Maciej Fic

Atywno rodowisk twrczych

Grnego lska w Polsce Ludowej :
moliwoci i ograniczenia
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica 6, 156-169

2011
 Folia 91

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis

Studia Politologica VI (2011)

Maciej Fic
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska
w Polsce Ludowej moliwoci i ograniczenia

Okres istnienia Polski Ludowej (lata 19441989) przynis kulturze polskiej

z jednej strony znaczne ograniczenia myli twrczej, z drugiej jednak stworzy
tym rodowiskom w pewnych obszarach moliwoci pracy. W jednej z najwaniej-
szych wspczesnych syntez powiconych dziejom polskiej kultury Maria Bogucka
z perspektywy oglnopolskiej podzielia interesujcy nas czas na nastpujce etapy:
okres stalinizacji (19441953), odwil i przeom padziernikowy (19531958) oraz
popadziernikowy konflikt midzy wadz a twrcami (19591989)1. Paradoksal-
nie, do podobnego podziau czasowego dokona w 1986 roku dziaacz partyjny
i zwizany z Grnym lskiem krytyk literacki Witold Nawrocki, wydzielajc trzy
podokresy: lata 19441948 (etap pluralistycznego rozwoju i budowy programw),
lata 19491955 (etap formowania programu realizmu socjalistycznego) oraz lata
19551980 (czas sporu i rywalizacji wewntrz rodowiska twrcw)2. Nieco ina-
czej wygldaa sytuacja twrcw w przypadku Grnego lska, regionu przed wojn
uznawanego w tym wymiarze za peryferyjny wobec reszty kraju, charakteryzuj-
cego si zreszt stosunkowo nieliczn grup inteligencji (zwaszcza humanistw).
Zmiana ustroju, granic, wadz, w konsekwencji take preferowanej przez nich polity-
ki kulturalnej, natenie migracji ludnoci spowodoway istotne przeobraenia. Bez
wzgldu na podziay historyczne poszczeglnych czci Polski nowi wodarze pa-
stwa zdawali sobie spraw ze znaczenia sprawowania nadzoru nad rzdem dusz,
kontroli nad rodowiskami kulturotwrczymi caego kraju literatami, muzykami,
dziennikarzami, plastykami etc. Ograniczone ramy tekstu pozwalaj jedynie na za-
rysowanie podziaw chronologicznych w grnolskiej rzeczywistoci oraz zazna-
czenie niektrych tendencji i zjawisk typowych dla poszczeglnych podokresw.

1
Szerzej por. M. Bogucka, Kultura. Nard. Trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do
1989 roku, Warszawa 2008, s. 465580.
W. Nawrocki, Krajobraz literatury w czterdziestoleciu, [w:] Literatura Polski Ludowej.
2

Oceny i prognozy, red. J. Adamski, Warszawa 1986, s. 2134.

Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [157]

***
W okresie stalinizacji w porwnaniu do sytuacji oglnopolskiej pierwsza wy-
ranie dostrzegalna rnica dotyczy pocztkowej cezury podokresu. Gdy w tzw.
Polsce Lubelskiej rozpoczto dziaalno w 1944 roku, Grny lsk sta si tere-
nem dziaa wojennych Armii Czerwonej dopiero w ramach ofensywy zimowej
1945 roku, poszczeglne miasta regionu przejmowane byy z rk niemieckich
w styczniu 1945 roku i od tego momentu nowe siy polityczne mogy rozpocz
swoj aktywno3. Druga wana rnica wie si ju cile z problematyk kul-
turaln. Dotychczasowa przeszo i tradycje regionu nie zawieray bowiem prak-
tycznie pierwiastka lewicowego. W zasadzie istniejce dotd w tzw. polskiej
czci Grnego lska rodowiska twrcze najczciej zwizane byy bowiem z pra-
w stron sceny politycznej4. Dlatego nowe wadze stany przed nie lada dylema-
tem: czy i jak wykorzysta potencja twrcw w wojewdztwie lskim dla was-
nych celw oraz jak owe cele sformuowa.
ywe w wiadomoci Grnolzakw tradycje pracy organicznej wpyway na
szybk powojenn aktywizacj spoeczn, obejmujc take sfer kulturaln5. Po
okresie okupacji powojenne dziesiciolecie charakteryzowao si gwatownym wy-
buchem aktywnoci tego typu dziaalnoci mieszkacw, czego wymiernym wia-
dectwem pozostaje liczba 1665 stowarzysze istniejcych na terenie wojewdztwa
lskiego w 1946 roku6. Wiele z nich zrzeszao twrcw szukajcych dla siebie miej-
sca w nowej rzeczywistoci. Inaczej ni w wikszej czci Polski na Grnym lsku
rola twrcw staa si szczeglnie istotna. Tu bowiem co zostao ju zaznaczo-
ne istniaa wyjtkowa potrzeba legitymizacji nowej wadzy z ich strony7. Wane
zadanie dla wadzy ludowej stanowio pozyskanie dla swoich dziaa rodowisk
twrczych, ktre relatywnie nieliczne (ze wzgldu na charakter regionu i dziaania
wojenne), pozostaway dotd pod silnym wpywem myli chrzecijasko-demo-
kratycznej, a poza wpywem ideologii komunistycznej. Szczeglnym wyrnieniem
wojewdztwa od reszty kraju byo zdobycie poparcia dla polityki nowych wadz
ze strony dotd dziaajcych regionalnych twrcw, obcych wprawdzie ideologii
komunistycznej, ale znajdujcych si po 1945 roku psychologicznie w sytuacji bez
wyjcia, gdy przysza do nich wreszcie wymarzona Polska8.
3
Por. B. Warzecha, Dziaania wojenne na Grnym lsku w 1945 roku, [w:] Wojewdztwo
lskie 19451950. Zarys dziejw politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007,
s. 3855; R. Kaczmarek, Grny lsk podczas II wojny wiatowej, Katowice 2006, s. 385417.
4
Por. P. wiercz, Narodowa Demokracja na Grnym lsku w Drugiej Rzeczypospolitej,
Krakw 1999, s. 166170; M. Fic, Wilhelm Szewczyk (19161991) lski polityk i dziaacz
spoeczny, Katowice 2007, s. 2742.
Por. I. Bukowska-Floreska, Rodzina na Grnym lsku, Katowice 2007, s. 127167;
5

U. Swadba, lski etos pracy. Studium socjologiczne, Katowice 2001, s. 6069.

6
J. Tomasiewicz, Ugrupowania polityczne i organizacje spoeczne w wojewdztwie l-
sko-dbrowskim, [w:] Rok 1945 w wojewdztwie lsko-dbrowskim, red. A. Topol, Katowice
2004, s. 103.
7
M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja
wadzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2001, s. 135173.
8
Por. P. Madajczyk, System wadzy na Grnym lsku w latach 19451956, [w:] Stalinizm
i rok 1956 na Grnym lsku, red. A. Dziurok, B. Linek, K. Tarka, KatowiceOpoleKrakw
[158] Maciej Fic

Polem dziaania rodowisk twrczych Grnego lska w pierwszym powo-

jennym okresie bya wic w mniejszym stopniu indoktrynacja zwizana z hasami
walki klas, w wikszym polonizacja lub jak czciej okrelano te dziaania repo-
lonizacja ludnoci autochtonicznej. Przewaajca cz lokalnych elit niezalenie
od pogldw politycznych uznawaa, e ludno indyferentn narodowo naley
odzyska dla polskoci. Poniewa podobnie postrzegaa t sytuacj nowa wa-
dza, postanowia wic wykorzysta rodowiska twrcze w procesie realizacji tej
tzw. polskiej polityki narodowociowej Grnego lska9. Do realizacji postulatw
planowano wykorzysta wszelkie dostpne formy. W 1946 roku Zdzisaw Hierow-
ski pisa:

Podstaw repolonizacji i jej pierwszym krokiem musi by jzyk. Poniewieran tu przez

wieki mow polsk musi podnie do waciwej godnoci szeroko krzewione ywe i dru-
kowane sowo polskie, docierajce wszdzie przez koci, pras, ksik, szko, wiet-
lic, domy kultury, radio, teatr, przez wszystkie orodki, jakie stoj do dyspozycji10.

Wykorzystujc wskazane instrumenty zamierzano prowadzi intensywn

edukacj (a z czasem indoktrynacj) historyczn, w ramach ktrej szczeglnie mia-
no podkrela zwizki lska z Polsk (powrt do Polski piastowskiego lska)
i ukazywa zbienoci midzy mieszkacami regionu i pozostaych czci kraju11.
Wszystkie te dziaania miay by prowadzone w ramach programu w zakresie po-
lityki kulturalnej, uznawanego przez wielu twrcw za najlepszy w caym okresie
Polski Ludowej12.
By wypeni przywoane wyej zadania wadza ludowa staraa si w pierw-
szym okresie po zakoczeniu wojny roztoczy nad twrcami parasol ochronny.
Obejmowa on kilka rwnolegych obszarw. Pierwszym byo wyrazicie ukazywa-
ne osobiste poparcie reprezentantw nowej wadzy przede wszystkim pierwszego
wojewody lskiego Aleksandra Zawadzkiego oraz jego zastpcy Jerzego Zitka13.
Kolejnym stao si wczanie reprezentantw rodowisk twrczych w rnego

2007, s. 4849.
9
M.W. Wanatowicz, Dwa oblicza polskiej polityki narodowociowej na terenie historycz-
nego Grnego lska w latach 19451959, lski Kwartalnik Historyczny Sobtka 2008,
nr 1, s. 7393.
10
Z. Hierowski, Szkice krytyczne, oprac. W. Nawrocki, Katowice 1975, s. 33; M. Krako-
wiak, Pisarze wobec koca wojny, [w:] Zakoczenie wojny na Grnym lsku, red. Z. Wonicz-
ka, Katowice 2006, s. 215225.
Archiwum Pastwowe w Katowicach (dalej AP Kat.), Urzd Wojewdzki lski (dalej
11

UWl.), Wydzia Oglny (dalej Og.), sygn. 330, k. 77. Program wydawnictw za. nr 16 do
sprawozdania z dziaalnoci Wydziau Informacji i Propagandy za okres 2131 III 1945 r.
W. Szewczyk, Wstp, [do:] Kultura Grnego lska i Zagbia Dbrowskiego. Studia
12

i szkice, red. M. Fazan, A. Linert, Katowice 1982, s. 9.

Por. P. Madajczyk, System wadzy na Grnym lsku, s. 31, 45; J. Walczak, Genera Je-
13

rzy Zitek. Biografia, Katowice 1996, s. 343347; M.W. Wanatowicz, Od indyferentnej ludnoci
do lskiej narodowoci? Postawy narodowe ludnoci autochtonicznej Grnego lska w latach
19452003 w wiadomoci spoecznej, Katowice 2004, s. 2627; B. Lubosz, Bolesawa Lubosza
Alfabet lski, Katowice 1995, s. 105106; W. Szewczyk, Wspomnienia, oprac. W. Janota, Kato-
wice 2001, s. 225; tene, Pocztki, Pogldy z 30 I 1983, nr 5.
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [159]

rodzaju struktury (zwykle o fasadowym charakterze). Waciw ilustracj moe by

np. Wojewdzka Rada Kultury, powoana do ycia na mocy zarzdzenia wojewody
A. Zawadzkiego z lipca 1946 roku, formalnie majca za zadanie przeprowadzenie
w sposb planowy prac nad podniesieniem stanu kulturalnego ludnoci
Wojewdztwa lsko-Dbrowskiego oraz nad rozpowszechnieniem i udostpnie-
niem rodzimej kultury polskiej na ziemiach odzyskanych w granicach tego woje-
wdztwa. W praktyce jej dziaalno miaa polega na opiniowaniu przedstawio-
nych jej zagadnie i projektw dotyczcych nauki i sztuki oraz rozpowszechnieniu
kultury polskiej na tzw. Ziemiach Odzyskanych14. Wrd czonkw Rady (przedsta-
wicieli wiata nauki, literatury, sztuki, muzyki, prasy, teatru, nauczycielstwa, ra-
dia, wydawnictw, duchowiestwa, kuratorium, urzdw, organizacji spoecznych,
zwizkw zawodowych, organizacji modzieowych i politycznych oraz dziaaczy
regionalnych) znaleli si m.in. Roman Lutman dyrektor Instytutu lskiego i pre-
zes Towarzystwa Przyjaci Nauk, Zdzisaw Hierowski krytyk literacki, prezes
Zwizku Zawodowego Literatw Polskich i dyrektor programowy katowickiej roz-
goni Polskiego Radia, Wilhelm Szewczyk literat i redaktor Odry, artysta rze-
biarz Stanisaw Marcinw reprezentujcy Zwizek Zawodowy Polskich Artystw
Plastykw, Faustyn Kulczycki rektor Wyszej Szkoy Muzycznej w Katowicach,
Bolesaw Wojtowicz prorektor tej uczelni, Jan Nowiski dyrektor Filharmonii
lskiej, Bronisaw Dbrowski dyrektor katowickiego Teatru im. S. Wyspiaskiego,
Stefan Belina-Skupiewski reprezentujcy Oper lsk w Bytomiu15. Podobn
rol penia te np. powoana w marcu 1947 roku Komisja Kultury i Sztuki przy
Wojewdzkiej Radzie Narodowej, skupiajca delegatw z 18 instytucji (m.in.
Zwizku Zawodowego Literatw Polskich, Zwizku Artystw Scen Polskich,
Instytutu lskiego i Zwizku Zawodowego Dziennikarzy)16. Za trzeci obszar po-
zyskiwania uzna mona pomoc w organizowaniu rnorodnych konkursw oraz
przyznawanie nagrd za prawomyln dziaalno kulturaln17. Dobr ilustracj
stanowi przypadek konkursu literackiego redakcji Odry, ktrego fundusz skada
si ze skadek czytelnikw i rozmaitych instytucji oraz rodkw przeznaczonych
przez wojewodw z tzw. Ziem Odzyskanych (lskiego i szczeciskiego)18. W tym
i innych konkursach zdecydowana wikszo wyrnionych prac naleaa do wspl-
nej grupy tematycznej podejmujcej odpowiadajc wczesnym potrzebom poli-
tycznym tzw. tematyk piastowsk, silnie podkrelajc zwizek zachodniej czci
kraju z pozostaymi terenami, odwoujcej si przy tym do tradycji pastwa polskie-

14
AP Kat., UWl. Og., sygn. 255, k. 2324. Zarzdzenie wojewody lsko-dbrowskiego
z dnia 18 VII 1946 w sprawie Wojewdzkiej Rady Kultury.
AP Kat. UWl. Og., sygn. 255, k. 2425. Skad Wojewdzkiej Rady Kultury.
15

16
AP Kat., Wojewdzka Rada Narodowa w Katowicach, sygn. 183/II/239. Informacja
Biura Prezydialnego WRN o utworzeniu Komisji Kultury i Sztuki z 28 III 1947 r.
17
Szeroko na ten temat: U. Urban, Wadza ludowa a literaci, Warszawa 2006, s. 95148;
M. Zawodniak, Konkursy literackie, nagrody literackie, [w:] Sownik realizmu socjalistycznego,
red. Z. apiski, W. Tomasik, Krakw 2004, s. 104108; M. Fazan, W. Nawrocki, Katowickie
rodowisko literackie w latach 19451967, Katowice 1969, s. 5758.
18
J. Mdry, Prasa, [w:] Kultura Grnego lska, s. 242; M. Fazan, Wkad katowickiego
rodowiska naukowego i literackiego w kulturaln integracj Ziem Zachodnich, Rocznik Kato-
wicki 1985, t. 13, s. 107.
[160] Maciej Fic

go z okresu redniowiecza19. Nie mona te zapomina o coraz bardziej natrtnej

prbie zawaszczania regionalnej przeszoci przez wspczesno. Widoczne jest
to choby w manipulacji folklorem regionu, gdy nie udawao si w istniejcym do-
robku ludowym lub robotniczym odnale jakiego przekazu folklorystycznego ze
stosownym elementem rewolucyjnym, nie wahano si tworzy falsyfikaty i popu-
laryzowa je jako prawdziwe20.
Po okresie szans twrcw grnolskich koniec lat 40. XX wieku przynis
okres dominujcych zagroe. Lata 19481955 to czas usankcjonowania prze-
mian, ktre dla wielu twrcw okazay si szczeglnie trudne. Narzucone wzorce,
rygorystyczna kontrola dokona z wykorzystaniem instrumentw ingerencji (inwi-
gilacja, cenzura) spowodoway przewartociowanie postaw i zachowa regional-
nych elit kulturalnych. Stay si one czci oglnopolskiej akcji podporzdkowy-
wania rodowisk twrczych21. Bezdyskusyjne jest, e z powodu wasnej aktywnoci
i popularnoci w rnych krgach twrcy byli szczeglnie naraeni na prb inwigi-
lacji, a wobec czci z nich prb werbunku do wsppracy ze subami bezpiecze-
stwa. W przypadku grnolskiego rodowiska literackiego jedynym dotd opisa-
nym z imienia i nazwiska przykadem tajnego wsppracownika wadz pozostaje
Andrzej Wydrzyski. Obok ju zidentyfikowanych informatorw sub bezpiecze-
stwa wci liczna jest grupa znana wycznie z uywanych w korespondencji sub
pseudonimw. W zbiorach archiwalnych katowickiego oddziau Instytutu Pamici
Narodowej oraz publikacjach na podobny temat pojawiaj si agenci o pseudoni-
mach: Niski, Lech, Marlena, Mars, Sia, Rex, Grayna czy Trawicz. Zwraca
uwag ich stosunkowo dua liczba, za charakter i sposb przekazywanych przez
nich informacji kae uwaa, e wywodzili si z lokalnego rodowiska twrczego22.
Przywoane informacje o wsppracy czci rodowiska z wadzami stanowi
jednak tylko cz prawdy. Rwnolegle bowiem druga cz prowadzia dziaania,
ktre z perspektywy wadz okazay si niebezpieczne i antypastwowe. Dlatego

W kolejnych edycjach wyrniono publicystyczny tom Sprawy Polakw Edmunda

19

Osmaczyka, cykl powieciowy Saga o Jarlu Broniszu Wadysawa Jana Grabskiego, cykl pia-
stowski Bolesaw Chrobry Antoniego Goubiewa oraz zbir reportay z Warmii i Mazur za-
mieszczony w tomie Ziemia odnalezionych przeznacze Wadysawa Ogrodziskiego (Stefana
Sulimy). Por. P. Sarna, Dziaalno publicystyczna Wilhelma Szewczyka na amach Odry, [w:]
Wilhelm Szewczyk. Pisarz, publicysta, niemcoznawca, oprac. J. liwiok, Katowice 2002, s. 28;
W. Nawrocki, ycie literackie, [w:] Kultura Grnego lska, s. 5455; M. Fazan, W. Nawrocki,
Katowickie rodowisko literackie, s. 50; Z. Jarosiski, Maa historia literatury polskiej. Litera-
tura lat 19451975, Warszawa 1997, s. 38; Odra 1947, nr 5.
W. Szewczyk, Wstp, [w:] Kultura Grnego lska, s. 12.
20

Szerzej na temat skali oglnopolskiej por. m.in. J. Siedlecka, Kryptonim Liryka. Bez-
21

pieka wobec literatw, Warszawa 2009; Twrczo obca nam klasowo. Aparat represji wobec
rodowiska literackiego 19561990, red. A. Chojnowski, S. Ligarski, Warszawa 2009.
22
Por. R. Kaczmarek, Akcja Meteor penetracja lskich elit politycznych przez aparat
bezpieczestwa w latach 19451955, Studia lskie, t. 61, Opole 2002, s. 89103; K. Heska-
-Kwaniewicz, Taki to mroczny czas. Losy pisarzy lskich w okresie wojny i okupacji hitlerow-
skiej, Katowice 2004, s. 115123; ta, Katowickie rodowisko literackie w oczach sub bezpie-
czestwa (19451956), [w:] lska codzienno po drugiej wojnie wiatowej, red. Z. Woniczka,
Katowice 2006, s. 143159; M.W. Wanatowicz, Od indyferentnej ludnoci, s. 9395; Z. Wo-
niczka, KatowiceStalinogrdKatowice. Z dziejw miasta 19481956, Katowice 2009, s. 326.
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [161]

przecie staray si aktywizowa agentw, w tym te celu zakadane byy sprawy

operacyjne, w ramach ktrych inwigilowano to rodowisko i starano si elimino-
wa osoby uznane za najbardziej niebezpieczne. Znamy dzi co najmniej kilka ta-
kich spraw, opatrzonych kryptonimami: Alfa, Meteor i Seperator. Kada z nich
miaa podobny cel, cho kada zakadana bya w nieco innych okolicznociach (np.
Alfa zmierzaa do spenetrowania grupy zwizanej z konspiracyjn prawicow
organizacj Ojczyzna dziaajc podczas okupacji)23. Miay jeden wsplny mia-
nownik przejcie kontroli nad twrcami w celu eliminacji niepodanych i zastra-
szenia pozostaych. W ich wyniku w grupie pilnie obserwowanych twrcw znaleli
si m.in.: Alojzy Targ i Kazimierz Popioek, Wilhem Szewczyk, Zbyszko Bednorz,
Kazimierz Goba, Zdzisaw Hierowski, Stanisaw Ziba, Bronisaw Koraszewski czy
Jzef Kokot24.
Efekty byy do atwe do przewidzenia twrcy albo wybierali migracj we-
wntrzn, albo decydowali si na otwarte poparcie systemu. Znaczna cz pod-
ja decyzj o jawnej wsppracy z wadzami i wiadczeniu na ich rzecz usug.
Najczytelniejsze przykady pochodz z dokona dziennikarzy i literatw, ktrzy
intensywnie uczestniczyli w dziaaniach propagujcych literatur wrd klasy
robotniczej (Aleksander Baumgardten, Jan Baranowicz, Mieczysaw Frenkel, Jan
Brzoza, Andrzej Wydrzyski, Gustaw Morcinek)25. Powstajce wwczas utwory
w wielu wypadkach pisano z tez. Stanisaw Ziemba wskazywa np. na tradycj
Katowic wieo przemianowanych na Stalinogrd, sigajc do spoecznej i naro-
dowej walki grnolskiego proletariatu; liczni literaci akcentowali (m.in. Aleksan-
der Baumgardten, Jzef Ligza, Zdzisaw Hierowski i Andrzej Wydrzyski) postp
kulturalno-owiatowy wojewdztwa stalinogrodzkiego w powojennym dziesicio-
leciu26. Byli i tacy, ktrzy wspierali wadze porednio przygotowujc dla jej repre-
zentantw okolicznociowe wystpienia27. Podejmowali te dziaania, ktre uzna

23
Na temat samej organizacji por. Z. Bednorz, Lata krecie i orowe, Warszawa 1987,
s. 22168; G. Strauchold, Myl zachodnia i jej realizacja w Polsce Ludowej w latach 19451957,
Toru 2003, s. 104105; A. Topol, Kazimierz Popioek i jego czasy (19031986), Katowice
Warszawa 2004, s. 2325, 4954.
24
Wiele materiaw na ten temat znajduje si w zbiorach archiwalnych katowickiego
oddziau Instytutu Pamici Narodowej, sygn. 02/144 oraz sygn. 032/88. Ponadto tematy-
ka przedstawiona zostaa m.in. w pracach: K. Heska-Kwaniewicz, Taki to mroczny czas,
s. 111133; teje, Katowickie rodowisko literackie, s. 147150; R. Kaczmarek, Akcja Me-
teor penetracja lskich elit, s. 89103; M.W. Wanatowicz, Od indyferentnej ludnoci,
s. 8586; J. Piotrowski, Genera Stefan Hubicki. onierz, polityk, lekarz (18771955), Wrocaw
2009, s. 202107; M. Fica, Wilhelm Szewczyk, s. 7077; Z. Woniczka, KatowiceStalino-
grdKatowice, s. 322332.
25
AP Kat., UWl., Wydzia Kultury, sygn. 98, k. 5. Miesiczne sprawozdanie Wydziau
Kultury i Sztuki Zarzdu Miasta w Zabrzu z 1 II 1949; W. Nawrocki, ycie literackie, [w:] Kul-
tura Grnego lska, s. 58.
26
S. Ziemba, Od Katowic do Stalinogrodu, wyd. 2, Krakw 1954, s. 6; Po X latach. Woje-
wdztwo stalinogrodzkie, red. M. Moskwa, Stalinogrd 1955.
27
Por. J. Walczak, Genera Jerzy Zitek, s. 188. Porednim dowodem s take identycz-
ne w treci teksty: S. Ziemby, Od Katowic, s. 284 oraz przewodniczcego Prezydium MRN
w Katowicach Antoniego Wojdy (AP Kat., Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowi-
cach, sygn. 495, k. 2930. Tekst wystpienia datowany na 27 I 1955 r.).
[162] Maciej Fic

mona za przykad radykalnego podporzdkowania. Pierwszym z przykadw

takich postaw moe by udzia w tzw. akcji antywatykaskiej, czyli odpowied inte-
lektualistw na dziaania papiea Piusa XII28. Reakcj, majc oczywicie przychyl-
no wadz partyjnych, byo organizowanie z inicjatywy Wojewdzkiej Rady Kultu-
ry, Instytutu lskiego i Polskiego Zwizku Zachodniego wiecw protestacyjnych,
w ktrych wzili udzia czoowi przedstawiciele wiata nauki i kultury wojewdz-
twa (m.in. Grzegorz Fitelberg, Z. Hierowski, G. Morcinek, Roman Lutman, Zygmunt
Izdebski, J. Ligza, Jzef Pieter i W. Szewczyk) oraz druk antypapieskich publika-
cji29. Symboliczny wymiar podporzdkowania ma sprawa przemianowania Katowic
na Stalinogrd. Decyzja zapada 7 marca 1953, w dwa dni po mierci Jzefa Stalina,
postanowieniem Rady Pastwa i Rady Ministrw PRL. Tego samego dnia na wspl-
nym posiedzeniu Egzekutywy KW PZPR i Prezydium WRN w Katowicach podjta
zostaa stosowna uchwaa. Pomimo oczywistych zastrzee mieszkacw miasta
(zapewne take w KW PZPR i Prezydium WRN) decyzja zapada bez dyskusji i sprze-
ciwu. Dla zachowania pozorw potrzebny by jeszcze kto, kto przedstawi odpowied-
ni wniosek wSejmie PRL. Do realizacji tej misji wybrano Gustawa Morcinka (posa
z Grnego lska), ktry stosowny projekt przedstawi 27 kwietnia 195330. Uchwaa
przyjta zostaa na stojco dugim aplauzem, nikt, co oczywiste, nie zgasza do niej
adnych uwag31. Z perspektywy lat Grzegorz Bbnik bardzo krytycznie ocenia dzia-
ania Morcinka, piszc:
Mona si zastanowi, jakimi to sposobami na pisarzu wymuszono ten kuriozalny
wniosek, na zawsze ju chyba kojarzcy si z jego nazwiskiem. By moe zagroono
odebraniem twrczego stypendium i prawa do wczasw w jednym z orodkw dla kon-
cesjonowanych literatw? W istocie wobec tak potwornego terroru nie sposb byo
zdoby si na odmow32.
Problem wydaje si jednak bardziej zoony, zwaywszy choby na prowadzo-
ne przez wojewdzkie wadze partyjne prby zastraszania twrcw (ktrzy zreszt
skonni byli wierzy w najgorsze moliwe rozwizania, z egzekucj nieprawomyl-
nych wcznie)33.

A. Dudek, R. Grys, Komunici i Koci w Polsce (19451989), Krakw 2003, s. 34.

28

J. Walczak, Genera Jerzy Zitek, s. 233; W. Szewczyk, Wspomnienia, s. 209; A. Dziu-

29

rok, Wadze komunistyczne wobec Kocioa katolickiego w diecezji katowickiej w latach 1948
1956 (zarys problematyki), [w:] Stalinizm i rok 1956, s. 129.
Warto zauway, e na pocztku lat 50. XX w. podjto krytyk pisarstwa G. Morcinka,
30

zarzucajc mu m.in. cofanie si przed ukazaniem penej prawdy o pooeniu grnikw, brak
waciwych odniesie do rozwijajcego si w tym rodowisku w okresie midzywojennym
ruchu rewolucyjnego, zacieranie ostroci konfliktw klasowych i ich spoecznej wymowy
oraz wski, zaciankowy, drobnomieszczaski nacjonalizm. Por. S. Ciesielski, Problematy-
ka lska w polskiej prasie spoeczno-kulturalnej w latach 19501955, [w:] lsk a czynniki
zewntrzne w XIXXX w., red. L. Smoka, Wrocaw 1992, s. 189; Z. Woniczka, KatowiceStali-
nogrdKatowice, s. 330331.
31
J. Walczak, Genera Jerzy Zitek, s. 276; A. Klich, Bez mitw. Portrety ze lska, Raci-
brz 2007, s. 91; Z. Woniczka, KatowiceStalinogrdKatowice, s. 68.
32
G. Bbnik, Stalinizacja jako zawaszczenie sfery symbolicznej (na przykadzie Kato-
wic, 19451956), [w:] Stalinizm i rok 1956, s. 244.
Por. M. Fic, Wilhelm Szewczyk, s. 81.
33
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [163]

Analizujc moliwoci i ograniczenia aktywnoci twrczej w okresie stali-

nowskim na Grnym lsku doda wypada, e na jako i sposb dziaania z pew-
noci negatywnie wpyno zjawisko likwidacji regionalnych instytucji kultury
i rodowisk kulturotwrczych, wrd ktrych wymieni mona m.in. Instytut lski,
lsko-Dbrowskie Towarzystwo Przyjaci Nauk czy periodyki Odra i Zaranie
lskie34. Okres najciszych ogranicze zacz si jednak koczy w poowie lat 50.
Istotn cezur tak dla kraju i regionu, jak i rodowisk twrczych wczesnego
wojewdztwa katowickiego stanowi z pewnoci rok 195635. Chwilowa liberaliza-
cja, ktra nastpia ju kilka lat wczeniej, daa szans na przywrcenie czci insty-
tucji i organizacji kulturalnych. Powoano do ycia lub przywrcono lski Instytut
Naukowy, Pastwowy Zesp Pieni i Taca lsk, pisma Panorama, Zaranie
lskie, Przemiany. Wydawnictwo lsk rozpoczo wydawanie kalendarzy
o tematyce lskiej36. Jesieni 1956 roku w Bytkowie rozpoczto budow lskiego
Orodka Telewizyjnego, a na pocztku grudnia 1957 roku nadano inauguracyj-
ny program telewizyjny z wasnego studia (katowicki nadajnik by wwczas naj-
silniejszy w skali caego kraju)37. Ponownie kierujcy pastwem podjli starania
wczenia rodowisk twrcw w struktury i gremia wadzy (choby tylko for-
malnej). Przykadem bya powoana w 1956 roku Wojewdzka Rada Kultury,
w skadzie ktrej znaleli si m.in. Danuta Baduszkowa (przewodniczca Woje-
wdzkiego Kolektywu Artystw Wojewdzkiej Rady Zwizkw Zawodowych),
literaci A. Baumgardten, J. Brzoza, G. Morcinek (wczesny przewodniczcy Zwizku
Literatw Polskich w Stalinogrodzie), Jan Pierzchaa (penicy jednoczenie
obowizki redaktora wydawnictwa lsk), W. Szewczyk, Aleksander Widera
i A. Wydrzyski, artyci plastycy Wiktor Ciechanowicz i Stanisaw Grecki, kry-
tyk muzyczny Adolf Dygacz, Jerzy Gadomski naczelny redaktor Dziennika
Zachodniego, Wodzimierz Janiurek naczelny redaktor Trybuny Robotniczej,
Stanisaw Hadyna dyrektor artystyczny PZLPiT lsk, Gustaw Holoubek kie-
rownik artystyczny Pastwowego Teatru lskiego, Mieczysaw Kofta naczelny re-
daktor Rozgoni Polskiego Radia, Edmund Kroh dyrektor Teatru Dramatycznego
w Czstochowie, J. Ligza przewodniczcy lskich K piewaczych i prze-
wodniczcy lskiego Towarzystwa Etnograficznego, Wodzimierz Ormicki

Por. A. Grajewski, Wygnanie. Diecezja katowicka w czasach stalinowskich, Katowice

34

2002, s. 26; W. Szewczyk, Wstp, [do:] Kultura Grnego lska, s. 12.

Por. M. Fic, Periodyzacja najnowszych dziejw Grnego lska z perspektywy jednostki
35

na przykadzie ycia i dziaalnoci Wilhelma Szewczyka, [w:], K periodyzacji djin Slezska, red.
D. Gawrecki, Opava 2008, s. 235.
36
J. Walczak, Genera Jerzy Zietek, s. 305; W. Szewczyk, Wstp, [do:] Kultura Grne-
go lska, s. 12; W. Nawrocki, ycie literackie, [w:] Kultura Grnego lska, s. 66; M. Fic,
Polski Grny lsk. Rola regionalnych elit kulturalnych w procesie ksztatowania powojennej
rzeczywistoci, [w:] Polskie niepodlegoci. Wizje pastwa i spoeczestwa w okresach prze-
omw 191819451989, red. J. Fary, P. Sowiski, T. Sikorski, Gorzw Wielkopolski 2009,
s. 280; T.M. Gogowski, Pismo lskiego Padziernika. Tygodnik spoeczno-kulturalny Prze-
miany (19561957), Katowice 2005; M. Fic, Katowickie Po prostu rola tygodnika Prze-
miany w najnowszej historii miasta i regionu, [w:] Katowice w 140. rocznic uzyskania praw
miejskich. Katowice w minionej rzeczywistoci, red. A. Barciak, Katowice 2006, s. 308336.
37
C. Kwiecie, Polskie Radio i telewizja w kulturze regionu, [w:] Kultura Grnego l-
ska, s. 281.
[164] Maciej Fic

kierownik artystyczny Pastwowej Opery lskiej, Jzef Powrniak rektor

Pastwowej Wyszej Szkoy Muzycznej w Stalinogrodzie, Wodzimierz Stahl dy-
rektor Pastwowej Opery lskiej, Wadysaw Szypulski dyrektor Teatru Zagbia
w Sosnowcu, Karol Stryja kompozytor, dyrektor artystyczny Filharmonii lskiej,
Andrzej Uramowicz dyrektor i reyser Pastwowego Teatru Polskiego w Bielsku,
Bolesaw Wojtowicz przewodniczcy Zwizku Kompozytorw Polskich i Edmund
ytecki przewodniczcy Delegatury Stowarzyszenia Polskich Aktorw Teatralnych
i Filmowych38. Podobnie jednak jak w caej Polsce zryw padziernikowy okaza si
krtkotrway, a aktywno rodowisk w duszej perspektywie pozorowana i iluzo-
ryczna, cho cz zdobyczy (zwaszcza uwypuklenie aspektu regionalnego) udao
si utrzyma. Uczestnik tych wydarze, W. Szewczyk tumaczy:

Odzyskane dla kultury tereny, rwnie i na lsku, zaczy jednak rycho by pene-
trowane przez indoktrynerw i manipulatorw. Nawet inicjatywy tak poyteczne, jak
popularyzacja tematu pracy w literaturze, zanieczyszczano przybudwkami propa-
gandowymi. Powstajcym w znakomitych warsztatach kompozytorskich dzieom prze-
ciwstawiano (przyznajemy zreszt, i nie dla bezporedniej konfrontacji) bezproblemo-
we formy rozrywki muzycznej, zapewniajc im rozmach organizacyjny i finansowy39.

Koniec polskiego Padziernika przynis najduszy z podokresw, w skali

caego kraju okrelany mianem popadziernikowego konfliktu midzy wadz
a twrcami. Jednak na Grnym lsku okres popadziernikowej aktywnoci rodo-
wisk twrczych take przebiega nieco odmiennie ni w pozostaej czci Polski.
W odrnieniu od sceny oglnopolskiej rodowiska twrcze wojewdztwa katowi-
ckiego nie podjy bowiem wyranej i widocznej rywalizacji z wadz. Zadecydowao
o tym z pewnoci kilka czynnikw. Po pierwsze, zmieniona w do istotny sposb
wobec nich strategia wadz twrcy byli odtd przecigani przez kierujcych pa-
stwem, w miejsce dotychczasowego zastraszania i nakazywania (kija) pojawia
si marchewka. Prawdopodobnie decydowao o tym take poczucie wdzicznoci
wobec wadz za promowanie regionu i mecenat nad twrcami, nie posiadajcymi
wczeniej zbyt silnej pozycji w kraju i czsto nie mogcymi rwna si dorobkiem ze
swoimi kolegami z innych orodkw. Wci take, praktycznie a po lata 80., czya
twrcw i wadz wsplna obawa przed tzw. rewizjonizmem (zwaszcza moliwo-
ci zmian zachodnich granic kraju i siln dziaalnoci rodowisk wypdzonych),
kaca miast rywalizacji jednoczy siy. Biorc pod uwag przywoywane cele (prze-
de wszystkim wybr midzy polskim lub niemieckim Grnym lskiem, mniej za
jego usytuowaniem w wolnej czy niesuwerennej ojczynie) i oferowane w zamian
za wspprac dobra, atwo przekona si, e znaczna grupa twrcw skorzystaa
z przedstawionej oferty. Profity z poparcia dla wadz byy przecie wymierne
i konkretne: moliwo wyjazdw za granic (take do Europy Zachodniej), mo-
liwo publikowania efektw wasnej twrczoci (bez wzgldu na jej artystyczn
warto) i szansa korzystania z profitw dostpnych wskiej grupie wybracw
AP Kat., Komitet Wojewdzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Katowicach
38

(dalej KW PZPR Kat.), sygn. 301/V/268, Posiedzenie Sekretariatu z 14 II 1956 r.

Por. W. Szewczyk, Wstp, [do:] Kultura Grnego lska, s. 1213. W tym samym
39

tekcie WRK ocenia jako zaludnion nominatami i funkcjonujc krtko wskutek choroby
gadatliwoci.
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [165]

(posiadanie stosownej pozycji w literackiej, plastycznej czy muzycznej hierarchii

stwarzao np. warunki do otrzymania mieszkania na preferencyjnych warunkach).
W zamian twrcy akceptowa mieli okrelone przez PZPR zasady socrealizmu,
z czasem pomc w jego promowaniu40. W takich realiach wydaje si uzasadnione
wskazanie typowej dla Grnolzakw strategii przetrwania, nakazujcej im od
stuleci dostosowywa si do otaczajcej rzeczywistoci (troch w myl ketmana
Czesawa Miosza), ktrej poddaa si cz rodowisk twrczych41. Z czasem zresz-
t niektrzy z twrcw zdecydowanie wykorzystali swoj szans, wybierajc udzia
w tworzeniu nowego systemu i wchodzc w struktury wadz partyjnych.
Wsppraca wadzy i twrcw obejmowaa rne obszary. Przede wszystkim
rnego rodzaju dziaalno promujc socjalistyczne wartoci ilustracj mog
by wystpienia literatw: W. Szewczyka, W. Nawrockiego i Bolesawa Lubosza na
XII zjedzie ZLP w Katowicach (1961) i seminarium modej literatury (1963) czy
choby zorganizowany w 1963 roku przez Ministerstwo Grnictwa i Energetyki,
Zarzd Gwny Zwizku Zawodowego Grnikw, wydawnictwo lsk oraz kato-
wicki Oddzia ZLP konkurs na powie wspczesn o yciu grnikw i jego kolej-
ne mutacje42. Od lat 50. staym elementem wsppracy stay si wsplne projekty
regionalne, zwaszcza odwoujce si do piastowskiej przeszoci oraz powstaczej
i plebiscytowej rzeczywistoci (oczywicie ukazujce propolsk opcj)43. Duy na-
cisk kadziono na przygotowywanie kultury dla mas robotniczych, tak wanej ze
wzgldu na przemysow specyfik regionu. Rozwj technologiczny kraju przynis
te szanse dla grnolskich twrcw w obszarze szybko rozwijajcej si sztuki
radiowo-telewizyjnej. W kwietniu 1969 roku podczas spotkania z kierownictwem
KW PZPR (wczesnym I sekretarzem KW Edwardem Gierkiem) postulowano ak-
tywizacj rodowiska literackiego w okresie zbliajcych si jubileuszy (rocznic:
powstania PRL, wybuchu I powstania lskiego i wybuchu II wojny wiatowej).
W sporzdzonej informacji zapisano:

Z uwagi na toczc si walk ideologiczn postulowano, aby wiksz uwag skupi na

autorach mniejszego formatu, ktrzy czsto stoj na uboczu. [] Podkrelano potrze-
b wzmocnienia i podniesienia roli masowych rodkw informacji w popularyzowaniu
twrczoci literackiej miejscowego literackiego i innych rodowisk artystycznych. Usta-
lono, e jesieni br. (1969) zwoany zostanie Sejmik kultury, na ktrym dokona si oce-
ny dorobku kulturalnego wojewdztwa i wytyczy program dalszego rozwoju kultury.
Postulowano rwnie zorganizowanie spotkania kierownictwa KW i rodowisk twr-
czych z kierownictwem Komitetu ds. Radia i Telewizji celem omwienia spraw rozsze-

J. Kuro, J. akowski, PRL dla pocztkujcych, Wrocaw 1996, s. 5657.

40

Czesaw Miosz w Zniewolonym umyle przedstawi to pojcie, zakadajce w rodo-

41

wisku, ktrego pogldw si nie podziela i w ktrym nie ma szans na wygran, stosowanie
dyplomacji (nawet poprzez przyznawanie si do nie swoich pogldw) w imi wasnych wa-
nych celw.
42
W. Nawrocki, ycie literackie, [w:] Kultura Grnego lska, s. 6970; ycie Litera-
ckie 1963, nr 49.
43
Np. w pracy W pidziesit rocznic powsta lskich i plebiscytu, red. H. Rechowicz,
Katowice 1971, publikowali m.in. W. Szewczyk (piszcy o roli powsta w literaturze piknej),
J. Ligza (o pieniach z analogicznego okresu) czy A. Ligocki (o rzebie na temat powsta).
[166] Maciej Fic

rzenia udziau rodowisk twrczych i artystycznych naszego wojewdztwa w realizacji

programw radia i telewizji44.

Jedn z konsekwencji tych zmian byo powoanie do ycia w 1978 roku

w strukturze istniejcego wtedy od 10 lat Uniwersytetu lskiego Wydziau Radia
i Telewizji, z ktrym zwizaa si dua cz zarwno lokalnych, jak i z czasem
cignitych twrcw (jak Andrzej Wajda czy Krzysztof Kielowski)45.
Wskazana rozbudowa struktury Uniwersytetu lskiego jest jednoczenie
dobrym przykadem wsppracy wadzatwrcy po przeprowadzonej w grudniu
1970 roku zmianie na stanowisku I sekretarza KC PZPR. Zmiana przyniosa ro-
dowiskom twrczym Grnego lska z jednej strony poparcie nowego przywdcy
partii Edwarda Gierka w centrali (tzw. lska lokomotywa do Warszawy), z dru-
giej jednak wprowadzia na stanowisko I sekretarza KW w Katowicach Zdzisawa
Grudnia, ocenianego jako osoba znacznie bardziej zamknita i niechtnie akceptu-
jca przejawy aktywnoci (a zwaszcza prby samodzielnoci) twrczej. Pocztek
lat 70. by ponadto okresem dalszego pozyskiwania uznania twrcw, przez zaim-
ponowanie im rozmachem wielkich budw socjalizmu (m.in. Fabryki Samochodw
Maolitraowych, Huty Katowice, kopal wgla kamiennego)46. Wadze wci
mogy liczy na wsparcie ze strony elit kulturalnych przede wszystkim w realizacji
zada, ktre obie strony uznaway za wane, np. w antyniemieckiej akcji propagan-
dowej47. Za symboliczny gest uzna mona kolejne sejmowe wystpienie, zwizane
z realizacj planw wpisania do Konstytucji PRL sojuszu ze Zwizkiem Radzieckim
oraz przewodniej roli PZPR. Po raz kolejny wadze partyjno-pastwowe posuy-
y si twrc zwizanym w przeszoci z Grnym lskiem, posem sprawozdawc
projektu zmian z 1976 roku by bowiem Edmund Osmaczyk48.
Z czasem poparcie wadz dla grnolskich twrcw przybierao inne formy.
W obliczu nasilenia dziaa opozycji antykomunistycznej i wczenia do wielu
twrcw wadze podejmoway prby ograniczania przeciwnikw i promowania
prawomylnych. Pod koniec lat 70. twrcy grnolscy (podobnie jak ich koledzy
z innych czci kraju) coraz wyraniej mogli liczy na wsparcie wadz pastwowych,
poprzez publikacj ich twrczoci, popularyzacj ich w prasie, RTV oraz stwarzanie
warunkw do skutecznego dziaania w rodowisku. Spord grnolskich twr-
cw na listach wymieniono Jana Goczoa, W. Szewczyka, W. Nawrockiego, Tadeusza
Kijonk i J. Pierzcha (zarwno w 1978, jak i 1980 roku)49. Jak zostao ju zaznaczo-

44
AP Kat., Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej w Katowicach, Wydzia Kultury,
sygn. 532, k. 1820. Informacja o spotkaniu kierownictwa KW PZPR w Katowicach z miejsco-
wym rodowiskiem literackim z 24 VI 1969 r.
Por. Wyrs z dobrego drzewa Uniwersytet lski 19681998. Fakty, dokumenty,
45

relacje, red. A. Barciak, Katowice 1998, s. 350; Z. Woniczka, Historia Uniwersytetu lskiego
do 1983 roku, [w:] Mdro zbudowaa sobie dom. Uniwersytet lski 19682008. Dzieje,
dokumentacja, rda, red. A. Barciak, Katowice 2008, s. 112.
46
A. Krajewski, Midzy wspprac a oporem. Twrcy kultury wobec systemu polityczne-
go PRL (19751980), Warszawa 2004, s. 66.
Tame, s. 183.
47

A. Klich, Bez mitw, s. 164.

48

A. Krajewski, Midzy wspprac a oporem, s. 8990, 499.

49
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [167]

ne, niektrzy z nich stali si czonkami wadz partyjnych szczebla wojewdzkiego

(jak W. Szewczyk, wchodzcy od pocztku lat 70. w skad KW, a w latach 1980
1981 w skad egzekutywy KW PZPR w Katowicach) czy nawet oglnopolskiego (jak
W. Nawrocki, penicy od 1982 roku funkcj sekretarza katowickiego KW PZPR,
a nastpnie w 1983 roku obowizki kierownika Wydziau Kultury KC PZPR)50. By
ukaza ich szczegln rol i pozycj, wadze partyjne urzdzay stosowne spotka-
nia, jak to w padzierniku 1979 roku z czoowymi twrcami i organizatorami ycia
kulturalnego wojewdztwa. W dyskusji z I sekretarzem KW PZPR Z. Grudniem
wzili wwczas udzia (zachowano oryginalne funkcje): literat W. Nawrocki, rektor
Pastwowej Wyszej Szkoy Muzycznej Leon Markiewicz, dyrektor Biblioteki lskiej
Andrzej Szefer, dyrektor Pastwowego Teatru Zagbia w Sosnowcu Jan Klemens,
prezes Klubu Publicystw Kulturalnych (przy zarzdzie oddziau Stowarzyszenia
Dziennikarzy Polskich) Celestyn Kwiecie, kompozytor Wojciech Kilar, kierownik
zespou filmowego Silesia Ernest Bryll oraz literat W. Szewczyk51.
Pocztek dekady lat 80. przynis wiksz w caym okresie Polski Ludowej
swobod krytykowania wadzy i moliwo wytykania jej bdw. Charakterystycz-
ne pozostaje przy tym, e grnolska opozycja antysocjalistyczna nie znajdo-
waa wyranego oparcia w rodowiskach twrczych, cho te powoay w listopadzie
1980 roku Komitet Porozumiewawczy Zwizkw i Stowarzysze Twrczych, ktry
mia zaj si przygotowaniem raportu o stanie, potrzebach i programie rozwoju
kultury w regionie52. Czciej twrcy decydowali si na dziaania w ramach syste-
mu. Po wprowadzeniu stanu wojennego, w 1982 roku cz z nich uczestniczy-
a zreszt w pracach tzw. komisji weryfikacyjnych (np. W. Nawrocki weryfikowa
pracownikw lskiego Instytutu Naukowego). Jeeli nawet pojawiay si gosy
krytyczne, to take w ramach struktur rzdzcych. Przykadem moe by jedna
z ostatnich akcji grupy grnolskich dziaaczy spoeczno-politycznych wystosowa-
nie w marcu 1985 roku przez nich (m.in. B. Lubosza, Leona Wantu, W. Szewczyka,
Kazimierza Kutza i E. Osmaczyka) do Wojciecha Jaruzelskiego memoriau kryty-
kujcego polityk wadz partyjno-pastwowych wobec regionu (ten zreszt zigno-
rowa dokument, ograniczajc aktywno polityczn czci jego sygnatariuszy)53.
Koniec okresu istnienia Polski Ludowej umoliwi dziaania kulturalno-owia-
towe, przywoujce pami II Rzeczypospolitej. wiadectwem takiej wanie aktyw-
noci byo powoanie w marcu 1989 roku Grnolskiego Towarzystwa Przyjaci
Nauk im. Walentego Rodzieskiego, wzorujcego swoj dziaalno na dziaaj-
cym w okresie dwudziestolecia midzywojennego (od 1920 roku) Towarzystwa
Przyjaci Nauk na lsku. Zrzeszeni w GTPN twrcy (m.in. K. Kutz, B. Lubosz,

50
AP Kat., KW PZPR Kat., sygn. 301/I/40, k. 4; AP Kat., KW PZPR Kat., sygn. 350/IV/110,
k. 20; AP Kat., KW PZPR Kat., Egzekutywa, sygn. 1, k. 60; AP Kat., KW PZPR Kat., sygn. 2366,
teczka osobowa W. Nawrockiego. Cz twrcw zasiadaa take w awach sejmowych.
AP Kat., KW PZPR Kat., Wydzia Ideowo-Wychowawczy, sygn. 59, k. 46. Propozycja
51

spotkania przedstawicieli rodowisk twrczych wojewdztwa katowickiego z 27 wrzenia

1979.
52
Por. Uchwaa zebrania przedstawicieli rodowisk twrczych w Katowicach w dniu 6 XI
1980 r., Pogldy 1980, nr 23.
53
Wilhelm Szewczyk, Wspomnienia, red. A. Melich, J. Mitrga, Katowice 1991, s. 2429;
J. Walczak, Genera Jerzy Zitek, s. 519520.
[168] Maciej Fic

E. Osmaczyk czy W. Szewczyk) deklarowali wspdziaanie w tworzeniu nowo-

czesnych warunkw rozwoju kultury i nauki na Grnym lsku. W skad Wydziau
Nauk o Kulturze (w ramach GTPN) weszli W. Szewczyk, A. Dygacz, J. Goczo,
B. Lubosz, Dorota Simonides, Grayna Szewczyk i Jan Miodek54.

***
Ponadpwieczny okres Polski Ludowej by wanym etapem ksztatowania si
rodowisk twrczych na Grnym lsku. Pozwoli wczy si im w nurt przeobra-
e, ktre czsto okazyway si rwnie wane i potrzebne twrcom, co wadzom
partyjno-pastwowym. Pozwoli niektrym twrcom na wyjcie z cienia i zacian-
kowej roli, jak przyszo peni kulturze polskiego Grnego lska w okresie
dwudziestolecia midzywojennego. Z drugiej jednak strony realia polityczne na-
rzuciy ograniczenia, ktrych musieli przestrzega, rezygnujc czsto z wasnych
ambicji i pomysw. Wydaje si jednak, e z perspektywy ponad dwudziestu lat od
likwidacji Polski Ludowej naley uzna, e rozwj kultury Grnego lska w tym
okresie jest bezdyskusyjny i widoczny ponad wszelk wtpliwo. Mona jedno-
czenie wyobrazi sobie, jak wygldaby wwczas, gdyby udao si w por usun
wszelkie istniejce ograniczenia.

Bibliografia
Dziurok A., Linek B., Tarka K. (red.), Stalinizm i rok 1956 na Grnym lsku, KatowiceOpo-
leKrakw 2007.
Fazan M., Linert A. (red.), Kultura Grnego lska i Zagbia Dbrowskiego. Studia i szkice,
Katowice 1982.
Fic M., Wilhelm Szewczyk (19161991) lski polityk i dziaacz spoeczny, Katowice 2007.
Heska-Kwaniewicz K., Taki to mroczny czas. Losy pisarzy lskich w okresie wojny i okupacji
hitlerowskiej, Katowice 2004.
Klich A., Bez mitw. Portrety ze lska, Racibrz 2007.
Krajewski A., Midzy wspprac a oporem. Twrcy kultury wobec systemu politycznego PRL
(19751980), Warszawa 2004.
Topol A., Kazimierz Popioek i jego czasy (19031986), KatowiceWarszawa 2004.
Urban U., Wadza ludowa a literaci, Warszawa 2006.
Walczak J., Genera Jerzy Zitek. Biografia. Katowice 1996.
Wanatowicz M.W., Od indyferentnej ludnoci do lskiej narodowoci? Postawy narodowe lud-
noci autochtonicznej Grnego lska w latach 19452003 w wiadomoci spoecznej,
Katowice 2004.

Dokumentacja Grnolskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk im. Walentego Rodzie-

54

skiego 19891992, Katowice 1992, s. 311, 42.

Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [169]

The activity of the artistic circles in the Upper Silesia

in the Peoples Republic of Poland opportunities and limitations
Abstract
The article attempts to assess the activity of the artistic circles of Upper Silesia in the period of
the Peoples Republic of Poland. The author presents the elements distinguishing the reality
of Upper Silesia in comparison with the situation nationwide. The so-called period of the
Peoples Republic of Poland (years 19441989) is divided into stages with internal caesuras.
The author attempts to present the characteristics of the distinguished sub-periods, describing
specific examples of the opportunities and threats mentioned in the title and experienced by
artists in Upper Silesia. Describing the activity of artists, the author cites specific examples of
representatives of the Upper Silesian environment. In addition to the description of events,
the author also tries to explain the circumstances giving rise to the increase or decrease of the
role of artists in creating the socio-political situation in the country and the region.

Maciej Fic
adiunkt w Instytucie Historii Uniwersytetu lskiego. Jego zainteresowania badawcze
obejmuj kwestie procesu nauczania-uczenia si oraz regionaln histori XX wieku. Jest
zastpc dyrektora Instytutu Historii U, rzeczoznawc podrcznikowym MEN, ekspertem
z zakresu edukacji Instytucji Zarzdzajcej Programem Operacyjnym Kapita Ludzki
w wojewdztwie lskim. Autor i wspautor 9 prac zwartych oraz ponad 50 artykuw.