stawiaj istotn warto w zakresie badania stosunkw panujcych w rodzinach, nie tylko ze wzgldu na czsto

odnotowywany ich patologiczny charakter, ale take wzajemne relacje pomidzy poszczeglnymi czonkami ro
dzin.
Odnoszc si do postulatw badawczych zawartych w zakoczeniu i w peni si z nimi zgadzajc, naley
podkreli konieczno kwerendy w materiale rkopimiennym rnej proweniencji. Wprawdzie autorka we
wstpie (przypis 2, s. 21) zastrzega, e liczba wzmianek o dzieciach, zawartych w rkopisach, wymagaaby odrb
nej analizy, ale znaczna cz z nich uzupeniaby i wzbogacia dotychczasowe wnioski. Wiele wanych i interesu
jcych informacji znajduje si w traktatach teologicznych, poruszajcych rne kwestie oraz w kolekcjach kaza,
ktre przedstawiaj wyjtkow warto poznawcz odzwierciedlajc wczesn sytuacj i pogldy spoeczne6.
Podsumowujc naley stwierdzi, e omawiana ksika jest monografi o wyranej i jasnej konstrukcji.
Praca ta wnosi wiele nowych ustale, poszerza wiedz, zbiera rozproszony materia rdowy, zawiera ciekawe
analizy oraz wytycza nowe kierunki bada i poszukiwa.

Beata Wojciechowska
Akademia witokrzyska
Instytut Historii

R obert B a r t l e t t , England under the Norman and Angevin Kings 1075-1225, Oxford
2002, s. 772.

Pisarstwo historyczne Roberta B a r t l e t t a po czci znane jest ju polskim czytelnikom z wydanych

ostatnio w naszym kraju dwch ksiek tego brytyjskiego mediewisty, dotyczcych przemian cywilizacyjnych, ja
kie zachodziy na kontynencie europejskim w redniowieczu1. Niedawno ukazaa si najnowsza praca tego histo
ryka, ktra omawia dzieje Anglii pod panowaniem krlw z dynastii normaskiej i pierwszych Plantagenetw
(1075-1225). Autor postawi przed sob ambitny i trudny cel omwienia spektrum zagadnie, ktre w caoci
skadaj si na ywy i niezwykle interesujcy obraz spoeczestwa Wysp Brytyjskich, ze szczeglnym uwzgldnie
niem Anglii na przestrzeni 150 lat. Na kartach monumentalnej, liczcej ponad 700 stron syntezy Bartlett bada
rnorakie aspekty ycia Anglikw, wykorzystujc do tego celu wszystkie najwaniejsze zabytki pisane, przede
wszystkim wydane drukiem, ale i rkopimienne w postaci kronik, rocznikw, dzie fabularnych i rde doku
mentowych, a take biorc na warsztat pomniki architektury, malarstwa, rzeby itd.
Czytajc ksik nietrudno zauway, e jej napisanie poprzedzia dogbna kwerenda imponujcej wrcz
liczby redniowiecznych przekazw. W pracy znajdziemy wzorowo opracowany aparat naukowy w postaci pene
go wykazu rde odnoszcych si do omawianej epoki, ktre autor w osobnym miejscu grupuje tematycznie
i starannie objania. Dziki temu kady badacz dziejw Anglii z atwoci dotrze do interesujcych go pozycji
i uniknie trudnoci, jakie moe nastrcza specyfika lokalnych, charakterystycznych tylko dla badanego obszaru
rde. Na pochwa zasuguje przejrzysta konstrukcja pracy. Od pierwszych stron ksiki autor z wielk erudy
cj wprowadza czytelnikw w problematyk redniowiecznej Anglii, operujc klarownym, zrozumiaym jzy
kiem, przy czym wykad swj niejednokrotnie posikuje bezporednim odwoywaniem si do wybranych frag

6 K . B r a c h a , W ok ysogrskich kolekcji kaza z X V w. przypisywanych Piotrowi z Miosawia. W krgu maestwa i rodzi

ny, [w:] Klasztorna witym Krzyu w polskiej kulturze narodowej, pod red. ks. D. O l s z e w s k i e g o i R. G r y z , Kielce 2000,
s. 85-104; K. B r a c h a , Teolog intelektualista i duszpasterz w spoeczestwie redniowiecznym (w druku).

1 R. a r 11e t i, Panorama redniowiecza, przel. D . S t e f a s k a - S z e w c z u k , W arszawa 2002; idem, Tworzenie Euro

py: podbj, kolonizacja i przemiany kulturowe 950-1350, przel. G. W a 1u g a, Pozna 2003.
mentw rde z epoki, co czyni intelektualn wypraw z Robertem Bartlettem w wiat redniowiecza jeszcze
ciekawsz.
Pierwsze rozdziay ksiki przynosz spojrzenie autora na grne warstwy angielskiego spoeczestwa po
przez pryzmat ich powiza z blisk zagranic: Szkocj, Irlandi i Wali, ale przede wszystkim z krajami Konty
nentu, szczeglnie z Normandi, co wpywao nakierunki polityki wadcw angielskich nie tylko wobec ssiadw,
jak rwnie ksztatowao stosunki wewntrzne. W tej czci pracy Bartlett dokona zwizej charakterystyki dwo
ru krlewskiego z monarch jako centralnym jego punktem i przedstawi mechanizmy awansu w jego subie.
Nakrelony przez autora wizerunek dwora krlewskiego przedstawia go jako dwigni takiej wanie kariery,
a zatem nieustannej rywalizacji o dostp do ask monarszych, gdzie cieranie si sprzecznych interesw i krzyo
wanie ambicji czy przejawy zawici (np. rywalizacja pomidzy biskupem Salisbury, Rogerem i hrabi Meulan,
Waleranem w pierwszych latach rzdw krla Stefana) byy codziennoci. Z tego barwnego opisu wyania si
jako osobny obraz dziaalno on krlewskich, ktre potrafiy kreowa wasn polityk i tworzy dla osb ze
swego otoczenia sobie podporzdkowan sie patronatu kulturalnego, religijnego, ale te politycznego (np. Ma
tylda ze Szkocji, Eleanora z Akwitanii). Wnikliwej analizie autora podlegaj te psychologiczne aspekty ycia
wadcw, za z lektury tego fragmentu pracy wynika, e bywali oni gwatowni, mciwi i okrutni (Henryk II, Jan
bez Ziemi).
Osobne miejsce zajmuje w recenzowanej ksice zagadnienie istoty wadzy krlewskiej i rzdzenia krajem.
Autor uwypukli szczegln pozycj monarchy w spoeczestwie, analizujc symbolik koronacji i samej korony.
Bartlett przedstawi te sposoby rzdzenia krajem przez krla i przedstawicieli spoeczestwa, a take struktur
urzdw i podzia administracyjny Anglii. Charakterystyce zagadnie prawno-ustrojowych towarzysz infor
macje na temat ewolucji instrumentw i instytucji prawnych, np. geneza i dywersyfikacja ksig kanclerskich,
sdowych, pocztki awy przysigych itd.
Spoeczestwo angielskie z X I-X III w. omawiane jest przez autora wedug tradycyjnego podziau, zgodne
go z feudaln hierarchizacj. Bartlett kolejno koncentruje uwag na poszczeglnych grupach spoecznych, z kt
rych wyodrbnia do osobnej charakterystyki w osobnych rozdziaach monowadztwo, rycerstwo, ludno
chopsk, mieszczastwo i duchowiestwo. Analizujc problematyk zwizan z warstw wieckich feudaw au
tor zastrzega na wstpie, e w sensie prawnym nie byo w Anglii jednolitej grupy szlachty, ktra odrniaaby si
od innych kategorii spoecznych odrbnym statusem. Jedynym cile zdefiniowanym tytuem prawnym w ramach
tej grupy spoecznej by tytu earla (ac. comes). W skad grupy earlw wchodzili nieliczni, najwaniejsi wieccy
feudaowie krlestwa (wedug autora w roku 1200 ich liczba wynosia 16). aciska analogia pozwala porwna
to grono z grn warstw polskiego monowadztwa.
W rozdziale powiconym szlachcie czytelnik odkrywa rne aspekty ycia wieckich feudaw, z jego
szczeglnie ciekaw poznawczo obyczajow stron, otrzymujc niekiedy zaskakujcy portret szlachetnie uro
dzonych hedonistw i materialistw, bo wedug bada Bartletta tak postaw wobec ycia czsto reprezentowali
angielscy monowadcy, naladowani w obyczaju i stylu ycia przez rednie rycerstwo. Z tymi grupami spoeczny
mi wie si zawarty w rozdziale pitym wykad powicony wojnie i sztuce wojennej, a w nim znalazy omwienie
zagadnienia rycerskiego ekwipunku, sposobw prowadzenia wojny, rekrutacji do armii, w ktrej podstawow si
stanowili rycerze zobligowani do tego prawem feudalnym, oraz roli siedzib krlewskich i rycerskich z zamkiem
na czele. Autor oszacowa, e w XII w. istniao w Anglii ok. 1200 tego typu miejsc zamieszkania feudaw.
redniowieczna Anglia to typowe pastwo feudalne, gdzie dochody z wykorzystania ziemi (bezpore
dnia uprawa, dzierawa itd.) stanowiy gwn podstaw utrzymania. Obszerna cz ksiki Bartleta zostaa po
wicono zasadom funkcjonowania gospodarki wiejskiej. Znajdziemy tam charakterystyk warunkw natural
nych Wysp Brytyjskich, rodowiska przyrodniczego, klimatu, sieci hydrograficznej itd. Autor omwi te szcze
gowo metody uprawy roli i przedstawi kategorie ludnoci wiejskiej. Polskiemu czytelnikowi nasun si z pew
noci skojarzenia z warunkami panujcymi w kraju Piastw, gdy funkcjonowanie gospodarki wiejskiej w Anglii
oparte byo na systemie folwarku i chopskiej dzierawie ziemi, a przywizanie chopa do ziemi powodowao
przypadki zbiegostwa. Osobnej charakterystyce podlega w ksice Bartletta ludno miast. Autor zbada miasta
pod ktem ich rozmiaru, samorzdu miejskiego, omwi organizacje miejskie i wspistnienie spoecznoci miej
skich i panw feudalnych. W odrnieniu od Polski nie byo w tych wzajemnych stosunkach konfliktu interesw,
lecz przeciwnie: w wielu przypadkach dziaalno miasta przynosia dochody lordom ich wacicielom, tote
dbali o ich ustawiczny rozwj.
 Koci angielski nalea do czoowych si politycznych w pastwie. Skupiajc si na jego dziaalnoci
w smym rozdziale pracy autor ukazuje instytucj i jej czoowych reprezentantwjako najbardziej wpywowych
i dominujcych si w spoeczestwie. Koci by bogaty (w czasach pierwszych krlw normaskich kontrolowa
1/5 bogactwa kraju) i wszechwadny, stojc na stray etyki i teologii. Wielkie znaczenie mia te fakt, e edukacja
i pimiennictwo spoczyway w rkach jego przedstawicieli. Bartlett ukazuje struktur i hierarchi wadz Kocioa,
mechanizmy awansu w ramach tej instytucji, a take odkrywa przed czytelnikami kulisy walki z wadz wieck
0 pozycj polityczn i ekonomiczn.
Pokane miejsce w ksice Bartletta zajmuje omwienie kultury Anglii przedstawianego okresu. Zacieka
wienie czytelnika budzi zagadnienie komunikacji jzykowej. Jzyk aciski by uywany przez elity intelektualne
w rodowiskach kocielnych, podczas gdy w jzyku francuskim mwiono na dworze krlewskim i w krgach ary
stokracji. Jzyk rodzimy, staroangielski stanowi z kolei rodek porozumiewania si prostej ludnoci i mia wiele
lokalnych dialektw, cho wystpowa jako jzyk literackiego przekazu ju w czasach anglosaskich. W wybranym
przez autora przedziale chronologicznym rozpowszechni si jzyk rednioangielski (middle English), ktrym
posugiwali si w swej twrczoci niektrzy pisarze (np. Hue de Rotelande), cho inni tworzyli po acinie (Geof
frey of Monmouth, Peter of Blois, Walter Map).
W miejscu powiconym kulturze znajdziemy ciekawy przegld charakterystycznych zabytkw architektu
ry, rzeby i malarstwa. Autor omawia te wczesn muzyk i taniec. ycie codzienne spoeczestwa przedstawi
Bartlett w rnych jego przejawach. Ukaza wic stosunek redniowiecznego czowieka do czasu, mioci
1maestwa, seksu, leczenia chorb i umierania. Z docieka autora wynika, e intelektualici X I-X III w. posia
dali wysok wiadomo historyczn, czsto rozwaajc zagadnienia przeszoci (std bogata twrczo kroni
karska i rocznikarska) i czsto snujc wizje przyszoci (np. John of Salisbury, Policraticus). Astrologia, szczegl
nie w askach od XII w. w zwizku z zaadaptowaniem si w Europie myli arabskiej, bya jednym z gwnych spo
sobw przepowiadania przyszoci. Ciekawo poznawcza angielskich mylicieli prowadzia do spekulacji na te
mat wiata fizycznego, pozwalaa wyznacza coraz to szerszy horyzont geograficzny, wprowadzaa do wiadomo
ci czowieka bogactwo fauny i flory, ale te wiat aniow i demonw.
Najnowsza ksika Roberta Bartletta jest ciekaw i wan pozycj dla wszystkich zainteresowanych histo
ri redniowiecznej Anglii. Ze wzgldu na bardzo szeroki zakres omawianych zagadnie, praca stanowi prawdzi
we kompendium wiedzy na temat angielskiego spoeczestwa pod rzdami krlw normaskich i pierwszych
Plantagenetw. Pisana przystpnym jzykiem, a przy tym wszechstronna, jest jednoczenie dowodem wielkiej
kompetencji autora, ktry z sukcesem i w autorytatywny sposb przedstawia czytelnikom panoram rednio
wiecznej Anglii.

Robert Bubczyk
Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej
Instytut Kulturoznawstwa

Janusz T a z b i r , Stando lubentius moriar. Biografia Stanisawa Lubienieckiego, Wydawnic

two Iskry, W arszawa 2003, s. 275, indeks.

Po upywie ponad czterdziestu lat od pierwszego, pojawio si drugie wydanie biografii wybitnego dziaa
cza ariaskiego Stanisawa Lubienieckiego autorstwa Janusza T a z b i r a . Praca ta powstaa jako rozprawa habi
litacyjna warszawskiego historyka w 1960 r., a nastpnie ukazaa si drukiem pod tytuem Stanisaw Lubieniec-
ki, przywdca ariaskiej emigracji (Warszawa 1961). Stanisaw Lubieniecki modszy (1623-1675) kazno
dzieja, dyplomata, historyk i astronom, a take aktywny obroca swobd wyznaniowych budzi spore zaintere
sowanie, czego dowodemjest bogata bibliografia dotyczca jego postaci. Ma w tym swj udzia i Janusz Tazbir,
ktry zainteresowania postaci kontynuowa ogaszajc wyniki swych docieka nad yciorysem Lubienieckiego