A spects o f connecting poleis and ethne in A n c ie n t Greece (The Idea o f E uropean C om m unity

in History. Conference Proceedings, vol. II), wyd. K ostas B u r a s e 1 i s, K ostas Z o u m b o u l a -

k i s, A th e n s 2003, s. 236.

Teraniejszo ciy nad dokonywanymi przez historykw wyborami problem atyki badawczej i nie ma
w tym nic zego. Gorzej, gdy dla zdobycia funduszw na badania, spotkania i publikacje powani badacze musz
ucieka si do forteli. Federalizm antyczny, problem niezwykle sam przez si interesujcy, moe zasuy na
yczliwe potraktow anie odpowiedzialnych za finansowanie bada urzdnikw tylko wtedy, gdy wpisze si go
w ramy poszukiwania korzeni tendencji federalistycznych we wspczesnym wiecie. Takie skrzywienie mniej wi
doczne jest w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, bardziej za w Europie. W m arcu 2003 r., przy okazji
greckiego przewodnictwa w Unii Europejskiej, odbyo si w A tenach spotkanie historykw, ktrego tem atem by
a idea W splnoty Europejskiej w historii1. Z e wzgldu na miejsce spotkania znaczn cz referatw stanowi
y wystpienia powicone Grecji staroytnej, std te prace staroytnicze zebrano w osobnym tomie przygoto
wanym przez znanego greckiego historyka hellenizmu Kostasa B u r a s e l i s a . U czony ten poczu si zobligowa
ny do zoenia wyjanie potencjalnem u czytelnikowi ju w przedmowie. Niestety, nie s one przekonywajce,
bo stwierdzenie, e our efforts on problems o f the ancient Greek world s always pertinent and instructive fo r the de-
velopement o f modern Europe towards collaboration and unity nie wykracza poza powtarzane z mniejszym lub
wikszym uzasadnieniem: ju staroytni....
Niecakiem przejrzysta wydaje si te koncepcja tom u, zawierajcego artykuy o charakterze przegldo
wym, cho jak twierdzi wydawca czce needs o f an overview with the claim to offer modest research contribu
tions. Jeli celem wydawcy byo danie reprezentatywnego obrazu studiw nad szeroko pojtym federalizmem
greckim, to trzeba powiedzie, e nie udao si go zrealizowa2.
Zam ieszczone w omawianej publikacji wystpienia koncentruj si na federalizmie doby klasycznej i hel
lenistycznej3, brak jest jakichkolwiek rozwaa n a tem at ethne i stosunkw midzy poleis w epoce archaicznej.
Dwa rozpoczynajce tom referaty dotycz najwczeniejszych czasw, a zarazem instytucji najlepiej znanych:
wielkich hegem onialnych symmachii wczesnej epoki klasycznej. Artyku A nne R a m o u - H a p s i a d i (The
D elian League Fighting on behalf of the H ellenes, s. 11-18) skupia si na panhelleskich akcentach w organiza
cji i polityce Zwizku Morskiego; autorka doszukuje si intensyfikacji panhelleskiej propagandy w polityce

1 Naley stwierdzi, e omawiany tom dziwi bezstronnego obserw atora swym tytuem znacznie mniej ni zawierajcy wie
le znakom itych artykuw wybitnych badaczy greckich pastw zwizkowych (m.in. P etera S i e w e r t a i M arty S o r d i), a p o
wstay przed wielu laty to m Federazioni e federalismo nelVEuropa antica, wyd. L. A i g n e r F o r e s t i, M ilano 1994 opatrzony
podtytuem A lia radice della Casa Com m une Europea.
Stwierdzi naley, e przydaaby si dzi nowoczesna praca om awiajca caoksztat zagadnie federalizm u greckiego, do
k trej sigaliby nie tylko specjalici. Klasyczne dziea J. A. O. L a r s e n a (The Representative Government in Greek and R o
m an History, Berkeley 1955 i Greek Federal States. Their Institutions and History, O xford 1968) staj si ju bowiem nieco p rze
starzae.
Nie sposb, niestety, omwi tutaj szczegowo wszystkich studiw zawartych w omawianej publikacji. Przyjem zatem
zasad, by bliej przedstaw i czytelnikowi przede wszystkim prace najwaniejsze oraz te tezy, ktre wydaj si najbardziej kon
trowersyjne.

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCV, 2004, ZESZ. 2, ISSN 0033-2186

A ten od potowy V w. p. n. e. Studium Nikosa i r g a 1i s a (The Peloponnesian League as a Political Organiza
tion; s. 19-26) jako jedyne w omawianej pracy traktuje rwnie o epoce archaicznej. Przyzna naley, e tekst
w spenia dobrze rol przegldu bada, nie wnosi natom iast nic nowego do naszego obrazu symmachii sparta
skiej. Zwaywszy na tytu omawianego tom u, najwaniejsze powinny by w nim dwa artykuy powicone rni
com i podobiestw om midzy symmachiami a sympolitejami okresu klasycznego (M artin D r e h e r , Symma-
chia und Sympoliteia in der griechischen W elt bis 323 v. Chr., s. 27-38) oraz epoki hellenistycznej (Kostas Bura-
selis, Considerations on Symmachia and Sympoliteia in the Hellenistic Period, s. 39-50). D reher prbuje po
godzi pogld wikszoci badaczy, jakoby rozkwit sym politeijako typu pastwa zwizkowego nastpi po (i nieja
ko w opozycji do) symmachii V w. p. n. e. z tez A dalberta G i o v a n n i n i e g o , wedle ktrej pastwa zwizko
we (sympoliteje) nale nie tyle do innych czasw, co raczej do innych ni symmachie terenw wiata greckiego4.
Nie zastanawia si przy tym nad znaczeniem sowa sympoliteia i tym, czy mona stosowa je do greckich pastw
zwizkowych5. 0 wiele istotniejszy wydaje si by nieograniczajcy si wcale do przykadw hellenistycznych ar
tyku wydawcy omawianego tomu. Buraselis usiuje udowodni, e w okresie hellenistycznym (ale i wczeniej)
czasownik i jego derywaty stosowane byy w odniesieniu do uczestnictwa w organizmach federal
nych. Neguje moliwo stosowania tego pojcia w odniesieniu do niepenoprawnego obywatelstwa (s. 41-42,
przypis 9). Gdy za rda przecz jego opiniom, jak znany i wielokrotnie dyskutowany dokum ent epigraficzny
z Farsalos, w ktrym Farsalijczycy obwieszczali nadanie obywatelstwa kattaper Pharsaliois (na rwnej stopie
z Farsalijczykami) wspmieszkacom swego kraju (sympoliteuontes)6, pozostaje Buraselisowi odpowied, jako
by w uzus by non-technical. T moliwo m ona by nawet dopuszcza, jednak nastpny krok Buraselisa, czyli
stwierdzenie, e pozycj nowych obywateli (na rwnej stopie z Farsalijczykami) przedstawiono tutaj w sposb
tendencyjny, jest ewidentnie pomyk wynik z przyjcia koncepcji sympolitei jako m odelu greckiego pastwa
zwizkowego. Wydawca tom u zauwaa zatem wyran rnic midzy wizami sympoliteia a isopoliteia, cho
Grecy, jak si wydaje, uywali owych term inw przem iennie7, ponadto podobne znaczenie m aj takie hapax
legomena, jak koinopoliteia czy homopoliteia8. Zbyt ostro z kolei zostaa zarysowana opozycja midzy polis
a zwizkow sympolitej jako typem pastwa, w efekcie autor pozostawi na uboczu najbardziej oczywiste
przykady sympolitei w Grecji hellenistycznej, czyli czenie si miast na mniejsz, skal ukady bilateralne,
nie za m ultilateralne (M elitaja i P e re ja Inscriptiones Graecae D i 12 1,188 oraz Myania i H ypnia Inscriptio
nes Graecae IX 12 3, 748 w ram ach Zwizku Etolskiego, a take M edeon i Stiris w Fokidzie9).
Buraselis dla wycignicia wnioskw oglnych chtnie wykorzystuje w swoim studium m ateria etolski, to
za pastwo jest przedm iotem artykuu jednego z ostatnich swych historykw Josepha B. S c h o 11 e n a 10 (The
Internal Structure of the A itolian Union: A Case Study in Ancient G reek Sympoliteia, s. 65-80). Zarys Scholte-
na jest na og klarowny, cho niewolny od pewnych sprzecznoci i bdnych interpretacji. Schlten analizujc

4 A. Ci i o V;i n i n i, Untersuchungen ber die Natur und Anfnge der bundesstaatlichen Sympolitie in Gechenland,
G ttingen 1971, s. 11.
5 D reh er posuguje si te pojciem koina (neutrum pl.!), podczas gdy przynajmniej bezporednio po publikacji ksiki
Giovanniniego (vide poprzedni przypis), wikszo badaczy zarzucia to okrelenie, ktrego Grecy nigdy nie stosowali w licz
bie mnogiej. Cf. J. R z e p k a , Ethnos, Koinon, Sympoliteia and Greek Federal States, [w:] . Studies presented
to E. Wipszycka & . Bravo by their Disciples, wyd. T. D e r d a , J. U r b a n i k , M. W c o w s k i , W arszawa 2002, s. 225-247.
Iscrizioni Storiche Ellenistiche t. II, wyd. L. r e 11 i, Firenze 1975, nr 96, w. 1-3:
[ ]
[ ] . Cf. J. R z e p k a , op. cit., s. 242.
Np. miaa sympolitei, jak a miaa czy Etolw z M essene i Figalej (Polibiusz IV 3, 6), dokum ent epigraficzny mwi ja
k o o isopoliteia i philia vide W. D i t t e n b e r g e r , Sylloge Inscriptionum Graecarum, wyd. III (dalej: Syll.3), Leipzig
1915-1924, n r 472. Cf. wywaone hasa encyklopedyczne: F. G s c h n i t z e r , Brgerrecht [1] In griechischen Staaten, [w:] Lexi
kon der A lten Welt, Zrich 1965, kol. 515; J. A. O. L a r s e n, P. J. R h d e s, Sympoliteia, [w:] The Oxford Classical Dictionary,
wyd. 3, Oxford 1996, s. 1460-1461.
8 H. H. S c h m i t t , Staatsvertrge des Altertum s t. III; Die Vertrge der gnechis-rmischen Welt von 338 bis 200 v. Chr.,
M nchen 1967, n r 545.
9 Syll.3 647 z przeom u III i II w. p. n. e. w tekst jest szczeglnie istotny, bo zawiera najstarsze istniejce w m ateriale epi-
graficznym powiadczenie term inu sympoliteia w odniesieniu do unifikacji dwch pastw w jedno.
J. B. S c h l t e n , The Politics o f Plunder. Aitolians and their Koinon in the early Hellenistic Era, ca. 279-217 . C., B er
keley 2000. Owa popraw iona rozpraw a doktorska jest dzi najlepsz histori polityczn Etolii w okresie wielkiej ekspansji tery
torialnej Zwizku.
traktat o przymierzu i izopolitei zawarty w latach szedziesitych III w. p. n. e. przez Etolw i Akarnanw (IG IX
121, ) wyraa sd, jakoby w owym czasie w hierarchii urzdw etolskich strategowie ustpowali hipparchom
(dowdcom jazdy) i sekretarzom (grammateis). W owym tekcie jednak to strategowie wystpuj przed reszt
urzdnikw, a kolejno pojawiania si urzdw w dokum entach epigraficznych z reguy odpowiada ich pozycji
w systemie politycznym pastwa. Teza Scholtena o pocztkowej przewadze gramm ateusw nad strategam i
w Zwizku Etolskim kci si z wyraonym przeze pogldem , e zgromadzenie ludowe miao niezm iennie sil
niejsz nili rada (boule, synhedrio) pozycj. Jednak to strategowie posiadali szerokie kom petencje wsppracy
ze zgrom adzeniem 11, sekretarze za czciej z natury swej funkcji musieli kontaktowa si z rad (co moe owo
cowa czstszym wystpowaniem w zapisach urzdowych z okresu, gdy nawyk epigraficzny w Etolii jeszcze si nie
ustabilizowa). Schlten nie zawsze wykazuje znajomo najnowszych ustale nauki. Chocia wymienia w swej
bibliografii studium Thom asa C o r s t e n a , to jednak w aden sposb nie ustosunkowuje si do jego ciekawej te
zy, jakoby etolskie okrgi (tele) nie zawsze nosiy nazwy plem ienne12. Jest wic dla pewnikiem (s. 75), e obok
powiadczonego rdowo telos stratyjskiego (czyli akarnaskiego) istniay te okrgi lokryjski i dorycki.
Sprawy etolskie s obecne te w artykule Andrew E r s i n e a (D istant Cousins and International R ela
tions: Syngeneia in the Hellenistic W orld, s. 205-216). Punktem wyjcia dla autora jest inskrypcja z korespon
dencj midzy Etoli, D oram i z Kytenion a Ksanthos w Lykii (Supplem entum Epigraphicum Graecum
X X X V III 1476)13, dochodzi jednak do wniosku, e syngeneia (wsplne pochodzenie) bya sloganem polityki
hellenistycznej umoliwiajcym poszerzenie granic wiata greckiego.
Paralelny do szkicu Scholtena jest zarys problem atyki achajskiej pira Jim a R o y a (The A chaian L ea
gue, s. 81-96). Roy w na og rozsdny sposb przedstawia status questionis, ale naley powiedzie kilka krytycz
nych uwag o sposobie, w jaki autor rozumie rda. Rozbicie dwch najwikszych pastw czonkowskich Zwiz
ku Achajskiego (Megalopolis Plut., Philopoemen 13,5-8 i M esseny Polyb. X X III 17,2) jest dla wskazw
k, e podstawow zasad organizacji zwizku byo czonkostwo poszczeglnych poleis (w domyle za istotna
w porw naniu z m odelem etolskim rola miast i spore ich wolnoci zagwarantowane w zasadach ustroju federa
cji). Roy zdaje si wic nie zauwaa, e dioikismos obu wielkich miast oznacza pogwacenie zasady wolnoci
miast, a zarazem wzmocnienie pozycji wadz zwizkowych wobec pastw czonkowskich.
Zwizkowi Achajskiemu powicono jeszcze jedno studium szczegowe. A. D. R i z a i s (Le collge
des nom ographes et le systme de representation dans le koinon achen, s. 98-109) podda analizie kolegium
nomografw. W zgodzie z wczeniejszymi badaniam i podkrela jego proporcjonalny charakter oraz istnienie kil
ku przynajmniej kategorii wielkoci miast. Jak si wydaje (a czego nie dopowiedziano w omawianym studium),
by to kolejny sposb poskrom ienia miast w Zwizku Achajskim.
Interesujc cech recenzowanego tom u jest wczenie w obrb rozwaa m onarchii pnocnogreckich
M iltiades H a t z o p o u l o s podajc za Fanoul P a p a z o g l o u 14 podkrela podobiestw a instytucjonalne
midzy M acedoni ostatnich Antygonidw a greckimi pastwami zwizkowymi (Pofis, E thnos and Kingship in
N orthern G reece, s. 51-64). Buraselis ze swej strony puentuje macedoski protok monarszy z epoki Anty
gona D osona stwierdzeniem, e Macedonia should not look old-fashioned in a new period o f federative boom
(s. 45).
Niewtpliwie jednak, wbrew wspbrzmicym sugestiom obu greckich uczonych, podobiestw a te s daw
niejsze ni druga poowa III stulecia p. n. e. wykazanie ich wykracza jednak poza ramy niniejszego om
wienia15.
List studiw szczegowych uzupeniaj analizy m ennictwa greckich pastw zwizkowych (S. P s o m a
iD . T s a n g a r i , M onnaie comm une et E tats fdraux. La circulation des m onnayages frappe par les tats

11 H. S w o b d a , Studien zu den griechischen B nden, Klio t. X I, 1911, s. 451^-63.

. r s t e n, Vom Stam m zum Bund. Grndung und temtoriale Organisation griechischer Bundesstaaten, W rzburg
1999, s. 150-155.
13 Polski czytelnik znajdzie omwienie tej sprawy w artykule: J. R z e p k a , Poleis czonkowskie w polityce zagranicznej
Zw izku Etolskiego w okresie hellenistycznym, PH t. X CI, 2000, s. 166-167.
F. P a p a z o g l o u , Sur Vorganisation de la Macdoine desAntigonides, [w:] A ncient Macedonia t. III, Thessaloniki 1983,
s. 195-210.
15 Rzecz ta zasuguje na obszerniejsz analiz, k tr m am nadziej przedstaw i w niedalekiej przyszoci. N a razie jednak
wystarczy odesa czytelnika do jednego z najpeniejszych omwie ustroju i zwyczajw M acedonii: N. G. L. H a m m o n d ,
Staroytna Macedonia. Pocztki, instytucje, dzieje, W arszawa 1999 (z zastrzeeniem , e obraz H am m onda jest zbyt statyczny).
fdraux du m onde grec, 111-142) i wpywu antycznego federalizmu na ojcw zaoycieli Stanw Zjednoczo
nych Ameryki Pnocnej (A. Giovannini, Gense et accomplissement de 1 E tat fdral de la G rce antique
laC onstitution am ricaine de 1787-1789, s. 143-17616).
Podobnie jak otwierajce tom, rwnie zamykajce go studia maj charakter nieco bardziej oglny. W arto
zwrci uwag na esej (wanie tak) M auricea S a r t r e a (L Em pire rom ain et ses comm unauts: le cas du
m onde grec, s. 217-225), mimo m inimalnego aparatu naukowego po tekcie pozna atwo wybitnego historyka
wiata greckiego pod panowaniem rzymskim17.
Podobnie oglny charakter m a szkic A ndreasa M e h 1a (Die antiken G riechen: Integration durch Kul
tu r, s. 191-204). Cenny jest zarys H ansa (New A pproaches to Federalism in Ancient G reece,
s. 177-190), autor przyblia gwne punkty sporne, niekiedy za zajmuje wasne stanowisko (wypada si np. z nim
zgodzi, e teza Corstena18, jakoby pastwo zwizkowe stawao si nim dziki wprowadzeniu podziau na okr
gi, jest nieszczliwa). Niestety, Beck nie zrezygnowa w swoim studium z nierozsdnego sposobu odtwarzania
oficjalnej nazwy pastwa zwizkowego i widzenia jej w zbitkach typu to koinon tonAchaion lub to koinon ton
B oioton19.
W sumie, mimo niejednolitego charakteru i poziom u tekstw, omawiany tom stanowi do reprezentatyw
ny, cho niepeny przegld kierunkw w dzisiejszych studiach nad greckimi pastwami zwizkowymi. Historyk
greckiego federalizm u bez niego dotrze do szczegowych prac, jednak akta ateskiej konferencji m og si przy
da tym, dla ktrych ta tem atyka jest nieco bardziej obca.

Jacek Rzepka
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

X e n o p h o n s Spartan Constitution. Introduction. Text. C om m entary by M ichael L i p k a ,

Texte u n d K om m entare. E in e altertumswissenschaftliche R eihe, wyd. S . D o p p , A. K o h n k e n ,
R . S d e 1, B an d 24, W a lte r de G ruyter, B e rlin -N e w Y o rk 2002, s. 302.

Przetum aczona na jzyk angielski, znacznie zm ieniona wersja niemieckiego, jak podkrela autor, dokto
ratu napisanego na W olnym Uniwersytecie Berliskim w 1997 r., obejm uje tekst grecki, przekad angielski oraz
kom entarz Lakedaim onion Politeia Ksenofonta.
Zgodnie z upowszechniajcym si coraz bardziej zwyczajem, prac otwiera duga lista rnych znakom i
toci (s. V II-V III), ktrym autor wyraa sw wdziczno, informujc zarazem dyskretnie o powadze swego
dziea. N a cz pierwsz pracy skada si dwanacie niewielkich rozdziaw, w ktrych autor omawia ycie Kse
nofonta (s. 3-5), dyskusj wok autorstw a Lakedaim onion Politeia (s. 5-9) oraz spraw datacji traktatu
(s. 9-13). M ichael L i p k a zupenie susznie odrzuca stare wtpliwoci dotyczce autorstw a Ksenofonta, a samo

16 Cf. G .-A . L e h m a n n, Anstze zu einer Theorie des griechischen Bundesstaates bei Aristoteles und Polybios,
G ttingen 2001, s. 9-15 z innym odtworzeniem drogi, ktr greckie inspiracje dochodziy do Ojcw-Zaoycie
li (obszerne omwienie tej pracy: J. R z e p a, PH t. X C III, 2002, s. 341-344).
17 N a polski przeoono jedn z najwaniejszych jego prac: M. S a r t r e, Wschd rzymski. Prowincje i spoe
czestwa prowincjonalne we wschodniej czci basenu Morza rdziemnego w okresie od Augusta do Sewerw
(31 r. p. n. e.-235 r. n. e.), W rocaw 1997.
18 . o r s t e n, op. cit., s. 241.
19 Ju jego praca doktorska (H. B e c k , Polis und Koinon. Untersuchungen zur Geschichte und Struktur der
griechischen Bundesstaaten im 4. Jahrhundert v. Chr., Stuttgart 1997) doczekaa si m. in. z tego wzgldu niezwykle
krytycznych ocen.