jzykach.

Choby tylko po to, by czytelnik dowiedzia si, e w naszym zaktku wiata take dziej si godne
uwagi rzeczy w historiografii gospodarczej.

Jerzy Tomaszewski
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

R einhart K o s e l l e c k , Struktury federalne a ksztatowanie si narodu w Niemczech.

Fderale Strukturen und Nationsbildung in Deutschland, tum. wersji polskiej Leszek S o b
k i e w i z, Niemiecki Instytut Historyczny, W arszawa 2001, s. 109,1 nlb.

20 listopada 1996 r. wybitny historyk niemiecki Reinhart K o s e l l e c k wygosi! w Niemieckim Instytu

cie Historycznym w Warszawie wykad, ktrego tekst wraz z zapisem dyskusji ukaza si w polskim przekadzie
oraz w jzyku oryginau. Ograniczony czas wykadu, a w konsekwencji skromne rozmiary ksiki spowodoway,
e autor mg przedstawi jedynie w zarysie najwaniejsze elementy swego spojrzenia na procesy, oddziaujce
na ksztatowanie si narodu niemieckiego, oraz na wpyw federalnych struktur w Niemczech na te przemiany.
Zalet takiego ujcia jest jednak wyrazisto i precyzja przedstawionych pogldw, a zarazem umoliwienie
porwnawczego spojrzenia na analogiczne przemiany w niektrych innych spoeczestwach Europy. Sam autor
przeprowadzi porwnanie przede wszystkim z Francj, Szwajcari oraz Wielk Brytani.
Wedug niego, tym, co charakteryzowao struktury witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckie
go, byl jego swoisty federalizm, ktry zapewnia! znaczn samodzielno poszczeglnym ksistwom. W wyniku
ewolucji, znaczonej m.in. walkami midzy ksistwami, wojnami religijnymi oraz chopskimi, wytworzyy si
zasady systemu, umoliwiajcego znajdowanie kompromisw midzy rozbienymi interesami i deniami suwe
rennych czci skadowych Rzeszy. Istotnym osigniciem staa si wzajemna tolerancja pastw, w ktrych
panoway odmienne wyznania (aczkolwiek nie byo jej w stosunkach wewntrznych). Zarazem utrwalaa si
odrbno organizmw politycznych skadajcych si na Cesarstwo. Mona byo mwi o ludach niemieckich,
lecz pojcie narodu niemieckiego pojawio si dopiero w XVI w. w odniesieniu do ksit Rzeszy i arysto
kracji. Ksitami Rzeszy, w rezultacie unii personalnych, byli take wadcy pastw niewchodzcych w skad
Cesarstwa. Jednak niektre pastwa stanowice skadowe czci Rzeszy obejmoway take ziemie do Rzeszy
nienalece. Polityka oglnoeuropejska oddziaywaa na wewntrzne stosunki w Cesarstwie, ale i odwrotnie
to, co dziao si wewntrz Rzeszy, wpywao na sytuacj w Europie. Zdaniem autora, j e d e n nard niemiecki
pojawia si dopiero w XVIII w., waciwie dopiero od czasw Rewolucji Francuskiej. Wczeniej nie byo
j e d n e g o narodu niemieckiego (s. 9). Dalej Koselleck zaznacza, e ok. 1800 r. lud niemiecki zacz si
okrela mianem niemieckiego narodu (s. 11).
Nie jest to jednak w peni zgodne z innymi rozwaaniami. Czytamy bowiem dalej: Okoo roku 1800 nie
byo to pojcie oparte na dowiadczeniu; nard niemiecki by pojciem wyraajcym pewne oczekiwanie,
pewn nadziej, przy pomocy ktrego w przyszoci nard ten mia si urzeczywistni (s. 17). Innymi sowy,
Rewolucja Francuska oraz wojny napoleoskie zapocztkoway dopiero proces tworzenia narodu niemieckiego,
pocztkowo istniejcego jedynie w koncepcjach intelektualistw, narzuconego niejako z gry przez politykw,
zmierzajcych do zjednoczenia Niemiec. Niemiecki federalizm wpywa jednak hamujco na proces formowa
nia si wsplnoty narodowej, przy czym poza ni pozostay niektre ludy zaliczane do krgu kultury jzyka
niemieckiego. Zjednoczenie pastwowe Niemiec zrealizowane zostao w 1871 r., lecz przy zachowaniu odrb
noci nie tylko formalnej krajw skadajcych si na to pastwo. W rezultacie Niemcy byli narodem
modym. Struktury federalne ulegy zniszczeniu po dojciu do wadzy Hitlera, odbudowywano je po klsce
III Rzeszy w odmiennej pod wieloma wzgldami sytuacji i postaci. O penym zjednoczeniu Niemiec mona
mwi dopiero po upadku muru berliskiego.
 Sdz, e istotn luk w rozumowaniu autora jest pominicie drg, jakimi koncepcje intelektualistw
i politykw niemieckich (i nie tylko niemieckich, zagadnienie ma znacznie szerszy zasig) wpyway na lud,
czyli uywajc dawnej terminologii, na stany nisze, ktre w Europie przedrewolucyjnej take w krajach
niemieckich nie miay bezporedniego wpywu na ycie polityczne, jeli pominiemy np. bunty chopskie, a wic
prby obalenia przemoc istniejcego porzdku spoecznego i politycznego. Mam na myli, po pierwsze,
konsekwencje rozpowszechnienia owiaty i umiejtnoci czytania (przede wszystkim wprowadzenia powszech
nego obowizku szkolnego), po drugie uobywatelnienie stanw niszych, czyli przyznanie im pewnego,
stopniowo rozszerzanego zakresu praw obywatelskich. Zwaszcza powstanie partii politycznych oraz wybory do
cia przedstawicielskich powodoway wciganie ludu w orbit ycia politycznego, budziy wiadomo politycz
n, w tym take poczucie tosamoci narodowej. Zjawisko to obserwujemy na przykadach wielu spoeczestw
europejskich, przy czym obowizek szkolny czy si z pytaniem, w jakim jzyku bdzie odbywa si nauka
i w odniesieniu do kogo (lub czego) nauczyciele bd budzi lojalno. Nauczanie w suwerennych krajach
niemieckich, cho zczonych wizami Rzeszy, zmierzao raczej do budzenia lojalnoci krajowej wobec
suwerennych ksit. Dopiero zjednoczone Niemcy mogy stworzy system, w ktrym uczono lojalnoci dla
cesarza i wsplnego pastwa. Do dzi jednak spotka mona przypadki przewagi lojalnoci krajowej, za na
granicach Bawarii widniej napisy Freie Staat Bayern, podkrelajce jej odmienno. Zgadzam si wic z zasad
nicz tez, e federalizm przedpastwowy byl czynnikiem hamujcym wytworzenie si jednego narodu niemiec
kiego.
W dyskusji m.in. kwestionowano tez, e cech szczegln narodu niemieckiego jest jego modo
(Wadysaw M a r k i e w i c z ) . W zwizku z tymi uwagami przypomnie naley Albaczykw, Biaorusinw,
Macedoczykw, Sowakw. Referent w odpowiedzi przenis punkt cikoci zagadnienia na ksztatowanie si
pastwa narodowego, zaznaczajc, e federalne struktury krajw niemieckich miay charakter przedpastwowy.
Dlaczego pastwo ma by jedyn miar? Miara taka nie jest obowizujca, gdy pastwo narodowe nie jest
celem dziejw. Skd mona to wiedzie? Znamy to tylko z Rewolucji Francuskiej jako autodeklaracj Francuzw
------ Pozostae narody przyjy to za punkt orientacyjny, ale czy kto powiedzia, e taka orientacja jest jedynie
suszna? Chciabym zwrci uwag na to, e teza o zapnieniu jest tez normatywn, gdy zakada ona istnienie
narodu pastwowego jako jedynego ideau ustrojowego (s. 35).
Koselleck w kocowym fragmencie wykadu rozwaa zagadnienie, w jakiej mierze federalizm niemiecki
moe stanowi choby w pewnym stopniu wzr dla przyszej zjednoczonej Europy. W dyskusji w zwizku
z tym pojawio si pytanie, dlaczego federalne rozwizania przyniosy pozytywne wyniki w przypadku krajw
niemieckich, natomiast zawiody w Czechosowacji oraz dawnej Jugosawii. Zauway mona wprawdzie, e nie
zapobiegy wyborczemu zwycistwu Hitlera, lecz jest to odrbne zagadnienie. Zapewne racj ma Feliks Ty c h ,
mwic, e w Niemczech------ federalistyczna wiadomo zostaa zniwelowana w wyniku I wojny wiatowej
------ (s. 39).
Przewodniczcy posiedzeniu Rex R e x h e u s e r , zamykajc dyskusj, stwierdzi! trafnie w zwizku z ak
tualnymi wnioskami, wynikajcymi z referatu: moemy by pewni, e skoro syszymy to z Paskich ust nie
jest to reklama niemieckiego charakteru. Jest to raczej model organizacyjny, bdcy poczeniem samodzielnoci
i wsplnoty samodzielnych tosamoci, niemajcy nic wsplnego z charakterem narodowym (s. 54). Problem
zasuguje na dalsz dyskusj, a zwaszcza na analiz porwnawcz rozmaitych systemw federacyjnych. Pamita
przy tym naley, e rozwizania federacyjne ksztatoway si w Niemczech w cigu paru stuleci, w Stanach
Zjednoczonych Ameryki wprawdzie krcej, lecz take przez stosunkowo dugi czas. Natomiast w Czechosowacji
i Jugosawii zblione modele ustrojowe powstay w zupenie odmiennych warunkach, a po 1945 r. dowiadczyy
negatywnych konsekwencji oddziaywania rozwiza wzorowanych na Zwizku Radzieckim. Ten ostatni przy
kad pozornej federacji jest za nieporwnywalny, ze wzgldu na stworzony tam system sprawowania wadzy.

Jerzy Tomaszewski
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny