REUMATOIDALNE

ZAPALENIE STAWW
(RZS)
www.poruszycswiat.pl
P o r adn ik dla chor y ch
i ic h b lis kich

Dostpny rwnie w wersji

elektronicznej na
www.poruszycswiat.pl

RZS
 02
CO TO JEST RZS ?
Reumatoidalne zapalenie staww (RZS) jest przewlek zapaln chorob staww wystpujc u ok 0,5-1% ludzi. Mona
przyj, e w Polsce ok 200 tys. osb choruje na RZS.

Pocztek choroby przypada zazwyczaj na okres pomidzy 40 a 55 rokiem ycia, znacznie czciej wystpuje u kobiet.

W przebiegu choroby wystpuj ble i obrzki wielu staww.

PRZYCZYNY RZS
Przyczyny RZS nie s do koca poznane. Wiadomo, e zasadnicze znaczenie ma ukad immunologiczny. Skada si on
zrnych komrek, m.in. leukocytw, limfocytw, komrek plazmatycznych. U osoby zdrowej komrki te na rnej drodze
niszcz obce biaka (np. bakterii, wirusw), m.in. poprzez wytwarzanie przeciwcia. U osoby chorej na RZS organizm reaguje
nieprawidowo, komrki produkuj przeciwciaa przeciw wasnym tkankom jednym z takich przeciwcia jest czynnik reuma-
toidalny, ktrego obecno mona stwierdzi we krwi wikszoci chorych na RZS. Mimo e nadal nie wiadomo, jaki czynnik
zapocztkowuje zapalenie, to w cigu ostatnich lat dokona si wielki postp w rozumieniu przyczyn RZS. Poznano rol
rnych komrek (np. limfocytw B) i wytwarzanych przez nie biaek tzw. cytokin. Niektre cytokiny maj due znaczenie
wRZS jeli podwysza si ich poziom, zapalenie jest aktywne, atakowana jest bona maziowa, chrzstka tworz si nad-
erki w koci, a staw jest niszczony. Do najlepiej poznanych cytokin zalicza si TNF- (czynnik martwicy nowotworw ang.
Tumor necrosis factor).

Wiadomo, e czynniki genetyczne odgrywaj rol w predyspozycji do RZS.

Mimo e w niektrych rodzinach kilka osb choruje na RZS, choroby nie dziedziczy si w sposb prosty. Kobiety choruj na
RZS trzy razy czciej ni mczyni, ale nie jest wyjanione, czy i w jaki sposb hormony pciowe wpywaj na chorob.
 By moe rwnie jaki czynnik infekcyjny odgrywa rol w zapocztkowaniu procesu autoimmunologicznego, ale dotychczas
nie znaleziono na to dowodw. Nie mona powiedzie, e chorob wywouje jaka infekcja albo e RZS mona si zarazi.

W jzyku naukowym okrela si RZS jako chorob autoimmunologiczn, w ktrej dochodzi do zaburze w caej sieci komrek
i cytokin.

OBJAWY RZS
Objawy choroby dotycz ukadu ruchu, ale w jej przebiegu mog wystpi rwnie zmiany w innych narzdach.

Objawy w ukadzie ruchu

Objawem zapalenia staww jest bl i obrzk.

Bl ma zwykle najwiksze nasilenie w godzinach rannych, nieraz wystpuje w nocy. Towarzyszy mu uczucie sztywnoci
porannej staww, ktre trwa kilka minut, ale w aktywnej chorobie, nawet kilka godzin. Bl i sztywno ustpuj zwykle po za-
yciu lekw przeciwzapalnych, zmniejszaj si take po wiczeniach.

Obrzk jest zwizany z nadmiernym wytwarzaniem pynu w stawie, jest to tzw. wysik zapalny. Nie kade zgrubienie stawu
jest wynikiem wysiku. Najczstsz przyczyn zgrubie staww rki jest choroba zwyrodnieniowa, ktra dotyczy kilkudzie-
siciu procent starszych ludzi. Aby sprawdzi, czy staw jest obrzknity, lekarz obmacuje staw, chcc wyczu w nim wysik.

Skra nad stawem nie jest zwykle zaczerwieniona, ale moe by nieco cieplejsza.

W przebiegu RZS mog wystpowa ble i obrzki wikszoci staww, ale najczciej zajte s stawy rk i stp. Stawy
midzypaliczkowe dalsze nie s objte przez proces chorobowy. Liczba bolesnych i obrzknitych staww jest miernikiem
nasilenia stanu zapalnego.

03
 04
Objawy pozastawowe RZS

Chorujc na RZS, mona mie uczucie oglnego zmczenia i osabienia, obniony nastrj, w czasie zaostrze bywa podwy-
szona nieco temperatura ciaa.

Inne objawy pozastawowe wystpuj tylko u niektrych chorych z bardzo aktywn postaci choroby.

Zesp suchoci w oczach i jamie ustnej wystpuje uczucie suchoci. Jeli masz takie objawy, naley powiedzie o tym
lekarzowi, ktry zdecyduje, czy naley przeprowadzi dodatkowe badania w kierunku tzw. zespou Sjogrena.

Nad stawami, najczciej w okolicach okci, mog pojawi si guzki podskrne, tzw. guzki reumatoidalne. Poniewa RZS jest
chorob autoimmunologiczn, moe dotyczy innych narzdw. Dlatego, jeli wystpi u ciebie jakiekolwiek problemy ze
zdrowiem, powiniene poinformowa lekarza, e chorujesz na RZS.

Jeli wystpuj u Ciebie ble staww, szczeglnie staww rk, oraz zauwaye obrzk choby jednego stawu, zgo si jak
najszybciej do lekarza pierwszego kontaktu (rodzinnego). Im wczeniej bdzie ustalone rozpoznanie i podjte leczenie, tym
wiksza szansa na opanowanie choroby.

KTO I JAK ROZPOZNAJE RZS ?

Podejrzenie choroby moe postawi lekarz rodzinny. Rozpoznanie powinien potwierdzi specjalista reumatolog (przy wizycie
w ramach ubezpieczenia NFZ wymagane jest skierowanie) na podstawie:

1. Wywiadu/rozmowy z pacjentem co do odczuwanych dolegliwoci, objaww.

2. Badania staww.
Badanie staww polega na:
 obejrzeniu staww,

naciskaniu ich w celu sprawdzenia, czy pod wpywem ucisku wystpuje bl (w jzyku medycznym to tkliwo staww),

naciskaniu i obmacywaniu staww w celu sprawdzenia, czy jest w nich wysik, tzn. czy s obrzknite. W jzyku me-
dycznym obrzk stawu to nie tylko pogrubiony staw, co mona stwierdzi ogldaniem, ale obecno wysiku w stawie, czyli
wyczuwalnej iloci pynu.

Najwaniejszym warunkiem koniecznym, aby ustali rozpoznanie, jest wysik zapalny co najmniej w jednym stawie.

Jeli boli ci wicej ni jeden staw, reumatolog powinien zbada (tzn. nacisn) wszystkie stawy. Od liczby zajtych (bole-
snych na ucisk lub obrzknitych) staww zaley prawdopodobiestwo wczesnego ustalenia rozpoznania. Dlatego reumato-
log powinien zanotowa, ktre stawy s tkliwe przy ucisku i jaka jest ich liczba.

3. Bada laboratoryjnych najczciej badania krwi na obecno czynnika reumatoidalnego (RF) lub przeciwcia przeciw-
cytrulinowych (anty-CCP). Czynnik reumatoidalny wystpuje u ok. 80% chorych na RZS. Znaczenie diagnostyczne posiadaj
rwnie inne parametry, np. OB (odczyn Biernackiego) istenie biaka ostrej fazy (CRP biako C-reaktywne).

4. Bada obrazowych:

W razie wtpliwoci lekarza co do obecnoci wysiku w stawie mona wykona badanie ultrasonograficzne. W wielu krajach
badanie takie wykonuje reumatolog w swoim gabinecie.

Zdjcia rentgenowskie nale do najczstszych bada potrzebnych do postawienia rozpoznania, ale take monitorowania
przebiegu choroby. U chorych na RZS, lub przy podejrzeniu tej choroby wykonuje si zdjcia rentgenowskie staww rk
i stp. W przebiegu RZS na zdjciach mona stwierdzi zwenie szpar stawowych, geody i naderki. Zmiany w kociach wi-
doczne na zdjciach rentgenowskich pojawiaj si zwykle po pewnym czasie trwania choroby i s nieodwracalne. Obecno
naderki tzn. ubytku na brzegu koci potwierdza rozpoznanie RZS. Jeli naderk koci stwierdza si od samego pocztku
objaww, moe to wiadczy, e zapalenie bdzie przebiega z szybkim niszczeniem staww.

05
 06
Zdjcie rentgenowskie powinien oceni dowiadczony radiolog, bo od tej oceny zaley rozpoznanie i dalsze postpowanie.

Badanie ultrasonograficzne (USG) wykonuje si w razie wtpliwoci, czy w stawie toczy si proces zapalny oraz w celu
oceny tkanek mikkich. Skra w miejscu badanym jest smarowana specjalnym elem i przy pomocy gowicy lekarz, przesu-
wajc ni po skrze, obserwuje na monitorze poredni obraz stawu na podstawie odbitych fal ultradwikowych ocenia, czy
w stawie jest pyn, czy jest przeronita bona maziowa, czy wizada s prawidowe. Struktur tych nie da si uwidoczni na
zdjciu rentgenowskim. Prawidowa ocena staww w obrazie USG wymaga duego dowiadczenia lekarza.

Badanie rezonansu magnetycznego (MRI) we wczesnej chorobie moe mie przewag nad zdjciami rentgenowskimi, gdy
uwidacznia nie tylko koci ale take tkanki mikkie. Badanie to ma zastosowanie tylko w wyjtkowych przypadkach, m.in. ze
wzgldu na duy koszt.

Uwaga: W RZS nie ma jednoznacznego markera biologicznego. W 2010 roku zostay opracowane nowe midzynarodowe
kryteria i wytyczne, ktre pozwalaj lekarzowi na wczesne ustalenie rozpoznania i wczenie leczenia. Zwiksza to szans
chorego na osignicie remisji.

CZY MONA ZAPOBIEGA CHOROBIE ?

Niestety nie. Nie znamy pierwotnych przyczyn choroby (patogenezy), nie moemy wic okreli czynnikw, ktre mogyby
jej zapobiec.

JAK PRZEBIEGA RZS ?

W RZS dominuj ble i obrzki staww. Jeli choroba przebiega ciko lub jest nieprawidowo leczona, po kilku latach moe
dochodzi do deformacji i ograniczenia ruchomoci staww. Przy prawidowej terapii wystpuj okresy remisji (brak objaww
choroby lub objawy minimalne). Remisj atwiej osign, jeli choroba jest wczenie rozpoznana i leczona.
 ROKOWANIE
Nawet najnowsze badania naukowe nie s w tej kwestii jednoznaczne. Przebieg choroby rni si znacznie u poszczeglnych
osb. Niektrzy choruj ciko, maj zmiany w wielu stawach i sabo reaguj na leczenie. Inni maj agodniejsze objawy i po
zastosowaniu nowoczesnego leczenia prawie nie odczuwaj dolegliwoci. Uwaa si, e pierwszy okres trwania choroby jest
szczeglnie wany dla dalszego rokowania.

Czy RZS jest chorob mierteln?

Nie, aczkolwiek w grupie chorych zauwaa si nieco podwyszon miertelno wskutek powika, np. sercowych.

LECZENIE
Szybkie rozpoczcie leczenia jest wskazane nawet wtedy, gdy nierozpoznana lub le leczona choroba trwa od wielu lat. Cako-
wite wyleczenie choroby i cofnicie destrukcji w stawach w wietle obecnej wiedzy medycznej nie jest moliwe. W leczeniu
RZS w cigu ostatnich kilku lat dokona si wielki postp. Dziki stosowaniu nowoczesnych terapii moemy w znaczcy
sposb nie tylko zmniejsza objawy RZS, ale take hamowa niszczenie staww. U wielu chorych (niestety nie u wszystkich)
udaje si osign kliniczn remisj choroby, tzn. brak blw i obrzkw staww.

W procesie leczenia stosuje si metody farmakologiczne i niefarmakologiczne.

07
 08
Leczenie farmakologiczne (tzn. z zastosowaniem lekw)

W leczeniu RZS maj zastosowanie leki z kilku grup: niesteroidowe leki przeciwzapalne, kortykosteroidy, leki przeciwblowe,
leki modyfikujce przebieg choroby i leki biologiczne.

Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ)

Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazuj dziaanie na objawy zmniejszaj bl, uczucie sztywnoci staww, dziaaj prze-
ciwgorczkowo. Obecnie istnieje na rynku wiele preparatw, niektre s dostpne bez recept. Naley pamita, e mimo i
s one powszechnie stosowane, mog mie take dziaania uboczne. Do najczstszych z nich naley dziaanie na przewd
pokarmowy, szczeglnie odek. NLPZ mog wpywa na tworzenie si wrzodw odka. Przy przewlekym zaywaniu NLPZ
najczciej stosuje si jednoczenie leki, ktre zapobiegaj takim powikaniom.

Leki przeciwblowe

rodki przeciwblowe, takie jak paracetamol (bez recepty) i opioidy (wycznie na recept), mog by stosowane do umie-
rzania blu wtedy, kiedy leki przeciwzapalne nie przynosz wystarczajcej ulgi, powoduj istotne efekty uboczne, nie mog
by uywane z innych powodw medycznych.

Kortykosteroidy (potocznie sterydy)

W ostrej fazie zapalenia u niektrych chorych na RZS podaje si kortykosteroidy w maych dawkach, aby szybko wyciszy
proces zapalny. Najczciej stosuje si preparaty w tabletkach (glikokortykosteroidy) wydawane wycznie z przepisu leka-
rza. Jeli objawy ustpi, naley podj prb odstawienia leku. W razie wysiku w stawie (np. kolano) lekarz moe zaleci
kortykosteroidy dostawowo.
 Leki modyfikujce przebieg choroby

Leki modyfikujce przebieg choroby (LMPCh) byy dawniej nazywane lekami podstawowymi. Ich zadaniem jest hamowa-
nie postpu choroby i spowalnianie niszczenia staww. Wszystkie preparaty s wydawane na recept. Wybr leku modyfiku-
jcego zaley od wielu czynnikw, ktre lekarz ocenia, dobierajc leczenie dla pacjenta. Do najczciej stosowanych lekw
modyfikujcych zaliczamy: metotreksat, leflunomid, sulfasalazyn. Skuteczno leku modyfikujcego mona oceni dopiero
po duszym (ok. 2-3 miesice) stosowaniu nie ma on bezporedniego wpywu na bl w dniu przyjcia. Przy przyjmowaniu
LMPCh naley cile stosowa si do zalece lekarza oraz wykonywa badania kontrolne. Jest to konieczne w celu spraw-
dzenia skutecznoci leczenia oraz czy nie ma dziaa ubocznych.

Leki biologiczne

Jeeli wymienione wyej metody leczenia nie s wystarczajco skuteczne (tzn. mimo leczenia utrzymuje si dua liczba bo-
lesnych i obrzknitych staww, podwyszone OB i/lub CRP), zgodnie z midzynarodowymi wytycznymi u chorego na RZS
naley rozway zastosowanie tzw. lekw biologicznych. S to leki wyprodukowane na drodze inynierii genetycznej najcz-
ciej monoklonalne przeciwciaa skierowane przeciwko biakom (tzw. cytokinom) lub przeciw komrkom odpowiedzialnym
za odpowied immunologiczn.

W wyniku midzynarodowych bada klinicznych i ponad dziesicioletnich obserwacji wykazano wysok skuteczno le-
kw biologicznych w leczeniu RZS. Leki te, regulujc ukad immunologiczny, nie tylko zmniejszaj zapalenie, ale rwnie
hamuj niszczenie staww i tworzenie si naderek na powierzchniach koci. Mimo do wysokich bezporednich kosztw,
leczenie biologiczne zmniejsza dolegliwoci i objawy, poprawia jako ycia chorych na RZS, przedua ich aktywno za-
wodow i spoeczn.

Leki biologiczne podawane s w formie zastrzykw podskrnych lub wleww doylnych. Aby zwikszy ich skuteczno,
stosuje si je cznie z lekami tradycyjnymi, modyfikujcymi przebieg choroby.

09
 10
Wskazania do leczenia biologicznego ustala specjalista reumatolog w oparciu o badanie chorego i badania laboratoryjne. Bie-
rze on pod uwag zalecenia midzynarodowe, musi jednak uwzgldni take moliwoci refundacji za leczenie. W czasie ta-
kiej terapii trzeba cile stosowa si do zalece: zgasza si na wizyty kontrolne w okrelonym terminie, wykonywa bada-
nia kontrolne. W razie gorczki lub infekcji naley skontaktowa si z lekarzem.

Czy kady chory na RZS moe otrzyma leczenie modyfikujce biologiczn odpowied organizmu w ramach powszech-
nego ubezpieczenia zdrowotnego?

W obowizujcym w Polsce systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (NFZ) leczenie biologiczne mona uzyska
w ramach tzw. programw terapeutycznych. Jest to tzw. wiadczenie gwarantowane, co oznacza, e kady pacjent speniaj-
cy kryteria kwalifikacji do danego leczenia ma prawo do otrzymania go bezpatnie. O kwalifikacji do leczenia biologicznego
decyduje stan chorego, a lekarz tylko potwierdza spenienie okrelonych kryteriw.

W cigu ostatnich kilku lat mona zauway pozytywn zmian nastawienia instytucji rzdowych i ubezpieczeniowych do
leczenia chorb przewlekych (w tym RZS). Ot czsto bardzo drogie w fazie bezporedniego stosowania leczenie modyfi-
kujce biologiczn odpowied organizmu, w dugofalowym aspekcie okazuje si tasze z punktu widzenia wydatkw bude-
towych pastwa i ubezpieczycieli.

Po prostu osoby nowoczenie leczone pozostaj znacznie duej aktywne zawodowo, rodzinnie i spoecznie, a to generuje
oszczdnoci wiksze od kosztw wczeniejszej terapii.

Leczenie niefarmakologiczne (bez udziau lekw)

Leczenie niefarmakologiczne opiera si na: edukacji chorego, rehabilitacji i leczeniu operacyjnym.

Edukacja chorego polega na przekazaniu mu w sposb dostpny na czym polega choroba i jak sobie z ni radzi. Zostao
naukowo udowodnione, e chorzy, ktrzy wiedz o swojej chorobie, potrafi j lepiej kontrolowa, maj mniej dolegliwoci
oraz s bardziej sprawni.
 Mamy nadziej, e ta publikacja speni tak rol.

Rehabilitacja

Rehabilitacja jest wanym skadnikiem terapii, ktry uzupenia i poprawia efekty kuracji farmakologicznej. Przed rozpocz-
ciem wicze naley skonsultowa si z lekarzem prowadzcym i rehabilitantem, ktrzy ustal waciwy zakres wicze.
Jest to szczeglnie wane, poniewa niewaciwy ich dobr moe prowadzi do pogorszenia stanu. Rehabilitacja ruchowa ma
na celu popraw siy miniowej, zapobieganie przykurczom staww i zachowanie oglnej sprawnoci. Regularne wiczenia
poprawiaj ruchomo staww i pozwalaj na utrzymanie sprawnoci. Codzienna gimnastyka wymaga samodyscypliny
isamozaparcia.

Niektre metody fizykoterapii (np. laseroterapia, jonoforeza, krioterapia) mog wpywa na zmniejszenie blu i zapalenia.
Wszelkie zabiegi fizjoterapeutyczne musz by wykonywane na zlecenie lekarza i przez odpowiednio wyksztaconych
iuprawnionych specjalistw.

W polskim systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego obie wymienione wyej formy rehabilitacji s bezpatne.

Leczenie chirurgiczne

Wskazania do leczenia chirurgicznego ustala ortopeda w porozumieniu z reumatologiem. U chorych z nawracajcymi wy-
sikami, np. w stawach kolanowych, moe by wskazany zabieg operacyjny polegajcy na usuniciu przeronitej bony
maziowej (tzw. synowektomia), nazywany przez chorych czyszczeniem stawu. Po operacji najczciej wysiki ustpuj,
abl si zmniejsza.

U niektrych osb w wyniku choroby dochodzi do znacznego zniszczenia stawu, ble utrudniaj chodzenie i sprawno.
W takich przypadkach pomocne moe by leczenie operacyjne. Jeli zniszczenie stawu jest znaczne, ortopeda rozway wska-
zanie do tzw. endoprotezoplastyki, czyli wszczepienia sztucznego stawu (endoprotezy) w miejsce zniszczonego.

11
 12
DIETA
W RZS, inaczej ni np. w cukrzycy, dieta nie ma bezporedniego wpywu na przebieg i wyniki leczenia, cho zaleca si takie
ksztatowanie posikw, ktre bdzie sprzyja unikniciu nadwagi, a tym samym zapobiega nadmiernemu obcieniu sta-
ww. Tak wic warto zadba o:

ograniczenie spoycia tuszczw,

ograniczenie spoycia cukru i soli,
zwikszenie iloci spoywanych warzyw i owocw,
ograniczenie spoycia alkoholu,
przyjmowanie witamin i mikroelementw, ze szczeglnym uwzgldnieniem wapnia.

ORGANIZACJE POZARZDOWE
Du rol w poprawie opieki zdrowotnej odgrywaj organizacje pozarzdowe, w tym stowarzyszenia osb dotknitych cho-
robami przewlekymi. Ich aktywno nie ogranicza si do forum krajowego, lecz jest take wyranie zaznaczona w instytu-
cjach europejskich, zwykle bardzo wyczulonych na problemy osb niepenosprawnych czy chorych przewlekle. Organy Unii
Europejskiej mog w wielu przypadkach skoni rzdy pastw czonkowskich do okrelonych dziaa. Nie lekcewamy wic
uczestnictwa i aktywnego dziaania w organizacjach grupujcych osoby dotknite chorobami przewlekymi. Jeste chory?
A moe mgby pomc innym takim jak ty?
 Przydatne adresy
Augustw: Augustowskie Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm, ul. Zota 9, 16-300 Augustw,
tel. 87 643 50 91 lub 604 512 912, e-mail: aschnar@nareumatyzm.org,
http://www.nareumatyzm.org
Biaystok: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne Reuma-Podlasie,
ul. M. Curie-Skodowskiej 24a, 15-276 Biaystok, tel. 85 746 82 40, 605 580 790,
e-mail: mtugeman@wobi.pl, http://reuma-podlasie.mixxt.pl
Bydgoszcz: Stowarzyszenie Reumatykw i ich Sympatykw Koo w Bydgoszczy,
ul. Konarskiego 1/3, 85-020 Bydgoszcz, tel. 52 349 79 13 w.255
Czstochowa: Czstochowskie Stowarzyszenie Reumatykw i ich Sympatykw,
ul. Gruszowa 45, 42-215 Czstochowa, kom. 693 233 624, e-mail: reumaczest@wp.pl ,
http://reumaczest.pl/
Dbrowa Grnicza: Stowarzyszenie Reumatykw iIch Sympatykw SOMA,
ul. Okrzei 8, 41-300 Dbrowa Grnicza, tel. 32 764 03 79
Elblg: Stowarzyszenie Reumatykw i ich Sympatykw Koo wElblgu,
ul. Lemiana 5/18, 82-300 Elblg, tel. 55 232 13 07
Kielce: Stowarzyszenie Reumatykw iSympatykw Arnika,
ul. Kociuszki 25 pok.5, 25-310 Kielce, kom. 607 031 869
Krakw: Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm, Al. Focha 33, 30-119 Krakw,
tel. 12 422 37 36, 427 30 59, http://schrkrakow.pl
Leszno: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne,
ul. Grota-Roweckiego 64, 64-100 Leszno, tel. 65 520 76 72
Lublin: Stowarzyszenie Reumatykw i ich Sympatykw Koo w Lublinie,
ul. Jaczewskiego 8, 20-954 Lublin, tel. 81 72 44 135
d: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne i Osteoporoz Reuma-San,
ul. Kopernika 62, 90-553 d, tel. 42 689 53 12
Olsztyn: Stowarzyszenie Chorych REUMA, ul. Orowicza 27, 10-684 Olsztyn,
kom. 663 181 382, e-mail: ela.bujnowska@op.pl

13
 14
Opole: Opolskie Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm Milenium,
ul. Grna 30a, 45-403 Opole, tel. 77 458 12 26, fax: 77 458 12 26,
e-mail: milenium@free.ngo.pl, www.milenium.free.ngo.pl
Sopot: Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej ENDOPROTEZA w Sopocie,
Wojewdzki Zesp Reumatologiczny im. dr Jadwigi Titz - Kosko, ul. Grunwaldzka 1/3,
81-967 Sopot, tel. 58 345 71 11, www.endoproteza.republika.pl/pol.html
Szczecin: Stowarzyszenie Reumatykw i ich Sympatykw Koo Odra-Batyk w Szczecinie,
ul. Arakoska 17-18, 71-470 Szczecin, tel. 91 488 96 51
rem: Stowarzyszenie Reumatykw i ich Sympatykw Koo wremie,
ul. Mickiewicza 95, 63-100 rem, tel. 61 263 62 73
Warszawa: Oglnopolska Federacja Stowarzysze Reumatykw, ul. Spartaska 1, 02-637 Warszawa,
(koniecznie z dopiskiem REF Oglnopolska Federacja Stowarzysze Reumatykw),
email: ref@biznespoczta.pl, http://ref.mixxt.pl/
Oglnopolskie Stowarzyszenie Modych zZapalnymi Chorobami Tkanki cznej
3majmy si razem, ul. E.J. Osmaczyka 16b/14, 01-494 Warszawa,
kom. 502 387 971, e-mail: m.zientek@3majmysierazem.pl, www.3majmysierazem.pl
Stowarzyszenie Reumatykw i ich Sympatykw, Siedziba gwna: ul. Spartaska 1,
02-637 Warszawa, tel. 22 844 42 41 w.465 (tylko wgodzinach dyuru), kom. 664 630 125,
e-mail: reuma@idn.org.pl, http://reuma.idn.org.pl
Wrocaw: Stowarzyszenie Chorych na ZSSK i Osb ich Wspierajcych,
ul.Kasprzaka 23/2, 51-676 Wrocaw, kom. 516 613 751, 604 275 617, http://zzsk.mixxt.pl/
Zbszy: Stowarzyszenie Reumatykw i ich Sympatykw Koo wZbszyniu (WAMO),
ul. Graczyskich 5, 64-360 Zbszy, kom. 696 992 655, www.reuma.idn.org.pl
 Placwki medyczne stosujce leczenie biologiczne
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Biaymstoku
Klinika Chorb Wewntrznych i Reumatologii
15-276 Biaystok, ul. M. Skodowskiej-Curie 24a
tel. (85) 746 84 82
Szpital Specjalistyczny Podkarpacki Orodek Onkologiczny im. Ks. Bronisawa Markiewicza
Brzozw, ul. Bielawskiego 18
tel. (13) 430 95 00
Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela Kliniczny Oddzia Reumatologii
i Ukadowych Chorb Tkanki cznej
85-168 Bydgoszcz, ul. Ujejskiego 75
tel. (52) 365 57 9910
Wojskowy Szpital Kliniczny Kliniczny Oddzia Reumatologiczny
85-681 Bydgoszcz, ul. Powstacw Warszawy 5
tel. (52) 378 70 12
Szpital Specjalistyczny nr 1 Oddzia Reumatologii
41-902 Bytom, ul. eromskiego 7
tel. (32) 396 32 00
SPZOZ Zesp Szpitali Miejskich w Chorzowie Oddzia Reumatologii
41-500 Chorzw, ul. Strzelcw Bytomskich 11
Wojewdzki Szpital Specjalistyczny im. NMP Oddzia Reumatologii
42-218 Czstochowa, ul. PCK 7, Pawilon III
tel. (34) 367 34 92
Wojewdzki Szpital Zespolony Oddzia Reumatologiczny
82-300 Elblg, ul. Krlewiecka 146
tel. (55) 239 58 69

15
 16
Wojewdzki Orodek Reumatologiczno-Rehabilitacyjny Oddzia Reumatologii
42-230 Goczakowice Zdrj, ul. Uzdrowiskowa 54
tel. (32) 210 70 51
Samodzielny Publiczny Szpital Wojewdzki w Gorzowie Wielkopolskim Zesp Szpitalny
66-400 Gorzw Wielkopolski, ul.Walczaka 42
tel. (95) 733 16 00
Szpital Zespolony im. L. Perzyny Oddzia Reumatologiczny
62-800 Kalisz, ul. Poznaska 79
tel. (62) 765 12 51
Dolnolskie Centrum Rehabilitacji Oddzia Reumatologiczny
58-400 Kamienna Gra, ul. Korczaka 1
tel. (75) 746 25 70
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 7 lskiego Uniwersytetu Medycznego
Klinika Chorb Wewntrznych i Reumatologii
40-635 Katowice, ul. Zioowa 45/47
tel. (32) 359 82 90, (32) 202 40 25
Szpital Miejski Murcki w Katowicach
40-749 Katowice, ul. Sokoowskiego 2
tel. (32) 255 61 30
Szpital Specjalistyczny w. ukasza Oddzia Reumatologii
26-200 Koskie, ul. Gimnazjalna 41B
tel. (41) 390 22 26
Szpital Wojewdzki w Koszalinie im. Mikoaja Kopernika
75-581 Koszalin, ul. T. Chaubiskiego 7
tel. (94) 348 81 51
Szpital im. T. Dunina Oddzia Reumatologiczny
61-100 Kocian, ul. Szpitalna 21
tel. (65) 512 08 55
 Szpital Specjalistyczny, Oddzia Reumatologiczny
83-400 Kocierzyna, ul. Piechowskiego 36
tel. (58) 686 06 63
Krakowski Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny Oddzia Reumatologii
30-119 Krakw, ul. Focha 33
tel. (12) 295 81 00
Szpital Specjalistyczny im. J. Dietla Oddzia Reumatologii
31-121 Krakw, ul. Skarbowa 1
tel. (12) 633 00 09
Collegium Medicum Uniwersytetu Jagielloskiego Oddzia Reumatologii
31-531 Krakw, ul. niadeckich 10
tel. (12) 424 88 78
SPZOZ Oddzia Reumatologii
22-300 Krasnystaw, ul. Gowackiego 3
tel. (82) 576 52 31
SPZOZ w Kronie Oddzia Reumatologii
38-400 Krosno, ul. Korczyska 57
tel. (13) 436 41 10
Szpital Pulmonologiczno-Reumatologiczny Oddzia Reumatologii i Rehabilitacji
46-082 Kup, ul. Miarki 6
tel. (77) 469 54 55
Szpital Rejonowy w Leajsku
37-300 Leajsk, ul. Lena 22
tel. (17) 242 71 13
Dziecicy Szpital Kliniczny nr 1, Klinika Chorb Puc i Reumatologii
20-093 Lublin, ul. Chodzki 2
tel. (81) 718 54 77

17
 18
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Klinika Reumatologii i Chorb Tkanki cznej
20-090 Lublin, ul. Jaczewskiego 8
tel. (81) 724 47 90
SPZOZ Szpital Miejski, Oddzia Reumatologii
21-400 ukw, ul. Rogaliskiego 3
tel. (25) 798 20 01
Wojewdzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika Oddzia Reumatologiczny
93-513 d, ul. Pabianicka 62
tel. (42) 689 52 29/53 12
NZOZ Medica, Oddzia Reumatologiczny
77-200 Miastko, ul. Wybickiego 30
tel. (59) 857 09 55
SPZOZ Szpital Wielospecjalistyczny Oddzia Reumatologiczny
67-100 Nowa Sl, ul. Chaubiskiego 7
tel. (68) 388 22 58
Miejski Szpital Zespolony Oddzia Reumatologiczny
10-229 Olsztyn, al. Wojska Polskiego 30
tel. (89) 532 61 68/51
SPZOZ Szpital Specjalistyczny Oddzia Reumatologiczny
64-920 Pia, ul. Rydygiera 1
tel. (67) 210 63 44
Samodzielny Szpital Wojewdzki im. M. Kopernika w Piotrkowie Trybunalskim Oddzia Reumatologiczny
97-300 Piotrkw Trybunalski, ul. Rakowska 15
tel. (44) 648 04 35
Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu
Klinika Fizjoterapii, Rehabilitacji i Reumatologii, Oddzia Rehabilitacyjny
61-545 Pozna, ul. 28 czerwca 1956 135/147
tel. (61) 831 02 44
 Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu
Klinika Reumatologii i Chorb Wewntrznych, Oddzia Rehabilitacyjny
61-545 Pozna, ul. 28 czerwca 1956 135/147
tel. (61) 831 03 17
Szpital im. J. Strusia I Oddzia Reumatologii i Osteoporozy
61-285 Pozna, ul. Szwajcarska 3
tel. (61) 858 57 85
Szpital Wojewdzki w Przemylu Oddzia Reumatologii
37-700 Przemyl, ul. Monte Cassino 18
tel. (16) 677 51 45
SPZOZ Oddzia Reumatologii
24-100 Puawy, ul. Bema 1
tel. (81) 886 42 91
Wojewdzki Szpital Specjalistyczny Oddzia Reumatologiczny
26-617 Radom, ul. Aleksandrowicza 5
tel. (48) 361 34 00/05
SPZOZ Szpital Powiatowy Oddzia Reumatologiczny
97-500 Radomsko, ul. Wyszyskiego 14
tel. (44) 685 47 00
Szpital Wojewdzki nr 2 Oddzia Reumatologii
35-301 Rzeszw, ul. Lwowska 60
tel. (17) 866 40 00
SPZOZ Szpital Powiatowy Oddzia Reumatologiczny
27-600 Sandomierz, ul. Schinzla 13
tel. (15) 833 05 00
SPZOZ im. Kard. S. Wyszyskiego Oddzia Reumatologii
98-200 Sieradz, ul. Armii Krajowej 7
tel. (43) 827 83 33

19
 20
Wojewdzki Zesp Reumatologiczny Oddzia Reumatologii
81-759 Sopot, ul. Grunwaldzka 1/3
tel. (58) 551 12 06
Wojewdzki Szpital Specjalistyczny nr 5 Oddzia Reumatologii
41-200 Sosnowiec, pl. Medykw 1
tel. (32) 368 26 95
Szpital Rejonowy Oddzia Reumatologii
34-200 Sucha Beskidzka, ul. Szpitalna 22
tel. (33) 872 31 00
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 Pomorskiej Akademii Medycznej
Klinika Reumatologii i Chorb Wewntrznych
71-252 Szczecin, ul. Unii Lubelskiej 1
tel. (91) 425 33 37
Oddzia Reumatologii i Rehabilitacji
Samodzielny Publiczny Wojewdzki Szpital Zespolony w Szczecinie
71-455 Szczecin, ul. Arkoska 4
tel. (91) 813 90 00
SPZOZ POR Oddzia Reumatologiczny
63-100 rem, ul. Mickiewicza 95
tel. (61) 283 62 73
Wojewdzki Szpital im. Zofii z Zamoyskich Tarnowskiej w Tarnobrzegu
39-400 Tarnobrzeg, ul. Szpitalna 1
tel. (15) 812 30 01
Szpital Miejski Oddzia Reumatologii
22-600 Tomaszw Lubelski, Al. Grunwaldzkie 1
tel. (84) 664 44 11
Wojewdzki Szpital Zespolony Oddzia Chorb Wewntrznych
87-100 Toru, ul. w. Jzefa 53/59
tel. (56) 610 12 66
 lski Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny Oddzia Reumatologii
43-450 Ustro, ul. Szpitalna 11
tel. (33) 854 26 40
Instytut Reumatologii Klinika Reumatologii
02-637 Warszawa, ul. Spartaska 1
tel. (22) 844 57 26
Wojskowy Instytut Medyczny Klinika Chorb Wewntrznych i Reumatologii
04-349 Warszawa, ul. Szaserw 128
tel. (22) 810 48 04
Szpital MSWiA Klinika Chorb Wewntrznych i Reumatologii
02-507 Warszawa, ul. Wooska 137
tel. (22) 508 16 44
Szpital Powiatowy im. Jana Pawa II Oddzia Reumatologiczny
29-100 Woszczowa, ul. eromskiego 28
tel. (41) 394 20 60
Akademicki Szpital Kliniczny Klinika Reumatologii i Chorb Wewntrznych
50-556 Wrocaw, ul. Borowska 213
tel. (71) 734 33 404
Wojskowy Szpital Kliniczny z Poliklinik
50-981 Wrocaw, ul. Weigla 5
tel. (71) 766 02 40
SPZOZ Okrgowy Szpital Specjalistyczny im. Marciniaka Oddzia Reumatologii
53-137 Wrocaw, al. Winiowa 36
tel. (71) 360 20 09
Szpital Rejonowy Oddzia Reumatologii
58-130 arw, ul. Wojska Polskiego 7
tel. (74) 858 05 51

21
 22
Powiatowy Zakad Opieki Zdrowotnej w Starachowicach
27-200 Starachowice, ul. Radomska 70
tel. (41) 274 61 58
Szpital Wojewdzki im dr Ludwika Rydygiera w Suwakach Oddzia Reumatologiczny
ul. Szpitalna 60
Centrum Opieki Medycznej Szpital
37-500 Jarosaw, ul. 3-Maja 70
tel. (16) 621 54 21
NZOZ Poradnia leczenia osteoporozy i chorb narzdu ruchu
37-450 Stalowa Wola, ul. Wojska Polskiego 5
tel. (15) 843 14 18
SPZOZ - Oddzia Reumatologii
21-300 Radzyn Podlaski, ul. Wisznicka 111
Regionalne Centrum Zdrowia Oddzia Rematologiczny dla przewlekle chorych
59-300 Lubin, ul Bema 5
tel. (76) 846 14 00
GOPLANA Centrum Rehabilitacji i Reumatologii, Oddzia Reumatologii
58-950 wieradw Zdrj, ul. Pisudskiego 33
tel. (75)782 06 94
Wojewdzki Szpital Zespolony w Pocku, Oddzia Reumatologiczny
09-402 Pock, ul. Medyczna 19
tel. 24 36 46 322
 Notatki

23
www.poruszycswiat.pl
Wiedza w jednym miejscu

Dostpny rwnie w wersji elektronicznej na

www.poruszycswiat.pl

AbbVie Polska Sp. z o.o.

ul. Postpu 21B, 02-676 Warszawa, tel.: (22) 3191200, fax: (22) 3191201

2012-10-EDU-2624