanowisko i godno
utosamia on ze swoim. Drugi punkt honoru dotyczy zaopatrywania jej w ywno. Za wielki wstyd
poczytywany jest wszelki, choby chwilowy brak poywienia, gd czy nawet brak dobrobytu 35. Tak
wic kady Trobriandczyk posiadajcy odrobin honoru i poczucia godnoci pracowa bdzie chtnie,
eby siostra o ile monoci miaa wszystkiego w brd, eby honor rodziny nie ponis najmniejszego
uszczerbku. Jeeli m siostry stoi od niego spoecznie wyej, wwczas cay ciar jego prestiu
zwiksza jeszcze bodce jego ambicji; natomiast jeeli m siostry jest od niego niszy rang, to tym
bardziej stara si on podnie stanowisko spoeczne siostry. Krtko: poczucie susznoci, nacisk opinii

35
O psychologii honoru w zwizku z dostarczaniem ywnoci mowa jest w Argonauts of the Western Pacific, zwaszcza
rozdz. VI, oraz w Crime and Custom.

- 78 -
publicznej, wysze czy nisze stanowisko spoeczne - to s owe silne motory psychologiczne, ktre
tylko w bardzo rzadkich i wyjtkowych wypadkach zawodz.
Z punktu widzenia gospodarki szczepowej system skadania corocznego wiana stwarza szereg
komplikacji: naprzd praca nadprogramowa w zwizku z wystawianiem na pokaz i uroczystym
ofiarowywaniem darw; nastpnie sortowanie, oczyszczanie i ukadanie yamu w pryzmy, wreszcie
budowa specjalnych do tego celu szaasw. Poza tym jest wiele czasem roboty z przenoszeniem:
ogrd bowiem musi si uprawia w miejscu zamieszkania, plony za zanosi si do wioski szwagra,
ktra moe znajdowa si nawet o sze do omiu mil dalej, w cakiem innej czci prowincji.
Czasem, jeeli to bardzo daleko, transport odbywa si w ten sposb, e kilka grup na zmian zanosi
tych kilkaset koszykw yamu do nadbrzenej wioski, skd przewozi si je odzi, i stamtd dopiero
dostaj si na miejsce przeznaczenia. Ile pracy idzie, tu na marne! Lecz jeliby jaki yczliwy biay
reformator - a wielu takich dziaa niestety nawet na Wyspach Trobrianda - usiowa przebudowa ten
system, korzy byaby bardzo problematyczna, szkody za niewtpliwe. Na og wszelkie naruszenie
jakiegokolwiek zwyczaju krajowcw dziaa ogromnie destrukcyjnie na ich porzdek spoeczny, jak te i
na moralno. Ale nie do na tym; przy dokadniejszym zbadaniu metod gospodarki tubylczej
zobaczymy, e staj si one potnymi motorami przemysowej wydajnoci. Gdyby krajowiec
pracowa jedynie dla zaspokojenia swych natychmiastowych potrzeb i dziaa jedynie pod wpywem
bezporednich bodcw ekonomicznych - wwczas nie majc monoci kapitalizowania nadwyki, nie
znajdowaby adnej podniety do jej produkowania. Gboko zakorzenione motywy, jak ambicja, honor i
obowizek moralny, stworzyy u niego stosunkowo wysoki stopie wydajnoci, ktry w okresach suszy
i nieurodzaju pozwala produkowa tyle, aby unikn klski godu.
W tym, z innych rde pyncym wyposaeniu ekonomicznym zagrody gospodarskiej, przebija si
rwnie podwjne oddziaywanie patriarchatu i matrylineatu. M tylko czciowo jest gow
gospodarstwa i tylko w czci je zaopatruje. Brat ony, ktry wedle prawa plemiennego nadal jest
opiekunem jej oraz jej dzieci, ma w stosunku do tego gospodarstwa znaczne obowizki natury
ekonomicznej. W ten sposb prawo mieszania si brata ony w sprawy rodziny zrwnowaone jest
jego obowizkami ekonomicznymi wobec niej. Lub innymi sowami: m przez maestwo otrzymuje
od swych mskich powinowatych szereg uprawnie ekonomicznych, podczas gdy oni w zamian za to
zatrzymuj autorytet prawny nad jego on i dziemi. Jest to oczywicie abstrakcyjne ujcie stanu
rzeczy, tak jak je widzi socjolog, bez adnych hipotez co do pierwszestwa w czasie i znaczenia
patriarchatu i matriarchatu; nie jest to rwnie punkt widzenia krajowca, ktry z pewnoci nie byby
zdolny do takich abstrakcyjnych sformuowa.

4. Poligamia wodzw.
Monogamia jest niemal e regu u Trobriandczykw, tak e w naszych badaniach zwyczajw
maeskich niejako przyjlimy istnienie tylko jednej ony. Ujcie takie nie wprowadza
nieporozumie, gdy w wypadku posiadania przez mczyzn wielu on wszystko to, co wyej
powiedzielimy, odnosi si take do kadego poszczeglnego zwizku. Pomimo tego jednak trzeba
bdzie dorzuci kilka wyjanie dotyczcych wieloestwa. Zwyczaj pozwala na poligami (vilayawa)
ludziom wyszej rangi i osobistociom posiadajcym wiksze znaczenie, jak na przykad sawnym
czarownikom. W niektrych wypadkach pooenie socjalne zmusza mczyzn do posiadania kilku
on. Tak jest ze wszystkimi wodzami, to znaczy wszystkimi naczelnikami o wyszej randze, ktrzy
sprawuj wadz nad wikszymi lub mniejszymi okrgami. Aeby mc naprawd sprawowa wadz i
naleycie wywizywa si z przywizanych do tego stanowiska obowizkw, trzeba by bogatym; to
za w trobriandzkich stosunkach spoecznych osign mona tylko przez posiadanie wielu on.
Jest to bardzo charakterystyczne dla ustroju plemienia, o ktrym mwimy: rdo wadzy jest przede
wszystkim natury ekonomicznej i tylko dziki temu, i wdz jest najbogatszym czowiekiem w
spoeczestwie, moe on sprawowa wadz wykonawcz i domaga si szeregu przywilejw. Wdz
ma prawo wymaga, by mu oddawano cze, ma prawo da posuszestwa i usug; moe on
zapewni sobie udzia swych poddanych w wojnach, we wszelkich wyprawach i uroczystociach, ale
musi za to wszystko suto paci. Do niego naley urzdzanie wielkich wit i finansowanie wszelkich
imprez, co uskutecznia w ten sposb, e uczestnikw zaopatruje w jedzenie i nagradza gwnych
aktorw. Wadza jest u Trobriandczykw wic na wskro plutokratyczna. Niemniej charakterystycznym
i nieoczekiwanym rysem tego systemu rzdzenia jest, e chocia wdz potrzebuje znacznych
dochodw, to jednak nie pozostaj one w bezporednim zwizku z jego urzdem; mieszkacy
podlegego mu okrgu nie pac jako poddani adnych danin. Niewielkie doroczne podarunki lub

- 79 -
daniny ze specjalnych przysmakw - pierwszych ryb z poowu, wczesnych jarzyn, specjalnych
orzechw i owocw, bynajmniej nie stanowi rda jego dochodw. Wdz bowiem musi si za nie
zrewanowa, i to w penej wartoci. Prawdziwy dochd, na ktrym wycznie polega, daj mu
doroczne wiana maeskie. W tym wypadku dochody te s bardzo due, gdy wdz posiada wiele
on i kada z nich wychodzc za niego otrzymuje o wiele wiksze wiano, ni gdyby polubia
zwyczajnego obywatela.

Ryc. 27. Wiano lubne w ogrodzie.

Podczas zawodw doynkowych ludzie podziwiaj yam uoony porodku. W tyle kilka stert
poledniejszego gatunku yamu, niektre z nich ju usunito. (Rozdz. V, 3).

Ryc. 28. Niesienie darw niwnych.

Maa grupka nioscych plony; mczyni na ramionach, kobiety na glowie. Podczas zawodw
doynkowych dugie ich szeregi zapeniaj drog. (Rozdz. V, 3; rozdz. I, 3).

- 80 -
 Ryc. 29. Urigubu we wsi.
Nioscy ukadaj yam ponownie w stokowate sterty przed spichrzem, do ktrego przeniesie si je
po pewnym czasie. (Rozdz. V, 3).

Ryc. 30. Rodzina poligamiczna.

Uroczysto spuszczania odzi na wod na wybrzeu w Omarakanie. Wdz Touluwa siedzi na
platformie wzniesionej specjalnie z okazji tego wita. Otaczaj go niektre z jego on i dzieci, wrd
nich po prawej stronie jego syn, Gilayvilaka. (Rozdz. V, 4).

Sprbujmy to wyjani na szczegowym przykadzie. Kady wdz posiada pewien lenny okrg,
obejmujcy szereg wsi - kilka tuzinw, jeli chodzi o Kiriwin, okoo tuzina w Luba i Tilataula, a
zaledwie kilka w innych wypadkach. Okrg taki staje si terytorium lennym przez maestwa. Kada
podlega spoeczno skada wodzowi znaczniejsz danin, lecz tylko i wycznie pod postaci wiana,
skadanego co roku w yamie. Kada wie - a w wypadku wikszych wsi kada samodzielna jej cz -
jest wasnoci podklanu (rozdz. I, 2) i rzdzona jest przez gow tego podklanu. Z kadego z tych

- 81 -
podklanw wdz bierze sobie jedn on, ktra - e tak powiem - jest wieczna, gdy z chwil jej
mierci wdz natychmiast polubia inn kobiet z tego samego podklanu, jej zastpczyni
(kaymapula). Na posag tej jednej kobiety, wybranej przedstawicielki podklanu, skadaj si wszyscy
mczyni, jednakowo cao wrcza za wszystkich naczelnik. W ten sposb kady mczyzna w
danym okrgu pracuje na wodza, ale pracuje na jako na powinowatego, chocia bardzo dalekiego.
Naczelnik Omarakany, rwnoczenie wdz Kiriwiny, jest najwyszym rang, wadz, rozlegoci
wpyww i saw. Jego zasig lenny, teraz znacznie zmniejszony przez biaego czowieka i
uszczuplony na skutek zaniku szeregu wsi, rozciga si poprzednio na ca pnocn cz wyspy i
obejmowa okoo szedziesiciu spoecznoci, wsi lub ich czci, ktre cznie dostarczay mu do
szedziesiciu on (niektre mona zobaczy na ryc. 30). Kada z nich co roku przynosia mu
pokany dochd w postaci yamu. Rodzina kadej ony obowizana bya co roku wypeni jeden lub
dwa skady (ryc. 3l), zawierajce mniej wicej pi do szeciu ton yamu. Wdz otrzymywa zatem
okoo 300 do 350 ton yamu rocznie. Majtek, jakim wdz rozporzdza, wystarcza mu z pewnoci na
urzdzanie wspaniaych uroczystoci, opacanie rzemielnikw wyrabiajcych kosztowne ornamenty,
na finansowanie wojen i wypraw morskich, na wynajmowanie niebezpiecznych czarownikw i
siepaczy, jednym sowem na wszystko, czego si mona spodziewa po sprawujcej wadz osobie 36.
Tak wic wadza zasadza si na bogactwie, chocia jeli chodzi o naczelnego wodza Omarakany,
wsparta jest na jego osobistym prestiu, czci dla jego witej i otoczonej licznymi tabu osoby oraz
wadaniu straszliw magi pogody, od ktrej zaley klska czy urodzaj w caym kraju. Mniejsi
wodzowie maj zazwyczaj pod sob tylko kilka wiosek; najmniejsi za tylko czci wikszej wsi, w
ktrej mieszkaj. Zawsze jednak ich wadza i stanowisko opiera si wycznie na przywileju poligamii i
na szczeglnie wysokim wianie, jakie wnosi kobieta, ktr wdz polubia.
Ten zarys, zbyt zwizy i daleki od wyczerpujce-go przedstawienia rzeczy, powinien nam jednak
wystarczy do zaznaczenia, jak wieloraki i olbrzymi wpyw wywiera maestwo i poligamia na
uksztatowanie si wadzy i cay ustrj spoeczny na Wyspach Trobrianda 37.

36
To przyblione obliczenie posiadam od pewnego kupca, ktry trudni si m. in. wywozem yamu na plantacje pooone na
staym ldzie. Oszacowanie to naley wic przyjmowa z pewnymi zastrzeeniami, tym bardziej e nie miaem sposobnoci go
sprawdzi.
37
Nie mog tutaj wchodzi gbiej w polityczn stron wadzy wodza; gdzie indziej omwiem ten przedmiot obszerniej
(Argonauts, rozdz. II, 5, str. 62-70). Nie mog tutaj rwnie wyczerpujco omwi ekonomicznej strony wadzy; zostao to
uczynione w The Primitive Economics of the Trobriand Islanders, Economic Journal, marzec 1921.

- 82 -
5. ycie domowe w poligamii.
Przechodzc obecnie do omwienia ycia domowego rodziny poligamicznej, musimy naprzd
zbada stopnie, przez jakie przechodzi wdz, zanim dojdzie do posiadania wielu on. Najlepiej bdzie
wzi pod uwag konkretny wypadek: na przykad wodza To'uluw. Rozpocz on normalne ycie
seksualne przechodzc z pocztku przez okres zupenej swobody, potem przez liaison w bukumatula,
wreszcie powstao u niego trwalsze uczucie. Pierwszy jego wybr pad na Kadamwasil z klanu
Lukwasisiga podklanu Kwoynama, ze wsi Osapola (rya. 4 i tabl. I w rozdz. IV, 5). Byo to najzupeniej
odpowiednie maestwo, gdy podklan ten jest wanie tym, z ktrego wdz Tabalu powinien sobie
wzi gwn on. Dziewczyna musiaa by bardzo pikna i z pewnoci bya wielk dam, pen
wdziku, godnoci i szlachetnoci. Byli oni do siebie naprawd przywizani i to przetrwao; zwizek
pobogosawiony zosta piciu chopcami i jedn dziewczynk, najmodsz z rodzestwa. Nazwaem
Kadamwasil umiowan on wodza, majc przez to na myli, e zwizek ich by oparty na mioci,
prawdziwym wspyciu i w pocztkowym okresie niewtpliwie take na namitnoci. Niemniej,
jeszcze przed objciem wadzy poj wdz za ony inne kobiety, pochodzce ze spoecznoci
obowizanych skada mu roczne daniny. Czsto si zdarza, e z chwil mierci ony wodza jej
spoeczno wyznacza inn dziewczyn, zastpczyni zmarej, ale ju nie dla samego wodza, lecz dla
jego nastpcy. W chwili mierci swego poprzednika, ktrym by jego starszy brat, To'uluwa mia takie
trzy czy cztery ony. Nastpnie odziedziczy wdowy po zmarym wodzu, ktre automatycznie stay si
jego onami, ich dzieci za czonkami jego gospodarstwa. Wdowy te po wikszej czci byy ju
cakiem stare, niektre z nich miay ju trzech mw. Zdaje si, e na wodzu nie ciy obowizek
utrzymywania stosunkw seksualnych z odziedziczonymi onami, lecz oczywicie, gdyby chcia,
wolno mu je utrzymywa. Nastpnie To'uluwa polubi jeszcze cztery ony, ktre pochodziy ze
spoecznoci nie reprezentowanych jeszcze w gronie jego on. Akt zawierania maestwa wodza
zasadniczo nie rni si od maestwa zwyczajnego obywatela, z wyjtkiem tego, e rodzice
otwarcie przyprowadzaj wodzowi on i e wymieniane dary s o wiele okazalsze.
Obecnie zaznacza si wyrana tendencja do pooenia kresu caemu systemowi poligamii wodzw.
Pierwsi urzdnicy byli gupio zarozumiali i poczucie wasnej wielkoci przybrao w nich takie rozmiary,
jakie moe tylko przybra u tych, ktrzy posiadaj absolutn wadz nad nisz ras; w
postpowaniu ich trudno by si byo doszuka odrobiny yczliwego zrozumienia dla tubylczych
zwyczajw i instytucji. Nie zastanawiali si wiele, lecz od razu uderzali na lepo, pragnc zniszczy
wszelk wadz i organizacj krajowcw, zamiast j zuytkowa i dziaa poprzez ni. Poligamia,
praktyka obca pojciom Europejczyka i uwaana przeze za rodzaj wyuzdanej rozpusty, wydawaa si
chwastem dojrzaym do wytpienia. Dlatego te chocia pozwolono wodzom zatrzyma ony, ktre ju
mieli, to jednak zabroniono im, przede wszystkim w Omarakanie, bra nowe ony w miejsce zmarych,
tak jak to czynili przedtem. Nawiasem mwic, zakaz ten, nie majcy za sob adnej podstawy
prawnej w ustawodawstwie kolonialnym, by tylko samowolnym wystpieniem biaego urzdnika 38.
Obecnie z chwil zmniejszenia si majtku To'uluwy upadaj jego wpywy i znaczenie. Gdyby nie
wierne przywizanie poddanych do starych zwyczajw, by moe, e ju dawna przestayby one
istnie. Otwarcie wpywano na nich, by nie pacili rocznych danin, ony za zachcano do porzucenia
ma. Jak dotychczas lojalno i tradycja bray gr. Lecz z chwil mierci obecnego wodza z
pewnoci nastpi wrd krajowcw Wysp Trobrianda zupena dezorganizacja, ktra musi prowadzi
do stopniowego rozpadu kultury i wymarcia caej rasy39.
Wrmy jednak do zagrody gospodarskiej wodza. Nie ulega wtpliwoci, e jego stosunek do
wszystkich on nie jest jednakowy. Na og mona wyrni wrd nich trzy grupy.
Pierwsza - to ony odziedziczone pa poprzedniku, czowieku o wiele od niego starszym. S to
wdowy wnoszce wodzowi stay posag, ktrym nie mona pogardza; prowadz ycie dostojne i
wolne od obowizkw, lecz trudno im ju o podboje miosne. Niektre spord nich odgrywaj
naprawd wan rol i ciesz si bardzo duym uznaniem. Najstarsza ona To'uluwy, Bokuyoba
(czwarta od prawej na ryc. 30), ktr odziedziczy po starszym bracie, pomimo e jest bezdzietna,
posiada przywilej przodownictwa w wielu rzeczach i jest uwaana za gow giyovila (on wodza) na
obrzdowych czy witecznych uroczystociach, czy te na prywatnych przyjciach, na ktrych
wystpuj one jako jedno ciao. Zaraz po niej id: Bomiyototo, Bomidabobu i inne, dalej Namtawa,
matka dwch dorodnych modziecw, synw ostatniego wodza, ktrzy w hierarchii spoecznej
38
Trudno mi powiedzie, czy zakaz urzdnika ujty zosta w jak okrelon formu czy wyrane polecenie, czy te
zadowolono si jedynie ustnym owiadczeniem. Wiem jednak na pewno, e wodzowie i naczelnicy nie bior sobie ostatnio
nowych on. Jako powd podaj wprawdzie zakaz ze strony biaej wadzy, lecz w rzeczywistoci powstrzymuje ich jedynie
trwoga przed zamaniem tak dla nich upokarzajcego i przykrego tabu, ktre im biali narzucili.
39
Por, wietn analiz tych stosunkw w innej czci Melanezji przez G. Pitt-Riversa Clash of Culture, str. 134 i nast. oraz
passim.

- 83 -
znajduj si tu za synami To'uluwy. Wdz prawdopodobnie nigdy nie y seksualnie z tymi
czcigodnymi przeytkami ancien regime'u.
Druga grupa - to ony, ktre wdz polubi w modoci. Wrd nich zwykle znajduje si jedna
faworyta - za czasw swej modoci bya ni Kadamwasila, a gdy si zestarzaa, cieszya si wielkim
szacunkiem i posiadaa due wpywy. Wywieraa je albo wprost, alba porednio przez swych synw, z
ktrych jednym jest wygnany Namwana Guya'u.
Trzecia grupa skadaa si z modszych kobiet, ktre zajy miejsca zmarych starszych on. Wiele z
nich jest bardzo piknych, jako e dla wodza przeznacza si zawsze najpikniejsze dziewczta.
Metoda wyboru jest bardzo prosta: wdz owiadcza, ktra z dziewczt najbardziej mu si podoba, i ta,
bez wzgldu na jej poprzednie mioci, dostaje mu si. Pomidzy wodzem a modszymi onami bez
wtpienia istniej stosunki seksualne, lecz nie dochodzi zazwyczaj do tak cisego wspycia i
koleestwa jak z onami, ktre polubi on jeszcze w modoci.
Ilaka'ise, ostatnia ona To'uluwy (druga z prawej strony na ryc. 30 oraz na ryc. 31), jest jedn z
najpikniejszych dziewczyn na wyspach. Mimo to do rzadko widuje si wodza w jej towarzystwie.
Isupwana (ryc. 18), najstarsza z trzeciej grupy, stoi na granicy pomidzy drug a trzeci kategori on.
Jest ona obecnie faworyt wodza, tote czsto mona ich spotka razem w ogrodach czy na
odwiedzinach, czy te przed jego chat. Jak dugo jednak ya Kadamwasila, wdz wola spoywa
posiki w jej domu; obok jego wasnej chaty by to jego drugi dom.
Zewntrzne stosunki pomidzy onami wodza s bardzo dobre. W plotkach krcych po wsi nigdy
nie znalazem ladu gwatowniejszej rywalizacji czy wzajemnych nienawici. Najstarsza z on,
Bokuyoba, ktra, jak widzielimy, zajmowaa wrd nich uprzywilejowane stanowisko, bya bardzo
popularna i lubiana przez nie wszystkie. Do niej, jako do najstarszej, naleao bardzo niewdziczne
zadanie czuwania nad moralnoci modszych towarzyszek. Pamitamy, e Pitaviyaka, pierwsza ona
Kouta'uya, jednego z wodzw w Sinaketa, rzeczywicie odkrya wiaroomstwo wrd swych
koleanek; odkrycie to, jak widzielimy, pocigno za sob tragiczne konsekwencje, bo skoczyo si
samobjstwem winowajczyni. Na og trzeba jednak powiedzie, e w Omarakanie najstarsza ona
bynajmniej nie jest przesadnym strem moralnoci.
Kronika skandali donosi o wielu wypadkach niedochowywania wiernoci maeskiej przez ony
To'uluwy, zwaszcza za modsze. Fakt, na ktrym plotki wioskowe zatrzymuj si najskwapliwiej i z
najwiksz zoliwoci - to wspudzia tutaj wielu wybitnych synw wodza. Oczywicie stosunki te
nie maj tego kazirodczego charakteru, jaki miayby dla nas, poniewa zwizek fizyczny pomidzy
ojcem a synem nie jest tu znany; lecz pomimo to sprawa jest na tyle szpetna, e gorszy tubylcw albo
raczej zaostrza ich ciekawo swoj pikantnoci. Najmodsz on bya Ilaka'ise. Nie miaa wicej
ni dwadziecia pi lat; wysoka, o piknej figurze, agodnych i regularnych rysach twarzy, stanowia
klasyczny typ piknoci melanezyjskiej. Miaa duszy romans z Yobukwa'u, trzecim synem To'uluwy i
Kadamwasili, jednym z najprzystojniejszych, najelegantszych i w ogle najbardziej udanych
modziecw, jakich znaem. Czytelnicy zapewne maj jeszcze w pamici jego niedawny oenek z
dziewczyn, ktra ani pod wzgldem charakteru, ani pod wzgldem urody i wdziku mu nie dorwnuje
(rozdz. IV, 1). Jego znajomi reagowali umieszkiem na myl, e maestwo mogoby oznacza
zerwanie z Ilaka'ise.
Isupwana, faworyta wodza z grona modszych on, ktra wyglda na powan, ale urodziw
matron, zakochaa si midzy innymi w Yabugibogi, modym synu wodza. Modzieniec przystojny i -
jeli wierzy plotkom - cieszcy si specjalnymi wzgldami troch zblazowanych kobiet, by
najwikszym chyba w caej wsi rozpustnikiem.
Namwana Guya'u, najstarszy syn Kadamwasili, chocia wielki faworyt ojca, bynajmniej nie uwaa,
e powinien z tego powodu by bardziej powcigliwy od braci. Na kochank wybra sobie Bomawis,
osob bez wtpienia najmniej przystojn pomidzy modszymi onami wodza. Przez dugi czas, bo
przed i po jego oenku, yli oni razem. Byli sobie wierni w tym kazirodczym stosunku, ktry skoczy
si dopiero z chwil wygnania Namwana Guya'u.
Najwikszy jednak skandal budzi Gilayviyaka, drugi syn Kadamwasili, pikny i inteligentny
krajowiec, ktry umar wkrtce po mym pierwszym pobycie na Wyspach Trobrianda. Na swoje
utrapienie polubi on bardzo pikn dziewczyn Bulubwalog, ktra go prawie do szalestwa kochaa
i bya bardzo zazdrosna. Przed lubem mia on romans z Nabwoyum, jedn z on ojca, i po lubie
bynajmniej tego zwizku nie zerwa. ona stale go podejrzewaa i nie przestawaa ledzi. Wreszcie
jednej nocy schwytaa ich in flagranti w jej chacie. Wszcza alarm i powsta grony, publiczny
skandal. Zniewaona ona opucia natychmiast wie. W Omarakanie zapanowao wielkie poruszenie
i wyniko z tego znaczne ozibienie stosunkw pomidzy ojcem a synem. Chocia wdz z pewnoci
widzi duo z tego, co si dokoa niego dzieje, to jednak na wiele rzeczy patrzy przez palce; jeli jednak

- 84 -
dojdzie do publicznego skandalu, wwczas zwyczaj wymaga ukarania winnych. W dawnych czasach
winowajca musiaby odpokutowa mierci, zginby czy to przeszyty wczni, czy od czarnej magii,
czy trucizny. Obecnie, gdy wadza wodza zostaa znacznie ograniczona, tak drastyczne rozwizanie
sprawy byoby ju niemoliwe. W kadym razie jednak Gilayviyaka musia na pewien czas opuci
wie i cie skandalu ju zawsze mu towarzyszy. ona take do niego ju nie powrcia. Na
charakterze za ony wodza pozostaa ciemna plama, popada te w nieask u ma.
Spotykaem si z wieloma innymi skandalami i plotkami, lecz brak miejsca nie pozwala mi na ich
opisanie. Postpowanie najstarszego syna Kadamwasili moemy uwaa tu za cakiem typowe. Co
si za tyczy innych synw wodza, o ktrych tu nie mwilimy, to zdaj si oni nie mie staych
romansw z onami swego ojca; nic tym jednak nie zyskuj w opinii publicznej, gdy wszyscy
doskonale wiedz, e nie omin oni adnej okazji, gdy si tylko taka nadarzy. W obecnych czasach,
gdy narzucone przez biaego prawa i obuda moralna nadweryy w duym stopniu rzeczywist
moralno i poczucie tego, co suszne u krajowcw, te kazirodztwa w rodzinie s bardziej jawne i
bezwstydne. Lecz nawet w dawniejszych czasach - jak mi to ze znaczcym umiechem opowiadali
starsi informatorzy - losem modych on wodza nie stawao si wcale wyrzeczenie; zawsze mogy
szuka pocieszenia dyskretnie, ale nie bez powodzenia. Poligamia na Wyspach Trobrianda nigdy nie
bya instytucj okrutn i nieludzk.

***

W rozdziale niniejszym omawialimy domow stron maestwa oraz ekonomiczno-prawny

charakter zobowiza, jakie nakada ono na rodzin ony. Nastpnie mwilimy o poligamii wodzw i
wpywie, jaki ona wywiera na caoksztat ycia publicznego i politycznego. W nastpnym rozdziale w
dalszym cigu omawia bdziemy zagadnienie maestwa; zobaczymy, jak je mona owietli biorc
za punkt wyjcia rne rodzaje jego rozwizania - zarwno przez rozwd, jak i przez mier.

Ryc. 31. ona wodza i jej doroczne wiano.

Ilakaise przed swoimi spichrzami, ktre co rok obowizani s wypeni jej bracia i krewni z linii
matki. (Rozdz. V, 4; rozdz. I, 2).

- 85 -
 Ryc. 32. Przyozdobione zwoki.
Ciao modej i piknej kobiety, nagle zmarej i szczerze opakiwanej przez wdowca. Wida go
podtrzymujcego zwoki dla dokonania zdjcia. Twarz jej jest pomalowana; zdobi j naszyjniki z
muszli, pas i naramienniki; na sobie ma kolorowe bogate spdniczki. Nogi ma zwizane, lecz nie
skrpowano jej jeszcze ramion ani te nie pozatykano rafi nosa i innych otworw. (Rozdz. VI, 3).

Rozdzia szsty - Rozwd i rozwizanie maestwa przez mier.

Istota wizw maeskich ukazuje si wyranie wwczas, gdy nastpuje ich zerwanie, czy to przez
rozwd za ycia, czy te przez fakt mierci. W pierwszym wypadku moemy zaobserwowa trudnoci,
ktre staj na drodze, moemy dostrzec, gdzie wizy te s do silne, aby je przetrwa, a gdzie atwiej
ustpuj. W drugim - si wizw spoecznych i gbi blu osobistego, ktre znajduj swj wyraz w
ceremoniach aobnych i pogrzebowych.

1. Rozwd.

Rozwd, ktry tubylcy nazywaj vaypaka (vay - maestwo, paka - od czasownika payki -
odmawia), jest do czsty. Jeli tylko pomidzy mem a on dochodzi do gwatowniejszych scysji
i nieporozumie albo jeli ustawiczne ktnie i zazdro doprowadzaj ich do zbyt gwatownego
gniewu - maestwo moe ulec rozwizaniu, o ile zranione uczucia nie prowadz do bardziej
tragicznych powika (ustp 2 poprzedniego rozdziau). Wiemy ju, dlaczego takie rozwizanie staje
si czciej broni w rku kobiet ni mczyzn. Wypadki porzucenia on przez mw s o wiele
rzadsze, chocia maj oni pene prawo to uczyni. Za zdrad maesk m ma prawo zabi on;
zwyk kar jest jednak porcja kijw albo raczej tylko napomnienie czy gorzkie wymwki.
Jeeli m ma onie do zarzucenia powane wady, takie jak ktliwy charakter czy lenistwo, wobec
sabo wicych go ogranicze maeskich czsto znajduje pocieszenie poza domem, co bynajmniej
nie staje mu na przeszkodzie w korzystaniu z uposae skadanych przez rodzin ony.

- 86 -
 Lecz z drugiej strony mog przytoczy kilka wypadkw porzucenia mw przez ony na skutek
zego traktowania czy zdrady maeskiej, czy po prostu wywoanego uczuciem do innego mczyzny.
Przytaczamy znany nam ju wypadek, gdy Bulubwaloga schwytaa in flagranti swego ma,
Gilayviyak, z on jego ojca, porzucia go i wrcia do swej rodziny (rozdz. V, 5). Tak samo ona
Gomayi, czowieka o do nieszczeglnym charakterze, ktry by nastpc jednego z mniejszych
wodzw w Sinaketa, porzucia go, poniewa, jak sam mwi, zdradza j i poza tym by bardzo leniwy.
ona poprzedniego wodza w Omarakanie, Bolobesa, opucia swego ma, poniewa bya
niezadowolona czy te zazdrosna, czy po prostu miaa go dosy (rozdz. V, 2). Dabugera, prawnuczka
obecnego wodza, odesza od swego pierwszego ma, poniewa przekonaa si, e nie dochowuje jej
wiernoci, a ponadto uwaaa, e nie jest w jej gucie. Matka jej, Ibo'una, wnuczka wodza, wysza po
raz drugi za m za niejakiego Iluwaka'i z Kavataria, ktry wwczas peni funkcje tumacza rezydenta.
Gdy straci swe- stanowisko, porzucia go nie tylko, jak moemy si domyla, dlatego, e bez
munduru nie wyglda tak okazale jak poprzednio, lecz poniewa stanowisko imponuje pci piknej tak
samo u Trobriandczykw, jak i gdzie indziej. Obydwie te damy, stojce wysoko w hierarchii
spoecznej, miay bardzo due wymagania w stosunku do swoich mw; niestao wysoko
urodzonych kobiet staa si nawet przysowiowa na Wyspach Trobrianda: Lubi phallusa jak kobieta z
rangi guya'u (rangi wodza).
Lecz take wrd kobiet niszego pochodzenia nie brak wypadkw, e ona porzuca ma li tylko
dlatego, e nie ywi ju do niego uczucia. W czasie mego pierwszego pobytu na wyspach, Sayabiya,
pikna dziewczyna tryskajca zdrowiem i pena temperamentu, bya szczliw maonk Tomedy,
miego, agodnego i szlachetnego czowieka, lecz do ograniczonego. Po powrocie zastaem j w
rodzinnej wsi, gdzie prowadzia ycie niezamnej dziewczyny po prostu dlatego, e poycie z mem
ju si jej sprzykrzyo. Bo'usari, bardzo przystojna dziewczyna z Oburaku, porzucia dwch mw
jednego po drugim i, sdzc po jej dalszym zachowaniu si, mona byo przypuszcza, e rozglda
si za trzecim. Ani wprost od niej, ani z plotek wiejskich nie mogem dowiedzie si, jakie byy istotne
motywy jej postpowania. Pozostaje najprostsze, tumaczenie - chciaa po prostu odzyska swobod.
Czasem zewntrzne, okolicznoci - najczciej ktnie pomidzy mem a rodzin ony - prowadz
do rozwodu. Tak wic na skutek ktni pomidzy Namwana Guya'u i Mitakat, Orayayse, ona
Mitakaty, musiaa porzuci ma, poniewa naleaa do rodziny reprezentujcej wrogi obz. Te same
powody rozejcia si maestw wystpuj czsto przy sprzeczkach midzy dwiema powanionymi
spoecznociami.
Ciekawym wypadkiem nieudanego maestwa, ktre ostatecznie zostao rozwizane, jest historia
Bagido'u, spadkobiercy To'uluwy (ryc. 64). Po mierci pierwszej ony i jej syna polubi on Dakiy,
osob bardzo pikn; lady jej dawnej urody widoczne byy jeszcze w pniejszym wieku, gdy j
poznaem. Kamwalila, modsza siostra Dakiyi, bya on Manimuwy, synnego czarodzieja w
Wakayse. Gdy Kamwalila zachorowaa, siostra jej, Dakiya, przeprowadzia si do, niej, aeby j
pielgnowa. Od tej chwili zaczy si pomidzy ni a mem siostry dzia ze rzeczy. Czarownik
zacz wykonywa nad ni magi miosn. Dakiya poddaa si jego wpywom i oddaa mu si. Po
mierci siostry wrcia do ma, ale stosunki ju si zupenie zmieniy. Bagido'u stale skary si, e
jedzenie jest twarde, woda sona, mleko kokosowe gorzkie, betel bez smaku. W garnku wapiennym
stale znajdowa kamyki i kawaki drewna, na drodze, po ktrej chodzi, ustawicznie potyka si o
gazie, w jedzeniu znajdowa przerne rzeczy. Cigle niedomaga i stan jego pogarsza si z dnia na
dzie, gdy wszystkie te przedmioty byy oczywicie nosicielami czarnej magii, ktr nad nim
wykonywa wrogi mu Manimuwa, majc za pomocnic jego niewiern on. A tymczasem ona nie
przestawaa spotyka si ze swym kochankiem.
Bagido'u robi jej gorzkie wyrzuty, grozi jej, a jednego dnia ucieka od niego i udaa si do
Manimuwy, z ktrym zamieszkaa, co jest ju cakiem niewaciwym postpowaniem. Poniewa jednak
w tych czasach wdz mia ju tylko cie wadzy, Bagido'u nie mg si sprowadzi jej z powrotem.
Oeni si wwczas z Dagiribu', kobiet o paskiej twarzy, leniw i nieco ktliw. Dakiya za
pozostaa u swego kochanka i po pewnym czasie polubia go. Nieszczliwy Bagido'u, w dodatku
chory na grulic, ktr dotknici byli wszyscy czonkowie jego rodziny, wszystko to przypisywa
czarnej magii swego rywala, wedle jego mniemania nawet teraz uprawiajcego praktyki przeciwko
niemu. By to naprawd tragiczny splot wypadkw, albowiem do krzywdy uwiedzenia ony doda on
jeszcze zniewag czarnej magii. Gdy w roku 1918 ponownie przybyem do Omarakany, stwierdziem
znaczne pogorszenie si w stanie zdrowia mego przyjaciela Bagido'u. Obecnie (1928) czowiek ten,
obdarzony nieprzecitn inteligencj, wyjtkowymi manierami i wietn pamici, ostatni godny
spadkobierca tradycji rodu Tabalu, na pewno ju nie yje.
Formalnoci rozwodowe s rwnie proste jak i przy zawieraniu maestwa. ona opuszcza dom
ma, zabiera swj dobytek i przenosi si do chaty matki lub najbliszej krewnej w linii matki. Tam

- 87 -
zamieszkuje, czekajc na dalszy rozwj wypadkw, a tymczasem korzysta z peni swobody
seksualnej. M najprawdopodobniej bdzie si stara cign j z powrotem. Pole do niej przyjaci
z darami pojednania (koluluvi albo lula), ktre s przeznaczone dla niej i dla osb, u ktrych
mieszka. Czsto za pierwszym razem dary te bywaj odrzucane i posowie musz przyj ponownie,
czasem nawet kilkakrotnie musz powtarza swe poselstwo. Jeeli ona je przyjmie, to znaczy, e
wraca do ma; postpowanie rozwodowe jest zakoczone, maestwo nadal obowizuje. Jeeli za
postanowi na serio nie wraca do ma, darw mowskich nie przyjmuje; w tym wypadku m musi
inaczej sobie urzdzi ycie, pokierowa nim, jak najlepiej potrafi, to znaczy zaczyna szuka nowej
kobiety. Rozwizanie maestwa w adnym razie nie powoduje zwrotu wymienionych wstpnych
darw, co nastpi dopiero pniej, w chwili ponownego zawarcia maestwa przez rozwdk.
Jeeli kobieta jest jeszcze do moda, powraca do trybu ycia, jaki wioda przed lubem, i prowadzi
swobodny, nieskrpowany ywot nakubukwabuya (niezamnej dziewczyny); wolno jej nawizywa
jedn liaison po drugiej i mieszka w domu kawalerw. Jeden z tych zwizkw moe si przeduy i
przerodzi w ponowne maestwo. W tym wypadku nowy maonek obowizany jest ofiarowa
swemu poprzednikowi prezent z kosztownoci (vaygu'a), ktry stanowi rekompensat za dar, jaki w
w pocztkach swego maestwa ofiarowa rodzinie ony. Obecny m musi take zoy inne
vaygu'a krewnym ony; wwczas dopiero otrzymuje od nich doroczny dar z plonw vilakuria i dalsze,
co roku ofiarowywane daniny w postaci yamu. Odniosem wraenie, e w wyborze nowego ma
bywa rozwdka o wiele mniej krpowana przez rodzin ni przecitna niezamna dziewczyna. W
wypadku takiego maestwa nie ofiaruje si wstpnych darw z ywnoci (pepe'i itd.). Maestwo
zakoczone rozwodem nie pozostawia adnego pitna spoecznego ani na kobiecie, ani na
mczynie, cho naturalnie mio wasna nie pozwala adnemu z nich przyzna, e ono zostao
porzucone.
Nie trzeba chyba dodawa, e na wypadek rozwodu dzieci pozostaj przy matce; i to jest
niewtpliwie dalszym powodem, dlaczego rozwd jest rzadziej praktykowany przez mczyzn.
W okresie, w ktrym matka prowadzi ycie niezamnej dziewczyny, dzieci przebywaj w domu jej
najbliszej zamnej krewnej w linii matki.

2. mier i aobnicy.
mier ma bynajmniej nie oswobadza ony z wizw maeskich. Nie jest to wcale
paradoksem, e najsilniejsze i najcisze ograniczenia maeskie spadaj na kobiet dopiero
wwczas, gdy rzeczywiste wizy maeskie zostan ju przez mier rozwizane. Zwyczaj nakazuje
jej odgrywa uciliw rol gwnej aobnicy; od chwili jego zgonu caymi miesicami, czasem nawet
latami musi ona w sposb wyjtkowo uciliwy dawa ostentacyjny i dramatyczny wyraz swemu
alowi po stracie maonka. Rol t musi odgrywa pod czujnym okiem spoeczestwa, ktre pilnie
baczy, by wszystko odbyo si cile wedle wymaga tradycyjnej moralnoci. Ale jeszcze czujniejszy
jest tutaj dozr rodziny zmarego, ktra uwaa kade uchylenie si czy zlekcewaenie obowizku ze
strony wdowy za wielk zniewag honoru rodzinnego. To samo, tylko w mniejszym stopniu, odnosi si
do wdowca; jego aoba jest mniej skomplikowana i uciliwa oraz stanowisko rodziny nie jest tak
bezwzgldne.
W przepisach rytualnych wczeniejszego stadium aoby wdowy znajdziemy bezporednie i wierne
odbicie szczeglnie interesujcego splotu chwilami bardzo surowych i dziwnych poj krajowcw o
pokrewiestwie, istocie maestwa i o czysto spoecznych wizach czcych ojca i dzieci. Tote
rytua aobny jest dla socjologa moe najtrudniejszym i najbardziej zawiym aspektem caej kultury
trobriandzkiej. W przerocie ceremonii, w labiryncie wzajemnych zobowiza, ktre rozrastaj si do
caej serii czynnoci rytualnych, znajduje si cay wiat poj spoecznych, moralnych, mitycznych,
ktrych wikszo bya dla mnie czym zupenie nieoczekiwanym i trudnym do pogodzenia z oglnie
przyjtymi pogldami na ustosunkowanie si czowieka wobec mierci i aoby.
Podczas caego tego rytuau miertelne szcztki ani na chwil nie s pozostawione w spokoju.
Ciao dwukrotnie si ekshumuje, kraje na czci, wyjmuje ze zwok niektre koci, ktre musz przej
przez wiele rk, zanim zostan zoone na wieczny spoczynek. Najbardziej zadziwia jednak, e brak
tu gwnego bohatera - jest to jak gdyby Hamlet bez osoby Hamleta. Albowiem duch zmarego nic
nie wie o tym, co si dzieje z jego ciaem i komi; wcale si zreszt o to nie troszczy, gdy wiedzie
ju szczliwy ywot w Tuma, krainie cieniw, po wchoniciu w siebie magii zapomnienia i po
zadzierzgniciu nowych wzw (rozdz. XII, 5). Cay za rytualny obrzd nad dwukrotnie otwieranym
grobem i nad zwokami oraz to wszystko, co z nimi uczyniono, jest tylko pewnego rodzaju

- 88 -
widowiskiem, w jakim uczestnicz rne ugrupowania, na ktre mier tego czowieka podzielia
spoeczno. Musz z naciskiem podkreli, e to ujcie przedstawia obecne wyobraenia i pojcia
krajowcw, nie stawia jednak adnych domysw tak co do pocztkw, jak te i dziejw tej instytucji.
Nie jest bowiem rzecz etnografa pracujcego w terenie rozstrzyga, czy duch zmarego zawsze
odnosi si lekcewaco do trobriandzkich obrzdw aobnych, czy te tylko stopniowo przestawa
si nimi interesowa. Ograniczymy si tutaj jedynie do zbadania praktyk aobnych, i to tylko w
oglnym zarysie. Wyczerpujcy ich opis wypeniby z atwoci ksik tej wielkoci co niniejsza.
Wybierzemy zatem takie cechy, ktre bd nam mogy rzuci wiato na stosunki maeskie, na
wyobraenia o pokrewiestwie i powinowactwie; ale nawet i to bdziemy musieli poda w nieco
uproszczonej i schematycznej formie40.
Jako przykad posuy nam czowiek posiadajcy pewne stanowisko spoeczne, umierajcy w sile
wieku i pozostawiajcy wdow, kilkoro dzieci i braci. Z chwil jego zgonu zarysowuje si nawet
zewntrz ostry rozdzia pomidzy jego rzeczywistymi krewnymi, to znaczy rodzin matki (veyola), a
jego dziemi, powinowatymi i znajomymi. Krewni zmarego podpadaj pod tabu; musz si trzyma z
dala od zwok. Nie wolno im ani my ciaa, ani zdobi, pieci, ani te grzeba; gdyby si go bowiem
dotknli lub tylko do zbliyli, ulegliby jego niszczcemu dziaaniu, ktre sprowadzioby na nich
choroby i mier. To niszczce dziaanie wystpuje w pojciu krajowcw w formie materialnych
wyzieww, wydobywajcych si z trupa i zanieczyszczajcych powietrze. Nazywaj si one bwaulo.
Sowo to poza tym oznacza opary dymne unoszce si nad wsi, zwaszcza w parne, bezwietrzne dni.
Bwaulo, ktre sprowadzaj mier, niewidzialne dla zwykego czowieka, ukazuj si wiedmie i
czarownikowi jako czarna chmura, unoszca si ponad wsi. Jest ona zupenie nieszkodliwa dla
obcych, lecz niebezpieczna dla krewnych zmarego (rozdz. XIII, 1).
Krewni nie powinni rwnie okazywa zewntrznej aoby przez specjalny strj czy odmienny
rodzaj ozdb; nie nakazuje im si jednak ukrywa blu i mog okazywa go paczem. Zasad tutaj
jest, e krewni w linii matki (veyola) dotknici s t strat osobicie; kady z nich boleje, poniewa cay
podklan ponis wielk strat przez mier jednego ze swych czonkw. Tak jak gdyby czonek zosta
odcity od ciaa lub ga odrbana od drzewa. Tak wic, chocia nie musz ukrywa swego blu,
nie powinni jednak zbyt go na zewntrz okazywa. To pewne hamowanie si w okazywaniu alu
obowizuje nie tylko rzeczywistych krewnych i wszystkich czonkw podklanu, lecz rwnie cay klan,
do ktrego zmary nalea. Natomiast tabu zakazujce dotyka zwok odnosi si w pierwszym rzdzie
do czonkw podklanu, szczeglnie za do rzeczywistych krewnych; oczywicie u tych ostatnich
pragnienie dotknicia zwok - co jest wyrazem mioci - jest najsilniejsze.
Zupenie innym, wedle krajowcw, powinien by stosunek wdowy, dzieci i powinowatych do
zmarego i jego zwok. Wedle kodeksu moralnego ich obowizkiem jest bole i odczuwa strat. Lecz
bl ich nie jest bezporedni: nie martwi si strat, ktra dotkna ich podklan (dala), a zatem ich
samych. Ich bl nie jest tak spontaniczny jak bl veyola (krewnych w linii matki), jest to powinno,
niemal e sztucznie narzucony obowizek, ktry zrodzi si z nabytych zobowiza. Dlatego te
musz oni ostentacyjnie dawa wyraz swej rozpaczy, obnosi j i podkrela zewntrznym wygldem.
Nie czynic tego, obraziliby yjcych czonkw podklanu zmarego. Wytwarza si w ten sposb
osobliwa sytuacja, ktra daje powd do niezwykego wprost widowiska. W kilka godzin po mierci
znakomitszego czowieka caa wie zapenia si ludmi z ogolonymi gowami, ciaem grubo
posmarowanym sadz, ktrzy wyj jak potpiecy. Ale to nie s wcale krewni zmarego, a wic ci,
ktrzy ponieli prawdziw strat. Odbija od nich silnie inna grupa ludzi, w ktrych ubiorze nie wida nic
szczeglnego i ktrzy zachowuj si wcale spokojnie, jakby nic szczeglnego nie zaszo. To wanie
czonkowie podklanu i klanu zmarego, ktrzy ponieli prawdziw strat. Tak wic tradycja i zwyczaj
na skutek opacznego wnioskowania wytwarzaj przeciwiestwo tego, co nam - jak i niemal kademu
obserwatorowi spoza tego rodowiska - wydawaoby si naturalne i oczywiste.
Spord tych, ktrzy okazuj swj bl, z atwoci da si wyrni kilka grup i stopni. W pierwszym
rzdzie aobnicy, ktrych jest bardzo wielka ilo i ktrzy rekrutuj si z trzech pozostaych klanw.
Jeli bowiem umiera znakomita osobisto, kady mieszkaniec wioski - z wyjtkiem czonkw
wasnego klanu - wkada na siebie aob. Maa grupka ludzi zajmuje si ciaem i grobem; to synowie i
szwagrowie zmarego. Tu przy samych zwokach siedzi kilka kobiet, ktre cakowicie odday si
okazywaniu swego blu; wrd nich zwraca nasz uwag wdowa, podtrzymywana przez crki i
siostry. Baczniejszemu i znajcemu troch psychologi tych ludzi obserwatorowi nie bdzie trudno
rozrni w tej grupie oraz wrd synw zmarego, co jest sztuczne i udawane, a co prawdziw, z
serca pync boleci.

40
Por. krtki opis tych ceremonii u pnocnych Massimw w dziele prof. C. G. Seligmana: The Melanesians of British New
Guinea.

- 89 -
3. Ceremonie pogrzebowe i przepisy aobne.
Majc przed oczami ten socjologiczny schemat, moemy obecnie przystpi do opisu kolejnych
ceremonii i wypadkw, ktre automatycznie si rozpoczynaj z chwil zgonu. Wobec zbliajcej si
mierci ona, dzieci, krewni i powinowaci przychodz do oa chorego, szczelnie wypeniajc ma
chatk.
W momencie zgonu wybuchaj spazmatyczne zawodzenia aobne. Pierwsza wydaje je zazwyczaj
wdowa, stojca najczciej u wezgowia. Okrzyk ten momentalnie podchwytuj inne kobiety i po chwili
w caej wsi rozlegaj si szczeglne tony tej melodyjnej pieni aobnej. Od tej chwili rozmaite zajcia i
czynnoci nastpnych dni, a nawet tygodni, odbywa si bd przy chralnym wtrowaniu tych
przecigych, ani na chwil nie ustajcych zawodze aobnych. Od czasu do czasu wpadaj one w
gwatowne, dysharmonijne wybuchy albo przechodz w agodne, melodyjne akordy, ktre muzycznie
doskonale wyraaj bl. Ten potny, rwcy potok dwikw, przewalajcy si przez wie i czcy te
wszystkie istoty ludzkie w saby, nieudolny protest przeciw mierci, by dla mnie zawsze symbolem
tego, co jest tak gboko ludzkie i prawdziwe w tym poza tym sztywnym, konwencjonalnym i
niezrozumiaym rytuale aoby.
Ciao nieboszczyka trzeba naprzd umy, namaci i przyozdobi (ryc. 32 i 33), po czym wknami
z kokosu zatyka si wszystkie otwory w ciele, nastpnie zwizuje si nogi, a rce przymocowuje do
bokw. Tak przygotowane zwoki bior kobiety na kolana, siedzc rzdem na pododze, na kocu za
znajduje si wdowiec lub wdowa, przytrzymujc gow 41. Kobiety te pieszcz ciao gaszczc je
agodnie rkami i przykadaj wartociowe przedmioty do piersi i brzucha trupa, lekko poruszajc jego
czonkami i gow. W ten sposb zwoki poruszaj si i skrcaj powolnymi, upiornymi ruchami w takt
nieustajcych zawodze. Chata pena jest aobnikw, ktrzy melodyjnie zawodz pieni aobne. Z
oczu pyn im zy, z nosa wydobywa si luz. Te pynne oznaki starannej aoby uwydatniaj,
rozmazujc je po caym ciele, by jak najbardziej zwracay ogln uwag. Na dworze przed chat
grupa kobiet, najczciej powinowatych zmarego, wykonuje wolny, rytmiczny taniec (vaysali),
trzymajc w rkach relikwie (ryc. 11).
Tymczasem synowie kopi grb, ktry dawniej znajdowa si na gwnym placu, obecnie za z
rozkazu biaego mieci si na kracu wsi. W kilka godzin po mierci ciao owinite w maty skada si
do grobu; ten zakrywa si belkami, tak by pozostao troch wolnego miejsca. Na tej warstwie belek
kadzie si wdowa i peni stra przy zwokach; czasem znajduje si razem z ni take crka. Naokoo
grobu za gromadz si jej siostry, krewne, przyjaciele oraz inni powinowaci zmarego. Z
zapadniciem nocy gwny plac zapenia si ludmi; albowiem jeszcze teraz rozporzdzenie biaego
urzdnika zabraniajce chowania na baku obchodzi si w ten sposb, e kopie si tam chwilowy grb
czy te kadzie zwoki na ziemi. cigaj na to miejsce aobnicy, krewni, wszyscy mieszkacy wsi
oraz wielu przybyszw z dalszych stron, by odby jeden z najdziwniejszych obrzdw, obrzd
czuwania (yawali).
W samym rodku, tu koo grobu ustawiaj si w odpowiednich grupach gwni aobnicy oraz
krewni zmarego. Za tym utworzonym przez nich wewntrznym piercieniem usadawiaj si
mieszkacy wsi i gocie rozdzieleni na osobne grupy wedle spoecznoci, do ktrych nale. Im dalej
od ciaa, tym nastrj i zachowanie si jest coraz mniej tragiczne, a wreszcie na samym kocu widzi
si ludzi prowadzcych oywion rozmow, jedzcych i ujcych betel. rodkowa grupa aobnikw
zawodzi paczliwe pienia aobne, inni piewaj pieni; w nocy za mona zauway podnoszce si
postacie ludzkie, recytujce na cze zmarego ponad gowami tumu magiczne zaklcia.
Ciao niedugo ley w spokoju, jeli oczywicie spokojem mona nazwa haaliwy i nieharmonijny,
zgiek wywoany piewem, zawodzeniami i przemwieniami. Nastpnego dnia wieczorem dokonuje si
ekshumacji ciaa i bada, czy nie ma na nim oznak zych czarw (ryc. 33). To badanie moe dostarczy
bardzo wanych poszlak, tumaczcych, kto spowodowa mier przez swoje czary i z jakich powodw
to uczyni. Przy tej ceremonii wielokrotnie byem obecny; zdjcie na ryc. 33 zastao dokonane w czasie
pierwszej ekshumacji Ineykoyi, ony Toyodali, mego najlepszego informatora w Oburaku 42.
Jeszcze przed witem, zaraz po pierwszej ekshumacji wydobywa si ciao z grobu i wyjmuje si ze
niektre koci. Ten zabieg anatomiczny wykonuj synowie zmarego, przy czym niektre koci
zachowuj dla siebie jako relikwie, inne za rozdaj krewnym. Rzd jednak surowo zakaza tych
praktyk - oto jeszcze jeden przykad podeptania najbardziej witych zwyczajw religijnych, wywoany
41
Por. tablic LXV w Argonauts of the Western Pacific. Scena ta jest tam odtworzona przed chat, celem dokonania zdjcia.
Na zdjciu tym wdow zastpuje syn.
42
Dalsze uwagi na temat ladw zych czarw znajdzie czytelnik w Crime and Custom, str. 87-91.

- 90 -
przesdami i przeczuleniem moralnym cywilizowanego biaego. Trobriandczycy tak s gboko
przywizani do tego zwyczaju, e obrzd ten nadal potajemnie si odbywa. Na wasne oczy widziaem
szczk czowieka, z ktrym rozmawiaem jeszcze kilka dni przedtem, wiszc na szyi wdowy (ryc.
34, 35 i 36).
Wyjcie koci i uywanie ich jako relikwii jest aktem pietyzmu; samo za wyjmowanie ich z
poczynajcego si rozkada trupa jest cikim, przykrym i odraajcym obowizkiem. Zwyczaj
wymaga od synw, aby wysysali koci, oczyszczajc je w ten sposb od rozkadajcego si ciaa, i
aby przy tym hamowali swe obrzydzenie i nie okazywali go na zewntrz. Czste s przechwaki na ten
temat: Wyssaem ko promieniow mego ojca; musiaem odej na bok i zwymiotowa; wrciem i
zaczem ssa na nowo. Po oczyszczeniu koci, co zawsze odbywa si nad brzegiem morza,
synowie wracaj do wsi, gdzie kobiety z rodu zmarego dokonywaj obrzdowego umycia ich ust
przez danie im jedzenia i umycie rk oliw z kokosu. Z koci wyrabia si rne przedmioty, zarwno
uytkowe, jak i ozdobne: z czaszki robi si garnek na wapno, ktry suy wdowie; szczka suy za
ozdob i stanowi rodzaj naszyjnika dla wdowy. Z koci promieniowej, ulnej, tibii oraz niektrych innych
koci robi si warzechy do nabierania i mieszania wapna, sucego jako domieszka do betelu i
orzechw palmy areka.
Dziwnie pomieszane uczucia le u podstaw tego caego splotu zwyczajw. Z jednej strony wdowa
i dzieci powinny pragn zachowa relikwie zmarego, ktrego otaczay mioci. Szcztki
(kayvaluba) przywodz nam na pami zmarego i koj wntrze. Z drugiej za strony uytkowanie
tych szcztkw uwaane jest za ciki i niemiy obowizek, za rodzaj pobonego odpacenia si za
wszelkie dobrodziejstwa otrzymane od ojca. Tumaczono mi to nastpujco: Biadamy nad
czowiekiem, ktry nas ywi, ktry nam dawa przysmaki do jedzenia; wysysamy jego koci jako
warzechy na wapno. Lub inaczej: To jest suszne, aby dziecko wysysao ko przedramienia ojca.
Ojciec bowiem nadstawia rk na ka i pozwala, by mocz ciek mu po kolanach (patrz podobne
powiedzenia cytowane w ustpie 3 rozdz. I). W ten sposb uytkowanie szcztkw jest wielk
pociech dla wdowy i osieroconych dzieci, a rwnoczenie jest aktem synowskiego pietyzmu, ktrego
cile naley przestrzega.
Natomiast krewnym ze strony matki (veyola) surowe zabrania jakiegokolwiek uywania koci
nieboszczyka. zami to tabu, mog ciko zachorowa; nastpi wzdcie odka i nawet mier.
Dotknicie najniebezpieczniejsze jest wtedy, gdy na kociach znajduje si jeszcze wilgo z sokw
ciaa. Gdy po kilku latach dostan si koci do rk rodziny, wrcza si je starannie owinite w suche
licie i krewni dotykaj si ich bardzo ostronie. Wreszcie skada si je na skaach nad morzem. W ten
sposb przejd one przez wiele rk, zanim zoone zostan na wieczny odpoczynek.
Dalsza rodzina, powinowaci i przyjaciele zmarego otrzymuj paznokcie, zby i wosy, z ktrych
robi rozmaitego rodzaju ozdoby aobne, noszone jako relikwie. Do tego samego celu uywa si
przedmiotw, ktre stanowiy osobist wasno nieboszczyka; zwaszcza obecnie praktyka ta bardzo
si rozpowszechnia, albowiem noszenie relikwii z koci jest zakazane i trzeba si z tym kry.
Po drugiej ekshumacji ciao si grzebie, czuwanie koczy si i tum si rozchodzi. Lecz wdowa,
ktra cay czas nie odstpowaa ani na krok od zwok, nie jada, nie pia i ani na chwil nie przerywaa
aobnego zawodzenia - nie jest jeszcze wolna. Przeciwnie, przenosi si ona do maej klatki koo jej
domu, gdzie spdzi szereg miesicy, przestrzegajc wielu bardzo surowych tabu. Nie wolno jej
opuszcza tego miejsca; mwi moe tylko szeptem. Nie wolno jej dotyka jedzenia wasnymi rkami,
lecz musi czeka, a kto inny woy jej jedzenie do ust, musi siedzie zamknita w ciemnej klatce bez
powietrza i wiata. Ciao jej pokrywa gruba warstwa sadzy i tuszczu, ktrej przez duszy czas nie
wolno zmywa. Swe potrzeby zaatwia nie wychodzc na zewntrz, do krewnych za naley zrobienie
kolo niej porzdku. Tak wic caymi miesicami mieszka zamknita w niskiej, dusznej i ciemnej
izdebce, tak malej, e wycignitymi rkami moe niemal dosign przeciwlegych cian. Czsto
peno w niej ludzi, kt6rzy przebywaj z wdow i pocieszaj j; powietrze wewntrz jest wprost nie do
opisania: brud i nieczystoci, wyziewy ludzkie, resztki psujcego si jedzenia, peno dymu. Ponadto
kobieta jest pod mniej lub bardziej cis kontrol i nadzorem krewnych po matce ma, traktujcych
aob jej jako powinno, ktra im si od niej naley. Gdy okres aoby ma si ju ku kocowi -
dugo jego zaley od stanowiska ma i waha si od szeciu miesicy do dwch lat - krewni
zmarego poczynaj j stopniowo zwalnia. Wkadanie jedzenia w jej usta odbywa si wedle obrzdu,
ktry zezwala jej obecnie na pomaganie sobie wasnymi rkami. Nastpnie uroczycie pozwala si jej
mwi; wreszcie zwalnia si j od tabu zamknicia i przy odpowiednim rytuale poleca si jej opuci to
miejsce. Podczas obrzdu cakowitego jej zwalniania przez eskich veyola zmarego myje si
wdow, maci i ubiera w now, jaskraw, trjbarwn, witeczn spdniczk. To czyni j na nowo
zdatn do maestwa.

- 91 -
4. Ideologia aoby.
W caym bardzo surowym rytuale aoby, ktry trzyma wdow, sieroty oraz - w znacznie mniejszym
stopniu - reszt powinowatych jak w kleszczach, moglimy obserwowa dziaanie niektrych poj
nalecych do tradycji plemiennej Trobriandczykw. Zwaszcza we wszystkich obrzdach grzebania,
ekshumacji i czuwania nad grobem jasno i wyrazicie zarysowao si jedno tabu, mianowicie zakaz
zbliania si krewnych w linii matki do zwok, gdy z jednej strony moe to by niebezpieczne, z
drugiej za nie ma najmniejszej potrzeby okazywania na zewntrz alu. Wdowa jednak i jej rodzina
bezwzgldnie s obowizani okazywa bl i wypenia obowizki zwizane z aob; przez to wanie
tradycja uwydatnia si i trwao zwizkw maeskich. Jest to niejako pozagrobowa kontynuacja
osobliwego systemu wiadcze, ktre nale si mowi od rodziny ony, w czym bierze oczywicie
udzia zarwno ona, jak i jej dzieci.
W okresie tych aobnych uroczystoci podklan zmarego musi si wywizywa z kolei ze swych
obowizkw i wiadcze o wiele cilej i czciej, ni to czyni za jego ycia. Natychmiast po wyjciu
koci i pogrzebaniu szcztkw podklan zmarego urzdza pierwszy wielki rozdzia ywnoci oraz
kosztownoci, podczas ktrego wdowa, dzieci i inni powinowaci, te i inni, nie spowinowaceni
aobnicy, otrzymuj sute zapaty za rne usugi oddane przy czuwaniu nad ciaem i kopaniu grobu.
Dalsze podziay nastpuj w ustalonych odstpach czasu. Jeden z nich przeznaczony jest dla
paczek, inny dla tych, ktrzy pracowali nad grobem; inny znw dla caej masy aobnikw. Wreszcie
najpokaniejsze dary z kosztownoci oraz z wielkiej iloci ywnoci daje si wdowie i dzieciom, jako
e te z alu i pietyzmu dla zmarego uyway jego koci do codziennego uytku czy ozdb. Ta caa
seria skomplikowanych rozdziaw rozciga si na szereg lat i stanowi prawdziwy labirynt wiadcze i
obowizkw. Albowiem czonkowie podklanu zmarego musz dostarcza poywienia i dawa je
gwnemu organizatorowi, naczelnikowi podklanu, ktre ten zebrawszy rozdziela odpowiednim
osobom. Te znw w dalszym cigu - przynajmniej czciowo - rozdzielaj je pomidzy inne osoby.
Kady za dar w tym rozgazionym, skomplikowanym systemie pociga za sob koniecznie rewan
oraz inne zobowizania na przyszo.
Przy obserwacji tych obrzdw zdumiewa nas ostentacja, z jak wdowa i dzieci musz okazywa
swoj rozpacz, oraz - dosownie i przenonie - grubo, z jak nakadaj na siebie aob; cae bardzo
zoone podoe psychologiczne tych czynnoci stao si rwnie bardziej jasne w toku naszego
przedstawienia. W pierwszym rzdzie jest to obowizek wobec zmarego i jego podklanu, obowizek,
ktry nakazuje wypeni kodeks moralny, przestrzegania za tego strzeg opinia publiczna oraz
rodzina. Nasze zy s po to, by je zobaczyli krewni naszego ojca - jak mi po prostu i szczerze
powiedzia jeden z aobnikw. Po drugie, daj one pozna szerszemu ogowi, e ona i dzieci byy
dla zmarego naprawd dobre i e w czasie choroby starannie go pielgnoway. Na koniec - i to jest
bardzo wane - obala to wszelkie podejrzenia o ich uczestnictwie w morderstwie za pomoc czarnej
magii. Celem zrozumienia tego motywu naley sobie uprzytomni, jak wielk jest trwoga przed czarn
magi; naley pamita o wielkim strachu, o ustawicznych podejrzeniach, e kto rzuca uroki, oraz o
ogromnym braku zaufania do kadego, o ile w gr wchodzi czarna magia. Trobriandczycy, podobnie
jak i inne ludy na tym samym poziomie kultury, kad bez wyjtku mier uwaaj za akt czarw,
chyba e byo to wyrane samobjstwo czy jaki inny widoczny wypadek, jak otrucie czy przebicie
dzid. Jest bardzo charakterystyczne dla ich poj dotyczcych wizw maeskich i ojcowskich -
ktre uwaaj zreszt, jeli dziaa jakikolwiek przymus, za sztuczne i niewane - e gwne
podejrzenie o czary pada zawsze na on i dzieci. Natomiast prawdziwe zainteresowanie
powodzeniem czowieka, szczere przywizanie do niego oraz pen yczliwo i nieszkodzenie w
yciu przypisuje si wedle tradycyjnych ideaw trobriandzkich krewnym w linii matki. Jego ona i
dzieci s tylko obcymi i zwyczaj stanowczo nie dopuszcza, a raczej nie uznaje istnienia pomidzy nimi
prawdziwej wsplnoty interesw43.

43
Dajemy tutaj tylko uproszczony zarys, w ktrym na podstawie pogldw i zda krajowcw staralimy si podkreli ich
idea prawa rodzinnego i tradycji. Pene opracowanie poj krajowcw odnoszcych si do czarnej magii w zwizku z zasadami
pokrewiestwa czy to przez wzy krwi, czy to przez maestwo odkadamy do pniejszej pracy.

- 92 -
 Ryc. 33. Ciao po pierwszej ekshumacji.
Zdjcie zrobione podczas zachodu soca wymagao duszego eksponowania, wskutek czego
wiele postaci jest poruszonych. Ciao ju w stanie rozkadu, na nogach dobrze wida wizania.
Wdowiec Toyodala trzyma zwoki. (Rozdz. VI, 3).

Ryc. 34. Wdowa w penej aobie.

Pier ma pokryt czarnymi paciorkami z nasion jakiej roliny, nosi jeden naszyjnik z Galek
zrobionych z wosw ma, drugi z liny, jeszcze inny z jego kaliko, na tym wszystkim za jego
szczk. Gow ma cakowicie ogolon i twarz uczernion. (Rozdzia VI, 3).

- 93 -
 Ryc. 35. Wdowa w czciowej aobie.
Ta sama kobieta, co na poprzedniej fotografii, noszca obecnie tylko jeden naszyjnik i szczk;
wosy czciowo odrosy, twarz nie jest ju uczerniona, a za prawym naramiennikiem zatknity jest
pczek aromatycznych zi. (W kilka miesicy potem wysza ona powtrnie za m) (Rozdz. VI. 3).

Ryc. 36. Ozdobiona szczka.

Ta sama, co na ryc. 34 i 35 (Rozdz. VI, 3).

- 94 -
 O ile i w czym ten tradycyjny pogld pozostaje w sprzecznoci z ekonomicznym i psychologicznym
stanem rzeczy, wykazalimy i zilustrowalimy licznymi przykadami w rozdziale I, ustp 1 i 2,
Pomijajc nawet osobiste uczucia i przywizanie, ktre m ywi zawsze w stosunku do ony oraz
dzieci do ojca, nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e dzieci ze mierci ojca trac materialnie
znacznie wicej ni krewni, ktrzy jako jego spadkobiercy zawsze odnosz z tego pewien zysk,
zwaszcza za jeli umiera kto bogatszy, lepiej urodzony czy znakomitszy.
Prawdziwe uczucia biegn w rzeczywistoci swym wasnym torem, zupenie niezalenie od mimiki
czy oficjalnego okazywania alu. Istnienie bowiem indywidualnej rzeczywistoci myli, uczu czy
impulsw, ktra rozwija si obok poj i uczu narzuconych przez konwencj i wzorw dyktowanych
tradycj - jest jednym z najwaniejszych zagadnie psychologii spoecznej, problemem, do ktrego
rozwizania potrzeba nam wicej materiaw etnograficznych, pozbieranych bardzo szczegowo i
opartych na osobistej znajomoci obserwowanych ludw.
U Trobriandczykw prawdziwy i szczery bl wdowy i dzieci po stracie bliskiej osoby do tego stopnia
jest zatarty i ukryty pod powok teatralnej sztucznoci, e dotarcie do niego jest rzecz niemal e
niemoliw. Mona jednak dotrze do ich rzeczywistych uczu obserwujc ich take w innych
okolicznociach, zwaszcza w krytycznych chwilach yciowych. Ile razy widywaem ma
przesiadujcego caymi nocami przy ou chorej ony. Mona byo doskonale widzie, jak rosy, to
znw opaday jego nadzieje, jak wielka rozpacz go ogarniaa, gdy widzia, e niky wszelkie szanse
wyzdrowienia. Nie trudno rozrni dyktowany zwyczajem bl wdowy czy wdowca od prawdziwego,
szczerego uczucia. Wdz To'uluwa, chocia raczej egoista i czowiek pytki, nie by w stanie mwi o
mierci swej ony-faworyty Kadamwasili bez widocznego i szczerego wzruszenia. Toyodola, jeden z
najsympatyczniejszych ludzi w Oburaku (ryc. 33), przez szereg tygodni ledzi z rosncym niepokojem
postpy choroby ony i nie traci nadziei, e przecie wyzdrowieje. Po jej zgonie zdawao si, e
oszaleje; w czasie aobnego zamknicia, gdy czsto go odwiedzaem, by do tego stopnia zapakany,
e, ucierpia na tym jego wzrok. Nie ma za najmniejszej wtpliwoci, e rodzina zawsze odczuwa
strat w stopniu o wiele mniejszym. Z drugiej strony za to konwencjonalne uczucie osierocenia i
uprzytomnienie sobie, e klan ponis strat, nie przechodzi zupenie bez wraenia. Mwic o tym
przechodzimy jednak na inny temat, a mianowicie na problem uczu i poj istniejcych w zwizku z
poczuciem solidarnoci w obrbie klanu; to za odcignoby nas zbyt daleko od naszego waciwego
tematu.
Problemy omawiane w tym rozdziale w zwizku z maestwem odcigny nas od studium pci w
wszym tego sowa znaczeniu. Trzeba byo zaj si zagadnieniem organizacji spoecznej oraz
prawnymi, ekonomicznymi i religijnymi zaoeniami, tem w stosunkach ma i ony, rodzicw i dzieci.
To ostatnie zagadnienie - problem rodzicw, bdzie treci naszych dwch nastpnych rozdziaw;
dopiero potem przejdziemy do szczegowej analizy przejaww popdu pciowego, w kulturze naszych
krajowcw.

Rozdzia sidmy - Podzenie i cia w wierzeniach i zwyczajach

krajowcw.
Zaleno organizacji spoecznej danego spoeczestwa od wystpujcych w nim wyobrae,
wierze i uczu jest dla etnografa niezmiernie wana. U dzikich ludw czstokro spotykamy si ze
zgoa nieoczekiwanymi i fantastycznymi zapatrywaniami na procesy naturalne oraz z odpowiednio
skrajnymi i jednostronnie rozwinitymi formami organizacji spoecznej w odniesieniu do
pokrewiestwa, wadzy i ustroju plemienia. W tym rozdziale omwi pogldy Trobriandczykw na
ludzki organizm - o ile one oddziaywaj na ich wierzenia o podzeniu i ciy - wierzenia, ktre
znajduj swj wyraz w przekazanej ustnie tradycji, zwyczajach i ceremoniach, i ktre wywieraj
ogromny wpyw na spoeczny fakt pokrewiestwa i na matrylinealny ustrj plemienia.

1. Mski i kobiecy organizm oraz popd pciowy w wierzeniach krajowcw.

Trobriandczycy posiadaj sporo praktycznych wiadomoci z anatomii czowieka oraz rozwinit
nomenklatur tyczc rnych czci ciaa i jego wewntrznych organw. Czste krajanie wi lub
innych zwierzt, zwyczaj pomiertnej sekcji cia oraz odwiedziny u pobliskich szczepw ludoerczych

- 95 -
pozwalaj im na przeprowadzenie dokadnych porwna i wyledzenie zgodnoci w funkcjach
ludzkiego i zwierzcego organizmu. Natomiast ich fizjologiczne teorie s bardzo prymitywne; brak
elementarnych znajomoci funkcji najwaniejszych organw miesza si tutaj z wieloma bardzo
dziwnymi, fantastycznymi pojciami.
Ich znajomo anatomii seksualnej w porwnaniu z tym, o wiedz o innych czciach ludzkiego
ciaa, jest szczupa. Przy duym zainteresowaniu tymi sprawami uderzaj nas ich powierzchowne i
niedokadne rozrnienia i uboga terminologia. Krajowcy rozrniaj i posiadaj nazwy na
nastpujce czci: pochwa (wila), echtaczka (kasesa), czonek (kwila), jdra (puwala). Natomiast nie
maj sw na mons veneris jako cao ani te na wargi wiksze i mniejsze. od czonka nazywaj
kocem czonka (matala kwila), napletek - skr czonka (kanivinela kwila). Wewntrzne narzdy
pciowe kobiety nazywaj sumarycznie bam, co obejmuje zarwno macic, jak i oysko. Nie posiadaj
rwnie specjalnego sowa na jajniki.
Ich fizjologiczne wyobraenia s jeszcze bardzo surowe. Narzdy pciowe su do wydzielania i
dawania rozkoszy. Wydzielanie moczu nie czy si z prac nerek. Wski przewd (wotuna) prowadzi
z odka wprost do pcherza i stamtd przechodzi przez mskie i eskie narzdy pciowe. Wypita
woda wolno przechodzi przez ten wski kanalik i przepywajc przez odek czciowo miesza si z
kaem i staje si brudna. W odku bowiem rozpoczyna si przemiana pokarmw w wydzieliny.
Natomiast wyobraenia tubylcw, jeli chodzi o funkcje tych narzdw, s bardziej skomplikowane i
systematyczne i tworz rodzaj teorii psychofizjologicznej. Oczy s siedzib podania i namitnoci
(magila kayta, dosownie pragnienie spkowania); s one podstaw czy przyczyn (u'ula)
namitnoci pciowej, Z oczu poprzez wotuna (dosownie wici, wsy roliny pncej; w sensie
anatomicznym ya, nerw, przewd lub cigno) podanie przenosi si do mzgu i stamtd rozchodzi
si po caym ciele, dochodzi do odka, rk, ng, a w kocu skupia si w nerkach. Nerki w pojciu
krajowcw s gwnym czy te centralnym punktem, czy pniem (tapwana) systemu. Stamtd inne
przewody (wotuna) prowadz do mskiego organu pciowego. To jest punkt ostateczny, kres (matala -
dosownie oko) caego systemu. W ten sposb wic, gdy oczy ujrz jaki przedmiot podania,
budz si i przenosz ten bodziec do nerek, ktre znw przewodz go na czonek i powoduj
wzwd. Dlatego te oczy s pierwszym motorem wszelkiej podniety pciowej: s one rzeczami
spkowania, s one tym, co w nas budzi pragnienie spkowania. Na dowd tego krajowcy
mwi: u mczyzny, ktry ma zamknite oczy, nie nastpi wzwd; jednakowo agodz czciowo
to twierdzenie mwic, e powonienie moe czasami zastpi oczy, poniewa gdy kobieta w
ciemnoci zrzuca z siebie spdniczk z trawy, rwnie moe wzbudzi podanie.
U kobiety proces podniecania si seksualnego odbywa si w podobny sposb. Oczy, nerki i
narzdy pciowe poczone s tym samym ukadem wotuna (przewody). Oczy daj sygna, ktry
przebiegajc przez ciao dostaje si do nerek i powoduje podniecenie pciowe w clitoris. Sam
wydzielin tak msk, jak i kobiec okrelaj krajowcy jedn nazw (momona lub momola) i
przypisuj jej to samo pochodzenie z nerek i t sam funkcj, ktra nie ma nic wsplnego z
zapodnieniem, ma za na celu jedynie zwilenie pochwy i spotgowanie rozkoszy.
Informacje te otrzymaem po raz pierwszy od Namwana Guya'u i Piribomatu. Obydwaj byli
czarownikami, z t rnic, e pierwszy uprawia czarownictwo z amatorstwa, drugi zawodowo. Byli to
ludzie inteligentni i z racji swych zainteresowa musieli zajmowa si anatomi i fizjologi czowieka.
Podane przez nas wiadomoci przedstawi zatem najwyszy poziom wiedzy i teorii trobriandzkiej.
Podobne informacje zebraem rwnie w innych czciach wyspy. W podstawowych rzeczach - takich
jak seksualne funkcje nerek, wielkie znaczenie oczu i zmysu powonienia oraz dokadny paralelizm
pomidzy procesami pciowymi u mczyzn i kobiet - teorie te s zgodne.
Oglnie biorc, jest to wcale konsekwentny i nie taki znw bezsensowny pogld na psychofizjologi
podania pciowego. Przeprowadzenie paralelizmu pomidzy dwiema pciami jest zupenie logiczne.
Zaznaczenie trzech zasadniczych punktw w systemie seksualnym jest racjonalne i charakterystyczne
dla tamtejszych kanonw klasyfikacyjnych. Te same bowiem trzy elementy: u'ula, tapwana, matala
wystpuj rwnie na wielu innych polach. Przenonia wzita jest z drzewa, supa lub wczni: u'ula,
dosownie podstawa drzewa, podstawa, podoe - rozszerzyo swj zakres znaczeniowy na gwn
przyczyn, pochodzenie, rdo siy; tapwana, rodkowa cz pnia, oznacza rwnie sam pie,
gwn cz kadego wyduonego przedmiotu, dugo drogi; matala - pierwotnie oko lub grot, lub
kade ostre zakoczenie, czasami zastpowane sowem dogina lub dabwana, szczyt drzewa lub
szczyt kadego wysokiego przedmiotu - oznacza najwysz cz lub w bardziej abstrakcyjnej
przenoni najmocniejsze wyraenie, ostatnie sowo.
Porwnanie to w zastosowaniu do mechanizmu narzdw pciowych nie jest, jak ju
wspominalimy, wcale tak niedorzeczne; faszywie uchwycone jest tylko dziaanie nerek, ktrym
krajowcy przypisuj specjalne funkcje seksualne. Nerki, wedle nich, to ogromnie wana cz

- 96 -
ludzkiego organizmu, gwnie dlatego, poniewa wydzielaj nasienie. Spotyka si te inne pogldy,
wedle ktrych wydobywa si ono nie z nerek, lecz z wntrznoci. W obu wypadkach krajowcy
przekonani s, e jest co takiego we wntrznociach, co wywouje ejakulacj: ipipisi momona -
wywouje wytrysk nasienia.
Godne uwagi jest to, e krajowcy nie maj adnego pojcia o fizjologicznej funkcji jder i e nie
zdaj sobie z tego sprawy, ` organ ten w ogle co produkuje. Na pytania, czy stamtd pochodzi
mski wyciek (momona), odpowiadaj zdecydowanie przeczco. Spjrz, kobiety nie maj jder, a
jednak wydzielaj momona. Ta cz mskiego ciaa uwaana jest wycznie za dodatkow ozdob
(katububula). Jak brzydko wygldaby czonek bez jder - z pewnoci powiedziaby trobriandzki
esteta. Jdra s na to, by to przyzwoicie wygldao (bwoyna).
Siedzib mioci czy uczucia (yobwayli) s wntrznoci, skra brzucha i ramion, w mniejszym za
stopniu oczy - siedziba podania. Dlatego lubimy patrze na drogie nam osoby - dzieci, przyjaci,
rodzicw - lecz gdy mio nasza jest silna, pragniemy je obejmowa.
Menstruacja w pojciu Trobriandczykw pozostaje w pewnym, zreszt do niejasnym, zwizku z
ci: Nadchodzi przypyw, sczy si, sczy, odpywa - ju znik. Krajowcy okrelaj j po prostu
sowem krew, buyavi, ktre jednak w tym wypadku posiada pewn szczegln gramatyczn
waciwo; mwic o zwykej krwi krajowcy dodaj zawsze zaimek najbliszego posiadania, ktry
dodaje si do wszystkich sw oznaczajcych czci ciaa, natomiast przy menstruacyjnej krwi dodaje
si zaimek dzierawczy, uywany przy wyrazach oznaczajcych ozdoby i ubrania (drugi stopie
posiadania). Tak wic buyavigu krew ze mnie (cz mnie samego - krew) oznacza krew ze
skaleczenia czy krwotoku; agu buyavi, moja krew (naleca do mnie krew) oznacza menstruacyjn
krew.
Nie spotkaem u mczyzn specjalnego wstrtu czy obawy przed krwi menstruacyjn. Mczyzna
nie miewa stosunku pciowego w czasie periodu, lecz bynajmniej nie opuszcza chaty i je te same
rzeczy, co i kobieta, tyle tylko, e nie sypia z ni wwczas na jednym ou. Ze wzgldu na czysto,
kobiety myj si w czasie periodu codziennie, zreszt w tych samych doach z wod, skd caa wie
czerpie wod do picia; mczyni te si tam czasami kpi. Nie ma adnych rytualnych ablucji
zwizanych z zakoczeniem periodu ani te odrbnych obrzdw przy pierwszej menstruacji. Na
okres ten kobiety nie wkadaj specjalnych szat, niekiedy tylko nosz troch dusze spdniczki; nie
zaobserwowaem rwnie wzmoonej wstydliwoci pomidzy mczyznami a kobietami w tym
okresie.

2. Reinkarnacja i droga do ycia poprzez krain duchw.

Zwizek pomidzy krwi menstruacyjn a formowaniem si podu zosta przez krajowcw
zaobserwowany i uznany, chocia pojcia i zapatrywania s tutaj bardzo nieokrelone i cakowicie
pomieszane z wierzeniami o wcieleniu si duchw. Wobec tego nie bdziemy mogli w niniejszym
zarysie oddzieli procesw fizjologicznych od wiata duchw. W ten sposb bdziemy mogli
zachowa waciw kolejno zjawisk i perspektyw doktryny krajowcw. Wedle tradycyjnych wierze
trobriandzkich nowe ycie rozpoczyna si ze mierci, wobec tego udajmy si do oa umierajcego,
by towarzyszy mu podczas wdrwki jego duszy a do chwili, gdy ponownie wrci do ziemskiego
bytu44.
Po mierci duch wdruje na Wysp Umarych, Tuma, gdzie wiedzie beztroski ywot, podobny do
ziemskiego tylko e o wiele szczliwszy. Poniewa pe odgrywa znaczn rol w tej szczliwoci,
bdziemy jeszcze musieli dokadniej zbada, na czym ona polega 45. Na razie wspomnijmy tylko o
jednym jej rysie, o wiecznej modoci, ktra utrzymuje si dziki monoci odmadzania si. Jak tylko
duch (baloma) zobaczy, e na jego ciele poczynaj rosn wosy, e skra staje si wiotka i zaczyna
pokrywa si zmarszczkami, a jego wosy siwiej - zrzuca z siebie po prostu zewntrzne pokrycie i na
nowo staje si wiey i mody, z czarnymi wosami i gadk, nie pokryt wosami skr.
Po pewnym czasie jednak przykrzy si duchowi to cigle odmadzanie i wtedy po dugim yciu na
dole, jak to okrelaj krajowcy, moe zapragn ponownego powrotu na ziemi; wtedy cofa si w
44
W cytowanym ju artykule Baloma, the Spirits of the Dead in the Trobriand Islands daem krtki zarys wierze krajowcw o
prokreacji, Wyraziem tam rwnie kilka uwag odnoszcych si do nieznajomoci ojcostwa u ludw pierwotnych; niektre z tych
uwag zostay zakwestionowane przez prof. Westermarcka (History of Human Mariage, wyd. 5, t. I, str. 290 i nast.) oraz prof.
Carwetha Reada (w artykule No Paternity w Journal of the Royal Anthropological Institute, 1917). Spodziewam si, e
liczniejsze dowody na poparcie mego stanowiska, przytoczone w tym rozdziale, wyjani te sporne punkty.
45
Por, niej rozdz. XII, ostatni ustp.

- 97 -
latach i staje si maym, jeszcze nie narodzonym dzieckiem. Niektrzy informatorzy zapewniali mnie,
e na Tuma, tak samo jak i na ziemi, nie brak czarownikw uprawiajcych czarn magi. Jest ona tam
czsto uprawiana, moe dosign ducha, zrobi go sabym, spowodowa chorob i zniechci do
ycia. Wtedy, i tylko wtedy, decyduje si on wrci do pocztkw swego bytowania i przemienia si w
dziecko-ducha. Nie mona jednak ducha zabi ani za pomoc czarnej magii, ani adnym innym
sposobem; jego koniec jest zawsze pocztkiem nowego bytowania.
Odmodzone duchy, te mae, nie wcielone jeszcze dzieci, czy dzieci-duchy, s jedynym rdem
regeneracji ludzkoci. Dziecko takie dostaje si z powrotem na Wyspy Trobrianda i wchodzi do ona
kobiety, ktra musi jednak nalee do tego samego klanu i podklanu co dziecko-duch. Co do tego za,
jak dziecko podruje z Tuma do Boyowa, jak dostaje si do ona matki i jaki jest zwizek pomidzy
fizjologicznym przebiegiem ciy i ingerencj samego ducha - zdania tubylcw s bardzo podzielone.
Natomiast wszyscy wiedz i usilnie w to wierz, e wszystkie duchy nie bytuj wiecznie na Tuma i
kady z nich zamienia si w nie narodzone dziecko; nastpnie, e kade dziecko urodzone na tym
wiecie musi powsta (ibubuli) naprzd na Tuma drog metamorfozy ducha i e jedynym powodem i
prawdziw przyczyn kadego urodzenia jest dziaalno ducha.
Zdajc sobie spraw z wanoci tego systemu wierze, nie szczdziem wysikw, by zebra
moliwie wszystkie jego szczegy i odmiany. Proces odmadzania czy si czciowo w wierzeniach
krajowcw z wod morsk. W micie przedstawiajcym utrat monoci odmadzania si do woli przez
ludzko, scen ostatniego odzyskania modoci jest brzeg morski w zatoce lagunowej 46. W wietle
pierwszych informacji o odmodzeniu, zebranych w Omarakanie, duch udaje si na brzeg morski i
kpie si w sonej wodzie. Czarownik Tomwaya Lakwabulo (ryc. 37), ktry czsto w transie udaje si
na Tuma i cigle obcuje z duchami, powiedzia mi: Baloma udaj si do rda zwanego sopiwina
(dosownie zmywajca woda); ley ono nad brzegiem morza. Tam zmywaj ciao son wod. Staj
si to'ulatile (modziecami). Podobnie przy ostatnim odmadzaniu, ktre czyni ich na nowo dziemi,
duchy kpi si w sonej wodzie; po przemianie w dzieci wchodz w morze i pyn na fali. Zawsze
mwi si o nich, e pywaj na luno unoszcych si w wodzie kawakach drewna lub liciach,
gaziach, oderwanej od dna rolinnoci, pianie morskiej czy innych lekkich ciaach, ktre unosz si
na powierzchni morza. Tomwaya Lakwabulo twierdzi, e cay czas pywaj one koo brzegw Tuma i
jcz wa, wa, wa. Po nocach sysz ich jki. Pytam si: Co to jest?" Ach, to dzieci; fala je przynosi,
przychodz". Duchy przebywajce na Tuma mog ujrze te jeszcze nie wcielone dzieci; tak samo
moe je dojrze Tomwaya Lakwabulo, gdy zstpuje do wiata duchw. Lecz dla zwyczajnych
miertelnikw s one niewidzialne. Czasami tylko rybacy z pnocnych wiosek Kaybola i Lu'ebila,
udajc si na dalsze poowy rekinw, sysz w jkach wichru i szumie fal paczliwe wa, wa, wa.
Tomwaya Lakwabulo i inni informatorzy mwili mi, e takie duchy nigdy nie odpywaj daleko od
Tuma. Na Wyspy Trobrianda za dostaj si za porednictwem innego ducha. Tomwaya Lakwabulo
tak to opowiada: Dziecko pynie na kawaku drzewa. Duch widzi, e ono jest adne. Bierze je. Jest to
duch matki lub ojca kobiety w ciy (nasusuma). Potem kadzie je na gowie ciarnej kobiety, ktra
dostaje blu gowy, wymiotuje i ma ble w brzuchu. Potem dziecko zsuwa si do brzucha i ona
naprawd zachodzi w ci. Ona powiada: Ju mnie ono (dziecko) znalazo; ju oni (duchy) przynieli
mi dziecko". W opowiadaniu tym znajdujemy dwa wtki: ingerencj innego ducha, ktry w jaki
sposb przynosi dziecko z powrotem na Wyspy Trobrianda i daje matce, oraz wprowadzenie dziecka
w ono matki przez gow, z czym (nie w przytoczonym cytacie, lecz zazwyczaj) kojarzy si myl o
krwotoku naprzd w gowie, potem w brzuchu.
Natomiast opinie s podzielone co do samego sposobu przenoszenia. Niektrzy krajowcy
wyobraaj sobie, e starszy duch nosi dziecko czy to w jakim naczyniu, jak na przykad w koszyku z
plecionych wkien kokosu, czy w misie drewnianej, czy po prostu na rkach. Inni otwarcie mwi, e
nie wiedz, jak si to dzieje. Lecz w kadym razie wspdziaanie innego ducha jest tu bardzo istotne.
Gdy krajowcy mwi, e dzieci s dane przez baloma albo e baloma jest istotn przyczyn
narodzin dziecka, maj zawsze na myli opiekuczego ducha, jakbymy to mogli nazwa, nie za
ducha dziecka. Opiekuczy duch ukazuje si zazwyczaj we nie kobiecie, ktra ma zaj w ci
(rozdz. VIII, 1). Motago'i, jeden z moich najlepszych informatorw, w ten sposb to okreli: Ona ni,
e matka przychodzi do niej, ona widzi we nie twarz matki. Budzi si i mwi: Och, jest dziecko dla
mnie!"
Czsto ona mwi mowi, kto jej dziecko przynis. Tradycja za przechowuje wspomnienie o tym
duchowym ojcu czy duchowej matce. Na przykad obecny wdz w Omarakanie wie, e zosta matce
przyniesiony przez Bugwabwag, jednego z poprzednich wodzw. Tokulubakiki, mego najlepszego
przyjaciela, zoy matce w darze jej brat (kadala). ona Tokulubakiki otrzymaa sw najstarsz crk
46
Opis tego znajdzie czytelnik w Myth in Primitive Psychology, str. 80-106. Wie Bwadela, w ktrej ludzko stracia
niemiertelno, ley na zachodnim wybrzeu poudniowej czci gwnej wyspy.

- 98 -
od ducha swej matki. Zwykle prezent ten przyszej matce przynosi kto z jej krewnych po kdzieli; lecz
wedle Tomwaya Lokwabulo moe to te by ojciec.
Wspominalimy ju o fizjologicznej teorii, ktra si wie z tymi wierzeniami. Duch przynoszcy nie
wcielone jeszcze dziecko kadzie je na gowie matki. Do gowy dopywa krew, ktra znajduje si w
ciele, i z ni stopniowo dziecko zsuwa si w d, a osidzie w onie matki. Krew pomaga w
ksztatowaniu si ciaa dziecka - ywi je. To jest powodem ustania periodw w czasie ciy. Kobieta
spostrzega, e periody jej ustay. Czeka jeden, dwa, trzy miesice i dopiero wtedy ma pewno, e
jest w ciy. Z innych mniej miarodajnych rde syszaem, e dziecko dostaje si przez pochw do
ona matki.
Wedle innej wersji dziecko posiada przed wcieleniem wicej inicjatywy. Powiada ona, e dziecko,
ilekro tylko chce, moe samo uda si na Wyspy Trobrianda. Tu zatrzymuje si i pywa koo brzegu
najprawdopodobniej razem z innymi dziemi-duchami, czekajc na sposobno wejcia do ciaa
kpicej si kobiety. e to wierzenie jest ywotne, o tym wiadczyoby pewne szczeglne zachowanie
si dziewczt w nadbrzenych wioskach. Krajowcy wyobraaj sobie, e duchy tych dzieci, podobnie
jak koo Tuma, s przyczepione do pywajcych kawakw drzewa, piany morskiej, lici, gazi lub do
maych kamykw na dnie morskim. Gdy wiatr lub przypyw przypdza resztki z morza do brzegu,
dziewczta obawiaj si wej do wody, gdy mogyby zaj w ci. W wioskach na pnocnym
wybrzeu istnieje zwyczaj napeniania wod morsk drewnianego naczynia, ktre stawia si na noc w
chacie kobiety pragncej zaj w ci, bo mona w ten sposb razem z wod zapa do naczynia
ducha dziecka, ktry wejdzie w nocy w kobiet. Lecz nawet w tym wypadku nawiedza pic kobiet
ktry z duchw jej krewnych po kdzieli, tak e duch opiekuczy zawsze odgrywa istotn rol przy
poczciu. Jest bardzo charakterystyczne, e wod przynosi zawsze jej brat lub brat jej matki, to
znaczy krewny w linii matki. Na przykad jednego mczyzn ze wsi Kapwani, lecej na pnocnym
brzegu wyspy, prosia siostrzenica, by przynis jej dziecko. w udawa si kilkakrotnie na wybrzee.
Jednego wieczoru usysza co, jakby jki dzieci. Zaczerpn wody morskiej do naczynia i postawi je
na noc w chacie swej kadala (siostrzenicy). Wkrtce potem urodzia si jej dziewczynka. Na
nieszczcie dziecko to byo albinosem, lecz oczywicie sposb poczcia nie mia na ten fakt adnego
wpywu.
Gwna rnica pomidzy tym a poprzednio wspomnianym wierzeniem polega na tym, e tutaj nie
wcielone dziecko posiada o wiele wicej samodzielnoci. Moe pywa po morzu i bez niczyjej
pomocy wej do ciaa kpicej si kobiety; nastpnie na tym, e do jej ciaa dostaje si przez pochw
lub przez skr brzucha, jeli poczcie nastpuje w chacie. Na to ostatnie wierzenie natrafiaem
przewanie w pnocnych czciach wyspy, szczeglnie za w wioskach nadbrzenych.
Czym waciwie jest to dziecko-duch czy nie wcielone jeszcze dziecko, tego nam tradycyjne
wierzenia jasno nie tumacz. Wikszo informatorw odpowiadaa na moje pytania, e nie wiedz,
co to waciwie jest i jak ono wyglda. Kilku jednake, ktrzy dziki wyszemu poziomowi inteligencji
przemyleli swe wierzenia w sposb bardziej szczegowy i konsekwentny, powiedziao mi, e
dziecko-duch zblione jest do podu w onie kobiety, ktry - dodawali - wyglda jak mysz. Tomwzya
Lakwabulo sam bez pytania mi powiedzia, e te jeszcze nie wcielone dzieci wygldaj jak zupenie
rozwinite, lecz s bardzo malekie i e odznaczaj si czasami wielk urod. Ale to tak trzeba
rozumie, e musia on co na ten temat powiedzie, skora mnie zapewnia, e tyle razy widuje je na
Tuma. Nawet nomenklatura nie jest tutaj zupenie ustalona. Krajowcy nazywaj je zwykle waywaya,
mae dziecko lub pd; czasem uywaj sowa pwapwawa, ktre chocia znaczeniowo pokrywa si
prawie z waywaya, to jednak czciej bywa uywane w odniesieniu do narodzonego ju dziecka ni
do nie wcielonego lub do podu. Bardzo czsto mwi si po prostu dziecko, gwadi (liczba mnoga
gugwadi).
Mwiono mi, cho nie mogem tego zupenie sprawdzi, e istnieje specjalna magia na
sprowadzenie ciy, ktr wykonuje si nad pewnym rodzajem licia betelu (kwega). Magia ta nazywa
si kaykatuvilena kwega. Pewna kobieta w Yourawotu, maej wiosce niedaleko Omarakany, znaa j,
lecz niestety nie udao mi si z t kobiet skomunikowa 47.
Jeeli spojrzymy na te wierzenia przez powikszajce szko szczegowych bada
przeprowadzonych na wikszym terytorium, rozpadn si one - jak to zwykle bywa - na rne
czciowo tylko zgodne ze sob elementy. Odchylenia te to nie tylko rezultat zrnicowa
geograficznych; nie da si te ich sprowadzi do rnic w uwarstwowieniach spoecznych, niektre
bowiem z tych sprzecznoci pojawiay si w opisie podanym przez jednego i tego samego czowieka.
47
W artykule w Journal of the Anthropological Institute, 1916, str. 404, opierajc si, zreszt z duymi zastrzeeniami, na
owiadczeniu jednego z handlarzy, wyraziem si, e w Sinaketa s pewne kamienie, do ktrych pragnca zaj w ci
kobieta moe si zwrci o pomoc. Po dokonaniu dokadnych bada na miejscu stwierdziem, e wiadomo ta bya
najzupeniej bezpodstawna.

- 99 -
Na przykad Tomwaya Lakwabulo stanowczo twierdzi, e dzieci nie mog przenosi si same z
miejsca na miejsce, e musi je przenosi duch opiekuczy, ktry je potem wkada w ono kobiety; a
jednak ten sam Tomwaya Lakwabulo mwi mi, e ich zawodzenia mona usysze na pnocnym
wybrzeu koo Kaybola. Lub ten czowiek z Kiriwiny, ktry mwi mi, e duch wchodzi z naczynia do
ona kobiety, rwnoczenie wspomina o starszym duchu, ktry moe to dziecko da. Tego rodzaju
niezgodnoci s prawdopodobnie rezultatem kilku rnych systemw mitologicznych, ktre tam, gdzie
tego rodzaju niecisoci istniej, zachodz na siebie krzyujc si. W jednym z tych cyklw
mitologicznych spotkamy si z wyobraeniem o odmadzaniu, w drugim, e morze przynosi na wysp
nowe ycia, w trzecim znw, e nowy czonek rodziny jest podarunkiem ducha ktrego z przodkw.
Istotne jest jednak to, e te przerne opisy i ich wersje s w podstawowych kwestiach najzupeniej
zgodne, wzajemnie si pokrywaj i wspieraj. Otrzymujemy w ten sposb cakowity obraz, ktry w
pewnych szczegach jest, by moe, zatarty, ale ktrego oglny zarys, zwaszcza jeeli spojrzymy
na z pewnej odlegoci, wychodzi wyrazicie; wszystkie duchy si odmadzaj; wszystkie dzieci s
wcielonymi duchami; we wszystkich wersjach jest zachowana tosamo podklanu; prawdziw
przyczyn urodzin dziecka jest dziaalno duchw Tuma.
Nie naley jednak zapomina, e wiara w reinkarnacj nie wywiera znaczniejszego wpywu na
zwyczaje i na struktur spoeczn szczepu. Jest to jeden z tych pogldw, ktre prowadz spokojny i
bierny ywot w wiecie wierze, w bardzo za maym stopniu oddziaywaj na spoeczne zachowanie
si; tak na przykad pomimo e Trobriandczycy gboko wierz, i kady duch przemienia si w nie
wcielone jeszcze dziecko, ktre pniej staje si istot ludzk - nie uwiadamiaj sobie, e jedna i ta
sama osoba przechodzi przez te wszystkie stadia. To znaczy, e nikt nie wie, czyim wcieleniem jest
dane dziecko i czym byo w poprzednim bytowaniu. Nie pamita si ani poprzedniego ycia na ziemi,
ani na Tuma. Wystarczy postawi kilka tylko pyta na ten temat, aeby si przekona, e cay ten
problem jest w ich oczach nieistotny i w gruncie rzeczy nieciekawy. Jedyn sta zasad, ktra
utrzymuje si przez cay szereg przemian, jest to, e cigo klanu czy podklanu jest zawsze
zachowana. Z t nauk o ponownym wcieleniu nie cz si adne wyobraenia moralne o nagrodzie
czy karze; nie ma te adnych zwyczajw ani rytuaw, ktre by wiadczyy o ich istnieniu.

Ryc. 37. Jasnowidz Tomwaya Lakwabulo.

Siedzi na progu swego domu, na ogolonej gowie na czepiec wdowca (wykonany technik
koszykarsk). Charakterystyczna poza i wyraz twarzy, jaki przybra, zapowiadaj zbliajcy si trans
(Rozdz. VII, 2: rozdz. XII, 5).

- 100 -
 Ryc. 38. Albinos.
Rnic w pigmentacji pomidzy nim a normalnie ubarwionym Melanezyjczykiem mona najlepiej
uchwyci porwnujc na tej ilustracji kontrast pomidzy skra a brzowym naramiennikiem z
cakowitym zlaniem si tych odcieni u kadego innego mczyzny (Rozdz. VII, 2; rozdz. X, 2).

Ryc. 39. Niezamna matka.

Ilamweria na rodku typowej ulicy, pomidzy rzdem spichrzw (na prawo) a domw mieszkalnych
(na lewo). Wielkie garnki przygotowane s do wsplnego gotowania. (Rozdz. VII, 4; rozdz. X, wstp).

- 101 -
 Ryc. 40. Dwaj bracia.
Podobiestwo pomidzy Namwana Guyau i Yobukwau jest tak uderzajce, e doskonale je tu
wida, pomimo e jeden z nich jest ogolony na znak aoby. Ilustracja ta pokazuje rwnie zmieniony
aob wygld. (Rozdz. VII, 6).

3. Nieznajomo fizjologicznego ojcostwa.

Korelacja pomidzy mistycznym a fizjologicznym aspektem w wierzeniach o ciy - pomidzy
powstaniem dziecka na Tuma i jego podr na Wyspy Trobrianda a odnonymi procesami w ciele
matki, przepywaniem krwi z brzucha do gowy i z powrotem z gowy do ona - stanowi
skoordynowan, zamknit w sobie, cho niezupenie cis teori powstania ycia ludzkiego. Stwarza
ona dobr teoretyczn podstaw pod ustrj matrylinealny; cay bowiem proces uporzdkowania
nowego ycia w spoecznoci zamyka si pomidzy wiatem duchw a organizmem kobiecym. Nie
ma w nim fizycznego ojcostwa.
Do poczcia i moliwoci urodzenia dziecka koniecznym jest jednak zdaniem krajowcw jeszcze
jeden warunek, ktry, jak za chwil zobaczymy, komplikuje ca teori i zaciera wyrazisto ich
wierze. Odnosi si on do stosunku pciowego i stawia nas wobec trudnego i subtelnego zagadnienia:
czy krajowcy naprawd zupenie nie znaj fizjologicznego ojcostwa? Czy te zdaj sobie z tego
spraw, tylko niezupenie jasno, gdy zaciy tutaj cay szereg mitycznych i animistycznych wierze,
mcc ich pogldy. Czy nie mamy tutaj do czynienia z empiryczn wiedz prymitywnego
spoeczestwa, ktra nie zostaa sformuowana tylko dlatego, e jest zbyt oczywista, aby wymagaa
wyjanie, podczas gdy tradycyjne podania, ktre le u podstaw struktury spoeczestwa, znalazy
staranny wyraz, poniewa wchodz w skad szeregu obowizujcych dogmatw? Fakty, ktre zaraz
podam, dadz nam decydujc i niewtpliw odpowied na te pytania. Nie chc jednak uprzedza
wnioskw, ktre, jak za chwil zobaczymy, wycign sami krajowcy.
Dziewica nie moe pocz.
Tej prostej fizjologicznej prawdy uczy krajowcw tradycja, wierzenia ludowe oraz niektre strony
zwyczaju i zwyczajowego zachowania si. Nie maj co do tego adnej wtpliwoci i, jak zaraz
zobaczymy, potrafi to sami krtko i jasno sformuowa.
To owiadczenie byo samorzutn wypowiedzi Niyovy, jednego z mych kompetentnych
informatorw w Oburaku: Dziewica nie zachodzi w ci, poniewa dzieci nie maj ktrdy w ni
wej, by moga zaj w ci. Gdy otwr jest szeroko otwarty, duchy o tym wiedz. i daj dziecko.
Dotychczas jest to wszystko jasne, lecz sprawa komplikuje si z chwil, gdy w tej samej rozmowie
tene sam informator chwil przedtem szczegowo mi opisywa, jak duch kadzie dziecko na gowie

- 102 -
kobiety. A przecie wedle dosownie tutaj przytoczonych sw Niyovy dziecko dostao si przez
pochw. Podobnie tumaczy mi spraw Ibena z Kasana'i, czowiek starszy ju i mdry, ktry notabene
pierwszy mi wyjani, e dziewictwo stanowi mechaniczn przeszkod w zapodnieniu przez duchy.
Przedstawia mi to za pomoc metody pogldowej. Trzymajc zacinit pi spyta mi si: Czy
moe co wej? po chwili otworzywszy j rzek: Teraz oczywicie to jest atwe. Tak ju jest, e
bulabola (duy otwr) atwo poczyna, a nakapatu (may lub zamknity otwr, dziewica) nie moe
pocz.
Przytoczyem w caoci obie te wypowiedzi, gdy wiele one nam mwi i s bardzo
charakterystyczne; nie s jednak wcale odosobnione. Wiele podobnych objanie dochodzio do mnie
i we wszystkich natrafiaem na wyraony pogld, e dziecko musi mie utorowan drog, do czego
jednak stosunek pciowy nie jest koniecznie potrzebny. Sprawa jest zupenie jasna. Celem usunicia
organicznej przeszkody, nazwanej po prostu kalapatu (jej wsko), trzeba otworzy pochw. Po
dokonaniu tego w zwyczajny sposb, przez stosunek pciowy, nie ma potrzeby, by mczyzna i
kobieta spotkali si, aby pocz dziecko.
Biorc jednak pod uwag fakt, e we wsi nie ma dziewic, dziewczta bowiem rozpoczynaj ycie
seksualne bardzo wczenie, mona by si ze zdziwieniem zapyta, jak krajowcy doszli do tego
conditio sine qua non. Co wicej, skoro ju poszli tak daleko, trudno sobie wyobrazi, dlaczego nie
posunli si o krok dalej i nie odkryli zapadniajcego dziaania nasienia. e jednak tego kroku nie
uczynili, mamy na to szereg dowodw; to, e nie wiedz o zapadniajcym dziaaniu nasienia, jest
rwnie pewne jak to, e s gboko przekonani o koniecznoci mechanicznego otwarcia pochwy. T
subteln, a tak bardzo wan rnic pomidzy mechanicznym otwarciem pochwy a fizjologicznym
zapodnieniem uwiadomiem sobie dopiero po zapoznaniu si z opowieciami mitycznymi o
prapocztkach ludzkoci (rozdz. XIII, 5) oraz fantastycznymi baniami o dalekich krajach, do ktrych
opisu zaraz przystpi. Pozwolio mi to umieci wierzenia odnoszce si do zapadniania we
waciwej perspektywie.
Tradycja mwi, e podziemia byy miejscem, skd wysza ludzko, skd, w rozmaitych
okrelonych miejscach, wyonia si pierwsza para, brat i siostra. Niektre podania mwi nam, e
wczeniej zjawiy si kobiety. Miaem kilku informatorw, ktrzy obstawali przy tej wersji: Patrz, tylu
nas jest na ziemi, gdy naprzd pojawio si bardzo wiele kobiet. Gdyby to byo wielu mczyzn, teraz
byoby nas tylko niewielu. Nie rozchodzi nam si o to, czy pierwsza kobieta wysza z podziemia
razem z bratem czy nie, wane jest to, e krajowcy zawsze wyobraaj sobie, e rodzi ona dzieci bez
wspudziau ma czy innego mczyzny; lecz koniecznym warunkiem do tego jest otwarcie w
jakikolwiek sposb pochwy. W niektrych podaniach zostao to bardzo wyranie zaznaczone. Na
wyspie Vakuta spotykamy podanie o przodkini jednego z podklanw, ktra wystawia swe ciao na
deszcz i w ten sposb stracia mechanicznie dziewictwo. W najwaniejszym micie trobriandzkim,
zwanym Mitigis czy Bolutukwa, matka legendarnego bohatera Tudavy yje cakiem samotnie w grocie
nad brzegiem morza. Pewnego dnia ukada si ona do snu w swym skalnym mieszkaniu pod
stalaktytem, z ktrego kapi krople wody, i zasypia. Spadajce krople przebijaj jej pochw,
pozbawiajc dziewictwa. Std pochodzi jej drugie imi, Bolutukwa: bo - przedrostek eski, lutukwa -
kapica woda. Inne mity o powstawaniu ycia nie wspominaj o przedarciu bony dziewiczej, lecz
wyranie zaznaczaj, e przodkini nie miaa adnego mczyzny, a zatem nie moga mie adnego
stosunku pciowego. Na liczne moje pytania, w jaki sposb mogy one urodzi dziecko bez mczyzny,
krajowcy wymieniali mi w sposb mniej lub bardziej rubaszny czy artobliwy kilka sposobw
przedarcia bony dziewiczej, jakich niewiasty te mogy uy; jasne byo, e nic wicej nie byo
potrzeba.
Przechodzc w inny wymiar, do wspczesnych mitw o krajach lecych na odlegej pnocy -
natrafiamy na legendarn krain Katyalugi, zamieszkan wycznie przez seksualnie rozszalae
kobiety48. S one tak brutalne i rozpustne, e naduycia ich zabijaj kadego mczyzn, ktry si
tam przypadkiem dostanie, a nawet ich mali chopcy umieraj od naduy seksualnych, zanim jeszcze
osign dojrzalszy wiek. Kobiety te s jednak ogromnie podne i miewaj bardzo liczne potomstwo,
zarwno chopcw, jak i dziewczynki. Jeli spytamy si krajowca, jak to jest moliwe, e kobiety
zachodz w ci, jeli tam nie ma mczyzn, nie rozumie on po prostu niedorzecznego pytania.
Powie, e jeli nie dostan one w swe rce mczyzny, ktrego zamczyyby na mier, bd si
innymi rodkami staray pozbawi dziewictwa. Na to, by mie dzieci, maj one oczywicie swe wasne
baloma, ktre je nimi obdarzaj.
Tych kilka przykadw z mitologii, przytoczonych przeze mnie, jasno ilustruje nam stanowisko
krajowcw; perforacja musi si odby, brak jednak wszelkich wyobrae o zapadniajcych

48
Por. rozdz. XII, 4.

- 103 -
wasnociach nasienia. Mona ponadto przytoczy kilka przekonywajcych przykadw z czasw
wspczesnych na to, e krajowcy wierz, i dziewczyna moe zaj w ci bez uprzedniego
stosunku pciowego. Tak wic istnieje szereg tak brzydkich i odpychajcych kobiet, e nikt w to nie
wierzy, by mogy kiedykolwiek mie jaki stosunek seksualny (wyjtek oczywicie stanowi tych kilku,
ktrzy s co do tego najlepiej poinformowani; ci znw milcz jak zaklci, bo wstyd nie pozwala im o
tym mwi; por. rozdz. X, 2). Tilapo'i, obecnie stara kobieta, bya sawn za swej modoci z brzydoty;
lepa, bez maa idiotka, miaa odraajc twarz i zdeformowane ciao. Brzydota jej do tego stopnia
bya powszechnie znana, e staa si przysowiow; powiedzenie kwoy Tilapo'i (spkuj z Tilapo'i)
stao si rodzajem dobroduszno-artobliwego przezwiska (por, rozdz. XIII, 4). Stanowi ona
niewyczerpane rdo nieprzyzwoitych artw na temat poycia maeskiego, wszystkie obracaj si
koo tego, e nie mona by ani kochankiem, ani starajcym si o rk Tilapo'i.
Wiele razy mnie zapewniano, e nikt nie mgby mie z ni stosunku. A jednak kobieta ta miaa
dziecko, co krajowcy z triumfem uwaali za argument, gdy staraem si ich przekona, e dziecko nie
moe urodzi si bez stosunku pciowego.
Mog przytoczy jeszcze inny przykad, mianowicie Kurayan z Sinaketa, ktrej wprawdzie na
wasne oczy nie widziaem, lecz o ktrej syszaem, e jest tak brzydka, i kady mczyzna
wstydziby si mie z ni stosunek. Z powiedzenia tego wida, e wstyd przed innymi jest tutaj
silniejszym motywem ni wstrt seksualny. Wskazywaoby to na to, e informator mj by dobrym,
praktycznym psychologiem. Kurayana, najcnotliwsza z cnotliwych - co prawda z koniecznoci, a nie z
dobrej woli - miaa mimo to szecioro dzieci, z ktrych picioro zmaro, jedno za yje po dzi dzie 49.
Albinosw, zarwno mczyzn, jak i kobiety, uwaa si za nie nadajcych si do stosunku
pciowego. Nie ma najmniejszej wtpliwoci, e krajowcy mocno brzydz si tych nieszczsnych istot;
wstrt ten i obrzydzenie mona doskonale zrozumie, jeli si na wasne oczy zobaczy takiego
pozbawionego pigmentacji krajowca (ryc. 38). Mam jednak zanotowanych szereg wypadkw kobiet
albinosek posiadajcych liczne potomstwo. Jakim sposobem zaszy w ci? Czy dlatego, e noc
miay stosunki? Lub moe baloma obdarzy je dziemi? To ostatnie byo niezbitym argumentem
jednego z mych informatorw, gdy pierwsza ewentualno wydawaa si oczywicie bezsensowna. Z
dowodem tym spotkaem si po raz pierwszy w samorzutnej wypowiedzi krajowcw na samym
pocztku mej pracy w terenie, pniejsze, za moje badania wielokrotnie potwierdzay sposb
rozumowania krajowcw. Czasami celem zbadania siy ich przekona zagorzale broniem
fizjologicznego poczcia. W odpowiedzi na to krajowcy przytaczali jako argument nie tylko konkretne
wypadki kobiet, ktre miay dzieci bez stosunku pciowego, lecz rwnoczenie podkrelali negatywn
stron, mianowicie wypadki niezamnych dziewczt, a wic wiodcych bogate ycie pciowe, a mimo
to nie majcych dzieci. Argumenty te powtarzali w kko, przytaczajc coraz to nowe konkretne
wypadki osb bezdzietnych, ktre znane byy z bujnego ycia pciowego, lub kobiet, ktre yy z
jednym biaym kupcem po drugim i nie miay dzieci.

4. Sowa i czyny jako dowody.

Pomimo i nigdy nie baem si stawia pyta zmierzajcych do wywoania pewnej z gry
zamierzonej wypowiedzi czy te ujawnia stanowiska krajowcw przez zaprzeczanie im, byem nieco
zdziwiony gwatownym sprzeciwem, jaki wywoaa moja obrona fizjologicznego ojcostwa. Dopiero pod
koniec pobytu na Wyspach Trobrianda dowiedziaem si, e nie byem pierwszym, ktry wystpowa
przeciwko wierzeniom tubylcw, e przede mn robili to ju misjonarze. Mam na myli przede
wszystkim kolorowych misjonarzy, gdy nie znam stanowiska tych nielicznych biaych, ktrzy kierowali
stacj misyjn przed moim przybyciem; ci za, ktrzy nauczali w czasie mego pobytu, przebywali na
wyspie krtko i nie wdawali si w ogle w szczegy tego rodzaju. Moje spostrzeenie, e ci kolorowi
chrzecijascy misjonarze gorco propaguj ideay chrzecijaskie i nauk o ojcostwie, znajdowao
ustawiczne potwierdzenie w tym, co mi mwili wszyscy informatorzy:
Musimy sobie bowiem jasno uprzytomni, e zasadniczy dogmat chrzecijaski o Bogu, Ojcu i
Synu, ofiara Syna i mio synowska czowieka do swego Stwrcy - wszystko to w spoeczestwie
matrylinealnym traci cae znaczenie i sens. W spoeczestwie tym bowiem wedle prawa plemiennego
stosunek ojca do syna jest stosunkiem dwch obcych osb, midzy ktrymi nie ma osobistego
zwizku, gdy wszelkie zobowizania rodzinne cz si z lini matki. Nie dziwmy si wic, e
49
W cytowanym ju artykule w Journal of the Antropological Institute, 1916, wyrzdziem wielk krzywd Kurayanie, mwic
na str. 142, e bya matk tylko piciorga dzieci. Byo ich szecioro - i wszystkie sze wydaa na wiat bez wspudziau
mczyzny.

- 104 -
nauczyciele chrzecijascy w zapale nawracania starali si wszelkimi siami zaszczepi t prawd o
ojcostwie. W przeciwnym bowiem razie trzeba by byo dogmat o Trjcy witej przeoy na
tamtejsze warunki, mwi o Bogu Kadala (bracie matki), o synu siostry Boga i o witym Baloma
(Duchu).
Lecz pomijajc ju nawet trudnoci natury dogmatycznej, misjonarze staraj si usilnie propagowa
moralno seksualn w sensie, w jakim my j rozumiemy; wymaga to oczywicie silnego podkrelenia
faktu, e akt seksualny powoduje powane konsekwencje w yciu rodzinnym. Poza tym caa
moralno chrzecijaska jest cile zwizana z instytucj patrylinealnej i patriarchalnej rodziny, w
ktrej ojciec jest gow rodziny i panem domu. Krtko, religia, ktrej istotna tre dogmatw opiera si
na witoci stosunku ojca do syna i ktrej caa moralno jest jak najcilej zespolona z siln
patriarchaln rodzin - musi oczywicie ka nacisk na stanowisko ojca, pokazujc, e opiera si ono
na naturalnych zaoeniach. Dopiero podczas mej trzeciej wyprawy na Now Gwine zorientowaem
si, e krajowcy maj zupenie dosy tych kaza i nauk o absurdach. Tylko dlatego, e zobaczyli,
e w innych rzeczach mao przypominam misjonarzy, kontynuowali ze mn te czcze rozmowy.
Gdy si w tym zorientowaem, zaczem prawdziwe stanowisko fizjologiczne nazywa gadanin
misjonarzy i w ten sposb staraem si wydoby z nich dalsze uwagi czy sprzeciwy na ten temat.
Uywajc tej metody, otrzymaem kilka najlepszych i najjaniejszych twierdze; niektre z nich
obecnie przytocz.
Motago'i, jeden z najinteligentniejszych informatorw, w odpowiedzi na moje do miao
postawione twierdzenie, e misjonarze maj racj, wykrzykn:

Gala wala! Isasopasi: yambwata yambwata

Wcale nie! Oni kami: zawsze zawsze
nakubukwabuya momona ikasewo litusi gala.
niezamne dziewczta nasienie jest po brzegi dzieci ich nie.

Co mona swobodnie, przetumaczy: Wcale nie! Misjonarze s w bdzie; niezamne

dziewczta stale maj stosunki seksualne, one s po prostu przepenione nasieniem i pomimo to nie
maj dzieci.
Tutaj Motago'i zwile i obrazowo wyrazi pogld, e gdyby stosunek pciowy by przyczynowo
zwizany z rodzeniem dzieci, to miayby je przede wszystkim niezamne dziewczta, gdy prowadz
one o wiele intensywniejsze ycie pciowe ni zamne kobiety. Jak jeszcze pniej zobaczymy, ten
punkt stanowi trudny orzech do zgryzienia. Nasi informatorzy nieco w tym przesadzaj, gdy zdarza
si take, e niezamne dziewczta zachodz w ci, cho nie tak czsto, jakby si mona byo
tego spodziewa, przyjmujc pogld misjonarzy. Na postawione w cigu tej samej rozmowy
pytanie: Co zatem powoduje ci? odpowiedzia: Krew w gowie robi dziecko; nasienie nie robi
dziecka. Duchy w nocy przynosz dziecko, kad kobiecie na gowie - to robi krew. Dopiero potem, po
dwch czy trzech miesicach, gdy krew (tutaj krew menstruacyjna) nie wypywa, one wiedz: O!
Jestem w ciy!"
Jeden z informatorw w Teyawa w rozmowie na ten temat przytoczy szereg argumentw, z ktrych
podaj dwa najbardziej charakterystyczne i przekonywajce: Samo spkowanie nie robi dziecka.
Dziewczta caymi latami co noc spkuj. Nie ma dzieci. Mamy w tym znw ten sam dowd oparty
na dowiadczeniu: wikszo dziewczt pomimo staych stosunkw pciowych nie ma dzieci. Innym
razem znw ten sam informator powiedzia mi: Mwi, e nasienie robi dziecko. Kamstwo! To duchy
przynosz (dzieci) noc.
Najlepszym moim informatorem w Omarakanie by Tokulubakiki; zawsze mogem polega na jego
dobrej woli, uczciwoci i spokojnej rozwadze. Gdy udaem si do niego, by sprawdzi ostatecznie
dotychczas otrzymane wiadomoci, w da mi jasn, cho nieco rabelaisowsk odpowied,
reasumujc stanowisko tubylcw:

Takayta, itokay vivila italagila momona - iwokwo

Spkujemy wstaje kobieta wychodzi nasienie - to jest skoczone.

Innymi sowami: stosunek pciowy z chwil, gdy jest skoczony, nie wywouje adnych nastpstw
ani skutkw. Niniejsze, zarwno jak i poprzednie cytaty s dostatecznie przekonywajcym dowodem;
s one jednak nieco akademickim wyrazem wierze, o ktrych trwaoci i sile najlepiej przekona si

- 105 -
mona badajc konkretne wypadki zachowania si ludzkiego. Dla krajowca z mrz poudniowych, tak
samo zreszt jak i dla europejskiego chopa, najcenniejszym i najmilszym dobytkiem w gospodarstwie
s zwierzta domowe. Dla Trobriandczyka s nimi winie. Moemy by pewni, e dokada on
wszelkich stara i postpuje wedle swych najszczerszych przekona, by mie ich jak najwicej i
moliwie najlepsze. Krajowcy z wysp mrz poudniowych szczeglnie usilnie staraj si mie dobre,
silne i zdrowe winie.
Krajowcy odrniaj dwie rasy wi: dziko yjc, czyli len wini, oraz domow, hodowan we
wsi. Miso domowej wini uchodzi za wielki przysmak, natomiast jedzenia misa dzikiej wini
zakazuje osobom wysokim rang w Kiriwinie jedno z najsilniejszych tabu. Zamanie go byoby dla
krajowca czym ohydnym i wywoujcym prawdziw odraz. Pomimo to pozwalaj, by hodowane
maciory wychodziy poza obrb wsi i swobodnie chodziy po dungli, gdzie mog parzy si z lenymi
winiami. Sami za kastruj wszystkie knury, aby podnie ich jako. W ten sposb wszystkie
prosita s po lenych odycach. Oczywicie krajowcy nie zdaj sobie z tego zupenie sprawy. Gdy
pewnego dnia powiedziaem wodzowi: Jesz dziecko lenej wini - w wzi to po prostu za
niewaciwy art; dowcipkowanie bowiem na temat jedzenia lenych wi uchodzi w lepszych sferach
trobriandzkich za rzecz w nienajlepszym tonie. Absolutnie nie rozumia, co miaem przez te sowa na
myli. Innym razem, gdy wprost spytaem si, jak rozmnaaj si winie, odpowied brzmiaa:
Maciora rodzi sama, przez co prawdopodobnie mj interlokutor mia na myli, e rozmnaanie
zwierzt domowych odbywa si bez udziau baloma. Gdy czyniem porwnania pomidzy
rozmnaaniem si ludzi i zwierzt i podsuwaem krajowcom myli, e specjalne baloma przynosz
maciorom mae, nie trafiao im to do przekonania. Byo rzecz jasn, e ani ich ciekawo, ani dane
dostarczane przez tradycj nie id tak daleko, by w nich wzbudzi zainteresowanie sposobem
rozmnaania si tych zwierzt.
Bardzo wane jest to, co mi powiedzia samorzutnie Motago'i: Wszystkim knurom odcinamy jdra.
One nie spkuj. A jednak maciory rodz. A zatem nie wiedzia on o moliwoci wpywu lenych
wi, a kastracj przytoczy jako ostateczny dowd, e parzenie si nie pozostaje w adnym zwizku z
rozmnaaniem. Innym razem wziem za przykad koza i koz, jedyn par na caym archipelagu,
ktre przywiz wanie wtedy jeden z handlarzy. Gdy pytaem si, czy koza mogaby mie mae,
gdyby zabito koza, otrzymaem zdecydowan odpowied: Co roku bdzie mie mae. Wida z tego,
e krajowcy s silnie przekonani, e oddzielenie samicy od samca nie ma adnego wpywu na jej
podno.
Dalszy dowd znajdziemy w stosunku krajowcw do sprowadzonych niedawno na wyspy wi
europejskiego chowu. Po raz pierwszy sprowadzi je tam nieyjcy ju dzi Mick George, kupiec
grecki, typ prawdziwie homerycki, na ktrego cze krajowcy nazwali ten gatunek bulukwa Miki
(winie Micka). Za tak jedn pac pi do dziesiciu wi swego chowu. Pomimo to jednak nie
czyni najmniejszych stara, by si parzyy z samcami tej szlachetniejszej rasy, co bynajmniej nie
byoby trudne do przeprowadzenia. Pewnego razu, dochowawszy si maej trzody wi europejskiego
gatunku, wykastrowali reproduktory. Biay kupiec, gdy to zobaczy, zwrci im uwag, e w ten sposb
niszcz ca hodowl. Krajowcy absolutnie nie mogli poj, o co mu tutaj chodzi, i w dalszym cigu
pozwalaj na to, by na terenie caej prowincji wartociowsza rasa europejska mieszaa si z gorsz
miejscow.
W cytowanym ju artykule (.Journal of the Royal Anthropological Institute, 1916) przytoczyem
sowa jednego z mych informatorw, ktre usyszaem w samych pocztkach mej pracy w terenie:
One (winie) parz si, parz si, wkrtce maciora bdzie mie mae. Powiedzenie to
interpretowaem w ten sposb: Zatem w tym wypadku parzenie si wydaje si by u'ula (przyczyn)
ciy. Pogld ten nawet w takiej zagodzonej formie by faszywy. Artyku ten napisaem po moim
pierwszym pobycie na Wyspach Trobrianda, w chwili gdy jeszcze nie wniknem cakowicie w ich
pogldy na proces rozmnaania si u zwierzt. Tote w wietle pniejszych, peniejszych informacji
nie mona uwaa tego cytatu za charakteryzujcy stanowisko krajowcw wobec procesu
rozmnaania si zwierzt. Powiedzenie to wyraa tylko tyle, e u zwierzt, tak samo jak i u ludzi,
konieczne jest rozszerzenie pochwy. Znaczy jeszcze take to, e wedle tamtejszych tradycji zwierzta
te, podobnie jak i w wielu innych rzeczach, nie podlegaj temu samemu acuchowi przyczyn i
skutkw, co czowiek. W czowieku ci powoduj duchy; u zwierzt robi si to samo przez si. Tak
samo wszelkie przypadoci ludzkie przypisuj Trobriandczycy czarnej magii, u zwierzt za choroba
jest po prostu chorob. Ludzie umieraj na skutek bardzo silnej zej magii; zwierzta - po prostu
umieraj. Lecz wielkim bdem byoby wnioskowa std, e krajowcy znaj naturalne przyczyny
zachodzenia w ci, choroby i mierci u zwierzt, podczas gdy u ludzi te ich wiadomoci wypiera
animistyczna nadbudowa. Naprawd sprawa tak si przedstawia: krajowcy s do tego stopnia
zainteresowani wszystkim tym, co ludzkie, e tworz specjaln tradycj wok wszystkiego, co ludzkie.

- 106 -
Natomiast wszystko, co si tyczy zwierzt, jest brane tak, jak si pojawia, bez jakichkolwiek prb
wytumaczenia czy wniknicia gbiej w procesy natury.
Dalszym dowodem na to, e krajowcy nie dostrzegaj przyczynowego zwizku pomidzy
stosunkiem pciowym a zajciem w ci, jest ich stosunek do wasnych dzieci. Zajcie w ci ony w
czasie nieobecnoci ma przyjmowane jest przeze z wielkim zadowoleniem, m w tym wypadku
nie widzi adnych powodw do podejrzewania jej o cudzostwo. Jeden z moich informatorw
opowiada mi, e gdy po przeszo rocznej nieobecnoci wrci do domu, zasta nowonarodzone
dziecko. Opowiedzia mi to samorzutnie jako przykad i ostateczny dowd na to, e stosunek pciowy
nie ma nic wsplnego z poczciem. Nie zapominajmy o tym, e aden krajowiec nie mwiby na
temat, w ktrym by si kryo nawet najlejsze podejrzenie niewiernoci jego ony. Przewanie nie robi
si nawet adnych aluzji co do jej teraniejszego czy przeszego ycia pciowego. Natomiast wolno
swobodnie mwi o jej zajciu w ci i urodzeniu dziecka.
Mog przytoczy inny podobny wypadek: jeden z krajowcw z maej wysepki Kitava, wrciwszy do
domu po dwuletniej nieobecnoci, ogromnie ucieszy si kilkumiesicznym dzieckiem. Nie mg
absolutnie zrozumie kpin i niedyskretnych aluzji, na ktre pod adresem prowadzenia si jego ony
pozwalali sobie biali. Dobry mj znajomy Layseta, wielki eglarz i czarownik z Sinaketa, w pnej
modoci spdzi kilka lat na wyspach Amphlett. Powrciwszy do domu zasta dwoje dzieci, ktre si
urodziy podczas jego nieobecnoci. By on bardzo zakochany w onie i w dzieciach, i gdy w rozmowie
o nim z innymi krajowcami wspomniaem, e przynajmniej jedno z tych dzieci nie mogo by jego,
towarzysze moi nie byli w stanie zrozumie, o czym mwi.
Z podanych przykadw widzimy zatem, e dzieci zrodzone z maestwa w czasie duszej
nieobecnoci ma bd oczywicie uznane za jego dzieci; to znaczy, e stoj do niego w
spoecznym stosunku dziecka do ojca. Dobrego porwnania dostarczaj tutaj wypadki dzieci
urodzonych nie z maestwa, ktre s jednak owocem trwalszej liaison, ktra jest rwnie
ekskluzywna jak maestwo. W tych wypadkach my bymy nie mieli adnych wtpliwoci co do
fizjologicznego ojcostwa. Natomiast Trobriandczyk nie uznaby dzieci za swoje; nastpnie, poniewa
urodzone przed lubem dzieci przynosz dziewczynie hab, mgby odmwi polubienia jej. Mam
na to dobry przykad: jeden z mych pierwszych informatorw, znany nam ju Gomaya (rozdz. IV, 6),
mia romans z Ilamweri (ryc. 39). yli z sob i mieli si pobra. Tymczasem ona zasza w ci i
urodzia dziewczynk, za co j Gomaya porzuci. By on gboko przekonany, e Ilamweria nie
utrzymywaa stosunku z adnym innym mczyzn. Tote gdyby w gowie jego moga pomieci si
myl o fizjologicznym ojcostwie, z pewnoci przyjby dziecko za swoje i oeniby si z jego matk.
Lecz stosownie do tamtejszych poj w ogle nie wchodzi w spraw ojcostwa. Wystarczajcym byo
to, e zostaa matk przed lubem.
Dzieci zrodzone z zamnej kobiety maj oficjalnego ojca w osobie ma matki; podczas gdy
niezamna matka nie ma ojca dla swego dziecka. Ojciec jest pojciem spoecznym i do istnienia
ojcostwa konieczne jest maestwo. Tradycja odczuwa, jak ju mwilimy, dzieci nielubne za co
niewaciwego ze strony matki. Oczywicie nie ma w tym wyroku adnej winy seksualnej, lecz dla
krajowca niewaciwa rzecz rwnoznaczna jest z postpowaniem wykraczajcym przeciwko normom
zwyczajowym. Nie jest za w zgodzie ze zwyczajem, by niezamna dziewczyna miaa dziecko,
chocia zwyczaj ten pozwala jej na cakiem swobodne wyycie si seksualne. Jeli si spytamy,
dlaczego to jest uwaane za niewaciwe, odpowiadaj:
Pela gala tamala, gala taytala bikopo'i.
Poniewa aden ojciec jego, aden czowiek on (ktry) mgby wzi (je) w swe ramiona.
Gdy dziecko nie ma ojca, nie ma go kto wzi w ramiona. W powiedzeniu tym jasno jest
wyraone waciwe znaczenie sowa tamala; jest to m matki, czowiek, ktrego rol i obowizkiem
jest nosi dziecko na rkach i pomaga matce w pielgnowaniu go i wychowywaniu.

5. Nielubne dzieci w spoeczestwie matrylinearnym.

Przy tej sposobnoci trzeba bdzie zaj si ciekawym zagadnieniem nieprawych dzieci, lub, jak to
krajowcy okrelaj, dzieci zrodzonych z niezamnych dziewczt, dzieci pozbawionych ojca. Z
pewnoci czytelnikowi nasun si ju szereg pyta. Wobec takiej swobody seksualnej musi si
chyba rodzi wiele dzieci przed zawarciem maestwa? A jeli ich nie ma, to jakie rodki
zapobiegawcze znaj krajowcy? Jeli za przychodz na wiat, jak ustosunkowuj si do tego - jakie
stanowisko zajmuj wobec nielubnych dzieci?

- 107 -
 Co si tyczy pierwszego pytania, to trzeba podkreli, e dzieci nielubne zdarzaj si rzadko.
Podczas caego okresu swobody seksualnej, trwajcej od dziecistwa a do chwili zawarcia
maestwa, dziewczta zdaj si by zupenie bezpodne; dopiero po lubie zachodz w ci i
czsto maj wiele dzieci. Mwic o liczbie nielubnych dzieci, trzeba by bardzo ostronym, gdy w
wikszoci wypadkw samo stwierdzenie faktu poczone jest z wielkimi trudnociami. Jak ju bowiem
wspomniaem, arbitralnie panujcy zwyczaj pitnuje posiadanie przedlubnych dzieci. Krajowcy bd
zatem zawsze starali si, czy to ze wzgldu na delikatno wobec obecnych, czy na interes rodziny,
czy honor lokalny, ukrywa istnienie nieprawych dzieci. Dzieci te bywaj czsto adoptowane przez
krewnych, elastyczno za terminw pokrewiestwa wybitnie utrudnia rozrnienie pomidzy
prawdziwymi a adoptowanymi dziemi. Jeli onaty mczyzna mwi: To jest moje dziecko, rwnie
dobrze moe to by nielubne dziecko siostry jego ony. A zatem tylko z duym przyblieniem mona
poda ich liczb, nawet w takim spoeczestwie, z ktrym si jest dobrze zytym. Udao mi si znale
na Wyspach Trobrianda okoo tuzina bezsprzecznych wypadkw nielubnych dzieci, co stanowi mniej
wicej jeden procent. Nie wliczyem tutaj dzieci nieprawych wspomnianych wyej kobiet specjalnie
brzydkich, upoledzonych czy albinosw, poniewa adna z nich nie figuruje w moich
genealogicznych zapiskach.
Stajemy zatem przed pytaniem: dlaczego jest tak mao nielubnych dzieci? W rozwaaniach
naszych nad tym przedmiotem z koniecznoci bdziemy musieli ograniczy si tylko do przypuszcze;
zasb bowiem zebranych przeze mnie informacji i materiaw nie jest tak wyczerpujcy, jakby to
mogo by, gdybym powici temu przedmiotowi wicej uwagi. Co do jednego tylko nie mam adnych
wtpliwoci: krajowcy nie znaj adnych rodkw zapobiegawczych ani te w ogle nie maj pojcia,
e co takiego mogoby istnie. Jest to oczywicie najzupeniej zrozumiae. Skoro nie wiedz o tym, e
nasienie zapadnia, i skoro uwaaj je nie tylko za co nieszkodliwego, lecz, co wicej, za co
poytecznego, to dlaczeg mieliby mu broni dostpu do tych organw, ktrym ma ono tylko
nadawa gibko. Gdy mwiem krajowcom o praktykach neomaltuzjaskich, ogarniaa ich zgroza lub
miech, zalenie od chwilowego nastroju lub usposobienia. Nigdy nie stosuj coitus interruptus,
jeszcze za mniej wiedz o chemicznych czy mechanicznych rodkach zapobiegawczych.
Lecz chocia co do tego nie mam adnych wtpliwoci, ni mgbym ju z t sam pewnoci
mwi o spdzaniu podu. Mam jednak wraenie, e na szersz skal nie jest ono praktykowane. Od
razu musz zaznaczy, e krajowcy, mwic o tych rzeczach, bynajmniej nie okazuj adnej obawy
ani skrpowania, tak e przemilczenie czy ukrywanie pewnych faktw, jeli chodzi o dotarcie do
faktycznego stanu rzeczy, nie moe tutaj by brane w rachub. Kilku informatorw wspominao mi o
tym, e istnieje specjalna magia sprowadzajca przedwczesny pord, jednakowo nie mogem zdoby
ani wiadomoci o konkretnych wypadkach jej stosowania, ani jej formu i obrzdkw. Dochodziy mnie
rwnie suchy o pewnych zioach uywanych w tych praktykach magicznych, lecz jestem pewien, e
adne z nich nie posiadao fizjologicznego dziaania. Jako wic jedyny skuteczny sposb regulowania
nadmiernego przyrostu ludnoci pozostaje mechaniczne spdzanie podu, lecz nie ma wtpliwoci, e
i ono na szerok skal nie jest w uyciu.
Problem pozostaje wic nie rozwizany. Moe istnieje jakie prawo fizjologiczne, e zapodnienie
jest o wiele mniej prawdopodobne, gdy kobieta wczenie rozpoczyna ycie seksualne, przy tym
uprawia je bardzo intensywnie i ustawicznie zmienia mczyzn? Jest to jednak czysto biologiczne
zagadnienie, tak e nie miejsce tutaj si nim zajmowa; wydaje mi si jednak, e tutaj szuka naley
jedynego rozwizania, chyba e uszed mej uwagi jaki wany czynnik etnologiczny. Zreszt, jak ju
wspominaem, bada mych nad tym zagadnieniem bynajmniej nie uwaam za wyczerpane.

- 108 -
 Ryc. 41. Ojciec i syn.
Wdz Touluwa z fajka bambusowa w rku. U jego stp siedzi syn jego, Dipapa, trzymajc w rku
garnek wapienny ojca. (Rozdz. VII, 6; rozdz. I. 2).

Ryc. 42. Paszcz ciarnej.

Zdjcie zrobione podczas uroczystoci pierwszej ciy. Zauwa mat, na ktrej stoi kobieta, koszyk
z magicznymi zioami u jej stp (na lewo) i wieniec z kwiatw hibiskusa; zwr rwnie uwag na
uderzajco jasn barw jej skry, odcinajca si od ciemnych wosw. (Rozdz. VIII, 1 i 4).

- 109 -
 Zabawne jest, e przecitnego biaego, wszystko jedno czy chwilowego przybysza, czy staego
mieszkaca, spord wszystkich otwierajcych si przed nim problemw etnologicznych ten jeden, i
tylko ten jeden ywo interesuje. Wrd biaych ze wschodniej czci Nowej Gwinei rozpowszechnione
jest mniemanie, e krajowcy z Wysp Trobrianda posiadaj jakie tajemnicze i niezwykle skuteczne
rodki na zapobieganie ciy i spdzanie podu. Pojawianie si takich pogldw niewtpliwie tumaczy
si istnieniem tych szczeglnych i zastanawiajcych faktw, o ktrych przed chwil mwilimy. Tego
rodzaju pogldy rodz si na gruncie niedostatecznej znajomoci rzeczy oraz skonnoci do przesady
i sensacji, ktre s tak charakterystyczne dla surowej umysowoci europejskiej. A takich przykadw
niedostatecznej znajomoci ycia krajowcw spotykaem sporo; prawie kady biay, gdy tylko
poruszyem ten temat, twierdzi z ca stanowczoci, e niezamne dziewczta na Wyspach
Trobrianda nie miewaj dzieci, z wyjtkiem tych, ktre maj stosunki z biaymi kupcami. W
rzeczywistoci jednak, jak widzielimy - zdarzaj si wypadki dzieci nielubnych. Tak samo faszywe i
cakowicie wyssane z palca jest twierdzenie, e krajowcy znaj jakie tajemnicze rodki
zapobiegawcze, czego jednak nawet najstarsi biali mieszkacy wyspy, gboko wierzcy w ich
istnienie, nie potrafi poprze faktami. Wydaje si to by niezym przykadem znanej prawdy, e
wysza rasa w zetkniciu z nisz ma skonno przypisywania tej ostatniej szeregu tajemniczych i
demonicznych si.
Powrmy jednak do problemu dzieci pozbawionych ojcw. W trobriandzkiej opinii publicznej
potpienie faktu posiadania nielubnych dzieci urasta do przepisu moralnoci. W naszych
spoeczestwach jest to bardzo silnie podkrelane; lecz jest to zrozumiae, gdy czy si z bardzo
silnym moralnym potpieniem nieczystoci. Jeli nie praktycznie, to przynajmniej w teorii potpiamy
skutki niemoralnoci pciowej ze wzgldu na przyczyn, a nie ze wzgldu na konsekwencje. Nasz
sylogizm brzmi tak: Wszelki przedmaeski stosunek jest czym zym; cia jest wynikiem stosunku
pciowego; std - wszystkie niezamne kobiety, ktre zaszy w ci, s ze. Jeli teraz w innym
spoeczestwie spotkamy si z ostatnim czonem sylogizmu, wycigamy wniosek, e przesanki, a
zwaszcza druga, maj rwnie moc obowizujc. To znaczy, i przyjmujemy, e krajowcy s
wiadomi fizjologicznego ojcostwa. Lecz wiemy ju, e Trobriandczycy nie przyjmuj pierwszej
przesanki, albowiem stosunek przedmaeski, jeeli nie narusza specjalnego tabu cudzostwa,
egzogamii czy kazirodztwa, bynajmniej nie jest niedozwolony. Dlatego druga przesanka nie moe
suy za cznik i to, e krajowcy dochodz do tego samego wniosku, wcale nie dowodzi, e s
wiadomi ojcostwa. Rozwinem t kwesti nieco bardziej szczegowo, gdy uwaam j za bardzo
charakterystyczny przykad, jak trudno jest nam wyemancypowa si z ciasnych przyzwyczaje
naszego mylenia i odczuwania oraz wyj poza nasze rygorystyczne konstrukcje zarwno
spoecznych, jak i moralnych przesdw. Pomimo e sam powinienem ju by by dostatecznie
zaasekurowany przeciwko tego rodzaju puapkom mylowym i pomimo e w tym czasie, ju niele
znaem Trobriandczykw i ich sposb mylenia, to jednak, stajc wobec faktu potpiania przez nich
dzieci nielubnych, przeszedem przez wszystkie stadia tego faszywego rozumowania, ktre dopiero
po gruntowniejszym zapoznaniu si z faktami musiaem poprawi.
Podno jest dla niezamnych dziewczt hab; bezpodno dla zamnych kobiet to
nieszczcie. Tego samego okrelenia nakarige (na = eski przedrostek, karige = umrze) uywa si
mwic o bezdzietnej kobiecie i o niepodnej maciorze. Lecz bynajmniej nie przynosi to danej kobiecie
haby i nie narusza jej stanowiska w spoeczestwie. Bokuyoba, najstarsza ona To'uluwy, bya
bezdzietna, co nie przeszkadzao jej zalicza si do pierwszych spord on, jak jej si to z wieku
naleao. Sowo nakarige nie ma w sobie te nic niedelikatnego; bezpodna kobieta, mwic o sobie,
uywa go i tak samo inni stosuj go do niej w jej obecnoci. Ale podno zamnych kobiet uwaa si
za zjawisko dodatnie. Najwiksze znaczenie posiada ona dla krewnych kobiety (rozdz. I, 1). Krewni
ciesz si, bo ich ciaa staj si silniejsze, gdy jedna z ich sistr czy siostrzenic ma duo dzieci. W
powiedzeniu tym mieci si ciekawa tre kolektywnej jednoci czonkw klanu, ktrzy nie tylko s
zczeni wzami krwi, lecz tworz niemal jedno ciao (rozdz. VI i rozdz. XIII, 5).
Wracajc obecnie do naszego gwnego tematu, naley podkreli, e pogarda i nieprzychylne
stanowisko w stosunku do nielubnych dzieci jest dla socjologa bardzo znamienne. Usiujmy sobie
bowiem jeszcze raz uzmysowi ten niezmiernie dziwny i interesujcy splot faktw: fizyczne ojcostwo
jest nieznane; ojcostwo w sensie spoecznym uwaa si jednak za konieczne i dzieci pozbawione
ojcw traktuje si jako co anormalnego, sprzecznego z normalnym tokiem wypadkw i dlatego
godne nagany. C to znaczy? Opinia publiczna oparta na tradycji i zwyczaju orzeka: przed
zawarciem maestwa kobieta nie moe zosta matk, cho prawnie wolno jej mie tyle swobody
seksualnej, ile zapragnie. Ma to po prostu takie znaczenie, e matka potrzebuje opiekuna, osoby,
ktra by dbaa o potrzeby natury ekonomicznej. Posiada ona wprawdzie naturalnego pana i protektora
w osobie swego brata, lecz w nie jest w stanie cakowicie si ni zaopiekowa i da jej to wszystko,
czego jej moe dostarczy opiekun. Wedle wierze krajowcw ciarna kobieta musi si w pewnych

- 110 -
okresach powstrzyma od stosunku pciowego i odwrci uwag od mczyzn. Wwczas trzeba jej
kogo, kto by przej na siebie wszelkie obowizki jej pci, ktry by nawet od pewnego momentu
zrezygnowa z przywilejw wasnych, ktry by j chroni przed jakimkolwiek konfliktem i ktry by
czuwa nad jej postpowaniem. Nie moe tego wszystkiego uczyni brat, gdy na skutek szeregu
bardzo rygorystycznych tabu, obowizujcych pomidzy bratem i siostr, musi skrupulatnie unika
nawet wszelkiej myli o sprawach majcych zwizek z pci siostry. W dalszym cigu mczyzna jest
jej potrzebny, aby w czasie poogu czuwa nad ni i przyj dziecko w swe rce, jak to okrelaj
krajowcy. Pniej bdzie naleao do jego obowizkw wsplnie z matk roztacza nad dzieckiem
troskliw opiek (rozdz. I, 1 i 3; rozdz. XIII, 6). Dopiero gdy dziecko podronie, malej wpywy i
znaczenie ojca, ktre przechodz czciowo na brata ony. Zatrzymuje je czciowo w stosunku do
crek, z chwil gdy ich zampjcie stanie si aktualne (rozdz. IV).
Tak wic rola ma jest cile okrelona zwyczajem i uwaana za niezbdn spoecznie. Kobieta z
dzieckiem a bez ma stanowi grup spoeczn niekompletn i anormaln. Potpianie nielubnych
dzieci i ich matek jest tylko szczeglnym wypadkiem oglnego potpienia wszystkiego, co wykracza
poza zwyczaj i sprzeciwia si przyjtemu wzorowi spoecznemu oraz tradycyjnej strukturze plemienia.
Rodzina skadajca si z ma, ony i dzieci - to norma ustanowiona przez prawo plemienne, ktre
okrela rwnie funkcje poszczeglnych czonkw rodziny. Jeeli brak jednego z nich, nie moe to by
suszne.
Tak wic, pomimo e krajowcy nie uznaj potrzeby mczyzny do stworzenia rodziny w sensie
fizjologicznym, to jednak uwaaj go za koniecznego w sensie spoecznym. I to jest bardzo wane.
Ojcostwo w penym, biologicznym tego sowa znaczeniu, do jakiego my tak przywyklimy, jest tam
nieznane: utrzymuje si ono jedynie dziki spoecznemu dogmatowi, ktry opiewa: Kada rodzina
musi mie ojca; kobieta musi wyj za m, zanim moe mie dzieci; w kadym gospodarstwie musi
by mczyzna.
Instytucja jednostki rodzinnej jest zatem silnie ugruntowana dziki gboko zakorzenionemu
poczuciu jej koniecznoci; poczucie to da si najzupeniej pogodzi z kompletnym brakiem znajomoci
jego podstaw biologicznych. Socjologiczna rola ojca jest ustalona i okrelona bez adnej znajomoci
jej fizjologicznego charakteru.

6. Szczeglne uroszczenia socjologicznego ojcostwa.

Ciekawy dualizm pomidzy matrylinearnymi wpywami, reprezentowanymi przez brata matki, a
patriarchalnymi, ktre reprezentuje ojciec - stanowi jeden z gwnych motyww w pierwszym akcie
trobriandzkiego ycia plemiennego. Docieramy w ten sposb do samego rdzenia problemu; widzimy
bowiem, e w obrbie tego schematu spoecznego z jego rygorystycznymi tabu istniejcymi pomidzy
bratem a siostr i nieznajomoci fizycznego ojcostwa zarysowuj si dwie naturalne sfery wpyww,
jakie mczyzna wywiera na kobiet (rozdz. I, 1 i 2): pierwsza, seksualna, od ktrej brat jest zupenie
odsunity i gdzie wpywy i znaczenie ma s znaczne; druga, w ktrej naturalne interesy jednej
rodziny mog by odpowiednio zabezpieczone jedynie przez czonka teje rodziny. To jest sfera
wpyww brata ony.
Brat nie mie jednak wywiera adnej kontroli ani te interesowa si nawet jako daleki widz
gwn stron ycia kobiety - yciem pciowym. Powoduje to duy wyom w tym zwartym systemie.
Dziki niemu m wchodzi do cisego kka rodzinnego i do gospodarstwa, gdzie si zupenie
zadomawia. Z dziemi poczynaj go czy bardzo silne wizy osobistego przywizania, w stosunku
do ony posiada wyczne prawa seksualne i razem z ni zajmuje si gospodarstwem i innymi
sprawami codziennego ycia.
Na pozornie nie sprzyjajcym gruncie cisego matrylineatu, w ktrym nie istnieje adne fizyczne
pokrewiestwo pomidzy ojcem a synem i gdzie podkrela si fakt, e ojciec jest obcym dla swego
potomstwa, na tym gruncie wyrastaj pewne wierzenia, wyobraenia i zwyczaje, przemycajce
niektre skrajnie patrylinearne zasady do tego czysto matrylinearnego ustroju. Jedno z tych
wyobrae, tak czsto spotykane w sensacyjnych, dyletanckich opisach ycia krajowcw, w pierwszej
chwili naprawd robi wraenie dzikiego - tak dziwnym, spaczonym i jednostronnym jest w naszych
oczach. Mam tutaj na myli pogldy krajowcw dotyczce podobiestwa pomidzy dziemi i
rodzicami. Dobrze wszyscy wiemy, jak czsty jest to temat plotek wszystkich mamek i pielgniarek w
naszych cywilizowanych krajach. W spoeczestwie matrylinearnym, jakim jest spoeczestwo
trobriandzkie, w ktrym wszystkich krewnych ze strony matki uwaa si za bdcych z tego samego
ciaa, ojca za za obcego - naleaoby si raczej spodziewa, e bd podkrelane podobiestwa

- 111 -
w rysach twarzy i budowie ciaa jedynie w linii matki. Sprawa jednake przedstawia si wrcz
przeciwnie i stale bywa to ze szczeglnym naciskiem podkrelane. Dziecko nie moe by podobne ani
do matki, ani do rodzestwa, ani do krewnych w linii matki. Jest to, e si tak wyra, dogmatem ycia
domowego; co wicej, zaznaczenie takiego podobiestwa byoby ogromnym nietaktem i siln obraz.
Natomiast podobiestwo do ojca jest tak dla chopca, jak i dla dziewczyny czym zupenie naturalnym,
susznym, czym, co powinno mie miejsce.
Zapoznawaem si z tymi zasadami savoir vivre'u w normalny sposb, to znaczy popeniajc faux
pas. Niejaki Moradeda, ktrego zadaniem byo pilnowa mych rzeczy w Omarakanie, posiada bardzo
charakterystyczne rysy twarzy, ktre uderzyy mnie od pierwszego wejrzenia i mocno zaintrygoway,
znamionujc dziwne pokrewiestwo z typem australijskim -weniste wosy, szerok twarz, niskie czoo,
bardzo szeroki nos silnie spaszczony, szerokie usta z grubymi wargami i wystajc doln szczk.
W jaki czas potem spotkaem innego mczyzn, ktry by tak zdumiewajco podobny do Moradedy,
e zapytaem go, jak si nazywa i skd pochodzi. Gdy dowiedziaem si, e jest starszym bratem
Moradedy i e mieszka w jednej z odleglejszych wiosek, zawoaem: Ach, doprawdy! Dlatego si
pytaem, poniewa wydae mi si tak podobny do Moradedy. Na to uczynia si w naszej grupie
naga cisza, tak e nie trudno byo mi si zorientowa, e co si stao. Rozmwca mj obrci si i
odszed; tak samo i reszta towarzystwa odwrcia twarze, jak gdyby byli na wp obraeni i na wp
zakopotani, i szybko si rozpierzcha. Pniej dowiedziaem si od moich bardziej zaufanych
informatorw, e zamaem zwyczaj i dopuciem si wykroczenia, ktre krajowcy okrelaj
technicznym wyraeniem odnoszcym si tylko do tego aktu taputaki migila, co mona by
przetumaczy: Znieway przez porwnanie czyjej twarzy z twarz krewnego (rozdz. XIII, 4).
Najbardziej za zdziwio mnie to, e informatorzy wcale nie chcieli uzna tego tak oczywistego
podobiestwa pomidzy oboma brami; ich stanowisko byo tego rodzaju, jak gdyby w ogle istnie
nie mogo jakiekolwiek podobiestwo pomidzy brami czy krewnymi ze strony matki. Poruszajc ten
temat - i co gorsza -- wskazujc na rzucajce si w oczy podobiestwo pomidzy brami, jak na
przykad pomidzy Namwana Guyau i Yobukwau (Ryc. 40), mogem naprawd rozgniewa i
zniechci do siebie informatorw.
To nauczyo mnie nigdy nie wspomina o podobiestwie ludzi w ich obecnoci. Natomiast mogem
spokojnie omwi t spraw w toku oglnej rozmowy. Przekonaem si, e kady Trobriandczyk
bdzie uparcie - na przekr wszystkim faktom - zaprzecza istnieniu podobiestwa pomidzy krewnymi
w linii matki. Gdyby mu si to chciao udowodni wskazujc na zupenie oczywiste wypadki, bdzie tak
samo zy i obraony jak kto z nas, komu przedstawi si najoczywistsz prawd, sprzeczn z
ulubionymi pogldami politycznymi, religijnymi lub moralnymi - albo te co gorsza - prawd, ktra staje
na drodze jego osobistych interesw.
O tego rodzaju podobiestwie mwi Trobriandczyk tylko wtedy, gdy pragnie kogo obrazi.
Powiedzie: migim lumuta, twoja twarz twojej siostry - jest doprawdy silnym wyraeniem i stanowi
najdrastyczniejsze podkrelenie podobiestwa rodzinnego, jest te bardzo siln zniewag, podobnie
jak miej stosunek ze sw wasn siostr. Lecz wedle tamtejszych zapatrywa adnemu
normalnemu, przyzwoitemu mczynie nie przyjdzie do gowy w chodnych, spokojnych
rozwaaniach taka krzywdzca myl, by brat mg w czymkolwiek przypomina siostr (rozdz. XIII, 4).
Jeszcze bardziej godn uwagi jest odwrotna strona tego spoecznego dogmatu: stae podkrelanie
z ich strony podobiestwa dziecka do ojca. Zawsze si je wynajduje i gono si o nim mwi. Jeli
nawet cie takiego podobiestwa rzeczywicie istnieje, przywizuje si do du uwag, uwaajc za
co piknego, dobrego i susznego. Czsto wskazywano mi na due podobiestwo istniejce
pomidzy To'uluw, wodzem w Omarakanie, a jego synami; stary wdz by szczeglnie dumny z
mniej lub bardziej wyimaginowanego podobiestwa najmodszego jego syna Dipapy (r,yc. 41). O
piciu synach, faworytach wodza z ony Kadamwasili szczeglnie czsto si syszao, e kady z nich
jest podobny do ojca jak dwie krople wody. Gdy wspomniaem, e jeeli s tak podobni do ojca, to
mogliby te by podobni do siebie, odrzucali tak herezj z oburzeniem. Istniej, rwnie pewne
okrelone zwyczaje, ktre podkrelaj to stanowisko krajowcw co do podobiestwa po mieczu. Tak
na przykad po mierci mczyzny krewni jego i znajomi bd od czasu do czasu odwiedza jego
dzieci, aby ujrze jego twarz w twarzach dzieci. Przynosz wwczas dzieciom drobne podarunki,
siadaj przed nimi i wpatrujc si w nie zawodz. Mwi si, e w ten sposb, patrzc na osoby, ktre
im przypominaj zmarego, odzyskuj spokj ducha.
W jaki sposb s krajowcy w stanie pogodzi t zasad z systemem matrylinearnym? Gdy ich o to
spytamy, powiedz: Tak, krewni po kdzieli s z tego samego ciaa, lecz nie maj podobnych
twarzy. Jeli za postawimy pytanie, jak to si dzieje, e ludzie s podobni do ojca, cho on jest
obcym i nie bierze adnego udziau w uformowaniu ich ciaa, usyszymy stereotypow odpowied: To
ksztatuje twarz dziecka; albowiem on zawsze ley z ni, zawsze siedz razem. Wyraenie kuli -

- 112 -
krzepn, ksztatowa, stale pojawiao si w odpowiedziach dawanych mi przez tubylcw.
Powiedzenie to nie tylko dawao wyraz osobistemu stanowisku mych informatorw, lecz bya w nim
zawarta rwnie opinia spoeczna, okrelajca wpyw ojca na ksztatowanie si ciaa dziecka. Jeden z
mych informatorw pokazujc mi donie usiowa mi to dokadniej wytumaczy: Po tutaj troch
jakiej mikkiej masy (sesa), a bdzie ona ksztatowaa si wedug rki. W ten sam sposb m
pozostaje przy onie i dziecko si ksztatuje. Od innego znowu syszaem: Zawsze dajemy dziecku
jedzenie z rk, dajemy owoce i przysmaki, dajemy betel. To czyni dziecko takim, jakim jest.
Poruszaem rwnie z mymi informatorami temat mieszacw, dzieci biaych kupcw onatych z
tubylczymi kobietami. Wskazywaem na to, e niektre z nich bardziej przypominaj wygldem
krajowcw ni Europejczykw. Krajowcy w ywe oczy mi zaprzeczali, z uporem utrzymujc, e dzieci
te posiadaj twarze biaych ludzi i podajc to za jeszcze jeden dowd prawdziwoci swych sw. Nie
byo jednym sowem sposobu, aby podway te niewzruszalne zasady lub choby zagodzi to tak
bezkrytyczne stanowisko, zaprzeczajce wszelkiemu podobiestwu do matki czy jej rodziny,
stanowisko dyktowane tradycj i normami przyzwoitoci plemienia.
Widzimy zatem, e stworzyli oni sztuczny cznik fizyczny pomidzy ojcem a dzieckiem, ktry w
jednym bardzo istotnym punkcie przysania wzy matrylinearne. Fizyczne podobiestwo stanowi
bowiem niezmiernie siln wi uczuciow pomidzy dwojgiem ludzi i niesposb zmniejszy natenie
tego uczucia przypisujc przyczyn podobiestwa powodom nie fizjologicznym, lecz natury spoecznej
- to znaczy ustawicznemu przebywaniu razem ma i ony.
Naleaoby jeszcze wspomnie o jednym, bardzo wanym przejawie prawa ojcowskiego w
matrylinearnym spoeczestwie, przejawie o charakterze wycznie spoecznym i gospodarczym. e
istnieje kompromis pomidzy tymi dwoma zasadami - matrylinearnym ustrojem i wpywem ojca w
kwestiach spoecznych i ekonomicznych - o tym ju mielimy sposobno s1 przekona; w tym
miejscu warto to jeszcze pokrtce zebra i uwydatni najosobliwszy rys tego kompromisu.

Ryc. 43. Pierwsze czarowanie ubioru ciarnej.

Oddech nioscy sowa musi przenika sukni, dlatego kobiety pochylaj si gboko i trzymaj usta
tuz przy wknie. (Rozdz. VIII, 1).

- 113 -
Ryc. 44. Krajanie lici biaej lilii.
(Rozdz. VIII, 1).

Ryc. 45. Droga do wody.

(Rozdz. VIII, 2).

- 114 -
 Ryc. 46. Obrzdowa kpiel.
(Rozdz. VIII, 2).

Zasad matrylinealn okrela cile szereg przepisw prawa plemiennego. Przepisy te powiadaj,
e dziecko bezwarunkowo nalee musi do rodziny, podklanu i klanu matki. Nie tak cile, lecz w
kadym razie do surowo normuj one przynaleno do spoecznoci wiejskiej oraz dziedziczenie
godnoci czarownika. Przepisy te okrelaj rwnie dziedziczenie ziemi, przywileje oraz dobra
materialne, ktre dziedziczy si po kdzieli. Jednakowo cay szereg zwyczajw i obyczajw pozwala,
jeli nie na ominicie, to przynajmniej na kompromis i pewne zagodzenie prawa plemiennego. Dziki
tym zwyczajem moe ojciec na przecig swego ycia nada synowi obywatelstwo swojej wsi, przela
na niego przywilej uywania ziemi i lodzi oraz obdarzy go szeregiem obrzdowych uprawnie do
magii wcznie. Przez maestwo pomidzy kuzynostwem w poczeniu z zasad matrylokaln moe
on to wszystko nawet zabezpieczy synowi na zawsze.
Dotychczas s to rzeczy dobrze nam ju znane; dopiero tutaj musimy podkreli jedn istotn
rnic, jaka istnieje pomidzy przekazywaniem dbr i uprawnie z wuja na siostrzeca, a z ojca na
syna. Trobriandczyk przed sam mierci obowizany jest przekaza cae swe mienie i urzd
modszemu bratu lub siostrzecowi. Zazwyczaj jednak modzieniec pragnie posi niektre z nich
jeszcze za ycia starszego czowieka; jest w zwyczaju, e wuj jeszcze za swego ycia odstpuje mu
cz ogrodw oraz niektre funkcje magiczne. Lecz w tym wypadku mody czowiek obowizany jest
za to paci, i to czasami wcale sono. Zapat t okrela si technicznym wyraeniem pokala 50.
Natomiast jeeli kto daje synowi te rzeczy, czyni to z wasnej woli i nic w zamian nie da.
Siostrzeniec czy modszy brat ma prawo upomina si o swoj cz, ktr te zawsze dostanie po
zoeniu pierwszej raty pokala. Syn natomiast jest zdany na dobr wol ojca, na ktr zreszt prawie
zawsze moe liczy - i otrzymuje to wszystko za darmo. A wic kto, kto ma do tych rzeczy wszelkie
prawa, musi za nie paci, natomiast ten, kto je otrzyma bez sankcji prawa plemiennego, dostaje je
bezpatnie. Oczywicie, po mierci ojca musi je zwrci - przynajmniej czciowo; lecz korzyci i
zadowolenie, jakie mia posiadajc te dobra materialne i praktykujc magi, ktrej zreszt zwrci nie
moe, pozostaj jego czystym zyskiem.
Ten anormalny stan rzeczy tumacz krajowcy uczuciami ojcowskimi, ktre ze swej strony znw
powstay jako wynik stosunku ojca do matki. Dobrowolne dary ojcowskie s zdaniem krajowcw tylko
zadouczynieniem za obcowanie pciowe, ktrego mu ona nie odmawiaa 51.
50
Sowo to posiada jeszcze kilka innych znacze; okrela rne rodzaje ekonomicznych transakcji. Por. Argonauts of the
Western Pacific, indeks. s. v. pokala.
51
Stosunki istniejce pomidzy prawem plemiennym a zwyczajami, ktre s jego korektyw, omawiaem w Crime and
Custom, zwaszcza w czci II, rozdz. III.

- 115 -
Rozdzia smy Cia i pord.
Wierzenia trobriandzkie o poczciu i o wcielaniu si duchw, ktre tak silnie odbijaj si na
instytucji rodziny i systemie pokrewiestwa, odwiody nas od naszego gwnego tematu i zaprowadziy
w dziedzin oglnej socjologii. Po tej dygresji wracamy do naszego przedmiotu i zajmiemy si z kolei
ci i porodem. W dwch pierwszych ustpach omwimy specjalnie ciekawy dla etnologa zwyczaj,
mianowicie publiczn uroczysto w zwizku z przechodzeniem przez kobiet pierwszej ciy. Dwa
nastpne powicone s opisowi zwyczajw w zwizku z 'porodami i macierzystwem w ogle.

1. Przygotowania do obrzdw pierwszej ciy.

Pierwszymi objawami, po ktrych rozpoznaje si ci, jest obrzmienie piersi i ciemnienie
brodawek piersiowych. Kobiecie moe si wwczas ni, e duch jednej z jej krewnych przynosi jej z
tamtego wiata dziecko, ktre ma si na nowo wcieli. Jeli podczas nastpnych dwch lub trzech
zmian ksiyca nie pojawia si period, krajowcy mwi, e z pewnoci zasza ona w ci (isuma).
Wedle tamtejszej embriologii po upywie czterech zmian ksiyca po ukazaniu si we nie buloma,
figura kobiety, zaczyna si zmienia. Po osigniciu tego stadium pierwszej ciy, krewni
spodziewajcej si matki przynosz jej specjalny, przepisany zwyczajem obrzdowy strj, na ktry
skada si skromna biaa spdniczka z rafii i dugi paszcz (saykeulo), z tego samego materiau (ryc.
42). Rzeczy te otrzyma kobieta w czasie uroczystoci, ktra odbywa si mniej wicej w pitym
miesicu jej ciy, i nosi je bdzie przez jeden do dwch miesicy ciy oraz pniej, po urodzeniu
dziecka. Przez ceremoni t nie przechodzi igamugwa, kobieta, ktra ju bya w ciy, lecz wycznie
igava'u, kobieta, ktra rodzi po raz pierwszy.
Wrczenie paszcza z rafii, podobnie jak i wszystkie inne uroczystoci trobriandzkie, ma swe
miejsce w okrelonym schemacie socjologicznym. Nalece tu obowizki rozdzielone s pomidzy
niektrych krewnych, ktrzy nastpnie otrzymuj za to odpowiedni zapat. Wykonanie tych szat i
wrczenie ich igava'u naley do eskich krewnych ojca dziewczyny - kobiet, ktre ona sumarycznie
nazywa tabugu, przewodnictwo za obejmuje siostra ojca. Spotykalimy si ju z tym poprzednio, e
w bardzo wanych chwilach w yciu dziewczyny, na przykad w momencie, gdy ukada si jej
maestwo, nie jej oficjalny opiekun - brat matki, lecz ojciec ma decydujcy glos i czuwa nad ca
spraw. Podobnie jest teraz: ojciec wraz ze swymi krewnymi po kdzieli bierze spraw w swe rce i
przeprowadza j. Wzywa on do siebie sw siostr, matk i siostrzenic i mwi do nich: Przyjdcie do
mego domu i wykrjcie saykeulo dla waszej siostrzenicy, a mojej crki. Dopiero teraz przewodnictwo
obejmuje siostra ojca, ktra sprasza do pomocy w pracy jak najwicej krewnych. Te przychodz,
omawiaj ca spraw i ustalaj dzie rozpoczcia pracy. Wykonanie saykeulo odbywa si zawsze
przed domem ojca, jeli za nim jest wdz, na gwnym placu we wsi. Kobiety siadaj szerokim koem
nad stosem lici bananowych, do ktrego kada z pracownic dorzucia kilka ju wyprawionych wizek
rafii, ktre potem razem si splata. Odbywa si to w wesoym, swobodnym nastroju, wrd gwaru
oywionych rozmw i miechu. Jest to czysto kobiece zebranie i aden przyzwoitszy i lepiej
wychowany mczyzna nie zbliy si tu.
Trzeba zrobi cztery rzeczy: dwa dugie paszcze i dwie spdniczki. Jeden z tych paszczy woy
kobieta na wstpne uroczystoci pierwszej ciy, drugi za dopiero wwczas, gdy ju po rozwizaniu
po raz pierwszy wystpi publicznie jako matka. Podobnie obydwie spdniczki przywdzieje ona dopiero
po rozwizaniu. Przygotowanie tych czterech szat z atwoci daoby si skoczy na jednym
posiedzeniu, czasem jednak plotki i gadanina opniaj prac, ktra przeciga si do nastpnego
razu. Gdy robota jest ju skoczona - zazwyczaj po poudniu - rozpoczyna si cz magiczna
uroczystoci. W wyrabianiu bowiem kadego waniejszego przedmiotu, ktry ma by wyposaony w
okrelone wasnoci i wadze, magia jest istotnym skadnikiem produkcji.
Miaem wiele dobrych sposobnoci do studiowania magii nad strojem ciarnej. Przebieg rytuau
obserwowaem i fotografowaem we wsi Tukwa'ukwa, gdzie rwnie otrzymaem formu magii nad
saykeulo, tak jak ona brzmiaa w tamtejszej wersji. Obrzdy tej magii omawiaem rwnie z samymi
uczestniczkami oraz z szeregiem kobiet z innych miejscowoci.
Sam obrzdek jest bardzo prosty, lecz niemniej ciekawy, gdy wida z niego, jak krajowcy
wyobraaj sobie charakter i dziaanie siy magicznej. Na ziemi rozkada si mat, na ktrej kadzie si

- 116 -
wszystkie cztery szaty (ryc. 43). Kobiety przyniosy ze sob misiste dolne czci kremowobiaych lici
pewnej roliny z gatunku liliowatych, ktra kwitnie nienobiaym kwieciem. Licie te kraje si na
drobne kawaki i posypuje si nimi suknie. Pomidzy kobietami robicymi suknie znajduje si zawsze
kilka takich, ktre znaj formu magiczn. Te klkaj przy macie i pochylajc si ku ziemi wciskaj
twarze w stroje z rafii (ryc. 43), tak aby przesiky one oddechem, ktry niesie zaczarowane sowa:
O! bwaytuva (ptak podobny do czapli yjcej na rafach koralowych, tylko o zupenie biaym
upierzeniu), kr nad Waybeva (zatoka, nad ktr ley wie Tukwa'ukwa), opu si na Mkikiya (doy
na wod we wsi). O! bwaytuva, kr nad Mkikiya, opu si na Waybeva!
Jest to inwokacja (u'ula), cz wstpna formuy magicznej. Wzywa si w niej biaego ptaka do
krenia nad miejscami, w ktrych ludzie si kpi i skd czerpi wod 52. Teraz nastpuje gwna
cz (tapwana) zaklcia, w ktrym zwrot bwaytuva ikata - ptak bwaytuva ostrzy (to znaczy czyni
lnicym i byszczcym) - powtarza si w poczeniu z rnymi sowami, z ktrych kade nazywa
cz szaty ciarnej kobiety. U Trobriandczykw bowiem, w czym bynajmniej nie s odosobnieni,
bardzo dokadnie okrela si kady szczeg stroju kobiecego i daje mu si specjaln nazw. Kady z
nich jest teraz wymieniony i wpleciony w ten za kadym razem powtarzajcy si zwrot. W ten sposb
formua zawiera szereg takich zakl: ptak bwaytuva czyni lnicym grny rbek sukni, ptak
bwaytuva czyni lnicymi frdzle sukni, i tak dalej. Potem przechodzi si do ciaa ludzkiego i
wymienia si wszystkie jego czci: ptak bwaytuva czyni lnic gow mego tabu (dziecko mego
brata), bwaytuva czyni lnicym nos dziecka mego brata, potem czyni lnicymi policzki, klatk
piersiow, brzuch, pachwin, poladki, uda, kolana, ydki, stopy. Formua ta z wielkim pedantyzmem -
co jest bardzo charakterystyczne dla magii trobriandzkiej - wylicza wszystkie czci ciaa. Partia
kocowa (dogina) brzmi tak: To ju nie jest jej gowa, jej gowa jest jak blado przed witem; to ju
nie jest jej twarz, jej twarz jest jak biae pdy modego listka areki; chwal j obrabowujc jej dom!
Chwal j dajc tilewa'i (daru pochlebiajcego)!
Magiczna ta formua wyraa pragnienie uczynienia pikniejsz osoby, ktra ma woy na siebie te
suknie, w szczeglnoci za czy si ona z biaoci jej skry. Na samym pocztku wzywa si ptaka
o piknym ksztacie i lnico biaym upierzeniu, ktrego nazwa w gwnej czci formuy dziaa jak
najpotniejszy urok. Kojarzc si z nazwami zatoki oraz dow na wod, jednym sowem miejsc, w
ktrych brzemienna kobieta myje si i kpie, ma ona zdolno uczynienia jej cery bielsz.
Zakoczenie, jak to czsto ma miejsce w trobriandzkich formuach magicznych, uprzedza jego
wynik: twarz brzemiennej kobiety staje si blada jak jutrzenka na niebie i jak mode pdy palmy areka.
Ostatnie dwa zdania formuy nawizuj do szczeglnego zwyczaju, pozwalajcego kademu, kto
zwraca si z pochlebstwem czy pochwa do jakiej osoby, ktra dokonaa jakiego szczeglniejszego
czynu, domaga si specjalnego daru tilewa'i. W wypadku jeszcze bardziej znakomitego czynu
wybranek losu, na ktrego spada nagroda, musi pilnowa otrzymanych darw, gdy w przeciwnym
razie inni mog je zabra kwakwaya - to znaczy zabra jako wyraz podziwu. Jasna biel skry
ciarnej kobiety jest wanie tym szczeglnym wydarzeniem, zapowiedzianym w rytuale pierwszej
ciy.
W innej wsi, mianowicie Omarakanie, otrzymaem rwnie do inwokacj formuy magicznej
stosowanej przez niektre z tamtejszych kobiet. Wzywa si w niej tak samo ptaka:
O biay gobiu, przybd, ukoysz do snu paszcz brzemiennej kobiety. Ja pjd i ukoysz do snu
zniesione przez ciebie jajka.
Gob, ktrego wzywa si w tej inwokacji, odznacza si niezwykle biaym upierzeniem i bia
skorup jajek. Koysanie do snu szaty brzemiennej kobiety, jak mi tumaczono, pozostaje w zwizku
z majcym przyby na wiat dzieckiem, ktrego skra powinna rwnie sta si biaa. O tej bardzo
wanej kwestii biaoci skry, ktra, jak widzimy, ley u podstaw wszelkich ceremonii zwizanych z
ci, przyjdzie nam jeszcze szerzej si rozpisa.
W oglnych zarysach przebieg wikszoci obrzdw trobriandzkich jest bardzo podobny. Kobiety
kocz robi suknie, po czym zwykle w ten sam przepisowy sposb przystpuj do wykonywania
magii. Zaraz po skoczeniu sukni jedna z kobiet kraje biae licie lilii (ryc. 44), inna za rozkada
suknie na macie. Przy recytowaniu magii (ryc. 43) niedopuszczalne. s wszelkie zakcajce haasy,
lecz nikt nie jest wykluczony; przygldajcy si nie s obowizani do przestrzegania specjalnych form
ani te do specjalnego zachowania si. Gdy szaty s ju przepojone magicznymi waciwociami
formuy, kobiety uderzaj w nie domi, co zwiksza ich wadz wybielania skry osoby, ktra je
bdzie nosi. Uderzanie to jest przebudzeniem szaty. Cay ten rytua nazywa si yuvisila saykeulo,

52
Budow i ogln charakterystyk trobriandzkich formu magicznych daem w Argonauts of the Western Pacific, rozdz.
XVIII. [Patrz rwnie Bronisaw Malinowski, Coral Gardens and their Magic, Londyn 1935, gdzie temat ten zosta szczegowo i
wyczerpujco opracowany. - Przyp. tum.].

- 117 -
tzn. przepajanie oddechem sukni dla brzemiennej kobiety. Teraz wszystkie cztery suknie wraz z
rozrzuconymi po nich kawakami biaych lici nakrywa si drug mat, eby czary nie uleciay, i
wszystko razem zanosi si do domu gwnej tabula, to jest do siostry ojca.

2. Uroczysto pierwszej ciy.

W dzie po sporzdzeniu i zaczarowaniu sukni nastpuje jej wdzianie przez brzemienn kobiet. Z
tym czy si publiczna kpiel, obmywanie i magiczne ozdabianie. Opisz tutaj ceremoni, ktr
obserwowaem we wsi Tukwa'ukwa, gdzie w maju 1918 r. wraz z nieyjcym ju dzisiaj mym
przyjacielem B. Hancockiem moglimy j sfotografowa (ryc. 43, 44, 45, 46, 49 i 50). Poza tym
przyjaciel mj rok przedtem notowa i robi zdjcia z przebiegu innej uroczystoci pierwszej ciy w tej
samej wsi (ryc. 42, 47 i 48). W toku opisu zaznacz lokalne rnice, jakie wystpuj pomidzy
nadmorskimi wioskami, do ktrych wanie naley Tukwa'ukwa, a osiedlami pooonymi dalej od
morza.
Ju od wczesnego ranka caa wie, a przynajmniej jej eska poowa, jest poruszona i
przygotowuje si do widowiska. Wszystkie tabula (siostra ojca i inne krewne po mieczu) przychodz
do chaty ojca, gdzie na nie czeka ju bohaterka uroczystoci - spodziewajca si matka. Gdy
wszystko jest ju gotowe, udaje si ona nad brzeg morza, majc po obu stronach dwie tabula.
Z wiosek pooonych wewntrz wyspy, lecz niezbyt odlegych od morza, orszak udaje si rwnie
nad brzeg morski; we wsiach za, ktre pooone s w centralnych partiach wyspy, tak e mieszkacy
mog si uwaa za szczury ldowe, obrzdowa kpiel odbywa si w doach na wod, w ktrych
kobiety stale si myj. Kobiet o wyszej randze towarzyszki zanosz nad brzeg morza lub do dow
na wod. W ceremonii tej udzia bior wycznie kobiety.
Tukwa'ukwa ley przy samej zatoce w lagunie, tote eskie tabula zaniosy sw krewniaczk nad
brzeg morza. Jest to czysto kobieca uroczysto, wobec tego przyzwoito nie pozwala mczyznom
bra w niej udziau i aden mczyzna nie wejdzie do wody i nie bdzie si przypatrywa obrzdowi.
Nie ma jednakowo na to specjalnych tabu i mnie osobicie nie czyniono adnych trudnoci, gdy
asystowaem przy tej ceremonii.
Tu przy brzegu kobiety ustawiaj si w dwa zwrcone do siebie twarzami szeregi, po czym na
krzy podaj sobie rce i w ten sposb tworz ywy pomost, po ktrym, opierajc si o gowy kobiet,
przechodzi brzemienna kobieta. W miar jej posuwania si ostatnia para przechodzi na czoo i w ten
sposb przedua pomost. Tak wic, gdy inne kobiety s ju w wodzie spory kawaek od brzegu,
brzemienna kobieta cigle jeszcze such nog stpa po rkach swych towarzyszek (ryc. 45). Dopiero
w pewnym miejscu wolno jej skoczy do wody. Wwczas rozpoczyna si oglna zabawa; jej
orodkiem jednak jest zawsze przysza matka. Towarzyszki opryskuj j wod, zanurzaj jej gow i
ca gruntownie zlewaj. Odbywa si to w nastroju swobodnej, wesoej zabawy (ryc. 46). Do tabula
naley dopilnowanie, by j w czasie tej obrzdowej kpieli porzdnie umyto. Trzemy j rkami,
trzemy jej skr, szorujemy j.
Po gruntownym zmoczeniu jej i wymyciu, kobiety wynosz j na brzeg i kad na macie. W
wikszoci wypadkw krewne niosy j ju w tamt stron - teraz jednak tym bardziej musz to czyni,
gdy od chwili wyjcia z wody przysza matka musi by zupenie oddzielona od ziemi i nie wolno jej
stop dotkn gruntu. Kobiety kad j na macie z kokosu i tabula (krewne ojca po kdzieli)
przystpuj do jej przystrajania. Czyni to niezwykle starannie i wedle skomplikowanego rytuau
magicznego. Ta magia piknoci posiada szereg pokrewnych rysw z obrzdem, ktry wykonuj
mczyni podczas wypraw kula (patrz Argonauts of the Western Pacific, rozdz. XIII, 1), chocia same
formuy zakl mskich rni si ad kobiecych 53. S one natomiast identyczne, zarwno w formie, jak
i w rytuale, z magi piknoci, ktr wykonuj kobiety nad mczyznami podczas wielkich
uroczystoci tanecznych; w rzeczywistoci jednak formu, ktre otrzymaem w zwizku z

53
W wyej cytowanej ksice wyraziem si (str. 336), e Ten rodzaj magii kula ma dwa odpowiedniki w reszcie magii
trobriandzkiej. Jednym z nich jest magia miosna, ktra czyni ludzi pocigajcymi i obdarza ich nieodpartym urokiem. Krajowcy
do tego stopnia wierz we wadz jej zakl, e mczyni wszelkie powodzenie w mioci przypisywa bd zawsze jej
skutecznemu dziaaniu. Innym typem magii, bardzo zblionym do magii piknoci kula, jest specyficzna magia piknoci, ktr
wykonuje si przed wikszymi tacami i uroczystociami. Analiza ta jednak jest niedostateczna i niezupenie poprawna, gdy
prawdziwymi odpowiednikami mwasila (magii kula) piknoci jest opisana tutaj w rozdz. XI magia wykonywana nad tancerzami
oraz magia ciy, ktr teraz wanie si zajmujemy. Te trzy rodzaje, mwasila, obrzdki pierwszej ciy i uroczysta magia
piknoci, s w istocie pokrewne, chocia jedynie magia ciy i uroczysty rytua posiadaj te same zaklcia i obrzdek; podczas
gdy mwasila przypomina tamte tylko w celu i oglnym typie. Magia miosna, chocia ma pewne podobiestwa, gboko si
jednak rni w obrzdku i formule oraz opiera si na zupenie rnych wierzeniach krajowcw (rozdz. XI).

- 118 -
uroczystociami ciy i ktre czytelnik znajdzie niej, uywa si zarwno w pierwszym, jak i drugim
wypadku (rozdz. XI, 2-4).
Po kpieli trzeba brzemienn kobiet natrze i wysuszy. Odbywa si to rytualnie. Trzyma si w
rku wkna z kokosu, na ktre tabula (siostra ojca) rzuca urok za pomoc formuy kaykakaya 54, i trze
si nimi ciaa kobiety. Nastpnie za pomoc innej formuy czaruje si mikkie, gbczaste licie roliny
wageva, ktrej krajowcy uywaj za rcznik, i nimi naciera si skr kobiety. Po dokadnym
wysuszeniu namaszcza si j zaczarowanymi olejkami z kokosu i otaczajce j kobiety nakadaj na
ni now barwn spdniczk z rafii, spod spodu za zdejmuj rwnoczenie mokr spdniczk, ktr
miaa na sobie w kpieli. Odwitna spdniczka nie jest jednak jedn z czterech specjalnie na ci
sporzdzonych sukien i woenie jej nie czy si z adnym obrzdem magicznym. Po nim nastpuj
jednak czysto magiczne czynnoci: twarz modej kobiety agodnie pociera si muszl perow i
rwnoczenie jedna z tabula mruczc wypowiada zaklcie piknoci (rozdz. XI, 4). Opisane
dotychczas trzy stadia tej ceremonii maj uczyni skr kobiety gadk, jasn i delikatn i w ogle
poprawi jej wygld zewntrzny. Potem si j kilkakrotnie ozdabia i dekoruje; kademu z tych aktw
towarzyszy pewien okrelony rytua. Naprzd tabula, mruczc formu magiczn, maluj jej twarz i
usta czerwon farb. Nastpnie na twarz nakada si czarn farb, czemu towarzyszy inne zaklcie
magiczne. Przy innej formule czesze si wosy, wtyka si w nie czerwone kwiaty hibiskusa,
aromatyczne licie za, w ktre wdmuchiwano czary, zaplata si jej za naramienniki. Dopiero teraz
jest ona zupenie przystrojona.
Cae to obrzdowe przystrajanie i zdobienie czy si z magi piknoci. Jest ona tutaj nakazana
zwyczajem i tradycj, lecz nie stoi w bezporednim zwizku z ci ani z przepisanym na jej czas
ubiorem. Dopiero po dokonaniu magii piknoci rozpoczyna si waciwy obrzd ciy - wdzianie
dugiej szaty. Tabula zarzucaj na ramiona modej matki jeden z saykeulo (szata kobiety ciarnej) i
wdmuchuj czary w suknie, jeszcze raz wypowiadajc formu zaklcia, ktra bya uyta przy
sporzdzaniu sukni (ryc. 47). Obecnie rwnie wypowiada si zazwyczaj, cho nie jest to konieczne,
kilka formu magicznych, ktre maj j uchroni przed niebezpieczestwami zwizanymi z ci i
porodem; czary te maj przeciwdziaa zoliwym urokom czarnej magii, ktrych krajowcy szczeglnie
obawiaj si przy poogu (patrz nastpny ustp).
Przysza matka w czasie caego tego obrzdu staa na macie, gdy jak ju wspomniano, od chwili
wyjcia z kpieli nie wolno jej bos nag dotkn ziemi. Obecnie dwie tabula zanosz j ubran w
peny strj i nakryt dugim paszczem z rafii (ryc. 48 i 49) do domu ojca i kad na specjalnie w tym
celu zbudowanej platformie (ryc. 50), Co si tyczy kobiet z rangi wodza, przyj si zwyczaj, e nie
udaj si do domu ojca, lecz do domu wuja i tam zasiadaj na wspomnianym podwyszeniu.
Na tej platformie kobieta spdza reszt dnia. Przez cay ten czas nie wolno si jej ruszy, nie wolno
jej mwi, chyba e prosi o co do jedzenia czy do picia, cho i to powinno o ile monoci odbywa si
na migi. Nie wolno jej bra w rce jedzenia, ktre jej tabula musz wkada do ust. T nieruchom
pozycj wolno jej przerwa co pewien czas, i to tylko na chwil, gdy musi umy twarz, rce i ramiona
czy natrze skr. Wod do mycia przynosi jej zwykle w drewnianym naczyniu m; czasami jednak
dwie kobiety zanosz j nad brzeg morza i tam, stojc na macie, myje si. Po zachodzie soca wolno
jej zej z platformy i uda si na spoczynek do domu ojca, lecz nastpnego dnia rano musi by ju na
posterunku, siedzie bez ruchu i przestrzega tych samych zakazw, ktre j obowizyway
pierwszego dnia. Trwa to od czterech do piciu dni, zalenie od jej rangi i stanowiska spoecznego
ma. Obecnie wraz z oglnym rozlunieniem obyczajw czsto nie trwa to duej ni jeden dzie.
Po zakoczeniu tego obrzdowego czuwania na platformie kobiecie wolno wrci jeszcze na par
miesicy do ma, ale moe rwnie uda si do domu ojca lub wuja. W kadym razie na sam pog
musi uda si do jednego z tych domw. Ubrana jest teraz w swj saykeulo (paszcz kobiety
ciarnej), ktry bdzie nosi a do zupenego zdarcia. Zazwyczaj trwa to do dwch miesicy, tak
wic zrzuca go z siebie mniej wicej na dwa miesice przed rozwizaniem.
Ale obrzd pierwszej ciy ma jeszcze inne ciekawe rysy. Jak to zawsze ma miejsce u
Trobriandczykw, obrzdowe usugi wywiadczone jakiej osobie przez jedn klas krewnych musz
by odpacane przez jej rzeczywistych krewnych, to znaczy rodzin matki. W tym wypadku wszelkie
trudy, magia i rytua spoczyway na barkach eskich krewnych ojca. W nastpujcym bezporednio
po tej ceremonii podziale ywnoci (sagali) podziau dokonuj brat matki, jej brat oraz inni jej krewni
po kdzieli. Jeli jest to mao, wana osoba, ywno rozdziela si przed domem jej ojca. Jeli
natomiast ona lub jej ojciec, lub m s ludmi o wysokiej randze spoecznej, sagali odbywa si na

54
Teksty tego zaklcia i dalszych wspomnianych tutaj formu magicznych znajdzie czytelnik w rozdziale XI, 3 i 4. Por. take
formuy mwasila, cytowane na str. 337-342 Argonautw.

- 119 -
gwnym placu wsi. Procedura jest taka sama jak przy innych aobnych czy obrzdowych
podziaach55. ywno rozdziela si na porcje, z ktrych kada przeznaczona jest dla jednej osoby,
wywoywanej dononym gosem, Po zakoczeniu obrzdu pierwszej ciy kada tabula, ktra
pracowaa nad wykonaniem szat i braa udzia w uroczystoci, otrzymuje po jednej porcji. Oprcz tego
ofiarodawcy sagali (podziau) zazwyczaj wybieraj najwiksze .i najdorodniejsze bulwy yamu lub pki
bananw czy te orzechy palmy areka i zanosz je do domu ciotki ze strony ojca dziewczyny i
czasami take do kilku innych krewnych. Ta dodatkowa zapata nazywa si pemkwala.
Z podziaem tym czy si jeszcze inna ceremonia, ktra posiada mniejsze znaczenie, lecz jest
bardzo interesujca. Ojciec modej matki, ktry nie ma nic wsplnego z sagali, wybiera specjalnie
dobr ywno i zanosi j od siebie kilku kobietom, o ktrych si wie, e znaj rodzaj czarnej magii,
szczeglnie grony dla kobiety w ciy. Magia ta jest pod kadym wzgldem czarna, gdy
wykonywajce j odwouj si do, mwanita (czarnej stonogi) i s w stanie uczyni skr kobiety
czarn jak stonoga. Dar ojca przynosi si pod drzwi i tam si go skada; naley on do typu darw
zwanych katubwadela bwala (dar zamknicia domu) i ma na celu ubiegnicie i zniweczenie zych
zamiarw czarownic. Jeden z mych informatorw w ten sposb to wyrazi: By usta ich gniew, by nie
czyniy zych czarw, ktre czyni skr tej kobiety czarn, tej kobiety brzemiennej ,
W zwizku z tym nasuwa si pytanie, jakie pogldy krajowcw le u podstaw uroczystoci
pierwszej ciy i jakie s ich cele i intencje. Jeli spytamy si przecitnego Trobriandczyka o motywy,
u'ula, jakiegokolwiek zwyczaju, usyszymy stereotypow odpowied: tokunabogwo ayguri (od dawien
dawna ju tak jest), Laba'i layma (to przyszo z Laba'i, mitycznego centrum okrgu), tomwaya,
tomwaya, ivagise (przodkowie ju tak robili). Innymi sowy, w ich pojciu, zwyczaj usankcjonowany
jest tradycj i kada szanujca si osoba, tak samo u dzikich, jak i u nas, tak wanie postpuje,
poniewa si to robi i zawsze si tak robio. Lecz obok tego oglniejszego motywu znalazem
jeszcze kilka szczegowych powodw tego dziwnego zwyczaju. Jedni utrzymywali, e ceremonia ta
uatwia pord, gdy baraszkowanie w wodzie rozlunia dziecko w onie matki. Inni twierdzili, e to
dobrze wpywa na zdrowie matki i dziecka; inni za, e jest to konieczne dla waciwego wyksztacenia
si podu. Tylko jedna kobieta podaa mi jako powd, e w kpieli wstpuje w ni duch dziecka.
Pogld ten by jednak zupenie odosobniony i przez nikogo wicej nie potwierdzony, tak e uwaam
go za faszywy.
Najczciej jednak spotyka si pogld, e ceremonia ta ma na celu wybielenie skry kobiety. Tego
zdania byli wszyscy najlepsi informatorzy, zarwno mczyni, jak i kobiety, z ktrymi problem ten
omawiaem. Zgadza si to rwnie z tekstem formuy magicznej, czynnociami rytualnymi oraz z
charakterem gwnego symbolu saykeulo (paszcza dla brzemiennej kobiety). Saykeulo wedle
wyjanie informatorw suy do osaniania skry przed palcymi promieniami soca. Musi go ona
nosi po obrzdowej kpieli, a po zrzuceniu go niedugo przed rozwizaniem musi a do rozwizania
moliwie jak najwicej przebywa pod dachem. Pogld, e biao jest czym podanym, przejawia
si jeszcze pniej w gwnej ceremonii pierwszej kpieli oraz tak samo w nastpnych obmywaniach
rytualnych, ktre brzemienna kobieta odbywa a do samego rozwizania i nawet jeszcze pniej.
Biaa skra jest rzecz podan; gbszych powodw na to nie da si znale. Jedno wszake jest
zupenie pewne. Pomimo oglnie rozpowszechnionego mniemania, e biaa cera dodaje uroku
osobistego, w tym wypadku jednak nie chodzi o to, by biaa skra miaa czyni kobiet bardziej
pontn. Na pytanie, dlaczego kobieta w ciy musi dba o bia cer, otrzymaem t odpowied:
Jeli kobieta si nie myje i nie namaszcza i jeli jej skra jest czarna, ludzie powiedz, e to bardzo
za kobieta, ktra cigle myli o mczyznach, a nic jej nie zaley na dziecku. Lub takie podawali
motywy: Czyni si to, by skr przygotowa do poogu i by uczyni jej podanie biaym. Albowiem
gdy skra jest biaa, nie myli ona o cudzostwie. Z ust innego informatora syszaem zdanie:
Saykeulo zakrywa j ca: piersi, nogi, plecy; widzisz tylko jej twarz. Czyni to jej skr bia,
wskazuje, e nie ma ona adnych stosunkw z mczyznami. Tak wic caa ta magia czyni kobiet
bia i pikn. Jednakowo musi kry si ze swymi wdzikami, nie wolno jej kokietowa innych
mczyzn i musi w tym okresie by wierniejsz mowi ni kiedykolwiek. Co wicej, jak zaraz
zobaczymy, musi si ona powstrzyma od prawowitego stosunku ze swym wasnym mem

55
Patrz Argonauts of the Western Pacific, str. 183 oraz odnoniki w indeksie s. v. sagali, i rozdz. XI, 2 niniejszej ksiki.

- 120 -
3. Zwyczaje zwizane z ci i poogiem.
W poprzednim ustpie opisalimy uroczystoci pierwszej ciy. Obecnie przystpujemy do
zwyczajw zwizanych z kadorazow nastpn ci i rozwizaniem. Obrzdowa kpiel, uroczyste
wdzianie paszcza na okres ciy, magia biaoci i piknoci miay miejsce wycznie przed
urodzeniem pierwszego, dziecka. Ale wybielanie skry zwyczajnymi rodkami, w tym za pomoc
wdziania paszcza, towarzyszy kadorazowej ciy. Kobieta sama teraz robi sobie paszcz lub dostaje
go od tabula, za co musi si odpaci, lecz to jest prywatna transakcja handlowa.
Mniej wicej w pitym miesicu ciy, to znaczy przy pierwszej ciy mniej wicej w czasie
obrzdowej kpieli, spodziewajca si zosta matk kobieta rozpoczyna diet. Przestaje je
przysmaki zoone przewanie z owocw, ktre krajowcy nazywaj kavaylu'a. Nie wolno jej je
bananw, mango, malajskiego jabka, migdaw z mrz poudniowych, owocu paupau, drzewa
chlebowego i natu. Tabu to pozostaje w zwizku ze zdrowiem dziecka. Jeli ona bdzie je
kavaylu'a, dziecko bdzie mie wielki brzuch; bdzie w nim peno kau i dziecko wkrtce umrze.
Wobec tego jej gwnym poywieniem s teraz jarzyny, jak yam, taro, groszek, pataty i inne produkty
ogrodowe. Wolno jej take je miso i ryby, z wyjtkiem kilku gatunkw, mianowicie tych, ktre yj
w szczelinach rafy koralowej. Krajowcy powiadaj, e tak jak trudno byoby wydoby ryby z ich
kryjwek, tak samo trudno byoby wydoby dziecko z ona matki. Zakazane s te ryby z ostrymi,
spiczastymi czy jadowitymi petwami, ktre s niebezpieczne dla rybakw. Jeliby przysza matka
spoya ktr z tych ryb, dziecko byoby stale ze i ustawicznie pakaoby. W miar rozwijania si
ciy, gdy coraz bardziej zaznacza si jej figura, trzeba przerwa stosunki pciowe, gdy czonek
mgby zabi dziecko. Zakazu tego przestrzega si bardzo cile.

Ryc. 47. Drugie czarowanie ubioru ciarnej.

(Rozdz. VIII, 2).

- 121 -
Ryc. 48. Ochraniana przed zetkniciem z ziemi.
(Rozdz. VIII, 2).

Ryc. 49. Powrt do domu ojca.

(Rozdz. VIII, 2).

- 122 -
 Ryc. 50. Czuwanie na platformie.
(Rozdz. VIII, 2).

Poza tym kobieta prowadzi najzupeniej normalny tryb ycia prawie a do samego rozwizania.
Pracuje w ogrodzie, nosi wod i drzewo na opa, w domu przyrzdza jedzenie. Musi tylko chroni si
przed socem, do czego suy jej saykeulo (paszcz kobiety ciarnej), czsto si my i namaszcza
oliw z orzecha kokosowego. Jedynie przed samym rozwizaniem, gdy zrzuca z siebie zniszczony ju
pierwszy paszcz, powinna wystrzega si soca i przeto musi zaniecha niektrych ciszych prac.
Podobnie jak przy pierwszej ciy, tak samo i teraz mniej wicej w pitym miesicu ciy kobieta
przenosi si do domu ojca; jeeli chce, moe tam pozosta, ale wolno jej rwnie wrci do domu
ma. Na krtko przed rozwizaniem musi jednak bezwarunkowo uda si do domu rodzicw lub wuja
i tam odby pog. Jest to regua cile przy kadym poogu przestrzegana. Dam ma opuszcza
kobieta mniej wicej w sidmym lub smym miesicu ciy.
Zwyczaj ten czy si z siln obaw rnych niebezpieczestw, ktre gro kobiecie w poogu i o
ktrych krajowcy sdz, e wywoane s niektrymi zymi czarami, zwanymi przez nich vatula bam
(zdrtwienie czy niedowad macicy). W obliczu grocego wielkiego niebezpieczestwa jestemy
znowu wiadkami odezwania si wizw krwi, nowego skrystalizowania si solidarnoci rodowej i
przesunicia odpowiedzialnoci z ma na rodzin kobiety. Tylko rzeczywici krewni, to znaczy krewni
i krewne po kdzieli, s wobec zwyczaju i prawa plemiennego osobami, na ktrych mona naprawd
polega. Kobieta udaje si do domu ojca, gdy jest to rwnoczenie take dom jej matki, ktra jest
waciw osob do zaopiekowania si ni sam i jej dzieckiem. Do matki naley rwnie odpdzenie
grocych niebezpieczestw, co robi przy wspudziale swych mskich krewnych. Mczyni ci
przychodz do domu, w ktrym kobieta rodzi, i dopilnowuj, by roztaczano nad ni odpowiedni stra
(yausa). Taka stra, zoona z uzbrojonych w dzidy mczyzn, ktrzy przez ca noc siedz przy
ogniskach i pilnuj domu i wszelkiego do niego dostpu, jest uwaana za gwne zabezpieczenie
przed czarownikami, ktrzy w otoczeniu nocnych ptakw czyhaj na sposobno, by zakra si i
rzuci zy urok, vatula bam. Wykonywanie yausa zasadniczo naley do ma, lecz jemu samemu
nigdy nie mona w tych rzeczach dostatecznie zaufa, tak e rodzina nie tylko mu dopomaga, ale go
do pewnego stopnia kontroluje. Ciekawe jest, e ta forma czarnej magii przejawia si nie tylko w
obawach i przesdach krajowcw, lecz e czarownicy rzeczywicie j wykonuj. Czarownik zblia si
do domu, wygasza zaklcie i wedle ustalonego rytuau rzuca zy urok 56. W materiaach mych
posiadam formuy tej magii oraz magii zapobiegajcej jej urokom; poniewa jednak odnosz si
wycznie do czarownictwa, zachowuj je do jednej z mych przyszych publikacji.
Przed samym porodem czyni si szereg przygotowa w domu rodzicw. Ojciec oraz wszyscy
zamieszkujcy chat mczyni opuszczaj j, na ich miejsce za przychodzi kilka kobiet, krewnych
56
Por. rnic pomidzy czysto fikcyjnymi czarami kobiety-latawca (yoyova) a rzeczywicie praktykowan czarn magi
przez czarownikw (bwaga'u), Argonauts of the Western Pacific, rozdz. II, 7 i rozdz. X, 1 oraz rozdz. II niniejszej ksiki.

- 123 -
poonicy, ktre bd asystowa przy porodzie. Z chwil nastpienia pierwszych blw porodowych
umieszcza si kobiet w pozycji przykucnitej na podniesionym tapczanie, pod ktrym pali si
niewielki ogie. Ma to na celu zrobi jej krew pynn, zrobi, by jej krew pyna. Na sam
krytyczny moment moe poonica wraz z asystujcymi jej kobietami uda si w krzaki, gdzie
nastpuje rozwizanie; czciej jednak odbywa si to w domu.
O przebiegu samego rodzenia udao mi si zebra nastpujce informacje. Poonica siedzi na
rozcignitej na ziemi macie, przy czym nogi ma rozsunite, kolana uniesione ku grze. Przechylajc
si w ty, rkoma poza sob opiera si o ziemi i ciar ciaa przerzuca na ramiona. Za ni stoi jej
siostra czy inna bliska krewna po kdzieli i silnie naciskajc jej barki prze j ku doowi, a nawet
czasem do silnie uderza rk. Ta kobieta naciska na poonic, eby dziecko mogo szybko
wypa. Jej matka przygotowana jest na przyjcie dziecka. Czasami trzyma j te za kolana. Na
ziemi w odpowiednim miejscu kadzie si mat dla noworodka. Mwiono mi, e dziecko moe przyj
na wiat jedynie w sposb naturalny, bez niczyjej pomocy; nigdy si go nie wyciga ani te nie
wykonuje adnego zabiegu. Dziecko wypadnie na mat, tam ley, wwczas je bierzemy. Przedtem
si go nie dotykamy. Poonica stara mu si przyjcie na wiat uatwi przez wstrzymanie oddechu,
co wywouje ucisk na odek.
Ciki pord przypisuje si, rzecz prosta, zym czarom, vatula bam; wzywa si wwczas osob
znajc vivisa (formu lecznicz) i to przeciwdziaa zu. Formu t recytuje si nad aromatycznymi
limi roliny kwebila, ktrymi naciera si ciao kobiety. Mona te zaczarowane licie pooy jej na
gowie i z lekka uderza w nie pici. Dopiero wwczas, gdy przypadek jest szczeglnie ciki, gdy
vivisa nie pomaga, czyni si zabieg, ale o ile mogem to wybada, robi si to bardzo bojaliwie i
niepewnie. Jeeli oysko nie wychodzi we waciwym czasie, wwczas do koca ppowiny
przywizuje si kamie. Wypowiada si wwczas formu lecznicz (vivisa) i kae si poonicy wsta.
Jeli to nie skutkuje, krajowcy nie potrafi zdoby si na inny pomys i kobieta umiera. Nie umiej
bowiem wydoby oyska za pomoc zabiegu. Byli oni bardzo zdumieni, gdy zobaczyli, jak dr Bellamy,
ktry przez szereg lat by lekarzem rzdowym na wyspach, wykonywa ten zabieg 57.
Mniej wicej w trzy dni po porodzie jedna z tabula (krewnych po mieczu) matki nowonarodzonego
dziecka ogrzewa jej palce nad ogniem i ukrca pozosta ppowin tu przy samym odku dziecka.
Wraz z oyskiem zakopuje si j w obrbie ogrodu. U podstaw tego zwyczaju ley do nieokrelone
wierzenie, e dziecko wyronie na dobrego ogrodnika i e bdzie to kierowa jego umys ku
ogrodowi. Po usuniciu ppowiny dziecko mona ju wynie na dwr, lecz nie jest to
bezwarunkowo konieczne. Matka natomiast jeszcze przez jaki miesic musi pozosta w
odosobnieniu w chacie ojca. W jaki czas po rozwizaniu tabula splataj sznurek, ktrym obwizuj
piersi matki. czy si z tym jaka magia, lecz niestety nigdy nie mogem dowiedzie si, co to za
magia i jakie znaczenie posiada caa ta ceremonia.

4. Matka i dziecko.
W pierwszym miesicu po urodzeniu matka spdza wraz z dzieckiem wiksz cz dnia na
jednym z nieco podniesionych tapczanw, pod ktrym pali si niewielki ogie. Jest to nakaz tamtejszej
higieny, krajowcy s bowiem gboko przekonani, e takie przypiekanie i wdzenie doskonale wpywa
na zdrowie i zabezpiecza przed czarn magi. Mczyni nie maj wstpu do domu, gdy zazwyczaj
kobieta siedzi przy ogniu cakiem naga, wobec czego mczyni nie powinni wchodzi; nie ma jednak
na to adnych nadnaturalnych sankcji i nie byoby znowu tak wielkim wystpkiem, gdyby kto dopuci
si zamania tego tabu. Mniej wicej po upywie miesica wykonuje si magi, ktra nazywa si
vageda kaypwakova; kwiaty biaej lilii spala si wraz z suchym drzewem, przy czym wypowiada si
zaklcie, dym za, ktry wydobywa si z tlcego chrustu, ogarnia mod matk. Praktyki te wykonuje
si przez dwa dni z rzdu i od nich skra kobiety powinna sta si bielsza. Nie posiadam formuy tej
magii. Na trzeci dzie tabula dokonuj obrzdowego mycia modej matki i nacieraj jej skr limi
przepojonymi tymi samymi czarami magii piknoci, jakich uywano w odpowiadajcym mu obrzdzie
podczas uroczystoci pierwszej ciy.
Dopiero teraz matka moe wyj z chaty z dzieckiem. Obchodzi ona wwczas wie dookoa i od
znajomych i krewnych ojca otrzymuje mae podarunki z ywnoci zwane va'otu. Po obejciu wsi jej
tabula (ciotki po kdzieli i inne podobne krewne) na niby zapdzaj j do domu (ibutusi), gdzie. w
odosobnieniu musi spdzi jeszcze jeden miesic.
57
Informacj t otrzymaem niezalenie od siebie z dwch rde: od samego dra Bellamy, ktry wwczas by urzdnikiem i
lekarzem rzdowym w tym okrgu, oraz od krajowcw.

- 124 -
 W tym czasie m i ona mog rozmawia z sob tylko przez drzwi i ukradkiem rzuci na siebie
wzrokiem. Pod adnym warunkiem nie mog razem je ani te nie wolno spoywa im tych samych
potraw. Bardzo surowe tabu zakazujce im stosunkw pciowych obowizywa ich bdzie jeszcze
przez duszy czas, a przynajmniej do chwili, gdy dziecko zacznie stawia pierwsze kroki. Wedle
cilejszej reguy nie wolno im y ze sob a do chwili zupenego zaprzestania karmienia dziecka
piersi, co ma miejsce bardzo pno - mniej wicej w dwa lata po urodzeniu. Ta ostrzejsza regua, jak
mnie informowano, jest cile przestrzegana w rodzinach poligamicznych, M, nawet taki, ktry ma
wiele on, musi a do chwili wyjcia matki z dzieckiem z chaty powstrzyma si od wszystkich
maeskich i pozamaeskich stosunkw. Zamanie jednej z tych zasad mogoby sprowadzi mier
dziecka. Ten sam zakaz obowizuje w wypadku nielubnych dzieci; jeli matka zacznie
przedwczenie mie stosunki z mczyznami, dziecko z pewnoci umrze.
Po dugim okresie odseparowania matka wraz z dzieckiem wraca na wasne gospodarstwo 'i
rozpoczyna normalny tryb ycia. Dziecku jednak powica duo czasu. Jeli to bya jej pierwsza cia,
wkada spdniczk z rafii, jedn z tych dwch, jakie jej sprawiy tabula. Obecnie nosi te saykeulo,
drugi z dwch paszczy zrobionych specjalnie dla niej przez tabula przed jej pierwsz ci (ryc. 51).
Jeli za jest to druga cia lub jeli dziecko nie jest lubne, matka zazwyczaj nosi o wiele krtsz
spdniczk i paszcz (ryc. 90) wasnej roboty lub czasem prywatnie dla niej zrobiony przez jej krewne.
Moda matka czsto nosi te specjalny czepek togebi, ktry zazwyczaj robi si z maej spdniczki z
rafii, zwinitej w rodzaj turbana58. Za naramienniki zatyka si pki pachncych zi (vana).
Troskliwo i opieka macierzyska przejawia si przede wszystkim w karmieniu dziecka. Niemal od
pierwszych chwil obok piersi matki, ktra, jak mi mwiono, bardzo rzadko zawodzi, dostaje ono inne
potrawy. Gwnym jego pokarmem jest papka z taro, zwana memema. Robi si j w ten sposb, e
dobrze przegotowane taro przeuwa matka lub ktra z krewnych. Samo mleko matki jest wedle
krajowcw niedostatecznym pokarmem i dziecko wycznie nim karmione byoby zbyt sabe. Przeuty
yam i ryby daje si dopiero rocznemu dziecku. Gow smaruje mu si olejem z kokosu zmieszanym z
wglem drzewnym, eby jego gowa bya silna. Natomiast jednego przestrzega si niezwykle
skrupulatnie od pierwszej chwili - czystoci; dziecko regularnie kpie si w ciepej wodzie, w ktrej te
matka si myje. Uywa si na to specjalnie gbokiej miski drewnianej, ktra nazywa si kaykwaywosi.
Wod podgrzewa si rzucajc do miski rozpalone w popiele kamienie. W ten sposb otrzymuje si
gorc i czciowo nawet mineraln wod. Codzienne mycie i nacieranie olejkiem z kokosu utrzymuje
zdaniem krajowcw biao skry matki i dziecka. Odczenie dziecka ad piersi nastpuje bardzo
pno, mniej wicej w dwa lata po urodzeniu, lub wedle tamtejszego powiedzenia, gdy dziecko
potrafi powiedzie cakiem wyranie bakam bamom (chce mi si je, chce mi si pi).
Po odczeniu od piersi dziecko odseparowuje si od matki i od tej chwili zaczyna ono sypia z
ojcem lub z babk ze strony ojca. Jeli krzyczy po nocach, dostaje co do ssania - rodzaj smoczka -
lub troch mleka kokosowego. Jeli dziecko jest niespokojne, przewraliwione czy nienormalnie si
rozwija, przenosi si je do krewnych w odlegej wsi czy ze rodka wyspy nad morze, eby w ten
sposb nabrao si i poprawio si.

***

Doprowadzilimy w ten sposb dziecko do chwili, w ktrej niedugo przyczy si do swych

towarzyszy zabaw w maej spoecznoci dziecicej wsi. Za kilka lat rozpocznie ju ono swe ycie
miosne. W ten sposb zamknlimy koo, ktre rozpoczyna si dziecinnymi zabawami w mio,
przebiega przez pierwsze miostki wieku modzieczego, trwae zwizki, maestwo i zamyka si
rodzeniem dzieci i ich wychowaniem. Cykl ten opisaem w gwnych zarysach, szczeglnie
uwzgldniajc stron socjologiczn, tak jak ukazuje si ona w zwizkach przedlubnych, w
maestwie, pojciach o pokrewiestwie i wspoddziaywaniu matrylineatu i wpyww ojcowskich. W
nastpnych rozdziaach przyjdzie nam jeszcze opisa pewne odchylenia i aspekty psychologiczne,
ktre po wikszej czci dotyczy bd przedlubnego ycia erotycznego.

58
Togebi jest to oglna nazwa na plecione naczynia lub zoone spdniczki, ktre kobiety podkadaj pod koszyki i ciary
noszone na gowie (rozdz. I, 3 i ryc. 6).

- 125 -
Rozdzia dziewity - Zwyczajowe formy swobody seksualnej.
Bdziemy musieli obecnie powrci do tych kilku aspektw ycia erotycznego, ktre trzeba byo
pozostawi nie uwzgldnione czy tylko z grubsza zaznaczone w naszym opisie ycia krajowcw. Z
opisanych w rozdziale III faktw wiemy, e pomimo pewnych ogranicze pozostawia si jednostce
wiele swobody i sposobnoci do najrozmaitszych przey seksualnych. Nie tylko nikogo nie skazuje
si na ycie o nie zaspokojonych popdach pciowych, lecz przeciwnie, kademu daje si du skal
wyboru i moliwoci.
Sposobnoci do zwykych stosunkw miosnych, ktre posiada Trobriandczyk, jakkolwiek szerokie,
nie wyczerpuj jednak wszystkich moliwych form ycia erotycznego. Ponadto zmiany w yciu wsi
wywoane ca rnorodnoci pr roku oraz uroczyste zgromadzenia podsycaj zainteresowania
erotyczne oraz dostarczaj okazji do zaspokajania ich. W tych warunkach zazwyczaj zawizuj si
stosunki, ktre wybiegaj poza obrb jednej spoecznoci wiejskiej; rozluniaj si dawne wizy, a
nawizuj si nowe znajomoci; rodz si nowe krtkie, pene namitnoci romanse, ktre niekiedy
przeradzaj si w bardziej trwale zwizki.
Tradycja nie tylko pozwala, ale co wicej, zachca do takich rozwidle normalnego ycia
eratycznego. Jak jednak zaraz zobaczymy, pomimo tego, e tradycyjny usus i opinia publiczna daj tu
swe oficjalne placet, rozgazienia te odczuwane bywaj jako wykroczenia, jako co anormalnego.
Reagowa na nie bdzie nie cae spoeczestwo, lecz dotknite tym po szczeglne jednostki 59.
Niektre ekscesy, ktre rzeczywicie zasuguj na miano orgii, ograniczaj si do pewnego terytorium
i przez reszt ludnoci bywaj odczuwane jako dziwaczne lokalne anomalie; ci natomiast, ktrzy je
praktykuj, s z nich bardzo dumni, a jednoczenie czuj si nimi zawstydzeni. Ale nawet
najzwyczajniejsze i najoczywiciej przyzwoite urozmaicenie uwaane jest za eskapad czy
awanturnicz wypraw, ktr trzeba przygotowywa w tajemnicy ze wzgldu na staych partnerw,
zawsze patrzcych na to niechtnie, a czasem nawet mszczcych si.

Ryc. 51. Matka i jej pierwsze dziecko.

Kobieta z dzieckiem ma na sobie drugie saykeulo. (Rozdz. VIII, 4).

59
Te dozwolone, a jednak odczuwane za niewaciwe i zdrone praktyki omawiam w Crime and Custom, cz II.

- 126 -
 Ryc. 52. Dzieci bawice si w koo myskie.
Rozdz. XI, 1).

Sdziem, e najlepiej bdzie podzieli opis ycia pciowego tubylcw na dwie czci i omawia je
oddzielnie. Naprzd przedstawi normalne dojrzewanie popdu pciowego, ktry znajduje swe ujcie
w maestwie. W drugiej za czci zaj si samym impulsem w jego szerszych przejawach, kiedy
wykracza poza sfer codziennych znajomoci w obrbie pewnej miejscowej grupy, kiedy niweczy
zawizane we wasnej wsi zwizki. To bdzie przedmiotem niniejszego oraz nastpnych rozdziaw.
Podzia ten odpowiada pogldom krajowca, przez co pozwala na przedstawienie faktw w duo
wierniejszej perspektywie, niby to miao miejsce wwczas, gdybymy wsplnie je omawiali. Obie te
czci jednakowo cile si ze sob cz; jak za zachodz one na siebie, okae si w cigu
dalszego przedstawienia.
Opis rozpoczn od uroczystoci, ktre regularnie w pewnych porach roku wzbudzaj i odwieaj
zainteresowania erotyczne oraz dostarczaj wikszych moliwoci do ich zaspokajania. Nale tu
niektre zwizane z por roku gry i zabawy, ktre odbywaj si regularnie; majwki, wsplne
wycieczki, wyprawy kpielowe - wszystkie one pozostaj w zwizku z pewnymi ekonomicznymi
czynnociami; wreszcie zaliczy tutaj trzeba doroczn por wit.

1. Pierwiastek erotyczny w grach i zabawach.

W cigu caego roku ochota do zabaw i szukanie rozrywek wzrasta w okresach peni ksiyca.
agodne wiato ksiyca i orzewiajcy chd nocy, te dwie tak upragnione rzeczy w krajach
tropikalnych, zdaj si rozbudza natur krajowcw; przystaj oni wwczas na duej, by
porozmawia, udaj si w odwiedziny do innych wsi i zabieraj si do takich zaj, ktre mona
wykonywa przy ksiycu. W noce ksiycowe odbywaj si wszelkie uroczystoci w zwizku z
podrowaniem, owieniem ryb czy zbieraniem plonw. Dzieci, ktre normalnie do krtko bawiy si
wieczorami, obecnie, w miar przybierania ksiyca, przesiaduj coraz duej. Roi si od nich na
gwnym placu, gdzie urzdzaj swe zabawy. Po chwili doczaj si do nich chopcy i dziewczta.
Gdy za ksiyc staje si peniejszy, do grona bawicych si przycza si te starsza modzie.
Wwczas dzieci stopniowo opuszczaj plac, na ktrym widzi si teraz wycznie starsz modzie i
dorosych, urzdzajcych rne gry, zabawy i zawody. W adniejsze i chodniejsze noce ksiycowe
widywaem ca ludno duej wsi na gwnym placu; modsi brali czynny udzia w grach i zawodach,
starsi im si przygldali.
Zazwyczaj jednak tylko modzie uczestniczy w tych zabawach, ktre posiadaj silny pierwiastek
erotyczny. Bliski kontakt cia, wpyw wiata ksiyca i padajcych cieni, oszoamiajca rytmika
ruchw, wesoa i swobodna zabawa, swawolna piosenka - wszystko to przeamuje sztywno, uatwia

- 127 -
zblienie, pobudza do wzajemnych wyzna i dopomaga w ukadaniu przyszych schadzek. Interesuje
nas w tych grach i zabawach tylko pierwiastek erotyczny, gdy stanowi on przedmiot niniejszej ksiki.
Nie naley jednak zatraca perspektywy i zapomina, e to jest tylko jedna strona, jeden obok wielu
rwnie wanych i istotnych aspektw. Zabawy dzieci i gry dorosych czstokro cakiem erotyki nie
zawieraj i nigdy nie staje si ona jedynym celem i nie jest gwnym motywem uczestnictwa.
Zamiowanie do sportu, potrzeba ruchu, rywalizacja, ch popisania si zrcznoci i odwag,
zadowolenie estetyczne, pocig do artw s bezsprzecznie rwnie wanymi czynnikami jak erotyka.
Do najwaniejszych chyba nale zabawy, ktre odbywaj si w ksiycowe wieczory na gwnym
placu wsi. Zazwyczaj zabawa rozpoczyna si jak gr ruchow w rodzaju naszego koa
myskiego, ktr krajowcy nazywaj kasaysuya (ryc. 52) 60. Chopcy i dziewczta bior si za rce i
w takt piewanej pieni zaczynaj si porusza; z pocztku ich ruchy s wolne, w miar
wzrastajcego tempa melodii staj si coraz szybsze i zawrotniejsze, a wyczerpani, z zawrotem w
gowie padaj i chwil odpoczwszy zaczynaj si krci w przeciwnym kierunku. Gdy gra jest ju w
peni, pie nastpuje pa pieni i oglne podniecenie wzrasta. Pierwsz przypiewk, od ktrej
zaczyna si zabawa, zapocztkowuj sowa kasaysuya, saysuya, nawizujce do krzaka, od ktrego
pochodzi nazwa tej gry. Przy kadym nowym kole piewa si now przypiewk. Rytm przypiewki i
kroku pocztkowo wolny, gwatownie wzmaga si i koczy prdka powtarzanym staccato ostatniej
zgoski, podczas gdy bawicy si szybko wiruj. Pod koniec gry sowa przypiewki staj si coraz
bardziej tuste i nieprzyzwoite.
Oto kilka przykadw takich przypiewek kasaysuya, zawierajcych aluzje seksualne:

I.
Taytulaviya, viya, taytulabeula, beula (powtrzone)
Szalone taytu, potne taytu
Kavakayviyaka kwisi tau'a'u
Olbrzymi czonek mczyni
Isisuse wa bwayma
Siedz w spichlerzu
Toyatalaga popu.
Rozpustnik ka.

Wolne tumaczenie
O szybko rosnce taytu! O potne taytu!
Mczyni z olbrzymimi czonkami siedz na platformach przed spichlerzami (tzn. stroni od kobiet)
- to pederaci!

II.
Imayase la kaykivi tokaka'u (powtrzone)
Przynosz jego wezwanie wdowiec
Ipayki nakaka'u.
On (ona) odrzuca wdowa.
Ikaraboywa kwila tokaka'u.
Nieczynny jest czonek wdowiec.

Wolne tumaczenie
Przynieli jej zaproszenie wdowca, by z nim spaa,
Lecz wdowa go nie przyja.
Wic czonek wdowca pozosta nieczynny!

60
To zdjcie oraz kilka nastpnych (ryc. 52--56) przedstawiaj gry odtworzone przez dzieci i modzie. Rzeczywiste
przedstawienie odbywa si zawsze po zapadniciu nocy, tak e nie da si ono sfotografowa. Rnica polega przede
wszystkim na tym, e na naszych zdjciach brak widzw.

- 128 -
 Mwiono mi, e przypiewk t zapiewano by dla wdowca okazujcego zbyt wiele
przedsibiorczoci w sprawach miosnych lub skierowujcego swe afekty pod niewaciwym adresem.
Obok tego piewano by j wwczas, gdy kobieta pragnie zainteresowa go sob i omieli.

III.
Yokwamiga tau'a'u miyawimi sayduwaku
Wy zaprawd mczyni wasze przepaski biodrowe kawaek duwaku
Saydukupi, kupi.
Krtki kawaek, krtki.
Galaga, takakaya kukupi.
Nie zaprawd, my mamy stosunek krtki (krtkie rzeczy).

Wolne tumaczenie
Mczyni, swe opaski robicie z kawakw duwaku: One s za krtkie, o wiele za krtkie,
Nic tak krtkiego nie nakoni nas do stosunku z wami!

IV.
Yokwamiga vivilaga, midabemi siginanabu,
Wy zaprawd kobiety zaprawd, wasze spdniczki (cienki listek),
Siginapatu patu.
(Cienki listek) wski, wski.
Galaga, takakaya patu.
Nie zaprawd mamy stosunek wski (wskie dziury).

Wolne tumaczenie
Kobiety, swe spdniczki robicie z lici siginanabu: To s wskie licie, bardzo wskie,
Nic tak wskiego nie nakoni nas, bymy tam dotarli.

Obie te przypiewki posiadaj wiele wsplnych rysw i obie reprezentuj typowy rodzaj artw na
temat ubrania drugiej pci. Informator mj z naciskiem podkrela, e nie maj one adnego innego
znaczenia poza: Gala takayta kaykukupi kwila - gala takayta kwaypatu wila: Nie spkujemy (z
mczyzn, ktry ma) krtki czonek, nie spkujemy (z kobiet, ktra ma) wsk cunnus.

V.
Yokwamtiga giyovila kaynupisi nunimiga.
Wy zaprawd wysokie rang kobiety mae wasze piersi zaprawd.
Kaykawala mitasiga gweguyaga.
Wraliwe ich oczy wysocy rang mczyni zaprawd,
Kamilogi babawa,
Wasze podparcie przy spkowaniu may wzgrek,
kamiyaguma
Wasze garnki wapienne
kwe, kwe, kwe.
(robi) kwe, kwe, kwe.

Wolne tumaczenie
O wysokie rang kobiety, zaprawd macie mae piersi,
Lecz wysocy rang mczyni maj lubiene oczy,
Spkujecie na ziemi, a gdy to robicie,
Sycha pobrzkiwanie wapiennych garnkw, kwe, kwe, kwe.

- 129 -
 Gry zawsze rozpoczynaj si wirowaniem. Po nim nastpuj inne gry figurowe. W niektrych bior
udzia tylko dwie osoby, na przykad chopiec opiera si stop o nog drugiego chopca lub dorosego
mczyzny, ktry trzymajc go obiema rkami za drug nog szybko nim wywija (ryc. 53), albo dwaj
chopcy siadajc naprzeciw siebie na ziemi opieraj si stopami o siebie i cign za kij. Jeden stara
si przecign drugiego i podnie go w gr. W wikszoci tych gier uczestniczy jednake wicej
osb; czasami s to skonwencjonalizowane, odlege naladownictwa rzeczywistych czynnoci,
czasami przedstawiaj one zachowanie si zwierzt. W zabawie w psi ogon na przykad chopcy
staj w dwa rzdy, jeden naprzeciwko drugiego, i poruszaj si raz w prawo, raz w lewo; w
szczurach cay rzd chopcw kuca i podskakuje (ryc. 64); w zabawie w gotujcy si garnek
chopcy w tej samej pozycji wolno posuwaj si, przestpujc z nogi na nog; w owieniu Kuboya
chopcy rzdem przesuwaj si przez bram utworzon przez dwch z nich, ktrzy stojc po obu
bokach z podniesionymi rkoma, przepuszczaj cay szereg, a staraj si zapa ostatniego. Bardziej
skomplikowane figury pojawiaj si w kradzeniu bananw, papudze i ogniu. Kada z nich
odbywa si przy akompaniamencie rytmicznych pieni, ktre czasem piewa si z pocztku, czasem
przez ca gr, czasem za, jak na przykad w bananach, tylko w odpowiednich miejscach akcji. I
chocia w adnej z nich nie ma bezporedniego pierwiastka erotycznego, to jednak kada z nich daje
wiele sposobnoci do bliszego kontaktu, do zetknicia si cia, przekomarzania si i poartowania. W
grach, ktre s waciwie zawodami sportowymi, jak szczury, psi ogon i owienie, udzia bior
tylko chopcy, w bardziej skomplikowanych, jak ogie, banany i papuga, zarwno chopcy, jak i
dziewczta.

2. Gry wymagajce bliszego kontaktu cielesnego.

To samo odnosi si do gier, przy ktrych kontakt cia jest bardzo bliski. Gra sina jest czci
obrzdowej kpieli w ceremonii ciy i zostaa ju opisana w poprzednim rozdziale. We wsi za
chopcy i dziewczta wsplnie si w ni bawi. Nale tu jeszcze inne gry i zabawy, z ktrych jedna
polega na tym, e uczestnicy chwytaj si za rce i formuj dugi rzd. W takt piewanej piosenki cay
rzd zaczyna si okrca koo ostatniego, ktry stoi w miejscu. W ten sposb szereg, okrcajc si,
zbija si w jedn kul, ktra im jest cianiejsza, tym lepsza jest zabawa. Potem nastpuje odkrcanie,
sznur robi si coraz duszy, uczestnicy coraz szybciej biegaj, a wreszcie sznur gdzie si
przerywa. Inna znw gra rozpoczyna si od tego, e dwch uczestnikw siada na ziemi i opiera si
plecami; potem dwoje innych siada im pomidzy nogami i w ten sposb podpiera pierwsz dwjk; za
nimi siada dalsza dwjka, podpierajc drug par itd. Gdy uformuje si dugi rzd siedzcych,
rozpoczyna si spychanie, ktremu towarzyszy piew. Szereg, ktry pierwszy zepchnie drugi,
wygrywa. Ten tak bliski kontakt cia w obu grach stanowi niewtpliwie pocztki gry miosnej.
Jedn z najpowszedniejszych i najbardziej lubianych zabaw jest przeciganie liany, bi'u
(dosownie cignicie). Bierze si dug mocn lian, ktr podzieleni na dwie rwne partie uczestnicy
chwytaj z dwch stron. Gra ta zazwyczaj rozpoczyna si na rodku gwnego placu we wsi (baku).
Po ustawieniu si obu partii jedna strona zaczyna piewa specjaln przypiewk, ktr druga
podchwytuje i koczy. Po jej skoczeniu rozpoczyna si przeciganie liany. Czasem po jednej stronie
s sami mczyni, po drugiej za kobiety, czasem naumylnie czy przypadkiem obie strony s
wymieszane. Natomiast partie nigdy nie s podzielone wedle klanw, cho zawsze przestrzega si
tabu pokrewiestwa, tak e brat nigdy nie znajduje si tu przy siostrze. Jedna strona stara si
przecign drug. Gra staje si naprawd emocjonujca dopiero wwczas, gdy jedna strona mocniej
cignie i osiga przewag nad drug. Przebieg jej bywa wcale brutalny; nie zwraca si najmniejszej
uwagi na szereg wyrzdzonych szkd czy to w domach, czy modych drzewkach, czy sprzcie
domowym. Gdy zabawa ta wchodzi w skad zawodw kayasa, o ktrych zaraz bdzie mowa, mwiono
mi, e domy, skady na yam i mode drzewa ulegaj wwczas zupenemu zniszczeniu, a czasem i
ludzie wychodz z niej poranieni.
W grach tych przede wszystkim chodzi o popisanie si si i zrcznoci, wielu jednak bierze w nich
udzia dla celw erotycznych. Bliski kontakt cia nie tylko pozwala na pewne poufaoci, co w innych
warunkach byoby niemoliwe, lecz, jak jeszcze pniej zobaczymy, jest bezwarunkowo wymagany ze
wzgldu na pewne formy magii miosnej.
Pn noc, gdy ju zabawa jest u szczytu, krajowcy bawi si w chowanego (supeponi). Jeeli
gra ta odbywa si na wiksz skal, obie strony wyruszaj z gwnego placu i chowaj si poza

- 130 -
obrbem wsi, w pobliskim lasku weyka (ryc. 56). W zabawie tej zazwyczaj pcie rozdzielaj si, raz
kobiety chowaj si, a mczyni szukaj, to znw odwrotnie.
Odnalezienie partnera ogasza znalazca specjaln piosenk, ktr piewa bardzo dononie. Ci za,
ktrzy po upywie pewnego czasu nie zostali znalezieni, sami wracaj na punkt zborny, piewajc
piosenk. Ta zabawa i zabawa w przeciganie liany nale do gier najpopularniejszych i najbardziej
lubianych przez krajowcw. Nie ulega wtpliwoci, e w duej mierze wpywa na to motyw seksualny.
Pary umawiaj si, e bd wzajemnie si szuka i e spotkaj si w wyznaczonych miejscach.
Wida doskonale, e caa ta zabawa jest tak obmylona, by uatwi spotkania, chocia
prawdopodobnie maj one przewanie tylko przygotowawczy charakter. W tych warunkach nie
wypada, by bray w niej udzia matki.
W adniejsze dnie chopcy i dziewczta czsto urzdzaj wycieczki do ulubionych miejsc.
Zazwyczaj bior ze sob zapasy ywnoci, ktre gotuj na brzegu morza czy na skaach
nadbrzenych, czy przy szczeglnie malowniczo pooonych doach na wod. Czasami podczas takiej
wycieczki zbieraj owoce, owi ryby i zastawiaj sida na ptactwo. Zakochani, szukajc wikszej
swobody, odczaj si wtedy od reszty grupy i chadzaj wasnymi drogami. W porze kwitnienia
zrywaj kwiaty, plot z nich wianki i ozdabiaj si nimi, czasami si te maluj, wicc t por jako
mionicy pikna.
W upalne dnie spokojnej i pogodnej pory roku chopcy i dziewczta udaj si do morza, do dow
na wod lub gbokich wskich zatok, gdzie urzdzaj zabawy w wodzie. Kada z nich ma ustalony
przebieg i specjaln nazw: niemal kadej z nich towarzyszy piew. Bawicy si pywaj i nurkuj
grupami lub stoj w rzdzie i piewaj; skoczywszy, rzucaj si na plecy do wody i odpywaj na
wznak. Kiedy indziej znw staj wkoo, przodem do rodka, piewaj kilka sw, po czym opryskuj si
wod. Jedna z tych gier odbywa si na pamitk legendarnej przemiany czowieka w dugonga.
Czasami pywaj na deskach lub bawi si falami, ktre uderzaj o brzeg na otwartym morzu.
Trudno byoby dokadnie okreli, jak silny jest pierwiastek erotyczny w tych grach. We wszystkich
dotychczas opisanych grach i zabawach nie wida nic w najdrobniejszym stopniu nieprzyzwoitego.
Niemniej jednak z rozmw z krajowcami, z ich prywatnych zwierze wiem, e wiele miostek zaczynao
si wanie w tych warunkach. Opryskiwanie si wod czsto przechodzi w szamotanie si i walk;
ponadto gry w wodzie ukazuj ciao w nowym, pobudzajcym wietle.

3. Okresy mioci i wit.

Gry i zabawy na gwnym placu we wsi odbywaj si przewanie w porze chodnych passatw,
pomidzy majem a wrzeniem. Natomiast w porze tej nie ma zabaw w wodzie, gdy w godzinach
popoudniowych wieje silny wiatr. Zabawy w wodzie najczciej odbywaj si w gorcych porach roku,
pomidzy okresem suszy i deszczu, od lutego do maja, oraz w padzierniku i listopadzie. Te dwa
ostatnie miesice - wiosna na pkuli poudniowej, na Wyspach Trobrianda za agodna pora roku po
okresie suchych passatw - s take okresem uroczystoci w zwizku ze zbiorami.
Okres niw to pora weselenia si, wzmoonego ycia towarzyskiego, staej wymiany wizyt
pomidzy spoecznociami, zawodw, widowisk i wzajemnego podziwiania si. Kada wie wysya
grupy zoone z chopcw i dziewczt z darami w postaci jedzenia. S oni specjalnie przystrojeni, za
naramienniki zatykaj wonne licie, we wosy wplataj kwiaty i maluj twarze w pasy. Dziewczta
wkadaj nowe spdniczki z rafii (ryc. 61), chopcy zmieniaj przepaski biodrowe. Chwilami gwny
plac zapenia si niwiarzami nioscymi plony (ryc. 57). Te uroczyste odwiedziny dostarczaj licznych
sposobnoci do zawierania nowych znajomoci i do popisywania si sw urod; w ten sposb
prowadz do zawizywania si flirtw pomidzy czonkami rnych spoecznoci 61. Wszystkie
zwyczaje zwizane ze niwami sprzyjaj przedsiwziciom o charakterze erotycznym - odwiedzanie
innych wsi, wiksza ni kiedykolwiek indziej swoboda, wesoy nastrj i starania o przyozdobienie si.
Po zachodzie soca grupy chopcw i dziewczt pad pretekstem ogldania ogrodw bawi si po
innych wsiach i pn noc wracaj do domw. Ochota do tego rodzaju przedsiwzi wzmaga si w
miar przybywania ksiyca.

61
O socjologicznych i ekonomicznych systemach, lecych u podstaw rozdziau plonw po niwach, i o wymienianiu darw
pomidzy wsiami pisz w artykule w The Economic Journal, marzec 1921, i w rozdz. VI Argonauts of the Western Pacific.

- 131 -
 Zaraz po niwach przypada milamala, doroczne wito powrotu do wsi duchw przodkw 62.
Rozpoczyna si ono wstpn ceremoni, ktra odbywa si w nocy podczas peni. Potem przez cay
miesic odbywaj si tace, ktre osigaj punkt kulminacyjny w okresie nastpnej peni. Podczas
kilku ostatnich dni przed sam peni obchodzi si pewne uroczystoci, odbywaj si tace w penym
stroju i skada si ofiary duchom zmarych. Cae zainteresowanie ludnoci skupia si na tych kilku
dniach kocowych uroczystoci. Mczyni i kobiety staraj si pokaza sw hojno w oddawaniu
czci duchom przodkw, podkrelajc w ten sposb swoje znaczenie, i w ogle zdoby tak drog
Trobriandczykom saw (butura). Tace w tym okresie bezporednio nie cz si z pci, lecz mona
przez nie wyrobi sobie imi dobrego tancerza i w ten sposb podnie swj osobisty wdzik. W jaki
czas po peni, w czasie jednej z nocy nastpuje uroczysto wypdzania duchw ze wsi i wtedy
wszelkie tace kocz si.
Po milamala nastpuje okres spokojniejszych wit zwanych karibom. Po wieczornym posiku
wiejscy dobosze stojc na gwnym placu (baku) wolno bij w bbny. Po chwili gromadzi si tam caa
wie: dzieci, mczyni i kobiety, chopcy i dziewczta, i zaczynaj spacerowa wkoo. Nie ma
specjalnego kroku ani skomplikowanego rytmu, chodzi si wolnym, regularnym, monotonnym krokiem.
To chodzenie karibom ma rwnie miejsce w pierwszych okresach miesica milamala i dopiero pod
koniec zamienia si w regularny taniec.
To wolne rytmiczne chodzenie w karibom jest do pewnego stopnia towarzyskim spacerem. Nie
mamy tutaj jednego rzdu, jak to byo w zwykym tacu, lecz ludzie chodz parami lub trjkami,
swobodnie rozmawiaj i dowolnie dobieraj sobie towarzyszy. Widzi si starszych mczyzn i kobiety
prowadzcych za rk lub nioscych mae dzieci; kobiety z maymi dziemi na rkach ywo
rozmawiajce ze sob; kochankw przytulonych do siebie. Karibom wypada zwykle w ciemne,
bezksiycowe wieczory, wobec tego wybitnie uatwia zblienie erotyczne, by moe nawet w
wikszym stopniu ni zwyczajne gry, a stanowczo wicej ni regularne tace. Chopiec idcy za
dziewczyn w karibom ma wiele sposobnoci do zaatakowania jej. Idc za ni moe j chwyci za
piersi, co wedle przekona krajowcw pomaga w pobudzaniu zainteresowa erotycznych i poza tym
jest wymaganym warunkiem pewnych form magii miosnej. Moe on da dziewczynie do powchania
pewne zioa aromatyczne, ktrych zapach sam przez si lub w poczeniu z pewnymi praktykami
magicznymi dziaa wybitnie erogenetycznie. Albo te jeli jest przedsibiorczy i silnie jej poda, moe
jej poprzez spdniczk wsun palec do pochwy.
Podczas caego okresu tych uroczystoci, a szczeglnie w pierwszej czci milamala, czonkowie
poszczeglnych spoecznoci wzajemnie si odwiedzaj. Wizyty te niekiedy przybieraj charakter
oficjalny i obrzdowy, jak na przykad wtedy, gdy jedna spoeczno zaprasza drug, by przysza
podziwia jaki nowonabyty taniec, lub gdy jedna chce odprzeda drugiej wasny taniec. Na tak
sprzeda taca oraz jeszcze kilku tytuw i przywilejw istnieje specjalny termin laga 63. Na uroczysto
t wyrusza caa spoeczno in corpore, z naczelnikiem i najlepszymi tancerzami na czele, do drugiej
wsi, gdzie uroczycie wykonuje taniec i wtajemnicza kupujcych w jego arkana (ryc. 58). Wizyt tak
zawsze si oddaje. Z takimi odwiedzinami cz si znaczne dary (va'otu), ktre zawsze trzeba odda
w rwnej wartoci. Niekiedy chopcy i dziewczta udaj si maymi grupkami dla przyjemnoci do innej
wsi i przyczaj si do miejscowej karibom (wolny rytmiczny spacer). W ten sposb zawizuj si
nowe znajomoci i rozpoczynaj si mniej lub bardziej trwae miostki; oddalenie za i obco dodaj
im wiele uroku.
W normalnych latach uroczysty nastrj milamala przeciga si i bierze gr nad jednostajnoci
karibom. Czasami umylnie przedua si okres tacw. Robi si to wwczas, gdy jest pod dostatkiem
ywnoci; jeeli jest po temu specjalny nastrj; jeeli s szczeglne powody witowania lub trzeba
doda ludziom otuchy po porace wojennej czy nieudanej wyprawie kula. Takie przeduenie nazywa
si usigola, zebranie si na tace (usi od wosi = taczy, gola = gromadzi, zbiera si). Usigola
przeciga si na jeden, dwa, a czasami nawet na trzy miesice. Tak jak milamala, rozpoczyna si ono
wstpn uroczystoci, posiada rodkowe wita i koczy si orgi zabawy i tacw, ktre mog
trwa par dni. Zaprasza si na nie ludno zaprzyjanionych wiosek; przybywa ona z podarunkami, a
wraca objuczona darami, ktre otrzymaa w zamian. Co si tyczy sposobnoci do zblienia si
erotycznego, jakie nastrczaj te uroczystoci, do usigola stosuje si wszystko to, co powiedzielimy o
okresie gwnych wit.

62
Wierzenia i praktyki czce si z milamala szczegowo opisaem w artykule pt. Baloma, the Spirits of the Dead in the
Trobriand Islands, w Journal R. Anthrop. Inst., 1916, i Lunar and Seasonal Calendar, ibid., 1927. Por. rwnie rozdz. XI, 2
niniejszej ksiki.
63
Por. Argonauts of the Western Pacific, str. 186.

- 132 -
4. Uroczyste zgromadzenia: kayasa.
Usigola (przeduenie okresu taca) jest tylko jednym typem uroczystoci, stanowicych
przeduenie milamala. Natomiast ogln nazw na powszechne zawody taneczne, zabawy i inne
nalece tu czynnoci jest kayasa. Kayasa zawsze urzdza si wedle pewnego okrelonego wzoru,
ktremu odpowiada waciwy rytua; w niektrych rzeczach posiada on obowizujc si prawn.
Kayasa jednakowo nie musz by koniecznie okresem zabaw. Istniej kayasa czynnoci
ekonomicznych, takich jak na przykad prace w ogrodzie, owienie ryb lub wyrabianie ozdb z muszli.
Usigola, pomimo e zalicza si do tego samego typu zbiorowych czynnoci, nigdy nie nazywa si
kayasa; terminu tego tak samo nie uywa si na okrelenie obrzdowych zawodw ani
obowizkowych wypraw w rodzaju wypraw kula. Takie specjalne wyprawy kula zawsze nosz nazw
uvalaku64.
W niektrych wypadkach czynno, dookoa ktrej skupiaj si kayasa, jest wycznym przywilejem
mieszkacw danej wsi lub danego klanu; niezalenie jednak od tego inicjatywa musi zawsze wyj
od naczelnika. Wystpuje on w roli tolikayasa (mistrz kayasa) i do niego naley dostarczenie przy
wspudziale krewnych i czonkw swego klanu wszelkich rodkw potrzebnych do urzdzenia
wielkiego wita lub raczej obrzdowego rozdziau ywnoci (sagali), ktry rozpoczyna ca
uroczysto. Na wszystkich, ktrzy bior w tym udzia, w rzeczywistoci jest to prawie caa
spoeczno, ciy formalny przymus woenia maksimum wysiku i pracy w caym tym okresie, tak
aby kayasa dobrze si uday; chwilami, gdy sabnie ich zapa do pracy czy zabawy, organizuje si
now zabaw, by go podsyci. Te fikcyjne zobowizania prawne wobec kierownika kayasa z racji
otrzymanych darw i ywnoci maj swe uzasadnienie; caa sawa bowiem udanych kayasa spada w
pierwszym rzdzie na tolikayasa (kierownika czy waciciela kayasa). Obok tego, jak ju zreszt
wiemy, osobiste ambicje kadego uczestnika oraz wspzawodnictwo graj tutaj du rol, W kadych
kayasa bowiem jest jaka konkurencja czy zawody, o ktrych wyniku wyrokowa bdzie zawsze
opinia publiczna. Otwiera to najlepszym i najtszym zawodnikom pole do osobistego udziau w
sawie.
Do kayasa o charakterze czysto rozrywkowym naley przeciganie liany; zostao ono ju w tym
rozdziale opisane. Tutaj wypada nam doda tylko to, e jeeli traktuje si je jako kayasa, to
rozpoczyna si je uroczycie wielkim rozdziaem ywnoci (sagali, rozdz. XI, 2). Samo za
przeciganie liany powtarza si co noc, przy czym nie zwraca si uwagi na to, czy kto ma na nie
ochot, czy to mu jest na rk, oraz na szkody, ktre czsto wyrzdza si w cudzym majtku.
Spoeczno wiejska rozpada si wwczas na dwie partie. Najlepsi zawodnicy zdobywaj rozgos, a
historie o nadzwyczajnych czynach, o kolosalnych spustoszeniach, o zawzitych i nierozstrzygnitych
walkach przenosz saw (butura) przewodnika i zawodnikw na cay okrg. S take sportowe
kayasa, regaty miniaturowych dek, szczeglnie popularne w poudniowych czciach okrgu. Innym
typem kayasa jest kamroru, w ktrym bior udzia wycznie kobiety i ktre polega na wsplnym
piewaniu. Uwaane ono jest za odpowiednik rytualnych tacw, w ktrych z maymi wyjtkami
uczestnicz sami mczyni. W kamroru kayasa kobiety w penych strojach siedz na nowych matach
rozoonych na gwnym placu i rytmicznie koyszc si piewaj unisono pewne pieni. Mczyni
patrz si na nie z platform przy spichlerzach i podziwiaj najpikniejsze postacie i najlepsze gosy.
Pierwiastek erotyczny zaznacza si jednak silniej w uroczystociach zwizanych z drzewem o
sodkim zapachu, zwanym butia. Pora kwitnienia butia zbiega si z okresem milamala (doroczna
uroczysto powrotu duchw), przeto kayasa kwietne odbywaj si jedynie w tych latach, w ktrych na
skutek aoby we wsi nie ma adnych tacw. W przeciwnym bowiem razie w porze tej zawsze
odbywaj si tace. Kwiaty zrywa si w dungli, robi si z nich wiece i girlandy, ktre wymienia si,
przy czym dmie si w due muszle. Krajowcy mwi: Robimy kula (obrzdow wymian) wiecami
butia.Rozpoczynajcy wymian ofiarowujc wieniec musi powiedzie: um'maygu'a (twj cenny
prezent). Na to trzeba si odwzajemni maym podarunkiem z ywnoci czy betelu, ktry si wrcza
ze sowami: kam kwaypolu (twj pierwszy rewan). Na koniec ofiarodawcy pierwszego podarunku
wrcza si rwnowany dar ze sowami: um yotile (twj rewan). Widzimy tedy, e w tych
transakcjach uywa si tej samej terminologii co w kula 65. Grupy ludzi przechadzajcych si i
piewajcych wesoo, przystrojeni chopcy i dziewczta, ktrzy do pnej nocy uczestnicz w
ceremoniach, wreszcie specjalny dwik, jaki wydaj muszle, w ktre si dmie przy wrczaniu
kadego daru - nadaj przebiegowi caej tej uroczystoci charakter odwitny.

64
Opis uvalaku znajduje si w Argonauts of the Western Pacific, passim. Rol kayasa w yciu ekonomicznym przedstawiem
w artykule pt. Primitive Economics of the Trobriand Islanders, Economic Journal, marzec 1931. Strona prawna zostaa
uwzgldniona w Crime and Custom in Savage Society, str. 61.
65
Patrz Argonauts of the Western Pacific, str. 352-357.

- 133 -
 Element wspzawodnictwa w uroczystociach butia tkwi w jakoci i iloci wrczonych i
otrzymanych podarunkw. W takich rodzajach wymiany wrczenie wspaniaego daru robi sawnym nie
tylko ofiarowujcego, lecz take i otrzymujcego. Daje to wiele dobrych okazji do zalecania si i do
dania wyrazu swemu podziwowi; przyszy kochanek za pomoc wspaniaoci darw moe wyraa
swe uznanie dziewczynie i rwnoczenie, grajc na jej prnoci, zaspokoi jej ambicj. Widzimy
wic, e pikno, erotyka, ambicja i prno odgrywaj w tych kayasa bardzo wan rol.
Prno o wiele silniej przejawia si w uroczystych pokazach przystrojonych wosw (waypulu) i
ozdobnych muszli (kaloma). Waypulu wystpuje tylko na wyspach Kitava i Vakuta. Pokazy wosw, tej
naturalnej tak wysoko cenionej ozdoby, urzdza si wwczas, jeeli przez duszy czas nie byo we
wsi mierci i ludziom zdyy urosn dugie wosy (rozdz. X, 3). W tych kayasa bior udzia wycznie
mczyni. Ozdabiaj si i na gwnym placu rozpocieraj maty; specjalnym grzebieniem o dugich
zbach, ktry jest w uyciu w Melanezji, czesz wosy, piewaj i staraj si podkreli ich pikno.
Kobiety podziwiaj mczyzn i wydaj sdy o jakoci i piknie ich wosw. Kayasa ozdobnych muszli
odbywaj si w wioskach Sinaketa i Vakuta. Po przygotowaniu wikszej iloci tych muszli mczyni
ozdabiaj si nimi i tak przystrojeni przez szereg dni i nocy paraduj na gwnym placu.

Ryc. 53. Jedna z gier figurowych.

(Rozdz. IX, 1).

- 134 -
 Ryc. 54. Szczury.
(Rozdz. IX, 1).

Dla Europejczyka kayasa s niezwykle monotonne i bezbarwne: Codzienne powtarzanie przez

szereg tygodni dokadnie tych samych uroczystoci nuy nawet etnografa i odbiera mu ochot do
regularnego uczszczania na wszelkie kayasa. Dla krajowca jednake, pomijajc ju nawet poczucie
obowizku, caa ta sprawa jest bardzo ciekawa i wybitnie atrakcyjna. Pe odgrywa tu du rol.
Albowiem w pragnieniu pokazania si, wywoania sw osob wraenia, zdobycia butura (sawy) w
najwartociowszej postaci, bo nieodpartego uroku osobistego, kryje si duo pierwiastka erotycznego.

- 135 -
5. Uroczystoci o charakterze orgiastycznym.
Istnieje - przynajmniej do chwili przybycia misjonarzy istnia - jeszcze jeden typ kayasa, w ktrym
erotyka wysuwaa si na pierwszy plan, przy czym wyadowanie jej odbywao si publicznie. Kayasa te
nigdy nie byy praktykowane w pnocnych i centralnych partiach okrgu, lecz ograniczay si do kilku
tylko wiosek w najbardziej wysunitej na poudnie czci wyspy Vakuta. Nosz one nazw kamali.
Wyraz ten jest dialektyczn odmian sowa kimali, ktre oznacza erotyczne zadranicia, bdce
znakiem zblienia si erotycznego. U Trobriandczykw odgrywaj one podobn rol jak u nas
pocaunek. Przyjt na caym obszarze Wysp Trobrianda zasad jest, e gdy . chopiec i dziewczyna
maj si ku sobie, dziewczynie wolno, zwaszcza przed zaspokojeniem, zadawa chopcu bl, i to
nawet znaczny, wolno go drapa, bi, chosta, a nawet zadawa mu rany ostrym narzdziem. Bl
taki, nawet bardzo silny, chopiec bierze za dobr monet i traktuje go jako wyraz uczucia i bujnego
temperamentu ukochanej. Pewnego razu podczas uroczystoci w czasie niw musiaem opatrzy
skaleczenie chopca, ktry przyszed do mnie z gbok ran cit mini na plecach tu pod opatk.
Nie opodal nas staa zrozpaczona dziewczyna, ktra mu t ran zadaa. Powiedziaa mi, e
przypadkiem uderzya za silnie. Chopiec wcale jej tego nie mia za ze i nie robi jej adnych wyrzutw,
cho rana bya naprawd bolesna. Potem dowiedziaem si, e jeszcze tej samej nocy zosta
wynagrodzony. By to bardzo typowy wypadek. Kimali lub kamali - to rodzaj kobiecych zalotw,
zachty czy zaproszenia, ktre w kamali kayasa s usystematyzowane i praktykowane na szerok
skal. Przybrani odwitnie chopcy spaceruj po gwnym placu i piewaj; do nich podchodz
dziewczta i rozpoczynaj si arty, przekomarzania i przedrzeniania, podobnie zreszt jak i przy
innych kayasa, tylko e tutaj rzecz si na tym nie koczy. Kobiety staj si coraz zuchwalsze, od sw
przechodz do czynw; zaczynaj napastowa chopcw i kaleczy ich muszlami, noami
bambusowymi, kawakami obsydianu czy maymi siekierkami. Chopcu wolno uciec i czasem robi to,
gdy dziewczyna mu si nie podoba; ale jest oznak mskoci i dowodem powodzenia zosta
odpowiednio pocitym. Jeli wic dziewczyna mu si podoba, to oczywicie nie bdzie ucieka, lecz
potraktuje taki atak jako zacht z jej strony. Ambicj kobiety jest okaleczy kolejno jak najwicej
mczyzn; ambicj mczyzny jest otrzyma tyle ran i ciosw, ile tylko moe znie, i od kadej
kobiety otrzyma pniej nagrod.
Osobicie nigdy jednakowo nie spotkaem si z takimi kayasa. Mwiono mi, e na skutek
ingerencji biaych misjonarzy i urzdnikw kayasa te nie odbyway si ju od dwudziestu lat. Tak wic
moje informacje oparte s na wtrnym, przekazanym materiale. Jednake dane o okaleczeniach i
zranieniach cakiem zgadzaj si z innymi mymi spostrzeeniami, tak e nie mam najmniejszego
powodu wtpi w ich autentyczno. Co do faktw, ktre zaraz podam, mam pewne wtpliwoci,
chocia zgadzaj si z informacjami zebranymi o niektrych innych ludach Melanezji i Polinezji. Kilku
informatorw zarwno z tych okolic, jak i z pnocy mwio mi niezalenie jeden od drugiego, e
podczas tych kayasa nastpowao zupene rozlunienie wszelkich wizw moralnych. Ludzie
publicznie spkowali na gwnym placu; w orgiach tych brali udzia m i ona, nie zwracajc uwagi
na to, e jedno znajdowao si obok drugiego. Rozpasanie bywa tak wielkie, e spkowanie to
odbywa si na oczach Meta (siostry, jeli mowa o mczynie; brata, jeli o kobiecie), a wic osoby,
wobec ktrej stale obowizuje bardzo cise tabu w sprawach seksualnych (rozdz. XIII i XIV).
Prawdziwo tych informacji potwierdzaby fakt, e gdy mwiem o innych rodzajach kayasa, ktre
odbywaj si na pnocy, wspominano mi, e na poudniu wszystkie kayasa odbywaj si w o wiele
bardziej rozpasany sposb. Na przykad w kayasa przecigania liany mczyni i kobiety znajdowaliby
si zawsze po przeciwnych stronach. Zwycizcy naprzd zawyliby (katugogowa), co stanowi
ceremonialny okrzyk szyderstwa, potem rzuciliby si na lecych przeciwnikw i publicznie by ich
zgwacili. Gdy pewnego razu omawiaem to w szerszym gronie, ktre stanowio mieszany tum z
pnocy i poudnia, z obu stron otrzymaem stanowcze potwierdzenie prawdziwoci tych informacji.
Przy tej sposobnoci mona wspomnie o dwch okolicznociowych formach zwyczajowo
przyjtego stosunku pciowego. W czasie czuwania przy zwokach (yawali), co ma miejsce zaraz po
mierci, mieszkacy okolicznych wiosek schodz si i przyczaj do pieww i uroczystoci, ktre
przecigaj si do pna w nocy. Gdy nad ranem przybysze udaj si do domu, zwyczaj nakazuje, by
kilka dziewczt pozostao i spao z niektrymi chopcami ze wsi, w ktrej panuje aoba. Stali partnerzy
tych dziewczt nie powinni w to wkracza, tote tego nie czyni.
Drugi wypadek czy si z gocinnoci, ktrej si uycza obcym. Zwyczaj ten cilej zachowywano
w dawniejszych czasach, gdy dziki wikszej obawie i nieufnoci wobec obcych, gocie byli rzadsi i
bardziej doborowi. Mwiono mi, e obowizkiem dziewczyny z danej wsi byo przyj przybysza na
jedn noc. Gocinno, ciekawo, urok nowoci czyniy, by moe, ten obowizek nie tak bardzo
uciliwym.

- 136 -
 Jedynymi przybyszami zza morza, ktrzy w dawniejszych czasach przybywali na Wyspy
Trobrianda, byli uczestnicy wypraw handlowych kula. Po zakoczeniu oficjalnej czci wizyty i po
dokonaniu wymiany towarw przybysze udawali si do wsi i wdawali si w przyjacielskie rozmowy z
mieszkacami. Do obowizku gospodarzy naleao rwnie dostarczenie gociom poywienia; nie
mona tego jednak byo robi w obrbie wsi, gdy jedzenie w obrbie obcej spoecznoci
wykraczaoby przeciw wszelkim przykazaniom etykiety. Wobec tego trzeba byo jedzenie zanie na
brzeg morza, do miejsc, gdzie stay wycignite na brzeg odzie goci. Do tego wybierano
najpikniejsze dziewczta we wsi, ktre na misach zanosiy gociom ywno i czekay, a oni je
oprni. Przy tej okazji zawizyway si rozmowy, ktre po pewnym czasie staway si coraz
intymniejsze; przybysze ofiarowywali dziewcztom podarunki, ktrych przyjcie oznaczao zgod ze
strony dziewczyny. To za, e miejscowa dziewczyna sza spa z przybyszem, uwaano za rzecz
waciw i znajdujc przyzwolenie zwyczajowe; prawowity kochanek nie mia prawa bra jej tego za
ze.
Odnosi si to szczeglnie do pnocnej czci wyspy, dokd przybywali ludzie z Kitava i innych
wysp z Archipelagu Marshall Benneta. Zwyczaj ten kwitn rwnie w poudniowych wioskach, dokd
przybywali obcojzyczni przybysze z wysp Dobu i Amphlett. Jednake nie by on bardzo
rozpowszechniony, gdy Dobuaczycy nigdy nie odwzajemniali si i nie pozwalali swym kobietom
wywiadcza podobnych usug przybywajcym do nich w odwiedziny Trobriandczykom.
Omawiane dotychczas zwyczaje i urzdzenia czciowo cz si z pewn por roku, czciowo
za zalene s od specjalnych okolicznoci. Gry opisywane w pierwszych czciach tego rozdziau,
ktre odbywaj si na gwnym placu w noce ksiycowe, przypadaj po najwikszej czci na por
passatw, od maja do wrzenia. Czynnoci zwizane ze niwami i gwne uroczystoci rozpoczynaj
si w czerwcu i trwaj do sierpnia. Milamala zaczyna si we wrzeniu i koczy w padzierniku. Dat t
ustala si wedle ukazania si robaka palolo, ktry regularnie pojawia si w czasie peni ksiyca w
tym czasie. Robaka tego nazywa si take milamala i czasem wie si go mistycznie z pojawieniem
si duchw. Kayasa urzdza si niekiedy podczas okresu milamala; najczciej jednak przypadaj
one zaraz po nim i stanowi przeduenie okresu tych wit. Podczas pory deszczowej, ktra wypada
na miesice stycze, luty i marzec, opowiadanie bajek i prace w ogrodzie s gwnymi zajciami
spoecznymi tubylcw; do tego jeszcze powrcimy. Zabawy w wodzie odbywaj si w kwietniu i maju
oraz w padzierniku i listopadzie pomidzy such a deszczow por roku.
W jakim stosunku zwyczaje te pozostaj do przebiegu normalnych zalotw opisanych w rozdziale
III? Dostarczaj one sposobnoci do spotka obcych sobie ludzi i pozwalaj na przenikanie
zainteresowa erotycznych poza ramy jednej wsi. Czsto prowadzi to jedynie do romantycznych
wypraw, ktre wzbogacaj dowiadczenie yciowe i mog wpyn na pniejszy dojrzalszy ju wybr
w obrbie wasnej spoecznoci. Lecz niekiedy takie przygody kocz si maestwem. W tym
wypadku kobieta zawsze udaje si za mem, gdy, jak ju wiemy, maestwo jest patrylokalne.

6. Ulatile - modziecy w poszukiwaniu przygd miosnych.

Wzrosty i spadki natenia ycia erotycznego na Wyspach Trobrianda mona by przedstawi
graficznie za pomoc krzywej, ktrej determinantami byyby uroczystoci plemienne, zwyczaje
rytualne i czynnoci ekonomiczne. S one uzalenione od fazy ksiyca i pory roku. Krzywa ta
regularnie wzrasta w okresach peni ksiycowych, najwyszy punkt za osiga podczas niw i zaraz
po nich. Opadanie krzywej zbiega si z pochaniajcymi czas i uwag czynnociami ekonomicznymi i
sportowymi oraz z pracami w ogrodzie i wyprawami morskimi. Niektre z tych uroczystoci stwarzaj
odpowiednie warunki do przenikania zainteresowa erotycznych poza granice jednej spoecznoci
wiejskiej.
Przyja pomidzy dwojgiem modych mieszkajcych z dala od siebie natrafia na szereg trudnoci.
Rozczonym kochankom z pomoc przychodzi szereg zwyczajw, ktre im umoliwiaj wzajemne
porozumiewanie si, odwiedziny i schadzki. Krajowcy nazywaj je sumarycznie ulatile. Takie
odwiedziny skadane przez mczyzn nosz nazw ulatile, co dosownie znaczy modzie pci
mskiej, i oznacza grup chopcw czy modych ludzi, ktrzy czsto przy pracy czy zabawie
wystpuj jako pewien zesp (ryc. 59). Poza tym ulatile rozszerzyo swe znaczenie na modziecz
wybujao, a w specjalnym sensie przybrao nawet znaczenie aktywnoci pciowej. Z pojciem
ulatile spotkalimy si ju poprzednio (rozdz. II, 2) w sowie to'ulatile (mody czowiek). Wymwione ze
specjaln intonacj sowo to oznacza swawolnego modzieca lub nawet rozpustnika. Jeeli si
je stosuje do kobiety, przybiera ono wwczas form naka'ulatile i pejoratywne znaczenie rozpustnej

- 137 -
kobiety lub cilej kobiety, ktra wicej poda, ni jest podan. Wyraz ten w swym pierwotnym,
etymologicznym znaczeniu znaczy prawdopodobnie miay jak mczyzna (rozdz. XIII, 4). Uyty
jako czasownik, rdosw ulatile odnosi si przewanie do mczyzn i znaczy wyrusza na
wyprawy miosne, mie powodzenie u kobiet, naduywa stosunkw seksualnych. W szerszym
znaczeniu sowo to moe by zastosowane do kobiet; jeeli jednak uyte jest w zwizku z wyprawami
poza obrb wsi, w takim razie odnosi si wycznie do mczyzn.
Uyty jako termin techniczny wyraz ulatile oznacza dwa rodzaje wypraw miosnych. Pierwszy
dyktowany jest koniecznoci: chopiec musi odwiedza ukochan w jej wasnej wsi. Jeeli podczas
jednej z opisanych w poprzednim ustpie okazji chopiec i dziewczyna z rnych spoecznoci
przypadn sobie do gustu, bd si starali wyznaczy sobie spotkanie. Zazwyczaj chopiec ma
przyjaciela we wsi, w ktrej mieszka dziewczyna, co uatwia ca spraw, gdy przyjaciel w bdzie
mu pomaga. Etykieta nakazuje, eby mody czowiek ozdobi si na to spotkanie, oraz zmusza go do
zachowania pewnej dyskrecji. Nie pjdzie gwn drog, lecz chykiem bdzie si przemyka przez
krzaki. Bdzie szed jak czarownik: przystanie i bdzie nasuchiwa; pjdzie bocznymi drogami i
bdzie si przekrada przez dungl; nikt nie powinien go dostrzec. Tymi sowami jeden z mych
informatorw porwnywa ulatile ze skrytymi wyprawami czarownikw, ktrych nikt nie mie zobaczy
podczas ich nocnych wycieczek.
Szczeglnie ostrony musi on by przy zblianiu si do wsi. Jeliby bowiem w jego wasnej wsi
odkryto tak przelotn miostk, wzbudzioby to tylko zazdro jego staej partnerki i wywoaoby
niezbyt gron ktni. O wiele gorzej byoby, gdyby zapano go w obcej spoecznoci; mgby zosta
mocno poturbowany, i to nie tylko przez zazdrosnego kochanka, ale i przez reszt chopcw z
tamtejszej wsi. Na gow za dziewczyny cignoby to wymwki ze strony jej staego kochanka.
Jednakowo gwnym powodem zachowania tajemnicy jest nakaz zwyczajowy, ktry uczyni j
jednym z przepisw gry. Schadzka odbywa si zazwyczaj gdzie w dungli, nie opodal wsi, w ktrej
mieszka dziewczyna. Umwionymi znakami, za pomoc ktrych dziewczyna wskazuje chopcu
miejsce schadzki, jest albo rozpalenie ogniska, albo naladowanie gosw ptakw; czasami znw
znaczy si drog do miejsca schadzki w dungli za pomoc specjalnych umwionych znakw na
liciach lub te w specjalny sposb ukada si je na drogach.
Jeli ich chwilowa namitno przetrwa prb czasu i trudnoci i przerodzi si w prawdziwe
uczucie, modzi czyni roki, by uczyni swj zwizek trwaym i legalnym. Zazwyczaj chopiec przybywa
do swego przyjaciela i pod jakim pozorem na pewien czas tam si osiedla. Bd te dziewczyna
moe by przyjta do jego spoecznoci i zamieszka w jego wsi. Na dziewczta mieszkajce w
obcych wsiach, gdy yy z tamtejszymi chopcami, czsto natrafiaem podczas przeprowadzania
spisu ludnoci. Taka para sypia razem w bukumatula (dom kawalerw i niezamnych dziewczt) i
zachowuje si w nim tak samo jak zwyczajni stali kochankowie (rozdz. III, 4). Zwizek taki, jeeli jest
udany i pomylnie si dalej rozwija, koczy si oczywicie maestwem.
Ulatile jest rwnie technicznym terminem na oznaczenie innego typu wypraw miosnych. Czasami
grupa chopcw, ktrzy wynieli specjalnie mie wspomnienia z uroczystoci w innej spoecznoci,
postanawia ponownie uda si tam gremialnie na normaln wypraw ulatile. Tajemnica jest tutaj tak
samo konieczna. Bo chocia wyprawy te s najzupeniej przyjte i w pewnym stopniu maj nawet
placet prawa, stanowi wkroczenie w uprawnienia dwch innych grup: prawowitych dziewczt
chopcw biorcych udzia w ulatile oraz modziey z drugiej wsi. Jeeli nasi mionicy przygd
spotkaj si z jedn z tych grup, posypi si obelgi, a nawet razy. Trobriandzkie dziewczta potrafi
bowiem broni swych praw si, a chopcy traktuj dziewczta ze swej wsi jako swj wasny teren
owiecki. Na skutek tego poszukiwacze przygd zazwyczaj po kryjomu, po nocy wykradaj si ze wsi i
dopiero poza jej obrbem wkadaj na siebie pene ozdoby. Dopiero gdy znajd si na gwnej drodze,
staj si zuchwali i wyzywajcy, gdy tak naley si zachowa w tej sytuacji. Po drodze piewaj
nawet specjalne, nieprzyzwoite piosenki, zwane lo'uwa, w ktrych takt posuwaj si.

- 138 -
Ryc. 55. owienie kuboya.
(Rozdz. IX, 1).

Ryc. 56. Idealne miejsce do zabawy w chowanego.

(Rozdz. IX, 2).

- 139 -
 Ryc. 57. Fragment uroczystoci niwnych.
Zdjcie zrobione podczas kayasa niwnych, zawodw doynkowych, kiedy to ogromne iloci
ywnoci zniesiono do Omarakany z okazji przebudowy wielkiego spichrza na yam (na prawo).
Spichrz ten widoczny jest rwnie na ryc. 1. (Rozdz. IX, 3).

Ryc. 58. Uroczysty pokaz taca.

Tancerze z Omarakany uczcy mieszkacw wsi Liluta z Rogayewo powolnego taca, ktry
wykonuj mczyni w spdniczkach z rafii, trzymajc w rku proporczyki pandanusowe. Wikszo
widzw przyglda si pokazowi z cienistego miejsca za aparatem. (Rozdz. IX, 3).

- 140 -
 Pie lo'uva (I)
Aramwaye! Bagigido'u! Bagiwawela!
Hej! Pikny naszyjnik! Naszyjnik Wawela!
Sayam, Rapa'odi.
Sayam, Rapa'odi.
Bakwatega Kadiratume,
Zarzucam kotwic zaprawd (przy brzegu) Kadiratume,
Isideli uni'unatine; itolala.
On siedzi przy niej mody mczyzna; ona wstaje.
Waydesi! Kapukapugula. Kalamwaya!
Halo! moda kobieta. Hej!
Agudeydesi! Kalamwaya!
Hola! Hej!

Wolne tumaczenie
Hej, (przybywam ozdobiony) piknym naszyjnikiem. Naszyjnik Wawela, jak Sayam z
naramiennikiem Rapa'odi,
Zarzucam kotwic przy brzegu Gawa, chopiec siedzi przy swej dziewczynie.
Ona stoi obok niego. Halo! moda kobieto.
Hura, hej, hura.

Sayam to syncy piknoci mczyzna, sawne ozdoby za, jak naramiennik Rapa'odi, cz si z
powabem, powodzeniem i magi miosn. Sayam ukazuje si tutaj ozdobiony swym sawnym
naramiennikiem, zwanym Rapa'odi, co, jak zaznaczono w swobodnej parafrazie, znaczy, e
piewajcy piosenk nosi rwnie pikny naszyjnik. W reduplikowanej formie unti'unatine n jest
dialektycznym odpowiednikiem l w ulatile.

P i e lo'uwa (II)
Aramwaye! Bamasisi, bamamata;
Hej! Bd spa, obudz si;
balage kupira saygwa'u.
usysz bben jego odwitne spdniczki.
Raytagine layma'i
Rozbrzmiewa (muzyk taneczn) trzyma (wabi, nci)
karisaygwa'u, okuvalila.
ich odwitne spdniczki, na ich biodrach
Kala wosi owadola, lakatunenia oyamala
Jego pie na ustach, jego may bben w rku.
Gigiremutu kudula
Poczernione jego zby
Tokivina yamtu Wavivi
Tokivina kroczy (we wsi) Wavivi
Yamtumutu Wavivi.
On kroczy i kroczy (poprzez wie) Wavivi.

Wolne tumaczenie
Hej! Budz si ze snu, sysz uroczyste bicie w bbny, gdy rozbrzmiewaj muzyk taneczn i
zwabiaj kobiety w penych strojach i odwitnych spdniczkach. Z pieni na ustach, z maym

- 141 -
bbnem w rkach rytmicznie wkracza czarnozby Tokivina do wsi Wavivi, tanecznym krokiem
przechodzi przez wie Wavivi.

Ta krtka pie daje nam skondensowany obraz ulatile - przebudzenie si w nocy, odgosy bbna z
oddali, oznajmiajce rozpoczcie uroczystoci w ssiedniej wsi. Na drugim planie mamy rwnie
legendarn posta, bdc po czci dobr wrb, a po czci wzorem. Psychologi tego
tradycyjnego kultu piknoci i uroku osobistego zajmiemy si jeszcze pniej.
Mwiono mi, e dawniej pieni te piewano rwnie w celu zaznaczenia, e grupa ta nie ma
adnych zamiarw wojennych ani nie pragnie wykonywa zych czarw, ani te nie ma innych zych
zamiarw. Z chwil zblienia si jednak do obcej wsi grupa ucisza si znowu, aby jej nie dostrzega
tamtejsza modzie. Oczywicie dziewczta o wyprawie tej ju wiedz, gdy przedtem wszystko
zostao szczegowo uoone. Jeden z uczestnikw wycieczki, ktry najlepiej zna wie, podsuwa si
bliej i daje umwiony sygna. Dziewczta wwczas pojedynczo wymykaj si z domw i spotykaj z
chopcami w zarolach. Niekiedy dziewczta czekaj ju na nich w jakim poprzednio wyznaczonym
miejscu - poza obrbem wsi. Odkrycie takiego zgromadzenia mogoby doprowadzi do bjki, a w
dawniejszych czasach mogoby nawet wywoa wojn pomidzy dwiema spoecznociami.
Takie wyprawy ulatile stanowi jednak znaczne odstpstwa od normalnego biegu ycia
plemiennego66. Zawsze wywouj one ktnie midzy kochankami i powane spory pomidzy
obydwiema spoecznociami. Odgryway one duo waniejsz rol dawniej, gdy zbrojne wyprawy
miosne byy o wiele powszechniejsze ni pojedyncze ulatile. Obecnie jednak, gdy chopcu i
dziewczynie jest o wiele atwiej i bezpieczniej chodzi samotnie nawet po nocy, pojedyncze schadzki
s powszechniejsze.
By sobie uplastyczni miejsce i rol, jak ulatile odgrywaj w yciu szczepowym, naley pamita,
e poza samymi zalotami modzie jednej wsi posiada wiele innych sposobnoci do gremialnego
odwiedzania mieszkacw drugiej wsi. Takie grupy mniej lub bardziej strojnie ubranej modziey
widuje si na drogach albo eglujce na wielkich odziach rybackich podczas niw czy w porze tacw
(ryc. 57 i 58), czy wreszcie udajce si na wielkie zabawy czy obrzdy aobne. Z wiosek lagunowych
na zachodnim wybrzeu takie wyprawy miosne odbywaj si rwnie na odziach (ryc. 60). Tak wic,
jeeli spotyka si na drodze grup chopcw przyozdobionych i piewajcych, nie atwo jest po samym
wygldzie odrni wypraw miosn od innych i powiedzie, czy jest to rzeczywista wyprawa ulatile,
czy grupka udajca si do innej wsi na zabaw lub w innych celach.
Wida doskonale, jak midzywsiowe romanse wchodz do naszego oglnego schematu ycia
miosnego, ktry podalimy w rozdziale III. Pierwsze, dziecice jeszcze przeycia erotyczne, od
ktrych rozpoczyna si historia ycia seksualnego kadego czowieka, zawsze ograniczaj si do
obrbu wasnej spoecznoci; ulatile za jest jednym z tych zwyczajw, ktre przenosz zarwno
zainteresowania erotyczne, jak i przejciowe miostki stanowice dalszy stopie ich rozwoju poza
obrb rodzimej wsi. Te przejciowe miostki przeradzaj si czasem w stae zwizki; w ten sposb
ulatile jest jednym ze sposobw rozszerzania zakresu wyboru maeskiego poza obrb jednej wsi.

7. Katuyausi - uroczyste wyprawy miosne dziewczt.

W sprawach miosnych kobieta trobriandzka wcale nie poczuwa si do adnej niszoci wobec
mczyzny ani te nie stoi za nim w tyle w inicjatywie i samopoczuciu. Odpowiednikiem mskich
ulatile s kobiece katuyausi, wyprawy miosne dziewczt do obcych wsi.
Czasami wyprawy te maj charakter zemsty ze strony dziewczt za zbyt czste ulatile chopcw.
Lub te, jak to ma miejsce w wioskach nadmorskich, gdzie mczyni s czsto poza domem, na
wyprawach morskich czy na poowach ryb, czy te w ekspedycjach handlowych, dziewczta szukaj
pocieszenia w innych spoecznociach. Niekiedy jednak pobudki s bardziej kobiece. Dziewczta
sporzdziy sobie szczeglnie pikne spdniczki z rafii i chc si nimi pochwali przed szerszym
gronem ni ich rodzinna wioska. Syszaem take do cyniczne komentarze, mianowicie e wyprawa
katuyausi to doskonaa dla dziewczt sposobno do uzupenienia zapasu betelu czy tytoniu,
otrzymania naramiennika czy grzebienia, nowej torebki czy koralikw.

66
W Crime and Custom, cz. II, zajmuj si zwyczajowym obchodzeniem prawa i konfliktami midzy rnymi systemami
zwyczajowymi.

- 142 -
 Zawsze miaem wraenie, e uczestniczki wyprawy katuyausi za kadym razem wynajdyway sobie
jaki pretekst do odwiedzenia drugiej wsi; bywao nim pragnienie obejrzenia zbiorw lub podziwiania
nowego domu wodza czy spichlerza na yam; niekiedy same udaway, e nios co na sprzeda.
Mniejsza jednak o powd czy pretekst. Jak tylko zapadnie decyzja, dziewczta wynajduj sobie
porednika, ktry w ich imieniu umawia si co do dnia i okolicznoci, w jakich maj odwiedzi
chopcw z drugiej wsi. Przebieg wyprawy katuyausi jest zupenie inny od ulatile. Chopcy wyruszaj o
zachodzie soca, pod oson nocy, dziewczta za zazwyczaj wczenie po poudniu. Chopcy
chykiem wymykaj si ze wsi, lecz skoro raz ju s na gwnej drodze, zaczynaj piewa i
zachowywa si wyzywajco. Dziewczta rwnie po cichu wymykaj si ze wsi, lecz podczas samej
drogi zachowuj si przyzwoicie. Przed sam wsi chopcy musz si ukry, dziewczta za zupenie
otwarcie wchodz do lasku przy wsi, gdzie zatrzymuj si, by poczyni ostatnie uzupenienia
toaletowe; betelem maluj sobie wargi na czerwono, na twarzach robi ozdobne kreski i za
naramienniki wtykaj aromatyczne zioa (ryc. 61). Do etykiety naley, eby tamtejsi chopcy nie zbliali
si do nich, zanim one same nie dadz do tego znaku. Tymczasem dziewczta graj na miejscowej
(obecnie importowanej) drumli i uj betel. Gdy s ju gotowe, piewaj specjaln piosenk, ktra jest
z gry umwionym znakiem dla chopcv. Ci oczywicie czekali ju na nie, tak e na ten znak
podchodz grupkami. Po chwili zbieraj si wszyscy mieszkacy wioski i siadaj naprzeciw dziewczt.
Brak tylko miejscowych rywalek, ktre zym okiem patrz na intruzw i czuj si obraone, chocia
zwyczaj nie pozwala im na jakiekolwiek czynne wystpienia.
Tymczasem zrobi si ju wieczr i nadchodzi najciekawszy moment. Grupka dziewczt siedzi i
zachowuje si do nonszalancko (ryc. 62). Naprzeciw nich stoi modzie i starsi mczyni, ktrzy
prowadz ze sob na pozr zupenie obojtn rozmow. Po pewnym czasie rozpoczyna si wymiana
artw i dowcipw; chopcy zbliaj si do dziewczt i rozpoczyna si ceremonia wyboru. Stosownie
do zwyczaju inicjatywa powinna wyj od gospodarzy i kady go powinien propozycj przyj bez
wahania, gdy naley to do dobrego wychowania. Oczywicie jednak okrelone upodobania do osb
wyrniajcych si tak z jednej, jak i z drugiej grupy maj miejsce i s znane. Mniej znaczny chopiec
nie omieli si wej w drog silniejszemu, starszemu czy bardziej wpywowemu towarzyszowi. W
gruncie rzeczy wybr ten w znacznej mierze opiera si na poprzednio zadzierzgnitych stosunkach i
sympatiach. Nastpnie chopcy wrczaj dziewcztom drobne podarunki - grzebienie, naszyjniki,
wizki betelu. Przyjcie daru przez dziewczyn oznacza przyjcie chopca jako kochanka na noc.
Jeeli chopiec jest dobrym znajomym dziewczyny, podarunek wrcza sam. Jeeli za jej dobrze nie
zna czy jest bardzo niemiay, zwraca si do starszego mczyzny, ktry w jego imieniu wrczy go ze
sowami kam va'otu (va'otu - dar odwiedzinowy, dar skaniajcy). taki a taki ofiarowuje ci to; jeste
jego kochank. Bardzo rzadko zdarza si, by dziewczyna odmwia przyjcia lub zignorowaa ten
podarunek; mogaby w ten sposb obrazi chopca i zrobi mu wielk przykro.
Gdy pary ju si utworzyy, cae towarzystwo zazwyczaj udaje si do jakiego miejsca w dungli i
tam spdza wiksz cz nocy ujc betel, palc i piewajc, przy czym pary trzymaj si razem. Od
czasu do czasu jaka para odcza si od reszty towarzystwa, na co jednak nikt nie zwraca uwagi.
Niektrzy chopcy na reszt nocy mog zaprosi dziewczta do bukumatula; zazwyczaj jednak
poczone jest to z pewnymi trudnociami. Charakterystycznym rysem tak katuyausi, jak ulatile jest to,
e przyzwoito jest tu cile zachowana i e nie maj one adnych cech orgii. Niewtpliwie na
poudniu maj one o wiele ostrzejszy i rozwilejszy charakter ni w pnocnych wsiach, pomimo to
jednak nawet na poudniu daleko im jeszcze do takich przyjtych zwyczajowo orgii, jak kamali, bi'u
oraz yausa, ktrymi wypadnie nam zaj si niedugo.
Opowiadano mi, e dawniej nie byo roku bez dwch, trzech, a nawet czterech wypraw katuyausi,
udajcych si w odwiedziny do obcej spoecznoci. Pierwszy misjonarz musia domaga si specjalnej
ustawy, ktra by raz na zawsze pooya kres tym bezwstydnym praktykom. Obecnie, gdy biay wda
si w tamtejsze zwyczaje, wprowadzajc rwnoczenie o wiele wicej niemoralnoci, spowodowa to,
e ten uregulowany i peen umiaru zwyczaj katuyausi chyli si ku upadkowi. Ale jeszcze za mego
pobytu na Wyspach Trobrianda grupy dziewczt z Okaykoda odwiedzay Omarakan, a z Kaybola
udaway si do Kwaybwaga; podobnie dziewczta z Kwaybwaga mciy si na swych kochankach
udajc si na wypraw katuyausi do Vilaylima. Z samego pocztku mego pobytu w Omarakanie w
1918 r. w czasie niw przysza grupka takich goci pod pozorem podziwiania yamu; mogem nawet ich
sfotografowa i obserwowa pocztek przebiegu tych odwiedzin.
Powrt do wasnej wsi bywa czsto smutnym epilogiem wesoo spdzonej nocy. Dziewczta staraj
si niespostrzeenie wej do wsi i dosta si do domw. Nie zawsze jednak im si to udaje, gdy
czasem s we wsi oczekiwane. Jeli caa grupka zostanie pochwycona, nastpuje natychmiastowy
porachunek. Grad obelg i razw sypie si pod adresem winowajczy i czasem nawet, jak mi
wspominao kilku informatorw, nastpuje ich publiczne gwacenie przez prawowitych kochankw.

- 143 -
Kilku chopcw trzyma wwczas dziewczyn, stay za jej partner egzekwuje na znak kary swe prawa.
Jeeli to jest prawda, byby to jedyny wypadek wykroczenia poza regu cisego decorum, ktrego si
przestrzega na caym obszarze Wysp Trobrianda. Jedyny wyjtek stanowi tu ludno Vakuta,
Okayaulo i jeszcze kilku innych wsi na poudniu.

8. Yausa - orgiastyczne napady kobiet.

Przenosimy si obecnie na samo poudnie gwnej wyspy oraz na ssiedni wysp Vakuta. O
mieszkacach tych okolic kilkakrotnie ju wspominalimy, i to zazwyczaj nie bardzo pochlebnie. W
oglnych rysach etnologicznych rni si oni od pozostaych przez swoje bardziej surowe
waciwoci charakteru i zwyczaje, co przejawia si w wielu aspektach tamtejszego ycia. W
sprawach seksualnych s oni niewtpliwie o wiele surowsi od mieszkacw pnocnych prowincji.
Posiadaj wiele praktyk, ktre z pewnoci raziyby subtelniejsze poczucie przyzwoitoci i etykiety,
jeli ju nie moralnoci, ludzi z pnocy. W najdawniejszych czasach wsie te byy stale na stopie
wojennej z wikszoci ssiadw.
To, co poprzednio mwilimy o orgiastycznym charakterze kilku form kayasa, znajduje dodatkowe
potwierdzenie w innym zwyczaju, ktry by przedtem rozpowszechniony w tych stronach. Niestety
jednak nigdy nie bdziemy mogli wyjani jego rzeczywistego charakteru, szczegw i waciwej roli
wrd innych zwyczajw. Znam go tylko ze syszenia. Jest on tak inny od tego wszystkiego, co na
wasne oczy widziaem, e nie potrafi odtworzy go z tym pitnem ycia, ktre przynosi ze sob
bezporednia obserwacja.
Na caym terytorium Wysp Trobrianda plewienie ogrodw stanowi wspln prac kobiet. Jest to
robota mudna i monotonna, ktra nie wymaga ani specjalnej zrcznoci, ani uwagi. Tote zazwyczaj
oywia si j plotkami i towarzystwem; kobiety pracuj wsplnie i po kolei obrabiaj poszczeglne
dziaki tak duga, a cay przynaleny do wsi ogrd zostanie wyplewiony. Podobnie jak przy wszystkich
innych czysto kobiecych zajciach, mczyzna nie powinien bez wanego powodu zblia si do
pracujcych kobiet ani w ogle si nimi interesowa, gdy jest to uwaane za oznak bardzo zego
wychowania.
W niektrych wsiach, jak Okayaulo, Bwaga, Kumilabwaga, Louya, Bwadela oraz na wyspie
Vakuta67, plewice kobiety posiadaj dziwny przywilej. Jeeli koo nich znajdzie si jaki obcy
mczyzna, pochodzcy z innej wsi, zwyczaj pozwala im napastowa go; z prawa tego zawsze
korzystaj, i to z ogromn gorliwoci i zapaem.

67
Patrz mapa.

- 144 -
 Ryc. 59. Grupa ulatile z Kwaybwaga.
Zwr uwag zwaszcza na piewakw i tancerzy z tej wsi, sfotografowanych przed rozpoczciem
karibom, w tym wypadku specjalnie wczesnego z powodu poprzedzajcych je uroczystoci. Grupa ta
bynajmniej nie stanowi wyboru urody melanezyjskiej. (Rozdz. IX, 6, rozdz. II, 3).

Ryc. 60. Ulatile na lagunie.

(Rozdz. IX, 6).

Mczyzna staje si wwczas cakowitym upem w ich rku; kobiety pastwi si nad nim, wywieraj
na nim ca sw przemoc seksualn, kalaj go, jednym sowem s tak wobec niego okrutne, jak tylko
by mog. Przede wszystkim zdzieraj mu z bioder i dr opask, ktra dla krajowca stanowi ochron
przyzwoitoci i symbol jego mskiej godnoci. Nastpnie przez masturbacyjne i ekshibicjonistyczne
praktyki usiuj wywoa u ofiary erekcj. Jeli im si to uda, wwczas jedna z kobiet przysiada przy

- 145 -
nim i wprowadza jego czonek do pochwy. Po nastpieniu ejakulacji praktyka moe si powtrzy,
druga kobieta robi z nim to samo. Ale nie koniec na tym; gorsze rzeczy teraz nastpi. Niektre
kobiety oddaj mocz i ekskrementy na cae jego ciao, przy czym specjalnie staraj si powala jego
twarz. Mczyzna wymiotuje, wymiotuje i wymiotuje, mwi wspczujcy informator. Czasem furie
te tr genitaliami o jego nos, usta i uywaj palcw u ng i rk dla celw lubienych. Ludno z
pnocy zwyczaj ten bardzo bawi, chocia nim pogardzaj czy tylko udaj, e pogardzaj. Lubi oni
wdawa si w szczegy i demonstrowa je, posugujc si wymownymi gestami. Informatorzy z
poudnia potwierdzali ten opis we wszystkich istotnych punktach. Wcale nie wstydzili si tego
zwyczaju, traktujc go raczej jako oznak oglnej tyzny okrgu, cae odium zwalali na niewaciwe
zachowanie si poszkodowanych. Niektrzy tamtejsi informatorzy dodawali, e w yausa - tak bowiem
nazywa si ten zwyczaj - kobiety zrzucay z siebie spdniczki i cakiem nagie, jak zgraja tauva'u
(zych duchw), rzucay si na mczyzn. Informator ten wspomina rwnie o tym, e mczynie
wyrywano wosy z gowy, katowano go i bito niemal do utraty przytomnoci.

9. Prawdziwo praktyk orgiastycznych.

Tak yausa przedstawiaj krajowcy. Jak jest jednak naprawd? Na wasne oczy yausa nigdy nie
widziaem, czciowo dlatego, e tak si skadao, i w porze plewienia nigdy nie mogem uda si na
poudnie, czciowo za dlatego, e stale mwiono mi, i nawet obecnie nikt obcy nie odwayby si
tam uda w porze plewienia. Gdybym by tam poszed, negatywny wynik byby wielkim
rozczarowaniem dla mej pracy etnograficznej, pozytywny dla mnie osobicie wysoce nieprzyjemny;
wobec tego wcale nie poszedem. Jak si to zawsze w takiej sytuacji robi, prbowaem potwierdzi to
powszechne przekonanie danymi historycznymi i zaczem si wypytywa, ile ludzi, kto, kiedy, w
jakich okolicznociach zasta tak poturbowany. Nie udao mi si jednak wydoby adnych konkretnych
danych. Stale syszaem jedn odpowied: Och, ludzie tak si tego boj, e nikt nie odwayby si
tam pj. Jedynym konkretnym argumentem na poparcie prawdziwoci tego byo, e Misipelosi i
Misimoytena (Rev. S. B. Fellowes, pierwszy misjonarz, i Hon. M. H. Moreton, pierwszy starosta) bali
si yausa i e aden gumanuma (biay) nie, odway si tam uda w porze plewienia ogrodw. Mnie
te bardzo usilnie proszono, by w porze yausa nie udawa si na poudnie, czego posuchaem. W ten
sposb sam staem si dla krajowcw dalszym dowodem tego, e zwyczaj ten naprawd istnieje.
Tak wic nie otrzymaem odpowiedzi na moje gwne pytanie: czy ten tak dokadnie i szczegowo
opisywany przez krajowcw i tak mocno ich interesujcy zwyczaj jest rzeczywicie praktykowany? Czy
te tylko mgby by praktykowany, gdyby nadarzya si po temu sposobno? Czy te jest to tylko
jeden z tych zwyczajw, ktre istniej jedynie w wierzeniach i podaniach i ktry nigdy nie mia
adnego potwierdzenia w rzeczywistoci?
Z zupen pewnoci da si powiedzie tylko jedno: jeeli yausa istniay naprawd, zdarzay si
bardzo rzadko. Dawniej bowiem obcy przybysze mieli o wiele mniej sposobnoci ni obecnie do
odwiedzania tych niegocinnych stron, ktrych ludno stale bya na stopie wojennej ze wszystkimi
ssiadami, zawsze gotowa wyrzdzi jak przykro przybyszowi. Ale pominwszy ju nawet
tradycj, mit ten utrzymuje si, gdy wspiera si na ywym zainteresowaniu i silnych wierzeniach.
Otacza on kobiety z poudnia nimbem istot wojowniczych, odgranicza je absolutnym tabu na czas
plewienia, i pracom w ogrodzie nadaje charakter przywileju przywizanego do pci. Jedyn paralel
tego zwyczaju w folklorze znajdujemy w podaniu o Kaytalugi, kraju nienasyconych pciowo kobiet
(rozdz. XIII, 4); w rzeczywistym yciu za - w uprawianych na poudniu orgiastycznych kayasa
przecigania liany, w erotycznym kaleczeniu i w ogle w wikszej surowoci w sprawach
seksualnych68.

68
Co podobnego mona by znale wrd plemion mieszkajcych dalej na poudniu na archipelagu d'Entrecasteaux oraz
na Nowej Gwinei. Jeden z biaych kupcw wspomina mi, e na poudniowych brzegach wyspy Normanby odbywa si szereg
scen i uroczystoci o charakterze orgiastycznym. Podczas niektrych z nich buduje si niewielk chatk ze szczeglnie
wysokim i ostrym przyczkiem, ktra nosi nazw wejcie ciaa. W chacie tej w czasie uroczystoci przebywa dziewczyna.
Chopcy skadaj jej poficjalnie wizyty i po kolei j posiadaj. U krajowcw z poudniowego wybrzea, na wschd od zatoki
Orangerie (u Da'ui i Su'au), rwnie kilku chopcw, jeden po drugim ma stosunek z jedn dziewczyn. Dla subtelniejszego
Trobriandczyka byaby to rzecz budzca odraz. Z drugiej strony za takie plemiona, jak na przykad Dobuanowie z archipelagu
d'Entrecasteaux i plemi Mailu, s o wiele powcigliwsze w sprawach seksualnych od Trobriandczykw i poudniowych
Massimw. Por. C. G. Seligman, op, cit., o poudniowych Massimach, rozdz. XXXVIII, Courtship, Betrothal and Marriage, oraz
rozdz. XLIII Morals. Por. take moje uwagi o Mailu w pracy pod tytuem Natives of Mailu w Transactions of the Royal Society of
South Australia, 1915.

- 146 -
 Bardzo charakterystyczne jest to, e wszyscy bez wyjtku krajowcy ogromnie si tym zwyczajem
interesuj i ciesz. Ilekro mwi si o jakim pokrewnym lub zblionym przedmiocie - o pracach w
ogrodzie, wsplnej pracy, stanowisku kobiet, walkach lub pci, rozmowa schodzi na yausa. Krajowcy
tak si do tego przedmiotu zapalaj, prowadz na jego temat niekoczce si rozmowy, ilustrujc go
gestem, e po pewnym czasie staje si on prawdziw zmor etnografa. Raz tylko przyda mi si on na
co. Pewnego dnia, przebywajc wrd szczeglnie ociaych i opieszaych mieszkacw jednej z
wiosek lagunowych, nie mogem jako znale odpowiednich informatorw. Po poudniu, siedzc pod
rozoystym drzewem figowym na brzegu laguny, pracowaem z kilkoma do niechtnymi
informatorami. Przechodziem wwczas przez jeden z tych tak dobrze znanych pracownikom w terenie
jaowych okresw, gdy praca nie udaje si, gdy w zebranych materiaach widzi si tylko luki i
niecisoci, a miejscowi informatorzy zaczynaj etnografa, etnograf za z kolei ich - drani i mczy;
gdy zaczyna ciy ta na wskro obca i uczuciowo odlega atmosfera i gdy wszystko kusi go do
ucieczki za wszelk cen. W tym nastroju pikny i monotonny krajobraz lagunowy symbolizowa t
pokus i skierowywa mj wzrok ku zarysowujcemu si we mgle Koya, poudniowemu acuchowi
grskiemu na archipelagach Amphlett i d'Entrecasteaux - ktrdy biega powrotna droga do cywilizacji.
Patrzyem na to, co si dzieje na brzegu (ryc. 63), i w gbi duszy zazdrociem przybyszom z
poudnia, ktrzy za kilka dni mieli uda si do swych domw. Nasza rozmowa raz po raz si urywaa i
nic nie mogem wydoby od mych informatorw. A nagle zesza na yausa. W jednej chwili temat ten
zainteresowa i oywi krajowcw. Ich miechy i oywienie przycigny innych ludzi. Po chwili miaem
koo siebie spory tum, w ktrym mogem znale kilku znonych informatorw. Przy tej sposobnoci
mogem zauway rnic w przedstawianiu tego zwyczaju pomidzy tymi, ktrzy go nie znaj, a tymi,
ktrzy go praktykuj. Miejscowi karykaturowali go wyranie i przedstawiali jako haniebny i dziki
zwyczaj. Ich szyderczy miech i zabawne egzageracje wyranie pokazyway, jak wyszymi si czuli od
tych barbarzycw z poudnia, ktrzy ten zwyczaj praktykuj. Natomiast obecni przy tym ludzie z
poudnia, w tym kilku z Olcayaulo i Bwadela, ojczyzny yausa, w dalszej rozmowie zajli zupenie inne
stanowisko i nie zdradzali najmniejszego zaenowania. Z dum podkrelali, e aden obcy nie mie
przyj tam w tym czasie, e tylko oni sami mog swobodnie chodzi, e ich kobiety najlepiej plewi
ogrody i e w ogle s najpotniejszym ludem na caej wyspie. Pomimo tego, e te dwa okrgi
pozostaway w staym kontakcie przez wieki, e mwi tym samym jzykiem i maj identyczn kultur,
nie nastpia dyfuzja ani samego zwyczaju yausa, ani charakterystycznej dla niego postawy duchowej.
Postawy duchowe s ze sob powizane i wzajemnie przystosowane, lecz kady okrg trzyma si
swych wasnych prerogatyw wyszoci, ktre polegaj na zaprzeczaniu stanowiska drugiego.

Rozdzia dziesity - ycie miosne i psychologia erotyki.

W toku naszych bada zblialimy si stopniowo do centralnego zagadnienia niniejszej ksiki i
wyrabialimy sobie coraz bardziej szczegowy pogld na ycie miosne krajowcw. Na samym
pocztku dalimy oglny zarys struktury spoecznej i czynnoci ekonomicznych krajowcw, ujmujc je
pod ktem widzenia ich oddziaywania na pozycj mczyzny i kobiety w spoeczestwie.
Obserwowalimy ich w stosunkach towarzyskich, podczas zabawy, w yciu publicznym i prywatnym,
przy pracy i w wolnych chwilach, w sferze dziaa magicznych czy religijnych, jako te i w yciu
codziennym.
Potem zbliylimy si do naszego waciwego przedmiotu i ledzilimy typowy przebieg zalotw,
ktre, jak widzielimy, prowadziy do maestwa oraz ojcostwa czy macierzystwa. W poprzednim
rozdziale opisalimy pewne zwyczaje, ktre wzbogacaj i rnicuj przebieg normalnych zalotw.
W niniejszym rozdziale trzeba bdzie jeszcze bliej zapozna si z ca gr miosn kochankw.
Trzeba bdzie zbada, w czym tkwi istota ich zainteresowa miosnych oraz jakie wizy ich cz.
W cigu caego mego wykadu staraem si poda nie tylko pewn norm redni ludzkiego
zachowania si, lecz take zaznaczy wyjtki i odchylenia, wyznaczy to, co mona by nazwa
amplitud waha, to znaczy pewien pas, w ktrego obrbie ludzie zwykle usiuj, i to czasem z
powodzeniem, omin cis regu. Przystpujemy obecnie do zbadania form o wiele bardziej
intymnego zachowania si ludzkiego, w ktrym reguy staj si o wiele elastyczniejsze. Std te tym
bardziej bdzie si tu narzucao dynamiczne przedstawienie tego, jak norma czy instytucja
rzeczywicie dziaa, a nie to, jak, wedug teorii tubylcw, prawo i moralno dziaaj czy powinny
dziaa.
Oglniej mona to tak sformuowa: im bardziej etnograf oddala si od podstawowych, cile
okrelonych instytucji, jak rodzina, maestwo, system pokrewiestwa, klan, egzogamia, reguy

- 147 -
zalotw, i zblia si do bardziej bogatych i zrnicowanych przejaww ycia osobistego jednostki, jego
metody obserwacji staj si coraz bardziej zoone i wyniki mniej pewne. Na to nie ma rady; na
pocieszenie maemy sobie przypomnie, e nawet w najbardziej cisych dziedzinach myli i
dowiadczenia ludzkiego teoretyczne wyniki dadz si sprawdzi jedynie w obrbie pewnych granic.
Najdokadniejsze obserwacje ludzkie s jedynie przyblieniem i nawet tak cise nauki, jak fizyka i
chemia, s w monoci stwierdzi tylko granice, w obrbie ktrych bd jest zawarty. Badajc tak
integralne instytucje, jak maestwo czy rodzin, kompetentny i wyposaony w metod pracy
terenowej etnograf powinien przede wszystkim polega na obserwacji, a nie opiera si na tym, co mu
miejscowi informatorzy powiedz. Jeeli jednak ma si do czynienia z subtelniejszymi formami
zachowania si, niestety nie zawsze mona stosowa t zasad. Osobista obserwacja takich rzeczy,
jak powab erotyczny, wzrastanie namitnoci, jest zawsze trudna, a chwilami wprost niemoliwa,
przeto wiele informacji trzeba czerpa z prywatnych zwierze oraz z plotek.
Etnograf musi mie baczne oko na to wszystko, co si wok niego dzieje. Cierpliwie musi wnika w
ycie wsi i nawizywa szereg takich przyjani, ktre by omielay do spontanicznych zwierze i do
powtarzania najintymniejszych plotek.
,Wypowiedziane ad hoc sowa musi stale sprawdza przez niepostrzeenie przy innej okazji
rzucone uwagi; wytumaczy mu to tre kryjc si poza sowami i Pozwoli naleycie oceni wag
tego, co zostao przemilczane czy nie dopowiedziane. W wielu bowiem wypadkach wicej mu to powie
ni otwarte bezporednie wypowiedzi. Szczeglnie tyczy to naszych krajowcw, u ktrych silnie
rozwinite poczucie delikatnoci sprawia, e okrny i peen aluzji sposb wyraania si jest
naturalnym sposobem mwienia o tych rzeczach. Mona by ich przymusi do mwienia wprost, lecz
zawsze stwarza to sztuczny i faszywy ton; wyczne operowanie tak metod w rezultacie daoby
martwy materia.
Tak wic w tej bardzo delikatnej materii etnolog w duej mierze, musi polega na zasyszanych
wiadomociach. Jeeli jednak przez duszy czas przebywa wrd krajowcw, mwi ich jzykiem i ma
bliskich osobistych znajomych, zbierze dostateczn ilo uytecznych informacji. Bdzie mia w ten
sposb o wiele lepszy materia ni przez szablonowe wypompowywanie z informatorw wiadomoci
za pomoc metody pyta i odpowiedzi za tyle a tyle lasek tytoniu za godzin.
Mio dla Melanezyjczyka, tak samo zreszt. jak dla mieszkaca Europy, jest namitnoci, ktra
mniej lub wicej drczy dusz i ciao; prowadzi do licznych impasw yciowych, skandali i dramatw;
rzadziej za wypenia ycie radoci i szczciem. Usta mwi z obfitoci serca, a trzewy etnograf
musi skrztnie notowa te wszystkie zwierzenia, ktre silne uczucie osobiste wydobywa na zewntrz.
Niemal rwnie cennym materiaem dla niego s wszelkie plotki i mniej lub wicej zoliwe komentarze
ludzi, ktrych dane zdarzenie bezporednio nie dotyczy, a ktrych ono na tyle interesuje, e o nim
mwi, zwaszcza wwczas, gdy w gr wchodzi odrobina ludzkiej zawici - puisqu'il y a quelque chose
dans les malheurs de nos amis qui ne nous dplait pas.
Wikszo materiau podanego w niniejszym rozdziale dostarczyy mi spontaniczne wylewy
szczeroci, krce po wsi plotki, wywoane ywym zainteresowaniem, historie o dawnych dramatach
i opowiadania o przygodach miosnych. Bezporednia znajomo przeszoci oraz warunkw ycia
szeregu osb pozwolia mi na umieszczenie zebranych faktw we waciwych zwizkach oraz na
spojrzenie na nie z punktu widzenia krajowca. Czasem mogem nawet wyj poza zewntrzn tre
ich wypowiedzi, obserwujc, e postpowaniem swym i uczuciami krajowcy przeczyli wasnym
sowom, i kiedy szedem dalej po tym tropie, udawao mi si oceni, ile byo prawdy w ich
zewntrznych wypowiedziach.
Czytelnicy pamitaj niepowodzenia Bagido'u, jednego z mych najlepszych przyjaci i
informatorw (ryc. 64 i rozdz. VI, 1), animozje i ktnie pomidzy Namwana Guya'u i Mitakat (ryc. 4 i
rozdz. I, 2), chepliwego Gomay i jego stosunki z Ilamweri (ryc. 39 i rozdz. VII, 4). Bez wynurze
tych moich przyjaci nie bybym w stanie ustali normy zwyczajowej i zrozumie wiata poj
moralnych krajowca.
Oczywicie rwnolegle z tym ywym materiaem stale staraem si zbiera obiektywne
dokumenty: wspomnienia o zdarzeniach historycznych, opowiadania przekazane tradycj, zawarte
w legendach i baniach oraz w magii. W ten sposb moje oglne wraenie i ostra, cho moe
niecisa intuicja ustawicznie byy sprawdzane i potwierdzane przez dane, ktrych mi dostarczay
wszystkie sfery ycia plemienia. Zwykle zreszt tak bywa, e chronologicznie naprzd zdobywa si
dokumenty, lecz ich prawdziwe zrozumienie nastpi moe dopiero po poznaniu rzeczywistego
ycia.
Czytelnik o zainteresowaniach metodologicznych z pewnoci zauway, e sposb wyoenia
materiau - rozpoczcie od instytucji, przejcie do oglnego opisu ycia i zakoczenie nastpujc

- 148 -
obecnie szczegow analiz spraw o wiele delikatniejszych i trudniejszych do uchwycenia - czyni
zado nie tylko charakterowi materiau, ale rwnie sposobowi, w jaki by zbierany.
Po tej drobnej dygresji na temat samej metody zbierania materiau i sposobu jego przedstawienia
powrmy znw do wsi trobriandzkiej i podejdmy do grupki modziey, ktra w pikn noc
ksiycow, w. uroczystym stroju i usposobieniu bierze udzia w zabawie; sprbujmy na nich spojrze
tak, jak oni sami siebie widz; wczujmy si w to wszystka, co im si podoba i co ich odpycha.
Dotychczas trzymalimy si w dyskretnym oddaleniu ad ich prywatnego zachowania si, od motyww
i uczu kochankw. Nigdy te nie prbowalimy ledzi ich w chwilach namitnych pieszczot. Obecnie
sprbujemy zrekonstruowa histori ich romansu, zrozumie pierwsze wraenia wywoane piknem i
wdzikiem i ledzi rozwj namitnoci a do jej koca.

1. Powab erotyczny.
Czemu przypisa, e na jednej z dziewczt z caej grupy, ktra rytmicznie porusza si w grze czy
niesie koszyk przy niwach, skupiaj si-pene zachwytu spojrzenia wszystkich chopcw? Lub co
porywa dziewczta w jednym z tancerzy, ktry prowadzi szybciej poruszajcy si zewntrzny
piercie w tacu kaydebu (ryc. 65)? Czy maemy wiedzie, dlaczego tak jest, e na jednego
czowieka prawie nikt nie patrzy, a innego ciga si oczyma; czemu jednych nazwano brzydkimi i
pozbawianymi wdziku, a drugich pocigajcymi i piknymi? Przybysz z Europy, gdy tylko przywyknie
do melanezyjskiego typu fizycznego i tamtejszych stosunkw, przekona si, e jego odczucie urody i
wdziku zasadniczo nie rni si od tamtejszego. Tak na przykad dziewczyna na ryc. 66 uchodzi za
bardzo pikn, natomiast na ryc. 67 za brzydk; z ocen t czytelnik na pewno si zgodzi. A przecie
ta ostatnia jest dobrze zbudowana i stanowi typ wybitnie melanezyjski. Oddanie tamtejszych ideaw
piknoci za porednictwem naszych terminw i porwna z naszymi stosunkami byoby rzecz
bardzo trudn i z pewnoci bezuyteczn. Z pomoc przychodz nam tutaj wyraenia, opisy i terminy
istniejce w jzyku krajowcw, ktre mog nam dostarczy rodzaj obiektywnego materiau i cznie z
komentarzem autora mog da pewne pojcie o trobriandzkim ideale piknoci.
Musimy sobie jasno zda spraw, e problem erotycznego wdziku, ktrym teraz si zajmujemy,
jest cakiem inny od zagadnie omawianych w rozdziale IV, gdzie podalimy motywy wiodce
trobriandzkiego mczyzn czy kobiet do zawarcia maestwa. Powiedzielimy wwczas, e
upodobania osobiste jako bardzo silny motyw maestwa byy jednakowo tylko jednym spord
wielu czy to socjalnych, czy ekonomicznych, czy wreszcie domowych czynnikw. Lecz erotyka nie jest
wycznym motywem w kwestiach osobistego wyboru. Doroli wybiera bd partnera na cae ycie
zupenie inaczej, ni to robia modzie wybierajc sobie kochankw, z ktrymi spdzaa wikszo
chwil swej modoci. Charakter i indywidualno gra tu wiksz rol ni przystosowanie seksualne i
motywy erotyczne. Mogem to potwierdzi w wielu konkretnych wypadkach i wprost niezliczonych
szczegach. Tylko w przelotnych miostkach urok fizyczny wysuwa si na pierwszy plan. Powrmy
teraz do naszej imaginacyjnej pary i przypatrzmy si temu, co nawzajem oni widz w sobie jako
kochankowie.
Zajmujc si mioci w powieci czy w opisie etnograficznym, jest o wiele atwiej i przyjemniej
tworzy pewne imaginacyjne i naprawd warte podziwu postacie. Na Wyspach Trobrianda nie trudno
by je byo znale w rzeczywistoci nawet dla czowieka o europejskich gustach i przesdach rasy
nordyckiej. W duej rnorodnoci typw znajduje si mczyzn i kobiety o delikatnych, regularnych
rysach, ksztatnych, smukych postaciach i jasnej skrze, obdarzonych osobistym wdzikiem, ktry tak
silnie wpywa na cay nasz stosunek do danej jednostki, narodu czy rasy.
Opisy typw rasowych w samych sowach s zawsze niedostateczne i mao przekonywajce;
mona by je wprawdzie poda w formie terminw antropometrycznych i uzupeni danymi liczbowymi,
lecz to miaoby jedynie znaczenie dla fizycznego antropologa, a bynajmniej nie przemwioby do
wyobrani czytelnika. Czytelnik o wiele wicej skorzysta patrzc na ilustracje znajdujce si w
niniejszej ksice oraz w innych dzieach opisujcych Trobriandczykw 69, jak rwnie suchajc tego,
co sami krajowcy mwi o urodzie i wdziku i o ich przeciwiestwach.
Na pytanie, jakie czynniki skadaj si na urod, krajowcy maj zawsze gotow odpowied. Temat
ten ywo ich interesuje, podobnie zreszt jak wszystkie istoty ludzkie; co wicej, otoczony jest on
licznymi podaniami i legendami, przez co posiada bogate i rozlege sownictwo. Wiele poda i pieni
69
Jak np. u C. G. Seligmana, op. cit., i w Argonauts of the Western Pacific. Porwnawcze dane antropometryczne o
Melanezyjczykach i Papuasach znale mona w A Classification of the Natives of British New Guinea w Journal of the Royal
Anthropological Institute, t. XXXIX, 1909, przez C. G. Seligmana.

- 149 -
skomponowano specjalnie, by sawi jakiego znanego tancerza czy piewaka; zawieraj one opisy
jego ozdb i szat oraz ekspresywne zwroty na temat jego wygldu. Poza tym wiele pouczajcych
wskazwek na temat, jak Trobriandczyk pragnby wyglda i jakie s tu jego ideay, dostarcza nam
studium zakl magii miosnej, lamentacje po zmarych oraz opisy szczliwego ycia w krainie
zmarych - Tuma.
Pomimo tego jednak, e sawa i tradycja sawnych piknoci yje i jest przekazywana z pokolenia
na pokolenie wraz z bogatymi szczegami opisu, znalezienie prawdziwego modelu dla bada byo
bardzo trudne. Ilekro pytaem starszego, a wic i dowiadczonego konesera, czy ktra z yjcych
kobiet mogaby si rwna z promiennymi boginiami jego czasw czy z poprzedniej generacji,
odpowied zawsze brzmiaa nie. Zoty wiek prawdziwych piknoci ju min!

2. Rzeczy budzce odraz: brzydota, staro i choroba.

Podejdmy obecnie do zagadnienia od strony negatywnej i spytajmy si, co czyni dan osob dla
krajowca brzydk i odraajc, czyli nie do przyjcia z punktu widzenia erotycznego. Wedle ich sw
wszelkiego rodzaju znieksztacenia fizyczne, choroba duszy i ciaa, staro i albinizm, wszystko to
wyklucza dan osob z orbity zainteresowa erotycznych. Takie wyraenia, jak migila gaga (jego
twarz za) lub tomigaga (brzydki mczyzna, dosownie mczyzna - twarz - brzydka), s w czstym
uyciu; czsto do tego dodaje si powiedzenie: Nikt z takim by nie spa.
Uomno i kalectwo s bardzo rzadkie; nie przypominam sobie ani jednego wypadku czowieka
garbatego czy kaleki od urodzenia. Natomiast zdarzaj si wypadki utraty ktrej z koczyn: kaykela
ipwase (noga mu odpada); yamala ipwase (rka mu odpada). Najczstszymi dziedzicznymi
niedorozwojami jest wada wymowy, ktr krajowcy okrelaj sowem tonagowa; tego samego sowa
uywaj na okrelenie niedorozwoju umysowego i guptactwa.
Ze i odraajce postacie z legend i poda s czstokro uomne i nienormalne. Dokonikan, gwny
olbrzym w kiriwiskiej mitologii, posiada kilka rzdw zbw i ma wad wymowy. W niektrych
bajkach pojawiaj si porose wosami kobiety i pokraczni mczyni.
Co si tyczy chorb; to owrzodzenia, ropnie, wysypka z punktu widzenia zetknicia erotycznego s
naturalnie specjalnie odraajce. Choroby te s zwyczajn kar za zamanie niektrych tabu. Ale w
rzeczywistoci tylko modzie przestrzega wielu z tych tabu, ktrych cay sens istnienia polega na tym,
e maj przeciwdziaa pokrywaniu si ciaa wrzodami. Mona by je nazwa specyficznymi tabu
piknoci. Tak na przykad niebezpiecznie jest je niezupenie wie lub o silnym zapachu ryb. S
te gatunki ryb pokryte nieodpowiedni usk czy plamkami, ktrych to ryb modzie nie powinna je.
Modziey nie wolno te je yamu lub ryby pokrajanej ostrym narzdziem. Podobnych tabu musz
przestrzega mczyni, ktrzy niedugo maj wyruszy na wypraw morsk; powiedz oni, e mog
tylko je dobr ryb, eby ich twarze byy pikne70.
Wybitn przeszkod w mniemaniu krajowcw jest liszaj tropikalny, nieprzyjemna choroba bardzo
czsta w Melanezji, ktra powoduje cige uszczenie si skry. Dotknitych ni osb krajowcy nie
zaliczaj do piknych, choby nawet miay regularne rysy. Choroba ta jednak bynajmniej nie
przeszkadza w yciu miosnym bardziej ni w innych zajciach. Za to ten przykry i zaraliwy liszaj jest
kul u nogi dla pracujcego w terenie etnografa, ktry ma cigle do czynienia z chorymi na niego
krajowcami i potrzebuje wiele czasu, zanim si z nim zupenie oswoi.
Staro jest uwaana za du przeszkod w przygodach miosnych. Kontrast pomidzy odraajc
staroci a pen powabu modoci znajduje swj wyraz w mitach. Bohater, ktremu w osigniciu
powodzenia staje na przeszkodzie starczy wygld, odmadza si i otrzymuje wszystko to, czego
pragn. Naprzd jednak bezlitonie wylicza si wszystkie rysy, jakie na nim wyry zb czasu:
zmarszczki na twarzy, siwizn, bezzbne szczki. Potem opisane jest jego magiczne przeobraenie:
pena twarz, agodna, mikka linia ciaa, gadka, byszczca skra, gste czarne wosy i pikne czarne
zby, poyskujce na tle karminowych warg. Obecnie moe on pozyska wzgldy upragnionej kobiety i
narzuci sw wol ludziom i losowi. Takie opisy znajdujemy w dwch gwnych mitach kula
(obrzdowej wymiany), ktra odgrywa tak wan rol w yciu szczepowym i psychologicznie posiada
wiele pokrewnych cech z erotyk. Podobne opisy znajdziemy rwnie w micie o odmodzeniu si, w
wyobraeniach krajowcw o przyszym yciu oraz w niektrych bajkach71.

70
Por. Argonauts of the Western Pacific, str. 336.
71
O micie kula, por. Argonauts, str. 307-310 i 322-344, oraz Myth in Primitive Psychology, 1926.

- 150 -
 Dua tusza jest bardzo rzadka i jeli wystpuje w bardzo znacznej formie, uwaana jest za chorob.
ysych ludzi spotyka si do czsto. Uwaane to jest za wad urody i w sowie tokulubakana (ysy,
dosownie: mczyzna - ty gowy - puste - miejsce) tkwi pewien odcie krytycyzmu. Dla Kiriwiczyka
sprawa jednak nie przedstawia si tak opakanie jak dla jego europejskiego rwienika, gdy peruki s
po dzi dzie jeszcze w uyciu na tej szczliwej wyspie (ryc. 68). Na gowie tu nad czoem
przymocowuje si wski pasek z wosw, ktry stanowi rodzaj wianka z wosw, albo te nosi si
pen peruk, zakrywajc ca gow. Peruki robi si w ten sposb, e na maej czapeczce z wkna
lub ze sznurka, cile przylegajcej do gowy, zszywa si pki wosw. Wosw nigdy nie brak, gdy
podczas aoby wszyscy czonkowie spoecznoci, z wyjtkiem czonkw klanu zmarego, gol swe
pikne czupryny.
Ale ostrzyenie wosw nie jest jedynym zwyczajem majcym na celu oszpecenie si i czciowe
wyzbycie osobistego uroku. Wywoana aob zmiana wygldu zewntrznego czciowo pokrywa si
z tamtejszymi zapatrywaniami na brzydot. Do zewntrznych znakw aoby nale bowiem: ogolona
gowa, ciao poczernione grub warstw tuszczu pomieszanego z wglem drzewnym, bezbarwna i
celowo poplamiona odzie, brak wszelkich ozdb i wonnoci. Na ryc. 38 widzimy, jak wyglda kobieta
w aobie: wyranie zaznaczony jest tam kontrast dwch dziewczt, ktre w normalnych
okolicznociach uchodziyby za jednakowo pikne. Krajowcy otwarcie mwi, e gwna aobnica,
szczeglnie za wdowa, powinna by tak zeszpecona, by nie miaa w sobie nic pocigajcego dla
mczyzn; obok tej zmiany w wygldzie zewntrznym, odbija si to w caym przebiegu uroczystoci
aobnych (rozdz. VI).
Podstawowe warunki urody i wdziku s dla nas teraz jasne: normalna budowa ciaa, zdrowie, brak
wszelkich zaburze organicznych i umysowych, bujne wosy, zdrowe zby, gadka skra - to oznaki
siy i dobrej kondycji fizycznej.
Musimy tutaj jednak zrobi jedno wane zastrzeenie. Krajowcy wyraaj si o brzydocie z tak
silnym wstrtem, w zachowaniu ich za odbija si tak spontaniczne obrzydzenie, e nawet przez myl
nie przechodzi wtpi w szczero ich sw. Tak na przykad w grach i zabawach albinos,
niedorozwinity czy osobnik dotknity chorob skry jest tak odseparowany, e jego samotno i
cakowita izolacja budzi lito nawet w zimnym sercu etnografa. W ten sposb moje- obserwacje
zdaway si w peni potwierdza sowa krajowcw, co do ktrych moi informatorzy zgadzali si, e
wszyscy ci upoledzeni s zupenie wykluczeni ze stosunkw pciowych i e musz ucieka si do
samozaspokajania. Jednakowo w prawdziwo tych informacji zaczem powtpiewa, gdy w
dalszym toku mej pracy terenowej zaczto mi je przytacza jako dowd - poparty zreszt licznymi
przykadami - na to, e kobieta moe mie dzieci bez stosunku pciowego (rozdz. VII, 3 i 4). Tilapo'i
(eby przytoczy wspomniane ju wypadki) miaa jedno dziecko, Kurayana a szecioro; niektre
dziewczta albinoski miay liczne potomstwo, a jednak aden mczyzna nie zbliy si do nich, one
s tak odraajce - byo pierwsz przesank tego sylogizmu, chocia wielu moich informatorw
musiao by co do tego lepiej poinformowanych.

- 151 -
 Ryc. 61. Dziewczta przystrojone na katuyausi, czyli na odwiedziny doynkowe.
(Rozdz. IX, 3 i 7; rozdz. III, 3).

Ryc. 62. Grupka katuyausi.

(Rozdz. IX, 7).

Dokadniejsze zbadanie stosunkw, ktre musiaem przeprowadzi po wykryciu tej luki, pozwolio
mi stwierdzi fakt, e ten silny i niewtpliwie szczery wstrt fizyczny u Melanezyjczyka nie wyklucza
stosunku pciowego. Pozostaje to zapewne w pewnym zwizku ze sposobem wykonywania aktu
pciowego. Stwierdziem, e najbrzydsze i najbardziej odraajce osoby miay nie tylko sporadyczne,
ale stae stosunki pciowe. Orato'u, ktry by tonagowa, co w tym wypadku oznacza nie tyle
upoledzonego na umyle, co czowieka z powan wad wymowy i odpychajco zdeformowan
twarz - zawsze mia ogromne powodzenie u najpikniejszych dziewczt w Qmarakanie, rezydencji

- 152 -
gwnego wodza, ktrego by chopcem do posug i z ktrego onami miay go czy bardzo bliskie
stosunki. Albinos, ktrego widzimy na ryc. 38, mia szereg przygd miosnych, o ktrych wszyscy
wiedzieli. Prawie we wszystkich wioskach, w ktrych pracowaem, mgbym wymieni kilka starych i
mocno odraajcych kobiet, ktre potrafiy, zwaszcza jeli one albo ich mowie byli wysocy rang,
pozyska sobie modych i przystojnych chopcw za kochankw.
Nieyjcy ju dzi mj przyjaciel Billy Hancock z Gusaweta, kupiec o nieprzecitnej inteligencji,
jeden z najbardziej wartociowych ludzi, jakich w ogle znaem, wspomnia mi, e od dawna,
niezalenie ode mnie, doszed do tego samego wniosku i z pamici przytoczy mi kilka uderzajcych
wypadkw; w niektrych z nich kobiety miay by tak odraajco brzydkie, e, jak si wyrazi, nawet
pijany marynarz nie spojrzaby na nie. Opowiedzia mi rwnie histori, ktr sysza od urzdowego
lekarza, sprowadzonego na Wyspy Trobrianda celem zwalczania chorb wenerycznych. Ku swemu
zdumieniu lekarz zasta wszystkich chopcw w danej wsi zaraonych siln i wyranie wieo nabyt
rzeczk, podczas gdy wszystkie kobiety, ktre mogy tutaj, jego zdaniem, wchodzi w rachub, byy
zupenie zdrowe. Wreszcie od jednego ze swych pacjentw wydoby zeznanie, e zarwno on, jak i
jego towarzysze obok szeregu innych kobiet mieli stosunek z jedn tak star, wyniszczon i brzydk,
e doktor przeprowadzajc kilkakrotnie swe badania z czystym sumieniem i bez wahania pomija j.
Okazao si, e ona bya rozsadnikiem choroby i e od duszego czasu namawiaa wanie chopcw,
eby z ni mieli stosunek. Po odkryciu tego chopcy starali si ca t spraw zbagatelizowa i
przedstawi jako art, cho w rzeczywistoci byo im mocno przykro. Gdy podobne historie
opowiadaem moim informatorom, spotykaem si z odpowiedzi wymijajc. Z jednej strony
przyznawali, e niektrzy mog mie stosunek z odraajcymi kobietami, lecz zaraz dodawali, e
musz to by osoby majce le w gowie.
By to jeszcze jeden z tych licznych wypadkw, w ktrym mogem przekona si, jak silnie
konwencja (ideay zachowania si) zaciya nad umysowoci krajowca; jak jednak utrzymuje si
ona tylko na powierzchni, oddziaywajc bardziej na sowa ni na postpowanie. Sprawom, o ktrych
krajowiec nie. lubi mwi, a c dopiero przyzna si, e sam tak postpowa, bdzie, z uporem i
stanowczo przeczy, chocia doskonale wie, e dziej si one dokoa, i to moe nawet pod jego
wasnym dachem. Tout comme chez nous!

3. Pikno twarzy i ciaa ludzkiego.

Warunkami fizycznej urody s dla krajowca ywotno, energia i sia, ksztatne ciao, gadka,
odpowiednio zaopatrzona w pigment, lecz nie za ciemna skra. Zgrabna, zwinna i proporcjonalna
posta wzbudza podziw; obserwowa to mogem we wszystkich fazach ycia na wsi. Do tych samych
uoglnie mona doj indukcyjnie, biorc za podstaw tamtejsze kanony doskonaoci ksztatu i
barwy, zapachu ciaa, brzmienia gosu i wdziku ruchw.
Poniewa ciao ludzkie jest odsonite i krajowcy na nie swobodnie patrz, wobec tego ich
estetyczne zainteresowania ciaem nie natrafiaj na adne sztuczne zahamowania; nie ma te u nich
tego faszywego nastawienia do rde podniet seksualnych, jakie u Europejczyka wywouje ubir,
rdo z jednej strony sztucznej wstydliwoci, a z drugiej ukrytego podranienia zmysowego. W ten
sposb ocena wartoci erotycznych jest u nas trudna i zoona, gdy opiera si ona tak na sposobie
ubrania, jak i na fizycznej piknoci. Trobriandczycy, mimo e maj nad nami tu przewag, to jednak,
co charakterystyczne, swe gwne zainteresowania erotyczne skupiaj na gowie i twarzy. Twarz
ludzka, oczy, usta, nas, zby i wosy wszdzie wybijaj si na pierwszy plan: w formuach magii
miosnej, w technicznym sownictwie urody i wdziku, w caym arsenale ozdb i dekoracji. Gowa w
magii jest wanym przedmiotem podziwia i uwielbie, ale nie siedzib podniet erotycznych, ktre
znajduj si w dolnej czci brzucha. Co si za tyczy reszty ciaa, piersi u kobiety, budowa i wzrost u
mczyzny s najwaniejszymi rzeczami, podobnie jak barwa i gatunek skry u obu pci. W niektrych
formuach magicznych obok rysw twarzy wylicza si wszystkie czonki i czci ciaa; w innych za
wspomina si tylko o twarzy i gowie.
Bardzo wany jest owal twarzy; twarz powinna by pena i odpowiednio okrga. Takie wyraenia,
jak imiliyapila (jak ksiyc w peni), imilibwata (jak tarcza ksiyca), kalububovatu (jej okrgo),
bardzo czsto powtarzaj si w formuach magicznych. Czoo powinno by niskie i gadkie; sowo
talisalisa (gadzi) ustawicznie powtarza si w zaklciach magii miosnej. Pene policzki, nie zanadto
wystajcy, ale nie za may podbrdek, zupeny brak zarostu na twarzy, lecz za to wosy opadajce na
czoo - oto dalsze podane warunki piknoci.

- 153 -
 Najwicej kosmetykw uywa si do twarzy, ktr maluje si (soba) na czarno, czerwono lub biao
(ryc. 76). Czerwon farb otrzymuje si mieszajc betel z wapnem lub czerwon ochr. Natomiast
bia farb wyrabiano przedtem z pewnych gatunkw gliny, czasem pomieszanej z mielonym koralem.
Obecnie coraz bardziej wypiera j importowany z Europy blejwajs. Czerwon farb za jeszcze do tej
pory wyrabia si z miejscowych barwnikw. Czernido robi si ze zwglonych wkien kokosu lub z
innego gatunku wgla drzewnego; czasem miesza si je z aromatycznym olejkiem, ktry otrzymuje si
z przegotowania drobnych kawaeczkw pachncego drzewa w oleju kokosowym. Do tego najchtniej
uywa si drzewa zwanego sayaku, ktre jest najprawdopodobniej importowanym ze wschodnich
wysp (Woodlark i Marshall Benneta) drzewem sandaowym. Podobnego, cho mniej cenionego
miejscowego drzewa kadikoko rwnie mona uywa do tych celw. Ten silnie pachncy olej
przechowuje si w butlach z kokosu i uywa do robienia delikatniejszych linii na twarzy. Krajowcy
rozrniaj malowanie si dla ozdoby (soba), ktre upiksza, od czernienia si sadz (koulo), ktre
ma zabi wszelkie wdziki na znak aoby.
Naszkicowawszy oglnie cechy piknej twarzy, przystpujemy obecnie do szczegw. Oczy, jak
ju wiemy, s dla krajowca miejscem, przez ktre przedostaje si do czowieka podanie erotyczne
(rozdz. VII, 1); stanowi one rwnoczenie centrum zainteresowa erotycznych. Odgryzanie rzs,
zwane mtitakuku, odgrywa wan rol w pieszczotach miosnych. Wyraenie agu mitakuku (moje
odgryzione rzsy) jest pieszczot miosn. Oczy si czsto wspomina w magii piknoci: mitayari
(byszczce oczy), mitubwoyili (liczne oczy), mitapwa'i (wiecce oczy). Oczy powinny by
byszczce, lecz niewielkie; co do tego opinie s zgodne. Due oczy puynapuyna s brzydkie.
Nieznane s adne zabiegi suce do upikszenia oczu, oczywicie poza goleniem brwi, co razem z
odgryzaniem rzs czyni je dla nas dziwnie nagimi. Nie ma rwnie adnej magii sucej do
dodania im blasku czy uroku.
Po oczach moe najwaniejsze s usta. Odgrywaj one wan rol w praktykach miosnych i ich
pikno wysoko si ceni. Powinny by due, lecz adnie wykrojone. Grube, wystajce wargi (ka'uvala'u
wadola), tak samo zreszt jak za cienkie i cignite (kaywoya wadola), uchodz za nieadne.
Zwisajca dolna warga jest bardzo brzydka. Jest specjalna magia miosna czca si z ustami. Magi
t wykonuje si nad talo, czerwonym barwnikiem z betelu, ktrego uywa si do malowania ust.
Nas powinien by duy i misisty, ale nie za wielki. Dugi, cienki i ostry nos, jednym sowem orli nos,
ktry krajowcy nazywaj kapatata, jest brzydki. adny nos nazywa si habulitoto (zadarty),
spaszczony nos za bardzo szpeci i posiadajcy go nazywaj si tonapa'i lub nanapa'i, odpowiednio
do pci. Patyk w nosie, dawniej uwaany za konieczn ozdob, obecnie coraz bardziej wychodzi z
mody; nie ma adnej magii zwizanej z nim ani z nosem w ogle.
Uszy nie powinny by ani za due, ani za mae - regua, ktr zastosowa mona do wszystkich
czci ciaa, czy to na Wyspach Trobrianda, czy gdzie indziej. Odstajce uszy (tiginaya) s stanowczo
brzydkie. Koce uszu s zawsze przekute i ozdobione piercieniami. Przekuwa si je we wczesnym
dziecistwie za pomoc piercienia ze skorupy wia, ktry ma zaostrzone koce, stopniowo
przebijajce si przez chrzstk. Zrobion w ten sposb ma dziurk stopniowo si powiksza, tak e
potem mieci si tam due kko. Na kku tym nawleczone s mniejsze piercienie zrobione ze
skorupy wia oraz inne ozdoby, jak krki czerwonej muszli spondylusa. Jest to nieodzowny zabieg
kosmetyczny, gdy w przeciwnym razie o mczynie czy o kobiecie powie si, e ma tegibwalodila
(uszy jak lena winia).
Zby s dopiero wwczas naprawd adne, jeeli s poczerniane (kudubwa'u: dosownie czarne
zby, lub gigiremutu: wyraenie okrelajce proces czernienia). Robi si to w ten sposb, e przez
duszy czas kadzie si co noc na zby kawaek specjalnego korzenia mangrowego. W
rzeczywistoci jednak wikszo Trobriandczykw wcale nie czerni zbw.
Wosy uwaa si za wielk ozdob, lecz jedynie wwczas, gdy rosn na waciwym miejscu, to jest
na gowie. Brwi krajowcy gol, brod za wolno nosi tylko starym ludziom, ktrzy ju w ogle nie
chc mie do czynienia z kobietami. Wosw nigdy nie wyrywa si, lecz zawsze si je goli; dawniej
robiono to za pomoc kawakw obsydianu, obecnie szkem butelkowym. Gsta, skudlona czupryna,
w ktrej niemal kady wos ronie w inn stron, co jest tak charakterystyczne dla Melanezji, jest
oglnie podziwiana.
Krajowcy rozrniaj ciemne, jasne i siwe wosy (yabwabwa'u, yadidaydaya i yasoso'u). Albinos
nazywa si topwaka'u, czowiek o biaych wosach. W dalszym cigu dziel je na gadkie wosy
przechodzce w lekko faliste (yasinare'i lub yasisiye'i), kdzierzawe (yasusaybulu), grube i wichrowate
(yamtumwatu), skudlone, niemal kotunowate (yakulupaki lub yatutuya). Drugi i trzeci rodzaj wosw
uwaany jest za pikny, natomiast gadkie i skudlone wosy za brzydkie. Co si tyczy strojenia i
uczesania, ulubion fryzur jest charakterystyczny melanezyjski wieche gugwapo'u. Jeeli jest on
przystrzyony z boku i z tyu, a pozastawiany na czubku gowy, tak e nadaje caej gowie wyduon,

- 154 -
cylindryczn form, nazywa si wwczas bobobu. Czasami mczynie koczcemu okres aoby
wolno zapuszcza kosmyk wosw na rodku gowy, lecz musi goli boki; nazywa si to takwadoya.
Odrastajce po aobie wosy, dopki s jeszcze krtkie, nazywaj si sayva'u. Znakomitsze osoby
posiadaj przywilej pozostawiania podczas aoby odrobinki wosw na tyle gowy blisko karku (ryc.
25). Po pewnym czasie urosn one tak dalece, e si je czasem zaplata w warkoczyki; nazywa si to
saysuya (dosownie: loki).
Wosy na ciele (unu'unu - sowo, ktre rwnoczenie oznacza mode pdy na bulwach yamu i woski
na spodniej czci licia) uwaaj krajowcy za co nieestetycznego i gol je. Jedynie w mitach i
bajkach pojawiaj si owosieni ludzie. Dla krajowcw jest w tym co groteskowego, a rwnoczenie
perwersyjnego.
Czesanie jest wan czci toalety. Wosy obcina si ostr skorup muszli (kaniku) na kawaku
drzewa. Czesze si je drewnianym grzebieniem z dugimi zbami (sinata) i nad nim wykonuje si
jedn z najwaniejszych magii piknoci. Wiemy ju, e czesanie wosw (pulupulu, waypulu lub
waynoku) jest punktem kulminacyjnym niektrych uroczystoci (kayasa), ktre waciwie zostay
wprowadzone po to tylko, by mc pochwali ci ich piknem. Paznokcie obcina si rwnie ostr
muszl.
U mczyzn smuka, prosta i wysoka figura wzbudza oglny zachwyt. Wyraa si to takimi
pochwaami, jak kaysaki, zwinna duga d, kuytubo, okrge drzewo; z ostatniego widzimy, e
za szczupa figura te nie jest adna. Kaylobu - piknie ubrany, piknie ozdobiony - wyraa to samo.
Wszystkie te trzy sowa wystpuj w lamentacjach wdowy, opakujcej zgon modego ma.
Kobieta powinna by rwnie smuka i nie mie duego brzucha. Kaygumita (szczupa), nasasaka
(o maym brzuchu) to zwroty pochwalne. Natomiast napopoma (z brzuchem jak garnek), nasoka (z
ciaem jak kulista ryba) maj przeciwne znaczenie.
Szczeglnie wan rzecz s piersi kobiece. Na ich okrelenie krajowcy uywaj sowa nunu, ktre
rwnoczenie oznacza brodawki piersiowe u mczyzn i kobiet, cz rodkow piersi mskiej i
mleko. Na okrelenie pikna piersi kobiecej istnieje cay szereg powiedze, czciowo przenoni,
czciowo specjalnych okrele. Nutaviya (tak samo zreszt jak tavtiya, may okrgy owoc) oznacza
pene, krge, jdrne piersi; wyraz nupiyakwa, ktrego etymologii nie byem w stanie ustali, posiada to
samo znaczenie. Sw nupipisiga lub nupisiga uywa si na okrelenie maych, sabo rozwinitych
dziewczcych piersi, ktre uchodz za mniej adne od poprzednio wspomnianych. O obwisych
piersiach mwi si nusawewo, co jest poczeniem przedrostka nu ze sowem sawewo - zwisa, tak
jak zwisaj dojrzae owoce. Inne trafne porwnanie tkwi w sowie nukaybwibwi; dugie, cienkie,
zwisajce piersi kobiece porwnywane s tutaj do nadziemnych korzeni pandanusa. Pomarszczone i
obwise piersi starych kobiet nazywaj krajowcy pwanunu; przedrostek pwa oznacza pogarszanie si,
nunu za jest waciw nazw. Wyraz rozszerzy swe znaczenie na pokryt zmarszczkami skr.
Jdrne, dobrze rozwinite piersi s podziwiane u kobiety. Dorastajce dziewczta masuj sobie
piersi (i'uwoli), ktre wwczas nazywaj si nu'ulawolu (dosownie: wymasowane piersi). Jeli chopiec
woli, by jego dziewczyna miaa mae piersi, powie yoku tage kuwoli nunum; kwunupisiga (Nie masuj
swych piersi, zachowaj piersi dziewczce).
Powrmy na koniec do oglnej piknoci fizycznej. Wspominalimy, e gadka, delikatna skra o
ciemnobrzowym poysku jest bardzo ceniona. O gadkich przedmiotach, o przyjemnej w dotkniciu
powierzchni czsto wspomina si w formuach magicznych, w zwizku z rybami bez uski, drzewem o
niechropowatej korze i gadkimi, okrgymi muszlami. Co si tyczy barwy skry, ciemnobrunatna jest
stanowczo nieadna. W magii mycia i innych zaklciach magii miosnej upragniony kolor skry
porwnywany bywa do biaych kwiatw, do wiata ksiycowego i gwiazdy porannej. Magia ciy
dostarczya nam ju przykadu tego ideau piknego ciaa. Z drugiej strony zbyt maa pigmentacja nie
jest rzecz adn; bladoty, monotonny brz, ktry si tam czasem trafia, robi rwnie niemie
wraenie na Trobriandczyku, jak i na Europejczyku.
Albinosi z ich powymi wosami, zotawym puchem na ciele i wielkimi brunatnymi piegami, jak gdyby
brudnymi plamami, porozrzucanymi po ciele, s rwnie nieestetyczni dla krajowca, jak i dla biaego
(ryc. 38).

4. Pielgnacja ciaa.
Gwna pielgnacja ciaa polega na utrzymaniu go w czystoci. Tubylcy s ogromnie wraliwi na
wo i brud. Kakaya (kpiel lub dokadne mycie si du iloci wody) jest pierwsz czynnoci przy

- 155 -
kadym uroczystym zdobieniu si, a poza nim czsto stosowan w innych okolicznociach. Krajowcy
czsto myj twarz i rce; takie czciowe mycie nazywa si wini. Po kpieli przed kad wiksz
toalet krajowcy namaszczaj si (putuma) olejkiem kokosowym, ktry nadaje skrze pikny poysk i
usuwa na duszy czas niemiy zapach. Czasami do olejku tego dodaje si wonnoci, ktr otrzymuje
si z kwiatu pandanusa gayewo, aromatycznego kwiatu butia i z innych pachncych kwiatw i zi,
zalenie od pory roku; mona te do tego uy wspomnianego ju aromatycznego barwnika sayaku.

Ryc. 63. Wybrzee laguny.

(Rozdz. IX, 9).

Ryc. 64. Bagidou.

Prawowity nastpca wodza stoi przy wejciu do swego domu, wrd przykucnitych przed nim
szeregu dobrze znanych postaci: na prawo nadworny bazen Ortou dalej Ulo Kadala i Tokulubakiki
(trzymajcy dziecko). W gbi namiot etnografa. (Rozdz. X, wstp; rozdz. VI, 1).

- 156 -
 Ryc. 65. Taniec kaydebu.
Taniec koowy z rzebionymi tarczami na baku w Omarakanie. Zwr uwag na proste, cho
malownicze przystrojenie gowy z pir ptaka kakadu. (Rozdz. X, 1; rozdz. II, 2).

Ryc. 66. Melanezyjska pikno.

(Rozdz. X, 1).

Materiaem, z ktrego krajowcy wyrabiaj ubrania, s suszone i bielone licie. Mczyni robi
zwyczajne przepaski z pandanusa, lepsze z palmy areka - kobiety za z lici bananowych (ryc. 69).
Ubranie jest bardzo skpe, zwaszcza u mczyzn, ktrzy nosz tylko przepask na biodrach. Jest to
wski pasek zakrywajcy midzykrocze, doln cz brzucha i ty a po pierwszy krg ldwiowy. Z
przodu i z tylu przepaska ta przymocowana jest do paska. Zazwyczaj na nim mczyni nosz drugi,

- 157 -
ozdobny pas, ktry czasem zrobiony jest z kosztownego materiau. Listek figowy jest zawsze bardzo
starannie dopasowany, tak e ta niewielka przestrze, ktrej osonicia wymaga przyzwoito, jest
dokadnie i starannie zakryta. Mczyni poza obrbem sypialni maeskiej bardzo rzadko zdejmuj
przepask biodrow; czyni to przy poowie ryb i kpieli w towarzystwie mskim. Sowo yavi
(przepaska biodrowa) przybiera ten sam zaimkowy sufiks dzierawczy, ktrego uywa si poza tym
tylko w odniesieniu do czci ciaa ludzkiego (yavigu, moja przepaska; yavim, twoja przepaska; yavila,
jego przepaska itd.). W ten sposb cisy zwizek pomidzy t czci ubrania a ciaem mczyzny
znajduje swe odbicie rwnie w kategoriach gramatycznych.
Spdniczki kobiece zrobione s z wskich paskw rafii, ktre rozmaicie si przyrzdza i rnie
zabarwia. Obawiam si, e na dokadny opis caej techniki wyrobu modeli trobriandzkich wraz z
psychologi kobiec w odniesieniu do nigdy nie starzejcej si kwestii strojw trzeba by powici
wielotomowe dzieo. Musimy si jednak streszcza. Kobiety nasz dwie spdniczki, jedn pod
spodem, a drug na wierzchu. W domu, w gronie dobrych znajomych i przy pracy kobiety zdejmuj
wierzchni spdniczk i chodz tylko w spodniej (ryc. 9, 18, 21). Zazwyczaj jest ona do krtka i
zniszczona, lecz najzupeniej odpowiada wymaganiom przyzwoitoci. Wierzchnia spdniczka jest
bardziej suta i czasem bardzo gruba. Na codzienny uytek przy normalnych, niewitecznych pracach
specjalnie si jej nie farbuje; wida wwczas jedynie jej naturalne srebrnozote barwy wysuszonych
lici kokosowych i bananowych. Podczas aoby i menstruacji kobiety nasz nieco dusze spdniczki.
Do kpieli i w porze deszczowej najczciej nasz spdniczki z wkien kokosowych. Najwiksze
bogactwa barw i krojw widzi si w paradnych spdniczkach, ktre kobiety wkadaj w okresie niw i
uroczystoci (ryc. 13, 61, 69); wwczas wystpuje cae bogactwo kolorw w ich najrozmaitszych
poczeniach i caa rnorodno materiaw i pomysowo kroju. Na okrelenie stroju kobiecego
krajowcy maj wyraz doba, ktrego si rwnie uywa w poczeniu z dzierawczymi przyrostkami. W
takim zoeniu sawo zmienia niektre samogoski, np. dabegu, moja spdniczka, dabem, dabela itp.
O waniejszych ozdobach wspominalimy ju przy innych okazjach. Krajowcy zdobi si wiecami
z pachncych kwiatw, we wosy wplataj kwiaty, szczeglnie czerwony hibiskus, za naramienniki za
wtykaj dugie licie aromatycznych zi i wstki. Nosz rwnie naszyjniki z muszli i z nasienia
dzikich bananw oraz naramienniki. Wszyscy mczyni i kobiety nosz kolczyki i pasy.
W przeciwiestwie do twarzy, ciao bardzo rzadko si maluje; nie spotyka si te nigdy tatuau.
Mwiono mi, e dziewczta w czasie przechodzenia pierwszej menstruacji tatuuj si w okolicach
pochwy. Tatuowanie to nosi nazw ki'uki'u i, jak mi mwili informatorzy, robi si je dla celw
estetycznych. Dla ozdoby rwnie zarwno mczyni, jak i kobiety wypalaj sobie znaki na
przedramieniu.
Trzeba wspomnie jeszcze o jednym rodku, za ktrego pomoc mona roztacza czar swej osoby,
to jest o gosie. Sawa dobrego piewaka idzie tu za saw dobrego tancerza. Znana i szeroko
sawiona jest moc piknego gosu. Cytowano mi szereg wypadkw uwiedzenia piewem.
Najsawniejszym chyba by przykad Mokadayu, ktrego sukcesy u pci piknej osigny szczyt w
kazirodczym zwizku z wasn siostr, jedn z najpikniejszych dziewczyn we wsi 72.
Skoro mwimy o ideaach piknoci krajowcw, niewtpliwie ciekawe bdzie posucha tego, co oni
mwi o innych typach rasowych. Innych tubylcw Trobriandczycy uwaaj za brzydszych od swego
szczepu, jednakowo rozrniaj tutaj szereg stopni brzydoty. Za bezsprzecznie najbrzydszy uwaaj
czysto papuaski typ znad Zatoki Papuaskiej i z pnocnego wybrzea, typ, ktry obecnie na Wyspach
Trobrianda czsto widuje si w otoczeniu biaego. Brzydot ich przypisuje si gwnie ciemnej skrze;
jest ona rzeczywicie o wiele ciemniejsza od skry Trobriandczyka i ma charakterystyczny odcie
czekoladowy. Ich silnie krcone wosy oraz osobliwy sposb zaplatania ich w warkoczyki i frdzelki
uwaaj Trobriandczycy za bardzo nieestetyczny. Za brzydkie uwaane s rwnie odstajce cienkie
wargi i dugie, orle, prawie semickie nosy, osadzone na dugiej wskiej twarzy. Te krytyczne uwagi
syszaem podczas tacw wykonywanych przez tubylcw znad Zatoki Papuaskiej, ktrzy pracowali
na jednej z plantacji na Wyspach Trobrianda. Ich taniec zdoby oglny entuzjazm, lecz oni sami nie
podobali si. Dobuanowie z ich ciemn skr, przysadkowat figur i krtk szyj czsto s
pomiewiskiem u Trobriandczykw. Wyej w ich oczach stoj najdalsi ssiedzi - poudniowi
Massimowie, ktrzy zamieszkuj wschodnie archipelagi. Pomimo tego, e s od nich bardziej oddaleni
ni Dobuanowie, Trobriandczycy zdaj sobie spraw, e ras s im najbardziej pokrewni, i mwi o
nich: Oni s tak jak my - pikni.
O Europejczykach krajowcy otwarcie mwi, e wcale nie odznaczaj si urod. Gadkie wosy
oblepiajce gowy kobiet jak wkna z im" (twarde yko pandanusa, z ktrego robi si sznurki); nos

72
Por. Sex and Repression, 1927, cz. II, rozdz. IV, oraz rozdz. XIV, 3 niniejszej ksiki, gdzie opisana jest historia
Makadayua.

- 158 -
wski jak ostrze siekiery; drobne wargi; wielkie oczy jak kaue; biaa ctkowana skra jak u
albinosa - wszystko to krajowcy uwaaj (i niewtpliwie odczuwaj) za brzydkie. eby jednak odda
sprawiedliwo ich dobrym manierom i uprzejmoci, musz wspomnie, e natychmiast dodawali, i
autor niniejszej ksiki stanowi tutaj chwalebny wyjtek. Zawsze mi mwiono, e wygldam bardziej
na Melanezyjczyka ni na zwykego biaego. Komplement ten uzasadniono wskazujc na moje grube
wargi, mae oczy, brak ostro zarysowanego nosa; wszystko to zapisywano na moje dobro. Byli jednak
na tyle delikatni i wielkoduszni, e nie prawili mi adnych komplementw pod adresem mego czoa i
wosw. Obawiam si jednak, e u Trobriandczykw grzeczno gruje nad prawdomwnoci. Poza
tym nie naley zapomina, e za wychwalanie trzeba si, zgodnie z prawem zwyczajowym, odpaci
odpowiednim darem z tytoniu czy betelu. Ten moment mg silniej zaway na szali ni wzgldy
czysto estetyczne (patrz jednakowo ryc. 68).
Nie ulega wtpliwoci, e Trobriandczycy wol swj typ rasowy od innych. Nie jest to tylko ciasna
zarozumiao, gdy potrafi oni przeprowadzi uzasadniane rozrnienia pomidzy innymi typami
rasowymi i ceni inne dodatnie cechy, tam gdzie si to naley. Na przykad poudniowych Massimw
uwaaj za sobie rwnych, a o wschodnim odamie pnocnych Massimw, zamieszkujcych Wyspy
Woodlarka i grup Wysp Marshall Benneta, nawet powiedz, e s od nich urodziwsi.
Wspomn jeszcze, e tak samo jak wszyscy cudzoziemcy, z pocztku byem o wiele mniej wraliwy
na rnice indywidualne, a przed oczyma miaem raczej oglny typ rasowy. Poznawszy jednak bliej
kraj i ludzi, zaczem rwnie odczuwa, e zbyt ciemna czy zbyt ta cera, za gadkie czy za
kdzierzawe wosy, drobne usta jak u biaego czy haczykowaty nos s rysami u Melanezyjczyka
nieprzyjemnymi. Rwnoczenie zaczem odczuwa pikno w danym typie rasowym. i de facto prawie
zawsze potrafiem z grubsza oceni, czyja uroda bdzie si podoba krajowcom, a czyja nie. Nawet
sztuczne ozdoby, jak byszczce czarne zby na tle karminowych warg, dekoracyjne trjbarwne pasy
na twarzy, pomieniste kwiaty hibiskusa w czarnych wenistych wosach, zotawobrzowa skra
wiecca od oleju kokosowego - przestay by dla mnie jak groteskow maskarad i byem w stanie
dostrzec w nich rodki podnoszce urod danej osoby. Bo przecie wymaga to pewnego czasu, by
oswoi si z now mod nawet wrd naszej wasnej rasy i znale pikno w tym, co w pierwszej
chwili wydawao si tylko karykatur.
Do tej pory nie mog zapomnie uczucia lekkiego zdziwienia, ktre mnie ogarno, gdy w czasie
naszej pierwszej rozmowy na temat piknoci stary wdz To'uluwa poda mi t oto formu:
Migila bubowatu matala kuvikekita;
Twarz jego (jej) okrga; oczy jego (jej) mae;
kabulula kaykekita; kudula sene kobwabwa'u;
nos jego (jej) may; zby jego (jej) bardzo poczernione;
kulula sene kobubowatu.
wosy jego (jej) bardzo kdzierzawe.
Ta zwiza uwaga wodza w przyblieniu streszcza wyniki naszych bada i daje nam do dokadny
obraz tamtejszych norm pikna ciaa ludzkiego. Widzimy tu zlanie si wartoci kulturalnych, impulsw
biologicznych i upodoba rasowych. Ten punkt widzenia moe sta si zrozumiay dla Europejczyka,
jeli tylko potrafi on poprzez szereg rnic kulturalnych i rasowych zachowa poczucie ludzkiej czy
biologicznej solidarnoci i posiada umys odpowiednio plastyczny, by zy si z kulturalnymi i
estetycznymi normami innego narodu.

5. Przebieg romansu.
Przedstawienie przebiegu typowego trobriandzkiego stosunku miosnego na tle naszego
europejskiego romansu moe nam uatwi zrozumienie wpywu, jaki na krajowcw wywiera pikno i
urok osobisty.
Mio u Trobriandczykw, tak samo zreszt jak i u nas, budzi si nagle ze wstrzsu, jaki wywiera
pikno i osobowo; odmienne zwyczaje i inna kultura wywouj jednakowo znaczne rnice w
pniejszych stadiach. U nas pojawiaj si te tak typowe, dla wyszej cywilizacji wstpne zapory,
ktre nie dopuszczaj do zbyt nagego nawizania intymnych stosunkw seksualnych pomidzy
dwojgiem zakochanych i sprawiaj, e ukochan osob obdarzamy niewypowiedzianymi cnotami i
otaczamy aur witego i tajemniczego podania. U mczyzn, u ktrych zaznacza si skonno do
przerostu twrczej wyobrani wybujaej ponad zmys rzeczywistoci, takie silne uczucie prowadzi

- 159 -
moe do stanw marze i przesadnej niemiaoci w tym na wskro romantycznym zwizku albo te
do takich wybuchw uczucia, jakie mamy w Vita Nuova czy sonetach Petrarki. To niemiae
egotystyczne uwielbienie, kracowa egzaltacja wiecznej kobiecoci - czy to w postaci Beatrice, czy
Gretchen, prowadzcych mczyzn przed tron boy - to charakterystyczny typ europejskiego
romansu, ktry znalaz swj typowy wyraz w niektrych arcydzieach sztuki, a rwnoczenie yje w
ludziach nie posiadajcych daru artystycznego wypowiedzenia si. Reakcj za na tego rodzaju
sztucznie wypielgnowane misterium, na idealizowanie kobiety mamy w obelgach i inwektywach,
ktre pod jej adresem rzucali Schopenhauer i Nietzsche.
Zwyczajny, przecitny czowiek, ktry podlega tym samym wstrzsom, sonetw wprawdzie nie
pisze, lecz niemniej otacza przedmiot swych uczu czci i uwielbieniem, cho moe nie tak
przesadnym. Rwnoczenie jego uczucie schodzi na bardziej praktyczne tory i szuka wszelkich
sposobnoci, ktre prowadz do bliszej zayoci. Jeeli to pierwsze uczucie przeradza si we
wzajemn mio, sprawa pjdzie normalnym torem ustalonych zwyczajem zalotw, zarczyn i
maestwa. Czasami pod wpywem namitnoci mczyzna czy kobieta moe dla ostatecznego
zaspokojenia zej z drogi ustalonych regu spoecznych i moralnych. Niemniej jednak w naszej
kulturze prawdziwa mio skierowuje mczyzn i kobiet nie do bezporedniego zaspokojenia
popdu pciowego, ale do stopniowego stapiania si elementw zmysowych z bardziej wzniosymi
duchowymi urokami. Wsplnota duchowa w penym, wsplnym yciu, ktre posiada prawne sankcje,
to bezporedni cel naszej romantycznej ideologii; reszta za cznie ze stosunkiem pciowym na
podstawie cichego, nie dopowiedzianego ukadu jest ju w tym zawarta.
Zajmijmy si obecnie przecitnym modziecem melanezyjskim, ktremu podoba si jaka
dziewczyna, a na drodze do jej pozyskania nie staj tabu pokrewiestwa, pozycja spoeczna lub zbyt
wielka rnica w urodzie. U niego rwnie odzewem na pierwsze wraenie jest estetyczna i zmysowa
reakcja, ktra sprawia, e podana osoba staje si czym upragnionym, cennym i wartym najbardziej
usilnych stara. Lecz nie ma u niego tego mistycznego uczucia, pragnienia, by czci z oddali lub by
tylko, dopuszczonym przed oblicze ukochanej. Chopiec trobriandzki ma ju bowiem za sob do
bogate ycie seksualne z takimi samymi dziewcztami jak jego ostatni idea. Ponadto od dziecistwa
odczucie pikna i bezporednie zblienie si erotyczne cile zespalay si w jego przeyciach.
Ostateczne zaspokojenie jego poda erotycznych nie jest drog usian trudnociami; zmierza on
bezporednia do tego celu. Wszystkie zwyczaje, urzdzenia i reguy postpowania dyktuj mu proste i
bezporednie denie do celu, jak to jeszcze dalej zobaczymy.
Ciekawe wiato na przebieg trobriandzkich zalotw miosnych rzucaj zwyczaje, ktre panuj u
innych ludw melanezyjskich, gdzie jest znacznie mniejsza swoboda seksualna, gdzie zblienie
dokonywa si stopniowo i gdzie istniej elementy mioci romantycznej. W najbliszym poudniowym
rejonie etnograficznym, na wyspach Amphlett oraz przylegajcej do nich wyspie zamieszkaej przez
plemi Dobuanw, przedlubne stosunki pciowe uwaane s za co bardzo niestosownego.
Tamtejsze zwyczaje bynajmniej nie zachcaj dzieci, by bawiy si w gry przesiknite erotyk, oraz
nie pozwalaj na nieograniczone stosunki pciowe dorastajcej modziey ani te na instytucje w
rodzaju bukumatula (dom kawalerw i niezamnych dziewczt).
Po do krtkim pobycie na wyspach Amphlett odniosem wraenie, e przedlubne stosunki
pciowe prawie e tam nie istniej, a u Dabuanw s o wiele rzadsze ni na Wyspach Trobrianda. Z
tym czy si cay szereg urzdze, ktre pozwalaj na duszy przebieg zalotw i ktre s
charakterystyczne dla mioci nie nastawionej bezporednio na stosunek pciowy. Mwiono mi, e oba
te okrgi posiadaj pieni miosne i e chopcy staraj si pozyska wzgldy dziewczt przez gr na
fujarce i drumli, a take, e chopcy i dziewczta spotykaj si w szeregu gier i zabaw, ktre su do
zawierania znajomoci i utrzymywania stosunkw towarzyskich. W pniejszych okresach zalotw
oraz tu przed samym lubem chopcu wolno zoy wizyt narzeczonej w domu jej rodzicw. Modzi
jednak nie sypiaj razem, lecz tylko rozmawiaj i wymieniaj ze sob pieszczoty. Podobnie rzecz
przedstawia si u zachodnich plemion papuo-melanezyjskich, wrd ktrych take przeprowadzaem
krtsze czy dusze badania. Dane te jednak podaj z pewnymi zastrzeeniami i absolutnie nie mona
stawia ich na rwni z mymi obserwacjami przeprowadzonymi wrd Trobriandczykw. Opieraj si
one wycznie na uzyskanych ad hoc informacjach, nie za na materiale spontanicznych wypowiedzi,
jakie si zdobywa po duszym pobycie w kraju73.

73
Odnonie do zachodnich papuo-melanezyjskich ludw porwnaj moj monografi The Natives of Mailu, w Transactions of
the Royal Society of South Australia 1915, str. 559-564, i tam podane odnoniki do cytowanego ju dziea prof. Seligmana.

- 160 -
 Ryc. 67. Typ urody, ktry si krajowcom nie podoba. (Rozdz. X, 1).

Ryc. 68. Etnograf z mczyzna w peruce.

Etnograf w rozmowie z Togugua, czarownikiem o pewnym rozgosie i dobrym informatorem. Na
gowie ma on pen peruk, w rku trzyma duy garnek wapienny i warzchew. Na podstawie tej
fotografii krytyczny czytelnik moe sam przekona si , ile jest prawdy w twierdzeniach podawanych w
ustpie 4. (porwnanie rysw europejskich i melanezyjskich przez krajowcw).
(Rozdz. X, 2 i 4).

- 161 -
 Spragniony mioci Trobriandczyk, ktremu zwyczaj dyktuje prostot w sprawach miosnych, od
razu przystpuje do aprobowanych zwyczajem sposobw zblienia erotycznego.
Najprostszym z nich jest bezporednie osobiste staranie si o wzgldy drugiej osoby. Z
poprzednich przedstawie swobody seksualnej wiemy, e chopiec ma liczne okazje do ujawniania
swych poda, dziewczyna za do skonienia go, by to czyni (rozdz. IX). Jeeli wszystko odbywa si
w obrbie jednej spoecznoci, sprawa jest bardzo atwa. Jeeli za partnerzy pochodz z innych wsi,
pomostem staj si niektre uroczystoci. Mog wwczas rozmawia ze sob, a nawet w grach, tacu
i tumie mog rozpocz wstpne kroki gry miosnej i umwi si na dalsze spotkania. Pniej, dziki
zwyczajom ulatile i katuyausi spotkania kochankw mog si ponawia i jedno z nich moe
przeprowadzi si do wsi drugiego.
Innym sposobem jest staranie si przez porednika (kaykivi). Uywa si go wwczas, gdy wsie s
od siebie oddalone i pora roku nie sprzyja osobistym krokom. Prosi si wwczas wsplnego
przyjaciela, chopca lub dziewczyn, by wyrazi dziewczynie podziw chopca i uoy spotkanie.
Jednake zbyt pochopnie nie mona si ucieka do kaykivi, gdy niepowodzenie, jeli przedostanie
si do oglnej wiadomoci, okrywa miesznoci starajcego si chopca. Jeli za osobiste staranie i
kaykivi s z jakich powodw niemoliwe, kochanek ucieka si na pocztek do najpotniejszego
rodka w zalecaniu si - do magii. Chwilowo wystarczy powiedzie, e prawie kady ostateczny
sukces w mioci przypisywany jest dziaaniu magii; e tak mczyni, jak i kobiety gboko w ni
wierz i lepo jej ufaj, wreszcie e na skutek tej psychicznej postawy jest ona niezwykle skuteczna.
Dokadne omwienie magii odkadam do nastpnego rozdziau.
Zatem w zalotach trobriandzkich nie ma adnych drg okrnych ani te nie d one do
rozbudowy penych stosunkw pomidzy ludmi, ktrych konsekwencj tylko byoby posiadanie
pciowe. Prosto i bez ogrdek prosi si o spotkanie majce na celu li tylko zaspokojenie seksualne.
Jeli zaproszenie zastaje przyjte, zadowolenie pragnie chopca eliminuje ca romantyczn
nadbudow, tsknot za nieosigalnym i tajemniczym. Jeli za zostanie odrzucone, nie ma wiele
miejsca na tragedi osobist, chopiec bowiem od dziecistwa przywyk do tego, e jego pragnienia
seksualne bywaj czstokro pokrzyowane; romans z inn dziewczyn szybko i skutecznie wyleczy
go z takiej choroby.

6. Osobiste uczucie.
Mimo e cay kodeks zwyczajowy nie sprzyja mioci romantycznej, w zalotach i maestwie
trobriandzkim nie we wszystkim brak pierwiastkw romantycznych oraz uczu wyhodowanych przez
wyobrani. Sprawa bdzie dla nas janiejsza, jeeli przypomnimy sobie trzy fazy ycia miosnego
jednostki, ktre omawialimy w rozdziale III. W przesiknitych erotyk zabawach dziecicych budz
si pierwsze sympatie i antypatie i zarysowuj si pierwsze wzajemne uczucia. Te pierwsze sympatie i
uczucia sigaj czasami bardzo gboko. Od szeregu mych znajomych dowiedziaem si, e ich
maestwa wyrosy z owych pierwszych dziecicych uczu. Tokulubakiki i jego ona jeszcze jako
dzieci poznali si i polubili. Toydala, u ktrego widziaem tak wielk rozpacz po mierci ony, od
dziecka by z ni w przyjani (rozdz. VI, 4). To samo mwi nam obserwacja dzieci i opowiadania o ich
zachowaniu si. W swej maej spoecznoci stale staraj si pozyska swych towarzyszy zabawy,
zaimponowa i narzuci si ich wyobrani. W ten sposb ju w tym stadium niektre pierwiastki
romantyczne mieszaj si z elementem czysto seksualnym ich zabaw.
Te sympatie osobiste staj si o wiele silniejsze w drugim okresie, gdy chopcy i dziewczta
zupenie ju swobodnie prowadz pene ycie erotyczne. Wprawdzie do czsto zmieniaj swych
partnerw, ale w kadym razie przez pewien czas ich wyobrania i uczucie bezsprzecznie skupiaj si
na jednej osobie. Nie trudno posysze chopcw rozmawiajcych o adnych dziewcztach, ktre im
bardziej przypady do gustu. Ktry z chopcw bdzie wychwala sw ukochan, twierdzi, e jest
najpikniejsza, drugi bdzie to podawa wtpliwo. W tego rodzaju rozmowach pragnienia i tsknoty
miosne znajduj swj wyraz.
Co si za tyczy konkretnych przykadw, natrafiem na wielkie trudnoci w otrzymaniu
wyczerpujcego materiau odnoszcego si do dzieci czy dorastajcej modziey. Za to miaem szereg
sposobnoci obserwowania wypadkw w pniejszym okresie, w ktrym uczucie przeradzao si w
pragnienie maestwa i caa sprawa bya traktowana o wiele powaniej. Wspominaem ju

- 162 -
poprzednio (rozdz. IV, 2) o wypadku Mekala'i, ktry przez jaki czas suy u mnie. Zakocha si
powanie w Boduleli, o ktrej powszechnie wiadomo byo, e sypiaa ze swym ojczymem. Uczucie
jego byo bardzo silne i chocia nie mia adnych szans na to, e w najbliszej przyszoci pozyska
Bodulel - nie mg jej nawet odwiedza - caymi miesicami ywi nadziej i snu plany, e
ostatecznie j posidzie. Jednoczenie ogromnie zaleao mu na tym, by w jej oczach uchodzi za
czowieka wpywowego i znacznego. Inny mody czowiek, Monakewo, mia romans Dabuger, ktra
naleaa do najlepszych sfer. Czsto ali si na swe niskie pochodzenie, gdy wiedzia, e stanie mu
ono na przeszkodzie w polubieniu jej (rozdz. IV, 1). Swe braki stara si nadrobi podkrelaniem
swych czynw i dokona. Chepi si swym piknym gosem, zrcznoci w tacu i wieloma innymi
przymiotami - z ktrych kilka naprawd posiada - oraz wartoci, jak do nich przywizywaa
Dabugera. By naprawd nieszczliwy, gdy zdarzao si, e przez krtki czas Dabugera nie
dochowywaa mu wiernoci. Za kadym razem stara si mnie wtedy nakoni do opuszczenia wyspy i
wzicia go ze sob. Jednoczenie w imaginacji odtwarza sobie, jakie wraenie na niej zrobi ten
stanowczy krok i jakie wspaniae podarunki przywiezie jej, kiedy wrci.
Znam rwnie takie wypadki, e mczyzna stara si o rk dziewczyny, co mu si w pierwszej
chwili nie udawao, lecz dopiero po duszym okresie czekania i stara pozyskiwa kobiet, na ktr
pad jego pierwszy wybr. Sayabiya, do przystojna dziewczyna, miaa kochanka, ktry si nazywa
Yalaka i pochodzi z tej samej wsi, co ona. Miaa go wkrtce polubi. Tymczasem na widowni pojawi
si Tomeda, bardzo przystojny modzieniec z Kasana'i, sawny ze swej siy, doskonay ogrodnik i
wymienity tancerz. Wywar na niej wielkie wraenie i ostatecznie skoni j, by wysza za niego za
m. Podczas mego pierwszego pobytu na Wyspach Trobrianda bardzo czsto ich widywaem i duo
z nimi przebywaem; ona bya naprawd pikn kobiet, on za doskonaym informatorem. W dwa lata
pniej, gdy znowu przybyem w tamte strony, zastaem go osamotnionego, gdy Sayabiya wrcia do
dawnego kochanka i polubia go (rozdz. V, 1). Naturalnie powiedzia mi, e to dziaanie magii, lecz w
rzeczywistoci by to niewtpliwie nawrt do pierwszej mioci. Mj przyjaciel Tomeda przez duszy
czas by bardzo tym przybity i czstokro z alem i tsknot opowiada mi o kobiecie, ktr straci. W
kocu wyjechaem stamtd i na jakie p roku znikn mi z oczu. Dopiero na kilka dni przed samym
moim odjazdem z Wysp Trobrianda spotkaem go; by piknie przystrojony i wymalowany; wyrusza do
ssiedniej wsi - oczywicie w roli penego nadziei konkurenta - to'ulatile. Gdy zaczem z lekka na ten
temat pokpiwa, zwierzy mi si z umiechem, e znalaz sobie inn dziewczyn, ktr zamierza
wkrtce polubi.
Do powikane byy rwnie dzieje mioci Yobukwa'u, syna wodza To'uluwy (rozdz. IV, 1 i rozdz.
V, 5). Jego narzeczon Ilaka'ise wydano za jego ojca. Maestwem tym kieroway wzgldy
polityczne. Bya ona najmodsz z dwudziestu czterech on wodza. Wwczas mody czowiek znalaz
sobie inn dziewczyn, Isepun, ktr mia zamiar polubi. Nie mg jednak zapomnie o swojej
pierwszej wybranej, ktra w dodatku bya tak blisko. W rezultacie wkrtce stao si powszechnie
wiadome w Omarakanie, rezydencji wodza, e regularnie sypia on z najmodsz on ojca. Wie ta
bardzo dotkna jego waciw narzeczon. Tymczasem Kalogusa, modszy brat Yabukwa'u, powrci
z rocznej suby na odlegych plantacjach. Narzeczona starszego brata ogromnie mu si spodobaa i
pomidzy dwojgiem modych zaczo si rodzi wzajemne uczucie. Wytworzya si sytuacja trudna,
gdy odbicie bratu narzeczonej uwaane jest za rzecz niegodziw. Mio jednake wzia gr nad
skrupuami moralnymi. Isepuna zerwaa z Yobukwa'u i zarczya si z Kalogusq. Pobrali si w kilka
miesicy po moim przybyciu do Omarakany. Wspomn jeszcze o tym, e Yobukwa'u polubi
tymczasem bardzo brzydk dziewczyn Los, lecz zoliwe jzyki mwi, e nadal jest kochankiem
Ilaka'isi.
Bardzo podobne byy dzieje Gilayviyaki, starszego brata Yobukwa'u (rozdz. V, 5). Mia on romans z
Nabwoyum przed jej wyjciem za m za jego ojca. Wwczas polubi Bulubwalog z Yalumugwa,
dziewczyn bardzo przystojn, o janiejszej skrze i brzowych wosach, z ktr czyo go prawdziwe
uczucie, co jednak nie przeszkadzao mu w nocnych wizytach u Nabwoyumy. Cae jednak jego
zachowanie si wydawao si do dziwne jego onie, tak e zacza ledzi. Pewnej nocy schwytaa
go in flagranti; zrobi si wielki skandal, ktry go zama. Musia na pewien czas opuci wie, jego
ona za wrcia do swej rodziny. W kilka lat po tym wypadku bdc ponownie w tej wsi,
obserwowaem go, jak robi usilne starania celem odzyskania ony, ktrej strat bolenie odczuwa. W
czasie mego ostatniego pobytu na Wyspach Trobrianda dowiedziaem si, e zacign si na roboty
na plantacjach, po czym po roku wrci do domu i umar na par miesicy przed moim przyjazdem.
O beznadziejnej mioci Ulo Kadali bya ju mowa (rozdz. IV, 1). Zdarzaj si te wypadki samobjstw
z powodu zawiedzionej mioci; przynajmniej o jednym z nich wspominali mi krajowcy 74.

74
Por. Crime and Custom, str. 95.

- 163 -
 W historiach tych odnajdujemy elementy tego, co my rozumiemy przez mio: wyobrani i
usiowanie zdobycia serca przez dziaanie na imaginacj raczej ni bezporednim apelem do
zmysw; trwae uczucie do jednej osoby i ponawiajce si usiowania jej zdobycia. W wielu z nich
zaznacza si uznanie dla osobowoci drugiej osoby, w ktrej rkach ley mono uczynienia ycia
bogatym lub pozbawionym treci. Czynniki te z pewnoci bd wystpowa w obcych nam
zwizkach i rnej od naszej perspektywie, albowiem cae tamtejsze nastawienie do pci jest inne od
naszego. Dlatego te nie znajdziemy tam szeregu momentw tak typowych dla naszych uczu. Mio
platoniczna byaby tam niemoliwa. Ale przede wszystkim rnica polega na tym, e czynnik osobisty i
inicjatywa w staraniu si o wzgldy drugiej osoby w duej mierze zastpiona jest tam przez praktyki
magiczne. Takie uoglnienia mog by tylko bardzo przyblione, lecz podane w tym rozdziale i
rozproszone w caej ksice fakty pozwol uwaniejszemu czytelnikowi na uchwycenie rnic midzy
mioci i yciem miosnym Trobriandczykw a przyjtymi w naszej kulturze ich formami.

7. Komercjalna strona mioci.

Mio trobriandzka ma jeszcze jedn ciekaw stron, ktra albo cakiem wymyka si spod oka
powierzchownego obserwatora, albo prowadzi do licznych nieporozumie. W czasie przebiegu kadej
sprawy miosnej mczyzna obowizany jest stale wrcza kobiecie drobne podarunki. Dla krajowcw
ta potrzeba jednostronnych wiadcze jest czym najzupeniej oczywistym. Zwyczaj ten opiera si na
cichym porozumieniu, e stosunek pciowy nawet w wypadku wzajemnej mioci jest rodzajem usugi,
ktr kobieta wywiadcza mczynie. Wobec tego zgodnie z istniejcymi zasadami wzajemnoci
wymaga on zapaty. Zasada ta, ktra przenika cae ycie spoeczne krajowcw, orzeka, e za kady
dar, za kad wywiadczon usug i grzeczno naley si odpaci czym rwnorzdnym. Nagroda
za usugi pciowe nazywa si buwa i sowa tego uywa si z przyrostkiem najbliszego posiadania
(buwaga, buwam, buwala itd.). By moe, jest to tylko gramatyczny archaizm. Jeli jednak nim nie
jest, to wyraa bardzo bliski stosunek pomidzy darem a ofiarodawc i otrzymujcym; innymi sowy,
dar jest bardzo istotn czci caej transakcji, co istotnie jest w zgodzie z faktami.
Zasada ta wcale nie jest logiczna i taka oczywista. Wobec duej wolnoci kobiety i jej cakowitego
rwnouprawnienia z mczyzn, szczeglnie w sprawach pciowych, wobec tego, e krajowcy
doskonale wiedz, e kobieta tak samo jak mczyzna odczuwa pocig do stosunku pciowego,
naleaoby oczekiwa, e stosunek pciowy krajowcy bd uwaa za wzajemn wymian usug.
Jednakowo zwyczaj, kapryny i niekonsekwentny tutaj jak i gdzie indziej, powiada, e jest to usuga
ze strony kobiety, za ktr mczyzna zobowizany jest zapaci.
Co si tyczy wielkoci i rodzaju daru, to zmienia si on zalenie do typu stosunku pciowego. Jak
ju widzielimy, mali chopcy, ktrzy we wszystkim staraj si wiernie naladowa starszych,
ofiarowuj maym dziewczynkom drobne podarunki: odrobin tytoniu, muszl lub tylko kwiaty.
Starszego chopca obowizuj ju znaczniejsze dary: p laski tytoniu, kilka beteli i od czasu do czasu
szylkretowy piercie, wiksza muszla lub nawet naszyjnik. W przeciwnym bowiem razie dziewczyna
bdzie mu robi zarzuty: Gala buwam, apayki. Nie opacasz si - odmawiam. Rozejdzie si te
wie o jego skpstwie, co mu bdzie bardzo przeszkadza w przyszych podbojach. W pniejszych i
trwalszych zwizkach, zwaszcza wwczas, gdy s one w stadium przeradzania si w maestwo,
przyjte jest od czasu do czasu wrcza znaczniejsze dary, a nie tak jak poprzednio mae podarunki
codziennie.
Po zawarciu maestwa zapata za stosunek pciowy staje si, jak to ju wiemy z rozdziau V,
skomplikowan spraw rodzinn, do ktrej wcignici s m i ona, ich gospodarstwo i rodzina ony,
ojciec i dzieci, dzieci i wuj. Pomidzy mem i on staje ukad, e ona bdzie mu zawsze, ilekro on
zechce, powolna, za co w odpaca si tym wszystkim, ca daje dzieciom w postaci uczu ojcowskich,
starania i dbr materialnych. Prawnie bowiem dzieci, jak ju wiemy, nale do matki, a nie do ojca.
Troska o nie i opieka w pierwszych okresach, pniejsze wychowanie, a nawet przywizanie
ojcowskie wynika z tych zobowiza. Zapata za spanie z matk, zapata za usugi seksualne
wywiadczane przez matk - i tym podobne zdania syszy si, gdy rozmowa schodzi na ten temat.
Tak wic komercjalna strona mioci utrzymuje si - i to w bardzo wyranej i dobitnej formie - rwnie i
w maestwie75.
Prosz mnie jednak le nie rozumie; wyrazu komercjalny uyem jedynie w celu podkrelenia
zasady wzajemnoci, ktra panuje w stosunkach pciowych, tak samo zreszt jak i we wszelkich
75
Por. Argonauts, str. 177, 178, gdzie b d n i e klasyfikowaem dary ojca dla dzieci jako wolne dary. Sprostowanie tej
pomyki znajduje si w Crime and Custom, str. 40, 41.

- 164 -
innych stosunkach spoecznych. Jest to jednak tylko jedna ich strona, i to bynajmniej wcale nie
najwaniejsza. Przede wszystkim jednak najzupeniej faszywym byoby doszukiwa si jakich
wsplnych rysw z pewnymi formami prostytucji w wyszych kulturach. Istot prostytucji jest to, e
zapata jest motywem skaniajcym kobiet do oddania si. Natomiast mio na Wyspach Trobrianda
jest uczuciem rwnie spontanicznym ze strony dziewczyny, jak i ze strony chopca. Dar nie jest
motywem, lecz zwyczajem; instytucja ta bardziej pokrewna jest naszemu zwyczajowi ofiarowywania
prezentw narzeczonej czy innej osobie, dla ktrej czujemy sympati, ni wszelkiej instytucji o czysto
skomercjalizowanych wiadczeniach seksualnych, ktre stanowi istot prostytucji.

8. Zazdro.
Pozostaje nam do wyjanienia jeszcze jedna kwestia, ktra cile czy si z caym problemem
podobania si i uroku osobistego. Mio nie zadowala si samym posiadaniem, lecz dy do
wycznego posiadania; to jest rdem silnego uczucia zazdroci. Szereg etnografw twierdzi, e
uczucie zazdroci nie wystpuje u ludw posiadajcych wiksz swobod seksualn. Na dowd
przytaczaj oni jedynie sam fakt daleko posunitej swobody seksualnej. Lecz zwizek pomidzy
swobod a niewystpowaniem zazdroci bynajmniej nie jest oczywisty.
U Trobriandczykw pomimo duej swobody seksualnej zazdro niewtpliwie istnieje. Mczyzna,
ktry pragnie dziewczyny, nie tak atwo ustpi z drogi swemu rywalowi - czego dowodem s czste
ktnie i walki wynikajce ze wspzawodnictwa w sferze seksualnej. Tak samo mczyzna, ktry
utrwali sobie pewne prawa w stosunku do kobiety - czy to przez maestwo, zarczyny czy tylko
liaison, nie pozwoli na ich naruszenie. U Trobriandczykw wystpuje zarwno gwatowna zazdro
dyktowana namitnoci, jak i chodniejsza jej forma, rodzca si z ambicji, wadzy i posiadania. ycie
w bukumatula (dom kawalerw i niezamnych dziewczt), jak wiemy, oparte jest na pewnych
okrelonych przepisach i naruszenie praw jednostki wywouje silne sprzeciwy oraz spotyka si z
oglnym potpieniem. Wiemy take, e cudzostwo jest wielkim przewinieniem, ktre nawet czasem
karze si mierci. Pomidzy dziewcztami i chopcami zdarzaj si silne tarcia i walki na tle
wchodzenia sobie w drog; nawet wrd dzieci trafiaj si bjki, ktre wywoane s zazdroci.
Ta namitno zreszt, jak i wszystkie inne, podlega jest wpywom spoecznym. Jeeli zwyczaj
wymaga, by mczyzna wyrzek si ukochanej kobiety i jeeli moe on wyj z tego bez naruszenia
swej czci, ustpi. Jak ju wspomniaem, ma to miejsce wwczas, gdy obcy przybywaj na wypraw
kula i gdy do wsi, w ktrej nastpia mier, przybywa modzie z innych spoecznoci. Natomiast nie
zawsze pazem uchodz wyprawy dziewczt, katuyausi lub wykradanie si ze wsi na spotkanie grupy
ulatile.
Due wraenie robio na mnie zawsze to, co mona by nazwa odwrotn stron zazdroci. Sposb,
w jaki chopcy skaryli si przede mn na te zwyczajem usankcjonowane wykroczenia; sposb, w jaki
mwili o przedmiocie i opisywali go z widocznym przygnbieniem, ale bez odrobiny niezdrowej
ciekawoci. Wreszcie upr, z jakim cigle do tego przedmiotu wracali - wszystko to robio na mnie
wraenie, e znajduj w tej sytuacji nieco przyjemnego podniecenia. Trudno powiedzie, czy zazdro
u Trobriandczykw jest uczuciem o dwch niemal e sprzecznych, kolejno zmieniajcych si tonach
uczuciowych, z ktrych jeden jest silnie nieprzyjemny, drugi za w pewnej mierze przyjemny i
podniecajcy seksualnie. Par faktw dotyczcych stosunku pomidzy tubylcz kobiet a biaym
mczyzn moe na t rzecz rzuci nieco dodatkowego wiata.
Wszyscy wiedz, e Sinakadi, wpywowy, lecz nigdy grosza przy duszy nie majcy wdz z
Sinaketa, strczy swe ony biaym, za co bra od nich pienidze. Teraz jest ju stary, i jak mwi,
specjalnie w tych celach poj za on mod dziewczyn; ale, jak wszyscy dokoa twierdz, praktyki
swe mia rozpocz do dawno, jeszcze przed zaoeniem stacji rzdowej na Wyspach Trobrianda.
To samo robi jeden z jego synw, obecnie mody jeszcze czowiek. Jeden z biaych kupcw opowiada
mi, e zna krajowca, ktry robi wraenie bardzo zakochanego i zazdrosnego o sw przystojn mod
on. Krajowiec ten przyprowadza dziewczta kupcowi. Pewnego razu, gdy nie mg znale nikogo
innego, przyprowadzi sw wasn on, na ktr czeka na progu. Takie fakty ciekawie owietlaj
nam rol i dziaanie zazdroci wrd tamtejszych krajowcw.
Rozrnienie kilku rodzajw zazdroci w zwizku z odpowiadajcymi im sankcjami uatwi nam
wyodrbnienie ich spoecznych, kulturalnych i czysto uczuciowych motyww. W pierwszym rzdzie
spotykamy zazdro, ktra rodzi si bardziej z naruszenia praw ni z pokrzyowanych planw a
obraonych uczu. Przykadem na to jest tabu na ony wodza. Dawnej byo ono niezwykle surowe.
Popenienie cudzostwa z on wodza, nawet jeli stary wdz nie ywi do niej adnego uczucia ani

- 165 -
nie y z ni, stanowio wykroczenie, za ktre grozia kara mierci. Omawiane ju romanse synw
To'uluwy z onami ojca i niemoralne prowadzenie, si ony M'tabalu na pewno nie uszyby pazem w
dawnych czasach. Nawet schwytana in flagranti ona zwyczajnego obywatela mogaby wraz z
kochankiem ponie mier. Ten rodzaj zazdroci, rodzcy si z czysto socjalnych wzgldw,
znajduje rwnie swj wyraz w ustawicznym czuwaniu krewnych zmarego nad wdow.
Po drugie mamy rodzce si z zazdroci oburzenie z powodu niedotrzymania wiernoci w
trwalszych zwizkach. W podanych w poprzednich ustpach konkretnych wypadkach moglimy
obserwowa reakcj uczuciow oraz spoeczn tego typu zazdroci.
Na koniec spotykamy wycznie seksualn zazdro, rodzc si z niezaspokojonych instynktw
czy pragnie, ktra niejednego modzieca czy dorosego mczyzn pchna do gwatownych i
mciwych poczyna.

9. Pikno, barwa i zapach w grze miosnej.

Obecnie wiemy ju, jak nastpuje pierwsze zblienie chopca i dziewczyny na Wyspach Trobrianda,
jak rozwija si ich stosunek miosny, ktry prowadzi albo do rozejcia si, albo do maestwa.
Natomiast niewiele jeszcze wiemy, jak kochankowie spdzaj wsplne chwile i jak ciesz si sob.
Podobnie jak i w innych formach melanezyjskiego ycia spoecznego, tak samo i tutaj zwyczaj i
konwencja w duej mierze, i to nawet w szczegach, narzucaj formy zachowania si. Indywidualne
odchylenia, ktre niewtpliwie zawsze istniej, zamknite s tutaj w stosunkowo wskich granicach,
bez wtpienia o wiele wszych ni na naszym kulturalnym poziomie. Kochanek bynajmniej nie
oczekuje od partnera czy partnerki poetycznych improwizacji miosnych, lecz raczej odpowiedniego
powtrzenia tradycyjnego schematu. Tradycja ustala miejsca, ktre nadaj si do praktyk miosnych,
sposb ich wykonywania oraz wszelkie rodzaje pieszczot miosnych. Szereg informatorw zupenie
niezalenie od siebie prawie e tymi samymi sowami opisywao mi te same sceny.
Wyraz kwakwadu, ktry jest technicznym terminem, oznacza co w rodzaju transakcji miosnej
lub wsplnego przebywania w celach miosnych. Znaczeniowo najblisze mu jest niemieckie
erotisches Beisammensein lub amerykaskie kollokwializmy petting party czy petting session.
Kwakwadu ma jednakowo szersze znaczenie. Oznacza ono wiksz grup osb lub mniejsze
towarzystwo, zoone z kilku par udajcych si na wycieczk miosn; wsplne przebywanie
zakochanej pary - rodzaj erotycznego tte--tte; pieszczoty i kroki przed ostatecznym zwizkiem.
Natomiast sowa tego nigdy nie uywa si eufemistycznie na oznaczenie aktu pciowego. Na
wycieczce w liczniejszym towarzystwie uczestnicy naprzd wsplnie bawi si w niektre z opisanych
ju gier, po czym towarzystwo rozbija si na pary, ktre szukaj samotnoci. Bdziemy si teraz
starali zrekonstruowa zachowanie si jednej z takich par, ktra odczya si od caego towarzystwa
lub te wyruszya na wasn rk, by gdzie w ulubionym miejscu nacieszy si sob.
Otaczajcy wie zagajnik, ktry od czasu do czasu karczuje si na teren pod ogrody, ma bardzo
gste podszycie, tak e nie wszdzie mona w nim znale odpowiednie miejsce na odpoczynek. Tu i
wdzie jednak znajduje si wielkie drzewo, jak na przykad butia, ktre pozostawiono, dla jego piknie
pachncych kwiatw, lub grupa drzew pandanusowych. Przyjemne, cieniste miejsca mona rwnie
znale pod jakim starym drzewem w gaju znaczcym czsto miejsce, w ktrym kiedy znajdowaa
si dzi ju opuszczona wioska; drzewa owocowe, palmy kokosowe i wielkie drzewa bananowe
tworz cienist oaz pord karowatego podzwrotnikowego podszycia, ktre niedawno jeszcze byo
uprawnym ogrodem. Wiele miejsc na rafie koralowej (raybwag) rwnie zdaje si zaprasza do
romantycznych wycieczek. Groty i jaskinie, niesamowicie poszarpane skay, olbrzymie drzewa,
gszcze paproci i kwitnce hibiskusy-czyni raybwag czym tajemniczym i romantycznym.
Szczeglnie pikna jest cz wschodnia, skd rozciga si wspaniay widok na pene morze i na
wyspy Kitawa, Iwa i Gawa. Rozbijajce si z hukiem o skay fale morskie, jasny piasek i piana morska
na tle bkitu morza dostarczaj krajowcom ulubionego ta do mioci. Z t sceneri wyobrania
krajowcw poczya rwnie dramatyczny mit o kazirodczej mioci (rozdz. XIV).
W takich miejscach zakochani napawaj si zapachem i barw kwiatw, przypatruj si
przelatujcym ptakom i owadom i schodz do morza do kpieli. W skwar poudnia czy w czasie
gorcych pr roku wybieraj cieniste miejsca na rafie koralowej czy w pobliu dow na wod, czy
innych miejsc, gdzie mog si kpa. Gdy nadchodzi chd wieczorny, id na rozgrzany piasek,
rozpalaj ognisko lub szukaj schronienia gdzie w skaach koralowych. Bawi si zbieraniem muszli,
zrywaniem kwiatw lub pachncych zi, ktrymi si ozdabiaj. Pal tyto, uj betel, a gdy maj
pragnienie, szukaj palm kokosowych, ktrych zielony owoc dostarcza chodzcego napoju. Ogldaj

- 166 -
sobie gowy, czy nie maj wszy, ktre zjadaj - co nam wydaje si obrzydliwym zwyczajem, wcale nie
licujcym z nastrojem miosnej sytuacji. Dla krajowcw jednak jest to naturalne i mie zajcie dwojga
ludzi, ktrzy ywi do siebie uczucie, oraz ulubiona rozrywka dzieci (ryc. 70). Natomiast na takiej
wycieczce nie wezm oni do ust adnych solidniejszych potraw ani zapasw ze wsi. Dla nich
europejscy chopcy i dziewczta wyruszajcy na wycieczk z wypchanym plecakiem byliby co
najmniej tak ohydni i niemoralni jak ich kwakwadu dla naszego purytanina (patrz take rozdz. III, 4).
A zatem takie przyjemnoci, jak napawanie si piknym. krajobrazem, barwami i zapachem na
wolnym powietrzu, dalekimi widokami i dobrze znanymi, ulubionymi zaktkami - s istotnymi rysami
ich gry miosnej. Caymi godzinami, a nawet caymi dniami zakochana para tak wdruje, ywic si
owocami i jagodami i cieszc si sob na tle tego, piknego otoczenia. Specjalnie staraem si
potwierdza te szczegy na szeregu konkretnych przykadw, gdy w zwizku z omawianym ju
zagadnieniem mioci romantycznej szczeglnie zaleao mi na zbadaniu, czy cae preludium miosne
miao na celu tylko bezporednie fizyczne zaspokojenie, czy te obejmowao szerzej pojte zmysowe
i estetyczne zadowolenie. Szereg innych rozrywek, ktre zaliczylimy do powszechnych gier, zabaw i
uroczystoci, naley rwnie do osobistego kwakwadu.
Oczywicie praktyki miosne uprawia si nie tylko na wolnym powietrzu; obok tego jest wiele
urzdze pozwalajcych kochankom spotyka si w obrbie wsi. W rozdziale III omwilimy
specjalnie do tego suc instytucj bukumatula oraz bardziej prowizoryczne urzdzenia dla
modszych. We wsi jednakowo prawie niemoliwym jest zosta sam na sam, chyba tylko w nocy, a
ruchy kochankw s o wiele bardziej skrpowane. Le obok siebie na tapczanie i rozmawiaj a gdy
im si to sprzykrzy, oddaj si mioci.

10. Rozmowa dwojga kochankw.

Nie tak atwo jest zrekonstruowa prywatne rozmowy, ktre odbywaj si bez wiadkw i w bardzo
intymnych warunkach. Jeeli si informatorowi postawi oglne pytanie w rodzaju: O czym chopiec i
dziewczyna mwi podczas kwakwadu, na pewno usyszy si kpiny w odpowiedzi; jeeli za
informator jest dobrym znajomym etnografa, da utart odpowied, ktr otrzymuje si na wszelkie
trudniejsze pytania: Tonagawa yoku, czy ty oszala; innymi sowami: Nie stawiaj niemdrych
pyta.
Jednakowo na podstawie szeregu samorzutnych zwierze niektrych mych znajomych mogem
sobie wyrobi pewne pojcie o tym, co si dzieje podczas tych tte--tte. Czsto chopiec, pragnc
mi zaimponowa lub po prostu podzieli si ze mn jak nowin, powtarza mi to, co mu dziewczyna
powiedziaa i co on jej na to odpowiedzia, lub vice versa. Nie ma wtpliwoci, e zakochany
modzieniec trobriandzki bdzie si chepi przed sw ukochan i bdzie od niej oczekiwa zachwytu
nad sw osob. Wspomniaem ju o Monakewo, ktry mi czsto opowiada, jakie wraenie zrobi na
Dabugerze i z jakim podziwem odnosia si ona do jego czynw i zalet. Mekala'i rwnie by gboko
przekonany, e jego czyny, o ktrych opowiada, robiy na Boduleli ogromne wraenie. Gomaya,
mody wdz z Sinaketa, niepoprawny blagier, opowiada mi, jak jego narzeczona, z ktr zarczono
go w dziecistwie, z zachwytem przysuchiwaa si opowiadaniom o jego osobistych zaletach, o jego
znajomoci magii i przygodach morskich. Ilekro ktry z krajowcw szczegowo opowiada mi o
swych przygodach miosnych, nigdy nie omieszka wspomnie o wraeniu, jakie sw osob zrobi na
kochance. Opowiadania te wedle tam przyjtych zwyczajw ujte byy w form urywkw rzeczywistej
rozmowy.
Zakochani bardzo czsto rozmawiaj o tym, co robi inni ludzie, a zwaszcza opowiadaj sobie
plotki o ich przygodach miosnych. Wiele informacji doszo do mnie wanie w ten sposb, gdy
chopcy opowiadali mi o tym, co syszeli od dziewczt. Poza tym rozmawiaj o tym, co robi w danej
chwili, o otaczajcej ich przyrodzie, o tym, co lubi, a czego nie. Czasami chopiec chwali si swymi
czynami z dziedziny, w ktrej kobiety nie bior udziau, jak na przykad wyprawy kula, poowy ryb,
zastawianie side na ptaki czy polowanie.
Widzimy wic, e mio, czy to w rozmowie, czy we wsplnych poczynaniach, moe by ujta w
bogaty kontekst oglniejszych zainteresowa. Jest to oczywicie uzalenione od inteligencji i od
indywidualnoci partnerw. Ambitniejszym i obdarowanym silniejsz wyobrani nie wystarczy sama
zmysowa przyjemno. Bardziej tpi i ograniczeni niewtpliwie od razu przystpi do nastpnych
stadiw - do ustalonych pieszczot i aktu pciowego.

- 167 -
11. Preludium miosne.
Jaka jest rola pocaunku na wyspach mrz poudniowych? Kwestia ta od dawna wzbudza oglne
zainteresowanie. Powszechnie panuje przekonanie, e pocaunek nie jest praktykowany poza krgiem
ludw indoeuropejskich. Etnografowie na rwni z bywalcami operetek wiedz, e nawet w tak
wysokich cywilizacjach, jak chiska i japoska, pocaunek jako osobny gest w sztuce miosnej nie jest
znany. Europejczyk zapewne wstrzsa si na takie braki w kulturze. Moemy jednak od razu doda
mu na pocieszenie, e sprawa nie przedstawia si tak czarno, jak j maluj.
Na to jednak, eby dotrze do prawdziwego stanu rzeczy i ujrze go we waciwym wietle, naley
sformuowa problem nieco cilej. Jeeli postawimy pytanie, czy ruchy warg odgrywaj jak rol w
grze miosnej Trobriandczykw, odpowied bdzie niewtpliwie twierdzca. Jak zaraz zobaczymy,
usta s uywane zarwno we wstpnych pieszczotach, jak i w dalszych stadiach. Jeeli jednak
pocaunek zdefiniujemy cilej jako dusze przycinicie ust do ust z lekkimi, przemywanymi
poruszeniami warg - na t definicj, mam wraenie, zgodz si wszystkie kompetentne autorytety, jak
i na to, e jest to gwna erotyczna przygrywka w Europie i Ameryce Pnocnej - w takim razie nie ma
pocaunku w trobriandzkiej technice miosnej. Z ca pewnoci nie stanowi on osobnego
i samoistnego rda przyjemnoci ani te nie jest okrelonym przedwstpnym stadium gry miosnej,
tak jak jest nim u nas. Krajowcy nigdy samorzutnie nie wspominali mi o nim, na wszelkie za
bezporednio skierowane pytania odpowiadali przeczco. O tym jednak, e biali siedz, przyciskaj
usta do ust i bardzo ich to cieszy, krajowcy wiedz. W gruncie rzeczy jednak uwaaj to za rodzaj
do niemdrej i niesmacznej zabawy.

Ryc. 69. Li i ubranie.

Mczyzna i kobieta z limi palmowymi, z ktrych zrobione s ich stroje. (Patrz rwnie rys. 9;
rozdz. X, 4; rozdz. I, 4).

- 168 -
 Ryc. 70. Odwszanie.
(Rozdz. X, 9).

Pocaunek w tym cilejszym znaczeniu nieznany jest rwnie jako symbol kulturalny, wyraajcy
pozdrowienie czy uczucie, oraz jako magiczny czy rytualny akt. Pocieranie nosami (vayauli) jako
forma pozdrowienia jest bardzo rzadkie i stosowane jedynie pomidzy najbliszymi krewnymi; to
znaczy, e w ten sposb rodzice i dzieci czy m i ona powinni uczci spotkanie po duszym
niewidzeniu si. Pieszczc stale swe malestwo matka czsto dotyka go wargami lub policzkami;
bdzie je piecia oddechem przykadajc delikatnie rozchylone usta do ciaa dziecka. W pieszczotach
macierzyskich nie ma jednakowo techniki pocaunku sensu stricto, nigdy nie jest ona tak wyrana
jak u nas.
Brak pocaunku w cilejszym tego sowa znaczeniu powoduje gbsze rnice w grze miosnej.
Przekonany jestem, e dla krajowcw pieszczoty erotyczne nigdy nie stanowi samoistnej czynnoci;
to znaczy, nie s one osobnym stadium w praktykach miosnych, ktre rozciga si na duszy czas,
zanim nastpi zupene zblienie cielesne. Nie jest to jednak cecha rasowa, lecz cile lokalna.
Albowiem jestem rwnie przekonany (patrz wyej), e u innych ludw melanezyjskich, jak na
przykad u plemienia Dobu i prawdopodobnie u plemion Motu, Sinaugolo i Mailu, zarczeni spotykaj
si i le w ucisku, lecz do stosunku pciowego nie doprowadzaj.
Porwnania te jednakowo nie s dostateczne, gdy wspomniane plemiona s mi duo gorzej
znane ni Trobriandczycy; zwracam tylko uwag na problem do zbadania. Zagadnienie jest ogromnie
wane i jego rozwizanie wyjanioby nam, czy charakter wstpnych stadiw miosnych uzaleniony
jest od poziomu kultury, czy od porzdku spoecznego, czy przede wszystkim od ogranicze
moralnych, ktre potpiaj stosunki przedlubne.
Ze wzgldu na oglne zainteresowanie trzeba si byo duej zatrzyma nad problemem pocaunku.
Wrmy obecnie do naszej pary kochankw i obserwujmy ich zachowanie si na tapczanie w
bukumatula czy w jakim ustronnym miejscu na raybwag czy w dungli. Naprzd rozkadaj mat na
deskach czy na ziemi i gdy przekonaj si, e nikt ich nie widzi, chopiec zdejmuje przepask,
dziewczyna za spdniczk. Z pocztku zazwyczaj siedz lub le koo siebie, pieszczc si, przy
czym rce jednego kr po ciele drugiego. Czasami le blisko siebie ze splecionymi rkami i
nogami. W tej pozycji czsto le do dugo i rozmawiaj, wyznajc sobie w czuych sowach mio
lub przekomarzajc si (katudabuma). Jeeli le blisko siebie, tr si nosami. Chocia zasadniczo
jest to pocieranie si nosami, pociera si te policzki o policzki i usta o usta. Gdy stopniowo ich
pieszczoty staj si coraz namitniejsze, czynne s przede wszystkim usta; ss sobie jzyki i tr jzyk
o jzyk, ss sobie wzajemnie dolne wargi i gryz je a do krwi; lina przepywa z ust do ust. Zbw
uywa si swobodnie do gryzienia si w policzki i apania za nos i za brod. Albo te zanurzaj rce w
swych czuprynach, burz je, a nawet wyszarpuj. W formuach magii miosnej, ktre tak tu, jak i gdzie

- 169 -
indziej pene s obrazowej przesady, czsto natrafia si na takie wyraenie, jak pij moj krew i
wyrywaj moje wosy (rozdz. XI). Oto jak jeden z chopcw samorzutnie opisywa mi swe namitne
chwile miosne:

Binunu vivila dubilibaloda., bigadi; tagiyu bimwam.

Ona ssie kobieta doln warg (nasz), ona gryzie; plujemy ona pije.

Do ran i pojawienia si krwi prowadz rwnie w sposb bardziej bezporedni skaleczenia

erotyczne, o ktrych ju wspominalimy jako o rodzaju zachty ze. strony dziewczyny wobec chopca.
Przedstawialimy rwnie ich rol w uroczystociach plemiennych (rozdz. IX, 5). Ale obok tego s one
rwnie czci gry miosnej i wyrazem oboplnej namitnoci:

Tayobobu, tavayauli takenu deli; bikimali

ciskamy si, trzemy si nosami, razem leymy; ona drapie
vivila otubwaloda, ovilavada sene
kobieta po plecach (naszych), po ramionach (naszych) bardzo
bwoyna, tanukwali, bitagwalayda, senela.
duo dobry, wiemy, ona kocha nas, istotnie bardzo.

W caoci odniosem wraenie, e w nieokieznanej, surowej namitnoci kobieta wykazuje wicej

aktywnoci ni mczyzna. U mczyzn widywaem wiksze skaleczenia i blizny, i tylko kobieta moe
tak zrani kochanka, jak to miao miejsce w opisanym w rozdziale IX, 5 wypadku. Kaleczenie to
odbywa nawet w czasie fazy kulminacyjnej stosunku. Ogldanie poranionych i penych blizn plecw
chopca czy dziewczyny jako dowodw sukcesw miosnych stanowi ulubiony sposb artowania
Trobriandczykw. Nigdy nie widziaem przystojniejszej dziewczyny czy chopca, ktrzy by nie mieli na
sobie kilku ladw kimali. Kimali, oczywicie w granicach przyzwoitoci i odnonych tabu (rozdz. XIII),
s ulubionym rdem artw; obok tego posiadanie ich napawa waciciela wewntrzn dum.
Odgryzanie rzs, mitakuku, jest dalszym czynnikiem w grze miosnej, ktry u przecitnego
Europejczyka znajduje jeszcze mniej zrozumienia ni kimali. O ile mogem si zorientowa na
podstawie opisw i demonstracji, odbywa si ono w nastpujcy sposb: chopiec pieszczotliwe lub
bardziej namitnie pochyla si nad kochank i odgryza jej koce rzs. Ma on to robi zarwno w
orgazmie, jak te i w mniej namitnych wstpnych stadiach. Nie byem w stanie w peni uchwyci
mechanizmu i zmysowej wartoci tej pieszczoty. Natomiast co do tego, e zwyczaj ten rzeczywicie
jest praktykowany, nie mam adnych wtpliwoci, albowiem nie spotkaem na Wyspach Trobrianda
ani jednego chopca czy dziewczyny z naturalnie dugimi rzsami, jakimi ich obdarzya natura. W
kadym razie zwyczaj ten wskazywaby na to, e oczy s dla nich przedmiotem ywych zainteresowa
fizycznych. Ale obawiam si, e romantycznie nastrojony Europejczyk z jeszcze mniejszym
entuzjazmem odnosi si bdzie do wspomnianego ju zwyczaju wzajemnego wyapywania sobie
wszy i zjadania ich. Dla tubylcw jednakowo rozrywka ta jest nie tylko przyjemnym spdzaniem
czasu; stwarza ona stan zayoci i intymnoci pomidzy dwojgiem kochajcych si ludzi.

12. Akt pciowy.

Niniejszy treciwy opis caego przebiegu gry miosnej z niektrymi charakterystycznymi momentami
otrzymaem od mego dobrego znajomego Monakewo:
Takwakwadu: dakova, kadiyaguma,
Oddajemy si mioci: nasz ogie, nasz garnek wapienny,
kaditapwaki; kada gala, mwasila. Bitala, tala
nasz tyto; jedzenie (nasze) nie, wstyd. Idziemy, idziemy (do)
kaytala ka'i kayviava; tasisu, takakakutu;
jeden (las) drzewo drzewo wielkie; siedzimy, apiemy wszy i jemy;
taluki vivila: takayta. Biwokwo

- 170 -
 mwimy do kobiety: spkujemy (spkujmy). Skoczone.
bitala ovalu; ovalu tala obukumatula, takenu,
idziemy do wsi; we wsi idziemy do domu kawalerw, leymy,
tabigatona. Kidama kadumwaleta, taliku yavida,
gawdzimy. Przypumy jestemy sami, zdejmujemy listek figowy nasz,
biliku dabela tamasisi.
ona zdejmuje spdniczk (jej), pimy.

Co w swobodniejszym tumaczeniu brzmi nastpujco: Gdy jestemy na jednej z naszych wypraw

miosnych, rozpalamy ognisko; bierzemy garnek wapienny (i ujemy betel), bierzemy tyto (ktry
palimy). Jedzenia wstyd nam wzi. Spacerujemy, podchodzimy do wielkiego drzewa, siadamy,
wyapujemy sobie wszy z gw i zjadamy je, mwimy kobiecie, e chcemy z ni spkowa. Po
skoczeniu wracamy do wsi. We wsi udajemy si do domu kawalerw, kadziemy si i gawdzimy.
Gdy jestemy sami, on zdejmuje swj listek figowy, ona za sw spdniczk; usypiamy..
W samym akcie moe najbardziej charakterystyczna jest pozycja.
Kobieta ley na wznak z uniesionymi i rozoonymi nogami, zgitymi w kolanach. Mczyzna klka
przy jej poladkach, tak e jej nogi spoczywaj na jego udach. Czstsza jednakowo jest nastpujca
pozycja: mczyzna kuca koo kobiety i opierajc si rkami o ziemi przysuwa si do niej lub bierze
j na nogi i przyciga ku sobie; wwczas nastpuje wzwd czonka. Czasem te kobieta rozciga nogi
i kadzie je na udach mczyzny, on za j obejmuje ramionami. O wiele czciej jednak kobieta
nogami obejmuje ramiona mczyzny, przy czym sama wspiera si na okciach.

Niniejszy tekst daje nam interesujcy opis obu pozycji:

Kidama vivila sitana ikanupwagega;
Przypumy kobieta troch ley otwarta (z rozoonymi nogami)
kayketa bima ogipomada. Kidama
nogi jej ono przychodzi na nasze uda. Przypumy
ikanupwagega senela,
ona ley otwarta (z rozoonymi nogami); bardzo istotnie,
ikanubeyaya, kaykela bima o mitutugu kaylavasi.
ona ley zupenie otwarta, noga jej przychodzi na koniec mego okie.

Co mona by przetumaczy:
Jeeli kobieta tylko troch rozoy nogi, jej nogi przychodz (tzn. opieraj si na) moich udach;
jeli za ley z bardzo szeroko rozoonymi nogami, jej nogi spoczywaj na moich okciach.

Czasem spkowanie odbywa si w pozycji lecej. Oboje wwczas le bokiem z dolnymi

czonkami cile przylegajcymi: kobieta kadzie grn nog na mczyzn i wwczas nastpuje
wzwd. Jest to jednak do rzadka pozycja, stosowana w nocy w bukumatula (dom kawalerw).
Krajowcy o niej mwi, e nie robi haasu i nie zabiera miejsca; stosuje si j wwczas, jeli nie chce
si zbudzi innych mieszkacw domu (rozdz. III, 4).
Innych pozycji krajowcy nie uywaj. Europejsk pozycj wybitnie gardz i uwaaj j za
niepraktyczn i wysoce niewaciw. Oczywicie jest ona ludnoci tamtejszej dobrze znana, gdy biali
czsto miewaj stosunki z tubylczymi kobietami i z niektrymi z nich nawet si eni. Wyraaj si o
niej w ten sposb: Mczyzna bardzo przygniata kobiet; tak j przygniata, e ona nie moe z nim
wspdziaa (ibilamapu).
Krajowcy s przekonani, e biali nie umiej dobrze spkowa. Mona tutaj wspomnie o tym, e
ulubion zabaw tamtejszych kucharczykw i sucych, ktrzy przez jaki czas suyli u biaych
kupcw, plantatorw czy urzdnikw, jest naladowanie sposobu spkowania swych panw. Na
Wyspach Trobrianda najlepiej to robi Gomaya. Do tej pory naladowa jeszcze synnego greckiego
awanturnika (inni biali znali go pod nazwiskiem Nicholas Minister), ktry mieszka na wyspach jeszcze
przed zaoeniem stacji rzdowej. Przedstawienie Gomayi polegao na naladowaniu bardzo

- 171 -
niezrcznej pozycji lecej oraz na wykonywaniu kilku fragmentarycznych i mao energicznych
ruchw. W ten sposb karykaturowa krtkotrwao i brak wigoru w sposobie europejskim.
Krajowcy uwaaj bowiem, e orgazm u biaych nastpuje zbyt szybko; zdaje si nie ulega adnej
wtpliwoci, e u Melanezyjczyka trwa to o wiele duej i wymaga o wiele wicej mechanicznej energii.
Prawdopodobnie tym oraz inn ni zazwyczaj pozycj naley tumaczy uskaranie si biaych na
ma pobudliwo tubylczych kobiet. Cay szereg biaych wspominao mi o jednym wyrazie tubylczym,
jedynym bodaj e, ktrego si w ogle nauczyli - kubilabala (poruszaj si poziomo), ktry im cigle
powtarzano w czasie aktu pciowego. Sowo to odnosi si do poziomych ruchw podczas spkowania,
w ktrych powinni bra udzia oboje partnerzy. Rzeczownik bilabala zasadniczo oznacza poziomo
lec belk; bala za jako rdze czy przedrostek oznacza w ogle co poziomego. Natomiast
czasownik bilabala znaczeniowo nie zawiera w sobie nieruchomoci belki, lecz wyraa jej poziome
ruchy. Kucajc pozycj krajowcy uwaaj za najkorzystniejsz, gdy po pierwsze mczyzna ma
tutaj wiksz swobod ruchw ni klczc, po drugie za kobieta nie jest tak skrpowana we
wspdziaaniu - bilamabu - co stanowi zoenie z bila, od bala, poziomy, i mabu, odpaca si,
odpowiada. Tak samo w kucajcej pozycji mczyzna moe wykonywa szereg dodatkowych,
uzupeniajcych ruchw (mtumuta), ktre stanowi poyteczny element dynamiczny w spkowaniu.
Sowo korikikila za oznacza rwnoczesne tarcie i pchanie, ruchy kopulacyjne.
Gdy w miar postpu aktu pciowego ruchy staj si coraz energiczniejsze, mczyzna - jak mi
mwiono - czeka, a kobieta gotowa jest do orgazmu. Wwczas przyciska sw twarz do twarzy
kobiety, bierze j w ramiona i przyciga ku sobie, ona za obejmuje go ramionami i zazwyczaj wbija
mu paznokcie w ciao. Wyraeniem na orgazm jest ipipisi momona, pyn nasieniowy wydobywa si.
Momona oznacza zarwno mski, jak i eski wyciek; jak ju wiemy bowiem, krajowcy wyranie nie
rozrniaj mskiego nasienia od kobiecych wydzielin gruczoowych, przynajmniej w zakresie ich
funkcji. Tego samego wyraenia ipipisi momona uywa si na oznaczenie nocnych polucji (mskich i
eskich). Onanistyczne ejakulacje krajowcy okrelaj sowem isulumomoni, przegotowuje si pyn
pciowy. Masturbacja u mczyzn nosi nazw ikivayli - on manipuluje czonkiem; masturbacj u
kobiet opisuje si konkretnymi zwrotami i nie ma na ni specjalnej nazwy.
Ciekawy opis swych wasnych przey da mi Monakewo; dobrze ilustruje on kilka omwionych
przed chwil spraw. Nie byo to dyskretnie z jego strony, e wymieni nazwisko swej kochanki; to za,
e autor tego nie zmieni, niech spadnie na karb jego umiowania konkretnych faktw.
Bamasisi deli Dabugera; bayobobu,
pi razem Dabugera; obejmuj,
bavakayla, bavayauli.
przytulam si na ca dugo, tr nos.
Tanunu dubilibaloda, pela
Ssiemy dolne wargi nasze, poniewa
bi'ulugwalayda; mayela tanunu; tagadi
czujemy si podnieceni; jzyk jego ssiemy; gryziemy
kabulula; tagadi kala gabula;
nos jego; gryziemy jego podbrdek;
tagadi kimwala;
gryziemy szczk (policzek) jego;
takabi posigala, visiyala.
chwytamy (piecimy) pach jego, pachwin jego.
Bilivala minana: O dia'akwani, lubaygu,
Ona mwi ta kobieta: O to askocze, kochanek mj,
senela; kworikikila tuvayla,
bardzo a bardzo; trzyj i pchnij jeszcze raz,
bilukwali wowogu - kwopinaviyaka,
czuje si dobrze ciao moje - rb to ostro,
nanakwa bipipisi momona
szybko (aeby) wytryska pyn pciowy -
kwalimtumutu tuvayla bilukwali wowogu.

- 172 -
 porusz jeszcze raz, czuje si bogo ciao moje.

Wolne tumaczenie
pic z Dabuger, ciskam j, obejmuj caym ciaem i tr nosem o jej nos. Ssiemy sobie
wzajemnie dolne wargi, tak e ogarnia nas namitno. Ssiemy sobie jzyki, gryziemy nosy, gryziemy
sobie brody, gryziemy policzki i piecimy pachy i pachwiny. Wwczas ona powie: O mj kochanku,
jak mi bogo... pchnij jeszcze raz, cae moje ciao rozpywa si w rozkoszy - pchnij ostro, szybko, eby
nasienie wytryso... porusz jeszcze raz, tak mi bogo.

Ryc. 71. Uroczysty rozdzia ywnoci.

(Rozdz. XI, 2).

Ryc. 72. Po rozdziale.

(Rozdz. XI, 2).

- 173 -
 Ryc. 73. Prba taca kasawaga.
(Rozdz. XI, 2).

Ryc. 74. Tum zgromadzony poza wsi dla odprawienia magii piknoci.
(Rozdz. XI, 3).

Ten sam informator da mi rwnie prbk rozmowy, ktr partnerzy zazwyczaj prowadz, gdy le
w objciach po skoczonym akcie:

Kayne tombwaylim yaygu?

- 174 -
 Czy najdroszy twj ja?
Mtage! nabwayligu yoku - sene magigu;
Tak! najdroszy mj ty - bardzo podanie moje;
tuta, tuta, bitakayta;
czas, czas, spkujemy;
sene migimbwayligu
bardzo twarz twoja ukochana przeze mnie
migim tabuda!
twarz twoja, kuzynko!
Gala magigu bukuyousi nata vivila
Nie podanie moje ty chwytasz jedna kobieta
nava'u; yoku wala, yaygu.
nowa kobieta; ty zaprawd, ja.

Czy ja jestem twym najdroszym? Tak, ty jeste mym najdroszym; bardzo ci kocham; zawsze,
zawsze bdziemy razem yli. Bardzo kocham tw twarz, twarz kuzynki (waciwej kobiety dla mnie).
Nie chc, eby bra inn kobiet; tylko ty i ja.
Mwiono mi, e ycie pciowe zamnej pary odbywa si tak samo. Z niniejszego tekstu jednak
wida, e namitno z czasem wygasa.

Vigilava'u imasisisi kwaytanidesi kabasi;

Polubieni wieo pi jedno to oe ich;
bimugo vayva'i bikwaybogwo, kwayta kabala,
dojrzewa maestwo ono jest stare, jedno oe jej,
kwayta kabada. Bisala'u uwasi,
jedno oe nasze. Jest pene energii ciao ich,
magisi bikaytasi, bikenusi deli, bikamitakukusi,
podanie ich spkuj, le razem, odgryzaj rzsy,
bivayaulasi, bigedasi.
tr nosy, gryz.

Modzi maonkowie sypiaj razem w jednym ku; natomiast gdy maestwo ju dosigo
pewnego wieku, gdy stao si stare, ona pi w jednym ku, my za (tj. m) pimy w drugim. Gdy
czuj moc seksualn, chc spkowa: wwczas kad si razem, odgryzaj sobie rzsy, tr si
nosami, gryz si.
Tutaj informator mj, Tokulubakiki, sam mczyzna onaty, chce powiedzie, e czasem nawet i
stare maestwa zachowuj si jak kochankowie. .
Na zakoczenie76 pragnbym zwrci uwag czytelnikw na dane, ktre podaj dr W. E. Roth i inni
badacze ycia pciowego wrd tubylcw australijskich 77,. Jest to bardzo wany punkt, gdy technika
mioci jest ogromnie charakterystyczna dla caego przebiegu ycia erotycznego. Sposb spkowania
ludnoci tubylczej z Queenslandu bardzo przypomina typ przedstawiony w niniejszym rozdziale. Na
obu tych terytoriach akt moe si dokonywa przy minimum kontaktu cielesnego. Sdz, i w
znacznej mierze moe to wpywa na fakt, e modzi, przystojni chopcy miewaj stosunki ze starymi i
brzydkimi kobietami. Jeeli jednak w gr wchodzi mio, mczyzna pochyla si nad kobiet lub
kobieta podnosi si, by zetkn si z nim i kontakt cia moe by tak bliski i tak intymny, jak si tylko
tego pragnie.

76
Por. rwnie to, co ju powiedziano o zapatrywaniach krajowcw na anatomi i fizjologi podzenia oraz na psychologi
mioci, rozdz. VII.
77
Dr W. E. Roth, Ethnological Studies among the North-West Central Queensland Aborigines, 1897; H. Basedow,
Subincision and Kindred Rites of the Australian Aboriginal, Journal of Royal Anthrop. Institute, 1927, str. 151-156.

- 175 -
Rozdzia Jedenasty- Magia mioci i piknoci.

Nie ma, by moe, nic bardziej pokrewnego owym tajemniczym i podniecajcym stanom, ktre
nazywamy zakochaniem si, jak mistyczne oczekiwanie na nadprzyrodzon interwencj i na
dobroczynne i niespodziewane zdarzenia, ktre w pewnych psychologicznych momentach nachodz
wszystkich ludzi i stanowi podoe ich wiary w magi. W kadym z nas tkwi pragnienie wyrwania si
z rutyny i staoci ycia codziennego; bez adnej przesady mona powiedzie, e dla ogromnej
wikszoci ludzi nie ma nic bardziej dokuczliwego i deprymujcego jak surowo i nieuchronno, z
jak wiat si toczy, nic wstrtniejszego jak zimne prawdy naukowe, ktre wyraaj i na kadym kroku
podkrelaj fatalizm rzeczywistoci. Nawet najbardziej sceptycznie usposobieni ludzie chwilami
buntuj si przeciw nieuchronnemu acuchowi. przyczynowemu, ktry wyklucza wszystko to, co
nadprzyrodzone, a razem z tym ca gr przypadku i szczcia. Mio, hazard i magia maj ze sob
wiele wsplnego.
W prymitywnym spoeczestwie, nie objtym jeszcze wizami nauki, magia ley u podstaw
niezliczonych wierze i praktyk. Megwa, ktr niemal e zupenie dokadnie oddaje nasze sowo
magia, jest dla Trobriandczyka si tkwic w czowieku, przekazywan z pokolenia na pokolenie za
porednictwem tradycji. Sia ta dziaa tylko wtedy, jeeli wprowadza si odpowiedni do danych
okolicznoci rytua, wygasza si waciwe zaklcie i zachowuje specyficzne tabu. We wszystkich
sprawach majcych jakikolwiek zwizek z mioci posiada ona ogromne znaczenie. Magia potrafi
wyposay czowieka w urok osobisty i wywoa mio; magia potrafi zabi mio w mu lub
kochanku; magia potrafi uczyni kogo piknym lub podnie jego powaby.

1. Znaczenie piknoci.
Magia, ktra ma na celu zwikszenie uroku osobistego czowieka, nad ktrym si j wykonuje, tak
aby jego urok erotyczny sta si nieodparty dla jakiej osoby innej pci, stanowi tylko jeden z wielu
rodzajw magii piknoci. Ale urod i wdzik ceni si nie tylko dla ich czysto miosnych wartoci.
Kobieta przechodzca pierwsz ci musi, jak nam ju wiadomo, podda si skomplikowanym
obrzdkom z ich zaklciami majcymi na celu spotgowanie pikna jej ciaa, co bynajmniej nie ma jej
uczyni bardziej powabn dla mczyzn.
Pod wzgldem seksualnym stanowi ona tabu dla wasnego ma, a wszelka myl o cudzostwie w
tych warunkach jest, bez przesady, moralnie odraajca dla krajowcw. W innym miejscu opisalimy
ju magi piknoci, ktr wykonuje si w odpowiednich momentach na wyprawach morskich 78. Nie
pozostaje ona w adnym zwizku ze sprawami erotycznymi - wrcz przeciwnie, uprawianie mioci
stanowi w tych sytuacjach czsto tabu - lecz ma na celu uczynienie uroku osobistego przybyszw tak
nieodpartym, by skadano im liczne dary i cenne ozdoby. W mitach kula (Argonauts, rozdz. XII)
wystpuj bohaterowie minionych epok, ktrzy czyni si piknymi z powodw nie majcych z pci
nic wsplnego. Wane jest to, eby praktyki magii piknoci bezporednio skierowane do celw
seksualnych umieszcza na waciwym dla nich tle w caym tym oglnym splocie ywych
zainteresowa wdzikiem i urod osobist.

2. Obrzdowe okazje do wykonywania magii piknoci.

Opisujc okazje dla wzajemnego podziwiania si i stykania czonkw poszczeglnych spoecznoci
w zwizku z wielkimi uroczystociami, podkrelalimy znaczenie urody, zrcznoci w tacu i caego
deportment. Magia piknoci jest czci osobistych przygotowa do wszystkich wielkich
uroczystoci; recytuje si specjalne uroki nad niektrymi czciami ciaa podczas ich pielgnowania,
mycia i zdobienia. Czyni si to zawsze w ostatnim i kulminacyjnym dniu okresu uroczystych tacw

78
Patrz Argonauts of the Western Pacific, rozdz. XIII, 1, a zwaszcza str. 335-336. Por. rwnie przypis [53] na str. 188
niniejszej ksiki.

- 176 -
(usigola) lub zawodw (kayasa) (rozdz. IX, 3 i 4). Naley sobie uprzytomni natenie, gr interesw i
animozje charakterystyczne dla tych zawodw i rywalizacyjnych pokazw, gdy bez nich nie
bylibymy w stanie zrozumie charakteru i znaczenia ceremoniau piknoci; dlatego te naprzd
pokrtce przedstawimy przebieg samych rytuaw, nie wracajc ju jednak do zabaw i rozrywek,
dookoa ktrych si one koncentruj (rozdz. IX, 2).
Ten okres uroczystoci, ktry trwa dwadziecia osiem dni, jak nam ju wiadomo, zawsze
rozpoczyna si w czasie peni ksiyca po powrocie duchw przodkw. Rozpoczyna si on
obrzdowym rozdziaem ywnoci (sagali) (ryc. 71 i 72). Sagali jest bardzo wan instytucj na
Wyspach Trobrianda; wystpuje prawie przy wszystkich ceremoniach obrzdowych, takich jak
obrzdy aobne, zawody i doroczny okres zabaw. aobne sagali, najwaniejsze ze wszystkich,
oparte s na podziale na klany i podklany (rozdz. VI, 4 i rozdz. XIII, 5); gdy czonkowie jednego tylko
klanu wystpuj zawsze jako rozdzielajcy, czonkowie za pozostaych jako przyjmujcy ywno. W
innych okolicznociach rozdzielanie ywnoci odbywa si wedle odrbnych zasad spoecznych. We
wszystkich wypadkach jednakowo naczelnik miejscowej spoecznoci wystpuje oficjalnie jako
mistrz rozdziau (tolisagali). W otoczeniu przedstawicieli swego rodu okrela on wielko
poszczeglnych pryzm yamu, chodzi koo nich, omawia spraw i stara si utrwali w pamici, ktra do
kogo naley (ryc. 71). Po czym tene komitet posuwa si powoli od jednej kupki do drugiej i
tolisagali lub jego rzecznik wywouje nazwisko lub przydomek otrzymujcego. Gdy to ju jest
zaatwione, mczyni oddalaj si; po chwili przychodz kobiety od otrzymujcych ywno, wsypuj
bulwy yamu do koszykw i zanosz do spichrzw (ryc. 72). W mniejszym sagali, takim jaki na przykad
odbywa si w obrbie spoecznoci z pocztkiem okresu taca czy zabawy, obowizek dostarczania
ywnoci, jak te i sawa (butura) z takiego rozdziau spada zawsze na mistrza i przedstawicieli jego
rodu; natomiast ci, ktrzy otrzymali ywno, odpowiedzialni s przed nimi za powodzenie zabaw,
ktre maj nastpi.
Tote rozdzia nakada na wszystkich uczestnikw zobowizanie kontynuowania przez cay ten
czas tacw, gier lub innych pokazw, ktre zostay wybrane. Podczas usigola (okresu tacw) kad
porcj yamu stosownie do jej wielkoci przydziela si specjalnej kategorii uczestnikw: jedna z
najwikszych dostaje si przodownikom taca w koo (tokolimatala). Trzej mczyni, ktrzy
wykonuj skomplikowany taniec figurowy, uroczysty kasawaga, dostaj rwnie due porcje. piewacy
(tokwaypo'u), wana grupa, maj rwnie okrelony udzia. Mniejsze porcje rnych wielkoci dostaj
si doboszom, statystom w tacu figurowym, chopcom chwytajcym iguany, ktrych skry uywa si
do napinania na bbny, oraz reszcie spoecznoci wiejskiej, zalenie od udziau, jaki braa w
uroczystociach. W sagali (rozdziale) podkrela si zatem znaczenie kadej grupy, co wywouje
drobne starcia, odrobin zazdroci i chepliwoci.
Pierwszego dnia wykonuje si magi nad konch i nad ywnoci. W cigu caego tego dnia oraz
podczas taca dmie si w konch; ywno zakopuje si u wlotu drg do wsi. Oba te magiczne
obrzdki maj na celu dodanie splendoru uroczystoci. Zaczarowana koncha swym przejmujcym.
objawieniem mocy magicznej zapowiada zbliajce si uroczystoci. Zakopywanie ywnoci wyraa
pragnienie dostatku wsi, ktry symbolizuje i ktry wedle wierze krajowcw sprowadza. Nie udao mi
si otrzyma formuy tej magii, wobec czego informacje moje s tutaj niezupenie dokadne.
Po tych ceremoniach rozpoczyna si okres tacw. Z pocztku jest to po wikszej czci nauka,
wprawianie si i prbne konkursy. W poowie miesica odbywa si drugi sagali, ktry nazywa si
katumwalela kasakasa. W dniu tym odbywa si specjalny taniec, lecz nie ma adnych innych
obrzdw.
Na koniec, w nastpn peni odbywa si kovayse (zamknicie), ktre trwa trzy dni i jest gwn
uroczystoci tego okresu. Na dwa dni przed peni odbywa si wielkie wsplne spoywanie kaszy z
sago lub taro (ryc. 5 i 86). Dzie ten nazywa si itavakayse kaydebu (przygotowanie tanecznej
tarczy) lub itavakayse bisila (przygotowanie chorgiewek pandanusowych) ze wzgldu na tarcz i
chorgiewk, ktre s w uyciu podczas taca. Nastpnego dnia, ktry nosi nazw itokolukwa'i,
powtarza si to jeszcze raz. Podczas obu tych dni odbywaj si ceremonialne tace.
Trzeci dzie nazywa si luvayam, dniem spenienia, lub lapula, dniem zakoczenia, i jest
wielkim witem. Sprasza si na ludzi z rnych wsi. Zaczynaj si oni schodzi rano, wkrtce
wypeniaj ulic wiejsk i przylege przestrzenie. Spoecznoci siedz grupami i obozuj siedzc na
matach, otoczone koszykami i dziemi. Ci za, ktrych z gospodarzami cz stosunki przyjani,
pomagaj im w przygotowaniach. Miejscowi, przejci sytuacj i wanoci chwili, krc si pomidzy
gomi. Ubrani s w odwitne stroje, niektrzy z nich przyozdobieni ju do taca - mczyni na
przykad w damskich spdniczkach z rafii, cali pokryci cennymi ozdobami i kwiatami.
Rano rozpoczyna si przedstawienie inauguracyjnym tacem w koo mweli (jak na ryc. 58, 65, 82).
Po nim, okoo poudnia, nastpuje obrzdowy taniec figurami kasavaga (ryc. 73). Obydwa

- 177 -
odtaczone s w penych strojach i z wielk parad, przy bacznej uwadze widzw. Jest to jednak
dopiero wstp do tego, co ma teraz nastpi.
Waciwa ceremonia zaczyna si dopiero po poudniu. Wykonawcy musz teraz dokona
rytualnego obmycia si, ubrania i ozdobienia. Przez cay ten czas przybysze i reszta miejscowych
zajci s rozdziaem ywnoci i ucztowaniem. Zaraz po poudniu gociom znosi si misy z pieczonym
yamem, bananami, kokosami, a czasami take z ryb i rozdziela si je kadej spoecznoci jako
mitalela valu (oko wsi, metafory tej nigdy nie mogem wyjani). Zazwyczaj nastrcza si wiele
sposobnoci do weselenia si i rubasznych artw, wymienianych przez tych, ktrzy wrczaj i ktrzy
otrzymuj ywno. Po czym kada grupa zabiera si do swojej porcji; siadaj wok miski, obrceni
tyem do innych spoecznoci, gdy tego wymaga dobre wychowanie.
Dla uzupenienia naszego opisu rozdziau ywnoci trzeba doda, e nastpuje jeszcze drugi
sagali, kiedy to ubrani ju w peny strj i przyozdobieni wykonawcy wrczaj podarunki swym tabusia
(siostry ojca i ich crki). Jest to odpacenie si za magi piknoci wykonan przez nie nad
mczyznami, do ktrej opisu zaraz przystpi.

Ryc. 75. Magia macicy perowej.

(Rozdz. XI,4).

- 178 -
 Ryc. 76. Magiczne malowanie twarzy.
(Rozdz. XI, 4; rozdz. X, 3).

3. Magia piknoci: rytua mycia.

Uroczystego obmywania i ozdabiania tancerzy dokonuje obecnie grupa kobiet, mianowicie te, ktre
stoj do nich w stosunku pokrewiestwa tabu. W nastpnych rozdziaach (rozdz. XIII, 6, oraz rozdz.
VIII, 2) bdziemy jeszcze musieli szczegowo zaj si tabu i jego rol w ukadzie spoecznym.
Obecnie wystarczy wspomnie jedynie o tym, e wyej wspomniane kobiety s uwaane za
odpowiednie partnerki do przelotnych miostek, jak te i do bardziej trwaych zwizkw oraz do
maestwa (rozdz. IV, 4). Do nich naley obecnie przygotowanie mczyzn do taca, pokrycie ich
ozdobami, kwiatami, pomalowanie ich oraz wykonanie nad nimi magii odpowiedniej dla kadego
poszczeglnego stadium przygotowa. W tym punkcie rytua ten rni si od magii piknoci w kula,
gdzie mczyni sami nad sob czyni magi i sami si przyozdabiaj. Natomiast wyej wspomniany
obrzdek cile odpowiada czarom w zwizku z ceremoni pierwszej ciy (rozdz. VIII, 2).
Ceremonialne wkadanie szat musi by zawsze poprzedzone rytualnym myciem i czyszczeniem,
ktre odbywa si przy wtrze odpowiednich zakl. Tancerze wraz z ich asyst gromadz si poza
wsi, w gaiku, zazwyczaj w pobliu dow na wod (ryc. 74). Chopcy czekaj, a ich tabula
wyrecytuje zaklcia nad wknami z orzecha kokosowego, ktrymi jak gbk naciera si skr, oraz
nad niektrymi mikkimi limi (zazwyczaj krzewu vageva), ktrymi jak rcznikiem wyciera si ciao do
sucha. Formua kaykakaya (ablucji), suca do czarowania wkien orzecha kokosowego, w wolnym
tumaczeniu brzmi mniej wicej nastpujco79:

Trze, zetrze,
My, zmy,
Jest troch wkna,
Mego wasnego ostrego, elastycznego wkna,
Ktre jest jak gwiazda poranna,
Ktre jest jak ksiyc w peni.

79
Co si tyczy problemw jzykowych, zwizanych z tumaczeniem tego i innych tekstw trobriandzkich, patrz rozdz. XVIII
The Power of Words in Magic w Argonauts of the Western Pacific.

- 179 -
 Myj jego pier, krasz jego gow,
Krasz jego pier, myj jego gow,
Ci wspinaj si na sup (by go podziwia),
Zawizuj wze pochlebstwa wok jego kolan.

Formua ta nie wymaga prawie wcale wyjanie; jak wikszo zakl magicznych, zawiera
potwierdzenie upragnionego skutku. Rozpoczyna si ona prostym stwierdzeniem czynnoci mycia; po
czym wysawia wartoci orzecha kokosowego, porwnujc go do gwiazdy porannej i ksiyca w peni.
W ten sposb wasnoci wczarowane we wkna kokosowe zostan pniej przeniesione drog tarcia
na ciao kpicego si. Spotykamy si tu z wyranym podkreleniem pikna jasnej barwy skry.
W kocowej partii formua z du przesad mwi o skutkach, jakie maj by wywoane t magi.
Panuje zwyczaj, e z tancerza zdejmuje si jedn z ozdb lub, jeli to jest czowiek o bardzo wysokiej
randze spoecznej, zawizuje mu si sznurek dokoa nogi lub rki na znak podziwu. Czyni si to ze
sowami: Agu tilewa'i, mj wze pochlebstwa, za ktry podziwiany tancerz musi si zrewanowa
odpowiednim podarunkiem, ktry rwnie nazywa si tilewa'i - dar pochlebstwa.
Nastpujc formu wypowiada si nad limi, ktrymi si wyciera ciao:

Ja cign i cign, cign std i stamtd,

Cign moje licie, ktre susz.
Jest jeden rodzaj lici suszcych,
Licie mych towarzyszy;
Suche, zesche to licie.
S jeszcze inne licie, moje licie suszce,
Licie ode mnie, od Ibo'umli.
To mocne, elastyczne, byszczce licie.

Tutaj rwnie znajdujemy zwyk afirmacj. Szczeglnie ciekawe s trzy rodkowe wiersze, ktre
mona by nazwa typowymi wypadkami relatywnoci magicznej. Magia recytujcego, ktry w takich
wypadkach zawsze wypowiada swoje wasne imi, jest wywyszona kosztem magii wsptowarzyszy.
Tego rodzaju zwroty bardzo czsto spotykamy w magii odnoszcej si do czynnoci, w ktrych w gr
wchodzi rywalizacja80. Cignicie lici, o ktrych mowa w pierwszym wierszu, odnosi si do zrywania
ich z drzew i stanowi typowe wyraenie magiczne.
Po zaczarowaniu wkien kokosowych i lici kady z mczyzn bierze gbk i rcznik od swej
tabula i zawija je w licie, tak aby sia magiczna nie wyparowaa nawet w czasie krtkiego przejcia z
miejsca, gdzie si znajduj, a do dou na wod, dokd mczyni si teraz udadz, pozostawiajc
kobiety. Przybywszy tam, cigaj z siebie odzie i ozdoby, myj si i zdrapuj z ciaa resztki farby,
ktre pozostay od rana. Potem wydobywaj wkna kokosowe z zawinitka i nacieraj nimi ciao.
Czyni to bardzo starannie, z duym przejciem i bardzo skrupulatnie, tak aby adna partia skry nie
pozostaa ominita. Najstaranniej chyba nacieraj twarz i piersi. Z takim samym przejciem i
dokadnoci wysuszaj skr mikkimi gbczastymi limi. Po czym wracaj de swych kobiet-
czarownic, ktre wykonyway nad nimi uroki i ktre ich oczekuj.

4. Magia piknoci: rytua zdobienia.

Tymczasem kobiety przygotoway rodki upikszajce. Kady z chopcw przed myciem zdj z
siebie najcenniejsze ozdoby, jak pas z muszli, naramienniki i cenne naszyjniki, i zostawi je u tabula;
tak wic mona teraz przystpi do toalety. Pierwsz czynnoci jest namaszczenie zaczarowanym
olejkiem kokosowym, co zawsze nastpuje zaraz po myciu (nie udao mi si otrzyma formuy
magicznej na olejek kokosowy). Po dokadnym wtarciu olejku w skr, co robi sam mczyzna,
kobieta przystpuje do uderzania muszl perow (kayeki lub kaydobu) (ryc. 75). Powoli i agodnie
kada tabula przyciska gadk powierzchni muszli do ust, ramion i piersi oraz bokiem muszli dotyka
jego czoa. Rwnoczenie czystym i wyranym gosem recytuje formu.
80
Por. na przykad formuy odnoszce si do szybkoci odzi, Argonauts of the Western Pacific, str. 130.

- 180 -
 Sowa musz by wypowiedziane zawsze w kierunku twarzy chopca, ktrej dotyka si muszl.
Kto rzuca uroki piknoci? -
By podnie pikno, by wydoby je na wierzch.
Kto czyni to na stokach Obukula? -
Ja, Tabalu, i mj m, Kwaywaya.
My czynimy czar piknoci.
Ja wygadzam, ja krasz, ja biel!
Tw gow ja wygadzam, ja krasz, ja biel!
Twe policzki ja wygadzam, ja krasz, ja biel!
Twj nos ja wygadzam, ja krasz, ja biel!
Tw szyj ja wygadzam, ja krasz, ja biel!
Twj kark ja wygadzam, ja krasz, ja biel!
Twe ramiona ja wygadzam, ja krasz, ja biel!
Tw pier ja wygadzam, ja krasz, ja biel!
Jasna skra, jasna; lnica skra, lnica.

Pocztkowe zdania tej formuy stanowi rwnie klasyczny przykad typowej magii trobriandzkiej;
wyraaj one tradycyjne pochodzenie wykonujcego. Recytujc je, czarownik nie czyni zakl w
swym wasnym imieniu, lecz jako wyraziciel - e si tak wyra - prarda magii. w - lub w tym
wypadku ona - nawizuje do miejsca, skd magia pochodzi: w wymienionym obrzdku do stokw
Obukula, gdzie nie opodal wsi Laba'i ley pragrota 81. Z tej groty, jak gosi tradycja, wyszli pierwsi
przodkowie klanu. Tutaj przyszed na wiat bohater Tudava i tu mieszka on ze sw matk. Grota
stanowi centrum przekazywanej tradycj magii, zwyczaju i prawa. Zaklcie identyfikuje
wygaszajcego z tymi dwoma przodkami z najwyszego podklanu, ktry std czerpie sw nazw
Tabalu. W formie, w jakiej nazwy te figuruj w zaklciu, mog one by mskiego lub eskiego
rodzaju. W rzeczywistoci jednak zazwyczaj dodaje si mski przedrostek Mo- lub eski Bo- celem
zaznaczenia, czy wymieniony jest mczyzn czy kobiet. Tak na przykad stary wdz z Kasana'i,
ktry y jeszcze podczas mej pierwszej- bytnoci na Wyspach Trobrianda, mia na imi M'tabalu; a
jeden z jego siostrzecw. - Kwaywaya. Formy eskie brzmiayby Botabalu i Bokwaywaya. Dalsze
partie formuy typowe s dla wszystkich duszych zakl i kolejno opisuj poszczeglne stadia
wykonywanego rytuau. Jest to najdusza formua i najpeniejszy akt magii piknoci.
Po namaszczeniu ciaa i po przecigniciu go perow muszl rozpoczyna si obrzdowe
stosowanie rodkw piknoci. Usta maluje si tuczonym betelem, przy czym wypowiada si
niniejsze sowa:

Czerwona farba, czerwona farba tu,

Czerwona farba, czerwona farba tam.
Czerwona farba mych towarzyszy,
Speza, wyscha.
Inna czerwona farba, moja czerwona farba,
Ode mnie, od Ibo'umli;
Lni, ponie, trwa:
Moja czerwona farba.

Pod wzgldem formy zaklcie to jest identyczne z zaklciem na licie wageva.

Po pomalowaniu ust na czerwono i pa zrobieniu kilku kresek czerwonych na twarzy maluje si
aromatycznym czarnym kosmetykiem sayaku (ryc. 76) dekoracyjne esy floresy na czole i na
policzkach, przy czym wypowiada si nastpujce sowa:

81
Blisze dane o tych legendarnych miejscach i osobistociach znajduj si w Myth in Primitive Psychology.

- 181 -
 Czarna farbo, mocna czarna farbo!
O czarna farbo, ozdobna czarna farbo!
O czarna farbo, o pikna czarna farbo!
Byszcz oczy, byszcz; jasne oczy, jasne.
Bo to jest moje sayaku.
Zdobna, zaiste porywajca czarna farba.

Nastpnie czesze si wosy przy wtrze tej formuy:

Kto czyni magi piknoci -

By podnie pikno, by wydoby je na wierzch?
Kto czyni to na stokach Kituma?
Ja, Ibo'umli, czyni magi piknoci,
By zwikszy pikno, by wydoby je na wierzch.
Ja czyni to na stokach Kituma.
Silny jest mj grzebie, mocny jest mj grzebie,
Mj grzebie jest jak ksiyc w peni,
Mj grzebie jest jak gwiazda poranna.
Bo to jest mj grzebie,
On bdzie mnie zdobi,
Przyniesie mi mio.

Imi Ibo'umli, pojawiajce si w tym i w poprzednich zaklciach, to imi mego informatora.

Wspomniana miejscowo Kituma zdaje si lee gdzie na wschodnim archipelagu, lecz informator
mj nie potrafi dokadnie okreli jej pooenia.
Toaleta jest obecnie prawie e skoczona. Tancerze zdobi si czerwonymi kwiatami, pachncymi
zioami (vana) i wiecami z butia, ktrych kwitnienie przypada zawsze na t por (ryc. 77). Wypowiada
si jeszcze odpowiednie zaklcia, ktre posiadam, lecz ktrych cytowa nie bd, gdy nie potrafi ich
zadowalajco przetumaczy. Na koniec, ju bez adnych zakl magicznych na tancerzy wkada si
szereg cennych ozdb, jak pasy, naramienniki, naszyjniki i wreszcie ozdoby z pir na gow. T
ostatni cz toalety uskuteczniaj mczyni (ryc. 78).

5. Magia bezpieczestwa i sawy w uroczystociach.

Dokadne i szczegowe przygotowania obrzdowe tancerzy daj ju pewne pojcie o napiciu
uczuciowym i atmosferze, w ktrej odbywaj si te wielkie uroczyste zgromadzenia. Cay splot
niebezpiecznych namitnoci, ktre wywouj poczucie rywalizacji i rwnoczenie rodz si z niego,
dojrzewa i dochodzi do szczytowego momentu podczas tych popisw.
W tym czasie, gdy kobiety w gaju czyni czary nad tancerzami, aby doda im pikna, siy i
zrcznoci, we wsi wykonuje si dwie inne magie, z ktrych jedna ma im zapewni bezpieczestwo.
Wrd krajowcw bowiem szeroko rozpowszechniona jest wiara i silna obawa, e nieprzyjani
ssiedzi mog uy czarnej magii przeciw tancerzom. Mistrzostwo w tacu bowiem naley do tych
niebezpiecznych zdolnoci, ktre wywouj wielk zazdro i przeciw ktrym li czarownicy mog uy
swych mocy. Spord oznak, wedle ktrych identyfikuje si czarownika-morderc, niepolednie
miejsce zajmuj znaki na ciele ofiary, ktre oznaczaj: Ten czowiek zosta zamordowany za to, e
tak dobrze taczy82.
Istniej szczeglnie ze czary kaygiauri, ktre skierowane s przeciw tancerzom i ktre dziaaj na
wszystkich obecnych oprcz samego czarownika i jego przyjaci. Nie byem w stanie uzyska
bliszych szczegw o tej magii, jak si ona odbywa i jak ma dziaa. Natomiast widziaem mczyzn
przygotowujcych antidotum i wykonujcych przeciwmagi nad tancerzami. Po ukoczeniu rytualnej

82
Por. Crime and Custom, cz. II, rozdz. II, str. 89.

- 182 -
toalety przyniesiono malutkie paczuszki zawierajce zaczarowany korze dzikiego imbiru, szczelnie
owinity w licie. Czarownik je przeuwa, po czym opluwa nimi tancerza. Nastpnie bra wonne licie
(kwebila), mrucza nad nimi krtk formu i zatyka za naramienniki tancerzom.
Ale dziaanie tych zych namitnoci nie ogranicza si jedynie do wiata poj i wierze.
Niebezpieczestwo dojcia do ornego starcia w kulminacyjnym dniu kayasa nawet obecnie nie jest
zupenie wykluczone. Nie widziaem wprawdzie na wasne oczy takiej sytuacji, by wzburzone uczucia
miay przerodzi si w walk, lecz niemniej wyranie wyczuwaem gwatowno i bezwzgldno w
zachowaniu si zawodnikw i tumu, nerwow nieufno i cienie ku sobie poszczeglnych grup.
Potwierdzao to w zupenoci bezporednie wypowiedzi krajowcw i skdind pozbierane przeze mnie
informacje dotyczce przebiegu tych uroczystoci w dawnych czasach, gdy krajowcy schodzili si
uzbrojeni, z wczniami, z drewnianymi mieczami, pakami do rzucania i tarczami. Kada spoeczno
stanowia grup sam dla siebie, kady jej czonek stale mia si na bacznoci, peen podejrze wobec
wszystkich obcych, przygotowany na mogce w kadej chwili wybuchn starcie. Gdy
zainteresowanie widowiskiem dochodzio do szczytu, ludzie pchali si naprzd, bliszy kontakt
fizyczny mg wywoa podejrzenie zych czarw i najmniejszy drobiazg mg sta si hasem do
walki. Obecno kobiet w poszczeglnych grupach bya dalszym wanym rdem niebezpieczestw,
a to na skutek rywalizacji seksualnej.
Do nienawici, zazdroci i braku wzajemnego zaufania trzeba jeszcze doda silne pragnienie sawy
(butura). Znajduje to peny i niezaleny wyraz w innym typie magii, ktr obok magii piknoci i
specyficznych czarw przeciwko zym urokom wrogw wykonuje si w napronej atmosferze wsi.
Jest to magia uributu rozprzestrzenianie sawy (uri pochodzi od wori, uderzy, lekko uderzy,
rozpyli; butu, rdosw od sowa sawa). W chwili gdy tancerze czyni przygotowania pod drzewami
gaiku we wsi i gdy na gwnym placu odbywa si rozdzia ywnoci, to'uributu, zaklinacz sawy,
fabrykuje w swym domu saw dla swej spoecznoci. Jest to ten sam czowiek, ktry w pierwszym
dniu uroczystoci, miesic temu, wykonywa wan magi nad konchami i nad zakopan ywnoci.
Rankiem przygotowa on rwnie boisko dla tancerzy, zamitszy rytualnie zaczarowan miot baku
(gwny plac). Teraz rozpoczyna on najwaniejsze widowisko. Na wielkiej macie, zawinitej z czterech
rogw, tak e tworzy rodzaj worka, kadzie on bben i kilka kawakw trzciny (dadam). W otwr tego
zaimprowizowanego worka magicznego intonuje on zaklcie. Niestety, formuy tego zaklcia nie udao
mi si otrzyma.
Z chwil gdy tancerze s gotowi, przystrojeni i czekaj na rozpoczcie lapula, czyli ostatniego taca
(ryc. 79), jego zadanie jest skoczone. Jednemu z doboszy wrcza on magiczny bben, drugi za
bierze zaczarowan konch.
Tancerze, piewacy i dobosze ustawiaj si teraz i czekaj na sygna rozpoczcia. Daje go
czarownik, ktry czyni magi sawy, oraz jeden lub dwch jego pomocnikw. Biegn oni przez ulic
we wsi na gwny plac z magiczn trzcin w rkach. Musz oni trzyma obie rce na trzcinie, ktra ma
by skierowana ku ziemi. Co jaki czas uderzaj ni o ziemi, wydajc piskliwy gos (igovasi).
Przybywszy do przeciwlegego koca placu, okrcaj si i rzucaj trzciny w gr. Ten, ktry chwyci j
w powietrzu, dostaje wyrnienie w tych zawodach, uzyskuje saw, i pniej, gdy rozejd si wieci o
tej uroczystoci i bdzie si mwio o bohaterach, znajdzie si na ustach caego okrgu. Nastpnie
ludzie z trzcinami wydaj ponowny gony okrzyk, co jest sygnaem dla doboszy do bicia w bbny i dla
trbaczy do dcia w konchy, a dla tancerzy do rozpoczcia kocowego przedstawienia.

6. Magia mioci.
Przystpujemy obecnie do najwaniejszego systemu magii trobriandzkich zwizanego z yciem
erotycznym - do magii mioci. Podczas gdy magia piknoci zawsze czy si z jakimi
ceremonialnymi okazjami, jak na przykad kula (obrzdowa wymiana), uroczystoci pierwszej ciy,
kayasa (okres zawodw) lub usigola, magi mioci czyni si, ilekro tylko si ku temu nadarzy okazja.
W przeciwiestwie do magii piknoci, ktr zawsze wykonuje si jawnie i publicznie, magia miosna
jest spraw osobist, wymagajc prywatnej inicjatywy. Nie znaczy to oczywicie, e poza magi
miosn kryje si co tajnego i zdronego. Ludzie, ktrzy j posiadaj, chwal si ni i gono mwi o
jej wykonywaniu. Zreszt sam charakter obrzdw nie pozwoliby na zupene ukrycie tej magii przed
jej obiektem. Magia miosna staje si nielegalna i zdrona tylko wtedy, gdy sama mio jest zdrona;
a wic na przykad, gdy skierowana jest ku onie wodza lub jakiej innej osobie, nad ktr roztoczone
jest tabu.

- 183 -
 Jak ju wspomniano, magia ta tworzy system. System magii u Trobriandczykw jest to seria zakl
towarzyszcych acuchowi zespolonych czynnoci i wykonywanych w ustalonym porzdku, ktry
odpowiada kolejnoci ogniw tego acucha. W czynnociach ekonomicznych, jak na przykad
ogrodnictwo, rybowstwa, budowa odzi, wyprawy kula lub w takich rzeczach, jak przed chwil
wspomniana magia piknoci, obrzdki towarzysz wszystkim kolejnym stadiom czynnoci, w ktrych
oczywicie panuje pewien ustalony porzdek.
Istniej jednak inne sfery dziaalnoci magicznej, gdzie system ten posiada nieco odmienny
charakter. Tak na przykad czarna magia uwaana jest za prawdziw przyczyn choroby. Bo przecie
czarna magia musi by skuteczna i ostatecznie musi doprowadzi do mierci, o i l e t y l k o zostaa
odpowiednio wykonana i wszystkie Jej warunki zostay wypenione, o i l e nie zastosowano silniejszej
magii przeciwdziaajcej. Czarownik przypuszcza atak, ofiara broni si, przygotowujc magi
przeciwdziaajc i czynic wszystko to, co moe udaremni ca jego skuteczno. Nawet jeli
czarownikowi powiedzie si lub tylko czciowo osignie upragnione rezultaty, sprowadzona choroba
nie rozwija si w pewne ustalone i konkretne stadia, jak na przykad rosncy i rozwijajcy si ogrd.
Dlatego te system ten nie moe trzyma si okrelonej kolejnoci wypadkw. Zamiast tego system
czarnej magii skada si z szeregu kolejnych zakl i obrzdkw, ktre stopniowo si potguj. Jeeli
czary s skuteczne, wzrastajca moc zakl powoduje gwatowny spadek si u ofiary, co koczy si
mierci. Jeeli usiowano udaremni plany czarownika, szuka on potniejszych czarw, ktre by
mogy dosign ofiar poprzez cae wzniesione przez ni bariery ostronoci, niepomylnych
warunkw i magii przeciwdziaajcej, ktrymi prbowaa si ona osania.
Zanalizujmy czarn magi nie tak, jak j widzi krajowiec, lecz tak, jak si ona przedstawia
etnografowi. Za zgadzenie ofiary czarownik otrzymuje zapat; albo te kieruje si on motywami
osobistymi. Moe to by czysty zbieg okolicznoci, e w kilka tygodni po wykonaniu praktyk
magicznych ofiara silniej lub sabiej zapada na zdrowiu. Czarn magi czsto si zapowiada i zawsze
jest podejrzenie, e j kto wykonuje, wobec tego chorob zawsze przypisuje si jej dziaaniu. Jeli
wiadome jest, e jest to robota potnego czarownika, ktry jest na odzie wodza, sugestia moe tu
wywrze potny wpyw na ofiar. Nie znaczy to oczywicie, e ofiara cakowicie poddaje si jej
dziaaniu i umiera, lecz mam wraenie, e czasem si to dzieje 83. Najczciej jednak gwatownie
atakowana ofiara zmobilizuje swe wszystkie siy celem obrony. Zacznie czyni magi
przeciwdziaajc; na noc obstawi si uzbrojon stra; przeniesie si w inne miejsce; zmieni diet i
zacznie pilnie przestrzega wszystkich tabu i innych warunkw wyzdrowienia. W ten sposb w
imaginacji pacjenta mamy gr dwch si, ktre odpowiadaj dziaaniu dwch rzeczywistych si w
organizmie: odpornoci i choroby. A zatem dziaanie magii i magii przeciwdziaajcej biegnie
rwnolegle do walki organizmu z atakujcymi go siami chorobotwrczymi czy chorobowymi zmianami.
Skoro bowiem czarownik raz przystpi do wykonania czarnej magii "lub otrzyma za ni zapat, musi
przej przez cay jej repertuar od wstpnej formuy a do ostatecznego kroku, nawet jeliby go to w
kocu miao kosztowa przyznanie si do klski. Niewiadome zamanie tabu staje si najlepsz
chyba wymwk bardziej wzitego czarownika, gdy mu si sprawa nie uda; czasami te tumaczy sw
bezsilno brakiem szczcia w ostatecznym stosowaniu zaczarowanych substancji lub potn
magi przeciwdziaajc. Po takim niepowodzeniu czarownik jaki czas odczekuje, po czym
wykorzystuje odpowiedni moment, jak na przykad rzeczywist chorob ofiary. Wwczas ponownie
przystpuje do dziaania. Bo cho krajowcy wierz, e prawdziwa choroba (silami) moe by
wywoana tylko magi, rwnoczenie doskonale zdaj sobie spraw z tego, e przychodzca sama z
siebie drobniejsza niedyspozycja (katoulo) moe sta si bardzo podatnym gruntem dla dziaania
zych urokw.
Musielimy nieco obszerniej omwi oglniejsze podstawy systemw magicznych i zaznaczy
istniejce pomidzy nimi rnice. Jednemu systemowi towarzysz czynnoci czy przedsiwzicia o
naturalnie zdeterminowanych przebiegach, drugiemu za wypadki zdeterminowane gr nieznanych
czynnik6w. Byo to konieczne do podkrelenia najistotniejszych cech magii miosnej. Ma ona do
czynienia z ukadem szans i czynnikw, ktre nie rozwijaj si wedle okrelonego, naturalnego biegu.
Panuje tutaj rwnie silnie zakorzeniony pogld, e magia miosna, odpowiednio wykonana i nie
odpierana przeciwmagi, dziaa nieuchronnie. Nanola (umys i orodek uczu) mczyzny i kobiety nie

83
W materiaach moich nie mam cakiem pewnych i sprawdzonych przykadw na to, lecz kilka wypadkw gwatownej i
cikiej choroby, z jakimi si spotkaem, naley zapewne do tej kategorii zjawisk. W literaturze etnograficznej czsto syszy si o
wypadkach, e ludzie umieraj z samego przekonania, e zamanie tabu sprowadza mier lub e zmobilizowano przeciw nim
czarn magi tak siln, e niesposb si jej przeciwstawi. Jednakowo rozumowanie w niniejszym ustpie nie opiera si na
przypuszczeniu, e to, co mona by nazwa psychologiczn mierci na skutek czarnej magii, dziaa nieuchronnie. Pogld
powyszy opiera si raczej na zasadzie, ktr mona uwaa za oglnie przyjt we wspczesnej psychoterapii, e
przewiadczenie o dziaaniu zych i dobrych wpyww oddziaywa na zdrowie pacjenta i jest bardzo potnym czynnikiem w
leczeniu. Per. P. Janet, Les Medications Psychologiques, 1920.

- 184 -
jest w stanie oprze si kompletnej serii obrzdkw i zakl; nawet jeliby nie poskutkoway tutaj
pierwsze, wstpne obrzdki magiczne, ofiara musi ugi si pod dziaaniem reszty rytuau - naturalnie,
o ile magia nie zostanie zneutralizowana inn magi. Albowiem tutaj rwnie tkwi przyczyny
niepowodzenia; oto na przykad wykonujcy magi nie opanowa dokadnie jej formuy sownej lub te
zama tabu warunkujce powodzenie; lub te magia przeciwdziaajca moga pokrzyowa jego plany
w chwili, gdy by ju bliski powodzenia. Jak w kadym nadnaturalnym kontrolowaniu lepego losu,
niezawodno magii jest absolutna jedynie w absolutnie doskonaych warunkach; to znaczy, nigdy nie
osiga si jej w praktyce, chocia utrzymuje si ona w teorii.

7. Obrzdki i zaklcia magii miosnej.

Przechodzc poszczeglne stadia praktyk magii miosnej, musimy mie przed oczami cay przebieg
historii mioci trobriandzkiej na tle codziennego ycia wsi i wrd istniejcych form porozumiewania
si pomidzy mczyznami i kobietami. Chocia do czsto syszy si, e dziewczta uciekaj si do
praktyk magicznych, zazwyczaj jednak inicjatywa wychodzi od chopcw. Historia rozpoczyna si
zwyczajnie: chopcu spodobaa si jaka dziewczyna. Jeli nie spotyka si z jej wzajemnoci i nie
pozyskuje natychmiast jej wzgldw, ucieka si do najpotniejszego rodka w staraniu si o ni - do
magii.
Tak samo jak w zwyczajnych praktykach magii piknoci, chopiec musi naprzd wymy si lub
wykpa w morzu. To go czyni piknym i powabnym; i tym samym obrzdkiem wyczarowywuje on
take wzajemne uczucie w sercu ukochanej. Przypumy, e nasz bohater mieszka gdzie nad
samym morzem. Udajc si nad brzeg morza zrywa w dungli niektre mikkie gbczaste licie z
krzeww wageva, silasila lub ponatile i troch lici z drzewa, ktre ma szczeglnie gadk i czyst
kor, najlepiej z reyava i gatumwalila. Cay ten pk zawija w wikszy li i intonuje nad nim specjalne
zaklcie ablucji. Odpowiada ano analogicznej formule w magii piknoci w kula oraz w magii piknoci
opisanej w poprzednich ustpach.
Jedno z zakl kaykakaya, ktre udao mi si otrzyma, brzmi w wolnym tumaczeniu nastpujco:

ZAKLCIE KAYKAKAYA
Licie, co brudz, i licie, co myj,
Licie, co brudz, i licie, co myj,
Gadkie jak kora drzewa reyava,
Gadkie jak ogon opossum.
Ma twarz janieje piknoci;
Wycieram j limi;
Moja twarz, wycieram j limi,
Me brwi, wycieram je limi.

I tak dalej.
Po czym chopiec wymienia rne partie gowy i ciaa, dodajc ayolise po kadym sowie, co tutaj
przetumaczono wycieram j limi. Informator, ktry poda mi to zaklcie, wymieni nastpujce
czci ciaa: gow, twarz, brwi, nos, policzki, podbrdek, szczki, szyj, ramiona, gardo, piersi,
pachwiny, pachy, poladki, uda, kolana, ydki i stopy. Dalsza cz formuy brzmi:

Twarz moja stanie si pikna,

Twarz moja stanie si janiejca,
Twarz moja stanie si pena ycia!
Nie moja to ju twarz,
Twarz moja jest jak ksiyc w peni.
Nie moja to ju twarz,
Twarz moja jest jak tarcza ksiyca.
Rozwijam si

- 185 -
 Jak kremowy pd licia areka,
Rozkwitam
Jak pk biaej lilii.

Po czym zaczarowane licie starannie si zawija, eby nie uleciaa moc magiczna, i chopiec
obmywa si wod. Gdy ju jest porzdnie umyty, otwiera zawinitko, naciera i wysusza cae ciao
zaczarowanymi limi. W tej chwili cay obrzdek nabiera specyficznego charakteru i staje si czci
systemu magii miosnej: zuyte licie rzuca si do morza ze sowami: Kirisana akaykakaya, kula
kworisaki matana... (przy czym wymienia si imi dziewczyny). Sowo kirisana, wystpujce rwnie
w formach kirisala lub karisala, wyraa wpyw, jaki sprowadzony zaklciem magicznym sen moe
wywrze na siedzib uczu - serce - jak my bymy powiedzieli - odek za, jak to pojmuj
krajowcy84.
Sowo to mona by przetumaczy: urok lub wpyw aktu magicznego na sprowadzenie snu.
Forma czasownikowa tego sowa brzmi korisaki z aktywnym przyrostkiem -ki. Tumaczenie wic tego
zdania brzmiaoby: Senne zaklcie mego uroku kaykakaya; id i skutecznie dziaaj na oczy tego a
tego.
A zatem czary te maj podwjne dziaanie: czyni mczyzn piknym, jak to robi wszelka magia
mycia, oraz przynosz dziewczynie mie sny o modziecu. Nawizujc do rytualnego rzucania zi do
morza, krajowcy tak to wyraaj: Tak jak fale bd rzuca tymi limi, tak jak morze bdzie nimi
koysa, tak wntrze dziewczyny bdzie si to wznosi, to opada.
To, co teraz nastpi, zaley, podobnie jak w czarnej magii, od skutkw, jakie ju osignito. Jeli
dziewczyna z atwoci poddaje si tym urokom, moe wygoszona zostanie jeszcze jedna formua,
ktra bdzie miaa na celu utrwalenie jej uczu. Lecz jeli magia mycia cakowicie zawiedzie, chopiec
przypuszcza drugi atak do serca dziewczyny, posugujc si silniejsz magi, zwan kasina. Czyni to
za porednictwem ust. Zaczarowywuje troch jedzenia lub orzech betelowy czy - dzisiaj - troch
tytoniu i daje to dziewczynie. Magia mycia wzbudzia ju u dziewczyny pewne zainteresowanie jego
osob i chocia jeszcze nie zdecydowaa si cakowicie mu ustpi, najprawdopodobniej poprosi o
taki may podarek. W kadym razie nie odmwi jego przyjcia, nawet jeli podejrzewa jakie dalsze
motywy, ktre za nim stoj.

ZAKLCIE KASINA
Me byszczce ozdoby, ma biaa pe!
Wezm twarze mych towarzyszy i rywali,
Sprawi, by je odrzucono.
Wezm moj twarz, twarz maj wasn (imi wasne),
I dostan za to wze pochlebstwa
Za m twarz, pikn jak ksiyc w peni.

Porwnanie zawarte w ostatnim wierszu zapewne nie wywoaoby entuzjazmu u biaej dziewczyny,
lecz ksiyc w peni, ktry dla krajowca jest symbolem koloru i penoci, o wiele silniej przemawia
uczuciowo do Trobriandczyka ni do nas. Co to jest wze pochlebstwa (tilewa'i), powiedziano ju
wyej (ust. 3).
Gdy dziewczyna zje to, co jej da chopiec, czary przedostaj si do jej wntrza i dziaaj na jej
umys. S ju ku temu pewne szanse, e jej uczucia s o wiele przychylniejsze dla chopca; w kadym
razie w rezerwie jest jeszcze potniejsza magia. Pierwszy atak, jak ju widzielimy, odbywa si za
pomoc eterycznego medium snw; drugi, bardziej materialny, przez jedzenie; pozostaj wic jeszcze
dwa zmysy: dotyk i wch. Te uwaane s za najbardziej podatne w magii miosnej.

84
Por. niej rozdz. XII, 1.

- 186 -
 Ryc. 77. Rytua nakadania vana.
(Rozdz. XI, 4).

Ryc. 78. Ostatnie wykoczenie toalety tancerza.

(Rozdz. XI, 4).

Nastpny obrzdek koncentruje si dokoa pachncego ziela kwoyawaga, ktre ronie wycznie na
wschodnich wyspach i ktre trzeba stamtd sprowadza, gwnie z wyspy Kitava. Ziele to wkada si
do naczynia z olejkiem kokosowym i intonuje si nad nim nastpujce zaklcie:

ZAKLCIE KWOYAWAGA
Roz, zwi,
Roz, zwi,
Ja odcinam, ja tn, ja tn,

- 187 -
 Przynt dla ptaka, dla maej rybitwy,
Uve, uvegu-guyo, o!
Mj czar miosny kayro'iwa trwa,
Mj czar miosny kayro'iwa pacze,
Mj czar miosny kayro'iwa cignie,
Mj czar miosny kayro'iwa przelewa si.
Cinij w d, nacinij na twoje oe;
Wygad, wygad tw mat pod gow;
Wejd do mego domu i stpaj po mej pododze.
Wzburz i powyrywaj moje wosy;
Pij moj krew i chwy za mj czonek;
Apicem penis suge, gdy me wntrze jest wzburzone.

Formua ta jest o wiele bardziej niejasna od poprzednich. Pierwsze zdanie, roz, zwi, jak mi
informatorzy wspominali, moe odnosi si do maty, ktra suy za posanie chopcu i dziewczynie
lecym w ucisku miosnym. Krajanie, przez analogi do podobnych formu, da si sprowadzi do
cicia innych rolin uywanych w magii. W nastpnej frazie magia porwnana jest do przynty na
ptactwo, a dziewczyna do rybitwy krcej nad sidami. Nastpnego zdania nie mogem
przetumaczy, wobec czego przytaczam je w oryginale. Dalsze partie nie s ju tak niejasne.
Kayro'iwa to nazwa pewnego systemu magii miosnej, z ktrym bliej zapoznamy si przy omawianiu
mitu o kazirodztwie (rozdz. XIV). Ostatnia cz jest bardzo charakterystyczna dla bardziej
namitnych form magii miosnej. ,Posiadam wicej formu z takim samym zakoczeniem.
Dodam tutaj, e kad formu magiczn, ktr zanotowaem, po upywie kilku tygodni
sprawdzaem i zbieraem wszelkie odnoszce si do niej komentarze, aby mc przetumaczy j z
jakim takim sensem; wiele z nich musiaem odrzuci jako faszywe, fragmentaryczne czy po prostu
niezrozumiae dla krajowcw. Dziki kilkakrotnemu sprawdzaniu formu po upywie pewnego czasu z
pierwotnym informatorem umiaem zawsze odrni prawdziwe, archaiczne formy od nowszych,
zepsutych.
Ale powrmy do magii zi kwoyawaga. Ta zaczarowana przygotowana aromatyczna substancja
moe by uyta tylko na blisk odlego. Zblienie do upragnionej dziewczyny jest tu a wiele bardziej
intymne ni to byo moliwe w zaklciu i rytuale z kawakiem betelu lub odrobin tytoniu, albowiem
odrobin wonnego olejku trzeba rozsmarowa na jej ciele lub bryzn jej w twarz, najlepiej za
przyoy do piersi. Konieczny wic tu jest bliski kontakt fizyczny, do ktrego wiele sposobnoci
nadarza si w grach, tacu, uroczystociach szczepowych i rytmicznym spacerowaniu karibom. Tylko
bardzo niezrczny lub niemiay chopiec lub kto, kto nie ma sposobnoci do bliszego zetknicia,
zmoczy olejem bibuk do papierosw lub, jak dawniej, kwiat, tak aby dym lub zapach dotar do
nozdrzy dziewczyny.
Pozostaje jeszcze jeden obrzdek - mianowicie nad wszechwadn sulumwoya, rodzajem mity,
ktra jest symbolem uwodzicielskiego czaru i gwnym rodkiem pozyskiwania ludzi w kula
(obrzdowej wymianie); rolina ta odgrywa gwn rol w micie o powstaniu mioci i figuruje w
kulminacyjnym akcie magii miosnej. Obrzdek ten odprawia si nawet wwczas, jeli poprzednia
magia odniosa podany skutek. Sulumwoya bowiem daje cakowite i niepodzielne panowanie nad
sercem ukochanej. Boge bipayki kumaydona, magila yakida. Ona ju odrzuci wszystkich innych;
poda tylko nas. Oto formua magii sulumwoya nalecej do systemu kayro'iwa.

ZAKLCIE SULUMWOYA
O, jej zmysowe podniecenie!
O, jej erotyczne zapamitanie!
O, dzo, o, kobiece zapamitanie!
Moje dotknicie, twoje dotknicie wznieca nasze miosne zapamitanie!
Moje uciski, twoje uciski wzniecaj nasze miosne zapamitanie!
Moje spkowanie, twoje spkowanie wznieca nasze miosne zapamitanie!

- 188 -
 Te same skomplikowane zwroty powtarza si z szeregiem innych wstawionych sw w miejsce
obejmowania, ciskania itd. Sowami tymi s: poziome ruchy (bilabala), poziome ruchy odpowiadajce
(bilamapu), erotyczne zadranicia (kimali), erotyczne gryzienie (kayalu), tarcie nosami (vayaulo) i
odgryzanie rzs (mitakuku), iskanie wszy (kopokutu), tarcie wargami (kawidova). Po czym nastpuj
niniejsze sowa:

Ja id przodem, ty idziesz za mn - to wznieca nasze miosne zapamitanie!

Ja czekam, ty czekasz - to wznieca nasze miosne zapamitanie!

a wreszcie:

Ty idziesz m drog i woasz na mnie,

Wchodzisz do mego domu i miejesz si do mnie.
Dom rozbrzmiewa radoci, gdy do wchodzisz.
Uczesz i wzburz me wosy,
Pij moj krew,
Tak abym czu si radosny.

Jest to duga formua - tym dusza, e tak jak we wszystkich zaklciach magii trobriandzkiej, partia
rodkowa - litania - cigle si powtarza, i to nie zawsze w tym samym porzdku. Intonuje si j nad
mit, ktr gotuje si w oleju kokosowym. Jeli chopiec czyni te czary nad osob, ktrej mio ju
zdoa pozyska, nie ma adnych trudnoci w pokropieniu lub namaszczeniu jej tym wonnym i
zaczarowanym olejkiem. Jeli za patrzy ona na niego niechtnie, musi w nocy wej do jej chaty i
pokropi j olejkiem po twarzy, blisko nozdrzy, tak aby jego wo sprowadzia na ni sen o chopcu,
ktry czyni magi. Jeli mu si to powiedzie, nikt nie potrafi oprze si urokowi tej magii.
Mniej pewn metod jest rozsmarowanie olejku na jej rkach lub pooenie go koo jej twarzy; lub
te podsunicie jej pod nos niektrych sodko pachncych zi poprzednio zamoczonych w olejku.
Wszystkie te trzy metody su oczywicie do tego, by da jej do zrozumienia, e czyni si nad ni
magi miosn; wywouje to upragniony skutek - psychologiczny przynajmniej, jeli nie magiczny!
Jako dodatkowy urok wygasza si t sam formu nad kocem ryby zwanej umlaybasi, ktrej
ukucie wywouje dugotrway i dokuczliwy bl. Trzymajc go na doni, chopiec przykada wargi do rki
i intonuje zaklcie, po czym o wkada za zatyczk butelki z wkien kokosu, w ktrej znajduje si
olej; albo trzymajc o na doni, kuje palcem dziewczyn w bok; albo te podczas karibom czyni to w
sposb o wiele bardziej intymny, o czym ju zreszt bya mowa (rozdz. IX, 3).

8. Magia miosna w rzeczywistoci.

Jeeli przedstawi si prosto i w pewnej kolejnoci tak zoony i nieco chaotyczny przedmiot, jak
magi miosn, mimo woli wydaje si, e jest w niej o wiele wicej dokadnoci i systematycznoci
anieli w rzeczywistoci zwaszcza jeli wszystkie poszczeglne czci tak si ukadaj, e tworz,
przynajmniej teoretycznie, jedn cao. Tote naley o tym pamita, e rzeczywiste zabiegi nigdy
nie s tak pene i cile okrelane, jakby to mogo si zdawa sdzc jedynie z wypowiedzi
krajowcw.
Sprawa ju si przez to komplikuje, e istnieje cay szereg rnych systemw. Najbardziej znanym
z nich jest system kayro'iwa. Ale i systemy kwoygapani i libomatu z wysp Vakuta i Kayleula s rwnie
wane. Systemy te, obecnie najbardziej chyba znane i najczciej praktykowane, wymieszay si ze
sob i rzadko ktry z krajowcw zna cakowity zesp formu nalecych do jednego systemu.
Zaledwie paru mych informatorw, nawet spord tych, ktrzy dugo szczycili si przede mn swoj
znajomoci potnego zespou zakl, potrafio wyliczy cay komplet; znali oni tylko dwie lub trzy
formuy, a czasem nawet tylko jedn. Mog doda, e aden chyba z krajowcw z Wysp Trobrianda
nie zna formu magicznych tak dobrze jak ja; adna pami ludzka bowiem nie moe si mierzy ze
spisanym, porwnawczym zbiorem materiaw. Pod koniec mej pracy terenowej nie trudno mi
przychodzio osdzi, czy formua, ktr kto wygasza, bya oryginalna czy zepsuta; a jeeli bya

- 189 -
zepsuta, czy byo to celowe wprowadzanie mnie w bd, czy tylko oszukiwanie samego siebie, czy
faszerstwo poprzednika mego informatora, czy te po prostu brak pamici.
Dla nas istotne jest jednak to, e zaledwie kilku krajowcw posiada kompletny system nie
faszowanych formu. Mody czowiek, ktry zna jedno czy tylko dwa zaklcia, czasem tylko urywek,
bdzie zasadniczo wierzy, e tkwi w nich wiele mocy magicznej, w czym zreszt czsto umacnia go
dowiadczenie. Znany mu urywek lub pene zaklcie wygasza on bdzie nad limi kaykakaya, a
jeli to nie odniesie adnego skutku, bdzie prbowa swej formuy nad innymi zioami.
Kady obrzdek wywiera pewne pozytywne dziaanie na chopca i zazwyczaj take na jego
ukochan. Magia mycia daje mu przewiadczenie o jego wzmoonej sile i wadzy podobania si, co
stanowi nastawienie bardzo sprzyjajce do uskutecznienia zamierzonych planw. Ta sama magia daje
mu nadziej, e dziewczyna o nim ni i e gotowa jest przychylnie przyj Jego starania. Zblia si do
niej z penym zaufaniem i artuje bez najmniejszego zakopotania.
Inne obrzdki daj zalotom jeszcze bardziej materialn pomoc. Wszystkie one umoliwiaj
bezporedni kontakt, czy to za porednictwem darw, ktre si wrcza, czy to przez erotyczne
zetknicie, czy przeniesienie zapachu. W ten sposb nie tylko on wierzy w swe moce magiczne, lecz
rwnoczenie i dziewczyna dowiaduje si o tym, e kto przypuszcza szturm do jej serca. Jeeli ten
kto jest dla niej beznadziejnie odraajcy, to fakt ten bynajmniej nie obala jej wiary w skuteczno
magii miosnej. Przekonana jest, e przeprowadzono niewaciwe obrzdy i e formuy faszywie
wygaszano. Lecz jeli chopiec cho troch-przypada jej do gustu, nie trudno zorientowa si, jakimi
rodkami magia speni swe zadanie.
Wnioski te oparte s na obserwacjach zachowania si krajowcw, na ich owiadczeniach i
rzeczywistych wypadkach dziaania magii miosnej, ktre moi informatorzy analizowali w czasie ich
rozwijania si.
Jak ju wspomniano, krajowcy gboko wierz w moc zakl miosnych i przekonani s, e jedynie
na tej drodze mona osign jakie rezultaty w zalecaniu si. Wszelkie czowiecze nadzieje
powodzenia, chepienie si i oczekiwanie oparte s na ufnoci w swe magiczne wyposaenie, tak
samo jak wszelkie niepowodzenia przypisywane bywaj jego brakowi czy niemocy. Kilkakrotnie
wspominalimy ju o Gomaya; by to czowiek prny, arogancki, uparty, a jednak o nieprzecitnej
indywidualnoci. Zawsze szczyci si on swymi sukcesami u kobiet i zawsze zaznacza, e
zawdzicza je magii. Mg powiedzie: Jestem brzydki, twarzy wcale nie mam takiej adnej; lecz
mam magi i dlatego wszystkie kobiety mnie lubi. Potem z zadowoleniem opowiada o swych
przygodach miosnych z Ilamweri, o wzgldach, jakimi darzyy go jego kuzynki, i o innych
powodzeniach miosnych, o ktrych w tej ksice parokrotnie ju wspominano. Reszta mych
informatorw najzupeniej zgadzaa si z tymi pogldami na moc magii miosnej. Na bezporednio
skierowane pytania otrzymywaem zawsze t sam odpowied: Jeden mczyzna jest przystojny,
dobry tancerz, dobry piewak, a nie ma magii miosnej; drugi - brzydki, kulawy, z ciemn skr, ma
dobr magi; pierwszym kobiety gardz, drugiego kochaj.
Jest to oczywicie przesada suca uplastycznieniu caej rzeczy: przesada tak typowa dla
melanezyjskiego sposobu przedstawiania spraw. Wszyscy krajowcy znaj magi, lecz nie wszyscy
mog si pochwali takimi samymi sukcesami u kobiet. Jeeli postawi im si taki argument, krajowcy
powiedz, e czowiek, ktry ma powadzenie, osiga je, gdy jego magia jest silna i potna. I w
tym wyobrania krajowcw zblia si do rzeczywistoci. Albowiem czowiek o duej inteligencji, silnej
wali, obdarzony indywidualnoci i temperamentem, bdzie mia wiksze powodzenie u kobiet ni
przystojne, lecz niedone zero - i to zarwno w Melanezji, jak i w Europie. Czowiek, ktry jest
przewiadczony, e jest na dobrej dradze; czowiek na tyle energiczny, e potrafi znale najlepsz
magi, potrafi j zdoby i nauczy si jej - bdzie mia lepsze wyniki tak w mioci, jak i w magii. W ten
sposb w wierzeniach krajowcw tkwi wiele przesady, ktra jest raczej psychologiczna ni biologiczna
czy okultystyczna i odnosi si nie tyle do mechanizmu, ile do samych wynikw.
Gomaya moe nam posuy za odpowiedni przykad. Z piciu synw, ktrych mieli To'uluwa i
Kadamwasila, wszyscy bez wyjtku byli ludmi sympatycznymi, sprytnymi, przystojnymi i
przedsibiorczymi i wszyscy synli ze znajomoci magii miosnej. Pierwsz i ostatni z cytowanych
tutaj formu otrzymaem od Yobukwa'u, ktry, mimo e zna jedynie dwa zaklcia magiczne z czterech
istniejcych, doprowadzi do kazirodczego stosunku z najmodsz z on ojca i prcz tego mia szereg
romansw z zamnymi kobietami i dwukrotnie, raz po raz, by zarczony. Wszystkie te przygody
miosne przypisywane byy magii miosnej; tak sama zreszt jak sprawa jego modszego brata
Kalagusy, ktry odbi Yobukwa'u jego narzeczon, Isepun. Drugi brat z tej pitki, Gilayviyaka, z
ktrego przygodami miosnymi ju mielimy sposobno si zapozna, uchodzi rwnie za wielkiego
znawc magii miosnej. Mona by zacytowa wicej takich wypadkw, lecz lepiej ogranicza si do.
bardziej znanych osobistoci.

- 190 -
 Bagido'u, siostrzeniec i spadkobierca gwnego wodza, czowiek niezwykle inteligentny i bardzo
sympatyczny informator, od pewnego czasu niedomaga, Bya to jaka cika wyniszczajca choroba,
najprawdopodobniej grulica. Syszelimy ju o jego rodzinnych nieszczciach, o jego urodziwej, lecz
niewiernej onie, ktra porzucia go dla ma swej nieyjcej siostry, - Manimuwy, modego,
przystojnego i tryskajcego zdrowiem mczyzny z Wakayse (rozdz. VI, 1). Czsto odwiedzaa ona
chor siostr i podczas jej ostatniej przewlekej choroby przebywaa przez duszy czas ze swym
szwagrem. Nastpstwa byy oczywiste: Manimuwa i Dakiya zakochali si w sobie, doprowadzili do
niedozwolonego w tym wypadku romansu i po pewnym czasie ona przeniosa si do jego domu.
Powiedziano, e wszystkiemu temu winna magia. Nawet sam porzucony m, Bagido'u, mia si
wyrazi, e bya to dobra kobieta, lecz e ten zy czowiek pierwszy uy czarw, by odsun j od
ma, a potem uciek si-do magii miosnej, chcc j uwie. I rzeczywicie spraw Dakiyi
przytaczano potem jako klasyczny przykad potgi magii. Magia skonia Dakiy; w gowie jej tylko
Manimuwa. Komiczn stron tej poza tym smutnej historii jest to, e Bagido'u uchodzi za
najlepszego znawc magii miosnej. Oczywicie informatorzy moi mieli pod dostatkiem.
najprzerniejszych tumacze teoretycznych powika, ktre tutaj powstay.
Na koniec wracamy do znanej nam ju historii, ktra i w tym wypadku moe posuy za dobry
przykad, mianowicie do tragicznego wypdzenia ze wsi Namwana Guya'u przez jego krewnego
Mitakat (rozdz. I, 2). Po mym powrocie na Wyspy Trobrianda po przeszo rocznej nieobecnoci
spotkaem Namwana Guya'u w jednej z poudniowych wiosek. Jego nienawi do Mitakaty bynajmniej
nie osaba. Gdy zapytaem si, co sycha z jego wrogiem, powiedzia mi, e ona Mitakaty,
Orayayse, dawno ju go porzucia (ryc. 25). Bya ona rodzon kuzynk wroga swego ma i
wiedziaem, e m rozszed si z ni dla tych wanie wzgldw politycznych. Lecz Namwana Guya'u
dawa mi do zrozumienia, e to on przez swe praktyki magiczne osabia jej mio do ma. Po czym
obszernie mi zacz opowiada o zych przyzwyczajeniach swego wroga. Usiuje on zbliy si do
dziewczt, lecz one go odrzucaj; a jednak na kocu nie mg mi nie powiedzie, e Mitakata
polubi mod i przystojn dziewczyn imieniem Ge'umvala. Boge, ivakome minana; magila imasisi
deli; m'tage biva'i, ipayki - matuana ibi'a. Ju jej da magi do jedzenia; ona tylko pragnie razem
spa; lecz wyj za m ona nie chce - wzi j si. Tutaj wic znaczenie samego sukcesu zostao
zmniejszone przez przypisanie go magii miosnej; a dobrowolnej zgody dziewczyny na maestwo,
ktrej nie byby on nigdy uzyska nie uciekajc si do tak bezosobowych rodkw, nigdy nie
przyznaby swemu osobistemu wrogowi Namwana Guya'u!

9. Magia zapomnienia.
Na Wyspach Trabrianda wszelkie pozytywne czary maj swj negatywny odpowiednik - w
wierzeniach i teorii przynajmniej, jeli ju nie zawsze w praktyce. Najlepszym przykadem na to jest
magia zdrowia i choroby, gdzie kademu obrzdkowi i zaklciu sprowadzajcemu chorob odpowiada
inne przeciwdziaajce, ktre j leczy. Pozytywna magia powodzenia, ktra towarzyszy wszelkim
przedsiwziciom ekonomicznym, pociga za sob zawsze istnienie negatywnego obrzdku
zapobiegajcego, ktry w miar potrzeby tumaczy niepowodzenia pozytywnej magii.
Wobec tego nie powinien nas zaskoczy fakt, e uroki miosne musz si ciera z inn magi,
ktra dziaa w przeciwnym kierunku. Jest ni magia odstrczajca i magia zapomnienia, ktra stanowi
dzia czarnej magii, okrelany ogln nazw bulubwalata, chocia w wszym znaczeniu tego sowa
termin ten oznacza jedynie magi zapomnienia. Rdze bulu, na ktrym sawo to jest zbudowane, jest
rwnie elementem sowotwrczym w wyrazie winia (bulukwa). Nie byem w stanie rozstrzygn,
czy to znaczy, e prototyp tej magii skada si z obrzdkw, ktre miay na celu rozproszenie stada
lenych wi zoliwymi czarami. Faktem jest, e magii tej uywa si na wypdzenie wi do lasu, jak
te i na odstrczenie on i kochanek.
Ilekro mczyzna dla jakich powodw nienawidzi dziewczyny lub, co si czciej zdarza, jej
kochanka lub ma, ucieka si do tej magii. Dziaa ona na umys kobiety i odstrcza j od ma czy
kochanka. Porzuca ona wwczas jego dom, opuszcza wiosk i idzie przed siebie. Informator, od
ktrego otrzymaem zaklcia tej magii, powiedzia mi, e jeli stosuje si j w agodniejszej formie,
dziewczyna porzuci ma lub kochanka, lecz powrci do swej wioski i rodziny; lecz jeli magi t poda
si w odpowiednio zwikszanej porcji i w sposb waciwy, starannie przestrzegajc formuy i
obrzdku oraz wszelkich tabu, dziewczyna ucieknie do lasu, zabdzi i gotowa ju nigdy nie powrci.
W magii tej, podobnie zreszt jak i w innych, mczyzna mae wygosi jedynie pocztkowe partie

- 191 -
zaklcia, aby wywoa tylko czciowe skutki, to znaczy ozibi uczucia dziewczyny do jej kochanka
czy ma.
Niniejsze zaklcie naley wypowiedzie nad odrobin jedzenia, tytoniu czy orzecha betelowego,
ktr si potem daje ofierze. Nazywa si to kabisilova (dosownie spowodowanie odrzucenia) i da
si nastpujco swobodnie przetumaczy:

Imi jego niech zginie, imi jego niech przepadnie;

Niech ginie z zachodem, niech przepada ze wschodem;
Niech ginie ze wschodem, niech przepada z zachodem.
Ptak jest na baku,
Ptak jest wybredny w jedzeniu.
Ja mwi, niech on ginie!
Jego magia mity niech ginie.
Jego magia kayro'iwa niech ginie.
Jego magia libomatu niech ginie.
Jego magia spkowania niech ginie.
Jego magia pozioma niech ginie.
Jego poziome ruchy niech gin.
Jego odpowiadajce ruchy niech gin.
Jego zadranicia miosne niech gin.
Jego erotyczne zadranicia niech gin.
Jego pieszczoty niech gin.
Jego obejmowania niech gin.
Moje zaklcie kabisilova
Przegryza si przez ciebie,
Droga kopca ziemi w krzakach stoi otworem,
Droga kopca nieczystoci we wsi jest zamknita.

W pierwszych wierszach tej formuy mamy gr sw, z ktrych oba zawieraj rdze zgin,
przepa. Zaklcie to rozpoczyna si zatem uprzedzeniem gwnego skutku. Po czym formua
jawnie i z wymienieniem wszystkich szczegw inwokuje zapomnienie: wszelkiego rodzaju pieszczoty
niech id w niepami. Nastpuj teraz dwa wiersze, ktre maj doda zaklciu siy, aby mogo
przedosta si do umysu dziewczyny i wkra do jej myli. Na kocu zaklcie otwiera dziewczynie
drag do dungli, a zamyka dostp do wsi.
Nastpujca formua, ktr otrzymaem od tego samego informatora, ma by silniejsz dawk tej
samej magii. Stosuje si j w ten sam sposb lub te wypowiada si j nad niektrymi limi i
wknami kokosowymi, ktre si potem przypala nad ogniem, tak aby dym o zatrutym zapachu dosta
si do nosa dziewczyny. Zaklcie to w wolnym tumaczeniu brzmi nastpujco:

Kobieta, kobieta odtrcona,

Mczyzna, mczyzna odtrcony,
Kobieta, kobieta odmawia,
Mczyzna, mczyzna odmawia.
Ona jest odtrcona, ona odmawia
Twj m, twj kochanek zdumiewa i przeraa ci,
Przeklnij go na jego siostr;
Rzeknij mu jedz swj ka.
Twa droga jest za domami, Jego twarz ginie.
Droga kopcw ziemi w krzakach stoi otworem,
Droga kopcw nieczystoci we wsi jest zamknita.

- 192 -
 Jego twarz ginie;
Jego twarz zanika;
Jego twarz usuwa si z drogi;
Jego twarz staje si jak twarz ducha lenego;
Jego twarz staje si jak twarz potwora Dokonikana.
Opada, zaprawd opada zasona na twe oczy,
Ze czary zbliaj si,
Pokrywaj zupenie renice twych oczu;
Jego magia mity jest na nic,
Jego magia miosna jest na nic,
Jego zadranicia erotyczne s na nic,
Jego pieszczoty miosne s na nic,
Jego spkowanie jest na nic,
Jego poziome ruchy s na nic,
Jego odpowiadajce ruchy s na nic,
Jego bezwad jest na nic.

Teraz powtarza si pierwsz cz zaklcia a do sw: ona jest odtrcona, ona odmawia, po
czym nastpuje zakoczenie:

Twe soce znia si ku zachodowi, twe soce zachodzi,

Twe soce ,znia si ku zachodowi, twe soce wieci ukonie,
Jej droga jest odcita, ona odchodzi daleko,
Ona odchodzi daleko, jej droga jest odcita.

W zaklciu tym jedynym miejscem wymagajcym wyjanie jest zdanie wzywajce kobiet do
przeklcia ma na jego siostr. Takie zniewaenie naley do najwikszych obraz, szczeglnie za
pomidzy mem a on. Wrcimy jeszcze do tego w rozdziale XIII.
Pomimo tego e magia bulubwalata neutralizuje magi miosn, to jednak wyrzdzonego przez ni
za nie mona naprawi zaklciami miosnymi. Jeliby jednak kto wypowiedziawszy j w przystpie
gniewu wyrzdzi ni wiksz krzywd, posiada on w obrbie tego samego systemu rodek zaradczy
w postaci zaklcia cigania z powrotem - katuyumayamila (katuyumali - archaiczna forma od
ka'imali - zwrci, odda z powrotem). Zaklcie to musi by wygoszone na otwartej przestrzeni,
owadola wala (w same usta), jak mwi krajowcy. Czarodziej musi je wypowiedzie na cztery
strony wiata, tak aby moc magiczna dosiga kobiety, by dotara do tych wszystkich miejsc w dungli,
gdzie si ona moe znajdowa. Formua ta rwnie rozpoczyna si gr sw zawierajcych
sowotwrcze pierwiastki od pojedna i przyciga. Po czym nastpuj sowa:
Niechaj moja bulubwalata stpieje!
Niech moja magia cigajca wzmoe si!
cigam z powrotem!
Z pnoco-wschodu cigam z powrotem.
Z poudnio-wschodu cigam z powrotem.
Z dungli Ulawola cigam z powrotem.
Z dungli Tepila cigam z powrotem.
T, ktra jest jak duch leny, cigam z powrotem.
Ze stosw kamieni cigam z powrotem.
Z murw granicznych cigam z powrotem.
Z gszczw paproci cigam z powrotem.
Woni magii mity cigam z powrotem.
cigam z powrotem tw dusz, kobieto.

- 193 -
 Wr do nas - twej - matki.
Wr do nas - twego - ojca.
Wedrzyj si do domu,
Rozczochraj i potargaj me wosy,
Stpaj po mej pododze
I po si na moim ku,
Przyjd i przestp ten prg,
Przyjd i pozosta przy swych kupach gnoju,
Mieszkajmy nadal wsplnie
W naszym domu.

Intencje wyraone w pocztkowych partiach formuy s zupenie jasne: ze czary maj by bezsilne,
dobre maj dziaa. Zabkan osob zwouje si z rnych stron. wiata i z dwch okolic dungli
(Ulawola i Tepila), z ktrych jedna ley na pnocy, druga na poudniu. Otoczone bagnami (dumia), s
to moe najbardziej niedostpne tereny na gwnej wyspie Archipelagu Trobrianda. Uwaane s
rwnie za ojczyzn lenych wi. Ostatnia cz, jak ju czytelnik zapewne zauway, jest tak samo
zbudowana jak zaklcia magii miosnej. Zoenia nas - twoj - matk i nas - twego - ojca
skonstruowane s za pomoc inkluzywnego dualnego possessivum ma. Magiczna moc tej formuy ma
sprawi, by mczyzna i kobieta yli pod jednym dachem i by ich nie tylko czyy stosunki, jakie
istniej pomidzy mem a on, lecz i takie, jakie istniej pomidzy ojcem a matk w domu
rodzicielskim.
Ma to by niezwykle silna formua, ktra przywrcia szczcie wielu rozbitym parom maeskim.
W nadziei, e to prawda, moemy zakoczy ten rozdzia.

Rozdzia dwunasty - Sny i fantazje erotyczne.

Dotychczas zajmowalimy si psychologi ycia pciowego, o ile zawarta ona bya w

stereotypowym zachowaniu si krajowcw, to znaczy w zwyczajach, instytucjach i magii. Jednym
sowem po to, by zrozumie postaw Trobriandczyka wobec kwestii pci, badalimy jego
postpowanie. Teraz musimy si zaj innymi przejawami wyobrae i uczu seksualnych, ktre
mamy w snach, marzeniach na jawie i w podaniach, to znaczy w swobodnych i ustalonych fantazjach
o przeszoci i przyszoci, o odlegych krajach, ale przede wszystkim o jego yciu na tamtym wiecie.
Rozdzia ten bdzie jedynie zbiorem materiaw, lecz nawet takie zbiory musz by opracowane z
uwzgldnieniem pewnej problematyki i uzalenione od nastawienia zbierajcego. Niektrzy
pedantyczni uczeni skonni s z pewn pogard odnosi si do wszelkich przejaww szerszej wiedzy i
inteligencji ze strony obserwujcego. Wszelk teori naley wyeliminowa z pracy terenowej -
powiadaj oni; wedle mnie jest to jednak intelektualna hipokryzja, ukrywajca si pod paszczykiem
puryzmu. Poczynione przeze mnie obserwacje nie byy przecie dokonywane jakimi mechanicznymi
rodkami czy aparatami, lecz za pomoc mych wasnych oczu i uszu i kontrolowane przez mj wasny
umys. Bo przecie caa sztuka trafnej obserwacji polega na teje wanie kontroli. Nie do uniknicia
byo, by na m prac terenow nie oddziayway moje pogldy, zainteresowania, a nawet uprzedzenia.
O wiele uczciwiej jest poda je tak, aby atwiej je byo pozna i, o ile tego zajdzie potrzeba, przyj
czciowo lub cakiem wyeliminowa. Drugi sposb - to je ukry tak zrcznie, jak tylko si da.
Obserwacje, o ktrych bdzie mowa w niniejszym rozdziale, po wikszej czci poczynione byy w
czasie, gdy jeszcze nie zajmowaem si psychoanaliz. W mych wczeniejszych pracach patrzyem
na folklor jako na bezporedni wyraz warunkw socjalnych i kulturalnych. Odnajdujc w folklorze jaki
motyw, na przykad kazirodztwa czy zamania egzogamii, czuem, e jest w tym co zagadkowego,
lecz nie widziaem w tym nic dostatecznie znamiennego. Traktowaem to raczej jako wyjtek
potwierdzajcy regu, a nie jako punkt wyjcia do dalszych bada nad typowymi tabu i represjami
spoecznymi. Badaniom nad snami, marzeniami na jawie i urojeniami nie przypisywaem wikszego

- 194 -
znaczenia. Do prdko zorientowaem si, e sny u Trobriandczykw nie odgryway tej roli, jak im
przypisywali Tylor i inni, i wobec tego niewiele si nimi zajmowaem.
Dopiero pniej, pod wpywem literatury psychoanalitycznej nadesanej mi przez dra C. G.
Seligmana i za jego rad, rozpoczem sprawdza freudowsk teori snw jako wyraz
zahamowanych pragnie i niewiadomego, jako negatyw uznanych i oficjalnych zasad i
moralnoci. Wwczas ujawniy mi si wane korelacje pomidzy folklorem i wiatem wyobrae z
jednej, a organizacj spoeczn z drugiej strony; dojrzaem szereg nurtujcych pod powierzchni
pragnie i skonnoci, ktre przeciwstawiay si ustalonemu porzdkowi wyobrae i 1 sentymentw i
ktre na zewntrz wydaway si mao wane i kapryne, a ktre w gruncie rzeczy posiaday ogromne
znaczenie socjologiczne85. To, e w cigu mych bada zmuszony byem z nauki psychoanalitycznej
odrzuci wicej, ni mogem przyj, nie zmniejsza bynajmniej mych zobowiza wobec niej; wyniki
za moje wykazay ponad wszelk wtpliwo, jak nawet teoria, ktr w trakcie bada trzeba
czciowo odrzuci, moe dziaa pobudzajco i zapadniajco.
rde tych zdronych uczu i inklinacji naley szuka w socjalnych tabu danego spoeczestwa. To
za, e psychoanalitycy nie bior pod uwag i czuj wyran niech do traktowania organizacji
spoecznej na serio, sprawia, e wszelkie zastosowanie ich nauki do antropologii staje si bardzo
problematyczne86.
I chocia w dalszych czciach nie bdziemy wraca do tych problemw teoretycznych, lepiej
bdzie wspomnie o nich na pocztku, gdy odgryway one pewn rol w samych odkryciach, a
bardzo znaczn rol w przedstawieniu materiau, ktry znajduje si w tym i w nastpnych rozdziaach.

Ryc. 79. Gotowi do ostatniego taca.

(Rozdz. XI, 5; rozdz. II, 2).

85
Rezultaty mych bada czciowo opublikowaem w dwch ksikach: Crime and Custom i Sex and Repression.
86
Rozwinicie tego problemu znajdzie czytelnik w mym Sex and Repression.

- 195 -
 Ryc. 80. Kobiety zbierajce muszle.
(Rozdz. XII, 4).

1. Sny.
Spontaniczne sny nie odgrywaj wikszej roli w yciu Trobriandczyka. Na og krajowcy ni do
rzadko, snami si mao zajmuj, a po przebudzeniu mao opowiada] o swych przeyciach sennych;
rzadko rwnie sigaj do snw celem wytumaczenia jakiego wierzenia czy usprawiedliwienia
swego postpowania. Zwyczajnym snom nie przypisuj ani adnego proroczego znaczenia, ani te
nie maj adnych kluczy, ani systemw, ktre objaniayby ich symboliczne znaczenie.
Nas przede wszystkim interesuj sny o charakterze seksualnym i erotycznym. Celem jednak ich
naleytego zrozumienia naley zapozna si naprzd z postaw krajowcw wzgldem snw w ogle.
Na wstpie trzeba zaznaczy, e przez zwyczajne lub wolne sny rozumie bdziemy
spontaniczne wizje powstajce we nie, ktre s wywoane bodcami fizjologicznymi i ktre s reakcj
na nastroje i przeycia emocjonalne, wspomnienia z poprzedniego dnia oraz przeszoci. Na takim
materiale zbudowane s sny, ktre nawiedzaj kad istot ludzk; w kulturze trobriandzkiej, jak ju
wspomniaem, odgrywaj one niewielk rol, s wyranie rzadkie i atwo ulegaj zapomnieniu.
Odrbn grup stanowi sny przepisane i okrelone zwyczajem. Snw tych oczekuje si od
niektrych ludzi z racji ich stanowiska spoecznego lub na skutek dokonania jakiego zadania, ktrego
si podjli, czy jako wynik magii, ktr sami czynili lub ktr nad nimi wykonywano, czy te na skutek
ingerencji istot nadprzyrodzonych. Takich stereotypowych, czy standaryzowanych snw ludzie
spodziewaj si, oczekuj i licz na nie; tym te atwo wytumaczy fakt, e tak czsto si one
pojawiaj i tak atwa bywaj zapamitywane.
Trzeba zauway, e rozrnienie midzy swobodnymi a standaryzowanymi snami nie zaznacza
si w terminologii krajowcw ani te nie jest sformuowane w ich pogldach. Tkwi ono jednak - jak
zaraz zobaczymy - w ich zachowaniu si oraz oglnej postawie wobec snw.
W standaryzowanych snach wybitn rol odgrywaj duchy zmarych. W odpowiednich warunkach i
w pewnych porach ukazuj si one we nie ludziom. Jest to jeden z gwnych sposobw, przez ktry
daj one yjcym zna o swym istnieniu. Lecz nie wszystkie sny o zmarych uwaane s za
prawdziwe. Pojawiajcy si duch moe by albo sasopa (kamstwo, iluzja), albo prawdziwym baloma
(duch). Rzeczywiste duchy przychodz zawsze w jakim celu i w okolicznociach, w ktrych naley
si ich spodziewa. Tak wic prawdziwym jest sen wwczas, gdy wieo zmara osoba ukazuje si we
nie pozostaemu przy yciu krewnemu i daje mu jakie wane polecenie lub przepowiada jego
mier. Tak samo nikt nie wtpi w prawdziwo sennego. widzenia znanego wra lub medium
spirytystycznego, ktre nastpnego dnia rozpowiada ludziom swj sen. Lub gdy ludzie udaj si na
wysp Tuma i tam ni im si zmarli krewni, krajowcy gboko s przekonani, e duchy im si

- 196 -
naprawd ukazay. Tak samo w miesicu milamala, gdy duchy zmarych wracaj do wsi, ukazuj si
one naczelnikowi lub jakim znakomitym osobistociom i wyraaj im swe yczenia. Szereg takich
nocnych wizyt miao miejsce podczas mego pobytu na Wyspach Trobrianda 87. Czasami w miejsce
waciwej osoby przychodzi inna; tak na przykad pewna starsza kobieta ukazaa si we nie swemu
synowi i oznajmia mu sw mier, podczas gdy w rzeczywistoci bya to matka innego chopca,
zatrudnionego na tej samej plantacji, ktra wanie zmara w innej czci wyspy., Zdarzaj si rwnie
nawiedzenia nieyjcych przyjaci i krewnych, ktrzy mwi nieprawdziwe rzeczy, donosz o
wypadkach, ktre nigdy nie zaszy, lub zachowuj si w sposb nieodpowiedni. Snw tych jednak nie
sprowadzaj duchy, ktre, jak twierdz krajowcy, nie maj z nimi nic wsplnego; sny te s
nieprawdziwe.
Inna wana grupa snw, w ktrych duchy odgrywaj znaczn rol, to sny wywoane jakimi stanami
nicego. Podczas gdy w nawiedzeniach w czasie milamala lub z wyspy umarych Tuma, lub
bezporednio po mierci jakiej osoby ukazuj si wieo zmarli, w tym drugim typie snw zjawiaj si
duchy znakomitszych przodkw. Tak wic przed samym urodzeniem dziecka (rozdz. VIII) ukazuje si
duch przodka i zwiastuje majce nastpi wcielenie. Waniejsze s odwiedziny duchw przodkw,
czce si z magi, w ktrej duchy odgrywaj znaczn rol. Wiele zakl rozpoczyna si wyliczeniem
osb, ktre niegdy waday t magi. Takie listy imion przodkw s moe najbardziej powszechnym
rysem zakl trobriandzkich. W niektrych obrzdkach magicznych duchom skada si ofiary z
jedzenia, przy czym wygasza si krtk inwokacj. W zamian za to duchy okazuj pewne
zainteresowanie celami obrzdku i komunikuj si z czarownikiem, oddziaujc w ten sposb nie tylko
na sam rytua, lecz take na czc si z nim praktyczn czynno. Albowiem czarownik w
wikszoci wypadkw ma nie tylko wygosi formu i odprawi rytua, lecz take ma roztacza piecz
nad caoksztatem praktycznych czynnoci, z ktrymi czy si jego magia.
Ujmijmy to konkretniej: prowadzcy ex officio wypraw kula, tradycyjny organizator pooww i
polowa, dziedziczny mistrz ogrodw, zawsze wykonuje waciw dla danych czynnoci magi.
Poniewa w jego rkach spoczywaj obydwa urzdy, wszyscy obdarzaj go wikszym zaufaniem,
zarwno jeli chodzi o jego lepsz od innych znajomo tych rzeczy, jak te i umiejtno
przewidywania. Za kadym razem obowizany jest on ni o tych przedsiwziciach, nad czym piecz
roztaczaj duchy przodkw. W ten sposb gwny ogrodnik dziki swym poprzednikom speniajcym
t funkcj, ktrzy go natchn we nie, dowie si o grocej suszy czy majcych spa deszczach i
stosownie do tego bdzie dawa rady i poczyni odpowiednie zarzdzenia. Czynicy czary przy
poowach ryb dowie si od duchw przodkw o awicach ryb pyncych przez t lub inn raf koralow
lub do laguny, wobec czego rano poleci swym ludziom zarzuci sieci w odpowiednim miejscu i
czasie88.
Cynicznie nastrojony etnograf nie moe si oprze podejrzeniu, e tego rodzaju prorocze sny maj
dwa oblicza: jeli si bowiem sprawdz, to obok tego, e przynosz wiele praktycznych korzyci,
dowodz one yczliwoci przodkw oraz wanoci magii; jeli si nie speni, oznacza to, e
przodkowie s rozgniewani i e dla jakich powodw karz spoeczestwo; prawda wic magicznej
tradycji i teraz jest gr. Sen w kadym razie, jeli chodzi o czarownika, spenia swe zadanie. A
ostatnio w czasach zaniku wiary i upadku zwyczaju duchy a nadto czsto maj dostateczne powody
do gniewu, czarownik za potrzebuje wiele rodkw do obrony swego autorytetu i utrzymania wiary w
sw moc. Lecz dawniejszymi czasy lub nawet jeszcze teraz w okolicach' o niezachwianej tradycji w
ogle nie byo mowy o sfingowanych snach. A w adnym razie nie zrodziy si one z troski o wasne
stanowisko, lecz z chci zapewnienia powodzenia przedsiwziciu, nad ktrym czarownik roztacza
piecz. Mistrz ogrodowy, naczelny rybak, kierujcy wypraw, utosamiaj w duej mierze swe wasne
ambicje, nadzieje i wysiki z interesem ogu.
Bardzo im na tym zaley, by wszystko poszo jak najlepiej, by ich wie przecigna wszystkie inne i
by ich ambicja i duma byy w peni uzasadnione.
Poza tym mamy objawienia we nie, ktre cz si ze sprowadzajc chorob i mier czarn
magi. W tym wypadku ofiara jest osob, ktra miewa wizje. Jest to rwnoczenie jeden ze sposobw
odkrycia, ktry czarownik i za pomoc jakich zakl i obrzdkw spowodowa chorob. Poniewa
chory zawsze podejrzewa ktrego ze swych nieprzyjaci o praktykowanie czy te kupczenie zymi

87
Por. mj artyku w Journ, of the R. Anthrop. Inst., 1916, dzia 3, str. 362 i nast.
88
Zobacz bardziej szczegowe opisy tych spraw w innych moich pracach; rol duchw przodkw w magii w artykule pt.
Baloma, the Spirits of the Dead in the Trobriand Islands, Journal of the Royal Anthropological Institute, 1916, str. 384-482; sny
prorocze - str. 336; sny milamala - str. 379; sny w zwizku z ci - rozdz. VII niniejszej ksiki, i Baloma - str. 406-418;
omwienie psychologii magicznej filiacji i stosunek magii do mitu - Myth in Primitive Psychology i rozdz. XII Argonauts of the
Western Pacific.

- 197 -
czarami, nic wic dziwnego, e takie sny wskazuj, kto jest winowajc. Oczywicie, nie uwaa si ich
za sny subiektywne, lecz za uboczny produkt czarnej magii.
Jeszcze inny rodzaj snw, o ktrych ju napomykalimy (rozdz. XI, 7), to sny nie porednie i wtrnie
sprowadzone magi, lecz bdce jej gwnym produktem. Krajowcy posiadaj okrelon teori magii
dziaajcej na umys ludzki za porednictwem snw. W zwizku z na wp komercjaln i na wp
obrzdow wymian kula czyni si magi zmuszenia do szlachetnoci (mwasila), ktra dziaa na
umysy strony przeciwnej, skaniajc j do zawarcia transakcji. I pomimo odlegoci setek kilometrw,
przedzielenia burzliwym morzem i skaami, zostan nawiedzeni sennym echem (kirisala) magii.
Nawiedzony bdzie przyjemnie i yczliwie ni o czynicym magi, jego umys (nanola) dobrze si do
ustosunkuje i bdzie hojny w przygotowywaniu darw89.
Niektre rodzaje magii mioci, opisane w poprzednim rozdziale, opieraj si na tych samych
zaoeniach. Erotyczne sny (kirisala) s reakcj na niektre uroki. Sny o charakterze seksualnym czy
erotycznym zawsze przypisuje si magii. Chopiec czy dziewczyna ni o jakiej osobie pci odmiennej;
to znaczy, e dana osoba czynia uroki miosne. Chopiec ni, e jaka dziewczyna wchodzi do jego
domu, zblia si i odzywa do niego, kadzie si koo niego na macie, cho przedtem nie chciaa wcale
z nim mwi ani nawet na niego spojrze. Jej niemiao bya tylko pozorem. Cay czas
przygotowywaa lub nawet i czynia magi. We nie bowiem kocha go i jest mu ulega; pozwala na
wszelkie pieszczoty, nawet na najintymniejsze. Chopiec budzi si. To wszystko zudzenie (sasopa,
dosownie kamstwo) - myli. Ale nie, na macie jest nasienie. Dziewczyna w postaci sennego
widzenia bya tu. Przekonany jest, e czyni ona nad nim czary, i sprbuje si o ni stara. Powysze
owiadczenie, ktre czciowo zanotowaem w tubylczym jzyku, dosownie tak, jak je syszaem,
przedstawia mski punkt widzenia; ale zupenie analogiczny sen mogaby mie dziewczyna.
Charakterystyczne jest, e sen taki miewa zawsze ofiara, nie powstaje on natomiast nigdy w umyle
czynicego magi.
Czowiek onaty bdzie si stara ukry przed on takie odwiedziny we nie, gdy stosunek ma
we nie z inn kobiet mgby wywoa jej gniew. Dowie si zreszt rwnie o tym, e inna kobieta
czynia uroki, i podwoi wobec tego swoj czujno, tak e mowi bdzie bardzo trudno kontynuowa
swj romans we nie.
Bardzo wana grupa snw erotycznych to sny o charakterze kazirodczym. Wypytujc si jednak o
nie natrafia si na powane trudnoci. I chocia zwyczaj i konwenans dyktuj krajowcom du
prostot i atwo w wikszoci spraw seksualnych, to jednak gdy dotknie si specyficznych tabu
seksualnych, staj si oni niezwykle czuli i peni pruderii. Odnosi si to zwaszcza do tabu
kazirodczych, a przede, wszystkim do stosunku brata do siostry. Niepodobiestwem byo spyta
krajowca wprost o kazirodcze przeycia senne; ale nawet oglniejsze pytanie, czy w ogle zdarzaj
si sny kazirodcze, spotka si z wielkim oburzeniem i gwatownym sprzeciwem. Dopiero stopniowo i
bardzo ostronie wypytujc si najbardziej oddanych informatorw udao mi si wybada, e takie sny
zdarzaj si i stanowi dla nich przedmiot duego zmartwienia. Mczyzna jest czasem smutny,
zawstydzany i w zym humorze. Dlaczego? Poniewa nio mu si, e mia stosunek z siostr. To mi
przynosi wstyd - powie kto, kto mia taki sen. To, e kazirodcze sny, zwaszcza na temat stosunku
pomidzy bratem i siostr, zdarzaj si czsto i wywouj wiele moralnego niepokoju u krajowcw,
przyczynia si w pewnej mierze do silnej reakcji uczuciowej na kade pytanie odnoszce si do tej
kwestii. Urok zakazanego owocu, ktry wszdzie nawiedza czowieka w snach i marzeniach na
jawie, podsuwa kazirodcze motywy trobriandzkim baniom ludowym i na zawsze powiza mio i
magi miosn z mitem o kazirodztwie (rozdz. XIV).
Wane jest to, e rwnie kazirodcze sny erotyczne - jak zaraz zobaczymy - tumaczy si i
usprawiedliwia czarami, faszywie zastosowanymi lub przypadkowo skierowanymi w z stron, lub te
le wykonanymi w stosunku do nicego.
Potrafimy teraz dokadniej sformuowa postaw krajowcw wobec snw. Wszystkie prawdziwe sny
s wywoane magi lub wdaniem si duchw, nie s wic spontaniczne. Rozrnienie midzy wolnymi
lub spontanicznymi snami, z jednej strony, a stereotypowymi, z drugiej, odpowiada mniej wicej
tamtejszemu zrnicowaniu na sny, ktre s sasopa (kamstwo lub zudzenie), oraz sny, ktre zostay
wywoane magi lub dziaaniem duchw, to znaczy prawdziwe, majce zastosowanie, prorocze; lub
te zrnicowaniu na sny posiadajce lub pozbawione u'ula (przyczyna lub powd). I chocia krajowcy
nie przykadaj wikszej wagi do snw spontanicznych, o innych snach sdz, e zbudowane s z tej
samej substancji co dziaania magiczne i e posiadaj ten sam stopie realnoci co wiat duchw.
Podobne niecisoci i braki, ktre wystpuj w wierzeniach o snach, znajdziemy rwnie i w
89
Obawiam si, e problemu tego dostatecznie nie wyjaniem w Argonauts of the Western Pacific (por. str. 102, 202, 203,
360, 361). Prawie wszystkie zaklcia kula dziaaj z odlegoci na umysy partnerw, nawet wwczas, jeli si je wypowiada u
siebie.

- 198 -
wyobraeniach o bezcielesnym istnieniu w przyszym yciu. Najbardziej, by moe, charakterystyczne
w ich wierzeniach jest zapatrywanie, e magia naprzd osiga wyniki w snach, ktre wpywajc z kolei
na czowieka wywouj obiektywne zmiany i wypadki. W ten sposb wszystkie prawdziwe sny mog
by prorocze.
Innym interesujcym ogniwem pomidzy snami a mistyczn nauk trobriandzk jest powtarzanie
si proroczych wizji w mitach i podaniach ludowych - przedmiot, o ktrym moemy powiedzie tutaj
tylko par sw. Tak wic w micie o powstaniu mioci zobaczymy, e czowiek z Iwa podczas snu,
ktry mia w grocie, otrzymuje wskazwki, ktre pozwalaj mu odkry tragiczny wypadek podwjnego
samobjstwa. W micie o powstaniu sztuki czarnoksiskiej brat widzi we nie, e siostra zostaa zabita
przez pierwotnego czarownika-kraba. W opowieci ludowej o wu i dwch kobietach, ktr zaraz
poznamy, mczyzna z Wawela ni o nieszczliwej dziewczynie i przychodzi jej na ratunek. W
innych baniach wypadki dziejce si w kilku miejscach wystpuj jako wizje; albo te piewana z
oddali pie dziaa jak zaklcie i wywouje pewne urojenia.
Jasne tedy jest, e sny, marzenia na jawie, zaklcia magiczne i rzeczywiste przeycia, wywoane
precedensem rytualnym i mitologicznym, wplecione s w zwarty system wzajemnie potwierdzajcych
si faktw rzeczywistych. nienie pojmowane jako jeden z rzeczywistych przejaww magii i jako
okrelone przeycie osobiste daje nicemu przewiadczenie o skutecznoci tej specyficznej magii,
ktr w stosunku do niego zastosowano. Jest to zatem wane ogniwo empiryczne w nauce o
skutecznoci magii i o mitologicznej rzeczywistoci, ktrego nie mona pomin, jeli si pragnie
zrozumie psychologi wierze Trobriandczykw.
Sny w ogle i sny o charakterze erotycznym w szczeglnoci rzucaj cenne wiato na wiat
wyobrani i pragnie krajowcw. Ich psychologia snw jest blisko spokrewniona z psychologi mioci
romantycznej i zakochania si. W tradycji tubylczej i oficjalnej nauce odnajdziemy wiele nieufnoci
wobec wszystkiego, ca spontaniczne i wolne, wobec nieokieznanych i nie unormowanych impulsw w
postpowaniu. Podobnie zobaczymy, e to, co legalne i prawdziwe, wywoane jest zawsze w snach
jakim okrelonym motywem, raz na zawsze ustalonym przez tradycj; spord nich wszystkich magia
jest motywem stanowczo najwaniejszym.
Oczywiste jest jednak, e ten oficjalny pogld nie pokrywa si cakowicie z faktami. W snach, tak
samo zreszt jak w mioci romantycznej i w 'porywach miosnych, natura ludzka przebija si i
energicznie zaprzecza dogmatowi, nauce i tradycji. Sny kazirodcze s tego najlepszym przykadem,
Ustalona nauka, na Wyspach Trobrianda tak samo zreszt jak i gdzie indziej, wyzyskuje skonnoci
ludzkie do poddawania si autorytatywnej sugestii oraz skonnoci przejmowania si pozytywnymi
wypadkami, a zapominania o negatywnych. W pierwszym rzdzie przeprowadza ona rozrnienie na
prawdziwe i faszywe sny; nastpnie sprzeczne wypadki pomniejsza, spycha je na dalszy plan lub w
ogle zapomina - wszystkie potwierdzajce za przytacza jako dalsze dowody swej prawdziwoci. W
ten sposb kazirodztwo, czy to w micie, w rzeczywistoci, czy we nie, tumaczy si zawsze jako
przypadkowe faszywe zastosowanie magii. Motyw ten w trobriandzkiej historii o kazirodztwie
zarysowuje si rwnie jasno i wyranie jak w naszej opowieci o Tristanie i Izoldzie.

2. Pierwiastki seksualne w folklorze - figury sznurowe.

Przechodzc obecnie do omawiania pierwiastkw seksualnych w folklorze, musimy pamita o tym,
e zwyczaj trobriandzki nie wyklucza tematw seksualnych z rozmowy, chyba tylko w obecnoci
niektrych objtych tabu krewnych. Podobnie moralno trobriandzka nie potpia pozamaeskich
stosunkw pciowych, z wyjtkiem cudzostwa i kazirodztwa. Urok i cala pikanteria tego przedmiotu
nie polega wic na poczuciu, e jest on spoecznie zakazany i e zakaz ten jest sztucznie narzucony.
Pomimo to jednak nie ulega wtpliwoci, e krajowcy uwaaj wszelkie obscena za co
niewaciwego; to znaczy, e wytwarza si tu pewne naprenie, powstaj bariery do przeamania i
pewna niemiao do przezwycienia, z drugiej za strony odpowiada temu odrobina przyjemnoci,
polegajca na pozbyciu si tego napicia, przeamaniu oporu i pokonaniu niemiaoci.
Z tej postawy uczuciowej wynika, e pe rzadko traktuje si surowo i brutalnie, e istnieje-znaczna
rnica w formach i tonie, ktre przybierze wobec tych spraw, dajmy na to, prostak o niskiej randze
socjalnej, nie piastujcy adnej godnoci spoecznej, a potomek wodzw, ktry czyni wprawdzie
pewne aluzje na tematy seksualne, lecz robi to delikatnie, w sposb subtelny, kulturalny, czasem
dowcipny. Jednym sowem w sprawach tych istniej pewne formy, ktre ocenia si spoecznie i
stopniuje odpowiednio do rangi. W poczuciu tubylcw pe na rwni z funkcjami ekskrecyjnymi i
nagoci nie jest czym naturalnym, lecz czym, czego z natury rzeczy naley unika w publicznej i

- 199 -
otwartej rozmowie i zawsze ukrywa przed innymi; std wic, eby to raz jeszcze podkreli,
niewaciwe zainteresowanie przy sposobnoci naruszenia konwenansu.
Folklor - usystematyzowane formy ustnej i intelektualnej tradycji - obejmuje waniejsze gry i sporty,
rzeb i zdobnictwo, banie i opowieci, typowe powiedzenia, arty i przeklestwa. Na Wyspach
Trobrianda nie ma zupenie przedstawie o charakterze seksualnym ani w tacu, ani w sztuce
dekoracyjnej. Jedynymi wyjtkami byyby tutaj niektre wspczesne wytwory artystyczne, stojce na
niszym poziomie, wynalezione pod wpywem rozkadowo dziaajcej kultury europejskiej, na ktre
jednak wzory europejskie wcale wpywu nie miay. Taniec i zdobnictwo le wic poza zakresem
naszego obecnego zainteresowania. Co si tyczy reszty, to pierwiastkiem seksualnym w grach i
sportach ju zajmowalimy si, pci w artach i przeklestwach zajmiemy si w nastpnym rozdziale;
obecnie wic wypadnie nam omwi banie ludowe przesiknite elementem seksualnym,
nieprzyzwoite figury i powiedzenia czce si z zabaw w figury ze sznurka.
W zabaw w figury ze sznurka (ninikula) bawi si dzieci i doroli za dnia podczas deszczowych
miesicy od listopada do stycznia, to jest w porze, gdy wieczorami opowiada si banie. W sotny
dzie siedzi grupa ludzi pod wystajcym okapem spichrza yamowego lub na zakrytej platformie i kto
z towarzystwa popisuje si sw zrcznoci przed patrzcym z podziwem audytorium. Kada grupa
figur posiada sw nazw, histori i odpowiedni komentarz. Niektrym z nich towarzysz rwnie
przypiewki (vinavina), ktre si piewa w czasie, gdy sztukmistrz popisuje si swymi figurami. W
wielu z nich element seksualny zupenie si nie zaznacza. Spord okoo tuzina zanotowanych przeze
mnie figur pornograficzne szczegy wystpuj tylko w tych, ktre omawiam w dalszym cigu 90.
W kala kasesa Ba'u (lechtaczka Ba'u) wykonujcy po wstpnych manipulacjach ukada sznurki w
podan na rys. 3 (A) figur, w ktrej na pierwszym planie wida dwie due ptle, a u dou kadej z
nich, ustawione pod ktem prostym, mniejsze. Wiksza ptla przedstawia pochw, mniejsze za
echtaczk. Jest tu oczywicie maa niedokadno anatomiczna, gdy w rzeczywistoci istnieje tylko
jeden organ, clitoris za znajduje si u gry, a nie u dou pochwy. Ale najwidoczniej Ba'u miaa ju
tak anormaln budow.
Gdy ju figura jest gotowa, produkujcy si przez odpowiednie ruchy palcw wywouje poruszenia
naprzd w jednej ptli przedstawiajcej echtaczk, potem w drugiej. Czynic to recytuje rytmicznie,
lecz bez adnych artobliwych akcentw nastpujce sowa:

Kala kasesa Ba'u (powtrzone)

Jej clitoris Ba'u (powtrzone)
Kam kasesam, kam kasesam itd.

Twoja clitoris, twoja clitoris itd.,

co mona by swobodnie przetumaczy:

Patrz, to jest echtaczka Ba'u, to jest jej echtaczka.

O! Ba'u, twoja echtaczka! twoja echtaczka!.

Ruchy te i piosenki powtarza si par razy ku wielkiej uciesze zarwno widzw, jak te i samego
sztukmistrza; po czym figur si rozwizuje powtarzajc sowa:

Syagara dyaytu dyaytu, Syagara dyaytu dyaytu itd.

S to czysto onomatopeiczne sowa naladujce rytmiczne bicie w bbny w muzyce tanecznej. Ba'u
to naturalnie osoba pci eskiej, lecz nic wicej o niej nie wiemy poza tym, comy wynieli z zabawy.
echtaczka stanowi ulubiony przedmiot artw, historii i aluzji. Uywa si jej czsto metaforycznie jako
pars pro toto i uwaana bywa za szczeglnie pikny, a rwnoczenie zabawny szczeg organizmu
kobiecego.
Inna krtka seria, nazwana po prostu spkowaniem (kayta), przedstawia t czynno w
naturalnie troch skonwencjonalizowany sposb. Sznurki [rys. 3 (B)] s tak uoone, e tworz
podwjny krzy, w ktrym poziome rami przedstawia kobiet, a pionowe mczyzn; po czym ciga
90
Nie kadem specjalnego nacisku na stron techniczn tych figur i nie staraem si opisywa techniki samego wizania. W
kadej serii notowaem jedynie znaczniejsz figur czy figury, ich tre i znaczenie psychologiczne.

- 200 -
si sznurki tak, e rodkowa ptla, ktra przedstawia genitalia, porusza si raptownie w gr, w d i
na boki, co dla rozbawionych widzw wyobraa charakterystyczne w akcie pciowym ruchy. Do tej
figury nie ma adnych przypiewek.
Tokaylasi, cudzoca [rys. 3 (C)] stanowi bardziej skomplikowan seri, ktra wymaga uycia obu
rk; obu wielkich palcw u ng i pit. Towarzyszcy temu komentarz wypowiada si w zwyczajnej
prozie. Pierwsza figura (C 1) skada si w swej istotnej czci z dwch zachodzcych na siebie
rwnoramiennych trjktw, ktre stykaj si wierzchokami. Trjkty te przedstawiaj cudzoc i
niewiern on podczas aktu pciowego. Zaznaczone to jest w ten sposb, e przez odpowiednie
poruszanie sznurkami punkt stycznoci porusza si w gr i w d, a kady trjkt na przemian to si
zwiksza, to zmniejsza. Rwnoczenie wykonujcy t sztuk bez ogrdek powiada: To jest
cudzoca, a to jest ona; oni spkuj. Sens tej figury uwydatni si temu, kto zna sposoby
spkowania krajowcw, opisane powyej w rozdziale X, 12.
Po czym figur rozwizuje si, czemu towarzysz sowa sztukmistrza: tokaylasi bila wa bagula,
cudzoca idzie do ogrodu. Wwczas dodaje on: layla la mwala, m przychodzi - sznurki
tworz teraz figur skadajc si z dwch ptli ustawionych do siebie pod ktem (C 2). W chwili gdy
ptle zaczynaj si porusza [jedna kurczy si, a druga rozszerza (C 3 i 4)], mwi on spokojnie: ikayta
la kwawa, ma stosunek ze sw on. W taki to sposb cudzostwo na Wyspach Trobrianda
przedstawione jest nie jednym trjktem, lecz dwoma.
Trzeba wspomnie o jeszcze jednej figurze sznurkowej, ktra posiada charakter czysto
anatomiczny. Nazw otrzymaa od skdind nieznanej osobistoci Sikwemtuyi. Cztery ptle
symetrycznie rozoone wokoo centralnego punktu [rys. 3 (D)] przedstawiaj gow, nogi i oba jdra
Sikwemtuyi. Po Czym piewa si nastpujcy duet:

Sikwemtuya, Sikwemtuya, avaka kuvagi?

Sikwemtuya, Sikwemtuya, co czynisz?
Bayamata la kaybaba guya'u.
Strzeg udekorowanego poywienia wodza.
Bagise puwam?
Czy mog zobaczy twoje jdra?
Przy ostatnich sowach jedno z jder zaczyna si powiksza i wolno porusza, Sikwemtuya za
poprzez usta sztukmistrza pochrzkuje na znak zadowolenia, co w rodzaju ka ka ka ka... Po czym
prosi si go, by pokaza drugie jdro.
Tagise piliyuwela.
Spjrzmy na drugie.
w odpowiada tymi samymi sowami ka ka ka ka... i nastpuje podobny pokaz drugiego jdra.
Efekt komiczny tych gardowych dwikw ka ka ka ka jest tak nieodparty, e wspczesny
(zwaszcza nieco risqu) artysta kabaretowy mgby ich miao pozazdroci, podobnie jak
melanezyjskie i zachodnio-amerykaskie rzeby i figurki wzbudzaj zachwyt wspczesnych
rzebiarzy. Trudno jednak za porednictwem innego jzyka odda efekty jzykowe oraz cay komizm i
rubaszny nastrj zawarty w mowie, podczas gdy sztuka dekoracyjna, rzeba i muzyka, przemawiaj
swym wasnym jzykiem.

3. Pe w folklorze: facecje.
Przechodzc do opowieci, zaczniemy ad zabawnych bajek (kukwanebu), ktre opowiada si
wieczorami podczas deszczowej pory dla rozerwania zarwno starszych, jak i modziey. S to
opowieci o najbardziej fantastycznych i niewiarogodnych wypadkach; maj one pobudza
wyobrani, uprzyjemnia czas, ale przede wszystkim pobudzi do miechu - miechu czasem bardzo
dwuznacznego91. Nieliczne z nich s zupenie pozbawiane wtkw seksualnych czy skatologicznych i
dlatego te krtko tylko je omwimy. Istnieje na przykad opowie o ogniu i wodzie, w ktrej ogie
grozi wodzie, e j spali, lecz woda go dosiga i gasi. Mamy histori o akomym raku, ktry chce
dosta owoce nagromadzane przez szaracz, lecz owoce spadaj na niego i zabijaj go. Pikna jest
91
Bardziej szczegowe omwienie socjologicznego i kulturalnego charakteru tych historii oraz ich zwizku z innymi typami
folkloru znajdzie czytelnik w Myth in Primitive Psychology.

- 201 -
historia o dziewczynie cudnej urody, o ktrej wzgldy ubiegaj si ptaki. Dziewczyna jednak w kadym
z nich znajduje jakie wady, a wreszcie przyjmuje najmodszego i najskromniejszego. Bohaterem
innej historii jest mityczny potwr Dokonikan; dziewczyna rabuje jego ogrody, potwr j wizi, a
dopiera najmodszy z jej piciu braci oswobadza j; inna opowiada o walce pomidzy tyme samym
potworem i bohaterem. Opowiadanie to w niektrych okolicach wystpuje nie w postaci mitu, lecz
zabawnej historii. Opowie o dwch braciach obartuchach, ktrzy po okresie godowania do tego
stopnia si objedli, e mao nie pkli, swymi na wskro niewinnymi artami wzbudza wiele miechu.
Tylko w jednej historii arty obracaj si wok tematw defekacyjnych; mczyzna po wyprnieniu
si tak mocno przykleja si do drzewa, e ginie, gdy krewni prbuj go oderwa. W opowieci o wszy i
motylu dowcip polega na tym, e wesz wydaje donony odgos odbytnic i na skutek powstaego
wstrzsu spada z motyla i topi si w morzu.
Podam teraz historie zawierajce motywy seksualne, szeregujc je wedle stopnia drastycznoci.

W i dwie kobiety.
- Dwie siostry udaj si na poszukiwanie jaj. Modsza pomimo przestrg podbiera we jaja.
Wyca ciga zodziejk po wszystkich wsiach, a wreszcie znajduje j piekc jaja we wasnej wsi
Kwabulo. Chcc j ukara, przez pochw dostaje si do jej wntrza, gdzie zwija si w kbek w ten
sposb, e wida jej tylko gow i ogon. Po czym, jak to krajowcy wyraaj -
ivagi kirisala, ikarisaki matala
wywouje echo we nie, sprowadza sen oko jego
Gumwawela.
m z Wawela.

Innymi sowami: wypadek ten wywoa reakcj senn u ma z Wawela i sprowadzi na niego senn
wizj. Przychodzi jej na ratunek, czarodziejskimi zabiegami zmusza wa do wyjcia z niej, po czym
go zabija.

Dwaj bracia i ona wodza.

- Modszy brat udaje si do ogrodu obcego wodza, tam spotyka jego on, z ktr spkuje pod
drzewem mangowym. Zostaje schwytany przez rozgniewanego ma, ktry prowadzi go do wsi i
umieszcza na wysokiej platformie, gdzie czeka go mier. Brat ocala go za pomoc czarw,
sprawiajc nimi, e wszyscy ludzie z tej wsi znikaj; po czym obaj eni si z on wodza i osiedlaj
si we wsi.

- 202 -
 Ryc. 81. Zakoczenie dugiej wskiej zatoki w Kwabulo.
(Rozdz. XII, 4).

Ryc. 82. Taniec inuvailau.

(Rozdz. XII, 4)

Czapla koralowa i Ilakavetega.

- Ilakavetega jest star kobiet i mieszka ze swymi wnuczkami. Te udaj si nad brzeg morza,
gdzie spotykaj czapl z raf koralowych, ktra pyta si ich, kim s. Jestemy wnuczkami
Ilakavetegi.

- 203 -
 Powiedzcie jej, odpowiada czapla i poczyna nuci:
Kaypwadu'u wila,
Pena wrzodw pochwa jej,
kaypilipili wila,
pena maych wrzodw pochwa jej,
kaypwada'uyala wila.
wrzodami pokryta pochwa jej,
kaykumikumi wila:
zarta wrzodami pochwa jej:
ibusi kalu momona,
spywa jej ciecz,
akanuwasi yaegu bo'i.
ja j zlizuj ja sama czapla koralowa.

T poniekd niezasuon obelg powtarzaj one babce, i to w caoci i z t sam piewn

intonacj. Nastpnego dnia udaje si ona z wnuczkami nad brzeg morza, spotyka czapl i na wasne
uszy jeszcze raz syszy to, co do siebie mwi czapla; w ten sposb w cigu opowiadania piosenk t
piewa si trzy razy. W jaki czas pniej czapla zapltuje si w korale na rafie, zostaje schwytana,
zabita i zjedzona. Sprawiedliwoci poetyckiej staje si jednak zado, albowiem czarownik zabija
Ilakaveteg i jej wnuczki za to, e pozbawiy ycia miego i przemylnego ptaka. Poza tym przed
zgadzeniem ofiar czarownik ma z kad z nich po kolei stosunek.

Stingari.
- W historii tej wtek drastyczny jest harmonijnie zrwnowaony z wtkiem dramatycznym. We wsi
Okayboma mieszka kobieta, matka piciu synw, osoba o anormalnej budowie ciaa, natura
wyposaya j bowiem a w pi echtaczek. W maej zatoce, tu przy samej wsi yje olbrzymia ryba
stingari. Jednego dnia, gdy chopcy udali si do ogrodw, w ktrych ronie taro, stingari przedosta si
przez bagna mangrowe, dotar do wsi i wszed do jej domu, piewajc t oto rozpustn i okrutn pie:

O vavari, vavari, o vavari, vavari,

Vari to'i, to'i.
Apasisi, apaneba,
Ja kalecz j bolenie, ja nacinam j,
magusisi, magusike'i,
ja pragn j kraja, ja pragn j okraja
oritala wila inumwaya'i,
jaka pochwa jej wiotczeje,
bayadi kala kasesa,
odpiowuj jej echtaczk,
ba'ilituli, bitotina, biwokwo.
odcinam, odpada, ju po wszystkim.

Pozostawiajc wyrazy onomatopeiczne bez zmiany, mona by t pie tak oto przetumaczy: O
vavari, vavari, vari to'i, to'i - kraj j i robi blizn, kraj j celowo, kraj j chtnie, jedna cz jej
pochwy zwiotczaa, odpiowuj jedn z jej echtaczek, bd j piowa, a odpadnie.
Stingari natychmiast zabiera si do dziea, gwaci staruszk i pozbawia j jednej z piciu czci jej
przyrodzenia. Tamtejsi informatorzy objaniajc mi t histori twierdzili, e va'i mia czonek; bardziej
prawdopodobne jest jednak, e pierwotnych twrcw tej historii natchn dugi, zbaty kolec,
znajdujcy si w poowie ogona stingari; uyty jako instrument seksualny mgby on istotnie wywoa
opakane rezultaty, opisane w tej historii.
Synowie wracaj i matka im si skary, na co najstarszy ofiarowuje si nastpnego dnia czuwa
przy niej. Lecz gdy stingari ponownie pojawia si we wsi, piewajc sw pen sadyzmu pie, i gdy

- 204 -
jego piew jak zaklcie magiczne rzuca uroki (kariyala) w formie byskawic i piorunw, syn ucieka,
matka za traci drug kasesa (echtaczk). Drugi, trzeci i czwarty brat nie odznaczaj si wiksz
odwag. Cztery razy stingari powtarza kade sowo piosenki i za kadym razem robi to samo. Matce
pozostaje ju tylko jedna echtaczka i jedynie najmodszy syn moe jeszcze obroni j i ocali jej ycie.
Opowie bowiem zapewnia nas, e kobieta ta nie przeyaby utraty wszystkich piciu kasesa.
Najmodszy syn przygotowuje kilkanacie wczni z twardego drzewa, ukadajc je na drodze, po
ktrej ta straszliwa ryba musi przej, sam za czeka w krzakach.
Po chwili ukazuje si stingari i po raz ostatni piewa sw pie. Teraz jednak brzmi ona
nastpujco: Jedna tylko, jedna samotna echtaczka ostaa si jej. Przychodz i zrobi z ni koniec;
skoczy si z jej echtaczkami, ona umrze. Kocowe partie opowieci zacytuj w wolnym
tumaczeniu:

Stingari myli sobie, e wejdzie do domu. Syn siedzi na podwyszonej platformie przed domem.
Chwyta za wczni i przebija stingari. Ten ucieka; mczyzna schodzi z platformy, chwyta wczni
zrobion z drzewa se'ulawola, ktr zatkn za palm areka. Rzuca wczni z takim impetem, e
stingari si podnosi. Nastpna wcznia przebija go rwnie. Mczyzna biegnie do drzewa
owocowego natu, chwyta wczni z drzewa tawaga i ciska ni. Biegnie do drzewa mangowego,
porywajc wczni z twardego drzewa palmowego, i wbija j rybie w oko. Bierze tward pak i tak
dugo bije ni stingari, a ten ginie. Historia koczy si powrotem starszych braci, ktrzy nie chc
uwierzy sowom najmodszego, i dopiero widok zabitej ryby ich przekonuje. Po czym kraj ryb na
kawaki i rozdzielaj pomidzy mieszkacw wiosek lagunowych, u ktrych jedzenie tej ryby nie
wzbudza obrzydzenia, bardzo rozpowszechnionego na Wyspach Trobrianda.

Historia Digawiny.
- Imi bohaterki ju w samej swej etymologicznej budowie okrela jej anatomiczne waciwoci i
charakter. Rdze diga znaczy wypenia, pakowa w co; wina za jest dialektyczn i archaiczn
form sowa wila, pochwa. Digawin wyposaya natura w ogromne i niezwykle pojemne narzdy
pciowe. Ma ona zwyczaj przychodzenia na wielkie rozdziay ywnoci (sagali), ktre odbywaj si po
mierci mczyzn, gdzie kradnie wiksze iloci ywnoci ni te, ktre si jej nale, przy czym
orzechy kokosowe, yam, taro, orzechy palmy areka, strki betelu, wielkie kawaki trzciny cukrowej i
cae pki bananw chowa do pochwy. Rzeczy te gin w tajemniczy sposb, co u obecnych wywouje
wielk konsternacj, szczeglnie u tych, ktrzy t uroczysto urzdzaj. Mistrz nastpnego rozdziau
ukry pomidzy ywnoci, przeznaczan na rozdzia, wielkiego czarnego skorpiona mangrowego
(kaymagu), ktry urywa jej kasesa (echtaczk) i w ten sposb pozbawia j ycia. Tym tragicznym
wypadkiem historia si koczy.

Biay kakadu i echtaczka.

- Kobieta imieniem Karawata urodzia biaego kakadu, ktry uciek do dungli. Pewnego dnia
Karawata udaa si do ogrodu i polecia swej kasesa (echtaczce), eby uwaaa na kumkumuri
(ziemny piec). Kasesa porozumiewawczo odrzeka: kekekeke. Lecz biay kakadu widzia wszystko z
dungli; rzuca si na echtaczk, uderza j; ta wydaje aosne gosy: kikikiki, wywraca kozioka,
tymczasem za kakadu wszystko z pieca wyjada (trzeba sobie wyobrazi wielki, paski, kopcowaty
piec ziemny, przy nim malek echtaczk stojc na stray i krwioerczego biaego kakadu, ktry
podstpnie czyha na sposobno. Sytuacja przez ca sw niedorzeczno silnie dziaa na poczucie
komizmu krajowcw).
Nastpnego dnia Karawata znowu mwi do swojej echtaczki: Schwytamy wini, wemiemy
troch yamu i wszystko razem upieczemy w ziemi. I znw wyjmuje swoj kasesa i zostawia j na
stray koa pieca, i kasesa rwnie dobrodusznie jak poprzednio mwi: kekekeke. I znw biay kakadu
opuszcza si z gazi, uderza kasesa, ktra z bolesnym kikikiki fika kozioka; i znw kakadu wyjada
zawarto pieca. Nastpnego dnia kobieta powiada: Pjd do ogrodu, a ty pilnuj porzdnie
jedzenia. Kekekeke odpowiada kasesa, lecz znw powtarza si historia z poprzednich dni i koniec
jest taki, e Karawata i jej kasesa umieraj z godu.

Mwoydakema.

- 205 -
 - Bohater tej historii spostrzega dwie kobiety idce na brzeg morza po son wod. Pozdrawia je
tymi sowy:

Wo! tayyu vivila! Wo! mitakuku,

Hej! dwie kobiety! Hej! odgryzione rzsy,
kada mitakuku yoku,
nasze (dualis) odgryzione rzsy ty,

co w wolnym tumaczeniu brzmi: Hej! Oto id dwie kobiety. Witajcie, najdrosze, chtnie
zabawibym si z wami w odgryzanie rzs.

Kobiety odpowiadaj:
O, gala ikwani,
O, nie chwyta,

co mniej wicej odpowiada naszemu powiedzeniu: Nie masz tu nic do roboty.

Na to woa Mwoydakema:

O! kimali kadi kimali yoku,

co znaczy: O! ty, erotyczne zadranicie; innymi sowami: Wy, z ktrymi chtnie wymienibym
erotyczne zadranicia.

Kobiety nie zwracaj na to uwagi i id dalej, zostawiajc go gadzcego kamienn siekier.

Mwoydakema biegnie jednak szybko i przed nimi jeszcze dostaje si nad brzeg morza. Za pomoc
zakl magicznych porusza morze, ktre go cakowicie zakrywa i zakopuje w piasku, tak e mu
wystaje tylko czonek.
Kobiety natrafiaj na brzegu na ten samotny przedmiot i zaczynaj sprzeczk na temat jego
przynalenoci. Wreszcie po kolei dosiadaj go okrakiem, jedna stara si odpdzi drug, eby si
samej nim jak najduej nacieszy. Ten moment jest dla krajowcw najzabawniejsz czci caego
opowiadania. Po odejciu kobiet Mwoydakema wygrzebuje si z piasku, biegnie z powrotem do swej
siekiery i niemal tymi samymi sowami co poprzednio woa na kobiety, ktre wracaj znad morza. To
samo powtarza si nastpnego dnia: kada z kobiet miaa ju trzykrotnie ten wystajcy z piasku kij
(tak go bowiem nazywaj). Trzeciego dnia znw to samo si powtarza, lecz po nasyceniu si kijem
kobiety wpadaj na pomys wykopania go i zabrania ze sob do domu. Stopniowo odkrywaj rne
czci Mwoydakemy, a wreszcie wyskakuje on cay i ucieka. W drodze powrotnej do wsi jeszcze raz
go spotykaj; wtedy namiewa si z nich do syta.

Momovala.
- Momovala idzie z crk do ogrodu i kae jej wej na drzewo. Rzuca okiem w gr i widzi jej
narzdy pciowe, po czym wydaje dugi przecigy okrzyk katugogowa. Polega on na tym, e wydaje
si wysoki dwik, przerywany gwatownymi uderzeniami doni po ustach. Okrzyk ten wyraa
silniejsze, przyjemne stany uczuciowe. Dziewczyna pyta go, czemu krzyczy, Ujrzaem zielon
papug, odpowiada. To powtarza si kilkakrotnie, tylko e za kadym razem wymienia on innego
ptaka. Gdy dziewczyna zesza z drzewa, ojciec zdj swoj przepask biodrow: ma erekcj.
Dziewczyna jest bardzo zmieszana i pacze. w jednak chwyta j i spkuje z ni. Potem dziewczyna
piewa piosenk, ktr mona by tak przetumaczy: O Momovala, Momovala! Jelita mych jelit,
ojciec, mj ojciec. Ojciec z imienia chwyci mnie, zawlek mnie tutaj, wyrzdzi mi krzywd. Matka to
syszy i domyla si, co zaszo. Ju dobra si do dziewczyny i posiad j. Pjd i zobacz.
Matka spotyka ich, crka skary si, ojciec wszystkiemu za przeczy. Dziewczyna udaje si
nastpnie nad brzeg morza, bierze ze sob cae swoje mienie i piewem wzywa rekina, by si zjawi i
zjad naprzd desk do robienia spdniczek z rafii, potem koszyk, potem jedno jej rami, potem drugie
i tak dalej - za kadym razem wymieniajc w piosence inn rzecz. Wreszcie piewa: Zjedz mnie
ca, co te rekin czyni.

- 206 -
 W domu Momovala pyta si matki, gdzie jest crka, i dowiaduje si o jej tragicznej mierci.
Wwczas prosi matk, by zdja sw spdniczk z trawy i posza z nim spkowa. W opowiadaniu
przedstawione s poziome ruchy tak silne, e a matka skary si: Yakay, yakay - co jest okrzykiem
blu. Lecz w pcha coraz gbiej i gbiej. Kobieta skary si ponownie, lecz bezskutecznie. Po akcie
umiera.
Nastpnego dnia ludzie pytaj go w ogrodzie, co si stao. Odpowiada, e jego ona zostaa
przebita dzid. Gdzie? W pochw. Po czym Mamevala obcina sobie czonek i umiera.
Jest to moe najokrutniejsza historia w caym mym zbiorze.

4. Pierwiastek pciowy w folklorze: legendy i mity.

Przechodzc od czysto narracyjnych i sucych do uprzyjemnienia chwil bajek do powaniejszych
form folkloru, natrafiamy w jednej z lagunowych wiosek, Kwabulo, na lokaln legend, ktra posiada
charakter wybitnie seksualny. Histori t opowiada si na wp serio, na wp artobliwie. Dla
mieszkacw wsi jest to jednak podanie wane, gdy rwnoczenie wystpuje ono w znanej pieni
oraz czy si cile z histori wsi. Jest uwaane za prawdziwe, poniewa wystpujce w nim niektre
rysy w opisie miejscowoci stanowi dla tubylcw dowd jego autentycznoci. Podanie to zawiera
rwnie momenty tragiczne, przede wszystkim moment autokastracji bohatera oraz jego pen liryzmu
tsknot za dalek ojczyzn. Gwny wtek jest jednak do drastyczny i krajowcy opowiadajc to
podanie lub wspominajc o nim, co czsto czyni, nie wpadaj nigdy w nastrj uroczysty, lecz lubuj
si w wyolbrzymianiu i zwielokrotnianiu nieprawdopodobnych porwna zwizanych z centralnym
punktem historii - dugim czonkiem bohatera, legendarnego naczelnika Kwabulo. Cytujc to
opowiadanie bd prbowa moliwie jak najwierniej zachowa oryginalne cechy stylu krajowcw.

Opowie o Inuvayla'u
We wsi Kwabulo y sobie Inuvayla'u, ktry by gow swego klanu, klanu Lukuba; by naczelnikiem
wsi. Miewa stosunki z onami swych modszych braci i siostrzecw.
Gdy mczyni udawali si na poowy ryb, stawa przed domem i robi dziur w strzesze, po czym
wsuwa tamtdy czonek i dopuszcza si gwace. Jego czonek by bardzo dugi; jego czonek by jak
dugi w. Inuvayla'u chodzi do ogrodu, w czasie gdy kobiety zajte byy przy koumwala
(oczyszczanie z chwastw gruntu przed sadzeniem) lub gdy one pwakova (plewiy). Stawa daleko za
ogrodzeniem wrd dziko rosncych krzakw, a jego czonek wi si jak w po ziemi. Czonek peza
cay czas. Czonek zblia si do kobiety z tyu, gdy bya zgita przy pracy na roli. Naprzd uderza j
silnie, powala na ziemi i w tej pozycji gwaci, wsuwajc si do pochwy.
Lub gdy kobiety udaway si do kpieli w lagunie, czonek wi si jak wgorz pod wod i wsuwa do
pochwy. Lub gdy kobiety szy zbiera muszle, jak to czyni na zachodnim wybrzeu (ryc. 80), depczc
i starajc si wyczu pod nogami muszl w bagnie laguny, Inuvayla'u posiada je wwczas. Gdy
kobiety chodziy do dow na wod, rozbija im naczynia z kokosu i gwaci je. Mczyni byli wtedy
bardzo li, gdy nie mieli wody do picia. Lyli kobiety. Kobiety byy zbyt zawstydzone, by mwi, gdy
naczynia ich byy porozbijane. Jednego dnia przykazali mowie onom, mwic im:
Ugotujcie ryby, ugotujcie taytu, zrbcie kluski z taro, by nasz czcigodny starzec najad si do
syta. Nie, odpowiedziay kobiety, nie uczynimy tego; ten czowiek wyrzdza nam krzywd; gdy wy
udajecie si na poowy, a my zostajemy we wsi, gdy pracujemy w ogrodzie, przy doach na wod, w
lagunie, dopuszcza si na nas gwatu.
Wwczas mczyni zaczli go ledzi. Powiedzieli, e udaj si na pow. Ukryli si w weyka
(gstwinie otaczajcej wie), zobaczyli Inuvayla'u, jak sta za chat i robi dziur w strzesze; czonek
jego peza po ziemi, wsun si przez dziur do rodka; Inuvayla'u gwaci on swego modszego
brata. Mczyni poszli do ogrodu... (teraz wylicza si niemal e dosownie, jak poprzednio, wszystkie
szczegy zego obchodzenia si bohatera z kobietami).
Gdy ujrzeli to jego modsi bracia i siostrzecy w linii matki, zapaali gniewem. Nastpnego dnia
zanurzyli go w wodzie; zanurzyli go w bagnistym stawku znajdujcym si tu przy maej zatoce, ktra
siga a do samej wsi Kwabulo (ryc. 81).
On wyszed z wody. Wrci do domu i by bardzo zawstydzony i smutny. Powiedzia do swej matki
Lidoyi: Upiecz troch taytu i ryby. Upiecz to w ziemi. Spakuj cae nasze mienie i jedzenie w swj duy
kosz; podnie go i postaw na gowie; pjdziemy, opucimy to miejsce.

- 207 -
 Gdy wszystko byo gotowe, wyszed z domu, ktry sta na baku (gwny plac we wsi). Gono paka
i spoglda na baku. Wzi sw kema (siekier) i rbn ni w czonek. W pierwszej chwili paka i
zawodzi nad nim, trzymajc go w rkach. Po czym odci koniec czonka. Upad on na baku przed
jego domem; zamieni si w kamie. Kamie ten po dzi dzie znajduje si na baku w Kwabulo przed
domem naczelnika. Krzycza i paka, i szed dalej. Stan przed zewntrznym piercieniem domw,
spojrza za siebie, wzi czonek i paka nad nim. Rbn siekier jeszcze raz. Upad drugi kawaek i
zamieni si w kamie. Mona go do tej pory oglda, jak ley poza zewntrznym piercieniem wsi
Kwabulo. Paka, zawodzi i szed dalej. W poowie drogi pomidzy wsi a stawkiem lecym przy
maej zatoce zatrzyma si. Spojrza za siebie na domy. Wzi czonek w donie, paka nad nim i odci
jeszcze kawaek. Ten zamieni si w kamie i mona go zobaczy niedaleko Kwabulo. Dotar do odzi;
patrza za siebie w kierunku wsi i paka nad swymi genitaliami. Chwyci siekier i obci pozosta
cz czonka. Zamienia si ona w kamie i ley teraz w pobliu miejsca, gdzie mowie ze wsi
Kwabulo przywizuj czna. Wsiad do swego czna i zepchn je na wod. Odpynwszy kawaek w
zatok, jeszcze paka. Pochwyci siekier i odrba sobie jdra. Wielkie biae koralowe skay (vatu)
le w zatoce. One s znakiem: wskazuj miejsce, gdzie Inuvayla'u obci swoje jdra.
Inuvayla'u i jego matka Lidoya udali si do Kavataria (wsi na pnoc od Kwabulo, skd prowadzi
droga na wyprawy morskie na poudnie). Tam ukrad wielk waga (dua d), mwasawa (d na
dalsze morskie wyprawy). Lecz waciciel schwyta go i wypdzi. Poszli do Ba'u (wsi dalej na pnoc).
Wzi wiksz d; rzek do swej matki Lidoyi: Po na ni koszyk, popyniemy. Pynli, dotarli do
I'uwaygili (wsi na Kayleula). Rzek do matki... (tutaj powtarzaj si powiedziane ju wyej sowa;
potem popynli dalej, dotarli do innej wsi, gdzie znowu prosi j, by pooya koszyk; i tak dalej -
nastpuje monotonne wyliczanie wsi w lagunie i na wyspach Amphlett, a do koya, wysokich gr na
Archipelagu d'Entrecasteaux). Inuvayla'u przyby do koya. Tam osiad, tam zamieszka, a z nim razem
matka, ktra pomagaa mu w pracach w ogrodzie i gotowaa jedzenie. Poszed owi ryby z latawcem i
sieci, ktra gboko si zanurza w morzu. Matka zaoya ogrd na stoku gry i ulepia dla niego
garnki.
Pewnego dnia poszed na wysoki stok grski. Dzie by jasny i czysty. Daleko, daleko wrd
budibudi (chmurki zbierajce si na horyzoncie w okresie monsunw) ujrza wielk pask wysp
Kiriwina, ujrza szerok lagun. Zobaczy tam na wodzie d, d z Kwabulo, jego wsi rodzinnej 92.
Serce mu zmiko (inokapisi lopo'ula). Zapragn zobaczy sw wie, pragn wiosowa wrd
mangrowii w Kwabulo.
Popynli. Po drodze spotkali d z Kitava. Rzecze do matki: Popro ich o sayaku (wonny
czerwony barwnik), popro ich o mulipwapwa (ozdoby z muszli). Matka ofiarowaa si mczyznom z
Katava. Spkowali z ni na ich cznie; dali jej troch sayaku i kilka ozdb z muszli. Wwczas mia
troch czerwonego barwnika i kilka ozdb z czerwonej muszli.
W miejscu ldowania przy kocu zatoki przyozdobi si. Poszed do wsi. W swym paradnym stroju
sta na baku (gwnym placu) i piewa pie, ktr uoy w koya (poudniowych grach). Nauczy jej
mieszkacw wioski, swych modszych braci i siostrzecw po matce. Obdarzy ich pieni i tacem.
Po wsze czasy pozostay one pieni i tacem mieszkacw Kwabulo. Taczy si z kaydebu (tarcz
taneczn) (ryc. 82). Mczyni z Bwaytalu i Suviyagila zakupili potem ten taniec i rwnie go tacz.
Inuvayla'u y we wsi a do samej mierci. To jest koniec historii.
Syszaem ten mit w kilku wsiach, wobec czego posiadam kilka jego wersji oraz troch objanie, o
ktrych trzeba by teraz wspomnie. Akt ekspiacyjnej autokastracji w niektrych wersjach odbywa ju
po powrocie do wsi rodzinnej. Nie stoi to jednak w adnej sprzecznoci z porzdkiem, w jakim s
porozsiewane kamienne szcztki. Wszystkie wspomniane w opowiadaniu kamienie do tej pory tam
le, cho ich anatomiczne podobiestwo z czasem mocno si zataro, a rozmiar musia znacznie
wzrosn. Szcztki te widziaem wielokrotnie, lecz za kadym razem co, czy za pogoda, czy
nieodpowiednia pora, czy przypyw, stawao mi na przeszkodzie, aby je sfotografowa. Uzbroiwszy si
w odrobin imaginacji i dobrej wiary nie mona wtpi, e jdra znajduj si w zatoce - wielkie okrge
gazy skalne, ktre przy odpywie wynurzaj si z wody; natomiast glans penis, ostry, spiczasty kawa
biaego koralu, ley na gwnym placu we wsi. Rozmieszczenie zatem potwierdza wersj podan w
tekcie.
Ju sam wywd etymologiczny nazwiska bohatera wskazuje na jego sabostki; inu to niewtpliwie
eska partykua z ina, kobieta, czasownik vayla'u za znaczy rabowa lub kra, tak e imi jego
mona by przetumaczy wykradacz kobiet. Mit ten powinien szczeglnie zainteresowa tych, ktrzy
92
Jak dziwny i przemawiajcy do wyobrani jest kontrast pomidzy szmaragdowymi wodami i bia kred Wysp Trobnianda
a ciemnobrzow ska wulkaniczn, wysokimi grami i granatowym morzem koo koya, wspominam w Argonauts of the
Western Pacific, passim. Czytelnik znajdzie tam rwnie omwienie problemu, jak dziaa na krajowcw pikno przyrody i jak si
to odbija w folklorze.

- 208 -
wierz, e w dawnych czasach panowaa w Melanezji gerontokracja. Albowiem mamy tutaj starego
(mskiego) matriarch, ktry wkracza w prawa modszych mczyzn w klanie i za pomoc swego
olbrzymiego organu (symbol wzmoonej siy generatywnej, jakby to okreli psychoanalityk) uzurpuje
sobie prawa do wszystkich kobiet w danej spoecznoci. Niektre czci tej opowieci niewtpliwie s
starsze, inne natomiast zostay wyranie zmodernizowane. Pewna prostota i surowo pierwszej
czci, sposb, w jaki fabua zostaa powizana z przyrod, s socjologicznie niezmiernie
charakterystyczne dla prawdziwego mitu, ktry stopniowo degeneruje si w zwyk legend.
Natomiast cz druga z pieni, ktr zaraz podam, wpleciona jest we wspczesne realistyczne to i
jej liryczno-narracyjny charakter wskazuje na to, e opowie powstaa o wiele pniej.
Charakterystyczne jest rwnie to, e w pierwszej czci opowieci spotykamy kobiety, ktre s
szczeglnie naraone na napaci podczas ich specyficznie kobiecych uprzywilejowanych zaj.
Normalnie w tych warunkach znajduj si one pod ochron tabu, ktre nie tylko e wyklucza wszelkie
zblienie erotyczne, ale nawet nie pozwala mczyznom przystpowa do nich podczas tych prac
(rozdz. II, sfery mskiej i kobiecej dziaalnoci w yciu plemiennym). Pamitamy o tym, e w
niektrych prowincjach gromadnie plewicym kobietom wolno napada na wszystkich mczyzn,
ktrzy si nawin pod rk (rozdz. IX, 8). Jest to niewtpliwie ciekawa korelacja, ktra obdarzonemu
odrobin fantazji i zdolnociami stawiania hipotez antropologowi mogaby posuy za dowd
dawnoci tego mitu oraz da podstawy do zbudowania teorii zwyczaju yausa. Ale Inuvayla'u nie tylko
wyrzdza krzywdy, lecz i zniewaa: kobiety w tym podaniu s o wiele bardziej zawstydzone i
pokrzywdzone zniewaeniem ich w ich kobiecych prerogatywach, jak plewienie i napenianie naczy
wod, anieli z powodu zhabionej cnoty. Rozbijanie naczy z orzecha kokosowego pozornie
mogoby si wydawa jedynie objawem pewnego przykrego sadyzmu w poza tym zupenie agodnym
usposobieniu Inuvayla'u. W rzeczywistoci jednak wszystkie te szczegy s socjologicznie bardzo
znamienne.
Wedle innej, nieco odmiennej wersji zakazano Inuvayla'u powrotu do wsi rodzinnej, a gdy tam
przyby, wypdzono go. Tej tragicznej wersji wolaem jednak nie przytacza, czciowo dlatego, e
Anglosasi nie lubi smutno koczcych si opowieci, czciowo za dlatego, e nie harmonizuje ona
z agodnym, mao mciwym charakterem Trobriandczykw.
Pie przypisywana okaleczonemu bohaterowi z Kwabulo czy si z treci bardzo luno.
Pierwsza zwrotka wspomina o wykroczeniach bohatera i ich skutkach oraz zawiera postanowienie
opuszczenia wioski rodzinnej celem ekspiacji. Wspomniane tutaj skay koralowe i bagniste okolice,
przez ktre bohater musi wdrowa, s poetyckimi obrazami tej czci opowieci, ktra przedstawia
wdrwki bohatera i jego. matki.
Druga i trzecia zwrotka nawizuj do mitu. Takie momenty, jak rola matki, smutek syna i pierwsze
etapy podry, powtarzaj si w pieni i w micie. Pie jednak nie wspomina zupenie o surowszych i
zapewne starszych partiach mitu, pomija moment kastracji. Mowa jest tylko o tsknocie za
opuszczon wsi rodzinn i porzuconym domem.
Oddajmy si na chwil tak kuszcym spekulacjom: czy czasem pierwsza i druga cz mitu to nie
dwie zupenie odrbne historie? Pierwsza, pierwotny mit z licznymi interesujcymi socjologicznie
pouczeniami i implikacjami; druga za i pie to opowie o prawdziwej lub legendarnej postaci
mczyzny, ktry na skutek nie dajcych si tolerowa wybrykw erotycznych zosta wygnany ze
spoecznoci, a ktry potem w dowd ekspiacji i alu uoy t pie. Z biegiem czasu obie te historie
zbiegy si w jednym podaniu, lecz nie w pieni.
Od czwartej zwrotki pie mwi o ozdobach i tacu, o sawie osobistej i wynoszeniu swej wasnej
osoby; o kobietach podziwiajcych ozdoby piewaka, o jego wdrwkach przez wsie i o nie
opuszczajcej go tsknocie za ojczyzn. W tym wszystkim pie jest bardzo typowa dla tego rodzaju
twrczoci trobriandzkiej. Przytaczam tutaj tylko sze pierwszych strof, gdy dalszych nie mogem tak
dokadnie przetumaczy.

Pie o Inuvayla'u
I.
Jednego dnia zanurzyli Inuvayla'u.
Wieci o jego rozpucie rozeszy si.
Zanurzono go, poszed pod wod, wyszed z wody.
Odwrci si i poszed na morze -

- 209 -
Przez raybwag i dumia poszed na morze 93.

II.
Nasza matko Lidoya, przyrzd jedzenie,
Zwracam me oczy ku Dugubakiki94.
zy pyn mi na myl o bwaulo95 nad m wsi.
zy pyn mi na myl o Kwabulo, miym powietrzu w Kwabulo.

III.
O matko Lidoya, we koszyk na gow.
Ona idzie ostronie i potyka si idc wzdu zatoki.
Porzucia ona Kwabulo - dom jest zamknity.
Inuvayla'u ju nie bdzie dopuszcza si gwatw.
Twj dom jest zamknity- ju nie ma domu Inuvayla'u.

IV.
Ju jest podniesiony - maszt w kocu zatoki.
Szukam mej pieni - ruszam w drog - ja - Inuvayla'u.
M drog jest Gulagola, ktra wiedzie do Tuma.
A potem droga do Digidagali, ktra prowadzi przez Teyyava 96.

V.
Kobiety z Kulumaty, zataczcie wasz taniec!
Szykujcie si do taca wkoo z tubuyavi 97 na twarzach!
Dla ciebie tilewa'i98 - id wic do mej wsi,
Id do Oysayase - do Oburaku99.

VI.
Czas rusza w drog, w drog do Kiriwiny100.
Dzieci staray si mnie powstrzyma.
Udam si w drog i przyjd do Yalumugwy 101.
Mj dala102 - mczyni; moj mioci - kobiety,
Podziwiaj moj paya103.
Gdy przyjd do Okaykody, wita mnie bd przyjaciele.
Smutne jest me serce.
Jestem mczyzn z Luby, m ryb jest kaysipu.
Ze czasy na mnie przyszy.

93
Raybwag - skay koralowe; dumia - bagna.
94
Miejsce przybijania odzi we wsi Kabulo na lagunie.
95
Bwaulo - opary dymne unoszce si nad wsi.
96
Obie drogi prowadz do pnocno-zachodnich prowincji.
97
Wzr na zdobienie twarzy.
98
Dar pochlebstwa (rozdz. XI, 3).
99
Obie wsie le na poudniu.
100
Prowincja pnocno-zachodnia.
101
Wie na pnoc od Kwabulo.
102
Podklan.
103
Kolczyki ze skorupy wia.

- 210 -
 Opowie o Kaytalugi
Prcz legend o dawnych dziejach kr rwnie opowieci o dalekich krajach. Niemal w kadej
stronie wiata, jeli mamy wierzy krajowcom, ley jaki cudowny kraj; trzeba tylko odpowiednio
daleko pojecha. Zainteresujemy si tutaj jednym z nich, a to z powodu szczeglnych waciwoci
jego mieszkacw.
Daleko, za wielkim morzem - walum, jak powiadaj krajowcy - jeliby pyn pomidzy Sim-sim a
Muyuwa (tj. w kierunku pnocnym), natrafiby na wielk wysp. Nazywa si ona Kaytalugi. Jest tak
wielka jak Boyowa (nazwa najwikszej wyspy w grupie trobriandzkiej). Jest tam wiele wsi. Same
kobiety je zamieszkuj. Wszystkie s pikne i chodz nago. Nie gol swych wosw onowych. Rosn
one tak dugie, e tworz rodzaj doba (spdniczki z rafii) na przodzie.
Kobiety te s bardzo ze, bardzo dzikie. Powodem tego jest ich nienasycone podanie. Gdy
eglarze maj przybi do brzegu, kobiety ju z dala widz ich odzie. Stoj na brzegu i czekaj na
nich. Jest ich tyle, e cay brzeg si od nich czerni. Mczyni przybywaj, kobiety biegn ku nim i od
razu rzucaj si na nich. Zrywaj im przepaski biodrowe; gwac mczyzn. Jest to jak yausa ludu z
Okayaulo. Yausa odbywaj si w porze pwakova. Gdy si ona skoczy, to jest ju po wszystkim. W
Kaytalugi za kobiety robi to cay czas. Nigdy nie pozestawiaj mczyzn w spokoju. Jest tam bardzo
duo kobiet. Jak jedna skoczy, druga zaczyna. Jeli nie mog ju spkowa, posuguj si nosem,
uszyma i palcami u rk i ng mczyzny - mczyzna umiera.
Chopcy rodz si na wyspie. Chopiec nigdy nie dorasta. Maych chopcw do tego stopnia si
naduywa, e gin. Kobiety ich naduywaj. Uywaj jego czonka, jego palcw, jego rk. On jest
bardzo zmczony, sabnie i umiera.
Tak wyobraaj sobie krajowcy t wysp o charakterystycznej nazwie; kayta znaczy spkowa;
Iugi jest przyrostkiem oznaczajcym pene nasycenie. Kaytalugi zatem znaczy pene nasycenie si
spkowaniem. Krajowcy absolutnie wierz, e taka wyspa naprawd istnieje i e kady szczeg
opowiadania odpowiada prawdzie. Czsto syszy si dugie opowieci o eglarzach, ktrzy pdzeni
silnym wiatrem ku wyspie wol przybi do opuszczonych ska koralowych ni ryzykowa ldowanie na
Kaytalugi. Jecha trzeba do niej mniej wicej dob. Jeli si wyruszy rano i pynie w kierunku obomatu
(na pnoc), jest si na wyspie nastpnego dnia rano.

Ryc. 83. Banany usikela w Kaulagu.

(Rozdz. XII, 4).

- 211 -
 Ryc. 84. ywno zgromadzona na uczt.
Bulwy yamu uoone s w stertach na ziemi i wypeniaj pwatai (graniaste skady drewniane).
Orzechy kokosowe, trzcina cukrowa, banany i pki orzechw arekowych uoone s na wierzchu
cao wywiera na krajowcu silne wraenie pikna, potgi i znaczenia. W ten sposb gromadzi si
ywno podczas uroczystoci milamala (doroczny powrt duchw) oraz przy aobnych, a take
innych rozdziaach ywnoci (sagali). Rozdz. XIII, 1).

Za prawdziwe uwaane s rwnie opowieci o mczyznach, ktrzy si tam dostali, a ktrym

udao si zbiec. Dawno ju temu kilku mczyzn z Kaylagu zepchnitych ze swego szlaku (miao to
by, wedle jednej wersji, podczas wyprawy kula) dostao si na wysp. Inna wersja podaje, e udali
si oni tam celowo. Jest bowiem taki zwyczaj u Trobriandczykw, e w wypadku gdy prace utykaj na
martwym punkcie, jeden z mczyzn rzuca wyzwanie. Proponuje wwczas czy to niezwyk wypraw,
czy zabawy, czy nadzwyczajne wita, ktrymi obowizany jest pokierowa, zorganizowa je, a
czasem nawet i sfinansowa. Wyzwani musz pj za nim. Pewnego razu mczyni z Kaylagu
plantowali yam. Praca bya bardzo cika, tyczki yamowe nie chciay wchodzi w kamienisty grunt.
Naczelnik wykrzykn: Uri yakala Kaytalugi! Moje wyzwanie Kaytalugi! Udajmy si tam i odwiedmy
kobiety. Inni zgodzili si na to. Naadowali na d jedzenia, drzewa opaowego, butl na wod i
zapas zielonych owocw kokosowych. Popynli. Jedn noc spali na morzu, drug noc spali na morzu,
trzeciego dnia rano dotarli do Kaytalugi (nie zgadza si to wprawdzie z tym, co poprzednio mwili inni
informatorzy, ale moe nie mieli pomylnego wiatru). Na brzegu wyspy zebray si kobiety: Wa!
Mczyni przybywaj do naszego kraju! Rozbiy czna, z kawakw zrobiy stos i usiady na nim.
Spkowali miesic, spkowali drugi miesic, spkowali jeszcze duej. Mczyni rozdzielili si,
kady z nich polubi jedn kobiet. Osiedlili si:
Wiele miesicy pracowali w ogrodach, po czym powiedzieli do swych on: Czy duo ryb jest w
waszym morzu? Kobiety odrzeky: Bardzo duo. Naprawimy wobec tego nasz d - rzekli
mczyni - zowimy troch ryb, wszyscy bdziemy je jedli. Naprawili d, woyli do niej lici i
jedzenia, woyli butl na wod i odpynli. Pynli trzy dni i wrcili do wsi rodzinnej Kaulagu. Kobiety,
ktre ich opakay i wyszy tymczasem po raz drugi za m, bardzo si na ich widok ucieszyy i
powrciy do swych mw. Prcz innych rzeczy przywieli oni na sw wysp nowy gatunek banana,
zwany usikela. Moesz zobaczy usikela, jak ronie teraz w kadej wsi, i sprbowa go. Jest bardzo
dobry (ryc. 83). Stanowi to dalszy dowd, e historia jest prawdziwa i e wyspa Kaytalugi rzeczywicie
istnieje!
Na moje pytanie, jak si to stao, e mczyni z Kaulagu nie tylko e wytrzymali tam tak dugo,
lecz e w dodatku udao im si uciec, odpowiedziano mi, e przede wszystkim byli to ludzie bardzo

- 212 -
silni, a poza tym aden z nich nie dopuci do stosunkw z wiksz iloci kobiet, tylko z jedn. I
wanie wwczas, gdy kobiety zaczynay naprawd na nich napiera - umknli.
Inn podobn histori syszaem o mczynie z Kaybola, wsi na pnocnym wybrzeu, ktry
polujc na rekiny zapdzi si za daleko. Przybi do Kaytalugi, gdzie polubia go jedna z kobiet. Gdy
ju do mia jej zbyt natarczywych pieszczot, podziurawi wszystkie odzie na wyspie prcz swojej,
ktr dokadnie opatrzy; wspomnia swej onie, e pow tego ranka bdzie z pewnoci obfity.
Zepchn czno na morze i podnis agiel. Kobiety z Kaytalugi prboway go ciga, odzie ich
napeniy si wod i poszy na dno, mczyzna za szczliwie powrci do Kaybola.
Gdy wyraziem pewne wtpliwoci co do istnienia tej wyspy, informatorzy powiedzieli mi, e troch
sceptycyzmu nigdy nie zawadzi, e niemniej jednak nie powinienem udawa si tam, gdy mgbym
ju stamtd w ogle nie wrci. Wspominali, e wszyscy gumanuma (biali) chcieli z pocztku jecha
na Kaytalugi, lecz wszyscy si bali. Patrz! ani jeden gumanuma nie by na Kaytalugi! - jeszcze jeden
niezbity dowd istnienia tej wyspy!
Omawialimy dotychczas bardziej wieckie typy folkloru i przekonalimy si, e dominowa w nich
motyw seksualny. Im bowiem jaka opowie zawiera mniej religijnego czy moralnego znaczenia, im
mniej realna wydaje si ona krajowcowi, tym bardziej swawolna si staje; im bardziej za jest
swawolna, tym czciej, jak to ma miejsce z bajkami (kukwanebu), zahacza o tematy seksualne.
Spord legend istnieje tylko jedna historia, w ktrej element seksualny stanowi gwny motyw -
historia Inuvayla'u, i jeden tylko opis kraju, to jest Kaytalugi. We waciwych mitach (lili'u) wystpuj
bardzo, rzadko motywy seksualne; mity o powstaniu ludzkoci i porzdku spoecznego, na przykad,
s ich cakowicie pozbawione. Podobnie w caym cyklu opowieci o bohaterze Tudava jedyn
wzmiank o charakterze seksualnym s narodziny dziewicze, ktrych mechanizm jest dyskretnie i
powcigliwie opisany: matka bohatera pi w grocie, a ciekajce ze sklepienia krople wody (litukwa)
przebijaj jej hymen, dostaj si do pochwy i w ten sposb otwieraj j (ikaripwala), umoliwiajc
poczcie (rozdz. VII).
Pierwiastkw seksualnych nie spotyka si w licznych mitach zwizanych z okrnym handlem kula;
tak samo nie ma ich w mitach o pierwszych poowach ryb, o powstaniu odzi i pierwszych
nurkowaniach po muszle spondylusa. Nie spotyka si tych pierwiastkw rwnie w mitach o staroci,
mierci i dorocznej wizycie duchw.
Ogie, jak gosi podanie, stworzony zosta przez t sam kobiet, ktra stworzya soce i ksiyc.
Soce i ksiyc kr pa niebie, lecz matka ma u siebie ogie, ktry ukrywa w pochwie. Ilekro
potrzebuje go do gotowania, wyjmuje go ze schowka. Lecz pewnego dnia jej modszy brat odkrywa to
miejsce, kradnie ogie i daje go ludziom. Tylko ten jeden jedyny mit ma wyranie zarysowany
pierwiastek seksualny.
Pe nie odgrywa waniejszej roli w wierzeniach o istotach nadnaturalnych. Jedyny wyjtek to
pogld, e niektre wiedmy (yoyova) miewaj stosunki z tauva'u (zoliwe istoty na podobiestwo
ludzkie, pochodzce z poudniowych wysp, ktre sprowadzaj epidemie). Ipwaygana na przykad,
pochodzca z klanu Malasi, ktra wbrew wszelkim reguom egzogamii wysza za m za Modulabu,
naczelnika klanu Malasi w Obweria, ma zaprzyjanionego tauva'u, z ktrym miewa stosunki seksualne
i ktry wyucza j rnych sztuk czarnej magii (wida j na ryc. 77 i 78). O Bomwaytani z Kaybola,
onie naczelnika i notorycznej yoyova, syszy si rwnie, e ma stosunek z takim zoliwym,
nadludzkim instruktorem.
Wypadki tego rodzaju s jednak na Wyspach Trobrianda sporadyczne. Wierze w sabat czarownic,
ktre zdaj si utrzymywa u poudniowych Massimw, nie znalazem w pnocnych prowincjach.
Informatorzy z wyspy Normanby i z wysp pooonych na wschodzie opowiadali mi, e czarownice
zbieraj si po nocach i spotykaj si z Ta'ukuripokapoka, mityczn osobistoci i wielkim specjalist
od czarnej magii. Odbywaj si tace i orgie, podczas ktrych czarownice spkuj z istotami pci
mskiej, a nawet podobno z samym Ta'ukuripokapoka.

5. Erotyczny raj Trobriandczykw.

U Trobriandczykw, podobnie zreszt jak w wielu innych kulturach, jeden z najwaniejszych
systemw dogmatycznych czy mitologicznych czy si z yciem pozagrobowym.
Trobriandczycy umieszczaj wiat duchw na niewielkiej wysepce Tuma, pooonej na pnocnym
zachodzie. Tam, niewidoczne dla oczu miertelnika, wolne od ziemskich trosk i kopotw, wiod duchy

- 213 -
ywot bardzo zbliony do normalnego ycia trobriandzkiego, tylko o wiele szczliwszy 104. Zacytuj
dobry opis tego ycia, uzyskany od jednego z mych najlepszych informatorw, Tomwaya Lakwabulo
(ryc. 37), znanego wra i nieprzecitnie utalentowanego medium spirytystycznego, czowieka
obdarzonego du wyobrani, a przy tym wszystkim wielkiego spryciarza, ktry bywa czstym
gociem w krainie duchw:
W Tuma wszyscy jestemy jak wodzowie; jestemy pikni; mamy wspaniae ogrody i nic do roboty
- kobiety wykonuj ca prac; mamy mas ozdb i mamy wiele on - wszystkie urodziwe.
Owiadczenie to ujmuje aspiracje i wyobraenia krajowcw - przynajmniej dopki rzecz ogranicza si
do dalekich spekulacji; albowiem to, co myl o przyszym yciu i czego si tam spodziewaj,
bynajmniej nie oddziauje na ich ustosunkowanie si do mierci i wcale nie wywouje pragnienia
szybkiego przeniesienia si do Tuma. Przypominaj w tym wzgldzie zupenie nas. Wielu bowiem
dobrych chrzecijan bdzie penych entuzjazmu dla radoci i szczliwego ycia, jakie ich czeka w
niebie, nie spieszc si zbytnio do przekroczenia progw niebieskich.
Niemniej jednak w dalekiej perspektywie i jako obraz dogmatycznych roje kraina duchw Tuma
pozostaje rajem, i to przede wszystkim rajem erotycznym. Gdy krajowiec mwi o nim, gdy staje si
wymowny i opowiada tradycyjne historie, zawierajce informacje zaczerpnite od spirytystycznych
mediw, oraz snuje wasne plany i nadzieje - wszystkie inne czynniki usuwaj si szybko na plan
dalszy, a na czoo wysuwa si element seksualny: ple w pierwszej linii, lecz pe oprawiona w ramy
prnoci, chci pokazania si, zbytku, dobrego jedzenia i piknego otoczenia.
W wyobrani krajowcw Tuma roi si od piknych kobiet, ktre bd ciko pracowa przez cay
dzie, a taczy nocami. Duchy napawaj si wiecznie trwajcymi bachanaliami taca i piewu, ktre
odbywaj si na obszernych placach wiejskich lub na mikkich piaszczystych brzegach morskich. Jest
tam pod dostatkiem betelu i napoju z zielonego orzecha kokosowego, peno wonnych lici i ozdb
obdarzonych si magiczn, bogactw i odznacze. W Tuma wszyscy staj si tak pikni, peni
godnoci i wszelkich umiejtnoci, e kady jest tym wyjtkowym, oglnie podziwianym wybracem
losu, kierujcym nigdy nie koczcymi si witami i uroczystociami. Na skutek jakiego
przedziwnego mechanizmu socjologicznego wszyscy staj si wodzami, co nie przeszkadza temu, e
aden wdz nie uwaa si w swym stanowisku za umniejszonego czy przymionego przez nisze od
siebie duchy.
Przejdmy teraz wraz z duchem jego koleje, zanim dostanie si do krainy wiecznej szczliwoci.
Po kilku wstpnych formalnociach duch staje przed obliczem Topilety, ktry strzee drogi do
Tuma. Topileta naley do klanu Lukuba, ma zupenie czowieczy wygld i w swych pragnieniach,
upodobaniach i prnostkach jest cakowicie ludzki. W swej konsystencji jednak jest duchem, w
wygldzie wyrnia si bardzo duymi uszami, ktre zwisaj mu z gowy jak skrzyda nietoperza.
Mieszka z jedn lub kilkoma crkami.
Duch powinien grzecznie i przyjanie odezwa si do Topilety, pytajc si go o drog, i
rwnoczenie winien wrczy mu kosztownoci, ktre otrzyma od swych pozostaych przy yciu
krewnych na podr do Tuma. Te kosztowne przedmioty, jak pamitamy, nie byy ani pochowane z
ciaem, ani zniszczone, lecz tylko przykadane i pocierane o ciao przed mierci i pniej na jaki
czas pooone na ciele nieboszczyka (rozdz. VI, 3). Ich duchowe odpowiedniki zostaj, w mniemaniu
krajowcw, wzite przez ducha zmarego w czasie jego podry na tamten wiat i nastpnie, wedle
jednej wersji, ofiarowane Topilecie lub wedle innej uyte jako osobiste ozdoby ducha przy wejciu do
Tuma. Obdarzony wiksz inteligencj duch znajdzie bez wtpienia sposoby, by zadouczyni obu
wymaganiom.
Topileta jednak nie zadowoli si samymi darami; jest rwnie rozpustny, jak i chciwy. Jeli wic
duchem jest kobieta, to musi mu si odda, jeli mczyzna, to sam odstpuje mu jedn ze swych
crek. Dopiero teraz Topileta przepuszcza ducha, ktry udaje si w dalsz drog.
Duchy wiedz ju o przybyciu nowego towarzysza i tocz si, by go powita. Teraz odbywa si
obrzdek, ktry bardzo silnie oddziauje na jego umys. Duch przybywa bardzo zasmucony. Opakuje
tych, ktrych pozostawi na ziemi: wdow, kochank, dzieci. Tskni do swej rodziny i pragnie powrci
do ony czy te swej ziemskiej kochanki. W Tuma znajduje si jednak wonne ziele zwane
bubwayayta. Ukada si je w vana (wizki) i duch piknej kobiety wypowiada nad nim zaklcie tu
przed przybyciem ducha na wysp. Gdy zbliy si do grupy, ktra stoi oczekujc go, najbardziej
namitne i niewtpliwie najpikniejsze duchy kobiet biegn ku niemu, wachlujc pachncymi zioami
przed jego twarz. Zapach ten dostaje si do jego nozdrzy, niosc ze sob magi bubwayayta.
Podobnie jak pierwszy yk wody letejskiej, tak samo i ten zapach kae mu zapomnie o wszystkim, co

104
Por. Baloma, The Spirits of the Dead in the Trobriand Islands; czytelnik znajdzie tam wstpne uwagi o yciu
pozagrobowym krajowcw, poczynione po pierwszym roku mego pobytu na Archipelagu.

- 214 -
pozostawi na ziemi; przestaje natychmiast myle o onie; przestaje tskni do dzieci i nie pragnie
wicej obj ziemskiej mioci. Obecnym jego pragnieniem jest pozosta w Tuma i obejmowa pikne,
chocia niematerialne postacie kobiet-duchw.
Pragnienia jego zostaj szybko zaspokojone. Kobiety-duchy, bezcielesne dla nas, istot
miertelnych, s jednak pene aru i namitnoci, i to w stopniu nieznanym na ziemi. Tumnie
gromadz si dookoa mczyzny, obsypuj go pieszczotami, cign go si, dopuszczaj si na nim
zniewole. Pobudzony erotycznie przez zaklcie bubwayayta, poddaje si on wszystkiemu; dziej si
rzeczy, ktre dla nie znajcych zwyczajw w wiecie duchw, mogyby si wydawa wysoce
nieprzystojne, lecz ktre w raju s najwidoczniej na miejscu. Mczyzna poddaje si tym awansom ze
strony kobiet, spkuje z gocinnymi duchami publicznie, czemu inni przygldaj si lub pobudzeni
tym widokiem robi to samo. Takie wsplne orgie seksualne, w ktrych mczyni i kobiety mieszaj
si bez adnych ogranicze i cigle zmieniaj partnerw, s bardzo pospolite w wiecie duchw. Tak .
przynajmniej informowao mnie szereg mczyzn, naocznych wiadkw tych scen - nie rekrutujcych
si jednak spord duchw, lecz spord spirytystycznych mediw.
Miaem bowiem szczcie omawiania tych spraw z szeregiem jasnowidzw, ktrzy czsto bywali w
Tuma, przebywali z duchami i wracali na ziemi, by wszystko, co widzieli, opowiedzie ludziom.
Najznakomitszym z nich by Tomwaya Lakwabulo, o ktrym wielokrotnie mi wspominano i o ktrego
wyprawach do krainy duchw opowiadano mi na wp cynicznie, a na wp z szacunkiem, zanim go
jeszcze poznaem i zaczem z nim pracowa105. Miaem rwnie okazj rozmawiania z Bwaylagesi,
kobiecym medium z Moniga'u, oraz z kilkoma pomniejszymi mediami. Przedstawione dotychczas
szczegy ycia w Tuma s wasnoci szerokiego ogu i tworz cz oglnego folkloru;
wspomniani naoczni wiadkowie jedynie je potwierdzali, chocia umieli doda im kolorytu,
konkretnoci i ycia. Przeniemy si obecnie w krg bardziej ezoterycznych wiadomoci.
Tomwaya Lakwabulo onaty by na ziemi z kobiet imieniem Beyawa, ktra umara na rak przed
mym przybyciem do Oburaku. Od tego czasu kilkakrotnie widzia j w Tuma i, co najdziwniejsze,
pozostaa mu tam wierna; co wicej, nadal uwaa si za jego maonk i z nikim innym si nie zadaje.
Jest to wasna wersja Tomwayi Lakwabulo. Nie zaprzecza on jednak, e w tym wzgldzie Beyawa, lub
raczej jej duch, jest nie spotykanym dotd wyjtkiem wrd duchw pci eskiej. Te bowiem,
zamne czy niezamne, moe kady posiada, a wic i Tomwaya Lakwabulo. Wszystkie inne, z
jednym wyjtkiem Beyawy, czyni katuyausi i przyjmuj odwiedziny ulatile.
Dawno temu, gdy Beyawa bya jeszcze pikna i moda, Tomwaya Lakwabulo pa raz pierwszy
odwiedzi Tuma. Pozna tam wwczas jedn z najpikniejszych dziewczt-duchw, Namyobe'i, crk
Guyony Vabusi, naczelnika z Vabusi, wikszej wsi na wybrzeu Tuma. Dziewczyna-duch zapona
mioci do niego, a e bya niezwykle pikna i w dodatku wykonaa nad nim magi bubwayayta, nie
potrafi oprze si jej wdzikom i polubi j. Popeni w ten sposb bigami, lub, e si tak wyra,
zosta duchowym bigamist, gdy jedn on mia na ziemi w Oburaku, drug, ducha, w Vabusi. Od
tego czasu odwiedza regularnie krain duchw w transach, podczas ktrych nie przyjmuje ani jada,
ani napoju i caymi tygodniami nie rusza si z miejsca (przynajmniej teoretycznie: odwiedziem raz
bowiem Tomway Lakwabulo w czasie jednego z takich transw i udao mi si nieznacznie podsun
mu puszk woowiny i butelk soku cytrynowego oraz namwi go do przyjcia dwch laseczek
tytoniu). Te zawodowe wizyty w Tuma, prcz tego e s bardzo mie ze wzgldu na Namyobe'i, s
imprez wybitnie dochodow, gdy Tomwaya Lakwabulo zanosi duchom bogate podarunki, ktre
przez niego przekazuj ich ziemscy krewni. Nie wtpimy ani na chwil, e ich duchowe czci
dochodz do rk duchw w Tuma.
Dobrze to wiadczy o Tomwayi Lakwabulo, jak te o jego zmarej maonce Beyawie, e nie tylko
znaa, lecz i pochwalaa te duchowe zwizki ma i nawet pozwolia, by jej wasna crka nazywaa si
Namyobe'i po duchowej onie ma. Obecnie obie ony spotkay si w Tuma, lecz nie mieszkaj w tej
samej wsi. Zgadza si to z ogln zasad, e kada spoeczno ziemska ma swoj wasn koloni
duchw, w ktrej zmarli mieszkaj po mierci. Istnieje prcz tego kilka wsi o zupenie specyficznym
charakterze; duchy zamieszkujce je nie rekrutuj si z tego wiata i odznaczaj si pewnymi
szczeglnymi cechami. Jedn z tych wsi zamieszkuj kobiety, ktre yj w domach na supach tak
wysokich jak palmy kokosowe. adnemu mczynie nigdy nie byo wolno wej do tej wsi i nikt
jeszcze nie mia stosunku z adn z tych kobiet. Rodz one dzieci li tylko pci eskiej. Takie eskie

105
Por. Baloma, the Spirits of the Dead in the Trobriard Islands, artyku napisany przed moj trzeci wypraw. W czasie tej
ekspedycji mieszkaem przez szereg miesicy w Oburaku. Widywaem tam Tomway Lakwabulo zarwno w transie, jak i w
normalnych stanach, i uywaem go jako medium. Przekonaem si, e pomimo zdemaskowania, ktre opisaem we
wspomnianym artykule, jego presti, zarwno wrd swej wasnej spoecznoci, jak te i na caych Wyspach Trobrianda, wcale
nie ucierpia. Rwnie w tych sprawach nie ma istotnych rnic pomidzy Trobriandczykami a nami.

- 215 -
purytanki s jednak w Tuma na szczcie wyjtkiem; na og mio, rado i gnuna przyjemno
panuj wszechwadnie wrd szczliwych duchw.
Na to jednak, eby si napawa do syta yciem i mioci, trzeba by modym. Nawet w Tuma
staro - to znaczy zmarszczki, siwe wosy i oglna sabowito - dosiga duchy.. Lecz w Tuma znaj
na to sposb, ktry niegdy by dostpny dla caej ludzkoci, dzi jednak istnieje jedynie w wiecie
duchw. Albowiem staro nie jest dla Trobriandczyka stanem naturalnym, jest wypadkiem,
niepowodzeniem. Dawno temu, wkrtce po wyjciu ludzkoci z podziemia, istoty ludzkie mogy si
wedle wali odmadza, zrzucajc z siebie star, zwid skr, tak jak to robi skorupiaki, we i
jaszczurki oraz inne pezajce i yjce pod ziemi stworzenia, ktre co pewien czas zrzucaj swe
stare pokrycie, rozpoczynajc ycie na nowo w nowej, doskonaej szacie. Ludzko postradaa
niestety t sztuk - przez szalestwo jednej z przodki, jak gosi legenda - lecz szczliwe duchy w
Tuma zachoway j jeszcze 106. Gdy uwaaj, e s ju stare, zrzucaj pomarszczon skr i
wychodz z gibkim ciaem, ciemnymi wosami, zdrowymi zbami i peni ycia. Tak wic, ycie jest dla
nich wiecznym odradzaniem si modoci z jej nieodstpnymi towarzyszami - mioci i
przyjemnoci.
Czas upywa im na tacu i piewie i tym wszystkim, co si z tymi rozrywkami czy, jak odwitne
stroje, specjalne ozdoby, zapach wonnych olejkw i zi. Co wieczr w chodnej porze roku, gdy
przestaj wia uporczywe passaty lub gdy w duszn por monsunow orzewiajce powiewy znad
morza lekko poruszaj powietrzem, duchy odwitnie si przyodziewaj, udaj si na baku w swej wsi
i oddaj si tacom, zupenie tak samo jak Trobriandczycy. Czasami, nie stosujc si do ziemskich
zwyczajw, id nad brzeg morza i tacz na twardym, zbitym falami marskimi, chodnym piasku.
Duchy ukadaj przerne pieni, ktre za porednictwem mediw docieraj na ziemi. W
wikszoci wypadkw tego rodzaju twrczo wychwala przede wszystkim, poet, ktry pie t
skomponowa. Saw ich butia (wieniec z kwiecia) one piewaj; ich taca; ich nabwoda'u (ozdobny
koszyk); ich malowa i zdobie na twarzy. Wida std jasno; e zrczno w pracach ogrodowych
czy rzebieniu, nadzwyczajne czyny wojenne lub dokonania podczas wypraw kula bynajmniej nie
stanowi ju przedmiotu ambicji duchw. Zamiast nich znajdziemy kult taca i osobistego uroku, i to
gwnie jako to i przygrywk do rozkoszy o charakterze erotycznym.
Przytocz tutaj jako przykad tak pie; nazywa si ona Usiyawenu i zostaa skomponowana przez
ducha z Tuma. Na ziemi przekaza j Mitakayyo z Oburaku, medium, ktre ju w czasie mego pobytu
na Wyspach Trobrianda przenioso si na stae do krainy wiecznej szczliwoci w Tuma.

I.
Zapiewam pie gnunej radoci
Umys mj gotuje si i wrze na wargach moich.
Ustawiaj si w koo na baku
Docz si do nich na baku -
Dm w konch - suchaj!
Patrz, ognisty wieniec butia,
Butia mej kochanki.

II.
Ojciec mj pacze, rozpoczynaj taniec aobny po mnie.
Przyjd! Bdziemy u betel, bdziemy rzuca bubwayayta,
Bdziemy uska strki betelowe,
Orzech betelu - mj umys tpieje?

III.
Mj przyjaciel stoi na brzegu - ponie namitnoci,
On wrze - mj przyjaciel na pnocnym brzegu Tuma.
Rudy czowiek ni o mnie,
Ma ozdobny kosz,

106
Blisze dane znajdzie czytelnik w Myth in Primitive Psychology, str. 80-106.

- 216 -
 Twarz jego byszczy jak ksiyc w peni.

IV.
Biae chmury nisko zbieraj si na widnokrgu,
Pacz cicho.

V.
Na wzgrzu w Tuma koysz me dziecko do snu,
Pjd i poszukam mej siostry,
Nao bagido'u na m gow,
Pomaluj swe usta miazg betelow,
Ozdobi si naramiennikami na zachodnim brzegu.

***

W pieni trobriandzkiej zawsze jest peno niedomwie, opuszcze i aluzji do wypadkw, ktre s
dobrze znane suchajcym, i dlatego pie taka dla kogo obcego jest prawie e niezrozumiaa. Ale
nawet moi tamtejsi informatorzy nie potrafili cakowicie mi jej objani.
Po dwch wstpnych wierszach w pierwszej zwrotce mamy opisane przygotowania do taca w
Tuma. W drugiej zwrotce jestemy wiadkami nagego zapomnienia i zobojtnienia wobec spraw
ziemskich, wywoanego zaklciami bubwayayta. W trzeciej zwrotce kobieta piewa o ukochanym
przez ni mczynie. Tua si ona jeszcze po ziemskim padole, lecz jej m czy kochanek,
najwidoczniej autor pieni, odszed ju do Tuma. Patrzy w kierunku pnocno-zachodnim, gdzie
zbieraj si chmury monsunowe, i opakuje go (zwrotka IV).
W ostatniej z przetumaczonych przeze mnie zwrotek kobieta dostaje si do Tuma i opisuje swj
strj, ktry, jak u wszystkich duchw, sta si teraz jej gwnym zainteresowaniem. adnie to o niej
wiadczy, e nie zapomniaa o swym dziecku; jak jednak takie sentymentalne dygresje godz si ze
swawoln atmosfer panujc w Tuma, aden z mych komentatorw nie potrafi mi wytumaczy.

Rozdzia trzynasty Moralno i obyczaje.

Postpilibymy niewaciwie nazywajc niemoralnoci swobod seksualn Trobriandczykw;
byoby to w ogle okrelenie nic nie mwice. Jeli przez niemoralno rozumie si brak wszelkich
ogranicze, norm i wartoci, to nie ma kultury, w ktrej byoby miejsce na tak pojt niemoralno,
choby to bya kultura bardzo niska lub bardzo zepsuta. Z drugiej wszake strony, ze stanowiska tej
moralnoci, ktr przypisujemy naszemu postpowaniu, niemoralne jest kade spoeczestwo, z
wyjtkiem naszego wasnego oraz innych spoeczestw zachodniej cywilizacji chrzecijaskiej.
Trobriandczycy maj tyle przepisw obyczajnoci i przyzwoitoci, ile swobd folgujcych
namitnoci. Wrd wszystkich dotd opisanych zwyczajw swobody seksualnej nie ma ani jednego,
w ktrym swobody te nie miayby okrelonych granic; ani jednego ustpstwa dla impulsu seksualnego,
ktre nie nakadaoby nowych ogranicze; ani jednego rozlunienia zwykych tabu, ktre by nie
wymagao wyrwnania w taki lub inny sposb.
Wszystkie instytucje Trobriandczykw maj tak negatywn, jak i pozytywn stron: wyposaaj w
pewne przywileje, ale rwnoczenie wymagaj wyrzecze. Maestwo daje wiele prawnych,
ekonomicznych i osobistych korzyci, ale rwnoczenie wyklucza pozamaeskie stosunki,
zwaszcza jeeli chodzi o kobiet; nakada pewne ograniczenia obyczajowe a normuje postpowanie.
Do instytucji bukumatula (domu kawalerw) przywizane s rwnie swoiste tabu, jak i przywileje.
Nawet takie zwyczaje, jak yausa, katuyausi i ulatile, stworzone specjalnie dla swobody, krpuje wiele
warunkw i ogranicze.
Czytelnik, ktry po zapoznaniu si z poprzednimi rozdziaami zachowa jeszcze poczucie moralnej
wyszoci nad Trobriandczykami, dowie si niezadugo, e Trobriandczyk, tak jak my sami, ma
zdecydowane poczucie skromnoci w ubraniu i postpowaniu. W niektrych okolicznociach my
razilibymy go tak sama, jak w innych on razi nas. Na przykad, w zakresie funkcji wydzielniczych

- 217 -
delikatnoci sw przewysza wielu Europejczykw z klas niszych; a pewne higieniczne
urzdzenia, popularne na poudniu Francji i w innych krajach rdziemnomorskich, przeraziyby go i
wzbudziy w nim niesmak. Jego tolerancja wzgldem naturalnych form obcowania seksualnego jest
wielka, ale za to nie zna on wielu zbocze popdu seksualnego. Nie maj miejsca w jego yciu, chyba
jako temat wzgardliwej rozrywki, wystpki przeciwko naturze, za ktre u nas trzeba nakada cikie
kary. Ra go taczcy Europejczycy, przycinici do siebie; razi go swoboda biaego w towarzystwie
siostry lub publiczne okazywanie czuoci swojej onie. Jego postawa wobec swoich przepisw
moralnych jest naprawd bardzo podobna do postawy nas samych, i to zarwno tych, co si uwaaj
za chrzecijan, jak i agnostykw; wierzy on w swoje przepisy niewzruszenie, potpia ich naruszanie, a
nawet w przestrzeganiu ich jest rwnie niedoskonay i nie przychodzi mu to atwo, ale wymaga
znacznej dozy wysiku i dobrej woli.
Wiele rzeczy, ktre my uwaamy za naturalne, waciwe i moralne, jest wykltych dla
Trobriandczyka. Kto by jednak utrzymywa, e moralno Trobriandczyka jest za, a nasza dobra, e
jego ograniczenia i zapory s niedostateczne i sztuczne, a nasze dostateczne i realne, musiaby tego
dowie. Pod niektrymi wzgldami trobriandzkie przepisy moralne s biologicznie zdrowsze od
naszych, pod niektrymi wzgldami s delikatniejsze i subtelniejsze, skuteczniej zabezpieczaj
maestwo i rodzin. Pod innymi wzgldami natomiast moglibymy nie bez racji roci sobie prawo
do wyszoci moralnej. Impuls seksualny nie jest nigdy cakowicie swobodny, cho z drugiej strony nie
moe by nigdy zupenie ujarzmiony przez spoeczne nakazy. Trzeba o tym pamita, aeby
moralno seksualn, charakterystyczn dla cakowicie odrbnej kultury, uj we waciwy sposb.
Granice swobody zmieniaj si; ale zawsze istnieje pewna sfera, w ktrej obrbie decyduj wycznie
pobudki biologiczne i psychologiczne, oraz inna sfera, w ktrej panuje zwyczaj i konwencja.
Trzeba byo te rzeczy wyjani, zanim przejdziemy do tematu obecnego rozdziau; faszywa
perspektywa w sprawach moralnoci seksualnej jest najwikszym rdem bdw w socjologii. S to
bdy szczeglnie trudne do wykorzenienia, poniewa opieraj si na ignorancji, ktra nie chce by
owiecona, i na nietolerancji, ktra obawia si dobrodziejstw rozumienia.

1. Obyczajno i przyzwoito.
Jak ju wiemy, tubylcy maj nie tylko okrelone prawa, surowe w zastosowaniu i chronione przez
kary, lecz take poczucie dobra i za oraz prawida poprawnego zachowania si nie pozbawione
delikatnoci i subtelnoci.
Formy i zwyczaje zwizane z wykonywaniem tak elementarnych fizjologicznych funkcji, jak jedzenie
i picie, defekacja i oddawanie moczu, dostarczaj na to dobrego przykadu, rzucaj rwnie wiato na
bezporedni nasz temat, z ktrym si wi - obyczaje seksualne.
Jedzenia nie uwaaj tubylcy za konieczne dla ycia; nie znaj oni i nie okrelaj uytkowej
wartoci pokarmu. W rzeczy samej nie maj oni pojcia o tym, e istnieje co takiego, jak fizjologiczna
potrzeba poywienia, lub e organizm potrzebuje pokarmu. Wedug nich je si, poniewa ma si
apetyt lub poniewa jest si godnym. Czynno jedzenia jest bardzo przyjemna i nadaje si do
wyraania radosnego nastroju. Due zapasy pokarmu (ryc. 84), ich obrzdowy rozdzia (sagali) i
czasami natychmiastowe, cho nie publiczne spoycie stanowi rdze wszelkich tubylczych
uroczystoci i ceremonii. Bdziemy si radowali, bdziemy jedli a do wymiotw, mwi tubylcy o
czekajcej ich ceremonii plemiennej i uczcie. Rozdawanie ywnoci jest aktem cnotliwym.
Zaopatrujcy w ywno, organizator wielu sagali (rozdziaw ywnoci), jest czowiekiem wielkim i
dobrym. ywno wystawia si na pokaz we wszelkich postaciach przy kadej sposobnoci; nowe
zbiory, urodzaj w ogrodzie i wielki pow ryb s przedmiotem wielkiego zainteresowania tubylcw (ryc.
85).
A jednak pokarmu nie spoywa si nigdy publicznie i jedzenie jest uwaane za akt raczej
niebezpieczny i delikatny. Nie tylko nie jada si nigdy w obcej wiosce, ale nawet we wasnej
spoecznoci zwyczaj wsplnego jadania jest ograniczony. Po wielkim rozdziale ywnoci lud usuwa
si do swoich ognisk ze swoimi porcjami, kada grupa odwraca si tyem do reszty. Nie ma tu
wspbiesiadnictwa na wielk skal. Nawet przy wielkim wsplnym gotowaniu taro mae grupy
krewnych gromadz si dokoa przydzielonego im garnka, ktry odnieli w ustronne miejsce. Tam
jedz szybko, bez wiadkw (ryc. 86).
Jedzenie jest tu raczej rodkiem spoecznego podziau i wyodrbnienia ni narzdziem zblienia
ludzi. Tabu zwizane z pokarmem podkrelaj rnice hierarchii. Jednostki najwyszej rangi jadaj w
swoim wasnym kole; jeeli jednostki niszego stopnia jedz w obecnoci wyej od siebie stojcych w

- 218 -
hierarchii, to aby ich nie urazi, musz przedtem spoy cz swojej diety. Obyczaje stoowe nale
wic do spraw domowych i nie wyrniaj si elegancj. Jada si palcami; a cmokania ustami,
odbijania si i haaliwego wyraania zadowolenia nie uwaa si za rzecz niepoprawn. Pilne
skupienie uwagi na jedzeniu i aroczne jedzenie uchodzi jednak za rzecz brzydk.

Ryc. 85. Tum gromadzcy si na brzegu dla podziwiania obfitego poowu.

Kilku spord zebranych to rybacy, inni przyszli, by przyj i odnie ryby, wikszo to widzowie,
ktrych udany pow i obfito zebranej ywnoci napawa radoci i dum. (Rozdz. XIII, 1).

Ryc. 86. Maa grupka spoywajcych taro.

(Rozdz. XIII, 1; rozdz. XI, 2).

- 219 -
 Obfito jedzenia jest dobra i zaszczytna, ubstwo jest ze i przynosi wstyd. Ale zasobno w
pokarm jest spraw przywileju; tylko wodzowie i ludzie wyszej rangi korzystaj z niej bezpiecznie.
By zbyt dobrym ogrodnikiem, mie zbyt duy, zbyt bogato ozdobiony i dobrze wypeniony yamem
spichlerz - to wyrane niebezpieczestwo dla zwykej jednostki. Wdz rozdziela pokarm w postaci
darw, a sam otrzymuje go w postaci daniny. On jeden powinien mie ozdobione spichlerze z yamem;
on bowiem musi przewysza wszystkich pod wzgldem wystawnoci jedzenia w czasie milamala
(powrotu duchw), w ceremonialnych podziaach i podczas zbiorw.
Interesujc psychologicznie jest magia zwana vilamalia. Zwrcona jest ona przeciw
elementarnemu impulsowi jedzenia i odbiera apetyt, wskutek czego pokarm zastaje w spichlerzu a
do zepsucia. Malia (obfito) i molu (ubstwo lub gd) s bardzo wanymi kategoriami w yciu
tubylcw107. Molu jest ze i habice. Jest to straszna obelga powiedzie mczynie, e jest godny;
powiedzie mu gala kam (nie twj pokarm - nie masz pokarmu) lub togalagala yoku (nie jeste
mczyzn zamonym). Posugiwanie si ubstwem i godem w obelgach ilustruje sposb, w jaki
tubylcy uwiadamiaj sobie braki w zapasach. Mczyzna wytrzyma raczej rzeczywisty gd ni
naraenie si na sarkastyczne pytanie: Czy nie ma pokarmu w twojej wiosce?
Streszczajc: akt jedzenia uwaaj tubylcy za wyraz potnego popdu, silnej namitnoci. Jako
taki stanowi on wan cz zwykej praktyki ycia; posiek wieczorny jest rwnie koniecznym
wydarzeniem domowym, jak wypoczynek po pracy i rozmowa z ssiadami. Zajmuje on take wane
miejsce w uroczystych ucztach i w sferze spraw witych. Pokarm jest rodkiem podkrelenia
spoecznych odrbnoci czy to w zakresie rangi, czy plemiennego ugrupowania i w ten sposb
porednio dostarcza wizi dla zwizku spoecznego. Co dzieje si w przewodzie pokarmowym po
przekniciu pokarmu, nie interesuje tubylcw; metabolizm nie wpywa rwnie na ich kulturalne ycie
a do chwili, kiedy proces przemiany zostaje ukoczony, kiedy to resztki przycigaj uwag tubylca i
wymagaj zwyczajw i kulturalnych urzdze dla ukrycia procesw wydzielniczych. Jak to bowiem
wskazalimy przy opisie pielgnowania ciaa (rozdz. X, 4), tubylcy maj silne poczucie estetyczne na
punkcie wasnej nieczystoci; nieprzyjemne zapachy i nieczyste przedmioty budz w nich odraz,
zwaszcza gdy chodzi o procesy wydzielnicze.
Dlatego najwiksza przykro aoby polega nie na pokrywaniu ciaa sadz lub wglem, lecz na
tabu zakazujcym mycia si. Wydzieliny w domu uwaa si za wielkie uciemienie tych, ktrych
aoba lub choroba zamyka w domu, oraz ich krewnych, ktrzy musz wykonywa konieczne posugi.
Obowizek wysadzania maych dzieci, co wie si z naraeniem na powalanie si i z koniecznoci
usuwania nieczystoci do krzakw, czsto wymienia si jako jedn z przykroci, ktra daje rodzicom,
a zwaszcza ojcu trwae prawo do wdzicznoci dziecka. Podaje si to take czsto na uzasadnienie,
dlaczego dziecko powinno troszczy si pniej o rodzicw i odpaca im te szczeglne usugi w
czasie ich choroby.
Zajmowanie si ciaem zmarego i czynnoci wykonywane w zwizku z pewnymi pogrzebowymi
praktykami; ceremonia poykania gnijcego ciaa, co naley do obowizku niektrych osb
pozostaych przy yciu, wymagaj heroicznego powicenia. Duo starania wkada si w
zapobieganie zbieraniu si mieci w wiosce, a przede wszystkim gromadzeniu si wydzielin blisko
osiedla. Wioski s zawsze starannie zamiecione, a wszelkie resztki umieszcza si na peryferiach, w
wielkich stertach, zwanych wawa. Szczeglnie nieprzyjemne odpadki, jak na przykad rozkadajca si
ryba, przykrywane s zazwyczaj ziemi.
Dwa ustpy w krzakach, w pewnej odlegoci od wioski, skadaj si na urzdzenia higieniczne;
jeden jest dla mczyzn, drugi dla kobiet. Korzystania z tych ustpw przestrzega si skrupulatnie i
otoczenie wioski trobriandzkiej, tak samo jak i drogi, zaszczytnie rni si w porwnaniu z okolicami
bardzo wielu wiosek krajw europejskich, zwaszcza aciskich.
Tubylcy nigdy nie chodz razem do tych ustpw; nigdy nie zaatwiaj si obok siebie. Na morzu
mczyzna wchodzi do wody i zaatwia si pod powierzchni podtrzymywany przez pozostaych w
odzi; dla defekacji obydwie pcie kucaj; dla oddania moczu kobiety kucaj, a mczyni stoj.
Niektre wioski, wcinite pomidzy moczary i lagun, maj niewiele ziemi poza osiedlem i z
trudem przychodzi im zaspokojenie wymaga higieny (ryc. 87). W takiej wiosce mczyni i kobiety
udaj si nad brzeg morza w rne strony, szukajc miejsca dosiganego przez przypyw fali. Ale
nawet to nie chroni ich od zej reputacji i czsto, przechodzc przez tak wiosk, widziaem, jak moi
towarzysze tubylcy zatykali nosy i pluli swobodnie, nie szczdzc dosadnych komentarzy na temat jej
brudw. A jednak w tych rybackich wioskach nawet resztki ryb s starannie usuwane i po

107
Patrz mj artyku The Lunar and Seasonal Calendar in the Trobriands, Journal of the Royal Anthropological Institute,
1927.

- 220 -
przyrzdzeniu ryby do jedzenia tubylcy zawsze myj dokadnie rce i namaszczaj si olejem
kokosowym. Po zaatwieniu potrzeby fizjologicznej odpowiednie czci ciaa starannie czyszcz
mikkimi limi, zwanymi w zwizku z tym poyewesi (po to rdze wyrazu wydzielina; yewesi, licie).
Dzieci uczy si cisego zachowywania czystoci pod tym wzgldem, a niedbae dziecko rodzice lub
starsi czsto zawstydzaj:

Mayna popu! gala kuvaysi

Odr kau! nie wytare
kosiyam, mayna kasukwanise!
resztek kau, odr czujemy!

Rnice spoeczne powanie wpywaj na sposb, w jaki tubylcom wolno mwi na ten temat.
Zwykej nazwy dla kau (popu) lub czasownika oddawa ka" (popu albo pwaya) nie uywa si nigdy
w obecnoci guya'u (wdz, czowiek wysokiej rangi). Zastpuje je wtedy specjalnie grzeczny wyraz
solu albo sola (lit. (<ulotni si) albo inne takie eufemizmy, jak i na d (busi), i i wrci (bala
baka'ita). Mczyzna nigdy nie przepraszaby wodza sowami musz pj i wydzieli ka (bala
bapopu); powiedziaby natomiast: bala basolu albo bala babusi, pjd na d; albo bala baka'ita,
pjd i wrc.
Wyrazu ekskrement uywa si take w typowej postaci wulgarnego jzyka zjedz twj brud
(kumkwam popu albo kukome kam popu). Wyraenie to moe by uwaane za art, jeeli
wypowiedziano je z humorem, i wtedy wybacza si je; ale ley ono na granicy pomidzy artobliw
rozmow a obelg i nigdy nie moe by wypowiedziane w gniewie. Przede wszystkim za nie wolno
go nigdy wypowiada w obecnoci wodza i zwrot ten, uyty jako obelga w stosunku do niego, jest
nieprzebaczaln obraz.
Nastpujce wydarzenie, ktre miao miejsce w czasie ostatniej wojny pomidzy To'uluw, wodzem
Omarakany, a jego tradycyjnym wrogiem, naczelnikiem Kabwaku, jest dobr ilustracj postawy
tubylca wobec tej obelgi w wypadku, gdy zostaa ona skierowana przeciwko wodzowi. Gdy na krtko
walk przerwano i obydwie siy zbrojne stay naprzeciw siebie, mieszkaniec Kabwaku Si'ulobubu
wszed na drzewo i gono zawoa do To'uluwy: Kukome kam popu, To'uluwa. Wszystkie
obciajce okolicznoci towarzyszyy wypowiedzeniu tej obelgi. Skierowana bya do wodza,
wypowiedziana gono i publicznie, osobiste imi byo wywoane, sowem - miertelna forma obelgi.
Po wojnie, kiedy pokj zosta zawarty i wszystkie nienawici zapomniane, Si'ulobubu zosta otwarcie w
biay dzie przebity wczni przez kilku ludzi wysanych przez To'uluw w tym celu. Rodzina i
czonkowie klanu ofiary nie podnieli nawet sowa protestu, tym mniej nie dali krwawej zapaty ani
nie szukali lugwa (zemsty). Kady wiedzia, e mczyzna w zasuy na t kar i e mier jego bya
sprawiedliw i odpowiedni mapula (zapat, kar) za jego przestpstwo. Obelg jest nawet zrobienie
takiej uwagi do wieprza wodza w obecnoci wodza, cho wolno zwrci si w ten sposb do jego
psa108.
Funkcje pciowe i wydzielnicze s bardzo wyranie rozdzielone w pojciach i uczuciach tubylcw.
Jak wiemy, skrupulatna czysto jest rzecz istotn w ideale osobistego uroku. Sodomia jest dla
tubylcw rzecz odraajc, a postawa ich wzgldem niej streszcza si w nastpujcym zdaniu:
matauna ikaye popu (ten czowiek kopuluje z kaem). Nie ma miejsca dla kau w magii, zwyczaju lub
w rytuale; nawet w czarodziejstwie nie odgrywa on adnej roli.
Tubylcy, z ktrymi si stykaem, byli zawsze bardzo czyci i w rozmaitych towarzyskich zetkniciach
si z nimi nigdy nie odnosiem adnego nieprzyjemnego wraenia wchowego. Zgodna jest te opinia
biaych mieszkacw, e wo ich ciaa nie jest przykra dla Europejczyka.
Wewntrznych gazw nigdy nie oddaj w obecnoci innych ludzi. Akt taki uwaaj za bezwstydny i
winny popenienia go byby zhabiony. Nawet w tumie, gdzie moe by popeniony anonimowo, takie
przekroczenie etykiety nigdy nie zdarza si w Melanezji, tak e tum tubylcw jest pod tym wzgldem
znacznie przyjemniejszy od zgromadzenia chopw europejskich 109. Jeeli przypadek komu si
wydarzy, to sprawca gboko odczuwa swj wstyd, ktry odbija si bardzo na jego reputacji.
Przypomnijmy sobie take, jak szybko w jednej z opowieci, o ktrej bya mowa w ostatnim rozdziale,
gwatowne ujcie wewntrznego gazu nawiedzio niefortunn wesz.
108
O micie wieprza i psa patrz niej, ustp 5; patrz rwnie Myth in Primitive Psychology, 1926, gdzie omwione jest
historyczne jego znaczenie.
109
Troch interesujcej socjologii na temat w odniesieniu do europejskich chopw daje Zola w La Terre.

- 221 -
 Przyjemne zapachy ceni si i poszukuje, tak jak zych unika si z odraz. Widzielimy, jak wan
rol w toalecie tubylczej odgrywaj rozmaicie i piknie pachnce kwiaty rosnce na wyspach: dugie,
biae patki pandanusa, butia i wiele aromatycznych zi, wrd ktrych przoduje mita (sulumwoy);
widzielimy take, do jakiego uytku suy oliwa przepojona woni drzewa sandaowego. Zapachy
przyjemne wi tubylcy cile z wpywem magicznym; jak ju wiemy, wiele zakl magii kula, mioci,
pikna i powodzenia czyni si nad mit, nad kwiatem butia i nad licznymi aromatycznymi zioami
uywanymi jako vana (kita umieszczona za naramiennikiem). Osobista czysto jest rzecz istotn we
wszystkich tych formach magii i czarowanie kaykakaya (mycie limi) stanowi wan cz rytuau 110.
W istocie poczucie zapachu jest najwaniejszym czynnikiem w rzucaniu urokw na ludzi; aeby
magia osigna najwysz si, musi wej przez nos. Uroki miosne rodz si w ofierze z zapachu
jakiej aromatycznej substancji zawierajcej urok. W drugim i bardzo niebezpiecznym stadium
czarownictwa przedmiot, nad ktrym wykonana zostaa czarna magia, zostaje spalony i dym wchodzi
przez nozdrza do ciaa, przeciwko ktremu magia zostaa skierowana, oraz powoduje chorob
(silami). Dlatego Trobriandczycy nigdy nie buduj domw na palach, poniewa uatwiaoby to
ogromnie to stadium pracy czarownika. W ten sposb idea magicznej infekcji przez nos wywiera
znaczny wpyw na kultur tubylcw.
Utrzymuje si przekonanie, e zoliwe czarownice (mulukwausi) wydzielaj wo ekskrementw.
Wywouje ona przeraenie zwaszcza wrd ludu eglarskiego, poniewa czarownice s bardzo
niebezpieczne na wodzie. W ogle wo nieczystoci i rozkadajcych si przedmiotw uwaa si za
szkodliw dla zdrowia ludzkiego. Tubylcy wierz, e z ciaa zmarej osoby wydziela si specjalna
substancja, ktra cho niewidzialna dla zwykego oka, moe by widziana przez czarownikw;
wyglda jak chmura dymu (bwaulo) zawieszona nad wiosk. Emanacja ta, ktr take nazywa si
bwaulo, jest szczeglnie niebezpieczna dla krewnych zmarego ze strony matki i dlatego nie wolno im
zblia si do ciaa ani wykonywa adnych posug pogrzebowych (rozdz. VI, 2).
Zestawmy sobie pokrtce to, co ju wiemy (rozdz. X, 4) o konwencjach, obyczajach i moralnoci
ubioru. Nie interesuj nas tutaj rozmaite funkcje strojw jako rodka podnoszenia pikna osobistego,
podkrelania rnic spoecznych i wyraania charakteru okazji, w jakiej si ich uywa. Trzeba jednak
w kilku sowach powiedzie o stroju w zwizku ze skromnoci. Skromno wrd Trobriandczykw
wymaga tyle tylko, aeby genitalia i maa cz przylega byy okryte, ale wobec wszelkiego
przekroczenia tych wymaga tubylcy zajmuj absolutnie t sam moraln i psychologiczn postaw,
jak my zajmujemy wobec naszych przekona. Jest wic le, bezwstydnie i poniajco miesznie nie
ukry starannie i w odpowiedni sposb tych czci ciaa ludzkiego, ktre powinny by okryte przez
ubranie. Co wicej, istnieje pewna kokieteria w trosce i elegancji, z jak kobiety manipuluj
spdniczkami z rafii, ilekro obawiaj, si, e ubir ten nie spenia swego zadania bd pod
dziaaniem wiatru, bd wskutek szybkiego ruchu.
Szeroki wybielony li pandanusa lub palmy areka, ktry zakrywa genitalia mskie, jest
umieszczony tak precyzyjnie i pewnie, e nie widziaem go nigdy w nieadzie. Nikomu nie wolno go
dotkn, kiedy jest na swoim miejscu. Wyraz yavigu, nazw tej opaski uywan z zaimkiem
najbliszego posiadania, jak gdyby bya czci ciaa, wolno wypowiada tylko w zayoci. Jest to
bowiem wyraz nieprzyzwoity. Rzecz jednak ciekawa, e kiedy praktyczne wzgldy wymagaj od
mczyzny usunicia przepaski biodrowej, jak na przykad w czasie poowu ryb lub nurkowania,
dokonuje si tego bez faszywego wstydu i bez najsabszego objawu niewaciwego zainteresowania.
Tubylcy wyraaj jasno, tak w postpowaniu, jak i w komentarzach, e nago nie przynosi wstydu,
kiedy jest konieczna, jest jednak bezwstydna, jeeli wynika z niedbalstwa lub z lubienoci (rozdz. III,
1, oraz 3 i 4 obecnego rozdziau). Chocia tabu zwizane z ubiorem kobiecym i jego nazw nie s tak
surowe, to jednak ubir kobiecy jest rwnie starannie noszony, aby nie razi skromnoci.
Fakty te, dotyczce rnych aspektw intymnego ycia: fizjologii jedzenia i wydzielania oraz
anatomii ciaa ludzkiego, przytoczyem tutaj dla zilustrowania obyczajw tubylcw i dla wykazania, e
mimo pewnych rzeczy, ktre gboko nas ra, tubylcy wykazuj delikatno i powcigliwo nie
tylko bardzo starann i wyranie okrelon, lecz wyraajc rzeczywiste postawy moralne: istotny
wzgld na uczucia innych i pewne zdrowe zasady biologiczne. Moe nas razi, kiedy dziki rozdziera
miso palcami, cmoka ustami, kiedy mu si odbija i kiedy chrzka z zadowolenia; a zwyczaj
spoywania wszy jest dla nas zdecydowanie nieapetyczny. Ale tubylec jest rwnie zdegustowany,
kiedy Europejczyk opycha si mierdzcym serem lub spoywa nieokrelone, abominacyjne pokarmy
z puszek; lub kiedy bezwstydnie zjada miso dzika albo inne rzeczy, dozwolone tylko dla ludzi
najniszej klasy. Razi go rwnie zwyczaj biaego czowieka robienia z siebie przez jaki czas gupca
lub gwatownika za pomoc ginu lub whisky. Jeeli przecitnemu biaemu ubir melanezyjski wydaje

110
Patrz rozdz. VIII i XI niniejszej ksiki oraz rozdz. XIII i XVII Argonauts of the Western Pacific.

- 222 -
si niedostateczny, to znowu panujcy wrd biaych kobiet dziwny zwyczaj zmniejszania, a nie
dodawania ubioru na uroczyste okazje jest gorszcy i nieprzystojny dla tubylcw, ktrzy spotykaj si
z nim w swoich podrach do europejskich osiedli.
Nawet obecnie, kiedy stosunkami pomidzy tubylcami i Europejczykami kieruje bardziej liberalna i
wiata polityka, dobrze jest pamita o tych rzeczach i utrwali sobie w umyle, e mdro i dobre
obyczaje wymagaj, ebymy szanowali - u innych ludzi te uczucia, ktre dyktowane s przez ich
wasne kulturalne wzory.

2. Moralno seksualna.
Zanim przystpimy do szczegowego rozwaenia obecnego tematu, zbierzmy i zestawmy
odnoszce si do niego fakty, ktre ju znamy, aeby czytelnik mg je zobaczy w ich waciwej
perspektywie. Wzajemne bowiem powizanie faktw i miejsce, jakie zajmuj w yciu tubylcw, s
rwnie wane, jeeli nie waniejsze ni same izolowane fakty, jeeli mamy doj do waciwych
konkluzji i uzyska prawdziwy obraz spoecznego ycia Trobriandczykw.
Aeby widzie fakty oczami tubylcw, tzn. w ich rzeczywistym zwizku z yciem plemiennym,
musimy przypomnie sobie, e pe sama przez si nie jest tabu. Innymi sowy, aktu seksualnego, pod
warunkiem, e odbywa si prywatnie i w pewnych granicach spoecznych, nie uwaa si za naganny
nawet wtedy, kiedy nie sankcjonuje go wze maeski. Granice, w ramach ktrych ma miejsce
swoboda seksualna, metody zachowywania tych granic oraz kary za ich przekroczenie mona
podzieli na dwie grupy: tabu oglne, ktre pitnuj pewne formy seksualnej aktywnoci jako
naganne, nieobyczajne, czyli zasugujce na pogard, oraz ograniczenia spoeczne, ktre odsuwaj
pewne jednostki i grupy od kontaktu seksualnego.

A) Tabu oglne
1. Zbo cze n ia po p du se ksu a lne go . - Wiemy ju, e zastpowanie normalnego ycia
seksualnego przez stosunki homoseksualne, bestializm, ekshibicjonizm, erotyzm oralny i analny -
wedug terminologii psychoanalitycznej - tubylcy uwaaj za niewaciwe i naganne. Zupeny prawie
brak perwersji zawdziczaj tubylcy rodkom, ktre mona by nazwa sankcjami raczej
psychologicznymi ni spoecznymi. Zboczenia seksualne omiesza si, s one tematem inwektyw i
komicznej anegdoty i przez takie traktowanie s nie tylko napitnowane jako niewaciwe, lecz
rzeczywicie staj si niepodane.
2. Ro zg o s i b ra k p rzyzwo it o ci w sp ra wa ch se ksua ln ych . - W yciu plemiennym
Trobriandczykw nie ma prawie zupenie publicznego zaspokajania popdu seksualnego. Niedbalstwo
w unikaniu rozgosu, ciekawo i wszelkie prby szpiegowania miostek innych ludzi uwaa si za
rzecz niegodn i nagann. Mao jest okazji w yciu plemiennym pozwalajcych na to, by akt seksualny
mg odbywa si publicznie, a podgldaczy nie zna nawet pornograficzny folklor tubylcw. Jedyny
wyjtek od tej reguy stanowi erotyczne turnieje (kayasa) opisane w rozdziale IX, 5. Od tabu
zakazujcego rozgosu zwolnione s na zawsze tylko dusze bogosawionych w Tuma, a w
legendarnych opisach ataku kobiet na mczyzn (w zwyczaju yausa i na wyspie Kaytalugi) publiczne
odbywanie si kopulacji uwaa si za dodatkow obelg dla biernych ofiar. Tak wic obcowanie
seksualne musi odbywa si w bardzo cisych granicach prywatnoci i przyzwoitoci, jeeli ma by w
zgodzie z sankcjami plemiennymi.
3. Na du ycia p cio we . - Okazywanie dzy seksualnej lub bezwstydny popiech w zabieganiu
o wzgldy drugiej pci, zarwno przez mczyzn, jak i kobiet, uchodzi za niewaciwe i wzbudza
pogard; surowiej osdza si pod tym wzgldem kobiet ni mczyzn. T postaw moraln naley
dokadnie odrnia od krytyki, jak cigaj na siebie ci, co maj zbyt due powodzenie w mioci i
ktrzy dlatego wywouj gniew i zazdro.
4. B ra k gu st u. - Poznalimy (rozdz. X, 2) formy brzydoty, ktre wedug tubylcw wzbudzaj
wstrt i odbieraj pocig erotyczny; tubylcy posuwaj si nawet tak daleko, e nikt nie mgby i nie
miaby stosunku z osob przez tak brzydot dotknit. Poza tym stwierdzeniem faktu kryje si
okrelona ocena moralno-estetyczna, opierajca si na poczuciu moralno-estetycznym bardzo ywym
i prawdziwym, cho w praktyce czasem ono zawodzi. Jest rzecz z, nieprzystojn i nagann mie do
czynienia z istot ludzk, ktrej ciao wzbudza odraz. T klas tabu zajmowalimy si (rozdz. X, 2) i
nie ma potrzeby do niej powraca.

- 223 -
 5. Ro zm a ite mn ie j wa n e t ab u . - Istnieje pewna liczba czynnoci, ktrych wykonywanie
wymaga abstynencji od seksualnego obcowania i wszelkiego kontaktu z kobietami.
Do takich naley na przykad wojna, zamorskie ekspedycje eglarskie, ogrodnictwo i jeden lub dwa
magiczne rytuay. Rwnie w pewnych fizjologicznych okresach, przede wszystkim w okresie ciy i
karmienia piersi, mczynie nie wolno zblia si do kobiety. Tabu takie s wyrazem powszechnej
zasady, e pe nie da si pogodzi z pewnymi stanami ciaa ludzkiego oraz z natur i celem
niektrych zaj, i nie wolno miesza jej do tych czynnoci.

B) Tabu spoeczne
6. E gzo ga m ia . - Seksualne obcowanie i maestwa s zabronione w obrbie tego samego
klanu totemicznego. Jeszcze wyraniej s one zabronione w obrbie poddziau klanu; wsplne,
przynaleenie do takiego poddziau stwarza rzeczywiste pokrewiestwo. Jeszcze surowsze jest tabu
w odniesieniu do dwojga ludzi, ktrzy mog dowie wsplnego pochodzenia genealogicznego.
Tubylcy maj jednak tylko jeden wyraz suvasova dla oznaczenia tych wszystkich stopni
egzogamicznego tabu. Tubylcy bd rwnie utrzymywali, e wszystkie egzogamiczne tabu, czy to
klanowe, czy podklanowe, czy udowodnionego pokrewiestwa, s formalnie i legalnie jednakowo
wice. Tak wic etnograf odnosi inne wraenie z rozmowy, a zupenie inne z obserwacji
postpowania tubylcw. Przy dokadniejszym zbadaniu tematu oddzielimy praktyk od legalnej fikcji i
zobaczymy, jak one razem dziaaj.
7. Ta bu w o b rb ie rod zin y i do mu . - Ojciec nie jest krewnym swoich dzieci i dlatego
ograniczenia egzogamiczne nie dotycz go. Niemniej obcowanie pomidzy ojcem i crk jest
wyranie i surowo zabronione. Nie ulega wtpliwoci, e tabu, ktre dzieli czonkw tego samego
domu, jest w rzeczywistoci ycia plemiennego, cho nie w teorii prawnej, si odrbn od tabu
egzogamicznego. Wpyw jej przejawia si nie tylko, w rozdzieleniu ojca i crki, lecz take w fakcie, e
kazirodztwo z wasn matk i z wasn siostr wywouje bez porwnania wiksze moralne oburzenie
ni kazirodztwo z powinowatym (tj. krewnym ze strony ojca), nie mwic o kazirodztwie z
klasyfikacyjn matk lub klasyfikacyjn siostr, ktre atwo si wybacza.
8. T ab u cu d zo st wa . - Wystarczy tylko wspomnie o tym zabezpieczeniu instytucji
maestwa, poniewa bya ju o tym mowa szczegowo w rozdz. V.
9. T ab u p ra wn e go po kre wie st wa . - Cho nie ma tutaj formalnego zakazu, to seksualne
obcowanie pomidzy ziciem i teciow jest potpione. Nie wolno rwnie mczynie mie
erotycznych stosunkw z siostrami ony lub z on brata. Maestwo z siostr zmarej ony nie
cieszy si uznaniem, cho nie jest zabronione.
10 . P rze p isy za be zp ie cza j ce przywile je wo d za . - Tego i nastpnych typw zakazu nie
cechuje ta sama surowo, co poprzednie tabu. S to raczej lune przepisy postpowania, opierajce
si na oglnym poczuciu tego, co mona robi, i na oglnej opinii. Nie jest to wszak rzecz bezpieczna
mie do czynienia z kobiet, ktr interesuje si jednostka wysokiej rangi. Zwyky zakaz cudzostwa
zostaje wic wzmocniony, kiedy chodzi o on wodza. ona wodza, giyovila, jest przedmiotem
szczeglnej czci i oglnego tabu; zaszczyt przynosi zarwno przeamywanie, jak i przestrzeganie tego
tabu. ona wodza jest bowiem przedmiotem silniejszego podania i na og niemniej pragnie by
podan; tote w pewnych powiedzeniach i zwrotach, w ktrych wystpuje wyraz giyovila, jest troch
ironii i respektu podszytego kpinami.
11 . G ra n ice zwi za n e z ran g . - Rnice wysokiego i niskiego urodzenia, ktre oddzielaj
jeden podklan od drugiego, dotycz tak kobiet, jak i mczyzn. Wedug reguy powszechnie przyjtej
osoby wysokiej rangi (guya'u) nie kojarz si z posplstwem (tokay). Co do zawierania maestwa
przepis ten jest cile przestrzegany tylko w odniesieniu do spoecznoci pariasw Bwaytalu i Ba'u,
ktre z koniecznoci musiay sta si endogamiczne, poniewa ani mczyzna, ani :kobieta z innej
wioski nie chc wchodzi w trway zwizek z ich mieszkacami. Czonkowie najwyszego podklanu
Tabalu z Omarakany (z klanu Malasi) znajduj sobie najbardziej odpowiadajcych im maonkw
wrd dwch lub trzech dala (podklanw) w pnocno-zachodnim okrgu.
Tak samo w przedmaeskich stosunkach rnice spoeczne odgrywaj pewne znaczenie.
Dziewcz wysokiej rangi wstydzioby si przyzna do mioci z mczyzn nalecym do posplstwa.
Ale rnic rangi jest bardzo wiele, a interpretacja ich niezbyt rygorystyczna i przepis ten nie jest z
pewnoci przestrzegany cile, gdy chodzi o miostki. Dziewczta z wiosek wysokiej rangi, takich jak
Omarakana, Liluta, Osapola albo Kwaybwaga, nie odwiedzaj nieczystych wiosek Ba'u i Bwaytalu
w czasie wypraw katuyausi.

- 224 -
 12 . O gra n icze n ia co do liczb y m io ste k. - Jak ju powiedzielimy, z nagan spotyka si
zbyt otwarte i zbyt natarczywe zainteresowanie pciowe, zwaszcza ze strony kobiety, oraz zbyt
powszechne powodzenie w mioci. Ale w obydwu wypadkach rodzaj nagany jest zupenie rny. Gdy
chodzi o powodzenie, to mczyzna wywouje niezadowolenie mniej szczliwych rywali. Wielki
tancerz, sawny czarownik mioci lub swego wasnego pikna jest wystawiony na siln niech,
nienawi i na niebezpieczestwa czarodziejstwa. Postpowanie jego uwaa si za ze, ale nie
bezwstydne, wzbudza ono raczej zawi, gdy rwnoczenie jest szkodliwe dla interesw innych.
Na tym koczy si lista ogranicze swobody w stosunkach seksualnych. Rzecz jasna, e moralne
oburzenie zmienia si co do rodzaju i stopnia, zalenie od kategorii przekroczenia, czy to bdzie
perwersja, czy kazirodztwo, czy przeamanie egzogamii lub naruszenie maeskich albo innych
prerogatyw. Ostatnie cztery kategorie- - cudzostwo, wkroczenie w przywileje wodza, obcowanie z
niszymi spoecznie i nadmiar przygd - stanowi wykroczenia, ktre nie wywouj ani pogardy, ani
moralnego oburzenia. S one tpione odpowiednio do siy dotknitej strony i biernego poparcia opinii
zbiorowej. Cudzoc schwytanego in flagranti moe spotka mier i bdzie to uznane za
uprawnion kar, ktra nie wywouje wendety, zwaszcza gdy cudzostwo popenione zostao z on
wodza (rozdz. V, 2). Mczyzna cieszcy si nadzwyczajnym powodzeniem byby naraony raczej na
niebezpieczestwo czarownictwa ni bezporedniego gwatu, zwaszcza jeeli jest niszej rangi i
wyrnia si tylko przez swoje osobiste cechy. Rwnie czarownictwo zastosowane byoby przeciwko
mczynie podejrzanemu o cudzostwo, nie schwytanemu jednak na gorcym uczynku.
Interesujcego dokumentu etnologicznego, ktry rzuca pewne wiato na zastosowanie
czarownictwa jako zemsty, dostarczaj specjalne znaki na ciele w czasie ekshumacji, wskazujce na
nawyki, cechy lub wystpki, ktre spowodoway mier mczyzny przez czarownictwo. Tubylcy, jak
bardzo wiele ludw pierwotnych, nie rozumiej mierci z przyczyn naturalnych. O ile mier nie jest
wynikiem widocznego, fizycznego zranienia, to zostaa spowodowana przez czarn magi, uprawian
przez czarownika na wasn rk lub z polecenia jakiego dostojnika, ktry paci mu za sprowadzenie
mierci wroga. Na ciele ofiary, kiedy jest ona rytualnie wydobyta z grobu, znajduj si znaki (kala
wabu), ktre wskazuj, dlaczego zostaa zabita i kto mier spowodowa. Znaki takie mog
wskazywa na rne motywy, jak zazdro seksualna, osobisty antagonizm, polityczna lub
ekonomiczna zawi; czsto wystpuje znak wskazujcy na to, e nieszczciem ofiary byy zbyt silne
skonnoci erotyczne.
Spotyka si wic na ciele znamiona, ktre przypominaj lady podrapa miosnych (kimali), tak
charakterystycznych dla tubylczych stosunkw miosnych. Kiedy indziej ciao w chwili ekshumacji jest
zwinite, z nogami rozoonymi, czyli w postawie, jak przyjmuje przy kopulacji mczyzna i kobieta.
Kiedy indziej znowu usta s tak uoone jak do gonego cmokania, za pomoc ktrego jedna pe
zaprasza drug w mrok, poza wiata ognisk wioskowych. Albo te ciao roi si od wszy, a wiemy, e
iskanie si wzajemne i zjadanie tej zdobyczy stanowi ulubione zajcie kochankw. Wszystkie te
oznaki wskazuj, e mczyzna zosta zabity przez czarownictwo, poniewa zbytnio oddawa si
seksualnym przyjemnociom, mg chepi si zbyt wielu podbojami, i to takimi, ktre stanowi
szczegln obraz jakiego innego silnego rywala. Jest te pewna liczba ustalonych wzorw,
spotykanych na ciele zmarego, a przypominajcych dekoracje taneczne. Wskazuj one na to, e
przyczyn mierci bya zawi z powodu jego urody, sawy tanecznej i kuszenia w tacu 111.
Znaki takie winny by zauwaone przez krewnych zmarego; mwi si o nich swobodnie -
zazwyczaj jednak bez wzmianki o nazwisku podejrzanego czarownika lub tego, kto go zaangaowa, i
nie przynosz one adnej ujmy. Na t postaw tubylcw wobec kilku ostatnich tabu, to znaczy tych,
ktre zabezpieczaj prawa ma, kochanka i spoecznoci, warto zwrci uwag. Powodzenie w
mioci, osobiste pikno i nadzwyczajna elegancja zasuguj na nagan, poniewa apeluj specjalnie
do kobiet i zawsze wkraczaj w prawa kogo, kto, jeli mae, pomci szkod przy pomocy
czarownictwa. W odrnieniu jednak od innych seksualnych przestpstw, cudzostwo i powodzenie u
kobiet nie przynosi haby i nie jest uwaane za ze moralnie. Przeciwnie, zazdroci si ich i otaczaj
one grzesznika urokiem niemal tragicznej chway?
Sposb uywania wyrazu bomala (tabu) rzuca wiato na tubylcz psychologi tabu i daje
najwaniejsz, lingwistyczn podstaw klasyfikacji rodzajw tabu. Rzeczownik ten przyjmuje
mianowicie przyrostki zaimkowe osobowe boma-gu (moje tabu), boma-m (twoje tabu), boma-la (jego
tabu), co oznacza, e tabu, czyli rzeczy, ktrych nie wolno je, dotyka lub czyni, nale jzykowo

111
Dla uzupenienia tego opisu znakw czarowniczych i ich znaczenia w prawie plemiennym porwnaj moj Crime and
Custom, str. 57-94. 2 Trzeba byo jako sklasyfikowa tabu, aeby materia przedstawi w formie atwo przystpnej. Oczywicie
moje fundamentum divisionis - rodzaj zakazanej czynnoci - nie jest jedyn podstaw takiej klasyfikacji. Mona by na przykad
zgrupowa tabu wedug rodzaju sankcji, intensywnoci moralnego poczucia lub rnego stopnia zainteresowania
powszechnego zakazem. Wymienione waciwoci rnicujce wystpi jeszcze wyraniej w trakcie dalszego opisu.

- 225 -
do jednej klasy z przedmiotami najintymniej zwizanymi z dan osob: z czciami jej ciaa, jej
krewnymi i takimi osobistymi w1a9clwokiami, jak jej umys (nanola), jej wola (magila) i jej wntrze
(lopoula). Tak wic bomala, rzeczy, od ktrych musi si trzyma z daleka, jest integraln czci jej
osobowoci, czym, co wchodzi w skad moralnej budowy danej osoby.
Ot nie wszystkim wymienionym ograniczeniom i zakazom ta nazwa przysuguje. Kiedy za jest
uyta poprawnie, to znaczenie jej podlega wielu subtelnym wariacjom, wyraajcym si w tanie i w
kontekcie, odpowiednio do zastosowania. W penym i waciwym znaczeniu wyraz bomala stosuje
si do wszystkich aktw, ktre tubylcy okrelaj specjaln nazw suvasova, oznaczajc kazirodztwo
w obrbie rodziny, czyli zamanie egzogamii. W tym kontekcie wyraz bomala oznacza akt, ktrego
nie wolno popeni, poniewa sprzeciwia si on tradycyjnej budowie klanu i rodziny oraz wszystkim
nienaruszalnym prawom ustanowionym w dawnych czasach (tokunabogwo ayguri, tego, co od
dawna jest ustanowione). Poza t ogln sankcj, ktra wedug poczucia tubylcw ma swe rda w
naturze, przekroczenie tabu s2cvasova pociga kar nadprzyrodzon: chorob, ktra pokrywa skr
ranami i wywouje ble i dolegliwoci w caym ciele. (Tej nadprzyrodzonej kary mona jednak unikn
przez wykonanie szczeglnej magii, ktra usuwa ze skutki obcowania endogamicznego). Wobec
kazirodztwa pomidzy bratem i siostr tubylcy przyjmuj postaw o bardzo silnym zabarwieniu
emocjonalnym, a wyraz bomala nabiera wtedy tak wyranej w brzmieniu barwy oburzenia i moralnej
odrazy, e co do tego nie moe by pomyki. Nawet najwsze i najbardziej ograniczone znaczenie
wyrazw bomala i suvasova ma wic rozmaite odcienie i obejmuje zoony system tradycyjnego
prawa i spoecznego mechanizmu112.

Ryc. 87. Typowa wioska lagunowa.

(Rozdz. XIII, 1).

112
Por. szczegowe przedstawienie rozmaitych przekrocze i uchybie tradycyjnego prawa vv Crime and Custom.

- 226 -
 Ryc. 88. Tokeda pas dungli przylegajcej do ogrodu.
Mocny pot zabezpiecza plony przed lenymi winiami i maymi kangurami; na lewo przejcie, przez
ktre przechodzi kobieta, niosc drzewo na opa. (Rozdz. XIII, 4).

Wyrazu bomala uywa si take w znaczeniu tabu dla zakazw, przywizanych sytuacji lub
czynnoci, okrelenia licznych mniej wanych na przykad do urzdu jednostki, i w tym zastosowaniu
zawiera on jeszcze co z bezwzgldnego, tradycyjnego przepisu, majcego nadnaturalne sankcje.
Jedynym prawnym okreleniem takich tabu jest rwnie wyraz bomala; w tym kontekcie jednak
zawiera on inn emocjonaln postaw, agodniejsze sankcje i odmienny typ przepisu.
W znaczeniu mniej cisym wyrazu bomala uywa si dla oznaczenia tabu cudzostwa,
ryzykownoci wtrcania si w seksualne przywileje wodza oraz niechci do kojarzenia si poza
wasn rang. W tych kontekstach jednak wyraz ten zawiera tylko pojcie i poczucie pewnej
okrelonej reguy, Nie kojarzy si on wtedy ani z sankcjami nadnaturalnymi, ani z poczuciem
wyranego moralnego potpienia, ani nawet z poczuciem silnego obowizku. To zastosowanie tego
wyrazu jest niezupenie poprawne: bubunela, zwyczaj, rzeczy, ktre robi si, uyty z przeczeniem,
byby tutaj bardziej odpowiedni.
Poprawne uycie wyrazu bomala nie obejmuje czynnoci odczuwanych jako habice i
nienaturalne, czynnoci, ktrych nie popeniaby osoba zdrowa i szanujca si. Nie stosuje si on
rwnie do braku godnoci i do nieprzyzwoitoci ani do hazardownej uciechy lub niezwykego
powodzenia seksualnego.
Sposoby uycia tego wyrazu daj wic podstaw do tubylczej klasyfikacji tabu na trzy grupy:
waciwe tabu z sankcj nadprzyrodzon, wyrane zakazy bez nadprzyrodzonej sankcji oraz zakazy
czynnoci, ktrych nie wolno popenia, poniewa s habice, niesmaczne lub w inny sposb
niebezpieczne.
Najszersze zastosowanie jzykowe dla wyraenia rnicy pomidzy uprawnionym i zakazanym
maj wyrazy bwoyna i gaga (dobry i zy); stosuj si one do wszystkich ogranicze naszych dwunastu
klas. Zastosowanie takich oglnych terminw jest naturalnie lune; obejmuj one bardzo szeroka
skal znacze i zyskuj na precyzji dopiero w kontekcie, w jakim s uyte. Nazwa gaga stosuje si
wic zarwno do tak odraajcego aktu, jak kazirodztwo pomidzy bratem i siostr, jak i do
cudzostwa z on wodza, ktre jest niebezpieczne, lecz pocigajce. W jednym kontekcie gaga
oznacza moralnie nie do przebaczenia i do zmazania tylko przez samobjstwo; w drugim -
przeciwko prawu, przeciwko zwyczajowi; w innych znowu - nieprzyzwoity, nieprzyjemny,
brzydki, degustujcy, habicy, niebezpieczny , niebezpiecznie miay, niebezpieczny, a
wic zachwycajcy.
Podobnie wyraz bwoyna oznacza wszystko, poczynajc od smaczny, przyjemny,
uwodzicielski, pocigajcy, poniewa wystpny, do moralnie zalecany z powodu trudnoci.

- 227 -
Czynno o kuszcym smaku zakazanego owocu mona by dlatego nazwa bd bwoyna, bd
gaga, odpowiednio do nastroju, kontekstu, sytuacji i emocjonalnego zabarwienia zdania. Wyrazy te
wic traktowane w oderwaniu dostarczaj zaledwie niejasnego wskanika moralnych sdw i dla
okrelenia tubylczych wartoci i pogldw s mniej pomocne ni wyraz bomala.
Due niebezpieczestwo grozi nieostronemu etnografowi, jeeli nie posiada on gruntownej
znajomoci tubylczego jzyka. Bez takiej znajomoci traci on jedyn sposobno kontroli, jakiej
dostarcza uywanie wyrazw w najrozmaitszych znaczeniach i kontekstach. Notowanie
odosobnionych terminw oraz ich tumacze i podawanie takich niewprawnych tumacze za
tubylcze kategorie mylowe prowadzi na bdne drogi. Obserwatorzy nie znajcy dokadnie jzykw
tubylczych i nie rozumiejcy socjologicznej natury jzyka le rozumiej i le interpretuj fragmenty
tubylczego sownika. W tym ley najwiksze rdo bdw w etnologii. Posugiwanie si takim
fragmentarycznym materiaem lingwistycznym narobio najwicej szkody, zwaszcza w zakresie tak
zwanych systemw klasyfikacyjnego pokrewiestwa, i posuyo do wielu lekkomylnych spekulacji 113.
Dla kogo, kto swobodnie posuguje si jzykiem tubylczym, fonetyczny ton uczuciowy jest wyran
wskazwk rnych odcieni znaczenia wyrazw bwoyna i gaga. w ton wraz z emocjonalnym
zabarwieniem caego zdania, wyrazem twarzy, towarzyszcymi gestami i znamiennym zachowaniem
si daje pewn liczb wyranie okrelonych rnic znaczenia. Zalenie od tego wic wyraz gaga
moe oznacza prawdziwe moralne oburzenie, graniczce z prawdziwym przeraeniem, albo
powane wzgldy o charakterze czysto uytecznociowym, albo wypowiedzian z umiechem,
artobliw pobaliwo. Obserwacje te jednak, cho bardzo duej wartoci dla etnografa, mogyby
by utrwalone cakiem dokadnie tylko za pomoc fonografu i kinematografu, ktrych zastosowanie
byoby znowu, z natury rzeczy, trudne, jeeli w ogle moliwe.
Na szczcie, majc si na bacznoci i pouczony przez bezporedni obserwacj o znaczeniu tonu
ekspresyjnego i gestu, etnograf moe swoje wyniki oprze na innym materiale, atwiej dajcym si
uj w przekonywajce dokumenty. Istnieje pewna liczba omwie i duszych zwrotw, ktrych
tubylcy z wasnej woli uywaj dla rozwinicia znaczenia bweyna i gaga. Zwroty te czsto powracaj
niezalenie od siebie w wypowiedziach rnych ludzi z rnych wiosek i okrgw. Stanowi one zbir
jzykowych dowodw, wspistniejcych z emocjonalnymi rozrnieniami i wyraajcych je w sposb
atwiejszy do przekazania.
Mwiac o bardzo powanych przestpstwach - kazirodztwie pomidzy bratem i siostr,
cudzostwie w obrbie domu lub o otwartej niemoralnoci pomidzy mem i on tubylcy
wypowiadaj wyraz gaga bardzo powainie, czasem z rzeczywistym przeraeniem w gosie. Nastpnie
rozmwca jest bardziej wymowny: bayse sene gaga (to jest bardzo ze); albo gaga, gaga,
powtrzenie potgujce znaczenie wyrazu; albo gaga mokita (naprawd zy) i dodaje sene mwa'u
bayse gala tavagi (to jest bardzo cikie, my nie czynimy tego). Kiedy indziej znowu, wypytywany o
to, co mczyzna czuje lub co czyni popeniwszy tak zbrodni, krajowiec zazwyczaj odpowiada: gala!
- gala tavagi - taytala ta'u ivagi - nanola bigaga, binagowa, imamata, ilo'u: nie, my tego nie czynimy;
gdyby mczyzna to uczyni, jego dusza staaby si za i gupia; on ocknby si (to znaczy
zmdrzaby i zrozumia przestpstwo) i popeniby samobjstwo. Mgby rwnie powiedzie w
sposb bardziej negatywny: gala tavagi - tanumwaylava, lub gala tavagi - tamwasawa, bigagabile:
my nie robimy tego i potem zapominamy lub my nie robimy tego i bawimy si i pozostajemy
weseli. Czasem zwyky rozmwca odmwi w ogle roztrzsania takich spraw: bayse gaga, gala
talivala, biga gaga: to jest ze, nie mwmy o tym, to jest za mowa. Wszystkie te zwroty
wypowiedziane powanie albo z niesmakiem i gniewem wyraaj najsilniejsze potpienie.
Dowiadczenie i takt ucz obserwatora, e tematy te nie powinny nigdy dotyczy bezporednio
rozmwcy, jego siostry lub jego ony. Nawet najbardziej przyjanie usposobiony tubylec dotknity
przypadkiem przez nietaktown uwag natychmiast usuwa si i trzyma z daleka przez szereg dni.
Wszystkie przytoczone odpowiedzi i rodzaje postpowania okrelaj j pierwsze znaczenie wyrazu
gaga.
W niektrych kontekstach gaga moe wic oznacza co odraajcego, przeraajcego, nie do
wypowiedzenia; w innych dotyczy czynnoci z natury niesmacznych i pogardzanych, ktre ra
normalny popd seksualny tubylcw. Tutaj ton uczuciowy waha si od zwykego niesmaku do na wp
artobliwej zoliwoci. Wtedy nastpuj omwienia: gala tavagi; iminayna nanogu; balagoba: my nie
czynimy tego; moja dusza rozchorowaaby si (gdybym to uczyni); zwymiotowabym, Tonagowa
bayse si vavagi: to s akty umysowo chorej osoby. Gala tavagi, kada mwasila: nie czynimy tego,
poniewa wstydzimy si. Senegaga - makawala mayna popu: bardzo ze, mierdzi jak ka.

113
Twierdzenie to bdzie rozwinite w mojej ksice Psychology of Kinship, zapowiedzianej przez International Library of
Psychology (Kegan Paul).

- 228 -
Makawala ka'ukwa - tomwota gala: na sposb psa - nie czowieka. To znaczy: czyny godne
brudnego zwierzcia, a nie ludzkiej istoty.
Tubylcy maj swoje uzasadnienie na to, dlaczego zboczenia seksualne s ze : sodomia ze
wzgldu na degustujc natur ekskrementu; ekshibicjonizm z powodu bezwstydu i braku godnoci;
oralne perwersje przez nieprzyjemny smak i zapach. Wszystkie te powiedzenia wyraaj drugie
znaczenie wyrazu gaga, nienaturalny, degustujcy, niegodny zdrowej ludzkiej istoty. Uyty w ten
sposb wyraz ten zawiera zarwno estetyczn, jak i moraln postaw; poczucie przeamania
tradycyjnego przykazania jest tutaj sabsze od naruszenia prawa natury.
W innej klasie powiedze gaga oznacza n ie be zp ie czn y . Gaga - igiburu'a matauna: takokola
bwaga'u, kidama igisayda, sene mwa'u - boge bikatumate: ze - poniewa ten mczyzna
(poszkodowany) jest rozgniewany: boimy si czarownika; jeeli zobaczy nas (czynicych to), kara
bdzie cika - bylibymy ju zabici. Albo znowu, gala tavagi, pela guya'u lub pela la mwala: nie
czynimy tego przez wzgld na wodza albo przez wzgld na ma. Tutaj zy oznacza
niebezpieczny, naraajcy si na gniew poszkodowanego.
Wreszcie w odniesieniu do mniej wanych tabu, powiedziana by nam: Gaga pela bomala bagula:
zy z powodu tabu ogrodu. Gaga pela kabilia: tavagi - boge iyousi kayala: zy z powodu wojny;
jeeli uczynimy to, wcznia dosignie nas. Tutaj gaga okrela pewne czynnoci jako niepodane,
ktrych powinno si unika ze wzgldu na ich swoiste konsekwencje.
Z tego wida, e klasyfikacja moralnych wartoci, przejawiajca si w uyciu wyrazw bwoyna i
gaga, z grubsza odpowiada klasyfikacji zwizanej z wyrazem bomala.
Przejdziemy obecnie do pewnych szczegw naszej listy rnych tabu, o ktrych nie byo wzmianki
ani w tym, ani w poprzednich rozdziaach; trzyma si przy tym bdziemy nastpujcego porzdku: w
nastpnych dwch ustpach omwimy pierwsz grup naszej klasyfikacji, czyli seksualne zakazy; a w
ustpie pitym i szstym - spoeczne ograniczenia swobody seksualnej.

3. Potpienie zbocze seksualnych.

Najszersz klas seksualnych czynnoci potpianych w yciu tubylczym stanowi zboczenia
impulsu seksualnego (nr 1 listy, ust. 2). Sodomia, homoseksualizm, fetyszyzm, ekshibicjonizm i
masturbacj tubylcy uwaaj za namiastk aktu naturalnego i dlatego za rzecz z i godn tylko
gupcw. Praktyki takie dostarczaj tematu do drwin, do pobaliwego artu lub zoliwego szyderstwa,
do rubasznych dowcipw i zabawnych opowieci. Przekroczenia te pitnuje raczej pogarda publiczna
ni okrelone sankcje legalne. Nie pocigaj one za sob adnych kar, nie uwaa si ich rwnie za
szkodliwe dla zdrowia. Mwic o nich tubylec nie uyby nigdy wyrazu tabu (bomala), poniewa byoby
to obelg, zawieraoby bowiem zaoenie, e zdrowa osoba chciaaby si im oddawa. Pyta
mczyzn powanie, czy oddawa si takim praktykom, znaczyoby rani gboko jego prno i
poczucie godnoci, jak rwnie dotkn jego naturalne skonnoci. Prno ucierpiaaby na tym
szczeglnie wskutek przypuszczenia, e musi by niezdolny do penego, naturalnego zaspokojenia
swojego impulsu, jeeli musi ucieka si do takiej namiastki. Pogarda Trobriandczyka dla wszelkiej
perwersji jest podobna do jego pogardy dla czowieka, ktry zjada gorsze lub nieczyste przedmioty
zamiast dobrego, czystego pokarmu, albo dla czowieka, ktry cierpi gd, poniewa pusto jest w jego
spiarni.
Oto typowe uwagi dotyczce perwersji: Nie ma w naszej wiosce mczyzny ani kobiety
oddajcych si im. Nikt nie lubi ekskrementu. Nikt nie przekada psa nad kobiet. Tylko
tonagowa (idiota) mgby to czyni. Tylko tonagowa onanizuje si. To jest wielki wstyd; wierny
wtedy, e adna kobieta nie chce mie z nim stosunku. Wierny, e mczyzna, ktry to czyni, nie
moe posi kobiety. We wszystkich wypowiedziach tubylcw podkrela si niezadowalajcy
charakter sposobu zastpczego lub zboczenia; przypisuje si je ubstwu oraz psychicznej i seksualnej
nieudolnoci. Na poparcie tubylcy przytaczaj rne przykady, jak Orato'u, klowna wioskowego z
Omarakany, zdeformowanego jka, kilku albinosw i kilka szczeglnie brzydkich kobiet, twierdzc,
e tylko tacy ludzie, ale nigdy normalny mczyzna lub kobieta, mog uprawia t lub inn perwersj.
Wiemy oczywicie, e takie powszechne i bezwzgldne reguy s wyrazem fikcji, ideau, ktry w
rzeczywistoci tylko niedoskonale jest wcielany. Wiele tych zbocze praktykuje si, cho w bardzo
ograniczonym zakresie, tak samo jak uomni i brzydcy nie s cakowicie wyczeni od normalnych
stosunkw seksualnych (rozdz. X, 2).
Rozpatrzmy teraz rne typy perwersji.

- 229 -
 Hom o se ksua lizm . - T form seksualnego impulsu, jeeli w ogle istnieje wrd
Trobriandczykw, mona spotka tylko w bardziej uduchowionej postaci, tj. w formie emocjonalnej i
platonicznej przyjani. Zwyczaj pozwala na to; rzecz zwyczajna, e chopcy obejmuj si przyjanie,
sypiaj razem na tym samym posaniu i przechadzaj si, obejmujc si lub trzymajc si pod rk. W
osobistych przyjaniach, ktre dla tubylcw naturalnie wyraaj si przez takie cielesne kontakty,
objawiaj si silne upodobania. Chopcw widzi si czsto parami: Monakewo z Toviyamat, Mekala'i
z Tobutusaw, Dipap z Barayam, ktrych czytelnicy ju przewanie znaj, widzi si stale razem.
Czasem przyja taka jest tylko przelotnym kaprysem; kiedy indziej utrzymuje si i dojrzewa w trway
zwizek wzajemnego przywizania i pomocy, jak to miao miejsce midzy Bagido'u i Yobukwa'u oraz,
jak mi mwiono, Mitakat i Namwana Guya'u, zanim stali si nieprzejednanymi wrogami. Dla
oznaczenia takich cisych zwizkw pomidzy mczyznami uywa si wyrazu lubaygu, mj
przyjaciel, i warto zauway, e ten sam wyraz oznacza stosunek miosny pomidzy mczyzn i
kobiet. Byoby jednak bdem z tej tosamoci jzyka wnioskowa o tosamoci treci emocjonalnej,
tak samo jak przypuszcza, e ilekro Francuz uywa wyrazu ami, to ma do czynienia z
homoseksualnym stosunkiem, wskutek znaczenia, jakie ten wyraz posiada, kiedy jest uyty przez
jedn pe w odniesieniu do drugiej. We Francji, jak i wrd Trobriandczykw, wyraz ami (lubaygu) ma
dwa rne zastosowania, zalenie od kontekstu i sytuacji, ktre czyni z niego dwa znaczeniowo
rne wyrazy.
Pomidzy czyst przyjani a stosunkiem seksualnym trudno w ogle przeprowadzi dokadn
granic we wszelkim spoeczestwie - zarwno z powodu lunoci definicji, jak i trudnoci
dostarczenia faktw - a w takim spoeczestwie, jak trobriandzkie, staje si to prawie e niemoliwe.
Moim zdaniem posugiwanie si wyrazem homoseksualizm w tak szerokim i prawie wszystko
obejmujcym znaczeniu, jakie obecnie stao si modne pod wpywem psychoanalizy, wprowadza tylko
zamieszanie. Jeeli przez homoseksualizm rozumie si bdzie stosunki doprowadzajce do
zaspokojenia pciowego przez zetknicie si z ciaem tej samej pci, to mskie przyjanie wrd
Trobriandczykw nie s homoseksualne i homoseksualizm nie jest rozpowszechniony na wyspach.
Jak wiemy, praktyk t odczuwaj oni jako z i nieczyst, poniewa kojarzy si ona z wydzielinami,
dla ktrych tubylcy czuj naturalny wstrt. I cho zwyke pieszczoty s uznane wrd czonkw tej
samej pci, to wszelkie erotyczne pieszczoty, jak drapanie, gryzienie rzs lub dotknicia warg, uchodz
za obrzydliwe.
Jak powiedzielimy, zawsze istnieje pewna rozbieno pomidzy teori a praktyk. Dla oceny
znaczenia wyjtkw trzeba jednak mie na wzgldzie nienaturalne warunki ycia i wpyw innych
cywilizacji. Pod obecnym panowaniem biaych wielu tubylcw znajduje si w wizieniu, na stacjach
misyjnych i w barakach plantacji. W tych warunkach mczyni s oddzieleni od kobiet i normalne
stosunki midzy nimi uniemoliwione, a impuls, dotd regularnie zaspokajany, nie moe by
zahamowany. Wpyw biaego czowieka i jego moralnoci nieodpowiednio zastosowany tam, gdzie nie
ma dla niego miejsca, sprzyja homoseksualizmowi. Tubylcy uwiadamiaj sobie doskonale, e
choroby weneryczne i homoseksualizm to dobrodziejstwa, jakie przyniosa im kultura zachodnia.
Cho nie potrafi zacytowa ani jednego autentycznego przykadu tej perwersji, nie wtpi, e
sporadyczne wypadki zawsze si zdarzay. Samo istnienie takich wyrae, jak ikaye popu: on
kopuluje z ekskrementem, ikaye pwala: on dostaje si do kiszki odchodowej, oraz wyranie
okrelona moralna postawa wzgldem tego zjawiska s dostatecznym tego dowodem. Niektrzy
informatorzy skonni byliby nawet przyzna, e homoseksualizm by dawniej uprawiany, zawsze
jednak podkrelali, e tylko przez ludzi upoledzonych umysowo. Rzecz to wic jasna na og, e
potpienie homoseksualizmu nie wywouje niechci, lecz przeciwnie, wspiera si mocno na poczuciu i
naturalnym impulsie tubylcw. Jak dalece postawa ta wie si z istnieniem wielu urozmaiconych
sposobnoci dla normalnych stosunkw seksualnych? O ile prawd jest, e homoseksualizm
wykorzenia si skuteczniej przez omieszanie ni przez cikie kary? Oto pytania, ktre mog by
przedmiotem dalszych obserwacji na tym polu114.
So do m ia . - Ta forma zaspakajania popdu seksualnego jest przedmiotem szyderstwa jako
zboczenie nieczyste, nie przynoszce zadowolenia, bardziej jeszcze nieprzystojne i komiczne ni
homoseksualizm. Jest to rzecz godna uwagi, e wrd ludu totemicznego, ktry uwaa si za
spokrewniony ze zwierztami, a w wieprzu widzi czonka domu, sodomi mimo to uwaa si za
czynno brudn i nienaturaln. Tubylcy nie widz przejcia lub zwizku pomidzy totemicznym
maestwem i obcowaniem, jakie miao miejsce w czasach mitologicznych, a tym, co mona by
nazwa totemicznym cudzostwem obecnie.

114
Patrz moj Sex and Repression in Savage Societies, 1927, gdzie problem ten jest rozwaany obszerniej w czci drugiej.

- 230 -
 Znany jest jednak dobrze przypadek sodomii mczyzny, ktry mia stosunek z psem. Naley
zaznaczy, e przypadek ten sawny jest w caym okrgu, e nazwisko mczyzny, wszystkie
okolicznoci i nawet imi psa Jack s powszechnie znane w caej okolicy. Bardzo to rwnie
ciekawe, e cho o przypadku tym zawsze si mwi na wesoo, to wiadomo, e sprawa nie byaby
zupenie zabawna, gdyby dotyczya samego siebie, krewnego lub przyjaciela. Gdybym to uczyni lub
kto z moich krewnych ze strony matki, lub z moich przyjaci, to popenibym samobjstwo. Sam
winowajca jednak, Moniyala, przey swj wstyd. Wiedzie ywot szczliwy w Sinaketa, gdzie
spotkaem go i rozmawiaem z nim dugo. Nie wolno jednak wspomnie nigdy w jego obecnoci o jego
dawnym wykroczeniu, poniewa gdyby usysza, e kto mwi o tym, to, zdaniem tubylcw, popeniby
lo'u (samobjstwo przez skok z drzewa).
Miao to miejsce w nastpujcych okolicznociach: Moniyala suy u kupca, ktry mia psa Jacka.
Obydwaj zaprzyjanili si i pewnego dnia dziewczyna zobaczya Moniyal na brzegu popeniajcego
akt sodomii na psie. Powsta skandal, miejscowy kaznodzieja, misjonarz, przedstawi spraw biaemu
miejscowemu sdziemu, ktry skaza Moniyal na sze miesicy wizienia. Po zwolnieniu Moniyala
podpisa kontrakt na wyjazd do pracy na plantacji i wiele lat przebywa w Nowej Gwinei. Kiedy
powrci, nic sobie z tego nie robi, ale wedug powszechnego przekonania, w dawnych czasach
popeniby z tego powodu samobjstwo. Panuje rwnie zgoda co do tego, e pies jest gorszy ni
wieprz, gdy nie jest tak czysty.
Sa d yzm i ma so ch izm . - Nie potrafi powiedzie, czy te uzupeniajce si perwersje zajmuj
duo miejsca w yciu seksualnym tubylcw. Brutalne formy pieszczot - drapanie, gryzienie, plucie - na
ktre mczyzna wystawiony jest w wikszym jeszcze stopniu ni kobieta, dowodz, e w tubylczej
sztuce miosnej nie brak tych elementw erotyzmu. Biczowanie natomiast jako praktyka erotyczna jest
zupenie nieznane, a myl, e zadawanie okruciestwa, poddawanie si okruciestwu same przez si
mog dawa zadowolenie pciowe, jest niezrozumiaa lub zgoa zabawna dla tubylcw. Powiedziabym
przeto, e perwersje te nie wystpuj w skrystalizowanej formie.
Fe lI a t io . - Ta forma perwersji jest prawdopodobnie praktykowana w intymnym yciu miosnym
(rozdz. X, 2). Mczyni, a oni stanowi jedyne rdo moich informacji w tym wzgldzie, mwili mi, e
aden mczyzna nie dotknby kobiecych genitalii w ten sposb; rwnoczenie jednak upewniali
mnie, e penilinctus by szeroko praktykowany. Nie mam jednak zaufania do tej mskiej wersji.
Wyraenie ikanumwasi kalu momona, zlizywanie seksualnych wydzielin, oznacza obydwie formy
fellatio.
Ma st u rb a cja (ikivayui kwila: (on manipuluje swoim czonkiem; isulumomoni: on powoduje
wytrysk nasienia) jest znan praktyk, o ktrej czsto mowa w artach. Tubylcy utrzymuj jednak, e
oddaje si jej tylko idiota (tonagowa), nieszczliwy albinos lub jkaa; sowem, ci tylko, ktrzy nie
mog liczy na wzgldy kobiet. Dlatego praktyk t uwaa si za niegodn mczyzny, ale traktuje si
j raczej jako rzecz zabawn i odnosi si do niej pobaliwie. Ta sama zupenie postawa wystpuje
wzgldem eskiej masturbacji (ikawayni wila: ona manipuluje swoj pochw; ibasi wila o yamala:
ona przebija pochw swoj rk).
O no cn ych p o lu cja ch i snach bya ju mowa (rozdz. XII, 1). Widzi si w nich, jak wiemy, wpyw
magii i dowd jej skutecznoci.
Eksh ib icjo n izm traktuj tubylcy z prawdziw pogard i wstrtem; jasno to ju wystpio w opisie
sposobu ubierania si i w starannym dopasowywaniu mskiej opaski biodrowej i kobiecej spdniczki z
trawy.
W rozpatrywaniu zbocze impulsu seksualnego jest rzecz niemoliw przeprowadzenie cisej
granicy pomidzy stosowaniem pewnych praktyk - takich jak fellatio, namitne i gorce pieszczoty,
zainteresowanie genitaliami - jako wstpnych i przygotowawczych zabiegw seksualnych, z jednej
strony, a wyranymi perwersjami, z drugiej. Zaliczenie ich do jednej lub drugiej kategorii zaley od
tego, czy s one czci zalotw prowadzcych do normalnego stosunku, czy te same przez si
prowadz do zadowolenia seksualnego. W zwizku z tym dobrze jest pamita, e nerwowa
pobudliwo tubylcw jest dua mniejsza ni nasza i e ich seksualna wyobrania jest stosunkowo
bardzo leniwa; ekscytacja i erekcja nastpuj u nich zazwyczaj tylko przez bezporednie, wzrokowe,
wchowe i dotykowe pobudzenia organw seksualnych; dla wywoania orgazmu u mczyzny lub u
kobiety trzeba wicej cielesnego zetknicia si, erotycznych preliminariw, a przede wszystkim
bezporedniego pocierania czci luzowych. Na tej podstawie mona przypuszcza, e tendencja
przygotowawczych zabiegw erotycznych do stania si autonomicznymi aktami, to znaczy do
rozwinicia si w perwersje, jest sabsza wrd tubylcw ni wrd ras nerwowo bardziej pobudliwych.

- 231 -
4. Skromno w mowie i postpowaniu.
Co si tyczy oglnej przyzwoitoci (nr 2 listy w ust. 2) w sprawach seksualnych, to niewiele mona
doda do tego, co ju byo powiedziane w poprzednich rozdziaach, i krtkie streszczenie wystarczy
do uwiadomienia sobie tych faktw. Przyzwoito w mowie i postpowaniu zmienia si zalenie od
wzajemnego stosunku, w jakim pozostaj czonkowie danego towarzystwa. Obecno siostry lub brata
wymaga cisego przestrzegania konwenansu w sposobie zachowania si i w rozmowie; w mniejszym
zakresie dotyczy to obecnoci krewnych ze strony matki i czonkw tego samego klanu. Wymaga si
rwnie cisego przestrzegania etykiety wtedy, kiedy kobieta jest w towarzystwie swego ma.
Siostra ony jest rwnie kopotliwym towarzyszem, a w mniejszym stopniu matka ony lub kto z jej
bliskich, macierzystych krewnych. W obecnoci wodza nie wolno posplstwu artowa i uywa
nieprzyzwoitych wyrazw. Stopie swobody jzykowej zaley od stopnia intymnoci i zayoci
przyjaci. Nieraz widziaem bardzo rubasznych przyjaci, jak z powodu obecnoci goci zamorskich
lub z jakiego odlegego okrgu ldowego siedzieli milczco, grzecznie i dostojnie, dyskutujc na takie
tematy, jak pogoda, zdrowie, przyjemnoci podry, dobro wsplnych przyjaci oraz inne,
powszechne tematy zwykej rozmowy towarzyskiej. Kiedy obcy oddalili si, rozmowa przybieraa
szczeglnie radosny ton dla odrobienia tej grzecznej powcigliwoci.
Cho w rozmowie tubylcy lubi swobod i jest ona dozwolona w odpowiednim towarzystwie, to
publicznie, jeeli chodzi o czyny, zawsze przestrzegaj duej powcigliwoci. Na prno szukaoby
si wrd Trobriandczykw ladw i przeytkw. owej niekrpowanej swobody i zmysowoci, ktre
rzekomo istniay w pierwotnych czasach. Z jednym moe wyjtkiem poudniowego kayasa (rozdz. IX,
5), nie ma wrd nich orgii publicznych, znanych z opisu innych czci Melanezji, w ktrych mczyni
i kobiety mieliby stosunki wobec wszystkich obecnych. Mity i zwyczaje legendarne, ktre opisalimy,
niczego w tym wzgldzie nie dowodz, a nawet one nie dotycz naprawd publicznych orgii dla
zadowolenia dzy. Seksualna jawno spotyka si ze strony tubylcw z wyran niechci. Mwi
oni, e wstydz si czyni to lub nawet mwi o takich rzeczach, e takie rzeczy s jak u psa. W
domu kawalerw (rozdz. III, 4) duo starania powica si zachowaniu cisej prywatnoci. Wszystko
to pozostaje rwnie w harmonii ze cisym przestrzeganiem przez tubylcw skromnoci w ubiorze.
Nawet zaloty odbywaj si w sposb jak najbardziej przyzwoity. Scen, ktre czsto widuje si w
parkach publicznych Europy po zapadniciu zmroku lub nawet przed zmrokiem, nie widzi si nigdy w
wiosce trobriandzkiej. Publicznie nie wolno kochankom trzyma si za rce, przyciska si do siebie,
obejmowa si, a s to, jak wiemy, ruchy, w ktrych nie widzi si nic zdronego, gdy wystpuj u
chopcw, a czsto widuje si je wrd dziewczt. Raz czy dwa razy widziaem Yobukwa'u i jego
narzeczon, jak leeli razem na macie w biay dzie, przyzwoicie, ale wyranie przyciskajc si do
siebie i trzymajc si za rce w sposb, ktry uwaalibymy za zupenie naturalny u pary kochankw
majcych si niedugo pobra. Kiedy jednak wspomniaem o tym w rozmowie z tubylcami, to
powiedziano mi od razu, e jest to nowa moda, niezgodna z dawnymi zwyczajami. Tokolibeba,
niegdy sawny donuan, a obecnie zgryliwy stary konserwatysta, przestrzegajcy cile form,
podkrela, e jest to misinari si bubunela, moda misjonarska, jedna z tych nowych niemoralnoci
wprowadzonych przez chrzecijastwo. Mwi to tak gorco i z takim oburzeniem, z jakim zmary
pastor C. M. Hyde z Honolulu zwyk by mwi o pogaskiej podliwoci.
Obecnie lepiej potrafimy zrozumie warto erotycznych zabaw dla tubylcw. Daj one sposobno
do cielesnych zetkni, ktre w zwykych warunkach nie s dozwolone. Wszystkie wstpne zabiegi
erotyczne musz odbywa si pod zason ciemnoci. Zabawy dostarczaj okazji do cisego
cielesnego zetknicia si (rozdz. X i XI) potrzebnego do magii miosnej, majcej zapewni
powodzenie. Sutek dotyka si magicznie ukryt palm, zaczarowany palec wkada si do pochwy albo
zaczarowan perfum trzyma si pod nosem, dyskretnie, w ciemnoci, kiedy zabawa daje do tego
sposobno. Zawsze podejrzewa si wykonanie podobnej praktyki, ale nigdy nie widzi si tego; nawet
wtedy, kiedy ktnie i spory powstaj z powodu jakiej prby podstpnego odwrcenia czyich
afektw, trudno o znalezienie wiadka czynu.
Te uwagi o praktykach tubylcw dobrze ilustruj niebezpieczestwa, na jakie naraony jest etnolog.
W pocztkowym okresie mej pracy, kucharza mego Ubi'ubi, ktrego sprowadziem z poudniowego
brzegu Nowej Gwinei, oskaryli tubylcy o wsunicie palca. Posugiwaem si wtedy przewanie
prymitywnym, popsutym. lokalnym angielskim jzykiem i zanotowaem sobie, e mj informator mwi
mi, i w czyn ma specjaln nazw tubylcz: boy he call him kaynobasi wila, to znaczy zwyczaj ten
nazywaj tubylcy przebijaniem pochwy. Nie mogem zrozumie, dlaczego wrd tych pogodnych
ludzi czyn ten wzbudza tak silne oburzenie moralne i w notatkach swoich zrobiem uwag: Zwyczaj
wkadania palca do pochwy jest dla tubylcw bardzo naganny. W ten sposb nieznajomo jzyka i
powierzchowna znajomo tubylcw wywiody mnie w pole. Nie rozumiaem jeszcze wwczas
postawy tubylcw wzgldem przyzwoitoci w ogle, a w szczeglnoci ich wierzenia dotyczcego

- 232 -
erotycznego uroku przez magi. Tymczasem nie tyle chodzio tu o to, e mj kucharczyk pozwoli
sobie na ruch troch nieprzyzwoity, lecz raczej o to, e podejrzewano go o zastosowanie potnej
formy magii w celu odwrcenia afektw dziewczyny od jej staego kochanka.
Wzajemne stosunki pomidzy pciami ukadaj si wedug okrelonego wzoru przyzwoitoci, ktry,
zbyteczne chyba o tym mwi, nie jest tym samym co moralno. Mowa korzysta z duo wikszego
marginesu swobody. Porwnanie wzgldnych zakresw mowy i postpowania byoby interesujcym
tematem badania dla porwnawczej etnologii, poniewa, zdaje si, nie rozwijaj si one rwnolegle.
W istocie wiksza swoboda mowy, dziaajc jako klapa bezpieczestwa, moe kojarzy si z wiksz
powcigliwoci w postpowaniu, i na odwrt115.
W odpowiednim towarzystwie pe jest ulubionym tematem rozmowy. Rubaszne arty,
nieprzyzwoite plotkarstwo i anegdoty s uznan form zabawy, jak to widzielimy w zwizku z
seksualnym folklorem. Tutaj, jak i gdzie indziej stwierdziem wszake znaczne rnice indywidualne.
Niektrzy tubylcy s skromni w mowie i nie interesuj si wiele seksualn rubasznoci, inni
specjalizuj si, mona powiedzie, w nieprzyzwoitej rozmowie i wtpliwych artach. Poczucie humoru
zmienia si bardzo take zalenie od czowieka; skala jest bardzo rozlega: od mrukliwego gbura lub
naiwnego, dobrodusznego prostaka do jednostki naprawd dowcipnej i penej humoru, zawsze
gotowej do artu, zawsze majcej dobr opowie w pogotowiu i rzadko obraajcej si bez powodu.
Z Paluw i jego synem Monakewo, z Tokulubakiki i Kayla'i mogem sobie pozwoli na znaczn doz
wzajemnego przekomarzania si; nigdy nie zrozumieli le aluzji lub artu, a czsto doprowadzali
mnie do miechu bystr obserwacj zwrcon przeciwko mnie i nie zawsze woln od zoliwoci. S
take patentowani klowni wioskowi, jak w Orato'u, idiota z Omarakany, ktry wyzyska swoje
upoledzenie jzykowe; inni, ktrych humor naley do grubszego i bezwstydnego rodzaju, robi
praktyczne arty, wykrzykuj swoje dowcipy, pozwalaj sobie na wiele nawet w stosunku do ludzi
wyszego stanowiska lub naladuj, czasem bardzo umiejtnie, szczeglne waciwoci dobrze
znanych osb.
Na wszystkich wszake stopniach humor, arty i aluzje seksualne odgrywaj powan rol. Pod
nieobecno ludzi stopni zakazanych mwi si o sprawach seksualnych bez ogrdek i swobodnie,
uywa si wyrae anatomicznych i fizjologicznych oraz zwrotw oznaczajcych perwersje i dewiacje.
Podam tu tylko kilka typowych powiedze dla zilustrowania, jak ten rodzaj artu wyglda w
codziennej rozmowie. Pod wpywem podniecenia zabaw lub wspln prac tubylec wyraa swoje
zadowolenie przez wykrzyknik: agudeydes, akay kwim! halo, cudzo twj czonek! albo, gdy
chodzi o kobiet: wim, kasesam! twoja pochwa, twoja echtaczka! Humorystycznym wyraeniem
jest: yakay, puwagu! oo, moje jdra! Zwroty wykrzyknikowe z ozdobnikami dotyczce narzdw
pciowych czsto wymieniaj przyjaciele midzy sob.

115
Patrz Sex and Repression, cz II.

- 233 -
 Ryc. 89. Miejsce, skd wyonili si pierwsi przodkowie w maej wiosce na wyspie Vakuta.
(Rozdz. XIII, 5).

Ryc. 90. Matka i dziecko.

(Rozdz. XIII, 6; rozdz. VIII, 1 i 4).

Spotkalimy si ju z wieloma takimi typowymi aluzjami artobliwymi w opowieciach i baniach,

zwaszcza w. pieni o czapli skalnej skierowanej do starej kobiety Ilakavetegi (rozdz. XII, 3.)
Zainteresowanie znieksztaceniami narzdw pciowych wyraa si take w opowieci o mczynie z
dugim czonkiem, o kobiecie, ktra zrobia sobie spiark z pochwy, i o starej matce wyposaonej w

- 234 -
pi clitoris. W codziennym yciu tubylec mwi artobliwie: kwaypwase wim, znieksztacona twoja
pochwa; albo wim ipwase, twoja pochwa jest znieksztacona; albo kwaybulabola wim, ogromnie
powikszona twoja pochwa; alba dla odmiany, kwaypatu wim, skurczona jest twoja pochwa. A do
mczyzny: kaykukupi kwim, bardzo may jest twj penis; kaygatu kwim, brudny jest twj penis;
kalu nau'u kwim, pokryty stch sperm jest twj penis; kaypaki kwim, pokryty wrzodami jest twj
penis. Nie tylko w artach tubylcy bardzo interesuj si rzekomymi znieksztaceniami lub korzystnymi
powikszeniami i rozwiniciami narzdw pciowych. Tak wic mczynie wysokiej rangi i znanej
reputacji przypisuje si nadzwyczajnie dugi i silny organ. O zmarym naczelnym wodzu Numakala
mwiono, e jego penis mia wasnoci wyduania si w czasie kopulacji oraz e w kocu stawa si
nabrzmiay i okrgy jak pika. Poczytywano to za rzecz korzystn i uwaano powanie za plus
erotyczny, godny pozazdroszczenia.
Niedopasowanie w sprawach seksualnych jest czstym tematem artw. Tak wic stosunek z
kobietami sawnymi z tego, e s odraajce, jak Tilapo'i lub Kurayana, jest, jak wiemy, czst form
artobliwego zwrotu. Kwoy Tilapo'i! Miej stosunek z Tilapo'i! jest bardzo agodn form obrazy.
Przyjaciela przychodzcego od strony jej wioski wita si czasem artobliwie: Boge kukaye Tilapo'i?
Czy ju spkowae z Tilapo'i?. Najdrobniejsza niedokadno w zaoeniu opaski biodrowej jest
natychmiast uchwycona: yavim boge ipwase - tagise puwam, twoja opaska biodrowa nie jest w
porzdku - poka nam twoje jdra. Podobne arty wywouje niedostatecznie uczesane uwosienie
genitaliw; rzekomy stosunek z jak star kobiet lub on wodza. Czste s wzmianki dotyczce
intensywnoci lub bezprawnoci stosunku, tokakayta yoku, tokaylasi yoku, tosuvasova yoku, ty
rozpustniku, ty cudzoco, ty kazirodco.
Wszystkie te uwagi s zasadniczo uywane w przyjacielskich artach, ktre naley odrnia od
form powanych i obelywych. Przeklinaniem posuguj si Trobriandczycy, tak jak i my, jako reakcj
zastpcz na mniejsze przykroci; uywane jest ono take przeciwka rzeczom lub ludziom bez
wywoywania powanej obrazy. Najbardziej ostrych form jzyka obelywego nie uywa si z bahych
powodw. Przeklestwo w gniewie moe mie powane konsekwencje, kiedy dotknici nie panuj nad
sob. Moe ono doprowadzi do zerwania stosunkw osobistych na krtszy lub duszy okres, do
walki, a nawet do zbiorowej rozprawy. Obelga moe by celowo rzucona dla zawstydzenia lub
zadziwienia ludzi przez wytknicie im zych czynw w dosadnych sowach. Czyni si to wtedy, kiedy
krzywda jest rzeczywista i do powana na to, aby j wytkn napastnikowi dla zahamowania go, ale
nie do powana i habica, aeby miaa pociga za sob takie tragiczne konsekwencje, jak
zerwanie stosunkw lub samobjstwo. Tak wic ona, podejrzewajc ma o ze prowadzenie si,
moe go zawstydzi przez publiczne wytknicie mu cudzostwa. Czyni to tylko w ciasnym kole
przyjaci, amic dla tego moralnego celu zwyk powcigliwo, jaka kobiet powinna cechowa w
stosunku do swojego ma. Kiedy indziej znowu wuj moe posuy si t metod dla zganienia
siostrzeca za drobne wykroczenia przeciw egzogamii albo ojciec mae zgani crk za zbyt
nieogldne lub agresywne ycie miosne. Takich nagan nie stosuje si w obecnoci licznego
zgromadzenia, lecz w odpowiednim gronie przyjaci lub krewnych; odgrywaj one wan rol w
regulowaniu ycia plemiennego. Kakayuwa, zawstydzi, nastraszy, wstrzsn, i yakala,
rozmwi si z kim - s wyrazami uywanymi dla okrelenia tego rodzaju postpowania 116.
W takich oskareniach uywa si pewnych obraliwych wyrazw, jak cudzoca (tokaylasi),
kazirodca (tosuvasova); albo w odniesieniu do kobiety - rozpustnica (nakakayta) albo lubienica
(nakaytabwa). Tych samych wyrazw uywa si take nie tylko w dobrodusznej i rozwanej
reprymendzie, ale dla wraenia, i tylko dla wraenia, jeeli za zdarzy si, e zostay one dobrze
zastosowane, to obelga jest podwjnie dotkliwa. Prawda bowiem wrd Trobriandczykw, jak i gdzie
indziej, jest najokrutniejszym, najbezwzgldniejszym narzdziem zoliwoci.
Obelywego jzyka uywa si take w pewnych wyraeniach sucych specjalnie i wycznie do
wywoania obrazy, ktre nie, wi si z faktami, poniewa czsto dotycz rzeczy prawie
niemoliwych. Wikszo takich wyrae zaczyna si od charakterystycznego rozkanika, jak: miej
stosunek z... rozmaitymi niepocigajcymi osobami; jako obiekty erotycznego zblienia wystpuj tu
czasem osoby odraajce, czasem pies, czasem niepocigajca cz ciaa. Jest to najbardziej
nieszkodliwa forma tego rodzaju obrazy; jest ona obraliwa tylko wtedy, kiedy obraza bya
zamierzona. Staje si ona rzeczywicie powana, kiedy przedmiotem jest osoba spoecznie zakazana.
Dwa kazirodcze zwroty: kwoy inam, miej stosunek ze swoj matk, i kwoy lumuta, miej stosunek
ze swoj siostr, oraz kwoy um kwava, miej stosunek ze swoj on - stanowi zasadnicze trio tej
kategorii.

116
Jeeli chodzi o dalsze dane dotyczce yakala i rol, jak spenia ustne oskarenie w regulowaniu ycia plemiennego, por.
Crime and Custom, rozdz. XII, oraz Sex and Repression, cz II, rozdz. IV, w sprawie zego jzyka.

- 235 -
 Pierwsze wezwanie moe by tylko artem, uywanym czsto w dobroduszny sposb, a czasem
ostro, ale nigdy nie zawiera powanej obrazy. Jest to rwnie pospolite przeklestwo bezosobowe jak
nasze psiakrew lub do licha.
Drugie natomiast wezwanie w odniesieniu do siostry jest nieprzebaczaln obraz, kiedy
adresowane jest do okrelonej osoby; konsekwencje takiego przeklestwa s wtedy tak
niebezpieczne, e nawet bezosobowo jako zwykego przeklestwa nigdy si go nie uywa. Kiedy za
rzeczywiste imi siostry lub brata zostaje wtrcone - poniewa wyraz lumuta oznacza twoj siostr w
ustach mczyzny, a twego brata w ustach kobiety, to w skali najgorszych obelg jest ono drugie z
rzdu, jakie moe sobie Trobriandczyk wyobrazi. Do znamienne, e silniejsz jeszcze obelg jest
wyraenie: miej stosunek ze swoj on. Wyraenie to jest tak dotkliwe, e mimo mojego
naukowego zainteresowania obraliwym jzykiem, przez dugi czas nie wiedziaem o jego istnieniu, a
moi rozmwcy przy samym wypowiadaniu tego wyraenia byli powani, opanowani i niechtnie
zatrzymywali si na tym temacie. Postawa ich wzgldem tego wyraenia wie si z przepisem, e
erotyczne ycie ma i ony powinno zosta zawsze ukryte; swj za szczeglnie nieprzyzwoity
charakter zawdzicza temu, be dotyczy czynu, ktry rzeczywicie zachodzi.
Inn typow form obrazy jest zwrot: zjedz swj ekskrement, z licznymi odmianami, o ktrych
wzmiankowalimy ju w tym rozdziale. Trzeci kategori, rwnie ju nam znan (rozdz. VII, 6), jest
twierdzenie o fizycznym podobiestwie do jakiego krewnego ze strony matki, a co oczywicie
najgorsze, do siostry. Migim lumuta, twoja twarz jest twarz twojej siostry, jest jedn z najgorszych
obelg.
Blunierstwo, cile mwic, nie istnieje, chocia tubylcy mwi, e nie uyliby nieprzyzwoitych
wyrae w odniesieniu do duchw przodkw i e zarwno na tym wiecie, jak i po jego opuszczeniu
uywaliby bardzo ogldnego jzyka mwic o Topileta (rozdz. XII, 5).
Kamtoki i kaylukti s tubylczymi wyrazami na okrelenie przeklestwa lub obrazy, uywanymi z
formami zaimkowymi. Tak wic ikaylukwaygu lub ikamtokaygu znaczy on obraa mnie. Inne
wyraenie, ikavitagi yagagu, oznacza dosownie splugawi moje imi albo, kiedy podobiestwo do
krewnego ze strony matki byo wzmiankowane, ikavitagi migigu, on splugawi moj twarz. We
wszelkim przeklestwie dodanie imienia osoby obraonej, zwaszcza siostry, ony lub matki, podnosi
znacznie si obrazy.
W tych i innych kontekstach okazuje si, e kiedykolwiek tubylcy poruszaj co, co rzeczywicie
wydarzyo si, wiksza powcigliwo jest konieczna i aluzje oraz obraza staj si bardziej dotkliwe.
Mczyzna bdzie swobodnie mwi o sobie i o swoich erotycznych sprawach - rzeczywicie zaufanie
moich rnych przyjaci dostarczyo najlepszego materiau do tej pracy -- ale nawet tutaj byy pewne
granice. Tak wic o kazirodczych i cudzooczych lub zakazanych miostkach wielu moich znajomych
musiaem dowiadywa si nie od nich, ale od ich najlepszych przyjaci. Tutaj znowu, cho takie
plotkarstwo rozpowszechnia si swobodnie poza plecami, nigdy nie mwi si o nim w oczy. O
kazirodczych miostkach synw wodza Omarakany, beznadziejnych maeskich zabiegach
Monakewo lub Mekala'i nigdy nie mwiono w ich obecnoci. Delikatno w poruszaniu intymnych
spraw ludzi obecnych jest rwnie wielka wrd Trobriandczykw, jak wrd dobrze wychowanych
ludzi w Europie.
Przechodzimy obecnie do nr 3 naszej klasyfikacji, do dezaprobaty seksualnej dzy i rozpusty (lista
w ust. 2). Niezdolno do opanowania podania, prowadzca do seksualnej natarczywoci i
agresywnoci, wywouje pogard, zarwno gdy chodzi o mczyzn, jak i o kobiet; u kobiet razi ona
jednak tubylcw jako rzeczywicie odpychajca. Tak wic Yakalusie, crce wodza z Kasana'i,
zarzucano samorzutne zblianie si do mczyzn, rozmawianie z nimi i zapraszanie do stosunkw z
ni. Podobn reputacj ma wiele dziewczyn w Omarakanie. Znane s wypadki nimfomanek, ktre nie
zadowalay si normalnym stosunkiem seksualnym i wymagay pewnej liczby mczyzn kadej nocy.
W Kitawa bya dziewczyna, ktra rzeczywicie obesza naokoo gwn wysp w poszukiwaniu
rozrywki erotycznej. Kiedy byem w Sinaketa, gocia tam wanie, dostarczajc niewyczerpanego
tematu do plotek, ktre nie byy jednak szczeglnie wrogie wzgldem niej. Mwiono o niej, e potrafi
pj do dungli z grup chopcw i oddawa si im po kolei, spdzajc z nimi noce na tym zajciu.
Musimy sobie wyjani, co waciwie tubylcy uwaaj za godne potpienia w seksualnej dzy u
kobiety. Z pewnoci nie chodzi tu o jej zainteresowanie stosunkiem miosnym ani o fakt, e wszczyna
ona intryg; sprzeciwiaj si oni bezporedniemu zaproszeniu, uytemu zamiast bardziej przystojnej
metody uwodzenia przez magi, oraz niepowodzeniu i sabemu poczuciu osobistej wartoci, jakie si
implikuje w takim naglcym namawianiu.
Tubylczy termin nakaytabwa (lubienica), oznaczajcy takie kobiety, wyjaniono mi w nastpujcy
sposb: bidubadu tomwota ikakayta; gala ilukwali kalu bulabola - sene nakaytabwa. Mona by to tak

- 236 -
przetumaczy: ona ma stosunki z wielu mczyznami; niezadowolony jest nigdy jej wielki otwr -
tak nazywamy lubienic. Mamy tutaj bezporedni wzmiank o kobiecym nienasyceniu, o
nimfomanii.
Nakakayta (dosownie kobiecy kopulator) oraz naka'ulatite (rozpustnica) - oto dwa synonimy
nakaytabwa. Wyjaniono mi je, jak nastpuje:

Kidama tayta vivila gala imaymaysi tau'a'u,

Przypumy jedna kobieta nie przychodz mczyni,
ilolo wala titolela imwayki ta'u
ona idzie naprawd sama ona przychodzi do mczyzny -
yagala naka'ulatile.
jej nazwa rozpustnica.

Albo w tumaczeniu swobodnym: Kiedy kobieta nie ma mczyzn, ktrzy by do niej przychodzili, i
bierze na siebie'inicjatyw i idzie sama do mczyzny, to nazywamy j rozpustnic. Rzecz jasna, e
moralna ocena takich kobiet opiera si na habie przywizanej do ero-tycznego niepowodzenia.
Ocena lubienoci u mczyzny ma t sam podstaw. Tokokolosi jest wyrazem oznaczajcym
mczyzn, ktry goni za kobietami i narzuca im swoje afekty. Interesujcy przykad, oparty na moim
wasnym dowiadczeniu, mia miejsce, kiedy po okoo 18 miesicach nieobecnoci powrciem do
Omarakany i odnowiem swoj dawn znajomo z Namwana Guya'u. Jak wiemy, Namwana Guya'u
by skrzywdzony przez Mitakat i nienawidzi go bardzo, tote dlatego chcia go oczerni w moich
oczach i oskary go w sposb najbardziej jadowity:

Tokokolosi matauna ibia vivila: boge

Lubienik ten mczyzna on szarpie kobiety: ju
ipakayse kumaydona. Minana ipayki,
one odmawiaj wszystkie. Ta kobieta odmawia,
matauna iyousi, ibia.
ten mczyzna chwyta, szarpie.

Dla uczynienia obrazu naprawd ponurym Namwana Guya'u doda mu szczypt ekshibicjonizmu:
Iliku yavila, bitotona kwila;
On odsania biodrow opask swoj, podnosi si czonek jego;
iluki vivila: Kuma kwabukwani kwigu. Boge
on mwi (do) kobieta: Pjd, trzymaj penis mj. Ju
ipakayse vivila, pela tokokolosi vivila.
one odmawiaj kobiety, poniewa satyr (dla) kobiet.

W swobodnym tumaczeniu: ,On odsania swoj opask biodrow i pozwala na erekcj czonka.
Nastpnie mwi do kobiety: Pjd i pie mj czonek. Kobiety s ju zdegustowane nim, poniewa
jest on takim satyrem".
W tekcie tym znajduje wyraz tubylcza pogarda dla ekshibicjonizmu, dla natarczywego
poszukiwania kobiet i niepowodzenia w mioci oraz niech kobiet do zbyt arliwych afektw.
Znajdujemy tutaj take interesujce skojarzenie pomidzy odsoniciem opaski biodrowej i erekcj.
W caej postawie Trobriandczyka wobec naduycia seksualnego wyraa si uznanie dla
powcigliwoci i godnoci oraz podziw dla powodzenia. Powodzenie zdobywa podziw dla mczyzny
nie tylko przez to, co ono daje mczynie, lecz dlatego take, e mczyzna taki nie potrzebuje
ucieka si do aktywnej agresji. Moralny nakaz niegwacenia, nienamawiania lub niedotykania opiera
si na silnym przewiadczeniu, e jest to bezwstydne; ocenia si to za tak dlatego, i prawdziwa
warto tkwi w tym, e jest si podanym, e zdobywa si za pomoc czaru, pikna i magii. Tak wic

- 237 -
wszystkie nici naszego opisu skadaj si na jeden zoony wzr; obyczaje, moralno i sd
estetyczny odpowiadaj psychologii ycia miosnego i zdobywania przez magi.
Gdyby mi wolno byo wykroczy poza zakres obecnego studium, wykazabym, e ten sam wzr
wystpuje take w psychologii ekonomicznej i ceremonialnej wymiany darw oraz w tubylczych
pogldach na wzajemno w zobowizaniach prawnych. Wszdzie znajdujemy t sam dezaprobat
bezporedniego namawiania, podliwoci i dzy, a przede wszystkim dyshonor odczuwania
potrzeby i godu. Pena chway natomiast jest obfito i bogactwo poczone z beztrosk
wspaniaomylnoci obdarowywania117.
Z naszej oglnej liczby tabu pozosta ju nam tylko nr 5 (ust. 2), obejmujcy rne zakazy zwizane
ze specjalnymi wydarzeniami ycia plemiennego. W czasie wojny wic mczyni musz
powstrzyma si od stosunkw seksualnych, zarwno z on, jak i kochank. Tabu obowizuje od
dnia, w ktrym przy specjalnej ceremonii zwanej vatula bulami siy s zgromadzone i magia wojny
wprowadzona w ruch. Mczyzna nie tylko musi powstrzymywa si od wszelkiego obcowania
seksualnego, nie wolno mu take spa z kobiet na tej samej macie lub na tym samym ku.
Specjalne domy s zarezerwowane dla mczyzn, a inne dla kobiet i dzieci. Wszelkie miostki w tym
czasie uwaa si za niebezpieczne dla zwycistwa w wojnie i dlatego s one habice i nieprzystojne.
Okrelone kary gro przekraczajcym te wymagania. Pozwalajcemu sobie na stosunki miosne
wcznia wroga przebija penis i jdra. Temu, kto pi nos w nos z kochank, grozi cios w nos lub w
okolic nosa. W niebezpieczestwie s poladki tego, kto siedzi na jednej macie z dziewczyn. Ze
sposobu, w jaki informowano mnie o tym, odniosem wraenie, e tabu wojenne jest przestrzegane w
caej peni i bardzo rygorystycznie. Bez wtpienia mczyni s zbyt pochonici gorczk walki,
aeby zwraca uwag na zwyky i dlatego moe mniej absorbujcy sport miosny.
Ogrody nie powinny w aden sposb kojarzy si z miosnymi zalotami. Mczyzna i kobieta
powinni trzyma si ze swoimi miostkami z dala od waciwego ogrodu i jego, najbliszej okolicy. W
zdaniu opisujcym zabronion mio s specjalnie wyszczeglnione krzaki przylegajce do ogrodu
(tokeda) (ryc. 88). Stosunek w ogrodzie lub w jego pobliu tubylcy nazywaj isikayse tokeda, oni
siedz w krzakach przylegajcych do ogrodu. Szczeglnie potpiane s wszelkie zaloty mczyzn w
czasie pracy ogrodniczej, ktra jest specjalnym zajciem kobiet: pwakowa (plewienie) i koumwali
(oczyszczanie ziemi przed sadzeniem). Trzeba pamita, e legendarny cudzoca Inuvayla'u mia
zwyczaj zbliania si do kobiet wtedy, kiedy byy one zajte przy ogrodnictwie lub przy innych,
specyficznie kobiecych zajciach, i to wanie naleaa do najgorszych cech jego charakteru. Nawet
sama obecno mczyzny w czasie wykonywania takich zaj, jak wsplne plewienie lub
oczyszczanie ziemi, zbieranie muszli, noszenie. wody, zbieranie chrustu, ceremonialne robienie
spdnic z rafii, jest rzecz niewaciw. Stosunek w ogrodzie podlega karze przez specjalne
odwiedziny: wo spermy sprowadza winie lene, przeamuj one poty i niszcz ogrody.
Specjalne tabu chroni czystoci kobiet, ktre pozostaj -w domu w czasie, kiedy ich maonkowie i
kochankowie udaj si na wypraw kula. Wszelka niewierno odbija si na szybkoci odzi ich
mw i powoduje, e posuwaj si one bardzo powoli (rozdz. V, 2). Tabu obowizujce w czasie
ciy i po poradzie byy ju szczegowo opisane (rozdz. VIII), podobnie jak awersja (nie majca
sankcji nadnaturalnych) przed stosunkiem w czasie menstruacji. Na tym koczy si wic nasz
przegld oglny rnych tabu i obecnie przechodzimy do specjalnych zakazw zwizanych z
pokrewiestwem i zwizkiem maeskim.

5. Egzogamia i zakaz kazirodztwa.

Od opisanych ju tabu oglnej natury naley odrnia spoeczn regulacj, ktra stwarza
uprawnione i nie uprawnione stosunki wzajemne osb pci rnej. Ona to ogranicza obcowanie
seksualne ze wzgldu na legalny akt maestwa i dzieli zwizki na bardziej i mniej podane. Tabu
byy wyrazem dezaprobaty pewnego seksualnego zachowania si, okrelonego fizjologicznie lub
przez sytuacj, w jakiej zachodzi; skala takiej dezaprobaty jest bardzo rozlega: od przeraenia do
niesmaku, Przepisy, do jakich obecnie przechodzimy, wi si cile z organizacj spoeczn, a
przede wszystkim z instytucj rodziny i podziaem na klany totemiczne 118.

117
Patrz analiz ekonomicznej psychologii w Argonauts of the Western Pacific, rozdz. VI, oraz passim - o zasadzie
wzajemnoci w Crime and Custom.
118
Instytucji maestwa nie mona oddzieli od rodziny i dlatego trzeba i o niej raz jeszcze mimochodem wspomnie. Bya
ju o niej mowa do szczegowo w zwizku z tabu oraz z przepisami jej dotyczcymi (rozdz. IV, V i VI oraz przedostatni ustp
niniejszego rozdziau).

- 238 -
 W oglnym zarysie totemiczna organizacja tubylcw jest prosta i symetryczna. Ludzie podzieleni s
na cztery klany (kumila). W wierzeniach Trobriandczykw totemiczna natura gboko przenika sam
istot jednostki, jej pe, kolor i postaw. Nigdy nie ulega zmianie, nie koczy si z yciem jednostki,
poniewa przechodzi do wiata przyszego i drog reinkarnacji powraca niezmieniona do obecnego.
Ten poczwrny podzia totemiczny tubylcy uwaaj za powszechny, obejmujcy ca ludzko. Kiedy
Europejczyk przybywa do Trobriandczykw, to tubylcy pytaj go prosto i otwarcie, do ktrej z czterech
klas naley, i nawet najbardziej inteligentnym z nich - nie atwo wytumaczy, e poczwrny podzia
totemiczny nie jest powszechny i nie tkwi w naturze czowieka. Tubylcw z ssiednich okolic, gdzie
jest wicej ni cztery klany, z atwoci podciga si pod ten poczwrny schemat w ten sposb, e
kilka obcych klanw umieszcza si w jednym z czterech trobriandzkich. Dla takiego
podporzdkowania mniejszych grup wikszym podziaom istnieje ju wzr w kulturze trobriandzkiej,
poniewa kady z wielkich klanw totemicznych obejmuje mniejsze grupy zwane dala albo, jak my je
nazywamy, podklany.
Podklany s co najmniej rwnie wane jak klany, poniewa czonkowie tego samego podklanu
uwaaj si za rzeczywicie spokrewnionych, za posiadajcych t sam rang, i stanowi lokaln
jednostk w spoeczestwie trobriandzkim. Kada spoeczno lokalna skada si z ludzi nalecych
do jednego podklanu, i tylko do jednego, majcych wsplne prawa do miejsca, na ktrym pooona
jest wioska, do otaczajcej j ziemi ogrodowej i do pewnej liczby przywilejw lokalnych. Due wsie
skadaj si z kilku mniejszych jednostek lokalnych, ale kada taka jednostka ma swoje zwarte
terytorium w obrbie wsi i posiada du cig przestrze ziemi ogrodowej. Istniej nawet osobne
terminy dla oznaczenia przynalenoci do podklanu oraz przynalenoci do klanu. Ludzie tego
samego podklanu s rzeczywistymi krewnymi i nazywaj si wzajemnie veyogu, mj krewny.
Tymczasem do czonka innego podklanu tego samego klanu termin ten stosuje si tylko w lunym,
metaforycznym znaczeniu; na bezporednie pytanie otrzymuje si wtedy odpowied, e ten inny jest
tylko pseudokrewnym i w odniesieniu do niego uywa si grzecznego terminu kakaveyogu (mj
pozorny krewny).
Kady z czterech klanw ma swoj wasn nazw: Malasi, Lukuba, Lukwasisiga, Lukulabuta. Takiej
nazwy klanowej uywa mczyzna lub kobieta dla okrelenia swojej spoecznej tosamoci: Moje
nazwisko jest takie a takie, jestem Malasi. Do okrelenia mczyzn i kobiet oraz obu pci razem z
tego samego klanu suy poczenie nazw klanowych z odpowiednim przedrostkiem: Tomalasi -
mczyzna z klanu Malasi; Immalasi - kobieta z klanu Malasi; Memalasi - lud z klanu Malasi; Tolukuba
- mczyzna z klanu Lukuba; Imkuba - kobieta z klanu Lukuba; Milukuba - lud z klanu Lukuba, i tak
dalej. Kiedy mczyzna mwi Tomalasi yaygu, to daje socjologiczne okrelenie swojego miejsca w
obrbie powszechnego czwrdzielnego podziau ludzi i w ten sposb ustala swoje zwizki w
spoecznoci, do ktrej wieo przyby. Tubylcom takie okrelenie mwi rwnie o pewnych cechach
osobistych, przynajmniej potencjalnych, jednostki, takich jak wiedza magiczna, przynaleno
obywatelska (kiedy wymieniony jest rwnie podklan), moralne i intelektualne skonnoci, historyczni
przodkowie, stosunek do pewnych zwierzt i rolin; jest ono take oznaczeniem rangi. Malasi roszcz
sobie na przykad prawo do prymatu wrd innych totemicznych podziaw, ca czonkowie innych
podklanw bardzo niechtnie uznaj.
Na korzy Malasi przemawia jednak sporo dowodw heraldycznych. W pobliu wioski Laba'i na
pnocnym brzegu gwnej wyspy jest miejsce zwane Obukula, gdzie znajduje si koralowa skaa. W
rzeczywistoci Obukula to dziura (dubwadebula) lub dom (bwala), to znaczy jeden z punktw, z
ktrych wyszli pierwsi przodkowie. Istoty ludzkie bowiem zanim ukazay si na tej ziemi wiody byt
podziemny pod kadym wzgldem podobny do ycia na powierzchni we wsiach trobriandzkich i
zorganizowany wedug tego samego wzoru spoecznego. Mieszkali w identycznych spoeczestwach
lokalnych, podzieleni byli na klany i podklany, rozdzieleni na okrgi, i wiedli spokojne rodzinne ycie,
jak wiod je obecnie tubylcy. Posiadali rwnie wasno - to jest gugu'a, narzdzia codziennego
uytku, i majtek ruchomy - vaygu'a, cennoci, domy, odzie i ziemi. Uprawiali sztuk i rzemiosa i
znali specjaln magi.
Kiedy postanowili wyj na powierzchni ziemi, zebrali wszystko, co do nich naleao, i wyszli w
miejscowoci, ktr chcieli wzi w posiadanie. W miejscu ich wyonienia si zazwyczaj znajduje si
grota, dua skaa i sadzawka, bdca ujciem dla rzeczki, lub tylko wielki kamie w centrum wioski lub
ulicy (ryc. 89). W ten sposb ustanowili oni tradycyjne prawo do posiadania dziury i jej okolicy, to
znaczy miejsca pooenia wioski, ktra czsto ley bezporednio dokoa dziury, do przylegych ziem i
ekonomicznych przywilejw i korzyci zwizanych z miejscowoci. Z reguy w mitologii trobriandzkiej
pierwotnie tylko jedna para wyonia si z kadej takiej dziury, brat i siostra; ona dla stworzenia rodu,
on dla opieki nad ni i dla dogldania jej spraw. Oto regua: jeden klan, jedna wioska, jedna dziaka
ziemi ogrodowej, jeden system magii ogrodniczej i rybackiej, jedna para przodkw: brat i siostra, jedna

- 239 -
ranga i jeden rodowd. Tego ostatniego nie mona nigdy wykaza, ale wedug niezachwianej wiary
tubylcw siga on wstecz do pierwotnej kobiety, ktra wysza z dziury.
Od tej reguy jedna dziura, jedna linia, jeden podklan jest tylko jeden wyjtek, ktrym jest ju
wzmiankowana dziura Obukula. W tym wypadku mamy jedn dziur dla czterech gwnych klanw;
mamy przodkw, ktrzy s okreleni nie przez tosamo podklanow, lecz klanow; i mamy akt
wyonienia si, ktry nie stworzy specjalnej formy obywatelstwa i wasnoci ani przywilejw dla
jednego podklanu, lecz wzajemn pozycj czterech klanw w skali hierarchicznej.
A oto tre mitu o dziurze Obukula. Pierwszy przedstawiciel Lukulabuta, totemiczne zwierz
Kaylavasi (iguana, czyli wielka jaszczurka) wyszo na powierzchni wydrapujc ziemi zwyczajem tych
zwierzt. Wbiego na drzewo i tutaj czekao, co dalej nastpi. Niewiele czasu upyno, gdy przez
dziur, ktr zrobio., wylaz pies, zwierz klanu Lukuba, ktry bdc drugim na scenie, uzyska
najwysz rang. Chwaa jego nie trwaa jednak dugo, poniewa wkrtce potem wyszed wieprz,
szlachetne zwierz, pod wzgldem rangi bardzo bliskie samemu czowiekowi i przedstawiciel klanu
Malasi. Ostatnie ukazao si zwierz klanu Lukwasisiga, rozmaicie przedstawiane: jako w, opos lub
krokodyl. Mity nie s ze sob zgodne co do jego tosamoci i w istocie to nie dajce si okreli
zwierz odgrywa najmniej wan rol w legendzie i w totemizmie trobriandzkim.
Wieprz i pies bawili si razem; pewnego razu pies biegnc koa krzaka zobaczy owoc roliny
zwanej noku. Tubylcy uwaaj j za bardzo poledni rodek ywnociowy i chocia owoc jej nie jest
specjalnie zabroniony adnemu klanowi ani osobie, to spoywany jest tylko w czasach najwikszego
godu i niedostatku. Pies obwcha go, obliza i zjad, Wieprz skorzysta wtedy ze sposobnoci i
ustanowi statut swojej rangi, mwic: Ty zjadasz noku, ty zjadasz ekskrement: ty jeste
pospolitakiem niskiego urodzenia. Odtd ja bd twoim guya'u, wodzem. Od tego incydentu datuje
si roszczenie Malasi do rangi wyszej od innych klanw, a jeden z jego podkolanw, Tabalu, zajmuje
w istocie najwysz pozycj; jest to klan wodzw; nie tylko sami Trobriandczycy, lecz rwnie
przylege okolice uznaj jego najwysz rang.
W ten sposb tubylcy wyjaniaj rnic rangi. Spoywanie nieczystego pokarmu - najwaniejsze
kryterium spoecznej niszoci - byo przyczyn upadku Lukuba, a podniesienia si Malasi. Trzeba
jednak pamita, e ten ostatni klan oprcz najwyszego podklanu (Tabalu) obejmuje, inny podklan,
najbardziej pogardzany, zwizany z wiosk Bwaytalu. aden szanujcy si mczyzna Lukuba nie
polubi kobiety Malasi z tej wioski; aden Tabalu nie przyznaby si do pokrewiestwa z kimkolwiek
spord jej mieszkacw i czuje si bardzo uraony, kiedy mwi si o nich, e s jego kakaveyola
(pseudokrewnymi). Tubylcy kilku lokalnych spoecznoci w zoonej wiosce Bwaytalu, Ba'u i
Suviyagila tworz, jak ju nadmienilimy, praktycznie rzecz biorc, dystrykt endogamiczny, w ktrym
czonkowie- rnych klanw musz przestrzega egzogamii w obrbie swojego koa wiosek, poniewa
nie mog zawiera zwizkw maeskich poza nim. Mamy wic endogamiczny dystrykt, w ktrego
obrbie przestrzega si totemicznej egzogamii.
Tak wic, co si tyczy rangi, decyduje raczej podklan ni klan, i to samo dotyczy praw lokalnych i
przywilejw. W jednej spoecznoci wioskowej, ktra naley do klanu Lukwasisiga podklanu
Kwaynama tylko czonkowie tego podklanu s obywatelami. Pozostali czonkowie klanu Lukwasisiga,
ktrzy nie nale do tego podklanu, s traktowani na rwni z czonkami obcego klanu Malasi lub
Lukuba. Klan jest wic zasadniczo raczej spoeczn kategori ni grup, a w kategorii tej mieci si
pewna liczba zwierzt, rolin i innych naturalnych przedmiotw. Totemiczna natura klanu nie ma
wszake wielkiego, znaczenia, a jego funkcje spoeczne usuwaj w cie jego znaczenie religijne. Klan
jako cao wystpuje tylko w pewnych wielkich ceremoniach, kiedy wszystkie podklany Malasi,
Lukuba, Lukwasisiga albo Lukulabuta dziaaj razem i wspieraj si wzajemnie.
Ten nieco szczegowy opis klanu i podklanu, ich organizacji, mitologii i funkcji spoecznych by
nam potrzebny dla przedstawienia ich jako ywych i dziaajcych jednoci, a nie samych liczbowych
schematw ozdobionych nazwami tubylczymi. W organizacji klanowej jednak interesuje nas obecnie
przede wszystkim egzogamia, to jest zakaz obcowania. seksualnego w obrbie klanu. Wszyscy
czonkowie tej samej duej grupy oznaczeni s, jak wiemy, przez t sam nazw, a to, zwaszcza w
prostszych kulturach, nie jest tylko etykiet, lecz oznaczeniem istoty. Wsplna nazwa oznacza do
pewnego stopnia identyczno osobistoci, a pokrewiestwo implikuje tosamo cielesn.
Ilustracj realnego znaczenia klanu w wyobrani tubylcw i w ich spoeczestwie stanowi
interesujce rozrnienie lingwistyczne. Odpowiednikiem tubylczym dla wyrazu przyjaciel jest
lubaygu, ca oznacza czowieka, z ktrym cz si z wyboru, poniewa go lubi. Europejczyk
uczcy si jzyka niechybnie popenia bdy w uywaniu tego wyrazu. Gdziekolwiek widzi on dwch
mczyzn, cile zwizanych ze sob, dobrze ze sob yjcych, bdcych na stopie przyjacielskiej, to
stosunek ich opisuje przez wyraz lubayia (jego przyjaciel), nie stwierdzajc, czy s oni spokrewnieni.
Tymczasem wyraz ten mona stosowa tylko do przyjaciela-mczyzny z innego klanu. Uycie go w

- 240 -
odniesieniu do czowieka z wasnego klanu jest nie tylko, niecise, lecz nawet niewaciwe.
Kiedykolwiek uyem wyraenia lubaym (twj przyjaciel) dla oznaczenia bliskiego towarzysza z tego
samego klanu, poprawiono mnie stanowczo. Gala! Veyogu matauna, veyoda - kumila taytanidesi
(Nie! To jest mj krewny; my jestemy krewnymi - klan jest ten sam!). Tak wic dwudzielny schemat
w stosunkach midzy mczyznami jest wyranie okrelony lingwistycznie przez dwa wyrazy
oznaczajce przyjaciela: jeden oznacza przyjaciela w obrbie tego samego krgu, drugi -
przyjaciela spoza tego krgu. Rozrnienie to dowodzi, jak silna jest idea klanowoci. Odpowiada to
take klasyfikacyjnemu uywaniu terminw pokrewiestwa oraz caemu schematowi tubylczych
stosunkw.
To samo rozrnienie wystpuje w odniesieniu do stosunku pomidzy mczyzn a kobiet.
Wyrazu lubaygu, znaczcego tutaj kochanek lub przyjaciel, nie mona stosowa do kobiety tego
samego, klanu. W tym wypadku jest to jeszcze bardziej sprzeczne z pojciem veyola (pokrewiestwa,
tzn. tosamoci istoty) ni w stosunku pomidzy mczyznami. Kobiety tego samego klanu mona
okrela tylko jako siostry (ludaytasi, nasze siostry; luguta, moja siostra; lumuta, twoja siostra; luleta,
jego siostra). Kobiety z innych klanw mona opisa oglnym terminem tabu- (z odpowiednim
zaimkiem: tabudayasi, nasze kuzynki; tabugu, nasza kuzynka; tabum, twoja kuzynka itd.). Pierwotne
znaczenie tego, wyrazu jest siostra ojca. Obejmuje on take crk siostry ojca albo krewn ze
strony ojca, albo drag rozszerzenia wszystkie kobiety z klanu ojca, a w najszerszym znaczeniu
wszystkie kobiety nie tego samego klanu.

Ryc. 91. Ojciec i dziecko.

Rozdz. XIII, 6).

- 241 -
 Rys. 3. Gry sznurowe.
(Rozdz. XIII, 2).

W tym najszerszym zastosowaniu wyraz w oznacza kobiet dozwolon prawem, kobiet, z

ktr obcowanie jest moliwe. W odniesieniu do takiej kobiety wyraz lubaygu (moja kochanka)
znajduje poprawne zastosowanie; ale termin ten jest absolutnie, sprzeczny z oznaczeniem
pokrewiestwa luguta, moja siostra. Ten zwyczaj jzykowy zamyka wic w sobie przepis egzogamii i
w wielkiej mierze wyraa idee lece u jego podoa. Dwojgu ludziom przeciwnej pci pozostajcych
ze sob w stosunku brata i siostry w najszerszym znaczeniu, tzn. nalecym do tego samego klanu,
nie wolno ani zawiera maestwa, ani wsplnie mieszka, ani nawet okazywa seksualnego
zainteresowania. Tubylczy wyraz suvasova oznacza, jak ju wiemy, kazirodztwo klanowe, czyli
przeamanie egzogamii.
Wyraenia tosuvasova yoku (ty kazirodco), kaysuvasova kwim (twj kazirodczy penis),
kwaysuvasova wim (twoja kazirodcza pochwa) nale do kategorii zwrotw obraliwych. Uyte
artobliwie nie zawieraj obelgi, lecz wypowiedziane powanie jako stwierdzenie faktu mog
pocign nawet tragiczne konsekwencje. To podwjne zastosowanie tego wyraenia odpowiada
gboko ugruntowanemu moralnemu rozrnieniu stopni przekroczenia egzogamii. Rozrnienie to nie
jest atwe do uchwycenia i widzi si je dopiero po duszej pracy terenowej, poniewa ukrywa si ono
pod oficjaln teori, jak tubylcy podaj niewprawnemu etnografowi. Przedstawmy wic wpierw
tubylcz teori suvasova (jak otrzymuje si przy uyciu metody zapyta i odpowiedzi), ktra jest
zaledwie pierwszym krokiem do prawdziwej postawy tubylcw.
Wypytujc si szczegowo inteligentnych informatorw o rozmaite aspekty egzogamii i klanowej
organizacji i stwarzajc sobie zoony obraz z ich rnych wypowiedzi, podanych w dobrej wierze,
dochodzi si niechybnie do wniosku, e maestwo i obcowanie pciowe w obrbie klanu nie jest
dozwolone, e si go nigdy nie praktykuje, co wicej, e nie stanowi ono nawet powanej pokusy dla
tubylcw. Maestwo, kady nam powie, jest zgoa niemoliwe pomidzy mczyznami i kobietami
tego samego klanu i nigdy si nie zdarza. Stosunki seksualne w obrbie klanu byyby w najwyszym
stopniu niewaciwe i napitnowane przez oburzon opini publiczn. Wykrycie podobnego
przekroczenia narazioby par winowajcw na gniew caej spoecznoci; winowajcy byliby miertelnie
przeraeni i ogromnie zawstydzeni. A na pytanie, co uczyniliby po wykryciu przewinienia, niezmienna
odpowied mwi, e popeniliby samobjstwo przez rzucenie si z palmy kokosowej. Ta dobrze znana
metoda unikania nieprzyjemnej sytuacji nazywa si lo'u.
Co zaszoby, gdyby nie zostali wykryci? Zwyka odpowied na to mwi, e zamanie egzogamii
pociga samo przez si nieprzyjemn, cho niekoniecznie mierteln chorob. Nabrzmienie brzucha

- 242 -
zwiastuje zblianie si choroby. Prdko te skra staje si biaa i pka; otwieraj si mae rany, ktre
stopniowo powikszaj si, a mczyzna widnie pod wpywem niszczcej go choroby. W takim
schorowanym organizmie mona znale maego owada, podobnego nieco do maego pajka lub
muchy. Owad ten rodzi si spontanicznie przez zamanie egzogamii. Tubylcy mwi o tym:
znajdujemy robaki w nieboszczyku, jak one przyszy? Ivagi iuala - ono robi je. W ten sam sposb
owad powstaje w ciele tosuvasova (przeamujcego egzogami). Owad ten wgryza si jak may w,
wdruje w ciele, powoduje puchlizn oczu, twarzy i brzucha jak w popoma (wodna puchlina albo inne
wyranie zaznaczajce si opuchnicia ciaa) alba w kavatokulo (niszczca choroba). Ludzie, ktrzy
cierpieli lub cierpi na podobn chorob, gotowi s dostarczy jej przykadu.
Tak wic twierdzenia tubylcw dostarczaj nam dowodw na istnienie wyranej teorii kazirodztwa i
egzogamii, ktr sumienny etnograf mgby streci w taki mniej wicej sposb: Egzogamia jest
absolutnym tabu dla tubylcw, zarwno gdy chodzi o maestwo, jak i o seksualne obcowanie;
istnieje silna moralna dezaprobata takiego wykroczenia, ktre jeeli zostao wykryte, sprowadza gniew
spoecznoci przeciwko przestpcy i popycha go do samobjstwa. Istnieje nadto nadnaturalna
sankcja, straszna choroba, koczca si mierci. Std egzogamia jest cile przestrzegana i
przeamania jej nigdy si nie zdarzaj.
Dla poparcia tego twierdzenia etnograf przytoczyby wiadectwo lingwistyczne: jest tylko jeden
wyraz dla zamania egzogamii suvasova, wszystko jedno czy chodzi o kazirodztwo z najbliszym
krewnym, czy tylko o stosunek z kobiet z tego samego klanu. Ten jzykowy zwyczaj jest ponadto
typowym wyrazem klanowej solidarnoci, tak zwanego spontanicznego posuszestwa prawu i
zwyczajowi. Klanowa solidarno wyraa si take we wsplnoci nazw, we wsplnej jednoci ze
zwierztami totemicznymi i w wielu innych formach identyfikacji totemicznej. Klasyfikacyjne
posugiwanie si terminami pokrewiestwa stanowi dodatkowy dowd na to, e solidarno taka
naprawd istnieje.
A jednak mielimy dowody na to, e ani solidarno klanowa, ani klasyfikacyjna natura
pokrewiestwa, ani nie znajce wyjtkw egzogamiczne tabu nie s w realnym yciu bezwzgldnie
przestrzegane. Nie tylko istnieje duga skala kar i potpie przywizanych do rnych stopni
egzogamicznego przekroczenia, ale i maestwa w obrbie tego samego klanu nie s rzecz
nieznan i nawet przy najbardziej widocznym przekroczeniu tabu udaje si omin zwyczaj czy
dostosowa do niego.
Przez zestawienie treci twierdze tubylcw i wynikw bezporedniej obserwacji chc jasno
wykaza, e istnieje pomidzy nimi powana rozbieno. Wypowiedzi przedstawiaj idea moralnoci
plemiennej; obserwacja za pokazuje nam, o ile rzeczywiste postpowanie stosuje si do niego.
Wypowiedzi pokazuj nam polerowan powierzchni zwyczaju w sposb, w jaki si j przedstawia
zawsze wcibskiemu oku obcego. Bezporednia znajomo ycia tubylczego odkrywa nam gbsze
pokady ludzkiego postpowania, ksztatowane wprawdzie przez nieugite zwyczaje, ale silniej
jeszcze podlegajce wpywowi de natury ludzkiej. Gadki i jednostajny obraz ludzkiego
postpowania, ktry otrzymujemy z samych tylko wypowiedzi ustnych, znika przy lepszej znajomoci
rzeczywistoci kulturalnej.
W tej rozbienoci pomidzy metod zbierania dowodw przez informacje ustne a bezporednim
wasnym dowiadczeniem, opartym na wspyciu z dzikim, mamy bardzo wane rdo
etnograficznego bdu. Trzeba jednak -podkreli, e wina nie spada tutaj na tubylczych informatorw,
lecz raczej na etnografa, ktry polega cakowicie na tej metodzie pyta i odpowiedzi. W
przedstawianiu przepisu moralnego, w okrelaniu jego surowoci i doskonaoci tubylec nie ma
zamiaru zwodzi obcego. On po prostu czyni to, co uczyniby kady szanujcy si i trzymajcy si
konwencji czonek uporzdkowanego spoeczestwa: pomija ciemne i brzydkie strony ycia ludzkiego,
przeocza swoje wasne braki, a nawet braki swoich ssiadw, zamyka oczy na to, czego nie chce
widzie. aden dentelmen nie chce uzna istnienia tego, czego nie robi si, co powszechnie
uwaa si za ze i co jest niewaciwe. Konwencjonalna mentalno ignoruje takie rzeczy, zwaszcza
w rozmowie z obcym - poniewa wasnych brudw nie pierze si publicznie.
Melanezyjczyk jest tak wraliwy na niedelikatno i tak konwencjonalny w sprawach przyzwoitoci i
formy jak wiktoriaski dentelmen w rednim wieku lub stara panna. Wyobramy sobie etnografa z
Marsa, kiedy wypytuje si szanujcego si dentelmena (lub star pann) o moralno maesk w
Anglii. Powiedziano by mu, e monogamia jest jedn i jedyn form maestwa, e czystoci
wymaga si od obydwch stron przed maestwem i e cudzostwo jest surowo zabronione przez
prawo, moralno, obyczaje i nasz kodeks honorowy. Wszystko to byoby do pewnego stopnia
prawdziwe: wciela bowiem przyjty idea religii i moralnoci. I gdyby w mieszkaniec Marsa posun
si dalej i dopytywa, czy cudzostwo faktycznie ma miejsce, nasz dentelmen (lub stara pann) z
niechci odnisby si do takiego pytania jako do obrazy, zamknby si przed nim lub odpowiedzia

- 243 -
oburzeniem. (Trzeba bowiem pamita, e angielski dentelmen nie jest bardziej przyzwyczajony do
roli informatora ni dentelmen melanezyjski, ktremu daje si szczypt tytoniu w zamian za uzyskane
informacje).
Gdyby w etnograf z Marsa, biegy w nowoczesnej metodzie pracy terenowej, polecanej przez
niektre szkoy antropologiczne, przystpi do konkretnego sposobu wypytywania si, to naprawd
mgby narobi sobie kopotu. Oto takie konkretne pytanie: Ile razy sypiasz z on twojego
przyjaciela i jak czsto twoja ona sypia z innym mczyzn? Odpowied wyraaaby si nie w
sowach, lecz w czynach. A etnograf z Marsa zapisaby w swoim notatniku, jeeli sytuacja pozwalaaby
na to: Mieszkacy ziemskiej planety nigdy nie popeniaj cudzostwa; istnieje silne uczucie
grupowe, jeeli nie instynkt grupowy, powstrzymujce ich od tej zbrodni: nawet hipotetyczna
wzmianka o moliwoci przekroczenia tego witego prawa wprawia ich w szczeglny stan
psychiczny, ktremu towarzysz emocjonalne wyadowania, wybuchowe wyraenia i te gwatowne
czyny, ktre termin dziki czyni tak odpowiednim w odniesieniu do gruboskrnych tubylcw Ziemi.
Twierdzenie takie byoby oczywicie jednostronne, a jednak ziemski informator nie stara si
bynajmniej zwie badacza. Jego informacje w odniesieniu do naszego wasnego spoeczestwa nie
maj nic zagadkowego. Informator, cho uwiadamia sobie moliwo przeamania wiernoci
maeskiej, to jednak nie tylko nie chce jej pokazywa obcemu, ale sam pod wpywem silnego
uczuciowego przywizania do ideau zawsze gotw jest zapomnie o niej. Ot dla Melanezyjczyka
dopuszczanie moliwoci kazirodztwa z bliskim krewnym z linii matki jest oburzajce w najwyszym
stopniu i przeamanie egzogamii naley do tematw, o ktrych mwi si tylko w zaufaniu i wrd
przyjaci. Dentelmen z Wysp Trobrianda rwnie atwo jak my sami oszukuje si, kiedy czuje, e
wymaga tego honor plemienny. Daje mu si troch tytoniu i zachca, aby mwi o sprawach
delikatnych i intymnych. Nage i czasem daleko zmierzajce pytanie etnologa, nacisk, jaki kadzie on
na fakty i konkretne szczegy, wywouj te same reakcje, jakie hipotetyczny badacz z Marsa
wywoaby u nas. Tubylcy mog czu si dotknici i odmwi dyskusji nad jak spraw, jak to zdarza
si od czasu do czasu badaczowi terenowemu, zwaszcza w pocztkach jego bada etnograficznych.
Kiedy indziej tubylec opisuje idealne warunki, jakich domaga si jego poczucie form i przyzwoitoci,
przez co schlebia sobie samemu i swoim wspplemiecom, nie kompromituje nikogo i nie przynosi
ujmy swojej spoecznoci.
Oprcz poczucia godnoci i konwencjonalnego podporzdkowania si honorowi plemiennemu jest
jeszcze inny powd, dla ktrego tubylec nie chce wprowadza przypadkowego europejskiego
rozmwcy we wstydliwe strony swojego spoecznego ycia. Przywyk on widzie w biaych tych, ktrzy
wsz dokoa jego spraw seksualnych, jedni w celu zadawania si z jego kobietami, inni, co gorsza,
dla moralizowania i udoskonalania go; a inni, co najniebezpieczniejsze, w celu wydawania praw i
przepisw, ktre wprowadzaj utrudnienia, czsto nie do przezwycienia, dla organizacji plemiennej.
Elementarna ostrono powstrzymuje go wic od posuwania si poza najoczywistsze oglniki i
skania do przedstawiania jedynie oglnego zarysu moralnych przepisw i regulacji, i to takich tylko,
ktrym najgorliwszy nawet misjonarz lub urzdnik rzdowy zaszkodzi nie moe. W wyniku tego
wszystkiego pospieszny badacz terenowy, ktry polega bezwzgldnie na metodzie pyta i odpowiedzi,
otrzymuje w najlepszym razie martwy zbir praw, przepisw, norm moralnych i konwencjonalnych
form, ktrych po win n o si sucha, ale ktre w rzeczywistoci czsto si omija; wszak w yciu nigdy
nie stosuje si przepisw w caej rozcigoci i stwierdzenie zakresu i mechanizmu odstpstw
pozostaje najtrudniejsz, ale konieczn czci pracy etnografa.
Aeby jednak mc zapozna si z wyjtkami, odstpstwami, faktami przeamywania zwyczajw,
trzeba koniecznie zaznajomi si bezporednio z postpowaniem tubylcw. To za moliwe jest tylko
przy znajomoci jzyka i przez dugi pobyt wrd ludu. Tymczasem wikszo nowoczesnych bada
terenowych prowadzona bya za pomoc szybkich i precyzyjnych, czasem za precyzyjnych metod
opartych na technice kwestionariuszy; cierpi te one wskutek zbytniego uproszczenia i uwypuklania
prawno-ustrojowego aspektu w kulturze tubylczej 119. Taki materia wanie doprowadzi do
antropologicznej doktryny o bezgrzesznoci ras tubylczych, o ich immanentnej praworzdnoci, o
wewntrznym i automatycznym podporzdkowaniu si zwyczajowi.
Wracajc obecnie do naszego specjalnego problemu kazirodztwa i egzogamii i stosujc do niego
przedstawione zasady metodologiczne, moemy zapyta, czego jeszcze moemy dowiedzie si o
tych tabu i w jaki sposb. Ten sam informator, ktry daje najpierw ogln, oficjaln wersj tabu, ktry z
oburzeniem odsuwa wszelkie niedyskretne sugestie, powoli zapoznaje si z badaczem i stwierdza, e
w konkretnym wypadku pozna on rzeczywiste fakty. Wtedy mona go postawi wobec sprzecznoci,
a czsto on sam naprowadzi na trop prawdy i poprawnie przedstawi wyjtki i przekroczenia przepisw.
119
Ten punkt widzenia rozwinity zosta jako gwna teza w ksice Crime and Custom in Savage Society, ktr naleaoby
przeczyta w zwizku z powyszym wywodem.

- 244 -
 Mj bardzo zdolny i uyteczny informator Gomaya, ktry wielokrotnie ju tu wystpowa, by
pocztkowo bardzo draliwy na punkcie kazirodztwa i z niechci odnosi si do wszelkiej sugestii co
do jego moliwoci. Z powodu pewnych brakw swojego charakteru by on cennym informatorem.
-Dumny i wraliwy na punkcie honoru plemiennego, by take bardzo prny i skonny do przechwaki.
Co wicej, prdko przekona si, e nie moe przede mn ukry swoich sprawek, poniewa byy one
powszechnie znane w okrgu. Jego przygoda z Ilamweri, dziewczyn z tego samego klanu, bya
przedmiotem powszechnego plotkarstwa. Tak wic przycinity niejako do muru, a rwnoczenie
majc okazj do zaspokojenia swej mioci wasnej, Gomaya wyjani mi, e przeamanie egzogamii
klanowej -on i jego kochanka naleeli do rnych podklanw Malasi - jest raczej podan i
interesujc form dowiadczenia erotycznego.
Mwi mi take, e dziewczyn t byby polubi, takie maestwa s bowiem moliwe, cho patrzy
si na z nieask, gdyby nie bya zasza w ci, a on nie pad ofiar choroby, ktr wywouje
przeamanie tabu egzogamicznego. Uda si wic do swojej rodzinnej wioski Sinaketa, gdzie czu si
coraz gorzej, a pewien starzec, przyjaciel jego ojca, ktry zna bardzo potny rodek magiczny
przeciwko tej chorobie, pomg mu pozby si jej. Starzec odpiewa czary nad jak traw i wod i po
zastosowaniu tego lekarstwa Gomaya stopniowo przychodzi do zdrowia. Starzec nauczy go
nastpnie, jak wykonywa t magi, i odtd Gomaya, jak dodawa dumnie, wola sypia z
dziewcztami tego samego klanu, stosujc zawsze t zapobiegawcz magi.
Jego wyznania wyjaniy mi, e przeamanie egzogamii jest raczej czynem godnym zazdroci;
poniewa mczyzna zdolny przezwyciy nie tylko naturalny opr kobiet, lecz take ich moralno
plemienn dowodzi w ten sposb siy swojej magii miosnej. W ten sposb z jednej historii osobistej
mona byo wycign gwne linie postpowania i zrozumie pewne komplikacje oraz pozorne
sprzecznoci zakazw egzogamicznych. W dalszych dyskusjach z innymi tubylcami, a przede
wszystkim przez zebranie konkretnego materiau mogem uzupeni te pierwsze informacje i poprawi
je. Gomaya bowiem przesadzi naturalnie w pewnych punktach dla zadowolenia swej prnoci;
przedstawi fakty w zej perspektywie. Przedstawi siebie jako jeden peen chway wyjtek od reguy;
da mi do zrozumienia, e tylko, bardzo niewiele ludzi zna magi kazirodztwa i e zamanie egzogamii
byo szczeglnie miaym czynem. Tymczasem wszystko to byo dalekie od prawdy.
Faktem jest, e przeamanie egzogamii w obrbie klanu, przygody z kakaveyola (spokrewnionymi w
klanie lub pseudokrewnymi), cho oficjalnie zabronione, wedug przepisw niewaciwe i zawarowane
przez sankcje nadnaturalne, wszdzie jednak wystpuj. Posugujc si nieco lunym porwnaniem,
w yciu plemiennym Trobriandczykw zajmuj one bardzo podobne miejsce do tego, jakie zajmuje
cudzostwo w powieci francuskiej. Nie wywouje ono moralnego oburzenia ani przeraenia, narusza
jednak wan instytucj i nie moe by oficjalnie uwaane za dozwolone.
W odrnieniu od przygd miosnych, maestwa w obrbie klanu s wyranie uwaane za
powane przeamanie przepisu. Jeden czy dwa zapisane wypadki (rozdz. XII; 4) wykazuj, e kiedy
takie maestwo zostao ju zawizane, to tubylcy nie wtrcaj si do niego. Stwierdziem jednak, e
bya rzecz niewaciw wzmiankowa ktrejkolwiek ze stron o kazirodczym charakterze maestwa
lub mwi o nim w obecnoci ich bliskich krewnych. Trzeba starannie unika nawet oglnych aluzji do
kazirodztwa i egzogamii w obecnoci tych, ktrzy przeciw nim wykroczyli. Co si za tyczy sankcji
nadnaturalnych, to wspomniana ju magia zapobiegawcza, wykonana nad korzeniem dzikiego imbiru
zawinitego w licie, nad wod rozgrzan przez gorce kamienie i nad suchym liciem banana, jest
prawie e powszechnie znana i stosowana bardzo swobodnie.
Tak wic przepis o egzogamii, nie bdc bynajmniej jednolity i powszechnie stosowany, dziaa
inaczej w odniesieniu do maestwa ni do obcowania seksualnego; publiczna opini pozwala na
pewne odstpstwa i dopuszcza do uniknicia sankcji nadnaturalnych. Trzeba byo to wszystko
szczegowo przedstawi dla uzyskania jasnego pojcia o mechanizmie egzogamii..
Zachodzi take interesujca rnica w surowoci przepisu zalenie od klanu. Z czterech
totemicznych dziaw reputacj tych, ktrzy najbardziej przeamuj egzogami i najczciej popeniaj
kazirodztwo, maj Malasi. Wszystkie kazirodcze maestwa zapisane przeze mnie miay miejsce w
obrbie tego klanu i mwiono mi, e nie by to przypadek, lecz wynik tego, e tylko Malasi toleruj
takie maestwa, ktrych aden. inny klan nie tolerowaby. Mit kazirodztwa, ktry bdzie opisany w
nastpnym rozdziale, wie si z Malasi, podobnie jak. magia mioci i magia unieszkodliwiania
choroby kazirodczej..
Daleko cilej przestrzegane s przepisy egzogamii, kiedy dwoje ludzi naley nie tylko do tego
samego klanu, lecz i do tego samego podklanu (dala). Ludzi takich zwie si rzeczywistymi krewnymi
(veyola mokita lub po prostu veyola) w przeciwstawieniu do kakaveyola. Kazirodztwo popenione
pomidzy ludmi tej kategorii trzymane jest w tajemnicy; nie traktuje si go z lekkim sercem, nie
powoduje ono skrytej chepliwoci, a zawarcie maestwa jest niemoliwe.

- 245 -
 Surowo, z jak obowizuj przepisy, wzrasta jeszcze bardziej, kiedy chodzi o krewnych, ktrych
rzeczywist genealogi da si przeledzi. Kazirodztwo z crk siostry matki jest prawdziw zbrodni i
moe prowadzi do tak powanych konsekwencji, jak samobjstwo. Przypadek samobjstwa opisany
gdzie indziej ilustruje sposb, w jaki mczyzna winny takiego kazirodztwa moe zada kar samemu
sobie120. Kazirodztwo z wasn siostr jest, jak ju wiemy, strasznym przestpstwem dla tubylcw.
Nawet tutaj jednak nie byoby suszne zakada, e dziaanie prawa plemiennego jest bezwzgldnie
sprawne i zabezpieczone, poniewa przypadki przeamania przepisu wystpuj tak w rzeczywistoci,
jak i w folklorze. O tym wanie przyjdzie nam mwi obecnie.
Tak wic jednostajno przepisw i prostota sankcji, ktre ich strzeg, okazuj si zjawiskiem
pozornym, pod ktrego powierzchni biegn zoone i cierajce si ze sob prdy, skadajce si na
prawdziwy bieg ycia plemiennego. Na powierzchni wic mamy jeden wyraz suvasova, jedno
pokrewiestwo klanowe, jedn kar, jedno poczucie dobra i za. W rzeczywistoci jednak mamy
rozrnienie pomidzy maestwem a zwykym stosunkiem seksualnym, pomidzy klanem i
podklanem (kakaveyola i veyola), pomidzy genealogicznym pokrewiestwem a zwyk spoecznoci
podklanu, pomidzy wasn siostr a siostrami klasyfikacyjnymi". Musimy take odrni bezporedni
nacisk opinii publicznej od nadnaturalnych sankcji, z ktrych ani jedno, ani drugie nie dziaa w prosty
czy niechybny sposb. Wszelka prba rozumienia tego stanu rzeczy prowadzi nas do
fundamentalnego czynnika organizacji spoecznej, tj. do pokrewiestwa, ktrego znowu nie mona
waciwie rozumie bez znajomoci ycia rodzinnego oraz budowy rodziny.

6. Najwysze tabu.
Wszystkie socjologiczne podziay spoecznoci lokalnej: klany, podklany i klasyfikacyjne grupy
pokrewiestwa Trobriandczykw, tkwi swoimi korzeniami w rodzinie. Tylko badajc tworzenie si
najwczeniejszych wzw pomidzy rodzicami i dziemi, ledzc ich stopniowy wzrost i rozwj oraz
ich rozszerzanie si w wzy lokalnego ugrupowania i klanu, moemy zrozumie system
pokrewiestwa tubylcw.
Podstawowe zasady prawa matki musiay by przedstawione na pocztku tej ksiki, poniewa bez
ich znajomoci oraz bez znajomoci stosunku pomidzy ojcem i dzieckiem nie mona da opisu
adnego tubylczego zwyczaju. Wiemy ju wic, e wedug prawa plemiennego pokrewiestwo,
tosamo krwi i ciaa biegnie tylko w linii matki. Wiemy take, e ojciec i dziecko s zwizani w
oczach tubylcw jedynie przez system norm i wzajemnych obowizkw, ale e nie wyklucza to silnego
emocjonalnego wza midzy nimi. Musimy si wic obecnie zapozna ze schematem tubylczej
terminologii pokrewiestwa, cho szczegowe omwienie tego tematu trzeba odoy do przyszej
publikacji121.

TABLICA TERMINW POKREWIESTWA

A. Terminy pokrewiestwa
1. Tabu(gu) - Dziadek, wnuk; siostra ojca, crka siostry ojca.
2. Ina(gu) - Matka, siostra matki; kobieta z klanu matki,
3. Tama(gu) - Ojciec, brat ojca; mczyzna z klanu ojca; syn siostry ojca.
4. Kada(gu) - Brat matki i, na odwrt, syn siostry i crka siostry.
5. Lu(gu)ta - Siostra (kiedy mwi mczyzna), brat (kiedy mwi kobieta); kobieta tego samego klanu
i pokolenia (kiedy mwi mczyzna), mczyzna tego samego klanu i pokolenia (kiedy mwi kobieta).
6. Tuwa(gu) - Starszy brat (kiedy mwi mczyzna), starsza siostra (kiedy mwi kobieta); czonek
klanu tego samego pokolenia, ale starszy (kiedy mwi mczyzna), kobieta tego samego klanu, tego
samego pokolenia, ale starsza (kiedy mwi kobieta).
7. Bwada(gu) - Modszy brat (kiedy mwi mczyzna), modsza siostra (kiedy mwi kobieta);
mczyzna klanu tego samego pokolenia, ale modszy (kiedy mwi mczyzna), kobieta klanu tego
samego pokolenia, ale modsza (kiedy mwi kobieta).
8. Latu(gu) - Dziecko pci mskiej lub eskiej.

120
Patrz Crime and Custom, str. 77 i 78, i rozdz. XIV, 3 niniejszej ksiki.
121
Psychology of Kinship zapowiedziana jest w International Library of Psychology.

- 246 -
 B. Zwizki maeskie
9. (Ulo)mwala - M.
10. (Ulo)kwava - ona.

C. Zwizki prawne
11. Yawa(gu) - Te, teciowa.
12. Lubou(gu) - Brat ony, m siostry.
13. Iva(gu)ta - Siostra ma, ona brata.
14. Tuwa(gu) - Starsza siostra ony, starszy brat ma.
15. Bwada(gu) - Modsza siostra ony, modszy brat ma.

GENEALOGICZNY DIAGRAM POKREWIESTWA

I. Terminy pokrewiestwa

tabu = tabu tabu = tabu

_____________________________|__________________________________ _______________________________|_______________________
| | | | | |
tama = ina tabu = tabu TAMA = INA kada = ina tama = ina
_________| _________________________________________|___________________ _____| ____|_____
| | | | | | | | |
tama tabu TUVA = iva(gu)ta Lubou = LU(GU)TA EGO = (ulo)kwava BWADA = iva(gu)ta latu latu bwada lu(gu)ta
____|___ _____|___ _________|___ ___|_____
| | | | | | | |
latu latu kada kada LATU LATU latu latu
_______|__ ____|_____
| | | |
TABU TABU TABU TABU

II. Zwizki prawne (gdy mwi mczyzna)

yawa = yawa
______________________________|___________________________
| | | |
tuwa (ulo)kwava = ego bwada lubou

II. Zwizki prawne (gdy mwi kobieta)

yawa = yawa
______________________________|___________________________
| | | |
tuwa (ulo)mwala = ego bwada iva(gu)ta

Kilka wyrazw drukowanych wielkimi literami w zaczonym diagramie genealogicznym dostarcza

klucza do caej terminologii pokrewiestwa i tworzy podstaw spoecznego systemu w obrbie
tubylczej kultury oraz jego lingwistycznego wyrazu. S to wyrazy uywane dla oznaczenia czonkw
domu; oddaj one dominujce zainteresowania i emocje dziecistwa, oznaczajc te stosunki, ktre s
punktem wyjcia dla wszystkich spoecznych wzw pniejszego ycia.
Zacznijmy od wyrazu inagu, moja matka; jest to pierwszy wyraz wypowiadany przez dziecko
zarwno wrd Trobriandczykw, jak i gdzie indziej 122. Z tym terminem wie si wyraz latugu, ktrym
matka oznacza swoje wasne dziecko. To s dwa terminy stosunku matka-dziecko, na ktrych opiera
122
W diagramie genealogicznym terminy s podane bez zaimkw dzierawczych; w tablicy za z doczonym przyrostkiem
pierwszej osoby (gu). Przyrostek ten dodaje si zwykle do koca rdzenia (inagu moja matka, tamagu, mj ojciec itd. albo
jest wczony w dwa terminy: lu-gu-ta i iva-gu-ta. Drug osob oznacza si przez przyrostek m albo mu; tamam, twj ojciec,
lumuta, twoja siostra; trzeci osob liczby pojedynczej oznacza si przez przyrostek la itd. W jzyku mwionym rdze nigdy
nie wystpuje sam. Oderwane znaczenie oddaje si przez uycie wyrazu z przyrostkiem trzeciej osoby liczby pojedynczej. Inala
oznacza matk oraz jego matk. Wszystkie mskie nazwy s drukowane zwykymi czcionkami, eskie - kursyw. Terminy
oznaczajce zwizki najbliszej rodziny s drukowane duymi literami. aciskie EGO oznacza osob, do ktrej odnosi si cay
diagr;am; znak rwnania (np. tama = ina) oznacza zwizek maeski.

- 247 -
si cay system tubylczej organizacji pokrewiestwa. (W diagramie naszym Ego jest wymieniane przez
matk latugu, a pniej ono samo uywa tego wyrazu w odniesieniu do swego wasnego potomstwa,
tak jak-zaznaczono). Niezalenie od intensywnego, emocjonalnego zainteresowania matki swoim
dzieckiem oraz reakcji dziecka na organizm matki - obydwa elementy s fizjologiczne i powszechne
we wszystkich ludzkich spoeczestwach - stosunek ten u Trobriandczykw jest socjologicznie
okrelony przez pewn liczb zwyczajw rytualnych, zaczynajcych si od ciy i kierujcych kobiet
w cigu tych rozmaitych -obowizkw i tabu wczesnego macierzystwa, ktre izoluj matk i dziecko
w ma grup dwojga istot cile zwizanych ze sob (rozdz. VIII). Co do ojca, tama, to uwaa si
wprawdzie, e nie jest on tej samej istoty, niemniej pozostaje w cisym emocjonalnym, legalnym i
ekonomicznym zwizku z dzieckiem (rozdz. VII). Na rycinach 90 i 91 widzimy typowe obrazy postawy
macierzyskiej i ojcowskiej wyraajcej czuo i dum.
Kiedy dziecko wzrasta, zdobywa ono stopniowo niezaleno,. ale pod pewnymi wzgldami rozwj
ten jest powolniejszy i trwa duej w Melanezji ni u nas. Odczenie od piersi zachodzi w pniejszym
okresie, a dziecko otaczane jest czu opiek matki i ojca, cigle noszone i pilnowane, a uzyskuje
prawie od razu swobod i samodzielno. Wiemy ju (rozdz. III), e rodzice w bardzo maym stopniu
ograniczaj swobod seksualn dzieci i e pod tym wzgldem zainteresowania dziecka w sposb
naturalny oddalaj si od domu i znajduj atwe ujcie wrd jego rwienikw.
W odsuniciu si dziecka od rodziny odgrywa pewn rol jeszcze inny czynnik, ktrego znaczenie
wzrasta z wiekiem dziecka, zabarwiajc silnie przysze ycie seksualne jednostki. Czynnikiem tym jest
najwysze tabu Trobriandczyka, zakazujce jakiegokolwiek erotycznego, a nawet wszelkiego czuego
odnoszenia si brata i siostry. To tabu jest prototypem wszystkiego, co jest etycznie ze i odraajce
dla tubylca. Jest to pierwszy przepis moralny, wywierajcy silny nacisk na ycie jednostki, i jest to
jedyny przepis, ktrego przestrzegania w caej peni pilnuje caa maszyneria sankcji spoecznych i
moralnych. Jest on tak gboko zakorzeniony w strukturze tubylczej, e w kadej jednostce stale
utrzymuje si wobec niego ywa wraliwo.
Stosunek pomidzy bratem i siostr oznacza si przez termin luguta (nr 5 naszej tablicy). Termin
ten oznacza siostr, kiedy wypowiedziany jest przez mczyzn, a brata, kiedy wypowiedziany
jest przez kobiet. W szerszym znaczeniu oznacza on osob pci przeciwnej i klasy zabronionej, tj.
tego samego podklanu lub klanu, co Ego. W najszerszym i metaforycznym znaczeniu uywa si go
dla oznaczenia wszelkiej zakazanej osoby lub rzeczy. Jako metafory, wyrazu siostra (luguta)
uywa si czsto w formule magicznej stosowanej przeciwko kilku chorobom.
Terminu luguta uywa si tylko w odniesieniu do stosunku zakazanego przez tabu, std dzieci tych
samych rodzicw i tej samej pci posuguj si odmiennymi oznaczeniami pokrewiestwa (tuwagu,
bwadagu) dla wzajemnego okrelenia si. Tuwagu oznacza mojego starszego brata (kiedy mwi
mczyzna) lub moj starsz siostr (kiedy mwi kobieta); a bwadagu - mojego modszego brata
(kiedy mwi mczyzna) i moj modsz siostr (kiedy mwi kobieta).
Dokoa wyrazu luguta zaczyna wzrasta we wczesnym okresie historii ycia indywidualnego nowy
porzdek poj i moralnych przepisw. Dziecko przywyke do swobody i nie znajce wtrcania si
starszych do jego kaprysw i ycze przeywa prawdziwy wstrzs, kiedy nagle obchodz si z nim
surowo, upominaj powanie i karz za wszelki przyjazny uczuciowy lub nawet zabawowy odruch
wzgldem innej maej istoty, yjcej w tym samym domu. Przede wszystkim za dowiadcza ono
emocjonalnego wstrzsu, kiedy uwiadamia sobie wyraz przeraenia i blu na twarzach starszych
wtedy, kiedy je karc. To udzielanie si uczu, to chwytanie moralnych reakcji w spoecznym
rodowisku jest moe najpotniejszym czynnikiem w spoecznoci tubylczej, przy ktrego pomocy
normy i wartoci urabiaj charakter jednostki.
Wielk rol speniaj tu take te urzdzenia i ustalone zwyczaje, ktre wykluczaj wszelk
moliwo intymnego kontaktu pomidzy bratem i siostr. Wyranie nie wolno bratu i siostrze bra
rwnoczenie udziau w jakichkolwiek dziecinnych zabawach seksualnych, a nawet w zabawie
wszelkiego rodzaju, i nie chodzi tu tylko o przepis ustanowiony przez starszych dla dzieci; jest to
konwencja, ktrej same dzieci cile przestrzegaj.

- 248 -
 Rys. 4. Wybrzee w Kumilabwago.

Wiemy ju (rozdz. III), e kiedy chopiec wzrasta i kiedy w rodzicielskim domu jest siostra w jego
wieku, to musi on spa w chacie kawalerw (bukumatula); w swoich sprawach miosnych dziewczyna
musi cile unika wszelkiej okazji naraajcej j na to, e bdzie widziana przez brata; kiedy brat i
siostra musz razem znajdowa si w tym samym towarzystwie - kiedy podruj w tej samej odzi lub
uczestnicz w domowym zebraniu - surowo zachowania si i skromno rozmowy obowizuje
wszystkich obecnych. W adnym wesoym towarzystwie czy witecznym przyjciu nie moe bra
udziau brat i siostra rwnoczenie, poniewa ich rwnoczesna obecno rzucaaby cie na
przyjemno i mrozia wesoo.
Chocia w matrylinealnym spoeczestwie brat jest strem swojej siostry, chocia musi si ona
pokoni na jego widok, sucha jego rozkazw i uwaa go za gow rodziny, to jednak nie wtrca si
on w sprawy miosne siostry ani do jej przyszego maestwa. Po jej wyjciu za m staje si on
gow jej rodziny w bardziej ni metaforycznym znaczeniu. Dzieci siostry zw go kadagu (mj
macierzysty wuj) i wywiera on na nie silny wpyw, zwaszcza na chopcw123.
Jestem pewny, e staranne unikanie przez mczyzn wiadomoci o planach miosnych siostry jest
nie tylko ideaem, lecz take faktem. Upewniano mnie wielokrotnie, e aden mczyzna nie posiada
123
Porwnaj analiz tego stosunku w Sex and Repression, cz II, rozdz. VI i IX, i Crime and Custom, cz II, rozdz. III,
oraz w niniejszej ksice rozdz. I, 1.

- 249 -
najsabszej informacji co do tego, za kogo wychodzi za m jego siostra, chocia wiedz o tym
wszyscy inni. I wiem, e tematu tego unika si starannie w jego obecnoci. Mwiono mi, e jeeli
mczyzna zastaby przypadkiem siostr rozmawiajc z kochankiem, to wszyscy troje popeniliby lo'u
(samobjstwo przez skok z palmy kokosowej). Jest to oczywicie przesada, ktra wyraa idea, a nie
rzeczywisto, Gdyby taki wypadek zaszed, to brat najprawdopodobniej wmawiaby w siebie i w nich,
e niczego nie widzia i dyskretnie usunby si. Wiem jednak, e duo starania wkada si w to, aby
wykluczy wszelk tak moliwo, i nikt nie mylaby o wzmiankowaniu na ten temat w obecnoci
brata.
Tak wic brat i siostra wzrastaj w dziwnego rodzaju bliskoci domowej: w cisym kontakcie, a
jednak bez jakiego osobistego lub intymnego porozumiewania si; bliscy sobie przestrzennie, bliscy
przez przepisy pokrewiestwa i wsplnego interesu, a jednak osobicie zawsze nawzajem ukryci i
tajemniczy. Nie wolno im nawet patrzy na siebie, nie wolno nigdy wymienia najmniejszych uwag,
nigdy okaza uczucia i myli. Z wiekiem, gdy sprawy miosne wysuwaj si na czoo, wzrasta
surowo tabu brata i siostry. Tak wic, e jeszcze raz to powtrzymy, siostra pozostaje dla brata
centrum wszystkiego, co seksualnie zabronione - jest tego istotnym symbolem; prototypem wszelkich
nieprawnych tendencji seksualnych w obrbie tego samego pokolenia i podstaw zakazanych stopni
pokrewiestwa i zwizkw, cho tabu traci swoj si wraz z rozszerzaniem si sfery jego
zastosowania.
Matk, czyli najblisz kobiet z poprzedniego pokolenia, otacza rwnie tabu, zabarwione jednak
przez nieco odmienn reakcj emocjonaln. Kazirodztwo popenione z matk wzbudza odraz, ale
zarwno mechanizm, za pomoc ktrego tabu to dochodzi do gosu, jak i sposb, w jaki si je traktuje,
rni je istotnie od tabu brata i siostry. Matka jest w cisym zwizku cielesnym ze swoim dzieckiem w
najwczeniejszych jego latach i z tej pozycji ustpuje ona stopniowo, w miar jak dziecko wzrasta. Jak
wiemy, dziecko pno odcza si od piersi i dzieciom, zarwno chopcom, jak dziewcztom, wolno
przytula si do ramienia matki i obejmowa j kiedykolwiek chc.
Kiedy may chopiec zaczyna zblia si do maych dziewczt w celu seksualnej zabawy, to fakt ten
nie zakca bynajmniej jego stosunku do matki ani nie musi on zachowywa specjalnej co do tego
tajemnicy. Woli nie rozmawia z rodzicami o tych sprawach, ale nie ma tabu zakazujcego mu tego.
Kiedy w starszym wieku zaczyna nawizywa powaniejsze intrygi miosne, to wolno mu nawet w
pewnych okolicznociach spa ze swoj kochank w domu rodzicw. Tak wic stosunek do matki i
stosunek seksualny s rozdzielone i wolno im rozwija si obok siebie. Myli-i uczucia skupiajce si
dokoa pci, z jednej strony, a macierzyska czuo, z drugiej, s naturalnie i atwo zrnicowane, nie
bdc rozdzielanymi przez surowe tabu.
Poniewa normalne erotyczne impulsy znajduj atwe ujcie, przeto czuo wzgldem matki i
cielesne przywizanie do niej s naturalnie wyzbyte silniejszych zmysowych elementw. Kazirodcze
skonnoci wzgldem matki bardzo surowo potpia si jako nienaturalne i niemoralne, ale nie ma tutaj
tego samego uczucia grozy i strachu, co w odniesieniu do kazirodztwa brata i siostry. Mwic z
tubylcami o kazirodztwie z matk, badacz nie natrafia na t surow powcigliwo ani emocjonalne
reakcje, ktre zawsze wywouje wszelka aluzja o stosunkach brata i siostry. O moliwoci takiej
rozmawiali bez wzburzenia, ale byo rzecz jasn, e kazirodztwo z matk uwaaj za prawie
niemoliwe. Nie twierdzibym, e takie kazirodztwo nigdy nie zachodzi, ale nie zebraem adnych
danych konkretnych i sam fakt, e aden taki wypadek nie utrzymuje si w pamici lub w tradycji,
wskazuje na to, e tubylcy stosunkowo niewiele si tym interesuj124.
Zakaz seksualny dotyczy take babki i wnuka ze strony matki, ale stosunek taki nie wywouje grozy;
takie kazirodztwo bowiem wystpuje jedynie jako mieszna moliwo. Jak wiemy, stosunek
seksualny ze star kobiet uwaa si za co nieprzystojnego, miesznego i nieestetycznego; tak te
patrzy si na kazirodztwo wnuka i babki. Ale taki wybryk niezgodny z moralnoci i dobrymi
obyczajami nie zaznacza si w wyobrani, folklorze lub moralnoci plemiennej. Wnuk i babka
nazywaj si wzajemnie tabugu; wyraz ten oznacza dziadka, babk i wnuczka(), a w
szerszym znaczeniu przodka i potomka.
Dotychczas omawialimy indywidualne pokrewiestwa w linii eskiej i w obrbie domu: pomidzy
matk i dzieckiem, bratem i siostr, oraz stosunek do babki, ktry wychodzi ju poza dom. wiadomie
i starannie oddzieliem to od wzw tzw. pokrewiestwa klasyfikacyjnego, poniewa pomieszanie
stosunkw indywidualnego i klasyfikacyjnego, ktre tubylcy traktuj osobno w prawie, zwyczaju i
myli, byo rdem wielu bdw w antropologii, znieksztacajcych zarwno obserwacj, jak i teori
spoecznej organizacji i pokrewiestwa. Wracajc do naszego diagramu i prowadzc genealogi poza
124
Dla porwnania tych dwch postaw wzgldem kazirodztwa z matk i siostr oraz w sprawie zwizku tego zjawiska z
matrylinealnym systemem pokrewiestwa oraz z odnoszeniem si tubylcw do ycia seksualnego dzieci patrz Sex and
Repression.

- 250 -
koo rodzinne, widzimy, e pewne terminy wewntrz tego koa powtarzaj si rwnie poza nim. Wiele
osb, ktre stykaj si z dzieckiem w czasie jego wzrastania, upodabnia si jak gdyby do najbliszych
krewnych dziecka w rodzinie; zostaj one z nimi zrwnane i na nich rozszerzaj si powoli terminy
oznaczajce rodzicw, braci i siostry. Pierwsz osob z szerszego wiata, wchodzc do koa
krewnych, jest siostra matki, ktr bardzo wyranie odrnia si od wasnej matki, cho nosi ona t
sam nazw. Wyraz inagu, rozszerzony na siostr matki, od razu uzyskuje zupenie inne znaczenie -
w rodzaju drugiej matki lub pomocniczej matki. Bywa ona czstym gociem w domu wtedy, kiedy
jest czonkiem tej samej spoecznoci wioskowej co waciwa matka; ona zastpuje matk w pewnych
funkcjach lub w pewnych okresach czasu, ona opiekuje si dzieckiem i okazuje mu wiele mioci. Od
starszych uczy si dziecko rozszerzenia terminu inagu na ni, i to rozszerzenie jest dla dziecka
naturalne i atwe wskutek znacznego podobiestwa pomidzy stosunkiem do matki i do siostry matki.
Nie moe by jednak wtpliwoci co do tego, e nowe zastosowanie wyrazu pozostaje zawsze tym,
czym jest: rozszerzeniem i metafor. W tym drugim znaczeniu inagu uywa si z odrbnym tonem
uczuciowym; pewne omwienia, zwyczaje i leksykograficzne wskaniki odrniaj drugorzdne
znaczenie od zasadniczego. Tylko dla lingwistycznie niewprawnego obserwatora europejskiego,
zwaszcza takiego, ktry nie opanowa krajowego jzyka, wyraz inagu (2) (siostra matki) moe
uchodzi za identyczny z inagu (1) (wasna matka). Pod tym wzgldem kady inteligentny tubylec,
odpowiednio zapytany, m gb y poprawi bd etnografa.
Przez ten sam proces stopniowego rozszerzenia z odpowiedni zmian zabarwienia
emocjonalnego przechodz inne nazwy, i wyraz luguta, uyty dla oznaczenia crki siostry matki,
oddaje chopcu tylko zmniejszone i osabione pojcie siostrzestwa. Wasna siostra pozostaje
prototypem nowego stosunku, i tabu przestrzegane w odniesieniu do wasnej siostry zachowuje swoj
moc take w odniesieniu do siostry drugiego rzdu, ale rozrnienie pomidzy dwoma tabu i dwoma
stosunkami zaznacza si wyranie. Rzeczywista siostra mieszka w tym samym domu; za ni chopiec,
jako jej przyszy opiekun, czuje bezporedni odpowiedzialno; ona jest przedmiotem wpojonego mu
pierwszego, jedynego powanego zakazu. Siostra drugiego rzdu mieszka w innym domu, a nawet w
innej wiosce; nie ma on wzgldem niej obowizkw i nie odczuwa odpowiedzialnoci za ni, a zakaz
dotyczcy jej jest osabionym rozszerzeniem pierwszego tabu. W ten sposb wasn siostr widzi on
w cakowicie rnym wietle ni krewn pierwszego stopnia ze strony matki, i to nie tylko pod
wzgldem stopnia, lecz take pod wzgldem zasadniczej istoty stosunku. Kazirodztwo z krewn
pierwszego stopnia ze strony matki uwaa si za ze, ale nie straszne; miae i niebezpieczne, ale nie
wstrtne. Wreszcie poczucie tego rozrnienia krystalizuje si pniej w doktryn prawa plemiennego.
Mczyzna wie i uznaje, e luguta (1) jest osob, wzgldem ktrej ma on wiele obowizkw, ktr ma
czciowo utrzymywa po jej wyjciu za m i wzgldem ktrej musi przestrzega najwyszego tabu.
Luguta (2) nie ma szczeglnych praw do niego, nie jest on jej rzeczywistym opiekunem ani gow jej
domu po jej wyjciu za m i seksualne tabu nie dziaa tu z t sam si.
Kiedy przechodzimy od stosunkw drugiego rzdu, oznaczanych przez terminy inagu (2) i luguta
(2), do dalszych krewnych, intymno wizi i surowo tabu sabnie gwatownie. Wemy dla przykadu
stosunek luguta: jeeli chopiec i dziewczyna pochodz od wsplnej prababki w linii matki, to s
luguta. Ale tabu w tym wypadku jest znacznie sabsze. Dalej jeszcze poza tym stopniem
pokrewiestwa byoby nawet trudno zastosowa ten wyraz, poniewa sam stosunek trudno ju
wykaza przy pomocy rodowodu. Zachodziby tu po prostu stosunek rzeczywistego pokrewiestwa w
obrbie tego samego podklanu: luguta, veyogu mokita - dalemasi taytanidesi (siostra moja, kobieta z
klanu mojego naprawd - ten sam nasz podklan).
Kiedy wychodzimy poza podklan do klanu (kumila), stosunek staje si jeszcze mniej intymny, a tabu
mniej surowe: luguta wala, kakaveyogu - kama kumila taytanidesi (tylko moja siostra, moja
pseudokrewna - mj i jej klan ten sam). Tutaj mamy wyraz luguta w jego najszerszym, to jest
naprawd klasyfikacyjnym znaczeniu. Oznacza on, jak ju wiemy, jedn z tych kobiet, z ktrymi
stosunek seksualny jest wprawdzie prawnie zabroniony, ale z ktr moe by jednak tolerowany.
Najszersze znaczenie wyrazu luguta zasadniczo rni si wic od luguta (1), nosicielki najwyszego
tabu..
W ten sposb, zaczynajc od indywidualnego, stosunku w obrbie domu i ledzc rozszerzanie si
pokrewiestwa w historii ycia jednostki, doszlimy do tych samych wynikw co w naszym rozwaaniu
na temat pokrewiestwa i oglnych zakazw egzogamii i kazirodztwa. Wyraz luguta jest jednym z
terminw dychotomii dzielcej kobiety na zakazane i dozwolone.
Inny termin tabugu (prawnie dozwolona kobieta)>) ma take swj pocztek w obrbie rodziny i
std zosta rozszerzony. Dla przeledzenia tego procesu musimy zwrci si w inn stron rodowodu i
zbada stosunki pokrewiestwa w linii ojcowskiej.

- 251 -
 Najwaniejsz osob po stronie ojca jest oczywicie sam ojciec. Tutaj mamy do czynienia z drugim
podstawowym faktem moralnoci rodzinnej: chocia ojciec nie jest z dziemi swoimi spokrewniony, to
jednak seksualny stosunek pomidzy ojcem a crk, mimo e si przytrafia, jest nie tylko przez prawo
zabroniony i niewaciwy, lecz wywouje wyran moraln odraz. Maestwo pomidzy ojcem a
crk nie jest dozwolone i tubylec nie moe go sobie nawet wyobrazi.
Najwaniejszy moe zapisany przypadek przeamania tego tabu dotyczy Kumatali z podklanu pod
wzgldem rangi najbliszego Tabalu (Mwauri z klanu Lukuba): Kumatala jest naczelnikiem wioski
Liluta. Wiedziano o nim, e yje z najstarsz swoj crk, pikn Bodogupo'u. Inny zapisany
przypadek dotyczy sawnego czarownika Piribomatu, take bardzo wysokiej rangi, ktry przychodzi
albo zblia si, jak to mwi tubylcy, do swojej crki Bokayloli. Jest to zgodne z tubylcz teori, e
moralnie tubylcy nie robi rnicy pomidzy rzeczywist crk a pasierbic i nie maj specjalnego
terminu dla tego ostatniego stosunku. Poniewa stosunek ojca do dziecka okrelony jest przez matk i
poniewa kazirodztwo jest zakazane z jej powodu, przeto zakaz dotyczy stosunku z ktrymkolwiek z
jej dzieci, czy to z obecnego, czy te z poprzedniego maestwa.
Tak wic Budiya, naczelnik wioski Kabulula, oeni si z wdow, ktra miaa crk imieniem
Bodulela:

Matauna imwoyki Bodulela, sene gaga bayse,

Ten mczyzna przychodzi do Bodulela, bardzo ze to,
boge latula minana. Isuvi wabwala
ju dziecko jego ta kobieta. On wchodzi do domu
minana boge iliku dabela; ikanupwagega,
ta (kobieta) ju odsania sukienk swoj; ley z rozoonymi nogami
igise matauna wila - ikaya.
on widzi ten (mczyzna) pochwa - on kopuluje.

Oznacza to: Zdarzyo si, e mczyzna wszed do chaty w chwili, kiedy jego pasierbica zdja
swoj spdnic z yka na noc i leaa, moe ju na wp pica, w kuszcej pozycji. Podniecony przez
to Budiya uleg pokusie i popeni ten czyn naganny.
W tym wypadku przyczyn kazirodztwa przypisuje si opacznemu przypadkowi, ale wedug innych
opisw Budiya dugo poda swojej pasierbicy, ona odmawiaa mu, a wreszcie uwid j za pomoc
magii miosnej. Take o Gumabudi, naczelniku Yalumugwa, ktry regularnie utrzymywa stosunki ze
swoj rzeczywist crk, mwi si, e posugiwa si magi miosn. Crka jego, Bulubwaloga, ktr
ju spotkalimy, poniewa ona to bya on Gilayviyaki, jednego z synw naczelnego wodza, porzucia
swego ma, gdy popeni cudzostwo z jedn z on swojego ojca.
Jak powiedzielimy, wszystkie powody moralnego potpienia stosunku pomidzy ojcem i crk
wi si z jego maestwem z matk i z jego pozycj w domu. Sene gaga pela boge iva'i inala, boge
iyousi vilakuria - bardzo le, poniewa ju oeni si z jej matk. On ju otrzyma swj dar z
pierwszego maestwa (rozdz. IV, 3). Mczynie nie wolno rwnie spa ze swoj crk, poniewa
byo jego obowizkiem by czuym dla niej, kiedy bya dzieckiem: trzyma j w swoich ramionach.
Gala tamasisti deli latuda, pela tamala iyobwayli, ikopo'i - My nie sypiamy z dziemi naszymi
(crkami), poniewa jej ojciec (ojciec) pieci j, trzyma w swoich ramionach. Tubylcy podkrelaj, e
ojcu nie wolno spa z crk, poniewa sprawuje on kontrol nad jej maestwem i sprawami
miosnymi.
Przykady kazirodztwa ojca z crk byy powszechnie znane, ale mwiono o nich z wielk dyskrecj
i nigdy w obecnoci osb, ktrych dotyczyy. Gdyby o mczynie winnym takiej zbrodni mwiono
publicznie, to, jak mwi tubylcy, musiaby popeni samobjstwo przez skoczenie z drzewa.
Trzeba jasno zrozumie, e chocia kazirodztwo ojca z crk uwaane jest za ze, to jednak nie
okrela si go przez wyraz suvasova (egzogamia klanowa albo cudzostwo), jak rwnie nie
sprowadza ono choroby; jak ju wiemy, caa ideologia leca u podoa tego tabu rni si od ideologii
suvasova.
Wane jest tutaj nienormalne rozszerzenie wyrazu oznaczajcego ojca (tama) na syna siostry ojca,
poniewa dowodzi ona wpywu, jaki ma jzyk na zwyczaje i pojcia. Maestwo i stosunek z
pierwszym krewnym mskim w linii ojca nie jest cile zabronione, ale patrzy si na z ukosa.
Najmniej moe napitnowane jest ono wrd Malasi z Kiriwiny, i tubylcy z innych okrgw, ktrzy nie
trac adnej sposobnoci obmwienia swoich ssiadw, kiedy rnice zwyczajowe pozwalaj na to,

- 252 -
mwi z szyderstwem o kobietach z Kiriwiny jako a tych, ktre zawieraj zwizki maeskie z ojcami
i pi z nimi. Etnograf, nie znajcy jzyka i powierzchownie tylko zaznajomiony z tubylczymi
zwyczajami i pojciami, mgby mwi o zgrozie, jak wywouje myl o maestwie i stosunku z
ojcem w klasyfikacyjnym znaczeniu. Z takiego twierdzenia wynika, e tubylcy nie odrniaj o jca
jako ma matki od o jca jako syna siostry ojca. Takie twierdzenie byoby zupenie bdne.
Mczynie nie wolno mie stosunku ze swoj crk, poniewa jest ona najblisz krewn jego
ony; dlatego moglimy si spodziewa, e inne bliskie krewne ony s take tabu. I tak si rzecz ma
w istocie. Surowe tabu dotyczy sistr ony, wobec ktrych, rzecz do dziwna, mczyzna stosuje te
same okrelenia (odpowiednio do wieku), jakich uywa w odniesieniu do swoich starszych i modszych
braci, a jakich kobieta uywa w odniesieniu do swoich starszych i modszych sistr: tuwagu i bwadagu.
Tutaj wic, w odniesieniu do osb pci przeciwnej, mczyzna posuguje si nazw, ktra oznacza
tosamo pci. Analogicznie, kobieta uywa tych samych dwch terminw w odniesieniu do starszych
i modszych braci swojego ma, z ktrymi stosunek seksualny jest zabroniony. Jest kilka zapisanych
przypadkw przekroczenia tego przepisu; najbardziej znany jest cytowany ju przypadek (rozdz. VI, 1)
Manimuwy i Dakiyi. Tutaj znowu, chocia wyrazu suvasova nie stosuje si do tego tabu, bardzo silna
jest niech tubylcw do stosunku z siostr ony, ktra po maestwie staje si dla niego w pewnej
mierze jakby jego wasn siostr. Mczyzna musi si take powstrzymywa od stosunku z matk
swojej ony, ale nie ma w tym wzgldzie tabu.
Na podstawie starannego wybadania wielu informatorw i bezporedniej obserwacji zebraem
nastpujce zestawienie tabu seksualnych, uporzdkowanych wedug ich siy. Zestawienie to ma
raczej na celu uatwienie przegldu caego tematu ni stworzenie cisych stopni.
1. Najsurowszy jest zakaz kazirodztwa brat-siostra; jest to rdze tabu suvasova i rzadko wystpuje
zarwno w rzeczywistoci, jak i w legendzie.
2, Kazirodztwo z matk uwaa si za nienaturalne i nie do pomylenia; nie stwierdzono takich
wypadkw; jest to wana forma suvasova; nie mwi si jednak o niej z t sam odraz co o
kazirodztwie brat-siostra.
3. Stosunku seksualnego z wasn crk nie nazywa si suvasova; nie ma on sankcji kar
nadnaturalnych; odczuwa si go jako bardzo zy; stwierdzono kilka wypadkw takiego stosunku.
4. Stosunek z crk siostry matki jest form suvasova; rzadko zachodzi; uwaa si go za bardzo zy
i zawsze trzyma si go w tajemnicy; w razie wykrycia jest surowo karany.
5. Stosunek z siostr ony nie jest suvasova, ale uwaa si go za zy; maestwo czy to w formie
poligamii, czy z siostr zmarej ony spotyka si wprawdzie z surow dezaprobat, ale zdarza si, a
stosunki miosne nie nale do rzadkoci.
6. Stosunek z teciow lub z on brata nie jest waciwy, cho nie jest suvasova, i
prawdopodobnie zachodzi, cho nieczsto.
7. Stosunek z klasyfikacyjn luguta (moj siostr) jest suvasova: jest on zakazany przez prawo
plemienne i sankcjonowany przez kary nadnaturalne; jest on jednak czsto spotykany i jest, mona
powiedzie, poszukiwany.
Interesujcy komentarz o tych stopniach zawiera si w nastpujcym twierdzeniu: latugu tatougu -
sene agu mwasila; suwagu, bwadagu - ulo kivava tuwala, bwadala - agu mwasila. Tabuda, kadada.,
latuda o payomili gala tamwasila; co w swobodnym tumaczeniu oznacza: Moje dziecko naprawd
moje - bardzo duo mojego wstydu; starszy brat, modszy brat (jak ich nazywam) - to jest starsza
siostra mojej ony, modsza siostra - mj wstyd. Wnukw, siostrzecw ze strony matki - dzieci -
wszystkich w klasyfikacyjnym znaczeniu, nie wstydzimy si ich. Tutaj mamy pewne stopnie uznane i
wyraone przez tubylcw i jest to rzecz charakterystyczna, 'ze w takim dobrowolnym twierdzeniu mj
informator nie wspomnia klasyfikacyjnej siostry. To nie byoby cakiem waciwe. Inny komentarz
zawiera si w fakcie, e kiedy mczyzna klnie na swoj matk: kwoy inam, miej stosunek ze
swoj matk (sic), lub zaprasza j, aby miaa stosunek ze swoim ojcem, kwoy tamam, to nigdy nie
przeklby swojej siostry lub swojej crki. Nie mam jednak wtpliwoci co do tego, e kazirodztwo
pomidzy matk a synem jest duo rzadsze ni pomidzy ojcem a crk; umieciem je na drugim, a
nie na trzecim miejscu.
Pozostaje jeszcze jeden wany stosunek, tzw. tabugu, siostra ojca albo crka siostry ojca, o ktrej
bya ju mowa jako o kategorii przeciwnej w stosunku do kategorii luguta, siostry (kiedy mwi
mczyzna). Siostra ojca jest prototypem dozwolonej przez prawo, a nawet seksualnie zalecanej
kobiety; tak jest wedug tradycji tubylczej, w rzeczywistoci bowiem t rol odgrywa jej crka.
Wzgldem siostry ojca usankcjonowana i uznana jest, jeli idzie o postpowanie seksualne,
postawa wprost przeciwna do tej, jakiej wymaga si w stosunku do siostry. Seksualny stosunek z

- 253 -
rodzon siostr ojca jest wyranie dobry i waciwy. Jest to bardzo dobre, kiedy chopiec ma
stosunek z siostr ojca. T moraln maksym tubylcy wci powtarzaj i w tym kontekcie uywaj
grubego wyrazu kayta, zamiast grzecznego omwienia masisi deli (pij razem) albo mwoyki (przyjd,
odwied). Jej obecno sugeruje swobod, nieprzyzwoite arty i nieprzystojne opowieci. W
spronych piewkach czsto wystpuje refren: deli sidayase, deli tabumayase (z naszymi
towarzyszkami, z naszymi ciotkami ze strony ojca). Ciotka ze strony ojca i siostra nie mog nigdy
znajdowa si w tym samym towarzystwie, poniewa pierwsza rozlunia wzy przyzwoitoci, a druga
zacienia je.
Seksualny stosunek jednak pomidzy mczyzn a jego ciotk ze strony ojca jest wany raczej
teoretycznie, symbolicznie i sownie ni w rzeczywistym yciu. Ona reprezentuje dla niego klas
prawnie dozwolonych kobiet i seksualnej wolnoci w ogle. Ona moe suy rad, a nawet uatwia
mu stosunki: z ni sam jednak stosunek rzadko miewa miejsce. Naley bowiem do poprzedniej
generacji i z reguy to, co zostao z jej powabu seksualnego, przestao ju by atrakcyjne.
Kiedykolwiek jednak ona i jej siostrzecy podaj tego, wolno im spa razem, zachowujc tylko
pewn form przyzwoitoci, kiedy jest ona zamna. Maestwo z ciotk ze strony ojca, cho
dozwolone i nawet podane, nigdy zdaje si nie ma miejsca: nie mogem znale ani jednego takiego
przykadu wrd yjcych albo w tradycji historycznej.
Rol zastpczyni ciotki ze strony ojca w praktyce spenia wobec chopca jej crka. Wedug tradycji
obydwoje szczeglnie nadaj si do stosunku miosnego i do maestwa. Czsto s zarczeni w
dziecistwie (rozdz. IV, 4). Tubylcy mwi, e kuzynka ze strony ojca powinna by pierwsz osob,
jeeli wiek na to pozwala, z ktr chopiec powinien mie stosunek.
Termin ten jednak wczenie zostaje rozszerzony na inne dziewczta nalece do tego samego
klanu i podklanu. Wreszcie przez rozszerzenie, wykraczajce poza zwyke granice terminologii
klasyfikacyjnej, staje si on synonimem ((wszystkich kobiet nalecych do tego samego klanu, co
siostra. Naley zauway, e zwyke rozszerzenia klasyfikacyjnej terminologii nie wykraczaj poza
granice klanu. Wyraz matka w najszerszym znaczeniu obejmuje wszystkie kobiety z klanu matki. Ale
wyraz tabugu w znaczeniu kobiety dozwolonej przez prawo rozszerza si na trzy klany i obejmuje z
grubsza biorc trzy czwarte kobiet w przeciwstawieniu do jednej czwartej, ktra jest zakazana. Temat
ten wszake - zawikania systemu pokrewiestwa i nomenklatury pokrewiestwa - prowadzi poza
granice obecnego studium i musi by odoony do przyszej, ju wspomnianej publikacji.
Klucz do seksualnej moralnoci i seksualnej wolnoci ley, jak stwierdzilimy, w przeciwstawieniu
pomidzy dwoma klasami oznaczonymi przez luguta i tabugu (siostra i krewna ze strony ojca).
Tabu przeciw kazirodztwu pomidzy bratem a siostr jest najpowaniejszym i najbardziej
dramatycznym rysem spoecznej organizacji Trobriandczykw. Wystpuje to tym jaskrawiej, e w
tradycji trobriandzkiej jest szczeglna luka, dogmatyczna nieciso, wedug ktrej mio i magia
mioci pochodz z kazirodztwa brata i siostry. Do opisu tego wanego mitu przejdziemy obecnie w
ostatnim rozdziale.

Rozdzia czternasty Dziki mit kazirodztwa.

Tak zwany dziki zawsze by zabawk dla czowieka cywilizowanego - w praktyce wygodnym
narzdziem eksploatacji, w teorii rdem sensacyjnych wzrusze. Dzicy byli dla czytajcej
publicznoci ostatnich trzech stuleci rezerwuarem nieoczekiwanych moliwoci w ludzkiej naturze;
dziki musia przyozdabia t lub inn aprioryczn hipotez jako istota okrutna lub szlachetna,
rozwiza lub skromna, ludoercza lub agodna, zalenie od tego, co odpowiadao obserwatorowi lub
teorii.
W rzeczywistoci dziki, z ktrym zapoznalimy si w Melanezji, nie odpowiada adnemu obrazowi,
zarwno malowanemu czarnymi farbami, jak i jasnymi, penemu gbokich cieni czy te ywego
wiata. Jego ycie jest spoecznie ogrodzone ze wszystkich stron, jego moralno -- mniej wicej na
poziomie moralnoci przecitnego Europejczyka, gdyby zwyczaje tego ostatniego byy tak otwarcie
opisane jak zwyczaje Trobriandczykw. Instytucje, ktre pozwalaj na pewne stosunki
przedmaeskie albo nawet popieraj je, nie dopuszczaj do przyjcia, aby istnia uprzednio jaki
stan niekrpowanego bezadu pciowego lub taka instytucja, jak maestwo grupowe, tak trudne do
wyobraenia sobie w terminach znanych faktw spoecznych.
Takie formy swobody, jakie znajdujemy u Trobriandczykw, mieszcz si tak dobrze w ramach
indywidualnego maestwa, rodziny, klanu i grupy lokalnej - i speniaj pewne funkcje w sposb tak

- 254 -
odpowiedni, e nie pozostaje nic wanego, co byoby jeszcze niezrozumiae i co trzeba byoby
wyjania przez odniesienie si do jakiego wczeniejszego stanu hipotetycznego. Istniej one
obecnie, poniewa dziaaj prawie rwnolegle z maestwem i rodzin i nie ma potrzeby
przyjmowania jakich innych przyczyn dla ich istnienia w przeszoci ni te przyczyny, ktre utrzymuj
je w teraniejszoci. Istniay one prawdopodobnie zawsze dla tej samej racji - w nieco odmiennej
formie, bez wtpienia, ale opierajc si na tym samym wzorze podstawowym. Taka jest przynajmniej
moja teoretyczna postawa wzgldem tych faktw.
Naley jednak pamita, e tabu i przepisy moralne nie s bynajmniej absolutnie cise, niewolniczo
suchane lub automatyczne w swoim dziaaniu. Jak widzielimy wielokrotnie, przepisw seksualnych
przestrzega si tylko w sposb przybliony, zostawiajc duy margines na przekroczenia; siy. ktre
utrzymuj prawo i porzdek, wykazuj wiele elastycznoci. Z punktu widzenia estetyki, moralnoci i
obyczajw dziki wykazuje te same ludzkie uomnoci, niedoskonaoci i denia, co czowiek
jakiejkolwiek cywilizowanej spoecznoci. Nie nadaje si on ani na bohatera sensacyjnych romansw,
ani na wtek do detektywistycznej opowieci na temat seksualnej przeszoci yjcego w bezadzie
pciowym praczowieka (pithecanthropus), tak jak go widz, nie nadaje si do zaspokojenia naszego,
pragnienia sensacji seksualnej.
Niemniej, opowieci o yciu seksualnym Trobriandczykw nie brak cakowicie pewnych
dramatycznych pierwiastkw, pewnych kontrastw i sprzecznoci, ktre mogyby niemal wznieci
nadziej znalezienia czego rzeczywicie nie do wyjanienia, czego, co mogoby usprawiedliwi
swobodne hipotezy, fantastyczne wizje przeszej ewolucji lub historii kulturalnej. Najbardziej moe
dramatycznym pierwiastkiem w tej tradycji jest mit o kazirodztwie brata i siostry, wicy si z moc
magii miosnej.
Jak wierny, wrd wszystkich przepisw i tabu istnieje jedno, ktre wywiera rzeczywicie silny
wpyw na wyobrani tubylcz i na poczucie moralne; dotyczy ono kazirodztwa pomidzy bratem i
siostr. A jednak zbrodnia ta, o ktrej nawet wspomina nie wolno, jest tematem jednej ze witych
opowieci Trobriandczykw, podstaw magii miosnej, i w ten sposb wchodzi ona, mona
powiedzie, w peny nurt ycia plemiennego. W tym, na pierwszy rzut oka, ley sprzeczno w
wierzeniach i w moralnej tradycji; sprzeczno ta mogaby prowadzi do napitnowania tubylcw jako
ludzi pozbawionych poczucia moralnoci lub suy za dowd, e znajduj si oni w przedlogicznym
stanie rozwoju umysowego; a moe suyaby za dowd, e mamy tu do czynienia z przeytkiem
maestwa pomidzy bratem i siostr lub wspistnienia dwch kulturalnych warstw: jednej, w ktrej
zwizek brata i siostry jest uznany, i drugiej - w ktrej jest on zakazany. Niestety, im bardziej
rozumiemy fakty dotyczce mitu kazirodztwa i jego kontekstu kulturalnego, tym mniej sensacyjny i
niemoralny wydaje nam si zarwno ten mit, jak i inne podobne sprzecznoci w zwyczajach i tradycji
trobriandzkiej, tym mniej wymagaj one wyjanienia za pomoc hipotez o duszy dzikiego,
pithecanthropusa lub Kulturkreise. Nabieramy przekonania, e potrafimy je wyjani w terminach
faktw wspczesnych i dajcych si zaobserwowa. Za dugo jednak pozwalam sobie na te refleksje
natury teoretycznej czy te filozoficznej i moralnej; musimy wic obecnie wrci do skromniejszego i
rozsdniejszego zadania kronikarza wiernego i beznamitnego.

1. rda magii miosnej.

Mio, si atrakcyjn, tajemniczy urok, ktry wywiera kobieta na mczyzn lub mczyzna na
kobiet i wywouje optanie przez proste podanie, przypisuj tubylcy, jak ju wiemy, jednemu
gwnemu rdu: magii mioci.
U Trobriandczykw najwaniejsze systemy magii opieraj si na micie. Wadza mczyzny nad
deszczami i wiatrem, jego zdolno do kontrolowania podnoci ziemi i ruchw ryb, destrukcyjne lub
leczce moce czarownika - wszystko to ma swoje rdo w pewnych bardzo odlegych wydarzeniach,
ktre dla tubylcw s sprawdzianem zdolnoci jednostki do czynienia magii. Mit nie daje wyjanienia w
terminach logicznej albo empirycznej przyczynowoci. Obraca si on w rzeczywistoci o specjalnym
porzdku, waciwym myli dogmatycznej, i zawiera raczej gwarancj magicznej skutecznoci; daje
statut jej tajemniczej i tradycyjnej natury raczej ni odpowied intelektualn na naukowe pytanie
d la cze go ? Fakty opowiedziane w micie i pojcia, ktre le u jego podoa, zabarwiaj wiedz i
postpowanie tubylcze i wywieraj na nie wpyw. Wydarzenia odlegej przeszoci odywaj w
aktualnym dowiadczeniu125. W micie, ktry rozwaymy, wystpuje to w sposb szczeglnie wany,
125
Peniejsz analiz tego funkcjonalnego pogldu na mit znajdzie czytelnik w mojej ksice Myth in Primitive Psychology, w
Argonauts of the Western Pacific, rozdz. XII, i w Sex and Repression, cz II.

- 255 -
poniewa podstawowa idea tego mitu polega na tym, e magia jest tak potna, e moe przeama
barier nawet najsilniejszego tabu moralnego. Ten wpyw przeszoci na teraniejszo jest tak silny,
e mit rodzi swoje wasne kopie i jest czsto uywany dla usprawiedliwienia i wyjanienia pewnych
przekrocze prawa plemiennego, ktre inaczej byoby nie do usprawiedliwienia.
Mwilimy ju o rnych systemach magii miosnej, zwrcilimy uwag na to, e dwa najwaniejsze
wi si z dwoma lokalnymi centrami, Iwa i Kumilabwaga, ktre wystpuj w micie, o pochodzeniu
ich magii. Oto opowie o micie, jak otrzymaem od informatorw z Kumilabwaga, miejscowoci,
gdzie tragiczne wypadki miay miejsce126.
Przede wszystkim przytocz opowie w swobodnym, ale wiernym tumaczeniu, a nastpnie podam
komentarz, jaki uzyskaem od mojego informatora. Liczby pozwol czytelnikowi porwna to z tekstem
tubylczym oraz z dosownym tumaczeniem, ktre razem skadaj si na tre nastpnego ustpu.

2. Mit.
(1) rdem (mioci i magii) jest Kumilabwaga. (2) Tam kobieta urodzia dwoje dzieci, dziewczynk
i chopca. (3) Matka przysza (i osiedlia si) skraja spdniczk z rafii; chopiec ugotowa aromatyczne
licie (dla magii mioci). (4) On ugotowa aromatyczne licie w oleju kokosowym. (5) Powiesi
naczynie z pynem (na deszczuce dachu blisko drzwi) i odszed kpa si. (6) Siostra przysza z
wyprawy po drzewo na opa: pooya drzewo; poprosia matk: Przynie mi troch wody, ktr brat
mj zostawi w domu. (7) Matka odrzeka: Id i przynie j sama, moje nogi s obcione desk, na
ktrej kraj spdnic.
(8) Dziewczyna dosza do chaty, zobaczya naczynia z wod, a gow dotkna lekko naczynia z
pynem magicznym; olej kokosowy kapa; spada kroplami w jej wosy; ona przesuna rk po nich,
wytara i powchaa. (9) Wtedy sia magiczna opanowaa ni, wesza do jej wntrza i odmienia jej
dusz. (10) Posza i przyniosa wod, zaniosa j z powrotem i postawia na ziemi. (11) Zapytaa
swojej matki: I co z bratem? (Gdzie poszed mczyzna?) Matka odrzeka: O, moje dzieci
poszalay! On poszed nad brzeg morza.
(12) Dziewczyna wybiega, pospieszya nad wschodni brzeg, na otwarte morze. (13) Dosza da
miejsca, gdzie droga graniczy z brzegiem morskim. Tam odwizaa swoj sukienk z rafii i odrzucia
j. (14) Biegaa naga wzdu brzegu; pobiega nad brzeg Bakaraywata (miejsce, gdzie ludzie
Kumilabwaga zwykle kpi si, i gdzie trzymaj swoje odzie). (15) Tam spotkaa swojego brata -
kpa si w przejciu Kadi'usawasa wrd. okalajcych je raf. (16) Zobaczya go kpicego si,
wesza do wody, posza ku niemu i pogonia za nim. (17) Gonia go do skay Kadilawolu. Tam on
odwrci si i bieg z powrotem. (18) Ona gonia go z powrotem i on wszed do skay Olakowo. Tam
odwrci si i przybieg z powrotem. (19) Powrci i poszed znowu do przejcia Kadi'usawasa (tj. tam,
gdzie najpierw kpa si). Tam go zapaa, tam pooyli si w pytkiej wodzie.
(20) Tam leeli (i mieli stosunek), potem poszli na brzeg i znowu mieli stosunek. Weszli na wzgrze,
poszli do groty Bokaraywata, tam pooyli si znowu i mieli stosunek. (21) Tam zostali razem i spali.
(22) Nie jedli, nie pili - to jest powd, dlaczego umarli (ze wstydu i z wyrzutw).
(23) Tej nocy mczyzna z Iwa mia sen. nia mu si ich sulumwoya (mitowa rolina, ktr uyli w
ich magii miosnej). (24) O mj nie! Dwoje ludzi, brat i siostra s razem; widz w duszy; le obok
siebie w grocie Bokaraywata. (25) Powiosowa za przyldek morski Galeya i powiosowa do Kitava i
przycumowa dk - przeszuka wszystko - ale nic nie znalaz. (26) Powiosowa za przyldek morski
Da'uya, poszed do Kumilabwaga, powiosowa do brzegu, wyldowa. Zobaczy ptaka fregat z
towarzyszami - bujay w powietrzu.
(27) Poszed i wspi si na wzniesienie; poszed i zobaczy ich nieywych. (28) I oto kwiat mity
wyrasta poprzez ich piersi. Usiad przy ich rozcignitych ciaach, potem poszed wzdu brzegu. (29)
Rozglda si za drog, poszuka jej i znalaz; poszed do wioski. (30) Wszed do wioski - tam siedziaa
matka i krajaa swoj spdniczk z rafii. Przemwi: Czy wiesz, co zaszo na morzu? Moje dzieci
poszy tam i miay stosunek i wstyd zabi je. (31) Przemwi do niej i powiedzia: Chod, powtrz
magi, tak abym j mg sysze. (32) Ona powiedziaa, powtrzya znowu, on sucha, sucha, a
nauczy si jej dokadnie do koca. (33) Przyszed znowu i pyta: Jaka jest magiczna pie oleju

126
W Sex and Repression opublikowaem streszczon i nieco uproszczon wersj mitu, ktry troch na tym ucierpia.
Wersj, ktr tutaj podaj, z penym tekstem tubylczym i dwoma tumaczeniami angielskimi, naley uwaa za opis peny i
poprawny.

- 256 -
kokosowego? (34) Dopytywa si w mczyzna z Iwa. Przyjd teraz i powiedz mi pie oleju
kokosowego.
(35) Ona powtrzya j do koca. Wtedy on powiedzia: Zosta tu, ja pjd. Cz magii, cz
pocztkowa, niech zostanie tutaj. Oko magii, kocowa cz, zabior, i niech si nazywa Kayro'iwa.
(36) Odszed, poszed do groty, do roliny sulumwoya, ktra wykiekowaa i wyrosa z ich piersi. (37)
Odama gazk roliny, pooy j w odzi, odpyn, przywiz j do Kitava. (38) Poszed na brzeg w
Kitava i tam odpocz. Potem odpyn i wyldowa w Iwa.
(39) Oto s jego sowa (ktre wypowiedzia w Iwa): Przyniosem tutaj ostrze magii, jej oko
(najostrzejsz, to jest najskuteczniejsz cz magii. Nazwijmy j Kayro'iwa. Podstawa albo nisza
cz (mniej wana cz) Kaylakawa, zostaje w Kumilabwaga. (Odtd wyrazy mwcy odnosz si
nie do Iwa, ale do Kumilabwaga. Jest to oczywicie nieciso, poniewa w micie mwi on w Iwa.
Wynikao to prawdopodobnie z faszywego powtrzenia mitu). (40) Woda tej magii jest Bokaraywata;
jej morskie przejcie Kadi'usawasa. Tam (na brzegu) stoi jej krzak silasila, tam stoi jej krzak
givagavela. (41) Gdyby ludzie z wiosek lagunowych przyszli kpa si (w dziurze wodnej lub w
przejciu marskim), to krzaki zaczyby krwawi. (42) Ta woda jest tabu dla nich - tylko modzie
naszej wioski powinna tu przychodzi i kpa si. (43) Ale ryba schwytana w tych wodach jest tabu dla
nich (modych ludzi naszej wioski). Kiedy taka ryba jest schwytana w sieci, oni powinni odci jej ogon,
wtedy starzy ludzie mogliby j je. (44) Z wizki kokosw zmytych na brzegu im (modym ludziom)
nie wolno zje ani jednego - to jest tabu. Tylko starzy mczyni i stare kobiety mog je je.
(45) Kiedy oni przychodz i kpi si w Bokaraywata, a potem wracaj na brzeg, to robi dziur w
piasku i odmawiaj magi. (46) Pniej w marzeniach sennych ni o rybie. ni, e ryba wyskoczya
(z morza) i przysza do tej dziury. (47) Ryby pywaj obok siebie. Jeeli jest tylko jedna ryba, oni
wyrzucaj j do morza. (4i3) Kiedy s dwie, samica i samiec, modzieniec umyje si w tej wodzie. Idc
do wioski, wemie kobiet i bdzie spa z ni. (49) Bdzie z ni stale sypia i umwi si z jej rodzin,
tak aeby mogli si pobra. To jest szczliwy koniec, bd yli razem i uprawiali swoje ogrody.
(50) Jeeli obcy przyjdzie tutaj ze wzgldu na magi, to przyniesie magiczn zapat w formie
czego cennego. (51) On przyniesie to i da tobie, ty moesz da mu urok. (52) Formuy magiczne lici
isika'i, strka betelu, uroku zwyczajnego, uroku dymicego, uroku uderzajcego; moesz mu da
take urok obsydianu, ze dba kokosa silasila, lici buresi, wkna upiny kokosu, lici gimgwam, lici
yototu, grzebienia - i za to wszystko powinni oni zapaci drog zapat laga.
(53) Za to jest erotyczna zapata waszej magii. Potem niech wrc do domu, jedz wieprze, yam,
dojrzale orzechy betelu, czerwone banany, trzcin cukrow. (54) Poniewa oni przynieli wam w
prezencie rzeczy cenne, pokarm, orzech betelu. (55) Poniewa wy jestecie panami tej magii i wy
moecie j rozdziela. Wy pozostajecie tutaj, oni mog j zabra; a wy, waciciele, pozostajecie tutaj,
wy jestecie podstaw tej magii.

***

Mit ten nie jest waciwie opisem pochodzenia magii miosnej lecz jej przeniesienia z Kitava do Iwa.
Jego najwaniejsza funkcja kulturalna polega jednak na tym, e bdc przedmiotem wiary, stwarza
wany precedens skutecznoci magii miosnej; dowodzi on, e rzucanie urokw i rytuay lwa i
Kumilabwaga s tak potne, e potrafi przeama nawet tak straszne przegrody, jakie dziel brata i
siostr, i nakoni ich do popenienia kazirodztwa.
Przyjrzyjmy si obecnie tej opowieci szczegowo i wyjanijmy sobie jej niektre niejasne punkty.
Dodatki do tekstu pochodz od informatora i oznaczone s liczbami kolejnymi, bdcymi dalszym
cigiem liczb tekstu tubylczego.
W sprawie wieku tych dzieci, mj informator powiedzia: (56) Mczyzna by najstarszym
dzieckiem, a kobieta nastpnym. Rodzina naleaa do klanu Malasi, ktry, jak ju wiemy, mia
reputacj klanu a szczeglnej skonnoci do przeamywania zakazw egzogamicznych i kazirodczych.
Oto komentarz mojego tubylczego informatora: (57) Malasi eni si ze swoimi krewnymi. W Wawela
by mczyzna imieniem Bigayuwo, ktry oeni si z Nabwayer (swoj krewn), i by mczyzna w
Vakuta, i by w Kitava, imieniem Pwaygasi, ktry oeni si z Bosilasil. Mona tu take doda inny
przypadek poprzednio podany (rozdz. XII, 4), w ktrym mczyzna Malasi oeni si z kobiet Malasi.
Wracajc do mitu, jest rzecz jasn, e tubylcy przyjmuj, i Malasi z Kumilabwaga znali ju magi.
Wedug powszechnego przekonania magia istniaa ju od pocztku czasu i przyniesiona bya przez
kady podklan z podziemia. Przypadkowe rozlanie czarodziejskiego oleju przez siostr nabiera
dramatycznej ostroci wskutek roli odegranej przez matk. Gdyby ona sama wesza do domu i

- 257 -
przyniosa wod swej crce, nigdy nie byoby tragedii. Ona to, istotne rdo wza pokrewiestwa
matrylinealnego, ona, z ktrej ona wyszo oboje dzieci, jest take mimowoln przyczyn tragedii. Jest
to rzecz ciekawa, e tutaj, jak w bardzo wielu wydarzeniach mitologicznych i legendarnych,
mczyzna pozostaje bierny, a kobieta jest agresywna. Analogiczna rzecz wystpuje w opowieciach
o Kaytalugi, w zachowaniu si kobiet podczas yausa i w przyjmowaniu nowych przybyszw przez
duchy kobiece w przyszym wiecie. Take Ewa daje jabka Adamowi, a Izolda napj Tristanowi.
Opis upadku kazirodczej pary jest przedstawiony tutaj w terminach jasnych, ale nieco
powcigliwych. Dla tubylcw jednak ma on znacznie silniejsz wymow. Znaj oni bowiem dobrze
pikno otwartego morza, pogrone w wodzie biae koralowe skay, ozdobione tropikalnymi rolinami,
oraz ciemne, tajemnicze groty, ukryte wrd zwisajcych nad nimi gazi starych drzew. Mit mwi do
nich terminami znanego krajobrazu i wielu przey miosnych, ktre miay miejsce w takim wanie
otoczeniu.
Opowieci brak, jak zwykle, jakiejkolwiek wyranej aluzji do psychologii wystpujcych w niej osb.
W tym wzgldzie udao mi si uzyska nastpujcy komentarz: (58) Mczyzna widzia j: nie miaa
na sobie spdniczki; przerazi si; zacz ucieka, kobieta popdzia za nim. (59) Ale wtedy podanie
zrodzio si w nim, opanowao jego dusz i mieli stosunek ze sob. I znowu: (61) Namitno ju
rozpalia si w nim; poda jej caym swoim ciaem; (62) oni mieli ze sob stosunek: piecili si,
erotycznie drapali si nawzajem. Tak wic, kiedy mczyzna zobaczy, e jest cigany, uleg
namitnoci i jego podanie stao si rwnie silne jak podanie jego siostry.
Opis pocigu i upadku atwiej zrozumie przy pomocy szkicu (rys. 4) przedstawiajcego topografi
brzegu. Brat kpie si w wskim przejciu dla odzi, pooonym naprzeciw rodka brzegu. Widzc
swoj siostr, zbliajc si nago, zawraca do brzegu i biegnie wzdu linii wodnej, od jednej z
otaczajcych ska do drugiej. Po upadku udaj si do groty i tam pozostaj a do swojej tragicznej i
romantycznej mierci. Na mapie s rwnie oznaczone dwie studnie, o ktrych dowiemy si obecnie.
Po stosunku kochankowie pozostali obok siebie, namitno ich poeraa, a wstyd przygnbia, a
przysza chwila, kiedy mier pooya kres ich mioci i przyniosa im wolno (63). Nic nie jedli, nic
nie pili, poniewa nie mieli pragnienia. Wstyd panowa nad nimi, poniewa popenili kazirodztwa, brat z
siostr. Motyw mioci i motyw mierci s tutaj poczone ze sob z gruba i niezdarnie, a jednak tak
dramatycznie, jak tylko na to pozwala jzyk i wyobrania tubylcw. Obraz dwojga ludzi zwizanych w
mierci, z symbolem mioci, aromatyczn mit wyrastajc z ich cia, jest peen prymitywnego
pikna.
Ze mierci kochankw rzeczywisty dramat koczy si, to za, co nastpuje, ma tylko dogmatyczny
i dydaktyczny zwizek z pierwszym aktem. Ale nieco pedantyczny opis przygd i czynw mczyzny z
Iwa - przede wszystkim za tego, jak nauczy si magii i jak zastosowa przepisy jej uycia, jest bardzo
interesujcy socjologicznie, poniewa w nim wyraa si w wielkiej mierze pragmatyczna warto mitu i
jego normatywna rola w pogldach i w zachowaniu si tubylcw.
Nikt z moich informatorw nie potrafi powiedzie, kim by w mczyzna z Iwa, czy nalea do tego
samego klanu co brat i siostra, czy by przyjacielem, czy czarownikiem. I niestety z nikim z wyspy Iwa
nie mogem porozmawia o tym.
Jest rwnie niejasne, skd wziy si w micie ptaki fregaty, nie maj bowiem zwizku ani z klanem
Malasi, ani z mioci. Mwiono o nich: e (64) one id tam, gdzie czuj ludzkie istoty. Co si tyczy
uporu (wiersz 33) mczyzny z Iwa, z jakim domaga si on otrzymania czaru (zwanego w tekcie
wosi, pie, a nie zwykym wyrazem yopa, zaklcie), informator mj mwi mi, e istnieje jeszcze
inna magia oleju kokosowego, ktra rni si nieco od magii wykonywanej przy gotowaniu oleju z
kokosu. To zaklcie nie jest konieczne dla systemu magii miosnej i nie naley go miesza z owym
zaklciem, ktre wykonuje si nad aromatycznymi trawami, gotowanymi w ju sporzdzonym oleju
kokosowym.
To zaklcie znajduje si w nastpnej sekcji, w wierszu 65 i 66. Jak zaznaczyem ju w opowieci,
ostatnie wiersze mitu (poczynajc od 40), wedug mojego zdania, dotycz spoecznoci Kumilabwaga,
a nie spoecznoci Iwa; sprzeczno ta wynika prawdopodobnie z niezrcznego sposobu
relacjonowania opowieci przez mojego informatora. Doskonale zrozumia on, kiedy zosta o to
zapytany, e szczegy dotyczce tego, co ludzie w Kumilabwaga powinni czyni, nie miay wielkiego
znaczenia na odlegej wyspie Iwa. Ale nie potrafi w jaki sposb zmieni swojej opowieci.
Warta jeszcze zauway, e obecnie Iwa jest o wiele sawniejsza ze swej magii miosnej ni
miejscowo pochodzenia mitu, Kumilabwaga, dla ktrej mit usiuje jeszcze ocali pewne dawne
rytuay magiczne. W ostatnim paragrafie mamy opis niektrych istotnych elementw tej magii;
dowiadujemy si, e wie si ona w mistyczny i mitologiczny sposb z przejciem pomidzy rafami, z
morsk wod brzegu i ze studniami na nim. Rzeczywicie kpiel w falach bijcych o brzeg w tym

- 258 -
miejscu podnosi pikno osobiste. (69) W przejciu pomidzy rafami Kadi'usawasa my, modzie
mska i eska z Kumilabwaga, kpiemy si i nasze postaci wyjaniaj si i pikniej, Podobny
skutek wywouje kpiel w dwch studniach ze sonaw wod, pooonych u stp ska pod grot
Bokaraywata. Ale tutaj jest rozdzia pci. (70) Bokaraywata jest wod mczyzny; woda kobiety zwie
si Momkitava. (71) Gdybymy (chopcy) pili t wod (tj. wod kobiety), wosy nasze posiwiayby.
Jeli jedna pe kpie si w wodzie innej pci, szkodzi to jej wygldowi.
Opowie o dwch maych rybach (wiersze 46-48) nie, jest zupenie jasna, a komentarz, jaki
otrzymaem od swego informatora, jest powtrzeniem jego pierwotnej opowieci i nie uatwia
zrozumienia (patrz niej, wiersze 72 i 73 w tubylczym tekcie).
Interesujcym punktem w kilku ostatnich wierszach mitu jest pooenie nacisku na ekonomiczn
stron transakcji w magii miosnej. Jest to dalszy przykad zainteresowania tubylcw, odpat i
wzajemnoci. Naley jednak zauway, e nie ma on znaczenia czysto ekonomicznego; odpata
symbolizuje. take presti mieszkacw miejscowoci jako mistrzw magii i jest raczej hodem dla ich
znaczenia ni samym wynagrodzeniem za wywiadczone usugi. Staranne porwnanie swobodnego
przedstawienia z dosownym podanym poniej tumaczeniem tubylczego tekstu wykae, e do tego
przedstawienia, wprowadzone ju zostay pewne komentarze. Nie mog uzasadnia kadego z tych
komentarzy, poniewa doprowadzioby to do zbyt szczegowej lingwistycznej dyskusji.

ORYGINALNY TEKST MITU

1) U'ula wala Kumilabwaga.
Podstawa wanie Kumilabwaga.
2) Le 'une latula, tayta vivila, tayta ta'u.
Ona zrodzi dziecko, jedna kobieta, jeden mczyzna.
3) Imwa, itata'i doba inasi; isulusulu
Ona przyj, ona kraja spdniczk z rafii matka ich; on gotowa
ka'i matauna.
licie ten mczyzna.
4) Isulubuyala makwoyne kwoywaga.
On gotowa olej orzecha kokosowego ten licie kwoywaga.
5) Isouya, ila matauna ikakaya.
On powiesi, on i ten mczyzna, on kpa.
6) Imaga luleta, iwota ka'i, itaya,
Ona przyj jednak siostra jego, ona ama drzewo, ona zrzuci,
inasi ilukwo: Kuwoki kula sopi luguta.
matka ich ona mwi: Ty przynie tam jego woda brat mj.
7) Ikaybiga: Kuwoki, wala boge ikanaki kaydawaga kaykegu.
Ona mwi: Ty przynie tam, wanie ju to lee na desce noga moja.
8) Isuvi minana vivila, ikanamwo sopi; iwori
Ona wyj ta kobieta to lee tutaj woda; to dotkn
kulula, ibusi bulami, ibwika kulula,
wos jej, to rozla olej kokosowy, to spa na wosy jej,
ivagi yamala, iwaysa, isukwani.
ona ruszy jej rka, ona wytrze, ona powcha.
9) Boge iwoye boge layla olopoula, ivagi nanola.
Ju to uderzy ju to pj w jej wntrze, to uczyni dusza jej.
10) Ila ikasopi, imaye, iseyeli.
Ona pj ona dosta woda, ona przynie, ona pooy na d.
11) Ikatupwo'i inala: Mtage luguta?. Kawalaga:
Ona pyta matka jej: Naprawd brat mj?. Mowa jej:
O latugwa boge inagowasi! Boge layla waluma.

- 259 -
 O dzieci moje ju one s optane! Ju on poszed na otwarte morze.
12) Ivabusi, ilokeya waluma.
Ona wyj, ona pj na otwarte morze.
13) Ivabusi okadu'u'ula, ilikwo dabela, iseyemwo.
Ona wyj na koniec drogi, ona odwiza sukienk, zdj j.
14) Ivayayri namvadu, ila Bokaraywata.
Ona i wzdu brzegu naga, ona i do Bokaraywata.
15) Iloki luleta, ikakaya, Kadi'usawasa,
Ona i do swojego brata, ona kpa si Kadi'usawasa,
16) Ikakaya, ivabusi, layla, ibokavili.
On kpa si, ona wyj, on pj, ona goni.
17) Ibokavili, ila'o o Kadilawolu papapa;
Ona goni, ona skierowa si do Kadilawolu skay;
itoyewo, ila.
ona odwrci si, on pj.
18) Ibokavili ila Olakawo, itoyewo, ikaymala.
Ona goni, on i do Olakawo, on odwrci si, on przyj z powrotem.
19) Ikaymala, ila o Kadi'usawasa, iyousi,
On przyj z powrotem, on wej w Kadi'usawasa, ona schwyta,
ikanarise wala obwarita.
oni pooy si wanie w morzu.
20) Ikanukwenusi, ikammaynagwasi, ivino'asi imwoynasi,
Oni lee, oni i do brzegu, oni skoczy oni wspina si,
ilousi Bokaraywata o dubwadebula ikenusi.
oni wej do Bokaraywata do groty oni lee.
21) Ikanukwenusi imasisisi.
Oni zostaj lec, oni spa.
22) Gala ikamkwamsi, gala imomomsi u'ula ikarigasi.
Nie oni je, nie oni pi, powd oni umrze.
23) Aybogi kirisalaga iloki guma Iwa; imimi
Noc wpyw czarodziejski zblia si mieszkaniec Iwa; on ni
kirisala kasi sulumwoya.
wpyw czarodziejski ich rolina mity.
24) O! gumimi, tayyu tomwota, kasitayyu
O! mj sen, dwoje ludzi istoty ludzkie, oni oboje razem
luleta, nanogu odobwadebula Bokaraywata ikenusi.
siostra jego, dusza moja w grocie Bokaraywata oni lee.
25) Iwola Galeya, i'ulawola; Kitava, ikota
On wiosowa Galeya, on wiosowa; w Kitava on przywiza
waga, ine' i, inenei - gala.
d, on szuka, on szuka dalej - nie.
26) Iwola Da'uya, ima Kumilabwaga,
On wiosowa Da'uya, on przyj tutaj Kumilabwaga,
i'ulawola, italaguwa, iginaga mauna,
on wiosowa dalej, on wysi, on widzie jednak ptak,
dauta deli sala ikokwoylubayse.
ptak-fregata razem z towarzyszami jego one unosi si w powietrzu.
27) Imwa, imwoyna, ila, igise

- 260 -
 On przyj tutaj, on wdrapa si, on pj, on widzie,
ikatuvili, igise boge ikarigeyavisi.
on odwrci si, on widzie, ju oni umrze.
28) U! laysusinaga sulumwoya ovatikosi;
O, patrz! On puci jednak kieek roliny mity na piersi ich,
isisu, ikanukwenusi ivayariga.
on siedzie, oni lee, on pobieg jednak do brzegu.
29) Inene' i keda, ine' i ibani, ikammaynagwa o valu.
On szuka droga, on szuka on znale, on pj do wioski.
30) Ikasobusi, minana isisu itata' i doba;
On wysi, ta kobieta ona siedzie ona kraja sukienk;
ikaybiga: Avaka okwadewo? Latugwa aylosi,
on mwi: Co na brzegu morza? Dzieci moje one pj,
ikaytasi, ivagi kasi mwasila.
one mie stosunek, on uczyni ich wstyd.
31) Ilivala, ikaybigu: Kuma, kukwa'u
On mwi, on powiedzie Ty przyj tutaj, ty wypowiedzie
megwa, alaga.
magi, ja sysze.
32) Ikawo, ikikawo, ilaga, isisawo,
Ona wygosi, wygosi ponownie, on sysze, on nauczy si;
ivinau isawo; isisawo,
on skoczy, on nauczy si, on nauczy si gruntownie,
ivinaku, imwo, imuri, kaysisula.
on skoczy, on przyj tutaj, on zmieni, miejsce swoje.
33) Imimuri, igise, iwokwo, ikaybiga:
On zmieni wtedy, on widzie, to skoczy si, on mwi:
Kuneta kakariwosila
Mleko kokosowe czarodziejska pie jego
34) Ikatupowi, ilivala, matauna guma' Iwa:
On pyta, on mwi, ten mczyzna mieszkaniec Iwa:
Wosila kuma kulivala!
Pie jego, ty przyj tutaj, ty powiedzie!
35) Ilivala boge ivinakwo, ikaybiga: Bukusisu
Ona mwi ju, ona skoczy, on mwi: Ty mgby usi,
balaga; kayu' ula
ja mgbym i jednak; czarodziejskiego ziela podstawa
Kayla-kawa bukuseyemwo, matala
czarodziejskie ziele z Kawa ty mgby pooy tutaj oko jego
bala o Kayro, iwa.
ja mgbym wzi czarodziejskie ziele Iwa
36) Ivabusi, iwoki makayna sulumwoya, boge
On wychodzi, on zblia si tam ta rolina mity, ju
laysusina, itoto ovitakosi ku'igunigu.
on kieki wypuszcza, on sta na piersiach ich, rolina mity (specjalna odmiana).
37) Ikituni, idigika waga, iwola, ila'o Kitava.
On ama, on umieci w dce, on wiosowa, on zabra Kitava.
38) I'ulawola, italaguwa Kitava, iwaywosi;

- 261 -
 On wiosowa dalej, on wysi Kitava, on odpocz;
iulawola, italaguwa Iwa,
on wiosowa, on wysi Iwa.
39) Kawala: Matala Kayro' iwa lamaye,
Mowa jego: Oko jego czarodziejskie ziele z Iwa ja przyniosem tutaj,
u'ula Kayla-kawa ikanawo Kumilabwaga.
podstawa czarodziejskie ziele z Kawa on lee tutaj Kumilabwaga.
40) Sopila Bokaraywata, karikedala Kadi'usawasa; silasila
Woda jego Bokaraywata, przejcie jego Kadi'usawasa; rolina silasila
titomwo, givagavela itomvo.
ona sta tam, rolina givagavela ona sta tutaj.
41) Kidama taytala bimayse odumdom,
Przypumy pewien mczyzna oni mogliby przyj do laguny,
ikakayasi, boge bibuyavi.
oni wykpa si, ju on mg krwawi.
42) Bomala sisopi - bimayse gudi' ova'u, bikikakayasi.
Tabu jego ich woda - oni mogli przyj nowi chopcy, oni mogli kpa si.
43) Kidama bikola yena, gala bikamsi; ikola,
Przypumy on mg chwyci ryba, nie oni mogli je; on zapa,
ikatunisi yeyuna, bikamsi numwaya, tomwaya.
ani odci ogon oni mogli zje stara kobieta, stary mczyzna.
44) Luya ikatupisawo uwatala, bikamsi;
Orzech kokosowy on zmy przez morze jedna para, oni mogli je;
kwaytanidesi bomala gala bikamsi; numwaya,
jeden tylko tabu jego, nie oni mogli je; stare kobiety,
tomwaya bikamsi.
starzy mczyni oni mogli je.
45) Sopila Bokaraywata kidama bimayse
Woda jego Bokaraywata przypumy oni mogli przyj tutaj
ikakayasi, bilousi orokaywoyne; iyenisi, imegwasi.
oni kpa si, oni mogli i w gr; oni wyla wod, oni czarowa.
46) Igauga bimimisi yena; imimimisi, ipelasi;
Pniej jednak oni mogli ni ryba; oni naprawd ni, oni skoczy;
bilousi, ikanawoyse makwoyna sopi.
oni mogli i, oni lee tam ta woda,
47) Kabulula natana, kabulula naywela bikakayasi.
Nos jeden, nos drugi, oni mogli kpa
Kidamaga natanidesi bilisasayse, bila obwarita
Przypumy jednak jeden tylko oni mogli wyrzuci, oni mogli i do morza.
48) Kidama nayyu tayta vivila, tayta tau bikakaysi
Przypumy dwa, jedna kobieta, jeden mczyzna, oni mogli kpa si
aywayse ovalu, vivila biyousise bimasisisi
oni pj do wioski, kobieta oni mogli obj si, oni mogli spa,
49) Imasisisi, ibubulise vayvai; iva isi boge
Oni spa, oni poruszeni, powinowaci; oni oenieni ju
aywokwo bisimwoyse, ibagulasi.
po wszystkim oni mogli zosta, oni uprawia ogrd.
50) Imaga taytala gudivau,

- 262 -
 On przyj tutaj jednak jeden nowy chopiec,
kalubuwami, vaygua
czarnoksiska zapata twoja, przedmiot wysokiej wartoci
51) Imayayse, iseyemwasi vaygua
Oni przynie tutaj, oni pooy tutaj przedmiot wysokiej wartoci
bukuyopwo' isiga.
wy moglicie jednak czarowa.
52) Isika' i, kasina, kaykakaya, ripuripu,
Licie isika' i; licie kasina, licie kaykakaya, licie ripuripu,
kaywori bukumegwasi, memetu bukumegwasi,
licie kaywori wy moecie czarowa, ostrze obsydianu wy moecie czarowa,
luya bukumegwasi, silasila bukumegwasi,
orzech kokosa wy moecie czarowa, licie silasila wy moecie czarowa,
buresi bukumegwasi, kwoysanu
licie buresi wy moecie czarowa, wkno z uski orzecha kokosowego
bukumegwasi, gimgwam bukumegwasi,
wy moecie czarowa, licie gimgwamu wy moecie czarowa,
yototu bukumegwasi, sinata bukumegwasi,
licie yototu wy moecie czarowa, grzebie wy moecie czarowa,
bilagwayse.
oni powinni zaplaci.
53) Vayla mimegwa sebuwala; bilousi ikamsi
Za wasz magi zapata za magi; oni mog pj oni je
kasi bulukwa, kasi, kasi lalawa, kasi samaku,
ich wieprza, ich pokarm, ich dojrzae orzechy betelu, ich te orzechy betelu,
kasi kayla 'usi, kasi toutetila, kasi woderi - bikamsi.
ich dojrzae banany, ich dojrza trzcin cukrow, ich yam (odmiana) - oni je.
54) Bogwaga aymayase vaygu'a, kaulo
Ju jednak oni przynie przedmioty wysokiej wartoci pokarm z yamu
bu'a lukukwamsi.
orzech arecawy wy je.
55) Tolimegwa yokwami, mtage bukusakayse
Mistrzowie magii wy, naprawd wy moglicie da
kusimwoyse, bilawoysaga
wy siedzie tutaj, oni mogli jednak przynie
bukusimwoysaga tolimegwa yokwami u' ula.
wy moglicie jednak siedzie tutaj mistrzowie magii wy sami podstawa.

KOMENTARZ INFORMATORA
Otrzymaem nastpujce wyjanienia tej opowieci. Na pocztku kadego komentarza podaj
numer zdania, ktrego komentarz dotyczy.
Zdanie 2. W sprawie wieku dzieci:
56) Kuluta ta'u, isekeli vivila.
Najstarsze dziecko mczyzna, ona nastpowa kobieta.

Ich nazwiska s nieznane. Naleeli do klanu Malasi.

57) Kugis, Malasi ivayva' isi vesiya:

- 263 -
 Ty widzie Malasi oni bra za on ich krewne ze strony matki:
taytala Wawela, Bigayuwo -
jeden mczyzna Wawela, Bigayuwo (imi mczyzny) -
Nabwayera; tayta Vakuta;
Nabwayera (imi jego ony); jeden mczyzna Vakuta;
tayta Kitava, Pwaygasi - Bosilasila.
jeden mczyzna Kitava, Pwaygasi (imi mczyzny) - Bosilasila (imi jego ony).

Zdanie 16. Zachowanie si brata i siostry bezporednio przed popenieniem kazirodztwa ma

nastpujce wytumaczenie:
58) Ta'u igisi: gala dabela, ikokola
Mczyzna on widzie: nie ma sukienki jej, on przestraszy si
isakauli; minana vivila ibokavili.
on biegn; ta kobieta ona ciga.
59) Iga' u, boge itubwo lopoula matauna, ikaytasi.
Pniej, ju to wzburzy wntrze jego ten mczyzna, oni mie stosunek.

Zdanie 14-21. Zamiary jej wyjani lepiej plan topograficzny (rys. 4).

Zdanie 19.
60) Ikanarise wala obwarita.
Oni pooy si wanie w morzu.

Zapytany o znaczenie tego wyraenia informator powiedzia, e oni popenili wpierw akt kazirodztwa
w wodzie. Komentujc opowie, opisa szczegowiej namitno.
61) Boge kala la' iya ivagi olopoula, magila
Ju jego namitno to czyni wewntrz niego, podanie jego
kumaydona wowola.
cae ciao jego.
62) Boge ikaytasi, ikininise, ikimalise.
Ju oni mie stosunek, oni drapa si lekko, oni erotycznie drapa.

Zdanie 22. Wyjaniajc, dlaczego kochankowie pozostawali bez poywienia i wody i wskutek tego
umarli, mj informator mwi:
63) Gala sitana ikamkwamsi, imamamsi pela gala magisi boge
Nie troch oni je, oni pi, poniewa nie podanie ich ju
ivagi simwasila, pela luleta ikaytasi.
to czyni ich wstyd, poniewa brat jej siostra jego oni mie stosunek.

Zdanie 26. Wyjaniajc zachowanie si ptakw, mj informator mwi:

64) Ikokwoylubayse - ilousi, isukonisi mayna tomwota.
One kry - one i, one czu zapach ludzkich istot.

Zdanie 33. To zaklcie lub rzucenie czaru, zwane wosi (piew), a nie megwa lub yopa (zaklcie),
piewa si przy gotowaniu oleju z orzecha kokosowego na magi miosn.
Oto jego sowa:
65) Mekaru, karuwagu; mevira, viregu;
Woreczek ciowy, woreczek ciowy mj kobieta, kobieta moja;
meboma, bomatu.

- 264 -
 pnocno-zachodni wiatr, pnocno-wschodni wiatr.
66) Ipela karuwagu mevira, viregu;
On zmieni miejsce woreczek ciowy kobieta, kobieta moja
meboma, bomatu, medara, dara.
pnocno-zachodni wiatr, pnocno-wschodni wiatr, tsknota, tsknota
Rytuau nie wykonywa si podczas silnego wiatru:
67) Kidama sene bipeulo yagila, gala
Przypumy bardzo duo to mgby by silny wiatr, nie
tawagi megwa tage biyuvisa'u.
my magia tak e nie on mg zdmuchn.
68) Igau niwayluwa, batavagi ola odila,
Pniej uspokoi si pogoda, moglibymy uczyni w krzakach
tamigai kwoywaga kaukwau. Kwayavi,
moglibymy czarowa rolin kwoywaga rano. Wieczr,
bibogi bogi tasaki vivila.
noc ju my dajemy kobieta.

Zdanie 40. Woda w przejciu skalistym Kadi'usawasa ma jakie magiczne waciwoci, poniewa
kpiel w niej podnosi urod.
69) Okarikeda Kadi'usawasa gwadi yakida takakaya
W przejciu Kadi'usawasa dziecko my sami my wykpa
bitarise migida.
on mgby upikszy twarze nasze.

O studniach sonawych dowiadujemy si:

70) Ta'ula lasopi Bokaraywata; vivila Momkitava.
Mczyzna jego woda Bokaraywata; kobieta Momkitawa.
71) Kidama tamomsi bayse sopi, boge takasouso'u.
Przypumy my pi ta woda, ju my osiwie.
Na og szkodzi to urodzie, jeeli osobnicy jednej pci kpi si w studni pci przeciwnej:
Roliny silasila i givagavela, wzmiankowane w tekcie (zdanie 40), rosn w pobliu studni.
W dawnych czasach ludziom z innych wsi, nawet z ssiednich wiosek pooonych nad lagun
(Sinaketa i innych), nie wolno byo kpa si w tych wodach.
Zdanie 46. Zapytany o ryb, mj informator mwi:
72) Imiga'ise, imimise yena nayiyu naketoki sikum
Oni czarowa, oni spa ryba dwa mae zwierzta (nazwa ryby)
nayyu kabulula kabulula.
dwie nos w nos.
73) Natanidesi, talisala bila obwarita, gala takakaya.
Tylko jedna, my odrzuci on mg i do morza, nie my kpa si.

Zdanie 49. Wiersz ten oznacza, e magia taka doprowadziaby nie tylko do mioci, ale i do
maestwa:
74) Bilivala veyola vivila; kawala:
On mgby mwi krewny ze strony matki jego kobieta; mowa jego:
Kuwokeya kuva 'isi, ummwala boge.
Ty przynie tam wy oeni si, twj m ju.

- 265 -
3. Przykady faktycznego kazirodztwa.
Przejdmy obecnie od legendy do rzeczywistoci i zobaczmy, o ile wydarzenia dnia obecnego
odpowiadaj swoim prototypom z zamierzchej przeszoci. Okazao si ju, e mimo na pozr
absolutnego tabu, mimo rzeczywistej i przemonej odrazy, jak odczuwaj tubylcy wobec kazirodztwa
pomidzy bratem i siostr, przypadki takie rzeczywicie zachodz. Nie tumaczy ich wpyw kontaktw
europejskich, ktrym tubylcy przypisuj tak wiele zmian w swoich zwyczajach. Duo wczeniej, zanim
biay czowiek pojawi si na wyspach, zdarzay si takie uchybienia w moralnoci plemiennej, ywa
jest ich pami i przytacza si je z nazwiskami i szczegami.
Jeden z poprzednich wodzw naczelnych, Purayasi, znany by z tego, e y ze swoj siostr; a
Numakal, innego wodza, historia mocno podejrzewa o to przestpstwo. Naleeli oni naturalnie do
klanu Malasi; nie ma wtpliwoci, e poczucie wadzy, poczucie znajdowania si ponad prawem
obronio ich od zwykych kar, tak jak w podobnych wypadkach obronio czonka niejednej sawnej
dynastii. Postpki tych historycznych postaci nie id tak atwo w niepami, jak to si dzieje, gdy
chodzi o zwykych miertelnikw. Opowiada mi jeden z moich informatorw, e w dawnych czasach
wykrycie kazirodztwa sprowadzioby niechybn mier na winowajcw, ktr musieliby zada sami
sobie przez popenienie samobjstwa w taki sposb, jak tego wymaga zwyczaj. Tak byoby
przynajmniej wtedy, gdy chodzio o zwykych ludzi. Powiadaj tubylcy, e z napywem misjonarzy i
urzdnikw rzdowych wszystkie zwyczaje zaczy upada i nawet najgorsza zbrodnia moe uj
bezkarnie.
Miaem jednak dowd na to, e i dzi jeszcze zdarza si, e mczyzn spotyka najwysza kara za
zamanie tabu kazirodztwa. Oto przykad zaczerpnity z moich wasnych obserwacji. Od wielu tygodni
nie byem w Omarakanie, kiedy pewnego poranka, w lipcu 1915 r. mj tumacz i jedyny informator
(wtedy bowiem posugiwaem si jeszcze angielskim) powiedzia mi mimochodem, e w ssiedniej
wiosce Wakayluwa chopiec Kima'i przypadkiem spad z drzewa i zabi si. Rwnoczenie, inny
chopiec zosta powanie poraniony, znowu przypadkowo. Ta zbieno wydarze wydawaa mi si
wwczas dziwna, ale nie znajc krajowego jzyka i nie bdc w stanie zdoby sobie penego zaufania
u tubylcw wci poruszaem si w ciemnoci po omacku, a bdc bardzo zajty zwyczajami
pogrzebowymi i aobnymi, wwczas dla mnie nowymi, zrezygnowaem z wszelkiej prby
zgruntowania tej tragedii.
Pniej mocno podejrzewaem, e upadek z drzewa by samobjstwem lo'u, ale tubylcy zachowali
milczenie w tej sprawie. Nie ma bowiem nic bardziej trudnego dla etnografa ni zapoznanie si z
bliska z rzeczywicie wanymi i tragicznymi wydarzeniami aktualnymi, ktre gdyby doszy do
wiadomoci miejscowego urzdnika, mogyby spowodowa spraw sdow, uwizienie i inne,
powane zakcenia ycia plemiennego.
I w tym wanie wypadku, jak pniej dowiedziaem si, zawiera si moment polityczny, poniewa
Kima'i by krewnym Moliasi, tradycyjnego wroga naczelnego wodza, i wypadek oywi historyczne
tarcia pomidzy wadc Kiriwiny a wadc Tilataula127.
Dopiero w czasie mojej ostatniej bytnoci wrd Trobriandczykw, w trzy lata po tej tragedii,
wykryem rzeczywist tre wypadku. Kima'i nawiza romans z crk siostry matki. Nie byo to
tajemnic, ale chocia krajowcy oglnie to potpiali, to jednak dopiero z inicjatywy narzeczonego
dziewczyny sprawa nabraa rozgosu. Po kilku prbach rozdzielenia ich, rywal obrazi Kima'i
publicznie, opowiadajc gono lub raczej obwoujc na ca wiosk, e zama on tabu kazirodztwa, i
wymieniajc imi dziewczyny, z ktr kazirodztwo zostao popenione. Ta najcisza - jak wiemy -
forma obrazy wywoaa zamierzony skutek. Kima'i popeni samobjstwo.
Modzieniec, ktry je spowodowa, zosta poraniony przez krewnych Kima'i; std dziwny zbieg
dwch wypadkw, ktre zaszy rwnoczenie. Dziewczyna wysza potem za m i jest szczliwa ze
swoim mem. Wida j na pierwszym planie fotografii obrzdu aobnego bez aoby (czarnego
umalowania i zgolonych wosw), poniewa bya ona rzeczywist krewn zmarego (patrz wyej
rozdzia VI, 2). Cae to wydarzenie pozwolio mi wnikn w pojcia prawne krajowcw, ale tym
tematem zajmuj si gdzie indziej128. Tutaj interesuje mnie gwnie strona seksualna.
Nie wszystkie wypadki kazirodztwa - nawet bardziej karygodne - kocz si tak tragicznie. Nie ma
wtpliwoci, e obecnie podejrzewa si kilka maestw o najwstrtniejsz form suvasova, to znaczy
o kazirodczy stosunek pomidzy bratem i siostr. Jeden, szczegowo mi opisany przypadek, dotyczy
dziewczyny Bokayloly, o ktrej mwi, e pozwala odwiedza si swojemu bratu albinosowi. Ze

127
Opis stosunkw politycznych wrd Trobriandczykw daje Seligman w swych Melanesians; znajdzie je rwnie czytelnik
w mojej ksice Argonauts of the Western Pacific, rozdz. II, 5, oraz Myth, rozdz. II.
128
Crime and Custom, str. 77.

- 266 -
sposobu, w jaki mj informator mi o tym mwi, odniosem wraenie, e zbieno dwch
niemoralnoci - agodzi obydwie. Odnosi si wraenie, e kazirodztwo z albinosem nie jest tak silnie
przestpcze, poniewa albinos nie ma w ogle szans pozyskania kobiety i nie jest naprawd
mczyzn.
Najbardziej pouczajcy i wyrany przykad kazirodztwa pomidzy bratem i siostr stanowi znany
zwizek pomidzy dwojgiem ludzi Malasi z wioski Okopukopu.
Mokadayu by jeszcze w peni si, kiedy odwiedziem archipelag, i zrobi na mnie, wraenie
czowieka niezwykych zdolnoci i inteligencji. Posiada pikny gos i cieszy si saw piewaka; przez
jaki czas by medium spirytystycznym, co przynosio duy zarobek. W tym zakresie doszed do
niektrych wielkich wyczynw, w ktrych celuje nasz spirytyzm nowoczesny, jak wywoywanie
ektoplazmy i zjawiska materializacji (zazwyczaj bezwartociowych przedmiotw); ale specjalnoci
jego jest raczej dematerializacja (zwykle przedmiotw cennych). Zaklciem wywoywa on rami i rk
- podlegajce rzekomo jego wadzy - i ta bya zawsze gotowa pozbawi kogo praw do biuterii,
pokarmw lub tytoniu, ktre niewtpliwie przenosiy si do wiata duchowego. Posuszne
powszechnemu prawu zjawisk tajemnych, wadze Mokadayu i innych przyjaci duchowych dziaay
tylko w ciemnoci. Sawn rk z innego wiata mona byo tylko sabo widzie, jak sigaa po kady
drobiazg tego wiata znajdujcy si w granicach jej zasigu.
Nie brak jednak zuchwaych i nierozwanych sceptykw, nawet wrd Trobriandczykw, i pewnego
dnia mody wdz z pnocy schwyci rk i wycign samego Mokadayu z ukrycia poza mat.
Wskutek tego niedowiarki chciay pomniejszy, a nawet zadenuncjowa spirytyzm, ale wierni wci
przynosz Mokadayu dary i zapat.
Na og jednak wola on oddawa si mioci i muzyce, poniewa wrd Trobriandczykw, tak jak i
u nas, tenor lub baryton moe by pewny powodzenia u kobiet. Tubylcy mwi, e gardo jest dugim
wyduonym pasaem, tak jak wila (pochwa), i jedno drugie przyciga. Mczyzna o piknym gosie
bardzo lubi kobiety i one lubi jego. I rzeczywicie Mokadayu zwyk sypia z onami wodza, wola on
bowiem matki, ktre maj pierwszestwo u Trobriandczykw. W kocu zasmakowawszy bez
wtpienia w mniejszych rodzajach suvasova (kazirodztwa klanowego), popeni co, ca byo
najbardziej dramatycznym czynem jego ycia.
Jego siostra Inuvediri naleaa do najpikniejszych dziewczt wioski: miaa naturalnie wielu
kochankw; dziwnie si jednak zmienia i nabraa niechci do sypiania ze swoimi kochankami.
Modziecw z wioski odsuwaa jednego po drugim. Zebrali si wic i postanowili zbada, co stao si
ich kochance, podejrzewajc w tym sprawk nowego, gwnego kochanka, ktry zaspokaja jej
wszystkie pragnienia. Jednej nocy zauwayli, e brat z siostr usunli si do domu rodzicw.
Podejrzenia ich potwierdziy si: zobaczyli rzecz straszn - brata i siostr w mioci. Wywoao to wielki
skandal; nowina rozesza si po caej wiosce, a brat i siostra dowiedzieli si, e znajomi wiedz o ich
wielkiej zbrodni. Opowie mwi, e po tym odkryciu przez kilka miesicy yli ze sob w kazirodztwie,
tak namitnie kochali si, ale Mokadayu musia w kocu opuci wiosk, a dziewczyna wysza za
innego mczyzn z innej wioski. Mwiono mi, e w dawniejszych czasach oboje popeniliby
niechybnie samobjstwo.
Taka jest opowie o Mokadayu i jego siostrze. Wraz z innymi faktami poprzednio opisanymi
wykazuje ona w sposb nader dramatyczny, jak niecise jest twierdzenie o niewolniczym
podporzdkowaniu zwyczajowi. Wykazuje ona take, e rwnie bdny jest pogld przeciwny, wedug
ktrego zasady tubylcze to fasze i wykrty. W rzeczywistoci tubylcy wyznaj wprawdzie swoje
plemienne tabu i moralne zasady, ale rwnoczenie posuszni s swoim naturalnym namitnociom i
skonnociom i ich ycie jest kompromisem pomidzy norm a impulsem, kompromisem tak
charakterystycznym dla caej ludzkoci.
Mit kazirodztwa, tak tajemniczy i niezrozumiay na pierwszy rzut oka, traci wiele ze swej
dziwacznoci, kiedy zauwaymy, e jest on odbiciem pewnych tendencji, ktrych wystpowanie
mona obserwowa w rzeczywistym yciu. Pokusa do kazirodztwa najwidoczniej istnieje w psychice
tubylcw, cho potne tabu przeciwdziaa jej swobodnemu wyraaniu si.
Rzecz to ciekawa, jak mit ten zwykle usprawiedliwia wypadki rzeczywistego kazirodztwa,
zdarzajce si obecnie. Czonek tego samego klanu, do ktrego nalea Mokadayu, w nastpujcy
sposb stara si wyjani i zagodzi przestpstwo Mokadayu popenione przeciw moralnoci
plemiennej. Mwi o tym, jak to Mokadayu sporzdzi olej z orzecha kokosowego nasycony magi
miosn w celu wywoania mioci u innego dziewczcia; jak to Inuvediri wchodzc do domu
niebacznie rozlaa troch pynu i ulega dziaaniu magii; pod jej wpywem odsuna swoj spdniczk z
rafii i pooya si nago na posaniu, tsknie oczekujc swojego brata. Jak to wchodzc do chaty i
widzc j nag - a moe rwnie pod wpywem dziaania magii - brat jej zapon namitnoci. T

- 267 -
parafraz albo raczej kopi mitu podano mi wyranie na obron przestpcy; miaa ona wykaza, e to
raczej fatum spowodowao ten odpychajcy akt. W ten sposb mit suy tu do wyjanienia
rzeczywistoci w celu uczynienia postpku bardziej zrozumiaym i znonym dla tubylcw. Psychologia
takiego zastosowania mitu wyjania socjologowi wiele z funkcji mitu.
Potne tabu wzmacnia prawdopodobnie pokus do kazirodztwa przez ten pocig, jaki zakazany
owoc zawsze wywoywa, wywouje i bdzie wywoywa u istoty ludzkiej. W jednej z poprzednich
ksiek129 wykazaem, o ile psychoanaliza pomaga nam do rozwizania tego problemu, a gdzie do
tego problemu wprowadza tylko zamieszanie. Tutaj chciabym tylko powtrzy, e wic mit
kazirodztwa z rzeczywistym yciem, zestawiajc go z typowymi snami tubylcw, z nieprzyzwoitym
wyraaniem si, z ich postaw wobec tabu w ogle, znajdujemy na podstawie faktw, a nie hipotezy,
dostateczne wyjanienia jego pozornej dziwnoci.

129
Sex and Repression.

- 268 -