NOWOCZESNA REHABILITACJA POUDAROWA

CO TO ZNACZY?

Jzef Opara1

Wedug danych z pimiennictwa chorzy po udarze mzgu stanowi

najliczniejsz grup klientw wymagajcych rehabilitacji pord
chorych na choroby ukadu nerwowego. Zgodnie z Deklaracj
Helsingborgsk kady chory powinien mie dostp do rehabilitacji bez
wstpnej selekcji, rehabilitacja powinna by prowadzona indywidualnie
w zalenoci od potrzeb chorego i planowana w cisym wspdziaaniu z
czonkami rodziny. Rehabilitacj t realizuje zesp rehabilitacyjny.
Wszelkie techniki uyte dla poprawy samodzielnoci chorego powinny
by skonkretyzowane, ukierunkowane, intensywne i skoncentrowane na
chorym. adna metoda rehabilitacji nie moe by rekomendowana jako
jedyna
Powstaje wic pytanie co rozumiemy jako nowoczesn rehabilitacj
poudarow? Czy s to najnowsze doniesienia z dziedziny rehabilitacji
neurologicznej i neurorehabilitacji, w tym metoda CIT (Constraint-
Induced Movement Therapy)? Czy jest to zastosowanie komputera w
rehabilitacji zaburze poznawczych? W ostatnim czasie obserwuje si
szybki rozwj metod obrazowania ukadu nerwowego, komputeryzacji i
bada neurofizjologicznych, co umoliwio wzbogacenie diagnostyki dla
celw rehabilitacji, wypracowanie nowych metod rehabilitacji i oceny jej
wynikw. Czy w nowoczesnej rehabilitacji konieczne jest zastosowanie
tych nowych metod? Czy oznak nowoczesnoci jest intensyfikacja
wicze? Czy niezbdne jest zastosowanie nowoczesnych metod

1
Repty GCR w Tarnowskich Grach, ordynator IV. Oddziau Rehabilitacji Schorze
Neurologicznych AWF w Katowicach, Kierownik Katedry Fizjoterapii Ukadu
Nerwowego i Narzdu Ruchu

29
obiektywnej oceny skutecznoci rehabilitacji? Jak bardzo powinien by
rozbudowany zesp rehabilitacyjny?

Sowa kluczowe: kompleksowa rehabilitacja, udar mzgu

Chorzy po udarze mzgu stanowi najliczniejsz grup pord

chorych na choroby ukadu nerwowego wymagajcych rehabilitacji.
Przyjmujc dane statystyczne biorce pod uwag wszystkie rodzaje
udarw, okrelajce miertelno w cigu pierwszego miesica na ok.
30% otrzymamy wyliczenie, e ok. 10% opuszcza szpital bez ubytkw,
za ok. 60% chorych pozostaje po udarze z trwaymi objawami
ogniskowego uszkodzenia mzgu. Ci ostatni wymagaj rehabilitacji.
Najczciej cechuj si oni obecnoci niedowadu poowiczego,
zmniejszeniem samodzielnoci w czynnociach codziennych, cz z
nich cierpi ma trudnoci z kontaktem sownym, niemao z nich wykazuje
objawy depresji.
Rehabilitacj osb po udarze powinien realizowa
interdyscyplinarny zesp rehabilitacyjny. W jego skad powinni
wchodzi: lekarza specjalista w dziedzinie rehabilitacji medycznej,
fizjoterapeuta, logopeda, neuropsycholog, terapeuta zajciowy,
pielgniarki, technik-ortopeda. Twrca polskiej szkoy rehabilitacji, prof.
Dega (1896-1995) wymieni cztery podstawowe parametry zapewniajce
skuteczno rehabilitacji: powszechno, kompleksowo, wczesno,
cigo. Intensywna, kompleksowa rehabilitacja szczeglny nacisk
kadzie na popraw samodzielnoci chorego w wykonywaniu czynnoci
ycia codziennego. wiczenia przeprowadza si indywidualnie lub
grupowo, pod kontrol cinienia i ttna, planujc ich jako i ilo
kadorazowo stosownie do potrzeb i moliwoci danego pacjenta.
Stosuje si m.in.: gimnastyk porann, wiczenia oglnokondycyjne,
wiczenia oglno-rozwojowe, wiczenia oddechowe, wiczenia bierne,
wiczenia czynne, wiczenia manipulacyjne poprawiajce funkcj
koczyny grnej w gabinecie wicze rki, nauk chodzenia

30
indywidualnie, nauk chodzenia w grupie, wiczenia bloczkowe,
wiczenia w odcieniu, trening rowerowy, wiczenia w wodzie, kpiele
solankowe, masae podwodne, fizykoterapi, funkcjonaln
elektrostymulacj (FES), terapi ciepem, krioterapi, pneumatyczny
masa podcinieniowy, muzykoterapi, terapi zajciow (nauka
czynnoci ycia codziennego, galanteria skrzana, pracownia tkacka,
pracownia plastyczna), psychoterapi indywidualn. W procesie
rehabilitacji chorych z afazj terapia mowy powinna by ukierunkowana
caociowo i pragmatycznie.
Spord zaopatrzenia w pomocniczy sprzt ortopedyczny i
rehabilitacyjny najczciej stosuje si: usk doniow, temblak, usk na
staw kolanowy, podcig gumowy na opadajc stop, buty ortopedyczne
z podwyszon cholewk i sztywnikiem w szwie tylnym i odwrconym
obcasem Thomasa, aparat drutowy goleni ze strzemieniem i spryn
unoszc opadajc stop.
W cigu pierwszych tygodni po udarze musz by monitorowane
podstawowe funkcje yciowe: a/ odywianie i nawadnianie, prowadzenie
staego bilansu pynw, elektrolitw i kalorii, b/ w razie dysfagii
odywianie przez sond odkow, dieta ppynna lub papkowata.
Jeeli wystpuj trudnoci z uciem i poykaniem, naley wkada do ust
mae iloci jedzenia i po kadym ksie zwraca uwag, aby w jamie
ustnej nie zostaway resztki jedzenia. Potrawy powinny by mikkie lub
rozdrobnione przed jedzeniem, c/ monitorowanie funkcji oddawania
moczu i stolca, kontrola diurezy, pcherz moczowy musi by oprniany
co najmniej 4 razy dziennie, stolec musi by oddawany co najmniej 2
razy w tygodniu, d/ sen i odpoczynek, e/ w razie wystpienia ostrej
choroby zagraajcej yciu chorego leczenie powinno by prowadzone
na oddziale intensywnej terapii. Wane jest leczenie schorze
wspistniejcych.
W pierwszym okresie po udarze wana pielgnacja: a/ zapobieganie
odleynom: stosowanie materacy przeciwodleynowych, zmiany pozycji
co 2 3 godziny, smarowanie okolic najbardziej zagroonych tust

31
maci, b/ prawidowe uoenie: uoenie przeciwprzykurczeniowe
koczyn niedowadnych, zapobiegajce pniejszemu wystpieniu
przykurczw w stawach poraonych koczyn. Zaleca si unikanie
pozycji lecej na plecach, sprzyjajcej powstawaniu przykurczw,
powinno si zachca do leenia na stronie poraonej, z przedramieniem
i rk skierowan ku grze (za gow), lub ku doowi. Koczyna
grna powinna by od-wiedziona w stawie ramiennym, zgita w stawie
okciowym pod ktem 90-120 stopni, nadgarstek w zgiciu grzbietowym
15 stopni, w rce mikki waek, kciuk wyprostowany i odwiedziony.
Koczyna dolna powinna by lekko odwiedziona, zrotowana lekko do
wewntrz, w stawie kolanowym lekko zgita, stopa podparta uoona
pod ktem prostym. Chory powinien spoczywa w ku tak, aby
personel i odwiedzajcy podchodzili do niego od strony niedowadnej.
Dotyczy to szczeglnie chorych z niedowidzeniem poowiczym. Take
do chorego uruchomionego, siedzcego, naley podchodzi od strony
niedowadnej. Wana jest opieka urologiczna (pieluchomajtki lub w razie
potrzeby cewnikowanie), zwalczanie zapar (w pocztkowym okresie
czopkowanie), zapobieganie zapaleniu puc: oklepywanie plecw,
zapewnienie dronoci drg oddechowych (w razie potrzeby odsysanie),
utrzymanie pozytywnego kontaktu z chorym.
W procesie kompleksowej rehabilitacji niezalenie od stanu chorego
dymy do uzyskania maksymalnej moliwej samodzielnoci chorego w
wykonywaniu czynnoci ycia codziennego. Wrd czynnoci ycia
codziennego najwaniejsze s czynnoci wchodzce w skad
samoobsugi, a zwaszcza spoywanie posikw, mycie si i ubieranie.
Chorych nie naley wyrcza w tych czynnociach, lecz zachca ich do
moliwie najwikszej samodzielnoci. Co tydzie powinna by
dokonywana ocena motorycznoci, najlepiej przy pomocy Rivermed
Mobility Index i ocena czynnoci ycia codziennego przy pomocy
Indeksu Barthel lub Functional Independence Measure.
W pierwszych dniach po udarze wiczenia odbywaj si najczciej
w ku. Naley je rozpocz najpniej w drugiej dobie po przyjciu

32
chorego do szpitala. S to: wiczenia oddechowe i wiczenia bierne
koczyn. wiczenia te powinny by wykonywane kilka razy dziennie i
kadorazowo trwa od 5 do 15 minut w zalenoci od stanu chorego.
wiczenia bierne wykonuje si we wszystkich czterech koczynach,
koncentrujc si na utrzymaniu penej ruchomoci w stawach koczyn
poraonych (niedowadnych). W okresie tym mona rwnie stosowa
masa rczny koczyn niedowadnych i wiczenia izometryczne koczyn
zdrowych i niedowadnych.
Decyzj o uruchomieniu chorego podejmuje lekarz leczcy po
stwierdzeniu stabilizacji stanu klinicznego. Uruchamianie chorego po
udarze krwotocznym nastpuje zazwyczaj pniej ni to ma miejsce u
chorych po udarze niedokrwiennym. Naley tutaj wzi pod uwag
rozlego, mnogo i lokalizacj ognisk uszkodzenia mzgu, stan
wiadomoci i objawy psychopatologiczne, zaburzenia poznawcze,
zesp poowiczego zaniedbywania, wiek chorego nasilenie
niedowadw, obecno dwojenia i niedowidzenia poowiczego, afazj,
obecno zaburze funkcji zwieraczy, sprawno fizyczn przed udarem,
wydolno serca, zaburzenia rytmu i przewodnictwa, wad serca i inne
schorzenia serca, zdolno do wysiku niezbdnego dla uruchomienia
chorego. W przypadku dwojenia naley jednego dnia zasania jedno
oko, drugiego dnia drugie oko, chyba e konsultant okulista zaleci inne
postpowanie. Podczas uruchamiania naley pilnie obserwowa reakcje
chorego, czsto ocenia ttno i okresowo mierzy cinienie ttnicze krwi,
za chorego z zachowanym kontaktem sownym naley pyta o
samopoczucie. W razie zaobserwowania objaww zaburze
ortostatycznych (zblednicia chorego, spadku ttna i cinienia)
uruchamianie naley przerwa. Uruchamianie prowadzi si stopniowo,
rozpoczynajc od sadzania chorego w ku, nastpnie sadzania w ku
z nogami opuszczonymi poza ko, po-przez pionizacj biern do
pionizacji czynnej i nauki chodzenia. W pozycji siedzcej i stojcej
prowadzi si rwnie wiczenia rwnowane i wiczenia utrzymania

33
prawidowej postawy ciaa. Pamita take naley o nauce przesiadania
si z ka do wzka inwalidzkiego lub na fotel i z powrotem.
Przed rozpoczciem wicze naley zachowa logiczn kolejno
postpowania: diagnostyka ocena rokowania ocena funkcjonalna
planowanie rehabilitacji realizacja. Planowanie rehabilitacji musi by
poprzedzone dokadn diagnostyk i ocen rokowania. Potrzeby
rehabilitacji wynikaj z oceny funkcjonalnej chorego. W ocenie
rokowania naley wzi pod uwag stan neurologiczny, stan
wiadomoci i stan psychiczny. Przy ocenie rokowania trzeba rwnie
wzi pod uwag sprawno fizyczn przed zachorowaniem, stan ukadu
krenia, a zwaszcza zdolno do wysiku fizycznego niezbdnego
podczas wicze. Przed zaplanowaniem rehabilitacji naley oceni stan
funkcjonalny chorego i potrzeby chorego. Stan funkcjonalny naley
oceni take przy kadej zmianie stanu klinicznego, przed rozpoczciem
kadego kolejnego etapu rehabilitacji, w trakcie wczesnej rehabilitacji co
tydzie i przed wypisaniem chorego do domu. U chorych ktrzy ju
powrcili do domu wskazane jest dokonanie oceny jakoci ycia,
najlepiej przy pomocy Wskanika Aktywnoci Franchay (FAI) i 30.
punktowej wersji skali SIP zaadaptowanej dla udaru mzgu (Stroke-
Adapted 30-Item Version of the Sickness Impact Profile -SA-SIP 30).
Planowanie musi by dokonywane z czynnym udziaem chorego i
jego rodziny, powinno uwzgldnia udzia rodziny w caym procesie
rehabilitacji. Powinno by uzgodnione i zaakceptowane zarwno przez
chorego jak przez jego najbliszych. Planowanie to powinno
uwzgldnia take stan pacjenta przed zachorowaniem, zdolno do
uczenia si, zdolnoci przystosowawcze, wydolno (zdolno do
wysiku), stan rodzinny (potencjalny udzia wspmaonka, innych
czonkw rodziny i przyjaci), stan socjalno-bytowy, wyksztacenie. Nie
naley zapomina o edukacji chorego i czonkw jego rodziny oraz o
praktycznej nauce prowadzenia wicze.
Wczesna rehabilitacja po udarze mzgu prowadzona jest
pocztkowo w oddziale neurologicznym lub wewntrznym (najlepiej w

34
pododdziale udarowym) i kontynuowana w oddziale rehabilitacyjnym
(najlepiej w oddziale udarowo-rehabilitacyjnym ang. rehabilitation
stroke unit). Podczas rehabilitacji okresowo przeprowadza si ocen
stanu funkcjonalnego i w razie potrzeby dokonuje modyfikacji programu.
Nauk chodzenia prowadzi si pocztkowo na krtkich dystansach,
po rwnej i paskiej nawierzchni, przez cay czas kontrolujc zachowanie
chorego, a zwaszcza tolerancj wysiku. Stopniowo w miar czynienia
przez chorego postpw wprowadza si wiczenia na nawierzchniach
nierwnych lub pochyych. Nowsze metody nauki chodu polegaj na
zastosowaniu specjalnej bieni ruchomej z regulowalnym odcieniem.
Najnowsza metoda pozwala na korekt zakresu ruchw staww
skokowych i kolanowych przy pomocy sterowanych elektronicznie ortez
z modyfikacj komputerow. Ostatnim etapem nauki lokomocji jest
chodzenie po schodach. Czas trwania wicze systematycznie wydua
si, proporcjonalnie po poprawy tolerancji wysiku. Jednake w
odrnieniu do chorych po udarze niedokrwiennym u chorych po udarze
krwotocznym nie prowadzi si wicze intensywnych.
Najczciej stosowane metody kinezyterapii to metoda PNF Kabata i
metoda NDT Bobathw. Stosowana od kilku lat metoda CIT Tauba jest
terapi behawioraln i nie moe zastpi gimnastyki leczniczej naley
j proponowa osobom u ktrych wystpio zjawisko wyuczonego
nieuywania. U chorych z dominujcymi zaburzenia utrzymania
waciwej postawy ciaa i zaburzeniami rwnowagi stosuje si wiczenia
koordynacyjno-rwnowane wedug Frenkla. Nowoczesnym
postpowaniem w tych przypadkach jest wykorzystania stabilometrii do
diagnostyki i rehabilitacji tych zaburze. Na etapie uruchamiania
kontynuuje si przez cay czas nauk czynnoci ycia codziennego.
Stopniowo wprowadza si wiczenia oglnokondycyjne,
oglnorozwojowe i koordynacyjne, wiczenia manipulacyjne
poprawiajce funkcj koczyny grnej, wiczenia w odcieniu,
wiczenia w wodzie, masae podwodne. Mona rwnie prowadzi
wiczenia na bieni ruchomej lub cykloergometrze, nie zapominajc o

35
czstej kontroli ukadu krenia. Przeprowadzona przez van Peppena,
Kwakkela i in. analiza prac zamieszczonych w czoowych bazach
medycznych, m.in. Embase, Medline i Cochraine wykazaa niewielki
wpyw intensywnoci wicze na wyniki rehabilitacji.
Niezalenie od stosowanych metod reedukacji nerwowo-miniowej
rehabilitacj mona uzupenia o funkcjonaln elektrostymulacj (FES), i
bio-feedback. W pniejszym okresie wprowadza si terapi zajciow,
muzykoterapi, choreoterapi. W wybranych przypadkach prowadzona
jest psychoterapia. Najnowsz metod czc choreoterapi z bio-
feedbackiem i stymulacj akustyczn jest zastosowanie muzyki tanecznej
nadawanej przez indywidualne suchawki (walkman) do sterowania
rytmem i tempem chodu - Musical Motor Feedback. U chorych z
zespoem poowiczego zaniedbywania wystpujcym najczciej u
chorych praworcznych z niedowadem poowiczym lewostronnym
stosuje si bodce akustyczne, wzrokowe i dotykowe celem skierowania
uwagi pacjenta na stron poraon. Wyselekcjonowana grupa chorych
modych, z wydolnym ukadem krenia, po pierwszym udarze, z
niecakowitym poraeniem poowiczym, moe realizowa program
intensywnej rehabilitacji obejmujcy 3 godziny wicze dziennie.
Uzupenieniem kinezyterapii jest fizykoterapia, terapia ciepem,
krioterapia, pneumatyczny masa podcinieniowy i in.
U chorych z afazj terapia mowy powinna rozpocz si moliwie
jak najwczeniej, najlepiej nazajutrz po przyjciu chorego do szpitala.
Niezbdna jest wsppraca i pomoc ze strony rodziny chorego. Terapia
mowy realizowana przez neurologoped ukierunkowana powinna by
caociowo i pragmatycznie. Chorych z cakowitym poraeniem
koczyny grnej prawej zachca si do pisania rka lew, pomocna jest
te maszyna do pisania lub komputerowy edytor tekstu. W rehabilitacji
chorych z dyzartri lub dysfagi prowadzi si wiczenia praksji oralnej.
W razie anartrii i afazji totalnej kontakt pacjenta z otoczeniem moe
odbywa si jedynie przy pomocy ruchw gow, ruchw powiek i gaek
ocznych. Prosty sposb polega na podzieleniu alfabetu na 2, 3 lub 4

36
czci. Opiekun kolejno pokazuje tablic, rzd, i poszczeglne litery, a
pacjent dokonuje wyboru poprzez kiwnicie gow, lub mrugnicie. W
ten sposb buduje si wyrazy i cae zdania. Naley ustali list 25
najczciej uywanych wyrazw.
Rehabilitacja zaburze innych procesw poznawczych jak pami,
uwaga, koordynacja wzrokowo-ruchowa, organizacja i postrzeganie
przestrzeni wymaga specjalistycznego wyposaenia, wspomaganego
komputerowo i fachowych pracownikw wyspecjalizowanych w
rehabilitacji neuropsychologicznej.
Spord zaopatrzenia w pomocniczy sprzt ortopedyczny i
rehabilitacyjny najczciej stosuje si: usk doniow, temblak, usk na
staw kolanowy, podcig gumowy na opadajc stop, buty ortopedyczne
z podwyszon cholewk i sztywnikiem w szwie tylnym i odwrconym
obcasem Thomasa, aparat drutowy goleni ze strzemieniem i spryn
unoszc opadajc stop.
Pacjentowi i jego rodzinie (opiekunom) naley udzieli kilku rad
praktycznych dotyczcych pielgnacji i rehabilitacji chorego po udarze
mzgu w domu, a zwaszcza: w przypadku niedowidzenia poowiczego
uoy chorego w ku lub fotelu tak, aby podchodzi do niego od
strony niedowidzcej, regularnie zmienia pozycj siedzenia lub leenia
nie rzadziej ni co 2-3 godziny (odleyny!), regularnie chodzi do
toalety, nie rzadziej ni raz na 3 godziny, nawet gdy chory nie odczuwa
parcia na mocz, prysznic jest mniej niebezpieczny ni kpiel w wannie,
do kabiny lub wanny naley wchodzi sabsz nog, wychodzi
mocniejsz (te same zasady dotycz wchodzenia i wychodzenia z
samochodu), chorego naley zachca do moliwie najwikszej
samodzielnoci.
P o d s u m o w a n i e: nie mona udzieli prostej odpowiedzi na
pytanie zawarte w tytule. Na pewno nowoczesna rehabilitacja poudarowa
oznacza rehabilitacj kompleksow, wszechstronn, rozpoczt wczenie
i kontynuowan w miejscu zamieszkania, realizowan przez wysoko
wyszkolony wielospecjalistyczny zesp rehabilitacyjny. Poszczeglni

37
czonkowie tego zespou zaangaowani s dla realizacji okrelonych
celw w zalenoci od indywidualnych i aktualnych potrzeb konkretnego
chorego. Cele rehabilitacji musz by uzgodnione z pacjentem i jego
bliskimi. adnego chorego nie wolno pozbawia prawa do usprawniania.
Pozostaj otwarte pytania co do niezbdnego minimalnego
wyposaenia oddziau rehabilitacji neurologicznej, co do minimalnego
skadu personelu i jego kwalifikacji.
Czy dla zapewnienia nowoczesnej rehabilitacji konieczne jest
zastosowanie robotyzacji i mechanizacji rehabilitacji (nauka chodzenia z
odcieniem), muzycznego wspomagania chodu z uyciem zasadniczego
sprzenia zwrotnego (MMF), tele-rehabilitacji, komputeryzacji? Czy
naley otwiera wzorem duskim (pod)oddziay rehabilitacji
poudarowej? Jak zapewni szkolenie specjalistyczne i podyplomowe
poszczeglnych czonkw zespou rehabilitacyjnego? Czy przenie
ciar rehabilitacji w miejscu zamieszkania na domy pomocy spoecznej
czy uruchomi rehabilitacj opart na gminie (community-based
rehabilitation)? Naley koniecznie zmieni rol terapeuty zajciowego w
Polsce powinien on jak najwicej czasu spdza z chorym. Jakie skale
stosowa dla oceny wynikw rehabilitacji? Czy ocenia jako ycia?
Ktre funkcje s najwaniejsze: samoobsuga, funkcje manualne,
lokomocja, mowa? Aby odpowiedzie na te i inne pytania konieczne s
dziaania zespoowe z udziaem specjalistw i menederw.

Pimiennictwo

[1]Barnes M.P. 1997. Standards in neurological rehabilitation. Europ

J Neurol.; 44: 1-7.
[2]Bode R.K., Heinemann A.W., Semik P., Mallinson T. 2004. Relative
importance of rehabilitation therapy characteristics on functional
outcomes for persons with stroke. Stroke; 35(11): 2537-42.

38
 [3]Collen F.M., Wade D.T., Robb G.F. et al. 1991. The Rivermead
Mobility Index: - a further development of the Rivermead Motor
Assessment. International Disability Studies; 13 (2):50-4.
[4]Dimitrijevi M.R. 1996. Plastyczno ukadu nerwowego w procesie
przywracania funkcji ruchowych u ludzi. Neurol. Neurochir. Pol.; 30,
supl. 1, 9.
[5]Dobkin B.H. 2004. Strategies for stroke rehabilitation. Lancet
Neurol.; 3(9): 528-36.
[6]Duncan P.W., Horner R.D., Reker D.M. et al. 2002. Adherence to
postacute rehabilitation guidelines is associated with functional
recovery in stroke. Stroke; 33(1): 167-77.
[7]Gresham G.E., Duncan P.W., Stason W.B. et al. 1997. Rehabilitacja
po udarze mzgu: ocena stanu pacjenta, wskazania do rehabilitacji i
sposb postpowania. Rehab. Med.; 1, 2: 13-25.
[8]Grochmal S., Zieliska-Charszewska S.(red.) 1986. Rehabilitacja w
chorobach ukadu nerwowego. PZWL; 1986: 79-91.
[9]Hamilton B.B., Laughlin J.A. 1994. Interrater agreement of the seven
level Functional Independence Measure (FIM). Scand. J. Rehab.
Med.; 26(3): 115-19.
[10] Herzyk A. 2005. Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej.
Tom 14. W.N. Scholar, Warszawa.
[11] Kalra L., Eade J., Wittink M. 1996. Stroke rehabilitation units:
Randomized trials and mainstream practice. Cerebrovasc. Dis.; 6:
266-71.
[12] Kdzielawa D. 1993. Afazja. w: Gakowski T., Tarkowski Z.,
Zaleski T.(red.): Diagnoza i terapia zaburze mowy. Wyd. UMCS;
Lublin: 69-78.
[13] Kwakkel G., Wagenaar R.C., Koelman T.W. et al. 1997. Effects of
intensity of rehabilitation after stroke: a research synthesis. Stroke;
28, 8: 1550-6.
[14] Laidler P. 1996. Rehabilitacja po udarze mzgu. PZWL; Warszawa.

39
[15] Macko R.F., Ivey F.M., Forrester L.W. et al. 2005. Treadmill
exercise rehabilitation improves ambulatory function and
cardiovascular fitness in patients with chronic stroke: a randomized,
controlled trial. Stroke; 36(10): 2206-11.
[16] Malouin F., Richards C.L., McFadyen B., Doyon J. 2003. Nouvelles
perspectives en radaptation motrice aprs un accident vasculaire
crbral. Mdecine Sciences; 19 : 994-8.
[17] Mauritz K.H., Hesse S., Platz T. 1997. Late recovery of motor
functions. Brain Plasticity, Advances in Neurology; 73: 395-408.
[18] Nilsson A.L., Sunnerhagen K.S., Grimby G. 2005. Scoring
alternatives for FIM in neurological disorders applying Rasch
analysis. Acta Neurol Scand.; 111(4): 264-73.
[19] Opara J. 2005. Klinimetria w udarach mzgu. Wydawnictwo AWF,
Katowice; stron 159.
[20] Opara J. 2004. Podstawy rehabilitacji neurologicznej. W: Kozubski
W., Liberski P. (red): Choroby Ukadu Nerwowego. PZWL;
Warszawa: 561-571.
[21] Pang M.Y., Eng J.J., Dawson A.S. et al. A community-based fitness
and mobility exercise program for older adults with chronic stroke: a
randomized, controlled trial. J Am Geriatr Soc.; 53(10): 1667-74.
[22] Postpowanie w Ostrym Udarze Niedokrwiennym Mzgu. Raport
zespou Ekspertw Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia
Udaru Mzgu. 2000. Neurol. Neurochir. Pol.; supl. 4: 30-38.
[23] Schauer M., Mauritz K.H. 2003. Musical motor feedback (MMF) in
walking hemiparetic stroke patients: randomized trials of gait
improvement. Clin Rehabil.;17(7): 713-22.
[24] Studenski S., Duncan P.W., Perera S. et al. 2005. Daily functioning
and quality of life in a randomized controlled trial of therapeutic
exercise for subacute stroke survivors. Stroke;36(8): 1764-70.
[25] Taub E., Uswatte G., Pidikiti R. 1999. Constraint-Induced
Movement Therapy: a new family of techniques with broad

40
 application to physical rehabilitation - a clinical review. J Rehabil
Res Dev.;36(3): 237-51.
[26] Wolf L.S., Catlin P.A., Ellis M. et al. 2001. Assessing Wolf Motor
Function Test as Outcome Measure for Research in Patients After
Stroke. Stroke; 32: 1635-9.
[27] www.strokeupdate.co.uk.: Shinn-Zong Lin,1 Woei-Cherng Shyu,1
and Hung Li. Stem Cells Therapy for Stroke. 4th World Congress for
NeuroRehabilitation, Hong Kong, 12-16 February 2006.

CONTEMPORARY REHABILITATION AFTER STROKE

WHAT DOES IT MEAN?

J. Opara

Summary
According to literature the post-stroke patients are most numerous
group of clients needing rehabilitation as for neurological diseases.
Following the report of Pan European Consensus Meeting on Stroke
Management (Helsingborg, Sweden, 8-10 November 1995): at the start
of rehabilitation every patient should have access to rehabilitation
services without prior selection, have his/her disability needs assessed as
soon as possible by a properly trained health professionals, take part in a
goal planning meeting involving all rehabilitation professionals and
family. Rehabilitation should be centred on patient`s own goals. The
rehabilitation requires the intervention of an interdisciplinary team
constisting of physicians, nurses, physiotherapists, occupational
therapists, speech therapists, neuropsychologists and others. Any
technique used in the management of disability should be specified,
targeted, intensive and patient-centred.

41
 No recomendation can be made on specific techniques which might
be used.
The question is: what do we understand as contemporary
rehabilitation after stroke?
These are more questions than answers. Are the contemporary
rehabilitation the latest reports on neurological rehabilitation and
neurorehabilitation, including Constraint-Induced Movement Therapy? Is
this the use of computers in rehabilitation of cognitive disturbances? Is
this the use of neuroimaging and neurophysiological examinations in
rehabilitation? Should we to intensify the exercises? Should the
rehabilitation team be spread out?

Key words: stroke, rehabilitation, comprehensive rehabilitation

42